Talijanski utjecaji u Zlatarićevoj lirici

Napisao

D r . M i h o v i l K o m b o l

Primljeno u sjednici historičko-filologičkog razreda Jugoslavenske akademije

znanosti i umjetnosti 24. oktobra 1932..

Zlatarić petrarkist nije t ako brzo p r ivukao pažnju književnih historika kao Zlatarić prevodilac »Elektre« i »Aminte«. Izvjestan broj njegovih petrarkističkih imitacija poznat je, zapravo, istom iz teze g. Josipa Torbarine о talijanskom utjecaju na dubrovačke pjesnike; 1 u toj je knjizi uopće dosad najviše rečeno о Zlatar ićevim talijanskim uzorima, jer je ono što je o tom govorio Dani lo A. Živaljević u svojem radu »Cvijeta Zuzor ićeva i Dominko Zla tar ić« 2

zbo^ ograničavanja na samoga Petrarku bilo suviše jednostrano, a i suviše općenito. Sve to, međutim, nije ni mnogo ni iscrpno, a nije uvijek ni tačno, jer je Zlatarić imitovao daleko više, a često i vjernije nego što se čini po onome što je dosad o tom pisano. Zadaća je ovoga priloga da to pokaže, a potrebni zaključci i modi­fikacije nekih dosadašnjih mišljenja nametnuće se na osnovu potpunije dokumentacije sami od sebe.

I.

Z a Zlatarića je rečeno da u svojem kanconijeru nema nijedne pjesme koja bi bila »direktno prevedena« i da ima razmjerno malo pjesama uzetih iz tuđih izvora (Torb . str. 203). T a je tvrdnja samo donekle tačna, t. j . utol iko što Zlatar ić , kad je imao pred sobom kao model kakvu talijansku pjesmu, zaista nije imao običaja da je prevede čitavu, već je, bar ko l iko dosad znamo,

1 Josip Torbarina : Italian influence on the poets of the Ragusan Republic. London 1 9 3 1 .

2 Цвијета З у з о р и ћ е н з и Доминко З л а т а р и ћ ; Sremski Karlovci 1 9 0 0 (preštampano iz „Бранкока Кола")-

redovno uzimao iz nje samo po koji dio (otsjek, nekoliko stihova), ako se nije zadovol j io time da je samo slobodno prepriča. Pjesama imitovanih iz tuđih vrela ima, naprotiv, kod njega vr lo mnogo; te su imitacije ka tkada dosta slobodna prepričavanja, a ka tkada su opet tol iko bl izu originalu, da se, kad je u pitanju pjesnička originalnost, ne razlikuju mnogo od prijevoda. K a k o bilo, ne treba misliti da se je Zlatar ić po svojem shvatanju originalnosti udaljio od prosječnoga mišljenja onoga vremena; upravo obrnuto: njegova je zbirka puna tipičnih petrarkističkih klišea.

N jegova pjesma 2 , 3 na primjer, sadržava poznati opis gospojine ljepote, kakav se nalazi kod svakog petrarkiste, val jada bez izuzetka. Sve su t akve pjesme — poznate i po čuvenoj Bernievoj parodiji — varijante Petrarkinih soneta »Grazie ch' a pochi Ί ciel largo destina« i »In nobil sangue vita umile е queta«, a sve su jedna drugoj slične kao jaje jajetu. Pišući svoju pjesmu Zlatarić je imao pred očima sonet Pietra Bemba:

Crin ď oro C r e s p o е ď ombra tersa е pura . . . Occhi soavi е più chiari che Ί sole, Da far giorno seren la notte oscura;

Iiiso ch ' acqueta ogni aspra pena е dura, Rubini е perle, onď escono parole Si dolci Senno maturo a la più verde etade,

Leggiadria non veduta unqua fra noi;

Giunta a somma beltà somma onestade

Fur 1' esca d e l mio foco: е sono in voi Grazie ch' a pochi il ciel largo destina. 4

Zlatar ić:

Od kosi prameni s kim zlato gubi čes . . . Oči kim taki zrak višnji je satvoril Da mogu noćni mrak obratit u dan bil . . . Smih kim se prikratit može zlo dreselje . . . Rič blaga . . . U m visok i kripos prem u cvit mladih lit, Poštenje i lipos ku došle ne ima svit, Ter ine vrijednosti u tebi sabrane Ke milijem zadosti biše zgar podane . . .

3 Kad se ovako navodi, misli se uvijek broj pjesme u „Pjesnima razlikim", Stari pisci hrvatski (Stph) knjiga 2 1 .

4 Bembovi se stihovi navode prema izdanju: Rime di M. Pietro Bembo, Bergamo 374s.

K a k o se vidi, Zlatarić nije preveo cijeloga Bembova soneta, već samo neke stihove (upravo većinu stihova), ali ni ono drugo, što se razlikuje od Bembova soneta, nije Zla tar ićevo, jer je sve to već mnogo puta kazano i može se naći ili kod Petrarke ili kod koga drugoga. Ko l iko je puta rečeno da su njezine kose svezale pjesnika! (Petrarka: O chiome blonde di che Ч cor rrí annoda Amor; G i a m -battista Amalteo — onaj isti koji je neko vrijeme živio u Dubrovniku — za tolike druge: Le treccie ď or che m annodaro il core itd.). D a su njezina usta koralj ponavl ja se do dosade, isto tako spominjanje njezina hoda (/' andar celeste kod Petrarke ili /' oncsto portamento kod Amaitea itd.). Sličnu pjesmu ima i Ranjina (Stph 18, pjesma 7), Marin Drž ić (Stph 7, str. 5, pj . 2) i drugi, a 1 Lucićeva još od V r a z o v i h vremena slavljena pjesma »Jur nijedna na svit vila« isto je takva gospojina slika, samo gracioznija od ostalih. I u Zlatarićevoj pjesmi 113 nabrajaju se gospojine ljepote; i ta je pjesma vr lo poučna kao primjer s ko l iko su malo vlastite saradnje nastajale mnoge petrarkističke pjesme. Petrarka ima pjesama u kojima razgovara sa svojim očima (sonet »Occhi pian-gete«, ballata »O c e h i m i e i l a s s i«), a ima i sonet u kojem poz iva Amora da zajedno razgledaju Laurine ljepote (»S t i a m о Amor a v e d e r la gloria nostra«) i koji je već Šiško Menčetić imitovao (Stph 2, II 12). Zlatarić (ili možda već kogod prije njega) kombinuje početak onih prvih pjesama sa sadržajem spome­nutoga soneta pozivajući mjesto A m o r a svoje oči da razgledaju gospojine ljepote:

P r i t r u d n e m e o č i , sve suze parjajte I naše s istoči sunce toj gledajte . . . S t a n i t e r a z g l e d a t na zemlji čudesa . . . .

T a čudesa na zemlji, to su opet poznate petrarkističke formule koje se mogu naći u svakom prvom talijanskom ili našem kanco­ni jeru što čovjeku dođe pod ruku: tu su »ljuveni pozori« (sguardi amorosi), lica i usta »gdi zene rumen cvit ružice« (Lodovico Corf in i : vermiglie rose, eh' al bel volto sete ornamento), »s hitrinom kosice uzvite« (Ludovico Pascale: bionde treccie in crespi nodi attorte), »anđel je mnim ovoj od višnjih izišal« (Bartolomeo Car lo Piccolomini: angioletta tra noi discesa dai stellanti ehiostrif itd.

5 Ludovico Pascale prema izdanju : Rime volgari di M. Ludovico Paschale da Catharo Dalmïtino. In Vinegia, 1549. — G. В. Amalteo, Corfini i Piccolomini iz antologije / / primo volume delle rime scelte da diversi autori, Mleci, izdanje iz l<i6%.

Z a Zlatar ićevu pjesmu 6, s temom poznatom iz Petrarke, spomenuo je g. Torbar ina (str. 204) da potsjeća na jednu pjesmu iz Stph 2, str. 516, br, 6 (odnosno Stph 1 1 , str. 116, br. i 6 ) ; e to je, uostalom, tema koja se kod talijanskih i kod naših pjesnika ne­prestano ponavl ja i k o bi znao odakle su je naši pjesnici prvi put uzeli ili imitovali . N a l a z i se i kod ŠiŠka Menčetića (Stph 2, II 83, 85), Nikole Nal ješkovića (Stph 8, str. 6), Oracija Mažibradića (Stph l i , str. 134, br. 22), Dinka Ranjine (Stph 18, pj . 287; isp. »Gradu za povijest književnosti hrvatske« X I , str. 77) . Ima je i Bembo, i kol iko Zlatar ićev stih »Ostaje trud meni i suze prigrozne« potsjeća na pjesmu Maroja Mažibradića iz Stph 1 1 , str. 116 , tol iko ono »pak vapim i cvijelju« potsjeća donekle na Bemba (son. »Se dal più scaltro accorger de le genti«):

. . . si m' abbaglia il vostro altero lume,

C h ' innanzi a voi non so formar parola,

Ε sto quai uom cli spirito ignudo е casso. Pario poi meco е grido; е largo fiume Verso per gli occhi in qualche parte sola . . .

U sličnoj se situaciji nalazi pjesnik pred svojom gospojom i u pjesmi 83 koja izdaleka potsjeća na Petrarkin sonet »Pien ď un vago pensier che mi desvia«, samo je teško znati da li je Zlatarić imitovao upravo ili samo taj sonet, ili je poznavao i kakvu kasniju talijansku imitaciju.

G l a v n a misao pjesme 132 jest opće mjesto i može se čitati — iako ne od riječi do riječi — kod Petrarke, Caritea, Tebaldea (isp. »Gradu« X I , str. 76) i drugih talijanskih pjesnika. I naši su pjesnici neprestano ponavljali to isto ili slično; tako, osim Šiška Menčetića i Ranjine, Maroje Mažibradić (Stph 1 1 , str. 116 , br. 17) , Miho Bunić (Stph 1 1 , str. 90, br. 7), Oracije Mažibradić (Stph 1 1 , str. 128, br. 8), a i Sabo Bobaljević Glušac u svojim talijanskim pjesmama nekoliko puta (son. »Se la piaga е Γ ardore, onde m' accese«, zat im son. »Scopri, Amore, a costei gli alti е funesti« i son. »A che (ohime) le rie piaghe ogni hor r inovi«). 7 Ono što se kaže u prva četiri stiha nalazi se i kao samostalna mala kancona, na pr. kod Bemba:

Ta pjesma nije iz kanconijera iz 1507, kako tvrdi g. Torbarina istr. 204), a autor joj je Maroje Mažibradić ; isp. T. Maretić, Archiv für slavische Phi'ologie VII ( 884' str. 413 i d.

' Rime del mag. Savino de Bobali Sorđo, m Venetia 1589, str. 1 1 , 15 i 52.

Che ti val saettarmi, s' io già fore Esco di vita, o niquitoso arciero? Di questa impresa tua, poi ch ' io ne pero, A te non puo venir più largo onore . . . Che vuoi tu più da me? ripon giù Γ arme, Vedi ch' io moro: ornai che puoi tu farme? 8

I u pjesmi 8 (koja je inače, kako ćemo vidjeti, imitacija jednog Bembova soneta) pita Zlatarić:

N u s tebe kad skusim toli smrt neprávu, Koju ćeš hvalu tim, koju li steć slavu?

slično kao i u pjesmi 92 i kao Šiško Menčetić I I I 45 (Stph 2 , str. 1 4 5 ) . Misao iz posljednja dva stiha pjesme 1 3 2 ponavl ja se i u pjesmi 1 1 6 , a i u pjesmi 2 8 , pošto se izjadao na gospojinu nesmi-ljenost, pjesnik se vraća opet na ono što je rekao u pjesmi 1 3 2 moleći Amora da užeže njezine »prsi ledene« i da je pokori (Giovanni Guidiccioni: drizza i tuori pungenti str ali . . . nei freddi е duri petti). T a pjesma 28 , uostalom, i inače sadržava sama opća mjesta: kad pjesnik, pored običajnih jadanja, ističe moć A m o r o v u kome su podložni bogovi i ljudi, on samo ponavl ja što su nebro­jeno puta kazal i drugi, počevši od Petrarke koji to već spominje kao poznatu stvar:

Uomini е dei solea vincer per forza Amor, come si legge in prosa е 'n versi,

a kad govori о svojoj smrti — što kod petrarkista ne valja shvatiti suviše tragično — i o onom što će mu pisati na grobu, on završava svoju pjesmu sasvim u stilu mnogih ondašnjih soneta. Giovanni délia Gasa završava tako jedan sonet navodeći riječi koje će mu biti napisane na grobu:

Che scriverassi al mio sepolcro forse: Questi servo ď amor visse е morio.

Ange lo di Costanzo veli da će mu nel sasso ove starán /' ossa infelici biti riječi:

8 Spomenuta pjesma Maroja Mažibradića (Stph 1 1 , str. n6, br. 1 7 ) slobodan je prijevod ove Bembove kancone.

Qui giace un ch' ogni mal vinse e schernio, Ma al partir poi di duo lumi felici N o l potendo soffrir, di vita uscio. s

Slično, uostalom, govori već i Dore Drž ić Stph 2, br. 19 (str. 359)· Što priča u pjesmi 47 Zlatarić je vrlo lako mogao pročitati u

Ranjininoj zbirci, sve kad i ne bi bio poznavao takvih talijanskih pjesama, što nije mnogo vjerojatno (Stph 18, str. 65, br. 120; isp. »Gradu« X I , str. 80). U svim se takvim pjesmama kazuje isto: pjesnik je već više puta odlučio da ostavi svoju gospoju, što je već i Petrarka pokušavao (son. »Fuggendo la prigione ov ' A m o r m r

ebbe«), ali mu to, dakako, ne polazi za rukom i kad se vrati , l jubav bude još vatrenija i još ga »krući vezovi stegnu . . . neg prija«. Isto su tako već naši pjesnici prije Zlatarića molili gospoju da im »ne brani« svoga obraza i pogleda, ako želi da bude »u pjesmu pjevana« (Šiško Menčetić I 3, I 4); Ludovico Pascale, K o -toranin i jedan od mnogih koji su, kao i naši, ponavljali što je u Italiji p jevao sav svijet, počinje također jedan sonet sasvim slično kao Zlatarić svoju pjesmu 1 1 6 :

Se . . . voi fuste о donna a me cortese, Sol di pietà, ch' altro da voi non chieggio,

V havrian alzata a più famoso seggio

Le rime mie c' hor son a pena intese . . .

Što naš pjesnik u toj istoj pjesmi 1 1 6 dalje želi da se о njem kaže kako ga je dostojna dika zatravila, to je u stilu mnogih talijanskih soneta u kojima pjesnici zamišljaju što će svijet о njima reći; Petrarka se u sonetu »Dolci ire, dolci sdegni е dolci paci« nada da će kogod о njemu reći:

assai sostenne Per bellissimo amor questi al suo tempo,

a Angelo di Cos tanzo govoreći u jednom sonetu о svojoj smrti zaključuje:

Che Ί mondo dira poi: mai non morio U o m di più gloriosa е nobil piaga, Ne accese un cor uman più bel desio.

9 Guidiccioni i Delia Casa, v. Lirici del secolo XVI, Milano 1 8 7 9 , str. 153 i 1 9 1 . — Angelo di Costanzo: Rime, Padova 1 7 2 3 .

Ona, međutim, bježi od njega kao plaha košuta, kako Giovanni délia Casa (pored mnogih drugih) kaže u jednoj svojoj kanconi:

Come fuggir per selva ombrosa е folta Nova cervetta suole, Se mover 1' aura tra le frondi sente . . . Cosi la fera mia me non ascolta, M a fugge immantcnente . . . 1 0

Svi ovi primjeri, razumije se, ne znače da je Zlatarić upravo ovako skalupio svoju pjesmu, jer ona može biti i imitacija kakve tali­janske pjesme za koju još ne znamo, ili produkt reminiscencija iz drugih pročitanih pjesama; ovi primjeri samo pokazuju da i ova Zlatarićeva pjesma sadržava sama opća mjesta tadašnje poezije.

D o k je naš pjesnik, kako smo vidjeli, jednom spreman da slavi njezinu ljepotu, drugi put nas s mnogim ostalim petrarkistima uvjerava da je već više puta htio proslaviti gospoju u stihovima, ali su njezine dike tolike da zato nema snage, već radije šuti (pj. 1 3 4 ) . I to se, kao gotovo sve o čemu petrarkisti pjevaju, može čitati kod Petrarke, u sonetu »Vergognando talor eh' aneor si taceia«, ali, dakako, i kod kasnijih pjesnika; tako Lodov ico Mar-telli ima sasvim sličan sonet:

Quand' io volgo la mente a dire in r i m a Alcuna lode de la donna mia . . .

L' aima, ch' oltre a ragion sue forze stima, Dubbiosa е stanca si riman tra via, Е 1' intelletto vago si disvia, Che non sa, che dir deggia o poscia о prima . . .

Е pero taccio . . - 1 1

Zlatarić je sigurno poznavao i Petrarkin sonet i ovakve kasnije pjesme; kad na pr. veli da »m moć najvišim hvalam к njoj na blizu uvik doć«, to je vjerojatno reminiscencija iz Petrarkina soneta:

Ma quai suon poria mai salir tant' alto?

dok je ono o moru koje nema dna ni kraja obična i raširena fraza (Benedetto Varch i : solcando un mar che non ha riva o fondo), kao. i stihovi:

10 Canzonieri del secolo XVI, Mleci χ816 (Classici italiani 28) str. 302 . 11 Scelta di sonetu е canzoni de' più eccellenti rimatori ď ogni secolo

II. ed., Bologna 1 7 1 8 , vol. i, str. 290.

Lasno bi uljesti u ove prostore, Al i van izljesti trudne su pokore,

k a k v i se već nalaze koci Ranjine, a kod talijanskih su pjesnika vr lo česti: kod Petrarke, Bernba (Torb. str. 153 i 209/10) i drugih, na pr. Lorenza de' Medic i :

Facile е dolce all' cntrar fu la via, Or non ha questf) laberinto uscita.

I Ange lo di Cos tanzo ima jedan sonet u kojem se boji da je neće moći dostojno proslaviti , pa zato šuti (son. »Lume del ciel che in dubbio oggi tenete«). Slične su i Zlatarićeve pjesme 126 ( s kojom treba isporediti Lucićevu pjesmu 8, Stph 6, str. 206, s početkom iz Petrarke) i 90. K a d u posljednjoj priznaje da ne može opjevati njezine ljepote, ali čini što može, ponavlja opet običajnu frazu; tako Benedetto Varoli i , pošto je istakao da je nju teŠko opjevati (son. »Donna che 'η questa etate е di valore«) veli :

! о q u е 1 с h e ρ о s s o, i pregi vostri um'' : Colla mente с col cor ре η so cd onoro . . .

I u pjesmi 25 tuži se Zlatarić Ran Jini da mu je glas suviše mukao da bi mogao dostojno proslaviti »gizdavi oni cvi t« :

Jer spivat uprav cas i hvale njegove N1 vrijedan jasni glas Mantua kim slove, A neg moj ki mukal vazda bi odveće . . .

T o su reminiscencije, ne samo iz Petrarkina soneta »Giunto Alessandro alla famosa tomba« (kako drži g. Torbarina, str. 207), 1 2

nego i iz kasnijih pjesnika; tako Bembo u sonetu »Se mai ti piacque, Apo l lo , non indegno« misli da bi njezine hvale for an al Mantovan troppo alto segno, a na drugim mjestima spominje njezin um a cui lodar son roco i li mio dir roco е i versi incolti e bassi (son. »Perche sia forse a la futura gente«), ali i čitava Zlatarićeva pjesma po svojem tipu potsjeća na kasnije pjesnike, kako se v id i iz jednog soneta Benedetta Varchi ja (A Giorgio Bartoli):

1 2 G. Torbarina nije dobro shvatio ove Zlatarićeve pjesme, jer se u njoj ne govori o Ranjininim vrlinama, već о dikama njegove drage; „čas i hvale njegove""

Se sapeste mio basso stato,

E quanto il vivcr più mi grave e nôi,

Direste con sospir: Varchi , tu puoi

Dolerti a gran ragion ď esser mai na to . 1 3

Zlatar ić :

Jer da znaš nevolje ku čine rat meni I ki me sad.kolje nepokoj pakljeni, Rekal bi prosuziv: »Čudim se, kako mož' , Zlatariću, bit živ, trpeć tu zala množ.«

I u pj . 12 i 12 1 pjesnik se na sličan način čudi što je jošte ž iv ; to je fraza koja se često čita i kod talijanskih i kod naših pjesnika:

Tanta guerra crudcl soffrir mi face, Che non so come spento Non sia lasso dal duol, ch ' io provo e sento,

kaže Pietro Gradinico u jednoj kanconi (u Rime scelte da diversi), a Đore Drž ić : »i došle jer sam ž iv , čudim se odveće« (Stph 2, str. 3 6 4 , br. 25).

Talijanski pjesnici često počinju svoje sonete početnim rije­čima k a k v a Petrarkina soneta objavljujući tako sami da kane dati jednu varijaciju po Petrarkinoj temi (Petrarka: »Io son già stanco di pensar si come«; Giovanni Guidiccioni : »Io son si stanco sotto il grave peso, Amor , degli empi tuoi duri martiri«; Pietro Gra ­dinico: »Io son già stanco sotto il peso grave Degl i affanni amorosi е de' martiri« 1* itd.). Isto se tako čitajući Zlatar ićevu pjesmu l i čovjek odmah sjeti Petrarkina soneta »Quando mi vene innanzi il tempo е Ί loco« (Torb. str. 208), samo što je Zlatarić i ovu varijantu već našao gotovu, k a k o se v id i iz sličnosti s ovim sonetom Benedetta Varchi ja :

Sempre ch ' io membro il dolce loco е Ί tempo, Che quel casto, fiorito, altero germe In ombrosc mirai contrade cd crme . . .

Loco felice, ov ' io certo rinacqui, Siati benigno il ciel, la terra е Γ onde, Nè mai ť offenda o pioggia, o vento, o gelo,

13 Opere di Benedetto Varchi, vol. secondo, Trieste 1 8 5 9 (Biblioteca classica italiana, N 0 . 6).

" Rime scelte da diversi str. 38 i 45-9.

Tempo, per cui a me medesmo piacqui, Memoria eterna sia di te, ne Ί velo Giammai ti cuopra, ch' ogni cosa asconde.

Zlatarić je, kako se v idi , glavni dio svoje pjesme očito uzeo iz ovoga ili kojega drugoga sličnoga soneta dodajući u uvodu nekoliko riječi о »slavnoj dubravi« u kojoj je roden i u kojoj je naučio »što je put od slave«. K a k o su mjesta spominjana u Petrarkinu kanco-nijeru u vezi s njegovom ljubavlju postala čuvena, upletali su i kasniji talijanski pjesnici u proslavljanja svojih gospoja imena kra­jeva za koje je bila vezana njihova ljubav, pa su tako i naši spominjali svoj rodni grad. I Sabu Bobaljeviću Glušcu od njezinih očiju biva Epidauro altamente adorno е chiaro.

Pjesma 9 9 je imitacija Petrarkine ballate »Lassare il velo о per sole о per ombra« koju su i talijanski pjesnici često imitovali. Zlatarić je pored Petrarkine pjesme sigurno poznavao i ove tali­janske imitacije, samo je promijenio red misli spominjući najprije kako mu je gospoja nemilosna otkad je opazila njegovu ljubav, a zatim kako je bila blaga dok je on tajio svoj plam, dok je običnije obrnuto, kako se, osim kod Petrarke, čita i kod drugih pjesnika, na pr. u pjesmi 2 Hanibala Lučića (Stph 6, str. 202) ili u kanconi Baldassara Cast igl ione:

Mentre tu nel m i o cor nascosto il f o c o . . . Vidi più volte di madonna il volto

Di pietate coverto . . .

Poichè palese il m i o martir dipinto

Le fu negli occhi е nella fronte accolto Per testimon della mia fiamma viva, La vidi del mio ben sempře più schiva

Е vaga del mio male: Cosi, crudel Amor , m' hai giunto a taie, C h ' io corro a morte, cd ella il cura poco . 1 3

K a k o je ovdje samo obrnuo red misli, a inače kazao uglavnom isto što Petrarka i drugi, tako se Zlatarić i u drugim slučajevima koristi tuđim dajući samo svojim pjesmama pomoću nebitnih izmjena nešto drugačiju intonaciju. Ima, na primjer, mnogo talijanskih i naših pjesama u kojima se blagoslivlje sve što je s dragom u vezi i u kojima se ve l i : »Blažen tvoj plam i stril« i slično; Zlatarić mjesto

toga u pjesmi i upotrebljava pitanje: »Zač da ja ne zovu blažen

tvoj plam i stril . . .?« Bembo ima ovakav sonet:

Speme che gli occhi nostri veli е fasci . . . Perché nel fondo del mio cor rinasci,

S' io ce n' ho svelta? е poi ch' io mi ripento D ' aver a te creduto, е Ί mio mal sento, Perché di tue promesse ancor mi pasci?

Vatene a i lieti е fortunati amanti, Е lor lusinga, a lor porgi conforto, S' han qualche dolci noie е dolci pianti.

Месо, е ben ha di cio madonna il torto, Le lagrime son tali е dolor tanti, C h ' al più misero е tristo invidia porto.

Mjesto apostrofe i pitanja Zlatarić će upotrebiti oblik pričanja u

trećem licu i kazaće, uz još neke izmjene, isto (pj. 48):

Opet se pripravlja ufanje к meni cfoć . . . Izvrgoh njega van iz prsi, budući Veće krat bil tužan posluh mu dajući. Sad iduć obita, da me će lijepa vil Učinit čestita prigrliv u svoj kril . . . Neka gre srcćninn ki služe Ljubavi. Zač Ljubav proć nami u srdžbi sved stoji, Ter smrtnim tugami pase nas i goji.

Isto tako u pjesmi 8 mijenjajući pogodbene rečenice originala

kazuje gotovo isto što i Bembo u ovom sonetu:

Se deste a la mia lingua tanta fede, Madonna, quanto al cor doglia e martiri, Non girian tutti al vento i miei sospiri, Ne sempře indarno chiederei mercede.

Ma Ί vostro duro orgoglio Cagion sara, ch' i miei brevi desiri Finisca morte . . .

Che potrà sempře il mondo dir di vo i : Quclla fera e crudel a morte spinse Un, che 1' amo più che gli occhi suoi.

Zlatarićevi su dodaci u obadvije posljednje pjesme neznatni; to su,

kao obično (na pr. u pj . 134 о kojoj je sprijeda bilo govora) ,

fraze koje se i u drugim pjesmama ponavljaju i koje također nisu

njegove. T a k o su u pjesmi 8 umetnuti stihovi 11 — 1 2 о kojima je

bilo govora sprijeda kod pjesme 132 i dodani su stihovi 15 — 1 6 sa banalnom opomenom gospoji о kojoj će biti govora kod pjesme 103 gdje se također nalazi .

Pjesma 121 vjernija je imitacija od pređašnjih, zapravo slo­bodan prijevod, i to opet Bembova soneta:

Bella guerricra mia, perche si spcsso V ärmste meontro a m e ď ira с ď orgogHo, Che in atti ed in parole a voi mi sogiio Portar si nverente е si dimesso?

Se picciol pro del mio gran danno espresso A voi torna, o piacer del m:o cordoglia, Ne di languir nè di morir mi dogho:

C h ' 10 v o solo per voi caro a me stesso.

Ma se con 1' opre, onď ;o mai non mi s a z i o , Esser v í puo ď o n o r questa m i l vita, Di lei vi ciglia, е non ne rate strazio.

L' istoria vostra con m i o stame ordita, Se n o n mi si darà più lungo spazio,

Quasi nel cominciar sarà finita.

K a k o je drugi dio Bembova soneta skratio, umetnuo je Zlatarić i ovdje dva stiha (5—6) sa frazom spomenutom sprijeda kod pjesme 25 i 12.

U pjesmi 130 Zlatar ić imituje jednu Bembovu kanconu. Imitacija je na nekim mjestima slobodna, a na nekima se približava slobodnom prijevodu, ali je red misli sasvim kao u Bembovoj kanconi. Postupak je i ovdje zanimljiv po onom što Zlatarić dodaje. Bembo, pošto je u prv im stihovima apostrofirao slavuja, odmah prelazi na ispoređivanje svoje i njegove sudbine i na kazivanje svojih jada:

O rossignuol, che 'η queste verdi fronde Sovra Ί fugace rio fermar ti suoli . . . Alterna teco in note alte е profonde La tua compagna, е par che ti consoli. A me, perch' io mi strugga, е pianto е duoli Versi ad ogni or, nessun giammai risponde: Nè di mio danno si sospira о gerne . . .

Casso е privo son .io ď ogni mio bene . . . Е come vedi nudo е peregrino

* V o mísurando i poggi, е le mie репе Ben sai, che poche dolci ore serene

Del viver mio . . . Ma se pietà ti move, Vola tu là, dove questo si vole, Е sciogli la tua lingua in tai parole:

A piè de 1' alpi . . .

Con le fere, е con gli arbori, е con 1' acque Ad alta voce un uom ď amor si lagna, Dolore il ciba, е di lagrime bagna L 'erba е le piaggie, е da che pria li piacque Penser di voi, quanto mai disse o tacque, Va rimembrando: е 'η tanto ogni campagna Empie di gridi, u ' pur che Ί piè lo porte:

Ε sol desio di morte Mostra negli occhi, е 'n bocca ha Ί vostro nome, Giovane ancor al vol to ed a le chiome.

Che parli, o sventurato? A cui ragioni? a che cosi ti sfaci? Ε perché non più tosto piangi е taci?

Zlatarić je s apostrofiranjem slavuja spojio opis proljeća produ­ljujući pjesmu; istom poslije 20 stiha on dolazi na Bembovu temu. I u ono što slavuj treba da kaže dragoj Zlatarić je na kraju upleo proljeće (stih 73 i d.), a završio je pjesmu poredbama koje nisu iz ove Bembove kancone, ali su opet u Bembovu duhu (»Po pržini morskoj šijem« — dar semi a Varena u capitolu »Amor è, donne care, vano е fello«). A l i ni umetnuti opis proljeća (stih 5—20 i 73 i d.) nije Zlatarićev; to je poznata tema iz Petrarke (sonet »Zefiro torna е Ί bel tempo rimena«) i drugih koju je Ranjina imitovao hrvatski i talijanski (isp. »Građu« X I , str. 66 i 93). U takv im se pjesmama obično ističe kako se u cijeloj prirodi budi ljubav (Pe-trarka: »Ogni animal ď amar si riconsiglia), samo je pjesnikova draga hladna (kod Petrarke mr tva) ; tako je i u ovoj Zlatar ićevoj pjesmi. S tim se može isporediti i prizor u »Aminti-Ljubmiru« gdje Dafne (Jela) nagovara Silviju (Dubravku) na ljubav spominjući »ugodno primaljetje« i ističući k a k o » . . . slatko sve stvari u plamu sad gore priskladne ljubavi« (Stph 21 , str. 79) .

Pjesma 82 nije, kako misli g. Torbar ina (str. 208), prerađen Petrarkin sonet »Rapido fiume, che ď alpestra vena« s kojim nema nikakve sličnosti, već imitacija Bembova soneta »Ch ' io seri va di costei, ben m' hai tu detto«. T o je sonet s dijalogom između pjesnika i Amora k a k v i h ima i kod Petrarke; A m o r upućuje pjesnika, koji se ne pouzdava u svoje sile, da opjeva gospoju

ch' ogni imperfetto Desta a virtute, е di stil fosco e fraie Potrà per grazia far chiaro immortale, Dandogli forma da si bei suggetto.

T o isto kaže A m o r i Zlatar iću, samo nešto opširnije, ali je inače imitacija u cjelini slobodna. Čini se da je i pjesma 120 nastala pod utjecajem Bembovim koji ima ovakvu malu kanconu:

Tut to quel, che felice ed infelice Viverô per innanzi, a voi si scriva, О del mio bene е mal sola radiče, O fonte, onde 1 mio stato si dériva. Che tante cose Amor di voi mi dice, Tante ne leggon le mie fide scorte Ne gl i ocehi, onď è la face sua più viva,

C h ' ίο voglio aiizi per voi tormento e morte, Che viver е gioir in altra forte.

Imitacija je, kako se vidi , još slobodnija negoli u pređašnjoj pjesmi; posljednja dva stiha u Bembovoj kanconi postala su i u talijanskoj i u našoj poeziji banalnim općim mjestom (isp. »Gradu« X I , str. 73).

Ima jedan tip soneta koji se kod talijanskih pjesnika više puta ponavlja, a u kojem pjesnik obično navodi gospojine vrline i efekte njezinih ljepota, da završi usklikom: Sretan li je ko za V a m a uzdiše! ili sličnim. Bembo ima takav sonet:

Donna cui nulla è par bella e saggia,

Ne sarà credo, e non fu certo a vante . . .

C o 1 dolci lumi e con le v o u sante

Fate gentil ď ogni anima selvaggia. Grazie dal ciel via più ch' altri non crede

Piover in terra scopre chi vi mira,

E ferma al suoii de le parole il piede.

Tra quanto il sol riscalda e quanto gira

Miracolo maggior non s' ode e vede:

О fortunato chi per voi sospira!

Bembo ima i jednu sasvim sličnu kanconu, u kojoj se kaže da svako ko gospoju pogleda

Poich' un sol vostro sguardo e un vostro riso Acqueta ogni tempesta, Ed a virtù si dcsta Chi fiso in voi, luce benigna, mira: Beato dunque chi per voi sospira.

Zlatarićeva pjesma 79 potsjeća i po intonaciji i po mislima na ove Bembove pjesme, kakvih je Zlatar ić vjerojatno poznavao više.

K a d Zlatarić u pjesmi 65 poz iva dragu da už iva dok je mlada, jer će se poslije kajati, on je sasvim u tradicijama talijanske i naše poezije (isp. »Građa« X I , str. 81), ali spominjanje zrcala pokazuje da se ugledao i u Bembov sonet »O superba е crudele, о di bellezza« (Torb. str. 212) koji je opet imitacija Petrarke i H o -racija. Zrcalo se, doduše, spominje već kod Tebaldea :

. . . stoka sci se sempre durar speri: Manca ogni cosa, е se nel specchio guardi, Vederai che non sei quella che fusti ieri, Pero provedi a non pentirte tardi.

I u »Aminti-Ljubmiru« opominje Jela D u b r a v k u sličnim argumen­tima (Stph 21, str. 76 i 80) spominjući i ogledanje u vod i (u originalu: allor che fuggïrai le fonti, ov' or a spesso ti specchi . . .

solo per tema di vederti eres pa е brutta) i zovući je ludom, »jer ništa ne prudi n a z a d s e ρ о к a j a t« ('/ pentirsi da sezzo). Spomenuti Bembov sonet bio je već i prije imitován kod nas: u pjesmi 14 Hanibala Lučića; P. Kasandriću je to očito izmaklo (isp. njegov rad »Pisni ljuvene Hanibala Lučića« u Glasniku Matice D a l m a ­tinske 1903, str. 393/4). I posljednja dva stiha u Ranjininoj pjesmi 20 (gdje je upletena ista tema) potsjeća ju na svršetak spomenutog Bembova soneta:

Or non son bella, allora non fui scaltra.

Pjesma 23 je sjećanje na udaljenu dragu čiji sunčani pogled »p r о s v j e 1 1 j a sad druge l ivade i luge« (običan način izra­žavanja; Annibal C a r o : »E, s' io qui mi consumo, е Ί mio sol ivi a l t r u i r i s p l e n d e « , Giambatt ista Guar in i : »Or che Ί mio v i v o sole a 1 1 r ο v e s ρ 1 e n d e « ) i e i potsjeća doduše na Pe-trarkin sonet »Sennuccio, i' v o ' che sappi in quai manera« i Bembov

1 6 Lirici del secolo XV], str. 2 1 4 i 306 .

»Amor, che meco in quest' ombre ti stavi« (Torb. str. 211/2) , ali i na mnoge druge, jer je ovaj tip soneta bio vrlo raširen; u prvoj svesci Rime scelte da diversi (koju je Zlatarić vjerojatno poznavao, jer su u drugoj svesci iste zbirke izašle Ranjinine talijanske pjesme) ima nekoliko sličnih (Domenico Veniero, str. 416, Pietro Gradinico, str. 460, a i jedna kancona Del Minturnova sa sličnim stihovima, str. 567). U nekima se pjesnici sjećaju časova pro­vedenih s dragom, kao Petrarka i Bembo, a u drugima je povod sjećanju njezina udaljenost, kao kod Veniera, Minturna i Zlatarića. T a k o Del Minturno:

Hor, che n' è lunge . . . A m o r con la memoria a lo 'ntelletto Mostra i piacer da lui nel cor descritti, Dicendo: qui canto 1' alma Sirena, Q u i disse u n vago е amoroso detto . . . Qui stette, cjui passo tra fiori е Γ herba . . .

O v a j se tip soneta vraća naročito u pastirskim pjesmama, kakvu jednu ima u Rime scelte da diversi Remigio Fiorentino: Qui vennc al suon della sampogna mia Flori, о Selvaggio, qui s' assise е giacque . . , (str. 385)· I Marino još ima jedan o v a k a v sonet (Qui rise, о Tir si, е qui ver me rivolse Le due stelle ď amor la helia Clori . . .). O v i primjeri v r lo jasno osvjetljuju imitatorske postupke petrarkista, talijanskih i naših. Zlatarićeva pjesma do stiha 14 odgovara otprilike spomenutim talijanskim sonetima, ali je on očevidno i ona dalja četiri stiha s poredbom о bolesniku poznavao iz čitanja; tako na pr. Anniba l Ca ro govori udaljenoj gospoji (u sprijeda citiranom sonetu):

Ben ho del caro oggetto i sensi privi, Ma Ί veggio, е Ί sento, е 1' ho nelP alma impresso, Come suol egro, che da sete oppresso Versa ogn' or col pensier fontane е rivi.

K a d spominje njezin »stupaj raskošni« koji »Iis i cvitje pokriplja«, biće to vjerojatno p o Bembu, kako misli g. Torbarina, premda je i to bilo opće mjesto, već i kod nas upotrebljeno (Ranjina, pj . 2, Stph 18, str. 9: ». . . taj stupaj prilijepi kad na cvit suh stane, opet ga pokrijepi«).

K a d se u pjesmi 124, daleko od gospoje, čudi da može živjeti bez nje koja je njegova duša, biće i to reminiscencija iz Petrarke,

i to iz soneta »Io mi rivolgo indietro a ciascun passo«, ali je vje­rojatno u isto vrijeme i imitacija Bembova soneta Tr i fonu :

Se voi sapete, che Ί morir ne doglia, Pero che da noi stessi ne diparte: Sapete ond' è, che, quand' io sto in disparte

Di madonna, mi preme ultima doglia.

Ella è 1' alma di me . . .

Е poi che non puote uom senza lo spirto Tenersi in vita, ognor ch' io le son lunge, Morte m' assale, o n ď i' m ' aggiaccio е torpo.

Spašava ga od smrti što može u mislima biti s njom u snu i na javi ; to je utjeha i drugima, na pr. Bembu (son. »Mostrommi entro a lo spazio ď un bel vol to«):

Fortuni, che si spesso indi mi svia, Tolga a gli occhi, a gli orecchi il proprio obictto . . .

Al cor non torrà mai 1' alto diletto, C h ' ei prova di veder la donna mia, Ovunque io vado, е ď ascoltarla sempře.

I Ludovico Pascale govori na mjestima gotovo isto što i Zlatarić:

Convien ch' io segua il mio destin malvagio Senza alma, senza cor е senza vita, Perche Ί mio spirto con madonna alberga,

Sol meco porto, ov ' era il cor, scolpita L' imagin sua, che mi sollievi et erga . . .

ili kad drugi put kaže, da udaljen od nje ima jedinu utjehu u tom što misli na nju quand' io veglio е nel più forte sonno. Sannazzaro

se, štaviše, i ne žali na rastanak, jer i udaljen od nje veli da ima

pred očima njezinu sliku (kancona: »Non mi doglio, madonna, anzi mi gior io«) 1 7 :

L' oro, i rubin, le perle е Ί terso avorio, S' io dormo o vegghio, sempře, ove ch ' io miri, Con le due stelle ardenti veder parmě,

kao Zlatarić u ovoj pjesmi i u pjesmi 93, gdje mu se neprestano »rumene nje usti priziru i oči l juvene«. I u pjesmi 95 objašnjuje kako mu se gospoja uzaludno skriva, jer je on i udaljen vidi na

1 7 Canzonieri del secolo XVI, str. 1 8 8 .

javi i u snu; i Sannazzaro u spomenutoj kanconi kaže da mu sve muke ne mogu zabraniti vedervi desto, o ragionarvi in sonno. Pjesniku, uostalom, nije dobro ni daleko od nje ni blizu nje (pj. 54), kao ni drugima koji također na različne načine variraju ovu protivnost; daleko-blizu. Da lunge mi struggo, е da press* ardo veli Petrarka u sonetu »L' aura gentil che rasséréna i poggi«, a Ange lo di Cos tanzo :

Io piango in questo esilio, e non aspetto, S' a voi ritorno, aver giorni men fieri: Che s' or, с' ho si da lungi i miei guerrieri, Sento Ί mio cor da tal assedio stretto,

Che fia, quando vedro del vago aspetto Accampar da vicin quei raggi a'iteri . . .

T a k o i u sonetu »Donna, di quante sono, о šaran mai« kojemu je sasvim sličan Saba Bobaljevića sonet »Se non visto e lontan m' ardi et allumi«. Zlatarić, doduše, nije imitovao upravo spo­menute sonete (Angela di Costanzo uopće nije imitovao), ali oni (pored pjesama drugih pjesnika, na pr. Fabia Galeote, koji — u kanconi »Hör, che vi son da lunge, alma mia fiamma« u Rime scelte da diversi — tvrdi da ga ona iz daljine upal ju je, a izbliza. sleduje) pokazuju kako su česte bile ovakve pjesme u kojima su pjesnici objašnjavali k a k o im je kad su daleko, a kako kad su blizu. I Ranjina ima jednu pjesmu s istim protivnostima, ali opet nešto drugačiju (pj. 298, Stph 18, str. 144; vjerojatno imitacija).

1 u pjesmi 131 pjesnik je udaljen od drage; to je pjesma u stilu soneta s usklicima, k a k a v je Petrarkin sonet »O dolci sguardi, o parolette accorte« gdje je pjesnik također udaljen od Laure. T a k v i h je soneta Zlatarić , dakako, mogao naći i kod drugih; Ludovico Pascale, na primjer, ima jedan sasvim sličan:

Occhi sereni, o v ' ha suo nido amore . . . О dolce labbra che di mirrha е nardi Spargete fuor più prezioso odore,

O bionde treccie in crespi nodi attorte . . . О bcllezza celeste ed infinita,

Or che vi toglie a me maligna sorte, V i v o dolente et angosciosa vita.

N a spomenuti Petrarkin sonet, naročito na njegov drugi dio, pot­sjeća još više Zla tar ićeva pjesma 133 u kojoj je također govora о

udaljenoj; i Zlatarić se tuži na »protivnu čes« (Petrarka: »Fortuna, ch' al mio mal sempr' è si pre sta) koja ga progoni tek što malo odahne i na nezgode koje se odmah pojave kad zaželi poći do svoje drage, kaošto Petrarki or fa cavalli or navi Fortuna, samo da ga udalji od nje.

Rastavljeni od drage i njezinih očiju koje su za njih zvi jezde, sunca i slično, ondašnji pjesnici redovno jauču da su ostali u tami; na pr. Lorenzo de' Medici u sonetu »Ara, ocehi, mai fine il vostro pianto?«

Or, poi che toka m' è la santa luce . . . Veggo restarmi in ténèbre confuso. E se tal via a morte ne conduce, Maraviglia non è . . . 1 8

Ludovico Pascale je bez nje slijep i želi također smrt (son. »Aspro dolor, a che condotto m' hai?«). I Zlatar ić — koji, razumije se, ni ovo opće mjesto nije morao poznava t i upravo iz spomenutih tali­janskih soneta — veli u pjesmi 27 da mu oči »u mraku stoje sad, u tminah žalosnih«.

O t k a d se zaljubio — a to ga je zadesilo »u prv i cvijet mla­dosti« kao Petrarku (isp. kanconu »Nel dolce tempo della prima etade«), a za njim i tolike druge talijanske pjesnike — on se sav promijenio; pošto mu je Ljubav pokaza la jedini pravi put koji u nebo vodi , on prezire sve što ljubi ludi puk znajući kako je tašta slava ovoga svijeta (pj. 135). T o se ponavlja i u pjesmi 100 i donekle u pjesmi 76. I ovo je, kao i toliki drugi motivi , po tek lo iz Petrarkina kanconijera, ali su mnogi bembisti još više naglašavali o v a k v o spirituálno shvaćanje l jubavi, i Zlatar ić je u tom njihov učenik. T a k o se na pr. kod Benedetta Varchi ja vraćaju iste i slične misli nekoliko puta. K a d ju je p rv i put ugledao:

Tal dentro il petto mio vir tù rimase . . . Che nulla poi toccommi o persuase

A d altro mai, ch' a spregiar quel che stima La gente, е sol far delle cose stima, Che 'ndrizzan 1' aime alle stellanti case.

1 8 Lorenzo de' Medici, Opere, a cura di Attilio Simioni (Scrittori ď Italia), vol. primo.

Pošto ga je probudila da lungo е pigro sonno, anzi da viva morte (kako su i Zlatarićem prema pj. 76 bili obladali »spanje, las i misli i mnoge nesvijesti«):

In questo breve е si fallace sonno, C h ' altro non è ch' un volar sempře a m o r t e , Quelle m' insegna pianě strade е Cor te , Che da i corpi levar 1' anime puonno . . .

N a drugom mjestu:

O n ď io, che 'n fino allor tra nebbie е vend Quasi cieco, anzi morto, era tanti anni V ivu to no, ma sol nel mondo stato,

Da indi in là, tutti gl' uman contenti Spregiando, е fuor del volgo е de' suoi inganni Vissi più ď altro mai lieto е beato.

I u pjesmi 81 Zlatarić uz njezino poštenje slavi pogled pred kojim gine »pohlep nepravi« i oganj »koji nas uzdviže gdi stoje blaženi«; s tim se može isporediti Petrarkin sonet »Le stelle е Ί cielo е gli elementi a p rova« , ili Bembov:

Quella, che со ' begli occhi par ch' invoglie A m o r di vili affetti е penser casso . . . La via di gir al ciel c o n fermo passo

М ' insegna, е 'n tutto al vulgo mi ritoglie . . . C h ' io spero alzarmi, ove nom per se n o n sale,

Scorto da i dolci amati lumi . . .

U pjesmi 94 pjesnik se jada zbog toga što ona bježi i što se ne da vidjeti, jer je kao Narcis »svu ljubav na sebe stavila«. T o je poznato iz Petrarke i njegove tužbe na micidiali specehi (son. »Ti mio avversario, in cui veder solete« i »L' oro е le perle, е i fior vermigli е i bianehi«; T o r b . str. 209, isp. Šiška Menčetića I I 60) 1 postalo je kasnije općim mjestom (Lodovico Corf in i : Piace a se s tes sa, е ď altro amor non cura, Ranjina u talijanskom sonetu 1 4 : Di te medesma resti innamorata).19 T o , veli dalje pjesnik, nije pravo , jer »suncu čemu bi da istom sebi sja?« Gandolfo Porrino je istoga mišljenja kazujući u jednom sonetu, osim spomenutih remi­niscencija iz Petrarke i još nekih malih razlika, gotovo isto što se

1 9 „Građa" knj. 4, str. 142.

čita u Zlatarićevoj pjesmi; taj sonet pokazuje da je Zlatarić i ovu pjesmu radio po tuđem obrascu:

Deh, perché tolto a questo cielo avete La luce de' vostr' occhi alma e graclita, Che fea col suo splendor 1' erba fiorita, E le campagne dilettose e liete?

Se più ď ogn' altra bella e ricca sete Dei gran doni di Dio, perche romita Togliendo cio, che altrui da gloria е vita, In cella solitaria vi chiudete?

Non dono il lume al sol quel Sole eterno, Perché luca a se sol; ma perche giri, E renda il mondo allegro, e Ί cielo adorno:

Nè voi fe bella, perche avendo a scherno Chi sparge ogn' or per voi pianti e sospiri, Chiudiate in fosco albergo il suo bel g iorno . 2 0

U pjesmi 51 ponavljaju se slične misli, poznate i iz Ranjinine pjesme 20 (Stph 18, str. 16, stih 7 i d.), samo što je Ranjinina pjesma sva u čulnom tonu strambotista, koji svi uvjeravaju kao Pol iz iano u jednom rispettu:

. . . non ti diè tanta bellezza Iddio perché la tenga sempře ascosa in seno.

Pjesma 10, gdje se sjeća kako ga je iz skupa divnih gospoja »u gustoj dubravi ka raste pod gorom kraj mora u slavi« jedna svezala očima, odraz je jednog tipa talijanskih soneta koji su se razvil i iz Petrarkina soneta »Quando fra 1' altre donne ad ora ad ora« (Girolamo Fracastoro: »Quando fra belle donne accorte е rare«, Francesco Maria Molza : »Quando fra 1' altre donne altera giunge«, 2 1 Šiško Menčetić II 40, 48, 50, 53, 54). Ističući kako se kod njegove gospoje nalaze u skladu ljepota i poštenje, Zlatarić imituje stihove Šiška Menčetića:

Ar vidih sve čten'je i r i tko nadoh toj da more počten'je s ljepotom stat u goj.

T o je isticanje, uostalom, sasvim u duhu petrarkističke tradicije; kod Laure su se tako našle u slozi dvije vel ike neprijateljice,

, 0 Rime scelte da diversi str. 23 т. " Fracastoro: Canzonieri del secolo XVI, str. 98 ; Molza: Rime da di­

versi, str. 69.

Bellezza ed Onestà (sonet »Due gran nemiche insieme erano aggiunte«).

O d različnih Petrarkinih postupaka mnogo su se imitovala i njegova pitanja; i Zlatar ić katkada počinje svoje pjesme pitanjima. Zar da se sad brani od »sione ljubavi« — pita u pjesmi 46 — kad više nema pomoći? Sav je već izranjen i na njegovu srcu nema više mjesta za novu ranu, kako je već Tebaldeo govorio:

Non più saette, A m o r ; non v' è più ornai Loco ne! corpo mio caduco е fraie, Ove bisogni adoperarsi strale; Se guardi, piaga sovra piaga fai.

A l i i Bembo, koji je Zlatar iću bliži (u maloj kanconi »Che ti va l saettarmi« koja je već sprijeda spomenuta):

T u m' hai piagato ii core, A m o r Che loco a nova piaga non puo darte, Nè di tuo stral sentir fresco dolore.

Treba lo je uteći onda kad se istom bio zagledao u gospoju »ne sumnjeć koju zled«, k a k o je i Petrarka u sličnom slučaju bio mal accorto (son. »Lasso che mal accorto fui da prima«) i sicuro, senza sospetto (son. »Era Ί giorno, ch' al sol si scoloraro«). Sad je kasno; sad se samo može moliti milost, kako i Petrarka ve l i :

Da ora innanzi ogni difesa è tarda A k r a , che di provař s' ascai о poco Questi preghi mortali Amore sguarda.

D a je od ljubavi jedini spas bijeg, tipična je petrarkistička misao: non si vince amor se non fuggendo kaže Bembo u sonetu »Alma se stata fossi a pieno accorta«. N e uspije li se bijegom, preostaje samo poniznost:

Cosi dcluso Ί cor . non ave

Schermo miglior che lagrime е sospiri (Deila Casa).

I u ovom je slučaju, dakako, moguće da je Zlatarić imao pred očima još k a k v u zasad nepoznatu talijansku pjesmu (ili više pje­sama) sa sličnim misl ima. 2 2

'2' Ni ova pjesma ni pjesma 45 nemaju veze s Petrarkinim sonetom „Расе

N a javi nemila, pojavljuje se gospoja pjesniku u snu »sva blaga« (pjesma 118) , kako se i Petrarki pojavl j ivala meno altera, tako da bi pjesnik najradije usnuo za vazda . I u pjesmi 119 ona noću liječi rane što ih je danju zadala . Sve je to već davno prije Zlatarića bilo rečeno i ponavljano u talijanskoj petrarkističkoj poeziji; Bembu se draga pojavljuje u snu più che mai tranquilla

umile (son. »Se Ί v iver men che pria m' è duro e vile«), a Sannaz-zaru si bella e si pietosa in vista umile (son. »O sonno, o requie, o tregua degli affanni«), i to često:

Si spesso a consolarmi il sonno ricdc, C h ' ornai comincio a desiar la morte.

N a drugom mjestu (son. »Quel che vegghiando mai non ebbi ardire«):

Ma Ί ciel . . . Offrendo ai spirti lassi una tal vista Dovea quel brieve sonno fare eterno.

Isto želi i Ludovico Pascale kome se također madonna slično pojavljuje u snu (son. »Talhor per consolar Γ aflitta mente«):

Deh, s' al mio stato il sonno è tanto amico, Ρ о s s' i o s e m p ř e d o r m i r , e se s' agguaglia Tai sonno a morte, fa Signor ch ' io moia.

K a o Zlatarić u pjesmi 1 1 9 , i Sannazzaro veli u sonetu »Tanta dolcezza trasser gli occhi miei«: . . . spesso in sogno mi ristora i danni. Ima ih, dakako, još koji slično pričaju о svojim snovima; Giovanni Guidiccioni u jednom sonetu najprije opisuje svoju lju­bavnu muku slično kao Zlatarić u pjesmi 1 1 8 :

Perch' io sia a colpi, Amor , di sdcgni е ď ire Stato poi, che tuo fui, segno ad ogn' ora, De te non ebbi mai tranquilla un' ora C h ' in vece di pietà doppi il martire,

da nam zatim ispriča kako jedino pred zoru nalazi utjehe u tom što mu se draga u snu pojavljuje. 2 3 (Isp. »Gradu« X I , str. 72 i 93.)

Pjesma 12 s antitezama k a k v i h već u Petrarkinu kanconi jeru ima dosta, a koje su kasniji pjesnici rado imitovali , jer se takve

2 3 Sannazzaro: Canzonieri del s e c o l o XVI, str. 1 8 2 , 1 8 5 , 186 i 1 8 7 ; Giovanni Guidiccioni: Rime scelte da diversi, str. 38 .

Io, che già vago е sciolto avea pensato V i v e r quest' a n n i , е si di ghiaccio armarme.

stvari najlakše imituju, potsjeća na Petrarkin sonet »Questa umil fera, un cor di tigre е ď orsa«; kaošto Petrarka veli da ne može tante varietati ornai soffrire, teško je i Zlatariću podnositi da mu je gospoja sad blaga sad nemila, pa se i on jada da će mu »ova promjena . . . dni skratit«. Zlatarić je vjerojatno i ovo poznavao u kasnijim varijacijama; jedna je takva varijacija iste teme u ovom sonetu Lorenza de' Medic i :

; · , , - e t ; r r . ' , ove c o l c i climora, La quai nelle sue mani il mio cor tiene, Onde a suo arbitrio io sento е male е bene, Е moro mille volte, е vivo, 1' ora.

Or a f f a n n i mi dà, or mi ristora: Or letizia, or tristizia ail' aima viene; Е cosi il mio dubbioso cor mantiene In gaudi, in pianti: or con vieil viva, or mora.

Pjesma 114 potsjeća u koječem na Petrarku: kad opisuje kako mu pogled jedne vile »gork plam kroz oci uvrže« (tradicio­nalna petrarkistička slika), kad priča kako »ljuven luk i strile« nije »držao od sc jene« (M entre Amor nel mio alber go a sdegno s' ebbe u p rvo j kanconi) , kad spominje kako je bio ohol u svojoj taštoj slavi (son. »Lasso che mal accorto fui da prima«, st. 5—8). Slična je ovoj i pjesma 69 u prvom dijelu, a i u pjesmi 20 je riječ 0 kontrastu između slobode i Ijuvenog robovanja, о kojem govori Petrarka u sonetu »Ahi, bella liberta, come tu m' hai«. Razumije se da se sve to ponavlja kod kasnijih pjesnika. Ariosto, na primjer, govori u jednom sonetu о izgubljenoj slobodi i opažene su neke sličnosti između toga soneta i Zlatarićeve pjesme 20 (Torb. str. 213) , ali se zap ravo radi samo о početku Ariostova soneta:

Lasso, i miei giorni lieti, е le tranquille Not t i che i sonni già mi fer soavi, Quando ne A m o r nè sorte m' eran gravi, Ne mi cadean da gli occhi ardenti stille . . .

A l i i drugi pjesnici govore о pređašnjoj slobodi i sadašnjem ropstvu;

na pr. Bembo u jednoj šestini (»I più soavi е riposati giorni N o n ebbe uom mai, nè le più chiare notti . . .«) i u jednom sonetu:

Che fiamma non potesse omai scaldarme, Avvampo tutto, е son preso е legato.

Benedetto Varchi kaže о svojem srcu da do susreta s njom

. . . . . . . . . . libero е sciolto Visse lieto е signor de' penskr suoi.

I Sabo Bobaljević ima sonet sa sličnim početkom (»Io v ivea dolce-mente i miei prim' anni«).

K a k o se iz dosadašnjih primjera v idi , Zlatarić je, kad je radio po j е d η о m tuđem obrascu, naročito mnogo imitovao Bemba, dok je utjecaj Petrarkin redovno isprepleten s ponavljanjima istih stvari kod kasnijih pjesnika. T a k o su elementi Petrarkine poezije razasuti svuda po njegovoj zbirci, a ipak se rijetko može kazat i da je Zlatarić imitovao upravo ovu ili onu njegovu pjesmu samu. T o bi se možda moglo reći za Zla tar ićevu pjesmu 98, koja je, čini se, direktna imitacija jednog Petrarkina soneta:

Si traviato è Ί folle mio desio A seguitar costei che 'n fuga è volta,

Ε de' lacci ď A m o r leggiera е sciolta Vola dinanzi al lento correr mio;

Che, quanto richiamando più 1' invio

Per la secura strada, non m' ascolta . . .

Zlatar ić:

Jur poznam i vidim da zaman stupaje Od ove vil slidim . . . Ona se slatkome slobodom sved slavi . . . Brža je prida mnom od vjetra bježeći, A trudan ja za njom jedva grem hrleći. Tijem kadgod pustim glas moleći s daleka Jeda se kratak čas pomisli da čeka. A 1 je se pospiješa . . . I neće da sliša što vapim s suzami.

»Pohlep nesvijesni« koji je njime obladao, to je il folle desio Petrarkina soneta, ili folle cupidigia Ar ios tova soneta »Lasso i mici giorni lieti« koji mu je val jada bio poznat , kako je već spo­menuto.

Pored spomenute nesumnjivo su i pjesme 1 0 7 — 1 1 2 , u k o ­jima se govori о bolesti i ozdravljenju gospojinih očiju, nastale uz

kumovanje Petrarkino, kako je već opazio Danilo A . Zivaljević u prije navedenom radu (str. 83), ali se samo za Petrarkin sonet »Г mi v ivea di mia sorte contento« može sigurno kazat i da ga je Zlatarić tu imitovao uzevši iz njega nekoliko stihova u svoju pjesmu 109 i 110 , k a k o je također već konstatováno (Torb. str. 207). I u ostalima od spomenutih šest pjesama ima doduše sličnosti s Petrarkom: tako mu njezine oči (u pjesmi 108) »kazahu od neba pravi put« k a k o su i Petrarki u kanconi »Gentil mia donna, i' veggio« pokaz iva le la via ch' al ciel conduce, a i poredba s »po-mornikom« možda je iz kancone »Poi che per mio destino« gdje se također spominje stanco nocchier, ali je sve to Zlatarić mogao čitati i kod kasnijih pjesnika, jer su to većinom opća mjesta k a k v a se obično nalaze u pjesmama u kojima ondašnji pjesnici slave dra-gine oči (isp. »Građu« X I , str. 68). Zanimljiv je u tom pogledu postanak pjesme 110. Molba višnjemu da sačuva njezine bolesne oči u posljednja dva stiha uzeta je iz Petrarkina soneta »Г mi v ivea di mia sorte contento«, kako je spomenuto, a sve što se dotle kazuje о njezinim očima sama su opća mjesta koja se uz male promjene nalaze i u Zlatar ićevim pjesmama (pj. 79, 81, 100) i о kojima je već bilo govora .

ima kod Zlatar ića još pjesama u kojima ima sličnosti s Pe­trarkom, a za koje, bar zasad, ne možemo sigurno kazati kol iko su direktan, a ko l iko posredan refleks Petrarkina kanconijera. Petrarka je, na primjer, često crtao svoje unutrašnje konfl ikte: borbu između ljubavi i asketizma (son. »L' aspeto sacro della terra vostra«) ili između žudnja i razuma, a kasniji su se pjesnici i u tom za njim povodi l i (isp. »Građu« X I , str. 82). Možda je jedan refleks te vrste pjesama kod Zlatarića »razlikos u mislijeh« u pjesmi 78: s jedne je strane rob ljubavi, a s druge strane željan pokoja videći k a k o je »nekrepka stvar žena« (Petrarka: Femina è

cosa mobil per natura) i k ako mu je »satrena vlas«, kao kad

Petrarka u kanconi »Г v o pensando . . .« razmišlja о quel falso dolce fuggitivo koje ne može srcu donijeti sreće i respirar nol lassa. Povodeći se za Petrarkom, petrarkisti često lebde medu sličnim protivnostima: medu ledom i ognjem ili ledenim strahom i lju­bavnim plamom, među nadom i strahom, medu strahom i željom itd. I toga ima kod Zlatar ića dosta: u pj . 92, 96 i 1 37. T a k o , osim Petrarke (son. »Amor, che 'ncende Ί cor ď ardente zelo«), i Petro Gradinico na pr. govori o désir ardente е selata Ранга, i!i.

kao Zlatarić u pj . 137, Del Querenghi (oba u Rime scelte da diversi):

Dui contrari nimici mi fan guerra, Tema e ardir; 1' un mi sospinge е move Alta impresa seguendo, е mi r imove L* altro; m' innalza Γ un, Γ altro m' atterra.

Zlatarićeva pjesma 97 nesumnjivo je odraz, direktan ili posredan, Petrarkina soneta »Lasso, A m o r mi trasporta ov ' io non vogl io«, kako pokazuje ne samo opća misao pjesme, već i poredba s lađom koju vjetar i va lov i nose kud ih je volja. Jedna od najvećih lju­bavnih muka, tvrde petrarkistički pjesnici, jest u tom što im gospoja ne vjeruje: Infinit a bellezza е роса fede uzvikuje već Petrarka u sonetu »Lasso, ch' i' ardo, ed altri non mel crede« (isp. Žival jević , str. 81), a i Zlatarić se u pjesmi 87 čudi »da velja lipos taj male je vire tač«. (Isp. Šiška Menčetića II 121. ) K a d joj je otkrio svoje jade, pokrio joj je »od srdžbe gust oblak . . . očiju svijetli z rak«, kako priča na pr. i Pietro Gradin ico:

A lei il seren de 1' una е 1' altra Stel la Turba nebbia di sdegno; onde sospira L' alma . . .

Slična je spomenutoj Zlatarićevoj pjesmi i njegova pjesma 7, gdje pjesnik nije na čistu da li mu ona ne vjeruje ili se pretvara da mu ne vjeruje, premda mu već srce »u pepel poče it«; Ariosto u jednoj kanconi tvrdi da se ona pretvara:

Ella vede ch' io moro, е che nol vede Finge, come disposta alla mia morte . . . Ne mi pento ď amar, ne pentir posso, Quantunque vada la mia carne in polve.

D a rastanak s dragom u pjesmi 26 potsjeća na Petrarkin sonet »Quel vago impallidir, che Ί dolce riso« već je opaženo (Živaljević str. 83), ali je sličnost vr lo daleka i općena. T o se isto može kazat i i za pjesmu 77 u kojoj priča kako taji svoj l jubavni jad, ali ga odaju »pozori« i »uzdah ljuti«; to je slično kao u pjesmi 1 Hanibala Lučića koji također neće da nosi »na dlanu« svoju »priljutu ranu«, ali ga izdaje »laživi smih« i »vrući od ognja gorušta uzdah«, a oboje potsjeća na Petrarkin sonet »Cesare, poi che Ί tradittor ď Egit to«:

Pero, s' alcuna volta i' ndo о canto, Facciol perch' i' non ho se non quest' una Via da celare il mio angoscioso pianto.

D o k sretni l jubavnici mrze na zoru i čeznu za noću, Petrarki je milija zora, jer noću dvostruko pati, a danju može da vidi Lauru (son. »La sera desiar, odiar 1' aurora« i »Ii cantar novo е Ί pianger degli augelli«). Zla tar ićeva pjesma »Nenavidos noći« (pj. 34) na­stala je iz sličnih raspoloženja, ali je inače toliko slobodna prema Petrarki da se jedva osjeća k a k v a veza s njim. Zora (Aurora) koja se pr ipravl ja da ostavi svoga starca (Titona) spominje se i u po­sljednjem od navedenih Petrarkinih soneta, ali i na bezbroj mjesta kod drugih pjesnika; Luigi Tansi l lo ima na pr. ove stihove:

Quando di bel rossor rossa la faccia Lascia il caro vecchion la bella Aurora , . .

K o d Zlatar ića je о njoj govor i u pjesmi 88, u kojoj se zapravo varira misao o Laurinoj pobjedi nad suncem (isp. »Građu« X I , str. 74).

O d tradicionalnih tema nije Zlatarić zaboravio ni gospojina pjevanja (pj. 129), samo što ga on ne slavi u hiperboličnom stilu strambotista, premda i njega gospojino pjevanje spašava u času kad mu »duh idaše iz tila« od ljuvenih jada. 2 ' 1

U talijanskim kanconijerima šesnaestoga stoljeća ima soneta protiv ljubomore: Sannazzaro ima jedan (»O gelosia, ď amanti orribil freno«); Tansi l lo , koji je bio pod utjecajem Sannazzarovim, ima ih nekol iko; ali najčuveniji je sonet о ljubomori napisao Giovanni délia Gasa (»Cura, che di timor ti nutri е cresci«; taj je sonet Benedetto Va rch i uzeo za osnov svojega predavanja о lju­bomori u padovanskoj akademiji degli Infiammati). U svima pjesnici apostrofiraju ljubomoru nazivajući je porodom pakla i tjerajući je natrag u pakao; tako Sannazzaro:

2 4 Razumije se da i kod bembista katkada ima hiperboličnosti kao i kod strambolista, jer je ima i kod Petrarke za kojega je Arturo Graf rekao da je prvi „sečentist" ; onome što je u „Građi" XI, str. 69 rečeno uz Ranjinine pjesme 322 i 327 može se dodati i ovaj primjer od Giambattiste Amaltea (iz Rime scelte da diversi) :

Al dolce vostro canto, Ch ' i fiumi affrena, е quêta Г aere е Ί vento, Vidi pur io fermarsi il ciel intento.

Ε Ί tempo, che fuggia si lieve е presto, Alor ritenne il sole,

C h ' immobil feste al suon de le parole.

Da quai vi l le infernal nel mondo uscisti . . .?

Tornati giù, non raddoppiar miei mali . . .

Pietro Gradinico:

Madré ď odio, che turbi ogni mio bene, E la speranza mia riedi in erba . . .

Giovanni délia Casa :

Torna a C o a t o , ai lagrimosi е tristi Campi ď Interno . .

Slično govori i Zlatarić u pjesmi 22 о »sumnji«, о kojoj ima i kod Ranjine jedna pjesma (br. 291, Stph 18, str. 1 4 1 ) . Nesumnjivo je da je Zlatarićeva pjesma plod čitanja sličnih talijanskih pjesama, iako imitacija nije ropska, kako se bar čini po dosad poznatim talijanskim sonetima sa istom temom.

Po svojim temama nisu originalnije ni Zlatar ićeve pjesme 9 i 17 (»U hvalu pokoja i mirne pameti«), jer ponavljaju misli koje su također već bile poznate, ne samo u talijanskoj već i u našoj književnosti, tako kod Ranjine u pj . 14 i 15 (Stph 18, str. 13 i 14, isp. »Građu« X I , str. 70). K a o talijanska paralela za Zlatar ićevu pjesmu 17 neka posluži jedan sonet u kojemu Benedetto Varch i želi provoditi sličan ž ivot procul negotiis:

Ecco, che pur doppo si lunghi affanni . . . A te, Fiesolc altero, umil ritorno . . .

In te lungi dal mondo е da' suoi inganni Farô sicuro ornai dolce soggiorno, Pensando, or lungo un rivo, or sotto un orno, Quanto chi segue non il ciel s' inganni.

Altri in palazzi di fine oro adorni, Entro i porporei letti : io presso un fonte Giacerô licto sopra 1' erba verde.

In te gradito, avventuroso monte, Ove del volgo ognor tanto si perde, Anelo io di fornir tutti i miei giorni.

Ljubav se, prema jednoj petrarkističkoj formuli, hrani su­zama: que sto ardor di lagrime si pasce vel i Giambattista A m a l t e o u jednom sonetu ponavljajući riječi što ih A m o r govori Petrarki :

-'' Sannazzaro: Canzonieri del secolo XVI, str. 1 3 7 , Gradinico: Rime scelte da diversi, str. 4 4 3 , Deila Casa: Lirici del XVI, str. 1 8 6 .

Ch' i' mi pasco di lagrime; е tu Ч sai (son. »Piu volte A m o r m ' avea già detto: Scrivi«). K o d Zlatarića se gospoja krijepi njegovim suzama bivajući od njih sve ljepša (pj. 103; Amalteo, ib.: quanto è

più erudel, più mi par bella). A k o on od toga umre, samo će se zla izbavi t i , dok će »ona glas hud stavit vrh svoga imena«, grozi se pjesnik povodeći se i u tom za tolikim drugima koji su se o v a k o grozili ili su bili zabrinuti za njezin glas, kao Lodovico Martell i , kad u jednoj stanci u »Lode delle donne« zaključuje da će kriti svoju bol :

Che di lei non si dica in ogni etate: Costei fu donna de le donne ingrate.

T a k o se već Petrarka u sonetu »Tutto il di piango, e poi la notte, quando« boji za njezin dobar glas, što je Zlatarić također ponovio u pjesmi 80 (st. 5—6; T o r b . str. 204), 2 t i ali su i naši pjesnici već prije Zlatar ića o tom govor i l i : Šiško Menčetić III 20, 21 , a i Ranjina slično u pj . 93 i 95.

Zlatar ićeve jad ikovke zbog gospojine nesmiljenosti tradicio­nalne su i ne razlikuju se od sličnih jadanja u drugim kanconijerima. T a k o na pr. njegova tužba na »neharnu gospoju« u pjesmi j o sastoji od samih općih mjesta, naročito kad veli da nju »mlikom. zadoji kagodi ljuta zvir« (isp. »Građu« X I , str. 7 1 ) i kad nabraja nemogućnosti koje će se prije dogoditi nego što se ona smiluje (ib., str. 75) ; to se isto, uostalom, ponavlja i u »Aminti-Ljubmiru« (Stph 21 , str. 76, st. 139 i d.). D a je bolje umrijeti nego podnositi takve muke uvjeravaju i drugi, na pr. Bembo (son. »Per far tosto di me polvere ed ombra«):

Brève spazio che dure il vostro orgoglio,

Avrà fin la mia vita: e non men pento;

Non viver pria che sempře languir voglio. Morte che tronca lungo aspro tormento

f. riposo: e chiunque a suo cordoglio Si toglie per morir, moia contento.

Gospoja ne haje za pjesnika kao da njegovo stanje nije njezin grijeh (pj. 1 1 7 ) ; slično Giovanni délia Casa :

2 6 Inače Zlatarićeva pjesma 80 nije imitacija spomenutog Petrarkina soneta ni pjesme iz Stph 2, str. 5 1 7 , br. 1 0 , premda se u svima nalazi tih nekoliko sličnih stihova. N i ova posljednja pjesma nije iz kanconijera iz 1 5 0 7 , kako navodi g. Torbarina.

Rad Tueosl. akad. 2 4 7 . ^

Quella che del mio mal cura non prende, Come colpa non sia de' suoi begli occhi Quant ' io languisco, e corne altronde scocchi L' acuto stral che la mia vita offende . . , 2 7

D a je ona tvrđa od kamena (što ponavl ja i u pjesmi 51) , jer bi se njemu svako osim nje smilovao, kaz iva l i su drugi već davno prije njega; tako Dore Drž ić (Stph 2, br. 40, str. 377) , a i Šiško Menčetić je uvjeren da bi mu se i kamen smilovao (Stph 2, I I I 34), što i Pol iziano u jednom rispettu ve l i :

Ogni donna da me pietosa fassi, E ogni fera ch' oda el mio lamento; 10 ho mossi a pietà già questi sassí . . . In voi sol, donna, e mie' pianti non ponno Rompere el vostro dolce e leggier sonno.

K a k o mu se gospoja neće da smiluje, on će poći u planine jadi-kovat i i samo ga smrt može z la izbavi t i (pj. 64); tako se grozi i naš zemljak Ludovico Pascale:

Ma poi ch' i miei sospir caldi е ardenti Trovar non ponno appo di voi mercede, C h ' avete chiuse alla pietà le porte,

Fra selve e verdi piagge i miei tormenti Iro sfogando, ove non dubbia morte 11 frutto fie délia mia vera fede.

U z a sve jade što mu ih gospoja zadaje, pjesnik nas ipak u više pjesama uvjerava da je sretan u l juvenom ropstvu i da rado podnosi sve muke (pj. 53, 76, 86, 104); a kako bi jedan petrarkistički kanconijer i bio bez toga? Razumije se da ni tu nije ništa rekao što već nisu rekli talijanski pjesnici. N i Arios to na pr. ne žali što je izgubio slobodu, kako se razabira iz soneta »La rete fu di queste fila ď oro« koji sa Zlatar ićevom pjesmom 53 ima nekoliko sličnih stihova (Torb. str. 213) . D o k je Zlatarić , kako se čini, čitao Ariostove sonete, teško je znati da li je poznavao Luigi Tansi l la , jer je mogao i drugdje čitati ono što vel i u početku pjesme 76, a što donekle potsjeća na Tans i l lov sonet »Cara , soave ed enorata p iaga«:

, 7 Canzonieri del secolo XVI, str. 2 6 5 ,

Occhi , del mio signor facelle ed arco, Doppiate fiamma all' alma е dardi al petto, Poi ch' il ferir m' è dolce е 1' arder caro.

K a o Zla tar ić u pjesmi 86 (koja je, uostalom, sasvim slična pjesmi 53) već je Lorenzo de' Medici pjevao (u sonetu »Io ti r ingrazio, A m o r , ď ogni tormento«):

. . . se per lei languisco, ίο son contento . . . tanto Γ esser suo servo alfin mi piace.

Više rezoneri nego pjesnici, petrarkisti se doduše ne kaju što su u okovima, ali svakome drugome ko još nije osjetio ljubavnih nemira, slatkih i gorkih u isto vrijeme, kao iskusni ljudi savjetuju da ih se kloni. Jedini je spas u bijegu, kako je već sprijeda rečeno: Fuggite Amor — opominje Giovanni délia Casa —

Colà vc dolce parli е dolce rida Bella donna, ivi presto è pianto с morte . . .

Zlatar ićeva pjesma 4 je dosta opširno obrazlaganje toga iskustva u tipičnim petrarkističkim antitezama о gospoji koja »mir goni, rat goji, smih kaže, plač dili«.

U mnogim Zla tar ićevim pjesmama о kojima je bilo dosad govora u ovoj neizbježno monotonoj analizi bilo je stvari koje su, pored talijanskih, i naši pjesnici već prije Zlatarića prepričavali i sigurno je da je Zlatar ić i te naše pjesnike poznavao. Možda je i njegova pjesma 84 jedan od takvih primjera, jer se u njoj kazuje uglavnom isto što i u pjesmi Šiška Menčetića I 18, samo s tom razl ikom što Šiško Menčetić govori »diklici« (fanciulletta) u pučkom stilu petnaestoga stoljeća, dok se Zlatarić u tonu bembi-stičkih soneta gledajući njezinu ljepotu zanosi mišlju do neba i Boga. M o g a o je, dakako, poznavat i i imitovati i k a k v u sličnu tali­jansku pjesmu, kao i u pjesmi 85 kad hoće, kao toliki drugi, da sačuva njezinu čast krijući svoj plam, ili kad u istoj pjesmi (st. 45 i d.) govori donekle slično kao Poliziano u jednom rispettu:

Fammi quanto tu vuoi pena е tormento, Riditi del mio male е de' miei guai . . . E non potrà perô mai fare il cielo, C h ' io non ť onori е ť ami di buon zelo.

O d Zlatarićevih pobožnih pjesama jedna, »Prislavnoj djevici Mariji« (štampana među »Pjesnima u smrt od razlicijeh«, dok su druge, kako je bio običaj, pomiješane s l jubavnima) potsjeća na mjestima na poznatu Petrarkinu kanconu »Vergine bella, che di Sol vestita«. »Moje sam ufanje u tebe sve stavil« veli Zlatarić, a Petrarka:

Vergine, in cui ho tutta mia speranza Che possi е vogli al gran bisogno aitarme.

Zlatarić: Zač tvoje milosti svak uprav poznava, U gorkoj žalosti tko ti se pridava;

Petrarka: Invoco lei che ben sempře rispose, Chi la chiamo con fede.

Zlatarić: Pogledaj ki poraz mori me dan i n o ć . . . Petrarka: Pon mente in che terribile pročelja

Γ mi ritrovo . . .

Pjesma »Duši svojoj« (također među »Pjesnima u smrt od razlicijeh«) slična je u prvom dijelu po glavnoj misli jednom sonetu Bernardina Daniella, iako se ne može sa sigurnošću tvrdit i da je Zlatarić imao pred očima baš taj sonet 2 8 ) :

Se 'i viver nostro è breve oscuro giorno

Press' al eterno, е pien ď affanni е mali, E più veloci assai che venti o strali

Ne vedi ir gli anni е più non far ritorno,

Alma, che fai? che non ti miri intorno

Sepolta in cieco error tra le mortali

Noiose cure? е poi ti son date ali Da volar a 1' eterno alto soggiorno,

Scuotile, trista, ch ' è ben tempo ornai,

Fuor del visco mondän ch' è si tenace,

Е le dispiega al ciel per dritta v i a . . .

Pored ljubavnih i pobožnih, ima u pojedinim talijanskim zbirkama onoga doba često i pjesama »u smrt od razlicijeh« (in morte di diversi). N e k e Zlatar ićeve srodne su talijanskima; t ako na pr. ima mnogo talijanskih soneta od istoga tipa kao pjesma »U smrt iste« (t. j . gospode Lin je Jerove Kl isović , Stph 21 , str. 1 5 1 ) , ka tkada i u pastirskom obliku. Sv i izgledaju jednako: najprije se navode riječi onoga ko žali ili se sjeća, a na kraju se upleće ime

2 8 Citiran u Joseph Vianey, Le petrarquisme en France au X V I e siècle, 1 9 0 9 str. 1 1 6 .

žene zbog koje je pjesma pisana. Francesco Maria M o l z a ima sličan sonet u pastirskom kostimu (u Rime scelte da diversi):

»Poscia che qui la mia ninfa giacque

Cosl il pastor gradito al aer fosco Diceva, ad ambe man spargendo fiori, E Porzia, Porzia risonava il bosco.

Početak pjesme »U smrt F. B.« (Fiore Pescioni; »Pjesni razlike« br. 38) kao da je nastao pod utjecajem Bembova soneta:

Dunque son pur que' duo begli occhi spend, Laddove pose ogni sua face amore . . .

Dunque a più chiari е preziosi accenti, Che mai s' udiro, alla beltà, al valore,

Posto è silenzio, e fine in si brev' ore

Alle grazie, ai costumi, a gli ornamenti . . . •

U pjesmi 35 pozajmice su iz Bemba nesumnjive. Zlatarić je svoju pjesmu napisao »u smrt K a t e svoje sestre«, mlađe od sebe, a kako se kod Bemba našao sonet pokojnome bratu, također mlađemu od pjesnika, Zlatar ić ga je upotrebio:

Adunque m' hai tu pur in su Ί fiorire Morendo senza te, frate, lasciato, Perche Ί mio dianzi chiaro e lieto stato Ora si volga in ténèbre e 'n martire?

Gran giustizia era, e mio sommo desire, Da me lo stral avesse incominciato: E corne a venir qui son primo stato, Ancora stato fossi al dipartire.

Che non arei veduto il mio gran danno, Di me stesso sparir la miglior parte: E sarei teco fuor di questo affanno.

Or , ch' io non ho potuto innanzi andarte, Piaccia al Signor, a cui non piace inganno, C h ' io possa in brève e scarco seguitarte.

Zlatar ić je odmah u uvodu svoje pjesme pošao Bembovim tragom, da zat im nadoveže iz svojega i završi opet pomoću Bembovom. Zlatar ić je češće znao o v a k o upotrebiti tuđe pjesme, kako se vidjelo, ali je razl ika između ove pjesme i drugih sličnih imitacija u tom što ovdje umeci nisu same poznate sentence i fraze već i lična saopćavanja.

I I .

O d naših petrarkističkih zbirki najbliža je Zlatar ićevoj mala zbirka Hanibala Lučića; ove dvije zbirke pretstavljaju bembističku fazu petrarkizma u hrvatskoj književnosti . D o k je još Ranjina, premda je ž iv io i pisao u Italiji u doba rascvata bembizma, više no iko kod nas bio pod utjecajem Serafina iz A k v i l e i drugih tal i ­janskih pjesnika s kraja petnaestog stoljeća, dotle su Zlatar ićeve »Pjesni razlike« već i p o nekim općim crtama srodne talijanskim kanconijerima pisanima poslije Bemba i u njegovu duhu. T o se v id i naročito po platonskom shvatanju l jubavi, koje nije »preko običaja ovoga vremena«, kako je tvrd io Branko V o d n i k u svojoj »Povijesti hrvatske književnosti« (str. 185), već je, naprotiv, sasvim u tonu bembističke poezije šesnaestoga stoljeća. Samo jednom kao da slušamo nekoga drugoga, čulnijega pjesnika (pj. i j ) :

Lica mi obasjaj pozor tvoj v e s e l i . . . A usta ovlaži tvoj celov medeni, Ter plamen utaži ki gori u meni.

K a k o kod Zlatarića nema senzualnosti Šiška Menčetića i D inka Ranjine, tako nema više ni znatnijih utjecaja precioznosti koja je, nastavljajući se iz kvatročenta, našla onako jaka odjeka u pjesmama Ranjininim. Izuzeci i tu samo potvrđuju prav i lo ; jedan je takav izuzetak pjesma 36 (»Vil i bjegućoj«) za koju znamo i odakle je: Zlatarić je to isto mogao čitati kod Cari tea , Sannazzara (koji inače nije preciozan i koji se po čistoj petrarkističkoj inspiraciji može izjednačiti s Bembom) i Ange la di Cos tanzo , ali i kod Ranjine, koji je preveo pjesmu Sannazzarovu. T o je poznata tema о sastanku s dragom u paklu, tema koju će u sedamnaestom stoljeću obnovit i Marino i još neki (isp. »Građu« X I , str. 84). Zla tar ićeva je pjesma još najsličnija Car i teovoj , jer se u obje spominje zašto će on, a zašto< ona u pakao: »ja tebe što ljubim, ti mene što z lo hoć« veli Zlatarić,. a Car i teo jasnije:

Voi per orgoglio, io per troppo ardimento, Che vagheggiare osai cose celesti.

K a d bi neko ko ne bi poznavao talijanskih petrarkista, već samo Petrarku, uzeo u ruke naše pjesnike petnaestog i šesnaestog stoljeća, našao bi da je i po temama i po pjesničkim postupcima

Petrarki najbliži Zlatarić i č i tava Zlatarićeva zbirka činila bi mu se kao dosta vjeran refleks Petrarkine, kako se i činila Dani lu A . Zival jeviću . U stvari direktnih parafraza pojedinih Petrarkinih pjesama nema kod Zlatar ića više nego kod drugih naših pjesnika, 2 9

a ima ih manje nego imitacija pjesama Bembovih, ali kako su Bembo i njegovi nasljednici svijesno i vjerno imitovali Petrarku — drugačije nego kvatročentisti koje su s onoliko simpatija čitali naši p rv i l jubavni pjesnici i Ranjina — ulazili su elementi Petrarkine poezije i nepomućenog petrarkističkog shvatanja i ov im posrednim putem u Zla tar ićevu zbirku, tako da su Zlatarića svi putovi vodi l i do Petrarke. A l i od svih talijanskih pjesnika Zlatarić je očito najvolio Bemba, k a k o se v id i po čitavom nizu imitacija о kojima je sprijeda bilo govora; u Lučiću i Zlatariću Bembo je našao svoje najveće poklonike kod nas. Zlatarić je imitovao zreloga i defini­t ivnoga Bemba, dok je još Ranjina — u čijim su pjesmama, uostalom, dosta neznatni t ragovi Bembovih pjesama — uzimao ono što je bilo bliže shvatanju precioznih strambotista, kao kad je u pjesmi 305 (Stph 18, str. 146) imitovao malu kanconu:

È cosa natural fuggir la morte, E quanto puo ciascun tenersi in vita. Ahi , crudo amor, ma io cercando morte V o sempre, е pur cosi mi serbo in vita. Che perche Ί mio dolor passa ogni morte, Cor ro а рог giù questa gravosa vita.

Poi, quand' io son già ben presso a la morte,

Е sento dal mio cor partir la vita, Tanto diletto prendo délia morte, C h ' a forza quel gioir mi torna in v i ta . 3 0

D a je Zlatar ić osim Bemba čitao i druge talijanske pjesnike šesnaestoga stoljeća, dakako bembiste, vidi se po karakterističnim sličnostima između nekih njegovih pjesama i pjesama Benedetta Varchi ja i drugih, samo što je na osnovu ograničenih vrela v r lo teško odlučno utvrdit i ko l iko Zlatarić duguje upravo ovome ili onome od njih, pogo tovu kad se ima na umu kako se i u talijanskim

2 9 Ali ih ipak ima, kako se vidjelo, i utoliko treba ispraviti mišljenje g. Torb. str. 206 da u Zlatarićevu kanconijeru nema prijevoda ni parafraza Petrarkinih pjesama.

s o Bembo ima još jednu sličnu kanconu (Rime, Bergamo 1 7 4 5 , str. 168 ) . A k o je Ranjina poznavao L. Pascala, mogao je i kod njega čitati sličnu pjesmu („Spesso mi stringe a desiar la morte" ; Rime volgari, str. 1 7 ) .

kanconijerima onoga doba neprestano ponavljaju iste stvari u z neznatne promjene. (Nesumnjivo je, međutim, da će se t akv ih sličnosti i imitacija još naći.) V r l o je vjerojatno da je Zlatar ić po ­znavao i ondašnje čuvene antologije i da je ka tkada , poznajući istu temu u nekoliko varijanata, i on dodavao svoju, bez naročitog imitovanja bilo kojeg pojedinog pjesnika, ili tačnije imitujući sve kod kojih je istu temu čitao.

Možda je za bembistički utjecaj kod Hanibala Lučića i Z l a ­tarića pored Bembove slave u Italiji bilo odlučno i to što je Lučić bio mletački podanik (kako je već istakao P. Kasandrić) , a Zlatarić na naukama u Padovi (gdje je i Benedetto Va rch i neko vrijeme djelovao) , 3 1 jer je mletačko područje, naročito Padova , bilo centar bembizma.

Protivno od onoga što je mislio g. Torbar ina , v r lo je neznatan utjecaj Ariostov na Zlatarića, a pogo tovu se ne može reći da je Zlatar ićeva pjesma 53 »the closest imitation that Zlatar ić ever made of an Italian poem« (str. 214) , jer ima, k a k o smo vidjeli, čitav niz pjesama u kojima je Zlatarić svojim modelima mnogo bliži negoli u ovoj pjesmi. Isto se tako ne može govori t i о nekoj sličnosti temperamenata i о sličnosti estetskih i pjesničkih ideala Ariostovih i Zlatarićevih, bar ne više nego о sličnosti između Z l a ­tarića i bilo kojega od mnogih talijanskih petrarkista onoga doba koji slučajno nema mnogo imitacija starih. K a d Flamini ističe (»II Cinquecento« str. 193) kako je platonički idealizam Arios tov p o ­suđen i kako Ariosto onda kad ga se riješi »pare che abbia r i t rovato la sua vena е la sua t avo lozza« , čini to za to što je Ar ios tova vena i tavolozza dovoljno poznata iz »Orlanda«. K o d Zlatar ića, naprotiv, nemamo sličnih svjedočanstava.

Biti u školi Pietra Bemba nije znači lo osloboditi se imita-torskih navika, jer je Bembo i sam bio imitator i č i tava se njegova »reforma« osnivala na što vjernijoj imitaciji Petrarke. Za to ne treba ni od Zlatarića očekivati da će imitovati manje nego naši dotadašnji pjesnici ili da neće imitovati »ropski« kao oni (Torb . str. 203). Imajući pred sobom potpuniju sliku njegovih imitacija, mi sada znamo da se on u tom ne razlikuje bitno od njih, jer i kod njega ima dovoljno imitacija sasvim vjernih originalu i u koj ima nema ničega njegova, a nekol iko pri jevoda više ili manje nije u tom

3 1 Od svojih Lezioni sul Dante posvetio je Benedetto Varchi treću, Dell'' amore, al rev. monsignor Beccatelli, arcivescovo di Raugia (Opere, str. 3 2 1 ) .

pogledu odlučno. I Zla tar ićeva se poezija hrani iz općega fonda konvencionalnih klišeja, a što je g lavno: ni u njegovim pjesmama ne osjećate onaj naročiti »zvek jedne duše« koji je tol iko karakte­rističan za svakoga p ravog pjesnika. Zlatarić je bio više literat diletant nego »pjesnik znatne individualnosti«, a bio je i suviše imitator da bismo ga držali originalnijim ne samo od Ranjine i od prosječnih talijanskih pjesnika onoga vremena već i od Bemba (ib. str. 203, 2 1 1 i 212) . U doba kad je u Italiji sav svijet, od kardi­nala do kurt izana, uzdisao u stilu del maggior Tosco i kad je Bembo probudio tolike književne ambicije od Mletaka do Napul ja i do našega Ko to ra gdje je Ludovico Pascale pjevao »nelP estremo angulo della Dalmat ia , infra monti alpestri et pr ivi di ogni com-mertio et conversation gentile«, priključili su se tom koru i naši, bilo hrvatski kao Haniba l Lučić i Zlatarić, bilo talijanski kao Sabo Bobaljević Glušac i Miho Monaldi , samo je nevolja bila u tom što nije samo pjevao sav svijet, već je i svako pjevao kao sav svijet. T a k o su i kod Zlatar ića ne samo teme već i slike, poredbe, simboli i rječnik isti kao i kod talijanskih pjesnika njegova vremena, kojima je on sličan upravo tako k a k o su i oni slični jedan drugome. Razl ike medu našim pojedinim pjesnicima šesnaestoga stoljeća ne potječu tol iko od razl ika u temperamentima i od različna odraza svijeta u nejednakim duhovima, kol iko od toga što svaki imituje drugu knj iževnu struju ili modu. T a k o se i Zlatarić razlikuje od Šiška Menčetića ili D i n k a Ranjine u prvom redu po tom što je on imi-tovao pjesnike sa čistijom petrarkističkom inspiracijom, kako je već istaknuto.

A l i ako Bembo nije davao poticaja za razmah stvaralačkih sposobnosti — ukol iko ih je, dakako, kod pojedinih književnika bilo — on je, kao besprijekoran artist, bio odličan učitelj zanatske pjesničke vještine. Je li u tom pogledu utjecao na Zlatarića, koji je kao prevodi lac »Aminte« pokazao onoliko sposobnosti za pri lago­đivanje tuđim oblicima? O tom je utoliko teško govoriti što naši pjesnici nisu upotrebljavali talijanskih lirskih forma, naročito soneta, izuzevši osamljene pokušaje u zborniku od 1507 i poslije vel ika intervala u Barakovićevoj »Vil i Slovinci«, a upravo sonet i kancona daval i su prilike da pjesnik pokaže svoju vještinu u kompozici j i i eleganciju. Držeći se tradicionalnog dvanaesterca s dvostrukom rimom — konzervat ivnost koja potsjeća na Bembovo odbijanje novina uvedenih poslije Petrarke — Zlatarić je bio

okovan rimama kol iko bi bio i u sonetu ili kanconi, samo bez raznolikosti ovih oblika. U z a sve to je nesumnjivo da je Zlatarić i u lirici bio osjetljiv za formalnu uglađenost i da je imao razvijenije artisticko osjećanje, naročito razvijenije osjećanje mjere od naših starijih pjesnika, a to je drugo i najglavnije po čemu se od njih razlikuje. K a k o njegovi uzori nisu imali strambotta, to su i njegove pjesme u tonu i po unutrašnjoj strukturi bliže sonetu, k a k o se vidi ako se isporedi na pr. pjesma iz Stph 2, str. 516 , br. 6 s istovrsnom Z l a ­tari ćevom br. 6, ili Ranjinina pjesma 120 sa Zla tar ićevom pjesmom 47. T o ne znači da takvih pjesama nije bilo i kod Šiška Menčetića di Ranjine, samo što su kod njih pomiješane s drugačijima i spora-dičnije, dok su kod Zlatarića redovna pojava. Čitajući Bemba Zlatarić je naučio da misao kazanu u pjesmi vješto razvede i razgrana dajući tim svojim pjesmama nekako svečaniji ton, s manje epigramske suhoće i zašiljenosti; kao primjer neka služi vješto razvedena pjesma »Nenavidos noći«. D a je njegov jezik čistiji i biraniji nego jezik naših pređašnjih pjesnika, opazil i su svi koji su se dosad bavili Zlatarićem; tako on ne izostavlja nikada nastavka -a i -o u ženskom i srednjem rodu 1-participa (biV mjesto bila ili bilo)32 i kod njega nema onih teških i nerazumljivih rečenica kakv ih ima kod Ranjine, koji je svoje pokušaje emancipacije od monotonije dvanaesterca često plaćao rogobatnim stihovima (pj. 3 1 ) :

A k o me ne pristav ucvilja žestoka, nemila, zla ljubav, jak zvijeri kad tjera po gori srdit lav,

z a č n e ć e o d n i t i k i p r a v g n j i v ž e l j u o n u , k a s i l i s l i j e d i t i m e n e t u , k a ž u d i m o j u z l e d v i d i t i ?

Zlatarićeve se versifikatorske sposobnosti v ide naročito u osme-

račkim pjesmama koje na mjestima odaju okretnost i vještinu

(PJ- 77) :

Gorki uzdah ako i ridak očituje ognja sile, i ki osta šip od strile usred prsi žestok, bridak.

Svega me su primamile к sebi tvoje rajske gizde, ní od sunca svjetlje zvižde, ni od tebe ljepše vile.

3 2 Isp. André Vaillant, La langue de Dominko Zlatarić, str. 2 5 8 .

Ter vas bolan tebe dvorim, i misleći sved о tebi ne znam ništa sam о sebi, gdje u živom ognju gorim.

Ranjina se zbog rime svaki čas ispomaže suvišnim riječima umećući na pr. često frazu »na svit saj« kud pripada i kud ne pripada, kao na pr. u pj . 33:

Znan lovac, dobro znaj, za zvirim, ku ima, ne brzi svoj stupaj, nego li za onom, ka bježi n a s v i t s a j .

K o d Zlatar ića nema takvih nespretnosti, a ima, naprotiv, dobrih r ima:

Mirosav je bio junak s mačem, s batom, s kopjem, s lukom, i vazda mu za klobukom stase bosil i kaćunak.

Ili, u istoj pjesmi (63):

O d Omera bolji stokrát, u lijecijeh si sam Ipokrat . . .

I to su, kako se vidi , primjeri iz osmeračkih pjesama, dok mu se rime u dvanaestercima ne odvajaju mnogo od dotadašnjih. 3 3 Dovol jno je pročitati spomenutu pjesmu 77 da se v id i kol iko bi Zlatarićeve pjesme bile elegantnije da su pjevane u osmercu i ko l iko je z lo za našu poeziju bio dvanaesterac.

D a k a k o , ni sve ove formalne odlike ni čistiji ukus ovoga obra­zovanoga knj iževnika nisu mogli nadoknaditi nedostatka dubljega ličnoga tona i otsustva neposrednije poezije; prerađene na tali­janski, njegove bi pjesme bile fatalno slične onim tipičnim zbir­kama šesnaestoga stoljeća za koje je Flamini rekao da su »elegantne i dosadne«. O v a k v e k a k v e su, njegove su pjesme zbog dvanae­sterca još monotonije od talijanskih; on je zaista »trop unifor­mément grave« kako je rekao g. André Vail lant .

3 3 Isp. A. Vaillant, о. с. str. 3 8 / 3 9 i str. 155 i d .

16. De pîscibns 1оббШШи9 еошец!, i t. d. (Gorjanović) . . . . ,17. Akcenti u glagola. (Daničič) i ra s p r u d a и 6 . , . . . . .

№. Ûragja za neogensku malakološku faunu Dalmacije, Hrvatske i Slavonije. (Ďrusma) ' : . ч ~ 7 . ".\ · · ' ''' . · ' .

19. Hrvatski spomenici ninskoga područja. (Jelić) . . . « . . 30. O s f e d e i e m trijasu Gregurić-briiegaSaMOiÄrs&jaJ gort (баДорек) Я. Fosilní probdseidf Hrvatske i Slavonije. (Gorianović) 22. Fos i l« rlnecejrlđi Hrvatske i Slavonije. i Q o r j t ó o v j č ^ . . 23, ZJvot 1 kiiKura . 4 , л - ,.

Ajtçentl u Imenica 1 pridjeva. (Daničić) Ra ^ p r o d a n o 25. P o j W vuigarflOrlatmskegâ foíikjs. (Skok) . . . : . / 26. Qtfstoča.žiíelistva Hrvatske ; i t $ а у Ш е . ~ (Ktessex).. . . . · « .jwp

Ш Ьика ВгасапГп. ( К а г Щ / - . , Λ Ϊ / : >- r v V \ . ) *ι > ~ . «

ЯЙго Križanlć. (Jag% >, . Γ · Ν V · . . _ . . ..... ·· · « 20. Zbornik kralja Tomislava u spomen tisućugodišnjice hrvatskog , : ,

kraljevstva. Çijena. D Ш^-; vßtmo . . . . · « f l r ^ 38. Çrkva 1 samostan Sv. Krševana u Zadru. (Iveković) . * . « 13&~-'' ' ; D. Rječnici. " '. s V 7 * '

1, Rječnik hrvatskog*HL srpskoga 1ez1ka.LD i ο Ί—V© po D 320.—; 4 . > "dip Vlil (sv. 35—38TĐ 320.<-s d i > ifc (sV. 39~-42): D„ ЗЗА ;̂ . ' 7

di© X (sv. 43—46) D 320— ; sv. 1 га«рглЈЕГап; ^j^dini .' ÏveScI 2—47 po D 80.-^-. , 1 · - '„ <

'rlnfosi za hrvatski pravno-povjestnl rječnik. (VI. Mažuranić) Sv. . 1—6 po D 40.—; s v / 10 i Dodatak po D 60.—;, sv. 7 i 8 pt$f)<80.—. 3* Jugoslavenski ImenikbBÍa, (Sulek) . .,. . . . . ^ . . . ... 4. Rječnik zoologičkih narodnih naziva. L Ш. Dvoživci i gmazovi.

(flittz) , , , . · . . . . i '. - ; . . > . , f > - ť . Ε. Znanstvena djela za 4 opću eaobrázbo. -

h—>3. Historija srednjega vijeka. ЩйЩ 1 i 3 sv. rasfrfit-daní; 2 sv. . V ' . ' · • " " . - . ..' . · - / · · • · "· · ' *

4.' řjasa narodna epika. (Maretić) . . . . 5; Pogledi na biologické i btonomttke odnose u Jadranskome moru.

( В Ш с ) " ί '." . - · · · . · · . . . б. Crvi nametnici. (Langhoffeг) ., , ·,·'* .; · , . , - · - ·

7. jšauka ο životu bilja. (Vouk) Rasprodano . . . . . . ·' & Jezföni savjetnik. (Maretić) * . ' · * · · • 9. DuSevnt život. (Zimmermann) . . . . . . . . . . ; « !ί»>-

10. Djela P. M. Vergila (Maretić) , > · ·.· » · · ,β Ш— , F. Djela, koja su izašla troškom Akademije 111 su prešla u njezinu svojinu. , 1. )№os4imenta hfstorlca Slavornm meridionaHum. (Krikuljević) R a s - / . _

prodano . . . . , . *> .. -. · , « ' · · D —i-ť. 2.-,Assejnanov Ш vatikanski Evangeiistar. (RaČki) R a s p r o d a й о « —.— 3. Rječnik iz književnih starina sfifekinHDaniČić) Rasprodamo . « —>-4. Život sv . Simeuna I sv . Save od ОотепШшЈи ШащсЧс) Ras-

prodano '',;."%.,-·. ; , / v : ^ · Гг * * *~*т:~> 5l Život kraljeva i arhiepiskopa srpskih. (Ejaničić) Rasprodano * -г*—

. 6. StopeJi t i s tov« od T. Hammerkeoa. (Kurèiac) Rasprodano . —.-г 7. JaČke Й1 Narodne- pjesme prostoga i Jtieprostoga puka hrvatskoga« po ; _ , ' ,

žitp№' Sopronjsfcoj, mošonjskoj i M e z a p j na 0grin. (Kureîâc) . . « 50.-* 8. Fantes historici lîttferglae glagpHto-romanae. CJelić) . . . . « 4%— 9. Auf §lavls£bep Spuren. (Czeilil^í) . . . ? '· · v > x * · *\*$Г~

10. Nacrt Zä »kaz ivanje brvats ldbi srpskih narječja. (iv§ić) . . . » 40.— . ' ' · ' " QĆ Щйл, koja sa Izasla: potporom Т&ШџвЏ) AkadNémlJé. ;

- 1 . Théorie mjsthématiqne d e s pkenejriětmí tberndi^eX W á & k p y i c y . D 2. Darstellung der RelatiVIt^tst^orie. (Varićak) . . . ; · , ' . , 7 .

« m — « 90.—

D m—

30 — . 1 5 . - .

40.-

З'. '0e№äge leur griechischen 120.-4 S p o z n a j i spoznajna-teorija. (Vuk-Pavtović)

ВИЙ» publikacija Jugoslavenske akadedđje znaees« 1 amjetnostt (od • : . . . / (Sadržava n a s love svih Ш п а к а , гаврЫуа^а ; t d.) . Ç 10.— ,

Ж- t

_ f r a s l a v Ä o i ö fugu. &ogîsfê) Ш s^r.o-d ало . «'.' . ^ Я *

, Zbornik sadaMih^ft iwaih obtéàia:VJužnih «iaVenat. ©ogišfć) I r ' ч ;

Yetera mcmamenta Slavorum merldidnajitim historiain illustrant^. — - ·

^z is№ Vfctelii&íc}4 R a s n i h З Г а й л - · · "« "·»·'' • -«->-—*·—-% s>' i д р а й в а коп^аџ troudné*raUevine.'(Schros§eřrKtékoyski)Sv.Ь—ΑΠ. «150.^- --"'-V

7- 9.1ři«m~ ~à íriašeft oarodgum pfèisnlctvu s uflbovom' ťebdjom. '

èt Slavöitf&e

5v

- ^ , . _ , . . 'ррШйдар .^iZmà) - R a s ρ t i c a n o ' r . ^

- 10. Re gesta döcuineßtornm regnl saecnK *В1.-ЈКики1Ј«Ј6) R a s

•IL Акаё»-"- ' г - e i - - - - - -12,

— „ ~ ^ в * » . ^ v ^ - » „ a . б. izdana V" iva -za- sabiranje^ 1 ijroaěavanje $ridçC е narodnom života,

-л- - V ..... t„ r* . . . . · . '«·· 20.?-— <·;;-"">-, V 12a. Çarâfe » , « đ f l h i ^ * M i V w » Î S t t e b a f l r . - . .,, У.- .. , 40.=- s.

Γ'- 13. Stoîna éntïa л ^Đafcov«. éliátnrano , : . , . - . - , . J . . . . -* . · -«-800.V· . - ; , 1 vota 1 djela biskupa J. J. Strossmayera i izabrani njegovi

Ш50УМ% ra^řávéi <*пгёцГсе; (Smictk^s) . , /. . ..s к « . 60.~- -příworikíh eri idôVaT općini. BQMra ï t ék l . . naerjí. & BS _

. - I R Pravna povijest dalu b ^ V - - V - l C * " " '

.тйоУъМрА (f. Strohá^--, --i*-": ,« 1?0.--

JfcBoikóvióa. (Varićak)> ·. ^_ . г . _ _ ^ _ . . . v t ó a . R a * p r x í € a n o V - ·— . -· ' •

I lg, Osobteenatôdi i f K l a ? b ç ; i i a T 0 ^ 1 w ^ t s k é r . » ' - 5 0 * - " íéé Г pi-a^ileôitL ц uhly4MÍ^tópi Ј Ј ^ О Г Ш Г ШДПОНОУ(С) .« Ш . - ^ т ,

•espdnaenciJa ^ a ^ S t c o s s m a s Ä r . J . ; iL , ffL i.-PV: km'HSišić) po. ·« ДЗО^..,,-. ^

óřa^tšraičiklás) .15.-

· · · - - -