Mala i srednja preduzeća u Italiji

Ujedinjenje Italije počelo je 1870. godine, kada je kralj Emanuel stao na kraj stranoj dominaciji, prvi put otkako su Goti i Vandali osvojili Rimsko Carstvo. Od tada traje brižljivo vođeno pomirenje rivalskih gradova, regija i interesnih grupa. Mnogi ljudi i dalje u javnosti govore italijanski jezik, a kod kuće svoj dijalekt. Toskanska verzija, koja vodi porijeklo od latinskog jezika, dominira, jer je to jezik na kome je pisao i Dante.

Ako je ekonomija osnovni izvor njemačkog nacionalnog ponosa, a monarhija engleskog, za Italijane su to kulturna dostignuća.

Iako svako selo i grad zagovara neku svoju specifičnost, ipak se mogu uočiti neke posebne karakteristike. Zvanično je priznata podjela na industrijski sjever i nerazvijeni jug. Linija granice je Mezođorno, koja zvanično počinje odmah južno od Rima. Sjevernjaci kažu da i Rim pripada jugu. Ova dva regiona imaju upadljivo različite i poslovne stavove.

Jug Italije obuhvata područje južno od Rima, uključujući Siciliju i Sardiniju, odnosno područje koje se skoro u cjelini podudara sa bivšom Kraljevinom dviju Sicilija pod dominacijom Španije i papskom državom. Tretira se kao privredno nedovoljno razvijeno područje Italije, sa pretežnom dominacijom poljoprivrede.

Pri tome, dominiraju mala poljoprivredna gazdinstava (do 2 hektara zemlje) i mnogo veleposednika, koji daju zemlju u najam. Srednjih gazdinstava gotovo i da nema. Ovo područje obuhvata oko 40% nacionalne teritorije i na njemu živi oko 30% ukupnog stanovništva zemlje. Isto tako, poznato je po preobimnoj radnoj snazi i veoma izraženim migracionim kretanjima, kako prema sjevernom dijelu zemlje, tako i emigracijama u inostranstvo.^^ Posljedice ovoga su mnogobrojne: mali prinosi u poljoprivredi, tehnička zaostalost i težak ekonomski položaj radnika, malih sopstvenika i najamnika. Stereotipni sjevernjak je preokupiran poslom i zgrtanjem novca, dok južnjak želi da obezbjedi moć i dobar život. Za sjevernjake, južnjaci „muzu'' ljihove profite, da bi ih potrošili za socijalnu pomoć i milostinju nezaposlenim „neradnicima''. Za južnjake su sjvernjaci gramzivci, koji troše njihove ušteđevine za svoje fabrike.

Italija je primer sredine sačinjene od interesa i lojalnosti. Horizontalno podijeljena na regije, vertikalno je podijeljena na frakcije. Svim aspektima italijanskog društvenog života dominiraju suprostavljene interesne grupe: političke partije, javni i privatni sektor, poslodavci i sindikati, crkva i država. Pripadnost političkoj partiji, crkvi, strukovnom sindikatu, mafiji ili Kamori (Commorra), masonskoj loži, privrednom udruženju, ili selu, nije društveno udruživanje istomišljenika ili jedinstvenih interesa, već ekonomska neophodnost. Najvažnija veza je veza sa „porodicom". Porodične veze su još uvjek važnije nego u ma kojoj drugoj evropskoj zemlji, možda sa izuzetkom Španije. Porodice su osnova i za veliki broj porodičnih biznisa.

Među zemljama koje za svoj ekonomski razvoj i uspon mogu da zahvale malim i srednjim preduzećima najpoznatija je Italija.

Pod malim biznisom u Italiji podrazumjevaju se mala i srednja preduzeća iz svih privrednih djelatnosti, zanatstvo, zanatske zadruge (cooperative), male ugostiteljske jedinice i domaća radinost.Krite-rijuml za razlikovanje malih od srednjih preduzeća u ovaj zemlji prilično su elastični.

Da li će neko preduzeće biti svrstano u kategoriju malih, srednjih ili velikih preduzeća, zavisi od mnogih kriterijuma:

• broja zaposlenih radnika,

1

• visine ostvarenog godišnjeg prihoda,• visine uloženog kapitala u osnovna sredstva,• od toga da li vlasnik istovremeno i neposredno radi u predu-zeću, odnosno rukovodi njime ili to povjerava pla-ćenim menadžerima.

Ipak, preovladava mišljenje da se malim preduzećima smatraju ona koja zapošljavaju do 100 zaposlenih, osim na jugu Italije gde važi kriterijum do 500 zaposlenih. Ovo je uglavnom zbog određenih beneficija i pomoći koju Vlada pruža preduzećima malog biznisa radi bržeg razvoja juga zemlje.

Karakteristika italijanske industrije je njena velika usitnjenost, decentralizacija velikih preduzeća na mala preduzeća (10 do 49 zaposlenih), koja uživaju prednosti minimalnih poreskih opterećenja, po zakonima i ugovorima sa sindikatima. Mala preduzeća su u ovoj zemlji pokazala veliku fleksibilnost i sposobnost prilagođavanja opštim uslovima privređivanja, uspešno su odoljela mnogim izazovima, od inflacije, naftne krize i drugih ekonomskih potresa.

Država svojim administrativnim mjerama i propisima, podstiče razvoj malih preduzeća do određene granice. Nacionalna vlada je u stanju permanentne krize. Lijek za inertnost centralne vlasti nađen je u decentralizaciji.

Dvadeset regiona ima veliku autonomiju u zdravstvenoj politici, obrazovnom sistemu i organizovanju policije, ta kode, izabrane lokalne vlasti u brojnim opštinama (comuna), imaju veliku moć u trošenju državnih para, iako Rim navodno drži kontrolu nad državnim fondovima. Vlast se shvata kao grupa različitih klika koje rade svaka za sebe. Smatra se da je ovakav stav rezultat vjekovnog vladanja stranaca kroz glomaznu birokratiju.

Plaćanje poreza ne shvata se kao dužnost prema zajednici, već kao prinuda koju treba izbeći. Istovremeno, postoji iskreno oduševljenje za Evropsku Uniju. Brisel je po Italijanima lijek za nesposobnost vlade, kao što je to nekad bio Madrid ili Beč. Ovoga puta, međutim, Italijani će dobiti svoj dio moći.

Država je danas takva da traži preduzetništvo, odnosno dinamične kolektive i mala preduzeća, sposobna i spremna da preuzmu poslovne rizike. Stoga se u nekim velikim preduzećima sjeverne Italije, oseća decentralizacija i neki njihovi pogoni preseljavaju se na jug Italije.

Mala i srednja preduzeća, posebno iz domena industrije, zapošljavaju najveći broj aktivnog stanovništva i učestvuju u stvaranju najvećeg djela nacionalnog dohotka. U industrijskoj delatnosti najviše je zaposleno u malim i srednjim preduzećima iz domena industrije drveta i nameštaja, a najmanje iz proizvodnje metalne galanterije.

Mala i srednja preduzeća u industriji obuće imaju najveći značaj u Italiji, najviše se izvozi obuća. Italija je veliki izvoznik robe široke potrošnje, koja je u svijetu više poznata po dizajnu i raznovrsnosti nego po kvalitetu. Italija, na primer, tajnu izvoza cipela drži u malim industrijskim preduzećima do 19 zaposlenih obućara.Pored industrije obuće, u Italiji ima veoma mnogo malih preduzeća i u drugim privrednim granama i djelatnostima i to: tekstilnoj industriji, metalo-prerađivačkoj industriji, trgovinsko-prehrambenoj i ostalim delatnosti ma.

Radi lakšeg rješavanja mnogobrojnih spoljnotrgovinskih problema i to: osiguranja isporuka, dobijanja garancija, međunarodnih plaćanja i slično, mala preduzeća, učesnici u izvozu, veoma često se udružuju u odgovarajuće grupe, konzorcijume i udruženja.Mala i srednja preduzeća u Italiji imaju veoma značajnu ulogu sa stanovišta kooperanata sa mnogobrojnim velikim preduzećima. Poznat je primjer velikog Torinskog proizvođača automobila FIAT i njegovih mnogobrojnih

2

kooperapata, inače najčešće malih preduzeća i zanatskih radnji, na proizvodnji i isporuci raznih auto-dijelova i auto-opreme i dr.^^

Privatni biznis u Italiji ima isti ambivalentni odnos prema javnom sektoru kakav ima pojedinac prema vlasti.

Političko okruženje ne samo da utiče na način vođenja poslova, već svojim primjerom i stavovima prožima čitavu poslovnu sredinu. Praktično, ništa što je važno ne radi se po propisima. Uprkos ovakvom stavu i iskustvu sa jednom od najefikasnijih službi u Evropi, Italijani su i dalje za državnu intervenciju. Međutim, postoji i jedan paradoks: Italijani su mnogo manje zavisni od javnog sektora kada se radi o zarađivanju za život.

Samo jedan od pet zaposlenih radi u javnom sektoru, nasuprot jednom prema tri u Velikoj Britaniji, i nešto ispod jedan prema tri u SAD i Francuskoj. Kao i mnogo šta drugo u Italiji, i ovo su samo grube procjene, jer trećina ekonomske aktivnosti odvija se preko sivog i crnog tržišta, a po definiciji, ovo tržište je van vidokruga zvanične statistike. Zato sve statističke vrijednosti iz Italije treba shvatiti kao približne vrijednosti.

Velika državna uključenost u privredu uglavnom se vidi kroz djelovanje tri državne holding kompanije IRI, ENI i EFIM. Razlika između nacionalizacije u Italiji i ostalim zemljama je u tome što stvarnu kontrolu imaju političke partije, a ne državna birokratija. IRI, najveća od tri kompanije, u rukama je demohrišćana, ENI je uporište socijalista, a za EFIM se svi otimaju.

Privatnim sektorom dominira mali broj porodičnih kompanija koje imaju međunarodni značaj, kao što su FIAT, OLIVETTI i BENETON. Pošto njima upravljaju CONDOTTIE - industrijalci poput Anjelija, De Benedetija, Berluskonija, Đardinija, one su više porodične firme nego kompanije sa profesionalnim menadžmentom. Porodica Anjeli, na primer, ima interese ne samo u FIATU već i u vrlo raznorodnim sektorima, kao što su telekomunikacije, građevinarstvo i izdavaštvo. Isprepletane veze među porodicama obeshrabruju političku intervenciju i strana preuzimanja.

Kičmu ekonomije čine hiljade malih i srednjih preduzeća na sjeveru. Njihovi vlasnici se opiru integraciji, dijelom zbog očuvanja nezavisnosti, a dijelom zbog finansijskog realizma. Jer, po računici Italijana, više se isplati držati stvari unutar porodice i ostati dovoljno mali i zaposliti mali broj radnika, da bi se izbjeglo plaćanje socijalnog osiguranja, da bi radnici primali platu na ruke, i biti van domašaja bankara i sindikata. Produktivnost u porodičnom biznisu je nekolikuo puta veća nego u drugim oblicima privatnog sektora, a štrajkovi su prava rijetkost. Tradicionalni model rukovođenja proizlazi iz porodične firme - šef je autokratski otac, sinovi su menadžeri u koje šef ima povjerenja, a zaposleni su vjerne sluge, koje rade što im se kaže i o kojim se dobro stara.

Ovaj model veoma dobro funkcioniše u porodičnim firmama, ali je manje efikasan kada se primjeni u velikim i profesionalno vođenim organizacijama. Autoritet u načelu dolazi od vlasnika preduzeća, predsjednika ili generalnog direktora. On se prenosi lično na pojedince kojima se može vjerovati. Zaposleni pripisuju autoritet na one za koje znaju da zaslužuju lično poverenje vlasnika ili višeg menadžera. Autoritativnost je zasnovana i na stručnim kompetencijama.

Italijanski poslovni odnosi su zasnovani na obostranoj zavisnosti, a osećaj obostrane obaveze najlakše je ostvariti sa članovima proširene porodice. Najuspešnije organizacije u Italiji su porodice i one koje su stvorene po uzoru na njih. Čisti najamno-ugovorni odnos nije dovoljan, on ne uspostavlja pravu vezu. Odnos se mora zasnivati na povij ere nj u i časti. Italijani u ličnim odnosima pokazuju veliku

3

čestitost i lojalnost, posebno prema porodici, ali i prema svakome ko uđe u njihovu privatnu sferu.

U Italiji od ukupnog broja preduzeća 98% ima ispod 200 zaposlenih radnika. Porodične firme u oblasti grada Treviza postigle su velike poslovne uspjehe. Za ovaj grad karakteristično je i to da ima 85.000 malih preduzeća više nego stanovnika.

Zbog ovih razloga i veliki privredni sektori su raspršeni u male, nezavisne radionice. Oni svoju ekonomsku moć udružuju u koope-rative o kojima smo govorili. Inače, sva preduzeća sa više od 15 zaposlenih po zakonu su obavezna da imaju radnički komitet, consiglio de fabrica. Ovaj komitet Ima pravo da kontroliše uslove rada, investicione planove i slično, a ta kode je kanal kojim idu radničke žalbe i negodovanja.

U Italiji veoma je razvijena mala trgovina i ugostiteljstvo, kao komponenta malog biznisa. Zapravo, Italiju zapljuskuju pet mora i ima veoma povoljan geografski položaj. Stoga je od davnina poznata po moreplovstvu i raznovrsnoj trgovini. Italijani su veoma dobri i uspješni trgovci, pa je otuda u ovoj zemlji ima veoma mnogo malih trgovinskih radnji, savremenih butika, zlatarskih i drugih radnji. Isto tako, mnogo je malih restorana, posebno ribljih i onih sa i talijanskim specijalitetima, kao i raznih malih bifea, picerija i poslastičarnica.

Državne institucije Italije koje se bave problemima MSPU cjelini uzevši mali biznis ima veoma značajnu ulogu u privrednom razvoju

Italije.Zato Vlada ove zemlje raznim mjerama nastoji da pomogne razvoj malog

biznisa, posebno ako je lociran na nedovoljno razvijenom jugu Italije. S tim ciljem osnovan je veliki broj institucija, udruženja, biroa i službi za informisanje, savjetovanje i pomoć malom biznisu. Treba spomenuti:

• Državni institut za unapređenje zanatstva i male industrije,• Fond za razvoj južne Italije (CASMEZ),• Udruženje za industrijalizaciju južne Italije (SVIMEZ),• Institut za pomaganje razvoja juga Italije (lASM)• Međuministarski komitet za jug.lASM, kada je riječ o malom i srednjem biznisu, bavi se prije svega izradom

raznih projekcija i gdje je to potrebno, na bazi prethodno sačinjenih programa, podstiče izgradnju putne, vodovodne, elektro i druge Inkfrastrukture. lASM isto tako pomaže i razvoj krupne industrije, budući da su mala preduzeća najčešći kooperanti velike privrede.

Da bi podstakao razvoj privrede, lASM daje sva potrebna obavještenja potencijalnim ulagačima o tome gdje se, šta I pod kojim uslovima može graditi, pruža obavještenja o postojećoj infrastrukturi, tržištu, problemima lokacija i ostalom što je značajno za potencijalne investitore.

Ovaj Institut besplatno analizira i verifikuje projekte i ta kode besplatno pruža proizvodnu i tehničku podršku preduzećima, kao i administratišu pomoć, konsultantske usluge i podršku u istraživanju tržišta. Štaviše investitori često dobijaju besplatno mjesto u industrijskim zonama, koje se grade iz sredstava Fonda za nerazvijene.

Svaki region i opština blagovremeno, ponekad uz pomoć lASM, utvrđuju tačno mjesto industrijske i zanatske zone, pri čemu se dozvole za gradnju (za tehnički projekat) daju za sedam do deset dana. U nerazvijenim područjima investitori i mala privreda dobijaju kredite po 3,5% nižoj stopi od uobičajene, poslodavcu se smanjuju obaveze po osnovu davanja za zdravstveno i penzijsko osiguranje sa 28 na 10%,

4

dok porez na profit opada sa 25 na 12,5%. Novostvorena preduzeća, isključivo zanatska i mala, oslobađaju se tog poreza na deset godina.

Jedna od veoma značajnih uloga I ASM je podrška malim preduzećima u komercijalizaciji njihovih proizvoda, prije svega iz oblasti zanatstva. Institut zato organizuje sajmove i izložbe u zemlji i inostranstvu i snosi čak 90% svih troškova, dok preduzeća pokrivaju samo deset. Pomoć se pruža i u dizajniranju proizvoda i prilikom udruživanja u zadruge ili konzorcijume, radi lakše nabavke repromaterijala i mašina, kao i zajedničke prodaje u zemlji i inostranstvu.

Pored pomenutih ustanova, radi boljeg organizovanja razvoja zanatstva na jugu Italije u svakom od devet regiona postoje regionalne institucije za zanatsku privredu, a u nekim regionima i posebni instituti za zanatstvo. Postoje i mnogobrojne privatne institucije, kao i institucije velikih preduzeća za pomoć malom biznisu i zanatstvu.

Mala i srednja preduzeća u Francuskoj

Francuska je, poslije Rusije, najveća evropska zemlja. Graniči se sa šest zemalja, a izlazi na Sredozemno more, Atlantski okean i kanal Lamanš. Sa 61 milion stanovnika spada među države sa najmanjom gustinom naseljenosti u Evropi. Geografija, klima, isto rij a i kultura se veoma razlikuju po regionima kao što su: Bretanja, AIzas, Provansa i Baskija.

Odanost zavičaju je vrlo jaka, a ljudi ne vole da se sele iz regiona u region, sa izuzetkom odlaska u Pariz. Čak i kad čitav život rade u Parizu, ljudi sebe smatraju Parižanima samo ako su rođeni u njemu. Pravi Parižani smatraju preseljenje u provinciju pravim izgnanstvom. Ta kode je veoma teško natjerati francuske radnike da rade preko mora i oni se vrlo teško navikavaju na nove sredine.

I u Francuskoj postoji podjela na sjever i jug, po naseljenim narodima. Sjever je bio prvobitno naseljen narodom germanskog porijekla, sa posebnim sistemom običajnog prava. Jug su naseljavali mediteranski narodi. Granica između ove dvije civilizacije grubo ide od Bordoa do Makona. Podjela sjever - jug dodatno se komplikuje razlikama između istoka i zapada. Zapadna Francuska, od Bretanje do Akvitanije, ima jaku atlantsku tradiciju, koju dijeli sa Britancima i Skandinavcima. Geografski, nju karakterišu luke i duge plovne rijeke, a ekonomski je zavisna od prekomorske trgovine. Zapad je mahom regrutovao mornare, trgovce i koloniste za Sjevernu Ameriku. Istočna Francuska pripada kontinentalnoj Evropi.

Francuska ima jake Istorijske i ekonomske veze sa Njemačkom, Švajcarskom i Italijom. Ona je industrijsko srce Francuske, zasnovano na uglju, rudnim bogatstvima i rijeci Rajni.

Sve ove razlike su naznačene kako bi se osvjetlile kontradiktorne crte francuskog mentaliteta i ponašanja. Francuska je sve drugo, samo ne monolitno društvo, iako to može tako izgledati iz Pariza.

Francuska je pluralistička mješavina ekonomskih, regionalnih i političkih interesnih grupa, koje koegzistiraju u ponekad lažnom miru. Zato novajlije u Parizu ne treba da svakog Francuza poistovećuju sa pariškim stereotipom.

Politički odgovor na svu ovu raznolikost i veličinu je centralizacija, koja ne proizlazi iz dominacije jednog moćnog regiona koji guši ostale, već je rezultat ideje državnosti koja nadilazi i apsorbuje regionalizam i isključuje svaki koncept federalizma i decentralizacije.

5

Centralizam prožima francuske stavove o svim organizacijama, pa i ekonomskim. Centralizovana, hijerarhijska, legalistička i elastičnapolitička struktura je model za poslovne korporacije. Vertikalna administracija, jasna podjela nadležnosti, subordinacija i centralno planiranje, zajedničke su karakteristike i kompanija i države.

Odanost kompaniji je vrlo visoka. Kompanija je društvena jedinica u kojoj svaki član ima definisanu ulogu. Iako Francuzi vole da se osećaju kao individualci i samostalni ljudi, oni takođe imaju potrebu da se osjećaju dijelom društvene zajednice. Kao što su u privatnom životu privrženi porodici, tako su u poslovnom životu privrženi kompaniji. Kliše koji vole šefovi, daje njihov tim porodica, mnogo je prikladniji za francuske nego za anglosaksonske kompanije. Dokaz o tome je i relativno visok procenat porodičnog biznisa u obliku malih i srednjih preduzeća u Francuskoj.

Pod maiim biznisom u Francuskoj podrazumevaju se mala i srednja preduzeća iz svih privrednih djelatnosti, zanatstvo i domaća radinost. Međutim, nema jedinstvenog stava o broju radnika kao kriterijumu za definisanje veličine industrijskih preduzeća, kao komponente malog biznisa. Na primjer: u mala industrijska preduzeća najčešće se svrstavaju ona od šest do 50 radnika, a ponekad i do 100, pa čak i do 200 zaposlenih, a u srednja od 51 do 500 zaposlenih.

Ponekad se u srednja preduzeća ubrajaju ona sa 100 ili 200 odnosno do 500 zaposlenih u zavisnosti o kom je sektoru riječ.

U Privredi Francuske mala preduzeća čine 97,1% ukupnog broja preduzeća, srednja 2,4%, a velika svega 0,5%. Mala preduzeća zapošljavaju 42,1% ukupnog broja zaposlenih, srednja 18,9, a velika 39,0%.

U Francuskoj je povećano učešće malih i srednjih preduzeća u ukupnom obimu investicija. Za Francusku je karakterističan i kontinuitet rasta udjela u ukupnim inveticijama (vidjeti slijedeću tabelu). Na lakše investiranje malih i srednjih preduzeća u Francuskoj presudno utiče mali obim sredstava koja treba angažovati.

1986. 1987. 1988. 1989. 1990. 1991.31,4 32,8 35,5 35,7 35,9 37,4

Tabela 14.Udio malih i srednjih preduzeća u ukupnim investicijama (u %)

u Francuskoj takođe raste i udio prihoda malih i srednjih preduzeća u odnosu na ukupno ostvarene nacionalne prihode.

Zemija-godine

1986.

1987.

1988.

1989.

1990.

1991.

Francuska 39,2 39,9 40,6 41,1 41,3 42,3

Tabela 15.Udio prihoda malih i srednjih preduzeća u ukupnim prihodima

Francuske (u%f°

Veoma je značajno navesti i da mala i srednja preduzeća (od 10 do 499 zaposlenih) u Francuskoj, kada se ukupni izvoz povećava ili smanjuje, zadržavaju stabilnost svog učešća u ukupnom izvozu, uz postepeno povećavanje udjela.

6

1986. 1987. 1988. 1989. 1990. 1991.22.7 22,7 23,3 24,1 24,1 24,3

Tabela 16.Kretanje učešća izvoza malih i srednjih preduzeća u ukupnom

izvozu u Francuskoj (u%)

Pored malih i srednjih industrijskih preduzeća u Francuskoj je veoma razvijeno zanatstvo kao komponenta malog biznisa.

U okviru zanatstva Francuske, naročito je razvijeno umjetničko zanatstvo (zlatarstvo, visoka moda, krznarstvo, kozmetika, umjetničko oblikovanje predmeta) i dr. Da bi se podstaklo ovo zanatstvo, u Francuskoj je osnovano Udruženje za podsticanje bržeg razvoja, obezbjeđenje i obrazovanje kadrova za potrebe umjetničkog zanatstva (SEMA).

Kreditna politika Francuske dugo nije bila u funkciji razvoja malih preduzeća, naročito zanatstva, posebno sa stanovišta odobravanja kredita subjektima malog biznisa.

Radi rješavanja nastalnh problema, vlada Francuske u posljednje vrijeme preduzima mjere pomoći malom biznisu. Pomoć se uglavnom sastoji u dodjeli budžetskih sredstava u vidu kredita, kao i raznim bankarskim povlasticama koje daju određene banke ovom dijelu privrede.

U novije vrijeme je uvedena mogućnost za osnivanje malog preduzeća pomoću tzv. štedne knjižice preduzeća. Riječ je o mogućnosti pribavljanja početnog kapitala za osnivanje malog preduzeća uz pomoć depozita na štednoj knjižici, garancije države i bankarskog kredita sa niskom kamatnom stopom. Francuska takođe koristi i međunarodne kredite za finansiranje razvoja malog biznisa. U sektoru malih preduzeća vlada velika tzv. podzemna ekononija (siva ekonomija), kojom se teško može ovladati. Ovaj nezvanični sektor je grandiozni izvor zaposlenosti i on istovremeno doprinosi povećanju fleksibilnosti sistema tržišne privrede (ulazi i izlazi su brzi i malo koštaju). U Francuskoj na primjer, postoji oko pola miliona individualnih i nezavisnih preduzeća sa neregularnim statusom, kao i oko 800.000 zanatskih preduzeća, za koja je karakteristična podzemna aktivnost. Francuska je posljednjih godina izvršila i odgovarajuće promjene u domenu poreske politike u smislu njenog prilagođavanja stimulativnijem razvoju malog biznisa.

Da bi se smanjila rastuća nezaposlenost, posebno mladih, i zadovoljile potrebe za mnogim uslugama građana, ovdje se osnivaju tzv. privremena preduzeća, odnosno neke vrste omladinskih zadruga. Zadatak ovih malih kapaciteta je da pružaju jeftinije i povoljnije usluge u onim domenima za koje velika preduzeća nisu zaintereso-vana (npr: popravka fasada, obnova zgrada, razne usluge zaposlenim porodicama i si).

U Francuskoj su takođe, osnovane razne ustanove, biroi, službe i fondovi za pomoć malom biznisu. Najpoznatije ustanove su slijedeće:"

Nacionalna agencija za osnivanje preduzeća malog biznisa Francuske i Asocijacija za podsticnje i razvoj industrije, koja daje besplatnu pomoć malom biznisu, kao i mnogobrojni tehnički centri za pružanje pomoći malom biznisu. Zatim, Društvo za finansiranje i participaciju kod malih i srednjih preduzeća, komore koje u ovoj zemlji imaju veoma značajnu ulogu u razvoju malih i srednjih preduzeća. Treba navesti i to da je Agencija za automatizaciju sprovela veoma ozbiljnu kompjuterizaciju malog biznisa.

7

Mala i srednja preduzeća u Njemačkoj

Iako postoje značajne međusobne razlike u načinu života i temperamentu stanovnika Njemaca, teško je odrediti jednostavni geografski obrazac. Postoji podeia na sever i jug, i severnjaci obično južnjake smatraju lenjim i mekim, dok se južnjaci zauzvrat rugaju sjevernjačkoj turobnosti i dosadi. Postoji i nešto manje uočljiv kont-rast između istoka i zapada, između postojanih Saksonaca i kosmo-politskih stanovnika Rajnske oblasti.

Njemačku je najbolje zamisliti kao mozak, sa enklavama i gradovima koji pothranjuju tribalizam i ekcentričnost starih vojvodsta-va i kneževina. Prisutni su uticaji nešto mlađeg plemstva. Sistemi lokalnih vlasti variraju, u zavisnosti od toga da li su gradovi bili u britanskom, francuskom ili američkom sektoru poslije rata. Tom koktelu treba pridodati i priliv 14 miliona izbeglica, koji su izbegli iz Istočne Nemačke, koja je bila pod sovjetskim uticajem. Danas, poslije ujedinjenja Zapadne i Istočne Nemačke, ta mapa je još zamršenija.

Njemačka ima nekoliko glavnih gradova, zavisno od toga šta vas zanima:• Berlin je zvanično glavni grad i sjedište parlamenta, Bunde-staga,

• Bon je sjedište Vlade,• Frankfurt je centar bankarstva i finansija,• Hamburg je sjedište trgovine,• Minhen je centar industrije i umjetnosti,• Diseldorf-Dortmund-Esen sjedište teške industrije.• ako želite nešto više da saznate o najvećoj evropskoj industriji automobila u Evropi, treba da odete u Minhen (BMW), Štutgard (Daimler-benz, Porshe, Merzedes), Volfburg (Folkswagen) i Keln (Ford, General Motors).• ako ste zainteresovani za izdavaštvo treba da odete u Minhen, Frankfurt, Štutgard i Hamburg ili u mali grad Gitersloh, gde je sjedište najveće izdavačke grupe u Evropi -Bertelsmann.

Nema metropole koja dominira. Upravo zato su komunikacije u Njemačkoj tako dobre, a putevi i željeznica prilagođeni potrebama koje u tipičnoj centralizovanoj, paukovoj mreži saobraćajnica ne bi bile zadovoljene. Zato Njemačka i ima najveći broj najvećih trgovačkih sajmova u Evropi.

Njemci shvataju posao veoma ozbiljno, što bi onima koji dolaze iz zemalja gdje se posao manje uvažava, bilo preporučljivo da zapamte. Njemci su opravdano ponosni na svoje sposobnosti i dostignuća. Neki samokritični njemački komentatori kažu i suviše ponosni, ako to i nije arogancija, onda je to visoki stepen samozado-voljstva. Došljak će se brzo susresti sa nepokolebljivim ubjeđenjem da su njemački proizvodi, njemački biznis, njemački način rešavanja stvari, najbolji za svijet.

Zakoni protiv trustova, čvrsti stisak banaka nad berzama i jak regionalizam, sačuvali su pozicije porodičiog vlasništva nad malim i srednjim preduzećima.

Pod malim biznisom u Njemačkoj podrazumjevaju se mala i srednja preduzeća iz svih privrednih delatnosti, zanatstvo i domaća radinost. Usvojen je kriterijum da se malim preduzećima smatraju ona koja zapošljavaju do 199, a srednjim preduzećima ona koja zapošljavaju od 200 do 500 zaposlenih radnika.^-^ Međutim, u nekim djelatnostima pri utvrđivanju malog i srednjeg preduzeća, polazi se od godišnjeg prihoda koji preduzeće ostvaruje.

U porodičnom biznisu je razvijen jak osećaj društvene odgovornosti i briga za dugoročnu sigurnost zaposlenih. Stranci koji posluju sa porodičnim firmama mogu se

8

začuditi stepenom paternalizma koji u ovim firmama vlada. U Njemačkoj je dominantan položaj vlade, banaka i porodičnih firmi.

Svaka kompanija koja zapošljava više od pet ljudi mora da formira radnički savjet (Betriebsrat), naravno, ako zaposleni to žele. Sačinjavaju ga zaposleni, koji se biraju tajnim glasanjem. Uprava je dužna da konsultuje radnički savjet svaka tri mjeseca oko svih promjena u vezi radnih uslova, uključujući načine proizvodnje i nova ulaganja, kao personalna pitanja, poput radnog vremena, rasporeda godišnjih odmora, novčanih nagrada i slično.

Radnički savjet se mora konsultovati kod zapošljavanja, otpuštanja i premeštanja zaposlenih. Ipak po zakonu, uprava ima posljednju riječ.

Poslovna organizacija je oligarhijska. Moć je u rukama malog broja ljudi na vrhu. Javne korporapije (AG) i akcionarska društva (GmbH) sa preko 500 zaposlenih primaju nadzorni odbor (Aufsi-chtsrat), kojeg čini dvadesetak članova. On imenuje upravni odbor (Vorstand), koji ima posljednju riječ u pitanjima upravljačke politike. U manjim privatnim kompanijama, koje nemaju nadzorni odbor, direktore biraju akcionari. Njemcima treba odlučno i jako vodstvo nekoga ko zna šta radi.

Poštovanje prema ljudima od autoriteta je opšte prihvaćeno i potčinjeni će se rijetko suprostaviti ili kritikovati svoje šefove. Nadređeni očekuju poslušnost, a za uzvrat od njih se očekuje da daju jasna i nedvosmislena upustva. Nadležnosti su jasne, precizne i uglavnom napisane.

Mali biznis ima veoma značajnu ulogu u društveno-ekonomskom razvoju Njemačke. Posebno je značajna uloga zanatstva. Prema klasifikaciji Središnjeg saveza njemačkih zanatlija, od 126 zanatskih struka, 42 sarađuje u proizvodnji, a 27 zanatskih struka obavlja usluge za velike kompanije. Zatim, veoma su zastupljena mala i srednja preduzeća u domenu prerađivačke industrije, posebno industrije obuće, i prehrambene industrije (proizvodnja hljeba i piva). Veoma je bitna i njihova uloga kao kooperanata sa velikim preduzećima.

U Njemačkoj veoma je razvijena kooperacija između velikih preduzeća i malih i srednjih preduzeća, posebno u domenu zanatstva. To je, uglavnom, kooperacija u proizvodnji i to: izrada raznih dijelova od plastike, gume, plute, kaučuka i čelika, zatim, izrada raznog alata, zupčanika i metalnih prstenova raznih vijaka i dr.. Pored kooperacije u proizvodnji razvijena je i kooperacija u uslugama, i to; preventivno održavanje mašina (elektronskih, kompjutera, faksova i dr.), održavanje raznih postrojenja, instalacija i zgrada, remont razne opreme, montažne usluge, rekonstrukcija objekata i slično. Ono što je karakteristično za zanatstvo Njemačke jeste veliki broj malih, veoma sitnih preduzeća, tipa zanatskih pogona i radnji do 10 zaposlenih radnika, lociranih u najrazličitijim privrednim djelatnostima.

Najviše je ovakvih kapaciteta u proizvodnji hljeba i prehrambenih proizvoda, u klaničnoj industriji, izradi odjela, obradi metalnih proizvoda, izrada drvene galanterije, proizvodnji nameštaja, popravci cipela, opravci motora i bicikala, opravci optičkih instrumenata i dr..

Razvijeno je i umjetničko zanatstvo, posebno izrada raznih predmeta od porculana, keramike i plemenitih metala.

I mnoga velika preduzeća bi veoma teško poslovala, verovatno i veoma neracionalno, da nije kooperanata iz malog biznisa, kojima povjeravaju mnogobrojne zadatke iz svojih proizvodno-uslužnih programa. Njemačke firme, na primer Simens, AEG i Telefunken, posluju sa preko 70.000 malih firmi (kooperanata-saradnika), sa kojim su sklopile dugoročne ugovore o saradnji (dio malih preduzeća su ove velike kompanije same stvorile).

9

I Daimler-Benz AG, proizvođač mercedesa u Štutgartu, ima preko 15.000 kooperanata od kojih nijedan ne smije da zataji u kvalitetu i roku isporuke. Tu je i fabrika eksploziva Dynamit Nobel AG, fabrika oružja Kaus Maffej i dr.

U privredi Njemačke mala i srednja preduzeća do 500 zaposlenih radnika čine 99,8% ukupnog broja preduzeća i zapošljavaju oko 66% ukupnog broja zaposlenih. Drugim riječima, u velikim preduzećima, koja čine svega 0,2% ukupnog broja preduzeća, bilo je zaposleno 34,3% ukupnog broja zaposlenih.

Važno je napomenuti i sljedeće: u Njemačkoj nema dominira-juće elite, nema uglednih fakulteta niti viših škola, kao u Francuskoj ili Velikoj Britaniji. U takvoj poslovnoj kulturi, koja vrednuje profesionalnu kompetentnost, nije neobično da se neko sa samog dna popne na vrh. Oni sa tehničkim obrazovanjem imaju zato više šansi. Jedan inženjer ima viši status nego stručnjak za marketing i finansije. Visoko obrazovanje je uglavnom usmjereno na stručno obrazovanje. Oko 70% radne snage je stručno kvalifikovano. Obrazovanje traje tokom radnog vijeka. Menadžersko obrazovanje, kao posebna disciplina, nije na velikoj cijeni. Preduzeća daju prednost uvođenju sopst-venih metoda upravljanja.

U većini kompanija munjevita karijera je rijetkost. Položaji su stabilni, a napredovanje polagano, unapred planirano i sigurno. Nagli poslovni usponi su češći u kompanijama stranih vlasnika, nego u porodičnim firmama i velikim korporacijama. Veća je briga za sigurnost posla, nego za napredovanje. Njemci su takmičaraski nastrojeni i ambiciozni, ne priznaju neuspeh, niti ga opravdavaju.

Biti nezaposlen je sramota, a bankrotstvo je društvena i' profesionalna ljaga. Pojedinačnom uspjehu se pridaje velika važnost, a i njegovim spoljnim obilježjima. Kola koja se voze, veličina kancelarije, kuda se ide na lietovanje, sve je to veoma važno. Veoma je važno biti tačan, što znači, tačno u minut. Samo se u akademskim krugovima toleriše profesionalnih deset minuta kašnjenja. Poželjno je, takođe, da se sa posla odlazi na vrijeme. Prisutan je osećaj pripadnosti kompaniji. Plaćeni ste za toliko i toliko sati i za to vrijeme treba da radite najbolje što umijete, ali to je sve. Nema potrebe da radite prekovremeno, baš ako za to niste plaćeni, ili ako postoji rok koji se mora ispuniti.

Zaposleni koriste puni godišnji odmor i nisu u vezi sa radnims mjestom dok su odsutni, niti očekuju da ih neko zove.

Mala i srednja preduzeća u Velikoj Britaniji

Svi oni koji građane Ujedinjenog kraljevstva smatraju Englezima nisu u pravu i mogu da iziritiraju stanovnike Škotske, Velsa i Sjeverne Irske, jer su to sastavni dijelovi Velike Britanije.

Škotska ima svoj zakonodavni i obrazovni sistem, dok je Edinburg finansijski centar, nešto malo manji od Londona. Vels je svoj identitet potvrdio u specifičnom jeziku. Velški jezik je, u nekim ruralnim oblastima, glavni, zvanični jezik, koji se uči u školama i koristi na radiju i TV. Nekadašnja nezavisnost Sjeverne Irske istanjila se nespo-sobnošću upravljanja samim sobom, a i kroz sektašku diskriminaciju i nasilje. Izvan Sjeverne Irske religija ima vrlo mali značaj u svakodnevnom životu. U Velikoj Britaniji 35% stanovništva izjavljuje da nije religiozno, što je, poslije Holandije, najveći procenat takvog izjašnjavanja u Evropi.

Britanska populacija je dugo bila označena unutrašnjim i spo-Ijašljim migracijama. Prisutan je konstantni talas kretanja prema razvijenom jugu. Od

10

ukupnog broja stanovnika, kojih ima 60 miliona, 48 miliona živi u Engleskoj. U posljednjih pet godina emigriralo je oko milion stanovnika, međutim, skoro toliko je i došlo imigranata sa Kariba i Indijskog potkontinenta.

Velika Britanija je urbano društvo. Petina ukupnog broja stanovnika britanskih ostrva živi u osam velikih gradova, od kojih je London najveći, sa preko sedam miliona stanovnika.

Raspon životnog standarda je veliki: od, u Evropi, najgorih sirotinjskih četvrti do najraskošnijih imanja smještenih na jugu. Većina menadžera živi u predgrađima i selima, udaljenim od centra i do sto kilometara.

Istorijski gledano. Velika Britanija je uvjek bila podeljeno društvo, sa međusobno suprotstavljenim klasama i institucijama. Poslje-ratni period političkog koncenzusa i saradnje, koji je proizišao iz zajedničkog ratnog iskustva, sada se vraća tradicionalnom duhu samostalnosti i konkurencije.

Isto tako se napušta britanska ljubaznost i uzdržanost u korist individualnog samopouzdanja, koji odražava nešto agresivniji britanski imidž.

Velika Britanija je jedina zemlja u Evropskoj Uniji koja nema proporcionalni izborni sistem. To ide u prilog dvijema vodećim partijama i Vladi, koja ima veća ovlašćenja nego u većini ostalih zemalja u EU. Politički i zakonski sistemi su zasnovani na presedanu, kompromisu i dogovorima. Nema pisanog Ustava, ili pravnih propisa. Uloga monarha js više simbolična i ceremonijalna, nego ustavna.

Političko i ekonomsko odlučivanje, kao i administracija, su čvrsto centralizovani u Londonu. Oblasti koje okružuju glavini grad su poznate kao domaće oblasti, kao da su one druge spoljne, dok se predio na samo nekoliko sati vožnje od Londona, naziva Jugom. Preostali dio zemlje je Sjever. Jug se među onima koji u njemu žive, smatra bogatijim, otmenijim i društveno prestižnijim. Takav svoj imidž jug je stekao visokim kvalitetom usluga, industrijom visoke tehnologije i ostalim industrijama u razvoju, dok sjever asocira na tešku industriju, inženjering, rudarstvo nezaposlenost.

Britanci više cijene tradiciju, presedan i zdrav razum, tj. interpretaciju iskustva nesputanu teorijom i razmišljanjem na drugačiji način. To obično podrazumjeva iznalaženje cjelishodnog rješenja, bez primjesa inovacija. Politika Vlade je da stvori konkurentnu sredinu za privatnu djelatnost, sa minimalnim državnim intervencijama.

Već dugo postoji veliki zaokret sa proizvodnje ka uslugama, tako da one sada, po gruboj procjeni, učestvuju u bruto nacionalnom dohodku sa 60 procenata, a zapošljavaju 65 posto radne snage. Ulaganje u proizvodnju je niže nego što je bilo prije deset godina i u daljem je padu.

Zaštite od stranih preuzimanja nema, osim kod onih koji takav odbrambeni ugovor naprave.

Glavni sektori, kao što je npr. industrija automobila, u stranim su rukama. Velika Britanija je, za mnoge zemlje koje nisu članice EU, postala izlaz na jedinstveno tržište. Od 400 fabrika, koliko ih Japanci imaju u Evropi, 120 ih je u Velikoj Britaniji.

Početkom sedamdesetih je formirana Boltonova komisija (John Bolton) sa ciljem da istražuje uzroke stalnog smanjivanja broja malih industrijskih preduzeća. Ova Komisija je na istraživanjima ovog problema uključila 64 razna naučna instituta. Nakon istraživanja, urađen je izvještaj sa zaključcima. U tom izvještaju je bilo 58 preporuka, od kojih su se 56 odnosile na Vladinu aktivnost.

Ova Komisija je dala i definiciju malog biznisa. Pod malim biznisom ova Komisija podrazumjeva mala preduzeća sa 200 zaposlenih, ili manje u industriji i sa 25 zaposlenih ili manje u građevinarstvu, rudarstvu i kamenolomima.

11

Dok Graham Bannock poznati britanski ekonomista smatra da pri definisanju small business u Britaniji treba polaziti od kriterijuma do 200 zaposlenih, i insistira na uvažavanju tržišnih zakonitosti. Jonathan Roswell je mišljenja da je kriterijum do 200 zaposlenih, za industriju preuzak, zato on definiše mala industrijska preduzeća kao privatne i nezavisne kompanije sa manje od 500 zaposlenih. Na osnovu navedenih definicija, može se zaključiti da u Velikoj Britaniji postoje veoma izražena neslaganja u pogledu kriterijuma, odnosno broja radnika za definisanje male privrede. Preovladava mišljenje u praksi da su mala preduzeća ona koja zapošljavaju do 200 radnika, a srednja ona preduzeća koja zapošljavaju do 500 radnika.

Mala i srednja preduzeća iz svih privrednih djelatnosti (proizvodnih i uslužnih) imala su dugoročno posmatarano, stalnu tendenciju smanjivanja. Mala i srednja preduzeća najviše su zastupljena u domenu mašinske tehnike, zatim, u proizvodnji metalnih proizvoda, u proizvodnji hrane, pića i duvana.

Najmanje ima malih i srednjih preduzeća u proizvodnji kancelarijskih mašina i procesne opreme i u proizvodnji instrumentalne tehnike i dr.

• Boltonova komisija je navela više uzroka za opadanje učešća malih i srednjih preduzeća. Ova Komisija navodi pet najhitnijih uzroka:

• ekonomske krize i krizni potresi,• koncentracija kapitala i stvaranje krupnih korporacija,• tržišna konkurencija i mnogobrojna bankrotstva malih preduzeća,• nedostatak finansijskih sredstava, posebno početnog kapitala i poreska politika koja se vodila u domenu malog biznisa.

Pored ekonomskih kriza, mnogobrojna mala i srednja preduzeća u Velikoj Britaniji bila su uništena u vrijeme Drugog svijetskog rata.

Međutim, poslije rata okolnosti nisu bile naklonjene obnovi i razvoju malih preduzeća, već, koncentraciji kapitala i stvaranju krupnih korporacija. Država, ne samo da nije pružala nikakvu pomoć u zaštiti malih i srednjih preduzeća, već je podsticala proces koncentracije kapitala i stvaranja velikih korporacija. Država je, takođe, sama koncentracijom državnog kapitala, učestvovala u stvaranju prvih velikih javnih korporacija.

Novoosnovana preduzeća su posebno podložna propadanju, jer nisu dovoljno poslovno uhodana, niti elastična, da prate tržišne promjene. Zbog toga, veliki broj malih i srednjih preduzeća bankrotira u uslovima jake tržišne konkurencije. Na primjer u periodu 1980-1982. godine u Velikoj Britaniji je bilo osnovano 360.000 novih privatnih preduzeća, istovremeno je bankrotiralo 340.000 preduzeća ili 94,4%.

U Velikoj Britaniji važi pravilo da preduzetnik vrijedi onoliko koliko zarađuje. Šta on lično misli o sebi i da li je zadovoljan time što zarađuje, to malo koga zanima. Ima dosta dobrih ideja, ali se traže finansijska sredstva koja nedostaju, posebno nema početnog kapitala. Mali biznis u ovoj zemlji je u povoljnijem položaju sa stanovišta administracije, prilikom osnivanja nekog od kapaciteta malog biznisa, odnosno kod dobijanja dozvole za rad jer se ne traže mnogobrojna uvjerenja i potvrde. Dozvolu ćete dobiti tako reći, odmah, čim pokažete potrebna finansijska sredstva.

Britanci više vole da rade za druge nego da budu samostalni privatnici. Godine 1986. bilo, je samo 10% samozaposlenih. 75% svih zaposlenih je u javnom sektoru, prema 30% zaposlenih u privatnom sektoru.

Poslovnim svijetom dominiraju banke, osiguravajuća društva i ostale finansijske institucije koje su, sve zajedno, poznate kao "Siti".

12

Menadžeri nastoje da budu efikasni, odlučni i tvrdi pod motom: Upravnici imaju pravo da upravljaju. U Velikoj Britaniji je uobičajeno da se instrukcije prikažu kao učtivi zahtjevi. Ljudi očekuju da dobiju uputstva od svog šefa i da ih on pusti da obave posao na miru, bez mješanja i uplitanja.

Po nekim istraživanjima najvažniji faktori za napredovanje za Britance su rad, obrazovanje, ambicija, sposobnost i poznavanje pravih ljudi.

Lenjost, kao reputacija koju Britanci imaju među svojim sjeve-rnoevropskim susjedima, prije bi se mogla poistovjetiti sa nee-fikasnošću i nedovoljnim zalaganjem, negoli slabom motivacijom. Od onoga što njemačka i francuska preduzeća daju na obučavanje, britanska daju tek šestinu. Obučavanje je posebno deficitarno u nižim slojevima organizacije.

Četiri od pet fizičkih radnika i tri od pet službenika, poslije završene škole, nisu imali nikakvu obuku.

Zanimljivo je daje u Britaniji najcenjenija i najtraženija kvalifikacija računovodstvo, za koju se diploma fakulteta ne traži. Tako su računovođe sa položenim državnim ispitom pustile pipke, ne samo u njihovoj oblasti, već i u menadžmentu. Najvažnije mjerilo za uspeh je učinak. Nepotizam i lične veze su manje bitni. Lojalnost kompaniji je, u posljednjih dvadesetak godina, poslije radikalnih korporativnih promjena puno manja. Žene u Velikoj Britaniji čine 45% radne snage, stoje najveći procenat u EU.

Britanci su, u društvenom kontekstu, toliko ozvaničili netač-nost, da je postalo neučtivo biti tačan. Za društvene susrete to znači da treba doći deset do dvadeset minuta kasnije od dogovorenog vremena. Ponekad se to čak i naznači u pozivnici, precizirajući vrijeme na primjer između 7,30 i 8,00, što znači da ne treba stići poslije 7,50. Ovakvo se shvatanje proširilo i na poslovnu sferu. Ljudi po deset minuta kasne na posao, na ručak i sastanak. Zato su odnedavno, u mnogim kompanijama učinjeni pokušaji poboljšavanja efikasnosti i tačnosti dolaska na posao, kao dio programa boljeg kvaliteta rada.

3.5.1. Britanske institucije za podršku MSP

Vlada Velike Britanije, posredstvom raznih bankarskih institucija, nastoji da pruži odgovarajuću finansijsku pomoć radi obezbje-đenja potrebnih novčanih sredstava, i to: odobravanjem kredita i davanjem garancija na gotovinske kredite subjektima malog biznisa.

Poreska politika unazad dvadesetak godina u Velikoj Britaniji nije bila u funkciji razvoja malih i srednjih preduzeća, što je doprinijelo stalnom smanjivanju ove grupe preduzeća. Zato, Vlada posle-dnjih godina poresku politiku stavlja u funkciji razvoja malih i srednjih preduzeća.

Formirani su i mnogobrojni centri za pružanje pomoći malim preduzećima {The small Firms Centres - 5FIS), osnovana je čitava mreža ovakvih centara, skoro u svim gradovima Velike Britanije, a osnivala ih je Vlada, škole, pojedini univerziteti, kao i velika preduzeća. Radi bržeg razvoja malog biznisa na selu i u poljoprivrednoj djelatnosti formiran je Savjet za malu privredu u domenu poljoprivrede (Council for Small Industries in rural Areas - COSIRA), sa mnogobrojnim agencijama u velikim mjestima i gradovima Velsa, Škotske i Sjeverne Irske.Isto tako radi osiguranja kapitala od rizika prilikom ulaganja u mali biznis, formirane su tri institucije i to: Fond malog biznisa {The Small Business Capital Fund), Korporacija za finansiranje privrede i trgovine {The Industrial and Commercial Finance Corporastion - ICFC) i

13

njena pomoćna ustanova za osnovni i tehnički razvoj {Tehnical Development Capital - TDC). Formiran je takođe i Fond za finasiranje inovacija malih kompanija {The Small Company Inovation Fond - SCIF).

Može se zaključiti da su mjesto i uloga malih i srednjih preduzeća u društveno-ekonomskom razvoju Velike Britanije bili veoma skromni, u odnosu na stepen njene privredne razvijenosti. Tek poslijednjih nekoliko godina čine se ozbiljni pokušaji da se zaustave dugogodišnje negativne tendencije u smanjenju broja malih i srednjih preduzeća. Vlada uvodi poreske olakšice i sve više se naglašava značaj malih i sredljih preduzeća, naročito sa stanovišta rješavanja problema hronične nezaposlenosti.

2. MALA I SREDNJA PREDUZEĆA U JAPANU

Pisati o Japanu je velika hrabrost. Pisati o preduzećima u Japanu je izazov, a pisati o malim i srednjim preduzećima u Japanu je izazov hrabrosti. Japan se obično doživljava kao izvjesna misterija, kulturnog, društveno-političkog i privrednog razvoja. Japan koji se pojavljuje kao najveća industrijska sila svoga regiona i azijskog dijela svijeta bio je naseljen još u predistorijsko doba, a počeci japanske istorije vezuju se sa stvaranjem države u 660. godini prije nove ere. Njegova kultura razvijala se uz uticaj njegovog velikog azijskog susjeda - Kine od koje su preuzeli pismo i budističku religiju.

Prvi trgovački odnosi sa Amerikom uspostavljeni su tek 1854. godine kada je mornarički oficir (komodor) M.K. Peri sklopio ugovor sa šogunom Jošinobu Tokagavom. Ovim ugovorom otvorene su za američke brodove neke japanske luke nakon čega su uslijedili i drugi ugovori sa zemljama Evrope: Velike Britanije, Rusije, Holandije, Francuske, Pruske ltd. Ovim ugovorima Japan je predstavljen svijetu i otrgnut od samovoljne izolovanosti.

Otvaranju Japana prema svijetu usprotivio se japanski car pod pritiskon feudalnih moćnika koji su nastojali da učvrste vlast u svojim kneževinama. Poseban značaj ima 1868. godina kada je car Meiđi napravio reformu koju je i sproveo uspostavljajući jedinstvenu vladu Japana. Ova svojevrsna revolucija, dokrajčila je feudalni sistem, a učvrstila centralnu vlast japanskog cara Macuhita.

Ovim je stvoren pogodan privredni milje za ubrzani razvoj ove zemlje Dalekog istoka. Veliki japanski carski ustav proklamovan je 1889. godine, a 1890. godine sazvan je prvi Carski parlament.

Poznato je da je Japan siromašna zemlja sa prirodnim resursima. Obezbeđivanje resursa Japan je nadoknadio kolonijalnim osvajanjima u Prvom svjetskom ratu, a zatim osvajanjima pred i u toku Drugog svjetskog rata kada je bio član Osovine Berlin - Rim - Tokio.

Ratna razaranja potpuno su uništila industriju ove zemlje. Kapitulacija zemlje, potpisana je 2. septembra 1945. godine na američkom bojnom brodu Misuri. Godinu dana nakon okončanja rata, industrija Japana bila je sedam puta manja od industrije u 1941. godini. Bila su to teška vremena za građane Japana. Ljudi su tumarali u ritama, bez zaposlenja, gladni, bolesni, skrhani i ojađeni. Takvo stanje je deprimirajuće uticalo i na one građane koji su imali namjeru da se povrate iz izbjeglišta u Japan (oko šest miliona ljudi koji su radili i živjeli u japanskim posjedima u Aziji).

Nakon prestanka savezničke okupacije 1952. godine, Japan se rangira kao slabo razvijena država. Dakle, ovako oslabljen Japan, polazi u razvoj i napredak svoje zemlje, zasnovan na tradicionalno kulturnim i reiigiskim vrijednostima. Sa

14

suočenom istinom o svom položaju i jasnim konceptom razvoja, za samo 16 godina Japan izbija u sam vrh privrednog razvoja svjetske privrede i pozicionira na drugom mjestu, odmah poslije SAD-a. Ovaj rast, poznat kao "privredno čudo", u periodu od 1953. do 1973. godine bilježi godišnji privredni rast u prosjeku od 8% a tokom šesdesetih godina imao je rast i od 10,6%.

Kada je Japan krajem XX vijeka imao 35.750 američkih dolara po stanovniku, bruto domaćeg proizvoda, smatralo se da se nalazi u ekonomskoj krizi jer je 2000. godine zauzimao visoko treće mjesto, iza Luksemburga i Švajcarske, a ispred Norveške SAD-a i Danske.

Da bi se razumjela japanska strategija navedimo jedan primjer: japanski BNP^^ po glavi stanovnika, iznosio je 1945. godine 45 dolara. Novo otvaranje Japana prema svijetu ostvareno je tek 1968. godine kada je otpočela ubrzana industrijalizacija. Strategija se zasnivala u tome da su sva ulaganja do 1968.godine bila u ljudske resurse. U periodu od 1945. do 1968. godine, japanska vlada je ulagala 35% budžeta za obrazovanje.

Naprijed tražena hrabrost za pisanje o Japanu, zasniva se na činjenici da treba pisati o najgušće naseljenoj zemlji na svijetu, sa više od 120.000.000 stanovnika, ili 340 stanovnika na kvadratnom kilometru, o zemlji nikloj iz pepela poražene države, o zemlji čiji je privredni rast takav da danas omogućava njenim stanovnicima visok standard, među najvišim standardima na svijetu.

Ostaje pitanje: šta je uzrok privrednog čuda? Da li je to dugoročno ulaganje u obrazovanje? Kako se vraćaju uložena sredstva u obrazovanje i da li se ona reinvestiraju? Na slijedećoj tabeli prikazuju se osnovni podaci o Japanu:

Broj stanovnika u milionima 126Geografska površina (kvadratnih kilometara) 388.500Bruto nacionalni proizvod (u milijardama dolara) 4.223Bruto nacionalni proizvod po stanovniku (u dolarima) 33.500

Tabela 09. Podaci o Japanu iz 1997. godine

Uvoz (u milionima USD) 320Učešće u svjetskoj trgovini (u%) 10,3Učešće u svjetskom BNP (u%) 8Kapitalizacija na berzama hartijama od vrijednosti (umilijardama USD)

2.063

Tržište obveznica (u milijardama USD) 4.100Tabela 10. Japan u svjetskoj ekonomiji

Dublja analiza dovodi do zaključka da se faktori privrednog rasta mogu podijeliti na dvije grupe: neposredne determinante i posredne determinante privrednog rasta Japana:

1. neposredne determinante privrednog rasta Japana:• znanje,• invensticije,• privredna sredina,• spoljna trgovina;2. posredne determinante privrednog rasta Japana:• privredni sistem,• politički režim,

15

• uloga države u privrednom rastu Japana.

Neki ekonomisti faktore brzog uspona Japana dijele na spo-Ijašne i unutrašnje faktore:

(1) u spoljašne faktore brzom uspjehu Japana ubraja se doprinos koji su SAD-e dale razvoju Japana, budući da su SAD imale poslijeratnu vojnu upravu u Japanu. Ovakva pozicija omogućila je Japanu brzi razvoj jer nije investirala u vojne projekte. Ovome treba dodati i vojno-političku strategiju SAD u tom dijelu svijeta, kao i zbog ratova koje su vodile SAD-e u Koreji i Južnom Vijtnamu, gdje je Japan bio glavni isporučilac i proizvođač naoružanja i vojne opreme SAD i drugih saveznika.(2) U unutrašnje faktore japanske privrede mogu se uvrstiti deset sledećih faktora:

• navika Japanaca da teškim radom obnavljaju svoju zemlju zbog posljedica čestih ratova, kao i posljedica čestih zemljotresa, poplava ltd.

• japansko vaspitanje da se živi i radi u takmičarskom duhu,• odanost japanskoj ideji da se prvo radi za interese države, a tek zatim za

porodicu i sebe,• radna disciplina i tradicionalna vrijednost, organizovanost i poslovnost

Japanaca,• shvatanje rada kao obaveze i svrhe života svakog stanovnika Japana,• veza koja čvrsto spaja radnika i njegovog poslodavca, odnosno doživotnog

zaposlenja u kome se zaposleni radnici nikad ne otpuštaju, niti sami mijenjaju firmu,

• platni sistem koji se zasniva na godinama službe u predu-zeću, a ne prema vrsti poslova koje radnik obavlja, traženim kvalifikacijama i odgovornosti,

• sistem ringišo kao cirkularni sistem, koji svakom članu preduzeća omogućava obavezno učešće u donošenju poslovne odluke i

• demokratski ustav Japana, čiji član 9. izričito zabranjuje rat i naoružavanje Japana. Ovim su obezbjeđeni uslovi da veća finansijska sredstva odlaze na finansiranje privrednog razvoja umjesto izdataka na naoružavanje.

U unutrašnje faktore japanske privrede mogu se uvrstiti deset slijedećih faktora:

Profesor Rikići Hirono, konsultant japanske vlade u Agenciji za ekonomsko planiranje, poznati stručnjak koji je radio za više međunarodnih organizacija: UN, OEBS, UNDP i drugih, poznati pisac literature iz oblasti menadžmenta, otkrio je u Tokiju neke tajne japanskog ekonomskog buma. Po njemu, najhitniji činioci koji su japansku ekonomiju izdigli u sami vrh svjetske privrede su:

• sposobnost japanskih inženjera da kroz inovacije razviju nove tehnologije,• efikasna državna birokratija, koja ne zavisi od dnevne politike i političkih

promjena,• politička stabilnost,• prilagođena makroekonomska, industrijska i trgovačka politika,• bliska saradnja privatnog sektora i vlade,• japanski fenomen štednje u Japanu (svaki Japanac gaji kult štednje i na

tom kultu procjenjuje se da je štednja građana u Japanu u 2003. godine

16

iznosila 13. hiljada milijardi USD što predstavlja iznos štednje Njemačke, Velike Britanije, USA i Francuske zajedno) .

Lako je zaključiti da su ovakvom razvoju Japana dala doprinos veliki broj malih i srednjih preduzeća. Japanci pod malim i srednjim preduzećima podrazumijevaju preduzeća iz svih privrednih djelatnosti, zatim japansko zanatstvo (izrada sablji, mačeva, šlemova, pancir odijela i kaciga, izrada kulinarskih specijaliteta, domaća radinost ltd.), mali trgovački centri, samostalne trgovačke prodavnice za prodaju robe na malo, salone za njegu ljepote i masaže tijela, uslužne djelatnosti pranja rublja i čišćenje odijela ltd.

Kod industrijske djelatnosti, pod malim biznisom se podrazumijevaju mala preduzeća čiji kapital ili krupne investicije ne prelaze vrijednost od 5o miliona jena (ekvivalent 135.000 USD) ili koja imaju manje od 300 zaposlenih radnika na svom platnom spisku.

Problemima malih preduzeća u Japanu se bave lokalne i gradske vlasti ali ključnu ulogu u pomoći malim preduzećima ima država. Svoju pozitivnu ulogu država ostvaruje kroz mjere fiskalne i monetarne politike, politikom cijena i brižljivim planiranjem razvoja malog biznisa.

Ono što se mora posebno naglasiti da su japanska mala i srednja preduzeća industrijskog tipa integrisana na principima kooperacije ili posiovno-tehničke saradnje sa velikim sistemima. Nivo kooperativnosti, dovodi do definisanja njihovog pravnog statusa te tako razlikujemo:

- nezavisna mala i srednja preduzeća; čiji je vlasnik inokosno lice,- poluzavisna mala i srednja preduzeća; čiju zavisnost kontro-liše dobavljač,

kreditor ili drugi garant,- zavisna mala i srednja preduzeća; to su preduzeća koja osnivaju

odgovarajući naručioci sa ciljem da im obezbjede tehnologiju, reprodukcioni materijal i narudžbe za proizvodnju tako da ova preduzeća nemaju druga tržišta osim tržišta svoga osnivača; za Japan možemo reći da njegova velika preduzeća, u konkurentskoj borbi, ne uništavaju mala preduzeća, naprotiv ona ih štite i čuvaju od propasti. Budući da je ugovor o kooperaciji dugoročan, kooperant se može u potpunosti posvetiti kvalitetu svoga dijela zajedničkog proizvoda. Ovi odnosi podrazumijevaju i aktivno pružanje informacija i know how te razmjenu znanja. Tako se dolazi do tzv. svjetskog proizvoda.

Uopšteno govoreći, poslovan čovjek danas ostane bez komentara kada treba da shvati japanski uspjeh koji je bez presedana. Japanski automobili dominiraju svjetskim tržištem i svakim danom povećavaju svoj udio na svjetskom tržištu automobila. Svakako, japanski automobili nisu sami doprinijeli slavi japanskog privrednog čuda. Tu su proizvodi elektronike u funkciji zabave ili profesionalne namjene, kompjuterski varijateti sa mnogostrukom primjenom itd. Snažne uslužne djelatnosti: prvih pet banaka u svijetu pripadaju Japanu.

Mala i srednja preduzeća kao kooperanti velikih preduzeća imaju savršen odnos saradnje. Poznat je primjer Tojote i njenih mnogobrojnih kooperanata. Tojota postavlja veoma stroge uslove svojim kooperantima. Osnovna ideja je ta da se mašine za proizvodnju postavljaju tamo gdje se postiže optimalna rentabilnost kori-štenja, veoma često u malim i srednjim preduzećima koja opslužuju više velikih partnera.

U Japanu (a sada i u Evropi) možete naići na relativno mali objekat sa zvučnim imenom poznate firme. Ako ste iznenađeni, domaćin će Vam vrlo rado dati

17

odgovor: 'V/ ovdje vidite naš mozak, razvoj i planiranje, a mašine su po čitavoj zemlji". To je tačan odgovor.

Mašine su po čitavoj zemlji i to sa 85% u malim i srednjim preduzećima (sam Micubiši ima 5.500 partnera malih i srednjih preduzeća) a gdje su Tojota, Nikon, Jašiko kao velike firme u oblasti foto tehnike.

Učešće malih i srednjih preduzeća u ukupnom broju japanskih preduzeća dostiglo je 99,7% a broj zaposlenih je 91,8%. Prema podacima iz 1999. godine u Japanu ima oko 4.837.000 malih i srednjih preduzeća.

Na svjetskom tržištu japanske firme su danas najaktivnije u kupovini drugih firmi putem akvizicija, zajedničkog ulaganja, merdžera, ulaganja vlasničkog kapitala i ostalih vidova ulaganja.

2.1 Institucije za pomoć u malom biznisu u Japanu

Rad malih i srednjih preduzeća pomognut je od mnogobrojnih vladinih i nevladinih komiteta, agencija i instituta za pomoć u malom biznisu. Tako npr. postoji Komitet japanskog društva za unapređivanje nauke koji izučava specifične probleme malih industrijskih preduzeća, koja za japansku privredu imaju veliki značaj. Ovdje spadaju još i: Japanska agencija za mala i srednja preduzeća (METI) iz Tokija a osnovana je 1948. godine; Centar sa konsultovanje i savjetovanje malog biznisa (Small business Advisory Centre); Sekcija za savjetovanje malog biznisa (Small business Advisory section); Institut za industrijsko rukovođenje centralne japanske industrijske agencije (Institute of Industrial Management Central Japan Industries Association); Agencija za savjetovanje inženjera kao i Agencija za savjetovanje iz domena upravljanja i rukovođenja te mnoge banke i knjigovodstevne firme nude svoje stručne usluge malom biznisu.

Uspjehu malog biznisa doprinijeli su i:• razni sistemi direktnog i indirektnog finansiranja (banke, fondovi, joint venture kompanije),

• fond za kreditne garancije,• institucije za osiguranje kredita,• korporacije za finansiranje malog biznisa - JFS,• NLFC, klasteri, industrijske zone, instituti za podršku i edukaciju kadrova,

• TLO organizacija, biznis inkubatori, univerziteti.

Sve gore navedene institucije podijeljene su infrastrukturalno na: nacionalne, regionalne i lokalne a na svim nivovima organizaciono su isto postavljene. Njihov zadatak je i promocija MSP, kreiranje preduzetničkog okruženja koji bi motivisalo otvaranje novih kompanija, podrška sa informacionim tehnologijama, kompjuterizacija, edukacija i konsalting itd.

Za MSP vrijede dva osnovna pravila upravljanja kao i kod velikih preduzeća a to su:

• Sistem tačno na vrijeme (Just-in time JIT). Cilj ovoga sistema je da se uskladi proizvodnja sa postavljenim zahtjevima kao kontinuirani proces, koji počinje izradom dugoročnog plana a završava kada proizvod dođe do krajnjeg korisnika.

• Totalni kvalitet {Total Quality).

18

Cilj totalnog kvaliteta je da se eliminišu moguće greške i gubici na svim nivoima procesa.

Ako želimo izvući zaključak onda možemo reći da su mala i srednja preduzeća sastavni dio japanskog čuda čiji vrh piramide čine nekoliko vodećih japanskih korporacija.

.....Japan, zemlja izlazećeg sunca..........

1. MALA I SREDNJA PREDUZEĆA U SAD-a

Poznato je da najznačajniju ulogu imaju mala i srednja preduzeća baš u Sjedinjenim Američkim Državama. Duh malih i srednjih preduzeća zahvatio je Evropu, a time i naše tržište - tržište Bosne i Hercegovine. Američka teorija i praksa podržana je kapitalom na način da je on dominantan a Amerika najveći investitor. I ne samo da je Amerika dominantan investitor, ona je najviše plasirala industrijski konsalting sa američkim idejama i metodama. Sa samostalnim državnim suverenitetom u periodu od oko 223. godine počinje i traje savremeni razvoj preduzetništva, prije svega u formi malih i srednjih preduzeća. Oslobođena zavisnosti od evropskih zemalja, Amerika počinje nagli razvoj svoje privrede orjentisane na izvoz svojih proizvoda koristeći činjenicu ratova koje su imale Francuska i Velika Britanija kako u Evropi tako i u Indiji u periodu od druge polovine XVII do početka XIX vijeka.

19

Privredni napredak SAD, pojačava se po završetku Prvog svjetskog rata i traje neprekidno do pojave poznate svjetske krize (1929 - 1933. godine). Izlaz iz nastale ekonomske krize počeo je 1932. godine politikom Nju Dila (New Deal), koju je preuzeo F.D.Ruzvelt.

Početkom Drugog svjetskog rata SAD podržavaju evropske zemlje u borbi protiv sila "Osovine" i uvode poznati sistem "Cash and Carry" (plati i nosi) kojim omogućavaju evropskim zemljama da se snadbijevaju oružjem, municijom i ostalim ratnim materijalom. Premda su i same SAD-e učestvovale u Drugom svjetskom ratu, one su iz toga "rata Izašle sa povećanim privrednim potencijalom i zauzele vodeću poziciju u svjetskoj privredi. Možda je teško razumjeti činjenice da su SAD-e učestvovale u Drugom svjetskom ratu a da su iz njega izašle privredno jače? Objašnjenje se nalazi u činjenici da ratne operacije nisu bile na teritoriji SAD-a, što im je omogućilo razvoj ratnog potencijala. Tokom rata u SAD-a je proizvedeno 300.000 aviona, 86.000 tenkova 253.000 topova ltd.

20

Bogate sirovinama i izvorimaenergije, dostupnost kapitalu, obučeno i sposobno stanovništvo, savremana poljoprivredna i prehrambena industrija,

razvijena infrastruktura omogućava početak i razvoj manja veoma visoko pozicionirana. Navedena rasprava o malim i srednjim preduzećima u SAD-a imala je za cilj da se stvori kratak prikaz o poreskom i poslovnom okruženju za poslovanje malih i srednjih preduzeća. Pri svemu tome potrebno je dodati da vlasnici malih i srednjih preduzeća imaju manje obaveze ako su Amerikanci od onih koji su stranci.

Glavni subjekti u malom biznisu u SAD-a su:- individualni vlasnici (proprietorship),- vlasnici partneri (partnership),- vlasnici malih koorporacija.U SAD-a, kako je ranije već navedeno, primjenjuje se institucionalni kriterij

definisanja malog biznisa a to se svodi na registarciju preduzeća malog biznisa kod "The United States Small Business Administration (SBA). Agenciju SBA osnovala je Savezna vlada SAD još 1953. godine, kako bi pomogla, zaštitila i unaprijedila mali biznis SAD.

Svako preduzeće koje se registruje kod ove Agencije, smatra se preduzećem iz oblasti malog biznisa, jer se Agencija kod registracije rukovodi određenim kriterijumima koje preduzeće mora da zadovolji da bi se registrovalo kao preduzeće malog biznisa.

Ti kriteriji su:- broj zaposlenih,- dolarska vrijednost realizacije,

- vrsta djelatnosti kojom se bavi dotična firma,- bliža djelatnost prirode posle iz djelatnosti itd.Imajući značaj i ulogu malih i srednjih preduzeća u SAD-a potrebno je dodati i

sledeći komentar o kriterijumima pri definisanju malih i srednjih preduzeća:(1)Kriterijum do 500 zaposlenih radnika je preširok i ima dosta prijedloga da

se taj broj smanji. Ovakvu inicijativu podstiče i W. Arnold Homsmer i predlaže kriterijum do 100. zaposlenih radnika za definisanje malih i srednjih preduzeća, posmatrano po privrednim djelatnostima.(2) Svakako, definisanje malih i srednjih preduzeća po privrednim djelatnostima

ima smisla, jer se ona znatno razlikuju. U trgovini na malo, preduzeće se definiše kao malo preduzeće ako promet ne prelazi iznos od 7,5 miliona dolara, uz limit koji

21

E

se razlikuje u zavisnosti od specifičnosti poslova. U uslužnom sektoru, preduzeće se klasifikuje u malo kada su ostvareni prihodi manji od 8 miliona dolara u zavisnosti od vrste poslovne usluge.

(3) U trgovini na veliko, preduzeće se smatra malim ako je broj zaposlenih manji od 250 a ponegdje i do 1.500 zapo-slenih, u zavisnosti od privredne djelatnosti sa kojom se bavi.

Preduzetništvo u SAD-a, prvo je doživjelo procvat i zato se smatra bazom slobodne inicijative i preduzetništva. Nakon velike ekonomske krize, od 1929 do 1933 godine i državne intervencije u cilju njenog prevazilaženja, došlo je do promjene strukture kapitala u malim i srednjim preduzećima, dakle, klasični sistem slobodnog preduzetništva zamjenjen je nekom vrstom mješovite privrede, sa dominacijom državnog i krupnog kapitala. Sve se to odrazilo na slobodno preduzetništvo kroz sistem mjera iskazanim pravilima ponašanja i ograničenjima. U tom periodu u SAD-a nastaju krupne korporacije i sve više potiskuju mala preduzeća.

Danas u privredi SAD-a, čine okosnicu transnacionalne kompanije, velike kompanije-konglomerati (General motors, Chrysler and Ford motors. General Elektric, Gulf Oil Corp. itd.). Pogrešno bi bilo shvatanje da u takvim oklnostima nema mjesta za mala i srednja preduzeća jer da je ostavljen mali prostor za preduzetničku inici-jativnost.

Prema poznatom autoru, Richard Cavess između velikih korporacija u SAD-a leži oko 15. miliona različitih samostalnih preduzeća, a među njima i ogroman broj malih preduzeća. Ovdje se radi o malim i srednjim preduzećima pod dominacijom velikih korporacija ali i jednim dijelom potpuno samostalnih preduzeća. U SAD-a postoje mala i srednja preduzeća konstituisana prema zahtjevima lokalnog tržišta, regionalne industrije i velikih gradskih centara.

Tu ubrajamo mala i srednja preduzeća koja obavljaju djelatnosti za koje nisu zainteresovana velika preduzeća: prikupljanje, čuvanje i prerada sekundarnih sirovina i otpadaka iz industrije i poljoprivrede.

Ono što je vrijedno istaći jeste činjenica da se smatra da mala i srednja preduzeća imaju komparativnu prednost u naučno-istraži-vačko-razvojnim djelatnostima, pronalazaštvu, proizvodnji preciznih proizvoda i modnoj konfekciji.

Zašto u modnoj konfekciji? Zato što modna konfekcija zavisi od ćudi i zahtjeva potrošača izraženih kroz stil i modu oblačenja. Velika preduzeća nisu u stanju da prate ove zahtjeve, mnogo su prihvatljivija mala preduzeća, ona su fleksibilno projektovana i uvažavaju zahtjeve tržišta.

Mala i srednja preduzeća postoje i u proizvodnji naoružavanja i vojne opreme. To su praktično specijalisti-kooperanti velikih preduzeća. Takođe, mala i srednja preduzeća zastupljena su i u industriji duvana, prehrambenoj industriji, tekstilnoj industriji, industriji drveta i namještaja, industriji stakla, industriji kože, obuće i guma, industriji građevinskog materijala itd.

Mala i srednja preduzeća dobro su zastupljena u uslužnim djelatnostima koje se odnose od informisanja i komunikacija do pravnih usluga, usluga zabave i šou biznisa, iznajmljivanje opreme, usluge u malim restoranima i prodavnicama itd.

Od 1980 (Predsjednik R.Regan), pa dalje. Vlada SAD-a smatra da je "small business" imperativ razvoja SAD-a. Profit, profit i profit je životni moto svakog amerikanca dopunjen težnjom za stvaranje materijalnog bogatstva i slobodne ličnosti.

22

Projektovani i opšte prihvaćeni pojam, američki san, izražava težnju svakog pojedinca da dostigne visok nivo životnog standarda. Taj san nikad se ne bi ostvario, bez slobodne konkurencije u sferi privređivanja.

Konkurencija je izazvala racionalnost u korištenju resursa a prije svih, resursa vremena, što će kasnije dovesti do razvoja novih proizvoda i usluga kao što je pojava brze hrane (fast food), kako bi se čovjek što više posvetio radu. Amerika je prihvatila i maksimu: sve što je malo, lijepo je, moguće je i ima svoju budućnost (George McRobie). Danas u SAD-a učešće malih i srednjih preduzeća u ukupnom broju preduzeća je 99,7% a broj zaposlenih u njima je oko 80%.

Na kraju vrijedno je istaći za mala i srednja preduzeća u SAD-a i slijedeće:(1) uspjeh malih preduzeća koja su potekla iz "garaža" je fascinantan,(2) broj malih preduzeća koja su propala je poražavajući,(3)mnoga mala preduzeća se ukinu još u procesu osnivanja,(4) od cea 600.000 preduzeća koja se osnivaju svake godine, samo 50%

doživi 18 mjeseci postojanja, a tek cea 20% doživi 10 godina starosti.

4. MALA I SREDNJA PREDUZEĆA U ZEMLJAMA TRANZICIJE

4.1. Mala i srednja preduzeća u Bosni i Hercegovini, Makedoniji i Sloveniji

4.1.1. MSP U Bosni i Hercegovini

U BiH još uvek ne postoji jedinstven zakon o MSP. Za ovaj sektor su u okviru Pakta za stabilnost jugoistočne Evrope predviđene mnoge aktivnosti.

U junu 1999. godine, u Kelnu, održan je skup najbogatijih zemalja svijeta (SAD, Rusija, EU, Kanada, Japan) i najvažnijih međunarodnih institucija (MMF, Svetska banka, Evropska banka za obnovu i razvoj. Evropska investiciona banka, OECD), na temu rekonstrukcije i saradnje u Jugoistočnoj Evropi, uz prisustvo zemalja iz regiona. Na ovom skupu je usvojen dokument PAKT STABILNOSTI ZA JUGOISTOČNU EVROPU, Pakt insistira na činjenici da zemlje jugoistočne Evrope otpočnu saradnju, kako međusobnu, tako i sa glavnim donatorima, radi stabilnosti i razvoja regiona. Ostvarivanje dobrosusjedskih odnosa realizovaće se kroz bilateralne i multilateralne sporazume i funkcionisanje više radnih stolova.

Pakt stabilnosti za jugistočnu Evropu planira slijedeće aktivnosti:• unapređenje zakonske regulative i donošenje zakona o MSP;• uspostavljanje institucionalne podrške MSP kroz osnivanje• odeljenja u okviru državnih ministarstava;• osnivanje Fonda za razvoj;• osnivanje Agencije za MSP;• formiranje državnog Centra za preduzetništvo i MSP;• projekat podrške (CEED).Održiv ekonomski rast u ovoj zemlji, svakako zahtjeva hitan razvoj privatnog

sektora. Ključnu ulogu u ovom procesu imaju mikro, mala i srednja preduzeća.Može se reći da u BiH postoji više od 50.000 registrovanih privatnih preduzeća

i većinu njih čini mikro (sa manje od 5 zaposlenih). Kao i u slučaju ostalih zemalja u tranziciji. Najveći dio njih je iz oblasti trgovine, 30% pripadaju sektoru usluga, dok je manji broj preduzeća u proizvodnom procesu.

Razlog ograničenog i usiljenog razvoja MSP je uslovljen nedostatkom kapitala i otežanim pristupom kreditnim linijama. Oko 90% izvora finasiranja MSP su sredstva pozajmljena od rođaka, prijatelja ili lica koja ilegalno, uz velike kamate, vrše

23

pozajmice novca, obzirom da banke nažalost, još uvek negiraju važnu ulogu u kreditiranju MSP.

Iznosi kredita, koje banke nude, su visoki, kreditni uslovi su nepovoljni (kratak period za otplatu i visoke kamatne stope).

Mikro kredite za MSP u iznosu do 5.000 USD do sada su, uglavnom, obezbjeđivale, međunarodne nevladine organizacije.

4.1.1.1 Strategija razvoja MSP u Republici Srpskoj u periodu od 2006 - 2010. godine

Premda se u Bosni i Hercegovini vode intenzivne aktiv-nosti oko utvrđivanja strategija razvoja MSP, ovdje će se istaći prvenstveno Strategija razvoja MSP u Republici Srpskoj u peri-odu 2006 - 2010. godine

1. OPŠTI PRISTUPStrategija razvoja malih i srednjih preduzeća u Republici Srpskoj za period

2006.- 2010. god. ima za cilj da kreira okvir za stvaranje dinamičnog, konkurentnog i izvozno orijentisanog sektora malih i srednjih preduzeća u Republici Srpskoj u narednom petogodišnjem periodu.

Najznačajniji društveni i privredni efekti koji će se postići uspješnom realizacijom Strategije biće povećanje zaposlenosti, povećanje izvoza, smanjenje platnog deficita, ravnomjerniji regionalni razvoj i jačanje materijalne osnove za obrazovanje, zdravstvo, i druge važne društvene djelatnosti. Analiza stanja u oblasti malih i srednjih preduzeća sa prijedlogom mjera za poboljšanje uslova poslovanja, koja čini polaznu osnovu za Strategiju, pokazuje da su strateški ciljevi realni i ostvarivi.

Ostvarenjem strateških ciljeva odnos broja malih i srednjih preduzeća i preduzetničkih radnji odnosno malih i srednjih pravnih subjekata prema ukupnom broju stanovnika, kao i broj zaposlenih u ovom sektoru u Republici Srpskoj značajno će se približiti prosjeku u Evropskoj Uniji.

Metodološki pristup u izradi Strategije polazi od sljedećih principa:• usklađenost sa Evropskom poveljom za mala preduzeća,• sektorski pristup razvoju malih i srednjih preduzeća,• ujednačenje regionalnog razvoja Republike Srpske• i jačanje lokalnih inicijativa.Usklađenost sa Evropskom poveljom za mala preduzeća ogleda se naročito

kroz jeftinije i brže pokretanje malih preduzeća, bolje zakonodavstvo i propise, oporezivanje i finansijsku podršku, obrazovanje i obuku za preduzetništvo, razvijanje tehničko-inova-tivnih i organizacionih znanja, bolje korišćenje jedinstvenog tržišta, implementaciju informaciono-komunikacionih tehnologija i efikasnije predstavljanje interesa MSP na međunarodnom i državnom nivou.

U cilju što efikasnijeg i racionalnijeg korištenja nedovoljnih finansijskih sredstava, neophodno je fokusirati podsticajne mjere na manji broj privrednih sektora i to prvenstveno na prehrambeni, drvoprerađivački, turistički, metaloprerađivački i sektor informaciono-komunikacionih tehnologija. S obzirom na vrlo neujednačen regionalni razvoj Republike Srpske u Strategiji je predviđeno posebno podsticanje manje razvijenih i pograničnih područja. Za realizaciju ovih aktivnosti neophodno je formiranje regionalnih razvojnih centara Agencije i usmjeravanje sredstava u zavisnosti od stepena razvijenosti regija.

24

Za razvoj MSP od prioritetne važnosti je stvaranje razvojnog ambijenta na lokalnom nivou, pa je u Strategiji poklonjena velika pažnja razvoju lokalne institucionalne i preduzetničke infrastrukture: lokalne agencije, odjeljenja za privredu, info pultovi, poslovni inkubatori i poslovne zone.

1.1. Mala i srednja preduzeća-definicija i značaj

Mala i srednja preduzeća su glavni nosilac razvoja privrede evropskih zemalja. Važni su pokretači inovacija, zaposlenja, te socijalne i lokalne integracije u Evropi.

Evropska povelja za mala preduzeća, koja je obavezna za sve zemlje članice Evropske unije, zemlje kandidate za članstvo u Evropsku Uniju i zemlje Zapadnog Balkana (Albanija, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Makedonija, Srbija i Crna Gora i Kosovo), ističe deset područja koji su značajni za poboljšanje poslovnog okruženja za mala preduzeća, a odnose se na reformu zakona, pristup finansijama, poslovno zastupanje, obrazovanje u predu-zetništvu, konkurentnost i dr.

Bosna i Hercegovina je potpisala Evropsku povelju za mala preduzeća u junu 2003. godine. Zajedno sa drugim zemljama Zapadnog Balkana, Bosna i Hercegovina dostavlja godišnje izvještaje Evropskoj komisiji o ostvarenim ciljevima Povelje. Sprovo-đenje ciljeva zacrtanih Poveljom predstavlja veoma značajan korak ka članstvu u Evropsku Uniju.

Šta su to mala i srednja preduzeća?Postoje različite definicije malih i srednjih preduzeća. U Velikoj Britaniji mala

preduzeća se definišu kao subjekti koji imaju do 200 zaposlenih, u Francuskoj mala preduzeća zapošljavaju od 6 do 50, odnosno do 100 ili 200 zaposlenih, srednja od 51 do 500 zaposlenih, dok se na primjer u Njemačkoj, za definisanje malih i srednjih preduzeća pored broja zaposlenih, uzima u obzir i ukupni godišnji prihod.

Prema odredbama EU mala i srednja preduzeća imaju manje od 250 zaposlenih, godišnji promet manji od 40 miliona eura i upravljački su nezavisna.

Prema OECD definiciji mala i srednja preduzeća imaju manje od 500 zaposlenih, mada se svakoj zemlji ostavlja prostor da ovaj broj smanji ili poveća (u nekim zemljama 100 ili čak 300 zaposlenih predstavlja gornju granicu). Mikro preduzeća imaju 1- 4 zaposlenih, vrlo mala 5- 19, mala 20 - 99 i srednja preduzeća 99 - 500 zaposlenih.

U Bosni i Hercegovini ne postoji jedinstvena, zajednička definicija MSP. Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH je krajem 2004. godine pokrenulo inicijativu za definiciju koncepta malih i srednjih preduzeća na nivou države s obzirom da se na entitetskim nivoima koriste različite definicije.

U Republici Srpskoj, prema Zakonu o podsticanju razvoja malih i srednjih preduzeća („Službeni glasnik RS", br. 64/02), preduzeća se prema veličini razvrstavaju na mala i srednja u zavisnosti od:

• prosječnog broja zaposlenih• ukupnog prihoda od prodaje• zbira bilansne aktive.U skladu s tim mala preduzeća se definišu kao pravna lica koja:• zapošljavaju prosječno godišnje od 11 do 50 radnika,• ostvaruju ukupni godišnji prihod od prodaje do 4.000.000,00 konvertibilnih maraka, ili imaju zbir bilansne aktive u vrijednosti do 2.000.000,00 konvertibilnih maraka,

25

U okviru malih preduzeća razlikujemo i mikro preduzeća koja zapošljavaju prosječno godišnje do deset radnika.

Srednja preduzeća su pravna lica koja:• zapošljavaju prosječno godišnje od 51 do 250 radnika,• ostvaruju ukupni godišnji prihod od prodaje do 20.000.000,00 konvertibilnih maraka, ili imaju zbir bilansne aktive u vrijednosti do 10.000.000,00 konvertibilnih maraka.

U cilju usklađivanja definicije malih i srednjih preduzeća u RS sa direktivama EU predviđena je izmjena u Zakonu o podsticanju razvoja malih i srednjih preduzeća u prvoj polovini 2006. godine.

Prema podacima Evropske banke za obnovu i razvoj, u većini zemalja Jugoistočne Evrope učešće MSP u bruto domaćem proizvodu je više od 50%. Slika 1.1. prikazuje broj MSP na 1000 stanovnika u zemljama Jugoistočne Evrope i zemljama članicama EU u 2002. godini.

Bosna i Hercegovina (7), Moldavija (6,1) i Srbija i Crna Gora (7,8), su u 2002. godini imale najmanji broj malih i srednjih preduzeća na 1000 stanovnika u odnosu na ostale zemlje regiona.

Najveći broj MSP na 1000 stanovnika imale su Poljska (87), Mađarska (85,9) i Češka (85,1).

4.2. Mala i srednja preduzeća u Češkoj i Slovačkoj

Za razliku od Poljske i Mađarske, koje su u tranziciju krenule sa kakvim-takvim privatnim sektorom. Češka i Slovačka su se obrele pred složenim problemom: kako bez trunke domaćeg kapitala što prije privatizovati privredu u zemlji u kojoj su sva preduzeća, pa čak i zanatlije i kompletna poljoprivreda, bili državni.

Arhitekti prvih koraka češkog i slovačkog puta u tranziciju su rješenje našli u Zakonu o restitucijama, kojim je bivšim privatnim vlasnicima postepeno vraćana imovina, nacionalizovana po dolasku komunista na vlast 1948. godine, povratku predratnom sistemu preduzetništva fizičkih lica i maloj privatizaciji.

U maloj privatizaciji su od 1990. do 1993. godine u javnim licitacijama i po vrlo pristupačnim cijenama nuđeni državni objekti male i lokalne privrede, radnje i poslovni prostor u sektoru usluga.

Čehe i Slovake je odmah, nakon pada komunista, bukvalno zahvatila preduzetnička euforija i u prvih par godina je u 15-milion-skoj, još uvek zajedničkoj državi izdato 2,5 miliona dozvola za poslovanje fizičkih lica.

MSP do 250 zaposlenih i bum privređivanja fizičkih lica zaslužni su što je bivša Čehoslovačka u prvim godinama prelaska na tržišnu privredu relativno bezbolno prošla početne tranzicione šokove i nekoliko talasa otpuštanja. Naravno, neke firme rođene na početku češkog puta u kapitalizam, nisu mogle sve da prežive u već razvijenoj tržišnoj privredi. Danas godišnje nestaje 25% registrovanih malih privrednih subjekata, dok se registruje oko 10% novih.

MSP su tokom cijele tranzicije, naročito na početku, efikasno ublažavale posljedice nekoliko krupnih talasa otpuštanja iz glavnih gubitaša, kolosa češke industrije. Češka je u reforme ušla sa punom, mada fiktivnom zaposlenošću, do druge polovine devedesetih godina prošlog vijeka stopa nezaposlenosti se držala na oko tri posto, dok se danas kreće oko 9%.

Mala i srednja preduzeća na svojim plećima drže sektor trgovine i usluga, a u industriji se njihov udio razlikuje od grane do grane. U proizvodnji robe 40% otpada na mala i srednja preduzeća, u maloprodaji i građevinarstvu to je oko 70%. Male i

26

srednje firme zapošljavaju 65% radnika u češkoj industriji. MSP danas učestvuju sa 40,4% u stvaranju bruto nacionalnog proizvoda.

Iako, je značaj MSP veliki za Češku, država još uvek pruža nedovoljnu podršku i prema ocjenama nezavisnih ekonomista, prije na njih gleda kao na pastorčad, koja će se, kao fleksibilnija od velikih, nekako snaći sama. Glavna boljka je nedostatak kapitala.

Prema malima su, prema anketama Privredne komore, stroži i poreski organi. Nedovoljna je i pravna sigurnost, gdje se istjerivanje prava putem suda vuče suviše dugo i suviše košta.

I pored određenih problema Češka je sa nacionalnim doho-dkom po stanovniku od oko 5.000 dolara, uz godišnju inflaciju od samo nekoliko procenata, pri stopi nezaposlenosti od 9 odsto sa stranim investicijama od oko osam milijardi dolara godišnje, nesumnjivo, jedna od najstabilnijih zemalja u tranziciji, koja će uskoro, (članica EU u 2004. godini) i formalno, dobiti status razvijene evropske zemlje.

MSP u Češkoj očekuju da će osim u granama gde su prisutni dugoročniji problemi, kao što su tekstilna i kožna industrija, stvari krenuti na bolje sa ulaskom u Evropsku uniju. Već, sada glavna pomoć koju pruža država u okviru nove koncepcije podrške malim i srednjim preduzećima do 2004. godine dolazi iz sredstava evropskog fonda PHARE.

4.3. Mala i srednja preduzeća u Mađarskoj

Mađarska je, zajedno sa ostalim državama koje ulaze u Evropsku uniju 1. maja 2004. godine, u Mariboru aprila 2002. godine predstavila Evropskom odeljenju za malu privredu osnovu za pomoć razvoju MSP i promotivne aktivnosti u okviru EU. Tom prilikom. Mađarska je na ovaj način promovisala sopstveni program razvoja MSP i poslovnog ambijenta za implementiranje u evropsku razvojnu politiku.

Dakle, Sešenjijev plan, kako je nazvan po svom autoru, bio je i biće korišćen pri integraciji Mađarske u EU. Pored različitih nefi-nansijskih podsticaja Sešenjijev plan (Szechenyi Enterprise Promotion Programme) usvojen 2002. godine, sa ciljem da poveća globalnu konkurentnost mađarskih malih i srednjih preduzeća uvodi i različite vrste poreskih olakšica i omogućava bolji prolaz do finansijskih institucija i tržišta kapitala.

Modernizacija poreskog sistema u Mađarskoj uključuje od 2003. godine i uprošćen način obračuna poreza za preduzetnike i smanjenje stope doprinosa za zdravstveno osiguranje. Takođe, uvedene su i velike poreske olakšice za investicije MSP u znanje i "know how", bolje vrijednovanje cijelokupne imovine, na koju se plaća porez i smanjenje poreske stope objedinjavanjem svih olakšica.

Odnos prema preduzetištvu i metodama razvoja MSP u Mađarskoj, u posljednjih nekoliko godina se intezivno mijenja, kao i ciljevi i zadaci koje imaju lokalne mreže asocijacija preduzetnika i preduzetništva Agencije za razvoj malih i srednjih preduzeća, koje su ranije bile i operativna tijela za sprovođenje PHARE programa. Njihov značaj, pošto su odigrale svoju ulogu, se smanjuje, jer je početni skok u preduzetništvo već uveliko načinjen.

Iako tržišni sektor ne može da se finansira direktno iz PHARE fondova razvojni programi za podršku MSP u Mađarskoj i pored toga su dobili upravo odatle znatnu finansijsku pomoć. Zanimljivo je pomenuti neke od programa koji su na ovaj način podržani. To, je prije svega, program finansiranja inovacija i novih aktivnosti poljoprivrednika u južnim dijelovima Mađarske. Formirana su četiri inovativna centra, od kojih svaki pokriva po 30 malih i srednjih preduzeća.

27

Realizuje se i projekat pod nazivom "Razvoj preduzetničkih vještina u srednjim i višim školama u Mađarskoj". On podrazumjeva obuku učenika srednjih škola i studenata za bavljenje preduzetniš-tvom, ali i specijalnu obuku nastavnika i profesora u metodologiji prenosa znanja iz osnova vještina u preduzetništvu i privatnom biznisu. Ciljane regije su krajnji sjever i jug Mađarske, sa najvećim udjelom poljoprivrednog stanovništva.

Mađarska je u svom Nacionalnom programu razvoja predvidjela i "kopče" za evrofondove. Jedna od njih je i program Orfeus koji je vezan za PHARE programe, a koji se odnosi na regionalni razvoj koji uključuje i podršku MSP. Polovinu potrebnog novca ulagače EU, 40% biće pokriveno iz mađarskog državnog budžeta, a ostatak od 10% uplaćivaće se iz budžeta lokalne samouprave. Za ove namjene mađarska vlada je za 2003. godinu izdvojila 50 milijardi forinti (1 euro = 250 forinti).

Mađarska ima 687.000 MSP, od čega su 658.000 mikro, 21.000 malih, a 8.000 preduzeća srednje veličine, dok je velikih 4.000 preduzeća. U Mađarskoj prosječan godišnji obrt MSP iznosi 90.000 evra, u čemu mikro firme prosječno obrću 30.000 evra, male 600.000 evra, a srednje 3.500.000 evra. U Mađarskoj MSP zapošljavaju 2.014.000 ljudi, a veliki 976.000 ljudi. U ukupnom broju preduzeća ona bez zaposlenih (vlasnik je istovremeno jedini zaposleni) učestvuju sa 64,3%, mikro 32%, mala 3%, a srednja sa 0,6%. Velika preduzeća učestvuju u ukupnom broju sa 0,1 %, ali zapošljavaju 32,6% radnika u Mađarskoj, a u ukupnom prihodu su sa čak 61%.

Ukupan broj MSP, međutim, u stalnom je usponu, a brže raste broj firmi u uslužnim djelatnostima u odnosu na proizvodna i trgovinska preduzeća.

Tipični vlasnici mikro i malih preduzeća su domaći preduzetnici, srednjih zajednički domaći i inostrani, dok po pravilu cijele velike kompanije posjeduju stranci. Nacionalnom proizvodu Mađarske velika preduzeća doprinose sa 64 odsto, mikro i mala sa 19, a preduzeća srednje veličine sa 17%.

Ako bi se napravio model tipičnog mađarskog privatnog preduzeća, onda bi to bila mikro firma, u kojoj je vlasnik i jedini zaposleni i to u uslužnoj djelatnosti, koja je započeta na osnovu kredita. Čak 40 odsto MSP koristi eksterne kredite i njihov broj neprekidno raste.

Mala privreda, ipak je u Mađarskoj na margini, sudeći prema doprinosu osnovnih pokazatelja nacionalne ekonomije i to će, po svojoj prilici, trajati i u godinama koje dolaze, mada je porast MSP konstantan i za uvažavanje.

5. PREDNOSTI I IZAZOVI FRANŠIZINGA PREDNOSTI FRANŠIZINGA

1. Iskustvo davaoca franšizingaPrimalac koji kupuje franšizu kupuje i višegodišnje iskustvo i provjereni metod

davaoca. Jedan od primaoca je ovo izrazio na slijedeći način:"Ono što sam naučio od davaoca, vrijedilo je desetostruko više od toga što je

plaćeno na ime franšize."U bilo kom novom poslu troši se mnogo vremena i novca na pokušaje i

greške. Zato provjereni franšizing može eliminisati mnoge početne probleme. Sve ovo omogućuje pojedincu otvaranje malog biznisa bez ikakvog prethodnog iskustva.

2. ObučavanjeDobar davalac će obezbjediti obučavanje za nove primaoce. Obučavanje se

obično izvršava u mjestu primaoca u njegovoj matičnoj kući. Novi vlasnik se ovim

28

obučavanjem priprema za sve aspekte posla.

3. Nabavka i reklamiranjeVećina davalaca franšize pružaju pomoć pri reklamiranju proizvoda i

usmjeravanju. Primalac stiče ovu prednost kupovinom franšize, dok, međutim, većina ljudi koji su u malom biznisu, ne može priuštiti sebi nabavku u velikim količinama, niti obimno reklamiranje proizvoda ili usluga. Primaoci koji su međusobno blizu locirani mogu reklamirati zajedno i tako smanjiti troškove. Kako broj primalaca franšize raste, svijesnost javnosti se uvećava.

4. Stalni savjeti, istraživanje i razvojOsoblje eksperata davaoca franšize pruža pomoć u svim aspektima posla.

Davalac je, takođe, u prilici da obezbjedi neprestano istraživanje i razvoj.

5. Zajedničko djelovanjeZajedničko djelovanje kao princip je primjenjiv na franšizing. Oni koji kupuju

franšizu postaju dio porodice, gdje svi članovi rade zajedno za dobrobit svih. Franšizing organizacija pomaže svakom svom članu da bude uspješan. Često, neke od najefikasnijih ideja dolaze od primalaca, koji za uzvrat, dijele svoje ideje sa primaocima franšize.

5.2. IZAZOVI FRANSIZINGA

1. Poslovanje u okvirima sistemaFranšizing se doživljava kao frustracija kod ljudi, kojima ne leži da rade u

okviru franšizing sistema.

2. RizikRizik je prisutan, iako većina govori da kupovina franšize nosi sa sobom

manje rizika. Davalac franšize može imati veličanstveni program, poštovano ime, ali u krajnjoj istanci mnogo toga primalac franšize drži u svojim rukama, pošto posjeduje posao i u velikoj mjeri određuje uspjeh svog poslovnog poduhvata.

3. Poslovanje sa davaocemKupovina franšize može se blisko porediti sa stupanjem u bračnu zajednicu.

Zajednički se grade neki poslovni odnosi, koji mogu postati trajni. Odnos primaoca prema davaocu i njegovim saradnicima biće izuzetno važan. Primalac franšize treba da upozna davaoca franšize putem slijedećeg načina:

• primalac treba da posjeti korporativnu upravu. Treba da pokuša da upozna personal i da odredi, koliko glatko teku poslovne relacije,

• primalac franšize treba da porazgovara sa ostalim primaocima franšize,• primalac franšize treba da se raspita kod ostalih primaoca, kakvi su njihovi

poslovni odnosi sa davaocem, jer treba što više saznati o davaocu franšize.

4. Kriva očekivanjaFranšizing, kao i bilo koji drugi posao, zahtjeva mnogo vremena, inicijative i

marljivosti, da bi se postigao pravi uspjeh. Jer, ne treba očekivati da će se, ulazeći u franšizing ostvariti trenutni uspjeh.

29

5. Vođenje poslaNeki pojedinci su mnogo spremniji da vode posao od drugih. Oni imaju neko

poslovno iskustvo i naučili su izlaziti na kraj sa ljudima. Drugi će preduzetnici, možda, zaključiti da je upravljanje franšizom veoma složeno. Moraju iskreno pristupiti priprema za vođenje posla. Ukoliko preduzetnici zaključe da imaju malo i nedovoljno iskustva, oni bi trebalo da zatraže posebnu pomoć od davaoca franšize u poslovnom menadžmentu.

Ipak se može zaključiti da franšizing pruža neke izuzetne prilike za mnoge preduzetnike.

6. Strategijske alijanseUspjeh preduzeća, u uslovima sve zaoštrenije konkurencije, sve više je

uslovljen kvalitetom uspostavljenih veza sa partnerima. Preduzeća upravo počinju da uče, ono što su nacije od ranije znale: na složeno, neizvesno nacionalno i svjetsko tržište sa velikim brojem konkurenata, najbolje je ne ići sam. Danas ne možete zadovoljiti potrošača samo svojom ponudom. Danas, bez kooperativnih odnosa u kanalima prometa, ne mogu se zamisliti savremeni odnosi na tržištu. Velika moć uzajamne saradnje je čest uzrok za paralelan i zajednički rad. Kooperacija, različiti oblici partnerskih odnosa umjesto konkurencije, su uslovi opstanka na savremenom tržištu.

Aktivnosti između najmanje dva preduzeća treba povezati u mrežu uzajamnih odnosa u stvaranju lanca vrijednosti, ta mreža treba da omogući svakom od partnera održavanje i/ili povećanje strategijske konkurentske prednosti preduzeća i zato njen razvoj zahtjeva strategijski pristup. Poslovanje savremenih preduzeća, kako ističu neki istraživači, sve više liči na mrežu strategijskih specijalista.

Danas su savezi svih vrsta sve uobičajeni, naročito u međunarodnom poslovanju: zajednička ulaganja, manjinska učešća u akcijama, istraživački i marketinški sporazumi, unakrasno licenciranje i dogovori o razmjeni itd.

Poslovne mreže, a posebno alijanse ili koalicije su poslovni mehanizmi putem kojih preduzeća ostvaruju svoje strateške ciljeve. Alijanse, su dugoročni savezi i partnerstva između preduzeća i formiraju se da bi se ostvarili projektni ciljevi i rješenja koja poboljšavaju procese, produktivnost i profitabilnost. Alijanse se definišu kao: formalna i obostrano prihvaćena komercijalna kolaboracija između preduzeća koja razmjenjuju specifične poslovne resurse za obostranu korist.Strategijske alijanse predstavljaju fenomen povezivanja specifičnih aspekata poslovanja dvije ili više firmi. Bitne karakteristike alijansi su:

- dvije ili više firmi su ujedinjene radi obavljanja seta saglasnih ciljeva, pri čemu ostaju i dalje nezavisne posle formiranja alijanse,- partnerske firme dijele koristi alijanse i kontrolišu performanse (rezultate) određenih zadataka i- partnerske firme doprinose kontinuiranom održavanju osnove u jednom ili više ključnih strategijskih oblasti, na primjer tehnologiji, proizvodnji, itd.

Alijanse se javljaju u mnogo formi i prilagođene su potrebama projekata. Postoje mnoge mogućnosti za strategijske alijanse, ali to ne znači da je svaki projekat pravi razlog za formiranje alijanse. Međutim, ako su alijanse sklopljene sa pravim partnerom, iz pravih razloga i sa pravim projektom, svi partneri će ostvariti određene koristi.

Uslovljeno kompatibilnošću interesa i pozicije, partneri u strategijskoj alijansi mogu da budu: konkurenti, dobavljači, kupci, trgovina, univerziteti, instituti i druge

30

zainteresovane organizacije. Forme saradnje se utvrđuju u zavisnosti od prirode posla i očekivanih efekata.

Tako, one mogu obuhvatiti:• sporazumno ulaganje kapitala jedne u akcije druge firme;• licenciranje;• franšizing;• zajednička ulaganja;• razne aranžmane za pružanje pomoći u proizvodnji, marketingu i

istraživanju i razvoju;• spajanje određenih dijelova da bi se obezbijedila kritična masa;• stvaranje zajedničke firme za realizaaciju određenog projekta;• utvrđivanje zajedničkih standarda i dr.

Alijanse se mogu susresti u mnogim industrijama kao što su: automobilska, industrija aviomotora, primjenjena elektronika i dr. One su naročito česte u industrijama koje trpe strukturne promjene, a posebno kada mnoge firme osijete da će biti ugrožena njihova konkurentska pozicija, a time i šansa za sticanje profita.

Alijanse kao poslovni entiteti, svoje postojanje opravdavaju u potrebi da se ciljevi i poslovne strategije konkurentskih preduzeća, usmjere i koordiniraju kako bi se, usiovno rečeno, razrešili ili bar minimizirali mogući konflikti, koje generira konkurentska borba. To međutim, nije znak eliminisanja konkurencije između članica alijanse ili između njih i drugih učesnika u konkurentskom okruženju, već samo forma koordiniranja i međusobnog upoznavanja aktivnosti brojnih konkurentskih firmi čiji se ekonomski interes može izraziti sloganom: "Kolaboriranje da biste pobjedili."

Mnogi proizvođači ulaskom u alijanse gube svoju samostalnost u smislu:• nastupa na tržištu;• transfera tehnoloških inovacija;• disperzije proizvodnog asortimana i• realizovanje određenih marketing aktivnosti.Sva ta ograničenja su sporazumnog karaktera i po pravilu su vremenski

limitirana.Domaća preduzeća iz srodnih grana često ulaze u poslovne mreže da bi

podjelili projektne, proizvodno-tehnološke i marketinške aktivnosti i da bi intenzivirale njihovu međunarodnu ekspanziju. Tako je, na primjer, švajcarska kompanija za proizvodnju biljnih bombona RICOLA, formiranjem formalne marketing alijanse i korišćenjem inostranih kanala distribucije firme TOBLER/JACOBS uspela da poveća prodaju svojih proizvoda na inostranim ciljnim tržištima.

Činjenica je, takođe, da preduzeća ulaze u alijanse da bi ostvarila selektivne koristi. Međutim te alijanse uvijek uključuju značajne troškove koji su vezani: za internu koordinaciju brojnih aktivnosti i ciljeva firmi, ustupanje profita, rješavanje internih konkurentskih odnosa i dr. Formiranjem alijansi između različitih preduzeća smanjuju se troškovi i konflikti. Zato je opravdana sugestija poznatog stručnjaka M. Portera "da su alijanse prije tranzicioni izumi nego stabilni sporazumi". Ravnopravno takmičenje nije cilj ulaska preduzeća u savez, već njegova namera da iz te saradnje izađe konkurentniji nego kada je u nju ulazio.

Kao forma sporazuma različitih firmi sa brojnim poslovnim karakteristikama i poslovno-pravnim varijitetima, mreže preduzeća omogućavaju smanjivanje konfliktnih ciljeva između preduzeća i povećanje šansi za sopstveni rast I razvoj.

Pristup tržištima širom svijeta, pogotovo za mala i srednja preduzeća, bez obzira što posjeduju tehnička znanja, ali bez dovoljno kadrova i finansijskog

31

potencijala, često zahtjeva pravljenje partnerstva sa drugim firmama, koje imaju čvršće uporište u različitim dijelovima svijeta.

U takvim uslovima zadatak menadžera nije samo da unapređuju i kontrolišu različite forme integracije preduzeća s partnerom, nego da više brinu o generiranju i odgajanju ukupnih kolaborativnih odnosa sa konkurentima. Menadžeri koji to ne uspiju zanemariće jedan ključni resurs za povećanje konkurentske prednosti preduzeća.

Primalac franšize prima pomoć u selekciji lokacije za poslovanje, obučavanje personala, poslovno uređenje, reklamiranje i snabdjevanje proizvodima. Za ove usluge primalac franšizinga plaća unaprijed direktao franšizing taksu i tekuće naknade, koje omogućavaju davaocu franšize da obezbjedi obučavanje, istraživanje i razvoj i da podstiče celokupno poslovanje. Ukratko, franšizat (primalac franšize), kupuje nečiju tuđu ekspertizu, iskustvo i metod obavljanja poslovanja. Iako prihvatanje franšizinga nije apsolutna garancija budućeg uspjeha, mnoge zamke individualnog vlasništva mogu se izbeći. Najvažnija obaveza franšizata, na osnovu analiza i anketa određenih ekonomista, je da marljivo radi prema datim uputstvima i da u posao uključi porodicu i radnike.

I sa stanovišta primaoca franšize, takođe postoje prednosti i mane koje će se u daljem tekstu objasniti:

Prednosti:• poslovmi format proizvoda, koji je već testiran pa tržištu i vjerovatno je

utvrđeno da funkcioniše. Tako se mogu izbeći krupni problemi u početnom periodu;

• prepoznatljivo ime, sa kojim je javnost već upoznata i u koje snabdjevači imaju povjerenje;

• publicitet, reklamiranje sosptvenih proizvoda ili usluga, i indirektna propaganda putem natpisa i druge propagandne korporacijske slike u svim filijalama davaoca franšize;

• iako preuzimanje franšize nije jeftinije od započinjanja samostalnog posla, smatra se da je procenat skupih greška, koje naprave pojedinci koji započinju samostalni posao, znatno umanjen usvajanjem već testiranih formata;

• direktna i bliska pomoć tokom početnog perioda;• period obuke za proizvodnju i upravljanje;• skup postupaka standardnog upravljanja, računovodstva, prodaje i kontrole

zaliha, koji je uključen u poslovni priručnik;• bolji uslovi za centralizovanu glavnu nabavku, koju nudi davalac franšize,

iako možda traži maržu kao izvor prihoda od primaoca franšize;• korist od istraživanja i razvoja davaoca franšize radi poboljšanja proizvoda;

• povratna sprega, kroz mrežu, za vođenje postupaka i kapaciteta radi poređenja primjedbi sa ostalim primaocima franšize i formalno i neformalno;

• korist od savjeta davaoca franšize za odabir opreme i nivo• prvobitnih zaliha;• pomoć pri odabiru položaja;• pristup davaočevim zakonskim i finansijskim savjetnicima; • zaštićena i privilegovana prava na franšizu u datoj regiji: • poboljšanje mogućnosti dobijanja zajmova od banaka; • podrška poznatog trgovačkog imena pri pregovorima za dobre položaje sa

zastupnicima za zakup ili vlasnicima zgrade.

32

Mane: praktično nema prostora za inicijativu pojedinca po pitanju proizvoda,

usluge i dizajna; licencna naknada koja se plaća davaocu franšize, obično se proučava na

osnovu bruto prometa ili profita. Problem je u tome da, ukoliko davalac franšize ne da svoj učinak, ili ako primalac franšize smatra da ovaj to ne čini, licencna naknada može biti tema oštrih rasprava;

slijedeći problem je u tome što visok poslovni promet ne mora podrazumjevati i visoko rentabilno poslovanje;

primalac franšize nema baš punu slobodu da proda franšizu, bez obzira što po mnogim aspektima posao vodi nezavisno;

sprovođenje ugovora o teritoriji može biti teško u praksi; primalac franšize može biti obavezan da, zajedno sa plaćanjem licencne

naknade, davaocu franšize, od njega kupuje i robu i usluge, moguće i po ne baš povoljnim cenama;

davalac franšize zadržava pravo redovne i vanredne kontrole primaoca i to ima povratno dejstvo na kvalitet njegovog imidža i dr.

Savremena tržišna privreda postepeno napušta klasični kupoprodajni odnos, a rađaju se novi, dugoročni kooperativni odnosi između franšizanta i njegovih selekcioniranih partnera, tzv. franšizata. Međusobna prava i obaveze regulišu se veoma detaljno ugovorom o franšizingu.

33