Kody kultury

Towarzystwo Przyjaciół

Polonistyki Wrocławskiej

ISBN 978-83-61101-15-4

„To mogła być podług nich mieszanka substancji doskonale znanych, bo objawy synergii bywają często niesprowadzalne do działania poszczególnych składników”.

Stanisław Lem, Katar

„Pojemna formuła tytułowa: Kody kultury: interakcja, transfor-macja, synergia umożliwia uzasadnienie obecności niemal każdego tematu i ujęcia metodologicznego. Kod(y) i transformacje naturalnie występują w samych tekstach, podczas gdy interakcja i synergia po-jawiają się raczej między tekstami. Homonimia mianowników liczby mnogiej rzeczowników: kod i koda (zakończenie) powoduje, że tytuł opalizuje znaczeniami. Nasuwa myśl o katastrofach, unicestwieniu, kresie kultury. Jakiej? Minionej, czyli każdej, którą poznaliśmy. Pod pesymistyczno-nostalgiczną interpretacją bez wątpienia nie podpisa-liby się dwudziestolatkowie. [...] Żartobliwie mówiąc, smutek jest tu efektem synergii”.

Z recenzji dr hab. prof. UWr Doroty Heck

Kody kultury Okładka cyan magenta yellow black

RedakcjaEdited by

Halina KubickaOlga Taranek

Wrocław 2009

The Codes of Culture

Interaction, Transformation, Synergy

Kody kultury: interakcja, transformacja, synergia

Recenzja:dr hab. Dorota Heck, prof. UWr

Redakcja tomu: Halina Kubicka, Olga Taranek

Redakcja tekstu w języku angielskim:Anna Panek

Indeks osobowy:Joanna Julka Jesionowska

Korekta:Halina Kubicka, Olga Taranek

Na okładce:Atrybuty sztuk, Jean Chardin (1699–1779)

© Copyright by Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki WrocławskiejWszystkie prawa zastrzeżone

© Copyright for this edition by Sutoris 2009

Skład i przygotowanie do druku:

Wydawnictwo Sutorisul. Jastrzębia 9/5153-148 Wrocł[email protected]

Printed in Poland

ISBN 978-83-61101-15-4

Od redaktorek

Między kodami. Przedmowa

Część 1.

Anna Wojczyńska, Wielkie oczywistości literaturoznawstwa (casus kulturowej teorii literatury)

Izabela Strońska, Literature is not enough... Literatura a media. Perspektywa systemowa

Anna Dziok, Literatura hipertekstowa w świetle estetycznej kategorii zaangażowania

Sylwia Szykowna, Czyżby śmierć autora? Interaktywność hipertekstu w świetle postrukturalizmu

Michał Zawadzki, Przeżycie – Przebudzenie – Przemiana. Powieść jako medium kulturotwórcze

Marcin Jurzysta, Dokąd przeprowadza się literatura? Szanse i zagrożenia

Łukasz Gomułka, O roli jednostki w rozwoju kultury na przykładzie dyskursu literatura a nauki ścisłe

Halina Kubicka, Literatura i mapy. Modele kartograficzne w badaniach nad literaturą popularną

Część 2.

Maria Modilina, The analysis of common-European code constants in the XXth century (On the material of literature)

Paulina Gąsior, Jak poskromić Europę Wschodnią? O angielskich przekładach polskich powieści współczesnych w perspektywie postkolonialnej

9

11

17

31

41

50

58

68

75

86

101

108

Spis rzeczy

5

Katarzyna Gutkowska, Za-kodowana bliskość. Komparatystyczna analiza najnowszej prozy polskiej i hiszpańskiej

Katarzyna Nowicka, Przekład a recepcja kulturowa. Dziwne losy polskiej Sary Kane

Marcela Kościańczuk, Comédia infantil Henninga Mankella jako panorama świata „obcej” kultury. Czy literatura może wziąć udział w dialogu międzykulturowym?

Część 3.

Joanna Barska, Fuga czy „fuga”, czyli między metaforą a nadinterpretacją. O literaturoznawczych dylematach terminologicznych

Małgorzata Gamrat, Między „narracją” a „psychologią”. Obecność Boskiej Komedii Dantego oraz Fausta Goethego w języku muzycznym Liszta

Ramona Słobodzian, Muzyczne odsłony Peleasa i Melizandy

Barbara Prasał, Muzyka jako konstrukcyjny i emotywny wzorzec prozy Jarosława Iwaszkiewicza

Barbara Walentynowicz, Dwie sonaty Witkacego. O muzyce w dramacie Sonata Belzebuba

Magdalena Żółtowska-Sikora, Muzyczny wymiar twórczości literackiej Mazurów pruskich

Ewa Borkowska, Muzyczne konteksty poezji Kazimiery Iłłakowiczówny

Jadwiga Skowron, O przenikaniu się najnowszej literatury ukraińskiej z muzyką

Część 4.

Anna Kaczmarek, Pióro, pędzel i klisza: tekst a obraz w powieściach Emila Zoli

Magdalena Przybylska, Między inwentarzem a unikiem. Próby opisu Nalewającej mleko Vermeera

117

126

135

145

155

168

177

185

195

206

214

223

234

6

Spis rzeczy

Anna Śliwa, „Polska Gioconda”. Miron Białoszewski twarzą w twarz z wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej

Małgorzata Zawadzka, Inspiracje – sztuki plastyczne w poezji Cocteau, poezja Cocteau w litografiach Vargi

Magdalena Ślawska, Album o nieistniejącym świecie. Fotografia jako medium rekonstrukcji przeszłości w prozie autobiograficznej Dubravki Ugrešić

Agata Juziuk, Między tekstem a jego wizualną interpretacją, czyli o tym, jak grafika i fotografia uzupełniają sferę widzialności w prozie artystycznej Andrzeja Stasiuka

Agnieszka Fluda-Krokos, Niepozorność a bogactwo – niezbadana wielość kodów sztuki ekslibrisowej (na przykładzie zbioru ekslibrisów znajdujących się w Bibliotece Naukowej PAU i PAN w Krakowie)

Część 5.

Agnieszka Wnuk, Wajda romantyczny. Kreacja bohatera w twórczości filmowej Andrzeja Wajdy

Anna Drobina-Sawicka, Brzezina – między Jarosławem Iwaszkiewiczem a Andrzejem Wajdą

Andrzej Borkowski, Matka Joanna od Aniołów Jarosława Iwaszkiewicza. Adaptacje i interpretacje

Marek Kochanowski, Modernizacje mocnego człowieka. (Mocny człowiek Stanisława Przybyszewskiego i Henryka Szaro)

Grzegorz Bubak, Literackie inspiracje w filmach Istvána Szabó

Monika Czepielewska, O przekładalności nieprzekładalnego, czyli jak opowiedzieć Gombrowicza językiem filmowym

Małgorzata Jankowska, Rozpaczliwie poszukując happy endu. Filmowe transpozycje literackiej melancholii

Bogna Rosińska, Podziemny krąg i Las Vegas Parano. Pokazać niewidoczne, przełożyć nieprzekładalne. Próba przedstawienia za pomocą środków filmowych literackiej narracji pierwszoosobowej

247

255

260

270

278

291

300

311

320

330

339

350

364

7

Spis rzeczy

Karina Cicha, Gra znaku – gra kodu: Petera Greenawaya The Pillow Book

Joanna Nadolna, Kto wygra miliard? – Slumdog. Milioner z ulicy. Od literackiego debiutu do celuloidowego triumfu

Część 6.

Olga Taranek, „Kapłanka zbożna ironia”. Współczesny romantyzm w świetle kulturowej teorii stereotypu

Marek Bodusz, Tekst literacki jako tekst rockowy. Utwory romantyczne w obiegu popularnym

Aleksandra Madoń, Pomiędzy marketingiem a uczciwością. Twórczość Alessandro Baricco jako misja i narzędzie kształtowania współczesnej kultury

Dominika Szmyt, Najnowszy dramat polski i wideoklip. Próba wyznaczenia wspólnych płaszczyzn interpretacyjnych

Nazmiye Öztürk, Kenan Güvenç, Poem and Design. The Obscurants and Noah’s Choice...

Lidia Gąsowska, Fan fiction, czyli złoto dla zuchwałych. Pomiędzy pragnieniem narracji a realizacją opowieści

Anna Rumińska, Teksty literackie w przestrzeni publicznej miasta.Studium przypadku: Wrocław

Aleksandra Klim, Ani to Ani tamto. Austina Osmana Spare’a ucieczka przed absolutnym absolutem

Część 7.

Piotr Stasiewicz, Formy istnienia narracji w grach komputerowych

Michał Wolski , Między literackością a interakcyjnością. Literackie aspekty gier komputerowych na przykładzie serii Legacy of Kain

Anna Gapa-Chochorowska, Narracja w kulturze masowej. Innowacyjność, perswazyjność, estetyzacja (na przykładzie reklam i gier komputerowych)

Noty o autorach

Indeks osobowy

375

386

399

410

421

432

441

445

455

467

479

492

503

516

525

Spis rzeczy

Anna RumińskaKatedra Etnologii i Antropologii Kulturowej

Uniwersytet Wrocławski

Teksty literackie w przestrzeni publicznej miasta. Studium przypadku: Wrocław

Kto czyta, nie błądzi. Kto czyta, ten oczekujeCzy w przestrzeni publicznej występują teksty literackie? Tytuł zakłada

możliwość ich istnienia, zatem teza wymagałaby dowodu jej prawdziwości. Potraktujmy jednak tytuł, jako postulat interpretacji wartej rozważenia. Tekst niniejszy z założenia odzwierciedla złożoność semiotyczną i typologiczną tego rodzaju przestrzeni, jak również jej głęboką interdyscyplinarność. Niech za-tem tekst ten stanie się próbą konstrukcji modelu przestrzeni fizycznej: tak jak ona, prowokacyjnym, rozedrganym semiotycznie i inspirującym do kolej-nych badań lub doń zniechęcającym. Aby jednak możliwe stało się zagłębienie w badaniach literackiej sfery przestrzeni publicznej, warto na wstępie uzgod-nić jej definicję. Pośród wielu trudno wybrać tę, która mogłaby być uznana za jednoznacznie wiążącą dla potrzeb niniejszego tematu. O ile dla architekta pojęcie przestrzeni jest nacechowane ściśle fizycznie, o tyle dla antropologa kultury nie jest to tak jednoznaczne. Przestrzeń publiczna miasta to ogólno-dostępna część zurbanizowanego środowiska zbudowanego – powie architekt. Dla filozofa lub antropologa kultury definicja taka nie będzie prawdopodob-nie satysfakcjonująca. Ewa Rewers sugeruje użycie pojęcia „miejsce publiczne” w opozycji do „miejsca prywatnego” oraz przytacza przykłady zawłaszczenia przez pojęcie przestrzeni wymiaru historycznego, mentalnego, społecznego, komunikacyjnego, czy wirtualnego1. Skoro jednak mówimy o potocznym i ogólnie dostępnym zjawisku, jakim jest przestrzeń publiczna (bo któż w niej nie bywał?), użyjmy źródła, którym posługują się na co dzień zwykli użyt-kownicy przestrzeni i zwykli czytelnicy tekstów – źródła, które poprzez jego szeroką (nie tylko fizyczną, lecz przede wszystkim wirtualną!) dostępność i powierzchowność, pozostaje w interesującej relacji z semiotycznym obra-zem rzeczywistości, a także z wiedzą i kompetencjami użytkowników miejskiej przestrzeni publicznej. Użyjmy Wikipedii, której przestrzeń odczytywana jest jako źródło powszechne dające obraz niejednoznaczności pojęcia przestrzeni:

1 E. Rewers, Co to jest przestrzeń publiczna? / Co to jest przestrzeń prywatna?, [w:] Prywatnie o publicznym / Publicznie o prywatnym, pod red. R. Drozdowskiego, M. Krajewskiego, Poznań 2007.

455

Przestrzeń publiczna – wszelkie miejsca dostępne powszechnie i nieodpłat-nie, fizyczna przestrzeń w której może znaleźć się każda jednostka społeczna. Przykładami przestrzeni publicznych są drogi i ulice, place miejskie czy różne stale dostępne budowle i budynki stanowiące własność publiczną. Przestrzenia-mi publicznymi są też zwykle różne formy krajobrazu przyrodniczego stanowią-ce własność państwową lub gminną2.

Nośnikiem tekstów jest najczęściej architektura, z założenia operująca ograniczonym polem edycji: do dyspozycji tekściarzy (ich klasyfikacji dokona-my nieco później) pozostają witryny, fragmenty ścian, słupy oraz inne obiekty i urządzenia w przestrzeni publicznej. Trudno zatem zauważyć występujące tutaj teksty, ponieważ pierwotna konotacja tego zjawiska przywodzi na myśl literaturę piękną – większość informatorów, na zadane główne pytanie, odpo-wiada „nie”, wyjaśniając po chwili, że poprzez teksty literackie rozumie lite-raturę piękną. Pytanie wtórne o teksty użytkowe, a tym samym poszerzenie informatorom pola definicyjnego pojęcia literatura, uświadamia im, że są one w przestrzeni publicznej nad wyraz częste – są dla nich „czymś oczywistym”, czymś, bez czego miasto „puste” lub „mało czytelne”3. Wydaje się zatem, że dla przechodniów obecność dowolnych tekstów w przestrzeni publicznej jest zauważalna i ważna, a fakt ich odczytywania pozostaje kwestią wtórną, lecz wcale nie mniej istotną.

Interpretacja tekstów umieszczanych na obiektach architektonicznych jest wystawiona na ciężką próbę ignorancji, która nie ma zastosowania w przypad-ku odczytań niebezpośrednich. W próbach odnalezienia tekstów literackich w przestrzeni wielu informatorów z grupy wiekowej tzw. produkcyjnej nie-mobilnej (powyżej 45 r.ż.), odwołuje się bowiem do literatury pięknej znanej z dzieciństwa lub wczesnej młodości. Interpretacje te determinują określone kompetencje literackie w odbiorze przestrzeni publicznej. Ci, którzy w dzie-ciństwie wiele czytali, inaczej interpretują funkcjonowanie przestrzeni publicz-nej miasta oraz sprawniej wyjaśniają zachodzące w niej zjawiska. Osoby pa-miętające literaturę Marka Hłaski lub Emila Zoli reprezentowały stosunkowo konkretne oczekiwania wobec przestrzeni, tj. żądania swobód obywatelskich i wolności artystycznej ekspresji oraz pożądanej wysokiej aktywności władz miejskich. Przechodnie podający autorów, takich jak Stefan Żeromski, Aga-ta Christie lub Eliza Orzeszkowa, charakteryzowali przestrzeń publiczną jako „miejsce dla mieszkańców” podlegających zarządowi władzy administracyjnej. Już owe powierzchowne wywiady nasunęły więc wniosek, że wspomnienie literatury pięknej buduje w wyobraźni przechodniów specyficzne oczekiwania wobec przestrzeni, wyraźnie zaznaczony i zwerbalizowany obraz, jak powin-

2 www.wikipedia.org, hasło: przestrzeń publiczna [data dostępu: 12.04.2009].3 Określenia z wypowiedzi informatorów.

Anna Rumińska

456

na wyglądać lub być zarządzana. Zjawisko to warte jest głębszego zbadania, a szersze badania określiłyby poziom relacji pomiędzy kompetencjami inter-pretacyjnymi i świadomością przestrzeni a bieżącym kontaktem z literaturą, nie tylko piękną. W zbliżonym kontekście przebiegają badania z zakresu geo-grafii humanistycznej. Dobiesław Jędrzejczak podkreśla, że „tym, co łączy jej [hermeneutyki – przyp. A.R.] różnorodne wątki epistemologiczne, jest lite-ratura w szerokim tego słowa znaczeniu, a więc ściśle określony tekst kultury traktowany jako źródło wiedzy humanistycznej. W tym przypadku chodzi o takie teksty, które dostarczają wiedzy o mieście, jego przestrzeni i ludziach egzystujących w tej przestrzeni”4. Autor postrzega literaturę piękną jako źródło wielu informacji na temat miasta, wspomagających proces jego zrozumienia, cytuje L. Mumforda: „trudno jest zrozumieć rozwój wczesnokapitalistycznego miasta bez znajomości twórczości H. Balzaka”, podając również przykład wagi znajomości twórczości W. Reymonta i B. Prusa5.

Operując fizycznymi narzędziami interpretacji przestrzeni, można stworzyć model przestrzenny literatury: deptak jest w nim księgą codziennie czytaną przez przechodniów-czytelników, a jej strony stanowią obiekty architektonicz-ne wypełnione tekstem podzielonym przecznicami lub podziemnymi pasaża-mi na rozdziały. Przestrzeń deptaka jest zatem metaforą księgi. Przechodnie czytają przestrzeń w sensie metaforycznym i dosłownym. Deptak staje się tym samym przykładem liberatury, tj. literatury, której forma jest ściśle związana z treścią6. Zatem przestrzeń publiczna to księga, a każdy z jej wybranych ty-pów lub przykładów posiada swą odrębną narrację, lepiej lub gorzej odczyty-waną przez jej czytelników. Oczekiwania „od-użytkownika” zawarte w jego indywidualnej narracji i odczytywane przez „twórcę” przestrzeni determinują możliwości „od-twórcy” przestrzeni i generują jego określoną narrację kre-acyjną – bywa też odwrotnie. Powstaje pytanie, co faktycznie zachodzi i w jaki sposób? Nad tym zastanowimy się w drugim rozdziale.

Budujemy nowy domNawiązanie tytułem niniejszego rozdziału do okresu PRL nie jest bez przy-

czyny, bowiem poprzez architekturę nadawano wówczas przestrzeni silną nar-rację. Budowa tego domu to kreacja, w której domem jest też nowa historia Polski, świetlana przyszłość, nadzieja dla młodości i narodu. Współcześnie bu-dowane są inne, kolejne domy, których kreacja sterowana jest nowymi narracja-mi. Utekstowienie architektury przywodzi na myśl uosobienie tekstu: Juliusz

4 D. Jędrzejczak, Geografia miasta jako nauka humanistyczna, [w:] Humanistyczne oblicze miasta, pod red. D. Jędrzejczak, Warszawa 2004, s. 16.

5 Ibidem, s. 26.6 Warto poddać analizie kontekst liberatury w ujęciu wydawnictwa Korporacja Ha!art i serii wy-

dawniczej „Liberatura”.

457

Teksty literackie w przestrzeni publicznej miasta

Domański nazywa tekst uobecnieniem, odwołując się do starożytnej Grecji7. Odtwarzanie architektury historycznej, tworzenie architektury historyzującej próbującej godzić style archaiczne z nowoczesnymi to przykłady świadome-go utekstowiania przestrzeni. Florian Zieliński wspomina, że „w okresie mię-dzywojennym ważnym zadaniem architektury była demonstracja polskości”8. Barbara Lewicka z kolei podkreśla, że „miasto, a w mniejszym wymiarze jego dzielnice, podobnie jak domy, czy miejsca pracy, naznaczane są przez użytkują-cych je ludzi”9, przytaczając następnie słowa za Aleksandrem Wallisem: „zróż-nicowanie poszczególnych budowli i zespołów urbanistycznych odpowiada hierarchiom społecznego prestiżu poszczególnych jednostek, grup i klas spo-łecznych”10. Działanie architektoniczne lub obrazowe (poprzez obraz witryny lub reklamy) to przykłady działań ilustracyjnych. Kontrastuje z nim działanie tekstowe, tj. narracja poprzez tekst literacki przetransponowany do przestrzeni wprost, tj. w formie konkretnego zapisu, lub pośrednio, tj. utrwalony w pamię-ci i wyobraźni społecznej, przenoszony z nich do przestrzeni. W tym drugim przypadku zachodzi również transkrypcja tekstu pochodzącego z kreacji archi-tektonicznej – architekt, tworząc architekturę, nadaje jej określoną narrację i obrazuje ją nie tylko poprzez formę (stąd działanie ilustracyjne), lecz również poprzez funkcję i treść – wewnętrzną narrację architektoniczną.

Kiedy myślę o architekturze, w mojej głowie pojawiają się obrazy. Czasami mogę prawie poczuć w dłoni dotyk konkretnej klamki, kształt metalowej łyżki… Kiedy wchodziłem do ogrodu mojej ciotki… pamiętam odgłos plątaniny roślin pod moimi stopami… Wspomnienia takie, jak te, zawierają najgłębsze doświad-czenie architektury jakie znam. Są zbiornikami architektonicznej atmosfery i obrazów, które wykorzystuję w mojej pracy architekta11.

Wypowiedź tego cenionego, szwajcarskiego architekta reprezentuje zapis literatury w przestrzeni poprzez jej twórców, zarządców lub użytkowników, którego rezultatem jest określona symbolika pozostająca w mało zbadanej re-lacji z postrzeganiem przestrzeni przez jej odbiorców. Relacja między twórcą tekstu i jego odbiorcą może przybierać rozmaity kształt, a interakcja zachodzić może dwukierunkowo:

twórca narracji (i przestrzeni) forma przestrzenna odczytanie narracji: treść (symbol, znak, reakcja, wrażenie, zachowanie) odbiorca narracji (i przestrzeni)

7 J. Domański, Tekst jako uobecnienie, Warszawa 1992, s. 8.8 F. Zieliński, Szata ideologiczna miasta – architektura i strój, [w:] Wizualność miasta. Wytwarzanie

miejskiej ikonosfery, pod red. M. Krajewskiego, Poznań 2007, s. 12.9 Ibidem, s. 150.10 Ibidem, s. 151.11 P. Zumthor, Thinking Architecture, Birkhäuser 1998.

458

Anna Rumińska

Rys. 1 (autor: Anna Rumińska)

Tutaj twórca przestrzeni jest autorem pierwotnej narracji, która staje się podstawą dla narracji wtórnej, odczytywanej przez użytkownika przestrzeni, tj. odbiorcę narracji. W nomenklaturze urbanistycznej jest tzw. projektowa-nie top-down, czyli odgórne, charakterystyczne dla społeczeństw zarządza-nych autorytarnie w kontekście ładu przestrzennego: tzw. specjaliści decydują o kształcie m.in. przestrzeni publicznej. Przykładem udanym jest próba nada-nia deptakowi ulicy Świdnickiej we Wrocławiu charakteru artystycznego po-przez wprowadzenie dzieł sztuki Magdaleny Abakanowicz (trafiona narracja). Przykładem nieudanym jest realizacja historyzujących ozdób na latarniach wzdłuż deptaka na ulicy Szewskiej, co nie zmieniło jej postrzegania przez prze-chodniów (nietrafiona narracja).

Rys. 2 (autor: Anna Rumińska)

odbiorca przestrzeni i jego wyobrażenia, oczekiwania kreacja narracji: treść (sym-bol, znak, reakcja, wrażenie, marzenie) pożądana forma przestrzenna twórca przestrzeni i jego wtórna narracja odbiorcy przestrzeni w jej ostatecznej formie

Tutaj odbiorca przestrzeni jest autorem pierwotnej narracji, która jest podstawą dla wtórnej narracji twórcy przestrzeni, tzn. dla kreacji np. archi-tektonicznej. Jest to tzw. projektowanie bottom-up, czyli oddolne, charakte-rystyczne dla społeczeństw zarządzanych w oparciu o partycypację społecz-ną: mieszkańcy wyznaczają kierunek rozwoju przestrzennego (np. kształtu przestrzeni publicznej). Przykładem jak dotąd udanym są oddolne (czyli od mieszkańców) oczekiwania rozwoju ulicy Szewskiej we Wrocławiu jako dep-taka pełnego zieleni, ławek, fontann i pubów. Postulaty te mają się stać pod-

459


stawą dla dalszych inwestycji miejskich. Przykładem nieudanym są niespójne decyzje władz miasta dotyczące rozwoju placu Nowy Targ we Wrocławiu, wo-bec którego większość przechodniów ma oczekiwania sprzeczne z decyzjami magistratu (nietrafiona narracja).

Przykłady możliwych odgórnych i oddolnych narracji:Narracja ideologizująca

kreowanie architektury PRL-u faszystowskiej lub religijnej, np. gotyku −(przestrzeń ma być monumentalna, groźna, poniżająca itp. – odgórna),

Narracja kreacyjnakreacje konkretnych gwiazd-architektów (przestrzeń ma być np. spokoj- −na, energiczna lub przyjazna) lub nadawanie pożądanego stylu architektu-rze: kamienica renesansowa nadaje przestrzeni historyzującą perspektywę semiotyczną poprzez narrację nadbudowaną na elegancji o rodowodzie renesansowym (przestrzeń ma być elegancka – odgórna),

Narracja prospołecznapromocja czytelnictwa poprzez architekturę, np. realizacja biblioteki pu- −blicznej w Spijkenisse na przedmieściach Rotterdamu (przestrzeń ma do czegoś zachęcać – odgórna),

Narracja nominalnanadawanie przestrzeni konotacji związanej z nazwami ulic, np. osiedla −wrocławskie kompozytorów Zalesie i ludzi nauki Zacisze (przestrzeń ma przypominać konkretne osoby – odgórna lub oddolna),

Narracja urzędowadecyzje magistratu nadające osiedlu Nadodrze we Wrocławiu przyszły −rzemieślniczo-artystyczny charakter przestrzeni, tj. jej funkcji i estetyki (przestrzeń ma być artystyczna – odgórna lub oddolna),

Narracja administracyjnaograniczanie dostępu ludziom bezdomnym − do przestrzeni publicznej zawłaszczonej przez podmioty prywatne w centrach handlowych (prze-strzeń ma być miła, czysta i bezpieczna – odgórna),

Narracja urbanistycznazasady rozmieszczania funkcji np. usługowych, rekreacyjnych lub miesz- −kalnych w wybranej lokalizacji na poziomie tzw. miejscowych planów zagospodarowania terenu (przestrzeń ma mieć zaplanowaną funkcję – odgórna),

Narracja komercyjnaplanowana lokalizacja określonych podmiotów (np. sieci handlowych lub −gastronomicznych) wzdłuż wybranych, prestiżowych ciągów komunika-cyjnych, m.in. deptaków (przestrzeń ma być jednorodna – odgórna),

460

Anna Rumińska

Narracja wizerunkowa (reklamowa)działania środowisk modowych wokół witryn sklepów odzieżowych −poprzez nadawanie im stylistyki determinującej konkretne skojarzenia przechodniów i opartej na opozycjach binarnych, np. anielskość versus grzeszność (przestrzeń ma podawać wzorce wizerunku – odgórna lub oddolna),

Narracja wzorcowaoperowanie reklamą produktów bankowych z wykorzystaniem „mecha- −nizmu marzeń”, np. lokaty bankowej „El Dorado” wzbudzającej u prze-chodnia wiarę w dostatnią przyszłość (przestrzeń ma coś przypominać – odgórna).

Powyższe rodzaje działań narracyjnych można zatem podsumować jako ilustracyjne (architektoniczne i obrazowe), tj. działające obrazem, oraz tek-stowe (bezpośrednie i pośrednie), tj. działające tekstem. Badanie tych tekstów oraz poszukiwanie cech ogólnych powyżej wymienionych narracji przestrzeni lub architektury przynosi interesujące wnioski w kontekście strukturalistycz-nych badań narratologicznych. W tym miejscu niechaj będzie to li tylko za-znaczenie potrzeby badawczej, a nie gruntowna analiza. Jak twierdzi Roland Barthes, „opowiadanie [w tym sensie narracja – przyp. A.R.] pojawia się za-równo w języku artykułowanym, mówionym lub pisanym, jak i w obrazie statycznym lub ruchomym, geście, a także w uporządkowanym złączeniu wszystkich tych substancji…”12. Narracje przestrzenne, stosowane przez wielu kreatorów architektury i innych jej twórców wymienionych powyżej, są szcze-gólnym przykładem mechanizmów realizujących określony wzorzec działania i mogą stanowić doskonały przedmiot badań narratologicznych – są bowiem powtarzalne i zdają się już nosić cechy powtarzalności. W tym sensie działa-nia narracyjne kreują przestrzeń publiczną i jej architekturę. Roland Barthes nie wymienia architektury, jako potencjalnej lokalizacji opowiadań, skupiając się np. na literaturze, teatrze, malarstwie, filmie, prasie, czy rozmowie, jed-nak twierdzi, że „opowiadanie obecne jest we wszystkich czasach, wszystkich miejscach, wszystkich społeczeństwach”13. W kontekście optyki postulatów Barthesa, badania narratologiczne przestrzeni publicznej winny przebiegać w trybie szerokokątnym, niezbędnym do analizy ogólnych zjawisk, nie zaś punktowym (reflektorowym), determinującym analizę przypadków zindywi-dualizowanych. Badania przestrzeni publicznej, jako zdeterminowanej przez zbiór narracji szczegółowych (narracji mniejszej skali lub odmiennego typu, nie zaś narracji zindywidualizowanych), a tym samym poprzez swoją ogólną

12 R. Barthes, Wstęp do analizy strukturalnej opowiadań, [w:] Narratologia, pod red. M. Głowińskie-go, Gdańsk 2004, s. 13.

13 Ibidem.

461


metanarrację, prowadzić mogą do deszyfracji kodów semiotycznych w niej obecnych i zastosowanych, nieuświadomionych i uświadomionych.

Miasto jako opowieśćPrzestrzeń publiczna miasta budowana jest więc poprzez rozmaite opo-

wieści, które w planie urbanistycznym, społecznym i semiotycznym łączą się w metaopowieść. Poszczególne opowieści budowane są „od-twórcy” („od-narratora”), to znaczy, że za cel mają konkretny przekaz, a ogólna meta-opowieść budowana jest jednak „do-odbiorcy” („do-czytelnika”): wybra-nym deptakom lub placom przypisana jest określona metaopowieść, która funkcjonuje w umysłach jego czytelników (użytkowników, przechodniów) i która jest realizowana w mniejszym lub większym stopniu przez twórców tej przestrzeni i wnika wtórnie w umysły odbiorców tych tekstów, jak każ-dy inny tekst kultury.

Poziom udziału użytkowników przestrzeni publicznej w jej ogólnej meta-opowieści bywa różny: każdy podmiot wkraczający w dowolny sposób w tę sferę ma przed sobą otwarty wybór udziału lub jego negacji, każdy może uzu-pełnić zbiór składników narracyjnych, dostosowując własny wkład do reguł narracji obowiązujących i zastanych w danej przestrzeni. Bank X, wynajmując lokal przy wybranym deptaku, świadomie dokonuje wyboru aktywności ko-mercyjnej w danym miejscu zgodnie z obowiązującymi regułami tej lokalizacji nakazującej realizację wyłącznie obiektów usługowych – wkracza w ten sposób ze swoją własną narracją usług finansowych w zastaną lokalizację i zastane narracje. Architekt X, podejmując zlecenie zaprojektowania architektoniczne-go obiektu w tym samym miejscu, wkracza weń ze swoją kreacyjną narracją. Metanarracja danego miejsca tworzona jest zatem przez zespół szczegółowych narracji, z których każda podlega metaopowieści własnej branży, ale jednocze-śnie buduje metaopowieść danej przestrzeni lub miasta. Biorą w niej udział mechanizmy stricte narracyjne oraz teksty użytkowe, wpływające bezpośred-nio na semiotykę przestrzeni publicznej. Deptaki, jako strefy tranzytowe i silnie centrotwórcze, są naznaczone licznymi tekstami, powszechnymi i ogól-nie akceptowanymi oraz przypisanymi specyfice miasta. Ich tymczasowość i płynność pozostaje w opozycji wobec dawniej stosowanych kamiennych inskrypcji lokalizowanych w przestrzeni publicznej, jednak ich epigraficzna funkcja jest jak najbardziej zachowana. Badania epigraficzne skupiają się jed-nak z konieczności na zanikających przykładach cennych tekstów inskrypcji, podczas gdy niniejszym sugerowane badania tekstów użytkowych opierałyby się na analizach zjawisk synchronicznych osadzonych w teraźniejszości. Jak powiada Jacek Grębowiec, „[pejzaże miast – przyp. A.R.] obfitują w rozmaite symbole przenikające miasto na wskroś – na poziomie planu urbanistyczne-go, pejzażu architektonicznego oraz w sferze tekstów mniej monumentalnych:

462

Anna Rumińska

detali architektonicznych, ornamentów, epigramów oraz użytecznych znaków informacyjnych”14. Faktycznie, miasto opisane co do centymetra (szczegól-nie do wysokości parterowych kondygnacji budynków przylegających do przestrzeni publicznych), przesycone jest treścią i symboliką w niej zawartą – dyskutować jedynie pozostanie, czy literatura jest wtórna wobec przestrzeni, czy odwrotnie. Stanisław Bystroń, analizując publiczność literacką, podkreśla wpływ opowieści na początki literatury francuskiej (i zapewne innej również): „periodyczne zjazdy ludności z szerszej okolicy w jakimś centrum, religijnym czy handlowym, a więc odpusty czy jarmarki, mogą wpływać na formowanie się publiczności literackiej i na cyrkulowanie literackich treści”15. Opowieści mówione i pisane są zatem obecne w miastach od dawien dawna, a relacje architektury z literaturą ugruntowane.

Studium przypadkuMając na uwadze codzienność, a często również tymczasowość tekstów

użytkowych obecnych w przestrzeni publicznej, badaniom literacko-archi-tektonicznym poddaliśmy ulicę Oławską, jeden z najpopularniejszych depta-ków Wrocławia, szczelnie naznaczony rozmaitego typu inskrypcjami. Moż-na poddać pod dyskusję, czy tymczasowe i powszechne napisy zasługują na miano inskrypcji. Charakterystyczną cechą inskrypcji (łac. inscripito ‘pisa-nie’) jest zwykle klauzula wiekowa oraz trwałość materiału (kamień, metal). Wydaje się jednak, że wobec ogólnego przyspieszenia tempa współczesnego życia, wiek napisu uznawanego za inskrypcję ulega znacznemu skróceniu, a w dobie łatwej dostępności metali i powszechnej popularności tworzyw sztucznych kryterium materiału nie zdoła się utrzymać. Kwestię nazewnictwa i wynikającej z tego hierarchizacji napisów zlokalizowanych w przestrzeni pu-blicznej warto zatem poddać odrębnym badaniom. Podkreślmy w tym miej-scu, że wiele tekstów pojawiających się w przestrzeni publicznej znajduje się w niej przez ściśle określony czas, co w kontekście działań marketingowych ma na celu wywołanie określonych reakcji u ich odbiorców. Inne pojawiają się w nieplanowany sposób, jako przejaw swobodnej, spontanicznej, lecz sys-temowej aktywności mieszkańców, są to np. tzw. wlepki, czyli krótkie teksty o charakterze propagandowym lub filozoficzno-refleksyjnym, towarzyszące często symbolom lub ilustracjom, a umieszczane na ścianach za pomocą sza-blonów malarskich. Innego rodzaju tekstami spontanicznymi są teksty oce-niane negatywnie (ponieważ interpretowane są jako przejawy wandalizmu), zwane tagami, reprezentujące określone opinie na temat rozmaitych zjawisk, osób lub sytuacji. Interesującej analizy wybranej grupy tego typu tekstów

14 P. Grębowiec, Inskrypcje w przestrzeni otwartej Wrocławia, Wrocław 2008, s. 12.15 S. Bystroń, Publiczność literacka, Warszawa 2006, s. 212.

463


dokonała Alicja Piastowska, opisując i wyjaśniając „wyznania miłosne na włoskich murach”16.

Pośród mnogości rozmaitych tekstów zlokalizowanych w przestrzeni pu-blicznej miasta, przyjrzyjmy się zatem tylko wybranym, a mianowicie tym, które umieszczane są przez zarządców, właścicieli lub najemców nieruchomo-ści w myśl wcześniej przez nich skonstruowanej narracji. Po pierwsze trzeba stwierdzić, że komunikacja pomiędzy stronami użytkowników przestrzeni publicznej zachodzi w trybie cichym i uporządkowanym, mimo że przecięt-ny deptak wydaje się miejscem hałaśliwym i chaotycznym. Dialog pomiędzy „reklamodawcami” a odbiorcami reklam ogranicza się do tekstów i obrazów reklamowych pokrywających ściany budynków – jest to „cicha wymiana zdań”, w której podstawowym narzędziem jest tekst lub znak. Na deptaku długości około trzystu metrów, jakim jest ulica Oławska, ich nagromadzenie jest ogromne i może determinować chaos interpretacyjny, jednak przy głęb-szym poznaniu takie ryzyko zanika. Ich odczytanie jest jednak tym bardziej utrudnione, gdy czyni to współczesny użytkownik tej przestrzeni oraz czytel-nik tych właśnie tekstów. Jak twierdzi Piotr Kowalski, „o niezbędny w pozna-niu dystans jest tym trudniej, im bardziej niejasne są statusy przedmiotów, mających być tym, co zostanie przedstawione w naukowej narracji. Sprawy komplikują się w obliczu świadomości wszechobecnego nadmiaru informacji, zanurzenia w świecie symulakrów, zacierających wszelkie granice – aż po efekt nierozróżnialności, i prowadzących do »zanikania« znaczeń”17.

Na ulicy Oławskiej (która de facto nie jest już ulicą w sensie komuni-kacyjnym, jest bowiem typowym deptakiem) znaleźć można liczne teksty użytkowe.

Nie jest celem niniejszej pracy klasyfikowanie ich w celu sformułowania rzetelnej typologii, co mogłoby stać się tematem odrębnych analiz. Dla na-szych rozważań ważna jest ich tematyka oraz forma ich zapisu, której szcze-gółowe odczytanie i typograficzna interpretacja powinny również posłużyć za przedmiot głębszych analiz. Zaznaczmy więc przede wszystkim fakt, iż na ulicy Oławskiej w zbiorze wszelkich tekstów tu zlokalizowanych istnieje szczególne zagęszczenie tematyki zdrowotnej (leczniczej, kosmetycznej, aptecznej itp). Przyczyna takiego stanu rzeczy jest jak dotąd niezidentyfikowana i oczekuje na swoje odkrycie. Warto jednak zauważyć, iż na sąsiadującej z ulicą Oław-ską ulicy Świdnickiej (również deptaku) nie znajdziemy ani jednego napisu o tematyce zdrowotnej, natomiast tematyka wizerunkowa (odzież, obuwie itp.) jest tutaj przeważającą. Na nieodległej ulicy Kuźniczej (deptak w najbliższym

16 A. Piastowska, „Ti amo to znaczy kocham” – o wyznaniach miłosnych na włoskich murach. Analiza tekstów z Reggio di Kalabria, „Kultura miasta. Miasto w kulturze” 2008, nr 4, s. 21.

17 P. Kowalski, Popkultura i humaniści, Kraków 2004, s. 30.

464

Anna Rumińska

rys. 3.

465


czasie, jak dotąd ulica przejezdna) wiodącą tematyką napisów jest kontekst biesiadny (gastronomia). Wydaje się, że w skali dłuższego okresu czasu różnice te mogą się zacierać, jednak nie ma to miejsca na omawianych ulicach. Czyżby zatem owe odróżniające się od siebie wyraźnie narracje poszczególnych dep-taków lub ulic były zamierzone i świadomie realizowane? Nie miejsce i czas, by szukać odpowiedzi na to pytanie, jednak warto je zadawać i pokusić się o kolejne opisy i interpretacje.

Literary texts in the urban public space.Case study: Wroclaw

SUMMARY

The author proposed the hypothesis about the unwitting (not only unaware) relations between the youth and childhood literary experience and the mechanisms and types of the public space reception. The text has been divided into four chapters.

Chapter 1 is a sketch of the research perspective based on a paraphrase of a common saying “Nothing is lost for asking” changed into “Nothing is lost for reading” divided into two sub-chap-ters of the literary meaning (“Nothing is lost for reading”) and the extended meaning (“Everything is clear for reading”). The first meaning explains the hypothetic relations between the literary eru-dition and social responsibility for public space. The other meaning enriches the main one with the reflections of the literary experiences from youth and childhood in the processes of space creations by the usage of narrative creation based on the metaphor of the public space as a Book.

Chapter 2 “We built a new house” includes the preliminary classification of possible narrative actions to the constructed space, based on the example of PRL ideology. The author has distin- guished illustrative actions (architectural and pictorial) and textual actions (direct and indirect). Both types of actions are the basis of the hypothesis of the literary texts transcription to the public space by a few forms of space narrative.

Chapter 3 is the deliberation on the metaphor of the city as a Story and its parts as chapters of a Story or of a Book. Namely the pedestrian streets (city walkways) have been taken into consi-deration. In this way an urban formation (public space) has got a literary dimension. The author has underlined the need of literary and narrative studies focused on public space and based on the research of literary texts as transposed directly from the literature into public space.

Chapter 4 is a case study – Wroclaw (Poland) and its three pedestrian streets within the Old Town zone. The analysis of texts and pictures of properties on ground floors along the city walk-ways has come a free literary creation spin.

Anna Rumińska

Documents

Kody kultury