ključni faktori razvoja preduzeća14 Inovacije i interakcije – ključni faktori razvoja preduzeća 2.2. federacija BiH Federalni zavod za statistiku BiH takođe objavljuje podatke

klju

čni f

akto

ri r

azvo

ja p

red

uze

ća

kreiranje regionalne inovacione mreže

KRIN

InovacIje I InterakcIje –

ključnI faktorI razvoja preduzeća

Banja Luka, 2018.

Izdavač:Agencija za razvoj preduzeća Eda, Banja Luka

[email protected]

Za izdavača:Zdravko Miovčić

Autori:Stevo BorojevićPavle MiovčićMiloš Šipragić

Goran Janković

Dizajn i kompjuterska priprema:Nenad Savković

Štampa:Grafid d.o.o. Banja Luka

Za štampariju:Branislav Ivanković

ISBN978-99955-53-20-3

Tiraž:500

InovacIje I InterakcIje –

ključnI faktorI razvoja preduzeća

kreiranje regionalne inovacione mreže

KRIN

Ovim putem se posebno zahvaljujemo svim preduzećima koja su učestvovala u istraživanju.

Ova publikacija je urađena uz pomoć Evropske unije. Sadržaj ove publikacije je isklju-čiva odgovornost Agencije za razvoj preduzeća Eda i ni u kom slučaju ne predstavlja stanovišta Evropske unije.

Sadržaj

Uvod 7

1. Inovacije – pojam i značaj 9

2. Kvantitativni pokazatelji inovacija preduzeća 12

2.1. Republika Srpska 12

2.2. Federacija BiH 14

2.3. Zapadni Balkan 15

2.4. Evropska unija 17

2.5. Indeksi za mjerenje inovativnosti 18

3. Istraživanje o stanju inovacija u odabranim MSP 19

3.1. Metodologija istraživanja 19

3.2. Inovacije i interakcije u drvoprerađivačkom sektoru 20

3.2.1. Trenutno stanje inovacija 20

3.2.2. Proces uvođenja i efekti inovacija 22

3.2.3. Interakcije i saradnja u procesu uvođenja inovacija 23

3.2.4. Uloga institucija podrške u uvođenju inovacija 27

3.3. Inovacije i interakcije u metaloprerađivačkom sektoru 29

3.3.1. Trenutno stanje inovacija u MSP 29

3.3.2. Proces uvođenja i efekti inovacija 31

3.3.3. Interakcije i saradnja u procesu uvođenja inovacija 33

3.3.4. Uloga institucija podrške u uvođenju inovacija 36

3.4. Sličnosti i razlike u inovacijama u drvoprerađivačkom i metalopre rađivačkom sektoru 38

4. Saradnja u privredi – nova saznanja stečena novim metodama 41

4.1. Metodologija 42

4.2. Nalazi - poslovno umrežavanje – SenseMaker istraživanje 43

Zaključak 47

Literatura 49

uvod

Studija „Inovacije i interakcije – ključni faktori razvoja preduzeća“ predstavlja dio istraživačkih aktivnosti koje se provode u okviru projekta KRIN – kreira-nje regionalne inovacione mreže.

U prvom dijelu studije su razjašnjeni najvažniji pojmovi u vezi sa inovacija-ma – šta su inovacije, a šta invencije (pronalasci), koje vrste inovacija postoje, zašto su one važne i pred kakvim izazovima se nalaze preduzeća kod uvođenja inovacija.

Drugi dio studije sadrži prikaz kvantitativnih pokazatelja koji se odnose na inovacije preduzeća, koje periodično prikupljaju Republički zavod za stati-stiku Republike Srpske i Federalni zavod za statistiku BiH.

Najvažniji podaci o stanju, kapacitetima, praksi inovacija, barijerama i mo-gućnostima za unapređenje inovacija u izabranim malim i srednjim preduze-ćima (MSP) drvoprerađivačkog i metaloprerađivačkog sektora su prikupljeni kroz polustrukturirane intervjue sa direktorima preduzeća i oni su predstav-ljeni u trećem dijelu studije. U ovom dijelu je data i sinteza nalaza dobijenih kroz intervjue, u vidu identifikovanja sličnosti i razlika u pogledu stanja i praksi u inovacijama u drvoprerađivačkom i metaloprerađivačkom sektoru.

U posljednjem, četvrtom dijelu studije su predstavljeni nalazi istraživanja o razlozima za (ne)saradnju među preduzećima, na osnovu drugog istraživanja koje je bazirano na istraživačkom pristupu i metodologiji koja je posebno

7

Inovacije i interakcije – ključni faktori razvoja preduzeća

osjetljiva na kompleksne probleme koji čine predmet istraživanja (tzv. Cynefin okvir, uz primjenu programa SenseMaker)1. S obzirom na to da je riječ je no-vom istraživačkom pristupu i metodologiji u globalnim razmjerama i da su istraživanja bazirana na njima veoma rijetka, ovo istraživanje u tom smislu ima i pionirski karakter.

Projekat KRIN – kreiranje regionalne inovacione mreže sufinansira Evropska unija u okviru zajedničkog programa Evropske unije i Vlade Njemačke za lokalnu samoupravu i ekonomski razvoj u BiH - EU ProLocal. Vodeći im-plementator projekta je Eda – Agencija za razvoj preduzeća iz Banjaluke, a partneri projekta su: Drvoprodex d.o.o., Spektra DMG d.o.o. i Drvo meha-nika d.o.o. iz Banjaluke; TIKT manufaktura d.o.o. i Reflex d.o.o. iz Gradiške; Export City d.o.o. iz Prnjavora i MIP a.d. iz Prijedora.

1 Više informacija o ovome je dostupno na web stranici http://cognitive-edge.com.

8

9

1. Inovacije – pojam i značaj

Inovacije su značajne za konkurentnost preduzeća, posebno u savremenim uslovima poslovanja koje karakterišu brze promjene i u tražnji i u konkuren-ciji. Inovacije i invencije su relativno slični pojmovi, ali između njih postoji bitna razlika. Naime, invencija (pronalazak, izum) podrazumijeva kreiranje nečeg što ranije nije postojalo, odnosno nečeg novog i originalnog na global-nom nivou, kao što su nove kategorije proizvoda, materijali ili procesi.

Treće izdanje Oslo priručnika definiše inovacije kao „implementaciju novih ili značajno unapređenih proizvoda (roba i usluga) ili procesa, novog marketing metoda ili novog organizacionog metoda u poslovnoj praksi, organizaciji radnog mjesta ili eksternim odnosima (OECD, 2005, str. 46). Ova definicija obuhvata sljedeće četiri vrste inovacija i koristi se u svrhu mjerenja:

• inovacija proizvoda: uvođenje dobra ili usluge koja je nova ili značajno unapređena u pogledu karakteristika i predviđenih načina korištenja. To uključuje značajna unapređenja tehničkih specifikacija, kompo-nenti i materijala, inkorporiranog softvera, pogodnosti za korisnika ili druge funkcionalne karakteristike.

• inovacija procesa: implementacija novog ili značajno unapređenog metoda proizvodnje ili isporuke. To uključuje značajne promjene u tehnikama, opremi i/ili softveru.

• inovacija marketinga: implementacija novog marketing metoda koji uključuje značajne promjene u dizajnu ili pakovanju proizvoda, pla-smanu proizvoda, promociji proizvoda ili određivanju cijena.

• inovacija organizacije: implementacija novog organizacionog modela u poslovnim praksama preduzeća, organizaciji radnog mjesta ili ek-sternim odnosima.“ (OECD, 2010, str. 20).

Dakle, kako Drucker (1986) ističe, „inovacija nije izum“ (str. 50). Inovacije transformišu izume u tržišno prihvatljive proizvode (često spektar različitih proizvoda na osnovu jednog izuma).

Značaj inovacija se ogleda u tome što se smanjuje značaj tradicionalnih izvo-ra rasta. Naime, mnoge zemlje se suočavaju sa stagnacijom ili smanjenjem broja stanovnika, što smanjuje ulogu radne snage u stvaranju dugoročnog ekonomskog rasta. Investicije u fizički kapital bilježe smanjene prinose tako

10 Inovacije i interakcije – ključni faktori razvoja preduzeća

da postaju nedovoljne za dugoročni rast, posebno u razvijenim ekonomijama. Stoga inovacije postaju sve potrebnije kako bi se podstakao rast i zapošljava-nje i kako bi se poboljšao životni standard. Ovo takođe važi i za privrede u razvoju koje inovacije posmatraju kao sredstvo za povećanje konkurentnosti, diversifikaciju privrede i prelazak na aktivnosti koje stvaraju veću dodanu vrijednost (OECD, 2010, str. 9). Inovacije predstavljaju značajan faktor koji objašnjava razlike u performansama između preduzeća, regija i zemalja. Za unapređenje performansi privrednog sistema i povećanje bogatstva, posebno su važne organizacije koje upravljaju svojom tehnologijom i aktivnostima u vezi sa inovacijama (Cunningham, 2012, str. 13, 28).

Međutim, uvođenje inovacija je vrlo zahtjevno za mala i srednja preduzeća (MSP) u BiH koja posluju u uslovima ograničenih kapaciteta, posebno kada se govori o kapacitetima za istraživanje i razvoj. Za razliku od velikih privrednih sistema koji često imaju vlastite organizacione jedinice za istraživanje i razvoj, MSP naj-češće nemaju resurse za izgradnju i funkcionisanje ovih kapaciteta. Osim toga, kapaciteti potrebni za razvoj novih proizvoda u preduzećima su ograničeni, jer su kapaciteti zauzeti ispunjavanjem zahtjeva kupaca koji traže niske cijene i kratke rokove isporuke. Zbog toga preduzeća imaju vrlo ograničene resurse za ulaganja, a resursi koje imaju su zauzeti ispunjavanjem zahtjeva kupaca.

Sa druge strane, inovacije su u navedenim uslovima poslovanja jednako, ako ne i više, važne za opstanak i razvoj MSP. Rješenje problema bi se moglo tražiti u tome da se MSP oslone na eksterne kapacitete, kao što su istraživački centri i obrazovne institucije, ali u okruženju nema dovoljno razvijenih kapaciteta za podršku pre-duzećima. To je uvid na kojem su zasnovane intervencije usmjerene na izgradnju kapaciteta preduzeća i institucija podrške, u smislu obuka i nabavke opreme po-trebne za razvoj i testiranje proizvoda. Međutim, u praksi se pokazuje da to nije dovoljno. Naime, čak i kad su kapaciteti prisutni, interakcije između preduzeća, a posebno između institucija podrške i preduzeća, nisu dovoljno razvijene da bi rezultirale inovacijama. Sa druge strane, treba imati u vidu da se „inovacije rijetko dešavaju u izolaciji jer je riječ o vrlo interaktivnom i multidisciplinarnom procesu koji uključuje saradnju rastuće i raznolike mreže zainteresovanih strana, institu-cija i korisnika“ (OECD, 2010, str. 10). Lokacije sa raznovrsnom ekonomskom i društvenom strukturom su pogodnije za inovacije. Blizina drugih aktera i česte međusobne interakcije dovode do imitacija, ukrštanja ideja, učenja od drugih i kombinovanja različitih ideja u nove proizvode i usluge na lakši i jeftiniji način (Cunningham, 2012, str. 14).

11

Nedovoljan stepen interakcija između preduzeća, kao i između preduzeća i institucija podrške je polazna osnova projekta KRIN – kreiranje regionalne inovacione mreže, koji je fokusiran upravo na unapređenje interakcija između relevantnih subjekata u cilju uvođenja inovacija u preduzećima2. Da bi se bolje razumjelo kakva je situacija u pogledu inovacija kod MSP u oblasti metalo-prerade i drvoprerade, u okviru projekta KRIN su provedena odgovarajuća istraživanja.

2 Više informacija o projektu KRIN je dostupno na Edinoj veb-stranici: https://edabl.org/wp-content/uploads/2018/04/KRIN.pdf


2. kvantitativni pokazatelji inovacija preduzeća

2.1. republika Srpska

Republički zavod za statistiku Republike Srpske periodično objavljuje podatke o inovativnim aktivnostima preduzeća. Inovativno aktivna preduzeća su ona preduzeća koja su uvela inovaciju proizvoda (fizičkog proizvoda ili usluge) i/ili inovaciju procesa i/ili su započela inovativnu aktivnost ili su je prekinula i/ili su uvela inovaciju u organizaciji preduzeća i/ili inovaciju u marketingu. Poslednje istraživanje o inovativnim aktivnostima preduzeća, čiji su nalazi raspoloživi, odnosi se na period 2014 – 2016. godine.

U tom periodu, 22,7% preduzeća sprovelo je bar jednu od navedenih ino-vativnih aktivnosti, dok 77,3% preduzeća uopšte nije sprovodilo inovativne aktivnosti. U ukupnom broju preduzeća, 6,9% preduzeća je uvelo samo teh-nološke inovacije, 3,3% preduzeća uvelo je samo netehnološke inovacije, dok je 12,5% preduzeća uvelo i tehnološke i netehnološke inovacije istovremeno.

Grafikon 1. Preduzeća u Republici Srpskoj koja (ne)provode inovativne aktivnosti, 2014-2016.

77,3% 22,7%12,5%

6,9%

3,3%

Provodili tehnološke i netehnološke inovacije

Provodili samo tehnološke inovacije

Provodili samo netehnološke inovacije

Nisu provodili inovativne aktivnosti77,3%

Provodili inovativne aktivnosti22,7%6,9%

3,3%

12,5%

12

13

Inovativne aktivnosti preduzeća obuhvataju interne aktivnosti istraživanja i razvoja, eksterne usluge istraživanja i razvoja, nabavku mašina, opreme, sof-tvera i zgrada, nabavku postojećih znanja od drugih preduzeća ili organizacija, obuku za inovativne aktivnosti, uvođenje inovacija na tržište, dizajn i ostale inovativne aktivnosti. Preduzeća koja su u periodu 2014 – 2016. godine bila inovativno aktivna najviše su nabavljala mašine, opremu, softvere i zgrade (78,4%), a najmanje koristila eksterne usluge istraživanja i razvoja (14,5%).

U ukupnim izdacima za inovativne aktivnosti preduzeća, najveće je učešće izdataka za nabavku mašina, opreme, softvera i zgrada (81,6%).

Inovativna aktivnost preduzeća povećava se sa njihovom veličinom, tako da je 50,1% inovativno aktivnih preduzeća u posmatranom broju velikih preduzeća (250 i više zaposlenih), zatim 32,4% u posmatranom broju srednjih preduzeća (50–249 zaposlenih), dok je 18,8% inovativno aktivnih preduzeća iz grupe malih preduzeća (10–49 zaposlenih).

Od ukupnog broja inovativno aktivnih preduzeća, 13,5% preduzeća je sarađi-valo na inovativnim aktivnostima sa drugim preduzećima ili organizacijama. Najkorisnijim partnerom inovativno aktivna preduzeća smatraju dobavljače opreme, materijala, komponenata ili softvera.

Većina preduzeća u periodu 2014 – 2016. godine nije sprovodila inovativ-ne aktivnosti, jer nisu postojali uvjerljivi razlozi za inoviranje. Tri četvrtine neinovativnih preduzeća kao razlog su označila slabu potražnju za inova-cijama na tržištu, nepostojanje potrebe zbog ranijih inovacija preduzeća ili veoma slabe konkurencije na tržištu, kao i nedostatak dobrih ideja za ino-vacije. Ostala preduzeća koja nisu bila inovatori, njih 23,6%, nisu sprovodili inovacije zbog prevelikih prepreka (Republički zavod za statistiku Republike Srpske, 2017, str. 1-2).


2.2. federacija BiH

Federalni zavod za statistiku BiH takođe objavljuje podatke o inovativnim aktivnostima preduzeća, a raspoloživi podaci se odnose na period 2012-2014. Ovim istraživanjem su dobijeni podaci o inovativnim aktivnostima preduze-ća koja obuhvataju inovacije proizvoda (fizičkog proizvoda ili usluge), kao i inovacije procesa i inovacije u organizaciji i marketingu.

Nalazi istraživanja pokazuju da je u periodu 2012- 2014. godine 38,8 % pre-duzeća provelo bar jednu od navedenih inovativnih aktivnosti, dok 61,2 % preduzeća nije provodilo inovativne aktivnosti. U ukupnom broju preduzeća, 1,8 % je uvelo samo tehnološke inovacije, 21,3 % je uvelo samo netehnološke inovacije, dok je 15,5 % preduzeća uvelo i tehnološke i netehnološke inovacije istovremeno.

Grafikon 2. Preduzeća u Federaciji BiH koja (ne)provode inovativne aktivnosti, 2012-2014.

61,2% 38,6% 21,3%15,5%

1,8%

Provodili tehnološke i netehnološke inovacije

Provodili samo netehnološke inovacije

Provodili samo tehnološke inovacije

Nisu provodili inovativne aktivnosti61,2%

Provodili inovativne aktivnosti38,6%15,5%

1,8%

21,3%

Preduzeća koja su u periodu 2012-2014. godine bila inovativno aktivna najviše su nabavljala mašine, opremu, softvere i zgrade (44,8%), a najmanje su vršila nabavku postojećih znanja i usluga od drugih preduzeća (25,3 %) (Federalni zavod za statistiku BiH, 2016, str. 1-2).

15

2.3. zapadni Balkan

Kada je riječ o stanju inovacija u zemljama zapadnog Balkana, indikativni mogu biti nalazi istraživanja Business Opinion Survey - Balkan Barometer 2017. godine, gdje su posebno zanimljivi odgovori na pitanje predstavnicima kompanija o uvođenju novih proizvoda/usluga, kao i proizvodnih/uslužnih procesa u posljednjih 12 mjeseci (Regional Cooperation Council Secretariat - RCC, 2017, str. 104).

Grafikon 3. Da li ste uveli nove ili značajno unaprijedili postojeće proizvode i/ili usluge u posljednjih 12 mjeseci?

Jugoistočna Evropa

Bosna i Hercegovina

Crna Gora

Kosovo*

BJR Makedonija

Srbija

Hrvatska

Albanija

0%

Da Ne Bez odgovora

20% 40% 60% 80% 100%

54%

65%

45%

33%

1%

53% 45%

50% 50%

48% 52%

2%

59% 39%

59% 41%

57% 42%

1%

2%

Izvor: Regional Cooperation Council Secretariat - RCC, 2017, str. 104.

U prosjeku, 54% kompanija sa područja Jugoistočne Evrope je uvelo nove ili je značajno unaprijedilo postojeće proizvode i/ili usluge u posljednjih 12 mje-seci. U Bosni i Hercegovini je to uradilo značajno više kompanija od prosjeka Jugoistočne Evrope (65%), ali je slična situacija i sa kompanijama iz Crne Gore i Kosova3 (59%) i BJR Makedonije (57%). Ispod prosjeka Jugoistočne Evrope

3 U dokumentu Business Opinion Survey - Balkan Barometer 2017 (RCC, 2017), navodi se Kosovo uz napomenu da to ne prejudicira stavove o statusu i da je to usklađeno sa Rezolucijom UNSCR 1244/1999 i mišljenjem Međunarodnog suda pravde o deklaraciji o nezavisnosti Kosova.


po pitanju uvođenja novih ili značajnog unapređenja postojećih proizvoda i/ili usluga su Srbija (53%), Hrvatska (50%) i Albanija (48%).

Relativno slična situacija je i u pogledu uvođenja novih ili značajnog unapre-đenja postojećih proizvodnih i/ili uslužnih procesa u posljednjih 12 mjeseci.

Grafikon 4. Da li ste uveli nove ili značajno unaprijeđene proizvodne i/ili uslužne procese u posljednjih 12 mjeseci?

Jugoistočna Evropa

Bosna i Hercegovina

Crna Gora

Kosovo*

BJR Makedonija

Srbija

Hrvatska

Albanija

0%

Da Ne Bez odgovora

20% 40% 60% 80% 100%

58%

58%

41%

41%

1%

1%

1%

1%

50% 50%

50% 50%

37% 62%

53% 45%

53% 46%

50% 49%

2%

2%

Izvor: Regional Cooperation Council Secretariat - RCC, 2017, str. 104.

U prosjeku, 58% kompanija sa područja Jugoistočne Evrope je uvelo nove ili značajno unapređene proizvodne i/ili uslužne procese u posljednjih 12 mje-seci. Isti taj procenat preduzeća (58%) je u Bosni i Hercegovini takođe uveo nove ili značajno unapređene proizvodne i/ili uslužne procese u posljednjih 12 mjeseci. Sve ostale zemlje se nalaze ispod prosjeka zemalja Jugoistočne Evrope u ovom pogledu - Crna Gora i Srbija (53%), BJR Makedonija, Hrvatska i Albanija (50%) i Kosovo (37%).

17

2.4. evropska unija

Skoro polovina (49,1%) preduzeća iz Evropske unije je provelo neke inova-tivne aktivnosti u periodu od 2012. do 2014. godine. Više od jedne četvrtine (27,3%) svih preduzeća je u posmatranom periodu provelo organizacione inovacije. Druga najčešća vrsta inovacija su inovacije proizvoda (inovacije koje obuhvataju nove ili značajno poboljšane proizvode ili usluge) koje su provedene u 23.9% svih preduzeća, a za njima slijede marketinške inovacije (22.8%) i inovacije procesa (21.6%). Važno je napomenuti da su pojedina preduzeća uvodila istovremeno više vrsta inovacija (Eurostat, 2018).

Među državama članicama EU, najveći broj inovativnih preduzeća u peri-odu 2012-2014. je zabilježen u Njemačkoj (67%), Luksemburgu (65,1%) i Belgiji (64,2%), dok je najniži nivo inovativnih aktivnosti zabilježen u Poljskoj (21,0%) i Rumuniji (12,8%). Velika preduzeća (sa 250 i više zaposlenih) po-kazuju znatno veći nivo inovativnih aktivnosti, od malih i srednjih preduzeća (koja zapošljavaju od 10 do 249 zaposlenih). Ako se posmatraju sve vrste inovativnih aktivnosti zajedno, 78,1% velikih preduzeća je provelo ovakve aktivnosti, nasuprot samo 48% malih preduzeća (Eurostat, 2018).

Grafikon 5. Udio inovativnih preduzeća u EU, 2012-2014

100%

80%

60%

40%

20%

0%

48% 49%

Mala i srednja preduzeća(250 i više zaposlenih)

Sve vrste inovacija

Organizacione inovacije

Marketinškeinovacije

Inovacijeproizvoda

Inovacijeprocesa

Sva preduzećaVelika preduzeća(10-249 zaposlenih)

78%

26% 27%

53%

23% 24%

51%

22% 23%

40%

21% 22%

49%

Izvor: Eurostat, 2018.


2.5. Indeksi za mjerenje inovativnosti

Na relativni položaj pojedinih zemalja u pogledu inovacija ukazuju i odgova-rajući indeksi kojima se, u zavisnosti od korištenih metodologija, procjenjuje stanje u ovoj oblasti. Jedan od takvih indeksa je i Global Innovation Index, koji u ocjeni stanja inovacija uzima inovacione inpute (institucije, ljudski kapital i istraživanja, infrastrukturu, te sofisticiranost tržišta), inovacione autpute (znanje, tehnološki i kreativni autputi) i njihov međusobni odnos. Prema podacima za 2017. godinu, BiH se nalazi na 86. mjestu od 127 posmatranih zemalja svijeta. Među zemljama Zapadnog Balkana, od BiH je gore rangirana jedino Albanija (na 93. mjestu), dok su ostale zemlje zauzimaju znatno bolju poziciju – Hrvatska (41. mjesto), Crna Gora (48. mjesto), Makedonija (61. mjesto) i Srbija (62. mjesto). Prema ovom indeksu, prvih deset zemalja po ino-vativnosti su: Švajcarska, Švedska, Nizozemska, SAD, Ujedinjeno Kraljevstvo, Danska, Singapur, Finska, Njemačka i Irska (Cornell University, INSEAD & the World Intellectual Property Organization, 2017, str. xviii-xix, 11).

Na stepen inovativnosti pojedinih zemalja ukazuje i Global Creativity Index koji predstavlja kompozitni indeks tri faktora koje čine: talenti (kreativna klasa i obrazovna dostignuća), tehnologija (investicije u istraživanje i razvoj, te patenti po stanovniku) i tolerancija (rasne i etničke manjine, gej populacija). Na bazi prosječne ocjene zemalja po ova tri kriterijuma, formira se indeks inovativnosti i rang zemalja po ovom kriterijumu. Prema podacima za 2015. godinu, BiH se nalazi na 108. mjestu od 139 posmatranih država. I kod ovog indeksa, od BiH je gore rangirana jedino Albanija (na 116. mjestu), a ostale države imaju relativno bolji položaj – Crna Gora (46. mjesto), Srbija (54. mje-sto), Hrvatska (58. mjesto) i Makedonija (74. mjesto). Poređenja radi, prvih deset zemalja po kreativnosti su (prema sljedećem redu: Australija, SAD, Novi Zeland, Kanada, Danska, Finska, Švedska, Island, Singapur i Nizozemska (Florida, Mellander & King, 2015, str. 37, 53-57).

19

3. Istraživanje o stanju inovacija u odabranim MSp

3.1. Metodologija istraživanja

Istraživanje o stanju, kapacitetima, praksi inovacija, barijerama i mogućnosti-ma za unapređivanje inovacija u odabranim MSP je kvalitativnog karaktera i provedeno je na bazi polu-strukturiranog intervjua sa direktorima i vlasni-cima preduzeća. Preduzeća koja su obuhvaćena intervjuima su predstavljena u sljedećoj tabeli.

Tabela 1. Intervjuisana preduzeća iz drvoprerađivačkog i metaloprerađivačkog sektora

Drvoprerađivački sektor Metaloprerađivački sektor

Javor, Prijedor Tri Best, Banjaluka

Masterwood, Prijedor Spektra DMG, Banjaluka

Export City, Prnjavor MIP, Prijedor

Rizba, Prnjavor Cromex, Prijedor

Nova Borja, Teslić Topling, Prnjavor

Interlignum, Teslić Wischt prese, Doboj

Reflex, Gradiška Jaksche, Laktaši

Artisan, Tešanj Dal-Cin, Čelinac

Intervjui su obavljeni u vremenskom periodu od 15.10. do 30.11.2017. Intervjuima su obuhvaćena orijentaciono sljedeća istraživačka pitanja u vezi sa inoviranjem i unapređenjem proizvoda i procesa: šta su i kako (sa kim) unapređivali u posljednje vrijeme, zašto su to radili, šta je u tom procesu bilo dobro, a šta je moglo biti bolje, da li su u tom procesu tražili podršku (ako da kakvu, od koga, koliko su bili zadovoljni tom podrškom), da li oni pomažu nekom drugom preduzeću prilikom unapređenja ili uvođenja proizvoda i procesa ili na neki drugi način sarađuju sa preduzećima iz iste djelatnosti (kako, zašto, šta im otežava ili olakšava tu saradnju i sl.), kakvo je mišljenje o institucijama podrške (npr. fakulteti, instituti, komore, agencije i dr.)?


3.2. Inovacije i interakcije u drvoprerađivačkom sektoru

3.2.1. Trenutno stanje inovacija

Ovaj segment istraživanja je fokusiran na trenutno stanje u preduzećima drvoprerade u oblasti inovacija, prvenstveno u pogledu uvođenja novih i unapređenja postojećih proizvoda i procesa, uključujući razloge za uvođenje inovacija, prikaz procesa i učesnika, izvore inicijativa za uvođenje inovacija, te ulogu zaposlenih u uvođenju inovacija.

U pogledu uvođenja novih i unapređenja postojećih proizvoda i procesa, u posljednjih nekoliko godina većina preduzeća obuhvaćenih istraživanjem je proširila proizvodne i tehnološke kapacitete, dok su unapređenja i razvoj postojećih i novih proizvoda uočena u manjem broj preduzeća.

Kao osnovne razloge za unapređenje proizvoda i procesa, preduzeća navode zahtjeve kupaca, pri čemu je istaknuto da se često ne mogu zadovoljiti zahtjevi tržišta ni kvalitetom, ni kvantitetom. Dakle, unapređenja su vršena u svrhu obezbjeđenja kvalitetnijih proizvoda, povećanja produktivnosti, smanjenja škarta, povećanja i kompletiranja tehnoloških kapaciteta, a ima i preduzeća u kojima se unapređenja procesa zasnivaju na dizajnu namještaja i vremenskim ciklusima održavanja svjetskih sajmova u oblasti namještaja. Kompleksan di-zajn namještaja i kratki vremenski intervali, koji su neophodni za tehnološko osvajanje dizajniranog proizvoda, zahtijevaju značajno naprednije tehnološke sisteme (npr. 5-osne CNC mašine, visokobrzinske prese i sl.).

Neka od preduzeća ističu da unapređenja procesa i proizvoda vrše sami, vla-stitim ljudskim resursima i vlastitim materijalnim sredstvima. Takođe, navodi se i podrška projekata koja obezbjeđuju grantove u unapređenju procesa, a u određenom broju preduzeća se navodi saradnja sa bankarskim sektorom. Što se tiče unapređenja proizvoda, pojedina preduzeća se oslanjaju na vla-stite razvojne kapacitete uz generisanje informacija sa interneta i sajmova u okruženju, a pojedina angažuju eksterne dizajnere i u određenoj mjeri vlastite razvojne kapacitete. U određenim slučajevima uvođenje novih proizvoda je realizovano prema direktnim zahtjevima kupca.

Većina preduzeća ističe da ideje generiše menadžment preduzeća kroz praće-nje i analizu zastoja u procesu proizvodnje (uska grla), praćenje konkurencije,

21

analizu zahtjeva tržišta. Direktori preduzeća ističu da je unapređenje procesa i proizvoda normalan razvojni put svakog preduzeća koji se mora kontinuirano odvijati, korak po korak, te da je to proces koji se ne smije zaustaviti.

Razvijen sistem nagrađivanja radnika postoji samo u jednom preduzeću koje je obuhvaćeno istraživanjem. Sistem nagrađivanja je zasnovan na novčanim nagradama i imenovanju najboljih radnika mjeseca. Ostala preduzeća nemaju razvijen sistem nagrađivanja radnika, ali ističu da radnici ponekad daju do-bre ideje i da se takvi radnici nagrađuju. Uglavnom su to iskusni radnici koji su duži vremenski period zaposleni u preduzeću i koji osjećaju pripadnost preduzeću u kome rade. Mada je u pojedinim preduzećima navedeno da ne-maju pozitivna iskustva sa prijedlozima za unapređenje proizvoda i procesa dobijenim od radnika, preduzeća su svjesna potrebe uvođenja i potencijalnih koristi od takvog sistema, ali navode da jednostavno ne stižu da rade na tome.

Većina preduzeća uvodi inovacije procesa koje nastaju kao rezultat zahtjeva krajnjih kupaca, bilo u pogledu količine ili kvaliteta proizvoda. Mali broj pre-duzeća vrši vlastiti razvoj proizvoda, a i oni koji ga vrše uglavnom to rade na skromnom nivou, vlastitim sredstvima, mada ima i izuzetaka koji koriste uslu-ge eksterno angažovanih dizajnera, nastupaju na svjetskim sajmovima, ulažu u školovanje i stipendiranje specijalista, povećavaju tehnološki nivo, rade na razvoju proizvoda, unapređuju poslovne politike, imaju razvijen sistem nagra-đivanja zaposlenih i sl. Sva preduzeća obuhvaćena istraživanjem, u manjem ili većem obimu, ostvaruju rast prometa, obima proizvodnje i broja zaposlenih, što zahtijeva nova ulaganja u tehnologiju. To je put koji vodi inovacijama pro-izvoda, kao i procesa, što vlasnici preduzeća smatraju prirodnim putem razvoja preduzeća


3.2.2. Proces uvođenja i efekti inovacija

Preduzeća ističu visok nivo zadovoljstva ostvarenim efektima tehnoloških unapređenja i unapređenjem procesa. Nove mašine i oprema (npr. visokobr-zinske prese, CNC mašine i dr.) su višestruko skratili pojedine proizvodne procese i uticali na povećanje kvaliteta proizvoda. Preduzeća su zadovoljna uspostavljenim tokovima materijala, proširenjem portfolija usluga koje nude, te činjenicom da su osvojila novi dio tržišta po osnovu novih i unapređe-nih proizvoda. Na primjer, jedno od najnaprednijih proizvodnih preduzeća je posebno zadovoljno sa dizajnerskim rješenjem stolice koje je omogućilo njen lakši, sigurniji i jeftiniji prekookeanski transport. Tokom procesa uvođe-nja inovacija, preduzeća su se suočavala prvenstveno sa problemom nedostatka stručnog znanja i odgovarajuće opreme, ali i sa nedostatkom repromaterijala, subvencija za ovu svrhu i pretjeranim zahtjevima dizajnera.

Preduzeća su uglavnom tražila podršku od različitih institucija i pojedinaca to-kom procesa unapređenja proizvoda i procesa. Kao organizacije od kojih su tražili i dobili podršku u vidu subvencija dijela troškova prilikom realizacije unapre-đenja, preduzeća navode međunarodne i domaće organizacije kao što su GIZ, EBRD, USAID i Agencija Eda. Od vladinih institucija niti su tražili podršku, niti je očekuju. Finansijska sredstva za realizaciju planiranih unapređenja nudi i bankarski sektor. Kada je riječ o potrebnom stručnom znanju, preduzeća navode pojedine konsultante i poznanike od kojih su tražili odgovarajuću savjetodavnu podršku, kojima su zadovoljni. Neka preduzeća su tražila i dobila podršku za osvajanje novih proizvoda od kupca, što je na kraju uspješno realizovano.

Rezultati unapređenja procesa i proizvoda se ogledaju u povećanju prihoda, broja zaposlenih, obima proizvodnje i izvoza, dok jedno preduzeće ističe lakšu komunikaciju sa kupcima i proširenje portfolija usluga, što opet dovodi do boljih finansijskih pokazatelja preduzeća.

Preduzeća su uglavnom zadovoljna implementiranim unapređenjima i ostva-renim (finansijskim, kvantitativnim, kvalitativnim) rezultatima, ali je tokom procesa nedostajalo stručnog znanja, a ponekad i odgovarajuće opreme. Kao institucije podrške, preduzeća percipiraju međunarodne i domaće organizacije i agencije, banke i razvojne fondove, dok se stvarne institucije podrške (one koje bi to trebale da budu) uopšte ne spominju. Stiče se utisak da preduzeća nemaju naviku da traže, niti očekuju podršku od vladinih institucija.

23

3.2.3. Interakcije i saradnja u procesu uvođenja inovacija

U segmentu istraživanja koji se odnosi na interakcije tokom procesa uvođenja unapređenja proizvoda i procesa, preduzeća ističu da im je potrebna prije svega finansijska podrška, ali i podrška u domenu stručnih znanja. Finansijsku podršku preduzeća očekuju od banaka i domaćih agencija (Eda, PREDA). Dok neka preduzeća od pomenutih domaćih agencija pored finansijske, oče-kuju takođe i stručnu pomoć, većina njih ne zna od koga da traži stručnu podršku za unapređenje proizvoda i procesa. Najnaprednija preduzeća, kao adresu za traženje stručne podrške, navode međunarodne konsultantske kuće (kao što su Lingo Consulting, Homag i dr.). Sva preduzeća ističu da je podrška nedostupna ili da je vrlo teško dostupna, sa izuzetkom bankarskog sektora. Neka preduzeća navode da se do informacija dolazi jako teško, pa čak i to da se stiče utisak da se informacije koje se tiču podrške preduzećima kriju. Stručna podrška za unapređenje procesa i proizvoda u drvoprerađivačkom sektoru gotovo da ne postoji.

Nivo zadovoljstva preduzeća pruženom finansijskom podrškom je različit. Ona preduzeća koja su koristila sredstva podrške (posebno projektnih gran-tova) su uglavnom zadovoljna. Ona preduzeća koja nisu zadovoljna, posebno su ogorčena na izostanak podrške od strane vladinih institucija.

Podršku unapređenju proizvoda i procesa preduzeća često povezuju sa objavljiva-njem projektnih grantova, pa je frekvencija korišćenja podrške direktno zavisna od frekvencije objavljivanja poziva za apliciranje na grantove u okviru projekata.

Interakcije u procesu uvođenja inovacija između preduzeća svakako postoje, jer preduzeća navode da savjetodavno pomažu jedna drugima, često bez fi-nansijskog interesa i na prijateljskoj osnovi. Razlozi saradnje su pojednostav-ljenje vlastite proizvodnje, uštede koje se mogu ostvariti ili pružanje podrške dobavljačima ili kupcima. Neka od naprednijih preduzeća pružaju usluge u oblasti razvoja novih proizvoda.

Određeni nivo saradnje među preduzećima iste djelatnosti postoji u dome-nu nedostajućih tehnologija (usluga) i znanja, kao i radi povećanja konku-rentnosti na tržištu. Neka preduzeća navode da saradnja postoji, da je na srednjem nivou i da se realizuje samo onda kada se mora – jednokratno, bez uspostavljenih sistemskih pravila, dok neka preduzeća uopšte ne sarađuju sa


preduzećima iz iste djelatnosti. Zabilježeni su slučajevi u kojima preduzeća sarađuju sa svojim većim kupcima sa kojima kasnije dijele tehnologiju završne obrade proizvoda, na obostrano zadovoljstvo. Saradnja se u većini slučajeva odvija sa preduzećima iz (sjeverozapadnog dijela) BiH, dok jedno preduzeće ostvaruje saradnju sa preduzećima iz Hercegovine i Crne Gore. Vodeća pre-duzeća sarađuju prvenstveno sa preduzećima iz Njemačke.

Generalno, preduzeća su zainteresovana za saradnju sa drugim preduzećima, a jedan od važnih preduslova za to je razmjena tačnih i provjerenih infor-macija o tehnologijama i kapacitetima kojima pojedina preduzeća raspolažu, odnosno o uslugama koje pružaju. U tom smislu, potrebno je raditi na us-postavljanju kvalitetne baze podataka za razmjenu informacija između pre-duzeća. Neka preduzeća navode „Hrvatski drvni klaster“ kao primjer dobre saradnje između preduzeća.

Prema izjavama direktora preduzeća, faktori koji otežavaju saradnju između preduzeća su: mentalitet ljudi, nedostatak povjerenja, kao i prethodna loša iskustva prilikom saradnje. Loša iskustva prilikom saradnje su se uglavnom odnosila na nepoštovanje dogovorenih rokova i neispunjavanje zahtijevanog kvaliteta proizvoda od strane preduzeća sa kojima je ostvaren pokušaj us-postavljanja saradnje. Strah od konkurencije i preotimanja kupaca je takođe jedan od faktora koji otežava uspostavljanje saradnje.

Jedan od direktora preduzeća navodi da, prema njegovom iskustvu, dosadaš-nja saradnja nema kontinuitet i svodi se na jednokratno rješavanje nastalih problema u proizvodnji. Problem se javlja i u različitoj percepciji uloge i važ-nosti dijela posla koje on obavlja u ukupnoj realizaciji dogovorenog posla. Naime, neki direktori posmatraju svoj dio dogovorenih obaveza (posla ili operacija) kao najvažniji dio u cjelokupnoj realizaciji posla, a zapravo taj dio posla ima relativno mali značaj i vrijednost u ukupnoj realizaciji posla, što dovodi do nesuglasica i problema.

Neki smatraju da bi bilo dobro raditi na uspostavljanju funkcionalnog klastera po uzoru na one u Italiji, te da je potrebno profilisati preduzeća tako da posta-nu specijalizovana u određenom domenu usluga ili tehnologija. Prepreku u tom procesu mogu predstavljati neki direktori koji nemaju adekvatno struč-no obrazovanje, sa kojima je teško razgovarati o struci, sarađivati i dijeliti napredne ideje.

25

Većina preduzeća je imala iskustva u domenu eksperimentisanja sa drugim preduzećima radi zajedničkog uvođenja novog proizvoda ili realizacije ve-ćeg posla. Pozitivan primjer je saradnja dva preduzeća koja su zajedno osvo-jila cjelokupnu paletu proizvoda za poznatog francuskog kupca. Riječ je o proizvodima koji predstavljaju kombinaciju masivnih i pločastih materijala. Dijelove i segmente masivnog namještaja proizvodi jedno preduzeće, dok se-gmente pločastog namještaja proizvodi drugo, partnersko preduzeće. Takođe, postoje primjeri uspješne saradnje preduzeća koje se bave tapaciranjem raznih vrsta stolica, dok njihovi partneri vrše proizvodnju metalnih dijelova stolica, drvenih kostura stolica, kao i višeslojnih pločastih segmenata otpresaka (koji njima služe kao kostur ili osnova za tapaciranje - oblaganje spužvom, tekstil-nim i kožnim materijalima).

Direktori preduzeća su spremni da podijelile svoja iskustva o unapređenju proizvoda ili procesa, prvenstveno sa istomišljenicima, korektnim partnerima, kupcima, kao i sa nekonkurentskim preduzećima. Najuspješnija preduzeća su takođe spremna da podijele svoja iskustva, ali van svojih proizvodnih pogona zbog loših iskustava u prethodnom periodu (pokušaji kopiranja tehnoloških rješenja i konstrukcionih detalja iz procesa proizvodnje).

Većina preduzeća iz drvoprerađivačkog sektora je djelimično spremna na sa-radnju po osnovu slobodnih tehnoloških kapaciteta. Uska grla u procesu pro-izvodnje se obično rješavaju nabavkom nove opreme, a eventualne slobodne kapacitete, jedan broj preduzeća je spreman da ustupi drugima na korišćenje na komercijalnoj bazi (pružanje usluga). Vodeća preduzeća nisu spremna za pružanje proizvodnih usluga zbog zaštite vlastitih tehnoloških rješenja, popunjenosti kapaciteta i orijentacije na proizvodnju vlastitih proizvoda, ali mogu ponuditi usluge razvoja proizvoda u ograničenom vremenskom peri-odu (početkom ljeta).

Preduzeća se u poslovanju suočavaju sa određenim problemima za čije rje-šavanje nemaju ni internih kapaciteta ni eksterne podrške. Jedan od najvećih je svakako problem nedostatka radne snage i neadekvatnog stručnog znanja. Direktori smatraju da je neophodno unapređenje znanja ne samo za radnike u proizvodnji, već i za srednji menadžment i direktore preduzeća, jer se glav-na unapređenja procesa i proizvoda očekuju upravo od njih. Organizacija, upravljanje i kontrola proizvodnje predstavlja takođe jedan od većih izazova sa kojima se preduzeća sama teško nose. Ovom treba dodati probleme sa


kojima se preduzeća susreću tokom procesa uvođenja novih proizvoda, kao i potrebu za unapređenjem tehničke pripreme, prodaje i upravljanja ljudskim resursima. Neka preduzeća imaju probleme sa nabavkom sirovina i lošom infrastrukturom (električna energija).

Sva preduzeća očekuju, trebaju i traže finansijsku i stručnu podršku. Finansijsku podršku preduzeća uglavnom ostvaruju preko međunarodnih projektnih gran-tova, dok od vladinih institucija takvu vrstu podrške niti traže, niti očekuju. Mnogo veći problem se javlja u podršci koja se odnosi na stručna znanja, jer preduzeća ne znaju kome da se obrate za pomoć. Najveći nedostaci stručnih znanja su identifikovani u mehaničkoj preradi drveta (tehnologije obrade, konstrukcione vrste spojeva, tehnološka rješenja), površinskoj obradi drveta (lakiranje) i segmentu upravljanja i organizacije proizvodnje. Kada je riječ o zadovoljstvu dostupnošću podrškom, ona preduzeća koja su koristila podršku su najčešće i zadovoljna, dok preduzeća koja nisu koristila podršku - nisu ni zadovoljna. Većina preduzeća smatra da vladine institucije (npr. ministarstva, komore) ne pružaju dovoljan nivo podrške preduzećima, a slično mišljenje vlada i za srednje škole i fakultete.

Saradnja između preduzeća postoji, ali je na skromnom nivou, sporadična, kratkotrajna (traje samo dok se ne riješi neki aktuelni problem) i funkcioniše bez posebnih pravila. Za povećanje saradnje potrebna je bolja, iskrenija i in-tenzivnija razmjena informacija. Faktori koji otežavaju saradnju su mentalitet, nedostatak povjerenja i prethodna loša iskustva u saradnji.

Preduzeća pokazuju umjeren interes za saradnju na bazi pružanja usluga za-snovanih na slobodnim proizvodnim kapacitetima. Znatan dio preduzeća nije spreman za takav vid saradnje, a u nekim slučajevima ne postoje tehnologije ni kapaciteti koje bi zadovoljili zahtjeve potencijalnih naručilaca usluga (npr. usluge lakiranja).

27

3.2.4. Uloga institucija podrške u uvođenju inovacija

Saradnja preduzeća sa institucijama podrške je veoma raznolika. Kreće se od dobrih iskustava i primjera dobre prakse, do potpune nesaradnje i ignorisanja. Jedno od pozitivnih iskustava se odnosi na dogovor preduzeća sa predstav-nicima srednje škole i jedinice lokalne samouprave u Tešnju na osnovu čega je upisano odjeljenje stolara, dok je preduzeće obezbijedilo izvođenje prakse u svojim pogonima. Kasnije je, za najbolje učenike, obezbijeđeno zaposlenje u tom preduzeću. U Prnjavoru i Prijedoru su takođe pokrenute inicijative za upis stolarskog odjeljenja u srednju školu, koje su na kraju završile formira-njem odjeljenja drvnih tehničara. Međutim, pomenuta odjeljenja su upisivala djeca koja nisu mogla upisati gimanziju ili atraktivnija četvorogodišnja za-nimanja i koja su bila zainteresovana za upis fakulteta, tako da rezultati nisu bili zadovoljavajući. Srednja škola i preduzeća u Gradišci su uspostavili dobru saradnju u oblasti organizacije prakse za učenike.

Saradnju sa relevantnim komorama i ministarstvima preduzeća ocjenjuju uglavnom negativno, navodeći da što je institucija podrške na višem nivou, to je podrška na nižem nivou. Znatan broj preduzeća smatra da institucije na entitetskom nivou (npr. Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva RS, Federalno ministarstvo razvoja, poduzetništva i obrta, Razvojna banka Federacije BiH) posjeduju kapacitet, ali ga ne koriste dovoljno. Kao veoma korisna je istaknuta inicijativa Ministarstva industrije, rudarstva i energetike Republike Srpske da se proizvođačima masivnog namještaja odgodi plaćanje šumskih sortimenata u terminu od 60 dana, ali to nije prihvaćeno od strane preduzeća Šume Republike Srpske.

Pojedina preduzeća su sarađivala sa relevantnim fakultetima (Mašinski fakul-tet u Banjaluci i Sarajevu) i uglavnom bili zadovoljni tom saradnjom, a neka preduzeća komentarišu da ni fakulteti ne koriste svoje kapacitete u dovoljnoj mjeri. Saradnja sa konsultantima se takođe ocjenjuje pozitivno, mada je oblast njihove ekspertize često relativno uska (uvođenje odgovarajućih standarda).

Međunarodni projekti koji pružaju podršku preduzećima se ocjenjuju kao vrlo korisni i u tom kontekstu se navode GIZ i Eda.


Kao institucije podrške, preduzeća percipiraju razvojne agencije i međunarod-ne organizacije, fakultete i relevantna ministarstva. U grupi međunarodnih organizacija i razvojnih agencija, preduzeća ističu GIZ u smislu finansijske podrške i Agenciju Eda kao korektnu organizaciju u svom domenu djelova-nja i mogućnostima. Mašinski fakultet se takođe spominje kao institucija koja ima određene kapacitete i koja bi trebalo da može pružiti stručnu podršku. Individualne konsultante preduzeća uglavnom pozitivno ocjenjuju, ali njihova podrška se odnosi na relativno usku oblast – uvođenje i primjenu odgovarajućih standarda (npr. FSC, CE, ISO). Neke srednje škole su postigle dobre rezultate u saradnji sa preduzećima (Gradiška, Tešanj), dok druge nisu bile tako uspješne (Prijedor, Prnjavor). Za ministarstva se smatra da posjeduju kapacitete, ali ih ne koriste u dovoljnoj mjeri, pa je mišljenje o njima relativno loše.

29

3.3. Inovacije i interakcije u metaloprerađivačkom sektoru

3.3.1. Trenutno stanje inovacija u MSP

Preduzeća metaloprerađivačkog sektora su u posljednjih nekoliko godina (sa akcentom na prethodnu godinu) najčešće vršili unapređenja procesa u smislu nabavke nove tehnološke opreme, poboljšanja organizacije rada (implemen-tacijom 5S sistema) i obuke radnika (u oblastima tehničkog crtanja, CAD modeliranja, materijala, tehnologija laserskog rezanja i ugaonog savijanja limova, kao i programiranja lasera i presa). Manji broj preduzeća ističe osva-janje novih proizvoda kao najvažnije aktivnosti u oblasti inovacija.

Zahtjevi kupaca predstavljaju osnovni motiv za unapređenja procesa proi-zvodnje koja se realizuju kroz nabavku tehnološke opreme. Nekad je to želja kupca da cjelokupnu narudžbu mogu da izvrše na jednom mjestu, težnja da se značajno skrati vrijeme proizvodnje i poveća kvalitet proizvoda, da se poveća obim proizvodnje postojećih proizvoda ili da se razviju novi. Neka preduzeća kao razlog unapređenja ističu neusaglašenosti koje su postojale u oblastima organizacije rada i upravljanja proizvodnjom, a koje su na taj način prevaziđene.

Kada je riječ o načinima na koje preduzeća unapređuju procese i proizvode, uglavnom je riječ o samostalnim poduhvatima u kojima učestvuju zaposleni preduzeća, pri čemu se potrebne aktivnosti finansiraju iz vlastitih sredstava. Zanimljiv je primjer preduzeća koje je razvilo novi proizvod (presu za su-blimaciju u grafičkoj industriji) na osnovu zahtjeva kupca iz inostranstva, gdje je tim od pet ljudi iz preduzeća osmislio prototip proizvoda, testirao ga i uspješno prezentovao kupcu, tako da su do sada isporučili oko deset presa. Neka preduzeća su unaprijedila procese uz pomoć iskusnih konsultanata koji su angažovani u okviru projekta CREDO Krajina koji je implementirala Eda. Rađeno je uvođenje 5S sistema za dva radna mjesta (projektovanje i montaža) pri čemu su postignute značajne uštede. Nakon završetka rada sa konsultan-tom, preduzeće je samostalno nastavilo da radi na uređivanju radnih mjesta za ručnu doradu. Direktor ističe da je u tom procesu najvažnije zajedništvo koje se postiže razgovorom – analizom, pa potom i dejstvom. On navodi da radnici u početku nisu bili spremni na promjene, ali kada shvate šta je cilj i kada na kraju vide rezultate rada i oni postaju zadovoljni.


Ideje za unapređenje procesa dolaze od menadžmenta preduzeća, a na osno-vu zahtjeva kupaca. Neka preduzeća imaju planski pristup razvoju predu-zeća – pripremaju petogodišnje planove koji se potom realizuju od strane menadžmenta, dok neki ističu da je ideja o proširenju proizvodnog pogona i unapređenju procesa nastala kao rezultat strategije o povećanju konkuren-tnosti preduzeća na inostranom tržištu. Značajan izvor ideja za unapređenje proizvoda predstavljaju sajmovi, konkurencija, kupci sa specifičnim zahtje-vima, kao i trendovi na tržištu (npr. stalno pooštravanje zahtjeva u pogledu emisije štetnih gasova na evropskom tržištu). Neki direktori ističu da ideje za unapređenje organizacije rada proizlaze iz vlastitog, kontinuiranog obrazova-nja (seminari, radionice, putovanja u inostranstvo, internet).

Preduzeća nemaju razvijen sistem nagrađivanja radnika za kvalitetne ideje i prijedloge za unapređenja. Većina direktora navodi da radnici jednostavno nisu „kadri“ da daju ideje ili da to rade isuviše rijetko, te da generalno među radnicima vlada velika apatija zbog opšteg stanja u društvu, mada postoje i pozitivni primjeri koji su završili nagrađivanjem radnika. Razvoj i projekto-vanje je svakako potrebno razdvojiti od procesa proizvodnje, a inovacije u procesu proizvodnje se smatraju izazovnim. Jedno od preduzeća navodi da se radnici koji pokažu interesovanje i daju dobre prijedloge nagrađuju tako što im se omogućuje posjeta nekom od sajmova.

Većina preduzeća vrši unapređenja u oblasti inovacija procesa koji su inicirani kao rezultat spoljašnjeg pritiska kupaca (kvantitetom ili kvalitetom proizvoda). Mali broj preduzeća vrši vlastiti razvoj proizvoda, jer zapravo i nemaju vlastite finalne proizvode. Oni koji ih imaju, ostvaruju dobre poslovne rezultate. Neka preduzeća nastoje da unaprijede organizaciju proizvodnje, kao i ljudske resurse kroz odgovarajuće obuke, ali se pri tome ne može govoriti o postojanju razvije-nog sistema za kontinuirano unapređenje proizvoda i procesa.

31

3.3.2. Proces uvođenja i efekti inovacija

Preduzeća ističu zadovoljstvo različitim stvarima u procesu uvođenja inovaci-ja. Neki su posebno zadovoljni osvojenim proizvodom, njegovim pakovanjem i reakcijama kupaca, neki unapređenjem procesa i proširenjem prostornih kapaciteta, a neki su opet zadovoljni dostignućima pojedinih radnika na koje mogu računati u budućnosti. Pored ovoga, pojedina preduzeća izražavaju zadovoljstvo činjenicom što su za nabavku izuzetno skupe tehnološke opreme sami obezbijedili finansijska sredstva, a drugi kao uspjeh ističu cijenu koju su uspjeli ispregovarati prilikom nabavke tehnološke linije za mašinsku obradu metala.

Proces uvođenja inovacija je mogao biti lakši da su preduzeća imala više in-formacija o tehnološkim sistemima, da su prilikom razvoja proizvoda imali više vlastite opreme, kao i kvalitetnije radne snage. Određena preduzeća su navodila da je prilikom osvajanja novog proizvoda nedostajalo tehnološke discipline, da su problemi nastajali prilikom nabavke materijala i da su cijene repromaterijala bile nepredvidive. Više preduzeća navodi da je za implemen-taciju projekta nedostajalo vremena kako bi se radnici saživjeli sa novom organizacijom rada i kako bi se više vremena provodilo sa zaposlenima, po-sebno onim mlađim. Otežavajuću okolnost predstavljaju barijere od strane evropskih država na uvoz tehnoloških sistema (mašina) u BiH koje po mišlje-njima nekih direktora još uvijek postoje, a značajnu olakšicu privrednicima bi predstavljalo ukidanje carine i PDV-a na uvoz mašina kao osnovnih sredstava.

Većina direktora preduzeća je, za unapređenja koja su provodili, tražilo podrš-ku od različitih institucija, agencija, organizacija i drugih institucija podrške. Neki direktori su tražili podršku od Privredne komore, čiji predstavnici su se trudili, ali na kraju nisu uspjeli da im pomognu. Neki su se za podršku obra-ćali predstavnicima opštine i srednje škole, ali to nije dalo rezultate. Većina direktora preduzeća navodi da su dobili finansijsku podršku za nabavku nove tehnološke opreme i unapređenje procesa od domaćih i međunarod-nih agencija i organizacija – GIZ, UNDP, Eda, u okviru projekata koje su ove organizacije provodile. Direktori pojedinih preduzeća koja su u stranom vlasništvu su tražili podršku za tehnološka unapređenja od strane vlasnika, koji su im izašli u susret.


Efekti uvođenja inovacija, odnosno unapređenja proizvoda i procesa se uglav-nom mogu podijeliti u sljedeće grupe, i to: efekti koji se odnose na ukupno povećanje poslovnih rezultata preduzeća (povećanje prihoda, izvoza, dobiti i sl.) i efekti u pogledu povećanja kvaliteta proizvoda, povećanja kapaciteta proizvodnje, proširenja tržišta i povećanja konkurentnosti preduzeća. Jedno od preduzeća navodi da je provedenim tehnološkim unapređenjem proši-ren i kompletiran portfolio usluga preduzeća, što je imalo za posljedicu i odgovarajuće finansijske efekte. Neki su unapređenjem procesa (nabavkom mašine za poliranje) uspjeli skratiti operacioni ciklus sa 20 na 1 minutu, čime su značajno skratili cjelokupni tehnološki ciklus, povećali produktivnost i proširili proizvodni program u skladu sa zahtjevima kupca. Interesantan je primjer preduzeća koje je kroz odgovarajuće obuke radnika uspjelo da obje-dini procese tehničke pripreme i rezanja na laseru, što je imalo za rezultat povećanje efikasnosti upravljana mašinom i povećanje obima proizvodnje. Neka preduzeća kao rezultat unapređnja ističu bolji kvalitet završnih radova, manju učestalost oštećenja pozicija prilikom transporta i montaže, te sma-njenje transportnih troškova. Ona preduzeća koja su osvojila nove proizvode su time poboljšala svoju konkurentnost i poziciju na tržištu, što je uticalo i na povećanje prihoda.

Direktori preduzeća su uglavnom zadovoljni provedenim unapređenjima i os-tvarenim efektima (finansijski, kvantitativni, kvalitativni), ali su pritom neke stvari mogle biti bolje. Preduzeća smatraju da institucije podrške za preduzeća čine nevladine i međunarodne agencije sa svojim razvojnim fondovima, dok se stvarne institucije podrške (one koje bi to trebale da budu) uopšte ne spominju. To ilustruje i činjenica da oni koji su tražili podršku od vladinih institucija po-drške, najčešće je nisu dobili. Zanimljivo je i to da neka preduzeća uopšte nisu tražila nikakvu podršku za planirana unapređenja.

33

3.3.3. Interakcije i saradnja u procesu uvođenja inovacija

U segmentu istraživanja koji se odnosi na interakcije u procesima uvođenja unapređenja proizvoda i procesa, preduzeća uglavnom ističu da im je po-trebna prije svega finansijska, ali i stručna podrška. Finansijsku podršku pre-duzeća očekuju od razvojnih fondova, nevladinih i međunarodnih agencija, mada bi trebalo da ovakvu podršku takođe pružaju Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva Republike Srpske, kao i opštinski organi. Kada je riječ o stručnoj podršci, nekoliko preduzeća je zainteresovano za podršku u oblasti organizacije proizvodnje i novih tehnologija, a interesovanje za podrškom postoji i u oblasti zavarivanja i osvajanja novog proizvoda za poznatog kupca. Preduzeća generalno ne znaju gdje mogu da dobiju stručnu podršku, niti koji je kapacitet te podrške. Ona preduzeća koja raspolažu vrlo specifičnim teh-nologijama smatraju da podršku ne mogu pronaći na ovim prostorima. Neka preduzeća bi tražila podršku od međunarodnih konsultanata i Republičke agencije za razvoj malih i srednjih preduzeća.

Većina preduzeća tvrdi da su podrška, ali i informacije u vezi sa potencijal-nom podrškom, teško dostupni. Procedure za prijave na projektne grantove nisu jednostavne i zahtijevaju dosta vremena i angažovanja ljudskih resursa.

Stepen zadovoljstva preduzeća pruženom podrškom je različit. Preduzeća koja su koristila podršku projektnih grantova su uglavnom zadovoljna, dok se nezadovoljstvo izražava izostankom podrške od strane vlasti na entitet-skom i opštinskom nivou. Oni koji su koristili stručnu podršku (instituti za zavarivanje iz Tuzle i Beograda) su zadovoljni saradnjom.

Frekvenciju korišćenja podrške, preduzeća najčešće povezuju sa frekvencijom objavljivanja projektnih poziva za sufinansiranje projektnih prijedloga, odno-sno kad god im se za to ukaže prilika. Neka preduzeća rijetko koriste prilike za podršku, jer su im takvi projekti neizvodljivi iz vremenskih, finansijskih ili drugih razloga ili smatraju da takvih prilika nema.

Kada je riječ o spremnosti da se pomogne drugim preduzećima u smislu pru-žanja besplatnih savjeta u vezi sa organizacijom, tehnologijom, prenosom vla-stitih (dobrih i loših) iskustava, direktori su uglavnom spremni na to, onima koje poznaju i koje smatraju korektnim. Većina njih to radi dobronamjerno, bez finansijskih obaveza, u cilju izgradnje dobrih odnosa, razvoja saradnje,


povećanja konkurentnosti ali i obezbjeđenja dobrih povratnih informacija. Neki direktori smatraju da je veoma važno dijeliti informacije sa drugim preduzećima i međusobno sarađivati kako bi se mogao obezbijediti dovoljan kapacitet za potrebe velikih kupaca iz Zapadne Evrope, a koji preduzeća po-naosob nemaju. Zabilježen je slučaj dobre saradnje i razmjene informacija i iskustva između dva preduzeća u oblasti unapređenja proizvodnih proce-sa. Takođe, savjeti i informacije se dijele kupcima, radi pravilnog korišćenja opreme i unapređenja procesa. Neka preduzeća nisu imala priliku da pomažu drugima u smislu dijeljenja informacija, ali ih i ne kriju. Ima i onih preduzeća koja su „zatvorenija“ za saradnju - nisu nikom pomagali, niti je menadžment preduzeća raspoložen za to.

Saradnja na komercijalnoj osnovi, u smislu angažovanja kooperanata koji obavljaju određene usluge (npr. usluge farbanja, mašinske obrade i sl.), javlja se sporadično. Povod za takvu saradnju je nedostatak vlastitih proizvodnih kapaciteta, potrebnih tehnologija ili prijavljivanje za realizaciju većih poslo-va. U tom smislu, često je riječ o „prinudnoj“ saradnji – preduzeća bi bila najsrećnija da imaju kompletiran tehnološki proces, ali je to vrlo teško ostva-riti, pa zato međusobno sarađuju. Preduzeća su uglavnom zadovoljna ovom saradnjom, mada ima i negativnih iskustava - kvalitetom izvršenih usluga, nepoštovanjem dogovorenih rokova, nerealno visokim cijenama za tražene usluge i dr.

Direktori smatraju da bi više neformalnog druženja i bolji protok kvalitetnih informacija uz kreiranje baze podataka o kapacitetima i mogućnostima pre-duzeća doprinijeli većem stepenu saradnje između preduzeća. Neki smatraju da je potrebno da se pojavi neko „treći“ (npr. veliki kupac) da inicira saradnju između preduzeća ili neko ko bi na „zdravim osnovama“ okupljao preduzeća i bio njihov koordinator. Faktori koji otežavaju uspostavljanje i jačanje saradnje između preduzeća su slaba informisanost o proizvodnim mogućnostima i kapacitetima uz nizak kvalitet - nepouzdanost postojećih informacija, nere-alna očekivanja, strah od konkurencije, loša iskustva u smislu nepostizanja traženog kvaliteta i zadatih rokova isporuke, sujeta koja potiskuje racionalne motive i nedostatak stručnih znanja.

Gotovo sva preduzeća koja imaju nedovoljno iskorišćene proizvodne kapaci-tete i opremu, rado bi ih ustupila drugima na komercijalnoj osnovi (pružanje proizvodnih usluga). Neka preduzeća navode da imaju višak kapaciteta u

34

35

oblasti mašinske obrade (glodanje, struganje) predmeta velikih gabarita, kao i sačmarenja u raspoloživosti oko 30%. Sa druge strane, isto preduzeće ima usko grlo u termičkoj obradi (žarenje), a često i u zavarivanju. Drugo pre-duzeće navodi da ima neiskorišćen kapacitet u oblasti farbanja, konifikacije, savijanja cijevi i zavarivanja robotom (oko 50% kapaciteta), dok se usko grlo javlja u operacijama brušenja i poliranja. Uglavnom sva preduzeća imaju višak kapaciteta na nekim operacijama (mašinama) i uska grla na nekim drugim. Uska grla se pokušavaju riješiti korišćenjem usluga drugih preduzeća ili na-bavkom nove mašine (kada se često pojavljuje višak kapaciteta na toj mašini).

Direktori preduzeća ističu potrebu za finansijskom i stručnom podrškom. Finansijsku podršku direktori uglavnom povezuju sa projektnim grantovima koji se realizuju od strane međunarodnih organizacija i domaćih agencija (GIZ, UNDP, Eda). Stručna podrška je najtraženija u oblastima upravljanja i organi-zacije proizvodnje i pojedinih tehnologija obrade (CNC obrada, zavarivanje). Smatra se da je podrška jako teško dostupna, a najveći razlog za to je slaba informisanost direktora preduzeća, dijelom i zbog njihove prezauzetosti. Kada je riječ o internim kapacitetima preduzeća za realizaciju unapređenja procesa i proizvoda, stiče se utisak da ona preduzeća koja imaju više visokoobrazovanih kadrova provode veći broj takvih unapređenja, pri čemu se ona smatraju sastav-nim dijelom poslovanja. Direktori preduzeća su relativno otvoreni i raspoloživi za saradnju sa drugim preduzećima, a ona se u nekoj mjeri sada već i odvija i to najčešće u dva tipična slučaja. Prvi, kada veliko preduzeće diktira uslove saradnje značajno manjem preduzeću i drugi, kada preduzeća koja međusobno sarađuju nisu međusobni konkurenti, odnosno kada posjeduju dijametralno različite nivoe i vrste tehnologija. U preduzećima je identifikovan značajan slobodan tehnološki kapacitet koji su preduzeća spremna da ustupe drugim preduzećima pod komer-cijalnim uslovima (pružanje odgovarajućih usluga).


3.3.4. Uloga institucija podrške u uvođenju inovacija

Preduzeća generalno imaju različite stavove o institucijama podrške. Preduzeća koja su sarađivala sa nekim od institucija podrške uglavnom imaju pozitivna iskustva, dok značajan broj preduzeća uopšte ne sarađuje sa insti-tucijama podrške, pa imaju predrasude o njima.

Direktori smatraju da Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva Republike Srpske, kao i opštinska odjeljenja nadležna za privredu imaju značajne ka-pacitete, ali ih ne koriste. Pored ovih institucija podrške, preduzeća pomi-nju i Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske, Privrednu komoru Republike Srpske, Mašinski i Tehnološki fakultet. U segmentu pronalaska radne snage, preduzeća kao relevantne institucije podrške navode Zavod za zapošljavanje i privatne agencije za posredovanje u zapošljavanju. Smatra se da bi kapacitete ovih institucija trebalo usmjeriti kako bi se obezbijedila po-drška realnom sektoru. Agencija Eda se pominje u kontekstu korisnih proje-kata iz oblasti organizacije i upravljanja proizvodnim procesima i upravljanja proizvodnjom.

Jedno od preduzeća navodi da sarađuje sa institutima, konsultantima i sred-njom školom i da su generalno zadovoljni saradnjom, mada uvijek može bolje. Ne poznaju kapacitete Mašinskog fakulteta, a imaju potrebu za takvim infor-macijama. Neka preduzeća iz Prijedora su sarađivala sa Agencijom PREDA oko pisanja projektnih prijedloga. Interesantno je iskustvo jednog preduze-ća sa Arhitektonskim fakultetom u Banjaluci u oblasti industrijskog dizajna stolica, pri čemu se ta saradnja ocjenjuje kao odlična. Uspostavljanje Biznis kluba neki smatraju dobrom idejom, ali je odnos utrošenog vremena i efekata mali. Pozitivnom se ocjenjuje saradnja sa Mašinskim fakultetom, a ističe se i Agencija Eda koja realizuje dobre projekte u saradnji sa Institutom Adizes SEE. Neki direktori su sarađivali sa FIPA-om i Privrednom komorom, ali navode da nisu zadovoljni postignutim rezultatima. Ilustrativan je komentar jednog od direktora koji kaže da su institucije podrške „kao sveta vodica - niti pomažu, niti odmažu“. Slično je mišljenje jednog od direktora koji smatra da nijedna od institucija podrške nema kapacitet, niti je korisna za preduzeća.

37

Ona preduzeća koja su imala konkretnu saradnju sa nekom od institucija po-drške (fakulteti, srednje škole, agencije, konsultanti) su uglavnom zadovoljna postignutim efektima, pri čemu se od institucija podrške izdvajaju Mašinski fakultet i Agencija Eda. Značajan dio preduzeća koji nije sarađivao sa institu-cijama podrške, vođen predrasudama, nema pozitivno mišljenje o njima.

Najvažnije institucije podrške za preduzeća bi trebalo da budu Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva i Privredna komora Republike Srpske i direk-tori uglavnom smatraju da oni imaju kapacitete za podršku, ali je ne pružaju u dovoljnoj mjeri. Samim tim, preduzeća nemaju pozitivno mišljenje o vladinim institucijama podrške. Stiče se utisak da su preduzeća prepuštena i orijentisa-na sama prema sebi, da ne znaju gdje treba i gdje mogu da pronađu podršku, pa je uglavnom ni ne očekuju. Naravno, ukoliko se ona desi, ona je više nego dobrodošla.


3.4. Sličnosti i razlike u inovacijama u drvoprerađivačkom i

metaloprerađivačkom sektoru

Unapređenja procesa, za oba sektora, uglavnom su uzrokovana pritiskom od strane krajnjih kupaca (posebno za preduzeća koja uslužno izrađuju pro-izvode za posrednika ili krajnjeg kupca) i zahtjeva tržišta, bilo da se radi o kvantitetu ili kvalitetu proizvoda. S druge strane, probleme koji nastaju u procesu proizvodnje preduzeća rješavaju ili nabavkom opreme ili zapošljava-njem proizvodnih radnika. Pri tome, preduzeća ne implementiraju savremene principe upravljanja nabavkom, tehničkom pripremom, proizvodnjom, kon-trolom i prodajom, kao i organizacijom rada. Ipak, određeni broj preduzeća počinje razmišljati u tom pravcu, ali bez ikakvih ideja o načinu rješavanja ovih problema. Direktori preduzeća navode kako bi rado mijenjali upravljanje i organizaciju preduzeća, ali ne poznaju zahtjeve, ciljeve, metode, ljude, troš-kove i vrijeme potrebno za realizaciju tih promjena. Često su direktori samo deklarativno spremni na promjenu organizacije i upravljanja preduzećem, a u stvarnosti ipak žele da u potpunosti zadrže apsolutnu kontrolu nad svim funkcijama preduzeća. Kod nabavke opreme (najčešće nove), često se nailazi na problem opravdanosti takve nabavke. Naime, preduzeća često imaju prak-su da vrše nabavku tehnološke opreme bez studiozne analize kvalitativnih zahtjeva proizvoda i kvantitativnih zahtjeva iz procesa proizvodnje. Ukoliko se ovom pristupu dodaju subvencije za nabavku opreme od strane međuna-rodnih projektnih grantova, često se kao rezultat pojavljuju djelimično ili pot-puno neiskorišćeni kvalitativni i kvantitativni kapaciteti nabavljene opreme.

Sa druge strane, unapređenje proizvoda najčešće zahtijeva angažovanje viso-koobrazovane radne snage (u većem broju), te implementaciju savremenih metoda razvoja proizvoda, projektovanja, simulacija, optimizacija, tehničke pripreme, proizvodnje, montaže, pakovanja i dr. što dovodi do povećanja troškova, na šta preduzeća uglavnom nisu spremna. Ona preduzeća koja imaju vlastiti proizvod nisu spremna da značajnije ulažu u razvoj proizvoda. Preduzeća ne posjeduju naviku angažovanja eksternog projektovanja i razvoja proizvoda, jer smatraju da je to prevelik trošak koji donosi skromne efekte. Značajno je pomenuti i to da većina preduzeća ne posjeduje potrebne teh-nologije (npr. skeneri, softveri, ispitna i laboratorijska oprema) za inovacije postojećih i uvođenje novih proizvoda.

39

Procesi inovacija (unapređenja) proizvoda i procesa, u oba sektora, vrše se bez uspostavljenog sistemskog rješenja. Skoro nijedno preduzeće ne posjeduje sistem nagrađivanja radnika za realizovane ideje u vezi sa unapređenjem pro-cesa i proizvoda (ima ga samo jedno vrlo inovativno preduzeće od ukupno šesnaest preduzeća obuhvaćenih istraživanjem u oba sektora).

Preduzeća iz drvoprerađivačkog i metaloprerađivačkog sektora imaju gotovo identične percepcije u vezi sa institucijama podrške. Smatra se da podrška preduzećima za unapređenje procesa i proizvoda od strane institucija po-drške gotovo da ne postoji. Kao korisne institucije podrške neka preduzeća pominju međunarodne organizacije i domaće razvojne agencije (u kontekstu projektnih grantova) i fakultete. Stručnu podršku, ograničenu po kapacitetu i mogućnostima, moguće je dobiti na Mašinskom i Tehnološkom fakultetu, ali zbog tromosti i nedovoljne angažovanosti fakulteta, kao i nedovoljne informi-sanosti samih preduzeća, u ovim oblastima nije došlo do značajnijih realiza-cija podrške. Ipak, najveća očekivanja preduzeća iz oba sektora su usmjerena ka Ministarstvu industrije, energetike i rudarstva Republike Srpske, za koje preduzeća smatraju da ima najveći kapacitet i da mora da pruži podršku preduzećima, ali to sada ne čini u dovoljnoj mjeri.

Neke od osnovnih razlika koje se mogu uočiti u procesima unapređenja pro-cesa i proizvoda između drvoprerađivačkog i metaloprerađivačkog sektora obuhvataju zastupljenost i raspoloživost visokoobrazovanog kadra i stepen tehnološke složenosti proizvoda. Sa stanovišta zastupljenosti visokoobra-zovanog kadra, može se zaključiti da je veći broj visokoobrazovanog kadra zabilježen u preduzećima metaloprerađivačkog sektora, u odnosu na drvopre-rađivački sektor. U direktnoj vezi je i raspoloživost ovog kadra na tržištu rada, za koju se može reći da je alarmantna. Razlog leži u činjenici nepostojanja visokoobrazovne ustanove u oblasti mehaničke prerade drveta u sjevernom dijelu BiH, kao i nepostojanja podrške od strane institucija podrške (fakul-teta, ministarstava). Ovome treba dodati i skromnu zainteresovanost samih preduzeća iz oblasti drvoprerade, za obrazovanje i podršku ovoj vrsti kadra. Ovakav alarmantan podatak direktno utiče na hroničan nedostatak stručnog znanja u oblasti drvoprerade. Nedostatak visokoobrazovanog kadra i stručnog znanja predstavljaju osnovne nedostatke za kvalitetnije i obimnije unapre-đenje proizvoda i procesa u drvoprerađivačkom sektoru. Nešto bolja situa-cija po pitanju visokoobrazovanog kadra i znanja je u metaloprerađivačkom sektoru, jer pored novoobrazovanog kadra, postoji i značajan broj iskusnog


(postojećeg) visokoobrazovanog kadra. Ova činjenica izdvaja metaloprera-đivački sektor kao sektor koji ima bolje pretpostavke za implementaciju una-pređenja proizvoda i procesa.

Još jedna od važnih razlika između drvoprerađivačkog i metaloprerađivačkog sektora se odnosi na stepen složenosti proizvoda koji je u drvoprerađivačkom sektoru u prosjeku niži od stepena složenosti proizvoda metaloprerađivač-kog sektora. Razlog za to se ogleda u materijalima, tehnologijama, primjeni proizvoda, gabaritima proizvoda, raspoloživosti prirodnih resursa i stepenu finalizacije proizvoda od drveta u identifikovanim preduzećima. To je ujed-no i jedan od razloga zašto postoji više preduzeća sa vlastitim proizvodima u drvoprerađivačkom sektoru. Riječ je uglavnom o proizvodima relativno jednostavne konstrukcije, niskog stepena složenosti, prostih materijala (npr. kuhinje, ormari, stolovi, podovi). Takođe, preduzeća u drvoprerađivačkom sektoru su zatvorenija za saradnju zbog svojih (uglavnom zaokruženih) teh-noloških kapaciteta. Sa druge strane, preduzeća iz metaloprerađivačkog sek-tora imaju ograničene kapacitete (skuplja tehnološka oprema, mašine, alati, materijali, različite vrste tehnologija, zahtjevni materijali) i prinuđena su na saradnju. U prilog tome, može se reći da je trenutna saradnja intenzivnija u metaloprerađivačkom sektoru u odnosu na drvoprerađivački sektor, što potvrđuju i nalazi istraživanja.

Prilikom realizacije ovog istraživanja identifikovani su i osnovni nedostaci za uspostavljanje bolje saradnje između preduzeća. Ti nedostaci se prvenstveno odnose na nedostatak pouzdanih informacija o tehnološkim kapacitetima i mogućnostima pojedinačnih preduzeća, spremnosti preduzeća na realizaciju saradnje, potencijalnih kupaca, kao i oblika same saradnje. Informacije ne-dostaju i u oblasti saradnje između preduzeća i institucija podrške, u smislu kapaciteta i portfolija usluga institucija podrške (fakulteta, instituta, srednjih škola, konsultanata, individualnih eksperata). Nedostatak povjerenja između samih preduzeća, najčešće uzrokovan prethodnim lošim iskustvima, strahom od konkurencije i strahom od preuzimanja kupaca, kao i mentalitet pojedi-nih direktora predstavljaju izazove za realizaciju kvalitetnije saradnje između preduzeća i mogućeg uspostavljanja inovacionog sistema.

41

4. Saradnja u privredi –

nova saznanja stečena novim metodama

Cynefin je konceptualni okvir za razumijevanje i uvažavanje kompleksnosti. Naime, problemi i stvarne situacije bitno se međusobno razlikuju u pogledu objektivne (ne)izvjesnosti, uticaja konteksta i mogućnosti pouzdanog odre-đivanja stvarnih posljedica planiranih intervencija pri njihovom kreiranju i uvođenju, dakle unaprijed. Za neke probleme je moguće unaprijed, uglavnom na osnovu analiza i ekspertiza predvidjeti rezultirajuće efekte. U takvim slu-čajevima je moguće preuzeti i prilagoditi dobre prakse iz drugih sredina. To su očite i komplikovane situacije. Neke probleme odlikuje niz dinamičnih interakcija između aktera i nevidljivi obrasci ponašanja, zbog kojih čak ni uz pomoć eksperata nije moguće predvidjeti efekte planiranih intervencija, tj. nije moguće utvrditi uzročno-posljedične veze prije intervencije. Ove vrste situacija mogu biti kompleksne i haotične (Snowden & Boone, 2007).

Planirane intervencije je potrebno prilagoditi tome o kakvoj se situaciji radi. Postoje četiri vrste situacija: očite, komplikovane, kompleksne i haotične. Ukoliko se radi o očitoj situaciji, uzročno-posljedična veza je jasna i inter-vencija se može sprovesti bez odlaganja. Ukoliko se radi o komplikovanoj situaciji, nije svima jasno šta se dešava, ali postoje ljudi kojima jeste – eksperti. Uz njihovu pomoć je moguće doći do svrsishodne intervencije. Ukoliko je situacija kompleksna, a situacije su često takve ukoliko u njima učestvuju ljudi, do uzročno-posljedične veze se ne može doći prije intervencije, sem ukoliko se ta situacija nije ranije dešavala i intervencije su davale približno sličan rezultat (tj. postoji iskustvo). Tada se može sa velikom vjerovatnoćom predvidjeti. Ukoliko se situacija nije ranije dešavala, jedini način da se upozna sistem, odnosno odnosi između aktera, je djelovanjem i testiranjem. Razvija se niz probnih intervencija i vremenom se eliminišu one koje ne daju rezul-tate, a nastavlja rad na onima koje daju.


Slika 1. Grafički prikaz okvira Cynefin

Kompleksno

Omogućavajuća ograničenja

Prakse u nastajanjuprobaj-razumi-odgovori

Haotično

Odsustvo ograničenja

Nove praksedjeluj-razumi-odgovori

Rigidna ograničenja

Najbolje prakserazumi-kategorizuj-odgovori

Ograničenja pomoću kojih se upravlja

Dobre prakserazumi-analiziraj-odgovori

Komplikovano

Očito

4.1. Metodologija

SenseMaker je alat koji je dizajniran tako da prati i istražuje kompleksne teme i procese iz ugla ljudi, koristeći njihove priče (narative), odnosno uglove gledanja. Ovaj alat koristi sadržaj priča da objasni „šta se stvarno dešava“. Zahvaljujući tome što ispitanici, osim dijeljenja svoje priče, istu objašnjavaju u okviru ranije definisanog okvira (grafički predstavljenog), smanjuje se šansa da istraživač svojim subjektivnim razumijevanjem stvari smanji objektivnost rezultata. Narativi, odnosno priče, predstavljaju prirodni način na koji ljudi prenose i interpretiraju svoje iskustvo. Zahvaljujući mobilnim uređajima i internetu, omogućeno je da, osim zapisanih narativa, oni budu u formi audio snimaka, a u izuzetnim situacijama i u formi fotografija.

Ispitanici, nakon dijeljenja svoje priče, prolaze kroz niz apstraktnih konstruk-cija u grafičkoj formi (signifiers), koji daju smisao priči. Ispitanik prolazeći

43

kroz signifajere dodaje priči dublje nivoe značenja i kvantifikuje podatke, što omogućava da se zbir svih priča vizuelno prikaže na način da se mogu uočiti obrasci ponašanja ili djelovanja.

Postavljanjem pitanja: „Kako da imamo više ovakvih priča?“, otvara se prostor za intervencije koje nisu zasnovane za idealnoj slici budućnosti, već realnim unapređenjima.

4.2. Nalazi - poslovno umrežavanje – SenseMaker istraživanje

Unapređenje saradnje između preduzeća, kao i saradnja između preduzeća i ostalih subjekata koji utiču na uspjeh poslovanja, bilo je u fokusu brojnih ini-cijativa u BiH. Pored toga, iskustva pokazuju da još uvijek postoji potreba za unapređenjima. U cilju bolje pripreme narednih inicijativa u ovoj oblasti, Eda je provela istraživanje na temu poslovnog umrežavanja. Istraživanje je izvede-no uz korištenje alata za istraživanje u kompleksnim situacijama SenseMaker razvijenog od strane kompanije CognitiveEdge. Više informacija o kompaniji CognitiveEdge i alatu SenseMaker, raspoloživo je na veb-stranicama: http://cognitive-edge.com/ i http://cognitive-edge.com/sensemaker/.

Potreba za različitim oblicima saradnje između preduzeća svakako postoji. Nekad se radi o zajedničkom poslu. Nekad se radi o zajedničkom naporu da se poboljša poslovno okruženje. Istraživanje je fokusirano na to kako preduzeća vide umrežavanje i kakva su njihova iskustva.

Istraživanjem su prikupljene 93 priče koje se odnose na gore navedeno pitanje.

Ispitanici su direktori, menadžeri, vlasnici ili osobe u preduzećima koje su najbolje upoznate sa aktivnostima na poslovnom umrežavanju sa drugim preduzećima.

Prikupljanje podataka je obavljeno lično, e-mailom i putem web sajta. Provedeno je u periodu novembar 2015 - mart 2016. godine.


Nalazi istraživanja

Istraživanje je pokazalo da su interakcije između ljudi bile takve da su ljudi većinom sarađivali jedni sa drugima, dok je broj slučajeva u kojima su se takmičili ili ignorisali malobrojniji, ali i dalje značajan. Uočeno je da su u slučajevima saradnje rezultati bili pozitivne priče i uspješno urađeni poslovi. Slučajevi u kojima su se ljudi takmičili jedni sa drugima su otprilike polovično obojene pozitivnim i negativnim emocijama, dok su slučajevi kada su se ljudi ignorisali gotovo po pravilu, rezultirali lošim iskustvom za partnere.

Saradnja izaziva pozitivne i jako pozitivne emocije. Nivo zadovoljstva znatno opada kada se ljudi međusobno takmiče, dok slučajevi kada se ignorišu proi-zvode po pravilu negativna iskustva.

Vidljiva je razlika u odnosu na veličinu preduzeća. Ljudi iz srednjih i velikih preduzeća znatno više sarađuju jedni s drugima od mikro i malih preduzeća. Vrlo su rijetke priče u kojima su se ljudi ignorisali prilikom saradnje srednjih firmi (u slučaju velikih firmi takvi slučajevi uopšte nisu zabilježeni).

Veća preduzeća sarađuju jedna sa drugima, a manje se takmiče i ignorišu.

Na stvaranje partnerstva najviše utiču druge firme koje su na istom nivou u lancu vrijednosti (partneri), ali je takođe značajan broj iskustava kada su uticali kupci i dobavljači. Kada je riječ o srednjim i velikim preduzećima, uglavnom partneri utiču na saradnju, rjeđe dobavljači, a kupci zanemarivo.Ako se izoluju metalski i drvoprerađivački sektor, primjećuje se da je u me-talskom sektoru na stvaranje partnerstava najviše utiču firme na istom nivou, dok je u drvoprerađivačkom sektoru uticaj ravnomjerno raspoređen između firmi na istom nivou (partnera), kupaca i dobavljača.

U metalskom sektoru na otpočinjanje saradnje najviše utiču partnerske firme, a u drvoprerađivačkom je uticaj podjednako raspoređen između partnera, do-bavljača i kupaca.

Sa rastom redovnosti interakcija, rastu i pozitivne emocije, tj. više je uspješnih saradnji. Najviše je pozitivnih priča u kojim su ljudi imali redovne interakcije i povjerenje jednih u druge. S druge strane, istraživanje je pokazalo da su se neuspješne saradnje dešavale kada su ljudi imali obaveze jednih prema dru-gim i povjerenje, ali bez redovnih interakcija.

45

Saradnja se mahom dešava zahvaljujući samim preduzećima, uz poneki slučaj kada su saradnju omogućile asocijacije/mreže. Uticaj Vlade, odnosno insti-tucija je skoro nepostojeći. Osim toga, saradnja iz priča prikupljenih istraži-vanjem se nije dešavala zahvaljujući zvaničnim procesima i sastancima, već su se ljudi oslanjali na slučajne sastanke i usluge. Iz ovoga se može zaključiti da se saradnja dešava spontano, slučajnim kontaktima, bez značajne podrške.

U metalskom sektoru na otpočinjanje saradnje najviše utiču partnerske firme, a u drvoprerađivačkom je uticaj podjednako raspoređen između partnera, do-bavljača i kupaca.

Slika 2. Primjena SenseMaker alata

Ko je omogućio da dođe do saradnje?

Asocijacije/Vaše mreže

Vlada/institucije Sama preduzeća


Pri uspostavljanju saradnje, na ljude najviše utiču trenutne potrebe i bu-dući pravac, ranija praksa u manjoj mjeri. Interesantno je da se u tri-jadi (trenutne potrebe – ranija praksa – budući pravac) izdvaja pod-ručje izuzetno dobrih iskustava. Radi se o pričama grupisanim između trenutnih potreba i budućeg pravca. Područje dominantnog uticaja ra-nije prakse je obojeno negativnim emocijama, tj. lošim iskustvima. Uočen je obrazac da, što je veće preduzeće, to ranija praksa manje utiče na uspostavljanju saradnje, pa tako je kod velikih preduzeća (>250 zaposlenih) zabilježena samo jedna priča u kojoj je pri uspostavljanju saradnje dominan-tan bio uticaj ranije prakse.

Najbolja iskustva su kada na uspostavljanje saradnje utiču trenutne potrebe i budući pravac. Najlošija kada dominantan uticaj imaju ranije prakse.

Pri saradnji, najmanje su kao pomoć doživljavani podsticaji/nagrade. Najviše su kao pomoć doživljavane vještine, a značajno manje veze/mreže.

Kada se govori o saradnji, preduzeća ne doživljavaju podsticaje kao pomoć. Njima su od pomoći potrebne vještine.

Pri saradnji, ljudi su dominantno bili zabrinuti za finansije. Nešto manje su bili zabrinuti za reputaciju, a najmanje za kvalitet života. Ovo je kod malih preduzeća najizraženije. S druge strane, malobrojni slučajevi firmi koje su kvalitet života označile kao dominantni izvor zabrinutosti su po pravilu obo-jeni jako pozitivnim emocijama.

Prepreke za uspostavljanje saradnje su, u ravnomjernom omjeru, kompliko-vane procedure, ulazne prepreke i nivo potražnje. Međutim, postoje razlike između metaloprerađivačkog i drvoprerađivačkog sektora. Dok su u drvo-prerađivačkom sektoru prepreke uglavnom podjednakog uticaja, bez vidljivih uspostavljenih obrazaca, u pričama iz metaloprerađivačkog sektora prepreke su uglavnom komplikovane procedure.

Dominantna prepreka za uspostavljanje saradnje u metaloprerađivačkom sek-toru su komplikovane procedure.

47

zaključak

Na osnovu intervjua u odabranim preduzećima može se zaključiti da većina preduzeća uvodi inovacije procesa kao rezultat zahtjeva kupaca, bilo u po-gledu količine ili kvaliteta proizvoda. Mali broj preduzeća rade na razvoju vlastitih proizvoda, a oni malobrojni to uglavnom rade vlastitim sredstvima na relativno skromnom nivou. Put ka inovacijama procesa i proizvoda je uglavnom povezan sa ulaganjima u tehnologiju. Nabavka opreme se često vrši bez potrebne studiozne analize kvalitativnih zahtjeva proizvoda i kvantitativ-nih zahtjeva iz procesa proizvodnje, nekada i uz sredstva podrške od strane međunarodnih projektnih grantova, pa se kao rezultat pojavljuju djelimično ili potpuno neiskorišćeni kapaciteti nabavljene opreme.

Preduzeća iz drvoprerađivačkog i metaloprerađivačkog sektora imaju vrlo slično mišljenje o institucijama podrške. Kao korisne institucije podrške, pre-duzeća navode međunarodne organizacije, domaće razvojne agencije (u kon-tekstu projektnih grantova) i fakultete, dok podrška preduzećima od strane zvaničnih institucija podrške gotovo da ne postoji.

Razlika između drvoprerađivačkog i metaloprerađivačkog sektora se ponajvi-še očituje u zastupljenosti visokoobrazovanog kadra. Naime, prisutna je veća raspoloživost visokoobrazovanog kadra u metaloprerađivačkom u odnosu na drvoprerađivački sektor, pa stoga u tom sektoru postoji bolja osnova za ino-vacije proizvoda i procesa. Ako se tome doda i činjenica da je za proizvodnju u metaloprerađivačkoj industriji potrebno kombinovanje više različitih teh-nologija i opreme koja ima relativno visoku vrijednost, te da ima malo firmi koje posjeduju baš sve ono što im je potrebno, preduzeća su u značajnoj mjeri prinuđena na međusobnu saradnju. To pokazuju i iskustva sa terena gdje se može uočiti da je saradnja intenzivnija u metaloprerađivačkom u odnosu na drvoprerađivački sektor.

Nedostatak pouzdanih informacija o tehnološkim kapacitetima i moguć-nostima pojedinih preduzeća, ali i institucija podrške (fakulteta, instituta, srednjih škola, konsultanata, eksperata), predstavlja jedan od važnih faktora koji otežava saradnju. Tome treba dodati i nedostatak povjerenja, najčešće uzrokovan prethodnim lošim iskustvima, strahom od konkurencije i strahom od preuzimanja kupaca. Stoga bi razmjena informacija o kapacitetima i uslu-gama, kao i prenos dobrih iskustava o uspješnoj saradnji, mogli doprinijeti unapređenju inovacija procesa i proizvoda u preduzećima.


Iako u nedovoljnoj mjeri, postoje slučajevi saradnje preduzeća. Istraživanje je potvrdilo da saradnja izaziva pozitivne emocije, nivo zadovoljstva znatno opada kada se firme takmiče, dok međusobno ignorisanje po pravilu izaziva negativne emocije. Postojeća saradnja se dešava spontano, zahvaljujući samim preduzećima, uz minimalan uticaj klastera i institucija. Saradnja je izraženija kod većih preduzeća, dok se manja češće ignorišu i međusobno takmiče. U metalskom sektoru na uspostavljanje saradnje dominantno utiču partner-ske firme, dok u drvoprerađivačkom podjednako utiču dobavljači i kupci. U metaloprerađivačkom sektoru su dominantna prepreka za uspostavljanje saradnje komplikovane procedure, a takođe je interesantno da firme ne doživ-ljavaju podsticaje kao pomoć, a da kao pomoć doživljavaju potrebne vještine.

49

literatura

Cornell University, INSEAD & the World Intellectual Property Organization. (2017). The Global Innovation Index 2017. Preuzeto sa: https://www.globalin-novationindex.org/gii-2017-report

Cunningham, S. (2012). The Fundamentals of Innovation System Promotion for Development Practitioners. Mesopartner Monograph, 5. Pretoria: Mesopartner. Preuzeto sa: https://www.mesopartner.com/fileadmin/user_files/books_mo-nographs/MM05_Ed_3_edited_The_fundamentals_of_innovation_system_diagnosis_and_promotion_Comic_with_front___back_page.pdf

Drucker, Peter F. (1986). Management Tasks, Responsibilities, Practices. New York: Truman Talley Books / E.P. Dutton.

Eurostat (2018). Innovation statistics. Preuzeto sa: http://ec.europa.eu/euro-stat/statistics-explained/index.php/Innovation_statistics

Federalni zavod za statistiku BiH. (2016). Inovativne aktivnosti preduze-ća u periodu 2012 – 2014. Saopćenje od 07.01.2016., broj 26.3 Preuzeto sa: https://docs.google.com/viewerng/viewer?url=http://fzs.ba/wp-content/uploads/2016/06/26.3.pdf

Florida, R., Mellander, Ch. & King, K. (2015). The Global Creativity Index 2015. Preuzeto sa: http://martinprosperity.org/media/Global-Creativity-Index-2015.pdf

OECD. (2010). The OECD Innovation Strategy - Getting a head start on to-morrow. Preuzeto sa: https://www.oecd-ilibrary.org/science-and-technology/the-oecd-innovation-strategy_9789264083479-en

OECD. (2005). Oslo Manual. Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, Third edition. Preuzeto sa: https://www.oecd-ilibrary.org/docserver/9789264013100-en.pdf?expires=1526909225&id=id&accname=-guest&checksum=BF12A5FCC847E08027DCBB3942ECD493


Regional Cooperation Council Secretariat - RCC. (2017). Business Opinion Survey - Balkan Barometer 2017. Preuzeto sa: https://www.rcc.int/seeds/files/RCC_BalkanBarometer_BusinessOpinion_2017.pdf

Republički zavod za statistiku Republike Srpske. (2017). Statistika inovativ-nih aktivnosti - Inovativne aktivnosti preduzeća. Godišnje saopštenje od 16. XI 2017, broj 311/17-1. Preuzeto sa: http://www2.rzs.rs.ba/static/uploads/saopstenja/istrazivanje_i_razvoj_i_inovacije/inovativna_aktivnosti_preduze-ca/2014-2016/Inovativne_Aktivnosti_Preduzeca_2014_2016_ispravljeno_sa-opstenje_1.pdf

Snowden, D. J., & Boone, M. E. (2007). A leader’s framework for decision making. Harward Business Review, November 2007 Issue. Preuzeto sa: https://hbr.org/2007/11/a-leaders-framework-for-decision-making

CIP - Каталогизација у публикацијиНародна и универзитетска библиотекаРепублике Српске, Бања Лука

005.21

INOVACIJE i interakcije

Inovacije i interakcije : ključni faktori razvoja preduzeća / [autori Stevo Borojević, Pavle Miovčić, Miloš Šipragić, Goran Janković]. - Banja Luka : Agencija za razvoj preduzeća EDA, 2018 (Grafid : Banja Luka). - 50 str. ; 23 cm

Tiraž 500

ISBN 978-99955-53-20-3

1. Боројевић, Стево [аутор] 2. Миовчић, Павле [аутор] 3.Шипрагић, Милош [аутор] 4. Јанковић, Горан [аутор]

COBISS.RS-ID 7718424

ključni faktori razvoja preduzeća

Documents

ključni faktori razvoja preduzeća14 Inovacije i interakcije – ključni faktori razvoja preduzeća 2.2. federacija BiH Federalni zavod za statistiku BiH takođe objavljuje podatke