RECENZENTProf. dr hab. med. Janina Sokołowska-Pituchowa

PROJEKT OKŁADKIMarcin BruchnalskiNa okładce preparat anatomiczny ze zbiorów Muzeum Anatomii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium MedicumFot. Jacenty Urbaniak

OPRACOWANIE GRAFICZNE RYCINJacenty UrbaniakJerzy Walocha

© Copyright by Jerzy Walocha, Janusz Gorczyca& Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoWydanie I, Kraków 2013All rights reserved

Nowa edycja Anatomii Prawidłowej Człowieka jest kontynuacją i rozwinięciem poprzednich wydań serii podręczników pod redakcją prof. Andrzeja Skawiny. Wprowadzono niezbędne poprawki merytoryczne i całość wzbogacono o nomenklaturę anglojęzyczną.

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicz-nych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3577-1

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Pamięci Profesora

dr. hab. med. Andrzeja Skawiny

SPIS TREŚCI

Linie i punkty topografi czne klatki piersiowej ............................................................................................ 9Okolice klatki piersiowej ..................................................................................................................................... 12Warstwy ścian klatki piersiowej ....................................................................................................................... 13Warstwa powierzchowna ścian klatki piersiowej ...................................................................................... 13Sutek .......................................................................................................................................................................... 14Warstwa środkowa ścian klatki piersiowej ................................................................................................... 17Warstwa głęboka ścian klatki piersiowej ...................................................................................................... 23

Mięśnie własne głębokie ścian klatki piersiowej ................................................................................ 23Powięź wewnątrzpiersiowa........................................................................................................................ 24

Przepona ................................................................................................................................................................... 25Unaczynienie i unerwienie ścian klatki piersiowej.................................................................................... 30

Tętnica piersiowa wewnętrzna ................................................................................................................. 30Układ tworów w przestrzeni międzyżebrowej .................................................................................... 31Układ żył powierzchownych ścian klatki piersiowej ......................................................................... 34Żyły głębokie klatki piersiowej ................................................................................................................. 34

Jama klatki piersiowej.......................................................................................................................................... 36Grasica ....................................................................................................................................................................... 41Warstwa żył w śródpiersiu przedtchawiczym ............................................................................................. 44Warstwa tętnic w śródpiersiu przedtchawiczym ....................................................................................... 46Nerw przeponowy ................................................................................................................................................ 48

Zakres unerwienia nerwów przeponowych ........................................................................................ 50Nerw błędny (X nerw czaszkowy) ................................................................................................................... 51Tchawica ................................................................................................................................................................... 56

Różnice między oskrzelem głównym prawym i lewym ................................................................... 56Serce .......................................................................................................................................................................... 60

Worek osierdziowy ........................................................................................................................................ 60Budowa ogólna serca ................................................................................................................................... 64Budowa ściany serca ..................................................................................................................................... 69

Szkielet serca ........................................................................................................................................................... 72Układ przewodzący serca ................................................................................................................................... 74

Unaczynienie układu przewodzącego ................................................................................................... 76Zastawki serca ........................................................................................................................................................ 77

Zastawki przedsionkowo-komorowe ..................................................................................................... 77Zastawki półksiężycowate .......................................................................................................................... 78

Unaczynienie serca ............................................................................................................................................... 80Tętnica wieńcowa prawa ............................................................................................................................. 80Tętnica wieńcowa lewa ................................................................................................................................ 80Odpływ krwi żylnej ....................................................................................................................................... 82Naczynia chłonne serca ............................................................................................................................... 84Unerwienie serca ........................................................................................................................................... 85Cykl pracy serca .............................................................................................................................................. 86

Krążenie płodowe ................................................................................................................................................. 88Pozostałości po krążeniu płodowym ...................................................................................................... 88

8

Rozwój układu krążenia ...................................................................................................................................... 91Serce ................................................................................................................................................................... 96Podział i dalszy wzrost wspólnego przedsionka ................................................................................ 99Podział pnia tętniczego i losy tętnic łuków skrzelowych ................................................................ 102Tętnice międzyodcinkowe (międzysegmentarne) ............................................................................ 106Chronologia powstawania najważniejszych struktur w układzie naczyniowym człowieka .......................................................................................................................................................... 106

Wady wrodzone serca .......................................................................................................................................... 108Kliniczny podział wad serca ....................................................................................................................... 109

Pochodzenie rozwojowe układu oddechowego ....................................................................................... 110Opłucna .................................................................................................................................................................... 113Jama opłucnej ........................................................................................................................................................ 115

Unaczynienie opłucnej ściennej .............................................................................................................. 115Rzut opłucnej ściennej prawej .................................................................................................................. 117Rzut opłucnej ściennej lewej ..................................................................................................................... 117

Płuca .......................................................................................................................................................................... 118Budowa zewnętrzna płuca ......................................................................................................................... 118Wyciski płuc ..................................................................................................................................................... 122Rzut płuca prawego i lewego oraz szczelin płuc ................................................................................ 122

Budowa i położenie oskrzeli głównych oraz ich pierwszorzędowych rozgałęzień ....................... 124Drzewo oskrzelowe i oddechowe ................................................................................................................... 125Budowa wewnętrzna płuca ............................................................................................................................... 127Unaczynienie płuca .............................................................................................................................................. 128

Unaczynienie czynnościowe ..................................................................................................................... 128Unaczynienie odżywcze .............................................................................................................................. 130

Odpływ chłonki z płuca ....................................................................................................................................... 131Unerwienie płuca .................................................................................................................................................. 131Ruchy płuca przy zmianie położenia ciała i przy oddychaniu ............................................................. 132Oddychanie ............................................................................................................................................................. 133Śródpiersie zatchawicze i dolne tylne............................................................................................................ 135

Topografi a i podział aorty w klatce piersiowej .................................................................................... 135Przełyk ....................................................................................................................................................................... 138Żyły nieparzyste ..................................................................................................................................................... 142

Żyła nieparzysta ............................................................................................................................................. 142Żyła nieparzysta krótka ............................................................................................................................... 144Żyła nieparzysta krótka dodatkowa ........................................................................................................ 144

Przewód piersiowy ................................................................................................................................................ 146Przewód chłonny prawy ..................................................................................................................................... 148Pień sympatyczny – pień współczulny .......................................................................................................... 149

Piśmiennictwo ..................................................................................................................................................... 153Spis rycin ................................................................................................................................................................ 155

LINIE I PUNKTY TOPOGRAFICZNE KLATKI PIERSIOWEJ

W ciele ludzkim wyróżniamy: głowę, szyję, tułów oraz kończyny. Tułów składa się z klatki piersiowej, brzucha i miednicy. Górną granicę tułowia stanowi od przodu górny brzeg wcięcia szyjnego rękojeści mostka oraz górne powierzchnie obojczyków. Z tyłu okolica karkowa jest oddzielona od grzbietu przez linię łączącą wyrostki barkowe ło-patek z wierzchołkiem wyrostka kolczystego siódmego kręgu szyjnego. Od dołu tułów jest ograniczony przez grzebienie biodrowe, bruzdy pachwinowe, wzgórek łonowy oraz górny brzeg spojenia łonowego.

Pionowe linie określające okolice klatki piersiowej są pomocne przy wyznaczaniu położenia narządów wewnętrznych lub innych struktur. Wyróżniamy:

1. Linię pośrodkową przednią (median anterior line, linea mediana anterior) – biegnie w płaszczyźnie pośrodkowej ciała z przodu (przez środek czoła, wierzchołek nosa, środek mostka, pępek, środek spojenia łonowego; kończy się między piętami).

2. Linię mostkową (sternal line, linea sternalis) – biegnie wzdłuż brzegu bocznego (trzonu) mostka.

3. Linię przymostkową (parasternal line, linea parasternalis) – w połowie odległości między linią mostkową a środkowoobojczykową.

4. Linię środkowoobojczykową (sutkową) (midclavicular line, linea medio-clavicularis seu mammillaris) – biegnie przez połowę obojczyka (brodawkę sut-kową).

5. Linię pachową przednią (anterior axillary line, linea axillaris anterior) – biegnie przez fałd pachowy przedni.

6. Linię pachową środkową (midaxillary line, linea axillaris media) – biegnie przez najwyższy punkt dołu pachowego.

10

7. Linię pachową tylną (posterior axillary line, linea axillaris posterior) – biegnie przez fałd pachowy tylny.

8. Linię łopatkową (scapular line, linea scapularis) – biegnie przez dolny kąt łopatki (przy opuszczonym ramieniu).

9. Linię przykręgową (paravertebral line, linea paravertebralis) – biegnie wzdłuż wyrostków poprzecznych kręgów piersiowych.

10. Linię pośrodkową tylną (median posterior line, linea mediana posterior) – biegnie przez wyrostki kolczyste kręgów, w płaszczyźnie pośrodkowej ciała z tyłu.

Ryc. 1. Linie topograficzne tułowia – powierzchnia przednia

PIŚMIENNICTWO

1. Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Anatomia topograficzna. Przewodnik do ćwiczeń prosektoryjnych polsko-angielski. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998.

2. Aleksandrowicz R., Gołąb B., Narkiewicz O.: Mianownictwo anatomiczne. PZWL, Warszawa 1989.

3. Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Słownik mian anatomicznych łacińsko--polsko-angielski. PZWL, Warszawa 1997.

4. Bartel H.: Embriologia. PZWL, Warszawa 1999.5. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. I. Anatomia ogólna, kości, stawy

i więzadła, mięśnie. Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1990.6. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. II. Trzewia. Pod red. W. Łasińskiego.

PZWL, Warszawa 1992.7. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. III. Układ naczyniowy. Pod red.

W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1993.8. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. V. Układ nerwowy obwodowy.

Układ nerwowy autonomiczny. Powłoka wspólna. Narządy zmysłów. Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1989.

9. Chung K.W.: Gross Anatomy. 3rd edition. Williams & Wilkins, Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1995.

10. Fix J.D., Dudek R.W.: Embryology. Williams & Wilkins, Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1994.

11. Lippert H.: Anatomia. T. 2. Wydanie I polskie pod redakcją R. Aleksandrowicza. Wy-dawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 1998.

12. Łasiński W.: Anatomia topograficzna i stosowana. T. 1. Klatka piersiowa. PZWL, Warszawa 1983.

13. Łasiński W.: Anatomia topograficzna i stosowana. T. 3. Miednica mniejsza, okolica kroczowa, grzbiet i kark. PZWL, Warszawa 1991.

14. Moore K.L., Persaud T.V.N.: The Developing Human. Clinically Oriented Embry-ology. W.B. Saunders Company, Philadelphia, London, Toronto, Montreal, Sydney, Tokio 1998.

15. Sadler T.W.: Medical embryology. Williams & Wilkins, Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1990.

16. Sokołowska-Pituchowa J.: Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 1988.17. Urbanowicz Z.: Anatomia człowieka. Słownik encyklopedyczny. Lublin 2000.18. Whitemore I.: Terminologia Anatomica. IFAA, FCAT, Georg Thieme Verlag, Germany

1998.19. Williams P.L., Warwick R., Dyson M., Bannister L.W.: Gray’s Anatomy. 27th edition.

Churchill Livingstone, Edinburgh, London, Melbourne and New York 1989.20. Woźniak W.: Anatomia człowieka. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław

2001.

SPIS RYCIN stronaRyc. 1. Linie topografi czne tułowia – powierzchnia przednia ........................................................ 10Ryc. 2. Linie topografi czne tułowia – powierzchnia grzbietowa i częściowo boczna ........... 11Ryc. 3. Okolice klatki piersiowej ................................................................................................................. 12Ryc. 4. Sutek – schemat wzorowany na Chungu i Lippercie ........................................................... 15Ryc. 5. Mięśnie powierzchowne klatki piersiowej. Mięsień piersiowy większy usunięty ...... 18Ryc. 6. Mięśnie powierzchowne grzbietu – według Graya .............................................................. 20Ryc. 7. Mięśnie głębokie grzbietu – według Graya ............................................................................. 22Ryc. 8. Przepona (widok od góry) – według Sinielnikowa ............................................................... 26Ryc. 9. Przepona (widok od dołu) – według Sinielnikowa ................................................................ 29Ryc. 10. Układ tworów w przestrzeni międzyżebrowej: A – przekrój strzałkowy;

B – przekrój poprzeczny – schemat według Sauerlanda .................................................... 32Ryc. 11. Żyły powierzchowne klatki piersiowej i brzucha – według Töndury’ego

(za Łasińskim) ...................................................................................................................................... 35Ryc. 12A. Podział śródpiersia – wzorowane na Chungu .......................................................................... 37Ryc. 12B. Podział śródpiersia górnego i dolnego – wzorowane na Chungu ................................... 37Ryc. 13. Grasica noworodka – według Lipperta ..................................................................................... 42Ryc. 14. Łuk aorty ............................................................................................................................................... 47Ryc. 15. Przebieg nerwów przeponowych w klatce piersiowej – schemat według

Hirszfelda .............................................................................................................................................. 49Ryc. 16. Nerw błędny prawy w klatce piersiowej – wzorowane na Hirszfeldzie ............................. 52Ryc. 17. Nerw błędny lewy w klatce piersiowej – wzorowane na Hirszfeldzie ............................... 53Ryc. 18. Tchawica i jej podział ....................................................................................................................... 57Ryc. 19. Worek osierdziowy – schemat wzorowany na Sauerlandzie ............................................. 60Ryc. 20. Worek osierdziowy – schemat wzorowany na Brausie ........................................................ 61Ryc. 21. Zatoka poprzeczna osierdzia – schemat wzorowany na Testut ....................................... 62Ryc. 22. Zatoka poprzeczna osierdzia – schemat wzorowany na Testut ....................................... 63Ryc. 23. Serce – powierzchnia mostkowo-żebrowa .............................................................................. 65Ryc. 24. Serce – powierzchnia przeponowa i tylna ............................................................................... 67Ryc. 25. Obrys serca na zdjęciu radiologicznym ..................................................................................... 68Ryc. 26. Szkielet serca ...................................................................................................................................... 73Ryc. 27. Układ przewodzący serca ............................................................................................................... 75Ryc. 28. Tętnice i żyły serca (powierzchnia mostkowo-żebrowa) – według Sinielnikowa ....... 81Ryc. 29. Tętnice i żyły serca (powierzchnia tylna i przeponowa) – według Sinielnikowa ........ 83Ryc. 30. Krążenie płodowe – schemat wzorowany na Chungu i Grayu ......................................... 89Ryc. 31. Rozwój cewy sercowej: A – 17.–18. dzień; B – 21. dzień; C – 22. dzień rozwoju –

adaptacja według Sadlera .............................................................................................................. 93Ryc. 32. Zatoka żylna serca – według Moore’a i Persauda .................................................................. 95Ryc. 33. Fuzja cew wsierdziowych oraz rozwój przedsionków i komór: A – 21.–22. dzień,

B – 22.–26. dzień, C – 28. dzień rozwoju – według Sadlera i Lindsaya ............................... 97Ryc. 34. Powstawanie przegrody międzykomorowej – według Moore’a i Persauda ................ 98Ryc. 35A. Podział wspólnego przedsionka – według Moore’a i Persauda ....................................... 100

156

Ryc. 35B. Podział wspólnego przedsionka – według Moore’a i Persauda ....................................... 101Ryc. 36. Powstawanie przegrody w pniu naczyniowym i stożku serca – według Moore’a

i Persauda ............................................................................................................................................. 103Ryc. 37. Losy tętnic łuków skrzelowych: A – tętnice łuków skrzelowych i ich przemiany;

B – pozostałości tętnic łuków skrzelowych u dorosłego – adaptacja według Graya ... 105Ryc. 38. Rozwój podstawowych naczyń żylnych – według Moore’a i Persauda ........................... 107Ryc. 39. Rozwój układu oddechowego: A – przekrój strzałkowy zarodka (25. dzień);

B – powstawanie i podział uchyłka krtaniowo-tchawiczego; C – powstawanie zawiązków oskrzeli płatowych (koniec 5. tygodnia) – adaptacja według Fixa i Dudka .................................................................................................................................................. 111

Ryc. 40. Najczęstsze warianty wad rozwojowych przełyku i tchawicy – według Fixa i Dudka: A – niedorozwój przełyku; B – niedorozwój przełyku z przetoką tchawiczo--przełykową w odcinku dystalnym (najczęstsza postać wad, spotykana w ok. 85–90% przypadków); C – niedorozwój przełyku z przetoką tchawiczo--przełykową w odcinku proksymalnym; D – niedorozwój przełyku z przetoką tchawiczo-przełykową w odcinku proksymalnym i dystalnym; E – przetoka tchawiczo-przełykowa; F – przetoka oskrzelowo-przełykowa ......................................... 112

Ryc. 41. Osklepek opłucnej ............................................................................................................................ 114Ryc. 42. Przekrój klatki piersiowej: A – czołowy; B – poziomy. Widoczne zachyłki jamy

opłucnowej – wzorowane na Chungu ....................................................................................... 116Ryc. 43. Powierzchnia żebrowa płuca prawego (A) i lewego (B) ....................................................... 119Ryc. 44. Powierzchnia śródpiersiowa płuca lewego – według Pernkopfa, za Bochenkiem

i Reicherem .......................................................................................................................................... 120Ryc. 45. Powierzchnia śródpiersiowa płuca prawego – według Pernkopfa, za Bochenkiem

i Reicherem .......................................................................................................................................... 121Ryc. 46. Segmenty płuc – według Sokołowskiej-Pituchowej za Jacksonem i Huberem:

A – płuco prawe, powierzchnia żebrowa; B – płuco prawe, powierzchnia przeponowa i śródpiersiowa; C – płuco lewe, powierzchnia żebrowa; D – płuco lewe, powierzchnia przeponowa i śródpiersiowa. Płuco prawe: 1 – segment szczytowy, 2 – segment tylny, 3 – segment przedni, 4 – segment boczny, 5 – segment przyśrodkowy, 6 – segment górny, 7 – segment podstawny przyśrodkowy, 8 – segment podstawny przedni, 9 – segment podstawny boczny, 10 – segment podstawny tylny. Płuco lewe: 1 – segment szczytowy, 2 – segment tylny, 3 – segment przedni, 4 – segment języczkowy górny, 5 – segment języczkowy dolny, 6 – segment górny, 7 – segment podstawny przyśrodkowy, 8 – segment podstawny przedni, 9 – segment podstawny boczny, 10 – segment podstawny tylny ................................... 125

Ryc. 47. Drzewo oddechowe – według Beninghoff a ............................................................................ 126Ryc. 48. Aorta wstępująca, łuk aorty i aorta piersiowa z niektórymi odgałęzieniami .............. 137Ryc. 49. Przełyk ................................................................................................................................................... 139Ryc. 50. Układ żył nieparzystych – według Chunga .............................................................................. 143Ryc. 51. Zmienność układu żył nieparzystych – według Sylwanowicza ........................................ 145Ryc. 52. Przewód piersiowy oraz przewód chłonny prawy – według Graya ................................ 147Ryc. 53. Pień współczulny prawy, nerwy trzewne oraz węzły chłonne klatki piersiowej ........ 150

REDAKTORDorota Węgierska

KOREKTAKatarzyna Jagieła

SKŁAD I ŁAMANIEHanna Wiechecka

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83