Embed Size (px)
Citation preview
BAB I
PENDAHULUAN
1.1 PENGENALAN
Bahasa merupakan sistem atau alat komunikasi yang amat penting bagi manusia
dalam perhubungan sehari-hari. Menurut Asmah Haji Omar (2004), “bahasa yang
digunakan merupakan sistem lambang yang mengaitkan maksud atau fikiran manusia
dengan sesuatu benda yang konkrit ataupun sesuatu yang abstrak, supaya demikian
pengguna bahasa dapat memahami sesuatu benda yang diperkatakan itu”.
Bahasa merupakan sistem lambang bunyi suara yang dipakai sebagai alat
perhubungan dalam lingkungan satu kelompok manusia iaitu antara seorang individu
dengan individu yang lain. Bahasa juga merupakan suatu unsur yang dinamik, yakni
sentiasa berubah-ubah mengikut situasi dan zaman atau perkembangan semasa. Oleh
hal yang demikian, menurut S. Nathesan, bahasa sentiasa dianalisis dan didekati
dengan menggunakan pelbagai pendekatan untuk mengkajinya.
Tatabahasa ialah pengetahuan atau pelajaran tentang pembentukan perkataan
dan proses pembinaan ayat iaitu penyusunan kata dalam ayat dan lain-lain. Secara
umumnya, tatabahasa Bahasa Melayu mencakupi dua bidang iaitu bidang Morfologi
iaitu kajian tentang kata dan pembentukan kata, kelas kata dan imbuhan dan bidang
Sintaksis iaitu kajian tentang pembentukan ayat.
Dalam Bahasa Melayu, morfologi merupakan suatu bidang ilmu yang
mengkaji tentang kata dan pembentukan kata termasuk infleksi, terbitan dan
pemajmukan. Terdapat beberapa perkara yang dikaji dalam bidang morfologi. Antara
1
bidang tersebut ialah cara suatu kata dibentuk, proses-proses yang berlaku dalam
pembentukan kata dan bentuk-bentuk yang terhasil dari proses tersebut.
Menurut Nik Safiah Karim (1996), morfologi ialah bidang ilmu bahasa yang
mengkaji struktur, bentuk dan penggolongan kata. Manakala pendapat Raminah
Hj.Sabran dan Rahim Syam (1995), morfologi ialah satu bidang dalam kajian bahasa
yang mengkaji tentang perkataan dan cara-cara pembentukannya.
Marzukhi Nyak Abdullah dan Samsu Yaacob pula menyatakan morfologi ialah
kajian tentang struktur dalaman kata-kata atau bentuk-bentuk kata dan bidang ilmu
bahasa yang membicarakan atau mempelajari selok-belok struktur kata serta pengaruh
perubahan-perubahan struktur kata terhadap golongan dan erti kata.
Terdapat pelbagai aliran yang cuba menghuraikan proses ini antaranya, aliran
sistemik-fungsional bagi Asmah Hj. Omar (2004), aliran tagmemik untuk Abdullah
Hassan (2006) dan aliran transformasi generatif bagi golongan Nik Safiah Karim
(1996). Dalam hal ini, proses morfologi yang dirasakan sesuai dari mana-mana aliran
akan digunakan bagi menjelas pembentukan kata dalam bahasa Melayu. Bidang
morfologi meliputi tiga (3) aspek iaitu…
i) Penggolongan Kata
ii) Proses Pembentukan Kata
iii) Bentuk Kata Terhasil
Seperti yang kita sedia maklum bahawa morfologi ialah bidang kajian
linguistik yang mengkaji bahasa dari aspek pembentukan dan penggolongan
perkataan. Namun begitu, secara amnya, penggolongan kata dalam bahasa Melayu
masih rencam atau masih kabur kerana terdapat beberapa penggolongan kata yang
masih belum tuntas (sempurna). Ini sedikit sebanyak akan menimbulkan salah faham
dan perbezaan pendapat di kalangan ahli dan pelajar bahasa berhubung penggolongan
kata.
Menurut Tatabahasa Dewan (1995), terdapat empat (4) bentuk kata asas dalam
bahasa Melayu iaitu bentuk kata tunggal, bentuk kata terbitan, bentuk kata majmuk,
2
dan bentuk kata ganda. Pembentukan kata lazimnya dihuraikan daripada sudut
prosesnya. Selalunya kita membicarakan pembentukan satu-satu perkataan itu melalui
proses-proses pengimbuhan, penggandaan, atau pemajmukan.
1.2 PERNYATAAN MASALAH
Para sarjana bahasa mempunyai pandangan yang agak sama mengenai penggunaan
kata ganda dalam pembentukkan ayat. Dalam buku Nahu Melayu Mutakhir oleh
Asmah Hj. Omar (menyatakan bahawa kata ganda ialah bentuk kata yang dihasilkan
dengan menggandakan atau mengulangi kata dasar, sama ada kata ganda tersebut
diulangi secara keseluruhan atau pada bahagian-bahagian tertentu dan dengan
imbuhan atau tanpa imbuhan. Arbak Othman (1985) menyatakan bahawa
penggandaan sebagai proses bagaimana suatu kata dasar atau sebahagian daripadanya
diulang.
Jika dilihat pada pandangan tentang pembentukan kata ganda atau proses
penggandaan kata yang dinyatakan oleh ahli bahasa seakan-akan sama maknanya.
Namun terdapat beberapa perbezaan sebenarnya dari segi penggolongan kata ganda
diutarakan oleh kalangan ahli bahasa, dan ini telah menimbulkan pertindihan antara
golongan kata ganda yang berbeza.
Mengikut Tatabahasa Dewan Edisi Ketiga (2008) penggandaan merujuk
kepada proses yang menggandakan kata dasar. Melalui proses demikian, kata dasar
hanya akan mengalami tiga proses penggandaan, iaitu ia boleh mengalami proses
penggandaan penuh, penggandaan berentak atau penggandaan separa. Namun dalam
buku berjudul Petunjuk Tatabahasa Bahasa Melayu karya Asraf (2007) jelas
menunjukkan sedikit kelainan dengan penambahan kata ganda bersajak dan kata
ganda berimbuhan.
Asmah Hj. Omar (2008) berpendapat penggandaan dalam bahasa Melayu
terdiri daripada enam jenis iaitu penggandaan seluruh kata, penggandaan kata akar,
penggandaan suku kata pertama, penggandaan suku kata akhir, penggandaan berima
dan penggandaan menyaling.
3
Teks klasik Hikayat Hang Tuah adalah satu bahan bacaan bahasa klasik yang
dijadikan bahan rujukan dalam pembelajaran sama ada di sekolah, di universiti atau
juga oleh individu-individu tertentu dari semasa ke semasa. Terdapat banyak kajian-
kajian yang telah dijalankan oleh pengkaji terdahulu dalam teks HHT ini. Namun
didapati tiada kajian yang dibuat untuk mengkaji kata ganda yang melibatkan teks
bahasa Melayu klasik ini.
Di sini, pengkaji lihat kepentingan untuk mengkaji tentang kata ganda yang
terdapat di dalam “Hikayat Hang Tuah” ini, di mana pengkaji telah menggunakan
proses penggandaan yang diambil daripada Tatabahasa Dewan Edisi Ketiga (2008)
kerana perinciannya lebih mudah pada pandangan pengkaji.
1.3 OBJEKTIF KAJIAN
Objektif kajian ini dijalankan terhadap kata ganda yang terdapat dalam teks ‘Hikayat
Hang Tuah’ secara terperincinya adalah untuk..
i) menganalisis kata ganda mengikut jenis-jenis kata ganda seperti kata ganda
seluruh, kata ganda separa, kata ganda berimbuhan dan kata ganda berentak
mengikut peratusan.
ii) menganalisis kekerapan penggunaan bagi setiap kata ganda.
iii) menganalisis peranan kata ganda mengikut pergolongan kata di dalam ayat.
1.4 KEPENTINGAN KAJIAN
Kajian-kajian terhadap teks klasik Hikayat Hang Tuah telah banyak dilakukan. Walau
bagaimanapun, kebanyakkan pengkajian sebelum ini hanya tertumpu kepada bidang
pragmatik, semantik dan juga kajian dari aspek sosial dan ekonomi masyarakat
Melayu, sikap dan pemikiran serta watak-watak pahlawan Melayu yang ada
hubungannya dengan kedudukan teks tersebut. Oleh yang demikian, dalam kajian
yang dibuat ini diharapkan dapat memberi sumbangan kepada bidang ilmu bahasa
khususnya yang berkaitan dengan penghuraian berkenaan kata ganda dalam bahasa
Melayu.
4
Hasil daripada kajian ini juga diharapkan dapat memenuhi dan melengkapkan
tatabahasa Melayu dengan cara mengenal pasti semua jenis kata ganda yang terdapat
dalam bahasa Melayu iaitu kata ganda seluruh, kata ganda separa, kata ganda
berimbuhan dan kata ganda berentak dengan lebih mendalam serta menjelaskan
fungsi-fungsinya dalam kajian linguistik. Dengan yang demikian, ini dapat membantu
dalam kefahaman tentang kata ganda dengan lebih baik dan berkesan.
Kajian ini juga berkepentingan untuk memberi manfaat kepada pengguna
bahasa Melayu secara umumnya. Secara khusunya, ia boleh dijadikan sebagai bahan
rujukan kepada para pelajar yang sedang mempelajari makna dan jenis-jenis kata
ganda yang terdapat dalam bahasa Melayu.
Bagi guru-guru bahasa Melayu, kajian ini diharap dapat membantu mereka
menjelaskan dan menerangkan jenis-jenis dan fungsi penggunaan kata ganda yang
sesuai dengan lebih efektif agar mudah difahami oleh pelajar. Bagi penggubal
kurikulum pula mdiharapkan kajian ini mampu memberi panduan yang jelas dan
membantu mereka menentukan hala tuju pendidikan bahasa Melayu yang berkaitan
dengan penggunaan kata ganda dalam tatabahasa Melayu secara jitu dan seterusnya
memberi manfaat terhadap kepentingannya.
Secara keseluruhannya, kajian ini diharap dapat menjadi satu landasan dan
panduan untuk kajian-kajian akan datang, sama ada ingin menambah atau meluaskan
kajian kepada aspek-aspek nahu yang lain.
1.5 SKOP KAJIAN
Secara amnya, pengkajian terhadap teks klasik Hikayat Hang Tuah ini sangat luas dan
sentiasa terbuka kepada pengkaji untuk melaksanakan kajian. Melalui pembacaan dan
perbincangan-perbincangan yang diadakan, pengkaji mendapati bahawa penelitian
permasalahan kajian terdahulu banyak memfokuskan kepada aspek semantik,
morfologi, kesusasteraan dan nilai-nilai budaya serta senario kehidupan masyarakat
Melayu lama berdasarkan penceritaan dalam teks klasik ini.
5
Kajian pada teks klasik Hikayat Hang Tuah ini adalah kajian dalam bidang
morfologi iaitu untuk pembentukan dan pergolongan kata sahaja iaitu Kata Ganda. Ia
tidak melibatkan pengkajian keseluruhan teks. Skop kajian hanyalah pada sepuluh
(10) halaman terawal, sepuluh (10) halaman di pertengahan dan sepuluh (10) halaman
terakhir pada teks Hikayat Hang Tuah, di mana pengkaji hanya menyenaraikan
kesemua kata ganda yang terdapat pada tiga puluh (30) halaman yang dinyatakan
untuk dianalisis secara kuantitatif mengikut jenis kata ganda, kekerapan
penggunaannya dan peranan kata ganda itu dalam ayat.
1.6 DEFINISI KAJIAN
1.6.1. Definisi dan Konsep Kata Ganda
Kata ganda ialah perkataan yang mengalami pengulangan pada kata dasarnya, sama
ada secara sepenuh, separa atau berentak. Menurut Nik Safiah Karim, kata ganda
ialah bentuk kata yang dihasilkan dengan menggandakan atau mengulangi kata dasar,
sama ada kata ganda tersebut diulangi secara keseluruhan atau pada bahagian-
bahagian tertentu dan dengan imbuhan atau tanpa imbuhan.
Arbak Othman memberikan definisi penggandaan sebagai proses bagaimana
suatu kata dasar atau sebahagian daripadanya diulang. Bahagian yang diulang ini
dipanggil gandaan yang boleh mendahului atau mengikuti dasarnya. Terdapat tiga
jenis kata ganda iaitu:-
a) Penggandaan penuh - proses yang menggandakan keseluruhan kata ganda.
Gandaan penuh boleh dibuat pada kata akar dan kata terbitan. Kata nama, kata
kerja dan kata sifat jua boleh digandakan. Contohnya pulau-pulau, cantik-
cantik, anak-anak dan lari-lari. Kata nama yang mengandungi imbuhan juga
boleh digandakan sepenuhnya, seperti pemimpin-pemimpin, pelatih-pelatih
dan sebagainya.
b) Penggandaan separa - proses yang menggandakan sebahagian kata dasar. Kata
dasar boleh merupakan kata tunggal atau kata terbitan. Penggandan separa
6
boleh berlaku di hadapan atau di belakang kata dasar. Contohnya kekura,
pepohon, berlari-lari, kecil-kecilan.
c) Penggandaan berentak - proses yang menggandakan kata dasar mengikut
rentak bunyi tertentu dalam kata dasar itu. Dalam penggandaan berentak,
seluruh kata dasar digandakan dan bunyi-bunyi tertentu diulang atau diubah, di
mana penggandaan berentak boleh dibahagikan kepada tiga jenis iaitu:-
i) Penggandaan berentak pengulangan vokal - penggandaan yang
mempunyai ciri-ciri persamaan pada bunyi-bunyi vokal tertentu, iaitu
terdapat ciri-ciri keharmonian vokal.
Contohnya: sayur-mayur, selok-belok, hina-dina.
ii) Penggandaan berentak pengulangan konsonan - iaitu penggandaan
yang mempunyai ciri-ciri persamaan pada bunyi-bunyi konsonan
tertentu.
Contohnya : gunung-ganang, batu-batan, mandi-manda.
iii) Penggandaan berentak bebas - iaitu penggandaan yang tidak
mempunyai ciri-ciri persamaan pada bunyi vokal atau konsonan.
Contohnya; susur-galur, sahabat-handai, tinggi-lampai.
Terdapat sekurang-kurangnya lima makna dalam penggandaan kata iaitu:-
i) gandaan sebagai penanda jamak, iaitu jumlah yang banyak. Contohnya meja-
meja, bukit-bukau.
ii) gandaan sebagai penanda nama haiwan. Contohnya biri-biri, rama-rama dan
kupu-kupu.
iii) gandaan sebagai penanda makna serupa. Contohnya langit-langit, gula-gula.
iv) gandaan sebagai penanda pelbagai jenis. Contohnya sayur-mayur, kuih-muih.
v) Gandaan sebagai penanda tidak tentu. Contohnya apa-apa, siapa-siapa.
1.6.2. Definisi Hikayat Hang Tuah
Hikayat Hang Tuah ialah sebuah epik kepahlawanan yang merentasi sepanjang zaman
naik turun kerajaan Empayar Melaka. Ia merupakan epik Melayu yang bukan sahaja
terkenal di kalangan bangsa Melayu tetapi juga di seluruh rantau Nusantara.
7
Manuskrip Hikayat Hang Tuah ini menggambarkan wira agung Melayu yang
diperlihatkan mempunyai ciri-ciri hebat sebagai seorang wira pada zaman kesultanan
Melayu iaitu Hang Tuah. Beliau merupakan seorang laksamana yang terutama serta
pahlawan Melayu yang amat taat kepada rajanya terutama semasa pemerintahan
Sultan Mansur Shah di Melaka pada abad ke-15.
Di dalam Hikayat Hang Tuah ini mencatatkan keperwiraan Hang Tuah di
samping gambaran bangsa Melayu dalam tiga zaman. Zaman permulaan sesebuah
kerajaan, zaman kegemilangan dan zaman kejatuhannya diperikan secara jelas dalam
hikayat ini. Hang Tuah mewakili zaman dan bangsanya merupakan tokoh yang
gemilang dari segi perjalanan hidup dan pencapaiannya.
Hikayat Hang Tuah pada dasarnya juga menceritakan sejarah serta kenyataan
hidup bangsa Melayu itu sendiri. Hikayat ini dipercayai mula ditulis sekitar 1700
(Leiden manuscript Cod.Or.1762) tetapi manuskrip lengkap adalah bertarikh 1849.
Manuskrip ini juga telah diiktiraf sebagai Memory of the World pada tahun 2001.
1.7 KERANGKA ILMU
Dalam konteks disertasi, kajian yang dipilih ini merupakan satu kajian yang berbentuk
kajian diskriptif. Maksud kajian diskriptif ialah kajian yang telah ditetapkan (set)
untuk melihat dan melaporkan perkara seperti adanya (to determine and report the
way things are now). Kajian ini tidak cuba untuk mengawal pemboleh ubah (does not
try to control a variable). Dengan sebab itu, pengkaji hanya mengumpulkan maklumat
iaitu kata ganda dan juga ayat-ayat yang mengandungi kata ganda yang terdapat dalam
teks “Hikayat Hang Tuah” untuk dianalisis dan dilaporkan dengan dua cara iaitu
kaedah kualitatif dan juga kaedah kuantitatif.
Sehubungan itu, untuk menghasilkan satu kajian yang boleh
dipertanggungjawabkan atau disahkan hujahnya, maka perlulah bersandarkan kepada
data yang komprehensif dan releven dengan perkara yang dikaji.
8
Labov (dalam Harimurti 1988:23) telah menyifatkan bahawa terdapat lima kaedah
memperolehi data dan di antaranya ialah mengikut teks, intuisi dan juga pemerhatian.
Dengan hal demikian, Kamus Tatabahasa Edisi Keempat terbitan DBP serta beberapa
buah buku rujukan tatabahasa Bahasa Melayu telah pun dijadikan oleh pengkaji
sebagai bahan teks yang banyak memberi input tentang maklumat morfologi,
khususnya berkenaan kata ganda yang hendak dikaji.
1.8 KESIMPULAN
Di dalam linguistik atau tatabahasa bahasa Melayu mencakupi dua bidang iaitu bidang
morfologi dan sintaksis. Morfologi iaitu kajian tentang struktur kata dan
pembentukan kata, pergolongan kata dan imbuhan manakala bidang sintaksis iaitu
kajian tentang pembentukan dan struktur ayat. Morfologi suatu bidang ilmu bahasa
yang mengkaji struktur, pembentukan dan penggolongan kata. Struktur kata
bermaksud susunan bunyi ujaran atau lambang yang menjadi unit tatabahasa yang
bermakna. Pembentukan kata pula ialah merupakan unit tatabahasa sama ada bentuk
tunggal atau hasil daripada proses pengimbuhan, pemajmukan dan penggandaan.
Penggolongan kata pula ialah proses menjeniskan perkataan berdasarkan keserupaan
bentuk dan latar fungsi dengan anggota lain dalam golongan yang sama.
Kata ganda merupakan kata yang terhasil daripada hasil penggandaan sesuatu
perkataan. Kata Ganda ialah perkataan yang mengalami pengulangan pada kata
dasarnya, sama ada secara sepenuh, separa atau berentak. Dengan kata lain, kata
ganda ialah kata yang dihasilkan dengan menggandakan atau mengulangi kata dasar,
sama ada kata ganda tersebut diulangi secara keseluruhan atau pada bahagian-
bahagian tertentu dan dengan imbuhan atau tanpa imbuhan.
Manuskrip Hikayat Hang Tuah merupakan sebuah epik kepahlawanan yang
merentasi sepanjang zaman naik turun kerajaan Empayar Melaka. Ia adalah epik
Melayu yang bukan sahaja terkenal di kalangan bangsa Melayu tetapi juga di seluruh
rantau Nusantara. Hikayat ini dipercayai mula ditulis sekitar 1700 (Leiden manuscript
Cod.Or.1762) tetapi manuskrip lengkap adalah bertarikh 1849 dan manuskrip ini juga
telah mendapat pengiktirafan sebagai Memory of the World pada tahun 2001.
9
Hasil dapatan daripada kajian kata ganda dalam teks Hikayat Hang Tuah ini
adalah mengikut Tatabahasa Dewan Edisi Ketiga (2008) ini adalah untuk
menganalisis jenis kata ganda mengikut dan kekerapan penggunaannya dan peranan
kata ganda itu mengikut pergolongan kata dalam sesuatu ayat dalam bahasa Melayu.
10
BAB II
TINJAUAN LITERATUR
2.1 Pengenalan
Bahasa terdiri daripada pelbagai komponen. Apabila kita membicarakan mengenai
pembentukan dan pergolongan kata dalam Bahasa Melayu, kita dapat melihat kata
dari segi unsur-unsur yang membentuknya, yakni unsur-unsur yang bagaimana dan
juga hubungan paradigmatik antara unsur-unsur berkenaan. Unsur-unsur yang
mendirikan kata adalah morfem dan penelitian tentang gabungan morfem menjadi
kata itulah yang dikenal sebagai morfologi.
Morfologi ialah bidang kajian linguistik yang mengkaji bahasa dari aspek
pembentukan kata dan penggolongan perkataan. Salah satu golongan perkataan
bahasa Melayu ialah kata ganda. Amnya penggolongan kata dalam bahasa Melayu
masih rencam (kabur) kerana terdapat beberapa penggolongan kata yang masih belum
tuntas (sempurna). Ini menimbulkan salah faham dan perbezaan pendapat di kalangan
ahli dan pelajar bahasa berhubung penggolongan kata.
Seperti yang kita ketahui, penggolongan kata dalam bahasa Melayu telah
mengenalpasti beberapa golongan perkataan. Antaranya ialah kata ganda yang
terhasil daripada proses penggandaan. Penggandaan merupakan antara proses umum
pembentukan perkataan bahasa Melayu yang terbahagi kepada penggandaan penuh,
separa, berima dan bebas (juga dikenali sebagai penggandaan berentak bebas (Nik
Safiah et al, 2006).
11
Pembentukan kata dalam bahasa Melayu juga mempunyai beberapa cara
dalam membentuk perkataannya. Ada bentuk perkataan yang bersifat tunggal,
contohnya rumah, tinggal dan putih. Di samping itu, terdapat perkataan yang
dibentuk adalah hasil daripada proses pengimbuhan, pemajmukan dan penggandaan.
Contoh perkataan yang dibentuk secara pengimbuhan ialah meninggal dan
meninggalkan. Contoh perkataan yang dibentuk secara pemajmukan ialah sapu
tangan dan kapal terbang. Manakala contoh perkataan yang dibentuk secara
penggandaan ialah masing-masing dan kereta-kereta.
Penggandaan kata dalam bahasa Melayu ialah proses yang menggandakan kata
dasar. Dalam proses demikian, kata dasar boleh mengalami penggandaan penuh atau
penggandaan separa. Kata dasar boleh digandakan secara berentak, iaitu berdasarkan
rentak bunyi tertentu. Dengan kata lain, kata ganda adalah merupakan kata yang
terhasil melalui proses mengulangi kata dasar. Pengulangan kata dasar itu boleh
melibatkan seluruh kata dasar itu atau juga digandakan secara berima.
2.2 Literatur Dari Aspek Linguistik
Dalam pelbagai kamus umum, linguistik didefinisikan sebagai ‘ilmu bahasa’ atau
‘belajar ilmiah mengenai bahasa’ (Matthews 1997). Dalam The New Oxford
Dictionary of English (2003), linguistik didefinisikan sebagai berikut:
“The scientific study of language and its structure, including the study of
grammar, syntax, and phonetics. Specific branches of linguistics include
sociolinguistics, dialectology, psycholinguistics, computational linguistics,
comparative linguistics, and structural linguistics”.
Petikan di atas membawa maksud “kajian saintifik bahasa dan struktur,
termasuk kajian tatabahasa, sintaksis, dan fonetik. Pecahan tertentu linguistik
termasuk sosiolinguistik, dialektologi, psikolinguistik, linguistik pengiraan, bahasa
perbandingan, dan linguistik struktur.
Ilmu bahasa yang dipelajari keika ini bermula dari penelitian tentang bahasa
sejak zaman Yunani (abad 6 SM). Secara amnya, belajar tentang bahasa dapat
12
dibezakan antara tatabahasa tradisional dengan linguistik moden. Seterusnya,
linguistik dapat dibahagikan kepada beberapa cabang atau bidang iaitu, bidang
fonologi, bidang morfologi, bidang sintaksis, dan bidang semantik. Jadi, dapatlah
disimpulkan di sini bahawa morfologi adalah merupakan satu cabang kepada
linguistik iaitu untuk mempelajari pola pembentukan kata dalam bahasa, dan berusaha
merumuskan aturan yang menjadi acuan pengetahuan penutur bahasa tersebut.
2.2.1 Tinjauan Literatur Di Malaysia
Morfologi ialah bidang ilmu bahasa yang mengkaji struktur, bentuk dan penggolongan
kata mengikut Tatabahasa Dewan Edisi Ketiga (2010:43). Menurut Kamus Dewan
Edisi Keempat (2005), morfologi membawa maksud gabungan atau kesatuan bunyi
yang mengandungi atau menyampaikan pengertian atau makna tertentu. Struktur kata
yang dimaksudkan dalam definisi morfologi di atas adalah susunan bentuk bunyi
ujaran atau lambang (tulisan) yang menjadi unit bahasa yang bermakna. Ia juga
mendefinisikan morfologi ialah satu kajian tentang pembentukan kata dalam sesuatu
bahasa, termasuk infleksi (pengimbuhan), terbitan, dan pemajmukan.
Menurut Ahmad Khair Mohamad Nor (2009), morfologi bermaksud bidang
ilmu atau pengetahuan tentang bentuk kata yang menjadi kajian. Ia merupakan satu
cabang ilmu linguistik yang merujuk kepada kajian tatakata yakni bagaimana sesuatu
kata dibentuk.
Mengikut Kamarudin Haji Husin dan rakan-rakannya dalam buku Pengajian
Melayu 1, Ilmu Bahasa dan Kecekapan Berbahasa (1997:83) morfologi ialah disiplin
ilmu bahasa yang mengkaji struktur, bentuk dan penggolongan kata. Bentuk kata ini
merujuk kepada bentuk bunyi atau ujaran sesuatu kata itu.
Abdullah Hassan (2006) pula menegaskan bahawa morfologi ialah satu bidang
ilmu yang mengkaji bentuk perkataan. Istilah ini dipinjamkan daripada biologi yang
bermaksud kajian tentang bentuk tubuh haiwan dan tumbuhan. Konsep bentuk ini
diterapkan kepada bentuk perkataan bahasa manusia. Menurut beliau lagi, ada empat
proses morfologi yang berlaku dalam bahasa Melayu iaitu pengimbuhan,
13
Contoh :tupai – tupai-tupai
Perubahan Maksud Kata
Contoh :cari – pencarian
Perubahan Golongan Kata
Contoh :beri – pemberian
Perubahan Struktur Kata
penggandaan, pemajmukan dan pengakroniman. Proses ini dilakukan kepada bentuk
dasar. Dasar ini akan membentuk imbuhan apabila mengalami proses pengimbuhan,
bentuk yang digabungkan dengan bentuk perkataan lain akan menghasilkan proses
pemajmukan. Begitu juga yang terjadi bagi proses penggandaan dan pengakroniman.
Sehubungan itu, Siti Hajar Hj.Husin Abdul Aziz, dalam bukunya Tatabahasa
Bahasa Melayu - Perkataan, (1996:17) telah menyatakan satu teori morfologi iaitu
morfologi satu cabang daripada ilmu linguistik yang mengkaji soal-soal yang
berkaitan dengan kemungkinan adanya perubahan kata, golongan kata, dan makna
kata akibat daripada perubahan bentuk kata. Morfologi mengkaji selok-belok bentuk
kata dan fungsi gramatik atau semantik perubahan kata itu. Beliau juga telah
merumuskan bahawa morfologi adalah bidang mengkaji bagaimana morfem-morfem
itu bergabung untuk membentuk ayat.
Raminah Hj. Sabran dan Rahim Syam (1985) dalam buku Kajian Bahasa
Untuk Pelatih Maktab Perguruan, mendefinisikan morfologi sebagai satu bidang
dalam kajian bahasa yang mengkaji tentang perkataan dan cara-cara
pembentukkannya. Unit-unit tatabahasa yang menjadi unsur perkataan disebut
morfem. Morfem ialah unit yang terkecil dalam bahasa yang berfungsi gramatis atau
yang menjalankan tugas nahu. Perkataan ialah bentuk bahasa yang terkecil juga tetapi
mengandungi makna yang lengkap dan dapat berdiri sendiri.
Rajah 1 : Huraian tentang morfologi mengikut Tatabahasa Bahasa Dewan
14
MORFOLOGI
Kamus Dewan Edisi Keempat (2005), terdapat enam bidang kajian morfologi
iaitu morfem, alomorf, morfem kosong, struktur kata, penggolongan kata dan
pembentukan kata. Justeru, dapat dirumuskan bahawa bidang morfologi adalah kajian
tentang proses pembentukan kata yang akan melalui proses penyusunan morfem atau
unit-unit tatabahasa yang menjadi unsur perkataan dari segi struktur, bentuk dan
penggolongan kata sebagai proses pembinaanya, menjadi bentuk kata yang kukuh.
Mengikut Nik Safiah Karim (1996), morfologi ialah satu bidang ilmu yang
mengkaji bentuk perkataan, struktur kata dan penggolongan kata. Dengan struktur
kata dimaksudkan susunan bentuk bunyi ujaran atau lambang (tulisan) yang menjadi
unit tatabahasa yang bermakna.
Nik Safiah Karim dan rakan-rakannya dalam buku Tatabahasa Dewan Edisi
Baharu , (2004 :43) berpendapat morfologi ialah bidang ilmu bahasa yang mengkaji
struktur , bentuk dan penggolongan kata. Dengan struktur kata dimaksudkan susunan
bentuk bunyi ujaran atau lambang yang turut menjadi unit bahasa yang bermakna.
Bentuk kata pula ialah rupa unit tatabahasa, sama ada bentuk tunggal atau hasil
daripada proses pengimbuhan, pemajmukan dan penggandaan. Penggolongan kata
ialah proses menjeniskan perkataan berdasarkan keserupaan bentuk dan fungsi dengan
anggota lain dalam kumpulan yang sama.
Kesimpulannya, morfologi bahasa Melayu ialah bidang yang mengkaji
struktur, bentuk dan penggolongan kata dalam bahasa Melayu. Tumpuan utama
kajian ini adalah untuk mengkaji dan melihat definisi, asal-usul, jenis dan ciri binaan
kata ganda. Dapatlah dirumuskan disini bahawa, kata ganda boleh dibahagikan
kepada tiga jenis iaitu kata ganda penuh, separa dan berentak kerana ketiga-
tiga elemen ini sudah kukuh dan tidak dapat disangkal lagi.
Kajian yang dijalankan ini adalah berada di bawah aspek penggolongan kata
iaitu proses untuk menjeniskan perkataan berdasarkan keserupaan atau persamaan
fungsi. Kata nama dipilih kerana ia merupakan salah satu kelas kata yang penting dan
sering kali wujud dalam komunikasi harian. Justeru itu, kajian ini dijalankan adalah
15
untuk mengenal pasti dan menjelaskan jenis-jenis dan struktur kata ganda dan melihat
kekerapan penggunaan kata ganda dalam teks Hikayat Hang Tuah.
2.2.2 Tinjauan Literatur Di Luar Negeri
Pada peringkat awal, usaha mengkaji penggolongan kata dalam bahasa Melayu
telah dilakukan oleh sarjana Barat. Usaha ini telah dilakukan sejak awal abad ke-19
lagi, antaranya Marsden (1812), Crawfurd (1852), Maxwell (1882), Winstedt (1927),
Payne (1970) dan Lewis (1969). Ia merupakan bahagian dari kompetensi linguistik
termasuk pengetahuan mengenai morfologi bahasa, yang meliputi pembentukan kata,
pengucapan kata tersebut, maknanya, dan bagaimana unsur-unsur tersebut
digabungkan (Fromkin & Rodman, 1998:96).
Selain itu, usaha menggolongkan kata turut dilakukan oleh orang-orang
Melayu. Menerusi buku-buku tatabahasa yang dihasilkan golongan kata dihuraikan
secara ringkas, antaranya Kitab Permulaan Pertuturan Melayu (1911) oleh Abdullah
Abdul Rahman; Senjuh Suratan, (1922) oleh Mohd. Shah Yusof; Kitab Punca
Bahasa, (1928) oleh Abdullah Talib: Kitab Penanggam Bahasa, (1936) oleh Syed
Muhammad Othman Yahya; Jalan Bahasa Melayu, (1937) oleh Md. Said Sulaiman,
dan Pelita Bahasa Melayu, Penggal 1, (1940) oleh Zainal Abidin Ahmad. Di
samping itu, Kitab Pengetahuan Bahasa (1857), yang dihasilkan oleh Raja Ali Haji
turut memuatkan penggolongan kata (dalam Harimurti Kridalaksana, (1975: 526-532).
O`Grady & Guzman (2000:121) menyatakan pendapat dalam buku yang
disediakan oleh Radiah Yusoff dan rakan-rakannya, (2004:36) iaitu morfologi adalah
merujuk kepada kajian tentang pembentukan kata dan struktur kata. Manakala ahli
bahasa barat juga iaitu Leonard Bloomfield dalam bukunya Language yang telah
diterjemahkan oleh Alias Mahpol, Kamaruzaman Mahayiddin dan Noor Ein Mohd.
Noor, menyatakan bahawa “morfologi adalah konstruksi yang mengandungi bentuk-
bentuk terikat antara konsituen-konsituennya. Morfologi meliputi konstruksi kata-
kata dan bahagian kata.
16
Antara penahu-penahu dan pengkaji barat yang tergolong dalam peringkat
pergolongan dan pembentukan kata dalam menghuraikan kata ganda adalah seperti
Abdullah Hassan (1974, 1984), Arbak Othman (1981), Hashim Musa (1993), Liaw
Yock Fang dan Abdullah Hassan (1994), Nik Safiah Karim et.al (1997), Za’ba (2000),
W. Marsden (1812), R.O Winstedt (1917, 1957) dan C.N Maxwell (1932,1933).
Kesemua mereka bersetuju mengkategorikan kata ganda kepada kata ganda penuh,
berentak dan separa (Nor Hashimah Hj. Jalaluddin, (2003:27).
Dalam buku tatabahasa kini, khususnya buku untuk kegunaan sekolah aspek
golongan kata turut dibincangkan dan huraiannya memperlihatkan pendekatan ilmu
linguistik moden. Lazimnya, golongan kata ini dibincangkan bersama-sama aspek
lain seperti imbuhan, penggandaan, pemajmukan dan sintaksis.
Antara yang membincangkan aspek ini juga ialah Abdullah Hassan, The
Morphology of Malay, (1972); Penerbitan Kata Dalam Bahasa Malaysia, (1986);
Asmah Hj. Omar, Words Classes in Malay, (1968/1993a); Nahu Melayu Mutakhir,
(1993b); Arbak Othman, Tatabahasa Bahasa Malaysia (1981); Nik Safiah Karim et
al., Tatabahasa Dewan, (1986) dan Hashim Musa, Binaan dan Fungsi Perkataan
dalam Bahasa Melayu: Satu Huraian dari Sudut Tatabahasa Generatif, (1993).
Bagaimanapun, buku-buku ini hanyalah menyatakan golongan kata yang terdapat
dalam bahasa Melayu, tetapi kriteria penggolongan kata tidak banyak dibincangkan.
Menurut Teeuw (1962:412), kriteria atau kaedah penggolongan kata dalam
bahasa Melayu hanya dihuraikan pada tahun 1949 oleh Gonda menerusi artikelnya
“Proglegomena tot een theorie der woordsoorten in Indeonesische talen”.
Bagaimanapun, hasil kerja Gonda ini tidak sistematik kerana kriteria semantik,
sintaksis dan morfologi yang digunakan olehnya terlalu arbitrari sifatnya. Oleh
sebab itu, Teeuw sekali lagi telah menghasilkan artikel lain yang bertajuk “Some
Problems In The Study of Word Classes in Bahasa Indonesia” (1962).
Bagaimanapun, kaedah yang dikemukakan oleh Teeuw hanya atau lebih tertumpu
kepada kata sifat tanpa membincangkan golongan kata yang lain.
2.3 Literatur Dari Aspek Teks Hikayat Hang Tuah
17
Menurut Kassim Ahmad, Hikayat Hang Tuah ini mempunyai pengaruh yang besar
kepada jiwa, pemikiran dan cara hidup orang Melayu. Kebanyakan orang Melayu
mengetahui cerita Hang Tuah. Mereka mengaguminya kegagahan ‘perwira’ Melayu
seperti Hang Tuah, Hang Jebat, Hang Kasturi, Hang Lekir dan Hang Lekiu.
Intipati utama teks ini ialah mengenai sifat dan ketokohan individu yakni
sumbangan “keperwiraan” kerana menumpaskan segala ancaman musuh dari dalam
dan luar negeri sehingga telah mengharumkan nama kerajaan Melayu Melaka sebagai
sebuah negara-empayar yang kuat dan besar. Di samping itu, teks ini turut
mengandungi unsur-unsur pergolakan politik dalaman, seperti perselisihan dua
sabahat Tuah dan Jebat kerana perbezaan pendapat mengenai erti konsep taat setia dan
penderhakaan kepada pemerintah.
2.3.1 Kajian Berkaitan Hikayat Hang Tuah (HHT)
Hikayat ini juga telah menarik minat para sarjana dari luar negeri untuk menelitinya
dari pelbagai aspek dan pendekatan, seperti Valentijn (1726) dan Overbeck (1920) di
mana mereka menyifatkan hikayat ini sebagai khazanah sastera Melayu paling
berharga dan mempunyai mutu seni sastera yang tinggi, serta berjaya menggambarkan
keperwiraan orang Melayu. Parnikel (1960) dengan pendekatan Marxisnya melihat
hikayat ini sebagai gambaran perjuangan antara kelas pemerintah feudal yang diwakili
oleh Hang Tuah dan kelas yang diperintah (rakyat) yang diwakili oleh Hang Jebat.
Crawford (1820) pula menyifatkan hikayat ini sebagai suatu yang tidak masuk
akal dan bersifat dongeng. Winstedt (1939) berpendapat bahawa hikayat ini bukan
karya Melayu asli kerana terdapatnya pengaruh asing menguasai jalan ceritanya.
Teeuw (1964) bersependapat dengan Crawford dan Winstedt - menganggap hikayat
ini banyak mengandungi unsur-unsur khayalan dan mitos, meskipun hikayat ini telah
berjaya menggambarkan keperwiraan pahlawan Melayu.
Menurut Parnikel (1976), keistimewaan teks HHT, selain sebagai teks Sejarah
Melayu adalah terletak pada kejayaan mengungkapkan pelbagai persoalan dan nilai-
18
nilai budaya orang Melayu abad ke-15. Terdapat dua nilai budaya utama orang
Melayu disampaikan dalam HHT iaitu konsep kesetiaan kepada raja (melalui watak
Hang Tuah) dan konsep penderhakaan (melalui watak Hang Jebat).
Kassim Ahmad & Abu Hassan Sham melihat HHT menjadikan konsep
keperwiraan sebagai persoalan utama. Mohd. Taib Osman melihat HHT sebagai
karya yang berjaya mengambarkan sistem budaya hidup masyarakat Melayu secara
realistik. Watak Hang Tuah lahir dan merupakan pahlawan sebuah masyarakat feudal
yang mempertahankan dan mendaulatkan feudalisme itu sendiri.
Inti ‘ketokohan’ ini menurut Sulastin Sutrisno, terletak pada petikan ayat
pertama dalam naskhah tertua iaitu Cod. Or 1762 yang tersimpan di Perpustakaan
Universiti Leiden, berbunyi;
“Inilah hikayat Huah Tuah yang amat setiawan pada tuannya dan terlalu
sangat berbuat kebaktian kepada tuannya”.
Petikan ayat tersebut menjelaskan tema utama cerita HHT iaitu ‘kebaktian’
Hang Tuah terhadap rajanya. Ia juga bererti kepahlawanan dan kecintaannya kepada
kerajaan Melaka.
Za’aba berpendapat, HHT merupakan lambang kesatriaan dan kepahlawanan
bangsa Melayu dan Hang Tuah adalah satu contoh yang tinggi dan mulia dalam
mengabdikan diri kepada raja dan negara. Secara amnya, menurut Sulastin Sutrisno
(1983), sebilangan besar para sarjana luar negeri melahirkan rasa kekaguman mereka
terhadap HHT dan menganggapnya sebagai sebuah epik yang penting.
2.3.2 Pelbagai Versi Teks
Teks Hikayat Hang Tuah (HHT) yang bertulis sudah dikenali sejak dari abad ke-18
lagi dan ianya semakin mendapat tempat istimewa pada abad ke-20 apabila ia menjadi
satu bahan kajian para sarjana luar. Terdapat lebih kurang dua puluh (20) versi HHT
yang bertulisan tangan telah ditemui dan kumpulkan dan berada di England dan
Netherlands.
19
Menurut Sulastin Sutrisno (1983), kebanyakan naskhah HHT tidak lengkap
sebagai sebuah hikayat dan setakat ini hanya 3 buah edisi sahaja yang lengkap
ceritanya telah diterbitkan iaitu Edisi Shellabear, Edisi Balai Pustaka dan Edisi Dewan
Bahasa Dan Pustaka. Edisi Shellabear yang diterbitkan pada tahun 1909 adalah
berdasarkan naskhah yang dimiliki oleh Raja Muda Perak iaitu Raja Abdul Jalil,
Putera Sultan Idris. Walau bagaimanapun, menurut Sulastin Sutrisno, terdapat 3 buah
naskhah di Perak, iaitu naskhah Wan Muhammad Isa (orang kaya Menteri negeri
Perak), naskhah Muhammad Salleh (Orang Kaya Sri Andika Raja Negeri Perak), dan
naskhah R.J.Wilkinson (setiausaha Residen British di Perak).
Edisi Balai Pustaka pula berdasarkan naskhah kepunyaan Koninklijik
Bataviaasch Genootschap yang ditulis dalam tulisan Jawi, Edisi DBP yang diterbitkan
pada tahun 1964 berdasarkan naskhah yang pada asalnya dimiliki oleh Almarhum
Tengku Ibrahim Ibni Tengku Muhammad @ Tengku Seri Utama Raja iaitu anggota
kerabat Diraja Kelantan.
Menurut Sulastin Sutrisno lagi, ketiga-tiga edisi HHT tersebut memiliki
struktur cerita, susur galur peristiwa, perwatakan yang baik serta gaya bahasa yang
sama. Pada dasarnya, semua naskah HHT sama ada tersimpan di dalam dan luar
negara memiliki banyak persamaan. Pendek kata, tidak banyak berlaku
pengubahsuaian dari versi yang asal.
2.4 Penghuraian Proses Penggandaan Dan Kata Ganda
Proses penggandaan kata dalam bahasa Melayu ialah proses yang menggandakan kata
dasar. Kata ganda pula ialah bentuk yang dihasilkan melalui proses menggandaan kata
dasar yang disebut penggandaan penuh, penggandaan separa seperti negeri-negeri,
pensyarah-pensyarah, buku-buku, lelaki, jejari, kekura dan pelbagai lagi. Di bawah
ini dihuraikan proses penggandaan kata dalam bahasa Melayu.
2.4.1 Mengikut Tatabahasa Dewan Edisi Ketiga (2008).
20
Mengikut Tatabahasa Dewan Edisi Ketiga (2008) terbitan DBP, proses penggandaan
dalam bahasa Melayu merujuk kepada proses yang menggandakan kata dasar. Dalam
proses yang demikian, kata dasar boleh mengalami penggandaan penuh atau
penggandaan separa. Kata dasar juga boleh digandakan secara berentak, iaitu
berdasarkan rentak bunyi tertentu. Dengan kata lain, terdapat tiga jenis penggandaan,
iaitu ;
i) Penggandaan penuh,
ii) Penggandaan separa, dan
iii) Penggandaan berentak.
2.4.1.1 Penggandaan Penuh
Penggandaan penuh ialah proses yang menggandakan keseluruhan kata dasar atau
mengulangi seluruh kata dasar. Terdapat dua jenis penggandaan penuh, iaitu :-
Penggandaan penuh yang melibatkan kata dasar yang tidak mempunyai apa-apa
imbuhan atau kata tunggal.
Contohnya :
sekolah sekolah-sekolah
makan makan-makan
besar besar-besar
baju baju-baju
Penggandaan penuh yang melibatkan kata dasar berimbuhan.
Contohnya :
Berimbuhan dengan awalan
pelari pelari-pelari
kekasih kekasih-kekasih
pelatih pelatih-pelatih
Berimbuhan dengan akhiran
amalan amalan-amalan
lakonan lakonan-lakonan
jaring jaringan-jaringan
21
Berimbuhan dengan apitan
perbualan perbualan-perbualan
Kemalangan kemalangan-kemalangan
Kejadian kejadian-kejadian
2.4.1.2 Penggandaan Separa
Penggandaan separa ialah proses yang menggandakan sebahagian kata dasar sahaja.
Penggandaan separa berlaku pada dua jenis kata dasar iaitu:-
i) Pada kata dasar tunggal dan lazimnya melibatkan pengulangan suku kata
pertamanya serta letak pengulangan itu pada bahagian hadapan kata
dasar.
Vokal dalam bentuk gandaan ini mengalami proses pelemahan,
menjadikannya vokal ‘e’ pepet. Proses ini dapat digambarkan seperti yang
berikut :
jari jejari jejari
Siku sisiku sesiku
Sungut susungut sesungut
Pohon popohon pepohon
Laki lalaki lelaki
ii) Pada kata dasar yang berimbuhan.
Penggandaan separa yang berlaku hanya mengulangi kata dasar dan tidak
melibatkan imbuhan. Penggandaan ini berlaku pada kata kerja dan kata
adjektif, dan boleh terletak di bahagian belakang kata dasar atau di
bahagian hadapan kata dasar.
22
Kata Dasar Berimbuhan Imbuhan
tersenyum tersenyum-senyum
bercakap bercakap-cakap
setinggi setinggi-tinggi
membantu bantu-membantu
mencuit cuit-mencuit
menari tari-menari
mengejar kejar-mengejar
2.4.1.3 Penggandaan Berentak
Penggandaan berentak ialah proses yang menggandakan kata dasar mengikut rentak
bunyi tertentu dalam kata dasar itu. Dalam penggandaan berentak, seluruh kata dasar
digandakan dan bunyi-bunyi tertentu diulang atau diubah. Berdasarkan perubahan
dan pengulangan bunyi-bunyi demikian, maka penggandaan berentak terbahagi
kepada tiga jenis, iaitu :-
a) Penggandaan Berentak Pengulangan Vokal
b) Penggandaan Berentak Pengulangan Konsonan
c) Penggandaan Berentak Bebas
a) Penggandaan Berentak Pengulangan Vokal
Dalam penggandaan jenis ini, bunyi yang diulang ialah vokal, iaitu yang mempunyai
ciri-ciri keharmonian vokal,
Contohnya :
Kata Nama sayur-mayur, lauk-pauk
Kata Kerja gotong-royong, cerai-berai
Kata Adjektif ramah-tamah
b) Penggandaan Berentak Pengulangan Konsonan
Dalam penggandaan jenis ini ialah penggandaan yang mempunyai ciri persamaan
pada bunyi-bunyi konsonan tertentu,
Contohnya :
Kata Nama kayu-kayan, tanah-tanih
Kata Kerja kumat-kumit
Kata Adjektif huru-hara
c) Penggandaan Berentak Bebas
23
Penggandaan jenis ini ialah penggandaan yang tidak mengandungi ciri persamaan
pada bunyi vokal mahupun bunyi konsonan.
Contohnya :
Kata Nama anak-pinak
Kata Kerja ulang-alik
Kata Adjektif simpang-siur
2.4.2 Penggandaan Berdasarkan Nahu Kemas Kini
Dalam Nahu Kemas Kini (2008), terdapat enam jenis penggandaan iaitu:
i) Penggandaan Seluruh Kata
ii) Penggandaan Kata Akar
iii) Penggandaan Suku Kata Pertama / Gandaan Separa/ Dwipurwa
iv) Penggandaan Suku Kata Akhir
v) Penggandaan Berima / Berentak / Bersajak
vi) Penggandaan Menyaling
2.4.2.1 Penggandaan Seluruh Kata
Kata-kata selapis atau satu fonem dari semua golongan kata boleh digandakan
seluruhnya. Misalnya: anak-anak, makan-makan, cantik-cantik, satu-satu dan
sebagainya. Proses ini berlaku untuk perkataan dalam semua golongan seperti kata
nama, kata kerja, kata adjektif dan kata adverba. Bagi kata polimorfemik iaitu kata
terdiri daripada dua morfem atau kata kompleks hanya boleh digandakan pada kata
nama sahaja seperti kementerian-kementerian dan makanan-makanan.
2.4.2.2 Penggandaan Kata Akar
Sebahagian besar kata gandaan jenis ini merupakan kata kerja. Contohnya, bermain-
main, melambai-lambai, dibelek-belek dan seumpamanya.
2.4.2.3 Penggandaan Suku Kata Pertama / Gandaan Separa/ Dwipurwa
Jika diperhatikan kata lelaki bandingkan dengan laki dan bentuk-bentuk yang serupa
itu, dapat disimpulkan bahawa tiap-tiap satunya terdiri daripada Penambah + Kata
Akar. Ini bermakna bahawa < le- > setaraf dengan morfem terikat yang berfungsi
24
sebagai awalan. Oleh itu, kata-kata demikian adalah kata kompleks. Ini berdasarkan
struktur fonologi kata gandaan:
S₁ + S₂ + X (misalnya lelaki)
S₁ = suku kata pengulang
S₂ = suku kata yang diulang
X = suku kata lainnya
S₂ + X = kata akar (A)
Laki ―> lalaki ―> lelaki
Rumusannya, ada penggantian < a > dengan < e >, yakni e-pepet. Perubahan
pada kualiti vokal berlaku berasaskan peraturan fonotaktik bahasa Melayu yang tidak
gemarkan adanya vokal selain e-pepet pada suku kata pertama pada kata-kata yang
terdiri daripada tiga suku kata di samping mengutamakan keindahan bunyi yang
dihasilkan.
Proses penggandaan dwipurwa yakni pengulangan suku kata pertama pada
kata akar dengan atau tanpa perubahan dalam nilai bunyi vokal yang terdapat pada
kata pengulang. Penggandaan jenis ini hanya berlaku pada golongan kata nama
misalnya tetamu, lelipan, lelangit, kekura, lelabu, sesiku, bebawang, pepijat, jejari,
bebenang dan pelbagai lagi. Ia berfungsi sebagai penetap dan pengubah golongan. Di
samping itu, ia boleh mendapat akhiran-an seperti dedaunan, bebuahan.
Namun mengikut perspektif Abdullah Hassan (2007), penggandaan separa
juga berlaku terhadap kata kerja, kata adverb dan kata adjektif. Contohnya lelari (kata
kerja), lelambat (kata adverba) dan memerah (kata adjektif).
2.4.2.4 Penggandaan Suku Kata Akhir
Hanya ada dua perkataan sahaja yang membuktikan adanya penggandaan jenis ini
iaitu segala-gala dan pertama-tama. Jika kita tidak mengetahui asal-usul perkataan
ini, sudah tentu ramai yang beranggapan bahawa kedua-duanya merupakan hasil
penggandaan kata akar yang mendapat awalan {per-} dan {se-}.
25
Sebenarnya perkataan ini berasal daripada bahasa Sanskrit dan ditegaskan di
sini, suku kata pertama bagi kedua-duanya bukanlah awalan tetapi merupakan
bahagian keseluruhan kata. Justeru dapat dirumuskan bahawa penggandaan jenis ini
terhasil apabila perkataan ini masuk ke dalam bahasa Melayu dan ia digunakan
apabila sesuatu penegasan dalam ucapan diperlukan.
2.4.2.5 Penggandaan Berima / Berentak / Bersajak
Penggandaan jenis ini berlaku seluruhnya pada unsur dasar, tetapi pada masa yang
sama berlaku juga penggantian salah satu konsonan atau vokal atau kedua-duanya
dalam salah satu suku kata pada unsur yang menggandakan itu. Penggantian bunyi-
bunyi ini menghasilkan kesan gerincingan atau juga rima di mana memberi keindahan
bunyi atau euni.
Menurut Asraf (2007), penggandaan bersajak berlaku pada kelas kata kata
nama, kata kerja, kata adjektif dan kata keterangan. Ia boleh berlaku dalam tiga
keadaan yakni mengalami persamaan bunyi di hujung seperti hinggar-binggar,
seterusnya mengalami persamaan bunyi di pangkal misalnya suku-sakat dan keadaan
ketiga ialah persesuaian bunyi di tengah seperti beras-petas.
Contohnya:
Kata Nama awan-gemawan, sorak-sorai
Kata Kerja bongkar-bangkir, kumat-kamit
Kata Adjektif serba-serbi, compang-camping
Kata Keterangan lintang-kedak, serta-merta
Di samping itu, terdapat contoh yang sukar ditentukan mana satu unsur
dasarnya dan mana satu merupakan hasil daripada penggandaan. Misalnya dolak-
dalik, porak-peranda dan huru-hara.
2.4.2.6 Penggandaan Menyaling
Dalam proses ini, unsur yang diulang (A) mendapat awalan {me-} atau {me-i} dan
menghasilkan unsur pengulang (B).
26
A B
karang mengarang
sayang menyayangi
sebelah menyebelahi
tutup menutupi
kasih mengasihi
Melalui penggandaan ini, makna yang timbul adalah ‘menyaling’ atau
‘perbuatan menyaling’. Penggunaan tanda sempang tidak diperlukan kerana jika
digunakan sempang ini menghasilkan kata yang sangat panjang. Rumusannya,
gandaan ini lebih sesuai dikenal pasti sebagai gandaan dalam frasa disebabkan adanya
{me-} pada unsur B membuktikan hakikat ini.
2.4.3 Penggandaan Berimbuhan
Berdasarkan Asraf (2007), kata ganda berimbuhan ialah kata ganda yang memperoleh
imbuhan baik berupa awalan, akhiran, apitan atau sisipan. Antara contohnya:
Kata Nama jadi-jadian, rumah-rumahan
Kata Kerja berura-ura, bertikam-tikaman
Kata Adjektif keanak-anakan, kecil-kecilan
Kata Keterangan buat-buatan, setidak-tidaknya
2.4.4 Kata Ganda Bilangan
Nor Hashimah (2002) dalam tulisannya mengenai Kata Ganda Bahasa Melayu,
Analisis Semantik dan Pragmatik telah membuktikan bahawa kata ganda boleh
bermaksud bukan sahaja jamak tetapi juga boleh memaparkan maksud khusus dan
tidak khusus. Kata adjektif, kata nama dan kata kerja apabila digandakan boleh
memperlihatkan ketidakkhususan maknanya. Contohnya adalah seperti berikut:-
Kata Nama (Khusus) Kata Ganda (Tidak Khusus)
siapa siapa-siapa
27
apa apa-apa
mana mana-mana
Kata Kerja (Khusus) Kata Ganda (Tidak Khusus)
main main-main
gila gila-gila
makan makan-makan
Kata Adjektif (Khusus) Kata Ganda (Tidak Khusus)
gemuk gemuk-gemuk
sakit sakit-sakit
tinggi tinggi-tinggi
Rumusannya, siapa-siapa tidak mempunyai rujukan yang khusus kerana tiada
fokus yang spesifik. Begitu juga dengan gemuk-gemuk yang gambaran tidak khusus
tergambar di sini. Pendekatan yang digunakan oleh Nor Hashimah adalah bersifat
deskriptif yang menekankan aspek nahu praktis berdasarkan korpus bahasa Melayu.
2.5 Kesimpulan
Daripada huraian di atas, penelitian tentang pembentukan kata bukanlah suatu kajian
yang baru, malahan, aspek ini telah dikaji sejak zaman Yunani lagi. Bagi bahasa
Melayu, aspek pembentukan kata merupakan salah satu aspek yang telah lama dikaji
oleh ahli-ahli bahasa sama ada ahli bahasa barat mahupun tempatan. Menerusi buku-
buku tatabahasa yang dihasilkan, didapati aspek ini telah wujud sejak abad ke-19 lagi.
Sejak itu, aspek ini terus dibincangkan dalam menentukan pembentukan kata dalam
bahasa Melayu dan beberapa kaedah serta perananya telah diterapkan.
28
BAB III
METODOLOGI KAJIAN
3.1 Pengenalan
Kajian ini merupakan satu kajian mengkaji tentang kata ganda yang terdapat dalam
teks ‘Hikayat Hang Tuah’. Berdasarkan tujuan kajian, maka bab ini menerangkan
mengenai rekabentuk kajian, populasi dan sampel kajian, instrumen kajian, prosedur
pengumpulan data dan prosedur menganalisis data.
3.2 Rekabentuk Kajian
Kajian ini adalah berbentuk satu kajian diskriptif. Maksud kajian diskriptif ialah
kajian yang telah ditetapkan (set) untuk melihat dan melaporkan perkara seperti
adanya (to determine and report the way things are now). Kajian ini tidak cuba untuk
mengawal pemboleh ubah (does not try to control a variable). Dengan sebab itu,
pengkaji hanya mengumpulkan maklumat iaitu kata ganda dan juga ayat-ayat yang
mengandungi kata ganda yang terdapat dalam teks “Hikayat Hang Tuah” untuk
dianalisis dan dilaporkan.
Kajian ini juga tidak melibatkan pengkajian pada keseluruhan teks. Dengan
menggunakan kaedah perpustakaan, pengkaji telah menyenaraikan kesemua kata
ganda dan juga ayat yang mengandungi kata ganda yang terdapat pada tiga puluh (30)
halaman yang dikaji iaitu pada sepuluh (10) halaman terawal, sepuluh (10) halaman di
pertengahan dan sepuluh (10) halaman terakhir pada teks Hikayat Hang Tuah untuk
dianalisis secara kuantitatif mengikut jenis kata ganda, kekerapan penggunaannya
serta peranan kata ganda itu mengikut pergolongan kata dalam sesuatu ayat dalam
bahasa Melayu.
29
3.3 Populasi Dan Sampel Kajian
Oleh kerana kajian ini merupakan kajian diskriptif, tiada responden dilibatkan sebagai
sampel dalam kajian ini. Ini merupakan salah satu masalah jika pengkaji menjalankan
penyelidikan diskriptif di mana kajian jenis ini akan melibatkan kurang responden
atau langsung tidak melibatkan responden manakala hasil atau keputusan yang
didapati juga adalah merupakan keputusan yang biasa.
3.4 Instrumen Kajian
Dalam menjalankan kajian ini, oleh kerana pengkaji hanya menggunakan kaedah
perpustakaan, maka hanya bahan-bahan bacaan atau rujukan yang diperolehi daripada
internet atau buku-buku sahaja yang digunakan sebagai instrumen kajian iaitu:
i) Bahan bacaan Bahasa Melayu iaitu manuskrip Hikayat Hang Tuah.
ii) Bahan Rujukan Bahasa Melayu iaitu Tatabahasa Dewan Edisi Ketiga (2008)
terbitan DBP.
iii) Buku-buku ilmiah seperti linguistik, morfologi dalam BM dan sumber-sumber
dari internet.
3.5 Prosedur Pengumpulan Data
Prosedur bermaksud kaedah atau cara yang sistematik digunakan oleh penyelidik atau
pengkaji sama ada berupa individu atau berkumpulan dalam menyelesaikan sesuatu
masalah. Dalam suatu kajian, kaedah yang hendak digunakan tidak ditetapkan.
Pengkaji sendiri boleh memilih atau menetapkan apa kaedah yang ingin digunakan
olehnya dalam menjalankan kajiannya. Ia adalah bergantung kepada kesesuaian
dengan kajian yang dijalankan.
Untuk menyiapkan kertas kerja ini saya telah membuat rujukan dengan
menggunakan kaedah kepustakaan. Beberapa buah buku dan artikel telah saya guna
sebagai bahan rujukan dan panduan. Segala maklumat yang diperolehi daripada
pelbagai sumber telah dianalisis dan disusun mengikut keperluan sub-topik kertas
kerja ini.
30
3.6 Prosedur Analisis Data
Data yang dikumpul dari instrumen kajian telah dianalisis oleh pengkaji dengan dua
cara iaitu kaedah kualitatif dan juga kaedah kuantitatif. Kaedah kualitatif ialah
penyelidikan yang tidak memerlukan penggunaan pendekatan statistik. Ia hanya
memerlukan pengkaji menganalisis ayat yang mengandungi kata ganda untuk
dianalisis atau dikategorikan mengikut peranan atau mengikut pergolongan kata dalam
bahasa Melayu. Pengkaji juga menggunakan kaedah kuantitatif iaitu analisis yang
melibatkan kuantiti data yang diperolehi. Data-data yang diperolehi telah dianalisis
oleh pengkaji mengikut peratusan. Dalam analisis ini, pengkaji telah menggunakan
jadual dan juga carta bagi menunjukkan hasil dapatan kajian.
3.6 Rumusan
Kajian ini dijalankan untuk mengkaji tentang kata ganda dalam teks Hikayat Hang
Tuah. Kajian adalah untuk menganalisis kata ganda mengikut jenis kata ganda,
kekerapan penggunaan satu-satu kata ganda serta peranan kata ganda mengikut
pergolongan kata dalam ayat. Kajian ini merupakan kajian diskriptif di mana tiada
langsung responden yang dilibatkan sebagai sampel kajian dan hanya menggunakan
instrumen kajian. Pengumpulan data adalah melalui kaedah perpustakaan dan data
dianalisis dengan dua cara iaitu data mengikut peratusan dan peranan kata ganda
dalam ayat mengikut pergolongan kata.
31
BAB IV
ANALISIS KAJIAN
4.1 Pendahuluan
Bab ini mengandungi analisis dan hasil kajian yang diperolehi berdasarkan teks
Hikayat Hang Tuah tertumpu kepada kata ganda yang terdapat pada halaman-halaman
3 hingga 12 iaitu sepuluh (10) halaman terawal, halaman 270 hingga 279 iaitu sepuluh
(10) halaman pertengahan dan halaman 540 hingga 549 iaitu sepuluh (10) halaman
terakhir sahaja. Kajian telah dilakukan berdasarkan halaman-halaman tersebut dan
didapati bahawa pada setiap halaman muka surat tersebut ada mengandungi kata
ganda dan telah pun dikategorikan kat-kata ganda tersebut mengikut jenis dan
kekerapan penggunaannya.
4.2 Analisis Jenis Kata Ganda Dan Kekerapan
4.2.1 Kata Ganda Seluruh
Kata Ganda Seluruh digunakan pada kata dasar yang diulang atau digandakan
seluruhnya, contohnya dewa-dewa, tuan-tuan dan sebagainya. Cara penulisan kata
ganda ini mesti diberi tanda sempang (-). Ia juga digunakan untuk menyatakan
makna....
a) Jamak atau banyak, contohnya tuan-tuan.
b) Tunggal atau satu, contohnya laki-laki.
c) Banyak yang bersifat, contohnya indah-indah dan besar-besar.
d) Menguatkan keterangan, contohnya sangat-sangat dan baik-baik.
Di bawah ini, dihuraikan dapatan daripada analisis kata ganda seluruh.
32
Jadual 1 menunjukkan Senarai Kata Ganda Seluruh
Jenis Kata Ganda Seluruh Kekerapan Data
Kata Nama raja-raja
tuan-tuan
dewa-dewa
laki-laki
siapa-siapa
10
5
2
8
1
5 daripada 20
kata ganda.
Kata Adjektif indah-indah
besar-besar
sama-sama
kaya-kaya
baik-baik
sedikit-sedikit
tua-tua
9
6
3
2
2
1
1
7 daripada 20
kata ganda.
Kata Kerja baling-baling
kira-kira
1
2
2 daripada 20
kata ganda.
Kata
Keterangan
masing-masing
kalau-kalau
sangat-sangat
9
3
1
3 daripada 20
kata ganda.
Kata
Bilangan
satu-satu
berapa-berapa
tiga-tiga
1
2
1
3 daripada 20
kata ganda.
Bilangan perkataan Kata Ganda Seluruh 70 20 kata ganda
33
Berdasarkan analisis kata ganda seluruh mengikut peratusan pada jadual di
atas, sebanyak lima daripada 20 kata ganda seluruh adalah melibatkan kategori kata
nama manakala dalam kategori kata kerja mencatat 2 perkataan kata ganda. Kata
adjektif pula menunjukkan bilangan kata ganda yang tertinggi dengan 7 perkataan dan
bagi kategori kata keterangan dan kata bilangan masing-masing mencatat 3 perkataan
kata ganda.
Analisis kekerapan penggunaan kata ganda yang terdapat pada tiga puluh (30)
halaman yang dianalisis dalam teks ‘Hikayat Hang Tuah’ ini, terdapat lima kata ganda
yang termasuk di dalam kategori kata nama iaitu kata ganda ‘raja-raja’ paling banyak
ditulis iaitu sebanyak 10 kali penggunaan, diikuti dengan penggunaan kata ‘laki-laki’
iaitu sebanyak 8 kali, manakala kata ganda ‘tuan-tuan’ dan ‘dewa-dewa’ masing-
masing ditulis sebanyak 2 kali dan kata ‘siapa-siapa’ didapati hanya sekali
penggunaannya.
Analisis kekerapan bagi kata adjektif pula, kata ganda ‘indah-indah’ adalah
sebanyak 9 kali penggunaan, diikuti kata ‘besar-besar’ digunakan sebanyak 6 kali
manakala ‘sama-sama’ sebanyak 3 kali. Bagi kata ganda ‘kaya-kaya’ dan ‘baik-baik’
masing-masing mencatat 2 kali penggunaan dan bagi kata ganda ‘sedikit-sedikit’ dan
‘tua-tua’ didapati hanya mencatat sekali penggunaanya.
Dalam menganalisis kata ganda seluruh bagi kategori kata kerja, terdapat
hanya dua sahaja perkataan kata ganda iaitu kata ganda ‘baling-baling’ yang mencatat
hanya sekali penggunaan dan 2 kali penggunaan bagi kata ganda ‘kira-kira’.
Analisis kekerapan penggunaan kata ganda bagi kategori kata keterangan, kata
ganda ‘masing-masing’ dicatat sebanyak 9 kali, ‘kalau-kalau’ dicatat 3 kali manakala
‘sangat-sangat’ hanya sekali penggunaan.
Bagi kategori kata bilangan pula, kata ganda ‘berapa-berapa’ dicatat sebanyak
2 kali manakala kata ganda ‘satu-satu’ dan ‘tiga-tiga’ didapati hanya ada sekali
penggunaan.
34
Rajah 1: Analisis Bilangan Kata Ganda Seluruh Mengikut Peratusan
20%
35%10%
15%
15%
Kata NamaKata AdjektifKata KerjaKata KeteranganKata Bilangan
Daripada dapatan kajian dalam rajah 2 mengikut peratusan, data menunjukan
bahawa bilangan kata ganda seluruh yang tertinggi adalah daripada kategori kata
adjektif iaitu sebanyak 35% daripada bilangan perkataan, diikuti dengan kata ganda
seluruh dari kategori kata nama iaitu sebanyak 20% bilangan perkataan. Bagi kata
ganda dalam kategori kata keterangan dan kata bilangan, masing-masing mencatat
15% bilangan perkataan manakala kata ganda seluruh dari kategori kata kerja hanya
mencatat 10% daripada bilangan perkataan kata ganda seluruh.
4.2.2 Kata Ganda Separa (Berimbuhan)
Kata Ganda Separa Berimbuhan adalah merupakan kata ganda yang diberi imbuhan
pada kata dasarnya. Kata ganda berimbuhan mesti disertai tanda sempang (-).
Imbuhan boleh diletakkan..
a) Di awal,
b) Di akhir,
c) Di awal dan di akhir (apitan), dan
d) Di tengah sebagai sisipan.
35
Jadual 2 menunjukkan Senarai Kata Ganda Berimbuhan
Imbuhan Kata Ganda Berimbuhan Kekerapan Data
Di awalan Beribu-ribu
Berseri-seri
Bermain-main
Bersama-sama
Berjaga-jaga
Sehari-hari
Sekali-kali
Bersungguh-sungguh
Berlari-lari
Digertak-gertak
Sekonyong-konyong
Berdebar-debar
Berkata-kata
Perlahan-lahan
Bergurau-gurau
Digurau-gurau
Berganti-ganti
Tertawa-tawa
Bertambah-tambah
Beribu-ribu
Bertimbun-timbun
Semata-mata
Sejauh-jauh
Berturut-turut
Seikut-ikut
Berpuluh-puluh
Sehabis-habis
Beratus-ratus
Berketi-keti
Digamak-gamak
Dipertubi-tubi
1
1
3
5
1
1
2
4
3
2
4
1
1
1
1
1
1
1
3
2
5
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
31 daripada 48 kata
ganda
36
Di akhiran Bunyi-bunyian
Kayu-kayuan
7
1
2 daripada 48 kata
ganda
Dengan
apitan
Berumbai-umbaikan
Berkata-katalah
Berkasih-kasihan
Bersuka-sukaan
Bersembur-semburan
Mengalu-alukan
Kemalu-maluan
Dihayam-hayami
Beranggap-anggapan
Kebudak-budakan
Dikedang-kedangkan
Berkasih-kasihkanlah
Terkira-kirakan
2
1
4
1
1
1
3
1
1
1
1
1
1
13 daripada 48 kata
ganda
Dengan
sisipan
Saudara-bersaudara
Anak-beranak
1
1
2 daripada 48 kata
ganda
Bilangan perkataan Kata Ganda
Berimbuhan 84 48 kata ganda
Jadual 1 di atas menunjukan senarai kata ganda berimbuhan yang didapati
pada 30 halaman dalam teks HHT yang dikaji. Dapatan kajian menunjukan bagi
analisis kekerapan perkataan yang digunakan secara keseluruhan, kata ganda ‘bunyi-
bunyian’ mencatat kekerapan yang tertinggi digunakan iaitu sebanyak 7 kali, diikuti
dengan kata ganda ‘bersama-sama’ dan ‘bertimbun-timbun’ iaitu sebanyak 5 kali
digunakan. Bagi kata ganda ‘bersungguh-sungguh’, ‘sekonyong-konyong’ dan
‘berkasih-kasihan’ menunjukkan kekerapan penggunaan sebanyak 4 kali, kata ganda
37
‘bermain-main’, ‘berlari-lari’, bertambah-tambah’ dan ‘kemalu-maluan’ mencatat 3
kali penggunaan. Bagi kata ganda ‘sekali-kali’, ‘digertak-gertak’, ‘beribu-ribu’,
‘semata-mata’ dan ‘berumbai-umbaikan’ menunjukkan 2 kali penggunaan manakala
kata ganda yang selebihnya, setiap satu kata ganda berimbuhan itu masing-masing
hanya menunjukkan sekali penggunaan.
Rajah 2: Analisis Kata Ganda Separa Berimbuhan
Di Awalan
Di Akhiran
Dengan Apitan
Dengan Sisipan
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%
65%
4%
27%
4%
Analisis Kata Ganda Separa Berimbuhan
Kata Ganda Berimbuhan
Berdasarkan carta di dalam rajah 2 di atas, analisis kata ganda separa
berimbuhan menunjukkan bahawa kata ganda separa berimbuhan di awalan
menunjukkan peratusan 65% iaitu peratusan bilangan kata yang tertinggi sekali di
mana sebanyak 31 kata ganda telah dicatatkan, diikuti dengan kata ganda berimbuhan
dengan apitan sebanyak 27% atau 13 kata ganda, manakala bagi kata ganda
berimbuhan di akhiran dan dengan sisipan masing-masing mencatat bilangan yg sama
iaitu sebanyak dua kata ganda atau 4 peratus.
4.2.3 Kata Ganda Berentak
Kata Ganda Berentak ialah kata ganda yang mengalami persamaan atau penyesuaian
bunyi (rima), contohnya,
a) Di pangkal – Contoh: batu-batan, lalu-lalang, keluh-kesah
38
b) Di Hujung – Contoh: kuih-muih, comot-momot, segar-bugar
c) Seluruhnya – Contoh: kusut-masai, rumput-rampai, huru-hara
Cara menulis kata ganda berentak ini juga mesti disertai dengan tanda sempang (-).
Jadual 3 menunjukkan Senarai Kata Ganda Berentak
Bunyi Berentak Kata Ganda Berentak Data / Peratusan
Di pangkal Tiada Tiada / 0%
Di hujung Tiada Tiada / 0%
Seluruhnya huru-hara 1 kata ganda / 100%
Bilangan perkataan Kata Ganda Berentak 1 kata ganda / 100%
Mengikut jadual 3 di atas, kata ganda yang didapati daripada 30 halaman atau
muka surat yang dikaji dalam manuskrip Hikayat Hang Tuah, perkataan yang
termasuk dalam kategori kata ganda berentak hanya terdapat satu perkataan sahaja
iaitu kata ganda ‘huru-hara’ di mana perkataan ini mempunyai ciri persamaan pada
bunyi-bunyi konsonannya. Kata ganda ‘huru-hara’ ini merupakan kata ganda
berentak dalam golongan pengulangan konsonan. Bagi kata ganda berentak di
pangkal atau pun berentak di hujung, tidak didapati kewujudan perkataan pada
halaman yang dikaji.
4.3 Analisis Keseluruhan Kata Ganda
Keseluruhan data di atas telah digabungkan oleh pengkaji untuk dianalisi secara
keseluruhan mengikut jenis kata ganda. Jadual 4 di bawah ini menunjukkan analisis
keseluruhan mengikut jenis kata ganda.
39
Jadual 4 : Analisis Keseluruhan Kata Ganda
JENIS KATA GANDA BILANGAN
Kata Ganda Seluruh 20 kata ganda
Kata Ganda Separa 0 kata ganda
Kata Ganda Separa Berimbuhan 48 kata ganda
Kata Ganda Berentak 1 kata ganda
JUMLAH KESELURUHAN 69 kata ganda
Dalam jadual 4 di atas, jumlah keseluruhan jenis kata ganda yang terdapat
pada 30 muka surat yang dianalisis dalam teks Hikayat Hang Tuah menunjukkan
bahawa kata ganda berimbuhan mencatat bilangan kata ganda tertinggi iaitu sebanyak
48 kata ganda daripada 69 kata ganda yang disenaraikan. Jumlah kedua tertinggi dari
jenis kata ganda seluruh iaitu sebanyak 20 daripada 69 kata ganda yang tersenarai,
manakala bagi jenis kata ganda berentak hanya 1 kata ganda yang tersenarai. Bagi
kategori kata ganda separa, tiada langsung kata ganda yang didapati dalam teks HHT
iaitu pada muka surat yang dikaji.
Rajah 3: Peratus Keseluruhan Mengikut Jenis Kata Ganda
Seluruh Separa Berimbuhan Berentak0
10
20
30
40
50
60
70
80
29%
0
70%
1%
Berdasarkan carta dalam rajah 3 di atas, jumlah keseluruhan jenis kata ganda yang
terdapat pada 30 muka surat yang dianalisis dalam teks Hikayat Hang Tuah ini
menunjukkan bahawa kata ganda berimbuhan mencatat peratusan yang paling tinggi
40
iaitu sebanyak 70%. Diikuti dengan jumlah kedua tertinggi iaitu dari jenis kata ganda
seluruh iaitu sebanyak 29% bilangan kata ganda direkodkan. Peratusan bilangan kata
ganda bagi kata ganda berentak secara keseluruhannya hanya 4% dan bagi kategori
kata ganda separa, tiada langsung kata ganda yang didapati pada muka surat yang
dikaji dan ini memberikan peratusan sifar.
4.4 Analisis Kata Ganda Dalam Ayat Mengikut Pergolongan Kata
Kata Ganda dalam bahasa Melayu ialah kata yang melalui proses mengandakan kata
dasar. Dalam proses demikian kata dasar boleh mengalami penggandaan penuh atau
penggandaan separa. Kata dasar juga boleh digandakan secara berentak, iaitu
berdasarkan rentak bunyi tertentu. Di bawah ini, ditunjukkan hasil dapatan kajian
yang telah diperolehi tentang peranan atau kategori kata ganda dalam suatu ayat.
4.4.1 Penggandaan penuh
Penggandaan penuh ialah proses yang menggandakan keseluruhan kata dasar atau
mengulangi seluruh kata dasar. Terdapat dua jenis penggandaan penuh, iaitu :-
4.4.1.1 Penggandaan penuh kata dasar sahaja
Penggandaan penuh kata dasar sahaja adalah penggandaan yang melibatkan kata dasar
yang tidak mempunyai apa-apa imbuhan atau kata tunggal. Di dalam kajian yang
dijalankan ini, didapati terdapat sebanyak dua puluh (20) perkataan kata ganda yang
termasuk dalam kategori penggandaan penuh yang hanya melibatkan kata dasar ini.
Antara ayat yang mempunyai kata ganda penuh ini ditunjukkan di bawah di
mana ianya telah dianalisis mengikut pergolongan kata:-
a) Kata nama
Perkataan kata ganda raja-raja, tuan-tuan, dewa-dewa, laki-laki adalah merupakan
kata ganda penuh yang berperanan sebagai kata nama.
41
Antara ayat di dalam HHT yang mengandungi kata ganda jenis ini:-
1) Raja itu terlalu besar kerajaannya pada segala raja-raja indera seorang pun
menyamai dia, sekalian menurut titahnya. (m/s 3, p.1)
Hai tuan-tuan, berlengkaplah keluar esok hari, kita hendak pergi berburu. (m/s 5, p.3)
Apabila tuan puteri dan segala isi istana itu menengar bunyi-bunyian dan melihat
segala perintah dewa-dewa turun terlalu banyak dengan pakaiannya terlalu indah-
indah. (m/s 6, p.2)
Seorang jua tiadalah helat lagi daripada laki-laki dan perempuan. (m/s 540, p.3)
Kata Adjektif
Perkataan kata ganda indah-indah, besar-besar, kaya-kaya, baik-baik, sedikit-sedikit
dan tua-tua adalah merupakan kata ganda penuh yang berperanan sebagai kata
adjektif.
Antara ayat di dalam HHT yang mengandungi kata ganda jenis ini:-
Setelah sudah, maka Tuan Puteri Kemala Pelinggam pun dihiasi oranglah dengan
segala pakaian yang indah-indah dari keinderaan. (m/s 6, p.3)
Syahadan Bendahara Tun Mat dan Temenggung Tun Karim dan Laksamana Tun
Nadim dengan segala menteri pegawai orang besar-besar Melaka itu. (m/s 546, p.4)
Demikianlah perinya kebanyakkan rakyatnya dan saudagar dan orang kaya-kaya dan
nakhoda dalam negeri Melaka itu. (m/s 545, p.3)
Tinggallah tuan baik-baik, peliharakan segala menteri pegawai dan rakyatmu itu. (m/s
540, p.1)
42
“Daulat Tuanku Andika Betara, patik memohon ampun dan kurnia, adat hulubalang
minum juga sedikit-sedikit.” (m/s 274, p.2)
Maka Laksamana pun beriwayatlah, akan hal megat Terengganu itu habis
dipersembahkannya, kemudian dari itu maka Laksamana pun beriwayatlah pula akan
perintah orang tua-tua dahulu kala itu. (m/s274, p.2)
Kata Kerja
Perkataan kata ganda baling-baling dan kira-kira adalah merupakan kata ganda penuh
yang berperanan sebagai kata kerja.
Antara ayat di dalam HHT yang mengandungi kata ganda dalam pergolongan kata ini
ialah:-
Maka dilihat oleh Barit Ketika orang mengamuk datang seperti baling-baling. (m/s
271, p.2)
Bermula Puteri Gunung Ledang lari itu kira-kira sepuluh hari perjalanan jauhnya ke
negeri Melaka itu. (m/s 546, p.2)
Kata Tugas (Keterangan)
Perkataan kata ganda masing-masing, kalau-kalau dan sangat-sanga adalah merupakan
kata ganda penuh yang berperanan sebagai kata keterangan.
Antara ayat di dalam HHT yang mengandungi kata ganda dalam kata ini ialah:-
Setelah sudah dilihatnya, maka masing-masing pun menggerakkan kepalanya. (m/s 4,
p.2)
Kerana ayahanda bonda menaruhkan kalau-kalau sungguh seperti kata ahlul nujum
itu, tuan kelak beroleh kebesaran dan kemuliaan, supaya adalah nama ayahanda dan
bonda disebut orang akhir zaman. (m/s 5, p.2)
43
Maka kata Laksamana “Hai Rangga, adapun akan segala hulubalang Melayu itu nama
turunnya dibawa ke sebuah negeri hendaklah sangat-sangat hormat dan takut akan
nama tuannya itu”. (m/s 270, p.3)
Kata Tugas (Bilangan)
Perkataan kata ganda satu-satu, berapa-berapa dan tiga-tiga adalah merupakan kata
ganda penuh yang berperanan sebagai kata bilangan.
Antara ayat di dalam HHT yang mengandungi kata ganda jenis ini:-
Jikalau satu-satu peri surat nama tuannya itu, hingga mati sudahlah, yang memberi itu
sekali-kali tiada diperoleh, kerana negeri Majapahit ini negeri besar. (m/s 270, p.3)
Maka berapa-berapa kali pun disuruh larang oleh bendehara dan temenggung tiadalah
didengarnya. (m/s 544, p.4)
Maka diisinya ubat peluru tiga-tiga butir pada sepucuk meriam itu. (m/s 545, p.2)
Penggandaan penuh kata dasar berimbuhan.
Penggandaan penuh kata dasar berimbuhan adalah kata diletakkan imbuhan pada kata
dasarnya dan diulang atau digandakan keseluruhannya. Setelah dianalisis kata ganda
yang terdapat pada kesemua halaman yang dikaji, didapati tiada kata ganda yang
boleh dimasukan dalam kategori penggandaan penuh berimbuhan ini sama ada
imbuhan pada awalan, akhiran atau apitan pada kata dasar.
Antara ayat di dalam HHT yang mengandungi kata ganda jenis ini:
:- TIADA
4.4.2 Penggandaan Separa
44
Penggandaan separa ialah proses yang menggandakan sebahagian kata dasar sahaja.
Penggandaan separa berlaku pada dua jenis kata dasar, iaitu :
Penggandaan Separa pada kata dasar tunggal
Penggandaan Separa pada kata dasar tunggal ini lazimnya penggandaan atau kata
ganda yang melibatkan pengulangan suku kata pertamanya serta letak pengulangan itu
pada bahagian hadapan kata dasar. Vokal dalam bentuk gandaan ini mengalami proses
pelemahan, menjadikannya vokal ‘e’ pepet. Hasil daripada analisis kajian HHT ini,
tiada kata ganda yang boleh dimasukan dalam kategori ini.
Antara ayat di dalam HHT yang mengandungi kata ganda jenis ini - TIADA
Penggandaan separa pada kata dasar yang berimbuhan.
Penggandaan separa pada kata dasar yang berimbuhan adalah merupakan
penggandaan separa yang berlaku dengan hanya mengulangi kata dasar dan tidak
melibatkan imbuhan. Penggandaan ini berlaku pada kata kerja dan kata adjektif, dan
boleh terletak di bahagian belakang kata dasar atau di bahagian hadapan kata dasar.
Penggandaan Separa Berimbuhan dengan Awalan.
Penggandaan separa berimbuhan dengan awalan ialah kata ganda yang mempunyai
imbuhan di hadapan kata dasarnya. Di dalam kajian yang dijalankan, didapati
terdapat sebanyak tiga puluh satu (31) perkataan kata ganda yang terdiri daripada
pelbagai imbuhan awalan seperti yang telah pun dijelaskan dalam data di bahagian
analisis data di atas. Di bawah ini, ditunjukkan beberapa contoh ayat yang dipilih
berdasarkan jenis imbuhan.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ ber - ” di dalam
HHT.
45
Maka sekali persetua maka Sang Sapurba hendak pergi berburu bermain-main pada
sisi Bukit Seguntang itu. (m/s 9, p.3)
Perkataan main sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Maka kapitan kapal itu pun menyuruhkan kelasinya turun ke kapalnya mengambil rial,
dibawanya naik persembah akan raja bertimbun-timbun.
(m/s 544, p.2)
Perkataan timbun sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Maka penjurit itu pun berlari-lari sambil mengunus kerisnya lalu mengamuk di tengah
pesara itu. (m/s 271, p.1)
Perkataan lari sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ se - ” di dalam HHT.
Maka raja pun jagalah daripada pengsan itu lalu berjalan pula, tiadalah henti lagi,
seikut-ikut diberi Allah Taala kakinya berjalan itu dengan sangat ia insaf akan dirinya.
(m/s 542, p.3)
Perkataan ikut sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Yang lari itu tiadalah ia ingat hendak membawa hartanya lagi, melainkan semata-mata
hendak melepaskan tubuhnya juga.
(m/s 546, p.1)
Perkataan mata sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata nama.
Ditariknya empat persegi tanah itu sehabis-habis tali belulang sebidang itu, maka
diperbuatnya sebuah gedung terlalu besar dan tingginya.
(m/s 544, p.3)
Perkataan habis sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata tugas.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ di - ’ di dalam HHT.
46
1. Jangan digurau-gurau di hadapan utusan Melayu ini. (m/s 275,
p.1)
Perkataan gurau sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
2. Hanya keris panjangnya juga yang digamak-gamaknya. (m/s 274, p.3)
Perkataan gamak sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata tugas.
3. Patih dan temenggung pun sebagai beranggap kepada
Laksamana, dipertubi-tubinya anggap, tetapi Laksamana tiada mabuk.
(m/s 278, p.5)
Perkataan tubi sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata tugas.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ per - ” di dalam
HHT.
Hatta maka penjurit itu pun perlahan-lahan datang ke belakang laksamana,
disendalnya keris pendua Laksamana itu dapat ke tangan penjurit itu.
(m/s 274, p. 3)
Perkataan perlahan adalah kata dasarnya yang berperanan sebagai kata adjektif.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ ter - ” di dalam HHT.
Maka Seri Bertara pun suka tertawa-tawa melihat Patih menari itu.
(m/s 278, p.5).
Perkataan tawa sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Penggandaan Separa Berimbuhan dengan Akhiran.
Dalam Bahasa Melayu terdapat hanya tiga (3) imbuhan akhiran ini iaitu ‘ – an ’, ‘ –
kan ’ dan ‘ - i’ sahaja. Di dalam kajian yang dijalankan, didapati terdapat hanya dua
(2) perkataan kata ganda yang termasuk dalam kategori penggandaan separa
berimbuhan akhiran iaitu imbuhan ‘ – an ’. Di bawah ditunjukan contoh ayat.
47
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ – an ” di dalam
HHT.
Apabila tuan puteri dan segala isi istana itu menengar bunyi-bunyian.
(m/s 6, p.2)
Perkataan bunyi sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata tugas.
Setelah sampai dilihat baginda bukit itu terlalu baik dan kayu-kayuannya pun
semuanya berbuah bermasakan.
(m/s 8, p.2)
Perkataan kayu sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata nama.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ – kan ” di dalam
HHT.
Contoh ayat : TIADA
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ – i ” di dalam
HHT.
Contoh ayat : TIADA
Penggandaan Separa Berimbuhan dengan Apitan.
Kata separa imbuhan dengan apitan ialah kata ganda yang diapit oleh dua (2) imbuhan
iaitu di hadapan dan di belakang kata dasarnya. Daripada hasil kajian yang
dijalankan, didapati terdapat sebanyak tiga belas (13) perkataan kata ganda yang
termasuk dalam kategori ini yang telah pun dijelaskan dalam data di atas. Di bawah
ini, ditunjukkan beberapa contoh ayat yang dipilih berdasarkan jenis imbuhan.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ ke – an ” di dalam
HHT.
Setelah Seri Betara menengar sembah Laksamana demikian itu, maka Seri Betara pun
kemalu-maluan. (m/s 275, p.3)
Perkataan malu sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata adjektif.
48
Maka Seri Betara pun suka tertawa-tawa melihat Patih menari itu, lakunya kebudak-
budakan. (m/s278, p.5, b.38)
Perkataan budak sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata nama.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ ber – an ” di
dalam HHT.
Beranggap-anggapanlah tuan-tuan sekalian. Maka sembah Laksamana, “Daulat
Tuanku”.
(m/s 278, p.4)
Perkataan anggap sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata tugas.
Maka Sang Petra Dewa pun duduklah pada pulau itu bersuka-sukaan dengan isterinya
dan segala pewiranya. (m/s 7, p.1)
Perkataan suka sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata adjektif.
Setelah sudah, maka Sang Perta Dewa pun berkasih-kasihan laki isteri dan barang
sesaat pun tiada bercerai. (m/s 7, p.3)
Perkataan kasih sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata adjektif.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ be – an ” di dalam
HHT.
Maka baginda pun turun mandi dengan segala pegawai ke dalam kolam itu, terlalu
ramai besembur-semburan. (m/s 9, p.3)
Perkataan sembur sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ ber – kan ” di
dalam HHT.
Hendak berkasih-kasihkanlah orang Wolanda, tiada lagi hendak mendatangkan
khianat orang Johor. (m/s 547, p.1)
Perkataan kasih sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata adjektif.
49
Di dudukkannya di atas singgasana yang bertatahkan ratna mutu manikam dan
berumbai-umbaikan mutiara. (m/s 10, p.3)
Perkataan umbai sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata adjektif.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ meng – kan ” di
dalam HHT.
1) Maka Sang Sapurba pun segera keluar dari istananya mengalu-alukan ayahanda
bondanya.
(m/s 10, p.3)
Perkataan alu sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ di – kan ” di
dalam HHT.
1. Setelah itu maka dikedang-kedangkan tangannya apabila ia melompat ke kiri dan
kanan.
(m/s 279, p.1)
Perkataan kedang sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ ter – kan ” di dalam
HHT.
1. Maka terlalulah banyak orang Wolanda dan orang Johor beroleh rampasan itu,
tiada terkira-kirakan lagi bedil senjata dan harta bertimbun-timbun.
(m/s 548, p.2)
Perkataan kira sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa berimbuhan “ di – i ” di dalam
HHT.
50
1. Setelah dilihat oleh Perwala akan Laksamana itu, diikutnya dihanyam-hanyami dari
jauh.
(m/s 277, p.1)
Perkataan hanyam sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata kerja.
Penggandaan Separa Berimbuhan dengan Sisipan.
Kata separa imbuhan dengan sisipan ialah kata ganda yang mempunyai imbuhan di
tengah-tengah kata dasarnya. Daripada hasil kajian yang dijalankan, didapati terdapat
hanya dua (2) ayat yang mengandungi perkataan kata ganda yang termasuk dalam
kategori ini yang telah pun dijelaskan dalam data di atas. Di bawah ini, ditunjukkan
contoh ayatnya.
Antara ayat yang mempunyai penggandaan separa dengan sisipan di dalam HHT.
Maka anak raja keempat itu pun terlalu berkasih-kasihan saudara-bersaudara itu.
(m/s 12, p.2)
Perkataan saudara sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata nama.
Kasad hatinya hendak bermohonkan anak raja itu hendak merajakan supaya datang
pada akhir zaman pun anak-beranaknya hendak diperbuatkan juga.
(m/s 12, p.2)
Perkataan anak sebagai kata dasar yang berperanan sebagai kata nama.
4.4.3 Penggandaan Berentak
Penggandaan berentak ialah proses yang menggandakan kata dasar mengikut rentak
bunyi tertentu dalam kata dasar itu. Dalam penggandaan berentak, seluruh kata dasar
digandakan dan bunyi-bunyi tertentu diulang atau diubah. Berdasarkan perubahan
dan pengulangan bunyi-bunyi demikian, maka penggandaan berentak terbahagi
kepada tiga jenis, iaitu :-
Penggandaan Berentak Pengulangan Vokal.
51
Penggandaan Berentak Pengulangan Konsonan.
Penggandaan Berentak Bebas
4.4.3.1 Penggandaan Berentak Pengulangan Vokal
Dalam penggandaan jenis ini, bunyi yang diulang ialah vokal, iaitu yang mempunyai
ciri-ciri keharmonian vokal. Di dalam dapatan kajian, tiada perkataan kata ganda
yang diperolehi termasuk dalam ketegori ini.
Contohnya : TIADA
4.4.3.2 Penggandaan Berentak Pengulangan Konsonan
Dalam penggandaan jenis ini ialah penggandaan yang mempunyai ciri persamaan
pada bunyi-bunyi konsonan tertentu dan di dapati hanya satu (1) sahaja kata ganda
dalam kategori ini iaitu kata ganda “huru-hara”.
Ayat yang terdapat dalam HHT ialah :
Maka orang Melaka pun terkejutlah terlalu huru-hara, beribu-ribu yang mati dan luka
kena bedil: ada kena peluru kena pegawai rumahnya, ada yang kena pagar, ada yang
kena pegawai jambatan. (m/s 545, p.3)
4.4.3.3 Penggandaan Berentak Bebas
Penggandaan jenis ini ialah penggandaan yang tidak mengandungi ciri persamaan
pada bunyi vokal mahupun bunyi konsonan. Di dalam dapatan kajian, tiada perkataan
kata ganda yang diperolehi termasuk dalam ketegori ini.
Contohnya : TIADA
52
