KASNOANTIČKI GRADOVI

(1) U cilju uključivanja novoosvojenih provincija u već postojeće državno uređenje

Carstva, romanizovani su stari i osnivani novi gradovi, koji su postajali administrativna

središta pojedinih oblasti.U svim gradovima uočavaju se arhitektonske forme, karakteristične

za grad Rim. Imali su ortogonalnu shemu sa dve glavne gradske komunikacije (cardo i

decumanus), široke ulice sa poriticima, hramove, forume i terme, a u zavisnosti od uloge

pojedinih od njih mogle su se naći i bazilike, kurije, pozorišta, hipodromi, itd. Urbana naselja

bila su, dakle, ne samo nosioci političkog, već i kulturnog, trgovačkog i religijskog života

veće oblasti ili čitave provincije Carstva. Stoga jea razumljivo da se u doba prvih apostola i

hrišćanstvo usmerava na urbane centre, veoma brzo postavši neposredno vezano za gradove i

za sudbinu rimske uprave u njima. Mnogi su gradovi, prkoseći još uvek postojećem

politeizmu, poprimili tokom 4. veka nov hrišćanski identitet, često zasnovan na kultovima

mučenika, čije je prisustvo pružalo duhovnu i nadzemaljsku zaštitu onima koji su se molili u

njihovim hramovima. Budući da su bile mesto hodočašća, svetiteljske mošti donosile su slavu

gradu, ali i gradskoj Crkvi i episkopu. To je doba najintenzivnije hristijanizacije velikih

gradova Carstva, pa i urbanih centara na centralnom Balkanu. Kasnije, tokom 5. veka, gradovi

su nastavili da obavljaju svoju funkciju centara civilne i/ili crkvene administracije. Oni urbani

centri, koji su bili na udaru tokom čestih oružanih sukoba, počeli su da poprimaju ulogu

povremenih refugijuma, te su postepeno gubili svoj urbani karakter. Ipak, gradovi, čak i

nakon pada u ruke „varvara”, zadržavaju najčešće svoj značaj u širenju hrišćanstva: oni

postaju centri iz kojih se hrišćanstvo širi među novopridošle narode i plemena.

(2) RIM: Grad Rim osnovan je po legendi 753. godine pre n.e. Prvi rimski bedemi

nastali su u 3. veku pre n.e., ali su nazvani servijanski prema legendarnom kralju iz 6. veka

pre n.e. Serviju Tuliju. Drugi veći bedemi započeti su u vreme vladavine Aurelijana (270-

275), a završeni verovatno u vreme vladavine njegovog naslednika Proba najkasnije do 282.

1

godine. Dužina bedema iznosila je 18,8 km, visina zida 7 m, a širina 3,5 m. Istočno od Tibra

utvrđenje je imalo 13, a zapadno od Tibra (Trastevere) sa 3 glavna prolaza, kao i veći broj

manjih. (3) Bedemi su bili ojačani kvadratnim kulama dimenzija od oko 7,5 x 7,5 m,

rasporedjenim na rastojanju od oko 30 m (100 rimskih stopa), koje su zadnjim svojim zidom

bile uklopljene u bedem, a prednjim su se delom bile izbačene za oko 3.5 m u odnosu na

bedem. Bedemi su popravljani i delimično povišeni početkom 5. veka, u vreme graditeljske

kampanje cara Honorija (401-403).

Administrativni i religijski centar grada predstavljao je pre svega forum, ali i carska

palata Domus Avgustana. Ostale carske palate nalazile su se prvobitno u predgrađu Rima, a

po izgradnji Aurelijanskog bedema našle su se uz njegov istočni bedem. Nakon pobede nad

Maksencijem u bici kod Milvijskog mosta 312. godine, Konstantin I je uništio logor

pretorijske garde lojalne Maksenciju, koji se nalazio u okviru carskih imanja u istočnom delu

grada neposredno uz bedem. (4) Na tom je mestu sagradio prvu hrišćansku crkvu, danas

posvećenu Sv. Jovanu (Sv. Jovan Lateranski), koja je i mala ulogu episkopske crkve, kasnije

papskog sedišta. (5) Do tada su se hrišćani okupljali u (domus eclesia Dura Europos), titulima,

rimskim kućama koje su vlasnici poklanjali hrišćanskoj zajednici da bi u njoj obavljali

obrede. One se po svojoj spoljašnjosti uopšte nisu razlikovale od uobičajenih rimskih kuća ili

insula, budući da je hrišćanstvo bilo zabranjen kult. U blizini crkve Sv. Jovana Lateranskog

ubrzo je sagrađena crkva Sv. Krsta u okviru Sesorijanske palate, a tokom 4. veka i velike

bazilike martirijumi uz grobove hrišćanskih mučenika, apostola Petra i Pavla, sv. Sebastijana,

sv. Lavrentija, svetih Petra i Marčelina i sv. Agneze.(6) Svi pomenuti hramovi našli su se

izvan nekadašnjeg gradskog administrativnog i religijskog centra, čime je i topografska slika

grada znatno izmenjena. Nakon pljačke Rima od strane Ostrogota pod vođstvom Alarika 410.

godine, nastavlja se živa graditeljska delatnost, što se pre svega odnosi na crkve. Zato

topografska slika grada postaje od 5. veka izuzetno kompleksna. (7) To se postiže pre svega

2

izgradnjom crkava unutar bedema Rima, za šta su uglavnom bile zaslužne rimske pape. U

ovom periodu su i raniji titulusi pretvarani u crkve, bilo njihovom temeljnom rekonstrukcijom

ili izgradnjom potpuno novih crkava na njihovom mestu. Budući da se nakon 330. godine

sedište carske administracije seli u novoosnovanu prestonicu Konstantinopolj nije više bilo

potrebe za izgradnjom monumentalnih građevina profane ili javne namene.

(8) KONSTANTINOPOLJ: Na mestu grčke luke Bizantiona 196. godine, u vreme

vladavine Septimija Severa (193-211) nastala je rimski istoimeni grad. U to vreme grad je

dobio i bedeme. Godine 324, nakon pobede nad Licinijem, Konstantin je odredio granice

utvrđenja nove prestonice na mestu antičkog grada. Za kratko vreme Konstantinopolj je dobio

sve javne građevine neophodne za život velike populacije. Posveta je izvršena 11. maja 330.

godine. Administrativni centar grada, baš kao i religijski, nalazio se u neposrednoj blizini

carske palate sa hipodromom, u čijem su kompleksu bile i crkve Svete Sofije i Svete Irine,

Konstantinopoljski episkopski hramovi, koje je opsluživalo isto sveštenstvo.U vreme cara

Konstantina sagrađena je, ili bar započeta, izgradnja careve grobne crkve posvećene svetim

Apostolima. Za razliku od Rima, u Konstantinopolju su se svi hrišćanski hramovi našli u

samom srcu grada. Istovremeno sa izgradnjom crkava, podignuta su i dva rimska hrama

posvećena Kibeli i Tihi grada Konstantinopolja, unutar starog dela grada, te se stoga ne može

smatrati da je Konstantinopolj bio isključivo hrišćanski grad u vreme svog nastanka, to jest

doba aktivnog sinkretizma. Na novosagrađenom Konstantinovom forumu svoje je mesto

našao Konstantinov stub, na čijem se vrhu nalazila statua Konstantina sa zrakastom krunom, a

u podnožju svetilište. Populacija grada se rapidno uvećala već tokom prvog veka života nove

prestonice, pa je postojala potreba i da se poveća branjeni deo grada. Nove bedeme grad je

dobio u vreme Teodosija II (408-450). (9) Njihova izgradnja je započeta 412/413. godine. Bili

su dugi više od 5 km, i branili su površinu od oko 1400 ha (1,4 km2), obezbeđujući gradu

neophodnu sigurnost. Sastojali su se zapravo od unutrašnjeg (ezotejos) i spoljašnjeg bedema

3

(egzotejos ili protehizma). U izgradnji bedema je korišćena tehnika opus mikstum. Unutrašnji

bedem je bio 5 m debljine i 10-13 m visine, imao je 96 pravougaonih ili poligonalnih kula na

30 do 70 m razdaljine. Spoljni bedem je bio visok 8 m, a njegova je debljina bila 1-2 m.

Između unutrašnjeg i spoljašnjeg bedema nalazila se 18-20 m široka prirodna platforma. Na

unutrašnje lice bedema bilo je prislonjeno 2500 bačvasto zasvedenih prostorija. Iznad njih,

duž bedema, se nalazila 5 m široka platforma, na kojoj su se na kojoj su se nalazile baliste.

Spoljni bedem je imao isti broj kula kao i utrašnji, ali su one bili visoki 8.5 m.(10) Ispred

spoljnog bedema nalazio se valum širok18-20 m i dubok 5-7 m, delimično ispunjen vodom.

Zbog nejednake visine terena bio je pregrađen poprečnim zidovima, te je na taj način

formirana neka vrsta rezervoara koji su bili ispunjeni do različitih nivoa. (11) Bedemi su imali

devet glavnih ulaza u grad, od kojih su najvažnija bila Zlatna vrata. (12) Pored vojne

arhitekture, postojale su i druge građevine. U periodu od sredine 5. do 6. veka datuje se

cisterna Binbirdirek (1001 stub), koja je imala zapravo 224 udvojena stuba, dimenzije 56 x 64

m i imala je kapacitet od oko 40 000 m3 vode. Kao i mnogi drugi gradovi i Konstantinopolj je

imao brojne akvadukte, ukupne dužive više stotina kilometara, kojima je voda stizala sa

okolnih planina. Iz cisterni, sistemom vodovoda i česmi, voda je bila dalje distribuirana u

različite delove grada. Osim toga, u gradu funkcioniše i kovnica novca sa pet oficina.

Tokom raydoblja 4-6. veka nastavlja se građevinska delatnost u gradu, što se pre svega

odnosi na sakralne objekte – hrišćanske crkve. Budući da su sve Konstantinove zadužbine

stradale 532. godine u pobuni Nika, obnovljene su u vreme vladavine Justinijana I. (13) Reč

je o crkvama Sv. Sofije, sv. Irine i Sv. Apostola, koje predstavljaju najlepša ostvarenja

kasnoantičke arhitekture u Konstantinopolju.

(14) JERUSALIM: Na drugom kraju Carstva, u Jerusalimu, situacija u vreme

Konstantina bila je znatno drugačija nego što je to bio slučaj sa Rimom. Nakon uništenja

grada posle pobune Bar Kohbe 132-135. godine, na njegovom mestu sagrađeno je novo

4

naselje, Aelia Capitolina, posvećeno Jupiteru Capitolinus-u i samom caru.U samom gradu je,

verovatno na mestu Irodovog hrama, sagrađen novi hram posvećen eponimnom božanstvu, a

na mestu Hristovog stradanja na brdu Golgoti Venerin hram. Kasniji hrišćanski izvori svedoče

da je Hadrijan podigao pomenuti hram sa namerom da onemogući hrišćane da se okupljaju na

mestu Hristovog stradanja, te da pokuša na taj način da uništi novu religiju. U želji da mesto

Hristovog stradanja obeleži monumentalnim svetilištem, Konstantin je naredio da Venerin

hram bude srušen, a na njegovom mestu sagrađen je čitav kompleks objekata raspoređenih

oko Hristovog groba. (15) Na Maslinovoj gori izvan grada sazidana je crkva Eleona, a u

Vitlejemu nedaleko od Jerusalima crkva posvećena Hristovom Rođenju. (16) I domus

ecclesiae na Sionu zamenjena je velikom bazilikom, (17) čija se izgradnja neretko smešta u

vreme Konstantina, jer se pretpostavlja da je trebalo da vrši funkciju katedralne crkve do

izgradnje hrama na Golgoti.

Graditeljska delatnost Konstantina I bila je izuzetno plodna, budući da je Sveta zemlja

uopšte, pa i sam Jerusalim, bila najznačajnije mesto hodočašća tokom čitave kasne antike. U

tom se smislu ističe i boravak careve majke Jelene u ovom gradu, prilikom koga je ona otkrila

po legendi Časni krst, kome je uostalom i posvećena dvorska crkva u Sesorijanskoj palati u

Rimu.

(18)ANTIOHIJA: Grad Antioniju je osnovao Seleuk I Nikator na obali reke Oronta

oko 300 godine pre n.e. Kada je 64. godine n.e. čitava Sirija došla pod rimski uticaj i

Antiohija je romanizovana. Antiohija je bila jedan od najrazvijenijih i najvećih gradova

Carstva. U 4. veku je bila prestonica provincije Sirije, a od tada i kao glavna baza Rimljana u

sukobima sa Persijancima. Zbog toga je i nakon tetrarhijskog perioda imala palatu, kao i sve

druge javne građevine potrebne za funkcionisanje carske vojne baze. Palata sa hipodromom

bila je smeštena na ostrvu na Orontu, na kome su se nalazila i kupatila, forumi i teatri, te se

5

može reći da je ovo ostrvo predstavljalo administrativni i reprezentativni centar kasnoantičkog

grada.

Još od 1. veka Antiohija je bila veliki hrišćanski centar: nedugo nakon Hristove smrti

posetili su je apostoli Petar, Pavle i Varnava, a ujedno je i grad u kome se među najranijim

hrišćanska zajednica vidljivo izdvojila iz judejske. U vreme nakon proglašenja Milanskog

edikta započinje i podizanje monumentalnih hrišćanskih hramova u gradu. Prvi od njih

sazidan je na pomenutom ostrvu – nedaleko od palate. Započet je u vreme Konstantina a

završen u vreme njegovog naslednika Konstancija II, a poznat je kao Velika ili Zlatna Crkva.

U vreme njenog osvećenja 341. godine održan je i prvi veliki crkveni sabor u ovom gradu.

Budući da se nad ostacima antičke Antiohije nalazi savremeni grad Antakija,

iskopavanja nisu vršena sistematski, pa se o topografiji grada ne zna dovoljno. Za sada su nam

poznate četiri hrišćanske crkve: Stara, Velika, Crkva Makabejaca i svetilište Sv. Babilasa,

iako ih je svakako moralo biti znatno više. (19) Najbolje je poznato krstoobrazno svetilište sv.

Babilasa sagrađeno 379-380 godine u vreme episkopa Meletija. Ovaj svetitelj bio je

antiohijski patrijarh (237-253), koji je stradao u vreme progona koje je sproveo car Decije.

Ova crkva svojom osnovom podseća na crkvu Sv. Simeona Stolpnika u Kal at Simanu, o

kojoj je bilo reči na ranijim predavanjima.

Iz Antiohije potiče i jedan značajan podatak koji nam donosi sv. Jovan Hrizostom,

antiohijski sveštenik, kasnije carigradski patrijarh (kraj 4. - početak 5. veka). On navodi da je

u vreme kada je on propovedao (oko 380. godine) u Antiohiji bilo oko 100.000 hrišćana, što

je pretstavljalo oko polovinu gradske populacije. Ova nam informacija puno govori o tome

kolikom je brzinom zapravo nova religija prihvatana u prvom veku zvaničnog hrišćanstva. I

ovde funkcioniše kovnica novca.

(20) MILANO: Nakon proglašenja za Dioklecijanovog savladara 285. godine, car

Maksimijan smestio je svoju prestonicu u Milano (Mediolanum), rimski grad sa izuzetno

6

značajnim geografskim položajem. Ugled grada od tog momenta ubrzano raste, a paralelno sa

tim cveta i graditeljska delatnost. Sagrađen je novi bedem, čime je povećan i areal branjenog

dela grada, a podignute su i nove terme, ulice sa porticima, hipodrom i carska palata. (21)

Izvan grada sagrađen je i Maksimijanov mauzolej.U najranijoj fazi hrišćanske graditeljske

aktivnosti unutar bedema, u samom srcu grada, sagrađena je katedralna crkva sa

oktogonalnom krstionicom, koja se datuje u 4. vek, a koja je kasnije posvećena sv. Tekli. U

četvrtom veku je izvan gradskih zidina sagrađeno nekoliko hramova, smeštenih na

nekropolama uz važne puteve koji su povezivali Milano sa Rimom i sa severnim provincijama

Carstva. One su imale ulogu martirijuma, budući da je kasnoantički Milano obilovao moštima

lokalnih svetitelja. (22) Reč je o crkvama Basilica Ambrosiana (zamenjena romaničkom

crkvom San Ambrogio), Basilica Virginum(kasnije S. Simpliciano), Basilica Apostolorum

(kasnije San Nazaro), Basilica Salvatoris i današnja crkva San Lorenzo. Izgradnja prve tri

bazilike vezuje se za graditeljsku delatnost episkopa Ambrozija (poslednja četvrtina 4. veka).

I arhitektonskom smislu je posebno interesantna kompleksna crkva San Lorenco, koja

se zapravo sastoji od više kompartimenata. Oko centralnog jezgra smeštene su kapele,

prvobitno verovatno mauzoleji nekih od članova carske porodice.

(23) SOLUN: Solun je osnovan još u vreme helenizma (kraj 3.-početak 2 v. pre n.e.),

kada je dobio svoje prve bedeme koji su bili načinjeni od monolitnih kamenih blokova bez

veziva. U vreme rimske dominacije bedemi su pojačani uz dogradnju još jednog bedema sa

unutrašnje strane (3. vek), dok se kasnoantički bedemi datuju na osnovu natpisa na jednoj

opeki istočnog zida u kome se pominje izvesni Hormizdas. On je po mišljenju nekih

istraživača najverovatnije bio general Teodosija I (378-395), te se na osnovu tog podatka

kasnoantički bedemi datuju u kraj 4. veka. Prema najnovijim istraživanjima smatra se da je

najveći deo danas poznatih bedema nastao 80-ih godina 4. veka uz izvesne izmene tokom

prve polovine 5. veka. On je dug 8 km i obuhvata prostor od oko 300 ha, bez utvrđenog

7

akropolja u najvišem delu grada, koji se prostire na dodatnih 15 ha. Pravougaone kule su bile

raspoređene na približno jednakom rastojanju. (24) Budući da su unutar bedema Akropolja

otkriveni cisterna i grobljanska bazilika sa krstoobraznim martirijumom, pretpostavlja se da je

ovaj bedem poznijeg datuma i da je bio sagrađen upravo da bi se zaštitili neki značajni objekti

poput pomenutih.

Rimski grad posebno dobija na značaju u vreme Galerija (293-311), koji ga je odabrao

za svoju prestonicu. (25)U to vreme nastala je carska palata sa hipodromom, veliki tetrapilon

poznatiji kao Galerijev slavoluk i rotonda. Čitav ovaj kompleks nalazi se u jugoistočnom delu

grada nedaleko od bedema. Rotonda je pretvorena u u crkvu sv. Đorđa najverovatnije u vreme

vladavine Teodosija I.

U vreme prodora Huna 441/442. godine sedište Ilirske prefekture seli se iz Sirmijuma i

Solun, te grad tokom 5. veka ponovo dobija na značaju, postajući uz Konstantinopolj drugi po

značaju grad na Balkanu. U 5. vek se datuju crkve Bogorodica Ahiropitos (Nerukotvorena) i

bazilika sv. Dimitrija, a crkva Osios David se datuje oko 500. godine. (26) Crkva Bogorodice

Ahiropitos je trobrodna bazilika datovana u period oko 450. godine, dok je crkva sv. Dimitrija

nastala je najverovatnije nakon preseljenja sedišta prefekture (27), kada je možda došlo i do

mešanja legende o dva istoimena svetitelja ili čak do preseljenja kulta svetog Dimitrija. (28) U

Solunu je ovom svetitelju podignuta velika petobrodna bazilika sa transeptom, koja je imala

kriptu ispod oltara, a u kojoj su delimično ostali sačuvani i votivni zidni mozaici iz perioda od

5. do 7. veka. (29) Krstoobrazna crkva Osios David datuje se oko 500. godine, kada je izgleda

oko nje formiran i manastir.

Tokom 6. veka nema zabeležene značajnije graditeljske aktivnosti, niti se slika

urbanog središta na bilo koji način menja. U pomenutom periodu funkcioniše kovnica novca,

koja je od velikog značaja za centralnobalkanske oblasti, budući da je u njoj kovan novac

kojim su plaćane trupe na ovim prostorima, naročito za vreme Justin II. Solunski novac

8

karakteriše drugačija vrednost kovanja u odnosu na uobičajenu, budući da polufolis ima

vrednost od 16 numija (IS).

(30) RAVENA: Ravena je u kasnoantičkom periodu bila sedes imperii. Najbogatiji

izvor informacija o gradu je Liber pontificalis ecclesiae Ravennatis Agnelusa iz Ravene,

nastalog u četvrtoj deceniji IX veka, koji pruža najviše podataka o istoriji grada, njegove

uprave, mestu koje je Ravena imala u kasnoantičkom periodu, kao i o crkvenoj istoriji grada.

Naselje su osvojili rimljani u 3. veku pre n.e. Prvobitni bedemi obuhvatali su

pravougaoni prostor površine približno 33 hektara. U trenutku formiranja oppidum-a grad se

nalazio na obali mora u delti reke Po, dok je danas 9 km udaljen od morske obale.(31) Upravo

je položaj bio presudan za smeštanje mornaričke baze u Raveni u vreme Oktavijana Avgusta,

što će odrediti i njenu buduću ulogu vojnog i trgovačkog centra. Tokom 3.i 4. veka mornarica

je doživela krizu, zbog čega ni grad nije ostao pošteđen izvesnih posledica novonastale

situacije. Stanovništvo se u tom periodu iselilo uglavnom u luku Klase, čiji značaj od tada

intenzivno raste.

Oko 400. godine prestonica zapadnih careva iz Milana premeštena je u Ravenu.

Razlog za preseljenje čitave administracije i carskog dvora pre svega je mogućnost eikasnije

odbrane, ali i velika luka koja je olakšavala komunikaciju sa Konstantinopoljem. Pomenuti

izvor svedoči da je Valentinijan III doneo dekret da Ravena treba da bude prestonica Italije

(caput Italiae) umesto Rima. Tada su sagrađeni i novi bedemi, u 4. ili prvoj polovini 5. veka.

Ovaj bedem bio je dug 4.5 km i obuhvatao je površinu od 166 ha. Unutar bedema nalazila se

carska palata, kao i kovnica novca nakon 402. godine. Kovanja se prate sve od 402. do 455.

godine, a i kasnije sa prekidima sve do kraja 5. i početka 6. veka. O ostalim javnim

građevinama se danas malo zna, budući da je nad ostacima antičkog danas savremeno naselje.

O crkvama postoji mnogo više informacija, jer su neke i do danas ostale sačuvane u manje ili

više izvornom obliku. Sa prelaskom carske porodice u Ravenu, drastično se uvećava i značaj

9

ravenske crkve. (32) Unutar bedema se nalazi episkopski kompleks, koji se sastoji od

episkopske palate, katedrale koja je po episkopu Ursusu nazvana Ursiana, i krstionice

ortodoksnih to jest pravovernih (33). Posebnu pažnju zaslužuju crkve podignute zahvaljujući

ktitorskoj delatnosti Gale Placidije, pre svega crkve Sv. Jovana Jevanđeliste (34) i Sv. Krsta

uz koju se nalazi krstoobrazna funerarno/memorijalna kapela, takozvani „mauzolej Gale

Placidije“. Dugo se smatralo da je u „mauzoleju Gale Placidije“ bila sahranjena carica. Danas

se smatra da je ona bila zapravo sahranjena u Rimu, ali je uprkos tome krstoobrazna kapela

imala verovatno funerarnu namenu. U njoj se nalaze tri sarkofaga (35), ali predstava sv.

Lavrentija nasprav ulaza ukazuje na mogućnost da je funerarna unkcija bila objedinjena sa

memorijalnom unkcijom kapele posvećene sv. Lavrentiju.

Iz istog perioda potiče i nekoliko crkava koje do danas nisu sačuvane, ali podatke o

njima pruža takođe Agnelusova hronika.

Godine 493, nakon trogodišnje obnove, Teodorih Amalijac je ušao u Ravenu, koja od

tog momenta postaje ostrogotska prestonica. Svojom graditeljskom delatnošću u Raveni

ostrogotski kralj promovisao se kao obnovitelj antičke Italije u tradiciji vladara iz prošlosti, a

njegovu ulogu prosperitetnog graditelja naglašavaju i izvori. Teodorihova graditeljska

delatnost bila je gotovo podjednako usmerena na sakralne i na građevine utilitarne namene.

(36) Među profanim građevinama detaljnije je poznata kraljevska palata uglavnom na osnovu

izvora, ali i podataka sa arheoloških iskopavanja koji delimično upotpunjuju sliku o

prvobitnom prostornom sklopu, uprkos tome što palata nije u celosti istražena. U isto vreme

sazaidan je i izvan bedema Teodorihov mauzolej centralnog plana (37), kao i nekoliko

arijanskih crkava, budući da su ostrogoti primili hrišćanstvo u njegovom arijanskom obliku.

Reč je o arijanskom episkopskom kompleksu sa novom krstionicom, crkvi San Apolinare

Nuovo uz palatu (38) i crkvi sv. Anastazije – sirmijumske mučenice čiji je kult bio veoma

10

raširen u kasnoj antici tzv. Ecclesia Gothorum. Do danas se posebno dobro sačuvala mozaička

dekoracija na dvorskoj crkvi San Apolinare Nuovo (39).

Godine 540. Vizantija je povratila upravu nad Ravenom, te grad postaje sedište

vizantijskog egzarha.Graditeljsku delatnost obeležila je uglavnom izgradnja crkava. U periodu

od 540. do 600. godine sagrađeno je šest velikih i veći broj manjih crkava u Raveni i u luci

Klase, kao na primer crkva posvećena sv. Vitalu (40), zadužbina episkopa Eklezijusa poznata

po velikim mozaicima sa predstavom cara Justinijana i carice Teodore (41). Iz istog su

perioda i crkve Santa Marija Mađore, San Mikele in Afrisko, crkva sv. Stefana, bazilike

kanonizovanih episkopa sv. Proba, sv. Severa i sv. Eleuhadijusa, kao i bazilika sv. Eufemije u

luci Klase. Od svih pomenutih najbolje je očuvana crkva San Apolinare u luci Klase (42).

Primećuje se da su dve ravenske crkve bile posvećene sv. Apolinaru, koji je bio prvi ravenski

episkop u 2. veku, i iz koga svoj legitimitet izvlače svi kasniji ravenski episkopi (43). Budući

da je pravoverje ponovo preuzelo primat u vreme vizantijske uprave, naglašavanje prvog

ravenskog episkopa imalo je poseban značaj. Nakon 600. godine more se već postepeno

povlači, te se i luka Klase isušuje, zbog čega Ravena gubi svoj nekadašnji trgovački značaj i

status. Graditeljska delatnost se takođe drastično smanjuje pa nakon 600. godine nema većih

graditeljskih poduhvata, već se samo obnavlja i održava postojeće stanje.

(44) SALONA: Salona je bila značajna rimska luka u Jadranskom moru i njena

rimska prošlost može se pratiti od 1. ili čak 2. veka pre n.e. Treba istaći činjenicu da je

provincija Dalmacija u tolikoj vremi bila romanizovana, da u njoj nije bila stacionirana

nijedna legija. Stari deo grada nalazio se u zapadnom delu kasnijeg utvrđenja, a postepenim

širenjem na istok veličina grada se gotovo udvostručila.(45) Godine 34. ili 33. pre n.e. grad je

postao sedište provincije Dalmacija, a tu je funkciju zadržao do sredine 7. veka, tj. 626.

godine. To je podrazumevalo i da je grad morao imati sve javne građevine koje su odgovarale

njengovom statusu. Dodatni značaj grad dobija u 4. veku kao sedište episkopa. Njegov prvi

11

poznati episkop Domnije stradao je prilikom Dioklecijanovih progona 304. godine, a oko

njegovog groba na lokalitetu Manastirine severno od grada se nedugo nakon Edikta o

toleranciji oformio veoma razvijen kult. (46) Kompleks na ovom lokalitet sastoji se od niza

zasvedenih prostorija sa apsidom, skoncentrisanih oko mučenikovog groba. Krajem 4. veka, u

vreme prodora Gota, ovaj kompleks je uništen, pa je početkom 5. veka zamenjen velikom

grobljanskom bazilikom. (47) Drugi veliki kompleks formirao se na lokalitetu Marusinac oko

groba mučenika Anastazija. Njegovo je telo bilo sahranjeno u porodičnoj dvospratnoj

funerarnoj kapeli izvesne Apolonije sa jako izraženim spoljnim prislonjenim stupcima. U

prvoj četvrtini 5. veka uz ovaj martirijum sazidana je memorija i velika trobrodna bazilika.

(48) Treći veliki kompleks formirao se na lokalitetu Kapljuč oko nekoliko grobova mučenika,

sveštenika Asterija, i četvorice vojnika iz Dioklecijanove garde: Antiohijana, Gajana,

Paulijana i Telija, stradalih 304. godine u amfiteatru nedaleko od ove nekropole. Smatra se da

je bazilika na lokalitetu Kapljuč, koja je ujedno služila i za sahranjivanje, možda i najstarija

od svih salonitanskih grobljanskih bazilika.

(49) Episkopski kompleks u Saloni čine dve crkve. Prvobitno je bila reč o dvojnoj

bazilici, pri čemu je južna crkva u kompleksu zamenjena krstoobraznom, posvećenom Svetom

Domniju i drugim salonitanskim mučenicima. Crkva je verovatno sagrađena u periodu

između 530. i 533. godine, povodom održavanja Crkvenog sabora u ovom gradu. (50) Godine

1931. otkrivena je još jedna trobrodna bazilika sa krstionicom, koja se vezuje za poslednje

decenije 5. veka, kada je Salona, kao uostalom i čitava Dalmacija, potpala pod uticaj

arijanskih Gota. Stoga se pretpostavlja da je u pitanju arijanska episkopska crkva.

(51) Među mnoge salonitanske crkve sagrađene unutar gradskih bedema spadaju na

primer Istočna bazilika sa transeptom ispod čijeg je oltara otkrivena kripta u koju se silazilo

stepeništem, potom Zapadna bazilika, ili Bazilika u luci (iuxta portum) i tako dalje...

12

(52) CARIČIN GRAD: Nedaleko od današnjeg Lebana još 1912. godine započela su

sistematska istraživanja lokaliteta Caričin grad. (53) Prema dosadašnjim podacima, naselje je

sistemom bedema bilo podeljeno na tri utvrđene celine u literaturi označene kao Akropolj,

Gornji grad i Donji grad. Bedemima je bio branjen areal od oko 20 ha.

Grad je bio opasan bedemima rađenim u tehnici opus-mixtum, čija je visina dostizala

do 8 visine, dok je širina zidina iznosila između 1,2 i 2 m. Bedemi su bili ojačani kulama

pravougaonog, polukružnog, potkovičastog i poligonalnog oblika. Glavna kapija, flankirana

dvema kulama se nalazila na južnom bedemu Donjeg grada.

Ustanovljene su i glavne gradske komunikacije, položaj hrišćanskih sakralnih

objekata, pretorije, stambene četvrti u Gornjem gradu i stambeno-zanatske u Donjem gradu,

cisterna, kao i delimična trasa akvedukta. Prostrane glavne gradske ulice sa porticima, koje su

se sekle na trgu kružne osnove, na kome je pretpostavljeno i postojanje careve statue,

predstavljaju jednu od važnih karakteristika ovog naselja.U vreme kasnog Rimskog carstva

ulice sa porticima bile su odlika velikih i značajnih urbanih prostora, poput same prestonice,

te njihovo postojanje na lokalitetu Caričin grad određuje naselje kao istinsku metropolu i

prema mišljenju pojedinih, istraživača potvrđuje pretpostavku da je ovo naselje moglo biti

mesto Justinijanovog eponimnog grada, arhiepiskopskog sedišta Justinijane Prime.

Dosadašnjim istraživanjima konstatovani su arhiepiskopski kompleks na akropolju

koji čini bazilika sa tetrakonhalnom krstionicom i administrativne građevine (54-55), kružni

trg – forum na kome je pretpostavljeno postojanje carske statue čiji su fragmenti otkriveni

(56), a u Gornjem gradu još tri sakralne građevine – dve bazilikalne i jedna krstoobrazna (57),

kao i stambeni objekti i principija (58). U Donjem gradu otkrivene su dve sakralne građevine

(59) i objekti profane namene (radionice), a izvan grada još dva sakralna objekta (60). Svi

objekti bili su izgrađeni u opus mikstum, a sakralne građevine su se odlikovale i

arhitektonskom skulptoralnom dekoracijom, kao i mozaicima, od kojih su do danas ostali

13

najbolje sačuvani mozaici u bazilici sa transeptom (61). Iz iste bazilike potiče i kapitel stuba

sa urezanim Justinijanovim monogramom, što je poslužilo za precizno datovanje bazilike, a

samim tim i ostalih građevina na lokalitetu. Utvrđena je i trasa akvedukta, a na istočnoj strani

i brana.

Svi navedeni arhitektonski objekti datuju se u vreme vladavine Justinijana I, te se i taj

podatak koristi kao potvrda da je na mestu Caričinog grada XI Novelom iz 535. godine car

Justinijan osnovao grad sa namerom da bude sedište arhiepiskopije i prefekture, premda se

čini da prestonica prefekture ili nikada nije preseljena iz Soluna ili je jako kratko bila u

Justinijani Primi. Najviše podataka o gradu pruža Prokopije u delu O građevinama. (62)

(63) GRADINA NA JELICI: Oko 8 km jugozapadno od Čačka, na jednom od

istaknutih vrhova planine Jelice. Ovaj beyimeni grad se datuje u 6. vek (64). Uništen je u

požaru, koji je kao i u slučaju brojnih urbanih naselja na centralnom Balkanu, zahvatio

grad krajem 6. ili početkom 7. veka, u vreme avarsko-slovenskih napada.

Izgled utvrđenja uslovljen je geomorfološkim odlikama terena izabranog za

podizanje naselja, budući da trasa još uvek nepotpuno istraženog bedema prati

konfiguraciju terena.Utvrđenje je bedemom podeljeno na Gornji grad, severno, južno i

zapadno podgrađe. Svi bedemi grada načinjeni su od kamena vezanog malterom i imali su

debljinu oko 1 m.

Tokom dosadašnjih istraživanjaotkriveno je pet sakralnih građevina. One su

označene latiničnim slovima A, B,C, D i E, prema redosledu otkrića. Četiri crkve

otkrivene su unutar pretpostavljenih bedema. (65) To su bazilika E u gornjem gradu,

bazilika C sa krstionicom u severnom podgrađu, (66) kao i bazilike A i D u Zapadnom

podgrađu. Samo se Bazilika B nalazila na nekropoli izvan utvrđenog dela naselja. Od

profanih objekata najznačajniji su objekat 1 i objekat 4, koji su kako se čini bili deo iste

arhitektonske celine. (67)

14