JULIJAN MEDINI

AUTOHTONI KULTOVIU RAZVOJU ANTICKIH RELIGIJA U RIMSKOJ

PROVINCIJI DALMACIJI

Romanizaci.ia ie kao proces sloZenih dru-Stveno-dkonoms'k ih, pot i t idk ih i 'ku l turn ihpronrjena intenzivno zahvatila i l irske rkraje-

ve tdk nakon guSenja ustanrka i l irskih i pa-luon'skih naroda i plemena 9. god. n.ere. Dotog vremena il irski i panonski narodi u veli-k im rpodrudj ima unutra5njos l i I l i r ika n isubil i obuhvaieni dvrstim administrativnirn,vcljnim il i ne,kirn drugin-r oblicima rirmskevlasti tako da su Zivieli u uglavnom istimekonoms,kim, druitvenin-r i kulturnim pril i-kama'kakve su bile uspostavljene nakon kel-tske se

6graaiene zbog osiguranja strateSkih vojnihinteresa kako hi se oduvala rimska vlast trsludaju novih eventualnih pobuna ilirskih ipanonskih na'roda, otvorile su unutraSnjostprovincije ekonomskoj eksploatacij i i ukljn-dile je u suvremene kulturne tokove Imperi-: ^

Zavrietak rims,kog osvajanja zatekao jeveoma heterogeno s,tanje u pogledu razvojamaterijal,ne i duhovne kulture na podruiji-ma ilirskih i njima srodnih ,naroda koji suse podetkom I st. n.e. (9. i l i 10. god.) na5li,unutar Dalmaciie. Analiza materi'ialnih osta-taka polkazuje ,da na tim velikim" prostrans-tvima nije postojala jedinstvena ilirslka 'kul-

tura nego mnogo sr< ldnih kul turn ih skupinai grupa. IstraZivanja religijskog sim;bolizmapokazala su takoiter oda ne postoji jedinstve-ni ilirski religiozni sinbolidki sustav, kaoSto ne postoji ni jedinstvena il irska reli,gija,a prema tome ni jedinstvena il irska duhov-na kultura"r. To,me je najveiim dijelom raz-log Sto su u etnogenezi Ilira i njima srodnihnaroda na prostoru kasnije rprovincije Da,l-macije od neolitika vaZnu ulogu imali raznietnidki i kulturni faktori.2 Znaiaina kompo-nenta u etnosenezi I l i ra b io ie heol i t idk i ibrondano dodni etnidki i kuliurni supstratkoji je dobrim dijelom bio nosilac nekihzajednidkih elemenata duhcrvne kulture odkraja neolitika i tijekom brondanog doba navelikim prostorima lliritka. Tu se rpreteZnoradi o e lement ima kul ta p iodnost i 'u najSi -rem smislu. U tome je spletu najveiu vaZ-nost imao Zenski princirp plo'dnosti, odnos,nokult maike, roditelj ice, velike maike, azattmso arni i lunarni kult koii su bil i desto is-prepleteni dvrsti;m nitima s dru,gim simibo-lima kultova plod'nosti.3

No, ia'ko dokumenti religijskog simboliz-ma dine najstabilnije i najbrojnije tragovereligijskih struktura iz ,predrimskim vreme-na - oni rpak ni pribliZno ne omoguiavajucjelovitu rekonstrukciju religije ilirskih na-roda koji su Zivjeli na teritori ju provincijeDalmacije. O m,nogim aspektima i osobina-ma religije tih naroda analiza njihova re-ligijslkog simbolidkog sustava ne donosi nika-kvih informacija. Nedostaju spomenici koiibi uputili u karakter i osobine kultova; veo-ma su rijelki arheo,lo3ki podaci o svetiliSti-ma i svetim mjestin'ra, 6 ,poloZajima sveti-5ta u naselj jma, o njihovom inventaru, a ri-

jet,ke su i lapidarne vijesti antidkih pisanihvrela o osobinama i naravima ilirskih bo-Zanstava.

Religijska struktura kod Il ira, kakvu jezatdklo rimsko osvajanje i oku,pacija, pro-istekla je iz njihova 'dugotrajnog samostal-nog razvoja. Ne treba, medutim, zanemarivati ni utjecaj religija Gnka, Ita itka i dru-gih naroda iz s,rednje Evro,pe i Podunavlja,s kojima su l l ir i stolieiima odrZavali vezeraznog karaktera i osnove. Tekovine razvi-jenih reiigijskih sustava pridonosile su br-Zem razvoju i afirmacij i onih klica koje suvei postojale u religijskim s,poznajama po-jedinih i l irskih naroda i ,plemena, ali je pi-tanje koliko su one utjecale na mijenja-nje bitnih elemenata autohtone reli 'gi je.

Utjecaj grdke rehgije o,stvarivao se putemgrdkih kolonija na istodnorn Jadranu tije-kom nekolitko pos,l jednjih stoljeia s.e., po-sobno kod juinih Il ira, Ardijejaca, Delmata,I-ib'urna i Histra, a u unutra5njosti je pro-dirao do,linom Vardara.a Jedan od najvaZni-j ih rezultata tog utjecaja jest razvoj reli-eii-Skog antropomorfizma, odnosno antropote-riomorfizma. Talko je, smatra se, antropo-morfna sakralna plastika iz histarskog Ne-zakcija iz starijeg Leljeznog doba nastalapod utjecajem grdke kulture, bilo direktno,bilo preko posrednika iz gornje i l i 'srednje

Itali je.5 Takoder se i po,stanak antropoterio-morfne itkonografije delmatskog boZanstva5urna, painjatka i ,plodnosti, koje ie interpre-tatione rontane dobilo ime Silv.anus - ob-ja5njava grikim utjecajem koji se ostvari-vao putem 'kolonija na istodno jadranslkojobali.6 Vjerojatno je da je isti izvor bio pri-sutan i u nastanrku ikonografi je risonitan-s'kog boianstva Medaurlzs-a, t im viSe Sto seutjecaj Grka u juZnirn predjelima ilirske te-ritoriie naTazi i na novcima ilirskih vladaradij i su neki elementi imali izrazite religijske konotaciie (tako na pr. l ik Artemide naGencijevim i Balejevim novcima)'.

Takvo je, po pojavama i sadrZaju veomasloZeno i heterogeno stanje razvoja religijeil irskih naroda, zateklo osnivanje provinci-je Dalmacije. Osnivanje je provincije, Stopo,drazumijeva stvara,nje odgovarajuie voi-ne, administrativne, ekonomske i, 5to je zaprerdmet o kojem se raspravlja poserbno va-ino - religijske organizacije vlastis u plvimah i za neko vri jeme konzerviralo razne

ho-

elemente autohtone religije sa svim njenimbitnim i manje bitnim razliditostima i spe-cifidnostima. Usrkoro je uslijedio proces pro-mjena o demu svjedode razli i i te kategorijespomenika rano antidke provenijencije.

Novi oblici proizvodnje, druStvene orga-nizacije, nadina Zivota i kulture koje je rirn-ska vlast direktno i l i indirektno unosila unovoosnovanu provinciju - rastakaii su sta-re oblike iwoIa, kulturne i duhovne vri jed-nosti epihorSkih zajednica bitno djeluiuiii na autohtonu religiju. U onim autohtonimsredinama gdje su se u proces romanizaci jerano u'kljudil i gornji slojevi pudanstva (Li-burni, istodni Japodi i maniim dijeiom De!-mati), autohtoni kultovi su i dalje nastavlja-l i Zivot dobijajuii najdeie rimsko tumadenje(interpretatio rontana). U drugim pa,k kra-jevima, koje rornanizacija zbog raznih uzro-ka nije talko brzo zahvatila, razni elementiautohtone religije Zivc i 'daije a da ne ostav-ljaiu traga u ranoantidkom spomenid,komrnaterijalu, da bi neki medu njima, simL,oli-6kog karaktera, u posljednjim stolieiimaanti 'ke doZivjeli svoievrsnu reafirmaciju.e

Analiza po'dataka koji se odnose na prvorazdoblje trajanja autohtone religije u an-tici na tlu provincije Dalmacije - a na te-melju kronolo5kih i s,adrZajnih oso,bi,na tihpodataka, to je vri jen-re od podetka I st. dosredine, odnosno kraja II stolieia - doka-zuie postojanje veoma razlidit ih i raznclrod-nih autohtonih religijskih obllka. To ie sva-kako bila posljedica samosvojnog i specifi-d,nog razvoja religije kod pojedinih i l irskihnaroda i plemena, a zattnt i postojanja op-iih i ,posebnih osobina u procesu rornaniza-

1 . A . S t i p d e v i i , K u l t n i s i m b o l i k o d I l i r a - g r a -cla i pri lozi sisiematizacij i. ANUBiH, Ccntar za balkano-loika ispitivania, LIV, knj. 10, Sarajevo 1981, str. 187.

2. Sintetski o problemima i staniu proudavania ctno-genezc Il ira i znadeniu pojma Il ir i u posljednje ie vri ic-me p isao B. C o v i i , Od Butmi ra do I l i ra , Sara ic r , r1976, 's t r . l l l . i da l ie . Za e tnogenezu L iburna usp. - M.S u i i , Z a d a r u s t a r o m v i j e k u , Z a d a r , 1 9 8 1 , s t r . 8 7 i d a l i c .

3 . B . e o v i i , sp . d j . s t r . 21 i da l j c .

1 . G. Novak , S tar i Grc i na Jadranskom moru , RadJA7.U 322 (1961), str. 145 i dalie.

5 . B . F o r l a t i T a m a r o u E n c i c l o p e d i a d c l l ' a r t cantica Y/1963, str. 429 i dalic, gdic ie' navedena prcthod-na b ib l iogra f i ja .

6 . R . S c h n e i d e r , B e r i c h t i i b r - r e i l e R e i s e i n D a l -matien, I. Uber die bildlichen Denkm:ilcr Dlrtl l l l i l t . iens, Arch.

ci je (socijalnih, ekonoms,kih i kulturnih) napodrudju svakog il irskog naroda.

S obzirom na osnovne karakteristike raz-voja religije autohtonih naroda i plemenapodrudje provincije, dijeli se u nekolikt-rteritori jalnih i etnidkih cjelina. U unutraS-njosti provincije je to podruije nekolikopanonstkih i ilirs,kih naroda i plemena (Meze-ji, Deziti jati, Autarijati, Pirusti)10. Zatim jeto regija Delmata i susjednil 'r n-ranjih pleme-na koia seZe od Krke do Neretve na obal i ,a u unutraS,njosti obuhvaia kra5ka polja(Sinjsko, Imotsko, Livanjsko, Duvanjsko,Glamodko, Kupre5ko)". Zatim sli jedi krajjuZno od Neretve do juZnih granica provin-cije, pa antidka Liburnija, koja u pogledr-rrazvoja religije u antici, a i u prethistori j iima mnogo bliskih crta s Histri jom i, nakraju, Japodija - koju i osobine religijskograzvoja u antici diiele u dviie teritori. jalnosadrZajne cjeline: sjeveroistodnu (izmeciuUne i Sane) i jugozapadnu (Lika i Gorskikotar) .

Na velikom prostoru istodr-re i sjevero-istodne Dalmacije (teritori j Mezeja, Ditiona,Deziti jata, Autarijata, Pirusta i nekih manjih'plemena) gotovo da nema potvnda o Stova-nju autohtonih boZanstava u a,ntici. Nema,mealutim, dvojbe da je u predrimsko vri je-me autohtono stanovniStvo imalo svoie re-l igijs,ks viziie koie su' u nekim vaZnim ele-mentilna nisu bitno razli 'kovale od vierova-nja sus. iednih i l i rsk ih i parrouSkih naroda.S obzirom na geografski poloZaj t ih kraje-va, odnosno blizinu Panonije i tradicional-nih ko,muni'kacija ,ko.ie su prolazile medurje-djem Drave i Savc, tLi su Ll prcdrimskim vre-

epigr. Mitt aus Ocstcr.-Ungarn, Bd. IX (1885), str. 32 ida l ie .

7 . J . B r u n s c h m i d , D i e I n s c h r i f t e n u n d m l i r v mder griechischen Stiidte Dalmatiens. Abhandlungen dcsArch.- epigr. Seminars

6o

menima bil i prisutnij i utjecaji narcrda i kul-tura iz srednje Evr"ope. Religijski simboli iztih vremena su Sirokog tomatskog i sadrZaj-nog dijapazona s nizom i'stovetnih osobina'kakve se nalaze u sirlbolici susjednih kraje-va. ArheoloSki potvrclena rpraksa sloZenih'pogrcrbnih rituala na tim podrr-rdjin-ra (Ate-nica, Glasinac) direktira su svjedodanstva ointe,nzivnorn i punon religijskoni Zivotu tihnaroda u vri jeme njihove samostal,nos,ti. l2Da li je, medutim, odsustvo antidkog spome-niikog materijaia o religij i autohtonil.r sta-r.rovnilka u tim krajevrma dovoljno da se za-kliudi da su u rano rimsko vri jeme zamrlildkalni kultovi na podrudje Mezeja, Autari-jata, Dezitijata i drugih plemena u istodnomdi je lu prov inc i je? Takav b i zak l judak svaka-ko bio netodan Zbog jednostavnog razlogaSto su ti narodi i plemena, iako su u ustarn-ku 'pretrrpjcli ogromne ljudske i materi. jalnegubitke, nasta'r ' i l i Zivjcti u tir.n l

Na temelju ,osdbina te skulpture i dvajunatpisa, liiburnska Anzotitka se tuinadila kaoboZanstvo plodnosti ili 'kao ldkal'na nimfals.Medutim, rims,ka Venera nije samo zemali-stko boZanstvo, tj. boLica ljulbavi, sdksualno-sti i plodnosti nego je ona jedno od ri jet-kih rimskih bo,Zanstava koie ima dvoznadnunarav: ona je zemaljski i neibeski bog. KaoboLica koja daje Zivot (otuda i njen epitetGenetr,ix), ona je i htonid,na boZica. Veneratakvih os,obina poznata je u izvorima i naspomenicima (epigrafi 'dkim i f iguralnim) kaoVenus Libitt ina, boiica podzemlja i smrtikoja uvodi du5e unrrl ih u zagrobni svijetm.U arheolo5rkom materijalu, posebno onormiz grobova, u Enoni, Jaderu i dnrgdje uDalmaciji - nalaze se predmeti koji poka-zuju da je Venera imala vaZnu ulogu u kul-tu mrtvih, o'digledno kao boZanstvo zagrob-nog svijeta i i,ivota (Venu's Libitina), a neboZica sdksualnosti i l jepotezl. Zbo'g togase moZe ,pretpostaviti da je ta.j element na-ravi rimske Venere bio prisutan i u identi-fi,kaciji Anzoti,ke s Venerom, idko u samomspomenidkom materijalu Veneri,na komplek-sa u Enoni (natpisi, navedena ,skulptura) zatu pretpostavku nema direktnih potvrda.

Meclutim, odreateni argumenti u pri lo'gtakvog tumadenja Anzotikine naravi nalazese u km,gu druge Venerine libu'rns'ke inter-

12. B . e o v i i , sp . d j . za Meze je , s t r . 172. i da l j c zaDes i t i ia te s t r .209 i da l l c , za Autar i ja te , s t r .300 i da l je .

1 3 . A . D e g r a s s i , C u l t i d e l l ' I s t r i a p r c r o m a n a e r o "mana, Adriatica praehistorica et antiqua miscellanca G.Novak dicata, Zagreb 1970, str. 617 i dalje; M. S u i i , Izmcditeranske ba5tine iadranskih II ira, Radovi Filozofskogfakulteta u Zadrt, 411962-63, str. 44 i dalje; I s t i, Antid-ki Nin (Aenona) i njegovi spomenici, Radovi InstitutaJAZU u Zadru, 16-17/1969, str. 73. i dalje.

14. G. W i s s o rv a, Religion und Kultus der Rdmcr,Miinchen l9l2 (1971), str. 216-219.

15. MoZda r'e bila i nesto vi5e jer je na natpisu sinkrc-tizirano bozanstvo oznadeno s brojnim vri iednostima: A.Degrassi, sp. di. str. 617, B(onae) d(eae) dom(inae) HeiacAuA(ustae)

- / tr iumphali, terrae maris(que) dominaftic(i)

conservatrici / mentiumque bo(n)arwn f ac remedioruntpotenti,/ r ieqe bene iuducanti.

16 . CIL V, 3033, 3032 za I r i iu ; Ann. ep ig raph. 1938, b r .3 1 , M . A b r a m i i , A r c h d o l o g i s c h F o r s c h u n g i n J u g o -slawim, VI Intemationaler Kongress fiir Archdologic Ber-lin 1939. Sonderabdruck aus dem Bericht, str. 174. za Ve'neru ,Arzotiku.

1 7 . M . A b r a m o v i i , s p . d j . s t r . 1 7 5 .

18. M. Suii, Antidki Nin, sp. mj.; za datiranje ki-pa i de ta l in i je o n jegov im osob inama usp. N. Cambi ,l r , r ro ls l i : r Vr . rx , r : r A lz r , t i l : r , I ) i r r t lo r r r 9 I l ( )1 t0 , s t r . . 217. ,cla J j c'.

,pretacije, Iria Veruts. Naime, konstelacijai okolnosti nalaza jednog Zrtveniika zavjeto-varrog lriqe Venerl omoguiuju dublje pro-nicanje u osdbine strurkture Venerine nara-vi, rprisutne u tom poistovjeiivanju i, sl i je-dom toga, u bitne osobine naravi Iri je. Tajje Zr t r renik (CIL I I I 3033) postav i la Zena ko jaje na isto,m rn-jestu i Kibeli zavjetovala dru-gi Zrtvenik istih dimenzija i formalnihosobina ( Inscr . I t . 3 , 198) , pa je s igurno dasu neke bliSke osobine naravi povezale l i-burnsko-rimsku i fr igij 'sku boZicu. Zajednid-'ka n i t ko ia je supt i lno spaja la r imsku Vc-neru i fr igijsku Kibelu nalazi se u prvonls,loju njihovi,h naravi 'kao boZanstava plod-nosti22. Obje su boZice stvoriteliske naravi,roditelj ice, a ta ie osobina svakako dobijala na vri jednosti u ofici jelnoj religij i i po-iedi'nim druStvenim sre,dinama u kontek'stumi ta o b jeguncima iz Tro je 'kao osnivadimaRi 'ma. To je uosta lom i b io raz log uno5enjaKibel ina kul ta u Rim u vr i ieme I I punskograta 205. god. s.e. Nledutim, po vri iednosti-ma dru,gog sloja naravi koii je nastao iz,primarnih stvo,riteljs,kih osobina, obje suboZice bile htonidne boZice. Venus ie I ' ibit i-na, a Kibela ie vei u svo'joj frigijskoi pos-to jb in i , uz to Sto je ve l ika majka (MagnoMater) i roditeli ica svega Zi,vog, bila i bo-Zanstvo u diie se kri lo u mome,ntu fizi6ke

1 9 . D . R e n d i i - M i o d c v i i , P r o b l c m i r o m a n i z a c i i cIl ira s osobitim obzirom na kultovc i onomastiku, Simpo-zijum o Il ir ima u anti iko doba (mai 1966.), poscbna iz-c l : rn ia ANUBiH V, Ccntar za ba lkano lo ika isp i t i van ja , kn j .2 , S a r a j c v o , 1 9 6 7 . s t r . 1 4 6 . i u d i s k u s i j i n a s t r . 8 1 t u m a i isve l iburnskc i histarske bolice kao lokalne nimfe. dokM. S u i i , I z med i te ranske ba i t ine I l i ra , s t r . 55 , in tc r .p re t i ra Veneru Anzot iku kao,kozmidk i i zemal jsk i p r in -c i p i i v o t a i r o d n o s t i " . M . A b r a m o v i i , s p . d j . s t r . 1 7 5 ,uz tumaicnic Ansotike kao lokalne boZicc iznosi pretpos-tavku da ic Ansolica moida cpitct Vcncrc stcdcn natcmc l ju mjes ta h rama ( i l i k ra ja u ko jem se n ien hramnalazio) u kojem jc njeno itovanje bilo poscbno raiireno.

20 . F . C u m o n t , Lcs re l ig ions or ien ta les dans lcpaganisme rcmaine, Paris, 1929, str. 43.

21. U tom smislu govore nalazi ukosnica od kosti sazavrSecima (glavama) u obliku Vencrina ti jela i l i poprsjli Skoljke, relativno destc u nekim nckropolama antiikogJadera. Usp. Katalog izloibe, Nakit na tlu sjevernc Dal-macije od prapoviiesti do danas, Zadar, 1981. str. 152-153.

2 2 . R . S c h i l l i n g , L a r c l i g i o n r o m a i n e d e V e n u s ,Paris 19-54, str. 19 i dalje; G. W i s s o \r a, sp. dj. str.288.289.

2 3 . H . G r a i l l o t , L r c r r l t c d c C _ v b i ' ] c m c r c t l c st l i c r r r r r l l o t u r ' c l r L r r t : l ' l i r r r l l i t t t r r t t t r i t r r ' , l ) r r r i s , l ' ) l l , r l r .l0 I

6

6N

Ploia sa sveti l i i ta Anzotike (Venere) iz. Nina

T4pjet t t i l r t t ,en ik iz . Nacl ina (Nedinunr) post ,c tcn Latr i . Zen.sk i l ik s t ,c lo ; ; tna glcLtti tttctida se oclnosi na l ik sarne boiice.

SI

n:b,tI]

i

s ikr1joluih .

3(mciuIk(t !

U.

vjs t

zajeurap!raES

naanVes,hnouVeraiNS

krcij5 l t

eslpauoenj,budiIrijl jekz

n

smrti i pokopa vraia vjernik.z3 Upravo ti l-rto-nidni i soterr'oloSko-eshatoloSki elementi Ki-beline naravi bili su esnova bujnog razvojametroadke religije u Rimskom Carstvu, pai provincij i Dalmacij i posebno od II stol. le-(a n.e.2a Buduii da je autohtona Iri ja prdkosinkretizma s Venerom bila ukljuiena ukrug takvih boZans'kih naravi moZe se zak-ljuditi da je i u njenoj naravi bilo slidnihosdbina, ali i nadelnih istovjetno'sti ne samou prvom sloju (boZanstvo plodnosti) negoi u drugom sloju (htonidno boZanstvo s es-hatolo5kim kornponentama). Gornji zatklju-iak potvrduje i jedan zavjet Iri j i (CIL III3032) koji je udinila kii "na uspomenu" lnmemoriam) svojoj umrloj majci. Formula-cija i sti l izacija teksta tog napisa direktnou,puiuje na veze s Kibelinim eshatolo5kimkom,pleksom, jer su se ta,kvi zavjeti upuiiva-li Kitbeli kao vladarici zagrobnog svijeta ivjednog Zivota na nekropolama dil jem Car-stva.2s

Analiza, dakle, pokazuje da su Iria i An-zotika imale sloZene, tj. dvoslojne naravi, ko-je dini iprimitivni kult plodnosti prirode%u kojemu se vei u predrims,kim vremenimarazvio i drugi sloj vrije,dnosti (htonidni as-pekt na temelju veze izmedu radanja i umi-ranja, i s t im u vezi koncepcija primitivneeshatologije). Takve su dvoslojne osobincnaravi omoguii lg da se na podetku rimskeantike obie boZice silrkretizi,raiu s rimskomVe,nerom," koja je u toj konttminacij i bilashvaiena kao Genetrix i Libitinn. Vjerojat-no je ,da su upravo osotbine drugog slojau naravima liburnskih boLica u simbiozi sVenerom bile produ,bljene i da su se daljerazvijale. Naime, taj drugi sloj naravi libur-nslkih boZica bio je zna(ajan ne samo za sin-kretizam s Venerorn u prvoj etapi romaniza-cije nego i za razvoj njihova kulta posli jesredine II stoljeia. Postojanje htonidnih ieshatoloSkih osobina u naravima tih boZica,oa ma kako te osobine bile primitivne iir zadetku - bil i su faktori koji su u odre-

c i l . j u . Po t i ca i i s i r l b i oz i Anzo t i kc s Vc t r c t r r t t t ,u iprvom su stoljeiu rnogli bit i i interesigornjeg sloja autohtonog dru5tva u l iburn-Skoj zajednici Enone, koji su u Veneri vid-jeli i boZanstvo i zadc'tnika (boZansrkolq pret-l

uI l-I

;en-r5-

2 -

, l

la

.a-

:to

\i-i

prc teZno sc radi o c l . ic l inra Izr ' . r ' r - ts t i i t . tc s ' l

i jednjem rnileniju stare ere, odvijao .\cna podrudjima drugih naro,da u Il ir itku spe-cif i inim toko'vima koii su se i u bitnim ele-mentima meduso,bno razlikovali. Stosa i na-ziv

"i l irsiki Silvan., iest posebno u -stari joj

Iiteraturi, nije sasvim adekvatan, jer ne za svoje z'dravlje.) -

govori da taj Silvan nije rbio obidni bog plo-dnosti i Suma, nego i moino boZanstvo [

I:

;I

I

I

Zrtvenik posveten Sumskom Silyawt(Silvanus Silvester) o'd. Japoda Andes(liz Golubija na Uni

Zrtvenik s l ikom Silvana Zeteoca(Silvanus Messor) iz Privlake kod

Nina (Aenona)

6

o

F

SJp(ut

S E

n(nij ep(St

plmvzmrndrcis tmrjnij ab iviiteibiiikS L

niAt

dij :11i

s kzt)+ ^

rabironjmvivikrmSt

ti(S iniri.L t a

i : ::i

i

::l::it::::$rini::::ii:

t$k[,]t,1

n.i'iil[.,$.lF,$..l'l'$.:ii

Silvan s Nimfama na relieltt iz Garduna (Tilurium) kod Sinja.

o

o

Me(tutim, Sirenje delmatske ikonografijeSilvana na Delmatima, najlbliZa susjednap.otdruija, zaista upuiuje na Sirenje naravidelmatskog boianstva.

'Iakav zakl.ludak po-

sdbno sugeriraju raspored i osobrne Silva-novih sponnenika u Liburniji. Ti su spome-nici najieSii u jugoistodnom dijelu Llburni-je otko Bri'bira (Vurvari,a). Usredotodenostpotvr:da Si'lvanova kulta u tom za stodar-stvo veoma pogodnom dijetu Liburnije, kojina Krrki graniii s delmatskim podrudjem,praiena r.rLz to ,prisustvo,m ikonografije del-matskog Silvanaas - govori da je kult Sil-vana tu imao jednake osnove rkao i u Del-mata. Takva koncentraciia Silvanovih s,po-menika kada se dovede d ,rezu s dinjenicbmda u sredi5njoj i sjeverozapadnoj Bukovi-ci, gdje su isto tdko bili odlidni uvjeti zastodarstvo, gotovo da nema Silvanovih spo-menilka - ima ,karakter argumenta za z-ak-ljudak da se Silvanov kult ,fro5irio u Libur-niju s delmatskog po,drudja. To se najvjero-jatnije zbi'lo i u ,pre'drimskom vremenu pabi autohtoni Silvan na tlu Liburniie bio rro-vija religijska tekovina u odnosu naliburnskaZenstka boZanstva. Moida je i zbog toga onabila podloZnija promjenama i u naravi i uitkonografiji, Sto samo donekle poikazuje p,ri-sustvo ikonografije itals'kog Sil'vana u zapad-nim dijelovima klasidne Liburnije (Corinium,Aenona), odnosno njegova veza s Liberoma6.

PreteZno se na spomenicima iz obalnogdijela delmatskog podrudja Silvan prikazu-je u dru5tvu i, de5ie, s atri;butima nekolikorimskih boZanstava. Ko,liko su te ikonosraf-s'ke veze Silvana s drugim bogovima bil6 re-ntIlat ra:zt,oja onih osobina autohtonog kul-ta koje su vei bile prisutne u njegovoj na-ravi prije rimske okupacije, a koliko su tobile novine uvjetovane vanjskim prit iscimaromanizacije? Da li su te pojave odraz teL-nje ,da se prihvaianjem Silva.nu srordnih ilimanje srodnih boZanstava, odnosno njiho-vih atributa pro5iri postojeii spektar njego-vih zaStitnidkih osobina. i l i se time Zeljeiokvalitativno osnaZiti i lkonografski osuvre-meniti postojeii sadrZajni sustav vri jedno-sti te boZans'ke naravi? Brojni primjeri do-ticaja, dvfstih veza i kontaminacija italskogSilvana s drugim grdko-rimSkim, ori jental-nim i epihorslkim boZanstvima dil jem Impe-ri ja - dokazi su sinkretistid,kih sposorbnostina rav i i ku l t a i t a l skog S i l vana .

- s l i dne j e ,

medutim, osobine i kvalitete imao i delmat-ski Silvan. Naime, s oibzirom na dinjenicuda se na delmatskom teritoriiu u anticidruga autohtona boZanstva pojavljuju samoizuzelnoa?, osim naravno, onih koji su bilisastavni di.1'elovi Sireg Silvanovog kornplek-sa ('Nimfe) ili njemu najsrodnija boZanstva(autohtona Dijana), sigurno je da je Silva-nova narnv vei u predrimskim vremenimabila Siroka i viSeznadna i da ie kao takvanastajala i integriranjem raznih reli'gijskihideja i vrijed,nosti od rodovslkih i plemen-skih kultova za5titnika, heroja i predaka,demona do dru,gih apstraktnih biia iz pri-mitivne religijske strulkture delmatskih ro-'dova i plemena. U antidko su vri jeme netkeod tih vrije'dnosti u doticaju s razvijenompoliteistid'ko'm strukturom i f izionomilomrims,ke religije ponovno izbile u prvi pian,bilo preko epiteta ex qualitate (Messoi, Sil-yester , Magla. . . , Cor . . . , Domest icus i dr . ) ,bilo preuzimanjem atributa iz ikonografskogrepertoara drugih rimskih bogova. Prematome, ikonografske veze s ri'mskim bogovi-ma bile su logidan i prirodan razvoj karak-tera, oso,bina i naravi u cjelini delmatsl

60

N

koje su Delmati poklanjali i posveiivali s,vo-me vrhovnom boZanstvu nalaze atributi iosobine Libera (Dionisa), Prijapa i, u rna-njoj mjeri, Herkula. Ta se boZanstva nalaaeu sinkretistidkim vezama sa Silvano.n u raz-nim religijama Rimskog carstva. Preuzima-nje atributa navedenih boianstava, i zajedni-dko pr ikaz ivanje Si lvana s L inr bogovi r r ra -imalo je svrhu da u slkladu sa zakonitcsti-ma suvremene religij'Ske iko'nografije ozna-di one vri jednosti naravi koje su ta bolan-stva, odnosno pojedini njihovi atri 'buti i l iikono,grafske osobine sirnbolizirali, a kojesu tada postali dio Sire Silvanove doktrine.

Merkur je u Silvanov krug mogao 'dos-pjeti kao 'bog io'vac ili kao, prema jednojantidkoj legendi, otac Silvana. Medutim,obje su te kvalitete bile sdkun,darne osdbineu Merkurovo'i naravi. Nai'me, veze Silvanai Merkura u

-Carstvu o'bjainjavaju se prije

svega Menkurovo,m protektorslkom funkci-jom tngovadkog staleZaas. Geografs,ki polo-Zaj mjesta u kojem je naden jedini reljefna kojem je Silvan prikazan s Merkurom,a dijelom i osobine imena zavjetodavca dajeizvjesnog temelja za tumade,nje Merkura uSilvanovu panteonu u Dalmacij i kao zaStit-nika trgovacaae. Kara'kteristicno je, rneelu-tim. da u naravima Merkura i Libera pos-to j i i drugi s lo j , ko j i sadrZi izraz i to htoni -dno-eshatoloS,ke komrpo,nente; Me,rkur je vo-ditelj du5a u zagrobni svijet (Psiltoporttltos),a itals,ki je Liber pod utjecajem Dionisova,kulta postr-rpno postajao misteri jsko i hto-nidno-eshatoloSko boianstvo, a ne sarno bogplodnosti polja i yine,qradaso. Kada se tomEdoda da ie i Herkul kao simibol 'Dlodnostipostao zastitnik zen-rl joradnika i pastira bioi bog s izrazito htonidno-eshatolo,Skim zna-daj'kama (smrtnik koji je herojskim dijeli-ma stekao besmrtnost)sl on'da je opravdanozakljuditi da je koncentracija naravi taikvihosdbina u Silvanovu panteonu, pa ,ma kalkobila ogranidena, morala u izmijenjenim op-iim duhovnim stanjima i situacijama imatiodredeni'h ,posljedica i na samu Silvanovudoktrinu i narav. Naime, ako su impulsi zastapanje s nekim od tih boZanstava i bil iprimarno potaknuti onim vri jednostima unjihovi,m naravima, koje su ih definiralekao boZanstva priro,de i njenih moii, Sto po-sebno, vrijedi za Llbera (bog plodnosti poljai vinograda) i Prijapa (bog plod,nosti) - veo-

ma je vjerojatno da su te veze istovremeno,a pogotovu u daljnjem razvoju Silvanovakulta i naravi, mogle imati i dublj i karakterte crbuhvaiati i drugi sloj vrijednosti u na-raviima tih boZanstavas2. Ne treba iskljuditii mogucnost - ialko ona za sa'da ima samoteorets,ku osnovu - postojanja htonidnihosorbina u naravi autohtonog Silvana, svaka-lko veoma primitivnih i slarbo izraZenih ,ko.iesu u ordredsnoj mjeri sudjelovale u ukljuii-'vaniu boZanstva s htonidnim osobinama uSilv'anov panteon. Naime, po prirodi stvari,od najstari j ih vremena u naravima boian-stva ipio,dnosti bili su prisutni i elementizagrorbno,g kulta, jer je radanje i nastanalkLivota bilo shvaieno kao podetak jedinstve-no'g procesa na dijem je kraju bila fizi ikasmrt. Prema tome, delmatSki bog prirode irplodnosti mogao je imati i ndke osobinehtoniinog karaktera, t im viSe, Sto je kao in-tegrirana i sinkretizirana religijska ideja biouniverzalno omonoteistid'kou boianstvo tosilirslkog narodas3. Medutirn, orprez u dono5einju afirmativnog odgovora na pretpostavkuo postojanju takvih osotbina u naravi auto-htonog Silvana, pri je svega traZi teritori jal-ni raspored i koncentraciia relevantnih Sil-vanovih spomenika.

Naime, gotovo sve potvrde veza izmeilnSilvana i navedenih boZanstava, bilo da seradi o preuzimanju atributa ili o reljefimas likovima Silvana i nekog od nave,denih bo-Zanstava - potjedu s dbalnog ,podrudja del-matske teritori je, i u ukupnom fundusuSilvano'vih spomenika dine relativno maniuskupinu. U unutra5njosti.delmatskog .rkraJanema primjera zajednidkog prikazivanjaSilvana s drurgim boZanstvima, a ri jetki sui sludajevi preuzimanja atributa drugih bo-,gova u kultnu sli'ku Silvanasa. Stoga se ,mo-Ze zakljuditi da ako su htonidni asrpe'kti i,bil i prisutni u naravi clelmatskog boga, t-rniu najizvornirjem delmatSkom kraju nisu do-tbile talkvu rimsku interpretaciju koja biimala odredenii i antidki izraz. DelmatskiSilvan je u unutraSnjosti delmatsrkog pros-tora ti jekom antike najveiim dijelom ostaoboZanstvo,plodnosti prirodnih osobina - ka-[

tal ra-t itoiha-

iei ;

uri,n-+ i

rke-

iten-io)g

.uo-rl-u-

Ir-rie

la

o-

: l-I t I

ui ai aiLl

o-o-

i:rio-b ik iS-

toa-; q

u-

Liberovih atritbuta (grozd) dokazuje i prisu-stvo n'tonidno-eshatoioSlki'h i misterij skih na-ravi u Silvanovu ,panteonu. Razlozi za5to setakav razvoj dogodio na obali, a ne u unutra-Snjim regijama provincije vi5estruki su: naorbalu su brZe stizale i afirmirale se u raznimgradovima i njihovim dkolinama suvreme-ne privredne, ,kulturne, pa tako i religijsketekovine; u unutra5njim pak oblastima -

poseibno onima gdje se i nadalje dorbrim di-ielo'm zadriavala tradiciona'lna p,rivredna ihrur5tvena strulktura - konzervativne ten-dencije spredavaie su prordor t razvoj suvre-menih religijskih ideja. S db,zirom na dinje-nicu da su suStinske promjene u znadaJni-

loj mjeri zahvatile religijsiku svijest anti 'd-kos d,ru5tva u dbalnim sra'dovi'ma tek oddri,gog stoljeia, nema osnove za ,pret\postav-ku da su se u naravi delmatSkog Silvanaprije tog vremena mogle afirmirati, odno,s-no reafirmirati htonidne i eshatoloske os,o-bine. Do toga je, da'kle, moglo ,doii tek udrugoj fazi romanizacije autohtonih religij-skih osnova u ,provinciji Dalmaciji, i to ug-'lavnom na sredi5,njoj dbali provincije. Im-pulsi za takve rprom.jene u vrernenu kada suone zahvatile i br.ojna grdko-rimska boZan-stva, izvladeii u prvl plan one osdbine nii-hovih naravi koiima se moElo dati suvreme-nu eshatolo,Sku'interpretaciju, preteino sudo5le iz drugih dijelova Itmperija (najveiim

48, G. W i s s o rv a, sp. dj. str. 304 i dalie.

, 1 9 . M . A b r a m i i , N e k o l i k o s k l u p t u r a a n t i k n i h b o -ianstava, VAHD L/1928-1929, sIr. 49-52, T IV sl. L Spo-menik je naden u Danilu - Biranj i mogao je bit i zav-iet roba iz porodice nekog trgovca (o prvenijencij i, usp.Z . G u n j a i a , s p . d j . s r r . 1 8 3 - 1 8 4 ) .

50. A. B r u h l, Liber Patcr, originecu l tc d ionvs ieque a Rome c t dans- lePar is , 1953, s t r : 164 i da l je , 310 i da l je .

51. O spomenicima i osobinama nekih Herktrlovih rzDalmacile usp. C. P a t s c h, Nove tekovine Muzcia uKninu, GZM XI, 1899. str. 505 i dalje.

52. Moguie ie da ie u nekim sludajevima ta htonicnakomponenta bila odludujuia u ukljudivanju Merkura uSilvanov panteon. To bi posebno moglo vri jediti za Mer-kura dij i l ikovi na sarkofazima, posebno u juZnom dije-l u p r o v i n c i j e ( u s p . M . G a r a i a n i n , u I s t o r i i a C r n eGore, knj. i Titogiad 1967, Crna Gora, u doba Rini.carstva), dokazuiu niegov htonidni karakter. str. 187-188. Nctreba li, takoder, i tzv. Merkur bodice iz grobova IIIstoljeia u Dalmacil i takoaler dovesti u vezu s tom (hlo-rridnorn) vri jcdnosti Merkurove naravi?

5 3 . D . R c ' n d i i - M i o d e v i i , s p . d i . s t r . 2 8 .

e t dxpans ion dumonde romaine,

S

je

,dijelom s I,stoka, a zatim Italije). Medutim,unatod nedostatrku argumenata koji bi upu-divali na konkretne realizacije takvih pro-mjena u unutrainjem delmatskom prostoru,ne smije se odhaciti prettpostavka o mogu-iem postojanj,u htonidnih osobina u naraviautohtonog Silvana. I ne samo zbog kara'k-tera boZanstva plodnosti i monoteizacijenjegove naravi. Nlje li vei citirani zavjet \zistodne Japodije udinjen Silvanu p,ro salu,tesua mogao imati i duiblje znadenje osim za-Stite boga zdravlja? Nije l i se iz takve oso-brine Silvanove naravi mo,gao razviti i kva'li-tet ,du'hovno,g s,pasa kada su to potrebe zah-ti j evale ?

Silvalrov kult ni;e ,potvrden na podrud-jima julne i zapadne Japodije (Lika i Gor-ski lkotar), iako je teitko pretpostaviti da utim govoritim krajevima, pogodnim za sto-darstvo i lov kult Sumsko-pastirskog bcZan-stva nije bio utemeljen u predantidkim vre-menima55. Prije bi se moglo rpomi5ljati da tz-roci toms leZe u veoma ,slaboi istraZenostitog po'drudja i l i u nekim specifi inostimakulta.

Sigurno je, medutim, da u ikrajevima ju-Zno o,d Neretve Silvanov kult niie bio do-minantna religijska, pa dak ni dominantnaautohtona religijska ideja. Prema nekim in-dicijama, na to se tlo proiir i la ik,onografi ja

54. Za Liberove atribute na Silvanovim reliefima uunut ra in jos t i de lmatskog podrud ja usp . D. Rend i i -M i o d e v i i , sp. dj. str. 16. Nedavno ie obiavio I.B o j a n o v s k i , N o v i s p o m e n i c i S i l v a n o v e - k u l t n - e z a j e d -nice- s Glamoikog polja, Vjesnik AMZ 3, ser. X-X1/197i-78,str. 122. i dalje dosta o5teieni reljet iz Vrbe s prikazomSilvana, Nimfa i jednog boianstva u kojern autor prepo-znaje Herkula. Ako ie ta atribucija toina, onda bi to biojedini prikaz Herkula na Silvanovim reljefima u Dalma-cii i . Nalaz broniane vaze s l ikom kontaminiranih oso-bina Silvana i Besa egipatskog boZanstva izijadkog kru-.ea (F . B u I i i , Bu l l . da lm. 33 i 1909, s t r . 49 , T I I I ; FB u I i i , Bu l l . da lm. 49 /1927, s t r . 105) i z Ok la ia kod Dr -nisa svjedofanstvo ie sinkretizma Besa i italskog Silvanaizvrienog u Itali i i najvjerojatnije u I st. n.e. gdje su setakve posudc proizvodile i odatle dospjele u obalno za-lede provincijc Dalmacije. Merlutim, da l i je uopie mo-guie dovesti u vezu tai motiv s autohtonim kompleksomSilvana pa tak i preko moguieg prepoznavania u tomprikazu lika i l irskog boga i sl idnost njegove fizionomijes Besom, kako to pretpostavlja P. S e I e m. Egipatski bo-govi u rimskom Il ir iku, Godi5niak ANUBiH IX, Centarza ba lkano lo ika isp i t i van ja kn j .7 , s t r .61)?

55. J . Mcd in i , Nek i aspek t i razvo ja an t idk ih re l ig i iana podruiju Japoda, Lika - znanstveni simpozij HAD,odrZan u ru jnu 1974. u Otodcu; Sp l i t 1975, s t r .87-88 .

6

o

N

6N

delmatskog Silvanaio, ali se ona nije uspjelaSire afirmirati, Sto je nesu,mnjivo posljedi-ca razvoja i dr:u5tvenog statusa toga kulta upredrimskim vremenima. Naime, u juZnimdijelovima provincije Dalmacije postojala je,drugadija religijska stru'ktura od one ukori-jenje u svijesti naroda sjeverozapadnogdijela provincije Dalmacije. Iako u tirn kra-jevima, a i u Delmata, dominiraju kultovimu5ikih boZanstava - osdbi,ne niihove iko-nografije ukazuju na drugaiij-e osobineu njihovim naravima. Naime, naj-vaZnije i dominantne ikonografske osobineiboZanstava u tim kraievirna odnose se naprikaz konjanika i kbnja. Njihov najbolj ip,rimjer jest pjesnidki opis lilka boga Meda-ura (Medaurus) na zavjetnim natpisima izafrid:ko'ga grada Lambesisa, iz kojih doznaje-no da je to muSko boZanstvo na konju i skopljem u ruci. Na jednom je natpisu onnazvan Larom (Lar) i zaStitnikom Risna(Risirtiunt) , a na drugom bogom predaka -patr,ium nLtmensT. Njegova je pak ikonograf-ska slika gotovo identiina orikazu tzv. Tra-dkog konjanika, boZanstvu-koje se Stovaloi u i l irskim krajevima, a Sto bi upuiivalona po'stojanje dubljih veza izmedu tradkog ii,lirSkog k'ultas8. Zbog toga se u kultu Meda-ura nalazi ne samo lo,kalni kult i zaStitniikilir.skog Risna nego i boZanstvo htonidnihosobina, bog predaka i mrtvih. S takvimznadenjem konja i konjanika dvode se u ve-zu i prlkazi tog motiva na antidkim nadgrdb-nim s,pomenicima u zapadnoj i jugozapadnojSr.bii i , te okolini Plievalla u Crnoi Gori, gdiese izjednadava.iu s ,lboZanstvom - psiho-pompom koji du5e umrlih vodi na onai svi-jetose. Moguie je da se na kult konja nadbali toga diiela provincije odnose vijestikod Festa i Servija o Zrtvovaniu kon.ja uIlirik'u svake devete godine - Neptunu.

Druga faza razvoja autohtone religije uDalmacij i otrpodela je u drugom stoljeiu. Tiidkom romanizacije u raz-doblju I-II sto-l jeie dblici i spoznaje autohtone religiie suu svim dijelovima provincije razbijeni kaocjelovite religiiske s.trukture, ali su brojniniihovi elementi i komponente nastavil i , ne-ki put i sasvim samostalno, Zivieti u okvi-ru suvremenijih religijskih cielina u sredi-nama gdje su za to postojali uvjeti. U ne-'kim

regijama provincije prva taza razvo.iaepihorSke religije Lr antici imala ie tkarark-

ter kontaminacije s rimskim boianstvimai bila je pri zavr5et,ku u posljednjim deka-,dama I ,stoljeia. Taj zakljudak se poserbnoodnosi na one autohtone religijske oblike ko-ji su bili duhovna svojina nar-oda uz istodnujadransku obalu i njeno neposredno zaleete.U unutra5njosti, mecluti,m, zavr5etak je togaprocesa bio bliZi sredini, a ponegdje i krajuII stoljeia, Sto uglavnom odgovara krono-lo5im osobitostima opiih tokova romanizaci-je u t im regi jama.

U tom su razdoblju bogovi ilirskih naro-da i plemena rr ,provincij i Dalmacij i asimili-rani i l i neasimilirani s rimskim boZanstvi-ma, postali dio opie religijs'ke spoznaje an-tidkog dru5tva u pojedinim dijelovima pro-vincije, i, kao takvi, stekli univerzalnije zna-denje i status, te postali prihvatl j ivi i za ne-ke kategorije doseljenjlka. Podetak takvogprocesa zapaia se vei na zavjetima Anzoti-ci, odnosno Veneri Anzotici u antidkom Ni-nu, medu kojima ima i onih postavljenih oddoseljenika osloibodenidkog podrijetla. Iakosu u tome bil i prisutni i sasvirrr pro,fani raz-lozi (teLnja doseljenika da budu Sto pri jeprihvaieni u toj izrazito liburnskoj sredini,kako bi mogli us,pje5nije voditi svoie zanat-sko-trgovad'ke poslove), ipak to pokazujesnagu i sposobnost autohtonih kultova dau novim otkolnostima nastave Zivot, pa dak ida iskaZu protuasimilacijske kvalitete. Ujo5 veioj mjeri se takr-e osoitrine uodavajukod drugog liburnskog 'kulta, natdinsrke laf-re, koja se nikad nije kontaminirala s ne-tkom rimSkom boZicom, da bi se podetkorm IIs to l ie ia medu n jenim v jern ic ima, do tadaiskljudivo domaiim Liburnima, na5lo i do-selieni'ka Italika60. Analiza imena Silvanovihzavjetodavaca takoeter pokazuju da su uz do-moroce Silvana Stovali i mno,gi doseljenicimedu kojima i oni visoka druStvenog statu-saut.

Razvoj onih autohtonih '/jerstkih spozna-ja, koje su uspjele preZivjeti - a neke odnjih i integrirati u religije anti 'ke - nastav-lja se u drugoj fazi romanizacije (o'd II sto-l jeia) u bitno izmijenjenoj duhovnoj klimi,koju je i u provincij i Daimacij i karakterizi-ralo sve veie prisuslvo misteri js,kih doktri-na te eshatoloSkih i soteriolo(kih ideja. Toje, naime, biia opda osobina vremena kojaje ovisno o dkonomskim, druStverrirn i kul-turnim proce,siura u pojedinim di.f elovinra

na:a-10

lo-

1U

3aJuro-ri-

Imperija imala mnogo posebnosti u su5tinii u vanjs,kim manifestacijama. U provincij iDalmaciji su te ,pojave potvrclene najprije uvelikim ekonomskim i ,kulturnim sredi'Stimana dbali, ,posdbno u Salo'ni, gdje su, kakoizgleda, imale za osnovu i ne'ke suvreimenefilozofsko-religijske ideje. Jedan od o'snov-nih pdkazatelja prisustva toga procesa ureligijskoj sferi dalmatinskog druitva surane informacije o ori jentalnim religijama.Te su, naime, religije svojim doktrinama ovjeinom Zivotu i duhovnom spasu u znat-no veioj mjeri zadovo'l iavale duhovne pot-rebe suvremenog dovjelka od klasidne grd-,ko-rimske religije. One su dospijevale nadalmatinsko tio raznim nadinima i putevi-ma, a nosioci su im bil i takoder veoma raz-lidit i i po etnidkom i 'po socijalnom podrije-tlu. Iz veiih gradova na obali provincije, ilipak, iz graldova u Panoniji i Meziji - te s;ureligije 'postupno i nejednakomjer,no pro-dirale u unutra5njost Dalmacije te postaja-le svojina onih sredina gdje su za to posto-jali uvjeti. Izmealu ostalih, takve su sredineibile i ona autohtona ili preteZno ,po sastavupudanstva autohtona naselia i zajednice,gdje su se joi uvijek Stovala ona io'kalnatroZanstva u dij im se naravima vei t i jekomprve faze utvrdilo, i l i nasluti lo, postojanjehtoni'dnih i eshatolo3kih vri jednosti (Attzoti-ca, Iria i eventualno Silvanus). U izmijenje-noj duhovnoj klimi Le su vri jednosti posta-Ie veoma vaian faktor daijnjeg razvoja itraianja ndkih autohtonih kultova u kasnojantici.

U religijskoj svijesti antidkog dru'Stva uDalmacij i bila su prisufna tri veia ori jental-na religijska kompleksa: frigijske religije,mitraizam i egipatska religija, diie su vezes epihorskim boZansivima praktidki bile za-nemarlj ive (usp. ;bii j . 27).

Veze s frigijskom religijom, uspostavije-ne u prvoj fazi razvoja liburnskih i histar-skih Zens'kih boZanstava u antici, na pod'lo-zi htonidno-eshatolo5'kih osobina Kibele i Ir i-je - r kasnoj su se antici rproSiri le i dove-le ,do stapanja Kitbelinog paredra Atisa iSilvana62. Oba kulta su ne samo u ideji negoi u sadrZaju pa dak i u ikonografi i i - bil igotovo istovetni kultovi ,plodnosti, odnos-,no emanacije muSkog princi'pa plodnosti'prirode i vegetaciie. S obzirom na to dasinkretizam tih boZanstava niie naslao u ra-

0-

li-' ;

n-o-a-.e-)gL l -

I :

,d

io

.7.-

j :I I ,

rt-

lai

U

iutt-e-I Ilao-iho-ciu-

noj antici (I-II stoljeie) opravdan je za-kljudak da osobine boZanstava plodnosti pri-rode u niihovim naravima nisu bileosnovni rizlozi ostvarene kontaminacije.Osnove za to stapanje bile su one oso-bine u naravima Atisa i Silvana koje suproistekle iz primarnog sloja vri jednosti bo-i.anstava prirode i plodnosti63. Naime, Atisje od simtrola plodnosti vegetacije postaoeshato'loS'ko i soterioio5ko boZanstvo rkoie

vordi ,du5e pokojnika u zagrorbni svijet, koJise u skladu s nekim filozofs'ko religijskimteo,rija'ma kasne antike tada nalazi na nebe-sirna, a ne u podzemlju. Nadalje, on se kaopastir bijelih zvijezda brine o du5ama umr-lih, koje su kao neuni5tiva suitina l judi isvijeta postale dio vjednosti i kao zvijezdetraju u dru5tvu nebeskih bogova. Kontami-nacija oba boga pastira, a.utohtonog Silvanai frigijskog Atisa - bila je izvr5ena na tomhtonidno-eshatolo,Skom planu talko da je je-dna rprimitivna eshatologija prisutna, moi-da, tdk u ,slabo naznadenim zadecima u na-ravi domaieg Silvana. Ona je postala dioznatno sloZenije i razradenije religijske vizi-je spasenja i viednog Zivota nakon smrti uokviru metroadke religije.

Joi konkretnij i primjer veze izmealu do-maiih boZanstava i Atisa na isto,m planu,sreie se u drugoj, takoder veoma izrazitojautohtonoj sre'dini, u municipiju S (Splo-num?), Komin kod Pljevlja, u jtrZnom dije-lu provincije. Reljefni l i 'k autohtonog bo-Zanstva plodnosti nepoznatog imena i Atisana jednom nadgrobnom 5'pomeniku, svjedo-dan'stvo je da su poticaji ostvarivanju veza

5 6 . D . R e n d i i - M i o d e v i i , D a l i i e s p e l a e u m uMoiii ina sltrZio samo mitri iadkom kultu? - GZM VIII/

/1953, str. 273. Nema, mealutim, nikakva traga o karak-tcru Silvanove ikonografi je na podrudjima Desiti jata iAtrtari iata, a veoma su ri jetki i Silvanovi zavietni Zrtvc-nici u tim krajevima, Sto sve pokazujc da Silvanov kulttu nije bio posebno cijenjen.

-57. R. M a r i i , Anti iki kultovi u naioj zemlji, Beo-g r a d , 1 9 3 3 , s t r . l 0 - 1 3

58. M. S u i i, Tato i l irski Deus patrius, Starinar11 /1960. s t r .83-96 .

5 9 . M . G a r a S a n i n , s p . d j . s t r . 1 8 6 .

60 . J . Med in i , La t ra - de la Ned i ta rum, pass im.

6 1 . M . Z a n i n o v i i , I l i r s k o p l e m e D e l m a t i , G o d i i -njak ANUBiH V, Cc'ntar za balkanoloika ispitivanja,3 /1967, s t f . 59 . i da l je .

62 . N. Cambi , S i lpanus-At is , p r i rn je r ku l tnog s inkre t iz -n ra , D iac lo ra 411969, s I r .13 l i da l je .

6

d

6o

N

i kontaminacija autol-tonih i orijentalnih re-ligijskih osnova bile sve izraieinije potrebeza duhovnim spasom i vjednim Zivotbm. Najednoj boinoj strani toga nadgrobnog s,po-menika prikazan je Lugujuci Aiis u iednomod- svojih uobidajenih lkonografskitr tipovaka'kvi se desto nalazs u ,provinciji vei od tri-deset ih godina I s to l jeca, a na

-drugoi s t ra-

ni je l lk boZanstva plodnosti, po dim6nzija-ma, odjeii i stavu - veoma blizak izveciibiAtisova litka, ali s izrazito naslaSenim itifali-dkim osotbinama6a. Kada se iilra na umu daje motiv tugujuceg Atisa na tlu rimske Dal-rnaci je pro izaSao i za ( iLavo vr i icme kor is te-n ja b io duboko povezan s eshato loSki rn isoteriolo'Skim vrijednostima metroadke dok-trine65 - onda se ta dva l i,ka losidno obiaS-njavaju: jedan kao s imbot smrt i ( tusuiuc iAtis) a drugi (autohtono boZanstvo plodno-sti) kao simbo,l uskrsnuia. U autohtonoisredin i , kakva je b i la munic ip i j S, osnovantdk sredi,nom II stolleia - irivremena re-ligijska kretanja nisurbila p,oznata niti spo-znala u sv im as,pekt inra i deta l i ima, pa oda-t l e medu n j ima i neke od sup i i l n i h n i i ans iu vezi sa smriu, uskrnuiem i-vieinim Zivo-torn koje su bile sadrZane u simbolu tu,eu-ju ieg At isa na nadgrobninr spomenic ima. I i i -je l i u takvoi sredini tai trtdicionalni mer-roadki s imbol uskrsnuia b io mnoeo shvat-l i i v i j i kada j e b io p r i kazan u mnoEo Dr im i -t ivn i jem v idu, t i . kao boZanstvo p ' lodhost i?Suvremena pak ikonografska interpretacijatog lokalnog boZanstva, napravljeni nesum-r]Jr_vo po uzoru na prikaz tugujuceg Atisa -dokaz je postojanja r trajanja netiitr eleme-nata autohtone religije u prvom razdorblju

romanizacije u ti,m krajevima: One su dvr-sto usaclene, ali i zapletene, u tkivo i duhautohtonih zajednica i obitelj i dodekale vri-jeme kada se u vezi s izmijenjenim religij-skim potrobama i njihove tradicionalne vri-jednosti mogle posluZiti afirmaciji suvreme-nih eshatolorSkih i soteriolo5'kih ideja. Zbogtoga i nastaje ta nova ikonografs'ka interrpre-tac i ja predr imskog bo2ansrva p lodnost i -ko-ja je od starih shvaiania i eventualnih iko-nografskih rjeSenja preuzela uglavnom sa-mo it ifalidki as,pekt.

Elementi autohtone religije su u drugojfazi razvoja antidkih religija u Liburniji na-Sli mjesto u kontaminacij i tr i ju boZanstavarazliditog podrijetla, rimskog Jurpitra, frigij-skog Sabazija i l iburnskog Ika (Iicus).-faje s imbioza nasta la negd ie u ras.ponu iz-medu kraja II i sredinell i stol. leca', a katkoje to jedini trag Stovanja l iburnstkog Ika,

-odigledno j.e da je u Enoni jedna stafa epi-horska religijska 5'pozna.ja dugo Ziviela uprvim stoljeiima antike bez ikakvog utje-caja romanizacije66. Koji su bil i razloii ta,kokasno,g poistovjeiivanja lorkalnog Ika i rim-skog Jupitra, t im vi5e Sto se sve to doeo,di-l o u i z raz i t o au toh tono . j s red in i gd je se -ve iu prvom stoljeiu n.e. ostvarilo stapanie l i-burnske Ansotike i r imske Venere.

'I icis je,

naime, jedino poznato l ihurnsko mr,rSlko bo-Zanstvo. Osnovne osotbine njegovs naravimogu se naslutit i na ten-relju l ingvistidkeanalize njegova imena a zatim i

-osobina

kontaminacije Jupitera sa Sabazijem. Eti-molo,Ski se lcus dovodi u vezu s koniem.Talkvu je, naime, etirnolo,giju imena li iburn-ske boZice lke (Ic,a), koja se, Stovala u Fla-noni i u Poli, predloZio Mayer.67 Medutim, nate,melju nau'dnog miSljenja da je ara zavje-tovana Iki u Flanoni nactena uz izvor koii idanas nos i ime I ka , Maye r j c zak l j ud io -daje I 'ka bila rrimfa moida u konisko,m obli-tku. Iako u pri log takvom za'kliuiku ide po-znata dinienica da su u indoevropskoj reli-gij i mnogi potoci i r i jeke dobijali imena pokonjima, ipalk Mayerovo miSiienie ne izgle-da todnim, tpo,gotovo ndkon 5to je Degrassi'doveo u sumnju originalnu provenijenci.iuzavjetne are tz izvor lke, pa tdko i karak-ter nimfe lkeffi. Meclutim, u osnovnom re-zultatu Mayerovs anatize ime Ica ie nastalo

r-h1-

t-l-

;D

).)-,-t-

ziZ'\lj,(k!;;,\ )**{

;."tffi

:fli,P "';

fr igijskim bogomNovigrada u

Atisom na reljeluLiburnii i

Silvan kontaminiran s iz Pridrage korl6

N

69N

la lv jc tn i Lr tvenik po.st 'c(crt .sir tkre t iz. iranortt brt i lnstt t t ti , N i n u

Iupitru S(tbaziju Ikr.t

l je osvijeti i karakter nekih l i iburnskih boZica.

Naime, u religiji predindoevropskog sta-novni5tva mediteranskih oblasti, ikonj je des-to povezan s boZanstvon-r Velike Majke. Pre-ma jednom mitu, vjerojatno maloazijskogpodrijetla - konj je srn boLice Gaje (Zem-lje) i Posej'dona, pa boLica krvno povezanas konjem i sama lpoprima oblik konja6e. Nataj je nadin dovodenjem u vezu rezvltataMayerove analtze irrena .Ica s podacima igenealoSkoj vezi Velika Majka - konj umediteranskoj religiji?o doibivena osnova zazakljudaik da je to ime od najstari j ih vreme-na imalo odreileni r"eligijski sadrZaj koji jebio u najuZoj vezi s kultom Zensko,g boZan-stva p'lodnosti. Ta,kav je zakljudak argumentu prilog mi5ljenja da su se l iburnske boZi-ce razvile od Zens,kih bo,Zanstava plodnostii da su u svojoj osnovi to najveiim dijelomostale i kasnije. S obzirom, pak, na osobincimena lcas, odnosmo licusTt, taj je religij-ski sad,riaj irnalo i mu5ko boZanstvo (bo.gkonj?) koje je zabil jeZeno jedino u Enoni.To je boZanstr, 'o bilo paredar boiici Iki, od-nosno onaj simbol viri lne snage koji anaiog-no udaru Posjedonova trozuba oplodavaZemlju, odnosno iensko boianstvo (Ica), jerje imalo isti izvor i, prema tome, i isti os-novni sadrZaj te religiisku funkciju (boian-stvo plodnosti).

Metlutim, moguie je os,novu analize togimena i u vezi s tim osotbina boZanstava ko-ja su ga nosila, proSirit i s imenirna onih l i-'burnskih boZica kojc sadrZe ime lca. Naime,imena dviiu l i 'burnskih boZica: enonske An-zotike i albons'ke Jutosike zavrSavaju se na-staVkom - ica (Anzot,ica, odnosno Ansoti-ca, Iutossica). Kako se radi o religijskim ime-nima, teonimi'ma, za taj je nastavak mogucepretpostaviti da nije bio njihov tvorbeni ele-ment nego ime lca;u funkcij i drugog dijelaimena tih ,boZica, koje je bilo jedan od bitnih(moZda i jedini) nosiiaca osnovnog regijs,kogsadrLaja, i to primarnog karaktera tih sloZe-nih imena. Moguie je veoma oprezno pretpos-taviti da je nastavali - icus, -ica u imenimabrojnih Liburna takoder imao taj karakter',o,dnosno da je preuzet od imena liiburnskihlboZanstarra 'plo,dnosti i da je u toj funkcij ioznadavao podrijetlo nos,i laca iz ieclnog k

amito'logiji i teogonijr mogao biti smatransinom Anzotike, kao 5to je i Prijap bio sinVenere i Dionisa odnosno Venere i Adoni-sa'n,

Kao boZanstvo sekundarnos kara]ktera izpredantidkih vremena u Enonl licus na po-Sedku antike i tijekom prve faze romanizaci-je auto,htone religije, i nije mogao biti sin-'kretiziran s vrhovnim bogom Rima Juipit-rom. Ta je kontaminacija mogla usli jedititek rposredno, odnosno nakon Sto je u sus-jednom Jaderu bio instaliran sinkretiziranikult Jupitra i Sabazija. Kdko je pak Sirenjesalbazijadke reli,gije u rimskom svijetu bitoprije s,vega uvjetovano onim njenim miste-ri jstkim osobinama koje su se odnosile nauskrsnuie i besmrtan Zivot, tako je i njenrazvoj u Enoni s kraja II stolieca moraobiti pota'knut istim razlozima i potrebama.A odnosi koii su se uspostavil i izmedu Sa-bazi ja i Ika lemel j i l i su se na htoni in im vr i -jednos,tima naravi Ika koje su bile u naj-uZim generidkim vezama s njegovo.m osnov-nom vrijednosti - boZanstvom plo'dnosti.Kada se tome doda da je irtvenik koji jezavjetovan Jupitru Sabaziju I 'ku naelen napod,rudju starije Zeljezno dobne nekropole,onda se s razlogom mo,Ze zakljuditi da je tajtroini sirlkretizam nastao na temeliu bliskihil i

-srodnih osobina u naravima tih-bodansta-

va: Satbazije kao misteri jski bog dija je do,k-tri,na tumaiila zagrobni i vjedni Llot, I icwskao boZans.tvo plodnosti htoniinih osobinai vjerojatno za5titnitk mrtvih - odatle nje-govo kultno mjesto na podrudju l iburnskoggrdblja - i Jupiter, koji ie kao vrhovno bo-Zanstvo tradicionalne religije ditavom tomnedbidnorn s,klorpu davao i slu7benu religij-sku osnovu?s.

6

o

d

74. To bi opet upuiivalo na prisustvo starih medite-ranskih korijena, odnosa Velike Majke i konja koji jojjc muZ, ali i sin. N. Cambi, sp. dj. str. 276, nalazi i uosobinama sklupture argunlente za miit jenje d3 ,je ovdiePr i jap , po svo j p r i l i c i , v jc rno iz radcn kao sas tar ,n i d ioku l ta bo , icc , s ko ionr a in ; rn i to lo iko - ob i te l j sko jed in -st\ '0(.

Mitraizam kao veli'ka religija anti'dkogsvijeta rpod.eo se Siriti u dbalnom dijeluprovincije poiet'kom II stoljeia?6. Postupnota vjera prodire u unutraSnjost Dalmacijeobuhvaiajuii sve veii broj zajednica i dije-lova autohtonog puianstva, posebno u kas-nij im stoljeiima antike. Medutim, pouzda-nih s,vjedoianstava o vezama te velike svjet-ske religije s autohtonrm ku,ltovima u ltiri-'ku nema. Da su se te veze mogle ostvaritii to s najsnaZnijom autohtonom religijskomidejom, Silvanovim kultorn, naslucule seiz osobina jednog mitri ikog svetiSta lmitre-ja) otkrivenog u sel'r.r Modiiima u agreru an-tiikog Epidaura. Na stijeni iznad utaza uspil ju ,najvjerojatnije u II-III stoijeiu ukle-sana je mitrii,ka slika - Mitra ubija bilkaokruZen s.vojim pratiocima Kautom i Kauto-patom i Zivotinjama (Mithra tauroctonos).Njoj nasuprot nalazi se veoma osteieni re-l jef; stojeii l ik od kojega su saduvani samotragovi razmaknutih noga, u kojem neki pre-poznaju autohtonog Silvana. Iz toga se za-kljuduje da je na tom mjestu bilo najrpri ieSilvanovo svetiliSte (spelej), a zatilli' tj. odvre,n'lena kada je uklesan motiv mitrid,ketauro,ktonije isti je poloiaj sluZio i mitrid-kom k,ultu. Alko ie to m'jesto zaista bilo Sil-vanovo sveti l i ,Ste, za Sto-sadaSnje s,tanje na-laza pruLa samo hipotetsku osnovu, onda jedozvoljeno razmi5ljati o karakteru i osobi-nama meatus

lg.u:0

S-

t-+

:t '

r in

)-l-

u

;t-

l .

l

,premda lbog raznih razloga,,koristi la spil jeza svetl5ta u dijoj je blizini ili unutra5njos-ti morao Ibiti bunar lli izvorlI . Meelutim sro-dnost t ih boZanstava, potvrclena uostalomi u drugim dijelovima Carstva, bila ona te-meljena samo na formalnim slidnostima kul-ta, a ne su5tinskim komponentama u nara-vi,ma bo,Zanstava mogla j6 biti razlogom nas-tavljanja dubljeg 'proZimanja o,biju nalavi.TeSko je, naime, pretpostaviti da su se unu-tar jedne prostorne cjeline (spilje) 'd,ugo rno-gli odvijati rposdbni obredi namijenjeni kul-tu dvaju bqZanstava (dbredi i i.rtve posveie-ne Silvanu i mitridka l iturgija), a da to nebi dovelo do duibljih sinkretisti'dkih proZi-manja i l i pdk do istiskivanja ,slabijogo kul-ta. Jednom zapodet proces pritbliZavanja dva-ju dbreda i naravi boZanstava dalje se nas-tavljao i razvijao svojom logikom u kojojje 'dominantnu ulo,gu imala mitridka doktri-na. U kojoj je mjeri stari i tradicionalni kultstodara bio suitinski izmijenjen u tom proce-su a neke njegove komponente prilagodenemitraizmu? MoZe se pretpos,taviti da su te pfo-mjene u osnovi bile slidne onima koje suga zalhvati ls na teritori ju antidke Liiburnijeu kontaminacij i s frigijskim Atisom i da suse dogadale na misteri jSkom i eshatolo,-iko-soteriolo5kom olanu.

Kasna antika je razdoblje u kojem se na-laze posljednji tragovi autohtons religijestanovnika Dal,macije. Najveiim dijelom asi-milirani i l i veoma oribliZeni suvremeniiim re-ligijslki,m tekovinama i idejama neke kbmrpo-nente i rkultne cjeline - autohtone su reli-gije nastavile Zivjeti u nekim regijama pro-vinciie kao bitni elementi duhovne ku'lturekasnoanti6kog dru,Stva. Njihov razvoj u op-iim ' l ini jama rprati na-qtanak i razvoj kasno-

ant idkog druStva u kojem su se vei im,d i je lomizgutbile kulturne a dijelom i etnidke speci-ficnosti opihorskog stanovni5tva. No, prem-,da kroz stoljeia antike izvrgnuta utjecajimai prit iscima razvijenij ih religija (grtko.rim-ske i ori jentalnih) religija it irskih i njimasro;dnih naroda i rplemena u Dalmaciji - nije u bitni,m elemenlima pro,mijenila svojeznadaj,ke, jer je i nadalje ostala religijskaspoznaja i interpretacija prirodnih pojava,s posebnim dbzirorn na kompleks nastankai nestanka Zivota (kultovi plod,nosti). Samosu se neki elementi pojedinih boZanskih na-ravi, rpofdknuti povoljnim druStveno-e,ko-nomskim, kulturnim i sinlkretistiCkim kon-tekstom - izmijenil i, i to uglavnom samo nahtonidno-eshatoloSkom planu. Takve osorbineautohtone religije, iako veoma raznoliks popojava'rna, nisu joj pruiale nikakvu Sansuda u kasnoj antici bude znadajnij i 'konku-

rent suvremenim religijskim slpoznajamakoje su na tlo provincije najveii 'm dijelomdolaaile s orijenta. Zatvorena u tradicional-ne mecte svojih primitivnih doktrina, epi-horska boZanstva veoma ri ietko iskeuuiusposobnost sudje lovanja u dubl i im s ink ie-ti'stidlkim procesima s najznaiaj,nijim kasno-antidkim religijs,kim po'kretima u pro,vinci-j i , metroadkom religijom i mitraizmo,m.Zbog slidnih raz.loga religija autohtonih na-roda i plemena u Dalmacij i nije mogla us-,postaviti bilo 'kakv;u vezu s krSianstvom injegovom ideolo,gijom. Stoga zaklju'dujemoda su sve vaZnije ksrnrponente i elementi re-ligije ilirSkih i njima srodnih naroda i ple-mena u p.rovincij i krajem IV stoljeia - ne-stali ne samo iz ofici jelne religije nego i izreligijsl