2

JAARVERSLAG 2010

Biobased Product Ontwikkelings Coöperatie

3

InhoudVOOrwOOrd

Projectbeschrijving

• Algemeen• BPOC• Voornemensin2011• Perspectiefopmiddellangetermijn

StAndVAnzAken2010

• teelt(akkerbouw)• ProefplotsCitaverdeHorst• Processing • Oogstenendrogen

• Stoomdestillatie

• Extracties

• Productontwikkeling • Inleiding

• Testenvandeeffectiviteit

• Sulfietvervangerinwijn

• Biofilmbestrijderpapierindustrie

• Antibioticumvervangerveevoer

• Biostimulatoren(anti-fungaal)

• Snijbloemenvaasduur

• Anti-algvisnet/wegen

• FarmaproductCinmarPharma

• Markt-enketenontwikkeling • Groeiendebelangstellingvanuitmarkt

• Opschalingvansysteeminnovatieveketens

4

• Organisatie • Projectorganisatie

• BiobasedProductOntwikkelingsCoöperatieu.a.

• UitbreidingledenBPOC

• P.R.encontacten

• Samenwerking&netwerken

• Ontwikkelingvantoepasbarekennis

VOOruitBlik2011enVerder

• Proeffabriek• kruidenteelt• Processing• Productontwikkeling• Verdereontwikkelingvandeketens

Financiën

Bijlagen

2

3

VoorwoorddeinhoudelijkeinvullingvandeactiviteitenvandeBiobasedProductOntwik-kelingsCoöperatie–deBPOC–heeftdewerkzaamhedenvandeStichtingedCBiofortificantsHASlimburginhetverslagjaarinsterkemategereduceerd.infeitezetdeBPOChetwerkvandestichtingindevormvanr&d-activiteitenvoort.debelangstellingdiedebiobasedeconomyinhetrecenteverledenheeftontmoetvanuitdesfeervanhetoverheidsbeleid,betekenteenverderestimu-lansvoordewerkzaamhedenvandeBPOC.dewegdieenkelejarengeledendoordeHASisgekozenomuitinhoudsstoffenvanplantenindustriëleproduc-tenteontwikkelen,blijktnuopbredereschaalnavolgingtevinden.deBPOCkandaaromalseenvoorloperwordenbeschouwd.

In het verslagjaar is veel tijd besteed aan het verbeteren van de receptuur van een

aantal producten die in 2011 in proefproductie zullen worden genomen. Nu de teelt

van kruiden nog slechts weinig problemen kent, is vooral gelet op het efficiënt

omgaan met de teelten. Kwaliteitsverhoging is hierbij leidend geweest. Op dit ter-

rein is de samenwerking tussen studenten van de HAS en leerlingen van CitaVerde

alweervangrotewaardegebleken.Deeffectieveverbindingtussenberoepson-

derwijsenmkb-ondernemingenbleekooknudoordeondernemerszeergewaar-

deerd te worden.

Het wordt steeds duidelijker dat open innoveren de toekomst heeft en dat de

werkwijze van de BPOC daar een uitstekend voorbeeld van is. Deze organisatie

stoelt op samenwerken door betrouwbare partners en dat voor de lange termijn.

Ook maakt de BPOC duidelijk dat sectoroverschrijdend samenwerken mogelijkhe-

den biedt nieuwe wegen in te slaan, die kunnen leiden tot een hogere toegevoeg-

de waarde voor alle deelnemers aan dit ketenverband.

Naarmatedeproduct-enprocesontwikkelingdichterdeeindfasenadert,ligteen

uitbreiding van het aantal leden/participanten van de BPOC voor de hand.

MrS.C.M.ValkProf.drn.H.douben

BestuurStichtingedCBiofortificantsHASlimburg

4

5

Projectbeschrijving

1. AlgeMeen

deaanjaagfunctiediedeStichtingedCBiofortificantsHASlimburgalenkelejarenheeftuitgeoefend,bleekin2010steedsmindernoodzakelijk.deinvullingvanhetprojectmanagementheeftzijnbeslaggekregenenhetvoorzienindenoodzakelijkefinanciëlemiddelenwordtvoortgezet.desamenwerkingtussenHASdenBosch,HASkennistransferenandererelevantepartners,isinhetver-slagjaarnaarwensverlopen.

Steedsduidelijkerwordtdatdesysteeminnovatieveopzetvanhetprojectzijn

vruchten afwerpt. Elke schakel in de keten draagt bij aan het verhogen van het

kwaliteitsniveau en het verbeteren van de te ontwikkelen producten en processen.

Op het gebied van de teelt van specifieke kruiden is een zodanig hoog kwaliteits-

niveau bereikt, dat kostenefficiënt kan worden geproduceerd. De deelnemende

telers hebben dit resultaat binnen enkele jaren weten te bereiken.

Ookinditverslagjaarisweergeblekendatdewijzevansamenwerkingincoöpe-

ratief verband voor veel “buitenstaanders” nog vragen oproept. Vrijwel alle instan-

ties – zowel particuliere als publieke – die zeggen innovaties te willen bevorderen,

hebbenvaakgrotemoeitemethetcoöperatievekaraktervandeBPOC.Ditin-

novatieve organisatorische kader ontmoet nog te weinig kennis en dus begrip van

personen die gewoonlijk buiten deze structuur werken. En dit terwijl de BPOC laat

zien dat de samenwerking tussen zelfstandige ondernemers en kennisinstellingen

juist op deze manier uitstekend geborgd kan worden.

6

2. BPOC

DeR&D-activiteitenzijnvolledigindeBPOCgeconcentreerd.Alleledenvandeze

coöperatieveorganisatiedragenopeigenwijzebijaandeontwikkelingvande

producten en de processen. Om de samenwerking met de ondernemersleden te

onderstrepen, wordt enkele malen per jaar op het bedrijf van een van de leden

een ledenvergadering belegd. Voor wat de ontwikkeling van productieprocessen

betreft, wordt ook op locatie van een van de leden met deskundige medewerkers

van het bedrijf overlegd.

De strategie omtrent de productontwikkeling, de proefproductie en de opscha-

lingvandeproductievoordecommerciëlefase,zijnregelmatigindeBPOC-bij-

eenkomsten besproken. Hierbij wordt uitdrukkelijk een onderscheid gemaakt tus-

sendepre-competitievefasevandeR&D-activiteitenendecommerciëlefasevan

de productie en verkoop. Bij de commercialisering van de ontwikkelde producten

nemen de leden van de BPOC een voorkeurspositie in.

Het conserveren van de geoogste kruiden gebeurt sedert 2010 geheel met eigen

apparatuur, die is toegesneden op de vereiste verwerking hiervan.

3. VOOrneMenSin2011

De snelheid waarmee de ontwikkelde producten tot proefproductie kunnen wor-

den gebracht, is aan het begin van 2010 te hoog ingeschat. Vandaar dat de ver-

wachting, die in het vorige jaarverslag werd uitgesproken, dat voor twee produc-

ten tegen het einde van 2010 de proefproductie zou kunnen worden begonnen,

nietisgehaald.Ookisdeproeffabriekinhetverslagjaarnietgerealiseerd.Welzijn

de voorbereidingen zover geconcretiseerd dat nu wordt verwacht dat de proef-

fabriek medio 2011 gereed kan zijn. Voor een beperkt aantal launching customers

kunnendanindetweedehelftvan2011proefproductengeleverdworden.Wan-

neer de bevindingen van deze eerste gebruikers (voldoende) positief zijn, kan in

2012 met de marktintroductie worden begonnen. Voorafgaande aan deze stap zal

echterweleenzekereopschalingvandeproductievanbasisgrondstoffengereali-

seerd moeten zijn.

7

4. PerSPeCtiefOPMiddellAngeterMijn

Deversterkingvandeagro-industriëlestructuurvanderegioGreenportVenlo

e.o. komt door middel van de resultaten van de BPOC dan wel iets later tot stand,

maar biedt zeker perspectief. Een belangrijk economisch aspect van de gekozen

biobased aanpak is, dat er een zekere voorsprong is opgebouwd met betrekking

tot integrale ketenvorming en kennis en ervaring ten aanzien van biobased pro-

ductontwikkeling.Dekoppelingvanagroaanindustrieendievanmkb-onderne-

mingen aan kennisinstellingen, leidt tot het betreden van nieuwe markten die ook

voor de primaire agrarische ondernemers een respectabele toegevoegde waarde

kunnen opleveren. Ook blijkt nu al dat de toepassingsgebieden van deze produc-

ten zo uiteen kunnen lopen, dat er een stabiliserende werking van uitgaat op de

continuïteit van de inkomensstromen.

Met de Floriade 2012 in het vooruitzicht, moet het perspectief voor deze biobased

activiteitenindepost-Floriadeperiodealsgunstigwordenbestempeld.

8

Stand van zaken 2010

teelt

deakkerbouwmatigeteeltvankruidenwaarvanbepaaldeinhoudsstoffenge-bruiktwordenvoordeproductievanbiobasedeindproducten,vergteeneffi-ciëntebeheersingvandeontwikkelingvanonkruid.Opditvlakisin2010weervooruitganggeboektdoortoepassingvaneenbepaaldsoortbiofolie.Verbe-teringenvanditonderdeelvandeteeltzijnnogsteedsgewenstenhetzieternaaruitdatdieooktotstandkomen.erwordtopdezewijzeookgeheelafge-zienvandetoepassingvanchemischemiddelen.Medewerkers,studentenenleerlingenvanHASdenBoschenhetCitaVerde

9

CollegeinHorstverrichtensamenmetdetelersuitstekendwerk.inditonder-deelvandeketenwordtdesamenwerkingtussenmbo/hbo-onderwijsenmkb-bedrijfslevensteedsintensiever.

De teelt van Oregano is in het verslagjaar ook verbeterd. Er is meer inzicht ver-

kregen in de eisen die de verschillende soorten kruiden stellen aan de specifieke

teelt. Van belang is hierbij tevens de vraag welk onderdeel van het kruid gebruikt

gaatwordenomdevereisteinhoudsstoffenuitdeplanttekunnenverkrijgen.

In 2010 is ook begonnen met de teelt van Salvia. Nadat aanvankelijk een aantal

aanloopmoeilijkheden moest worden overwonnen en de plant nauwlettend moest

worden gevolgd in zijn ontwikkeling, stemt het geoogste resultaat tot tevreden-

heid.Welisgeconstateerddathiernogaanzienlijkeverbeteringenkunnenworden

uitgevoerd en daar zal bij de teelt van 2011 ook rekening mee worden gehouden.

10

PrOefPlOtSCitAVerdeHOrSt

De samenwerking met het Cita Verde College in Horst concentreert zich vooral

op de verzorging van de proefplots. In een groot aantal blokkenproeven van 5 x 5

meter worden verschillende kruiden uit zaad opgekweekt tot kiemplanten. Deze

worden uitgeplant op de proefplots. De verzorging en het beheer van deze plots

werden ook in het verslagjaar uitgevoerd door leerlingen van Cita Verde, onder de

verantwoordelijkheid van de docent Jan van Eijck.

De samenwerking met het Cita Verde College is van groot belang. Voor de leerlin-

gen is het van onschatbare betekenis op deze wijze toepasbare kennis te kunnen

verwervenophetgebiedvankruidenteeltenindezepraktijk-leersituatieteerva-

rendathiermeeeenduidelijkemeerwaardeindebiobasedeconomykanworden

behaald. En de BPOC heeft in 2010 weer ervaren dat de proefplots ideale klein-

schalige voorbeeldteelten van kruidengewassen opleveren.

11

PrOCeSSing

OOgStenendrOgen

inhetverslagjaarzijndegewassenOreganoenSalviamiltiorrhizageoogst.intotaalwerdenruim10tonOreganoenca.5tonSalviawortels(versgewicht)alsopbrengstverkregen.Hetoogstenvandeverschillendekruidengewassenisin2010voorspoedigverlopen.ditonderdeelvanhetproductieproceslevertnauwelijksnogproblemenop.Aanhetefficiëntdrogenvandegeoogstekruidenisinhetverslagjaarveeltijdenaandachtbesteed.ditheeftgeresulteerdineenzeersterkeverhogingvanhetrendement.deverbeteringenzijntotstandge-komenalsresultaatvaneenintensievesamenwerkingtussendemedewerkersvandeprojectorganisatievandeBPOCenenkeledeskundigemedewerkersvanlaarakkerb.v.teWell(waardedrooginstallatieisgeplaatst).daarnaasthebbenstudentenvandeHASdenBoscheveneenseenbelangrijkebijdragegeleverdaanderealisatievandeverbeterdedroogresultaten.

StOOMdeStillAtie

12

Om voorraad van gedroogde oregano

en tijm te minimaliseren, is een deel van

de bestaande voorraad gedestilleerd,

waarmee de essentiële oliën uit het

plantmateriaal zijn verkregen. In totaal

werden 2100 kg oregano en 2100 kg tijm

verwerkt. Deze grootschalige processing

is uitgevoerd met de seizoensgebonden

stoomdestillatie-unitvanPPOLelystad,

omdat de eigen apparatuur hiervoor nog

te kleinschalig is. De verkregen voorra-

den essentiële olie van tijm en oregano

zullen voldoende zijn om een groot aan-

tal experimenten en proefprojecten van

grondstoffentekunnenvoorzien.

13

extrACtieS

Nu de ontwikkeling van een tweetal producten in 2010 zodanig is verlopen dat

het beproeven ervan in de markt erg dichtbij komt, is een begin gemaakt met de

voorbereidingvaneenkleineproeffabriek.Tegenheteindevanhetverslagjaar

waren de voorbereidingswerkzaamheden zodanig gevorderd, dat besloten is deze

proeffabriekmedio2011ingebruiktenemen.Naasthetopdoenvanervaringmet

(kleinschalige) productie, wordt tevens beoogd inzicht te krijgen in opschalings-

mogelijkheden voor de verdere toekomst.

14

PrOduCtOntWikkeling

inleiding

nuinbeleidskringenenindemaatschappijveelaandachtwordtgeschonkenaanpotentiëleproductenvandebiobasedeconomy,kanwordengeconstateerddatdeBPOCopditterreinalvanafdestartvandewerkzaamhedenvooropgaat.Hetontwikkelenvaneindproductenopbasisvaninhoudsstoffenuitkruidenisimmersvanmeetafaande“corebusiness”vandeBPOCgeweest.Hierbijwordttevensgekekennaardeduurzaamheidvanhetproductieproces,eenaspectdatsteedsbelangrijkerwordtookvanuitdemarktgezien.

Telen, oogsten en conserveren leveren vrijwel geen problemen meer op. Daarom

is in het afgelopen jaar alle aandacht gericht op het verder ontwikkelen van eind-

producten. De productontwikkeling gebeurt onder leiding van drs. Hans Clarijs en

dr.Ir.Gert-JanvanDelft.Ditwerkheeftzichsterkgeconcentreerdophettesten

vandebetrouwbaarheidvandeeffectendieaandeproductenwordentoege-

schreven. Deze testen leiden soms tot veranderingen in de samenstelling van de

producten,teneindedeeffectievewerkzaamheidnogeenslagtevergroten.Niet

alle testen kunnen in eigen beheer worden uitgevoerd. Daar waar de kennis dan

wel de geschikte apparatuur ontbreekt , wordt nauw samengewerkt met deskun-

dige en betrouwbare derden.

15

teStenVAndeeffeCtiViteit

Geleidelijkaanzijninhetverslagjaardetestenmetbetrekkingtotdeeffectieve

werking van de producten opgeschoven van het labniveau naar gecontroleerde

praktijktesten. Ook is voor één product een aantal testen in de praktijk uitgevoerd.

HetzelfopgezettesysteemvanProductOntwikkelingMonitoring(POM)zorgtvoor

debewakingvandekwaliteitendetraceerbaarheidvandeinhoudsstoffenuit

dekruiden.Opdiemanierkandewerkingvandeinhoudsstoffenofcombinaties

daarvan worden gerelateerd aan de herkomst en de oogstperiode van het betref-

fende kruid.

Eenkortoverzichtvandestandvanzakenaanheteindevan2010betreffendede

zeven producten die in ontwikkeling zijn genomen, wordt in de volgende figuur

weergegeven.

Daarna worden deze producten kort toegelicht.

16

SulfietVerVAngerinWijn

Sinds 2009 worden er experimenten gedaan waarin de werkzaamheid van de in

ontwikkeling zijnde sulfietvervanger voor wijn grondig wordt getest. In 2010 is

door drs. Hans Clarijs een derde zogenaamde “duurteproef” gedaan, waarin witte

wijn werd bereid i.s.m. adviesbureau Marijnissen en wijngaardenier Marius van

Stokkum van wijngaard “de Linie” uit Made. In deze experimenten worden druiven

vanaf de wijngaard bij Hogeschool HAS den Bosch verwerkt volgens een gestan-

daardiseerde wijnbereidingsprocedure, waarin het door de BPOC geproduceerde

middel getest en vergeleken wordt met de bestaande standaard, sulfiet. De proef

wordt “duurteproef” genoemd omdat ca. 15 parameters over een langere periode

steeds weer gemeten worden, uit random geselecteerde flessen per behande-

ling. Simultaan aan deze proef lopen nog steeds de experimenten van voorgaande

jaren door, waardoor een betrouwbare set van meetgegevens ontstaat die vereist

isvoorbepalingvandeeffectiviteitvanhettestmiddel.

Uit de testen blijkt het middel ook op de langere termijn de vergelijking met

sulfiet goed te kunnen doorstaan, voor wat betreft het merendeel van de gestelde

eisen. Nog enkele aspecten worden nader onderzocht, met als doel het bereiken

van alle gewenste specificaties.

17

Uit een extern uitgevoerde “Ames test” (standaard test op mutageniteit, de mate

waarineenstofDNA-beschadigendis)bleekdatdeBPOCsulfietvervangerbeter

scoorde dan sulfiet. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de mutagene invloed

van sulfiet hoger is dan die van de vervanger, het kruidenpreparaat van de BPOC.

BiOfilMBeStrijderPAPierinduStrie

De BPOC is vanuit de papierindustrie door een Limburgs bedrijf benaderd voor

het zoeken naar mogelijke biobased vervangers voor de huidige antimicrobiële

middelen. Deze middelen worden ingezet om slijmvormende bacteriën die het

proces van papierproductie verstoren, te vernietigen. De vraag komt voort uit de

wens om milieuvriendelijker te gaan produceren. De eerste experimenten op lab-

schaal werden in 2009 uitgevoerd. Hieruit bleek dat er potentie is voor een aantal

biobasedhalffabricatenomdeongewenstemicro-organismentekunnenafrem-

men of zelfs af te doden, afhankelijk van concentraties van actieve ingrediënten.

Omdatdegevondenconcentratievooreffectieveantimicrobiëlewerkingnogaan

dehogekantwas,isin2010gezochtnaareffectievecombinatiesvanplantaardige

secundaire metabolieten. Het gewenste rendement is hiermee nog niet gevonden

maarin2011zulleneffectenvannieuwecombinatiesvanbiobasedcomponenten

verder worden onderzocht.

18

AntiBiOtiCuMVerVAngerVeeVOer

Voor het tweede opeenvolgende jaar zijn proeven uitgevoerd met een zogenaam-

de“gut-simulator”.Ditiseendoordrs.HansClarijsontwikkeldeopstelling,waar-

meehetmaag-darmsysteemvaneenvarkenofkipopeencontroleerbarewijze

kan worden nagebootst. Componenten uit kruiden die door de BPOC geteeld zijn,

worden hiermee getest op hun werkzaamheid tegen ziekteverwekkende darmbac-

teriën zoals Salmonella en E. coli. Vanwege overmatig gebruik van antibiotica in

deveehouderijendegevolgendaarvan(resistentievanmicro-organismentegen

deze antibiotica en bijvoorbeeld oprukkende MRSA in ziekenhuizen), groeit de

interesse in mogelijke alternatieven voor antibiotica in veevoer.

19

BiOStiMulAtOren(Anti-fungAAl)

De BPOC ontwikkelt biobased gewasbeschermingsmiddelen die economisch be-

langrijke gewassen kunnen beschermen tegen bekende schimmelinfecties, zoals

meeldauwenphytophthora(aardappelziekte),zondergebruiktehoevenmaken

van milieubelastende agrochemicaliën.

Het werk van voorgaande jaren op dit terrein heeft laten zien dat de tot nu toe

door de BPOC ontwikkelde biobased middelen niet aan alle criteria voldoen die

de markt daaraan zou stellen. In 2010 is daarom de aandacht verlegd naar nieuwe

effectiviteitstestenoplaboratoriumniveau,waarbijonderzochtwordtbijwelke

(nieuwe)combinatiesvanplantaardigesecundairemetabolietenenhulpstoffen

eenhogereeffectiviteitbehaaldkanworden.Onderzoekbinnendemurenvan

HogeschoolHASDenBoschheeftgeleidtoteeneigentestsysteem,waarmee

synergie(ofhetmogelijketegengestelde:antagonisme)ophetgebiedvanantimi-

crobiëleeffectiviteittussendetetestencomponenten,relatiefeenvoudigensnel

aangetoond kan worden. Dit werk zal in 2011 verder worden uitgebouwd en dient

als basis voor verdere experimenten onder semigeconditioneerde omstandighe-

den en zal uiteindelijk leiden tot het testen in praktijkomstandigheden.

20

SnijBlOeMenVAASduur

Bij hogeschool HAS Den Bosch is in 2009 een verkennende proef uitgevoerd

waarinuitkruidenverkregeninhoudsstoffenzijngetestophunwerkzaamheid

tegenmicro-organismendiezichontwikkeleninbloemenvazen.Doordeaanwezig-

heid van vaasvervuilende bacteriën en gisten ontstaat na enige tijd bederf van het

bloemenwater, waardoor de vaasduur van snijbloemen verkort wordt.

Gangbare middelen hiertegen worden doorgaans reeds vanuit de snijbloemen-

teelt aan het voor de bloemen bestemde water toegevoegd. De BPOC werkt aan

een milieuvriendelijke vervanger voor deze middelen. In het huidige verslagjaar

zijn door de BPOC geen vaasexperimenten uitgevoerd om tijdtechnische redenen.

In 2011 zal hieraan mogelijk wel verder gewerkt worden, in samenwerking met stu-

denten van de opleiding Toegepaste Biologie van hogeschool HAS Den Bosch.

AntiAlgViSnet/Wegen

Deontwikkelingvanbiobasedanti-algmiddelenismindersnelverlopendande

ontwikkelingvanandereBPOC-producten.Ditkomtomdaternaastdecomponent

die verantwoordelijk is voor de remming en/of uitroeiing van ongewenste algen,

ook een onmisbaar nevenproces nodig is dat nog verder ontwikkeld dient te wor-

den. De benodigde contacten daarvoor zijn inmiddels gelegd en naar verwachting

zal medio 2011 aan dit product verder gewerkt kunnen worden.

21

fArMACeutiSCHPrOduCtCinMArPHArMA

Voor het bedrijf Cinmar Pharma dat zich bezighoudt met het ontwikkelen van

een medicijn op het gebied van hart en vaatziekten, heeft de BPOC in 2009 een

kleinschalige veldproef uitgevoerd bij het Citaverde College in Horst. De geoogste

wortelszijnvooranalyseopbepaaldeinhoudsstoffennaartweelaboratoriage-

stuurd en vergeleken met monsters van andere partijen uit de handel. De resulta-

ten waren zodanig bevredigend dat er in 2010 besloten is om een hectare van het

gewas Salvia Miltiorrhiza aan te planten.

Bij de teelt en verwerking van dit gewas is zoveel mogelijk rekening gehouden

met de richtlijnen van GAP en GMP. De kruiden zijn door de BPOC zelf gedroogd,

gesneden, verpakt en opgeslagen in een daarvoor geschikte opslagruimte. De

gedroogdewortelsdienenalshalffabricaatvooreenmedicijndatdoorhetbedrijf

Cinmar Pharma verder wordt ontwikkeld.

22

DevoordelenvanhetdoordeBPOC-telenenverwerkenvanditkruidzijndatalle

omgevingsparameters (zoals klimaatgegevens, bodemgesteldheid, chemische

samenstellingvandebodem)enzakendietemakenhebbenmethygiëneenbe-

drijfsveiligheid, bij verwerking en opslag van de wortels bekend zijn.

23

MArkt-enketenOntWikkeling

grOeiendeBelAngStellingVAnuitdeMArkt

debelangstellingvanuitdemaatschappijenhetbedrijfslevenvoorbiobasedproductenisinhetverslagjaarheelduidelijkaandedaggetreden.ditbetekentdaterindepubliekeendeprivatesectorvandeeconomiesteedsmeervraaggaatontstaannaarproductenzoalsdiedoordeBPOCwordenontwikkeld.Bin-nenhetproductengammavandeBPOCbevindenzichproductenwaaraaneengrotebehoeftebestaatenwaarnaareeneffectievemarktvraagisgeconsta-teerd.debiobasedeconomywordtindenabijetoekomsteenspeerpuntvaneconomischeactiviteiten.Hetministerievaneconomie,landbouweninnovatie(el&i)heeftbeslotendezesectortefavoriseren.ditheefto.a.geleidtothetinstellenvaneenlectoraatbiobasedeconomy,datbijdeHASdenBoschwordtbekleeddoordr.ir.gert-janvandelftdiealsprojectmedewerkeraandeBPOCverbondenis.Hiermeewordendemogelijkhedenvooreendoortastendepro-ductontwikkelingindekomendetijdversterkt.

OPSCHAlingVAnSySteeMinnOVAtieVeketenS

HetsysteeminnovatievekaraktervandeBPOCheeftookin2010weerinde

belangstellinggestaan.Deinbeddingvandezeketenindecoöperatieveorga-

nisatiestructuurwaaraanuitsluitendmkb-ondernemingenkunnendeelnemen,

wordt steeds meer als een zeer sterk punt gezien. Het echte samenwerken van

de verschillende ketenpartners toont aan dat de innovatieve kracht van het op

dezemaniergebundeldeagrarischeenniet-agrarischemkbtotfrappanteresul-

taten in staat is. In het verslagjaar is door de ketenpartners een aanzet gege-

ven tot opschaling van de activiteiten. Dit komt erop neer dat in november 2010

beslotenwerddevoorbereidingentestartenvoordebouwvaneenproeffabriek.

Met behulp hiervan zal de productie van enkele producten op labniveau worden

verhoogd tot de omvang van een kleinschalige industriële capaciteit. Met de ge-

produceerde eindproducten kunnen de launching customers worden bevoorraad.

Zij zullen de resultaten van het gebruik van de producten terugkoppelen naar de

BPOC.Hetligtindebedoelingdeproeffabriekmedio2011ingebruiktenemenop

eenlocatieinNoord-Limburg.

24

OrgAniSAtie

PrOjeCtOrgAniSAtie

deStichtingedCBiofortificantsheeft,vanafhetbeginvandewerkzaamhedenin2007,eenbelangrijkefaciliterenderolgespeeldbijdestartvandeBPOC.zijkanalsvoorlopervandeBPOCwordengezien.intussenheeftdeBPOCzichdoordeeigenaardvandesamenwerkingtussenmkb-ondernemersenonder-zoekerseenstevigeplaatswetenteverwervenindewereldvandeopkomendebiobasedeconomy.inverschillenderapportenvaninnovatiebevorderendeinstellingenwordtdeBPOCalslichtendvoorbeeldvandetoepassingvansys-teeminnovatieveketensopditterreingenoemd.

DeBPOCbestaatuitvierleden:drietelersenhogeschoolHASDenBosch.Dedrie

aangesloten telers zijn Frank Laarakker, Huub Dinghs en Marcel Clephas. Deze drie

telers zijn vanaf het begin betrokken geweest bij de teelt van kruiden op akker-

bouwmatige schaal en hebben daarmee een aantal jaren ervaring opgebouwd.

DeledenvandeBPOC:

Frank Laarakker, Huub Dinghs,

Marcel Clephas, Ir. Jan van der Hoeven,

Nic Douben, Hans Clarijs,

Gert-JanvanDelftenStefValk

25

Het huidige projectmanagementteam bestaat uit vier personen, waarvan er twee

betrokken zijn bij de dagelijkse gang van zaken. Dit zijn de projectleiders Drs.

HansClarijsenDr.Ir.Gert-JanvanDelft.Zijwordeneendagperweekbijgestaan

door de heren Mr. Stef Valk en Prof. Dr. Nic Douben.

Hetteamwordt-waarnodig-opfantastischewijzeondersteunddoorWilmaGlou-

demans, managementassistente van HAS Den Bosch.

De expertise van verschillende personen binnen de groep is complementair. Op

zowel juridisch, procestechnologisch, biologisch en economisch gebied is veel

kennis aanwezig. Daarnaast bestaat er een nauwe samenwerking met een zelf-

standig klein adviesbureau, dat veel expertise heeft op het gebied van biobased

wijnbouw.

BiOBASedPrOduCtOntWikkelingSCOöPerAtieu.A.

Deze organisatie voor de ontwikkeling van biobased producten weet het concept

vanopeninnovereninpraktijktebrengen.Inhaarruim2-jarigbestaanwerken

HASDenBosch,drietelersvankruideneneenmkb-bedrijfophetgebiedvande

ontwikkeling van medicijnen, daadwerkelijk met elkaar samen. De toetreding van

het laatste bedrijf, eind 2008, heeft relevante kennis omtrent farmacie, toxicologie

en certificering binnen de BPOC gebracht.

Het concept dat aan de BPOC ten grondslag ligt, wordt gevormd door de

systeeminnovatieveketenbenadering.Ditwilzeggendateigendom,zeggenschap

en profijt van de biobased productontwikkeling bij de collectiviteit van de leden

vandecoöperatieliggen.TegelijkertijdwordtdebinnendeBPOContwikkelde

product-enproceskennisgeborgdindezecoöperatie.

DemeestwezenlijkekenmerkenvandeBPOCzijn:

• deBPOCheefteeneigenrechtspersoonlijkheid;

• desamenwerkendeondernemingen(enkennisinstellingen)zijneigenaar;

• de(beperkte)aansprakelijkheidisduidelijkgeregeld;

• deBPOCwordteigenaarvaneventueleoctrooienenpatenten;

• deBPOCverleentlicentiesaanondernemingendiedeproductinnovaties;

• commercialiseren;

• deBPOChoudtzichvoortdurendbezigmetdeontwikkelingvannieuwe;

26

• producten,deverbeteringvanontwikkeldeproductenendeoptimaliseringvan

processen;

• deBPOCisgebaseerdopeenlangdurigesamenwerking.

WatiserzouniekaandeBPOCalssamenwerkingsverband?

Het uitgangspunt van de samenwerking is dat industriële eindproducten worden ont-wikkelddiehunbasisvindeninbio-inhoudsstoffen.

Voor de opbouw van een evenwichtige keten die marktgericht opereert en die de te ontwikkelen toegevoegde waarde op evenredige wijze over de deelnemende partijen verdeelt, is een businessmodel noodzakelijk dat geen dominante partij binnen het samenwerkingsverbandtoelaat.Deproduct-enprocesontwikkelingwordtdanookingebedineennieuweconomischsamenwerkingsverbandvanuitsluitendmkb-onder-nemingen.

Binnen deze ketenopbouw is van wezenlijke betekenis, dat de relevante wereldwijde wetenschappelijkekennisenpraktijkervaringvoordedeelnemendemkb-ondernemerstoegankelijkwordtgemaakt.Deresultatenvanditonderzoeks-enontwikkelingswerkwordengeborgdindeBioBasedProductOntwikkelingsCoöperatiewaarvandedeel-nemendemkb-ondernemingenenHASDenBoscheigenaarzijn.Dewerkzaamhedenwordenineenpilotprojectindepre-competitievefaseuitgevoerd.

Zodra de nieuw ontwikkelde producten rijp zijn voor commerciële exploitatie treedt een nieuwe fase in. Dan kunnen de deelnemende ondernemers op basis van een concreet ondernemingsplan kiezen voor het gezamenlijk exploiteren van de producten dan wel de productie en vermarkting ervan onder licentie door derden laten uitvoeren. DelicentieswordenuitgegevendoordeBPOCendelicentie-inkomstenvloeiennaardezecoöperatieterug.Overdeaanwendingvandemiddelenbeslissendedeelne-mende ondernemingen. In ieder geval wordt een deel van de opbrengsten besteed aan verdere productontwikkeling en verbetering van bestaande productieprocessen.

Indezecoöperatiewerkenprimaireagrarischeproducenten(telersvankruiden)samenmetindustriëlemkb-ondernemingenenHogeschoolHASDenBosch.

Innoveren in deze sfeer stelt als noodzakelijke voorwaarde dat voortdurend over de grenzen van de eigen sector heen wordt samengewerkt.

27

ketenVOrMing:dePuzzelStukjeS kOMenOPHunPlAAtS

naenkelejarentehebbengewerktaandeverschil-lendeschakelsvandesysteeminnovatieveketensbeginnendeafzonderlijkeprocessensteedsbeterééngeheeltevormen.

• Hetbelangvangoeduitgangsmateriaalenindien

nodig het aanpassen daarvan, heeft zich ondubbel-

zinnig bewezen.

Het in eigen beheer uitvoeren van zaaien en

opkweken van plantmateriaal heeft de afgelopen

jaren een forse besparing van kosten opgeleverd.

• In2009en2010ishetmachinaaluitplantenvande

jonge kruidenplantjes zelfstandig uitgevoerd met

een plantmachine van één van de leden van de

BPOC.

• Kennisoverdeteeltenverzorgingvaneenaantal

kruidengewassen is opgedaan. Deze zal verder

uitgebreid worden, met name op het gebied van

onkruidbestrijding.

• Oogstenwordtzelfstandiguitgevoerddoorde

BPOC, met machines van één van de leden.

• Deverwerkingvanhetgeoogstemateriaalisnu

in eigen beheer mogelijk. Door het opzetten van

de drogerij die gebruikt maakt van (biologische)

restwarmte kunnen de kruiden kwalitatief goed

gedroogd worden tegen een lage prijs.

28

• Detijdelijkeopslagvangedroogdekruidenismo-

menteel ook een onderdeel van de keten gewor-

den, door het huren van een daarvoor geschikte

ruimte.

• Voorhetextraherenvaninhoudsstoffenuitkrui-

den op kleine schaal, is apparatuur ontwikkeld

en getest. Dit is in 2009 verder uitgebreid met de

aanschaf van extra apparatuur.

• Voordewinningvanruimehoeveelhedeninhouds-

stoffenuitgeteeldekruiden,iseensemi-industriële

stoomdestillatie-eenheidgereedgekomenenin

gebruik genomen.

• Deproductontwikkelingisin2009en2010verder

geïntensiveerd. De kennis neemt voortdurend toe,

in de vorm van resultaten van eigen experimenteel

onderzoek en onderzoek dat door derden is uitgevoerd. De hoeveelheid

specifieke literatuur en informatie die is opgebouwd, groeit gestaag.

• DeBPOCiseenfeitgewordenenfunctioneertinbescheidenvorm.Interessante

bedrijven vanuit het mkb tonen interesse voor eventuele aansluiting met de

BPOC.

Alsuiteindelijkdegeheleketen-vangrondstoftotenmetverkoopvaneindpro-

ducten-gereedis,betekentdatnietdatdeketenvoorgoedáfis.Steedszullen

weer nieuwe materialen en verbeteringen van processen toegevoegd moeten

worden, waardoor de levensvatbaarheid en concurrentiekracht van de keten in

de markt groot kan blijven.

29

uitBreidingledenBPOC

Naarmate de ontwikkeling van producten voortschrijdt en introductie op de markt

in zicht komt, is het gewenst het aantal leden van de BPOC uit te breiden. Dit zal

echter stapsgewijs gebeuren. Voor een harmonische opbouw van de BPOC is

intrinsieke samenwerking van de deelnemende partners een noodzakelijke voor-

waarde. Tegen het einde van het verslagjaar hebben de huidige leden van de

coöperatiedaaromeenbesluitgenomenbetreffendedespecifiekevoorwaarden

waaronder toekomstige leden kunnen toetreden. Over toetreding van een nieuw

lidbesluiten-opgrondvandestatuten–deledenvandecoöperatie.

Het ligt voor de hand dat toetreding van nieuwe leden gezocht zal worden in de

sectorvanmkb-bedrijvendieopschalingvanprocessingenindustriëleafwerking

vandeuiteigenteeltverkregengrondstoffenkunnenfaciliteren.Toetredingvan

nieuwetelerszalafhankelijkzijnvandecapaciteitvandebestaandeleden-telers,

in relatie tot de ontwikkeling van de marktvraag naar de ontwikkelde biobased

producten.

P.r.enCOntACten

Dewerkwijzeenhetinhoudelijkewerkvandecoöperatietrekkendeaandacht

van de buitenwereld. Zowel op organisatorisch als op biobased gebied vervult de

BPOC een voortrekkersrol, waaraan anderen zich spiegelen. Dit komt tot uitdruk-

king in publicaties in tijdschriften en kranten. Daarnaast ontvangt het projectteam

regelmatig bezoekers die zich verder willen verdiepen in de werkwijze van de

BPOC.

Verder treden medewerkers van de BPOC op bij vakinhoudelijke bijeenkomsten

en worden er publicaties geschreven voor magazines en tijdschriften. De contac-

tenmetoverheden,organisatiesenbedrijveninbinnen-enbuitenland,zijninhet

verslagjaar verder uitgebreid. Voor de tweede keer hebben 2 medewerkers van

hetprojectteamdeelgenomenaanhetvermaarde“kruidencongres”enhetfyto-

netwerk in het Duitse Bernburg.

30

SAMenWerking&netWerken

Hetprojectteamendeledenvandecoöperatiewerkensamenmetveelperso-

nen en organisaties. Ook wordt kennis uitgewisseld. Binnen de instelling HAS Den

Bosch zijn er regelmatig goede contacten met verschillende docenten en tech-

nisch personeel. Ook worden waardevolle contacten onderhouden met aan de

HAS Den Bosch gelieerde instellingen, als HAS KennisTransfer en het

Anton Jurgens Instituut.

Wanneerdeontwikkelingvanéénofmeerdereketenshetgewenstmaakt,treedt

de BPOC in contact met deskundigen van onderzoeksinstellingen als Universiteit

Leuven,WageningenUR,UniversiteitLeiden,TechnischeUniversiteitEindhoven,

Universiteit Antwerpen en Gent, onderzoekslaboratoria zoals MBM research in

België en commerciële ondernemingen die belangstelling hebben getoond voor

producten van de BPOC. In het verslagjaar zijn de banden met onderzoekers van

een aantal van deze instellingen verder aangehaald. Een lijst met de belangrijkste

contacten van de BPOC is in de bijlage opgenomen.

OntWikkelingVAntOePASBArekenniS

Hetgrensoverschrijdendekaraktervandesysteeminnovatieveketenaanpakheeft

tot consequentie dat eigen werkwijzen worden gevolgd. Door nieuwe combinaties

te vormen over de grenzen van de eigen sector heen, ontstaan mogelijkheden van

productontwikkeling die anders niet aangepakt kunnen worden.

Wanneerondernemersvanverschillendepluimagegezamenlijkproductengaan

ontwikkelen, dienen de hierbij ingeschakelde onderzoekers ook de grenzen van

hun vakdiscipline te overstijgen. Dat gebeurt alleen wanneer ieder van de deelne-

mende partijen primair uit is op concreet toepasbare kennis. Bestaande kennis uit

wetenschappelijke literatuur en uit andere informatiebronnen, bijvoorbeeld via het

internet, vormt het uitgangspunt voor de biobased productontwikkeling.

Maar daar blijft het niet bij. Via eigen experimenten en proeven komen toepasbare

inzichten tot stand, die deels steunen op de reeds aanwezige vakkennis en daar-

aan worden toegevoegd. Zo is op het gebied van teelt en verwerking (processing)

van kruiden bij de betrokken ondernemers in Noord Limburg en op de proefplots

31

van het Cita Verde College, toepasbare kennis toegevoegd. Deze zelfontwikkelde

kennis en praktijkervaring is geborgd in documenten, verslagen en elektronische

bestanden. Uiteraard wordt hierbij steeds in het oog gehouden dat geheimhou-

ding van informatie die van specifiek belang is voor de productinnovatie, bewaard

wordt. Hiertoe zijn geheimhoudingsverklaringen door de partijen ondertekend.

Het zal niet verbazen, dat bij de experimenten de nadruk ligt op toepassing ten

behoeve van de productontwikkeling en niet op het doen verschijnen van publi-

caties. De inzichten die de BPOC ontfutselt aan de natuur dienen uiteindelijk te

leiden tot nieuwe biobased producten met een hoge toegevoegde waarde.

Het duurzaamheidskenmerk van de te ontwikkelen biobased producten stelt hoge

eisen aan de BPOC. Hierbij komt ook de diepere laag van duurzaamheid aan de

orde. Zo wordt bijvoorbeeld tevens gekeken naar de verkleining van de kans op

resistentie-ontwikkelingdoormicro-organismenwaartegendenieuwebiociden

werkzaam dienen te zijn. Door deze diepere aanpak van de productontwikkeling,

wordt beoogd biobased eindproducten te kunnen produceren die het langeter-

mijndoelvandesysteeminnovatieveketensinzichverenigen.

32

Vooruitblik 2011 en verder

Hetisvanbelangerhieraanteherinneren,datdekerncompetentievandeBPOCligtinhetontwikkelenvanbiobasedproductenindepré-competitievefase.dezefasegaatvoorafaandecommercialiseringvandeontwikkeldepro-ducten.Bijdeontwikkelingvandeproductenwordenzakenalsmaakbaarheid,effectiviteit,toepasbaarheidenverkoopbaarheidstrenginhetooggehouden.in2010zijnconcreteresultatenbereiktopdeterreinenmaakbaarheid,toepas-baarheideneffectiviteit.Alsgevolghiervanishetmomentvanfabrieksmatigeproductiedichterbijgekomen.

PrOeffABriek

Tegen het einde van 2010 hebben de leden van de BPOC besloten om in 2011 te

komentotdestartvaneenproeffabriek.Detechnischevoorbereidingendaarvoor

zijnuitgevoerdenhetplanisinuitwerkingommedio2011eenmobieleproeffa-

briekinterichten.Dezezalwordenondergebrachtineen40-voetszeecontainer.

Na de zomer van dit jaar wordt verwacht met de industriële productie van één of

twee producten te kunnen beginnen. Tevens zal dan de introductie van de produc-

ten bij de eerste gebruikers plaats vinden.

De ervaringen met de proefproductie vormen de uitgangspunten voor de fase van

de commercialisering. Zijn deze gunstig, dan moet in 2011 besloten worden welke

onderneming(en) onder licentie de producten van de BPOC op de markt gaat/

gaan brengen. De leden van de BPOC nemen hierbij een voorkeurspositie in. Een

en ander betekent ook dat dit jaar de licentiecontracten inhoudelijk moeten wor-

den opgemaakt.

kruidenteelt

Wanneerdeproeffabricagezichvoorspoedigontwikkeltendelaunchingcusto-

mers de producten op grotere schaal gaan afnemen, breekt het moment aan

waarop de akkerbouwmatige kruidenteelt door de leden van de BPOC zal moeten

worden uitgebreid. Er is trouwens al overleg geweest over de mogelijkheden om

33

eenrelatiefsnelleuitbreidingvanhetteeltareaalinNoord-Limburgterealiseren.

Voor de langere termijn moet rekening gehouden worden met uitbreiding van het

aantal telers dat lid wordt van de BPOC, waardoor het aantal hectaren kruidenteelt

kan groeien. Dit neemt niet weg dat de activiteiten bij het Cita Verde College in

Horst ook dan van groot belang blijven voor de verdere productontwikkeling en de

verbetering daarvan.

PrOCeSSing

Aandeverschillendeprocessenzittenzowelfysischealschemischekanten.De

belangrijkste twee processen zijn nu het drogen en extraheren van geoogste ge-

wassen. Nadat een techniek eerst in grote lijnen bekend en toepasbaar geworden

is, zal deze daarna pas door continue aanpassing, verbetering en verfijning, verder

gebracht worden tot een optimaal proces. Daarbij wordt vanuit innovatief oogpunt

zoveel mogelijk ruimte gelaten voor eventuele nieuwe toekomstige ontwikkelin-

gen.Zowordtbijdetechnischeopzetvandeproeffabriekrekeninggehoudenmet

meerdere mogelijkheden van extractieprocessen, die met één en dezelfde instal-

latie uitgevoerd zouden kunnen worden.

PrOduCtOntWikkeling

Productontwikkelingiseendynamischeninsommigegevallenlangdurigproces,

waarin voortgang afhankelijk is van diverse factoren en het onderhouden van de

juiste netwerken. In de afgelopen jaren is hiermee op een aantal vlakken zeer

specifieke kennis gegenereerd en verzameld door de heren Clarijs en Van Delft.

Voor productontwikkeling worden experimenten met docenten, studenten, en sta-

giaires van Hogeschool HAS Den Bosch uitgevoerd en daar waar dat niet mogelijk

is, door externe partijen. Door een aantal ontwikkelingen binnen het onderwijs van

de hogeschool, worden de mogelijkheden en kansen voor succesvol toegepast

onderzoek nog beter benut. Bij bestaande opleidingen met relevante aspecten op

het gebied van biobased productontwikkeling is de nieuwe opleiding Toegepaste

Biologie gekomen. Verder zijn er nu in totaal 9 lectoren actief op Hogeschool

HAS Den Bosch, waarvan één op het gebied van Biobased Product Ontwikkeling.

Aanknopingspunten voor relevante stages en onderzoeksopdrachten binnen het

onderwijs zullen zo goed mogelijk worden benut.

34

VerdereOntWikkelingVAndeketenS

Het ontwikkelen en succesvol op de markt introduceren van een of twee biobased

productenopbasisvaninhoudsstoffenvanakkerbouwmatiginNederlandgeteel-

de kruiden, zal de belangstelling voor het concept van de BPOC doen toenemen.

Zowel in de sector van de akkerbouw/tuinbouw, als in die van het innoverende

industriële mkb, liggen er dan kansen voor een opvoering van de toegevoegde

waarde uit producten die duurzaam worden gefabriceerd. De ervaring die met de

BPOC is opgedaan, kan in de toekomst worden benut bij het opzetten van an-

deresysteeminnovatieveketens.Hetbeproefdeorganisatorischeconceptis“vrij

verkrijgbaar”:deinvullingervanzalechterdoormkb-ondernemersmoetenworden

gegeven. HAS Den Bosch kan hierbij als een stimulerende kennisinstelling optre-

den, want zij koppelt toepasbare wetenschap aan de praktijk van het bedrijfsleven.

35

Lasten

Personele kosten

PR en communicatie

Verbruiksmaterialen

Reis-enverblijfkosten

Diensten Derden

Beheer-enadministra-

tiekosten

Baten

(Nog te ontvangen)

subsidie LNV

Bijdrage HAS

Den Bosch

Overige bijdragen

2010

€ 193.401,00

€ 173,00

€ 11.438,00

€ 3.594,00

€ 109.638,00

€ 3.674,00

€ 321.918,00

€ 85.751,00

€ 207.614,00

€ 28.553,00

€ 321.918,00

2009

€ 225.682,00

€ 850,00

€ 12.971,00

€ 4.921,00

€ 111.918,00

€ 11.174,00

€ 367.516,00

€ 108.880,00

€ 234.960,00

€ 23.676,00

€ 367.516,00

Financiën

exPlOitAtierekening2010BiOBASedPrOduCtOntWikkelingSCOöPerAtie

36

Activa

Debiteuren

Nog te vorderen subsi-

die LNV

Nog te ontvangen

belastingen

Liquide middelen

Passiva

Gestort ledenkapitaal

Crediteuren

Voorfinanciering HAS

Overige schulden

2010

€ 42.507,00

€ 194.631,00

€-

€ 14.207,00

€251.345,00

€ 110.980,00

€ 2.451,00

€ 113.247,00

€ 24.667,00

€251.345,00

2009

€ 32.333,00

€ 108.880,00

€ 4.742,00

€ 24.917,00

€170.872,00

€ 106.963,00

€ 5.415,00

€ 57.459,00

€ 1.035,00

€170.872,00

BAlAnSPer31-12-2010BiOBASedPrOduCtOntWikkelingSCOöPerAtie

37

Bijlagen

BijlAge1-PrOjeCtOrgAniSAtie

38

BijlAge2:SAMenWerkendeOrgAniSAtieSde BPOC staat in contact en werkt samenmetdiverseorganisatiesinbinnen-enbuitenland,waaronder:

Financiers

• GemeenteHorstaandeMaas

• HASDenBosch

• LLTB

• PlattelandinuitvoeringLimburg

• ProvincieLimburg

• ProvincieNoordBrabant

• RabobankMaashorst

kennisinstellingenen onderzoeksinstituten• AntonJurgensInstituut,‘s-Herto-

genbosch

• CitaverdeCollegeHorstenRoer-

mond

• LeuvenResearchandDevelopment

(LRD), België

• GöttingenUniversität(Duitsland)

• HASDenBosch

• HASKennisTransfer

• KatholiekeUniversiteitLeuven

(België)

• KatholiekeHogeschoolSt.Lieven

Gent (België)

• LVWOWeinsberg(Duitsland)

• MicroBioMetrix-Research(België)

• MBM-Research(NL)

• PTC+Sevenum

• ScottishAssociationforMarineSci-

ence (UK)

• UniversiteitAntwerpen–afd.Farma-

cognosieenFytochemie

• WageningenUR(WUR)

Bedrijven• EenhandelsbedrijfmetR&Dactivi-

teiten op het gebied van aardappel-

teelt

• LandbouwCoöperaties

• EencommercieelbedrijfinWegen

Waterbouw

• EenIngenieursbureau(expertisege-

bied:duurzameenergieenmilieu)

• Eenleveranciervangroenestroom

uit reststromen

• Tweecommerciëleproducentenvan

bodemverbeteraars

• Specialistischebedrijvenophet

gebied van wijnbouw

• Eenonderneminginboomteelten

tuinaanleg

• Akkerbouwers

• Groenteverwerkers

• Glastuinbouwbedrijven

• Loonwerkbedrijven

Overig• ZLTO

• Agro&CoBrabant

• Eenregionaleontwikkelingsmaat-

schappij

39

40

41

1

B.P.O.C. / HAS Den Bosch Postbus 901085200 MA ’s HertogenboschOnderwijsboulevard 2215223 DE ’s HertogenboschTel. (073) 692 37 28Fax (073) 692 36 99

De BPOC is voortgekomen uit het project

EDC Biofortificants,

een initiatief van hogeschool HAS Den Bosch.

Mede mogelijk gemaakt met financiële

ondersteuning door een aantal regionale

organisaties en de EU