Jaap van Zweden:kneden, schakelen en gaan

Sierlijk danSen zijn armen door de lucht. zijn hand balt zich tot een vuiSt en de trompetten, hoornS

en tromboneS zwellen aan. met zijn hele lichaam gaat jaap van zweden op in de muziek. de maeStro

debuteerde onlangS in nederland met ‘zijn’ preStigieuze dallaS Symphony orcheStra en praat over

verSchil in SoundS, componiSt chriStopher rouSe en zijn werk in de vS. “alleS draait om flexibiliteit.”

TeksT: Angelique vAn Os | fOTOgrAfie: Archief DsO, ZAch MAhOne, DAn sellers

PAg

inA

07

| inTerview

‘Big things happen in here’, zo luidt de slogan van de Texaanse hoofdstad Dallas. De vierde metropool van de Verenigde Staten in het warme zuiden is vooral beroemd vanwege haar hoge culturele status, van Perot New Museum of Nature & Science, architectuur van Rem Koolhaas tot vaudevilleacts in het Majes-tic Theatre (1920) en klassiekers in het Winspear Opera House. En o, ja, natuurlijk vanwege de klassieke gelijknamige soap. Muzikaal gezien heeft de stad een interessant paradepaardje met een Nederlands randje: het Dallas Symphony Orchestra, onder leiding van topdirigent Jaap van Zweden. Alweer bijna vijf jaar is de maestro verbonden aan dit gezelschap, wat mede door zijn kundigheid en vakmanschap grote prestaties leverde. Zo was het DSO in 2012 nog genomineerd voor een Grammy met Steven Stucky’s concertdrama ‘August 4, 1964’.

Sound & cultuurHalf maart was de dirigent voor een tweetal Nederlandse concerten in thuishaven Amsterdam. Voor het eerst was het DSO, dat al bestaat sinds 1900, te bewonderen in Europa, en daarom vertelde de maestro tijdens een Q&A graag over zijn werkzaamheden en onderlinge verschillen tussen Nederland en de Verenigde Staten. Zo is er bijvoorbeeld een contrast tussen Amerikaanse en Hollandse blazerssecties in sound en cultuur. Van Zweden licht toe: “Toen ik in Dallas begon waren het met name de trombones die teveel volume produceerden. Er zijn aardig wat Amerikaanse toporkesten waarvan de blaas-secties bekend staan om hun harde volume. Ik denk dat Dallas zich de afgelopen jaren ontwikkeld heeft van een harde, felle sound, naar een ronder geluid. Wellicht meer zoekend naar een Midden-Europese klank, zolang de stukken dat toestaan uiteraard.” De musicus voegt toe dat het zeer belangrijk is dat orkesten hun identiteit niet uit het oog verliezen. Dat het goed is om ook die ‘nasty’ blazers sound te koesteren, en waar mogelijk andere klankelementen toe te voegen. “Twee jaar geleden speelde ik een Bruckner symfonie met het Chigaco Symphony Orchestra. Ik herinner me dat ik aangaf dat het fantastisch klonk, maar naar mijn idee wat te rauw, te ruig. Ze waren heel flexibel in het buigen van het geluid, wel hard, maar niet scherp. Bij Sjostakovitsj was het juist andersom, daar mocht het geluid juist hard en rauw klinken. Onlangs hebben we iets soortgelijks ervaren in Dallas, met een klassiek werk van Vivaldi

PAg

inA

08

jaap van zweden (1960)Eigenlijk behoeft de maestro geen introductie meer, maar een aantal beknopte feiten op een rij: al op jonge leeftijd bleek Van Zweden een uitzonderlijk viooltalent te hebben en na het winnen van een aantal prestigieuze prijzen, studeerde hij aan Juilliard School in New York. Hij had les van grote vioolpedagogen, zoals Dorothy DeLay (1917-2002). Zijn carrière begon op 19-jarige leeftijd bij het Concert-gebouworkest, waar hij tot dusver de jongste concert-meester ooit was. Zestien jaar lang bleef hij op zijn post en ondernam vele solistische activiteiten en werkte mee aan diverse lovende projecten. De switch naar het dirige-ren begon in 1990 als toeval: gastdirigent Leonard Bern-stein vraagt Van Zweden de opening van Mahlers Eerste Symfonie te dirigeren voorafgaand aan een concert, zodat hij kan horen hoe het in de zaal klinkt. De violist zwaait voor het eerst met een dirigeerstok en vindt het nergens op lijken. Bernstein denkt er anders over en adviseert hem ermee door te gaan. Van Zweden knoopt dat in zijn oren, volgt directielessen en verschuift halverwege de jaren ’90 zijn accent binnen een paar jaar volledig naar het dirigeren. Het Orkest van het Oosten, Brabants Orkest, Het Nederlands Symfonie Orkest, de Nationale Reisopera…, hij leidt vele gezelschappen en valt op in de Verenigde Staten, waar hij uiteindelijk in 2008 de post chef-dirigent van Dallas op zich nam. In november 2011 ontving hij de Musical America’s Conducter of the Year Award 2012, voor zijn lovende resultaten met het DSO en kwaliteiten als gastdirigent van Amerika’s meest prestigieuze orkesten. De maestro heeft diverse hoog gewaarde opnamen geproduceerd, zoals Stravinsky’s ‘La sacre du Primtemps’ (de Lentewijding) en ‘Petrouchka’, de volledige Beethoven en Brahms symfonieën en een cyclus van Bruckner’s symfonieën met het Nederlands Philharmonisch Orkest.

www.jaapvanzweden.comwww.dallassymphonie.com

bijzonder concertEen unieke ervaring moet het Memorial Concert op 23 november worden, een eerbetoon ter nagedachte-nis van John F. Kennedy die 50 jaar geleden werd vermoord in Dallas. Hierbij staat onder meer werk centraal van de sublieme Chinees-Amerikaanse pianist en componist Conrad Tao, die slechts 18 lentes jong telt en al met diverse gerenommeerde orkesten samenwerkt. Van Zweden vroeg hem een hommage te brengen aan de geliefde president.

Overige concerten in de Lage Landen: deFilharmonie (Royal Flemish Orchestra)Data: 7-9 juniLocatie: Antwerpen.Programma: FRANCK: Le Chasseur maudit CALLAERTS: Organ Concerto  JONGEN: Symphony concertante,

Peter van de Velde (orgel)

Nederlands Philharmonisch Orkest Datum: 17 juniLocatie: AmsterdamProgramma: nog onbekend

met een glansrol voor blokfluittist en solist Erik Bosschaaf. Hij vroeg specifiek om een wat oudere klassieke sound, terwijl de tweede compositie van dat programma, van Gustav Mahler, een modernere aanpak vereiste. Flexibiliteit en snel kunnen schakelen zijn erg belangrijk en dat is wat we in Dallas probe-ren te bereiken. Daar draait het om. Daar word je niet alleen qua blazerssectie beter van, dat geldt voor het volledige gezel-schap. We kijken naar de componist, waar hij vandaan komt en waar hij naar toe wil met zijn werk.” Naast het DSO is Van Zweden ook verbonden aan het Hong Kong Philharmonic Orchestra, dat uit veel jonge musici bestaat. Jonger betekent niet automatisch dat het minder interessant is, meent hij. “Deze musici hebben een frisse blik en aanpak. Ik vind dat geweldig, want het orkest is nog heel kneedbaar. Ik kan veel en snel met hen schakelen en ze zijn zeer gedisciplineerd, wat uiteraard met de Chinese cultuur te maken heeft. Edo de Waart (nog zo’n fantastische Nederlandse dirigent) heeft een prachtige prestatie met dit orkest neergezet die ik graag voortzet.”

eyeopenerTerug naar de VS, want naast Dallas is Van Zweden ook regel-matig gastdirigent bij andere gezelschappen, zoals het Phila-delphia Orchestra, National Symphony Orchestra en Chigaco Symphony Orchestra. Met laatstgenoemde presenteerde hij eind december 2012 de uitzonderlijke wereldpremière van Christopher Rouse’s ‘Heimdall for trumpet’, geschreven voor de eerste trompettist, Christopher Martin. Speciaal voor deze solist bracht Rouse een ode aan de trompet in vier delen. Focus ligt op de rol van de trompet door de eeuwen heen, omlijst door een mythologische rode draad in gedaante van de Noorse god Heimdall, die met zijn hoorn het eind der tijden aankon-digt. De dialoog tussen Martin en het CSO kwam hoofdzakelijk op verzoek van de trompettist. In een radiointerview met CSO Broadcast Series zegt hij: “Ik vond het belangrijk dat er een conversatie zou plaatsvinden tussen orkest en solist, met een glansrol voor de volledige brass-sectie. Dat heeft Chris-topher prachtig geschreven, met in de opening een vraag- en antwoordspel tussen de brass- en rietsectie en mijzelf.” Martin

PAg

inA

09

PAg

inA

10

prachtig samenkomen en toon-soorten en intervallen die minder gangbaar zijn in klassieke muziek, zoals bijvoorbeeld pedaaltonen. Rouse licht toe: “Pedaaltonen zijn lage noten die eigenlijk niet of nauwelijks gebruikt worden op het instrument, maar wel toepasbaar zijn. Dit is zeker geen gemakkelijk stuk om te spelen. Voor Christopher Martin geen probleem, hij is een fantastisch musicus. Ik hoop alleen dat de complexiteit andere musici niet afschrikt. Een gevaar wanneer je voor iemand componeert waar-voor de sky the limit is, is dat je je laat meeslepen in je enthousiasme en een werk schrijft dat op het lijf is geschreven van deze specifieke musicus. Natuurlijk hoop ik dat ook andere musici dit werk willen uitvoeren. Er zijn diverse experts en hun studenten die de studio induiken om mijn composities op te nemen...”

Christopher Martin vervolgt dat er voor hem qua sound zich een nieuwe wereld openbaarde: “Ik haalde tonen uit mijn Yamaha waarvan ik niet wist dat ze tot de trompet behoorden. Vanaf het tweede gedeelte gaan tempo en melodie razendsnel omhoog, de strijkers krijgen een prominente rol en in het afsluitende vierde gedeelte komen de bastrompetten naar voren, wat zelden gebeurt.

Het vraag- en antwoordspel komt terug en ontpopt zich tot een dramatische climax dat verwijst naar het Armageddon dat na een lange hoge D eindigt met stilte. Het was voor mij een absolute eyeopener.”

verwijst naar allerlei bijzondere dempervormen die niet altijd gangbaar zijn in de klassieke wereld, maar bijvoorbeeld eerder verwijzen naar jazz. Hiermee creëert hij een eigenzinnig pallet van kleuren. Daarnaast gebruikt hij overlappende ritmen die

PAg

inA

11

De recensies waren zeer lovend over het samenspel en vertolking van zowel Martin als het orkest. Hoe ervoer Jaap van Zweden dit project? “Ik moet je eerlijk bekennen dat ik Christopher Rouse niet kende. Schande, want hij is een be-gaafd componist met een geweldige staat van dienst en geeft les op Juilliard School. Niet de minste. Rouse was betrokken bij onze uitvoering. Hij was aanwezig, wat erg prettig was. Dat vind ik zo fijn aan moderne componisten, ze kunnen hun muziek toelichten. We hoeven niet te gissen naar inter-pretaties op papier. Het was een zeer interessant en drama-tisch stuk, waarbij de rollen, de conversatie, gelijkwaardig was tussen solist en orkest. Ik was dusdanig onder de indruk van het werk, dat ik meneer Rouse heb gevraagd om ook iets te componeren voor Dallas. Hierover zijn we nu in gesprek. Ik kijk erg uit naar een nieuwe samenwerking….”

nederland vS amerikaVan Zweden werkt naast zijn drukke Amerikaanse schema’s ook nog regelmatig in de lage landen, bij het Nederland Philharmonisch Orkest en deFilharmonie (Royal Flemish Orchestra). Het grootste verschil tussen leven en werken in Nederland en de Verenigde Staten ligt volgens de dirigent vooral in het tempo, dat in de USA hoger is. Muziek is dan wel universeel en kent geen grenzen, dat geldt niet voor het samenstellen van programma’s en repetitieschema’s. “In Ne-derland heeft een orkest veelal een langere voorbereidingstijd

dan in de VS. Als we in Dallas meer tijd nodig hebben, dan kloppen de vakbonden aan de deur die ons ondersteunen, maar tegelijkertijd ‘bewaken’. Meer tijd betekent meer geld en daar wordt onze zakelijk leider, Jonathan Martin niet vrolijk van, haha.” Het tempo van deadlines ligt dus hoger. Het is vrij normaal in de VS om binnen twee dagen een programma te presente-ren. Met het DSO zijn er regelmatig vier concerten per week, in Nederland zijn dat er normaliter twee, een aanzienlijk verschil. Dus in een beperktere tijd moet er meer gepresteerd worden en is snel schakelen een vereiste.”

Wie de maestro in actie ziet raakt bijna betoverd door zijn dirigeerstok. Zijn armen dansen sierlijk in de lucht, terwijl zijn handen een volgend moment intensere slagen maken. Met zijn hele lichaam gaat hij op in de muziek. Hij draagt het orkest. Zijn aanwijzingen versmelten van staccato naar ingetogen lijnen, dan weer overgaand tot fortissimo met heftige gebaren. Dynamiek en emotie van het orkest vloeien uit zijn lichaamstaal. De interpretatie van het DSO en Mahlers Zesde Symfonie liet dan ook diepe indruk achter op het publiek van het Concertgebouw op dinsdag 11 maart, dat een minutenlang een staande ovatie gaf. Van Zweden leek ontroerd en keek geruisloos met een bescheiden glimlach de zaal in en liefdevol naar de musici achter zich. Ja, big things happen in Dallas, dat is zeker.

chriStoper rouSe (1949)De biografie van Christopher Rouse is lang en kent vele hoogtepunten met een indrukwekkende lijst van werken en wereldpremières. Geboren in Maryland, Baltimore, begint hij al op jonge leeftijd met componeren. Diverse conser-vatoria en universitaire studies volgen, zoals Oberlin en Cornell. Hij doceert aan diverse muziekinstituten. In 1986 is hij de eerste Composer-in-Residence van het Baltimore Symphony Orchestra. Vele Amerikaanse gezelschappen volgen. Een mijlpaal is de Pulitzer Prize voor The Trom-bone Concerto in 1993 en de American Acadamy of Arts & Letters Award in Music. Een laar later werkt hij met de beroemde cellist Yo-Yo Ma voor een Violincello Concerto in opdracht van het Los Angeles Philharmonic. Vanaf 1997 is hij werkzaam voor de prestigieuze Juilliard School. Samen-werkingen met beroemde orkesten nemen toe. In 2000 ontvangt hij de titel Doctor of Music van de State University van New York in Geneseo. Een ander hoogtepunt is het Concert de Gaudi, een samenwerking met het

Norddeutsche Rundfunk en het Dallas Symphony Or-chestra, waarmee hij in 2002 een Grammy Award in de wacht sleept. Vanwege het 100-jarig jubileum van de Juilliard School volgt er in 2006 een cross-over tussen het New York City Ballet en de opleiding, waarvoor Rouse de compositie Friandises schrijft. Nog meer lof ontvangt de musicus in 2009: hij wordt benoemd tot Musical America’s 2009 Composer of the Year. Inmiddels is hij Composer-in- Residence van het New York Philharmonic tot eind dit jaar.

Voor een impressie van Rouse Heimdall’s Trumpet, beluister het interview met de maker, solist Martin en de volledige concertuitvoering van het werk via: www.cso.org/ListenAndWatch. Het is afwachten wanneer deze compositie op cd verschijnt.

www.christopherrouse.com