IZAZOVI GLOBALIZMA DANAS

UVOD

Život je neiscrpan izvor iznenađenja. Ko je mogao da pretpostavi da će “globalizacija” postati tema koja će izazivati najoštrije socijalne polarizacije širom planete, podjele poput nekadašnjeg sukoba: kapitalizam - socijalizam. Organski dio tih polarizacija čine i dijametralno suprotni pogledi, odgovori na enigmu: šta je globalizacija. Za jedne ona predstavlja istorijsku nužnost, novu orbitu civilizacijskog napretka i dobrobit čovječanstva. Drugi tabor u njoj vidi projekat, strategiju dominacije Zapada, amerikanizacije svijeta, novi vid podređivanja, rasprostiranje siromaštva. Na prvi pogled čini se kao da nam preostaje sam izbor - kojoj strani “kom carstvu ćemo se privoljeti”.

Međutim, istina o globalizaciji, njena realistička slika krajnje je kompleksna, nadilazi pojednostavljene, poluistinite uvide. Do nje ne možemo doprijeti uvažavanjem isključivo jednog i ignorisanjem drugog obilježja, već sposobnošću da zahvatimo njen duboko protivrječan karakter i gotovo nespojive likove, njeno dvojstvo.

Jednu, stranu globalizacije čine veliki objektivni planetarni procesi stvaranja sve gušće mreže povezanosti, međuzavisnosti društva - sve je širi krug djelatnosti koje postaju transnacionalne, kojima se ne može upravljati isključivo unutar državnih granica. Sve tješnja povezanost, stvaranje jedinstvenog “Svjetskog sistema” plod je četiri magistralna toka. Prvo, talasi tehnoloških revolucija vode sve bržoj kompresiji vremena i prostora, smanjivanju distanci i vremena potrebnog za sve razgranatije komunikacije. Drugo, sve bržim ritmom stvara se “Globalna ekonomija”, ekonomski krvotok svijeta. Gigantska masa transnacionalnog finansijskog kapitala - čije dnevne transakcije dostižu obim od 1500 milijardi dolara - slamajući sve lokalne protekcionističke brane, dopire do poslednjeg kutka planete. Na pomolu je nova ekonomska geografija, “svijet bez granica”. Ekonomski dinosaurusi, transnacionalne korporacije, u planetarnoj odiseji za profitom, jeftinom radnom snagom i prirodnim bogatstvima, obavijaju svijet. Samo deset zemalja na svijetu ima dohodak koji je veći od kapitala najvećih korporacija; aktiva najvećih 500 džinova dostiže fantastičnih 32 000 milijardi dolara.Treće, u sferi kulture, informatička revolucija i njeni proizvodi vode homogenizaciji ukusa, obrazaca ishrane, odijevanja i životnih stilova, beskrajnom proširivanju lokalnih duhovnih horizonata, stvaranju kosmopolitske kulture, formiranju osjećanja građanina svijeta. Četvrto, mreža moćnih nadnacionalnih institucija: G-8, MMF, Savjet bezbijednosti, Evropska unija, rasprostiranje ljudskih prava i demokratije - broj demokratskih režima za četvrt vijeka skočio je od 87 na 117-ocrtavaju obrise novog globalnog političkog poretka.

Posmatran isključivo iz ove prizme, stari san o jedinstvenom i miroljubivom “Svetskom društvu”, Sen-Simonova i Kantova vizija Panevropske vlade i Svetske federacije država, izgleda kao obrobiti, ili pak globalizaciju siromaštva, sve dublju provaliju između svijetova, da li vodi međusobnom obogaćivanju ili pak poništavanju kultura, sukobu civilizacija, da li se kreće ka globalnoj demokratiji ili autoritarnoj svjetskoj državi, pouzdanom miru ili obnovi ratova, harmoniji ili nezadrživom razaranju prirode. Globalizacija je pojam koji koristimo da bismo opisali promjene u društvima, kulturi i svjetskoj ekonomiji koje dovode do dramatičnog porasta međunarodne razmjene (u

1

trgovini, kulturi, ljudima, idejama i sl.). Globalizacija se često posmatra isključivo sa gledišta ekonomije i tada se u prvi plan stavlja njen učinak na liberalizaciju trgovine odn. razvoj "slobodne trgovine". Uprkos tome, globalizacija obuhvata mnogo šire aspekte društva.Između 1910. i 1950. godine, serija političkih i ekonomskih lomova dramatično je umanjila značaj međunarodnih trgovinskih tokova. Tačnije, početkom Prvog svetskog i sve do kraja Drugog svjetskog rata, kada su osnovane međunarodne ekonomske institucije, poput Međunarodnog monetarnog fonda (MMF), globalizacijski trendovi bili su obrnuti. U poslijeratnom periodu, gajena od strane međunarodnih institucija, trgovina se opet drastično razvila. Tokom sedamdesetih godina XX vijeka, počeli su da se osjećaju kako pozitivni tako i upozoravajući efekti globalizacije. Globalizacija može da znači:

Stvaranje globalnog sela — zbližavanje različitih dijelova svijeta, sa mogućnostima za veći protok i razmjenu pojedinaca i ideja, uzajamno razumijevanje i prijateljstvo među stanovnicima svijeta, kao i stvaranje globalne civilizacije;

Ekonomska globalizacija — koja ima četiri oblika, a to su protok dobara i usluga, tzv. slobodna trgovina, protok ljudi migracija, protok kapitala i tehnologija. Posledice ekonomske globalizacije su pojačane privredne veze i opšte povezivanje i jačanje privrednih subjekata, te erozija nacionalnih suvereniteta u ekonomskoj sferi. MMF definiše globalizaciju kao "stalno rastuću ekonomsku međuzavisnost država kroz povećanje obima međudržavnog prometa dobara i usluga, slobodnijeg protoka kapitala, i sve bržeg i šireg rasprostiranja novih tehnologija". Svjetska banka definiše globalizaciju kao "slobodu i mogućnost pojedinaca i korporacija da uspostave međunarodne poslove sa licima iz drugih zemalja”;

Na plju softvera globalizacija je tehnički termin koji kombinuje razvojne procese na internacionalizacijii lokalizaciji softvera;

U menadžmentu, globalizacija je marketinški pojam koji označava rast i širenje međunarodnog tržišta dobara. Na primer prodaja automobila, sapuna ili hrane na različitim kulturnim prostorima, a uz korištenje iste kampanje. Suprotan pojam, u ovom smislu, je internacionalizacija, koja podrazumijeva aktivnosti multinacionalnih kompanija na lokalnim tržištima koje su prilagođene, skrojene po mjeri, potrebama i kulturi lokalnih tržišta;

Negativne efekte profitnih multinacionalnih korporacija — korištenje pozamašnih i složenih pravnih i finansijskih sredstava u svrhu zaobilaženja lokalnih zakona i standarda kako bi se manipulisalo lokalnom radnom snagom i uslugama protiv njihovih sopstvenih interesa.

Širenje kapitalizma od razvijenog ka nerazvijenom svijetu.

2

KARAKTERISTIKE GLOBALIZMA I ISTORIJSKI KORIJENI

Globalizacija je prepoznatljiva po mnogim trendovima od kojih se većina razvila nakon Drugog svjetskog rata. Najopštije, to su uvećavanje protoka dobara, novca, informacija i ljudi; razvoj tehnologija, organizacija, pravnih sistema i infrastrukture kao glavnog nosioca ovog pokreta (npr. internet).

Ekonomske(veća stopa rasta međunarodne trgovine u odnosu na stopu rasta svjetske ekonomije,porast međunarodnog protoka kapitala, porast stranih direktnih investicija,erozija nacionalnih suvereniteta i nacionalnih granica izazvana kao posljedica brojnih međunarodnih ugovora,razvoj globalnih finansijskih sistema,porast učešća multinacionalnih korporacija u svjetskoj ekonomiji,uvećana uloga međunarodnih organizacija, poput Svjetske trgovinske organizacije, svjetske organizacije za zaštitu intelektualne svojine, MMF i sličnih);

Kulturalne(veća međunarodna razmjena u kulturi, širenje multikulturalizma i lakši pristup kulturnim raznolikostima, na primer kroz izvoz filmova holivudske i bolivudske produkcije. Međutim, uvoz kulture može i da potisne lokalnu kulturu, da izazove umanjenje kulturne raznolikosti putem hibridizacije ili asimilacije. Najuočljiviji je oblik amerikanizacije ili, opštije gledano, vesternizacija, a prisutna je i sinosizacija (kinezizacija), rast međunarodnih putovanja i turizma, veća imigracija, uključujući i ilegalnu imigraciju);

Dramatičan razvoj globalnih telekomunikacija, pre svega interneta, komunikacionih satelita i telefonije, razvoj infrastrukture i uvećan prekogranični protok podataka

Rast broja globalnih standarda, poput ISO, kopirajta (zakona o zaštiti autorskih prava i intelektualne svojine), zakona o patentima

Sve veći broj slučajeva koji se rešavaju po međunarodnim zakonima i međunarodnim sudovima

Terorizam je takođe dobio odlike globalizacije i sve je veći broj napada u mjestima koja nemaju direktnu vezu sa matičnim zemljama inspiratora terorizma.

Stimulisanje i razvoj slobodne trgovine (dobara: umanjenje ili eliminacija carinskih stopa; olakšavanje uvoznih režima; stvaranje slobodnih carinskih zona, smanjenje troškova transporta, posebno nakon razvoja prekookeanskog transporta u kontejnerima;kapitala: umanjenje ili eliminacija kontrole protoka kapitala, umanjenje ili eliminacija povlastica, subvencija za lokalne preduzetnike i proizvođače)

Zaštita intelektualne svojine( usaglašavanje zakona o intelektualnoj svojini (restriktivni trend)

3

Budući da globalizacija ima i tehničko i političko značenje, različite grupe imaju različita tumačenja istorije globalizacije. U oblastima ekonomije i političke ekonomije, istorija globalizacije zapravo je istorija razvoja trgovine među nacijama, kao i istorija međunarodnih institucija.

Pojam liberalizacija dobio je značenje objedinjavanja teorije laissez-faire ekonomije i procesa uklanjanja trgovinskih barijera među državama. Ovo je dovelo do specijalizacije pojedinih nacija u trgovini, posebno izvozu dobara, a potom i do pritiska na druge nacije da uklone zaštitne mjere (npr. umanjenje carisnkih stopa, uklanjanje režima dozvola za uvoz i sl.) u prometu robe. Period XIX vijeka kada je došlo do prve velike liberalizacije u trgovini nazivamo "Prvom erom globalizacije". Globalizacija je počela i narastala paralelno sa ekspanzijom i širenjem Britanske imperije (tzv. Pax Britannica) kao i industrijalizacijom koja je sve više uzimala maha. Teorijske osnove možemo naći u Rikardovom radu na "komparativnim prednostima" i Sejovom zakonu "opšte ravnoteže". U suštini, oni su diskutovali da li nacije mogu uspješno trgovati i da li je moguće da se poremećaji u ponudi i tražnji sami od sebe koriguju.

Smatra se da "prva era globalizacije" traje sve do početka XX vijeka, a konačan kraj je početak Prvog svjetskog rata. Nacije koje su imale najviše uspjeha u eri globalizacije su: gotovo sve zapadnoevropske nacije, poneke sa periferije evropskog kontinenta i nekoliko prekookeanskih izdanaka evropskih država-nacija, kao što su Amerika i Okeanija. Nejednakosti među tim državama su se umanjile, a protok dobara, kapitala i radne snage odvijao se slobodnije nego ikada. Nakon Drugog svjetskog rata, glavni pokretači globalizacije bili su međunarodni trgovinski ugovori i institucije poput MMF-a, GAT, koje su djelovale u pravcu uklanjanja trgovinskih barijera. Međunarodna trgovinska konferencija u Urugvaju dovela je do stvaranja Svetske trgovinske organizacije (STO), kao institucije koja treba da posreduje u trgovačkim sporovima. Ostali bilateralni trgovinski ugovori, uključujući evropski Mastrihtski sporazum i Sjevernoamerički sporazum o slobodnoj trgovini, takođe imaju za cilj umanjenje prepreka i barijera u trgovinskoj razmeni.

GLOBALIZACIJA-VRIJEDNOSNO NEUTRALNA

Globalizacija je postala sastavni dio našeg svakodnevnog vokabulara i gotovo svi imaju utisak da znaju šta ona predstavlja i u najmanju ruku nisu ravnodušni prema njoj. A kako bi i bili ako se ima u vidu da je svjetska ekonomija u 2006. završila svoj najprosperitetniji petogodišnji period od 1945. do danas, sa prosečnim rastom bruto društvenog proizvoda oko 4%. Međunarodna trgovina je dostigla fantastične razmere, sa rastom izvoza koji je dva puta veći od rasta globalnog bruto društvenog proizvoda za poslednjih deset godina. Globalna inflacija je umjerena i iznosi oko 3%. Kombinacija ova tri parametra, potpomognuta još više kreativnim i liberalizovanim finansijskim tržištem, predstavlja svojevrsni fenomen koji globalizaciji dodatno daje na značaju.Pa zaista, šta je globalizacija? Da li je ona dobra ili loša? Kuda nas ona vodi? Ovo su samo neka od pitanja koja se otvaraju jedno za drugim, jer globalizacija nije koncept idealnog društva. Ona nije termin koji vrednosno karakteriše sadašnjost i budućnost čovječanstva. Globalizacija je, ni više ni manje nego - opis naše realnosti i trend kojim se svijet razvija.Globalizacija bi se mogla definisati kao ništa drugo do novi naziv za snažniju

4

integraciju svijeta i pojačanu mađuzavisnost država u svijetu intezivnih i dramatičnih promjena. Globalizacija je proces objedinjavanja ljudskih napora i aktivnosti u smijeru ubrzanih societalnih integracija širom planete sa ciljem ujedinjenja cijelog svijeta, podstaknutog nezapamćenim kretanjem ljudi, kapitala, tehnologija, informacija, ideja i kulturnih vrijednosti, među državama i narodima.

Veoma je važno biti svjestan činjenice da globalizacija nije ni pozitivna ni negativna, već se kod nje može govoriti samo o pozitivnim i negativnim tendencijama razvoja. Evo samo nekih podataka UNDP-a koji treba da potvrde ovakav pristup i da ukažu u kojoj mjeri je globalizacija snažan proces: više od 1,5 triliona dolara dnevno razmijeni se na svjetskom tržištu novca; nivo stranih direktnih investicija kreće se oko cifre od 500 milijardi dolara godišnje; u svijetu trenutno živi više od 140 miliona legalno registrovanih emigranata; broj turista je u stalnom porastu i kreće se do nivoa od 650 miliona godišnje; cijena telefonskih razgovora je tako dramatično pala da je danas moguće putem interneta na relaciji SAD-Srbija razgovarati za nekoliko centi po minutu (na nivou cene lokalnog poziva u SAD) itd. Sa druge strane imamo veoma zabrinjavajuće činjenice koje ukazuju na neophodnu zabrinutost kada je u pitanju budućnost koju nam donosi globalizacija: razlika prosečnog nacionalnog dohotka po glavi stanovnika između najbogatije i najsiromašnije petine svijeta je u stalnom porastu tokom dvadesetog vijeka i kreće se sa 1:30 u 1960. na 1:74 1997; dvjesta najbogatijih ljudi u svijetu je više nego udvostručilo svoje bogatstvo u posljednjih pet godina prošlog vijeka; industrijske zemlje drže 97% patenata u svijetu; kriminal je postao globalna neman kroz čije ruke godišnje prođe 1,5 triliona dolara; a šta tek reći o globalnom terorizmu, globalnom zagrevanju, AIDS-u, SARS-u, ”Ptičjem gripu”... Globalizacija siromaštva. “Nejednakosti između društava dostižu neslućene razmjere. Polovina čovječanstva živi u siromaštvu, više od trećine u bijedi; milijarda i po nema pitku vodu, a bar dvije milijarde nema struju (Le Monde Diplomatiljue, srpsko izdanje, novembar 2002). Prije dvije decenije, 10 odsto najbogatijih zemalja imalo je 77 puta veće prihode od 10 odsto najsiromašnijih; danas su prihodi 124 puta veći.

POLITIČKA DIMENZIJA GLOBALIZACIJE

Slomom sistema realsocijalizma došlo je ne samo do promena globalnih odnosa moći

nego i do rekonfiguracije političke percepcije i mišljenja, usljed nestanka (geo)političke perspektive potencijalnog sukoba kapitalizma i socijalizma. Bivša intelektualna ljevica koja je svoj program gradila na „kritici svega postojećeg“, danas je snaga koja prednjači u zahtjevu „pristajanja na sve pozitivno“. Simulacija kritičkog angažmana u velu verbalnog radikalizma u ime odbrane ljudskih prava ne može prikriti njeno odustajanje od zahtjeva za dubokim strukturnim promenama svijeta u kome živimo i pristajanje na status quo (Frank, 1995: 142). Emfatično insistiranje na poštovanju osnovnih ljudskih prava i izgradnji demokratskih institucija kao temelja novog socijalnog i političkog poretka išlo je zajedno sa revitalizacijom političkog mita o svemoći tržišne privrede, koja je u međuvremenu dobila „status religije“ (Negt, 1991: 298-9). Kritika kapitalizma je odbačena ili u najboljem slučaju svedena na političku i teorijsku marginu. Njeno mjesto

5

je preuzela, na Istoku s manje rezervi nego na Zapadu, neoliberalna ideologija, čija su retorika i topoi postali obavezujuća mjesta javnog i političkog govora. Uporedo s ovim počinje da buja i diskurs o globalizaciji. Poslijednja dekada XX vijeka bila je obiljeležena krajem hladnog rata koji je očigledno promijenio globalno-političku sliku svijeta. No, uprkos toj važnoj promjeni, istorijske tokove i dalje obiljeležava strategija konflikta koja je do nedavno bila uzrok blokovske podijele svijeta. Otuda izvedena Ideja o neizbiježnosti polarizujućih tendencija istorijskog kretanja vjerovatno ima dublju zasnovanost na načelu suprotnosti. Dualistička paradigma ontološko-aksiološke opozicije dobra i zla, koja je teleološki izražena odnosom ideje progresa vs. ideje pada, uokviruje cjelokupnu dosadašnju istoriju. U tom kontekstu, sekularna prosvjetiteljska sinteza smisla i stvarnosti trasirala je glavne tokove globalizacije preko epohe Modernosti. Posredstvom modernizacije i modernih ideologija princip suprotnosti je proširen na odnose između država. U ovom vijeku ti odnosi su kulminirali hladnoratovskim sukobom Zapada i Istoka na planu moći i ideologije.Premda ideološki suprotstavljeni i Zapad i Istok su polazili od istih Modernih vrijednosti izraženih idejom o Progresu (sa odgovarajućim kultom produktivnosti) i otjelovljenih u organizovanju svijeta u izolovane cjeline nacija-država.

Nada da će kraj hladnog rata označiti početak mirne i beskonfliktne faze globalizacije ubrzo je suočena sa novim preprekama. Te prepreke su pokazale ishitrenost teze da je rušenje Berlinskog zida istorijski događaj koji simboliše opštu odliku suprostavljenih sistema - obostranu težnju za ravnotežom. Taj događaj je odmah pretvoren u 'period tranzicije' koji je pokrenuo sljedeću istorijsku fazu borbe za mjesto u novo-uspostavljajućem globalnom poretku. Prema jednom davnom predviđanju Parsons-hladnog rata trebalo je da dođe konvergencijom suprotnosti - komunističkog kolektivizma i kapitalističkog individualizma; demokratizacijom komunističkih zemalja i generalizacijom njihovog internacionalizma. Asimetričnost sa kojom se to približavanje odvija u korist Zapada, govori o prednosti zapadnog pluralizma koji podstiče evoluciju modernih vrijednosti, dok je monolitna dogma komunističke ideologije zatvorila Istok u okoštale principe.

Tako se kraj ideologije komunizma podudario sa novom fazom vijekovnih ciklusa razvoja modernih principa. Bivše komunističke zemlje su se odjednom našle zatečene usred 'postmodernog' globalizacijskog vrenja. One su izgubile dotadašnje oblike značenja koji su strukturisali stvarnost pokušavajući da kompenzuju materijalnu oskudicu. Sa krajem komunizma, koncept globalizacije je dosao u prvi plan. Velika promjena 'smisla' koja se time dogodila donijela je velike probleme da se globalizacija adekvatno razumije. Karakteristično je shvatanje da je zapravo globalizacija osnov globalnog gubljenja smisla. Međutim, bilo da se to gubljenje smisla tumači kao nepovratno i trajno, ili kao da predstavlja izazov za otkrivanje i razvijanje njegovih novih formi, dok se u stvarnosti ne pokaže koje je od ovih stanovišta vjerodostojnije, osmišljavanje tekućeg 'perioda tranzicije' treba da premosti očitu globalnu krizu.

KRIZA NACIJE-DRŽAVE KAO PRINCIPA IZOLACIJE

6

Praktično svi se slažu da globalnoj krizi naročito doprinosi kriza moderno utemeljene nacije-države. U svim zemljama svijeta postoje akutni procesi koji podrivaju nacionalnu državu. Sa jedne strane, to su procesi globalizacije, a s druge strane - procesi regionalizacije.

Nacionalna država je došla u krizu prije svega zato što je postala nemoćna da integriše procese globalizacije - da kontroliše tokove kapitala i reguliše društvenu stvarnost. Odredimo li globalizaciju kao proces univerzalizacije kapitalističkog sistema proizvodnje, a sam kapital kao istorijski specifikovan oblik društvene komunikacije koji stupaju članovi zajednice, onda globalizaciju kao krajnji izvod bezsubjektne logike kapitala treba razmotriti u skladu sa tezom da produkcioni odnosi proizvodnje postoje samo u jedinstvu sa kulturnim obrascima u kojima se odvijaju ili jednostavnije da nema proizvodnih odnosa (u ovom slučaju globalnog kapitalističkog sistema) nezavisno od oblika svijesti u kome se oni reprodukuju (Korš 1970: 78). Stoga se priča o globalizaciji i eroziji nacionalne države ne smije svesti samo na deskripciju funkcionisanja anonimne logike kapitala na globalnom nivou, nego se ona, između ostalog, mora dopuniti i analizom diskursa o globalizaciji kao svojevrsne mreže topika koji „upravljaju životom jezika“ (Bart 1975: 38), istovremeno kontrolišući ga i uprežući u promociju, nikad do kraja artikulisanih interesa i odnosa moći. Promene u diskursu treba shvatiti ne samo kao simptom promena u predmetu refleksije, pa kad je riječ o društvu onda eo ipso i u strukturi moći nego i kao bitan moment strukturisanja novih odnosa moći. Upravo u ovoj dvostrukoj optici treba reflektovati i iznesene tvrdnje o slabljenju kompetencija nacionalne države i njenom isčezavanju.

Pored ekonomskog, globalizacija i na kulturnom planu uzima sve više maha. To se manifetuje iskorijenjavanjem ljudi - ideološki i teritorijalno, kao da se gube okviri nacionalnog identiteta. To generiše krizu smisla vidljivu u napetosti između očekivanja promjena na novim principima i ideoloških diskreditovanja poznatih načina društvene transformacije. I inače, kriza smisla odgovara duhu post-modernog prevrednovanja, koje je do temelja uzdrmalo vjeru u velike istorijske ideje, što je sa padom komunizma izgledalo definitvno potvrđeno.Naravno, procesi iskorjenjivanja nailaze na suprostavljanje kojim se otvara polje za obnavljanje nacije-države. Nastaju prije svega mentalne prepreke za lično i kolektivno prihvatanje globalizacije. Otpori globalizaciji su osnaženi najviše zbog toga što ona lišava ljude neophodne izvijesnosti. Zbog stalnih i brzih promjena, koje prate procese globalizacije, znanje i iskustvo postaju nesigurni jer zastarjevaju. Tako da, iako globalizacija prostorno proširuje polje individualnih i kolektivnih akcija, ona ga vremenski sužava. Dok se ljudske aktivnosti, s jedne strane, projektuju u bezoblični globalni prostor, s druge strane, ovo vremensko suženje sputava  političke projekte i akcije, redukuje ih na sadašnjost i oduzima im mogućnost legitimacije u viziji budućnosti. To vodi paradoksalnoj situaciji da globalizacija umesto da proširuje - uništava globalnu perspektivu. Izazivajući fragmentaciju, ona ostavlja kao motiv ljudi za promene jedino ekonomsku nužnost.

Zanimljivo je da se i marksizam i klasični liberalizam u pogledu ocjene procesa globalizacije u mnogo čemu podudaraju. Obje doktrine slažu se u pogledu civilizujuće i emancipatorske uloge modernog kapitalističkog pogona. Oba učenja su u procesu kolonijalizacije vođene ekspanzionističkom logikom kapitala vidjeli svojevrsno lukavstvo uma. Po Marxu, kapital revolucionišući sredstava za proizvodnju, gonjen

7

imanentnom logikom ekspanzije (neutoljiva glad za profitom), ukida ne samo samonikle odnose zavisnosti, nego svjetsku kulturu tako i nužne pretpostavke za emancipaciju čovječanstva kao takvog. Za liberale, pak, razvoj kapital odnosa i uspostavljanje svjetskog tržišta je uslov ne samo razvoja tehnike i materijalnog prosperiteta nego i uslov širenja civilizacije i univerzalnih vrednosti kao zaloge slobodnog svijeta. Dakle oba učenja smatraju da je globalizacija kao rezultat imanentne logike kapitala neizbiježan civilizujući proces. Sličnost između ova dva učenja vidljiva je i iz činjenice da ni liberalna ni marksistička škola ne daju veći značaj nacionalnoj državi kao ni nacionalnim, kulturnim i tradicijskim identitetima, vjerujući da će razvojem svjetskog tržišta (liberalizam) ili ostvarenjem socijalne utopije kao neminovnog izvoda protivrječja u okviru samog kapitalističkog pogona (marksizam) nacionalna država i nacionalistički sentiment izgubiti vremenom svoju funkciju i nestati (Kellner 2001). Istina, u okviru ove optimističke istoriozofije, postoji i jedna suštinska razlika. Marksizam uspostavljanje globalnog kapitalističkog sistema vidi samo kao poslednju stepenicu u procesu emancipacije (faza imperijalne dominacije). Ovaj sistem će usljed imanentih protivrječnosti kapitala, kao društvenog odnosa gospodstva i ropstva zasnovanog na neekvivalentnoj razmjeni, doživjeti slom iz koga će nastati društvo emancipovanih pojedinaca. Za razliku od marksizma, liberalizam kapitalistički proces proizvodnje i njome uslovljene procese globalizacije, uz svu svijest o njegovim nedostacima, vidi kao znak uspostavljanja one socijalne organizacije koja ispunjava obećanja prosvetiteljstva i moderne: jednakost, slobodu, bratstvo, demokratiju i ekonomiju zasnovanu na racionalnom kalkulusu. U tom smislu kapitalističko društvo je, za liberale, suštinska osnova slobodnog društva čiji se nedostaci vremenom mogu ukloniti socijalnim i političkim inženjeringom, to jest razvojem i radom institucija i državnih aparata nastalim u okviru same te socijalne organizacije života. Razlika u pogledu domena civilizujuće funkcije kapitala vidljiva je i u tome što se u marksističkom diskursu obično pravi jasna razlika između globalizacionih procesa i globalizacije kapitala kao nejednake raspodjele moći i resursa, dok je ova distinkcija od manje važnosti kod liberalnih mislilaca. Upravo iz ove perspektive mnogi teretičari lijeve provenijencije su spremni da današnji neliberalni globalistički diskurs denunciraju kao eufemistièki travestiranu priču (manevar) da se u okviru nove teorijske paradigme, i u novom jeziku koji više prikriva nego otkriva, ožive sadržaji starih teorija o modernizaciji i imperijalizmu, oslobođeni njihovog kritičkog potencijala, a u skladu sa neoliberalnom ideologijom i interesima svjetskog kapitalističkog sistema. Po njima, diskurs o globalizaciji na objektnom nivou ne otkriva ništa novo što već nije sadržano u paradigmi o bezsubjektnoj logici kapitala čiji je izvod i jačanje međuzavisnosti putem uspostavljanja globalnog tržišta. Ovdje je, dakle riječ, i dalje o organizaciji svijeta života pod komandom imperijalne logike kapitala i njime uslovljenim odnosima gospodstva i ropstva kako na simboličkom tako i materijalnom planu. Međutim i za ove autore bujanje diskursa o globalizaciji nije naprosto terminološki hokus-pokus. U samom aktu promjene diskursa, u procesu preimenovanja, sumiraju se određene političke i socijalne promjene (ili promjene u strukturi moći) koje su se odigrale u posljednjim decenijama XX vijeka. Naime, u samom jeziku reflektuju se dvije važne činjenice na šta ukazuju i neoliberalni zagovornici globalizacije. Prvo, svijet je postao i u svakodnevnoj egzistencijalnoj perspektivi, bukvalno, jedno mjesto, zahvaljujći prije svega enormnom smanjenju troškova komunikacije (Wolf 2001). Ne postoji više izolovani ekonomski, socijalni, informacioni

8

ili kulturni prostor (Nye 2001). Drugo, do juče najvažnija kapitalistièka agencija – nacionalna država nije više u stanju da nađe zadovoljavajuće odgovore, s jedne strane, na imperative koje joj nameće kapital koji se uveliko organizuje na globalnom nivou, a s druge, kako da očuva dostignuti nivo civilizacijskih i socijalnih standarda prihvaćenih, prije svega. u periodu kada je države blagostanja bila dominantni model socijalne integracije. Ukratko suverena nacionalna država, za kakvu znamo od periodu od Vestfalskog mira (1684) do danas u ozbiljnoj je krizi. Zaključenjem Vestfalskog mira ideja jedinstvenog carstva zasnovanog na univerzalnim vrijednostima na čijem svjetovnom čelu stoji car, a na duhovnom papa (Sveto Rimsko Carstvo) konačno je prestala da bude orijentir političkog djelanja i odnosa u Evropi. Umjesto ove ideje istaknuto je načelo suvereniteta pojedinačne države. Nacionalna država dobija primat nad idejom univerzalnog carstva. Time i njeni partikularni nacionalni interesi dobijaju priznanje i bivaju stavljeni ispred univerzalistièkih pretenzija. Moderna država je suverena jer ima punu slobodu tj. ekskluzivno pravo u regulisanju svoje unutrašnje i spoljne politike. Struktura novouspostavljenih međunarodnih odnosa zasniva se na sistemu suverenih nacionalnih dr`žva kao osnovnih agenata međunarodne politike, kojima niko nije nadređen. Princip suvereniteta, donedavno nije bio dovođen u pitanje – što znači da je on važio regulativno kao da je konstitutivni princip međunarodnih odnosa. To nije bilo u neskladu s činjenicom da princip suvereniteta nikad nije u empirijskom pogledu važio apsolutno (što je država bila moćnija, to je bila suverenija) pošto je mjera njegovog upražnjavanja istorijski uvijek bio regulisan konstelacijom međunarodnog balansa moći. Funkcije nacionalne države su se u toku tri vijeka uveliko mijenjale. Ona je bila ne samo čuvar teritorijalnog integriteta i legitimni nosilac prava na upotrebu sile nego i osnovni oblik društvene integracije i motorna snaga kapitalističkog razvoja. Nacionalna država je putem zakonodavstva i obrazovanja niza državnih aparata nastojala da zaštiti domaće tržište radi jačanja nacionalne ekonomije i blagostanja svojih građana. A izgradnjom mehanizma socijalnog zakonodavstva nastojala je da ublaži i otkloni negativne socijalne efekte bespoštedne logike tržišne konkurencije.

Nezavisno od toga da li procesi globalizacije teku „spontano“, kako smatraju neoliberalni mislioci, ili ne, vidljivo je da postoji politička volja da se ovi procesi ubrzaju. Ne ulazeći u ozbiljniju analizu nosioce te političke volje možemo locirati prije svega u polju vladajućih političkih elita najmoćnijih zemlja razvijenog Zapada. Ugledni američki diplomata S. Talbott je u jednom dosta citiranom tekstu još 1992. godine izneo tezu visokog političkog napona: da su nacije i nacionalne države zastarjele, da smo mi već postali građani svijeta i da XXI vijek treba da bude vijek u kome će cjelokupno čovječanstvo priznavati samo jedan globalni autoritet. Time je zagovarao ideju svjetske vlade (Talbott 1992). Slične ideje možemo naći i u izjavama velikog broja vodećih svjetskih lidera kao i u osnovnom tonu tzv. Klinton-Ananove doktrine, tj. u stavovima ove dvojice iznijetim na zasijedanju Generalne skupštine UN 1999. Ovim idejama su skloni, sudeći po njihovim izjavama, i pojedini moćni predstavnici svjetske finansijske elite kao i najveći dio onoga što Huntington označava Davos elitom. Na jednoj sjednici „Trilateralne komisije“ D. Rockefeller, inače njen predsjednik, izjavio je: „Nadnacionalna vlast svjetskih bankara i intelektualnih elita ima prvenstvo nad pravom naroda na samoopredeljenje“ (Ranković, 2000). G. Soros, jedan od glasnogovornika političke globalizacije, samo u izgradnji supranacionalnih institucija, koje transcendiraju nacionalne suverenitete, vidi garanciju efikasne kontrole globalnog tržišta, koje

9

prepušteno spontanitetu, kako on tvrdi, ne proizvodi globalnu ravnotežu, nego vodi ka svjetskom neredu i nestabilnosti. Slične ideje zastupa i dobar dio evropske socijaldemokratije koja polazi od ideje da procesi demokratizacije u uslovima ubrzane globalizacije ne mogu biti „ograničeni na nivo nacionalnih država“ (Giddens 2000). Ovim idejama su skloni i mnogi pripadnici nove klijentelske elite u bivšim realsocijalističkim zemljama, bez obzira da li djeluju kroz institucije vlasti ili mrežu nevladinih organizacija. Evidentno je da relevantna volja za globalizacijom postoji, mada bi o modalitetima i prirodi motivacije te volje trebalo šire raspravljati. Zagovornici globalizacije, nastojeći da legitimišu svoje političke projekte, vide u neminovnosti ovog procesa važan argument ali ne I jedini. U procesima globalizacije oni vide ispunjenje velikih obeæćnja Moderne i prosvjećenosti: uspostavljanje globalnog ekonomskog pogona zasnovanog na logici racionalnog ekonomskog kalkulusa vodi ne samo privrednom prosperitetu nego i uspostavljanju globalnih političkih institucija univerzalno obavezujućih za sve subjekte međunarodne politike, čime se na globalnom nivou osiguravaju demokratski poreci i vladavina prava, sve do zaštite osnovnih građanskih i individualnih prava.

Kontra-argumenti sa pozicije skeptika formulisani su protiv globalističke teze o eroziji nacionalne države usljed nadmoći tržišta. Prema zagovornicima ovog gledišta premoć politike nad tržištem u uslovima globalizacije raste. U tom smislu država i njeni aparati ne odumiru, nego suprotno vjerovanju neoliberala dobijaju na relevantnosti. Kao primjer za to najčešće se analizira uloga Sjedinjenih Američkih Država, iz čega se izvodi zaključak da u eri globalizacije samo jake i dobro organizovane države imaju razloge za optimizam (Waltz, 2001,Wolf 2001). Centralni argument je teza da ne postoji jaka empirijska veza između tvrdnje o procesu opadanja moći nacionalne države i tvrdnji da u osnovu toga leže ekonomski procesi globalizacije (Evans, 1997: 64). Ako ta veza i postoji, nju treba tražiti ne u sferi ekonomske nužnosti, nego u sferi politike i geopolitike (domen političke volje).Jedan od često iznošenih argumenata je pozivanje na istoriju. Prema ovom argumentu, na koji se obično pozivaju teoretičari svjetskog sistema, u pojmu globalizacije nema ničeg novog. Kapitalistički sistem je intencionalno uvijek bio globalan sistem (Arrighi). U tom pogledu, izraženo jezikom statističkih pokazatelja, nivo ekonomske globalizacije i ekonomske zavisnosti među narodima, tek je krajem XX vijeka dostigla nivo sa kraja XIX i početka XX vijeka. To važi kako za protok i mobilnost kapitala, strane investicije, međunarodnu trgovinu, tako i za kretanje radne snage i masovne migracije stanovništva. S druge strane, dobro dokumentovane empirijske analize rasta i opadanje globalne međuzavisnosti tokom XX vijeka, su krucijalni dokaz da se procesi globalizacije moraju posmatrani i kroz prizmu vladajućih geopolitičkih interesa – to jest u svjetlu geopolitičkih odnosa moći (Wolf). Sljedeći argument tvrdi da i pod pretpostavkom da je politika globalno orijentisana, ekonomija ostaje i dalje nacionalno orijentisana. U prilog tome se navodi npr. činjenica da je oko 82% Amerikanaca zaposleno u ekonomskom sektoru koji jedva da je uključen u međunarodnu trgovinu (Waltz, 2001). U isto vreme studija o sto vodećih svjetskih korporacija ukazuje na to da su one prije svega vezane za zemlju maticu. Sprega interesa države i interesa korporativnog kapitala nije spoljašnja, nego je unutrašnja. I pored tvrdnji da gube na relevantnosti usljed globalizacionih procesa nacionalne države su i dalje glavni akteri međunarodne politike. Pad Berlinskog zida, bombardovanje Iraka, razbijanje Jugoslavije, mada mogu biti pravdani i ekonomskim interesima krupnog

10

kapitala, ipak su bile prije svega odluke političke volje, a ne premoćne logike globalnog tržišta. Nacionalne države su i dalje moćnije od korporacija, zahvaljujući tome što kontrolišu teritorije, legitimno raspolažu vojnom silom, održavaju pravne i ideološke aparate. Imajući u vidu važnost politički organizovane volje u vidu države za ostvarenje ekonomskih (i simboličkih) interesa, tvrdi se dalje, samo jaka i fleksibilna država može biti garant političke stabilnosti i time osnova ekonomskog prosperiteta i razvoja u uslovima rastuće globalizacije i sve veće međunarodne kompeticije. Ukoliko neke od moćnijih država i odustanu od kontrole tokova kapitala i dobara onda to nije zato što nisu u stanju da provede kontrolu, nego zato što im je to u trenutnom interesu (Marcuse 2000). Slaba država nije u stanju da se prilagožava neprekidnim fluktuacijama na međunarodnom tržištu novca, kapitala i radne snage. Usljed toga ona nema povjerenja investitora i investicionog kapitala. Za elaboraciju ove teze navodi se primer Kine iz peroda tridesetih kao i analiza stanja afričkih država (koje su potpuno pale pod kontrolu međunarodnog finansijskog kapitala) (Mwangi, 1995) i današnje Rusije. Moderna država ne samo da nije izgubila značaj u pogledu ekonomije i međunarodnih odnosa, nego i u svim drugim oblicima života ima sve veću ulogu.Utom smislu, teza da je država izgubila monopol po pitanjima unutrašnjeg suvereniteta, bar kad se tiče onih najrazvijenijih, u svjetlosti rastućeg broja funkcija i domena koje država obavlja je veoma problematična. Statistike pokazuju da uloga države, ukoliko je riječ o najnaprednijim i najmoćinijim ekonomijama svijeta, i dalje raste i to ne samo u pogledu ekonomije nego i socijalne regulacije. Tako npr. nakon Drugog svjetskog rata vlade zemalja današnje evropske unije su kontrolisale oko 25% bruto društvenog proizvoda, dok se danas to popelo na 50%. Nacionalna država i dalje je jedan od najvažnijih agenata u izgradnji kolektivnog identiteta svojih građana. Očuvanje snažnih kolektivnih identiteta (što uveliko zavisi od snage i kapaciteta države) pretpostavka je političke stabilnosti i ekonomske uspješnosti na duge staze. Identitet građanina svijeta, je velika civilizacijska tekovina, ali on ne može biti adekvatna politička zamjena za lokalne i nacionalne identitete. Ljudi, empirijski gledano, nisu spremni da se ovoga odreknu u ime ideje građanina globalnog društva. U tom smislu čak i F. Fukayama, jedan od zagovornika globalizacije, tvrdi da samo „snažna svijest o nacionalnom jedinstvu“, „nužno prethodi pojavi stabilne demokratije.“ (Fukuyama. Kraj istorije...s. 56). Iskustvo pokazuje da društva sa jakim osjećanjem kolektivnog identiteta (a to su upravo društva razvijenog Zapada) najbolje uspjevaju u onom polju koje se zvanično određuje kao globalizacija Na osnovu izloženih argumenata slijedi zaključak da teza globalista o kraju nacionalne države ne stoji. Država kao odlučujući faktor međunarodne politike i oblikovanja političke volje i dalje ima nadmoć nad tržištem. Nacionalna država će i ubuduće imati odlučujuću ulogu za organizaciju života kako iz razloga socijalne i političke prirode (regulisanje pravnog područja), psihološke tako i iz ekonomskih razloga uključivanja sopstvene ekonomije u globalnu ekonomiju. Štaviše, u uslovima uznapredovale globalizacije, samo snažne i dobro organizovane države imaju šanse da opstanu kao subjekti, a ne objekti, sistema međunarodnih odnosa. Iz toga slijedi da nacionalna država, u uslovima sve veće konkurencije, prij dobija nego što gubi na značaju. Procesi globalizacije ne idu s one strane nacionalne drave, nego su jake nacionalne države subjekt globalizacionih procesa, sastavni dio procesa globalizacije. Uzrok toga nije toliko rastuća homogenizacija i rast međuzavisnosti usljed djelovanja logike tržišta koliko rastuća nejednakost u kapacitetima država da realizuju svoje geostrateške i nacionalne interese.

11

IDENTITET U KONTEKSTU GLOBALIZACIJE

Problem identiteta je zaista ključan aspekt novonastale globalne situacije. U slučaju bivše Jugoslavije, to je bio ključni razlog koji je omogućio političkim učesnicima da uspješno aktiviraju uspavana nacionalistička osjećanja. Gubljenje identiteta pokrenulo je težnju za ponovnim osvajanjem smisla, što su prividno omogućile etničke identifikacije sa kolektivnim sjećanjima i za vreme komunizma potisnutom tradicijom. Mada su retrogradni putevi nacionalizma nespojivi sa idejom humane globalne civilizacije, u nedostatku novih oblika organizovanja, upotrebljeni su zastarjeli načini zadovoljavanja nacionalnih ambicija. Neadekvatnost tih načina pokazuje se u stalnom nezadovoljstvu nacionalizama i pored toga što uspijevaju da antagonizuju društvo pomoću preuveličanih razlika koje postaju elementi za identifikaciju sa novonastalim etničkim državama.

Tako je razularena nacionalistička neman odvela u katastrofu milione ljudi širom bivše Jugoslavije. Međutim, njom je upravljala moderna racionalnost - orijentisana na profit, u koju spadaju: politika, ekonomija, geostrateške igre, dominacija super sila, medijska manipulacija, neiskrena diplomatija, aktivnost tajnih službi i tako dalje. U svakom slučaju, tek u širokom kontekstu globalnih promjena moguće je objasniti raspad Jugoslavije sa uverljivošću koja nedostaje Huntington-ovoj tezi o takozvanim kulturnim ratovima. Isključivo isticanje kulturnih, etničkih i religioznih podjela odstranjuje iz kolektivne svijesti razumijevanje ekonomskog i političkog impakta na restruktuisanje Jugoslavije. Tako se predstavlja kao uzrok, ono što je u velikoj mjeri bilo posljedica dubokih procesa ekonomskih i političkih lomova. U tom kontekstu je postao očigledan i dogmatski pristup globalnih medija koji su prikazivali pomenute konflikte isključivo kao etničke i religiozne, zanemarujući ostale bitne aspekte problema, kao što su na primer, ekonomski.  Zato je neophodno imati svijest o tome da ekonomska nužnost, kao motiv za globalizaciju, iza privlačne krije svoju mračnu stranu. Kada se posmatra postojeće siromaštvo u kontekstu uslovljenosti globalnim ekonomskim promenama, može se uočiti ogromna uloga makro-ekonomske politike koju nameću internacionalne finansijske institucije. Slučaj bivše Jugoslavije je poučan primjer destabilizacije države ruiniranjem njenog ekonomskog sistema, pri čemu su ugroženi životi miliona ljudi. Slični problemi događaju se širom svijeta u mnogim zemljama u razvoju u kojima svake godine ima desetina miliona žrtava gladi i namjerno izazvanih ratova. Efekti ekonomskih reformi, koje uvode  internacionalne finansijske institucije, ipak nisu ograničeni samo na Treći svijet i Istočnu Evropu. Neke verzije ovih programa pojavljuju se i u razvijenim industrijskim zemljama. Zato, slijedeći ideje koje iznosi Chomsky, borbu za ekonomsku demokratiju treba pomaći dalje od usmjerenosti na izolovane simptome jednog sistema koji je fundamentalno pokvaren. Samo, pitanje je, kako preuzeti monetarnu politiku od kreditora koji upravljaju globalnim sirovinama i finansijama i kontrolišu stvaranje novca u internacionalnom bankarskom sistemu? Odnosno, kako, naspram negativnog globalnog ekonomskog sistema koji se hrani fragmentacijom i podjelama, ostvariti pozitivno demokratsko ujedinjenje svih zemalja, na svim nivoima, oko zajedničke svrhe – a to je iskorjenjivanje uzroka siromaštva i ratova.

12

SVIJET I POGLED NA SVIJET

Možda bi za rješavanje globalnih problema svijeta bilo korisno osvrnuti se na ono što posreduje naš odnos prema stvarnosti, a to je pogled na svijet. Kada je reč o ekonomiji onda se to odnosi na preispitivanje dominirajućih principa laissez-faire ekonomije koji se danas nameću kao jedino ispravni. Međutim, istorijsko iskustvo pokazuje da nijedna uspešna zemlja nije uvek bila saobražena tom modelu laissez-faire ekonomije. Naprotiv, sve uspješne zemlje su nekada morale da koriste protekcionizam države da bi postale uspješne. Sada, međutim, protekcionizam nailazi na moralnu osudu od strane razvijenih zemalja koje su ranije zahvaljujući istim sredstvima zauzele superiornu poziciju u transnacionalnoj ekonomiji.

Mada postoje zapažanja da je u postkomunističkim zemljama početna euforija oko ideologije kapitalizma splasnula paralelno sa saznanjem da je dolazak kapitalizma prije donio osvajanje istočnog tržišta, nego zapadni standard žvota (Holley, 1996 ), ipak je očigledno da je u državama koje 'uspješno prolaze tranziciju' i otvaraju društvo za globalne vrijednosti (i prije svega za globalni kapital), standard građana znatno bolji nego u državama gdje do otvaranja dolazi sporo. Šta tek onda reći o tome koliko zapadni životni standard postaje sve neuporediviji sa zemljom kao što je Srbija koja se još od 1991., nalazi pod međunarodnim ekonomsko-političkim sankcijama i izolacijom? Izolacija Srbije, od strane Zapada, ma koliko 'zaslužena' ponašanjem režima, najviše je pogodila njeno obično (multi-etničko) stanovništvo (sa stotinama hiljada izbjeglica iz bivše Jugoslavije) . Naprotiv, režim zbog koga je izolacija uvedena, iskoristio ju je za svoje održanje na vlasti. Koristeći spoljašnju kolektivnu izolaciju, koja je intencionalno doprinijela osiromašenju društva, režim je iznutra upotpunio izolaciju izazivajući nacionalno otuđenje stanovništva psihološkim pritiscima koji proističu iz stalnog osuđivanja 'nepravedne međunarodne zajednice'. Mada će se mišljenja o smislu i svrsi ekonomskih sankcija radi izvršavanja političkih ciljeva neminovno uvijek razilaziti, nema sumnje da političke kalkulacije izoštravaju sankcije koje za milione nevinih ljudi znače samo bijedu i nevolju. Stoga je uputno imati u vidu primedbu da je što brže skidanje sankcija protiv cijelog jednog naroda imperativ humanizma (Hartman, 1999)Osim toga, kada se zapitamo zbog čega je izolacija Srbije toliko potrebna današnjem razvijenom svijetu, bilo bi dobro razmisliti o onome što kaže Jean Baudrillard, koji rat u Jugoslaviji vidi kao simbol rata za definisanje Evrope. Po njemu je proces raspada Jugoslavije osuđen da traje sve dok bude građena Evropa, samo, pitanje je hoće li se ona uopšte izgraditi.

Ovo nas navodi da razmislimo o drugom aspektu vladajućeg - Zapadnog pogleda na svijet koji oblikuje našu stvarnost. To je politički aspekt koji sadrži sve karakteristike zapadnih demokratija. Bez obzira na međusobne razlke, zapadne demokratije, nastale u modernoj Evropi nacionalnih država, počivale su na nacionalističkim vrijednostima. Sada ujedinjena Zapadna Evropa proširuje taj princip stvarajući novi, evropski nacionalizam. Zato, građenje suverene Evrope, obuhvata Zapadnu Evropu real-politike koja je isključiva prema svemu drugom. Sudeći po oštrom baudrijarovskom zapažanju, pošto Evropa nema stvarnu definiciju ona se definiše kroz isključivanje, diskriminaciju, izolaciju... Ta igra diskriminacije širi se na sve strane. I svi igraju u toj nameštenoj igri iz koje se ne vidi izlaz. Tu, naravno, nije kraj priče. Postoji tumačenje (Vlajki, 1999) po kome ova globalizacijska igra, u kojoj Zapad vlada svijetom, ima sljedeći nivo, koji

13

dovodi u žižu ambiciju Amerike da zavlada Zapadom, kao i ostatkom sveta. Ovo tumačenje metaforom igre nove 'Sega' generacije, objašnjava suprotne geostrategijske interese Evrope i Amerike. Ta metafora prilično uvjerljivo korespondira događajima, ma koliko da prava realnost ostaje neprozirna i podložna različitim tumačenjima. Prema ovom tumačenju, kraj hladnog rata i istovremeno ujedinjenje Evrope, donosi mogućnost da u doglednoj budućnosti Evropska Zajednica postane najmoćniji nadnacionalni entitet svijeta. Americi, naravno, ne odgovara ostvarenje tog degolovskog sna o suverenoj Evropi 'od Atlantika do Urala' i ona raznim vrstama prepreka pokušava to da spriječi. Ekonomski - sredstvima Međunarodnog Monetarnog Fonda i Svjetske Banke, Amerika drži Rusiju u materijalnoj bijedi. Politički - formira novi militarni kordon oko Rusije koji obuhvata nekadašnje članice Varšavskog pakta. Tako proizvođenjem neprijatelja, tim specijalitetom bivših komunističkih režima (!), održava se stalna tenzija u Evropi. Raspiruje se nacionalizam na Balkanu, odlaže integracija Ukrajine i Bjelorusije u EZ i ostalim specifičnim manevrima simulira se stara situacija hladnog rata koja sprječava ujedinjenje Evrope.

Iz ovako shvaćene prespektive globalizacijske politike Zapada, desetogodišnji raspad Jugoslavije, uključujući kosovsku krizu i bombardovanje Srbije, posljedica je istog  hladnoratovskog scenarija. Otuda tumačenje da je bitan razlog Zapada za izolaciju Srbije - njen otpor globalizaciji, deluje mnogima vjerovatno, a ne nemoguće. Takođe, detaljnija analiza unutrašnjih pokretačkih motivacija aktera otkriva potencijalnu heurističku plodnost globalne paradigme odnosa centra i periferije. Naime, dugotrajna situacija hladnog rata doprinijela je da bivša, nesvrstana Jugoslavija stvori iluziju da se nalazi u centru. To je ubjeđenje izgleda gonilo ovdašnji režim koji, ne samo da nije bio svestan da je Jugoslavija uvek bila i ostala periferija, nego je u pokušaju da preuzme centralnu poziciju previdjeo i to da su se odnosi sasvim promenili. Takav režim, zaslijepljen od sebične težnje da vlada, i dalje previđa suštinske probleme od kojih je osnovni taj da je teritorija Srbije još uvek nedefinisana. Time on onemogućava i samo uspostavljanje države, a kamoli njenu demokratsku emancipaciju.

UTICAJ GLOBALIZACIJE NA STRUKTURALNE, POLITIČKE I KULTURNE PROMJENE U SRBIJI

Posljednje decenije dvadesetog vijeka Srbija je, zajedno sa ostalim dijelovima jugoslovenskog prostora (prije svega se misli na Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu), bila u fokusu pažnje svjetskih centara moći. Tu mislimo na one centre u kojima se donose političke odluke relevantne za najveći dio svijeta i čiji se efekti mogu osjetiti u cijelom svijetu. Posljednja decenija 20. vijeka u Srbiji ostaje u sjećanju kao decenija dubokih promjena, ratova, mobilizacija, izbjegličkih populacija, socijalno-patoloških pojava, ali i dubokih kulturnih poremećaja vrijednosnih sistema, simboličkog poretka, estetskih i etičkih normi, obrazaca ponašanja, komunikacije i stila života. Na globalnom planu, to je decenija tokom koje je bombardovana Savezna Republika Jugoslavija bez odobrenja Savjeta bezbjednosti UN, što je predstavljalo početak otvorenog kršenja međunarodnog prava i uvod u fazu tzv. novog militarističkog humanizma. Složene promjene i društveni poremećaji koji su se dešavali posljednje decenije 20. vijeka u Srbiji mogu se analizirati ne samo kao rezultat internalnih uzroka proisteklih iz lokalnog konteksta, nego i kao

14

rezultat globalnih promjena koje su se odvijale u svjetskom političkom, ekonomskom i kulturnom kontekstu.

Poznato je da su se dvadesetih godina zbila dva krupna svjetska događaja koja će bitno odrediti sudbinu ljudi ne samo na ovim našim prostorima nego i šire. Riječ je o ujedinjenju Njemačke i raspadu Sovjetskog saveza, što ja bilo propraćeno izrastanjem SAD u jadinu preostalu super silu svijeta, nastankom nove vrste hegemonizma, srozavanjem uloge Ujedinjenih nacija, redefinisanjem pojma državnog suvereniteta, napuštanjem socijalizma u svim zemljama “istočnog bloka” i jačanjem separatizma i nacionalizma u nacionalno heterogenim socijalističkim zemljama, od kojih će samo Jugoslavija ugaziti u dugotrajni i krvavi građanski rat. Ova zbivanja su samo za neupućene došla iznenada, a zapravo su bila rezultat procesa koji su započeli znatno ranije, s tim da su neki od njih brižljivo pripremani i planirani. Tu se u prvom redu misli na pobjedu neo-liberalističkih političkih i ekonomskih koncepcija u SAD i Engleskoj, na konstantni privredni uspon Njemačke još od sedamdesetih godina i na urušavanje društvenog sistema Rusije, što je bilo ubrzano nametnutom trkom u naoružanju koju ona na dugi rok nije mogla da izdrzi.Zasnovan na ideologiji “slobodnog tržišta”, neoliberalizam se u praksi sveo na političku podršku nacionalnim i nad-nacionalnim elitama u njihovom nastojanju da maksimiraju svoje profite i ostvare najveću moguću kontrolu cjelokupnog društvenog života i cijeloga svijeta.Vlada se tu javlja samo kao izvršni branilac “slobodnog tržišta”, odnosno kao čvrst i pouzdan zaštitnik privatne svojine i parcijalnih interesa onih koji su sposobni da investiraju i da privuku svjetski kapital, da stvaraju i uvećavaju profit, što se koncentriše u sve manjem broju ruku, mada se i tzv. “običnom svijetu” pruža iluzija da može da zaradi na tako koncipiranom “slobodnom tržištu”. Na unutrašnjem planu neoliberalistička politika se uglavnom ostvaruje opštom privatizacijom, smanjivanjem poreza za bogataše i kresanjem izdataka za javne djelatnosti (školstvo, zdravstvo) i javne potrebe (socijalna davanja, zapošljavanje, zaštita čovjekove okoline), što rezultira povećanjem društvene nejednakosti i daljom elitizacijom društva;dok se na spoljašnjem planu neoliberalizam pokazuje kao neskriveni hegemonizam, koji pod plaštom ideologije “univerzalnih vrijednisti” promoviše legitimno miješanje-uključujući tu i vojno-u unutrašnje stvari drugih država ili cijelih regiona, ukoliko u njima dođe do “destabilizacije”, tj. ukoliko one postanu smetnja ovako shvaćenom procesu globalizacije. Ta intervencionistička praksa je stara i raznovrsna, a ne odnosi se samo na zemlje “trećeg svijeta”, već i na neke zemlje “prvog” i “drugog” svijeta u određenim periodima njihove “nestabilnosti”(Italija i Grčka, na primjer, bile su predmet intervenicionističke pažnje, planova i akcija).samo po sebi razumije se da su intervenciji najpodložnije one zemlje koje su nerazvijene, u kojima postoje veoma naglašene socijalne nejednakosti, gdje vladaju oštra politička razmimoilaženja koja rezultiraju političkom nestabilnošću i gdje se ustoličuju lokalni diktatori koji bi htjeli da imaju ekskluzivno pravo na eksploataciju nacionalnih resursa.stoga se intervencija, po pravilu, odvija uz pomoć lokalnih kontra-elita, što intervencionistima nimalo ne smeta-važno je samo da se zavede red i ostvari potpuna kontrola nad datim područjem.

Globalizacija se pokazuje kao jedan od ključnih procesa za razumijevanje vremena, mada je sem pojam višeznačan i nedovoljno sociološki precizno određen, pa je podložan različitim tumačenjima.Posmatrana kao proces širenja univerzalne industrijske civilizacije koja olakšava i poboljšava život ljudi, uspostavljanja svjetskog ekonomskog

15

sistema na principima istinski slobodnog tržišta i iskrenog nastojanja da se izgrade zajednički temelji otvorenog i demokratskog društva, globalizacija bi mogla biti ocijenjena ne samo kao nužna nego i poželjna. Ali posmatrana kao tendencija novog hegemonizma i unifikacije svijeta s ciljem da se iskoristi za realizaciju sebičnih interesa manjine najmoćnijih, ona ima izuzetno štetno dejstvo i mora se okarakterisati kao negativna pojava.Na žalost, ovaj drugi vid ima danas prevagu nad ovim prvim, a njegove pogubne posljedice mogu se pratiti u svim sverama društvenog života. Globalizacija u sadašnjem obliku je počela da se razvija sa procesom izrastanja Amerike u svjetsku silu, čemu je veoma doprinijelo njeno naglo bogaćenje u oba svjetska rata, tako da se ona u velikoj mjeri može poistovjetiti sa procesom amerikanizacije svijeta.Tako shvaćena globalizacija podrazumijeva brisanje svih granica širenju slobodnog tržišta i oplođavanju krupnog kapitala,ali samo ako se te granice posmatraju od centra ka periferiji, a nikako i obrnuto, što je, iz perspektive globalista, uostalom i nemoguće. Na djelu je, dakle, neokolonijalizam koji je vješto izmijenio staru formu i mehanizme djelovanja, prilagođavajući ih duhu vremena, ali koji je u cjelosti očuvao, pa čak i unaprijedio svoju suštininu.Postavlja se pitanje kako se u svemu tome ponijela Srbija tj. da li je ona spremno dočekala krupne svjetske događaje i procese, kakve su odluke tada donijete i docnije donošene, a tiču se sudbine Srbije i srpskog naroda u cjelini, kao i onih naroda koji sa Srbima žive u istoj državi ko je i zašto te odluke donosio kakve su posljedice svega toga, da li je potrebno i moguće ove odluke preispitivati, a postojeće stanje mijenjati.S obzirom na izuzetno nepovoljan status srpskog naroda koji živi van matične zemlje u slučaju raspada SFRJ, Srbija je bila prva pozvana da na unutrašnjem planu preduzme dva strateški važna koraka: prvo da učini sve kako bi se, uz primjenu mirnodopske politike i sredstava, što duže očuvala neka forma zajedničke države dok se ne steknu uslovi za eventualni miran i civilizovan razlaz; drugo ona je trebala da brže, odlučnije i dublje od ostalih da krene u reforme vlastitog društva i jačanje svoje međunarodne pozicije, saobrazno izmijenjenoj globalnoj situaciji. Ako ništa drugo, valjalo je učiniti ono što su učinile republike koje su se odvajale-odbaciti odlučno socijalizam,proklamovati miroljubivost, gušiti primitivni nacionalizam, izgrađivati imidž žrtve za Srbe koji podjelom ostaju u drugim državama, prionuti na izgradnju civilnog društva, bezrezervno prihvatiti ideologiju “zapadnih vrijednosti”.

A u Srbiji je, zaslugom njenih novih elita, urađeno sve suprotno od onoga kako je trebalo. Zvanična politika Srbije samu sebe je imenovala kao socijalističku i nacionalističku i time stvorila čvrst oslonac i nesporan okvir za udruživanje svih svojih starih i novih protivnika: stari antikomunizam lako se spojio sa novim revizionizmomi neoimperjalistički nastrojenim mondijalizmom.Kao posljednja “komunistička oaza” u Evropi, kao svjetski nacionalistički bauk i kao agresivno militaristička, Srbija je olako proćerdala svoj pređašnji istorijski kapital i lako stekla negativan imidž,te bespovratno izopštena iz svijeta, a Srbi su u svijetu tako sklonom pojednostavljivanju, jednodušno proglašeni za “loše momke” i ta tužna priča traje do danas.Nije onda čudno što za svoje ciljeve, onako kako ih je zamislila i pokušala da realizuje njena novouspostavljena politička elita,Srbija nije mogla da zadobije bilo čiju podršku sa strane.Jednom okvalifikovani “nacionalistički”, “komunistički” i “militaristički” ciljevi Srba i Srbije, koji u svojoj objektivnoj formi nisu bili ništa manje opravdani od ciljeva drugih učesnika u jugoslovenskoj drami, nisu imali nikakvu šansu ni da se valjano artikulišu, a kamoli realizuju. Doda li se tome i opšta kriminalizacija, elitizacija i politizacija srbijanskog

16

društva odnosno odsustvo volje i umijeća kod srpske političke elite da se izađe iz dugotrajne i duboke ekonomske, političke i duhovne krize, uspostavljanjem preduzetničke tržišne ekonomije, demokratske politike i kreativne kulture- i dobiće se svi relevantni elementi za objašnjenje sadašnjeg katastrofalnog stanja u kojem se Srbija nalazi.

Na pitanje zašto se istorija kod nas ponavlja (sukob sa najmoćnijijom i najagresivnijom silom, nenadoknadivi ljudski gubici, velika materijalna razaranja, zanemarljiva naknadna kompezancija i satisfakcija, duboke unutrašnje podjele, itd.) ne može se valjano odgovoriti ukoliko se, osim jedne tradicionalističke matrice, ne uzmu u obzir i realni interesi vladajućih i ostalih političkih elita, odnosno dominantnih društvenih grupa i njihovih ideologija, pretežno zasnovanih na mitologizovanoj I nacionalističko-militaristički obojenoj lažnoj istoriji, koja se, jednom stvorena i nametnuta socijalizacijom, vraća u narod, izazivajući njegova nova stradanja prema već viđenom modelu.

Ako se zapitamo zašto odgovor Srbije na izazov vremena nije bio adekvatan, promišljen, planiran i efikasan, već promašen, improvizovan, parcijalan i neuspješan, odnosno zašto Srbija nema strateški državni program i razrađeme mehanizme njegove uspješne realizacije, onda se mora reći da ključno objašnjenje za tu činjenicu mora da bude potraženo u načinu formiranja i djelovanja novostvorenih političkih i ekonomskih elita u Srbiji, čiji je sebični interes sasvim potisnuo nacionalne i državne interese. drugim riječima, iako politika Srbije nije dovoljno osmišljena, ona je ipak smislena, a ono što joj daje postojanost i naknadno je osmišljava jeste interes njene vladajuće i dominantne elite da stekne, očuva i uveća svoju moć,ekonomsku i političku.Elita u Srbiji izgrađena je na principu zatvorenog društva i otvorenih sukobai ona je nužno morala da se sukobi sa elitom svijeta, kojoj odgovaraju otvorenost i “saradnja”. Sociološki posmatrano odnos između Srbije i svijeta može se opisati u kategorijama oštrog, totalnog i dugotrajnog konflikta dvije elite. lokalne i globalne.

Sukob Srbije i svijeta se može posmatrati na dva nivoa: realno-materijalnom, koji je dubinski, i ideološko idealnom, koji je površinski, ali to ne znači i manje važan. Na prvom nivou, nivou borbe za moć, taj skob se pokazuje kao sukob interesa dvije suprostavljene strane i on ostaje maksimalno skriven od očiju tzv. “javnosti”. Pri tom su interesi globalista i intervencionista postavljeni u širokom rasponu, idući od pribavljanja nedostajućih i jeftinih sirovina i obezbjeđivanja jeftine radne snage, preko izvoza tehnologija (pogotovo zastarjelih i prljavih), plasmana svojih roba i kapitala, daljeg širenja i prevlasti multinacionalnih kompanija, pa do razvoja vojne industrije, uvijek s osnovnim ciljem da se postejeće prednosti i nejednakosti održe i po mogućnosti uvećavaju.Po prirodi stvari, ovi interesi nikad se ne razotkrivaju u svojoj ogoljeloj očiglednosti, već su uvijek ideološki kamuflirani, brižllivo marketinški obrađeni i primamljivo medijski upakovani i plasirani. Drugim riječima, u svakoj intervenciji globalista prećutani su razlozi ili latentni motivi, koji su uvijek strateško-ekonomske prirode, a obznanjeni su i bučno reklamirani oni manifestni, koji su ideološke naravi. A ideološki korpus se tako pažljivo bira i fino podešava da on ne može biti nikako sporaniI osporavan, kao što je danas slučaj sa ideologijom ljudskih prava i tzv. “univerzalnih demokratskih vrijednosti i tekovina”.Presudnu ulogu u svemu tome igraju ticajni mas-mediji koji danas imaju moć i mogućnost da u doslovnom smislu proizvode događaje. S druge strane, interes lokalista i izolacionista jeste da u okviru jedne zatvorene ekonomije i

17

čvrste kontrole svih bitnih segmenata društva izvrše tihu, podzemnu tranziciju socijalističke privrede u privatnu, odnosno da u uslovima potpune spoljašnje blokade i strogo nadziranog uvoza i izvoza obezbijede eliti ekstra-profit i brzo bogaćenje, kako bi se, u slučaju gubitka političke vlasti, zadržala ekonomska moć, a svojim političkim protivnicima istovremeno prepustila osiromašena i upropašćena država, tako da birači naskoro počnu s nostalgijom da se sjećaju njhiove vlasti, kao što danas mnogi čine s Titom, priželjkujući njihov “povratak”. Na površinskom nivou to je sukob dvije ideologije- ideologoja zaštite demokratije i ljudskih prava, s jedne strane; i ideologije odbrane nacionalnog suvereniteta i “ ljudskog dostojanstva”, s druge. Najbolji dokaz da se ovdje radi o ideologijama jeste činjenica da se u prvom slučaju, tj. kod zastupnika ideologije ljudskih prava, ni ne pomišlja na sankcije, blokade ili vojnu intervenciju u situacijama koje su potpuno analogne onima u Jugoslaviji, odnosno Srbiji (genocid Turske nad Kurdima, prisilan egzodus Srba iz Hrvatske, građanski rat u Ruandi,Sijera Leoneu, IstočnomTimoru, Alžiru i sl.); a u drugom slučaju, tj. na strani ideologa nacionalnog suvereniteta, što je njihova politika dovela do gubitka značajnih srpskih teritorija, ogromnog stradanja srpskog stanovništva i bitnog ograničavanja nacionalnog suvereniteta, bez ikakvih štetnih posljedica za “pobjedničku” srpsku elitu. Ideologija globalista i intervencionista je rafiranija, modernija i znatno spolja primamljivija, te u tom smislu i mnogo efikasnija, ali to ne znači i manje cinična i štetna, kako u odnosu na sopstvene građane tako i u odnosu na cio svijet. Ova ideologija se u osnovi temelji na nekoliko ključnih postavki, koje su tokom NATO bombardovanja Jugoslavije ne samo uspješno primijenjane nego i bitno inovirane:

Zaštita ljudskih prava, posebno manjinskih, iznad je suvereniteta država, te ako se procijeni da su ona ugrožena, dopuštena je tzv. “humanitarna intervencija”;

Intervencija je formalno usmjerena protiv vlade zemlje koja krši “humanitarno pravo”, a sadržinski pogađa narod, ali se intervenicionisti na ovo ne osvrću, smatrajući da se to ne može izbjeći, odnosno preporučujući cinično narodu da promijeni takvu vlast od koje se osjeća ugroženim;

Pošto načelna opšta saglasnost, navodno, već postoji konkretnu odluku o intervenciji može da donese i grupa država koje imaju samoproklamovani “demokratski legitimitet”;

Vojno izvršenje odluke može se povjeriti i jedinom preostalom vojnom savezu koji ima već pripremljene komandne strukture, odgovarajuće naoružanje i druga potrebna sredstva i koji je samim tim efikasan, a njegovo djelovanje nadziru upravo najdemokratskije države svijeta, te je time isključena svaka moguća zloupotreba;

Pa ipak, ako se i dogode greške pri izvršenju tako “delikatnog humanog zadatka”, one su unaprijed oproštene, odnosno stavljene u isključivu nadležnost organa samog seveza i zemalja članica;

Radi veće efikasnosti, smanjivanja patnji ugroženog stanovništva i bržeg uspostavljanja prijeko potrebne stabilnosti i bezbjednosti u regionu, nije nužno da se

18

rat vodi samo protiv vojnih i policijskih snaga nepoćudne vlade, već i protiv cijelog naroda i na cijeloj teritoriji, tako da civilni ciljevi postaju vojni, ne rijetko prioritetno;

Intervencija mora da bude vođena da se sa što manje gubitaka na vlastitoj strani(po mogućnosti nikakvih) postignu što je moguće veći efekti, makar to išlo i na uštrb preciznosti u gađanju ciljeva koji su proglašeni za vojne (tzv. “kolateralne greške”);

Radi veće efikasnosti dopušteno je korišćenje “osiromašenog” nuklearnog oružja, izazivanje ekoloških katastrofa, razaranje vitalnih objekata namijenjenih najširoj upotrebi i produžavanje patnje civilnog stanovništva i nakon formalnog okončanja agresije;

Naravno, intervenciji prethodi i prati je žestoka medijska kampanja, koju koordiniraju i usmjeravaju eksperti za psihološki rat i sl.

S druge strane, ideologija lokalista i izolacionista je staromodnija, grublja, konfuznija, manje privlačna i teže sprovodiva, pa se unaprijed može očekivati da bude gubitnička. Njene osnovne postavke mogle bi se svesti na sljedeće:

Zaštita nacionalnog suvereniteta najviše je pravo i najsvetija obaveza svakog građanina, a njegova sadržina, kao i ocjena stpena i razloga ugroženosti, u isključivoj nadležnosti “legitimnih političkih organa vlasti, pošto su oni izabrani voljom većine građana na pluralističkim i demokratskim izborima”;

Isto važi i za spoljnu politiku, odnosno izbor “prijatelja” i “saveznika”, koji se više biraju po političkoj sličnosti i naklonosti onih vlasti, a manje prema jasno definisanim i konsenzusom prihvaćenim strateškim interesima države, koji uostalom nikada nisu ni definisani;

Unutrašnja organizacija države i način njene uređenosti, uključujući tu i međunarodne odnose, jeste unutrašnje pitanje države i ono se rješava bez ikakvog miješanja sa strane, u skladu sa pozitivnim pravnim propisima, za koje se tvrdi da nisu u nesaglasnosti sa “najvišim svjetskim standardima”;

Država ima pravo i obavezu da interveniše svim zakonski dopuštenim sredstvima kada i ukoliko ocijeni da je narušen njen unutrašnji ustavno-pravni i politički poredak;

Svaka intervencija sa strane smatra se nedopustivim miješanjem u unutrašnje stvari jedne suverene zemlje i označava se kao “ničim izazvana agresija”,a građani se opominju na dužnost odbrane nacionalnog suvereniteta, s tim da ukoliko se ne odazovu pozivu otadžbine ili posumnjaju u ispravnost i cjelishodnost procjena i odluka koje je donio politički vrh zemlje, smatraće se “izdajnicima” i u odnosu na njih će biti preduzete i primijenjene mjere represije;

19

Svaka strana intervencija (sankcije, izolacija, oružani napad) smatra se atakom na državu i na cio narod, a ne na političku elitu koja je u ime naroda donosila odluke i1082 koje su intervenciju izazvale;

Svi unutrašnji problemi, protivrječnosti i zaostajanja u razvoju tumače se kao da su oni isključiva posljedica djelovanja intervencionista i njihovih “unutršnjih pomagača”, dok vladajuća elita sama sebi odaje puno priznanje što i u takvim uslovima uspijeva da obezbijedi preživljavanje stanovništva, dok se bogaćenje u vlastitim redovima poriče ili prećutkuje;

Narodu se uporno ponavlja kako su nevolje koje su ga snašle posljedica nesrećnog sticaja okolnosti, ličnih animoziteta “aktuelnih svjetskih moćnika” ili “zavjere” raznih tajnih udruženja, te mu se neprekidno uliva lažna nada da će sve to uskoro proći, da će se okolnosti u svijetu radikalno promijeniti, da će pravda najzad trijumfovati i da će srpski narod još jednom izaći kao “pobjednik nad daleko nadmoćnijim neprijateljem”;

Srbija se želi zapravo predstaviti kao centar i pokretač otpora novom svjetskom poretku, odnosno kao zemlja koja uživa nepodijeljene simpatije i podršku “cjelokupnog slobodoumnog, miroljubivog i progresivnog svijeta”;

da bi se narod još čvršće uvjerio u ispravnost i perspektivnost takve politike, nastoji se ostvariti potpuna kontrola cjelokupnog medijskog prostora, ali prije svega elektronskih medija, preko kojih se sprovodi medijski dril, koji podrazumijeva upotrebu svih sredstava i korišćenje mehanizama medijskog proizvođenja događaja. dakle istog onog što se žestoko kritikuje kod intervenicionista;

ZAKLJUČAK

Sprječavanje zlokobne ekološke krize, stvaranje globalne ekonomije nije moguće bez nekog vida “transnacionalne države”, formi vladavine. Presudno pitanje, međutim, postaje demokratska ili autoritarna forma koju globalni politički poredak zadobija. Na jednom polu Evropska unija predstavlja živi prototip demokratske transnacionalne političke organizacije. Umjesto kraja nacionalnog suvereniteta zastupa se “zajednički, podijeljeni suverenitet” - ovlašćenja koja se gube na nacionalnom nivou kompenzuju se

20

učešćem u odlučivanju na regionalnom nivou. Na drugom polu nalazimo tendenciju oblikovanja “Autoritarne svjetske države”. Čuvena veberovska definicija države kao “legitimnog monopola sile na određenoj teritoriji”, kao da se podiže sa lokalnog na planetarni nivo. Militantno krilo globalne elite moći, prvenstveno njegov američki ešelon, teži da se pretvori u jedini subjekt odlučivanja (“suverena”), da nacionalne države pretvori u puke države transmisije, svoje lokalne izvršioce. Ono obznanjuje smrt nacionalne države/suvereniteta, kao ostatka prohujalih vremena; silu međunarodnog prava zamjenjuje pravom sile. Teritorija na koju se vladavina proteže postaje globalni prostor. Sila zadobija vid novog planetarnog vojnog intervencionizma Legitimitet, ideološko opravdanje, pak, pruža koncepcija selektivnog vojno-humanitarnog intervencionizma. Zamisao o svjetskom poretku bez hegemonije, o “besklasnoj zajednici svijeta”, predstavlja nerealnu, utopističku viziju. Presudno pitanje, stoga, postaje tip hegemonije. Napušta se “Konsenzualna”, “liberalna” hegemonija, koja izražava ne samo partikularne interese supersile već i šire interese svjetske zajednice, koja uvažava značajnu mjeru multipolarnosti svijeta. Vrši se prelaz na njenu represivnu formu, oslonjenu prvenstveno na vojnu dominaciju. Snažno svjedočanstvo ovog autoritarnog zaokreta pruža i analiza “Stratfor, Strategic Forecast”. “Teroristički čin 11. septembra predsedniku Bušu pružio je novu misiju, novi okvir za globalnu akciju protiv zajedničkog neprijatelja: globalnog terorizma. Nova misija Amerike je agresivna, globalna policijska kontrola, totalni rat bez kraja. Debata je završena, svijet je unipolaran - ili ste sa nama ili protiv nas.”

Pred našim očima dolazi do pogibeljnog spoja: vrtoglavog razvoja tehnologije masovne destrukcije, usavršavanja nuklearnog, biološkog i hemijskog oružja, i njihove sve veće dostupnosti sve širem krugu, od država do terorističkih grupa. Nova američka vojna doktrina otvara i Pandorinu kutiju u kojoj se atomsko oružje punih pola vijeka nalazilo zarobljeno. Upotreba nuklearnog oružja sada se dopušta, ono se svrstava u istu kategoriju sa svim ostalim vidovima konvencionalnog oružja; o njegovoj upotrebi ne odlučuje šef države već vojna komanda.

Trostruki su razlozi koji vode “povratku ratova”, centralnoj ulozi koju vojna supremacija zadobija. Prvo, odgovor militantnog krila globalne elite moći na duboku ekološku krizu, sve oskudnije prirodne resurse od kojih privredni stroj zavisi, nalazi se u uspostavljanju potpune kontrole, neke vrste “kvazivlasništva” supersile nad prirodnim bogatstvima planete, utemeljenog na vojnom zaposedanju njihovih izvora i puteva prenosa. Drugo, odista smrtnu opasnost od globalnog terorizma “Globalni jastrebovi”, najavljujući totalni rat bez kraja, mogu da zloupotrebe za uspostavljanje sveobuhvatne kontrole nad građanima i uskogrude geostrateške interese. Najzad, njihov sve veći oslonac na vojnu silu - gdje se poseduje apsolutna supremacija - treba stare rivale koji su na koljenima da definitivno odvrati od stvaranja kontrahegemonske koalicije. No, time se istovremeno uspostavlja pouzdan temelj supremacije i nad saveznicima. U tom svjetlu se može tumačiti i dosad najoštriji sukob vlade SAD sa velikim evropskim silama: Nemačkom i Francuskom, koje se proglašavaju za staru, arhaičnu Evropu.

Autoritarna forma globalizacije pretvoriće se u izvor rizika i opasnosti koju će uverljivo i sažeto formulisati Tomas Fridman, jedan od najistaknutijih zastupnika globalizacije. “Najveću pretnju globalizaciji danas predstavlja sama globalizacija; ona sadrži sjeme vlastite destrukcije. Ona može da postane toliko opresivna da se velika većina

21

stanovništva u velikom broju, velikih zemalja osjeća gubitnicima, i da stoga zaprijeti održanju cijelog sistema”  (T.Fridman,1999).

Međutim, stvaralački, životvoran odgovor na rizike Autoritarne globalizacije ne pruža izolacija, “antiglobalizacijski fundamentalizam”. To je neizvodiva robinzonijada u savremenom, sve gušće povezanom svijetu - put u geto društvo. A zatim, otvaranje prema stvaralačkoj strani globalizacije - modernoj tehnologiji i tržišnoj privredi, političkom pluralizmu i proširivanju lokalnih duhovnih horizonata - predstavlja i vlastitu potrebu lokalnih društava, izvor njihove revitalizacije. Utoliko prije što niz društava na svjetskoj areni još uvek zauzima ekonomski zaostala i koruptivna, politički autoritarna društva.

Jedini stvaralački, životvoran odgovor predstavlja osvajanje humanijeg lika globalizacije, demokratizacija globalnog poretka. Sve je širi krug aktera - pojedinaca i grupa, intelektualne elite, čak i pripadnika demokratskog krila globalne elite moći, koje tamne strane i rizici autoritarne globalizacije pokreću u energičan angažman za jedan drugačiji lik globalizacije. No, u toj širokoj mreži, centralnog aktera predstavljaju novi socijalni pokreti koji se, međutim, iz nerazumijevanja ili težnje za ideološkom diskvalifikacijom, pogrešno označavaju kao “antiglobalizacijski”. Međutim, samo “ludisti globalne ere”, krajnji ekstremisti, mogu novu epohu da zamisle kao svijet autarhičnih ekonomija, da lokalnu kulturu teže da zaštite od virusa kosmopolitske kulture, da vode “sveti rat” protiv sve tešnje povezanosti svijeta, zatvore se u lokalne tvrđave verskih i nacionalnih isključivosti. Ogromnu većinu čine pripadnici hiljada organizacija iz čitavog svijeta koji streme miru i ekološkoj ravnoteži, pravednijem i solidarnijem svijetu - otpisivanju dugova siromašnim zemljama, minimalnom bazičnom dohotku za sve građane sveta, podvrgavanju korporacija većoj odgovornosti za prava radnika i potrošača, reprezentativnijem učešću svih zemalja u nadnacionalnim političkim institucijama, smanjenju kršenja ljudskih prava, pluralizmu kultura, toleranciji.

Životvoran odgovor ne nalazi se, dakle, u opredeljenju za globalizaciju ili protiv nje. To je lažna dilema. Velike socijalne borbe na prelomu milenijuma vode se oko njene demokratske i humanije ili, pak, autoritarne i nehumane forme.

No, upravo u toj tački nastaje presudan zaplet. Demokratske alternative istovremeno su potrebne kao vazduh i voda, i nemoćne su da iznude i najmanje ustupke militantnog krila globalne elite moći. To je borba Davida i Golijata. Ishodi velikog planetarnog procesa - globalizacije - okruženi su, otuda gustim velom neizvjesnosti. Moguće su potpuno različite budućnosti: ekološko ili tehnološko samouništenje planete; novi talasi deglobalizacije i sukobi regionalnih divova; ciklične smjene svjetskog haosa (rasprostiranja autoritarnih lokalnih režima praćenih masovnom represijom), i orvelovskog reda. Najzad, fascinantne tehnološke, ekonomske i kulturne sile koje je čovjek osvojio poseduju divovsku moć stvaranja pristojnijeg Svjetskog društva. Oslobađanje od vještačke dileme: za ili protiv globalizacije i otkrivanje pravog polja borbe: protiv autoritarne i nehumane forme globalizacije, prvi je i odlučan korak u pravcu boljih ishoda. (Sociolog Miroslav Pečujlić - autor knjige “Globalizacija - Dva lika sveta”, Beograd, Gutenbergova galaksija 2002)

Na svu sreću ne postoji samo jedna Srbija i ne postoji samo jedan svijet. Kao što postoje dva lica svijeta, tako postoja dva lica Srbije. Mi smo danas prinuđeni da gledamo i, što je mnogo važnije,trpimo posljedicu dvaju združenih tamnih strana- globalne i lokalne. To što su se one splele u zmijsko klupko mržnje i zla nije slučajno, budući da se sukobljene sile, kao naspramne, uvijek oblikuju u okviru istog modela, po principu

22

rugobnog lika i njegovog izobličenog odraza u ogledalu. Za tamnu stranu lica svijeta neka se postaraju njegovi građani, a za naše svijetlo lice moramo sami da se izborimo.To je veoma težak i komplikovan zadatak, pošto se demokratske snage u Srbiji suočavaju sa udruženim negativnim dejstvom spoljašnjih i unutrašnjih faktora.Jer, ne samo što je ovdje na djelu klasični sukom interesa velikih sila i što dosadašnja intervencija Zapada doprinosi revitalizaciji političkih elita u Srbiji, nego se vladajuće i dominantne elite često oslanjaju na jedan, ne baš tako uzak sloj, onih kojima je, na ovaj ili onaj način, u interesu da se postojeće stanje stvari ne dovodi u radikalno pitanje.Tu u prvom redu spadaju nosioci i učesnici “crne”, “sive” i prividno “bijele” ekonomije- od klasičnog kriminala, preko onih koji rade u “društvenom” i državnom sektoru i koriste raznovrsna sredstva i mehanizme realizacije privatnih interesa po tom osnovu , odnosno privatnika koji ne plaćaju odgovarajući porez i druge dažbine, do radnika na “prinudnom odmoru” koji su se uključili u razne oblike takve “ekonomije”.Pridoda li se tome opšti strah od promijena, jaka tradicionalistička svijest i osobeni,mitologizaranju podložni mentalitet, dobiće se svi relevantni činioci koji oblikuju našu stvarnost , ne samo u poslijednjoj deceniji nego i u posljednjih pola vijeka.

Tako se u Srbiji stvorila jedna relativno dobro interesno integrisana struktura koja se uspješno suprotstavlja promjenama ili ih barem ne podržava. Na drugoj strani, snage promjene su daleko difuznije i interesno heterogenije, a ono što im je zajedničko jeste jedno neodređeno osjećanje “da ovako više ne ide”, ali i strah da će sve još dugo ostati po starom, što stvara osjećaj rezignacije i vodi sve većoj pasivizaciji.S druge strane, opozicione političke partije, ili barem one najsterije i najuticajnije među njima, nisu u stanju da jasno artikulišu i djelotvorno kanališu to dosta neodređeno nezadovoljstvo ida ga transformišu u uspješnu akciju. jedan od najvažnijih razloga za to jeste što su one ustrojene na sličnim principima kao vladajuće partije, odnosno što se od nedovoljno ubjedljivo razlikuju. Ako, dakle, imamo pravo da najoštrije osuđujemo nametenjem logike sile u međudržavnim odnosima, onda imamo i potrebu da se od tog nasilja vođenjem mudre politike zaštitimo, kao i obavezu da ono što u dosadašnjoj politici Srbije nije dobro žestoko kritikujemo i da zahtijevamo da stvari ovdje brže i odlučnije mijenjaju. Problem je u tome što tragično zaostala i duboko podijeljena Srbija nije u stanju da ima bilo kakvu dugoročnu strategiju i djelotvornu kolektivnu akciju kao odgovor na izazove sadašnje globalizacije. Samo modernizovane ekonomske strukture i modernizacijski politički procesi, praćeni širokom duhovnom obnovom i pametnim otvaranjem prema svijetu imali bi moć da rastaču tradicionalističku svijest i da suzbijaju razorno dejstvo partikurističkih interesa, ta da Srbiji obezbijede više respekta u međunarodnim odnosima. Sve ostalo su prazne ideološke priče ili pusti zanesenjaka. To će se, međutim, veoma mukotrpno i dugo ostvarivati, pošto su u ovim teškim vremenima gotovo svi naši glavni politički akteri ostali bliži jednoj primitivnoj i zadrtoj Srbiji, “zarozanoj i zaglibljenoj po ćoravim sokacima” i pošto se unutar takve njihove orijentacije ne nahodi samo tradicionalistička svijest već i jedan čvrsti splet sasvim realnih interesa tih aktera i njihovih istomišljenika.

Kako stvari sada stoje, konzervativna, gramziva, konfliktna, samoživa i ksenofobična Srbija odnijela je prevagu nad onom drugom- modernom, plemenitom, miroljubivom, tolerantnom,otvorenom,preduzetničkom- i u tome negativna uloga spoljašnjeg svijeta nije nipošto zanemarljiva.A to se, barem što se tiče Srbije, može i mora mijenjati. Pitanje je samo kako, kada i po koju cijenu, pošto to nije isključivo pitanje htjenja, pa čak i umijeća

23

i pregnuća, već realnog odnosa snaga u društvu i sukoba interesa društvenih aktera. Ono što se čini izvjesnim jeste da u takvoj situaciji opozicione partije, onakve kakve jesu, nisu u stanju da vlastitim snagama oblikuju onu drugu Srbiju. U taj projekt moraće da se uključi mnogo širi krug ljudi. U protivnom, može se lako desiti da jedna elita bude zamijenjena drugom, a da Srbija i dalje nastavi da posrće i baulja, odnosno da tavori na evropskom dnu. Pošto je propustila priliku da, idući krupnim svjetskim događajima u susret, na vrijeme sama oblikuje svoju budućnost, Srbija je danas prinuđena da bira između dvije mogućnosti, od kojih je jedna realnija ali lošija, a druga poželjnija, ali teže ostvariva. Prva mogućnost značila bi njeno dalje zatvaranje praćeno neviđenim siromaštvom najširih društvenih slojeva, čvrstom unutrašnjom diktaturom, nepropusnom spoljašnjom izolacijom, svakojakim pritiscima sa strane i zaoštravanjem sa najmoćnijim zemljama svijeta, prema već viđenom kubansko ili iračkom i1084 modelu, što bi u nekoj vremenskoj perspektivi okončalo oštrim konfliktima i prisilnim otvaranjem, praćenim bezuslovnim prihvatanjem spoljašnjeg diktata, gubljenjem bilo kakve samostalnosti, vjerovatnim daljim teritorijalnlm sakaćanjem i komadanjem zemlje i novom negativnom elitizacijom,kroz jačanje kontra-elite koje bi bile spremne na svaku vrstu “saradnje” sa svijetom. Druga, poželjnija ali u bliskoj budućnosti manje realna mogućnost, podrezumijevala bi, s jedne strane, temaljnu unutrašnju reformu društva, u kojoj bi ubrzani privredni rast bio praćen istom takvom obnovom srednjih društvenih slojeva, te radikalnom depolitizacijom i odlučnom dekriminalizacijom društva, a s druge suštinsku izmjenu spoljašnje pozicije, koja bi između između ostalog pretpostavljala i vješto korišćenje razlika koje su sada skrivene, ali koje svakako postoje u naoko jedinstvenoj “međunarodnoj zajednici”, vodeći pri tom jednako računa o tome da je Srbija prevashodno evropska zamlja. Koja će od ovih dviju migućnosti, ili nekih njihovih kombinacija biti ostvarena zavisiće od konkretnih događaja koje teorijski model ne može predvidjeti,ali koji, sa svoje strane, taj model mogu pospiješiti, korigovati ili odložiti.

LITERATURA

Milimir Mučibabić, Sociološko-pravni pojmovnik, Beograd, Filip Višnjić 2007;

Miroslav Pečujlić, Globalizacija dva lika svijeta , Beograd, Gutenbergova galaksija 2002;

24

Entoni Gidens, Sociologija, Podgorica, CID 2000;

Internet:

www.wikipedia.org

www.dadalos.org

www.nspm.org.yu

facta.junis.ni.ac.yu

www.srpskapolitika.com

SADRŽAJ

25

UVOD..................................................................................................................................1KARAKTERISTIKE GLOBALIZMA I ISTORIJSKI KORIJENI....................................3GLOBALIZACIJA-VRIJEDNOSNO NEUTRALNA........................................................4POLITIČKA DIMENZIJA GLOBALIZACIJE..................................................................5KRIZA NACIJE-DRŽAVE KAO PRINCIPA IZOLACIJE...............................................7IDENTITET U KONTEKSTU GLOBALIZACIJE..........................................................12SVIJET I POGLED NA SVIJET.......................................................................................13UTICAJ GLOBALIZACIJE NA STRUKTURALNE, POLITIČKE I KULTURNE PROMJENE U SRBIJI......................................................................................................14ZAKLJUČAK....................................................................................................................21LITERATURA..................................................................................................................25

26