Istraživanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim

Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama 2011.

1


2

SADRŢAJ

REZIME ............................................................................................................................. 3

UVOD ................................................................................................................................. 6

2.1. CILJ I METODOLOGIJA ISTRAŢIVANJA ............................................. 7

REZULTATI ISTRAŢIVANJA – OSNOVNE ŠKOLE ................................................. 10

3.1. DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ISPITANIKA ..................................... 11

3.2. GLOBALNO ZAGRIJAVANJE I NJIHOVI EFEKTI....................................... 11

REZULTATI ISTRAŢIVANJA – SREDNJE ŠKOLE ................................................... 23

4.1. DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ISPITANIKA ..................................... 24

4.2. GLOBALNO ZAGRIJAVANJE I NJIHOVI EFEKTI....................................... 24

ZAKLJUČAK .................................................................................................................... 37


3

Dio 1 REZIME


4

Istraţivanje je realizovano u 25 osnovnih škola na uzorku od 349 učenika sedmih, osmih i

devetih razreda reformisanog sistema obrazovanja. Polna struktura: 46% dječaka i 54% djevojčica.

U gradskim školama anketirano je 59%, a u van gradskim 41% učenika/ca. U 21 srednjoj školi

anketirano je 317 učenika/ca prvog, drugog i trećeg razreda.

Samoprocijenjeni nivo znanja o globalnom zagrijavanju je na visokom nivo. Učenici/e

osnovnih škola (54%) i srednjih škola (50%) su naveli da su upoznati sa pojmom

globalnog zagrijavanja.

Globalno zagrijavanje učenici definišu kao “povećanje temperature na Zemlji“. 33%

djece u osnovnim i 31% u srednjim školama nije znalo da definiše/objasni ovaj pojam.

Škola i televizija su glavni izvori informacija koji doprinose upoznatosti učenika/ca o

globalnom zagrijavanju. Ova tema je obraĎivana u osnovnim i srednjim školama u

okviru redovnih nastavnih aktivnosti.

Učenici su djelimično upoznati sa pojmom “efekat staklene bašte". Čuli su za ovaj pojam ali

ne znaju šta je. Oni koji znaju šta podrazumijeva ovaj pojam najčešće ističu da je u pitanju

„sunčeva svjetlost koja prodire do Zemlje, ali se pod uticajem štetnih gasova tu zadrţava, a

samo jedan dio se vraća u svemir“.

Ugljen dioksid je prepoznat kao gas koji ima najveći uticaj na pojavu globalnog

zagrijavanja.

Prema ispitanicima, aktivnosti/faktori koje najviše doprinose globalnom

zagrijavanju su industrijska postrojenja i automobili/saobraćaj. Kao glavne

posljedice globalnog zagrijavanja navode topljenje lednika i vremenske nepogode/promjene

vremenskih uslova.

Učenici znaju da globalno zagrijavanje negativno utiče na zdravlje ljudi i biljni i

ţivotinjski svijet. Negativan uticaj na ekonomiju nije prepoznat.

Učenici/e imaju pozitivan stav prema zaštiti ţivotne sredine koju ocjenjuju kao vrlo

vaţnu.

Djeca, 42% u osnovnim i 44% u srednjim školama, su učestvovala u nekoj

akciji/dogaĎaju koja je imala za cilj očuvanje i zaštitu ţivotne sredine. Najčešće se

radilo o ureĎenju i čišćenju školskih dvorišta koje su organizovane od strane škole i

nastavnika.

Učenici su u stanju da prepoznaju aktivnosti i ponašanja koja imaju pozitivne i negativne

posljedice na ţivotnu sredinu. Prema njihovom mišljenju, negativan uticaj imaju voţnja

automobila na fosilna goriva i korišćenje dezodoransa. Pozitivan uticaj imaju

pošumljavanje, recikliranje otpada i bavljenje sportom.

Učenici/e primjenjuju neku mjeru u kući i/ili školi koja ima za cilj zaštitu ţivotne

sredine.


5

Evidentan je visok nivo spremnosti meĎu ispitanicima da se ukaţe ljudima iz

okruţenja (prijatelji/roditelji) na koje načine i oni mogu doprinijeti smanjenju

emitovanja štetnih gasova.

Anketirani učenici/e navode da se u svakodnevnom ţivotu ponašaju na ekološki

prihvatljiv način koji pozitivno utiče na ţivotnu sredinu. MeĎutim, svakodnevnim

aktivnostima moguće je u značajnoj mjeri doprinijeti smanjenju emisije štetnih gasova koji

uzrokuju pojavu globalnog zagrijavanja.

Djeca u osnovnim i srednjim školama pokazuju spremnost da u budućem period

preduzmu aktivnosti koje će doprinijeti zaštiti ţivotne sredine i/ili smanjenju

emisije štetnih gasova.

Učenici/e prepoznaju globalno zagrijavanje kao vrlo ozbiljan problem za svijet i Evropu.

Za Crnu Goru i okruţenje to je ozbiljan problem.

Globalno zagrijavnje je zanimljiva tema za učenje, odnosno razgovor. Većina

anketiranih u osnovnim školama (67%) ima predmet u kojem se uči o globalnom

zagrijavanju, dok je taj procenat u srednjim školama bitno niţi (31%).

Učenici pokazuju značajan nivo interesovanja za dobijanje informacija o uzrocima i

posljedicama globalnog zagrijavanja.

Najpogodniji načini usvajanja novih znanja i informacija su putem predmeta u

školi, interneta i televizije.


6

Dio 2 UVOD


7

2.1. CILJ I METODOLOGIJA ISTRAŢIVANJA

Ponašanje, znanje i stavovi djece o klimatskim promjenama zasnovano je na sprovoĎenju

istraţivanja javnog mnjenja koje je za potrebe UNICEF-a i UNDP-a u Crnoj Gori realizovala

kompanija CEED Consulting.

Sa ciljem sagledavanja upoznatosti djece sa zadatim temama realizovano je kvantitativno

istraţivanje (intervjui “licem u lice”) kojim su obuhvaćeni učenici u osnovnim i srednjim školama.

Kao polazna osnova za kreiranje reprezentativnog uzorka1 korišćeni su podaci dobijeni od

Ministarstva prosvjete i sporta.

Istraţivanje je sprovedeno u Beranama, Bijelom Polju i Pljevljima (sjeverni region), Nikšiću i

Podgorici (centralni region) i Baru, Ulcinju i Herceg Novom (juţni region) na uzorku od 666

učenika/ca. U osnovnim školama je anketirano 349, a u srednjim 317 učenika/ca.

Tabela 1: Struktura ispitanika po školama i gradovima

Grad Osnovna/Srednja škola Broj anketiranih učenika

Podgorica Osnovna škola „Boţidar Vuković Podgoričanin“ 9

Osnovna škola "Dr Dragiša Ivanović" 20

Osnovna škola "Mahmut Lekić", Tuzi 18

Osnovna škola „Milan Vukotić“, Golubovci 20

Osnovna škola "Pavle Rovinski" 19

Osnovna škola „Radojica Perović“ 23

Osnovna škola "Savo Pejanović" 19

Osnovna škola "Vlado Milić" 15

Gimnazija "Slobodan Škerović" 22

Gimnazija „25. maj“, Tuzi 22

Srednja elektrotehnička škola "Vaso Aligrudić" 22

Srednja graĎevinsko-geodetska škola „Inţ.

Marko Radević“ 21

Srednja medicinska škola 22

Srednja stručna škola „Spasoje Raspopović“ 21

Nikšić Osnovna škola "Olga Golović" 13

Osnovna škola "Ratko Ţarić" 13

Osnovna škola "Mileva Lajović Lalatović" 14

Osnovna škola "Milija Nikčević" 14

Gimnazija "Stojan Cerović" 17

Srednja ekonomsko-ugostiteljska škola 17

Srednja stručna škola 16

Bijelo Polje Osnovna škola "Dušan Korać" 10

Osnovna škola "Marko Miljanov" 14

Osnovna škola „Nedakusi“ 15

1 Reprezentativnost uzorka podrazumijeva da odabrane jedinice posmatranog skupa, odnosno populacije

imaju sve osobine ukupne populacije


8

Gimnazija „Miloje Dobrašinović“ 14

Srednja elektro-ekonomska škola 15

Berane Osnovna škola "Radomir Mitrović" 14

Osnovna škola "Donja Rţanica" 14

Gimnazija „Panto Mališić“ 17

Srednja stručna škola "Vukadin Vukadinović" 17

Pljevlja Osnovna škola "Salko Ajković" 15

Osnovna škola "Mihailo Ţugić", Odţak 7

Gimnazija „Tanasije Pejatović“ 18

Bar Osnovna škola "Blaţo Jokov Orlandić" 9

Osnovna škola "Mrkojevići" 20

Gimnazija "Niko Rolović" 16

Srednja ekonomsko-ugostiteljska škola 9

Herceg Novi Osnovna škola "Dašo Pavičić" 6

Osnovna škola "Milan Vuković" 11

Opšta gimnazija 10

Srednja mješovita škola "Ivan Goran Kovačić" 6

Ulcinj Osnovna škola "Bedri Elezaga" 9

Osnovna škola "Maršal Tito" 8

Gimnazija „Drita“ 6

Srednja mješovita škola "Bratstvo jedinstvo" 9

Ukupno osnovne škole 349

Ukupno srednje škole 317

UKUPNO 666

Prikupljanje podataka na terenu realizovano je tokom septembra 2011. godine i obavljeno je

metodom direktnog intervjuisanja ispitanika. Za rad na terenu CEED Consulting je angaţovao 20

anketara koji su prošli jednodnevnu obuku o cilju istraţivanja, načinu anketiranja, sadrţaju upitnika,

kao i o definisanim rokovima za prikupljanje podataka.

Kreiran je upitnik koji je nudio pitanja otvorenog i zatvorenog tipa uz korišćenje Likertove skale

procjene. Likertova skala sastoji se od niza tvrdnji koje izraţavaju pozitivan ili negativan stav prema

odreĎenoj pojavi. Ispitanik na neparnoj ljestvici, najčešće od 1 do 5, izraţava stepen

(ne)slaganja/(ne)zadovoljstva sa navedenom tvrdnjom.

Ispitanicima koji su obuhvaćeni istraţivanjem garantovana je anonimnost, što je doprinijelo

dobijanju iskrenih podataka koji su obraĎeni u ovom Izvještaju. Unos dobijenih podataka uraĎen je

u Microsoft Excel kompjuterskom programu, a obrada podataka sa potrebnim logičkim kontrolama u

SPSS programu (Statistički paket za društvene nauke koji sluţi za obradu i analizu podataka).

U skladu sa ciljevima projekta, tim analitičara CEED Consulting-a izvršio je analize podataka i u

skladu sa dobijenim rezultatima pripremio zaključke. Uzimajući u obzir način na koji je uzorak

kreiran, kao i primjenjenu metodologiju, smatramo da se prezentirani nalazi mogu tretirati kao

validni pokazatelji sagledavanja ponašanja, znanja i stavova djeca po pitanju globalnog

zagrijavanja, odnosno klimatskih promjena.


9


10

Dio 3 REZULTATI ISTRAŢIVANJA –

OSNOVNE ŠKOLE


11

3.1. DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ISPITANIKA

Istraţivanje je realizovano u osam crnogorskih gradova na uzorku od 349 učenika osnovnih škola.

Projektnim zadatkom je definisano ispitivanje učenika/ca sedmih (35,0%), osmih (35,2%) i devetih

razreda (29,8%) reformisanog sistema obrazovanja. U gradskim školama je ankterano 59,3% djece,

a u školama koje se nalaze van gradskih sredina 40,7%. Polna struktura ispitanika: 46,1% dječaka i

53,9% djevojčica. Anketirani učenici/ce u najvećem broju slučajeva imaju 12 godina (32,4%) ili 13

godina (33,2%).

Grafik 1: Razred koji pohaĎaju učenici/e

Grafik 2: Starosna struktura anketiranih

učenika/ca

Grafik 3: Polna struktura anketiranih

učenika/ca

3.2. GLOBALNO ZAGRIJAVANJE I NJIHOVI EFEKTI

Prema ocjeni ispitanika njihov nivo znanja o globalnom zagrijavanju je na visokom nivou. U 54,2%

slučajeva učenici/e su naveli da su upoznati sa pojmom globalnog zagrijavanja, dok je svaki četvrti

ispitanik prilično upoznat/a (25,8%). Da nije čuo/la za pojam globalnog zagrijavanja ističe svaki peti

učenik/ca (20,1%).

Po pitanju pola, razreda, škola prema tipu naselja i regiona postoje značajne razlike u

samoprocijenjenom nivou upoznatosti sa pojmom globalnog zagrijavanja. Učenice navode veći nivo

upoznatosti, za razliku od učenika koji su manje upoznati sa ovim pojmom. Razred koji pohaĎaju

pokazuje se kao dobar pokazatelj upoznatosti učenika/ca sa pojmom globalnog zagrijavanja. Prilično

upoznato je skoro dvije petine (38,9%) učenika/ca devetih razreda. Učenici/ce koji pohaĎaju škole u

gradskim sredinama imaju veći nivo upoznatosti od vršnjaka iz škola koje se nalaze u vangradskim

sredinama. Prema dobijenim rezultatima učenici/e iz centralnog regiona svoje znanje o klimatskim

Sedmi35,0%

Osmi 35,2%

Deveti 29,8%

11 godina10,9%

12 godina32,4%

13 godina 33,2%

14 godina22,3%

15 godina1,2%

Muški46,1%

Ženski53,9%


12

promjenama procjenjuju na većem nivou od svojih vršnjaka iz juţnog i sjevernog regiona. Naime,

“prilično je upoznato” 31,0% učenika/ca iz centralnog regiona, dok su najčešće “upoznati” u juţnim

(41,3%) i sjevernim (74,2%) opštinama.

Grafik 4: Nivo upoznatosti sa pojmom globalno zagrijavanje

Učenike/ce koji su naveli da imaju odreĎeni nivo znanja smo pitali da navedu šta znaju o globalnom

zagrijavanju. Oni ističu da su u pitanju klimatske promjene koje negativno utiču na ţivot ljudi i da su

posljedica oštećenja ozonskog omotača (31,9% i 24,0%). Svaki deseti anketirani ne zna šta se

podrazumijeva pod globalnim zagrijavanjem.

Tabela 2: Šta znate o globalnom zagrijavanju?

%

Klimatske promjene koje negativno utiču na ţivot ljudi 31,9

Posledica oštećenja ozonskog omotača 24,0

Povećanje temperature na Zemlji 10,4

Za posledicu ima topljenje leda na glečerima 9,7

Klimatske promjene 4,7

Nastaje ispuštanjem štetnih gasova 3,6

Stvaranje efekata staklene bašte 1,8

Nastaje usljed djelovanja radnji čovjeka 1,1

Ne znam 11,1

Bez odgovora 1,8

Svaki četvrti anketirani je globalno zagrijavanje definisao kao povećanje temperature na Zemlji

(24,7%). Ova definicija je u najvećem broju slučajeva navoĎena od strane učenika/ca sedmih

razreda, škola iz gradskih sredina i anketiranih dječaka. Primjetno je da su učenici/ce u ostalim

slučajevima navodili uzroke i posljedice globalnog zagrijavanja, odnosno rasta prosječne

temperature Zemlje. Ipak, stvarni nivo znanja o globalnom zagrijavanju je niţi od

samoprocijenjenog. Više od dvije petine (41%) anketirane djece koja su navela da su upoznata sa

pojmom globalnog zagrijavanja nijesu znala da odgovore na postavljeno pitanje. Posmatrajuću

ukupan broj anketirane djece u osnovnim školama 33% njih nije znalo da definiše, odnosno objasni

pojam globalnog zagrijavanja.

Box1: Šta je globalno zagrijavanje?

“Promjene u površinskoj temperaturi vazduha, naziva se globalno zagrijavanje, koje nastaju kao efekat

staklene bašte i koje su izazvane emisijom gasova staklene bašte u vazduh.” Izvor: ITD/GEMET 2000. http://glossari.eea.europa.eu

Prilično sam upoznat/a25,8%

Upoznat/a sam54,2%

Nijesam čuo/la za taj

pojam20,1%

http://glossari.eea.europa.eu/


13

Tabela 3: Kako bi definisali globalno zagrijavanje?

%



Klimatska promjena 11,5

Klimatske promjene koje negativno utiču na ţivot na Zemlji 7,9



Nastale usled djelovanja čovjeka 1,4

Ekološka katastrofa 1,1


Neka vrsta energije 0,4

Dobro za čovjeka 0,4

Bez odgovora 21,9

Ne znam 19,1

Škola i mediji imaju značajnu ulogu u obrazovanju i podizanju nivoa svijesti o globalnom

zagrijavanju. Kako pokazuju rezultati istraţivanja djeca informacije o globalnom zagrijavanju

primarno dobijaju u školi i putem TV-a (37,1% i 31,0%). Djeca iz škola u gradskim sredinama se

najčešće informišu u školi, a u van gradskim područjima putem televizije. U manjem procentu kao

izvor informacija navode Internet (Facebook, Twiter, itd.) i informativne emisije (10,0% i 8,2%).

O globalnom zagrijavanju učenici/e su najčešće razgovarali sa nastavnicima (62,5%), a u 30,4%

slučajeva i sa članovima porodice. Jednoj petini ispitanika ova tema je bila predmet razgovara sa

prijateljima (20,1%) i drugarima iz škole (21,5%). U sjevernim opštinama učenici/e su najčešće o

ovoj temi razgovarali sa nastavnicima (76,4%)

Grafik 5: Da li si nekada razgovarao/la o globalnom zagrijavanju sa:

Ispitanike/ce smo upitali da li su nekada pročitali članak ili obradili temu globalnog zagrijavanja u

školi - u 44,5% slučajeva ističu da su ovu temu obraĎivali, dok njih 37,3% navodi da nijesu bili u

prilici da pročitaju članak, niti da uče o globalnom zagrijavanju. Djeca iz gradskih sredina su

najčešće ovu temu obraĎivali u školi. U školama koje su u ruralnim sredinama u najvećem broju

slučajeva djeca nijesu pročitala članak o ovoj temi, niti je ona bila predmet proučavanja u okviru

školskih aktivnosti. Posmatrano po regionima, anketirani su ovu temu najčešće obraĎivali u školi, i

to više djeca u sjevernim (52,8%), nego u centralnim (37,6%) i juţnim opštinama (42,9%).

Drugarima iz škole Nastavnicima Prijateljima Članovima porodice

21,5

62,5

20,1

30,4

78,5

37,5

79,9

69,6

Da Ne


14

Grafik 6: Čitanje članka i/ili obraĎivanje teme globalnog zagrijavanja u školi

Svaki peti ispitanik (20,9%) zna šta je efekat staklene bašte, dok je tri petine (59,6%) čulo za ovaj

pojam, ali ne zna šta se podrazumijeva pod istim. Djeca iz gradskih sredina u većoj mjeri navode da

znaju šta je efekat staklene bašte (28,5%) u odnosu na djecu iz ruralnih sredina (9,9%). Slična

razlika u odgovorima postoji i kada se podaci uporede po regionima. Naime, u centralnim opštinama

(25,9%) uočen je veći nivo upoznatosti od djece iz sjevernih (13,5%) i juţnih opština (15,9%).

TakoĎe, značajno je da je u opštinama iz juţnog regiona 41,3% učenika/ca navelo da “nije čulo za

ovaj pojam”. Oni koji znaju šta se podrazumijeva pod efektom staklene bašte najčešće ističu da je u

pitanju „sunčeva svjetlost koja prodire do Zemlje, ali se pod uticajem štetnih gasova tu zadrţava, a

samo jedan dio se vraća u svemir“ (67,1%).

Box 2: Šta je efekat staklene bašte?

“Efekat staklene baste predstavlja zagrijavanje atmosfere usljed smanjenja odlazećeg sunčevog zračenja, a kao rezultat koncentracije gasova, kao što je ugljen-dioksid.”

Izvor : Agencija za zaštitu ţivotne sredina, 2000. http://glossari.eea.europa.eu

Ovaj efekat je prvi uočio francuski matematičar i fizičar Jean Baptiste Fourier 1824. godine proučavajući način

na koji se odrţava prosječna temperatura na Zemlji. On je kroz odnos količine primljenog zračenja od Sunca i

emitovanog infracrvenog zračenja sa površine Zemlje, konstatovao da je Zemlja toplija za oko 300C nego što se moglo očekivati. Na osnovu sprovedenih istraţivanja zaključio je da dolazi do zadrţavanja infracrvenog

sunčevog zračenja, pa se atmosfera ponaša kao staklo u staklenoj bašti, koje omogućava sunčevim zracima da nesmetano uĎu kako bi zagrijali vazduh unutra, ali, sa druge strane, sprečavaju izlazak toplote.2 Ipak,

efekat staklene bašte je veoma značajan, jer omogućava ţivot na Zemlji. Bez ovog efekta, prosječna

temperatura površine Zemlje bi iznosila oko -180C, umjesto 150C.3

2 Harris, J. M. (2009), Ekonomija životne sredine i prirodnih resursa: Savremeni pristup, DATA STATUS,

Beograd 3 Ibid

Pročitao članak18,2%

Ovu temu smo

obraĎivali u školi 44,5%

Ništa od navedenog 37,3%



15

Slika 1. Proces stvaranja efekta staklene bašte

Izvor: Okanagan University College in Canada, Department of Geography; EPA; IPCC; UNEP i WMO

Grafik 7: Da li znaš šta je efekat

staklene bašte?

Grafik 8: Šta se podrazumijeva pod

efektom staklene bašte?

Učenike/ce smo upitali da li su upoznati sa posljedicama efekta staklene bašte i njih 54,8% je

objasnilo da se radi o: zagrijavanju Zemlje, stvaranju kisjelih kiša i velikim količinama ugljen

dioksida, kao i to što negativno utiče na ţivot na Zemlji. U ostalim slučajevima anketirani učenici/e

nijesu znali koji su efekti staklene bašte što pokazuje da je stvarni nivo znanja o ovoj temi niţi od

onog koji smatraju da znaju.

Po mišljenju ispitanika, na pojavu globalnog zagrijavanja najveći uticaj ima ugljen dioksid (32,1%),

gasovi iz fabrika (11,2%), kao i freon i azot (5,9% i 4,8%). U 31,9% slučajeva učenici/e su naveli

da ne znaju koje materije utiču na pojavu globalnog zagrijavanja.

Box 3: Gas koji ima najveći uticaj na pojavu globalnog zagrijavanja4

“Brojne studije ukazuju da klimatske promjene nastaju kao posljedica gomilanja gasova sa efektom staklene bašte, u prvom redu ugljen-dioksida. Ovi gasovi omogućavaju da atmosfera ne apsorbuje svu energiju, već

jedan njen dio ponovo vraća na Zemlju, prouzrokujući globalno zagrijavanje. Ugljen-dioskid, prirodni gas, koji nastaje sagorijevanjem fosilnih goriva (nafta, gas i ugalj), sagorijevanjem biomase i korišćenjem zemljišta.

Godišnje emisije ugljen-dioksida porasle su izmeĎu 1970. i 2004. godine za oko 80%, a u ukupnim emisijama

učestvuje sa preko 75%.”

Većina ispitanika je identifikovala industriju/fabrike i saobraćaj/automobile (32,2% i 30,7%) kao

jedne od glavnih uzroka pojave globalnog zagrijavanja. Mali procenat učenika/ca je naveo

4 “Uticaj klimatskih promjena na ekonomski rast i razvoj-uzroci i posljedice“, Slavica Nikolić, magistarski rad

Da 20,9%

Čuo sam, ali ne znam šta

je to59,6%


pojam19,5%

67,1

8,6

8,6

5,7

2,9

2,9

2,9

1,4

Sunčeva svijetlost prodire do zemlje, ali se jedan dio zadrţava i drugi dio vraća u svemir

Stvaranje velike količine ugljen dioksida

Zagrijavanje Zemlje

Bašta za uzgajanje biljaka

Kisjele kiše

Klimatske promjene

Ne znam

Negativan uticaj na ţivot na zemlji


16

poljoprivrednu proizvodnju (2,2%) i proizvodnju električne energije (9,6%) kao aktivnosti koje

najviše doprinose pojavi globalnog zagrijavanja.

Box 4: Šta najviše doprinosi globalnom zagrijavanju?5

Sadašnji nivo gasova sa efektom staklene bašte u atmosferi je najveći u posljednjih 650.000 godina6 i iznosi,

otprilike, oko 430ppm CO2e, sa godišnjim povećanjem od 2,3ppm. PoreĎenjem podataka 2000. i 2005. godine, uočava se trend rasta ukupnih emisija od 11,2%. Sektor industrije je u posmatranom periodu

zabiljeţio najveće povećanje emisija od 27,3%. Dok, u strukturi ukupnih emisija, više od jedne četvrtine emisija dolazi iz energetskog sektora, 28,6% u 2005. godini.

Izvor: WRI (2010), Climate Analysis Indicators Tool (CAIT) Version 8.0, dostupno na web stranici: http://cait.wri.org

Grafik 9: Aktivnosti koje najviše doprinose pojavi globalnog zagrijavanja

Tri petine anketiranih (60,5%) je čulo za neku od posljedica nastalih pod uticajem globalnog

zagrijavanja i kao objašnjenje navode topljenje lednika (36,0%) i vremenske nepogode (30,0%).

Kod ispitanika koji su prilično upoznati sa pojmom globalnog zagrijavanja i znaju šta je efekat

staklene bašte uočeno je da su navodili i posljedice koje ne uzrokuje globalno zagrijavanje. U

pitanju su: oštećenje ozonskog omotača, bolesti ljudi i zagaĎenje prirode. Ispitanici koji pohaĎaju

škole u gradskim sredinama su u većem broju slučajeva čuli za neke posljedice koje se dešavaju

5 Ibid 6 Siegenthaler U, Stocker T.F, Monnin E, et al (2005), Stable carbon cycle-climate relationship during the late Pleistocene, Science 310: 1313-1317

10.32812.365

4.469 5.2074.845 5.374

3.522 3.7441.579

1.7431.3691.884

5.729 6.075

5.166 5.376

1.361 1.419

38.368

43.186

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

35.000

40.000

45.000

2000. 2005.

Električna energija Proizvodnja i građevinarstvo Transport

Ostala zapaljiva goriva Fugitivne (kratkotrajne) emisije Industrija

Poljoprivreda Korišćenje zemljišta i šumarstvo Otpad

Ukupno

Emisije energijeNeenergetske

emisjie Emisije energijeNeenergetske

emisjie

32,2%

9,6%

30,7%

11,1%

12,1%

2,2%

0,6%

1,5%

Industrija/fabrike

Energetska industrija/Proizvodnja ee

Saobraćaj/Automobili

Domaćinstva

Sječa šuma

Poljoprivredna proizvodnja

Ništa, u pitanju su prirodni procesi koji ne zavise od čovjeka

Drugo

http://cait.wri.org/


17

pod uticajem globalnog zagrijavanja od vršnjaka iz ruralnih sredina (66,7% gradske sredine i 51,4%

ruralne sredine). U sjevernim opštinama u 68,5% slučajeva učenici/e su čule za neku posljedicu

globalnog zagrijavanja na okolinu i prirodu. Ovaj procenat je niţi u centralnim (60,4%) i juţnim

opštinama (49,2%).

Tabela 4: Posljedice globalnog zagrijavanja na okolinu i prirodu

Topljenje lednika 36,0

Vremenske nepogode 30,0

Oštećenje ozonskog omotača 7,4

Kisjele kiše 5,4

Bolesti ljudi 4,9

ZagaĎenje prirode 4,9

Visoke temperature 4,4

Negativno utiče na biljni i ţivotinjski svijet 4,4


Prema ocjenama učenika/ca, na skali od 1 – negativno do 5 – pozitivno, globalno zagrijavanje

negativno utiče na sve navedene aktivnosti, odnosno oblasti. Najštetniji uticaj globalno zagrijavanje

ima na zdravlje ljudi i biljni/ţivotinjski svijet (prosječna ocjena 1,43 i 1,47). Skoro svaki peti

anketirani (18,3%) nije znao da globalno zagrijavanje negativno utiče na ekonomiju, a 28,7% je

mišljenja da globalno zagrijevanje nema nikakvog uticaja na ekonomiju.

Tabela 5: Ocijeni uticaj globalnog zagrijavanja na:

Odgovori na postavljeno pitanje

(u %)

Prosječna ocjena

(na skali od 1-negativno

do 5-pozitivno) Odgovori sa

ocjenama 1,2,3,4,5

Odgovori sa

ocjenom 6 (NZ/BO)

Biljni i ţivotinjski svijet 95,4 4,6 1,47

Zdravlje ljudi 96,0 4,0 1,43

Vremenske prilike 94,0 6,0 1,61

Migracije stanovništva 90,3 9,7 2,17

Ekonomiju 81,7 18,3 2,24

Poljoprivrednu proizvodnju/Proizvodnju

hrane

92,3 7,7 1,88

Prema rezultatima istraţivanja učenici/e pokazuju pozitivan stav prema ţivotnoj sredini i njenoj

zaštiti. Za devet od deset ispitanika (94,5%) zaštita okoline je vaţna7 što pokazuje i dodijeljena

prosječna ocjena koja iznosi 1,43 (na skali od 1–vrlo vaţna, 2-vaţna, 3-ne previše vaţna, 4-uopšte

nije vaţna). Uočena je pozitivna koleracija izmeĎu nivoa vaţnosti zaštite okoline i znanja o

globalnom zagrijavanju. Naime, ispitanici koji smatraju da je zaštita okoline vaţna upoznati su sa

pojmom globalnog zagrijavanja.

7 „Vrlo vaţna“ + „Vaţna“


18

Grafik 10: Vaţnost zaštite okoline

Učešće učenika/ca u akcijama i/ili dogaĎajima koje su imale za cilj očuvanje i zaštitu ţivotne sredine

moţe posluţiti za procjenu njihovog odnosa prema okolini. Učenici osnovnih škola u gradskim naseljima

su češće učestvovala u navedenim akcijama, za razliku od djece iz vangradskih sredina gdje je stepen

učešća nizak. Posmatarjući po regionima, u sjevernim opštinama je uočen najveći stepen učešća u

ovim akcijama, a najmanji u juţnim opštinama. Učešće u akcijama koji su imale za cilj očuvanje i

zaštitu ţivotne sredine determiniše stepen vaţnosti koju zaštita ţivotne sredine ima za anketirane

učenike/ce. Oni koji su učestvovali u nekoj aktivnosti iz oblasti zaštite ţivotne sredine istu su ocijenili

kao vaţnom8.

Kada su u pitanju konkretne aktivnosti anketirani su najčešće navodili da se radilo o ureĎenju/čišćenju

školskog dvorišta, okoline i saĎenju drveća i drugih biljaka. Navedene aktivnosti su organizovane od

strane škole, odnosno profesora i nastavnika.

Grafik 11: Učestvovanje u akciji koja je imala za cilj očuvanje i zaštitu ţivotne sredine

Svijest o negativnom uticaju odreĎenih aktivnosti, odnosno ponašanja ljudi na ţivotnu sredinu je u

velikoj mjeri prisutan kod učenika/ca osnovnih škola. Prema ispitanicima, na ţivotnu sredinu negativan

uticaj imaju voţnja automobila na fosilna goriva (69,6%) i korišćenje dezodoransa (55,3%). Prema

ocjeni ispitanika pozitivan uticaj na ţivotnu sredinu ima pošumljavanje (71,6%), reciklaţa otpada

(65,0%) i sportske aktivnosti (voţnja biciklom-61,9% i bavljenje sportom-60,5%).

8 „Vrlo vaţna“ + „Vaţna“

Vrlo važna63,0%

Važna31,5%

Ne previše važna5,2%

Uopšte mi nije važna0,3%

Da42,4%

Ne57,6%


19

Tabela 6: Procjena uticaja akcija/ponašanja ljudi na ţivotnu sredinu (%)

Negativno

Uglavnom negativno

Bez uticaja

Uglavnom pozitivno

Pozitivno Ne

znam/bez

odgovora

Recikliranje otpada 4,6 4,9 2,9 19,8 65,0 2,9

Potrošnja električne energije 33,0 35,5 17,2 5,2 3,7 5,4

Voţnja bicikla 1,7 1,1 17,8 14,3 61,9 3,2

Potrošnja vode 28,1 30,7 22,9 6,0 5,7 6,6

Korišćenje dezodoransa 55,3 22,6 14,0 2,6 1,7 3,7

Voţnja automobila na fosilna goriva 69,6 22,3 1,1 2,0 1,4 3,4

Čitanje knjiga, časopisa 2,6 5,4 44,1 9,5 34,4 4,0

Izgradnja stambenih, poslovnih

prostora, saobraćajnica 18,1 34,1 26,4 7,4 7,2 6,9

Voţnja avionom 37,8 35,2 15,8 3,2 2,0 6,0

Bavljenje sportom i sportskim

aktivnostima 1,7 0,3 22,3 12,3 60,5 2,9

Pošumljavanje zelenih površina 6,0 0,6 2,3 14,9 71,6 4,6

Od ukupnog broja anketiranih skoro tri petine (59,3%) primjenjuje neku mjeru u kući i/ili školi koja ima

za cilj zaštitu ţivotne sredine. U najvećem broju slučajeva se radi o bacanju otpadaka na predviĎenim

mjestima za to, štednji električne energije i vode. Primjena mjera u kući i školi sa ciljem zaštite ţivotne

sredine je najčešće prisutna u sjevernom (62,9%) i centralnom regionu (59,9%).

Grafik 12: Primjena mjera/aktivnosti u cilju zaštite ţivotne sredine

Veoma visok procenat anketiranih (83,1%) je izrazio spremnost da roditeljima/prijateljima ukaţu na

koji način i oni mogu doprinijeti smanjenju emitovanja štetnih gasova u atmosferu. Navedena

spremnost je prisutnija u školama u vangradskim sredinama i kod učenica. Nivo upoznatosti sa pojmom

globalnog zagrijavanja utiče na spremnost ispitanika da drugima ukaţu na koje sve načine mogu

doprinijeti smanjenju emitovanja štetnih gasova u atmosferu. Naime, oni koji su “prilično upoznati” i

“upoznati” pokazuju veću spremnost od ispitanika koji nijesu čuli za ovaj pojam. Spremnost da znanja i

informacije o načinima koji mogu doprinijeti smanjenju emitovanja štetnih gasova prenesu svojim

roditeljima/prijateljima je u većoj mjeri prisutna u školama iz centralnog regiona (85,8%).

Da, u kući44,7%

Da, u školi14,6%

Ne12,0%

Ne znam28,7%


20

Grafik 13: Spremnost da roditeljima/prijateljima ukaţu na načine smanjenja emitovanja

štetnih gasova u atmosferu

Prema dobijenim rezultatima moţe se zaključiti da se anketirani/e učenici/e u svakodnevnom ţivotu

ponašaju na ekološki prihvatljiv način koji pozitivno utiče na ţivotnu sredinu. Najčešće prisutna

aktivnost je štednja električne energije tako što gase svijetlo u prostorijama u kojima niko ne boravi i

nakon punjenja baterije za kompjuter, mobilni, itd. punjač izvade iz utičnice. Aktivnosti koje bi u

značajnoj mjeri mogle doprinijeti smanjenju emisije štetnih gasova je selektovanje otpada i štednja

vode koje djeca u osnovnim školama ne primjenjuju svakodnevno.

Tabela 7: Učestalost sljedećih aktivnosti/ponašanja

Često Rijetko Nikada

Ne znam/bez

odgovora

Fotokopiranje knjiga, svesaka, školskog materijala, e-mailova 23,8 52,4 22,6 1,1

Računar, TV, DVD ostaje da radi na stand by reţimu rada 35,2 35,2 29,5

Kupuješ vodu, sokove u plastičnim flašama/bocama 76,2 21,5 2,3

Nakon punjenja baterije za kompjuter, mobilni itd. punjač

ostane u utičnici 34,4 21,2 44,4

Odvajanje/selektovanje otpada 7,7 34,4 55,3 2,6

Korišćenje gradskog prevoza 13,5 24,1 62,5

Voţnja taksijem/automobilom 16,3 42,1 41,5

Dok pereš zube ili ruke, voda teče 33,8 28,7 37,0 0,6

Gasiš svjetlo u prostoriji u kojoj niko ne boravi 61,6 27,8 9,5 1,1

Anketiranima je u prosjeku potrebno 20 minuta da doĎu od kuće do škole bez korišćenja automobila,

taksija ili gradskog prevoza, itd. Detaljniji uvid pokazuje da djeca koja ţive u gradskim sredinama

pješače 16 minuta do škole, dok ona u ruralnim oblastima i do 28 minuta.

Učenici/e pokazuju visok nivo spremnosti da u budućnosti preduzmu neke od mjera sa ciljem zaštite

ţivotne sredine ili smanjenja emisije štetnih gasova. Oni ističu da su spremni da štede električnu

energiju (82,5%), koriste javni prevoz/biciklo/pješače i manje se prevoze automobilom/taksijem

(79,4% i 77,4%). Najmanje stepen spremnosti pokazuju da kupuju proizvode sa ekološkom oznakom

(35,8%), koriste reciklirani papir (33,5%) i u manjoj mjeri upotrebljavaju plastičnu ambalaţu/kese

Da83,1%

Ne16,9%


21

(32,4%). Djeca iz gradskih sredina pokazuju veću spremnost za preduzimanje navedenih aktivnosti u

odnosu na vršnjake iz ruralnih sredina.

Grafik 14: Da li si spreman/na preduzeti neku od mjera u cilju zaštite ţivotne sredine ili

smanjenja emisije štetnih gasova u atmosferi?

Prema rezultatima istraţivanja učenici/e prepoznaju globalno zagrijavanje kao ozbiljan problem sa

kojim se svi suočavamo. Prema njihovom mišljenju, na skali od 1-vrlo ozbiljan problem do 5–uopšte

nije problem, globalno zagrijavanje predstavlja vrlo ozbiljan problem za Svijet i Evropu (prosječna

ocjena 1,70 i 1,94). Za Crnu Goru i okruţenje globalno zagrijavanje predstavlja ozbiljan problem sa

srednjom ocjenom 2,30 i 2,16.

Tabela 8: Da li globalno zagrijavanje predstavlja ozbiljan problem za:

Prosječna ocjena (na skali od 1-vrlo ozbiljan

problem do 5-uopšte nije problem)

Crnu Goru 2,30

Region 2,16

Evropu 1,94

Svijet 1,70

Djeca pokazuju veliku zainteresovanost za učenje i razgovor na temu globalnog zagrijavanja i njih četiri

petine (79,4%) je mišljenja da je u pitanju zanimljiva tema. Kao objašnjenje za navedeni stav ističu da

se zanimljivost teme ogleda u mogućnosti da steknu dodatna znanja iz oblasti globalnog zagrijavanja,

očuvaju prirodu i ozonski omotač, kao i da podignu svijest ljudi o lošim uticajima globalnog zagrijavanja

na zdravlje ljudi.

Svaki peti učenik/ca (20,6%) ističe da globalno zagrijavanje nije zanimljiva tema jer nije u dovoljnoj

mjeri zastupljena u svakodnevnom ţivotu, prilično je dosadna tema i iz tog razloga ne ţele da stiču

77,4

82,5

72,2

71,3

67,6

64,2

79,4

66,5

22,6

17,5

27,8

28,7

32,4

35,8

20,6

33,5

Manje se prevoziti automobilom/taksijem

Štedjeti električnu energiju

Odvajati otpad za recikliranje

Racionalnije upotrebljavati vodu

Manje upotrebljavati plastičnu ambalaţu, plastične kese

Kupovati proizvode sa ekološkom oznakom

Koristiti javni prevoz, bicikla, pješačenje

Koristiti reciklirani papir

Da Ne


22

dodatna znanja iz ove oblasti. Globalno zagrijavanje je zanimljiva tema za učenike/ce osnovnih škola iz

sjevernog regiona (95,5%), nego iz juţnih (66,7%) i centralnih opština (75,4%).

Grafik 15: Da li globalno zagrijavanje smatraš zanimljivom temom

za učenje/razgovor?

Učenici/e su istakli u dvije trećine (67,1%) slučajeva da u školi imaju predmet u kojem se uči o

globalnom zagrijavanju i u najvećem broju slučajeva su izdvojili biologiju, geografiju i ekologiju.

Gotovo tri četvrtine anketiranih je zainteresovano da dobije dodatne informacija o uzrocima i

posljedicama globalnog zagrijavanja (72,2%) i kao najpogodniji način usvajanja navode školu, Internet,

TV i knjige. Za usvajanje dodatnih informacija zainteresovanost posebno izraţavaju djeca iz gradskih

sredina. Polazeći od regionalne pripadnosti opština u kojima je sprovedeno istraţivanje dobija se

podatak da su ispitanici iz sjevernih opština (87,6%) najviše zainteresovani za dobijanje informacija o

ovoj temi.

Grafik 16: Zainteresovanost za dobijanje više informacija o globalnom zagrijavanju,

uzrocima i posljedicama?

Da79,4%

Ne20,6%

Da72,2%

Ne27,8%


23

Dio 4 REZULTATI ISTRAŢIVANJA –

SREDNJE ŠKOLE


24

4.1. DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ISPITANIKA

Istraţivanje je realizovano u osam crnogorskih gradova na uzorku od 317 učenika srednjih škola.

Projektnim zadatkom je definisano ispitivanje učenika/ca prvog (36,0%), drugog (31,2%) i trećeg

razreda (32,8%). Polna struktura ispitanika: 43,5% dječaka i 56,5% djevojčica. Anketirani učenici/ce u

najvećem broju slučajeva imaju 16 godina (32,5%) ili 15 godina (30,9%).

Grafik 17: Razred koji pohaĎaju učenici/e

Grafik 18: Starosna struktura

anketiranih učenika/ca

Grafik 19: Polna struktura

anketiranih učenika/ca

4.2. GLOBALNO ZAGRIJAVANJE I NJIHOVI EFEKTI

Prema ocjeni ispitanika njihov nivo znanja o globalnom zagrijavanju je na visokom nivou. U 49,8%

slučajeva učenici/e su naveli da su upoznati sa pojmom globalnog zagrijavanja, dok je svaki treći

ispitanik prilično upoznat/a (34,7%). Da nije čuo/la za pojam globalnog zagrijavanja ističe 15,5%

učenika/ca.

Po pitanju pola i razreda koji pohaĎaju postoje značajne razlike u samoprocjeni upoznatosti sa pojmom

globalnog zagrijavanja. Učenice navode veći nivo znanja, za razliku od učenika koji su manje upoznati

sa ovim pojmom. Razred koji pohaĎaju pokazuje se kao dobar pokazatelj upoznatosti učenika/ca sa

pojmom globalnog zagrijavanja, jer su u 39,1% slučajeva sa ovim pojmom prilično upoznati učenici/ce

trećih razreda. Posmatrajući po regionima, učenici/e iz sjevernog regiona svoje znanje o klimatskim

Prvi36,0%

Drugi31,2%

Treći32,8%

14 godina12,7%

15 godina31,2%

16 godina 32,8%

17 godina23,3%

Muški43,5%

Ţenski56,5%


25

promjenama procjenjuju na većem nivou od svojih vršnjaka iz centralnog i juţnog regiona. Anketirani

srednjoškolci u 43,2% slučajeva navode da su “prilično upoznati” sa pojmom globalnog zagrijavanja. U

juţnim i centralnim opštinama 33,9% i 31,1% ispitanika navodi ovaj nivo upoznatosti. TakoĎe,

zanimljiv podatak je da je svaki peti (21,1%) anketirani iz opština u centralnom regionu naveo da “nije

čuo/la za ovaj pojam”.

Grafik 20: Nivo upoznatosti sa pojmom globalno zagrijavanje

Učenike/ce koji su naveli da imaju odreĎeni nivo znanja smo pitali da navedu šta znaju o globalnom

zagrijavanju. Oni ističu da su u pitanju klimatske promjene koje negativno utiču na ţivot ljudi i da su

posljedica oštećenja ozonskog omotača (27,0% i 16,5%). U 14,6% slučajeva anketirani ne znaju šta se

podrazumijeva pod globalnim zagrijavanjem.

Tabela 9: Šta znate o globalnom zagrijavanju?

%

Klimatske promjene koje negativno utiču na ţivot ljudi 27,0







Ne znam 7,4

Bez odgovora 14,6

Svaki peti anketirani je globalno zagrijavanje definisao kao povećanje temperature na Zemlji (21,6%).

Ova definicija je u najvećem broju slučajeva navoĎena od strane učenika/ca trećeg razreda. Ipak,

stvarni nivo znanja o globalnom zagrijavanju je niţi od samoprocijenjenog. Više od jedne trećine

(36,8%) anketirane djece koja su navela da su upoznata sa pojmom globalnog zagrijavanja nijesu

znala da odgovore na postavljeno pitanje. Polazeći od ukupnog broja anketiranih učenika/ca u srednjim

školama 33% njih nije znalo da definiše, odnosno objasni pojam globalnog zagrijavanja.

Prilično sam

upoznat/a

34,7%

Upoznat/a sam

49,8%

Nijesam čuo/la za taj pojam

15,5%


26

Box1: Šta je globalno zagrijavanje?

“Promjene u površinskoj temperaturi vazduha, naziva se globalno zagrijavanje, koje nastaju kao efekat

staklene bašte i koje su izazvane emisijom gasova staklene bašte u vazduh.”

Izvor: ITD/GEMET 2000. http://glossari.eea.europa.eu

Tabela 10: Kako bi definisali globalno zagrijavanje?

%



Klimatske promjene koje negativno utiču na ţivot na Zemlji 10,8


Klimatska promjena 5,8

Ispuštanje štetnih gasova 3,2

Nastale usled djelovanja čovjeka 2,9


Bez odgovora 18,4

Ne znam 18,4

Škola i mediji imaju značajnu ulogu u obrazovanju i podizanju nivoa svijesti o globalnom zagrijavanju.

Kako pokazuju rezultati istraţivanja djeca informacije o globalnom zagrijavanju primarno dobijaju

putem TV-a i u školi (28,6% i 26,2%). U manjem procentu kao izvor informacija navode Internet

(14,2%), novine i informativne emisije (po 9,1%).

O globalnom zagrijavanju učenici/e su najčešće razgovarali sa nastavnicima (66,6%), članovima

porodice i prijateljima (36,9% i 35,3%). U svakom četvrtom slučaju ova tema je bila predmet

razgovara sa drugarima iz škole (24,0%). Učenici/e iz juţnih (85,7%) i sjevernih opština (84,0%) o

ovoj temi najčešće razgovaraju sa nastavnicima.

Grafik 21: Da li si nekada razgovarao/la o globalnom zagrijavanju sa:

Drugarima iz škole Nastavnicima Prijateljima Članovima porodice

24,0

66,6

35,3 36,9

76,0

33,4

64,7 63,1

Da Ne



27

Zainteresovanost učenika/ca za odreĎenu temu ispoljava se u činjenici da dolaze do novih informacija

na različite načine. Iz tog razloga smo ih upitali da li su nekada pročitali članak ili obradili temu

globalnog zagrijavanja u školi. U 41,7% slučajeva ispitanici/e ističu da su o ovoj temi govorili u školi,

dok je svaki treći (33,3%) pročitalo članak o globalnom zagrijavanju. Svaki četvrti učenik/ca (24,9%)

nije pročitao, niti učio o globalnom zagrijavanju u okviru redovnih školskih aktivnosti. U Posmatrano po

regionima, anketirani su ovu temu najčešće obraĎivali u školi, i to više djeca u juţnim (42,9%) i

centralnim (40,6%), nego u sjevernim opštinama (32,1%). Uočava se da je kod učenika/ca iz

sjevernog (43,2%) i juţnog regiona (42,9%) u većoj mjeri zastupljeno i čitanje članaka o ovoj temi

nego u centralnom regionu (28,9%).

Grafik 22: Čitanje članka i/ili obraĎivanje teme globlanog zagrijavanja u školi

U 18,35% slučajeva učenici/e znaju šta je efekat staklene bašte, dok je gotovo tri četvrtine (73,5%)

čulo za ovaj pojam, ali ne zna šta se podrazumijeva pod istim. Posmatrajući dobijene podatke po

regionalnoj pripadnosti opština, uočava se da su anketirani srednjoškolci sa sjevera (29,6%) u većoj

mjeri upoznati sa pojmom efekat staklene bašte od vršnjaka iz centralnog (15,6%) i juţnog regiona

(10,7%). Oni koji znaju šta se podrazumijeva pod efektom staklene bašte najčešće ističu da je u

pitanju „sunčeva svjetlost koja prodire do Zemlje, ali se pod uticajem štetnih gasova tu zadrţava, a

samo jedan dio se vraća u svemir“ (65,5%).

Box 2: Šta je efekat staklene bašte?

“Efekat staklene baste predstavlja zagrijavanje atmosfere usljed smanjenja odlazećeg sunčevog zračenja, a kao

rezultat koncentracije gasova, kao što je ugljen-dioksid.” Izvor : Agencija za zaštitu ţivotne sredina, 2000. http://glossari.eea.europa.eu

Ovaj efekat je prvi uočio francuski matematičar i fizičar Jean Baptiste Fourier 1824. godine proučavajući način na koji se odrţava prosječna temperatura na Zemlji. On je kroz odnos količine primljenog zračenja od Sunca i

emitovanog infracrvenog zračenja sa površine Zemlje, konstatovao da je Zemlja toplija za oko 300C nego što se moglo očekivati. Na osnovu sprovedenih istraţivanja zaključio je da dolazi do zadrţavanja infracrvenog sunčevog

zračenja, pa se atmosfera ponaša kao staklo u staklenoj bašti, koje omogućava sunčevim zracima da nesmetano uĎu kako bi zagrijali vazduh unutra, ali, sa druge strane, sprečavaju izlazak toplote.9 Ipak, efekat staklene bašte

9 Harris, J. M. (2009), Ekonomija životne sredine i prirodnih resursa: Savremeni pristup, DATA STATUS, Beograd

Pročitao članak33,3%

Ovu temu smo

obraĎivali u školi 41,7%

Ništa od navedenog

24,9%



28

je veoma značajan, jer omogućava ţivot na Zemlji. Bez ovog efekta, prosječna temperatura površine Zemlje bi

iznosila oko -180C, umjesto 150C.10

Slika 1. Proces stvaranja efekta staklene bašte

Izvor: Okanagan University College in Canada, Department of Geography; EPA; IPCC; UNEP i WMO

Grafik 23: Da li znaš šta je efekat

staklene bašte?

Grafik 24: Šta se podrazumijeva pod

efektom staklene bašte?

Učenike/ce smo upitali da li su upoznati sa posljedicama efekta staklene bašte i njih 63,8% je objasnilo

da se radi o: zagrijavanju Zemlje, oštećenju ozonskog omotača i stvaranju velike količine ugljen

dioksida što negativno utiče na ţivot na zemlji. U ostalim slučajevima anketirani učenici/e nijesu znali

koji su efekti staklene bašte što pokazuje da je stvarni nivo znanja o ovoj temi niţi od onog koji

smatraju da imaju.

Učenici smatraju da na pojavu globalnog zagrijavanja najveći uticaj ima ugljen dioksid (47,0%), gasovi

iz fabrika (8,6 %), azot i freon (7,8% i 6,3%). U 17,0% slučajeva učenici/e su naveli da ne znaju koje

materiju utiču na pojavu globalnog zagrijavanja.

10 Ibid

Da 18,3%

Čuo sam, ali ne znam šta

je to73,5%


pojam8,2%

65,5

10,9

10,9

3,6

3,6

3,6

1,8

Sunčeva svijetlost prodire do zemlje, ali se jedan dio zadrţava i drugi dio vraća u svemir

Zagrijavanje Zemlje

Negativan uticaj na ţivot na zemlji

Bašta za uzgajanje biljaka

Kisjele kiše

Klimatske promjene

Stvaranje velike količine ugljen dioksida


29

Box 3: Gas koji ima najveći uticaj na pojavu globalnog zagrijavanja11

“Brojne studije ukazuju da klimatske promjene nastaju kao posljedica gomilanja gasova sa efektom staklene

bašte, u prvom redu ugljen-dioksida. Ovi gasovi omogućavaju da atmosfera ne apsorbuje svu energiju, već

jedan njen dio ponovo vraća na Zemlju, prouzrokujući globalno zagrijavanje. Ugljen-dioskid, prirodni gas, koji

nastaje sagorijevanjem fosilnih goriva (nafta, gas i ugalj), sagorijevanjem biomase i korišćenjem zemljišta.

Godišnje emisije ugljen-dioksida porasle su izmeĎu 1970. i 2004. godine za oko 80%, a u ukupnim emisijama

učestvuje sa preko 75%.”

Većina ispitanika je identifikovala industriju/fabrike i saobraćaj/automobile (32,2% i 30,7%) kao jedne

od glavnih uzroka pojave globalnog zagrijavanja. Mali procenat učenika/ca je naveo poljoprivrednu

proizvodnju (2,2%) i proizvodnju električne energije (9,6%) kao aktivnosti koje najviše doprinose

pojavi globalnog zagrijavanja.

Box 4: Šta najviše doprinosi globalnom zagrijavanju?12

Sadašnji nivo gasova sa efektom staklene bašte u atmosferi je najveći u posljednjih 650.000 godina13 i iznosi,

otprilike, oko 430ppm CO2e, sa godišnjim povećanjem od 2,3ppm. PoreĎenjem podataka 2000. i 2005. godine, uočava se trend rasta ukupnih emisija od 11,2%. Sektor industrije je u posmatranom periodu zabiljeţio najveće

povećanje emisija od 27,3%. Dok, u strukturi ukupnih emisija, više od jedne četvrtine emisija dolazi iz energetskog sektora, 28,6% u 2005. godini.

Izvor: WRI (2010), Climate Analysis Indicators Tool (CAIT) Version 8.0, dostupno na web stranici: http://cait.wri.org

11 “Uticaj klimatskih promjena na ekonomski rast i razvoj-uzroci i posljedice“, Slavica Nikolić, magistarski rad 12 Ibid 13 Siegenthaler U, Stocker T.F, Monnin E, et al (2005), Stable carbon cycle-climate relationship during the late Pleistocene, Science 310: 1313-1317

10.32812.365

4.469 5.2074.845 5.374

3.522 3.7441.579

1.7431.3691.884

5.729 6.075

5.166 5.376

1.361 1.419

38.368

43.186

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

35.000

40.000

45.000

2000. 2005.

Električna energija Proizvodnja i građevinarstvo Transport

Ostala zapaljiva goriva Fugitivne (kratkotrajne) emisije Industrija

Poljoprivreda Korišćenje zemljišta i šumarstvo Otpad

Ukupno

Emisije energijeNeenergetske

emisjie Emisije energijeNeenergetske

emisjie

http://cait.wri.org/


30

Grafik 25: Aktivnosti koje najviše doprinose pojavi globalnog zagrijavanja

Skoro tri petine anketiranih (57,1%) je čulo za neku od posljedica nastalih pod uticajem globalnog

zagrijavanja i kao objašnjenje navode topljenje lednika (39,3%) i vremenske nepogode (20,8%). Kod

ispitanika koji su prilično upoznati sa pojmom globalnog zagrijavanja i znaju šta je efekat staklene

bašte uočeno je da su navodili i posljedice koje ne uzrokuje globalno zagrijavanje. U pitanju su:

oštećenje ozonskog omotača, bolesti ljudi i zagaĎenje prirode. U sjevernim opštinama uočava se veći

nivo upoznatosti sa uticajem globalnog zagrijavanja na okolinu i prirodu u odnosu na škole u

centralnom i juţnom regionu. Prema dobiejnim podacima, na sjeveru je 71,6% učenika/ca čulo za neku

posljedicu globalnog zagrijavanja na okolinu i prirodu, a u juţnim 62,5% i centralnim 48,9%.

Tabela 11: Posljedice globalnog zagrijavanja na okolinu i prirodu

Topljenje lednika 39,3

Vremenske nepogode 20,8

Oštećenje ozonskog omotača 6,9

Negativno utiče na biljni i ţivotinjski svijet 9,8

ZagaĎenje prirode 7,5

Kisjele kiše 5,8

Bolesti ljudi 4,0

Visoke temperature 2,9


Ostalo 0,7

Prema ocjenama učenika/ca, na skali od 1 – negativno do 5 – pozitivno, globalno zagrijavanje

negativno utiče na sve navedene aktivnosti, odnosno oblasti. Najštetniji uticaj globalno zagrijavanje

ima na zdravlje ljudi i biljni/ţivotinjski svijet (prosječna ocjena 1,54 i 1,55). Više od dvije petine

(41,6%) smatra da globalno zagrijavanje nema nikakvog uticaja na ekonomiju.

31,1%

9,9%

29,5%

11,0%

16,0%

0,8%

1,3%

0,3%

Industrija/fabrike

Energetska industrija/Proizvodnja ee

Saobraćaj/Automobili

Domaćinstva

Sječa šuma

Poljoprivredna proizvodnja

Ništa, u pitanju su prirodni procesi koji ne zavise od čovjeka

Drugo


31

Tabela 12: Ocijeni uticaj globalnog zagrijavanja na:

Odgovori na

postavljeno pitanje

(u %)

Prosječna ocjena

(na skali od 1-negativno do 5-pozitivno) Odgovori sa

ocjenama

1,2,3,4,5

Odgovori sa ocjenom

6 (NZ/BO)

Biljni i ţivotinjski svijet 98,7% 1,3% 1,55

Zdravlje ljudi 98,7% 1,3% 1,54

Vremenske prilike 97,5% 2,5% 1,59

Migracije stanovništva 94,3% 5,7% 2,30

Ekonomiju 92,4% 7,6% 2,48

Poljoprivrednu proizvodnju/Proizvodnju hrane

96,2% 3,8% 1,84

Prema rezultatima istraţivanja učenici/e pokazuju vrlo pozitivan stav prema ţivotnoj sredini i njenoj

zaštiti. Za devet od deset ispitanika (93,4%) zaštita okoline je vaţna što pokazuje i dodijeljena

prosječna ocjena koja iznosi 1,47 (na skali od 1–vrlo vaţna, 2-vaţna, 3-ne previše vaţna, 4-uopšte nije

vaţna). Uočena je pozitivna korelacija izmeĎu nivoa vaţnosti zaštite okoline i znanja o globalnom

zagrijavanju. Naime, ispitanici koji smatraju da je zaštita okoline vaţna pokazuju viši nivo znanja o

globalnom zagrijavanju.

Grafik 26: Vaţnost zaštite okoline

Učešće učenika/ca u akcijama i/ili dogaĎajima koje su imale za cilj očuvanje i zaštitu ţivotne sredine

moţe posluţiti za procjenu njihovog odnosa prema okolini. Učešće u akcijama koji su imali za cilj

očuvanje i zaštitu ţivotne sredine navodi 44,5% anketiranih. Posmatarjući po regionima, u sjevernim

opštinama je uočen veći stepen učešća u ovim akcijama, u odnosu na opštine iz centralnog i juţnog

regiona. Oni koji su učestvovali u nekoj aktivnosti iz oblasti zaštite ţivotne sredine ocijenili su istu kao

vrlo vaţnu.

Kada su u pitanju konkretne aktivnosti anketirani su najčešće navodili da se radilo o ureĎenju/čišćenju

školskog dvorišta, saĎenju drveća i drugih biljaka, pošumljavanju. Navedene aktivnosti su organizovane

od strane škole, odnosno profesora i nastavnika.

Vrlo vaţna60,7%

Vaţna32,8%

Ne previše vaţna5,9%

Uopšte mi nije vaţna

0,7%


32

Grafik 27: Učestvovanje u akciji koja je imala za cilj očuvanje i zaštitu ţivotne sredine

Svijest o negativnom uticaju odreĎenih aktivnosti, odnosno ponašanja ljudi na ţivotnu sredinu je u

velikoj mjeri prisutan kod učenika/ca srednjih škola. Prema njima, na ţivotnu sredinu negativan uticaj

imaju voţnja automobila na fosilna goriva (76,6%) i korišćenje dezodoransa (60,6%). Prema ocjeni

ispitanika pozitivan efekat na ţivotnu sredinu ima pošumljavanje (78,5%), sportske aktivnosti

(bavljenje sportom-64,0% i voţnja biciklom-63,4%) i recikliranje otpada (61,8%).

Tabela 13: Procjena uticaja akcija/ponašanja ljudi na ţivotnu sredinu (%)

Negativno Uglavnom

negativno

Bez

uticaja

Uglavnom

pozitivno Pozitivno

Ne

znam/bez odgovora

Recikliranje otpada 7,9 4,1 3,8 19,9 61,8 2,5

Potrošnja električne energije 20,2 38,2 22,1 8,2 7,3 4,1

Voţnja bicikla 3,2 0,9 21,1 9,1 63,4 2,2

Potrošnja vode 16,4 33,1 28,7 8,5 9,1 4,1

Korišćenje dezodoransa 60,6 23,3 8,8 1,6 3,8 1,9

Voţnja automobila na fosilna goriva 76,6 14,2 3,5 1,9 1,9 1,9

Čitanje knjiga, časopisa 2,8 9,5 41,0 6,6 37,2 2,8

Izgradnja stambenih, poslovnih

prostora, saobraćajnica 11,7 42,9 24,0 9,8 9,1 2,5

Voţnja avionom 39,1 41,0 11,0 4,4 1,9 2,5

Bavljenje sportom i sportskim aktivnostima

1,3 0,3 26,2 6,3 64,0 1,9

Pošumljavanje zelenih površina 3,2 2,2 2,8 11,0 78,5 2,2

Od ukupnog broja anketiranih skoro svaki drugi učenik/ca (47,9%) primjenjuje neku mjeru u kući i/ili

školi koja ima za cilj zaštitu ţivotne sredine. U najvećem broju slučajeva se radi o bacanju otpadaka na

predviĎenim mjestima za to, štednji električne energije, reciklaţi i zaštiti ţivotne sredine. Primjena

mjera u kući i školi sa ciljem zaštite ţivotne sredine je najčešće prisutna u sjevernom (54,3%), a manje

u centralnom regionu (46,7%) i juţnom regionu (42,8%).

Da44,5%

Ne55,5%


33

Grafik 28: Primjena mjera/aktivnosti u cilju zaštite ţivotne sredine

Veoma visok procenat anketiranih (81,4%) je izrazio spremnost da roditeljima/prijateljima ukaţu na

koji način i oni mogu doprinijeti smanjenju emitovanja štetnih gasova u atmosferu. Nivo upoznatosti sa

pojmom globalnog zagrijavanja utiče na spremnost ispitanika da drugima ukaţu na koje sve načine

mogu doprinijeti smanjenju emitovanja štetnih gasova u atmosferu. Naime, oni koji su “prilično

upoznati” pokazuju veću spremnost od ispitanika koji nijesu čuli za ovaj pojam. Spremnost da znanja i

informacije o načinima koji mogu doprinijeti smanjenju emitovanja štetnih gasova prenesu svojim

roditeljima/prijateljima je u većoj mjeri prisutna u školama iz sjevernog (90,1%), nego iz juţnog

(80,4%) i centralnog regiona (77,8%).

Grafik 29: Spremnost da roditeljima/prijateljima ukaţu na načine smanjenja emitovanja

štetnih gasova u atmosferu

Prema dobijenim rezultatima moţe se zaključiti da se anketirani/e učenici/e u u svakodnevnom ţivotu

ne ponašaju na ekološki prihvatljiv način što negativno utiče na ţivotnu sredinu. Od aktivnosti koje

pozitivno utiču najčešće vrlo često gase svijetlo u prostoriji u kojoj niko ne boravi. U vrlo rijetkim

situacijama fotokopiraju materijale za školu ili druge vannastavne aktivnosti. MeĎutim, česta kupovina

vode i sokova u plastičnim flašama/bocama, kao i praksa da nakon korišćenja računar/TV/DVD

ostavljaju u “stand by” reţimu rada u značajnoj mjeri doprinose emisiji štetnih gasova i uzrokuju pojavu

globalnog zagrijavanja.

Da, u kući37,9%

Da, u školi10,0%

Ne21,5%

Ne znam30,6%

Da81,4%

Ne18,6%


34

Tabela 14: Učestalost sljedećih aktivnosti/ponašanja (u %)

Često Rijetko Nikada

Ne znam/bez

odgovora

Fotokopiranje knjiga, svesaka, školskog materijala, e-mailova 43,2 47,9 7,9 0,9

Računar, TV, DVD ostaje da radi na stand by reţimu rada 48,3 28,7 22,7 0,3

Kupuješ vodu, sokove u plastičnim flašama/bocama 75,4 21,5 2,8 0,3

Nakon punjenja baterije za kompjuter, mobilni itd. punjač

ostane u utičnici 47,6 22,7 29,3 0,3

Odvajanje/selektovanje otpada 22,1 25,2 52,4 0,3

Korišćenje gradskog prevoza 33,4 18,3 47,9 0,3

Voţnja taksijem/automobilom 38,5 31,9 29,7

Dok pereš zube, ruke voda teče 42,6 26,2 30,6 0,6

Gasiš svjetlo u prostoriji u kojoj niko ne boravi 64,0 29,3 6,6

Anketiranima je u prosjeku potrebno 37 minuta da doĎu od kuće do škole bez korišćenja automobila,

taksija ili gradskog prevoza.

Učenici/e pokazuju visok nivo spremnosti da u budućnosti preduzmu neke od mjera sa ciljem zaštite

ţivotne sredine ili smanjenja emisije štetnih gasova. Oni ističu da su spremni da štede električnu

energiju (79,7%), odvajaju otpad za recikliranje i koriste javni prevoz, pješače, voze biciklo (76,7% i

74,8%). U budućnosti su najmanje spremni da se manje voze automobilom/taksijem (41,3%), da

smanje korišćenje plastične ambalaţe/plastičnih kesa (37,7%), da kupuju proizvode sa ekološkom

oznakom (38,4%) i da koriste reciklirani papir (36,7%).

Grafik 30: Da li si spreman/na preduzeti neku od mjera u cilju zaštite ţivotne sredine ili

smanjenja emisije štetnih gasova u atmosferi?

Prema rezultatima istraţivanja učenici/e prepoznaju globalno zagrijavanje kao ozbiljan problem sa

kojim se svi suočavamo. Prema njihovom mišljenju, na skali od 1-vrlo ozbiljan problem do 5–uopšte

58,7

79,7

76,7

72,5

62,3

61,6

74,8

63,3

41,3

20,3

23,3

27,5

37,7

38,4

25,2

36,7

Manje se prevoziti automobilom/taksijem

Štedjeti električnu energiju

Odvajati otpad za recikliranje

Racionalnije upotrebljavati vodu

Manje upotrebljavati plastičnu ambalaţu, plastične kese

Kupovati proizvode sa ekološkom oznakom

Koristiti javni prevoz, bicikla, pješačenje

Koristiti reciklirani papir

Da Ne


35

nije problem, globalno zagrijavanje predstavlja vrlo ozbiljan problem za Svijet i Evropu (prosječna

ocjena 1,49 i 1,89). Za Crnu Goru i okruţenje globalno zagrijavanje predstavlja ozbiljan problem sa

srednjom ocjenom 2,23 i 2,15.

Tabela 15: Da li globalno zagrijavanje predstavlja ozbiljan problem za:

Prosječna ocjena (na skali od 1-vrlo ozbiljan

problem do 5-uopšte nije problem)

Crnu Goru 2,23

Region 2,15

Evropu 1,89

Svijet 1,49

Srednjoškolci pokazuju veliku zainteresovanost za učenje i razgovor na temu globalnog zagrijavanja i

njih 69,3% je mišljenja da je u pitanju zanimljiva tema. Kao objašnjenje za navedeni stavi ističu da se

zanimljivost teme ogleda u mogućnosti da steknu nova znanja iz oblasti globalnog zagrijavanja,

očuvaju prirodu, kao i da je to oblast o kojoj će se sve više govoriti u budućem periodu.

U 30,7% slučajeva učenici/e ističu da globalno zagrijavanje nije zanimljiva tema jer nijesu

zainteresovani da uče o tome, prilično im je nebitna i nezanimljiva tema i iz tog razloga ne ţele da stiču

dodatna znanja iz ove oblasti. Globalno zagrijavanje je zanimljiva tema za učenike/ce srednjih škola iz

sjevernog regiona (87,2%), nego iz juţnih (60,0%) i centralnih opština (64,4%).

Grafik 31: Da li globalno zagrijavanje smatraš zanimljivom temom

za učenje/razgovor?

Učenici/e su istakli u 31,5% slučajeva da u školi imaju predmet u kojem se uči o globalnom

zagrijavanju i u najvećem broju slučajeva su izdvojili biologiju, geografiju i ekologiju.

Anketirani su zainteresovani za sticanje dodatnih znanja o uzrocima i posljedicama globalnog

zagrijavanja (62,1%) i kao najpogodniji način usvajanja znanja navode školu, Internet i TV. Za

usvajanje dodatnih informacija zainteresovanost posebno izraţavaju djeca iz gradskih sredina. Polazeći

od regionalne pripadnosti opština u kojima je sprovedeno istraţivanje dobija se podatak da su ispitanici

iz sjevernih opština (85,2%) najviše zainteresovani za dobijanje informacija o ovoj temi.

Da69,3%

Ne30,7%


36

Grafik 32: Zainteresovanost za dobijanje više informacija o globalnom zagrijavanju,

uzrocima i posljedicama?

Da62,1%

Ne37,9%


37

Dio 5 ZAKLJUČAK


38

Na osnovu prikazanih rezultata moţe se zaključiti da učenici osnovnih i srednjih škola14 posjeduju

odreĎeni stepen znanja o globalnom zagrijavanju, odnosno klimatskim promjenama i njihovim

uticajima. MeĎutim, stvarni nivo znanja je niţi od samoprocijenjenog. Kako se radi o pojavi koja ima, a

vrlo je izvjesno da će imati još izraţeniji uticaj na gotove sve aspekte ljudskih aktivnosti, potrebno je:

Raditi na daljoj edukaciji i informisanosti učenika, sa posebnim akcentom na djecu iz ruralnih

sredina, odnosno čitave populacije. Jer, problem moţe biti efikasno riješen samo ako se dobro

razumije. Preduzimanje različitih dugoročnih edukativnih kampanja i programa bi

rezultiralo ţeljenim promjenama, od društveno prihvatljivih stavova, ka društveno prihvatljivom

ponašanju i preduzimanju stvarnih akcija.

UvoĎenjem predmeta ili u okviru postojećih više paţnje posvetiti ovoj temi,

organizovanjem predavanja, radionica, seminara o globalnom zagrijavanju, klimatskim

promjenama, obnovljivim izvorima energije i energetskoj efikasnosti dodatno informisati

učenike i omogućiti im da steknu dodatna znanja. Posebnu paţnju posvetiti organizovanju

akcija iz navedenih oblasti koji će kroz direktno uključivanje učenika/ca, zasnovanim na

iskustvenim tehnikama i praktičnim primjerima, omogućiti razvijanje svijesti o značaju i

efektima koji se mogu ostvariti njihovom primjenom.

Na nivou pojedinca potrebno je preduzeti odgovarajuće mjere koji će rezultirati

smanjenjem traţnje za proizvodima koji zagaĎuju ţivotnu sredinu. Tu se, u prvom

redu, misli na podizanje nivoa svijesti i informisanja učenika/ca o tome koliko njihovi

svakodnevni izbori/ponašanja u potrošnji utiču na pojavu globalnog zagrijavanja/klimatskih

promjena. Kupovinom proizvoda i usluga sa ekološkom oznakom, djeca kao potrošači mogu

doprinijeti daljoj promociji ekološkog ponašanja.

14 U osnovnim školama su ispitivani Ďaci sedmih, osmih i devetih reformisanih odjeljena, a u srednjim prvog, drugog i trećeg razreda.

Documents

Istraživanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim