ISTORIJA SRBIJE

5/9/2018 ISTORIJA SRBIJE - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/istorija-srbije 1/70

ISTORIJA SRBIJE

Vladimir Ćorović

Slovensko naseljavanje Balkana

1



Sloveni, koji su živjeli, iako mnogobrojni, nepoznati bliže Evropi i njezinim piscima, sve izakarpatskih gora i od Visle do Azovskog mora, javljaju se u historiji sa svojim imenom tek uVI stoljeću, kada su došli nadomak grčkih granica, potisnuti iz svoje postojbine od raznihnaroda u opštem pomijeranju tih vremena. Ime Sloveninj označava ljude koji žive okorijeka. Čitav niz imena izvora i potoka očuvan je do sada s tim imenom: Slovac, Slovinje,Slovin, Slavnica itd. Prvi puta se spominje to ime u teološkim pitanjima i odgovorima

Pseudo-Cezara Nazijanskog, S gornje strane Dunava. U prvoj polovini VI stoljećasavremeni vizantijski pisac Prokopije navodi da Sloveni zajedno sa Antima zauzimajunajveći dio prostora na drugoj obali rijeke. Dakle, Sloveni su tu stigli tokom drugepolovine V stoljeća i na početku VI stoljeća, zajedno sa hunskim i bugarskim četama, kojesu nadirale iz istočnijih krajeva Evrope i potiskivale Slovene imajući ih više kao podanikenego kao saveznike. Naročito bjehu na udaru slovenska plemena iz karpatskih klanaca,od Dnjestra do mora, ona koja spominje savremeni Jordanes (Sclaveni, Sclavani), kuda sunajviše i najlakše prodirali nadirači, da bi se skupili u obje dunavske doline. Radi ovisnostiod tih zavojevačkih naroda slovensko je narodno ime kod mnogih zapadnih pisaca iplemena dovelo u etimološku vezu sa latinskim nazivom robova: Sclavanus-Sclavus.Protiv tih novih dunavskih neprijatelja Justinijan, u oskudici dovoljne vojske postavi dobrezapovjednike: najprije svog sinovca Germana, pa posle Hilvuda (531g.), porijeklom Anta.Međutim, poslije te dvojice ne dođe niko, da ih dostojno zamijeni i pritisak napadača

postade sve teži. U to vrijeme izbi i pobuna u Carigradu protiv cara, a nakon togauslijediše ratovi sa Vandalima u Africi, i 535g. dugotrajni rat u Italiji protiv Istočnih Gota.Zauzet na toliko strana car ne uspijeva da obrati punu pažnju događajima oko Dunava.Radi toga Sloveni, Anti i Bugari postaje sve slobodniji i sve nasrtljiviji i sve se višeučvršćuju na području oko Dunava. U oskudici svoje vojske zauzete ratovima u Italiji,Vizantijci su tražili pomoć i u drugih plemena, koja su prelazila Dunav i postajala njihovipodanici. U borbama protiv Gota carevom vođi Velizaru, poslije zauzeća Pontusa, dolazi upomoć 1600 konjanika sa vizantijskim zapovjednicima, ali sa vojnicima sastavljenim odHuna, Slovena i Anta.Iskoristivši zaposlenost Vizantije na drugim stranama, Sloveni su prelazili Dunav i išli upljačku. Justinijan je Slovenima ponudio pogodbu. Pod uslovom da brane upadanjaHunima i Bugarima, on im je davao stari grad Turis, podignut nekad od cara Trajana, izemlju okolo njega, obećavši im uz to podršku i dosta novaca. Za Slovene je to bio dokazviše o oslabjeloj snazi moćne carevine. Najzad, 542g. strahovita kuga pohara Carigrad idruge gusto naseljene gradove, a i sam Justinijan jedva je prebolio. Nakon toga još su biliučestali prodori i pljačkaški pohodi Slovena južno od Dunava.Savremeni pisac Jovan Efeski, jedan jermenski pisac piše da Sloveni pljačkaju „čitavuHeladu, tesalske i tračke pokrajine“, ali je međutim važnije, da oni ne napuštaju odmahzemlju u koju provale, nego da tu počinju da „stanuju sasvim slobodno i bez straha, kaona svom vlastitom području“ (584g.).Sloveni su vrlo dobro osjećali, da Vizantijska imperija nema dovoljno vojske, koja bi moglada spriječi njihovo nadiranje na Balkan. Videći da su granice nedovoljno branjene, Slovenisa Avarima zajedno prelaze tamo praćeni porodicama; a kako je bilo sve manje vojničkihvizantijskih pokušaja da se oni silom odbiju, to je tip ovih prelaza postepeno gubiokarakter vojničke borbe. Kod Slovena bilo je vjerovatno prelaženja na vizantijsko područje

još i s toga, da bi se izbjeglo surovosti avarske vlasti. Vijesti iz sredine VII stoljeća već jasno govore o jakim i stalnim slovenskim kolonijama na Balkanu. Proces kolonizacijeizvršen je, dakle u tom vremenu, kad je Vizantija bila sva zauzeta svojim teškim inapornim borbama i krizama na istoku.Vizantijski car Porfirogenit Konstantin pripovijeda, s nešto legendarnih elemenata, da suza vrijeme vlade cara Hiraklija počele prve seobe Srba i Hrvata na Balkansko poluostrvo.Napomenuvši da su Hrvati došli na jug prije Srba sa sjevera, gdje su im bili najbližisusjedi, na granicama franačke države. S carevim odobravanjem, i vjerovatno sa neštonjegove pomoći, Hrvati su potisnuli Avare i nastanili se u toj oblasti.I za Srbe je slično pričanje. Dva su brata, kazuje isti vizantijski car, naslijedila u vlasti oca;pa je jedan s pola naroda krenuo u Vizantiju i došao sve do Soluna. Poslije nekog vremenati se Sloveni vratiše nazad, ali prešavši Dunav, predomisle se i zamole cara, prekobeogradskog zapovjednika, da im ustupi drugu zemlju za nastanjivanje. Car im dade ove

od Avara opustošene zemlje: Rašku, Zetu, Neretljansku krajinu, Zahumlje, Travuniju iKonavlje.

2



Sam car Konstantin naveo je još jedno pričanje: da su Hrvati došli na jug iz BijeleHrvatske, a Srbi iz Bijele Srbije, Bojke, odnosno neka njihova plemena sa Visle. Na osnovuarapskih pisaca putnika X stoljeća došlo se do zaključka, da je Bijela ili Velika Hrvatskaobuhvatala dobrim dijelom istočni dio bivše Čehoslovačke; a Bijela Srbija Galiciju ipodručje oko izvora Dnjestra i Visle.

Prva srpska država

U čitavoj polovini IX stoljeća Vizantija je patila od unutrašnjih nereda. Borbe okoprijestola, borbe oko ikona i teške finansijske krize podijelile su građane u ljuto zavađenetabore, koji su u slijepoj mržnji često zaboravljali velike državne interese. Na računVizantije jačali su Bugari i Arapi.Srbi su za ovo vrijeme u Raškoj, u svojim klancima, ne budući nikom na udaru, živjelidosta povučeno, u svojoj staroj plemenskoj organizaciji. Priznavana je po imenu vrhovnavlast Vizantiji, koja je u tom zaturenom i od prijestolnice odvojenom kraju jedva osjećala.Zemljom su upravljali domaći vladari veliki župani, po pravu nasljeđa. Kad je međužupanima izbio jedan, koji je naturio za „velikog“, neda se utvrditi, ali njegova vlast nije još uvijek bila tolika, da je isključivala uticaj i saradnju drugih župana. Zemlja je biladijeljena među braću vladarevu, a najstariji, kao vladar, imao je izvjesnu domaćinsku

vlast u zadruzi. Neki od tih vladara poznati su samo po imenu: Višeslav, pa njegov sinRadoslav, pa sin ovog Prosigoj. Tek sa Višeslavovim praunukom Vlastimirom dolazi viševijesti. Do njegova vremena, piše Konstantin Porfirogenit, „življahu Bugari sa Srbljimamirno kao susjedi, pazeći jedni druge“. Bugarski vladar Presjam (836-852g.) prekinuo jetu idilu. Bugarskim osvajanjima stala su na put srpska plemena, koja su se počela zbogopasnosti, čvršće zbijati oko Raške. Na Kolubari, na Moravi i na Kosovu Bugarima je bilaudarena brana. Zbog toga Presjam odluči da pokori Srbe, ali mu nije uspjelo. Poslije trigodine borbe po teško pristupačnim klancima i šumama Bugari su morali da odustanu odsvoje namjere. Datum tih borbi nije siguran, ali vjerovatno pada negdje između 840-850g.Nesumnjivo je, da je Vlastimirov ugled uslijed toga znatno porastao.Presjamov sin Boris obnovio je prema Srbima ofanzivnu politiku svoga oca. PoslijeVlastimirove smrti vladala su nad Srbijom tri njegova sina Mutimir, Strojimir i Gojnik,razdijelivši među sobom očevu zemlju. Boris, vjerujući da Bugari sad neće naići na ranijiotpor, krenu na Srbiju svojom vojskom, ali Srbi i ovog puta ostadoše pobjednici. Oni čak izarobiše Borisovog sina Vladimira. Poslije sklopljenog mira, Boris je zamolio sigurnupratnju do granice i dobio je. Negdje kod Rasa, tj.današnjeg Novog Pazara, bila jesredinom IX stoljeća, granica raške države. Boris je dao Mutimirovićima velike darove, aoni njemu dva roba, dva sokola, dva psa i 90 koža. Bugari su tvrdili da je ovo davanje sasrpske strane bilo obavezno, dakle kao neka vrsta danka. Pohod Borisov, prema tome, oninisu smatrali da je završen porazom, nego nekom vrstom dogovora. Srbi nisu bili mnogosigurni u dalje borbe i s toga su rado prihvatili ponuđenu pogodbu, tim prije, što ih Bugarinisu dirali u posjedu niti mijenjali njihovo unutrašnje uređenje.

Pokrštavanje Južnih Slovena

Došavši na Balkan Južni Sloveni su tu već zatekli potpuno razvijenu hrišćansku kulturu.Postepenim vezama sa starosjedilačkim elementima oni primaju ponešto od nje, pa jojposlije prilaze s više povjerenja, najprije kao pojedinci, a kasnije kao cjelina.Slabom napredovanju hrišćanstva kod Južnih Slovena inicijativom od vizantijske stranekrivi su ne samo slovenski konzervatizam i nepovjerenje, nego u istoj mjeri i političkaprotivnost prema Vizantiji i ustručavanje da se s njim uđe u tješnje veze, kao i zatrovanevjerske prilike među samim Grcima. Od VII-IX stoljeća tamo ne prestaju jeretičke sekte,vjerska gonjenja i krvave borbe u ime vjere. Naročito se bjehu raspalile strasti za vrijemeborbe oko ikona, koja je ispunila cijeli jedan vijek. Na zapadu je hrišćanstvo bilo sumnjivoradi toga, što je dolazilo iz Bavarske ili Furlanske, odnosno iz Njemačke i Italije, sa onihstrana, odakle je prijetilo i političko zavojevanje.Padom avarske države i afirmacijom franačke snage akcija hristijanizacije pošla je znatnobrže. Naročito su se mirili sa stvorenim stanjem neki od knezova i velikaša, koji su tim

htjeli da pokažu svoju lojalnost prema novoj državi. Primanje hrišćanstva postalo jegotovo identično s priznavanjem franačke vrhovne vlasti. Među Slovencima taj je procesuzeo toliko maha, da je već u prvoj polovini IX stoljeća najveći dio uglednijeg svijeta

3



pripadao Hristovoj vjeri. I među Hrvatima hrišćanstvo se širilo u većoj mjeri franačkimuticajem. Ninska crkva, u kojoj je stvoreno sjedište za hrvatskog biskupa, posvećena jegalskom svecu Aselu. Za Sv.Urza se izrično kaže, da je u Dalmaciji pokrstio mnogepagane baš u vrijeme Karla Velikog.Kod Srba je hrišćanski uticaj u to vrijeme bio najslabiji. Vizantijska kultura jedva jeprelazila granice Šare i Kosova, a sa sjevera Franci nisu prelazili preko Save i Dunava, a

sa zapada dijelila ih je od primorja, osim u južnom dijelu od Neretve i Bojane, hrvatskadržava. U najvećem dijelu do njih je hrišćanstvo moglo doći samo posrednim putem prekoBugarske i Dalmacije.Slovenske kolonije u blizini većih grčkih mjesta, kao npr.Soluna, ili u oblastima daljim odgustih saplemeničkih naselja, gdje su bile više izložene uticaju svoje neslovenske okolice,primale su hrišćanstvo po prirodnom procesu asimilacije. Među tim Slovenima stvoreni suprvi osnovi za hristijanizaciju ostalih saplemenika. Tu se izradila, polagano, slovenskacrkvena terminologija i slovenski se jezik počeo upotrebljavati za prevođenje grčkihcrkvenih tekstova. Slovenski apostoli iz Soluna, Ćirilo i Metodije, tu su našli oslonca zasvoje spremanje slovenske liturgije i propovijedi.Glavna aktivnost u pokrštavanju Južnih Slovena počinje ipak od sredine IX stoljeća, i topod pritiskom izvjesnih političkih događaja. Moravski knez Rastislav, u sukobu saFrancima, morao je da traži saveznika, i našao ga je u Vizantiji. Hristijanizacija njegovih

podanika od vizantijskih povjerenika bila je samo jedno sredstvo za čvršće veze i jednagarancija Vizantiji za produženje njenog uticaja. Kao carevi povjerenici upućeni su uMoravsku 863g. dva brata Ćirilo i Metodije. Izbor je pao na njih iz dva razloga. Prvi je tajšto je Konstantin (Ćirilo u kaluđerstvu) bio carev prijatelj i njemu lično odan, a sem togavrlo učen i ugledan. On je bio bibliotekar u carigradskoj Svetoj Sofiji i učitelj filozofije.Metodije, njegov brat, bio je ranije upravnik jedne slovenske oblasti pa se poslije odrekaosvjetovnog života i povukao u manastir. Drugi razlog je taj što su obojica dobro poznavalaslovenski jezik i što su kao Solunjani, dolazili s njima u bliži dodir, i kao takvi najboljemogli znati šta treba poduzeti za novu misiju i koliko se mogu koristiti prethodnim radom.S njihovim radom u vezi su i počeci slovenske pismenosti. Dotada kod Slovena ili uopštenije bilo pismenosti (nego se pomagahu rabošima, pomoću crta i rezova), ili su, premapodručju, upotrebljavana latinska i grčka pismena, podjednako nepogodna da izrazemnoge osobenosti slovenske fonetike. Konstantin s toga podešava za Slovene novuazbuku. Uglavnom uzima grčko kurzivno pismo s nekoliko znakova iz njemu dobropoznatih istočnjačkih alfabeta, i tako stvara novo slovensko pismo zvano glagoljicu.U Moravskoj je carevo izaslanstvo, s Ćirilom i Metodijem, bilo vrlo dobro primljeno i počelo je odmah s uspjehom da djeluje, ali ne zadugo. Franci nisu mogli dozvoliti, da se jedanslovenski knez na njihovoj granici tako lako odmetne od njih i veže sa Vizantijom, i s togasu protiv Rastislava upotrijebili silu i nagnali ga na pokornost. Ćiril i Metodije morali su ićiu Rim, da tamo objasne svoje djelovanje. Ćiril (koji se tek u Rimu zakaluđerio i dobio toime) napravio je tamo lijep utisak i dobio je odobrenje svog rada, ali ga lično nije mogaoiskoristiti, jer je uskoro umro. Umro je 869g. i sahranjen sa mnogo počasti u crkviSv.Klimenta, čije je mošti našao na Herzonu i prenio ih u Rim. Metodije, koji je u Rimuprimio svećenički čin, vratio se natrag, ali u Panoniju, knezu Kocelju. Papa je dozvolioslovensku službu; tražio je samo da se na misi apostol i jevanđelje čitaju najprije na

latinskom, a onda na slovenskom jeziku. U Panoniji je Metodije razvio veliku aktivnost iradi nje postavljen za vrhovnog vjerskog poglavara panonske crkve. Ali njemačkosvećenstvo nerado je gledalo njegov rad u svojoj domeni. On je bio zatvoren i odvedennegdje u Švabenland i fizički mučen. Spašen je papinim posredovanjem, i nakon toga jemorao ponovo preći u Moravsku. Šireći vjeru, prevodeći crkvi potrebne knjige, Metodije jeipak izdržao na svom opasnom mjestu sve do svoje smrti 885g. Nakon njegove smrtiNijemci proganjaju njegove učenike.Najveći dio učenika Ćirila i Metodija sklonio se na Balkan. Jedne, koji su prodani u roblje,otkupio je jedan vizantinski legat u Mlecima i uputio ih u Carigrad, gdje ih je car Vasilijelijepo primio i jedne zadržao, a druge poslao u narod. Drugi su našli utočište u Bugarskojgdje ih je također knez Boris lijepo primio. Od Metodijevih učenika poznat nam Kliment,koji je djelovao u kraju oko Ohrida, koji poslije njega preuzima Naum. Njihovom zaslugomu Devolu i Ohridu stvorila se prava škola slovenske pismenosti i hrišćanskog obrazovanja.

Kliment (umro 916g.) je preživio Nauma, koji se pred kraj života povukao u svoj manastiru Ohridu gdje je umro 910g.

4



Srbija između Vizantije, Hrvatske i Bugarske

Sinovi Vlastimirovi neostadoše u slozi. Najstariji, Mutimir, htio je da ima vrhovnu vlast ikako su se njegova braća, Strojimir i Gojnik tome opirala, on ih obojicu uhvati i pošalje uBugarsku, nalazeći u njenom vladaru pomagača za svoje ciljeve. U stvari Boris je htio dadobije uticaja na prilike u Srbiji i da pomaže tamo one koji bi se u svojoj politici oslanjali

na Bugare umjesto na Vizantiju. On stoga prognane knezove primi ljubazno, držeći ih kaooruđe za svoje potrebe, i tamo Klonimira, Strojimirova sina oženi sa jednom uglednomBugarkom.887g. Mlečani su poslali jednu ekspediciju protiv Neretljana koji su se bavili gusarstvom,ali je taj pohod loše prošao. Stoga septembra iste godine sam dužd Petar Kandijan, sa 12lađa iskrca se na kopno kod Makarske, ali pošto je ušao dublje u zemlju Neretljani gaporaziše i dužd pade u boju. Taj poraz ostavio je u Mlecima težak utisak. Zbog njega,dobrim dijelom, Republika 7.maja 888g. obnavlja savez sa talijanskim vladaremBerengarom protiv Slovena.Oko 890g. prodro je iz Hrvatske u Srbiju, poslije Mutimirove smrti, izbjegli njegov rođak,Petar Gojniković. On je svrgnuo Mutimirova sina i nasljednika Pribislava, učvrstio se uzemlji i ostao na prijestolu više od četvrtine stoljeća. Mutimirovi sinovi, trojica, bježeHrvatima i traže tamo sklonište i pomoć. Pokušaj srednjeg brata Brana da sa hrvatskom

pomoći sruši Petra nije imao uspjeha. Isto tako je i pokušaj Klonimirov iz Bugarske propao.Petar je sa Hrvatima prekinuo veze, iako su ga oni u početku podržavali, vjerovatno zbogtoga, što su najprije tražili nagrade za svoje usluge, a poslije pomagali njegoveneprijatelje. Petar se približio Bugarima, i siguran s te strane, počeo da se širi premazapadu, na račun humskih i neretljanskih vladara.Poslije smrti vizantijskog cara Lava 912g., bugarski gospodar Simeon pojačao je napadeprotiv Vizantije, iskorištavajući u Carigradu uobičajene krize oko nasljedstva. Carigradskadiplomatija u nevolji se obratila Srbima za pomoć. U bitki kod Ahelosa 917g., Simeon jestrahovito potukao Grke. Nakon toga jednu je vojsku uputio na Carigrad, a drugom jekrenuo na Srbe, da sruši Petra i dovede na vladu Pavla Branovića, unuka Mutimirova.Bugari pozvaše Petra na dogovor, a zatim ga na prevaru zarobiše i odvedoše u Bugarsku,gdje je umro u Simeonovoj tamnici. Vladu u Srbiji preuze bugarski štićenik Pavle Branović,priznavši Simeonovu vrhovnu vlast. Poslije tih svojih pobjeda Simeon se 918g. krunisao zacara.Vizantijski neuspjesi dovedoše do velikih promjena u Carigradu. Na čelo države dođezapovjednik flote Roman Lakapen, 919g. Ta promjena uvrijedi Simeona, koji je imaougovor sa Vizantijom da njegova kći postane njihova carica i da tako on sam dođe douticaja u Carigradu. Novi rat je bio neizbježan. U to vrijeme nalazio se u Carigradu srpskiknežević Zaharija, sin Pribislava, koji se pred Petrom sklonio bio u Hrvatsku. Vizantijskadiplomatija ponudi Zahariju, da s njenom pomoći izvede prevrat u Srbiji. Ali Zaharijinpokušaj nije uspio. Sam Zaharija je bio uhvaćen i poslat u Bugarsku, gdje je čuvan uokovima (920/21g.). Sigurno potaknut grčkim obećanjima, a možda i izazvan kakvomsurovošću Bugara, sam Pavle Branović se digao protiv Simeona. Ali kao i drugi prije njeganije imao uspjeha. Simeon posla sa svojom vojskom protiv njega Zahariju, za koga jedržao da ga je boravak u Bugarskoj naučio pameti. Pavle bi zbačen, a Zaharija dođe na

vlast 922g. Ali Zaharija nije bio Prijatelj Bugara, te ubrzo poče da sarađuje sa Vizantijom.Simeon posla novu vojsku na Srbiju, ali Srbi suzbiše tu vojsku s velikim bugarskimgubicima. Nakon toga Simeon posla novu vojsku na Srbiju, i uz nju, tobože kao novogkandidata na prijesto, Klonimirova sina Časlava. Zaharija se prepade od te nove sile ipobježe u Hrvatsku. Bugari ponovo na prevaru pohvataše sve srpske župane, pozivajućiih da se okupe i prihvate novog vladara Časlava, a nakon toga pohvataše veliki brojstanovništva i odvedoše u Bugarsku. Srbija je postala obična bugarska pokrajina.Poslije smrti cara Simeona 927g. Bugarska moć poče naglo opadati. Prva se odcijepila odBugarske Srbija. Za vrijeme uzajamnih borbi u Ugarskoj odluči Časlav Klonimirović daobnovi svoju otadžbinu. Sa četvoricom drugova 931g. pobježe iz Preslava u Rašku. Opustoši koja je tada vladala u Srbiji pričale su se na zainteresovanom carigradskom dvoruneobične stvari. Časlav je, govorilo se, zatekao u zemlji svega pedeset ljudi, koji su lutaliplaninama i hranili se lovom. Pričanje je nesumnjivo pretjerano, ali je vjerovatno da je

zemlja ličila na kakvo zgarište i da su putevi bili zapušteni. Takvu zemlju Časlavu nije biloteško „zauzeti“. On se obratio vizantijskom caru za pomoć, i car Roman prihvatio jenjegovu ponudu. Vizantija je dala za obnovu Srbije materijalna sredstva, koja su donosile

5



one izbjeglice što su se iz Bugarske, preko Carigrada, ili iz same Vizantije, vraćale uotadžbinu. Vratiće se i bjegunci iz Hrvatske i drugih susjednih zemalja. Za vlade caraKonstantina Porfirogenita, stalno pomagan od Vizantije kao njen štićenik, Časlav je uspioda znatno utvrdi svoju vlast i ojača Srbiju. Srbija je tada obuhvatala današnju Bosnu doPlive, Cetine i Lijevna na zapadu, Travunija i Konavlje priznavali su srpsku vlast, aZahumlje i Neretljanska oblast označavani su kao područje srpskog stanovništva i države.

Na istoku je srpska granica dopirala do Rasa, a prema sjeveru išla do Rudnika i možda doSave. Na jugu se Časlav naslanjao na srpska plemena u Duklji. Središte njegove države jebilo u današnjoj istočnoj Bosni i sjeveroistočnoj Hercegovini i zapadnoj Srbiji; od izvoraNeretve do zapadne Morave.959g. Mađari prodiru duboko u Vizantiju. Neki mađarski vođa Kiš upao je s vojskom uBosnu i plijenio je. Časlav se sukobi s njim negdje kod Drine i potpuno ga potuče, a sam jeKiš poginuo u toj borbi. Nakon toga mađarska vojska je pošla protiv Časlava i zatekla ganegdje u Sremu. Po noći, Mađari su potukli Srbe i uhvatili i samog Časlava i svu njegovumušku rodbinu. Po naredbi Kišove udovice, vezali su im noge i ruke i pobacali ih sve uSavu. To je bilo negdje oko 960g.Sa Časlavom je pala i njegova državna tvorevina. Nakon Časlava, Srbija se raspala umanje jedinice i takvo stanje je trajalo duže vremena.

Stefan Nemanja

Politička aktivnost Nemanjina, gotovo kroz cio njegov život, uslovljena je upornomborbom između Vizantije i Mađarske o prevlasti u sjevernim dijelovima Balkanskogpoluostrva. Zahvaljujući toj borbi, naročito nakon smrti cara Manojla, uspjelo jeNemanjinom državničkom talentu da Srbiju razvije kao važnog političkog činioca naBalkanu i da joj državni program među srpskim i srodnim slovenskim plemenima. OdNemanje počinje prava srpska država Srednjeg vijeka; do njegove pojave imali smo samohistoriju plemena, lokalne pokrete i lične pokušaje, ali nije bilo važne državne misli.Prije Nemanje, dvije glavne srpske oblasti, Zeta i Raška, bile su dva jaka i nepomirljivasuparnika. Zeta, kao primorska oblast bila je pod jakim uticajem romanske kulture i samnogo elemenata njene etničke tradicije. Bar, sa katoličkom arhibiskupijom, bio je jedanod glavnih rasadnika te kulture, a poslije Kotor i Dubrovnik djelovahu sa svoje strane. Svinatpisi pisani su na latinskom jeziku, kao i mnogo pominjana Dukljanska hronika. Poznata je činjenica, da početkom XII stoljeća, kada se Nemanja rodio, u unutrašnjosti, blizuPodgorice, nije bilo pravoslavnog svećenstva i da je novorođeni bio kršten po zapadnomobredu. Prema takvoj Zeti, stajala je konzervativna, patrijahalna Raška, u kojoj se čuvaonarodni jezik i s njim ostalo narodno naslijeđe. U njoj je uticaj istočne crkve, s narodnimslovenskim elementom bio veoma jak. Između takve dvije obalsti, po sili prilika, moralo jedoći do borbe.Nemanjina porodica porijeklom je iz Zete. Njegov otac zvao se Zavida i on nije bio ličnostod većeg značaja. On je za vrijeme dinastičkih borbi u Raškoj, poslije Bodinove iVukanove smrti, bio protjeran otuda i sklonio se na izvjesno vrijeme u Zetu. Tu mu se1114g. rodio Nemanja, u Ribnici kod Podgorice. Njegov otac uspio je da se vrati u Rašku

poslije poraza kralja Đorđa.U svojoj obalsti, u koju su spadale Podgorica, Ibar i Rasina do Morave, Nemanja je počeosvoje prvo administrativno-političko djelovanje. Ambiciozan i bez mnogo obzira on je htioda preskoči svoju stariju braću. Radi toga je bio omrznut od njihove strane. Nemanja je spočetka vodio grkofilsku politiku računajući da će pomoću nje doći prije do uticaja. Tako je dopro glas o njemu i do cara Manojla. Car je pri svom dolasku u Niš 1162g., pozvaoNemanju i bogato ga nagradio, davši mu oblast Dubočicu kod Leskovca kao vječnubaštinu i proglasio ga u njoj vladarem. Car je, dakle, uklonivši Desu, a davši naročiti uticajNemanji, svakako htio da u Srbiji stvori čistu situaciju. U slučaju novih zapleta saMađarskom nije htio da ima neprilika sa Srbijom.Car Manojlo u dva maha upada u, Mađarsku, 1163/64g. Zauzeo je Zemun i poharao Srem.Uz Grke su išli i obavezni odredi Srba. Druga grčka vojska, pod vođstvom Jovana Dukekrenula je na zapad i tom prilikom pokorila Bosnu i Dalmaciju. U Sremu i Dalmaciji grčku

vlast predstavljali su grčki namjesnici, dok su u Raškoj, Bosni i ostacima Zete vladalidomaći gospodari pod vrhovnom vlašću Grka. Zbog učešća srpskih trupa u grčkimpohodima, u Srbiji je izbio ustanak. Nije jasno kako se Nemanja našao kao protivnik Grka.

6



Car Manojlo je lično došao da uguši ustanak. Desu je u Raškoj smijenio Nemanjin starijibrat Tihomir. Ovaj s ostalom braćom uhvati Nemanju i baci ga u tamnicu. Iz tog zatvoraNemanja je uspio da se spasi, ali se ne zna ko mu je pomogao. Uspio je da ostane uRaškoj kao pobjednik i natjerao je braću u bijeg. Nakon toga Nemanja traži podršku kodMađara. Na to car posla protiv Nemanje njegovog brata Tihomira sa svojim pomoćnimčetama. Nemanja dočeka protivnika na Kosovu, kod Pantina i strašno ga potuče. Sam

Tihomir zaglavi tom prilikom u Sitnici.Nemanja sada kao protivnik Vizantije ulazi u bliske veze sa Mlecima i Mađarima. U zimu1080/81. zauzeli su Mađari sjevernu Dalmaciju sa Zadrom, a zatim Srem. Pokolj Latina uCarigradu, koji su pomagali nepopularnu vladu Manojlove udovice, izazva protiv Vizantijeogorčene proteste i ubrza odluke na osvetu. Protiv Vizantije diže se mađarski kralj Bela as njim u savezu Nemanja i bosanski kralj Kulin. Bela je htio da osveti carevu udovicu koja je bila ubijena, svoju svastiku, ali ustvari pravi cilj njegovog napada je bila želja danastavi, koju je ekspanzivnu politiku Mađarske, koje je Manojlo bio zaustavio. Nemanja jeišao za tim da oslobodi Srbe od Vizantije i da proširi državno područje.Mađarska i srpska vojska potisnula je vizantijsku vojsku koju je predvodio Aleksije Vranac– Andronik Lapardas, iz moravske doline i mađarska vojska je prodrla sve do Sofije,opljačkavši Beograd, Braničevo, Ravno i Niš. Mađari su tu prekinuli ratovanje i vratili se, aNemanja je nastavio da ratuje za svoj račun. Glavna Nemanjina osvajanja izvršena su od

1183-1190g. On je potpuno pokorio Zetu, zajedno sa Skadrom i čitavo bokeško primorje.Od južnih pomorskih gradova jedino se održao Dubrovnik, a Kotor je Nemanja poštedio.Napadi Normana i krstaški ratovi pogodovali su Nemanji da proširi svoje teritorije.Nemanja je osvojio ovom prilikom čitav niz gradova: Pernik, Zemen, Velbužd, Žitomisk,Stob i samo Skoplje.U Adrijanopolju, 14.februara 1190g. došlo je do mira između krstaša i Grka. U jesen 1190.krenuo je na Nemanju vizantijski car Isak. Nemanjina vojska negdje na Moravi u toj bitkibila je potučena, a njegov dvor u Kuršumlije je bio zapaljen. Ali Nemanja nije biosavladan; on je borbu mogao nastaviti i negdje u svojim planinama Raške. Car Isak jeodlučio da se nagodi sa Nemanjom. Dobar dio Nemanjinih osvajanja ostade Srbima: svaZeta, Kosovo i Metohija do blizu Prizrena. Vizantija je gledala samo da rastavi Srbe odBugara i da zadrži glavna mjesta moravskog puta, kao Niš i Ravno. Da bi obezbijedio grčkiuticaj u Srbiji, car Isak je ugovorio da njegova bratična Jevdokija, kći Aleksija Anđela, pođeza srednjeg Nemanjinog sina Stevana, koji će imati da naslijedi oca na prijestolu. Ovimmirom završio je stari i već zamoreni Nemanja svoje ratničke podvige. 1195g. Nemanja seodrekao prijestola u korist svog srednjeg sina Stevana. Stariji sin Vukan dobi na upravuZetu s trebinjem, a najmlađi Rastko se zamonašio u Svetoj Gori i primio ime Sava 1191g.Malo dana po Nemanjinoj abdikaciji, 10.aprila 1195g., car Isak bi u taboru kod Kipselesvrgnut sa vlasti i oslijepljen, a na carski prijestol dođe spletkama vješti Aleksije,Stevanov punac.Pošto se odrekao vlasti Nemanja se zamonašio u Rasu, pa se onda povukao u Studenicu iuzeo ime Simeon. Nemanja je umro 13.februara 1200g. u 88 godini života, a pravoslavnacrkva ga je proglasila za svetitelja.

Stvaranje srpske kraljevine

Nakon Nemanjine abdikacije došlo je do sukoba između njegovih sinova Vukana i Stefana.Vukan se za pomoć obratio mađarskom kralju. 1202g. u savezu sa Vukanom Mađari suprodrli u Srbiju i pokorili je. Vukan je postao veliki župan, dobio je raške zemlje i niškuoblast, a Emerik uze za sebe titulu srpskog kralja i oblast istočno od Morave. Stevan senašao u izbjeglištvu u Bugarskoj. Sljedeće godine dođe do sukoba između Bugara iMađara, a bugarski kralj Kalojovan ili Jovanica osta pobjednik. Mađari se povukoše izBraničeva, a Vukan iz niškog kraja. Stevan se poslije te bugarske pobjede vratio naprijesto u Srbiju, a Vukan se povukao u Zetu.Nakon krstaškog napada na Carigradu, 1204g. Latini su postali gospodari vizantijskeprijestolnice i u Carigradu je osnovano Latinsko carstvo. Za carigradskog imperatoraizabran je Balduin Flandrijski i krunisan je u Aja Sofiji 16.maja 1204. I u Bugarskoj nakonsmrti Kalojovanove nastade metež.

1217g. Stevan je izveo krupan preokret u svojoj politici. Omogućila mu ga je svakakobračna veza sa Anom Dandalo, unukom slavnog mletačkog dužda Henrika. Preko MletakaStevan je stupio u vezu sa papskom kurijom i tamo tražio kraljevsku krunu. Papa Honorije

7



III se odazvao toj molbi, jer je ona značila novu tekovinu rimskoj stolici na Balkanu. Jedanposebni papinski legat donio je krunu u Srbiju i 1217g. krunisao Stevana kraljem.Stevan Prvovenčani je kraj života proveo u miru. Pred smrt 1227g. postao je monahSimon. Svom nasljedniku Radoslavu ostavio je državu potpuno sređenu i u odnosima sasvim susjedima. Njegov brat Sava je umro 14.januara 1235. i sahranjen je u manastiruMileševo. Proglašen je za sveca.

Nakon borbi među Stevanovim sinovima na srpski prijesto kao kralj dolazi 1242g. Uroš,zvani Hrapavi.Kralj Uroš je prvi počeo eksploatisanje rudarstva u Srbiji, pomoću saskih rudara koji suispred Tatara iz Erdelja pobjegli u Srbiju, i počeo je kovanje srebrenih dinara. Razvio je itrgovinu sa Mlečanima.Kralj Dragutin ostao je čitava svog života odan Mađarima, pored svih kriza i promjenakroz koje je prošla njegova država krajem XII i na početku XIV stoljeća. Isto je tako ostao uprijateljstvu i sa napuljskim dvorom. Uticaj srodničkih veza preko Dragutinove ženeKatarine bio je u oba slučaja od znatnog uticaja.1282g. Srbi su ratovali u Albaniji na području Šar-planine. Poslije uspjeha Grka u timborbama, Srbi su morali da se povlače. Pri povlačenju pod gradom Jelečem, kralj Dragutin je imao nesreću i slomio je nogu. Kralj je svoj pad smatrao kao božiju kaznu za postupakprema ocu. Zbog toga, on 1282. ustupi prijest svom mlađem bratu Milutinu, a za sebe

zadrža zapadni dio oblasti oko Rudnika, Podrinje i Hum sa Trebinjem.

Srbija kao država za vrijeme kralja Milutina i njegovih nasljednika

S Milutinom je Srbija dobila snažnog vladara. Njegov veliki politički talenat, donio jenjegovoj državi mnogo uspjeha. Za njegovo vrijeme, sređena finansijski, snažna vojnički idobro vođena diplomatski Srbija postade najmoćnija zemlja na Balkanu. Milutin je, idućiza svojim ciljevima, gledao samo svoje interese i bio je sebičan i bezobziran odbrutalnosti. Radi vlasti ni njegovi najrođeniji nisu bili pošteđeni od svireposti. Srpska crkva je ipak Milutina, pored svih ličnih grijehova, ipak proglasila za sveca.Nakon smrti vizantijskog cara Mihajla Paleologa 1282g. srpska vojska napala je vardarskuoblast. Ona je doprla sve do blizu Egejskog mora, kod Atosa i Kavale. Opljačkane bijehučitava strumička i serska oblast. Milutin je pomjerio granice svoje države pred gradoveStrumicu, Prilep, Ohrid i Kroju, a najveći dio Makedonije sa Skopljem došao je pod srpskuvlast. Kraljevska sjedišta sada postaju Priština i Skoplje. Sin cara Mihajla, car Andronik II(1282-1328g.), slab i povodljiv vladar, nije imao snage da spriječi srpsku ekspanziju, koja je za ovo kratko vrijeme pokazala snažan polet i nenadane uspjehe. Srpskoj ekspanzijinajviše je doprinijelo brzo razvijanje finansijske snage, eksploatisanje rudnika srebra, kojisu upotrebljavani dobrim dijelom za nabavljanje dobra oružja i najamničke vojske. Srazvijanjem rudarstva razvila se i trgovina, u kojoj ponajviše učestvuje mletački kapital.Kralj Milutin je naročito sablažnjivao savremeni svijet svojim postupcima prema ženama.Svoju prvu ženu, tesalsku princezu, koja mu je rodila sina Konstantina, vratio je prostokući. Oženio se drugi put svojom prijom, sestrom svoje snahe Katarine, Dragutinove žene, Jelisavetom, koju je zaveo kao kaluđericu. Od nje je dobio kćer koju je nazvao Carica. I nju

je otjerao poslije kratkog vremena i već 1284g. vjenčao se sa Anom, kćerkom bugarskogcara Đorđija Terterija.Grcima je bilo jasno, da treba odvojiti Milutina od Latina, da bi ove mogli suzbiti sBalkana. Car Andronik ponudio je Milutinu svoju kćer Simonidu, petogodišnje dijete, zaženu, kao garant ugovora o miru 1299g. Srbija je zadržala osvojene gradove, tobože kaomiraz za carevu kćer, ali se zakletvom kralj vezao na prijateljstvo i uzajamno su dati taoci.Ova promjena Milutinove politike izazvala je nezadovoljstvo ne samo kod prijašnjihsaveznika, nego i u njegovoj rođenoj zemlji, i u samoj porodici.Prvi koga je pogodila ova promjena Milutinove politike bio je Dubrovnik. Mlečani, vrhovnigospodari Dubrovnika, tada su vodili rat sa Đenovom, saveznicom Vizantije. Da pomogneVizantiji, Milutin je upotrijebio oštre mjere protiv Dubrovnika. 1301g. dao je po Srbijizatvoriti sve dubrovačke trgovce, a Dubrovčani nato okupiraše Mljet i zatvoriše ušćeBojane. Međuti, uskoro je Milutin počeo sumnjati u mogućnost održanja Vizantije. Obnova

Latinskog carstva ponovo je bila stavljena na dnevni red. Brat francuskog kralja Filipa IV,Karlo Valoa, oženio se unukom latinskog cara Balduina II i sa njom dobio u miraz titulunjenog djeda. Pomagan od brata i izvjesnih drugih elemenata na zapadu, on se počeo da

8



sprema za rat protiv VIzantije. Na istoku Vizantije je trpjela poraze od Turaka koji supravili svoju državu na račun Vizantije.1308g. Milutin je sklopio savez sa Filipom Taretntskim, a preko njega i sa francuskimkraljem. Karlom Valoa. Tim ugovorom Karlo je potvrdio Milutinu kao srpski posjed svezemlje i gradove koje je dobio ranije od Vizantije, a zauzvrat trebao je Milutin da se boriprotiv Vizantije.

Poslije izvjesnog vremena Milutinu je postalo jasno, da je zapadni antivizantijski plan višedjelo avanturističke fantazije, nego realnih priprema. Njegov strah od nove najezde Latinana Balkansko poluostrvo pokazao se kao neosnovan. Uspjesi Filipa Tarentskog u Albanijibili su neznatni i bez većeg uticaja na balkanske odnose. Kad je to uočio, Milutinu nijetrebalo dugo da promijeni svoju politiku i da se vrati svojim grčkim prijateljima, oko1309g.U ovo vrijeme Milutin je imao i dvije teške krize u porodice. Između Milutina i njegovogbrata Dragutina izbio je rat. I razlaz radi neslaganja u pitanju prijestola. Srpska vlastela,kojoj je Milutin nametnuo svoju volju prešla je na stranu Dragutina, a Milutina je iz teškogpoložaja spasilo svećenstvo koje je uveliko pomagao. Vođi svećenstva Danilu, Milutin jepovjerio na čuvanje svoje veliko blago. Od tog novca Milutin je prikupio najamničku vojskusastavljenu od Turaka, Tatara i Oseta, i spremio se za rat. Ali od domaćeg rata plašila secijela zemlja, tako da se sveštenstvo zauzem da do rata ne dođe. Hilandarski iguman

Nikodim bi upućen od oba kralja i sabora srpske zemlje u Carigrad, caru Androniku ipatrijarhu Nifonu, očigledno da tamo dobije neku sankciju i da javi tekst sporazuma.Dragutin je ovom prilikom proširio svoju oblast i dobio je Rudnik. Kao simbol izmirenjadošlo je podizanje manastira Banjske na povlaštenu igumaniju.Drugi sukob imao je Milutin sa sinom Stevanom, rođenim iz braka s Anom Terterijevom. UZeti gdje je bio očev namjesnik oko njega se počela sakupljati nezadovoljna vlastela. Alipred očevom silom, Stevan se morao povući iza Bojane. Danilo priča, da je Milutinponudio tada sinu pregovore i ovaj dirnut, otišao je ocu i molio za oprost. Kad ga sedočepao, u Milutina nije bilo milosti. On je Stevana okovao, odveo u Skoplje i daooslijepiti. Onda je obogaljena poslao u Carigrad, svome tastu, zajedno sa ženom i dvasina, Dušanom i Dušicom. Sva je sreća za Stevana što naredba nije do kraja izvršena, jer je krvnik koji je trebao izvršiti naredbu bio potkupljen. Kraljica Jelena je umrla 8.februara1314g. Ubrzo poslije majčine smrti umro je i kralj Dragutin 1316g. Osjećajući kraj životaon se pokaluđerio i dobio ime Teoktist, a sahranjen je u Đurđevim stubovima kod Rasa.Milutin je Dragutinovom sinu Vladislavu osporio ne samo pravo na vrhovnu vlast u Raškoj,nego i na očev dio države. Milutin je sa vojskom upao u njegovu oblast, uhvatio Vladislavai bacio ga u tamnicu.Pod uticajem sveštenstva Milutin je oko 1320g. oprostio svome sinu Stevanu i dozvoliomu da se vrati u Srbiju. Pretvarajući se da je potpuno slijep, Stevan je umirio oca i dobiood njega na upravu župu Budimlje, gdje je povučen čekao svoje vrijeme.Iznenada, 29.oktobra 1321g., Milutin je umro u Nerodimlju, jedva koju nedjelju izazavršetka svoje lijepe Gračanice. Po MIlutinovoj smrti kraljica Simonida vratila se u Grčku iumrla je kao kaluđerica u manastiru Sv.Andrije.Kako je Milutin umro naglo, za života nije riješio pitanje nasljedstva, to je odmah poslijenjegove smrti došlo do borbe oko prijestola. Kao njegov nasljednik smatrao se Konstantin,

njegov najstariji sin, nekadašnji humski namjesnik, a kasnije upravnik Zete. S drugestrane, Stevan je objavio da mu je Sv.Nikola povratio vid i stvorio je jaku strankuspremajući se da se izbori za svoje pravo. Ponudio je Konstantinu da podijele vlast, a kadaovaj nije prihvatio počela je borba. Konstantinovo odbijanje da se nagode, Stevanovomučeništvo, vjerovanje u čudesnu moć njegova iscjeljenja i njegovo slovensko porijeklopo majci, osvojiše mu simpatije većine naroda. 1322g. krunisao je arhiepiskop NikodimStevana za kralja, a njegova sina Dušana kao „mladog kralja“. Stevan se poslijekrunisanja službeno zove Uroš III, pošto se Milutin zvao Uroš II. U borbi sa Stevanom,Konstantin je bio savladan i kasnije svirepo ubijen.Drugi pretendent bio je Dragutinov sin Vladislav. On se poslije MIlutinove smrti izbavio iztamnice i odmah istakao svoje pravo na prijestol. Uz njega pristade dobar dio vlastele izoblasti njegovog oca i njegov sestrić bosanski ban Stjepan, a imao je pomoći i od Bugara.Ratovanje se oteglo sve do 1324g., uglavnom na sjevernim granicama oko Rudnika. Na

kraju je Vladislav podlegao i otišao je u Mađarsku, gdje je i umro. Njegove posjede u Bosnizaposjeo je tada bosanski ban.

9



Ovim metežima u Srbiji najviše se okoristio Stjepan II Kotromanić, mudri bosanski ban,koji je od dotle male bosanske države stvorio političkog subjekta od značaja. On je zavrijeme prijestolnih borbi odvojio od Srbije gotovo cijelo humsko područje i dao Bosniširok izlaz na more.Kralj Stevan se poslije smrti svoje žene Teodore namjeravao da oženi kćerkom Filipa Tarentskog, jer mu je taj brak trebao radi veza s s anžujskim dvorom, ali njegova ponuda

nije uspjela. Nakon toga, Stevan se obratio Vizantiji i tamo kao suprugu dobio 1324g.dvanaestogodišnju Mariju Paleologovu, bratičnu Simonidinu, a unuku Teodora Metohita.Nakon dolaska na vlast bugarski car Mihajlo nije bio dobro raspoložen prema Srbima injihovom učvršćivanju u vardarskoj dolini. Kod Adrianopolja i Sozopolja, sastali suvizantijski car Andronik i bugarski car Mihajlo tokom 1329g. i odlučili da se slomi srpskapremoć na tom području. 1.maja 1330g. izašla je naredba kralja Stevana, kojom jezabranjivao Mlečanima uvoz oružja i robe u Bugarsku.Bugari su krenuli na Srbiju u južnom pravcu, prema Strumi i Bregalnici, svakako snamjerom da s te strane lakše dođu u vezu sa Grcima. Srbi su 28.jula 1330g. napalibugarsku vojsku kod Velbužda, i natjerali je u bijeg, a sam car Mihajlo je bio ubijen.Srpska vojska pošla je za Bugarima u njihovu zemlju. U međuvremenu im je stigla vijest,da se car Andronik, povukao sa srpskih granica, na glas o bugarskoj pogibiji. Uplašenibugarski boljari, sretoše kralja u Izvoru kod Radomira i zamoliše za mir. Stevan je pristao

na mir. On je na prijestol vratio svoju sestru Anu i njenog maloljetnog sina Jovana Stefana.Za svaki slučaj je u Trnovo caricu otpratio jedan odred srpske vojske. Unutrašnju upravu uBugarskoj kralj nije htio da mijenja; sve vlasti i lica su ostali onakvi, kakvi su bili i prijeporaza.U teritorijalnom pogledu Srbija se isto tako niije htjela mnogo okoristiti. Tom pobjedomSrbija je sebi osigurala posjed Makedonije i izlaz na Egejsko more.Kralj Stevan (Uroš III) slavan je i po svojoj zadužbini, manastiru Dečani, podignutomnedaleko od Peći, po kojem je i dobio svoje ime: Stevan Dečanski.Već u jesen 1330g. došlo je do borbe između kralja Stevana i njegovog sina Dušana okoprijestola. U proljeće sljedeće godine krenuo je kralj Stevan na Dušana koji je živio u Zeti,i prodro je do Skadra rušeći sinove posjede. Dušan se povukao s druge strane Bojane iodbijao je da se izmiri sa ocem. Dušan je nakon toga prešao u Trebinje, a odatle je, popozivu, otišao u Dubrovnik. Dušan je namjeravao da ostavi Srbiju i tako izbjegne očevugnjevu, ali njegova zetska vlastela, nezadovoljna Stevanovnom upravom, stade otvorenona Dušanovu stranu i diže s njim bunu. Neočekivano oni stigoše pred Nerodimlje, gdje senalazio Stevanov dvor, spremni za borbu. Kralj je jedva uspio da pobjegne u Petrič.Potjera je odmah pošla za njim, uhvatila ga i predala Dušanu. Ovaj je po savjetu vlastele,čitavu očevu porodicu uputio u grad Zvečan, gdje je imala biti čuvana. Odmah iza togasazvan je državni sabor u Svrčin, gdje Dušan bi priznat i ponovo krunisan za kralja 1331g.Stari kralj Stevan, umro je 11.novembra 1331g. nasilnom smrću.Nemire u Srbiji iskoristili su Bugari da otjeraju sa vlasti nepopularnu kraljicu Anu. Zanovog cara bi doveden sin kneza Sracimira i Mihajlove sestre, Jovan Aleksandar. Sam novicar nije želio da u Srbiji dobije neprijatelja, te je počeo pregovore s njim. 1332g. izvršeno je vjenčanje mladog srpskog kralja i Aleksandrove sestre Jelene. Dusan je sada bez ikakvebojazni od Bugara, mogao da široko razvija svoje akcije prema Grcima i Mađarima.

Stvaranje srpskog carstva

Za Dušanova vremena Srbija dostiže vrhunac svoje moći. Bugarska zavisi od njegovemilosti, a Vizantija traži njegovu pomoć, dok Mlečani traže njegovo prijateljstvo. 1337g.njegova žena Jelena, rodila je sina Uroša, i tako učvrstila svoj položaj na dvoru.15.juna 1341g. umro je grčki car Andronik III, koji je pokazivao aktivnost jače energije ikoji je Dušanu mogao zadati dosta brige. Građanski ratovi, koji su nastali iza njegovesmrti, dovedoše Vizantiju do ruba propasti. Ne mogući da osvoji Adrijanopolj, vizantijskipretendent na prijestol, Jovan Kantakuzen, samozvani proglašeni car, koji se borio protivmaloljetnog sina Andronika III, Jovana, nađe utočište na Dušanovom dvoru. Lijepoprimljen Kantakuzen je ostao na srpskom dvoru godinu dana. Sklopio je sa Dušanomsavez. Cijena tog saveza i srpske pomoći imala je biti, da Grci ustupe Srbima sve gradove

zapadno od Kavale, u kojima bi se većina stanovništva izjasnila za srpsku vlast. Zlograđanskog rata davalo je nade na Dušanovu dvoru, da bi ta kao neka vrsta plebiscitamogla ispasti u korist Srba. Međutim, taj savez nije napravio neki značajni uspjeh.

10



Poslije toga je došlo do sporazuma između Dušana i carice Ane. Da bi sporazum ostaočvršći, krajem augusta 1343. vjeren je mali šestogodišnji kraljević Uroš sa sestrommladog cara Jovana Paleologa.Gonjen od Vizantije i napušten od Dušana, Kantakuzen se našao u vrlo teškom položaju ion zatraži tursku pomoć. Omar, ajdinski emir, jedan od najmoćnijih u Maloj Aziji, brzo seodazva pozivu. Turci sa Omarom i sa svojom velikom flotom izbiše nenadano na ušće

Vardara. Ali ujedinjena hrišćanska flota Mlečana, rodskih vitezova i kiparskog kralja uništikod Halkidike turske lađe i spasi Solun. Kralj Dušan koji je za to vrijeme osvajao poAlbaniji i Makedoniji, posla protiv Turaka, svoga vojvodu Preljuba, s teškom konjicom, aliih Turci poraziše kod Stefanijane, između Soluna i Sera. Za to vrijeme Kantakuzen je imaouspjeha u Trakiji i postao je sada ozbiljna opasnost.Dok je Kantakuzen ratovao na istoku, zauzimao je Dušan polagano zapadne dijeloveBalkanskog poluostrva i južnu Makedoniju. U jesen 1345g. u njegovim rukama bili sumnogi gradovi u Albaniji i Makedoniji, tako da Kavala postade krajnja tačka zapadnevizantijske granice. Solun ostade neosvojiv za srpsku vojsku.Uspjesi koje je Dušan ostvario u periodu 1331-1345g. bili su veliki. On je sada bio vladarbalkanskog područja. Videći svoje uspjehe i nemoć Vizantije, Dušan dolazi na smjelu iveliku zamisao. On želi da postane gospodar Carigrada i da na ruševinama Vizantijepodigne moćno carstvo jednog mladog naroda. U starom Seru, nedaleko od Soluna,

Dušan stvara odluku da proglasi Srpsko carstvo. Već januara 1346. polazi njegovoizaslanstvo u Mletke, da prijateljsku republiku obavijesti o njegovoj namjeri i da joj ponudiosvajanje ostatka evropske Vizantije. Taj savez sa Mlečanima, Dušanu je trebao najvišeradi flote koje sam nije imao i bez koje je bilo nemoguće osvojiti Carigrad. Ali Mleci nisupristali na tu ponudu, dijelom što su već ratovali sa Mađarima radi Dalmacije, a s drugestrane nije im išlo u račun, da se slaba vlada Vizantije zamijeni vladom jedne mlade i jakedržave.Na krunisanje Dušanovo, koje se imalo izvršiti u Skoplju, skupila se sva gospoda srpska,svjetovna i duhovna. Pored srpskog patrijarha našao se tu i bugarski, a bilo je prisutno iizaslanstvo iz Dubrovnika. 16.aprila 1346g. krunisan je Dušan za cara, a njegovdevetogodišnji sin Uroš za kralja. Srbija je postala carevina sa punom ambicijom dazamijeni upola slomljenu Vizantiju.Nakon toga u Vizantiji, koja je bila umorna od građanskih ratova, krunisan je 3.februara1347g. Kantakuzen za cara i data mu je uprava da sam caruje deset godina, a da poslijetoga caruje zajedno sa mladim carem, koji će postati njegov zet. Međutim, to izmirenjenije popravilo položaj Vizantije.1350g. izbi rat između Dušana i bosanskog bana oko spornog područja Huma. Dušan jeupao sa vojskom u Bosnu i zauzeo veći dio teritorije, ali se zbog pogoršanog položaja Srbana jugu Makedonije, prekinuo je rat u Bosni. Bosanski banovi nakon toga vratili su se usvoje posjede.Vizantinci su iskoristili carevo odsustvo i ovaj rat u Bosni da poprave svoje stanje okoSoluna. Vizantijskoj vojci Matije Kantakuzena u pomoć su pristigli i turski plaćenici iz MaleAzije. Grci su lako osvojili grad Ber, a zatim padoše Voden, Ostrovo i Notija.Nenadane pojava cara Dušana pred Solunom, usred zime, pomrsila je planove Vizantije.Grci odmah ponudiše pregovore. Pred samim kapijama Solunasastali su se sva tri cara,

praćena svojim vojvodama, da potraže sporazum. Međutim, caru Dušanu došle supristalice Paleologa, sa prijedlogom da se ne miri sa Kantakuzenom, nego da pomažemladog cara, našto Dušan prekide pregovore i objavi rat. Do nove borbe između Dušana iKantakuzena pod Solun nije došlo, nego se Dušan uputio da vrati izgubljene gradove ibrzo ih ponovo osvoji.U međuvremenu Turci počeše da šire svoja osvajanja, ugnijezdivši se na Galipolju. Gomilebjegunaca sa Galipolja dospješe do samog Carigrada. Kantakuzen postade jedna odnajnepopularnijih ličnosti zbog dovođena Turaka u Evropu. 22.novembra 1354g. pristalicemladog Jovana sruše Kantakuzena u Carigradu. Osjećajući se kriv i odgovoran,Kantakuzen se pomiri sa svojim novim monaškim činom. Kao monah Joasaf, umro je udubokoj starosti 1383g.20.decembra 1354. umro je car Dušan. Umro je iznenada i ne zna se od čega. Sahranjen je u Arhanđelovu Manastiru kod Prizrena.

Koliko se Dušan istinski trudio da svoje državno djelo sredi svjedoči najbolje njegovZakonik, jedan od najdragocjenjenijih kulturnih spomenika srednjovjekovne Srbije.Stvaranje carstva nametalo je i velike administrativne i zakonodavne dužnosti. Srpske

11



sudije i episkopi po grčkim gradovima morali su da se upoznaju sa tim pravom, da se njimi dalje pravedno služe. Dušan je svoj Zakonik proglasio 21.maja 1349. u Skoplju, naSaboru. Prvi dio sa 135 članova, sadrži odredbe državnog i administrativnog prava, dokdrugi dio nema dosljednog sistema i nosi karakter naknadnog dopisivanja, koje suizazvale određene potrebe. Izvori zakonodavne radnje Dušanove još nisu proučenisistematski i iscrpno, te se ne može u svakom slučaju sa sigurnošću odvojiti šta je

recepcija vizantijskog i starog rimskog prava, a šta ostatak srpskog običajnog prava, a štaeventualno pozajmica s koje druge strane. U svakom slučaju Dušanov zakonik predstavljaznačajan i iskren napor, da se cijelo državno uređenje stavi na pravnu osnovu i da se kodsvih podanika njegove države dobije uvjerenje o zakonu kao ujednačavajućem faktoru uCarevini.

Raspad Srpske Carevine

Car Dušan je umro još mlad, sa nepunih pedeset godina, i nije uspio da svojeorganizatorsko djelo izvede do kraja. Njegov nasljednik Uroš, sa devetnaest godina, bio jenedorastao za ogromno nasljedstvo, a kasnije i kada je porastao nije pokazivao nijednecrte očeve. Narodno predanje dalo mu je naziv Nejakog, koji se može primijeniti kako nanjegovu mladost, toliko i na njegove intelektualne osobine.

Prvi koji je uspio da poremeti red u srpskoj državi bio je Dušanov polubrat Simeon,namjesnik u Epiru. Simeon, sin Stevana Dečanskog, sada je tražio za sebe ili carsku krunuili udio u carevanju, kao što je to tada postao običaj u Vizantiji i Bugarskoj. Pomoć u tompoduhvatu dao mu je njegov tast despot Jovan KOmnen iz Valone. Sa vojskom od 5000ljudi krenuo je Simeon od Kostura prema sjeveru tražeći od vlastele, preko čijih je oblastiprolazio, da ga proglase za cara. Ali najveći dio srpske vlastele ostade ipak na straniUroša. S druge strane, i među Grcima se javila težnja da se oslobode srpskog gospodstva.Potomak starih epirskih gospodara, despot Nićifor 1356g. pozva Grke u Tesaliji da mu sepridruže u borbi protiv Srba. Nakon neuspjeha Simeona da preuzme vlast u Srbiji, Grcinisu željeli da se on vrati u grčke oblasti. Međutim, sve Nićiforove planove pokvarišeAlbanci. Čim je nestalo Dušana, pa se Grci osjetiše nešto slobodniji, oni počeše da seodupiru albanskoj ekspanziji, a plemići silom nastojaše da vrate svoja imanja koja su imranije oduzeta i podijeljena Albancima. Albanci riješiše da se obračunaju. U borbi kodAhepoja 1358g. pogibe despot Nićifor, a njegova vojska bi poražena.Simeon je, pomognut posredno od Albanaca, mogao sad bez opasnosti da povrati svojegrčke posjede. Početkom 1359. on novu borbu i prodire blizu Skadra, ali nije uspio daprodre dalje u Srbiju.On nije uspio da dođe do srpskog prijestola, ali je stvarno odvojio iz srpske države glavnidio grčkih oblasti. U svojoj prijestolnici Trikali on je živio potpuno u grčkom krugu, kaokakav grčki dinast, posvetivši se isključivo svojim podanicima grčke kulture. Sa susjednimsrpskim velikašima, koje nije uspio da pokori, stupio je u porodične veze, da ih ne bi dobiokao stalne neprijatelje.Saznavši za srpske međusobne sukobe, Matija Kantakuzen u zajednici sa jednim turskimodredom, napao je srpsko područje, misleći da će ga lako osvojiti. Ali mimo očekivanjanaiđe pod Serom na dobro spremljenu srpsku vojsku. Grci i Turci su poraženi, a sam car

Matija je bio uhvaćen. Uhvaćena, Srbi su ga predali njegovom protivniku caru JovanuPaleologu, po naredbi carice Jelene, koja se nalazila u svom serskom gradu, gdje jezadržala vlast, iako se odmah po Dušanovoj smrti zamonašila, i postala monahinja Jelisaveta.U maju 1359. prešla je mađarska vojska u Srbiju. Poraženi u jednoj većoj borbi, Srbi su sepovlačili. Kaže se da su Mađari prodrli osam dana hoda u Srbiju od dunavske i savskelinije, ali nisu se htjeli upuštati u neprohodne srpske planine, čak ni onda, kada je u ljetostigao i sam kralj Lajoš sa novim četama. Sem što je srpski velikaš priznao vrhovnu vlastMađara, kralj Lajoš je kao jedinu nesumnjivu dobit imao osiguranje posjeda Mačve. Srpskagranična linija ostala je nesumnjivo sjeverno od Rudnika.Car Uroš je uzeo za ženu Anu, kćer vlaškog kneza Aleksandra. Jedna sestra nove caricebila je udata za sina bugarskog cara Aleksandra, bratića carice majke Uroševe. S toga jesasvim opravdano mišljenje, da je carica majka bila posrednik u toj ženidbi, pojačavajući

tako veze nemanjićke dinastije sa svojim rodom.Srpska vlastela osjećala je sve više, da sposobnosti mladog cara ne odgovaraju nimalo niteškom položaju, koji je zauzimao, ni opasnim vremenima, u kojima je živio. Ona optužuje

12



Uroša, da je oko sebe okupio mlade vrsnike, odbijajući savjete starih. Drugim riječima,otuđivao je oko sebe tvorce Dušanove Srbije i ljude sa državničkim iskustvom. Vlastelasama, osjećajući slabost centralnih vlasti, počela je da grabi sve više vlast za sebe.Poslije Simeonova odmetništva na krajnjem jugu i onog nepoznatog vlastelina nakrajnjem sjeveru, počinju odmetanja i u samoj unutrašnjosti Carevine. Od starih srpskihoblasti prva se odvojila od zajednice Zeta, pod Balšićima. Srpske velikaše na jugu

šezdesetih godina XIV stoljeća nije sasvim približila ni turska opasnot, koja je iz dana udan postojala sve veća. 1361g. pala je Dimotika, a 1363g. Adrijanopolj, u koji Turciprenose svoju prijestolnicu. Tri godine kasnije Turci drže cijelu rodopsku oblast. EmirMurat (1362-1389), koji je naslijedio svog oca Orkana, bio je jedan od najsilnijih turskihvladara. Uskoro se Vukašin, čija je oblast bila na zapadu, proglasi kraljem i uze vlast usvoje ruke. U Dubrovnik, novembra 1366g. dolaze zajedno po svetodimitarski dohodakposlanici i Uroševi i Vukašinovi, tako da se smatra da je u Srbiji postojala neka dvojnavlada, a neki izvori navode da je Vukašin skinuo cara sa prijestola i sam uzeo vlast. Urošu je, doista, ostala gotovo samo titula, stvarne vlasti nije imao nikakve. Vukašin koji seproglasio kraljem 1365g. pod svojom vlašću držao je Staru Srbiju i sjevernu i zapadnuMakedoniju, sa gradovima Prizrenom, Skopljem, Prilepom i Ohridom. Njegov brat Uglješaproglašava se despotom u oblasti grčke Makedonije, koja je počinjala ispod Prilepa iobuhvatala dramsku i sersku oblast. Od uzurpacija ne osta pošteđena ni sjeverna Srbija, u

kojoj se isticao dvadesetogodišnji župan Nikola Altomanović, rođen 1348., sinovac knezaVojislava Vojinovića, po svojoj prilici najprije gospodar oko Rudnika. Do kraja 1368g. uspio je da postane gospodar od Rudnika do Trebinja i mora.Istočni susjed Altomanovićev u sjevernoj Srbiji bio je knez Lazar Hrebeljanović. Oko 1353.oženio se Miliciom, kćerkom kneza Vratka, potomka Vukana Nemanjića, pa je tako stupio ineposredno u veze sa vladalačkom kućom. Protiv župana Nikole spremao se u proljeće1371g. opasan savez. Svi njegovi susjedi imali su dosad s njim sukoba izuzimajući jedinoBrankoviće s Kosova, od kojih je bila njegova majka. Nije dovoljno jasno, ko je sve uticaoda se na njega digao sam kralj Vukašin, pored Dubrovčana i Balšića. Vjerovatno jeVukašin u mladom županu vidio suparnika. Oko 20.juna 1371g. stigao je kralj Vukašin sasinom Markom i vojskom pred Skadar, odakle se spremao, zajedno sa Balšićima, da krenena Onogoštu u susret Altomanoviću. Dubrovačka republika bila je spremna da na svojimlađama prebaci jedan dio vojske u Altomanovićevo područje, u Konavlje, da ga napadnesa te strane. Ali upravo u vrijeme kada je trebala da otpočne ta ofanziva, stigoše kraljuVukašinu glasovi o velikoj turskoj opasnosti s juga, i on morade na brzu ruku da se vratinatrag, u istočnu Makedoniju.

Marička bitka

Bitka na Marici je jedan od najsudbonosnijih događaja ne samo u historiji srpskog naroda,nego i cijelog Balkana. Srpski poraz je bio potpun, a što ga Turci nisu iskoristili u većojmjeri to je zbog toga što im se dobar dio vojske nije nalazio u Evropi i što i sami nisu bilisvjesni kolikog je obima bila njihova pobjeda. Još se ne može sa pouzdanošću utvrditi kako je došlo do srpskog pohoda protiv Turaka u jesen 1371g. Da je ofanziva preduzeta od strane Srba vidi se jasno po tome, što je bojište

bilo izvan srpske granice. Najvjerovatnije će biti da je despot Uglješa obaviješten o nekimdotle nenadanim turskim pripremama ili o nekoj veoma povoljnoj prilici za napad, pa dase riješio da Srbi njih preduhitre ili da iskoriste priliku. Tako se može objasniti nagliVukašinov povratak i srpska ofanziva. Izgleda da je Uglješa htio da napadne Turke usamom Jedrenu, za vrijeme odsustva cara Murata u Maloj Aziji. Srbi su doista prodrli doblizu Jedrena, u šumoviti kraj Črnomena (sada Čirmena), na Marici. Ali tu ih 26.septembra1371g. snađe strahoviti poraz. On je došao kao posljedica jednog noćnog prepada, ukome su Srbi potpuno izgubili glavu. Srpska pogibija bila je, doista strahovita,najbezglavija u cijeloj srpskoj prošlosti. Poginuli su i kralj Vukašin i despot Uglješa. Nakonslamanja srpske vojske, Turci su postali glavni činilac na Balkanu, a put za dalja osvajanjabio je otvoren sve do Morave na sjeveru i Neretve na zapadu. Odmah poslije sloma,dijelovi dojučerašnje carevine moraju da traže naslona kod tuđih država i primaju na sebevazalske obaveze. Druge, one u Makedoniji, postaju turski podložnici.

Srpski poraz iskoristiše prvo Grci i još u novembru iste godine njihova je vojska ušla u Ser.Akcijom je upravljao solunski namjesnik Manojlo Paleolog, kasnije car.

13



Ubrzo nakon bitke na Marici, 4.decembra 1371g. umro je i car Uroš. Njegovo tijelo nalazise danas u manastiru Jasku, u Sremu. S njim je izumrla i muška linija srpskih Nemanjića.Na zapadu bosanski ban Tvrtko je pobijedio Altomanovića i Balšića i riješio da svoje djelokruniše. U Miloševu, nad grobom Sv.Save, 1377g., Tvrtko se krunisao za kralja Srbije iBosne i pomorskih i Zapadnih strana“. Od tada se on, po običaju srpskih vladara nazivaStefan Tvrtko.

Boj na Kosovu

Poslije pobjede na Marici Turci nisu odmah počeli sa pravim osvajanjima na Balkanu, negosu, učvrstivši svoje položaje, stali da šire svoj uticaj i da stvaraju uporišta za daljenapredovanje. Za početak, zadovoljavali su se s tim da balkanski dinasti priznaju njihovuvrhovnu vlast, kako bi povećali svoja finansijska sredstva. Tako oni nisu zauzeliVukašinovu oblast, nego su pristali da u njoj vlada kao kralj, Vukašinov sin i nasljednikMarko, najpopularniji junak srpske epske pjesme. Marko je vladao južnom srpskomMakedonijom sa sjedištem u Prilepu. U sjevernom dijelu Vukašinove kraljevine imao jevlast mlađi brat Markov Andrijaš.Od osamdesetih godina XIV stoljeća Turci su postali aktivniji i agresivniji. Oni upadaju čaki u oblast iznad Šare, a njihove čete izvodile su pljačkaške pohode ne samo u Albaniji,

nego i u Humu.U isto vrijeme Turci su prodirali i prema Albaniji, pošto su u južnoj Makedoniji i u Epiruutvrdili svoju prevlast. Hrišćanski gospodari tih oblasti išli su im posredno na ruku svojimborbama oko pojedinih krajeva ili za vlast. U borbi sa Turcima 18.septembra 1380g., uMusakiji, izgubio je glavu i Balša Balšić.1386g. Turci osvajaju Niš, glavno čvorište na putevima od juga prema sjeveru i od istokaprema zapadu. Namjera im je bila da posjedujući to mjesto i kraj, bliže prate veze izmeđuSrbije i Bugarske. Srpska vojska razbila je Turke kod Pločnika, ali Niš nije uspjela da vrati.Iste ove godine turske čete se javljaju i u Humu, ali su poražene kod Bileće.Porazi kod Pločnika i Bileće natjerali su emira Murata na ozbiljne pripreme za borbu saSrbima. Turske pripreme za napad vršene su dugo i već u februaru 1389g. znalo se zanjih u Mlecima, a i samoj Srbiji.Knez Lazar je stvorio središte u Kruševcu, držeći najbogatiji i najplodniji dio srpske države,cio sliv obje Morave. Ispred njega, prema Turcima, nalazilo se, njemu podređenoj vlasti,Kosovo, koje je štitilo Srbiju s juga. On se nadao, da će u savezu sa Bosnom i Bugarskommoći obezbijediti svoje područje od sudbine južne srpske države. S njim počinjepovlačenje srpskog državnog središta prema sjeveru, odnosno uzmicanje ispred novogneprijatelja. Činjenica je da s Lazarom dolazi do historijskog izražaja iznadkopaoničkaSrbija, čije je učšće u srpskoj historiji dotada očigledno manje aktivno od učešća raško-kosovskog i metohijskog-zetskog područja. To novo doba obilježeno je stvaranjem sasvimnove prijestolnice, Kruševca.Pred opasnošću od Turaka, knez Lazar je potražio pomoć kod svojih saveznika. Velikubrigu mu je zadavalo držanje kralja Sigismunda. Ranije, Lazar je jedno vrijeme,pritiješnjen od Nikole Altomanovića, pristajao da bude ugarski vazal, ali se poslijeLajoševe smrti, s Tvrtkom zajedno, stavio na stranu Sigismundovih protivnika. Imao je s

toga razloga da se boji njegove osvete. Da bi ga ublažio on mu je, preko svog zeta NikoleGare, ponudio ponovo da mu postane vazal. Sigismund je to primio, ali do sklapanjaugovora nije došlo, jer je već prije toga pala odluka na Kosovu.Duga pripremanja i na srpskoj i na turskoj strani govorila su jasno, da se radi o velikoj iodlučnoj borbi. To se vidjelo već i po tome, što su na bojno polje krenula i oba vladaralično, knez Lazar i emir Murat sa dva sina, Jakupom i Bajazitom. U Lazarevoj vojsci jednokrilo vodio je Vuk Branoković, a drugo su sačinjavali bosanski odredi pod zapovjedništvompobjednika kod Bileće, vojvode Vlatka Vukovića. Sa Bosancima došli su u pomoć Lazaru,kao starom savezniku, i hrvatski „krstaši“, pod vođstvom Ivana Paližne, koji je kao vranskiprior imao pod sobom votezove Ivanovce. Srpski dinasti s juga nisu smjeli da se u ovomodlučnom času opredijele za Lazara, nešto iz straha od ogromne turske vojske, nešto izsebičnih interesa. Konstantin Dejanović je i ugostio tursku vojsku koja je preko njegoveoblasti prelazila na Kosovo i dao joj i svoje pomoćne čete. Ne znamo ništa pouzdano o

tom kako se u ovoj prilici držao kralj Marko.Bitka se dogodila na Kosovu, u utorak 15.juna 1389.godine. Pojedinosti o cijelom tokubitke nisu nam, nažalost, poznate. Ne znamo čak sasvim pouzdano ni to, kad je u stvari

14



poginuo turski han, „sultan“ Murat. Ni sami srpski izvori se ne slažu međusobno.Najvažniji srpski pisac, Konstantin Filozof, kazuje, da su jednog srpskog plemića nekizavidnici oblagali knezu da će mu učiniti nevjeru. Da pokaže ko je vjera taj mladić, kome je, po kasnije upisanom tekstu, bilo ime Miloš, u zgodnom času je potrčao Turcimapretvarajući se da hoće da se preda. Ovi mu povjerovaše i propustiše ga. Kad je došao dosultana Miloš mačem ubi Murata. Turci su ga sasjekli na mjestu. Drugi izvor, Pohvala

knezu Lazaru, pisana na samom početku XV stoljeća, saopštava da je Murat poginuoposlije borbe. Ni o samom Milošu historija ne zna nikakvih pojedinosti. Njegovo prezimeKobilović ili Kobilić, koje se u XVIII stoljeću mijenja u Obilić, unijeli su , po narodnompredanju, tek pisci iz druge polovine XV stoljeća. Prema turskim izvorima, Murat jepoginuo ili poslije bitke ili malo prije njenog završetka. Ubijen je na prevaru od jednogsrpskog skrivenog zavjerenika ili ranjenog borca, kad je posmatrao ishod borbe, koja jeveć bila odlučena u tursku korist.O samom toku borbe zna se sigurno, da su Srbi iz početka napredovali i da su potisnuliodjeljenje sultanova sina Jakuba. Vlatko Vuković sa Bosancima imao je toliko uspjeha, da je svom kralju, u dva maha, slao vijesti o hrišćanskoj pobjedi. Dobro se držalo i krilo VukaBrankovića. Pobjedu u korist Turaka riješio je Bajazit, brz i odlučan i s toga prozvanIlderim (munja), koji se svom snagom oborio na kneza Lazara. Glavna borba vodila se okoMagzita i Gazi Mestana. Knez Murat borio se hrabro, ali turskom naletu nije mogao

odoljeti. U srpskoj vojsci nije bilo jedinstva komande i povezanosti. Ranjen, Lazar je pao Turcima u ruke i bio je posječen. Odjeljenja i Vuka Brankovića i Vlatka Vukovića mogla suda se spasu, jer ih Turci nisu daleko progonili. Bajazitu je bilo preče da pogubi brata Jakupa, tobože za kaznu zbog poraza, i da odmah potom krene kući da bi osigurao svojprijestol.Pogibija oba vladara i činjenica što Bajazit čak nije ostao u Srbiji da iskoristi pobjedu,izazvala je utisak da turska pobjeda nije bila potpuna i da je sporna. Međutim, s Lazarem je izginuo cvijet moravskih junaka; zemlja je ostala obezglavljena sa jednom ženskomglavom na prijestolu i sa još maloljetnom Lazarevom muškom djecom. Osjećalo se da zaponovljeni turski, ili ma čiji drugi napad ne bi bilo dovoljno snage za otpor. Udar je bio isuviše težak i činilo se da cijela zemlja strahovito krvari.Nakon bitke na Kosovu, feudalna gospoda tadašnje Srbije i dalje je gledala prvenstvenosvoje interese i rukovodila se lokalnim i sebičnim motivima, čime se utirao putturskomosvajanju.

Despot Stevan

Srpsku katastrofu iskoristili su prvi Mađari. Kralj Sigismund je još u jesen 1389g. udario naLazarevu udovicu, knjeginju Milicu, te prodro duboko sve do srca Šumadije, u Gružu, gdje je osvojio gradove Borač i Čestin.Bajazit, koji je brzo uspio da se učvrsti na prijestolu, nije više vojnički napadao Srbiju i bio je voljan da s njom sklopi mir. Ljudima oko kneginje Milice, ogorčenim na Mađare, činilose, da se s Turcima lakše nagoditi nego s njima i da je opasnost od Turaka manjeneposredna. Između Srbije i Turske postojalo je nekoliko hrišćanskih vazalnih državica,koje su Turci tolerirali o koje bi, ako primi sličan odnos, služile Srbiji ujedno i kao neka

vrsta grudobrana. Zbog toga je Srbija primila sporazum sa Turcima.Srbija je primila na sebe vazalske obaveze prema Turskoj. Priznala je vrhovnu vlastturskog emira, obećala mu davanje pomoćne vojske za slučaj ratovanja, obavezala se dasrpski prinčevi Stevan i Vuk, dolaze na sultanov dvor i Milica je uz to morala dati i svojunajmlađu kćerku Oliveru u sultanov harem. Sem toga, u izvjesne srpske gradove uđošeturske čete. Na Dunavu čak posjedoše Turci, uz Srbe, utvrđeni grad Golubac, da bi iznjega mogli neposrednije kontrolisati kretanje Mađara. S turskom pomoći Srbi su potpunoočistili zemlju od mađarskih četa. Kao Srbija, iste obaveze prema Bajazitu primila je iVizantija, u kojoj je 1390g. vođen građanski rat oko prijestola.Od moćnijih velikaša Srbije Lazareva vremena na životu su ostali Vuk Branković i ĐurađBalšić. Vuk se, koliko znamo, nije slagao sa antimađarskom politikom ni prije ni poslijeKosova, ali nemamo saznanja, da je bilo šta preduzimao protiv svoje tašte, kneginjeMilice. U zimu 1391g. Vuk je morao Turcima ustupiti najveći grad svoje oblasti Skoplje, u

koje su Turci ušli 6.januara 1391. U međuvremenu je Vuk svoje bogatstvo prenio uDubrovnik koji se obavezao da će zaštititi njegovu porodicu. Osim toga, Vuk je moraoupustiti turske čete u svoje glavne gradove Zvečan, Novi Pazar i u rudnik Gluhavicu.

15



U ljeto 1392. počeo je kralj Sigismund borbu protiv Turaka na srpskom zemljištu, ali bezsrpske saradnje. Razbivši Turke kod Braničeva on je prodro sve do Ždrla na istoku ipovratio Mačvu na zapadu. Emir Bajazit bio je zauzet borbama u Maloj Aziji i nije mogaospriječiti ofanzivu, a sami Srbi sa turskim posadama nisu bili za to dovoljni. Poslijemađarskih uspjeha on se odmah iduće godine riješio na odlučniju akciju na sjevernimgranicama svoje države, da bi suzbio mađarski uticaj i mogućnost okupljanja sjevernih i

sjeverozapadnih balkanskih država oko Mađarske. Prvi napad usmjerio je protiv Bugarske.U julu 1393. palo je Trnovo i srušeno je južno Bugarsko Carstvo, a sam car Jovan Šipmanbio je zarobljen i u ropstvu je umro. Nakon toga, Bajazit pođe sa vojskom u Vlašku. Unjegovoj vojsci nalazili su se tada i srpski vazali Stevan Lazarević, Konstantin Dejanović ikralj Marko, poznatiji kao Marko Kraljević. U borbi na Rovinama, 17.maja 1395g. poginulisu i Marko i Dejanović.Mađarski kralj Sigismund je okupio oko sebe krstašku vojsku i krenuo na Bajazita. KodNikopolja 25.septembra 1396. došlo je do strahovite bitke u kojoj su Turci odnijelipobjedu. Sam kralj Sigismund spasao se na jednoj lađi i otplovio niz Dunav, gdje ga jeprihvatila mletačka flota. Poraz krstaša bio je potpun.Bajazit je, koristeći se pobjedom, srušio ovog puta i sjeverno Bugarsko Carstvo, abugarskog cara zarobio i poslao u Aziju. Potom je goneći slabe ostatke brodolomnikaprešao u Ugarsku i dopro sve do Štajerske plijeneći i pustošeći. Nakon ovog poraza

Mađara, Vuk Branković je 1395/96g. sklonio svoju pokretnu imovinu u Dubrovnik. PoslijeNikopoljske bitke Bajazit je kao nagradu Stevanu, za ogromnu ulogu u toj borbi, ustupioveći dio Vukove oblasti, od Dečana do Prištine, a Vukovoj udovici i djeci ostavio je samosjeverni dio Kosova, od Trepče i Mitrovice do Vučitrna. Sam Vuk je morao da ide iz Srbije.Umro je 6.oktobra 1398g. na Svetoj Gori, gdje je njegov brat Roman živio kao hilandarskimonah.U januaru 1397g. turska vojska, u kojoj su se nalazili Bajazitovi sinovi i kojima se sasvojim četama pridružio i Stevan Lazarević, upala je Bosnu. Vojska je bila mnogobrojna,ali je u Bosni nastradala od preoštre zime. Radi neuspjeha turske vojske u Bosni optužen je kao glavni krivac kod Bajazita Stevan Lazarević. Bio je optužen da je potajno održavaoveze sa Mađarima i na neki način izdao Turke. Da ga ublaži Stevan mu posla svoju majkuMilicu, koja bješe primila monaški čin i postala sestra Evgenija i umnu monahinju Jefimiju. To je prva srpska diplomatska misija koju su vodile žene. Vjerovatno posredstvomsultanije Olivere, za koju se tvrdi da je imala veliki uticaj na emira, one su srdačnoprimljene i uspjele su da opravdaju Stevana.Nakon Bajazitove smrti, 8.marta 1403., u tatarskom zarobljeništvu, u koje dospioporazom turske vojske kod Ankare od strane Džingis-kana 28.jula 1402., na turskiprijestol je došao Bajazitov sin Sulejman.Kneginja Milica, u kaluđerstvu prozvana Evgenija, a kasnije Jevrosima, umrla je11.novembra 1405g. Poslije njene smrti, izbi između njenih sinova Stevana i Vuka sukoboko podjele države. Nakon dolaska novog sultana Sulejmana na vlast Stevan Lazarevićviše nije bio u sultanovoj milosti. On se zbog toga pridružio Mađarima koji mu dadošegrad Beograd. Oslobođen izvjesno vrijeme od pritiska Turaka, obogaćen i dobitkom Mačvei oblasti južno od Kopaonika, Stevan je počeo da sređuje Srbiju. On je bio nada i utočišteboljeg dijela Bugarske i ostale slovenske kaluđerske inteligencije. Međutim, uskoro ga

napadne njegov brat Vuk, koji je pomoć zatražio kod Turaka. Stevan nije mogao zaustavititursku vojsku koja je prodrla skoro do Beograda. Mir je sklopljen 1409g. Stevan je daoVuku južnu polovinu Srbije sa Kruševcem, a sebi zadržao sjevernu. Vuk je zajedno saBrankovićima priznao tursku vrhovnu vlast, a Stevan je ostao i dalje na svojoj liniji držećise uz Mađare.Početkom 1413g. novi sultan Musa prodro je u zemlju despota Stevana. Neposredanpovod za napad, dalo mu je to, što se odmetnuo od njega Hamza, gospodar Svrljiga iSokoca, i prišao Srbima, a u stvari je htio da prekine njegove odnose sa Mađarima.Savladavši Hamzu u Sokocu on je dao premjestiti srpsko stanovništvo odatle na drugustranu. Kada je upao na despotovo područje osvojio je čitav niz gradova Bolvan, Lipovac,Koprijan i Stalać. I ta je sva naselja raskućio kao i ona oko Timoka. Despot Stevan seobratio za pomoć Muhamedu, Musinom bratu, a stigoše mu vojvoda Sandalj, mačvanskiban Ivan Morović i raniji odmetnici Musini. U turskoj vojsci je bilo dosta nezadovoljstva i

izdaje i s toga je njena borbena gotovost bila znatno oslabljena. Bitka se dogodila podVitošem, na rijeci Iskru, a poraženi Musa bi udavljen 5.jula 1413g.

16



Pošto je dobio prijestol pomoću saveznika Muhamed I se odužio svojim pomagačima.Despot dobi Znepolje i grad Koprijan, kao i druge oblasti. Srbija je poslije toga odahnula.Đurađ Branković se potpuno izmirio sa Stevanom. Punih osam godina Srbija je živjela umiru. Nakon smrti Balše, 28.aprila 1421g., koji nije imao muškog poroda, Stevan jenaslijedio i oblast Zetu. Dobitkom Srebrenice, Znepolja, Mačve, Beograda i sada Zetedespot je stekao državu, koja je bila za trećinu veća od one koju je imao njegov otac. Sa

oblašću Brankovića Srbija je dobila zemljišni opseg koji je bio veći od srpskog posjeda ucijelom XIII stoljeću, ali stiješnjena između Mađara i Turaka, despotovina je bila lišenamogućnosti da vodi sasvim nezavisnu politiku.Na vijest o Balšinoj smrti, Mlečani su odlučili da zaposjednu izvjesne njegove krajeve igradove. Do kraja juna uspjeli su da dobiju Drivast, Bar i Ulcinj. Tom mletačkom politikomizazvan je despot Stevan. Usljed priprema za borbu sa Mlečanima stiže mu vijest, da je u julu 1421g., umro despotov prijatelj Muhamed i da je na vladu došao Murat II. Zbog ovogturskog slučaja i despot i Mleci obustaviše privremeno neprijateljstva.Kada se Murat II utvrdio na prijestolu odlučio je da se osveti Grcima što su pomagalinjegova protukandidata. Pao je s vojskom pod sam Carigrad. Turska vojska je opustošilaMoreju, a sultan je natjerao starog cara Manojla da pod skupu cijenu haračke obavezemoli i dobije mir. Turska je dovela i u Vlašku na prijestol svog privrženika Radula zvanogPraznoglavi i ugrozila Mađarsku osjetno sa istočne strane. I u Bosni je kao turski kandidat

pobijedio Tvrtko II, koji se 1421g. dao krunisati za kralja. Kada su Bosanci 1423g. došli unešto srdačnije veze sa Mletačkom Republikom i sklopili sa njom savez protivdalmatinskog kneza Ivana Nelipića, nije to bilo pravo Turcima. U aprilu 1424 upala jeturska vojska u Bosnu i opustošila neke predjele u njoj ali se nije zadržala. Jedino je zacijelo ovo vrijeme ostala pošteđena Srbija, jer Stevan nije protiv sultana preduzimaogotovo ništa.Uskoro se počelo postavljati pitanje nasljedstva u Srbiji, jer je despot Stevan počeoobolijevati, a kako nije imao djece morao se pobrinuti za svog nasljednika. Njegov izborpao je na Đurđa Brankovića, koji mu je kao sestrić bio srodnički najbliži. U Srbiji to pitanje,kada ga je Stevan proglasio na državnom saboru u Srebrenici, ne samo da je primljenobez protesta, nego se smatralo sasvim prirodno. I sa kraljem Sigismundom on je topitanje riješio na sastanku u Tati, u maju 1426g. Sigismund je pristao da prizna Đurđa, ali je tražio da mu se poslije Stevanove smrti vrate Beograd i Mačva, kao i grad Golubac,glavna tvrđava Srbije na dunavskoj strani. U svojim ustupanjima Stevan je išao i dalje.Pristao je da u slučaju da despot Đurađ ostane bez muških potomaka, Srbija pripadnemađarskoj kruni.

Despot Đurađ Branković

Despot Đurađ je bio jedna od najtragičnijih ličnosti srpske prošlosti. Njegov ujak Stevandoprinio je nesumnjivo dosta padu njegovog oca Vuka i prisvojio jedan dio njegovezemlje. To je Vuka, čim mu se dala prilika otjeralo u protivnički tabor. Paktirao je sa Turcima, onda potpirivao domaću svađu između Stevana i brata Vuka, te se udruživao saMusom samo da se osveti Stevanu. Više od deset godina trajala je njihova borba i donijela je mnogo nesreće Srbiji. Kad se izmirio sa Stevanom, Đurđe se trudio da bude od što veće

koristi i njemu i Srbiji. 1427g. nakon smrti Stevanove dolazi na prijestol.Na vijest o despotovoj smrti požurio se kralj Sigismund da izvrši obaveze ugovora o Tati.19.novembra mu je predat Beograd. Đurađ je u isto vrijeme vratio i Mačvu. Međutim,zapovjednik grada Golubca, vojvoda Jeremija, nije htio izvršiti zapoviest i predati gradMađarima bez 12.000 dukata odštete. Kad traženu sumu nije dobio on je Golubac predao Turcima.Kao što je bilo i očekivati, sultan ovu promjenu vlasti u Srbiji nije primio mirno. Mađarskiuticaj osjetio se više nego što je on mogao dozvoliti. S toga uputi odmah u Srbiju vojskukoja osvoji Niš i Kruševac, i stade opsjedati Novo Brdo. Da obezbijedi svoj prestiž u Srbiji,kralj Sigismund uputi odmah u Srbiju vojsku da pomogne despotu. Udruženi Mađari i Srbiuspjeli su suzbiti jedan odred turske vojske kod Ravanice, ali je drugi turski odrednapadao iz Golubca susjedna srpska i mađarska mjesta. U proljeće 1428g. došla je novamađarska vojska pod Golubac i opsjela ga i sa kopna i sa Dunava. Ali krajem maja, došao

je i sultan i sa svojom vojskom u braničevsku oblast. Ne smijući primiti borbu sa Turcima,Sigismund je sklopio s njima mir, i Mađari su prvih dana juna počeli povlačenje. Međutim,turski zapovjednik napao je njihovu pozadinu, u kojoj se nalazio Sigismund, ali je uspio da

17



se spasi. Prilikom ovih borbi mnogo je stradala južna i istočna Srbija. U Srbiji, ovajneuspjeh Sigismundov, prirodno, opominjao je ljude, da se zbog njega ne izlažu protiv Turaka. Despot sam ušao je s njima u pregovore i pristao je da prizna, pored mađarske, ivrhovnu vlast tursku, i da im plaća 50.000 dukata danka i da im šalje pomoćne čete.Predavši Mađarima Beograd, a izgubivši Kruševac i Golubac, Đurađ Branković je ostao bezijednog velikog utvrđenog grada. Mali Nekudim, u kome je rado boravio, nije mogao da

posluži kao sigurno sklonište u času nevolje. On stoga stade podizati novi grad.Smederevo je zidano u teško vrijeme od 1427-1430g., s ogromnim naporima.U zimu, 9.decembra 1437g. umro je mađarski kralj Sigismund. Kralja Sigismundanaslijedio je njegov zet, austrijski vojvoda Albreht Habzburški. Ova promjena dala je,među drugim stvarima, povoda Turcima, da se odluče na krupnije korake. Oni su znali daće u Mađarskoj doći do izvjesnih razmirica, pošto novi kralj nije bio prihvaćen od svihkrugova u zemlji, pa su htjeli da iskoriste te njihove unutrašnje sukobe. 1438g. Turci suušli u Erdelj i opustošili ga. Druga turska vojska operisala je u istočnoj Srbiji, gdje jeosvojila Borač i Ravanicu. Treća turska vojska prodrla je u Bosnu, sve do Jajca. Ali to jošnisu bili pravi vojnički podvizi, nego više smjeli izvidnički zalet. Prvi napad došao je sproljeća 1439g.

Prvi pad Srbije

Velika turska vojska, pod vođstvom samog sultana, krenula je krajem aprila 1439g. naSrbiju. Despot nije uspio da razuvjeri sultana u njegovim sumnjama, a nije pristao da sepridruži njegovoj vojsci, ni da joj kroz Srbiju dozvoli nesmeten prolaz. Srbi toj vojsci nisumogli odoljeti; održali su se u prvi mah samo Novo Brdo na jugu i Smederevo na sjeveru. Tom prilikom pala je u turske ruke i Srebrenica. Despot za to vrijeme pređe u Ugarsku datraži pomoć.1440g. Murat II je sa vojskom bio pod Beogradom, a u isto vrijeme uputio je svoje čete daharaju po Bačkoj i Banatu. Iz same Mađarske nije se moglo nadati pomoći, jer novi kraljVladislav nije mnogo mario za despota. U maju 1440g. Đurađ je prešao u mletačku oblast,ali ni tu nije mogao dobiti nikakvu pomoć. Iz Mletaka poša je Đurađ u Zetu, zadržavajućise na putu u Šibeniku i Dubrovniku. Za to vrijeme mađarski kralj oglasio je despota kaosumnjiva i oduzeo mu sve posjede u Mađarskoj.Zbog nepovoljne situacije u Zeti, despot se vratio u Dubrovnik. Nakon protesta turskogposlanstva, 25.jula despot je napustio Dubrovnik i preko Senja krenuo u Mađarsku. Umeđuvremenu je sultan dao okovati oba despotova sina i oslijepiti 8.maja.1441g. Despot je na kraju završio na mađarskom dvoru.27.juna 1441g. Turci su zauzeli Novo Brdo. Nakon toga je Stjepan Vukčić, turski vazal,ušao u Zetu i zauzeo tamošnje despotove posjede; katastrofa srpske države bila jepotpuna.Krajem juna 1443g. kršćanska vojska upućena je prema Beogradu, a sam kralj krenuo jena jug krajem septembra. S njim su išli i despot i Jovan Hunjadi. Krajem septembra ilipočetkom oktobra prešla je kršćanska vojska Dunav kod Beograda. Nakon pobjede kodNiša, kršćanska vojska je početkom decembra zauzela Sofiju. Međutim, pred dobro

utvrđenim klancima Srednje Gore moralo se stati, jer su Turci kod Zlatice pružili snažanotpor. Zbog zime koja je nastala i nezgodnog snadbijevanja, hrišćani su prekinuli daljuofanzivu i počeli povlačenje.Između saveznika izbile su povodom povlačenja velike nesuglasice. Despot je bio protivpovlačenja i on se zalagao da vojska preko zime ostane u Srbiji, ali Mađari izmoreni, nisupristali na to. Oni se vratiše u Mađarsku. Krajem januara 1444g. cijela vojska, s kraljem idespotom, sakupila se u Beogradu i oko njega i prelazila dalje.U aprilu 1444g. doneseno je na budimskom saboru rješenje, da se nastavi borba protiv Turaka, i to sa kopnenim snagama i sa flotom. Prošlogodišnja vojna i ova koja sespremala uplašile su sultana Murata i on riješi da ponudi saveznicima mir. Sultan je nudiodespotu da mu vrati cijelu Srbiju kakvu je držao despot Stevan i despot je ubrzo pristaona pregovore. Da bi za mir pridobio Hunjadija, despot mu je ustupio nekoliko svojihposjeda u Mađarskoj. U Segedinu, krajem jula, zauzimanjem njih dvojice, sklopljen je mir

na deset godina. Sultan je pristao da plati 100.000 fiorina odštete i obavezao se dapomaže kralja Vladislava sa 25.000 vojnika u borbama protiv njegovih neprijatelja. Jedini

18



ustupak učinjen sultanu bio je taj, da mu je Srbija imala i dalje plaćati stalni godišnjidanak. 22.augusta 1444g. despot je ušao u Smederevo.Međutim, među hrišćanima izbilo je veliko nezadovoljstvo protiv Segedinskog mira. Tvrdilo se da je ispušten siguran plijen. Krivica je svaljivana na despota, kome seprebacivalo da je bio nestrpljiv i sebičan. Među nezadovoljnicima je glavnu riječ vodiokardinal Cezarini.

20.septembra 1444g. hrišćanska vojska je došla u Oršavu i počela prelaziti Dunav. KrozSrbiju se nije išlo. Jedno zbog despotova držanja, a drugo što se činilo da je prekoBugarske neposredniji put za Carigrad. Do odlučne bitke je došlo kod Varne, 10.novembra1444g. Sa brojnom nadmoćnošću Turci su porazili kršćane. Poginuše kralj Vladislav imnogi ugledni mađarski velikaši, među kojima i Kardinal Cezarini. Spasao se jedino Jannko Hunjadi sa malim brojem vojnika. Ponesen pobjedom sultan je ljuto kaznio sveone, koji mu se bijehu zamjerili. Uplašene jadranske republike, Mleci i Dubrovnik, pohitašeda opravdaju svoje učešće bacajući svu krivicu na papsku kuriju. Despot Đurađ ostao jepošteđen. Zahvaljujući njemu sultan je sklopio mir s Dubrovnikom 1447g.Početkom septembra 1448g. prešao je Hunjadi s vojskom od 70.000 ljudi ponovo u Srbiju.Međutim, despot mu se nije pridružio na tom pohodu protiv Turaka. Oslobođenje odturskog pritiska vodilo bi ga u sve veću zavisnost od Mađara i zbog toga je despot odbioda se pridruži Hunjadiju. Kada je Hunjadi 17.oktobra izbio na Kosovo zatekao je tamo već

tursku vojsku, pod zapovjedništvom samog sultana. U strahovitoj borbi, koja je trajala tridana, Mađari su bili potpuno potučeni. Glavni dio mađarske vojske bježao je preko Srbije.Despot naredi da se uhvati Janko Hunjadi i on bi zatvoren u tvrđavu u Smederevu. Krajemnovembra ugarski staleži u Petrovaradinu, sastaše se da vijećaju kako da oslobodeHunjadija. Odlučeno je da se zaborave sva stara neprijateljstva, da se Ugarska obavežepomagati Srbiju protiv neprijatelja, da ubuduće mađarska vojska neće prelaziti Srbijomsem po pozivu u pomoć, za učinjene štete Hunjadi će platiti 100.000 dukata i da sedespotu vrate njegovi posjedi u Mađarskoj. Poslije tog ugovora Hunjadi je pušten naslobodu.

Pad Srbije

4.februara 1451g. umro je Murat II, a na njegov prijestol je došao Mehmed II, koji će izosnova izmijeniti kartu Balkana.Prva na udaru je bila Vizantija. Na carskom prijestolju nalazio se od 1449g. Konstantin XIDragaš, sin carice Jelene, jedine srpkinje vladarke na carskom dvoru. U Proljeće 1453g.započeše Turci sa opsadom Carigrada. U utorak 29.maja 1453g. zauzeli su Turci Carigrad.Sada je dobio naziv Istanbol ili Istambol – Stambol i postao je prijestolnica novog carstva.Poslije pada Carigrada na red je došla Srbija. Sultan je tražio od despota da mu ustupigradove Golubac i Smederevo, da bi imao otvoreniji put za Ugarsku. Despot na to nijemogao pristati, i turska vojska je u ljeto 1454g. upala u Srbiju. Despot je potražio pomoć uMađarskoj, našto se Mađari odazvaše. U međuvremenu se sultan sa vojskom povukao uSofiju. Sa despotovom i svojom konjicom Hunjadi je prodro do Kruševca.S proljeća 1455g. krenuo je sultan ponovo na Srbiju. Prvo je napao Novo Brdo, kao glavniizvor despotskih prihoda, i osvojio ga nakon 40 dana opsade, 1.juna 1455g. Iz Novog Brdasultan je krenuo na zapad i osvojio drugo rudarsko mjesto Trepču, a potom i ostala mjesta

na Kosovu. Uskoro je i čitav preostali dio južne Srbije došao pod tursku vlast. Nakon toga je sultan došao sa vojskom na Dunav i opsjeo Smederevo i Beograd. Zbog dugotrajneopsade izbiše bolesti i na jednoj i na drugoj strani. Kuga koja se pojavila među Turcima,zahvati i hrišćane. Bolest se proširi preko cijele Srbije sve do Dubrovnika. Od te zarazeumro je 11.augusta 1455g. i Janko Hunjadi. Hunjadijeva smrt izazva pometnju međunjegovim redovima. Stari despot pokuša ponovo da se izmiri sa sultanom. Njegov čelnik,Đura Golemović, išao je dva puta u Jedrene, da pregovara o miru. Sultan je bio sklonposlije neuspjelog osvajanja Beograda, ali u međuvremenu je umro despot na Badnji dan1456g. Sahranjen je u crkvi Krive Rijeke kod Despotovice. Tri sedmice poslije despotovesmrti sklopljen je mir izme Turaka i njegovog nasljednika Lazara. Srbija se obavezala daće plaćati 40.000 dukata godišnjeg danka.U jesen 23.novembra 1457. umro je u Pragu mladi mađarski kralj Ladislav, poslije dugihpregovora i kriza za kralja je izabran Matija Korvin, sin Janka Hunjadija, tek 24.januara

1458.Despot lazar, još kao mlad čovjek umro je 20.januara 1458g. On nije imao muškogpotomka i s toga odmah poslije njegove smrti počeše borbe oko vlasti. Mađarima bi davali

19



jemstvo slijepi Stevan i Lazareva udovica Jelena, a turcima Mihailo Aranđelović. I od njih je svako nastojao da on postane gospodar. Tu obezglavljenost iskoristio je bosanski kralj Tomaš. Predložio je da se njegov sin Stevan oženi sa najstarijom kćerkom despota Lazara,koja je tada mogla imati nešto više od deset godina, i da se tako spoji Bosna sa ostacimadespotovine. Kralj Tomaš je uputio kralju Matiji, kad je ovaj došao u Beograd, jednoizaslanstvo, da ponudi sporazum. Bosanci su obećali Matiji priznavanje vrhovne vlasti i

saradnju u borbi sa Turcima. Na toj bazi došlo je do sporazuma. Tomaš se u januaru 1459.nalazio u Ugarskoj i učestvovao je na jednom saboru u Segedinu. Mađari su potom dalipristanak, da se Bosna ujedini sa despotovinom.Sa Stevanom Tomaševićem pošao je u Smederevo i njegov stric radivoj. Kada su stiglitamo primio je Stevan vladu 21.marta, a svadba je obavljena 1.aprila.Ako se pitanje Srbije nije moglo rješavati bez Mađarske, još manje se moglo rješavati bez Turske. Još tokom 1458g. Turci su uzeli čitav niz gradova i oblasti u Srbiji i svelidespotovinu na vrlo usku oblast oko Smedereva. Sada, kada je na srpski prijestol došao jedan mađarski štićenik, oni su riješili da srpskoj samostalnosti učine kraj.Kad su Turci stigli pred Smederevo mladi despot našao se sam prema ogromnoj turskojsili, a u jednom gradu gdje je imao mnogo načelnih protivnika. Da olakša i sebi i njima onse predao bez borbe 20.juna 1459g. Turci su ga pustili da s porodicom i pratnjomslobodno izađe iz grada. Tako je u ljeto 1459g. završila svoj politički život srednjovjekovna

Srbija.

Srbi pod tuđom vlašću

Položaj srpskog naroda bio je u XVI stoljeću dosta težak, ali ipak ne onako očajan kao uXV stoljeću. U XV stoljeću Srbi su, istina, imali svoje države i vjeru da će se pomoćuhrišćanskih susjeda moći nekako održati. Međutim, te njihove slobodne države davale suim samo iluziju samostalno sti, a sve su bile manje-više ili u stalnom kolebanju izmeđuraznih uticaja ili jasno pod vrhovnom vlašću i nadzorom jedne ili druge strane. Sem toga,kroz cijelo to stoljeće, čitavo područje je bilo stalno ratno poprište i stradalo je sve; polja,sela, gradovi, ljudi i stoka. Preko same Srbije prešlo je preko dvadeset ogromnih armija,koje su skoro uvijek imale tu po neki veći sukob.Novo XVI stoljeće donijelo je izvjesno prečišćavanje situacije. Turska sila je doprla do nadomak Save i Dunava. Unutrašnjost zemlje postepeno se smirivala i ljudi su počeli danormalizuju život, iako pod promijenjenim uslovima. Na sjeveru od Save i Dunava Srbi suse, kao organizovane jedinice, borili na ugarskoj strani. Poslije pada Mađarske ostali su ibez tog oslonca. S turskim osvajanjem smanjuje se zamah otpora, ljudi prilaze osvajaču,koji nastoji na mnogo strana da ih pridobije, i srpska se masa postepeno i tu stabilizira.Pojedinci, sami ili sa većim grupama, pokušavaju da unesu borbenog duha, ali njihov radnema više karakter narodnih pokreta, nego manjih akcija.Evropska Turska dijelila se u to vrijeme u četiri velika namjesništva: Rumelija, Bosna,Banat i Budim. U Bosnu je bila računata i Slavonija, kao i osvojena Dalmacija; a sva Srbija,sjeverna i južna u Rumeliju, samo je zvornički sandžak obuhvatao i nešto srbijanskogPodrinja. Oblasti ili elajeti dijelili su se na sandžake.

Kočina krajina

Poslije austrijsko-turskog rata od 1737-39g. Srbija je duže vrijeme ostala na miru. Zbogopasnosti od Pruske Austrija nije smjela ništa preduzimati, što bi moglo da izazove Turkeprotiv nje. Srbi, poslije teških iskustava sa Austrijom i njenim ratovanjem nisu zadugopomišljali da ulaze u ma kakve avanture.U Srbiji je bila prva stvar da se obnovi strahovito prorijeđeno stanovništvo. Na tom suradili i Turci, kojima nije bilo u interesu da bogata pogranična oblast izgleda kao pustinja.Sva ispitivanja naselja utvrdila su, da je najveći dio sjeverne i zapadne Srbije dobio novostanovništvo poslije austrijske okupacije, odnosno u drugoj polovini XVIII st. Tostanovništvo poticalo je sa raznih strana srpskog područja. Sve glavne porodice Srbije XIXst. potiču od tih doseljenika. Karađorđevi muški preci došli su preko Vasojevića izKlimenata; Obrenovići su starinom Bratonožići; Nenadovići iz hercegovačkog Birča; Vuk

Karadžić je Drobnjak; Garašani su Belopavlovići.Svi poznati ljudi u Srbiji s kraja XVIII i na početku XIX st. bavili su se ili neposrednostočarstvom ili posredno kao trgovci. Takvi su bili Koča Anđelković, braća nenadovići,

20



Radič Petrović, Milutin Garašanin, Petar Dobrnjac, Mladen Milovanović, Milan Obrenović,Karađorđe i drugi.Austrijsko-turski ratovi rastjerali su iz zemlje muslimansko stanovništvo, tako da jesultanovoj vlasti ovdje nedostajalo glavne podloge na koju se ona naslanja.Ova četiri elementa: sastav stnovništva aktivnog i pokretnog iz svih oblasti, zatimpretežno stočarsko zanimanje stanovništva, koje ljude upućuje na kretanje, veze i

traženje dodira trgovačkog i drugog, ogromne šume, koje su bile neka vrsta skloništa iopasnosti za turske nasilnike i najposlije relativno mali broj muslimanskog stanovništvaučinili su, da se u Srbiji, na području Beogradskog pašaluka, razvio više otporan i borbenmentalitet kod ovih ljudi. Kao što je buntovnoj Crnoj Gori znatno pomagala blizinamletačke granice, tako je ljudima iz Beogradskog pašaluka dobro dolazila bliska austrijskagranica, preko koje su imali gusta naselja svojih sunarodnika.Osamdesetih godina XVIII stoljeća, javila se i austrijska agitacija. Ruski uspjesi u ratu sa Turcima, natjerali su i Austriju da i sama uđe u rješavanje Istočnog pitanja. Za Beč jepostalo jasno da je u Rusiji na Balkanu dobila opasnog protivnika. Katarina II i Josif II suipak 1782g. u Mogiljevu potpisali sporazum nakon kojeg je došlo do saveza između Rusijei Austrije. Baza sporazuma bila je podjela interesnih sfera na Balkanu. Rusija je željela dase stvore na Balkanu dvije nove hrišćanske države: Dakija, koja bi obuhvatala Besarabiju,Moldavsku i Vlašku, i obnovljena Vizantija s prijestolnicom u Carigradu i sa velikim

knezom KOnstantinom, unukom carice Katarine, kao vladarem. O Srbiji ili ma kojojslovenskoj državi na Balkanu nije bilo nikakve kombinacije. Austrija je sa svoje stranetražila Vlašku i Beograd i od Beograda najkraću liniju do mora, odnosno do ušća Drima.1787g. Turska je objavila rat Rusiji. Austrija nije ušla u rat odmah nego tek krajem januara1788.Kao i u ranijim ratovima ona je i sada računala mnogo sa saradnjom Srba. U zimu istegodine obrazovali su Austrijanci od emigranata iz Srbije posebne dobrovoljačke čete,„frajkore“, koje su pod komandom njihovih i srpskih oficira, prošle vojničku vježbu. Glavnizapovjednik srpskog frajkora bio je aktivni austrijski major Mihailo Mihaljević. Međusrpskim dobrovoljcima istakao se ponajviše Koča Anđelković, rodom iz Panjevca kod Jagodine, bivši trgovac koji je u ljeto 1787g. prebjegao u Austriju.Kada je Austrija objavila rat Turskoj, Koča je učestvovao sa jednom austrijskom četom uprepadu na Smederevo, a onda je sa svojom četom zauzeo Požarevac. Poslije toga napao je Hasan-pašinu palanku, Batočinu i Bagrdan, pa je i odatle istjerao Turke. Cijela ovaakcija dobila je u narodu ime Kočina krajina. Priman i pomagan od Srba, Koča je dopro ido Kragujevca i zauzeo ga. Na zapadu Srbije, knez Aleksa Nenadović oslobodio je od Turaka valjevski kraj i stigao do Čačka. Kao aktivni agigator po zapadnoj Srbiji istakao sebački vladika Jovan Jovanović. Sa učešćem srpskih dobrovoljaca austrijska vojska zauzela je Šabac 16.aprila. Koči Anđelkoviću, poslije pokazanih uspjeha, bješe stavljeno u dužnost,da svakako presiječe veze između Niša i Beograda. On je jedno vrijeme vršio s dostasreće, zbog čega je dobio čin kapetana imajući uz sebe 3.000 srpskih boraca, ali je poslije, nedovoljno pomagan od austrijske vojske, morao uzmaknuti pred nadmoćnijim turskomsnagom.Srpske čete nisu bile dovoljno snadbijevane ni hranom i to je dalo povoda osjetnomnezadovoljstvu i nedisciplini, što se sve pojačalo kad se vidjelo da Austrijanci ne ulaze u

borbu ni poslije očigledne turske namjere da se probiju kroz moravsku dolinu. Bilo jenezadovoljstva i sa Kočom, koji je optuživan da je samovoljan i da nepravedno dijeliplijen. Sredinom aprila 1788g. uspio je Deli Ahmet da razbije Koču i da ga natjera napovlačenje sve do Požarevca. Početkom maja udarili su Turci od Vidina prema Požarevcu iprošli sve do Beograda. Uplašeno srpsko stanovništvo ili se povlačilo ispred njih ili sesmirivalo.Rat između Austrije i Rusije s jdene strane i Turske s druge strane završen je mirom uSvištovu i mirom u Jašiju.

Prvi srpski ustanak

Sultan Selim koji je došao na prijestol 1791g. nastojao je da tursku upravu i cio sistemdigne na jedan viši novi. Među prvim mjerama u sultanovim reformama bila je zabrana janjičarima da žive u Srbiji, odnosno u Beogradskom pašaluku. Ta vojska se bila sasvim

odmetnula. Staro ratničko oduševljenje zamijenila su druga, neposrednija i više sebičnaosjećanja. Uživala se vlast i posjedi. Janjičarski odžaci bili su mjesta svih vrsta korupcije, au isti mah legla bunta i nereda. Sultan Selim, koji se obavezao da će čuvati red na granici,

21



znao je dobro, da za taj red ne može garantovati ako u Srbiji ostanu janjičari, koji ćeprovoditi svoju volju. U prošlom ratu od njih nije bilo skoro nikakve koristi, ali u miru možebiti sigurne štete.Porta je povjerila energičnom Bećir-paši da povrati red u Srbiji. Čim je došao u Niš, dao jeubiti janjičarskog vođu iz Beograda Deli Ahmeta. Odmah potom ugušio je bunu koju suizazvale u Nišu pristalice ubijenog. Imanja razjurenih janjičara paša je počeo da dijeli

muslimanskim porodicama iz Poznja, čije je područje imalo pripasti Austriji. Kada je Bećir-paša 1792g. upućen u Bitolj, a mjesto njega došao Mehmed Pekmedži paša, izbila je janjičarska buna. Već u augustu njihova je vojska stajala pred Beogradom, a poslije gazauzela i zarobila pašu. Turska vojska koja je iz Bosne bila upućena u pomoć paširazbijena je, ali je druga poslata iz Niša uspjela da se dočepa grada. Vođa te vojske, TopalAhmed.paša nastavio je odmah Bećirovu politiku, a kao nagradu za postignute uspjehedobio je vezirski čin u Beogradu.Već za vrijeme ovih borbi i jedna i druga strana pomišljale su, da u borbu uvedu i Srbe. Tako se u planu sultanovih reformi javila misao o organizovanju narodne srpske vojskekoja bi se borila protiv buntovnika-janjičara. U ljeto 1793g. kapidži-baša Hadži Mustafa-paša Šinikdžić, postao je beogradski vezir. Odmah po dolasku Hadži Mustafe'paše janjičarisu pokušali novi prepad, ali su kod Kolara bili suzbijeni. U borbi protiv njih upotrijebljena je tom prilikom prvi put srpska narodna vojska. Kao nagrada za srpsko držanje, i kao

rezultat nove Portine politike prema njima, objavljene su tokom 1793g. neke odredbe,koje predstavljaju osnovu jedne uske, ali ipak stvarne, lokalne autonomije. Vraćene sustare narodne vlasti: po selima knezovi, a po kneževinama oberknezovi. Turcima je bilozabranjeno dolaženje u čisto srpska sela. Oni su mogli odsjedati samo po hanovima, kao iostali putnici. Knezovima je odobreno da za sigurnost po putevima mogu držati svojeodrede pandura sa buljubašama. Porez se imao plaćati u dvije rate, o Đurđevdanu iMitrovdanu, a iznosio je 650.000 groša godišnje. Sve te povlastice ozvaničila je Portasvojim fermanima s početka 1794g.Stalne borbe sa janjičarima nisu mogle unijeti spokojstvo u narod, ma koliko se vlastitrudile da budu pravedne. Ali najači posredni uticaj na razvoj prilika u Srbiji učinio jefrancuski upad u Egipat, u ljeto 1798g. Izveden iznenada izazvao je zaprepašćenje uCarigradu. Turska je objavila rat Francuzima. U tom času sultanu je bilo jasno da ne možeu isti mah voditi rat i protiv spoljašnjeg i protiv unutrašnjeg neprijatelja. S toga se uCarigradu proglasila milost svim odmetnicima, koji se pokore i samo formalno svomgospodaru. Tako je bilo krajem 1798g. oprošteno janjičarima i bilo im dozvoljeno da sevrate u Srbiju.Povratak janjičara značio je povratak zuluma i novog zla. U zemlji janjičari željni osvete,požuriše da se dokopaju svojih imanja ili drugih posjeda. Uskoro počeše i ubijanja.Poginuše Stanko Harambašić, jedan od vođa narodne vojske i knez Ranko Lazarević. Kada je 1799g. Pazvan-oglu ustao protiv sultana, njegovi janjičarski prijatelji se sakupiše uBeogradu riješeni da ometu svaki pašin pohod protiv Vidina i da se sami dočepaju vlasti.U julu 1801g. oni zauzeše grad i zarobiše pašu. Tako ubrzo postupiše i u ostalim mjestimau Srbiji. Kao glavne njihove vođe istakoše se četiri dahije: Kučuk Alija, Aganlija, Mula Jusuf i Mehmed-aga Fočić.Dolaskom na vladu dahija u Srbiji nastade režim najtežeg terora. Oni prigrabiše sva

glavna imanja spahijska, pa počeše graditi hanove i čardake, da njihove subaše lakšenadziru rad i kretanje po selima. Povlastice iz 1793. i 1794g. ukinuše svojom voljom, asvako osjećanje zakonitosti zamre. Čak se nisu slušale ni kadije, a kamoli narodni knezovi.Porta je bila nemoćna da kazni buntovnike. Autoritet centralne vlasti bio je potpunopodrovan, isto kao i autoritet sultanov. Tokom 1803g. Srbi su počeli da se spremaju na ustanak. Za Karađorđa se priča, da je uljeto te godine pregovarao sa zemunskim trgovcima radi nabavke praha i olova. U jesensu počeli sastanci, dogovori i zakletve. Srbe je hrabrilo i to što su se dahije počelemeđusobno sukobljavati. Knez Aleksa Nenadović uputio je u Zemun jedno pismotamošnjem komandantu majoru Mitezeru, u kojem mu piše da su Srbi posvađali dahije,između kojih će doći do borbi, pa ga moli da spremi vojsku da pomogne da otjerajudahije. Pukim slučajem ovo je pismo palo u ruke dahijama. Dotle zavađeni, oni se predopasnošću mire i odlučiše da narod treba obezglaviti, i to tako što će se pobiti glavni

knezovi i svećenici, oni koji mogu postati vođe i koji imaju veza preko granice. Tako jedošlo do sječe knezova. U drugoj polovini januara 1804g. pogubljeni su knez Aleksa, IlijaBirčanin, Marko Čarapić, Hadži Ruvin i drugi, ukupno oko 70 ljudi. Karađorđe Petrović je

22



imao sreće i nakon što je uspio da se odbrani u Topoli, otišao je svom starom hajdučkomprijatelju Stanoju Glavašu.Od ovog časa počinje srpski ustanak. U februaru 1804. izbio je otvoreni srpski ustanakprotiv Turaka. Na čelu ustanka bili su Karađorđe i Stanoje Glavaš. Za pravog vođuustanka Karađorđe je bio izabran na jednom zboru, održanom u Orašcu 1804g. Uskoro suljudi ostavljali kuće i prilazili pokretu. Kada su ustanici 20.marta došli nadomak samog

Beograda, pošto su prethodno spalili nekoliko mjesta i palanki, u gradu je nastao veliki irazumljiv strah. Prva ličnost, kojoj su se ustanici obratili, bio je major Mitezer. U svompismu od 16.aprila Karađorđe ga moli za pomoć i nudi mu čak vrhovno glavarstvo. Aliaustrijske vlasti su bile suzdržane. Da bi ostale ispravne prema aPorti one su zvaničnosuzbijale emigraciju iz Srbije i davanje municije, ali su potajno podržavale prodaju. Oni uBeču nisu vjerovali da će ustanak izaći iz okvira već uobičajenih malih pobuna i htjeli suda sačekaju razvoj događaja. Austrijski car odbio je Karađorđeve ponude da uzme jednupobunjenu tursku pokrajinu, za vrijeme mira, pod svoje okrilje, jer bi to moglo izazvatiprotest svih drugih sila i povećati poteškoće koje Austrija već ima sa Napoleonom.U Beču su već tada bili skloni da ponude posredničke uloge jednoj i drugoj strani.Pograničnim zapovjednicima olakšavalo je posao i to, što su same dahije i beogradskipaša poručivali da žele sa ustanicima da pregovaraju. Kao zgodno mjesto za sastanakizabran je Zemun. Na sastanku od 28.aprila, u prisustvu samog zapovjednika Slavonije i

Srema, generala geneina, predstavnici turskih vlasti i srpske vođe sa Karađorđem na čelunisu došli do sporazuma. Srbi su izjavljivali da su vjerni sultanu i zakonitim vlastima, ali dase neće smiriti sve dotle dok dahije ne napuste Pašaluk zauvijek. Izaslanici dahija nisumogli pristati na taj prijedlog i tako su pregovorili završeni neuspjehom.Prije svog polaska na pomenuti sastanak, Srbi su imali svoju prvu skupštinu u Ostružnici,od 24.aprila do 3.maja Njihovi zahtjevi su se sastojali uglavnom u tome da se uništedahije i da se vrate povlastice iz 1793/94g. Sem toga da se uz vezira nalazi 1500 Srba kojiće ga štititi, dok sultan ne pošalje redovnu vojsku koja bi štitila opći poredak.Kada je dobila obavještenja, da se ustanak ne stišava, Porta je naredila iskusnom Bećir-paši, tada bosanskom veziru, da ode u Beograd. Dahijama je bilo jasno šta znači dolazakBećir-paše, koji je već jednom izgonio janjičare iz Srbije. Oni su se stoga prema njemuodnosili sa puno nepovjerenja. Srbi su opet gledali u njemu izaslanika sultanova iukazivali su mu svu dužnu pažnju.Kada je pašin muhurdar stigao 7.juna 1804g. pred Beograd, da izvidi situaciju, dahije suse prema njemu ponašale veoma drsko. Mula Jusuf je, šta više, opalio topom usredsrpskog logora u Topčideru, i to baš blizu mjesta gdje je muhurdar ručao, na šta je on biostrahovito ogorčen.Bećir-paša se nije žurio. Trebala su mu puna dva mjeseca da iz Bosne stigne doBeograda. On je izgleda čekao da situacija sazre i da dobro sagleda snage i izglede, i jedne i druge strane. Po izvještaju svog muhurdara on je vidio da je krivica za ustanak uzemlji do dahija i koji i za vrijeme njegove misije neće da miruju; znao je da do bogradskihsilnika Porti nije stalo, samo da tamo žele da se očuva prestiž carske vlasti. Pašinominicijativom došlo je, vjerovatno, do sporazuma između Karađorđa i vođe beogradskihkrdžalija, Halil-age Gušanca. Po tom sporazumu Srbi su imali da isplate krdžalijama 360kesa, a ovi njima četiri dahijske glave. Po naredbi Bećir-paše, dahije su 16.jula napustile

tvrđavu, ali ih Gušanac ne dade ubiti nego ih pusti da pobjegnu. I dahijama je bilo jasnoda se dalje ne mogu držati. Protiv njih su bili Srbi i car, pa čak i dobar dio beogradskih Turaka. Dahije su krenule lađama niz Dunav, ka Vidinu, da se spasu, ali na putu, namalom dunavskom ostrvuAda-Kale, stiže ih srpska potjera i službena poruka Bećir-pašinazapovjedniku ostrva, da budu pogubljeni. Noću 24/25.jula, oni izgiboše, a glave im, semAganlinijine, biše donesene u Beograd.Poslije te dahijske pogibije Turci su mislili da je s tim Srbima data dovoljna zadovoljština ida bi ustanici mogli da se raziđu kućama. Ali ustanici nisu mislili tako. Još 17.jula, iz Topčidera, pisale su srpske vođe ponovnu molbu austrijskom caru, pozivajući ga da dođeu Zemun i da ih primi pod svoju vlast. Osim toga, Srbi su tražili da sporazum sa Bećir-pašom potvrde i sultan i austrijski car. Međutim, Bećir-paša se nije mogao složiti sa tim dase povjerenik austrijske vlade miješa u rješavanje unutrašnjih turskih pitanja.Na Bećir-pašin prijedlog sultan je pristao da se izda ferman, koji je 21.septembra 1804g.

objavljen u Beogradu. Po tom fermanu Srbima je zagarantovano da ih niko ne smijevrijeđati i izazivati i da krvici za to moraju biti kažnjeni; Turcima je bilo zabranjenosmmještanje u selima i držanje hanova; ukinute su sve nasilne dažbine i svi porezi sem

23



zakonskog harača sultanu i desetine vlasniku zemlje. Šest dana potom došlo je petnaestsrpskih knezova u Beograd, da potpišu sporazum. Potpuni sporazum ipak nije biopostignut. Srbi su tražili da Turci mogu stanovati samo u Beogradu, Šapcu i Smederevu,dok su Turci željeli da stanuju i po palankama. Srbi su u međuvremenu spremali i jednudelegaciju za Rusiju da se tamo traži oslonac, te pomoć u oružju i pristanak Rusije dabude garant srpsko-turskog sporazuma. Srpska delegacija sa protom Matijom

Nenadovićem i Petrom Novakovićem Čardaklijom na čelu bila je lijepo primljena uPetrogradu. Ali ruska pomoć se sastojala samo u novcu i dobrim savjetima.Kiridžije ili najamnička vojska, kojoj je bio zapovjednik Halil-aga Gušanac, držale su svustvarnu vlast u Beogradu, jer je redovne vojske bilo vrlo malo. Oni se nisu ponašali ni sasamim Bećir-pašom s mnogo obzira i skoro su ga ucjenjivali tražeći da im on isplatinajamnički dug i od dahijskog vremena i za vrijeme poslije toga. Paša nije imao novaca,oko 250.000 groša koliko su tražili. Da bi pokazali svoju lojalnost prema sultanu injegovom izaslaniku Srbi su isplatili taj dug. U jesen 1804g. Bećir je napustio Srbiju.U Carigradu su juna 1805g. za novog vezira u Beogradu postavili niškog Hafiz-pašu. Porta je novim imenovanjem pokazivala novi kurs prema ustanicima. Porta je prekinula je daljepregovore sa ustanicima. Srbi su na to riješili da novog vezira ne prime i da mu spriječeprolazak za Beograd. Kada je krenuo za Beograd, Hafiz-pašu su Srbi sačekali kod Paraćinai u tim borbama potpuno suzbili. Sam paša je bio ranjen. Borbu je s uspjehom počeo

vojvoda Milenko Stojković kod Ivankovca, a odlučio je Karađorđe. Hafiz-pašin poraziznenadio je Portu i smjelost i snaga ustanika pokazala se veća nego što se vjerovalo. Stoga u septembru počeše pripreme za buduću veliku ofanzivu protiv Srbije. Rumelijskivezir Ibrahim-paša dobio je naređenje da napadne s juga, a bosanski valija, SejidiMustafa-paša, sa zapada. Međutim, zbog zime i nedostatka finansijskih sredstavapripreme su išle sporo.Krajem novembra 1805. na skupštini u Smederevu Srbi su riješili da ne plaćaju više danaksultanu, nego da iskoriste novac za ratnu opremu.Napad Turaka kretao se sa tri strane: od Vidina, Niša i sa Drine. Vidinsku vojsku je suzbiokod Poreča 24.juna Milenko Stojković. Za zapadnom frontu preuzeo je zapovjedništvo samkarađorđe. Na Mišaru 1.augusta srpska vojska pobijedila je Kulin kapetana. Niška vojskarazbila se od deligradske položaje, koje je branio Petar Drobnjac. Poslije trećeg uzaludnog juriša 27.augusta Turci su ponudili primirje, koje je sklopljeno 2.septembra.Uvod u nova neprijateljstva 1806g. bila je pogibija vezira beogradskog Sulejman-paše.Kada je on 23.februara izašao iz Beograda ubili su ga Srbi blizu Mirijeva, a onda su počelisa pokoljima i drugih Turaka po Beogradu i ostalim mjestima.Iako je Karađorđe izabran u Orašcu za vođu cijelog pokreta, ipak mu neki knezovi nisu bilipreviše skloni. Njegov ugled i njegov položaj počeo je da izaziva ljubomoru drugih vođa.Knez Aleksa je bio jedan od najviđenijih Srba svog vremena i jedna od prvih žrtavadahijskog režima. Njegov brat Jakov smatrao se prvim čovjekom zapadne Srbije. Unjegovoj kući se na uspjeh Karađorđa gledalo poprijeko. Milenko i Petar Dobrnjac, osobitoposlije boja na Ivankovcu, postanu dole preko Morave samostalni vladari. MilanObrenović, udruživši se sa Jakovom, osim nahije Rudničke uze pod svoju vlast i Požešku.Katić, Čarapić i Vuličević također svaki u svojoj nahiji upravljao je samostalno.Rusko-turski rat završen je 25.juna 1807g. ugovorom sklopljenim u Tilzitu. Razočaran u

svoje saveznike i poslije teškog poraza koji mu je Napoleon nanio kod Jelave, carAleksandar se riješio na mir sa Francuzima i njihovim saveznicima Turcima. Ugovor jepredviđao da Rusija pošalje u Srbiju jednog posebnog izaslanika koji bi uredio zemlju inarod i izradio ustav za Srbiju. U tom ruskom „zemljoupravitelju“ izvjesni ljudi u Srbijigledali su jednu vrstu protuteže Karađorđevom uticaju. Ruski general KonstantinKonstantinović Rodofinikin je bio poslat u Srbiju kao neka vrsta ruskog predstavnika dauvede red u zemlji. Međutim, Rodofinikin je svoj položaj shvatio tako da on bude najvišavlast u zemlji, što je dovelo do neslaganja sa Karađorđem. Prva stvar koju je Rodofinikinspremio bio je nacrt državnog uređenja. Po njemu, u Srbiji se uzakonjuje Srpski senat iodređuje se kompetencija Voždove vlasti. Glavni upravnik Srbije Karađorđe, dobija naziv„svetljejšeg knjaza“ Međutim, njegova vlast je bila znatno sužena. Jedan dio senata, onikoji su po nahijama komandovali, iz priznanja su dobili doživotno članstvo. Senat je imaopravo da bira sve glavne vojskovođe, isto kao što je njemu pripadalo pravo da sklapa mir

ili oglašava rat. Karađorđe je, ipak 18.augusta 1807g. dao svoj pristanak na taj nacrt, ali je u njega unio tačku, da taj zakon u zemlji vrijedi onda kada ga odobri ruski car. Ali izpolitičkih obzira prema Austriji ruski car nije se htio proglasiti kao javni pokrovitelj zemje.

24



Novi ustav donesen je 14.decembra 1808g. Po tom ustavu, pošto onaj raniji nije dobioodobrenje ruskog dvora, Karađorđe je sa zakonitim potomstvom priznat za prvog ivrhovnog srpskog predvoditelja, a Savjetu Narodnom dat je značaj vrhovnog suda.Međutim, protivnici Karađorđevi nisu bili zadovoljni ovim ustavom.Izbijanjem novog rata između Rusije i Turske i Srbija je bila uvučena u nove sukobe. Uproljeće 1809g. Srbi su krenuli sa četiri vojske protiv Turaka: jednu prema Vidinu pod

vođstvom Milenka Stojkovića, drugu na NIš pod MIlojem Petrovićem, treću preko Drinepod Simom Markovićem, četvrtu na Novi Pazar, koju je vodio sam Karađorđe. Uspjesi prvetri vojske bili su neznatni, dok je Karađorđevo napredovanje bilo vrlo uspješno. Zanekoliko sedmica Karađorđeva vojska je doprla do samog Novog Pazara. Ali uskoro serazdor srpskih starješina razvio do opasne mjere. Između mnogih srpskihkomandanatazbog mržnje i zavisti dođe do sukoba. U takvoj situaciji turska vojska koju jevodio Kuršid-paša probijala se ka ušću Morave. Karađorđe i njegove pristalice optuživalesu ruskog izaslanka za raskol među vojskom. Rodofinikin je napustio Beograd 15. i16.augusta i prebjegao u Pančevo, a odatle ruskoj vojsci. Karađorđe je nastojao dapopravi vojnički položaj na Moravi i spriječi tursko prodiranje od Niša. Godine 1810. Turcisu promijenili pravac svog nadiranja, obišavši Deligrad, udarili su od Kruševca, da odatlelakše prodru u Šumadiju. U odlučujućem času Srbima dođe i pomoć od 3000 ruskihvojnika. 6.septembra na varvarinskom polju, Srbi i Rusi odbijaju tursku vojsku nazad

prema Nišu. Nakon toga, Karađorđe na Drini kod Loznice odbi tursku vojsku iz Bosne.1810g. Srbi šalju delegaciju u Rusiju sa zahtjevom da im se pošalju ruski garnizoni zasrpske gradove.opozicija Karađorđevih protivnika je nalazila da nije dovoljno iskren prema Rusima.Dovođenje ruskih garnizona presjeklo bi dalje veze sa Petrovaradinom i Bečom, apomoglo bi, s druge strane, da se pomoću ruske vojske digne njihov ugled i suzbijeKarađorđev autoritet. S druge strane, Karađorđeve veze s Austrijom isšle su i inače prekoljudi, koji nisu bili pouzdani i besprijekorni. U vezi sa dolaskom Rusa htjela je i jedna idruga strana da popravi svoj položaj: Karađorđe prije nego oni dođu, a njegovi protivnicisa njihovom pomoći. Po dogovoru sa svojim pristalicama, Vožd odluči da svoje glavneprotivnike uvede u vladu, te da ih tako zadrži u Beogradu i odvoji od naroda. Mjestovelikih vojvoda koji su raširili svoju vlast na više nahija, on imenova više novih, sa manjimoblastima. Vrhovna vlast ostala bi u Karađorđevoj ruci. Ko ne bi htio da primi novouređenje imao je da napusti zemlju. na skupštini 11.januara 1811g., bi primljeno to novouređenje. Uskoro nakon toga, 29.januara, stigao je u Beograd, prvi ruski garnizon. Ruskivojnici ušli su u Šabac i Deligrad.Međutim, uskoro nakon Napoleonovog osvajanja Austrije i potpisanog francusko-austrijskog sporazuma protiv Rusije, Rusi su morali da povuku svoju vojsku iz Srbije i daspremaju odbranu svoje zemlje. U Bukureštu je potpisan mir između Rusije i Turske16.maja 1812. Granica između Turske i Rusije postade rijeka Prut. Rusija, zabavljenasvojom nevoljom, i tako granicom udaljena, nije mogla dati više nikakve neposrednepomoći Srbiji. Osma tačka ugovora jedino je predviđala za Srbe potpunu amnestiju i jednuvrstu samouprave, o kojoj su Turci imali da se sporazumiju sa Srbima. Turska je dobilapravo da uvede svoju vojsku u srbijanske gradove. Poslije osam godina ratovanja Srbi sutim ugovorom bačeni na polaznu tačku.

Srbi dugo nisu znali šta je bilo ugovoreno u Bukureštu. Rusi su ih držali u zabludi. Može semisliti kakvo je iznenađenje bilo za Srbe, kada su sa turske strane doznali pravo stanjestvari i kada ih je zapovjednik turske vojske pozvao da predaju gradove. Karađorđe jeisprva vjerovao da je to neka podvala i odbio je taj poziv. Turci su ispočetka bili spremnida pregovaraju sa ustanicima, ako i ne s namjerom da prime sve njihove uslove, a ono daih saslušaju i da ispune ono što bi smirilo široke redove. Ali kad su vidjeli srpskoustrčavanje i rusku tešku situaciju, Turci su izmijenili stav.1813g. tri turske vojske krenuše na Srbiju, od Vidina, Niša i sa Drine. Položaj Srba bio jetežak. Sami, veoma oskudni s municijom, zavađeni među sobom, oni su bili klonuli većprije početka borbe. Kod naroda je nestalo onog oduševljenja za borbu, jer je bilo i suvišeprilika da se razočara u svojim vođama i njihovim shvatanjima dužnosti prema zemlji inarodu. Sam Karađorđe je, 30.marta 1813g., predviđajući poraz, molio dozvolu da semože preseliti u Rusiju. U ljeto on se razbolio od tifusa i ležao je u Topoli.

Turci su napredovali dosta brzo. 21.septembra 1813. Karađorđe je napustio Srbiju iprebacio se u Zemun. Tek poslije njegovog odlaska, napustiše Srbiju i druge vojvode, semMiloša Obrenovića. Kad je 6.oktobra 1813g. stigao u Carigrad glas da je turska vojska

25



opet zauzela Beograd, Šabac i Smederevo, tri dana pucali su topovi u Carigradu, u slavutog događaja.

Drugi srpski ustanak

Nakon propasti Prvog srpskog ustanka, Srbija je bila bukvalno pregažena. Narod je ginuo,bio odvođen u roblje, stradao od epidemije. Ali taj bijes nije trajao dugo. Nakon porazaNapoleona kod Lajpziga, uloga Rusije u evropskoj politici ponovo je bila veoma značajna. Turci svjesni svojih obaveza prema Rusiji u pogledu Srba, proglasili su amnestiju i čakpočeli vraćati na vlast neke u zemlji preostale starješine. Među njima je bio najuglednijiMiloš Obrenović. Turci su, međutim, pogriješili kad su za beogradskog vezir postaviliSulejman Skopljak pašu, veoma hrabra i dobra vojnika, ali čovjeka koji je bio kivan naSrbe, s kojima je od 1805g. bio u stalnoj borbi. Čim je ostao sam, kao novi vezir, beznadzora, on je vrlo brzo pokazao svoju opaku ćud.U Srbiji se krivica za katastrofu pripisivala, najodgovornijem licu, Karađorđu, kaovrhovnom voždu. Vjerujući da bi on mogao ponovo dođi na vlast u Srbiji, u ljeto 1814g.poslan je prota Matija ruskom caru sa zadacima da onemogući eventualni povratak voždau Srbiju. To je nezadovoljstvo naročito iskorištavao Miloš Obrenović, koji se spremao da

postane novi vođa. Već u svojim pismima od augusta 1814g., on govori „u ime cijelognaroda“.Ali Karađorđev ugled i pored svega neuspjeha, bio je još veoma velik. Kad je početkomseptembra 1814g. na putu za Rusiji prošao kroz Srem, u Srbiji je glas o njemu oživiomnoge nade. U okolini Čačka ljudi vojvode Hadži Prodana Gligorijevića s vjerom u njegadigoše ustanak. Međutim, ustanak nije naišao željenog odziva. Čak štaviše, MilošObrenović je pomogao Turcima da uguše ustanak. Tu bunu iskoristio je Sulejman-paša da u zemlji uvede strahovit teror. Bez potrebe jepobijen veliki broj ljudi, a drugi su kažnjeni na razne načine.Narod u ogorčenju diže novi ustanak. Arsenije Lomo već 8.aprila poče akciju u Jasenici, pa je prenese u Kačar. Za njim ustadoše i drugi. Videći da nema više odlaganja Miloš je u Takovu, 11.aprila 1815g. objavio ustanak. On je u tom ustanku postao vođa kao uglednivojvoda i po opštoj želji naroda.Sulejman-paša uputio je odmah u zemlju Imšir-pašu, svoga ćehaju, zatvorio je granicu ipočeo sa zatvaranjem uglednijih ljudi. Za to vrijeme Miloš je razbio Turke kod Paleža naSavi, osvojivši skelu potrebnu radi održavanja veza i dopremanja namirnica i oružja.Odmah potom je zauzeto Valjevo. U borbama kod Ljubića poginuo je Imšir-paša. Nakonnjegove pogibije Turci su 29.maja napustili Čačak. Mjesec dana kasnije osvojen jePožarevac.Da bi ugušila ustanak Porta je uputila na Srbiju dvije vojske. Prvu od Niša, koju je vodiorumeli valis Morašli Ali paša, a drugu od Bosne, koju je vodio bosanski vezir Kuršid-paša.Miloš Obrenović nije htio da se previše izlaže dok ne vidi kakav će biti razvoj događaja uodnosima velikih sila, i ko bi ga mogao prihvatiti. Iskustvo stečeno u situaciji PrvogUstanka nagonilo ga je da bude veoma oprezan. On je stalno govorio, da su Srbe na ovajočajni korak natjerali zulumi Sulejman-pašini, a da su oni inače vjerna raja. S toga on ne

napada ni jedan od „carskih gradova“. Za to vrijeme i kod Turaka se osjetio preokret.Sakupljene vojske nisu prelazile u napad, nego su čekale. Paše su nudile pregovore. To jebila jasna posljedica sloma Napoleona i turskog straha od ruskog posredovanja.Srbi su pristali da jedan dio pašine vojske prođe za Beograd. Poslije ruskog posredovanjaSulejman-paša je smijenjen i premješten za vezira u Bosnu, a Marašliji je povjereno davodi srpske poslove.Zemlja je smirena i uglavnom je bila u narodnim rukama; Miloš je imao ugled pravognarodnog gospodara i nesumnjiv uticaj i uvedena je samouprava. U jesen 1815g. u Srbijuse vratio mir.Samouprava Srbije se sastojala u sljedećem: Srbi su sami kupili danak; uz turskemuselime sudili su Srbima i njihovi knezovi; spahijski prihodi određeni su tačno poberatima. U Beogradu su Srbi dobili svoju Narodnu Kancelariju kao najviše sudsko iadministrativno tijelo. Milo je bio vrhovni srpski knez i neka vrsta srpskog paše uz

Marašliju.Nakon što je sredio odnose s Turcima, Miloš je htio da sredi odnose u zemlji. Petar Moler, jedan od najaktivnijih vođa za vrijeme emigracije i glavni Milošev povjerenik za sve

26



narodne poslove, tražio je od Miloša da u Srbiji dijeli vlast s njim i njegovim saradnicimaprotom Matijom i Pavlom Cukićem. Molera je Miloš dao pretući na jednoj narodnojskupštini i optužio ga je Marašliji kao buntovnika koji hoće novi rat. Vezir je potom naredioda se Moler udavi. Melentija Nikšića, koji je krajem 1815g. postao vladika, ubili su Miloševiljudi. U proljeće 1817g. digli su protiv Miloša bunu Pavle Cukić i knez Sima Marković, kojisu htjeli da se vrati Karađorđe. Buna je brzo ugušena, a buntovnici ubijeni.

U velikoj tajnosti, 28.juna 1817g. Karađorđe iz Rusije dolazi u Srbiju. Karađorđe je otišao uVeliku Planu, svome kumu Vujici Vulićeviću. Vožd mu kaza, kako je došao po zapovijestiruskog dvora da započne novi rat s Turcima, što nije bilo tačno, i zamolio je Vujicu daobavijesti Miloša o njegovu dolasku i da ga pozove na sastanak. 7.jula knez Miloš uputio je povjerljiva čovjeka Vujici sa naredbom da Karađorđe bude ubijen. U selu Radovanju, u jaseničkom srezu, Karađorđe je mučki ubijen, 13.jula 1817g.

Srbija kao samoupravna država

Turci su bili popustljivi prema Milošu i Srbiji iz dva krupna razloga. Prvi je bio, da izbjegnurusko posredovanje zbog neizvršenog Bukureškog Ugovora, na kom je kod Porte počeo od jeseni 1816. god. insistirati novi ruski poslanik, energični i daroviti A.G. Stroganov. Nehoteći dati Srbima potvrđene samouprave, onakve kakvu su oni željeli, iz Carigrada su

preporučivali Marašliji, beogradskom paši, da bude predusretljiv i da ne štedi na lepimrečima i obećanjima prema Milošu, imajući kao zadnju namjeru eventualno kasnijeuzmicanje sa izgovorom, da je to davao paša, a ne sultan. Glavno je bilo privremenimumirivanjem i zadovoljavanjem izbiti Rusiji oružje iz ruke.Drugi razlog bio je isto tako važan. Nemiri i odmetanja u Turskom Carstvu nisu bili prestalizbacivanjem Selima III i odbijanjem njegovih reformnih akcija. U Turskoj je gorjelo i dalje.Naročito su postali opasni pokreti u Bosni, koji su bili počeli još za vrijeme Selimovo, a kojise nisu mogli stišati potpuno ni za vrijeme borbi sa ustanicima u Srbiji.Preokret u cijeloj situaciji donijela je smrt cara Aleksandra (19.novembra 1825.). na ruskiprijestol došao je žustri Nikola I. Već u martu 1826. Uputila je ruska delegacija ultimatumu Carigrad, da se ispune njeni zahtjevi. Među njima je bilo i pitanje srpske samouprave.Po Akermanskoj konvenciji potpisanoj 25.septembra 1826., Turska se obavezala, da za 18mjeseci uredi srpsko pitanje zajedno sa srpskim predstavnicima i da njegovo rješenjeobjavi hatišerifom. Kao baza za te ruske pregovore bila je osma tačka BukureškogUgovora, na koju se izrično pozivalo. U međuvremenu rješavalo se i grčko pitanje. Trivelike sile, Rusija, Engleska i Francuska svojim flotama su sprečavale Turskoj, da šaljenove odrede u Grčku, a u oktobru 1827. potopile su tursku flotu kod Navarina. To jedovelo do prekida diplomatskih odnosa, a potom i do rata između Turske i Rusije.Ruska vojska nije mogla da tokom 1828. god. pređe stalno preko Dunava. Tek 1829. god.uspio je energični i vrlo sposobni general Dibić da slomije turski otpor i da prodre sve do Jedrena. Sultan je na to zatražio mir. Po odredbama Jedrenskog Mira, sklopljenog 2.septembra 1829., Porta se, među ostalim, obavezala da izvrši obaveze Akermanskekonvencije, i to u roku od mjesec dana. Naglašeno je ponovo, da se Srbiji moraju vratiti ionih šest nahija, koje je Karađorđe bio osvojio i držao, a koje nisu ušle u sastav Miloševedržave. To su bile nahije: krajinska, crnorečka, paraćinska, kruševačka, starovlaška i

jadarska. Po istom ugovoru Rusiji je bilo priznato već u Akermanu ugovoreno pravo srpskesile zaštitnice. Jedrenski Mir pretstavlja jedan od najvažnijih datuma srpske istorije XIXveka. Njim je stvarno obezbeđena samouprava Srbije i osiguran njezin međunarodnipoložaj.

Knez Miloš je 1833. god. postigao svoj poslednji veći uspeh u Srbiji. Po hatišerifu od 1830.god. Turci su bili dužni da vrate Srbiji šest, napred pomenutih, nahija. Ali to oni nisu htelida učine. Jedno, što nisu hteli da jačaju dojučerašnje odmetnike, a drugo što je toizazivalo proteste i nezadovoljstvo u njihovim redovima. Nakon što je Miloš izazvao nizustanaka u pograničnim dijelovima, došlo je u maju 1833. Do sporazuma. Srbiji jepripojeno šest traženih nahija i ona je tako za jednu trećinu svog dotadašnjeg posjeda bilapovećana.

Krize u Srbiji

27



U januaru 1835. nekoliko uglednih ljudi na čelu sa starim Karađorđevim barjaktaromMiletom Radojkovićem diglo se u bunu protiv kneza i pošlo na Kragujevac. Toma Vučićpristao je da ih pusti u grad pod uslovom da ne ulaze u knežev konak. Buna nije dobilakrvav karakter zahvaljujući tom sporazumu, nego je ispala više kao ozbiljnademonstracija. Na kneza je djelovala neobično jako. Bio se uplašio i jedno vremepomišljao čak i na bjekstvo. Obećao je odmah za Sretenje saziv narodne skupštine, koja

će urediti pitanje ustava. Na tu vest pobunjenici su se smirili, da bi sačekali nove izglede.Knez je doista o sretenjskoj skupštini dao Srbiji ustav, koji je izradio njegov sekretarDimitrije Davidović, raniji urednik bečkih Srpskih novina. Ustav je bio slobodouman, mimosvakog očekivanja. U njemu se više video Davidović, koji je u još polutursku Srbiju, bezmnogo razmišljanja unosio zapadnjačko ustrojstvo i navike, nego što bi se osećaloiskustvo i opreznost Miloševa. Ovaj je bio zbunjen i pustio je da se donesu i objave noveuredbe, svakako u nadi da će on već naći načina da ih izigra. Međutim, to davanje ustava,i to vrlo liberalnog, izazva proteste i u Rusiji i u Turskoj. Kako je Srbija, kao vazalnazemlja, mogla da ga objavi bez znanja Porte? I kako to da ona uvodi ustav, kada ganemaju ni Rusija ni Turska? Na taj ustavni dar gledalo se i u Meternihovoj Austriji sizvesnim nepoverenjem i potsmijehom. Pitalo se, šta će Srbiji ministarstva, i među njimaministarstvo inostranih djela. I zašto Srbi uvode trobojnu zastavu? Ustav, donesen posle jedne bune, smatrao se kao delo iznuđeno od revolucionarnih elemenata, kojima su pred

očima lebdeli primeri Francuske i Švajcarske. Po zahtjevu Rusije i Turske Miloš je povukaoobjavljeni ustav, ne bez izvjesnog ličnog zadovoljstva. Pred narodom on je pokazao dobruvolju, da mu ispuni zahteve, ali se morao pokoriti volji sila od kojih je zavisio. U stvari, on je s takvim ishodom stvari bio lično veoma zadovoljan.Pod pritiskom opozicije i Rusije knez je morao pristati, da se spremi novi ustav za zemlju.Izrađeno je bilo više projekata sa raznih gledišta, ali nijedan nije bio konačno usvojen.Videći da se u Beogradu, zbog raznih uticaja, pitanje neće moći lako okončati, Miloš je, nakraju, po savjetu Engleske, pristao, da se pregovori vode u Carigradu. U komisiju, koju jeuputio u tursku prijestolnicu, on je uveo i Avrama Petronijevića, ne znajući u kolikoj mu jemjeri on protivnik. Posle dugih pregovaranja dovršen je 10. decembra 1838. novi ustav zaSrbiju, koji su uglavnom izradili turski i ruski predstavnici. On je s toga nepravednonazvan "turskim ustavom". S načelnog gledišta Srbija je ovom prilikom ostala u izvesnomnazatku. Bojeći se Miloša opozicija je u rješavanje ustavnog pitanja, koje je bilounutrašnja stvar Srbije, uvela posredovanje stranih sila i tim štetila srpskoj državnojsamoupravi. I knez je pogriješio što je bio pristao da se o tom rješava u Carigradu, mjestou samoj Srbiji.Glavna uredba novog ustava, uperena očigledno protiv kneza Miloša, bilo je stvaranjeSavjeta ("Sovjeta") od 17 doživotnih članova, koji su mogli biti smijenjeni samo popristanku Porte, u slučaju dokazane krivice. Tim je bilo pruženo Porti moćno sredstvo dautiče na prilike u Srbiji. Uzajamna borba dovela je dotle, da su nekadašnji borci zaoslobođenje tražili tursku podršku i saradnju protiv svog kneza. U Savet su ušla većinomlica, koja se zbog svog ugleda nisu mogla obići, a koja su bila najvećim dijelom ličniprotivnici kneževi.Odnosi između kneza i Saveta bili su rđavi od prvog dana. Pobijeđen, a razdražennjihovim postupcima i ponašanjem, Miloš je već posle dva meseca iza proglašenja ustava

u Srbiji (13. februara 1939.) napustio demonstrativno zemlju i prešao u Zemun. Vratio setek na molbu ruskog i engleskog konzula, koji nisu mislili da stvari treba da idu takodaleko. Posle toga je pokušao da silom izmijeni novo stanje. Izazvao je pobunu u narodu,kojoj je kao vođu uputio svog rođenog brata Jovana. Ali je ta buna brzo presječenaenergičnim posredovanjem Vučićevim. Videći da iza svega ovog što se desilo nema višeni potrebnog autoriteta ni odziva u narodu Miloš se riješio, da se odreče kneževskogdostojanstva. Učinio je to 1. juna 1839., a dva dana potom napustio je Srbiju.Miloša je formalno naslijedio njegov teško bolesni sin Milan, za koga jedan izveštaj kažeda je"malo utekao od idiota". Mjesto njega je stvarnu vlast imalo namesništvo, koje susačinjavali Jevrem Obrenović, Vučić i Petronijević. Knez Milan je umro poslije nepune četirinedelje dana (27. juna). Mlađi Milošev sin Mihailo (rođen 4. septembra 1824.), kome jetad bilo tek šesnaest godina, nalazio se sa ocem u Vlaškoj. Miloš se jedno vreme kolebaoda ga uputi u Srbiju, ali je popustio. Mladi knez došao je u Beograd tek početkom 1840.

god., pošto ga je Porta potvrdila.Pomagani od turskih vlasti i beogradskog vezira Vučić i Petronijević, koji su se silamapredstavljali kao protivnici ruskog uticaja u Srbiji i tim stekli njihove simpatije pa i

28



obećanje pomoći, digli su bunu protiv kneza Mihaila već u ljeto 1842. a u njihovompokretu išle su im na ruku i susjedne austrjiske vlasti. Vučić je, zavaravaši trag, izbio 21.avgusta nenadno u Kragujevac, dočepao se topova i municije, i odmah dao znak zaustanak. Prije toga je uhvatio veze sa mnogo uglednih ljudi iz naroda i pridobio ih zastvar. Kneževa vojska, koja je s njim zajedno došla na Kragujevac, bi rasturena brzo ilako, poslije nekoliko ispaljenih topovskih metaka. Mnogi njegovi ljudi i oficiri prebjegoše

buntovnicima. Sam Vučićev glas uneo je zabunu i strah. Knez je morao naglo da sepovlači i ne smijući da sačeka Vučićev napad na Beograd prebacio se noću 26. avgusta uZemun. Tim bjekstvom krunisan je njegov potpuni poraz. Njegove pristalice, koliko ih je još ostalo, klonuše, a njegov autoritet pade beznadežno.Na skupštini 15.juna 1843. za novog kneza izabran je Aleksandar Karađorđević.Da bi suzbila antiruske elemente i da bi Srbiji obezbedila period mira, ruska je vladaposlije toga tražila i izradila, da se uklone iz zemlje Vučić i Petronijević. Kad su se ukloniliObrenovići da idu i ova dvojica, da bi zemlja počinula i da bi se stišale raspaljene strasti.Već 1844. god. donesen je građanski zakonik , na kom se počelo raditi još za Miloševavremena. Najveće zasluge oko donošenja tog zakona stekao je tada čuveni pravnik JovanHadžić, inače u književnosti poznat kao Miloš Svetić. Iza tog zakona došao je 1853. god. zakonik o građansko-sudskom postupku. S tim u vezi izvršena je organizacija sudova, kaoprvi uslov da se stvori pravna država.

Srpski pokret 1848.godine

Apsolutistički metod kneza Meterniha pretvorio je bio Austrijsku Carevinu u pravupolicijsku državu. Ugušivan je sistematski svaki slobodoumniji pokret. Međutim, sbuđenjem nacionalne svijesti, od početka XIX stoljeća, sve su se više javljale težnje, da seta zajednica raznih narodnosti napusti i da se uđe u okvire nacionalnih država. Već tada,sredinom XIX st. javljale su se u Beču zebnje, da bi i jedna slobodna srpska država naBalkanu mogla postati privlačna tačka za njene jugoslovenske podanike. A cio pokret za jačanje međusobnih slovenskih veza nazvan panslavizmom, posmatran je s punosumnjičenja kao čista akcija pod vođstvom Rusije. Kada je u februaru 1848. izbilarevolucija u Parizu, koja je srušila monarhiju i dovela do proglasa republike u Francuskoj,planuše ustanci i u Austrijskoj Carevini. Naročito je odjeka imao ustanak u Ugarskoj, podLajošom Košutom. U početku su Slaveni davali podršku tom ustanku, ali se to prijateljskoraspoloženje prema Mađarima uskoro izmijenilo. U Pešti su od ranije strahovali odpanslovenske agitacije i s toga su i cio rad omladine gledali s podozrenjem. Imali susigurnih dokaza, da hrvatski patrioti pozivaju Srbe u saradnju protiv Mađara, u imeslovenske solidarnosti. Istovremeno su im i iz Srbije stizali izvještaji kako dobar dio Srbasmatra da pošto je Austrija paralizovana, da ne treba raditi za Mađare nego za Srbiju.Već 31.marta, Svetozar Miletić pozivao je na uzbunu i borbu protiv Mađara, koji namećusvoj jezik i guše slovensku narodnost. U drugim mjestima tražio je, da srpske čete uaustrijskoj vojsci ne idu u Italiju, ne go da ostanu u zemlji i brane od Mađara domaćeognjište. Za Srbe se tražilo stvaranje vojvodstva u koje bi ušli Srem, Bačka, Banat iBaranja. U zajedničkom zemaljskom saboru Hrvata i Srba izabrani ban bio bi predsjednik,isto tako a od naroda izabrani vojvoda bio bi potpredsjednik.

U isščekivanju saziva sabora, narod je u Kikindi 12.aprila skinuo mađarsku zastavu, amađarski mjesni garnizon dočekali su oružjem kada je htio da povrati red. U Novom Saduspalili su ljudi nametnute mađarske protokole za crkve. Gomile građane dolazile su uKarlovce i tražile saziv sabora. Tu revolucionarnu atmosferu htio je da iskoristi i knez Miloš. On je, preko povjerljivihosoba, nudio svoje usluge Mađarima, ali je tražio da ga priznaju kao srpskog despota.Velika narodna skupština sazvana je u Karlovcima 1.maja 1848.godine. Srpski narodproglasio se tu „za narod politično slobodan i nezavisan pod domom austriskim i obštomkrunom ugarskom“. U isto vrijeme objavljen je politički savez Srpske Vojvodine saKraljevinom Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Veze sa Srbijom bile su jasne i čvrste, iako seo njima u skupštinskim protokolima, nije moglo jasno govoriti.Car je 7. juna primio srpsku deputaciju i kazao joj, sasvim u duhu mađarskog shvatanja,da je karlovački sabor sazvan nezakonito i da su zaključci na njemu doneti pod uplivom

Srba iz Srbije, i da ih on zbog toga ne može potvrditi. Nakon niza borbi i pregovora,1849.okončani su sukobi. Mađari su porazili Srbe prvo kod Srbobrana 22.marta 1849. Azatim su iz Petrovaradina žestoko granatirali Novi Sad. Mađarski uspjesi bili su vojnički

29



tako znatni, da je Austrija, nedovoljno pouzdana u sebe, morala zamoliti rusku vladu zapomoć. Car Nikola se odazvao pozivu mladog austrijskog cara Franca Josifa, spreman dauguši svaki revolucionarni podvig. Njegova vojska je ušla u Ugarsku i slomila potpunootpor Mađara. Na Vilagošu 1.augusta 1849. Položili su svoje oružje posljednji ostacinjihove vojske.Vojvodina je ostala bez srpskog vojvode. Car je patentom od 6. novembra 1849. dao

Vojvodini, odnosno službenom Vojvodstvu Srbiji, ove oblasti: srezove rumski i iločki, idelove županije bačke, tamiške i torontalske sa većinom srpskog stanovništva, ali joj jepridružio i ceo Banat sa većinom nesrpskog elementa. Tako je nova oblast, data tobožepo srpskoj želji, ispala u stvari nesrpska. Središte te oblasti postalo je skroz nesrpski Temišvar, sa službenim nemačkim jezikom. Građanski i vojnički zapovednici bili su redomstranci; nijedan jedini Srbin nije došao na to mesto.Srbi su ranije tražili, u nadi da će to očuvati Vojvodinu, da austrijski car uzme nazivvelikog vojvode Vojvodstva Srbije, i on je to i učinio, tobože da ispuni narodne želje. Alimu to poslije nije smetalo, da 15. decembra 1860. proglasi, da se Vojvodina i tamiškiBanat spajaju ponovo sa Ugarskom. Od sve borbe iz 1848. i 1849. god. ostalo je kao jedina trajna narodna "tekovina" obnova prazne patrijaršijske titule.U Austriji je, posle ugušivanja mađarske revolucije, reakcija digla glavu na cijeloj liniji. Većkrajem 1850. god. ukinut je ustav i uvedena vlada najkrućeg apsolutizma sa čisto

policijskim sistemom. S apsolutizmom išla je i germanizacija. Nemački jezik, kao službeni,uveden je 1854. god. u sva zvanja i sve srednje škole, a sa njim je išla i nemačka ilipotpuno nemački orijientisana birokratija. Na svoje dojučerašnje saveznike u Beču sugledali s izvesnim nipodaštavanjem, a njihove idejne pokrete su gušili i progonili.

Posljedice Krimskog rata. Knez Mihajlo. Nacionalni pokreti

Za Srbiju je nastala velika opasnost prilikom Krimskog Rata. Turska, njen suveren, ušla jeu rat protiv Rusije, njenog pokrovitelja. U zemlji je postojala jaka rusofilska stranka, koja je željela da Srbija iskoristi ovaj čas. Na to se jedno vrijeme pomišljalo i u Petrogradu. Ali je Austrija bila već počela pripreme, da spreči Srbiju u tom, i to na najradikalniji način,posijedanjem srpskog područja. I Turci su prikupljali vojsku na granici. Videći tu opasnostruska vlada je poslije preporučila u Beogradu, da se čuva stroga neutralnost. Srbija se bilaspremila na otpor, ali se u isto vreme obratila i Porti i Napoleonu III, koji je doista delovaou Beču.Na evropskom kongresu u Parizu, 1856. god., promijenjen je međunarodni položaj Srbije. To je došlo kao prirodna posljedica ruskog poraza. Htjelo se, da se suzbije njen uticaj nacijelom Balkanu, a Austrija je naročito išla za tim, da ga suzbije u Srbiji. Ruski protektoratnad srpskom kneževinom zamijenjen je garancijom svih velikih sila. S tim u vezizabranjen je kroz Srbiju i prolazak svake tuđe vojske bez prethodne saglasnosti garantnihsila. Ova je odredba je u stvari pogodila Tursku, jer ni ona, poslije ove odredbe, nije moglaupućivati vojsku, iako je sultan bio vrhovni gospodar zemlje. Turski garnizoni u Srbiji, kojisu se nalazili u nekoliko gradova, mogli su se otad smjenjivati samo Dunavom. Kako jezapadnim silama bila potrebna austrijska saradnja protiv Rusije to su one uglavnomprepustile Srbiju bečkom uticaju. Knez Aleksandar Karađorđević ušao je u vrlo tijesne

odnose sa austrijskim konzulom; bilo je opšte uvjerenje da on izvršava skoro sve njegovezahtjeve. Položaj kneza postao je vremenom izvanredno težak. Protiv njega su u naroduna sve strane radili rusofili osuđujući ga zbog tobožnje izdaje Rusiji, a protiv njega jeustala i sva mlađa srpska inteligencija, koja je bila vaspitana na strani, velikim dijelom uFrancuskoj, i koja je u zemlju došla sa liberalnim idejama.Knez Aleksandar je bio vrlo krut i ličan čovek i više autokrata nego što se od njegaočekivalo. Moćan uticaj pustio je rodbini svoje žene, kneginje Perside, koja je bila izčuvene kuće Nenadovića, ali sa malovaroškim vidokrugom. Glavni ljudi u zemlji otišli su uopoziciju. Vučić je bio glava kneževih protivnika i u svojoj demagogiji veoma opasan. Knez je oterao u protivnike i Iliju Garašanina, koji je jedini u zemlji imao autoriteta da sesuprotstavi svakoj prevratničkoj akciji. Između kneza i Saveta odnosi su postali vrlozategnuti, jer je i jedna i druga strana htjela da proširi svoju vlast. Knez je želio da Savjetostane pretežno zakonodavno telo, a da uprava ostane u njegovim rukama, odnosno u

rukama njemu odgovornih organa. Kako su kneževi ministri mogli biti postavljani samo izreda savjetnika to je Savjet postepeno uzimao sve više maha i stavljao se na gledište da

30



je on tijelo ravno donekle knezu u pitanju vođenja zemaljskih poslova. Savjet je znao, dasvoj postanak zahvaljuje težnji, da se obuzda samovolja kneza.God. 1857. stvorena je bila prava zavera protiv kneza, kojoj je bio na čelu sampredsjednik Savjeta Stevan Stevanović Tenka. Išlo se za tim da se knez ubije, a na vlastda se vrati stari Miloš Obrenović. Zavjera je otkrivena na vrijeme i presječena je oštrimkaznama. Jedan dio savjetnika bio je osuđen, a drugi penzionisan. Kako je to izvedeno bez

pristanka Portinog i, prema tome, bilo protivno ustavu, to je carigradska vlada našla zapotrebno da protestuje kod kneza i da tako uđe u razmrsivanje srpskih unutrašnjihposlova. Njen posebni izaslanik, Ethem paša, došao je u Srbiju i nagnao je kneza napopuštanje. Knez je pristao da vrati u službu penzionisane savjetnike, a kažnjenepomilovao, ali pod uslovom da moraju ići iz Srbije. Za predsjednika Savjeta doveden jestari Vučić, a Garašanin, od koga su vlasti ranije uzalud tražile ostavku na savjetničkipoložaj, postavljen je za ministra unutrašnjih dela. Ti ustupci iznuđeni su od kneza iznatno su poljuljali njegov ugled i njegov položaj.Na sjednici od 10. avgusta tražena je ostavka kneževa, koju su pomogli i članovi Savjeta.Zbunjen i uplašen knez je otišao u grad, pod okrilje paši, i to u kolima I. Garašanina, i snjim zajedno. Garašanin, koji je odavno prešao među kneževe protivnike, nije smatrao zasvoju dužnost da odvraća kneza od tog koraka. A ima glasova, da mu je on taj korak čak isavetovao. Još nije izvedeno na čisto, da li je to bila klopka, ili bojazan za ličnu sigurnost

kneževu, ili namera da se dobije u vremenu. U svakom slučaju taj je korak razdražioSkupštinu i ona je 11. decembra donela rešenje, da se knez zbaci, a na njegovo je mjesto još istog časa izvikala Miloša Obrenovića. Knezu Aleksandru bilo je jasno, da se situacijane može više izmijeniti u njegovu korist, pa nije ništa odlučnije ni preduzimao. S njegovimpadom završena je i vlada ustavobranitelja, jer s Obrenovićima počeo je odmah novi kurs.Knez Miloš stigao je sa knezom Mihailom u Beograd 25.januara 1859. Čekao je dotlepotvrdu svog izbora od Porte. Kao njegov zastupnik u Srbiji poslove je vodio njegov odanipristalica Stevča Mihailović. Skupština, vođena dosta puta od usijanih glava i nedoraslihljudi, unosila je mnogo zabune i bezvlašća, ali je promjena ipak izvedena bez težih žrtava.Kad je došao knez Miloš vratio se autoritet vlasti, ali je pojačana i samovolja. Savjet, nakoji je bio ljut od svog progonstva, ponizio je koliko je god mogao i trudio se da gapotpuno onemogući. Stari Vučić je umro u zatvoru, a Garašin se morao sklanjati jednovrijeme iz zemlje.A za to vrijeme u susjedstvu Srbije i u Evropi događale su se krupne stvari. Turska jeposle Pariskog Mira proglasila Hatihumajun (1856. god.), to jest s najvišeg mjestaobjavljeni zakon o punoj ravnopravnosti između muslimana i hrišćana. Ali taj zakon nijemogao promijeniti ni brzo ni lako dotadašnje duboko uvrežene navike, niti su semuslimani hteli odreći svog povlašćenog položaja. S toga je, i posle smirivanja ustanka uHercegovini i bosanskoj Posavini i Krajini 1858. god. stanje bilo puno zagušljivosti i sadosta zaoštrenosti. Duhove je sem toga u velikoj meri uzbudio rat Francuske i Italijeprotiv Austrije u leto 1859. Rat se vodio za ujedinjenje Italije.Knez Mihailo, koji je u emigraciji mnogo naučio i koji je već tada mislio o nacionalnoj misijiSrbije, obraćao je glavnu pažnju spoljašnjoj politici. Oženio se bio jednom mađarskomaristokratkinjom, Julijom, iz istoriske porodice Hunjadija, ne bez želje, da preko te vezedođe u bliži dodir s Mađarima, koji su u to vreme zauzimali odlučan opozicioni stav prema

Beču. Od 1848. god. on je budno pratio razvoj događaja i dao razumeti svakom da je unjima živo interesovan. U Beču on je imao svoj krug ljudi, koje je pomagao, a međukojima su se nalazili Vuk Karadžić, Đuro Daničić, Branko Radičević i dr. Njegov pitomacbio je i Svetozar Miletić. U Beču on je u proleće 1858. god. imao veza s nekim Bosancima,koji su preduzimali izvesne akcije protiv turskih agrarnih tereta, a tražio je dodira i saSrbima sa drugih strana. Održavao je veze sa mađarskim i talijanskim političarima; poslenjegova povratka u Srbiju talijanski konzul Astengo bio je najpopularniji strani pretstavniku zemlji. S Košutom se sastajao lično, a s njegovim ljudima vodio je stalnu prepisku irazgovore. S Napoleonom III imao je 1859. god. dug razgovor, u kom mu je izložio suštinusrpskog problema na Balkanu. Gledajući u daljinu, imajući pred očima talijansku borbu zaujedinjenje, znajući da Napoleon III, tadašnji gospodar političke situacije u Evropi, želiostvarenje nacionalnog principa u međunarodnim odnosima, knez Mihailo je osuđivaositničarsku partizansku politiku u Srbiji, koju su karakterisali grabež za mestima,

osvetoljubivost i traženje nagrada za dinastičke usluge. Knezu se naročito nije sviđalapolitika mladih liberala, ljudi koji su nedavno došli sa stranih škola, i još bez dovoljnog

31



iskustva žurili da prigrabe vlast i uticaj, izazivajući od prvog dana ambicioznošću inetaktičnošću trvenja, sukobe i razlaze.Knez Mihailo se trudio, da zastareli turski ustav bude zamijenjen novim. Od 1838. god.prilike su se bile izmijenile u svakom pogledu; izmijenjen je bio i državnopravni položajSrbije. Ne hoteći da pokretanjem ustava izaziva nove krize knez je odlučio, da ustavneodredbe zamjenjuje zakonodavnim putem, preko narodnih skupština. Počeo je odredbom

o pravu kneževskog nasleđa, pa je nastavio ograničavanjem Saveta, uvođenjem vojske idrugim potrebnim mjerama. Do smrti svog oca, kneza Miloša (14. septembra 1860.), knezMihailo se uzdržavao od javnog istupanja, jer starac je bio i suviše ćudljiv i osetljiv, amladi knez nije želio zbog održavanja autoriteta da dolazi do sukoba, koji ne bi mogliostati nepoznati široj javnosti.Mihailo je lično bio sav za autoritativni režim. S toga se on u Srbiji vrlo brzo razilazi samladim liberalima i prihvata konzervativnije elemente, kojima je glavni predstavnik bioIlija Garašanin. Već krajem 1861. Ilija Garašanin postaje predsjednik vlade i ostaje na tompoložaju šest godina. Garašanin je nastavio svoju politiku iz Načertanija, koju je knezMihailo potpuno prihvatio i podesio prema novim prilikama.U Austriji su se za to vreme događale krupne promene. Poražena 1859. u Italiji ona jemorala da napušta kruti centralizam. Već u martu 1860. počelo se sa pojačavanjemDržavnog Savjeta, a oktobarskom diplomom iz iste godine uvedeno je ustavno stanje u

državi. U Beču je imao postojati centralni parlamenat za svu carevinu, a sve pokrajinedobile su samoupravu. Mađari nisu hteli da prime takvo preuređenje, jer im ono nijeobezbeđivalo onaj značaj u državi, na koji su oni mislili da imaju prava. Da bi ih zadovoljilitamo, gde bečki interesi nisu bili prvenstveno u pitanju, dvorski krugovi su 15. decembra1860. ukinuli Vojvodinu. Knez Mihailo polagao je mnogo na to, da se zbog toga ne kvareodnosi između Srba i Mađara i savjetovao je Srbima da od tog ukidanja ne prave pitanje,pošto već i inače Vojvodina nije više bila ono čemu su se Srbi od nje nadali.Ukidanje Vojvodine pada u vrijeme ustanka u Hercegovini. Knez Mihajlo je nastojaoiskoristiti ove prilike koje su mu se ukazivale izbijanjem ustanaka u Osmanskoj carevini.Kao prvi cilj, do ostvarenja političkog, ima se izvršiti duhovno ujedinjenje svih Srba.Omladinska akcija uzima s tim u vezi sve više maha. Družine srpske akademskeomladine, naročito bečka Zora i peštanska Preodnica, pretvaraju se iz čisto književnihdruštava u patriotske zajednice. Otada, omladinska riječ u društvu mnogo znači. Njezinipripadnici nalaze mnogo odziva, jer agituju na zborovima, selima i besjedama. Vladajuknjiževnošću, koja je skoro sva u njihovim rukama i idejama, isto kao i novinarstvo. Izsvojih središta u Vojvodini oni utiču i na ostale krajeve gdje su Srbi. U Sarajevu sestvaraju njezine filijale, a Cetinje im je kult i odjek. I sama vlada u Srbiji stoji pod izvjesnimomladinskim uticajem, iako im je protivnica. U spoljašnjoj politici oni imaju isti cilj, ali uunutrašnjoj politici oni se protive kneževom autorativnom režimu.Knez Mihajlo i Garašin nastojali su prije nego što se upuste u borbu sa Turcima da povežusve balkanske snage. Zbog toga su ostvareni razni kontakti sa Grcima, Bugarima i ostalimbalkanskim narodima.U jesen 1866g. knez je riješio da pokrene pitanje srpskih gradova. Turska je imalaneprilika na sve strane i nije je moglo biti do toga, da Srbe izazove na oštrije mjere. KnezMiloš je tražio da se gradovi u Srbiji gdje su bili turski odredi predaju Srbima na čuvanje, a

jedino u beogradskom gradu, u znak sultanove suverenosti, pored nove srpske zastaveimala je da se vije i turska. Prije tog akta predaje gradova otišao je knez Mihajlo, martamjeseca, sultanu u Carigrad, kao svom suverenu, i tom je prilikom od njega dobio želeniferman. Po povratku, 6.aprila 1867. Predani su knezu u Beogradu na svečan načinključevi grada.U sred svih planova i spremanja zadesila je kneza Mihaila iznenadna smrt. Poginuo je utopčiderskom Košutnjaku 29. maja 1868. kao žrtva jedne privatne zavjere. I kod prijateljai kod protivnika ta je pogibija izazvala pravo zaprepašćenje. Bilo je glasova da je unjegovoj pogibiji postojalo i tuđe učešće, austrijsko i tursko. Naročito se sumnjalo nabosanskog valiju Osman-pašu. Ali sve do danas ta se sumnjičenja nisu mogla dokazatinikakvim konkretnim činjenicama. Prijatelji dinastije Obrenovića nastojali su da za tupogibiju okrive kao pomagača bivšeg kneza Aleksandra Karađorđevića i ovaj je, doista, uotsutstvu bio osuđen na tešku robiju i sve mu je imanje konfiskovano. Međutim novija

ispitivanja pokazala su , da je i tu bilo više sumnjičenja i zle volje nego pravih dokaza.

Političke i duhovne krize u Srbiji nakon kneza Mihaila

32



Posle pogibije kneza Mihaila vlast u Srbiji prigrabio je ministar vojske, Milivoje PetrovićBlaznavac, za koga se tvrdilo da je bio nezakoniti sin kneza Miloša. Ranije je bio ogorčeniprotivnik Obrenovića i kao vrlo mlad čovek učestvovao je u bunama protiv njih, aonemogućio je 1848. god. njihovo iskorišćavanje narodnog ustanka. Inače se istakao kaodobar i hrabar borac u Knićaninovoj vojsci protiv Mađara. Posle Miloševa povratka bio je

zatvoren i bačen u nemilost, ali se iza njegove smrti, zauzimanjem I. Garašanina, koji jeimao dosta sličan politički put, našao ponovo na prvim mestima. Vešt, okretan, i sa dostasposobnosti, on je znao da se digne do ministarskog položaja i da se održi na njemu,zahvaljujući raznim uticajima. Posle Mihailove smrti on se, brzo i odlučno, stavio na čelovojske i pomoću nje odmah dao izvikati za novog kneza mladog četrnaestogodišnjegMilana (rođenog 10. avgusta 1854.), unuka Miloševa brata Jevrema. Velika NarodnaSkupština mogla je 20. juna samo da potvrdi učinjeni izbor.Mladi knez, darovit ali lakomislen i od djetinjstva zapušten, izgubio je rano oca, koji jeslužio u rumunskoj vojsci, a majka njegova, lepa Marija Katardži, koja se bila razvela snjegovim ocem, vodila je olak život jedne razmažene aristokratkinje. Milanovomvaspitanju nije obraćala nikakve pažnje. Za malog rođaka brinuo se knez Mihailo, ali ganije držao pod svojom rukom. I Mihailov dvor bio je bez ženske topline, leden iceremonialan, i s toga je knez poslao mladića u jedan pariski licej. Vaspitanje koje je knez

dobio od 1868. god u Srbiji bilo je dosta oskudno.Kako je knez Milan bio maloletan Narodna Skupština je izabrala namjesništvo, u koje suušli Blaznavac, Jovan Ristić i Jovan Gavrilović. Stari Garašanin je demonstrativno obiđen.Blaznavac je prihvatio poslednju političku liniju kneza Mihaila i držao je sa Kalajem i prekonjega sa Andrašijem i Austrijom. Ristić je uspeo da oko sebe prikupi izvestan deo liberalaiz Omladine, koji su, osumnjičeni kao moralni saučesnici u kneževoj pogibiji, tražili sadoslonca kod vlasti, a bili inače zadovoljni što su Ristićevim dolaskom bili potisnutikonzervativci i njihove glavne vođe. U spoljašnjoj politici Ristić je prihvatio opštinacionalistički program i držao se Rusije, i zahvaljujući tome uspeo je, da u vođstvuNamjesništva preuzme dosta brzo glavnu ulogu.Prvi akt novog Namesništva bilo je spremanje ustava. Htelo se, da se umiri opozicijaprotiv ličnog režima i da se Srbiji da mogućnost slobodnijeg zamaha. Novi ustav, koji jedonesen godinu dana iza kneževe pogibije, objavljen je 29. juna 1869. On je uvodio prvustalno biranu narodnu skupštinu, sa ministarskom odgovornošću, ali bez opšteg pravaglasa. Sva skupština nije bila sastavljena od samih narodnih poslanika, nego je jednučetvrtinu imenovao vladar, odnosno vlada. Ovim ustavom bilo je predviđeno, da bi srpskipresto, ako bi izumrla zakonita muška linija Obrenovića, mogli naslediti potomci knezaMiloša po ženskoj liniji. Ruska vlada smatrala je, da je to znatan ustupak Austriji, pošto suti potomci bili njeni državljani. Karađorđevići su bili isključeni.

Berlinski kongres

Sklopivši tajni ugovor sa Austro-Ugarskom Rusija je objavila Turskoj rat 12. aprila 1877.Crna Gora, koja nije htela sklopiti mir pod istim uslovima kao i Srbija, pod ruskim uticajemprekinula je veze sa Portom i nastavila je 17. aprila ponovo rat. Uz Rusiju je ušla u borbu iRumunija. U ratu s Rusima pokazalo se jasno, da je turska vojnička snaga još uvek od

znatne vrednosti i kako su se grdno varali naši romantičari koji su je potcenjivali. KodPlevne trebalo je Rusima nekoliko mjeseci teške borbe i velikih gubitaka, da savladajuuporni turski otpor. Turska vojska bila se riješila, da ovom prilikom konačno satare Crnu Goru, da ne bi uopšteimala više neprilika na toj strani. S toga je uputila na Crnu Goru kao vrhovnogzapovednika sposobnog Sulejman-pašu sa preko 40.000 ljudi, koji je imao napadati izHercegovine, dok su s albanske strane i iz Novog Pazara operisale druge dvije vojske. Ali,kako su Rusi u to vrijeme brže prešli Dunav nego što su Turci očekivali, dobio jeSulejman-paša naredbu da se odmah ukrca za Bugarsku. Tako je izostao poslednji inajopasniji čin turske ofanzive. Posle odlaska Sulejman-pašina Crnogorci su prešli unapade i još toga ljeta osvojili su Nikšić i Bileću. Dalje crnogorsko napredovanje premaHercegovini zaustavila je austrijska vlada, isto kao što se usprotivila crnogorskimoperacijama prema Novom Pazaru. S toga je knez Nikola prenio ratište prema istoku i

počeo opsadu Bara sa osvajanjem Primorja. Posle ruskih uspjeha u Šipki i poslije padaPlevne ušla je u rat ponovo i Srbija, 2. decembra. Njena vojska kretala se prema Nišu,Vranju i Pirotu. Ovog puta ona prema sebi nije imala jakih turskih snaga i stoga je

33



napredovala bez većih smetnji. Turci su na bugarskom bojištu bili potpuno slomljeni i nisumogli više da zaustave rusko prodiranje. Kad su Rusi prešli Balkan, Turska je, potpunoklonula, zatražila mir. Primirje je sklopljeno u Jedrenu 17. januara 1878., a potom i mir uSan Stefanu, u blizini Carigrada, 21. februara.Sanstefanski Ugovor bio je veliko razočaranje za Srbe. Ruska diplomatija stvarala je nanjemu Veliku Bugarsku na čistu štetu srpskih interesa. Ona je imala dobiti uz nezavisnost

samo neznatne ispravke granica u pravcu Mitrovice i Novog Pazara. Za Crnu Goru bilo jepredviđeno proširenje relativno veće prema njenom dotadašnjem opsegu. SanstefanskiUgovor je morao biti revidiran. Protiv njega su naročito protestovale Engleska i Austrija,kojima podjednako nije išlo u račun jačanje Rusije i njenog uticaja i jačanje Slovenstvauopšte. Za reviziju Sanstefanskog Ugovora bio je u ljeto 1878. sazvan kongres u Berlinu,gde je moćna ličnost njemačkog kancelara, kneza Bizmarka, držala sve konce u rukama.Srpska diplomatija približila se bečkoj vladi i njenom pomoću dobila je nešto više uBerlinu nego u Sanstefanu, ali i to ne s toga što bi Beč želeo pomoći Srbima, nego što jehteo da umanji rusku tvorevinu. Na Berlinskom Kongresu Srbija i Crna Gora dobile supriznanje svoje nezavisnosti. Teritorialno Srbiji su pridružena četiri okruga: niški, pirotski,toplički i vranjski, a Crna Gora je dobila Podgoricu, Nikšić, Kolašin i Bar s njihovimpodručjem. Dodijeljeno joj je bilo i Gusinje, ali je arnautski otpor tamo bio toliki, da su sileposlijle, 1880. god., izmijenile svoju odluku i mjesto toga dale Crnoj Gori Ulcinj. Po

prijedlogu Engleske, a po unaprijed stvorenom sporazumu, Austro-Ugarskoj je povjerenmandat okupacije Bosne i Hercegovine i vojničko posijedanje "do iza Mitrovice". Ona jeuzela Novopazarski Sandžak sa jasnom namjerom da rastavlja Srbiju od Crne Gore i datim posjedom otvori sebi dalji put prema Solunu.

Knez Milan je bio duboko uvrijeđen držanjem Rusije. Prema crnogorskom knezu Nikoli,kao prema takmacu, odavno je osećao nepoverenje: za Grčku je nalazio, da se pokazalakao nepouzdan saveznik i nelojalan drug; a u Bugarskoj je gledao nezasluženonagrađenog sudeonika i budućeg protivnika. Ta svoja uverenja on je, bez diplomatskogprikrivanja, izneo u jednom svom pismu austro-ugarskom ministru Inostranih Dela,baronu Hajmerlu, hoteći mu pokazati koliko je on iskreno lično ubeđen da Srbiji nemadrugoga puta sem naslona na susednu Dvojnu Monarhiju. Krajem maja 1881. on sekrenuo u Berlin, gde je bio pozvat od cara Vilhelma, a odatle u Petrograd, da pozdravinovog ruskog cara Aleksandra III. U Petrogradu knez Milan je naišao na dosta hladanprijem. Dalo mu se osetiti da nisu zadovoljni njegovim držanjem i smenom J. Ristića, koji je kod ruskih diplomata bio stekao najviše poverenja od svih savremenih srpskihdržavnika. To je kod kneza samo pojačalo raniju mržnju i mesto da ga opomene, samo ga je više razdražilo. Po povratku iz Petrograda on se zadržao u Beču i završio je pregovore opolitičkom ugovoru sa Austro-Ugarkom. To je čuvena Tajna Konvencija, koju je uBeogradu, ne tražeći prethodno odobrenje ne samo Skupine nego ni same vlade, po voljikneza Milana potpisao Č. Mijatović 16. juna. Tajna Konvencija predviđala je uzajamnupriateljsku politiku. Srbija se obavezala, da na svom području "neće nikako trpetipolitička, verska ili druga spletkarenja koja bi išla protiv Austro-Ugarske Monarhije,podrazumevajući tu i Bosnu, Heregovinu i Novopazarski Sandžak". Za tu obavezu Austrija je bila spremna da odmah prizna eventualni proglas Srbije kao kraljevine i da se založi

kod drugih sila da i one to priznaju. U četvrtoj tačci Srbija se obavezala, da "bezprethodnog sporazuma s Austro-Ugarskom neće pregovarati ni zaključivati političkiugovor s drugom kojom vladom". U slučaju rata Austrije sa jednom ili više drugih silaSrbija će održavati prijateljsku neutralnost, a isto tako i Austrija prema Srbiji. Eventualnuvojničku saradnju odrediće, u slučaju potrebe, posebna vojna konvencija. Naskoro poslesklopljene konvencije, 22. februara 1882., Srbija je proglašena za kraljevinu i car Franc Josif bio je prvi vladar, koji je Milanu čestitao i priznao kraljevsko dostojanstvo. Ali novatitula nije digla ugled mladom kralju. Proglas kraljevine došao je u vreme kad je zemljabila veoma uzbuđena drugim pitanjima i kad se mislilo da je nova forma samo plašt dapokrije druge nezgode. U zimu 1881. god. došlo beše do bankrotstva akciskog stranogpreduzeća Generalne Unije, sa kojom je vlada bila sklopila ugovor o građenju železnice ikojoj je dala blizu četrdeset miliona dinara obveznica. U publici je tim povodom nastaloogromno razdraženje koje je s naročitim uspehom iskoristila vrlo aktivna radikalna

opozicija.

34



Srpsko-bugarski rat

Kralj Milan je gledao u radikalima sa prevratnike i zaizrao je od njih sve više kako je vidiokako u narodu uzimaju maha. Njegova unutrašnja politika, potpuno lična i skrozkonzervativna, dovela je u jesen 1883. Do formalne pobune u istočnoj Srbiji i dostrahovitog obračuna sa radikalima. Na izborima za Narodnu skupštinu radikali su

7.septembra 1883. Odnijeli pobjedu. Kralj je, umjesto da vladu povjeri njima, doveo navlast Nikolu Hristića, starog birokratu iz doba kneza Mihaila i raspustio Skupštinu. Tamjera i naredba da se od naroda pokupe stare puške izazvala je buntovni pokret utimočkoj oblasti. Kralj je pokret ugušio u krvi, pomoću vojske. Šef radikalne stranke,Nikola Pašić, i još neki njegovi drugovi spasili su se na vrijeme i našli se kao emigranti uBugarskoj. Srpska vlada uputila je protest Bugarima zato što su prihvatili emigrante, aliBugari ne samo da nisu ispunili kraljeve želje, nego su pokrenuli i jedno drugo pitanje. To je tzv. Bregovska afera.Knez Miloš je bio tridesetih godina kupio jedno imanje kod Bregova na Timoku, koje senalazilo na levoj, srpskoj strani reke. Kad je Timok promenio svoj tok imanje je dospelo nadesnu, tursku i posle bugarsku, stranu. Imanje je to, prirodno, smatrano i dalje kao srpskoi na njemu je bila podignuta jedna stražara. God. 1884. Bugari su zatražili, da se srpskastraža povuče odatle, pošto Bregovo pripada bugarskom državnom području, pa kad Srbi

nisu na to pristali oni su 22. maja 1884. zauzeli to imanje silom. Srbija je na to uputilaultimativni zahtev da se Bugari povuku odatle i da ispune i srpska traženja o uklanjanjuemigranata sa granice. Bugari na to nisu hteli pristati i zbog toga je Srbija 28. majaprekinula diplomatske odnose s njima.Kralju, koji je bio plahovita i impresivna priroda i koji je u svojim kombinacijama računao skratkim rokovima, činilo se, da u balkanskoj politici između Rusije i Austro-Ugarske postojisuparništvo koje se ne da lako izgladiti i da sukob između njih može izbiti svaki čas. Kad je, međutim, 1884. god., naročitim zauzimanjem Bizmarkovim, došlo do sastanka carevaVilhelma I, Aleksandra III i Franje Josifa u Skjernjevcima, kralj Milan se bio zbunio i osetioprevaren u svojim prognozama. Ne mogući da dozna tekst tu stvorenog sporazuma,nepoverljiv kako je bio, on je pomišljao na sve. I s toga je u časovima klonulosti pomišljaona abdikaciju i tražio od bečke vlade obezbeđenje za sebe i za svog sina, a bio jepripravan da ustupi i svoja vladarska prava jednom članu dinastije Habzburga.Omražen u zemlji, s uverenjem da ga ni bečki prijatelji ne cene i ne podržavaju u punojmeri, osećajući Rusiju kao opasnog neprijatelja, koja na sve strane radi protiv njega, on jedoživeo i krizu u porodici. Neobuzdan sladostrasnik on nije bio ispravan muž, a kraljicaNatalija bila je hladna i prilično ograničena, a uporna žena. Između njih su, sem toga,postojale i političke protivnosti. Kraljica je bila poreklom upola Ruskinja i sva za Rusiju ikralju je, naročito u ovo vreme, pravila česte scene zbog njegovih suviše daleko otišlihveza sa Bečom. Kraljica je to činila delom iz uverenja, delom iz taktike da bi postalapopularna, a delom da bi spasla budućnost svog sina. Sva zemlja, skoro bez izuzetka,sem nešto intelektualaca, bila je protiv kraljeve spoljašnje politike. Sa Crnom Goromodnosi kralja Milana nisu bili nimalo dobri. On je znao da je knez Nikola bio jedno vremekandidat za srpski presto iza smrti kneza Mihaila i da se, u stvari, nikad nije u dušiodrekao tih želja. U ratu 1876. god. bilo je dosta neslaganja između njih u izvođenju

ratnih operacija, a kod Milana je bilo i izvesne ljubomore zbog crnogorskih uspeha i slavekoju su njeni borci stekli u srpskom svetu. Ali najteži udar uzajamnom poverenju zadalo jeto, što je knez Nikola ne samo primio kneza Petra Karađorđevića, nego mu je u leto 1883.god. dao i svoju kćer Zorku za ženu. Karađorđević je nesumnjivo bio najopasnijiprotivkandidat Milanov zbog ogromnog prestiža njegova deda u Srbiji i zbog slobodarskereputacije koju je on lično imao.Usred tih kraljevih ličnih i političkih kriza pade iznenada, 6. septembra 1885., proglasujedinjenja Istočne Rumelije sa Bugarskom. Srpska diplomatija nije o pripremama za tajčin imala nikakvih prethodnih obaveštenja, a, koliko se danas zna, taj proglas je izazvaoiznenađenje i u samom Beču. Sam bugarski knez, A. Batenberg, tvrdio je, da je i on sam,nekoliko dana pre toga, bio stavljen pred svršen čin. Videći raspoloženje naroda on setom proglasu nije mogao, a nije ni hteo, da usprotivi. Primio je i priznao proglas, objaviomobilizaciju i lično krenuo u Plovdiv. Kad je izvršen plovdivski "prevrat" kralj Milan se

nalazio u Glajhenbergu. Bio je skoro izvan sebe. To spajanje bio je prvi korak zaujedinjavanje Bugara i bio je nesumnjivo politički uspeh, koji lijepo odjeknuti i u drugimoblastima gde Bugari žive pod tuđinom. On je predviđao takav odjek i u nekim

35



maćedonskim mestima i nalazio je u tom podrivanje i rušenje svojih jedinih političkihekspanzivnih kombinacija. Pomišljao je da iza tog prevrata ipak stoji i Rusija.Kad se, 8. septembra, vratio u Beograd kralj je bio rešen da ustane protiv Bugara.Uvećana Bugarska pretstavlja opasnost za Srbiju; teritorialno ona je postala doista dvaputa veća od Srbije. Kao veća i jača ona će razviti u Maćedoniji i veću aktivnost i ugrozićetamo naše interese. S toga je Srbija proglašujući mobilizaciju postavila zahtev: da se ima

ili povrati staro stanje u Istočnoj Rumeliji ili da Srbija dobije otštetu bilo od Bugarske bilood Turske. Kralj Milan, pošto je nekoliko nedelja očekivao posredovanje velikih sila, kojese nisu mogle složiti, objavio je 2. novembra rat, motivišući ga napadom bugarskih četana srpske položaje kraj Vlasine. U sastavljanju ratnog proglasa sudelovao je i austriskiposlanik grof Kevenhiler. Taj rat se završio velikim srpskim neuspjehom. Vojska je bila loše vođena, sa slabimzapovjednicima, a u rat je išla bez imalo oduševljenja.Na Slivnici, u borbama od 5-7. novembra, srpska vojska bila je potisnuta. Njena sporaofanziva izvođena bez zamaha i potrebnog jedinstva u komandi, pretvorila se posle petdana u povlačenje i defanzivu. Malodušan i nikad sabran kralj Milan je izgubio veru uvojsku i pobedu i jedva je čekao primirje. Bugari su zauzeli Pirot i Niš.Pregovori o miru vođeni su u Bukureštu. Srbiju je zastupao Čedomilj Mijatović. Mir jepotpisan 19. februara 1886. i imao je samo jednu tačku: da se povraća između Srbije i

Bugarske mir, koji je bio prekinut 2. novembra. Iako su tražili ratnu otštetu od nas Bugari je nisu dobili, a isto tako nisu ništa dobili ni od srpskog zemljišta. Bugari su ovim ishodomipak bili zadovoljni: smatrani su kao pobednici i Evropa im je, u obliku personalne unije,priznala ujedinjenje Bugarske i Istočne Rumelije.

Kad je 22. februara 1889. kralj Milan, na svečanom prijemu u dvoru, prilikom proslavedana proglasa kraljevine, objavio svoju abdikaciju, bilo je to ne malo iznenađenje za svuzemlju. Silazeći sa prestola kralj Milan je, po Ustavu odredio tri namesnika, koji su imalivladati do punoletstva mladog kralja Aleksandra. Prvi namjesnik bio je iskusni državnik Jovan Ristić, nesumnjivo politički najautoritativnija ličnost tadašnje Srbije, a druga dvojicabili su generali Kosta Protić, kraljev prijatelj, istaknut u borbama na Šumatovcu, i general Jovan Belimarković.

Posljednji Obrenović

Kad je otišao kralj Milan iz Srbije i kad su Ristić, kao prvi namjesnik, i Pašić, kaopretsednik vlade, počeli približavanje Rusiji, u Petrogradu se osetila potreba da se Srbimaiziđe u susret. U leto 1891. mladi srpski kralj Aleksandar otišao je da učini prvu posetupetrogradskom dvoru. Bio je dočekan s puno pažnje.Po zahtevu kralja Milana kraljica Natalija, dosta popularna u zemlji, bila je 7. maja 1891. uzoru policiski proterana iz Beograda, i to posle demonstracija u kojima je palo nekolikomrtvih i ranjenih. Kralj Milan, večno u finansiskim teškoćama, nestalan, nesređen,impulzivan, pristao je, posle dugih pregovora, da primi od ruskog cara dva miliona dinara,ali pod uslovom da zauvek napusti Srbiju. Kralj je 30. septembra 1891. dao izjavu daistupa iz srpskog državljanstva i da se odriče prava kao član vladarske porodice. Vlada je,

na osnovu te izjave, donela 14. marta 1892. zakon, po kom se kralju Milanu zabranjujeboravak u Srbiji i ponovno dobijanje srpskog državljanstva bez privole Narodne Skupštine.Samo u slučaju bolesti kralja Aleksandra bilo je dozvoljeno Milanu da može doći u Srbiju, ito jedino na zajednički poziv Namesništva i vlade, i tu ostati samo za vreme trajanjabolesti. Ti postupci veoma su umanjivali ne samo ugled dinastije, nego i same Srbije.

Da prekrati to stanje odlučio se mladi, tek sedamnaestogodišnji, kralj Aleksandar da izvršidržavni udar. U veče, 1. aprila 1893., posle jedne večere u dvoru, on je, na zaprepašćenjenamesnika i članova vlade, koji su bili prisutni, uz pomoć izvesnih dvoru bliskih vojnih lica,proglasio sebe punoletnim, i razrešio, u isti mah, i namesnike i ministre od njihovihdužnosti. Njihov protest ostao je bez ikakva značaja. Novu vladu sastavio je bivši kraljevguverner, dr Laza Dokić, sa nekoliko uglednih radikala. Ideju o prvoaprilskom udaru mislise da je dao kralj Milan, ali ima i malo verovatnih tvrdnji, da je to delo samo beogradskih

krugova.Prvoaprilski državni udar bio je u glavnom dobro primljen zahvaljujući ponajvišeradikalima koji su se oslobodili liberalskog terora i ponovo došli do vlasti. Oni su veličali

36



gest mladog kralja. Nisu, međutim dovoljno uviđali da je taj udar u stvari teška povredaustava. Ta povreda, koja je donekle izvedena uz njihovu saradnju i kojom su se oni odmahkoristili, išla je na njihov politički račun i mogla im se lako osvetiti. Oni su gubili pravoprotesta u slučaju da se takav akt ponovi i dali su mladom kralju opasno oružje u ruke.Njegova saradnja sa radikalima bila je kratka veka. Posle prvog državnog udara došlo je iprvo gaženje zakona. Nezadovoljan radikalima, koji su kao nesumnjiva većina u zemlji

hteli da svarno vladaju, on je 9. januara 1894. pozvao natrag u Srbiju kralja Milana.Radikalna vlada dala je na to ostavku i počela ljutu borbu. Kad se vratio u zemlju i sampogazio svoju datu reč i obaveze, kralj Milan je odmah počeo da utiče na državne poslove.Kralj je pokušao da vodi politiku sa neutralnim vladama ili, bolje rečeno, sa vladama kojesu imale antiradikalski karakter dok nije 9. maja 1894. ukinut ustav od 1888. god., avraćen onaj stari iz 1869. Javno se govorilo, da su radikali zloupotrebili ustavne slobode,dok se privatno i sa najviših mesta naglašavalo da Srbi za te slobode još nisu bili zreli.Kralj Milan napustio je Srbiju ponovo u proleće 1895., a nedelju dana potom vratila se uzemlju kraljica Natalija, u želji da olakša sinu položaj. Kralj Milan napustio je Srbiju ponovou proleće 1895., a nedelju dana potom vratila se u zemlju kraljica Natalija, u želji daolakša sinu položaj. Dva mjeseca kasnije, 22.juna 1895., Stojan Novaković obrazovao jehomogenu naprednjačku vladu.Kralj Milan, kad se vratio u zemlju, nije više ostao ličnost bez funkcije, samo kao kraljev

otac, nego mu je dato zvanje vrhovnog komandanta aktivne vojske. Kralj Milan je uzeo uprogram da vojsku osposobi za njenu dužnost i s toga joj je obratio svu pažnju. Za trigodine, od 1898-1900., on je nju potpuno reorganizovao i nesumnjivo unapredio. I najvećiprotivnici režima i tad i docnije morali su to da mu priznaju kao ne malu zaslugu. Dolazakkralja Milana u Srbiju i njegovo stalno zaposlenje u njoj pokvarili su, međutim, njeneodnose na mnogo strana. Rusija nije nimalo krila svoje nezadovoljstvo.Srbija u to vreme nije imala ni mnogo ugleda ni mnogo uticaja. Naročito rđav glas stekla je zemlja posle Ivanjdanskog atentata 1899. god., koji je jedan nezaposleni radnik izveona kralja Milana. Motivi atentatorovi sve do danas nisu dovoljno objašnjeni i Bog zna hoćeli se ikad doznati prava istina. Kralj Milan uzeo je, međutim, odmah, bukvalno od prvogčasa, da su taj atentat pripremili radikali i on se rešio da ih, kao o Timočkoj buni, potpunosatre. Sve glavne vođe njihove dao je zatvoriti i izvesti pred preki sud. Znalo se i videlo,da je među optuženima bilo ljudi koji s atentatom nisu imali nikakve veze i da je po sredičist osvetnički bes. Sama austriska vlada nalazila je, da kralj Milan bez potrebe preteruje iogradila se javno od njegovih postupaka. Da nije bilo neposrednog austriskog zalaganjakod oba kralja vrlo je verovatno da Pašić ovom prilikom ne bi izneo živu glavu.Kralju Aleksandru već je bio posle tog prekog suda doteščao očev pritisak. I to iz dvarazloga: prvo, što je dobro osećao koliko mu je njegov režim štetio i u zemlji i na strani; idrugo, što mu je smetao da ostvari svoju ženidbu iz ljubavi. Kraljeva naklonost premaDragi Mašin, nekadašnjoj dvorskoj dami njegove majke, pretvorila se u neodoljivu strast.On je hteo pošto poto da se oženi njom. Kako je znao da će se kralj Milan tom odlučnoprotiviti on je hteo da ga ukloni iz zemlje, i to na lep način, bez potresa. Pritvoran kako jebio, on je čak ovlastio svog oca, da pregovore o veridbi sa princezom od Šaumburg Lipe,koje je vodio posredstvom austro-ugarskog ministra Inostranih Dela, može skoro dovestido samog čina i poslao ga je u inozemstvo na lečenje i sa ovlašćenjem da dokrajči tu

stvar. Ubrzo zatim poslao je u banju i kraljeva prijatelja, pretsednika vlade. Kad je njihotpremio na stranu on je, na iznenađenje celog sveta, objavio veridbu sa Dragom Mašin ipotom ubrzo, 23. jula 1900., izveo i svadbu. Taj njegov čin osudili su mu i otac i majka, alise on nije dao pokolebati, nego je energično prekinuo sve veze sa njima obojema. Nije gapokolebalo ni to, što niko od jačih uglednijih političkih ljudi u Srbiji nije hteo da obrazujevladu sprovodeći taj čin. Draga Mašin imala je dvanaest godina više od kralja, bila jeudovica sa prilično problematičnom prošlošću, i žena sasvim malovaroškog mentaliteta. Usamom narodu vest o tom braku bila je primljena rđavo. Ali je celu stvar, bar privremeno,spaslo to, što je ruski car, zadovoljan raskidom sa kraljem Milanom, pristao da budevenčani kum. Razočaran ponašanjem sina, kralj Milan je umro u Beču 29.januara 1901.Da opozicija u narodu uzme maha bilo je više razloga. Pre svega, kraljev brak sa DragomMašin bio je krajnje nepopularan. Naročitu sramotu i na sebe i na dvor ona je navuklasvojom lažnom trudnoćom. Kralj je, razumljivo, živo želeo da dobije naslednika, a Draga je

znala da bi tim i ona učvrstila svoj položaj. Međutim, ona nije mogla roditi, ali je posleizvesnog vremena objavila da je u drugom stanju. Njeni neprijatelji, a naročito kraljicaNatalija, obavestili su o sumnji među drugima i ruski dvor. Car Nikola poslao je svog

37



dvorskog lekara da se nađe oko kraljice i taj je otkrio da ona uopšte nije trudna. Zbog togskandala ruski dvor nije hteo da primi kralja i kraljicu, iako je bio obećao i kralj to živoželeo. Tešku i mučnu situaciju dokrajčila je krvava noć između 28. i 29. maja. Poveća grupaoficira, većinom mlađih, skovala je bila zaveru protiv kraljevskog para i te noći upala je uDvor i ubila i kralja i kraljicu i još nekoliko drugih lica, kao pretsednika vlade, ministra

vojnog, i kraljičinu braću, koja su svojim ponašanjem izazivala drugove na tubezobzirnost. Sam čin, mada neobičan radi učešća oficira u njemu, da se razumeti idonekle pravdati, ali su bile sasvim izlišne i za osudu izvesne surovosti posle samogubistva. Ali, sumnje nema, zemlja je posle te krvave noći odahnula. Novi režim doneo jesasvim novi duh i polet.

Polet Srbije

Narodna Skupština izabrala je za novog kralja Srbije, 2. juna 1903., Petra Karađorđevića,unuka Voždova i sina kneza Aleksandra, a pre njegova dolaska povratila je u život, smalim izmenama, ustav od 1888. god. Kralj je 12. juna, po dolasku iz Ženeve, položiozakletvu na ustav i počeo svoju vladu, koja je Srbiji donela nenadane uspehe. Kralj Petarnije imao nikakvih izuzetnih sposobnosti, ali je u Srbiju stigao kao čovek u godinama, sa

bogatim iskustvom. Posle bosanskog ustanka, u kom je želeo biti narodu od koristi, on seviše nije javno isticao. God. 1883. došao je na Cetinje, gde se oženio "zornom" Zorkom,najstarijom kćerkom kneza Nikole, 30. jula iste godine. S njom je imao tri sina (Đorđa,Aleksandra i Andriju) i kćer Jelenu. Kneginja Zorka umrla je na Cetinju 4. marta 1890.,malo pošto je donela na svet svog trećeg sina, koji je umro malo iza nje. Knez Petar ostao je na Cetinju sve do 3. septembra 1894., kada je otišao u Ženevu, radi vaspitanja dece.Između njega i njegova tasta kneza Nikole nisu uvek bili najbolji odnosi, a posle Petrovaodlaska iz Crne Gore oni su sasvim ohladneli. S mnogo više pažnje prema svom zetuodnosila se kneginja Milena. U Ženevi knez Petar Karađorđević, živeći povučen, imao jedovoljno prilike i mogućnosti da prati događaje u savremenoj Evropi i u Srpstvu i da iz njihizvuče potrebne pouke. Tu je stekao ono dragoceno uverenje, koje mu je bilo vodilja ucelom državničkom delovanju, da se samo u slobodi može ceniti i voleti sloboda. S toga je, kao vladar Srbije, pustio da se razvije ustavni život do svoje pune snage i da narodnavolja dođe jasno do svog izraza. Za njegova vremena Srbija je postala slobodnija, nosilacsvih narodnih ideala.

Kad je Austro-Ugarska monarhija na Berlinskom Kongresu dobila mandat da okupiraBosnu i Hercegovinu svi njeni merodavni krugovi, i vojnički i diplomatski, bili su načisto stim, da taj mandat nije privremenog karaktera. Prva sednica zajedničkih ministara Austro-Ugarske Monarhije o aneksiji, na kojoj su prisustvovali i austriski i mađarski ministripretsednici, održana je bila 18. novembra (1. decembra) 1907. Na njoj je bilo rešeno, dase aneksija ostvari "kad je prilike zatraže i dopuste".Akt o aneksiji upućen je stranim dvorovima 20. septembra, a javno je proglašen četiridana docnije.U Srbiji je proglas aneksije izazvao najveće uzbuđenje. Cela zemlja osećala se teško

pogođena. Udarac je bio namenjen ne toliko Bosni i Srbiji koliko srpskoj ideji i celoj srpskojbudućnosti. Austriska okupacija imala je privremen karakter, bar teoriski, i postojala jenada da će njenoj vladavini tu doći kraj kad narod Bosne i Hercegovine dođe do izraza.Sad je ta vladavina postala definitivna; aneksija je napravila od Austrije trajnu balkanskusilu.

Prvi balkanski rat

Prvi balkanski rat, koji je trajao od 8. oktobra 1912. do 30. maja 1913. godine su vodilebalkanske zemlje: Srbija, Crna Gora, Grčka i Bugarska (članice Balkanskog saveza) protivOsmanskog carstva. Armije balkanskih država su uspjele da savladaju brojčano slabije istrateški loše organizovane armije Osmanskog carstva što im je omogućilo da postignubrzu pobjedu. Rat je okončan mirom po kome je Osmansko carstvo bilo prinuđeno da se

odrekne skoro svih svojih teritorija na Evropskom kontinentu (Balkanskom poluostrvu)koje su kasnije podeljene među saveznicima i na kojima je kasnije stvorena nova država -Kneževina Albanija. Uprkos njihovoj apsolutnoj pobedi u Prvom balkanskom ratu, članice

38

http://sr.wikipedia.org/wiki/8._%D0%BE%D0%BA%D1%82%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/1912

http://sr.wikipedia.org/wiki/30._%D0%BC%D0%B0%D1%98


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE_%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%83%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B2%D0%BE

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1%99%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D0%A1%D1%80%D0%B1%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D1%80%D0%BD%D0%B0_%D0%93%D0%BE%D1%80%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%80%D1%87%D0%BA%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D0%B3%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%81%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE_%D1%86%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D1%82

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BD%D0%B5%D0%B6%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D0%90%D0%BB%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0






http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1%99%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D0%A1%D1%80%D0%B1%D0%B8%D1%98%D0%B0





http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D1%82


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BD%D0%B5%D0%B6%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D0%90%D0%BB%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0



Balkanskog saveza su bile nezadovoljne postignutim mirovnim ugovorom jer je mirovniugovor, koji su skrojile velike sile, bio protivan ranijim dogovorima i planovima koje sučlanice saveza međusobno zaključile i dogovorile. Otklanjanjem pretnje koju jepredstavljalo Osmansko carstvo i nezadovoljstvo mirovnim ugovorom podigle su setenzije među doskorašnjim saveznicama što će uskoro rezultirati Drugim balkanskimratom.

Tenzije među balkanskim državama (uglavnom između Srbije i Bugarske) zbog pretenzijaprema teritorijama Osmanskog carstva kao što je bila Rumelija (Istočna Rumelija), Trakija i Makedonija su splasle intervencijom velikih sila sredinom 19-og vijeka. Cilj intervencijebio je da se osigura veća zaštita hrišćana u osmanskim provincijama sa većinskimhrišćanskim stanovništvom koje je što se kriza carstva sve više produbljivala bilo izloženosve većim pritiscima i progonima. Do 1867. godine, Grčka, Srbija i Crna Gora su osiguralesvoju nezavisnost, koja je i potvrđena na Berlinskom kongresu deceniju kasnije.Krajem 19-og i početkom 20-og veka Osmansko carstvo se nalazilo u velikoj krizi i stalnosu ga potresali kako unutrašnji tako i spoljašnji udari tako da njegova diplomatija i armijanisu bile u situaciji da brane interese i integritet carstva. Italijanska pobeda u Tursko-italijanskom ratu je imala veliki uticaj na Balkanske države da se pripreme za rat protivOsmanskog carstva tako da su Balkanske države pod pokroviteljstvom Rusije, u proleće1912. godine počele sa pregovorima a početkom jeseni 1912. godine i stvorile Balkanski

savez. Članice Balkanskog saveza su napale Osmansko carstvo, malo pre završetka Tursko-italijanskog rata.I pre početka rata neke od članica Balkanskog Saveza (posebno Srbija i Bugarska) suimale planove za širenje svojih granica. Krajem 19-og i početkom 20-og veka pojavljivalesu se u određenim srpskim krugovima želje za teritorijalnim širenjem, a jedan odpotencijalnih pravaca je bio zapad ili Bosna i Hercegovina. Međutim i u Beču su već dugopostojali planovi koji su se ticali Bosne i Hercegovine i njenog pripajanja monarhiji što je iučinjeno Austro-Ugarskom okupacijom (1878) pa onda i aneksijom Bosne i Hercegovine (uoktobru 1908). Austro-Ugarskom aneksijom Bosne i Hercegovine Srbiji je uskraćenaprilika da se širi prema zapadu, zato se Kosmet i jug Srbije nametao kao logični i jedinipravac prema kome je Srbija mogla da širi svoje granice. Bugarska, koja je u aprilu 1909.osigurala potvrdu o svojoj nezavisnosti i od Osmanskog carstva, uživala je ujedno iprijateljstvo i podršku Rusije, takođe je imala pretenzije na Trakiju i Makedoniju kaomoguće pravce za širenje svojih granica.Reagujući na stvaranje Saveza, velike sile, naročito Francuska i Austro-Ugarska, supokušale da odgovore članice saveza da idu u rat ali im to nije uspelo. Krajem septembrai članice Balkanskog saveza i Osmansko carstvo su mobilisali svoje armije i spremili se zarat. Crna Gora je bila prva članica saveza koja je 8. oktobra, objavila rat Osmanskomcarstvu. Ostale tri članice su, 13. oktobra poslale ultimatum Porti koji ona nije mogla daprihvati tako da su se 17. i 18. oktobra u rat uključile i ostale članice.Saveznici nisu razradili zajednički plan nastupanja niti su načinili bilo kakav pokušajkoordinacije među sobom. Tako da je svaka država za sebe vodila rat, mada su se bitkevodile na četiri različita fronta. Bugari su se suočili sa većinom Osmanlijskih snaga, kojesu štitile puteve do Carigrada, u Trakiji, sa sekundarnim operacijama prema Makedoniji;Srbi i Crnogorci su operisali na prema Kosovu i Metohiji, Sandžaku, Severnoj Makedoniji i

Albaniji; Grci su operisali u Južnoj Makedoniji, u pravcu Soluna kao i prema Epiru i Joniji( Janjinama).Bugarska, često nazivana „Pruska Balkana“, je bila vojnički najjača od sve četiri državesaveznice, sa velikom, dobro obučenom i dobro opremljenom armijom. U periodu miraarmija je brojila 60.000 vojnika, u toku rata taj broj je povećan na 370.000 vojnika, a dokraja rata mobilisano je skoro 600.000 vojnika, što je bio ogroman broj vojnika za jednudržavu koja je tada imala 4.300.000 stanovnika. Bugarske snage brojile su; 9 pešadijskihdivizija, 1 konjičku diviziju i 1.116 artiljerijskih cevi. Zvanično vrhovni komandantbugarskih snaga je bio car Ferdinand, mada je zapravo komanda bila u rukama njegovogzamenika, generala Mihajla Savova. Bugari su takođe posedovali malu mornaricu od šesttorpednih čamaca, koji su uglavnom patrolirali bugarskom obalom Crnog mora.Glavni bugarski ciljevi su bili osvajanje Trakije i Makedonije. Međutim, Makedonija jetrebala biti podeljena između Bugarske, Srbije i Grčke, ali Bugari su se i dalje nadali da će

njima pripasti najveći deo Makedonije zajedno sa važnim lučkim gradom Solunom. Bugarisu razvili većinu snaga u Trakiji, formirajući tri armije; Prva armija, pod komandomgenerala Vasila Kutinčeva, imala je u svom sastavu 3 pešadijske divizije i bila je razvijena

39

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D1%83%D0%B3%D0%B8_%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%80%D0%B0%D1%82


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%B0_%D0%A0%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0_(%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D1%98%D0%B0)

http://sr.wikipedia.org/wiki/19._%D0%B2%D0%B5%D0%BA

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%80%D0%B8%D1%88%D1%9B%D0%B0%D0%BD%D0%B8


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B5%D1%81


http://sr.wikipedia.org/wiki/Diplomatija

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%83%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%98%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%80%D0%B0%D1%82


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D1%83%D1%81%D0%B8%D1%98%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B5%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%87

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D1%98%D0%B0_%D0%91%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%B5_%D0%B8_%D0%A5%D0%B5%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B5


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D1%81%D0%BC%D0%B5%D1%82



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%83%D1%81%D0%BA%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%83%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE-%D0%A3%D0%B3%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B8

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B4

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%80%D0%B1%D0%B8

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D1%80%D1%86%D0%B8

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D1%9F%D0%B0%D0%BA

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%80%D1%86%D0%B8

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%83%D0%BD

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%BF%D0%B8%D1%80

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%88%D0%B0%D1%9A%D0%B8%D0%BD%D0%B5&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A4%D0%B5%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B4_(%D0%B1%D1%83%D0%B3%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%86%D0%B0%D1%80)&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B8%D0%BB%D0%BE_%D0%A1%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D0%B2&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%86%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D1%80%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B8_%D1%87%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%86

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B5


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB_%D0%9A%D1%83%D1%82%D0%B8%D0%BD%D1%87%D0%B5%D0%B2&action=edit&redlink=1




http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%B0_%D0%A0%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D1%98%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0_(%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D1%98%D0%B0)


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%80%D0%B8%D1%88%D1%9B%D0%B0%D0%BD%D0%B8




http://sr.wikipedia.org/wiki/Diplomatija






http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D0%B5%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D1%87

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B8%D1%98%D0%B0_%D0%91%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%B5_%D0%B8_%D0%A5%D0%B5%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B5


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D1%81%D0%BC%D0%B5%D1%82







http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0




http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B4

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%80%D0%B1%D0%B8



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%80%D1%86%D0%B8



http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%88%D0%B0%D1%9A%D0%B8%D0%BD%D0%B5&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A4%D0%B5%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B4_(%D0%B1%D1%83%D0%B3%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%86%D0%B0%D1%80)&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B8%D0%BB%D0%BE_%D0%A1%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D0%B2&action=edit&redlink=1



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B5


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B8%D0%BB_%D0%9A%D1%83%D1%82%D0%B8%D0%BD%D1%87%D0%B5%D0%B2&action=edit&redlink=1



južno od Jambola, sa zadatkom da operiše niz reku Tundžu. Druga armija, pod komandomgenerala Nikole Ivanova, imala je u svom sastavu 2 pešadijske divizije i 1 pešadijskubrigadu, bila je razvijena zapadno od Prve armije sa zadatkom da zauzme jaku grad-tvrđavu Jedrene (Adrijanopolj). Treća armija, pod komandom generala Radka Dimitrieva, bila je razvijena istočno i iza Prve armije, i bila je ojačana konjičkom divizijom koja je bilaskrivena od Osmanlijske komande. Treća armija je u svom sastavu imala 3 pešadijske

divizije i imala je zadatak da pređe preko planine Stranje i zauzme tvrđavu (Lozengrad)Kirk Kilisse. Druga i 7-ma divizija dobile su zasebne uloge, i operisale su u Zapadnoj Trakiji i istočnoj Makedoniji.Srbija je uspela da sazove 230.000 vojnika sa 230 topova, grupisanih u 10 pešadijskihdivizija, dve nezavisne brigade i jednu konjičku diviziju pod efektivnom komandom bivšegministra rata Radomira Putnika. Srpska visoka komanda, je prema predratno formiranimstrategijama zaključila da će se odlučujuća bitka protiv Turske Vardarske armijenajverovatnije odigrati u visoravni Ovče Polje, ispred Skoplja. U tu svrhu su osnovane triarmije čiji je zadatak bio da napreduju prema Skoplju, dok su jedna divizija i nezavisnabrigada imale da deluju sa Crnogorcima u Novopazarskom sandžaku.Prva armija, pod komandom generala Petra Bojovića, bila je najveća po broju i snazi, zato je činila centar snaga koje su napredovale prema Skoplju. Druga armija, pod komandomgenerala Stepe Stepanovića, sastojala se od jedne srpske i jedne bugarske divizije. Činila

je levo krilo snaga i imala je naređenje da napreduje prema Stracinu. Uključenje bugarskedivizije u drugu armiju, je bio čin predratnog dogovora između srpskih i bugarskihkomandanata, ali je odmah po početku rata bugarska divizija odbila da sluša i poštujenaređenja generala Stepe Stepanovića, i samo je poštovala naređenja koja su stigla izbugarske visoke komande. Treća armija, pod komandom generala Božidara Jankovića,činila je desno krilo i imala je zadatak da oslobodi Kosovo i Metohiju i posle toga da sepridruži ostalim dvema armijama u očekivanoj Bici kod Ovče Polja.Grčka je smatrana najslabijom od tri glavna saveznika, zbog toga što je pretrpela porazod Osmanskog carstva u Grčko-turskom ratu (1897. godine), i od nje se nije očekivalo daodlučno doprinese u borbama protiv osmanlijske armije. Uspela je da sazove oko 120.000vojnika, od kojih je 80.000 imalo učešće u ratu. Međutim, Grčka je imala jaku mornaricu,koja je bila od vitalnog značaja za Savez, zato što je mogla da spreči brza turskapojačanja iz Azije u Evropu.Kada je rat počeo vojska je još uvek bila pod reorganizacijom Francuske vojne misije.Nakon mobilizacije, osnovane su dve armije. Tesalijska armija, pod komandomprestolonaslednika Konstantina, sa general-poručnikom Panagiotisom Danglisom kaonjegovim šefom generalštaba, sastojala se od 7 pešadijskih divizija, jedne konjičkebrigade i 4 nezavisna Evzoni bataljona, i brojila je oko 100.000 vojnika. Od nje seočekivalo da savlada utvrđene pogranične turske položaje i napreduje prema zapadnoj icentralnoj Makedoniji, sa ciljem da zauzme Solun. Ostalih 10.000 do 13.000 vojnika, subili dodeljeni Epirskoj armiji, pod komandom general-poručnika KonstantinosaSapountzakisa, čiji je zadatak bio da napreduje prema Epiru. Pošto nije postojala šansa daće moći da zauzme glavni grad Epira i jaku grad-tvrđavu Janjinu, njena misija je se svodilana to da drži turske snage u regionu zauzetim sve dok Tesalijska armija ne završi svojeoperacije i pošalje pojačanja.

Od grčke mornarice, se u međuvremenu očekivalo, da zauzme ostrva u Egejskom moru koja su još uvek bila pod osmanlijskom vlašću i da osigura prevlast na moru. Ovaj zadatak je bio poveren Egejskoj floti, pod komandom kontra-admirala Pavlosa Kuduriotisa, i u tusvrhu floti su dodeljena 3 bojna broda, 7 razarača, i najnovijija krstarica Averof, na kojojsu u početku ležale sve grčke nade za prevlast na Egejskom moru. Takođe su osnovanemale grupe razarača i torpednih čamaca sa zadatkom da očiste Egejsko i Jonsko more odmalih Osmanlijskih plovila. Grčka vojska se kasnije spojila sa srpskim trupama.Crnogorci su imali reputaciju očvrsnutih i iskusnih boraca, ali njihova vojska je bila i mala izastarela. Po završetku mobilizacije u prvoj sedmici oktobra, Crna Gora je sakupila 35.600vojnika sa 126 topova, i bili su organizovani u četiri divizije, svaka od tri brigade. Vrhovnikomandant je bio kralj Nikola, mada se prava komanda nalazila u rukama njegovog šefageneralštaba, generala Lazarovića. Glavni cilj crnogorske vojske je bio da osvoji važangrad Skadar, dok su se sekundarne operacije trebale sprovoditi u okolini Novog Pazara.

Osmanlije su se 1912. godine, nalazile u teškoj poziciji. Još uvek su bili u već oduženomratu sa italijanima u Libiji, koji je trajao do 15 (18) oktobra, nekoliko dana po početkuBalkanskog rata. To je bio jedan od razloga što nisu bili u mogućnosti da značajnije

40

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%BE%D0%BB

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%83%D0%BD%D1%9F%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0_%D0%98%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%B5%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B5

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%BA%D0%BE_%D0%94%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%B5%D0%B2&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%9A%D0%B5&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9B%D0%BE%D0%B7%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B4&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D0%BF

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%80_%D0%9F%D1%83%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A2%D1%83%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%92%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B5&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BA%D0%BE%D0%BF%D1%99%D0%B5


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BF%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%81%D0%B0%D0%BD%D1%9F%D0%B0%D0%BA

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%91%D0%BE%D1%98%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B0_%D0%A1%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BD&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%B6%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D1%80_%D0%88%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%BE_%D0%B8_%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%BE%D1%85%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%80%D1%87%D0%BA%D0%BE-%D1%82%D1%83%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%80%D0%B0%D1%82



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%98%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A2%D0%B5%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%98%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%BD_I_(%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%99_%D0%93%D1%80%D1%87%D0%BA%D0%B5)&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B8%D1%81_%D0%94%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D1%81&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%93%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%88%D1%82%D0%B0%D0%B1&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95%D0%BF%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0&action=edit&redlink=1


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%B0%D1%9A%D0%B8%D0%BD%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%95%D0%B3%D0%B5%D1%98%D1%81%D0%BA%D0%BE_%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B5

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9F%D0%B0%D0%B2%D0%BB%D0%BE%D1%81_%D0%9A%D1%83%D0%B4%D1%83%D1%80%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B8%D1%81&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%87

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%86%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE_%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B5



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0_I_%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BA%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%80

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%B8_%D0%9F%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D0%BE%D0%BB

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%83%D0%BD%D1%9F%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A0%D0%B0%D0%B4%D0%BA%D0%BE_%D0%94%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%B8%D0%B5%D0%B2&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%9A%D0%B5&action=edit&redlink=1


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D0%BF


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A2%D1%83%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%92%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B5&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BA%D0%BE%D0%BF%D1%99%D0%B5


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%BF%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%81%D0%B0%D0%BD%D1%9F%D0%B0%D0%BA

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B0%D1%80_%D0%91%D0%BE%D1%98%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B0_%D0%A1%D1%82%D0%B5%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%BD&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%B6%D0%B8%D0%B4%D0%B0%D1%80_%D0%88%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%BE_%D0%B8_%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%BE%D1%85%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%80%D1%87%D0%BA%D0%BE-%D1%82%D1%83%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%80%D0%B0%D1%82



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%98%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A2%D0%B5%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D1%98%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%BD_I_(%D0%BA%D1%80%D0%B0%D1%99_%D0%93%D1%80%D1%87%D0%BA%D0%B5)&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9F%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B8%D1%81_%D0%94%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%BB%D0%B8%D1%81&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%93%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%88%D1%82%D0%B0%D0%B1&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95%D0%BF%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B8%D1%98%D0%B0&action=edit&redlink=1


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%B0%D1%9A%D0%B8%D0%BD%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9F%D0%B0%D0%B2%D0%BB%D0%BE%D1%81_%D0%9A%D1%83%D0%B4%D1%83%D1%80%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B8%D1%81&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%87

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%86%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE_%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B5



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0_I_%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D0%B8_%D0%9F%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%80

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B8%D0%B1%D0%B8%D1%98%D0%B0



pojačaju svoje položaje na Balkanu, kako su se odnosi sa balkanskim državamapogoršavali.Osmanlijske vojne sposobnosti su bile uveliko ometene nestabilnostima u carstvu koje jeprouzrokovala Mladoturska revolucija i nekoliko protiv revolucionalnih pobuna u sledećimmesecima (protiv revolucionarna pobuna (1909) i 31. martovski incident). Načinjeni supokušaji da se vojska reorganizuje pod Nemačkom vojnom misijom, ali efekti

reorganizacije su bili diskutabilni. Regularna vojska (nizam) je bila dobro opremljena iobučena, ali jedinice koje su služile kao dopune i rezerve regularnoj vojsci (redifi) su bilesastavljene od ne muslimanskog stanovništva nisu pokazale zadovoljavajuće borbenesposobnosti.Osmanlije su mogle da sakupe i pošalju daleko veći broj vojnika u ratu protiv Balkanskogsaveza, ali pošto je grčka mornarica kontrolisala Egejsko more, trupe su morale da buduprebačene iz Azije u Evropu kopnenim putem i to samo jednom železničkom prugom.Načelnik generalštaba vojske Osmanskog carstva u periodu od 1908. do 1914. godine jebio Ahmed Izet-paša. Kada je izbio Prvi balkanski rat on je bio u Jemenu. General Nazim-paša nije sledio stavke plana Ahmed Izet-paše po kojem je u slučaju napada balkanskihsaveznika trebalo povući vojsku na zapad na teritoriju koju danas obuhvata Albanija, a naistok u Rumeliju i sprovoditi odbrambenu taktiku dok se vojska iz azijskih provincijacarstva postavi na položaje na Balkanu. Nazim-paša je umesto toga doneo, pokazalo se

katastrofalnu, odluku da se istovremeno sukobi sa vojskama balkanskih saveznika koje suu tom trenutku bile brojčano znatno nadmoćnije.

Crna Gora je 8. oktobra 1912. godine, objavila rat Osmanskom carstvu i time započelaPrvi balkanski rat. Prve velike bitke u Prvom balkanskom ratu su bile, na odbramenoj linijiAdrijanopolj - Kirk Kilise (Lozengrad), gde su bugarska Prva i Treća armija (zajedno110.000 vojnika) porazile osmanlijsku istočnu armiju (130.000 vojnika) blizu Gečkenlija,Seliolua i Petre. Tvrđava Jedrene (danas Edirne u Turskoj) je opsednuta a Kirk Kilise(Lozengrad) je zauzet bez otpora pod pritiskom Bugarske Treće armije. Bugarska visokakomanda je odlučila da sačeka nekoliko dana, što je dalo osmanlijama vremena dazauzmu odbrambene položaje na liniji Luleburgaz-Karaagač-Bunarhisar. Uprkos tome,Bugarska Prva i Treća armija su porazile osmanlijske snage koje su brojile nekih 130.000vojnika, i stigle do Mramornog mora. Osmanlije su uz pomoć novih pojačanja iz Azije,uspeli da uspostave treći i najjači odbrambeni položaj na liniji Čataldža, odmah prekoputa poluostrva na kome se nalazio Istanbul (Konstantinopolj). Bugari su 17. novembra, otpočeli sa napadima na liniju Čataldža, ali su ovoga puta bili odbijeni. Osmanlije i Bugarisu se 3. decembra, složili da se sklopi primirje kojem su prisustvovali predstavnici Srbije iCrne Gore. Posle potpisanog primirja počeli su mirovni pregovori u Londonu, na kojima suučestvovali i predstavnici Grčke iako su oni odbili da se sklope mir jer je Grčka planiralada nastavi vojne operacije u Epiru sa ciljem zauzimanja Janjine. Mirovni pregovori suprekinuti 9. februara, kada je Mladoturski puč u Carigradu pod vođstvom Enver Paše zbacio vladu Kiamil Paše. Po isteku primirja 16. februara, nastavljena su ratna dejstva.Nove osmanlijske snage su stigle u Bulair i Sarkoj (Šarkoj), ali su posle teških borbi bilesmrvljene i odbačene od novo nastale Četvrte bugarske armije, pod komandom generalaStiliana Kovačeva. Osmanlijska ofanziva na Čataldži je takođe propala.

Bugari su 11. marta, otpočeli sa poslednjim napadom na Jedrene (Adrijanopolj). Bugarskesnage, pod komandom generala Nikole Ivanova, pojačane sa srpskom drugom armijom(tačnije dve srpske divizije i nešto pomoćnih jedinica) generala Stepe Stepanovića isrpskom teškom artiljerijom (38 opsadnih topova i haubice promera od 120 i 150 mm),zauzele su „neosvojivi“ grad. Istovremeno, Srbi i Crnogorci su uspeli da osvoje Skadar aGrci su zauzeli Janjine pošto su savladali osmanlijske položaje kod Bizanija. Mir izmeđuOsmanskog carstva i Balkanskog Saveza je zaključen 30. maja 1913. godine.

Sve veće bitke koje je kraljevina Srbija vodila u Prvom balkanskom ratu su bile naprostorima Makedonije. Plan srpske vojske je bio da uništi Tursku Vardarsku armiju prenego što Osmanlije uspeju da završe mobilizaciju i koncentraciju svojih snaga.Srpski komandanti su smatrali da će većina osmanlijskih snaga biti razvijena u Vardarskoj dolini i na strateški važnoj visoravni Ovče Polje. Cilj je bio da se sa tri armije i dvokrakim

napadom opkoli osmanlijska armija. Kumanovska bitka, koja je počela odmah na početkurata trajala je između 23-24 oktobra 1912. godine, i bila je prva velika bitka koju je vodilasrpska vojska u Prvom balkanskom ratu. Rezultat bitke je bila srpska pobeda nad

41


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%BE%D1%82%D1%83%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%83%D1%86%D0%B8%D1%98%D0%B0&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/Ahmed_Izet-pa%C5%A1a

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D0%BC-%D0%BF%D0%B0%D1%88%D0%B0&action=edit&redlink=1


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%99


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B5

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A7%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB%D1%9F%D0%B0&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D1%83%D0%BB

http://sr.wikipedia.org/wiki/17._%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%BC%D0%B1%D1%80%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/3._%D0%B4%D0%B5%D1%86%D0%B5%D0%BC%D0%B1%D1%80%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D0%BD


http://sr.wikipedia.org/wiki/9._%D1%84%D0%B5%D0%B1%D1%80%D1%83%D0%B0%D1%80

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D1%80_%D0%9F%D0%B0%D1%88%D0%B0&action=edit&redlink=1


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D1%82%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B0%D0%BD_%D0%9A%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%B2&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/11._%D0%BC%D0%B0%D1%80%D1%82




http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%80

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%BE%D1%82%D1%83%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D1%83%D1%86%D0%B8%D1%98%D0%B0&action=edit&redlink=1


http://sr.wikipedia.org/wiki/Ahmed_Izet-pa%C5%A1a

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD





http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B4%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D1%99


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%BE_%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B5

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A7%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%BB%D1%9F%D0%B0&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D1%83%D0%BB



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D0%BD



http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%95%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D1%80_%D0%9F%D0%B0%D1%88%D0%B0&action=edit&redlink=1


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D1%82%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D0%B0%D0%BD_%D0%9A%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%B2&action=edit&redlink=1





http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D1%80

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0



Turskom Vardarskom armijom (general Radomir Putnik je posle bitke unapređen u činvojvode). Posle ovog teškog poraza, osmanlijska armija je bila prinuđena da napusti većideo vardarske doline uz teške gubitke u ljudstvu (uglavnom dezerterstvo) i ratnommaterijalu. Bitka kod Prilepa, bila je druga bitka u Prvom balkanskom ratu koja se odigrala3. novembra 1912. godine. Srpska vojska se borila protiv osmanlijske vojske blizu gradaPrilepa. Bitka je trajala tri dana, posle čega je osmanlijska armija bila nadjačana i

prisiljena na povlačenje. bitka kod Bitolja, je bila treća velika bitka koju je vodila srpskavojska protiv osmanlijskog carstva i odigrala se blizu Bitolja i trajala je između 16-19novembra 1912. godine. Srpska vojska je odlučno porazila osmanlijsku vojsku u ovoj bici iušla u Bitolj 19. novembra 1912. godine. Osvajanjem Bitolja Srbi su kontrolisali jugozapadnu Makedoniju, zajedno sa simbolički važnim gradom Ohridom. Srpskompobedom u bici kod Bitolja, petovekovna osmanlijska vlast nad Makedonijom je okončana.Srpska Prva armija je bila najveća po broju i snazi i vodila većinu bitaka u Prvombalkanskom ratu, tako da su neki Srbi želeli da Prva armija nastavi da napreduje nizvardarsku dolinu do Soluna. Vojvoda Putnik je to odbio, pošto je bio svesan da Austro-Ugarska neće prihvatiti Srpski izlazak na more a posebno ne na Jadransko more, a poštosu Bugari i Grci već bili u Solunu, pojavljivanje srpskih snaga u Solunu bi samo još višezamrsilo već složenu situaciju. Manje srpske jedinice su poslate u Sandžak da koordinišusa Crnogorcima. Vrhovni komandant srpske vojske je bio general Radomir Putnik.

Snage Crne Gore su dejstvovale u tri smera ka: Raškoj, Metohiji, Skadru.Na prva dva fronta snage Crne Gore sa jedne i trupe Srbije sa druge strane oslobodile suRašku, Metohiju i Kosovo i tako uspostavile zajedničku granicu. Nakon čega se veći deovojske Crne Gore okrenuo opsadi Skadra, koji je predstavljao najjače tursko uporište utom delu Balkana. Tesalijska armija, pod komandom prestolonaslednika Konstantina napredovala je premaSolunu iz pravca juga, i uspešno je savladala osmanlijski otpor kod Sarantapora. Posle još jedne grčke pobede kod Pazara (Enidže Vardar) (Janica, Grčka), grad Solun i njegovgarnizon su se predali Grcima 9. novembra. U isto vreme Bugari su poslali svoju Sedmudiviziju sa severa u pravcu grada ali je ona stigla dan posle predaje grada Grcima. Do 10.novembra, grčka okupaciona zona se proširila od Dojranskog jezera do reke Strume.Međutim u Zapadnoj Makedoniji, grci su 15. novembra pretrpeli poraz u bici kod Banice.U Epiru, epirska armija je zauzela Prevezu, ali nije bila dovoljno snažna da osvojiodbrambene položaje kod Bizanija (odbrambene položaje su dizajnirali nemačkistručnjaci), koji su čuvali prilaz Janini. Kada je Tesalijska armija završila svoje operacije uMakedoniji, veliki deo njenih snaga je bio poslat u Epir, tako da je Grčka vojska uspela dapregazi osmanlijske položaje u bici kod Bizanija i konačno zauzme Janinu 6. marta 1913.godine.Grčka mornarica je počela da deluje od prvog dana rata. Od 6. oktobra do 20. decembra 1912, grčki mornarički i vojni odredi su osvojili skoro sva ostrva u istočnom i severnomEgejskom moru, i uspostavili sekundarnu bazu u zalivu Mudros na ostrvu Lemnos, i takokontrolisali izlaz iz Dardanela. Moral grčkim mornarima je još više podigao poručnikNikolaos Votsis kada je 8. novembra, pod pokroviteljstvom noći sa svojim torpednimčamcom uplovio u Solunsku luku i potopio staru osmanlijsku oklopnjaču Fet-i-Bulend.Osmanlijska flota je u početku rata ostala unutar Dardanela, načinjeni su pokušaji da ona

izađe na Egejsko more ali ju je u dva navrata porazila grčka mornarica u pomorskimbitkama kod Dardanela (Eli) i Lemnosa, i to zahvaljujući taktičkoj inicijativi kontra-admirala Pavlosa Kuduriotisa. Jedini uspeh osmanlijskoj mornarici je postigla lakakrstarica Hamidije. Nekoliko dana pre pomorske bitke kod Lemnosa, laka krstaricaHamidije je dobila zadatak da napada grčke trgovačke brodove, i tako stvori diverziju zakoju su se osmanlijski komandanti nadali da će odvući grčki komandni brod Averof upoteru za njim i tako oslabiti ostatak flote. Osmanlijski plan je propao ali je laka krstaricaHamidije postigla nekoliko uspeha, potopivši nekoliko grčkih brodova i bombardujući nekegrčke luke.Londonski ugovor o miru zaključen je 30. maja 1913. godine uz posredstvo velikih sila iokončao je Prvi balkanski rat. Ovim ugovorom Osmansko carstvo je bilo prinuđeno da seodrekne svih svojih evropskih provincija zapadno od linije Enos - Midija. Iako su članiceBalkanskog saveza kao pobednice Prvog balkanskog rata trebale same da diktiraju

mirovne uslove u sklapanje mirovnog ugovora su se umešale i velike sile. Srbija, Grčka iCrna Gora su morale da napuste Albaniju. Na stvaranju Albanije insistirale su Italija koja jeimala svoje planove prema Albaniji i Austrougarska koja je time želela da spreči Srbiju da

42


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%BE%D1%98%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BF


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%99%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%85%D1%80%D0%B8%D0%B4



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%B0%D0%B4%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE_%D0%BC%D0%BE%D1%80%D0%B5



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%BE%D1%85%D0%B8%D1%98%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D0%BF%D0%BE%D1%80&action=edit&redlink=1




http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%BE%D1%98%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE_%D1%98%D0%B5%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%BE

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%BA%D0%B0_%D0%A1%D1%82%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D0%B7&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%91%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D0%B8&action=edit&redlink=1


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%80%D1%87%D0%BA%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D1%98%D1%81%D0%BA%D0%B0





http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B5%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D1%81

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%BB%D0%B8

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%BE%D1%81_%D0%92%D0%BE%D1%82%D1%81%D0%B8%D1%81&action=edit&redlink=1



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D0%BC%D0%B8%D1%80_(1913)


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0_%D0%95%D0%BD%D0%BE%D1%81_-_%D0%9C%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%83%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D1%83%D0%B3%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%BE%D1%98%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%BB%D0%B5%D0%BF


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%99%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%85%D1%80%D0%B8%D0%B4






http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D1%82%D0%BE%D1%85%D0%B8%D1%98%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D0%BF%D0%BE%D1%80&action=edit&redlink=1





http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%BA%D0%B0_%D0%A1%D1%82%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D0%B7&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%91%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D0%BD%D0%B8&action=edit&redlink=1


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%80%D1%87%D0%BA%D0%B0_%D0%B2%D0%BE%D1%98%D1%81%D0%BA%D0%B0





http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B5%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D1%81

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B5%D0%BB%D0%B8

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%BE%D1%81_%D0%92%D0%BE%D1%82%D1%81%D0%B8%D1%81&action=edit&redlink=1



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D0%BC%D0%B8%D1%80_(1913)


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0_%D0%95%D0%BD%D0%BE%D1%81_-_%D0%9C%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D1%98%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%83%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D1%83%D0%B3%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B0



izađe na more i time je oslabi u predstojećem sukobu koji je bio neminovan posle aneksijeskoro celokupne teritorije balkanskih vilajeta Osmanskog carstva.Ovim ugovorom je:

• nastala je nova država - Albanija• Grčkoj je dodeljen Krit.• Sandžak je podeljen između Srbije i Crne Gore• Bugarska je dobila deo Trakije zapadno od linije Enos - Midija.• Nije bila donesena definitivna odluka o Makedoniji, koja je ostala predmet

neslaganja među saveznicama.Nezadovoljstvo Londonskim ugovorom o miru koji je stvoren uz uticaj velikih sila ineslaganja među saveznicama oko osvojenih teritorija u Makedoniji, dovešće do izbijanjaDrugog balkanskog rata u junu 1913. godine koji će između sebe voditi dojučerašnjesaveznice. Konačan mir je postignut Bukureštanskim sporazumom 12. avgusta 1913.godine.

Drugi balkanski rat

Drugi balkanski rat je vođen 1913. između Bugarske sa jedne i Srbije i Grčke sa druge

strane. Ishod rata je učinio Srbiju, saveznicu Rusije, važnom regionalnom silom, uzbunivšiAustro-Ugarsku i na taj način indirektno dao važan povod za Prvi svetski rat.

43


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B8%D1%82



http://sr.wikipedia.org/wiki/12._%D0%B0%D0%B2%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%82



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%80%D0%B1%D0%B8%D1%98%D0%B0




http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B2%D0%B8_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%80%D0%B0%D1%82

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/dd/Balkankrieg_Besetzte_Gebiete_1913.png


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B8%D1%82



http://sr.wikipedia.org/wiki/12._%D0%B0%D0%B2%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%82










Rat na dojučerašnje saveznike, započeo je opštim noćnim napadom Bugara na srpskuvojsku, bez prethodne objave rata. Velika većina bugarske armije je bila koncentrisanaprema srpskoj vojsci na reci Bregalnici. Tokom Balkanskih ratova, Balkanska liga (Srbija, Crna Gora, Grčka i Bugarska) je prvoosvojila Makedoniju i deo Trakije koje je držalo Osmansko carstvo, a zatim se sukobilazbog podele teritorija.

Prvi balkanski rat se završio Londonskim sporazumom, koji je potpisan 30. maja 1913.Balkanska liga je izbacila Osmansko carstvo iz Evrope, sa izuzetkom Čatalje i Galipoljskogpoluostrva. Srbiji je Londonskim ugovorom oduzet izlaz na Jadransko more preko Albanije,tako da je ona kao država koja je ponela najveći teret u Prvom balkanskom ratu, tražilaod Bugarske delove Makedonije.Ipak, pre nego što je sporazum postpisan, Grčka i Srbija su stvorile vojni savez usmerenprotiv Bugarske kojim bi podelili sporne krajeve Makedonije među sobom. Bugarska jemislila da su njena teritorijalna proširenja nedovoljna. Još jedan problem za Bugarsku jebio stav Rumunije. Oni su tražili bugarsku tvrđavu Silistriju na Dunavu kao cenu zaneutralnost u Prvom balkanskom ratu. To je bila cena koju Bugari nisu bili spremni daplate.Ruska arbitraža predviđena sporazumom iz 1912. je sporo napredovala. Rusi nisu želelida izgube nijednog od svojih saveznika na Balkanu (Srbiju i Bugarsku). Dok su pregovori

sporo napredovali, sukobi niskog intenziteta su se nastavili u Makedoniji uglavnomizmeđu srpskih i bugarskih vojnika. Bugarska vojska je naredila ograničene napade 29/30. juna protiv srpskih i grčkih položaja, očigledno da bi ojačala pregovarački položaj svojevlade.Bugarskoj je rat dao šansu da prisvoji celu Makedoniju, čije je stanovništvo u to vreme (pai danas) uglavnom smatrala Bugarima i da dominira Balkanom. Za Srbiju i Grčku rat jeznačio mogućnost podele Makedonije i sprečavanje bugarske premoći.Dan pre početka napada Bugari su imali plan da likvidiraju deo srpskih oficira kod Štipa. Unedelju, dan pre početka napada, iz Štipa, koji je bio u rukama Bugara, preko mosta naBregalnici na srpsku stranu stižu bugarski oficiri. Tamo su pozvali srpske oficire da dođu uŠtip na zajedničko slikanje, sa zlonamernim planom likvidacije pred sam početak rata.Glavni bugarski napad je planiran protiv Srbije sa njenom Prvom, Trećom, Četvrtom iPetom armijom, dok je Drugoj armiji poveren zadatak da napadne grčke položaje kodĐevđelije i Soluna. Bugara je bilo manje na grčkom frontu i 30. juna sukobi niskogintenziteta su se pretvorili u grčke napade duž fronta. Bugarske snage su se odmahpovukle sa svojih pozicija severno od Soluna (osim izolovanog garnizona u Solunu koji jebio osvojen) na odbrambene položaje kod Kukuša. Plan da se koncentrisanim napadombrzo uništi srpska vojska u centralnoj Makedoniji nije uspeo i Bugari su zaustavljeni.Bugarska 2. armija u južnoj Makedoniji kojom je komandovao general Ivanov je držalaliniju od Dojranskog jezera na jugoistok preko jezera Langaza (današnje Jezero Koronija) iBešika (današnje jezero Volvi), do luke Kavala u Egejskom moru. Pošto je armija bila ovde još od maja (borila se u opsadi Jedrena u Prvom balkanskom ratu), njeni vojnici su biliizmoreni i verovatno nisu brojali više od 40.000 ljudi u dve slabe divizije. Grci su tvrdili dase njima suprotstavilo najmanje 80.000 ljudi.Grčka vojska, pod komandom kralja Konstantina, je imala devet pešadijskih divizija i

jednu konjičku diviziju (ukupno 120.000 ljudi), tako da ih je bilo više od bugarskih snaga uodnosu dva ili tri prema jedan.Kod Kukuša su Bugari sagradili jaku odbranu, uključujući zarobljene turske topove koji sudominirali ravnicom. 3. jula, grčka Četvrta, Druga i Peta divizija su krenule u juriš uzpodršku artiljerije. Pretrpeli su teške gubitke, ali su sledećeg dana osvojili rovove. Umeđuvremenu, sa leve bugarske strane, Sedma divizija je osvojila Nigritu, a Prva i Šestadivizija Lahanu. Sa desne strane je pala Đevđelija i vrh Matsikova. To je za posledicuimalo da bugarska linija za povlačenje kod Dorjana bude ugrožena i Ivanovljeva armija jezapočela očajničko povlačenje koje je povremeno pretilo da postane nekontrolisano.Pojačanje u obliku 14. divizije je došlo prekasno i pridružilo se povlačenju prema Strumici ibugarskoj granici. Grci su zauzeli Dojran 5. jula, ali nisu uspeli da preseku bugarskopovlačenje u klancu Strume. 11. jula, Grci su se pridružili Srbima i napredovali su uz rekuStrumu dok nisu stigli do klanca Kresna 24. jula. Na tom mestu izmoreni Grci su stigli do

kraja svojih logističkih sistema i zaustavili su se.

44


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B8

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1%99%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D0%A6%D1%80%D0%BD%D0%B0_%D0%93%D0%BE%D1%80%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B2%D0%B8_%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%80%D0%B0%D1%82

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%B7%D1%83%D0%BC






http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D1%83%D0%BC%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B0%D0%B2



http://sr.wikipedia.org/wiki/29._%D1%98%D1%83%D0%BD




http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%82%D0%B8%D0%BF


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%82%D0%B5%D0%B2%D1%92%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D1%98%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%83%D0%BA%D1%83%D1%88


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%B5%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%BE_%D0%9A%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%88%D0%B5%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%BE_%D0%92%D0%BE%D0%BB%D0%B2%D0%B8&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BD_I_%D0%93%D1%80%D1%87%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1


http://sr.wikipedia.org/wiki/3._%D1%98%D1%83%D0%BB%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%99%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%B0&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%94%D0%BE%D1%80%D1%98%D0%B0%D0%BD&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%B8%D1%86%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/5._%D1%98%D1%83%D0%BB

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%B0






http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%BB%D0%B8%D0%B3%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1%99%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D0%A6%D1%80%D0%BD%D0%B0_%D0%93%D0%BE%D1%80%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%B2%D0%B8_%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%80%D0%B0%D1%82

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%B7%D1%83%D0%BC






http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D1%83%D0%BC%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%83%D0%BD%D0%B0%D0%B2







http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D1%82%D0%B8%D0%BF


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%82%D0%B5%D0%B2%D1%92%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D1%98%D0%B0





http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D0%B5%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%BE_%D0%9A%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%88%D0%B5%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%BE_%D0%92%D0%BE%D0%BB%D0%B2%D0%B8&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B8%D0%BD_I_%D0%93%D1%80%D1%87%D0%BA%D0%B8&action=edit&redlink=1


http://sr.wikipedia.org/wiki/3._%D1%98%D1%83%D0%BB%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D1%82%D0%B8%D1%99%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9D%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%B0&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%94%D0%BE%D1%80%D1%98%D0%B0%D0%BD&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%B8%D1%86%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%82%D1%80%D1%83%D0%BC%D0%B0





Bugari su priznali oko 7.000 žrtava kod Kukuša. Još 6.000 zarobljeno uz 130 topova. Grcitakođe pretrpeli teške gubitke sa 8.700 žrtava. Ovo je bila odlučujuća pobeda na ovomfrontu i najveći grčki uspeh u oba Balkanska rata.

Na frontu u centralnoj Makedoniji, srpske snage u potisnule Bugare na istok uBregalničkoj bici (30. jun-9. jul.) U međuvremenu, na severu su Bugari počeli da

napreduju prema Pirotu i naterali srpske komandante da pošalju pojačanje svojoj 2. armijikoja je branila Pirot i Niš. Ovo je omogućilo Bugarima da zaustave srpsku ofanzivu uMakedoniji kod Kalimancija 18. jula.Nakon što se se stanje na srpskom frontu smirilo, Bugarska je premestila svoju Prvuarmiju u podršku Drugoj armiji koja se odupirala Grcima kod klanca Kresna. Konstantin jeodbio predlog svoje vlade za primirje, tražeći odlučnu pobedu na bojištu.29. jula, konsolidovana bugarska vojska je pokrenula napade na oba krila primoravši Grkenazad uz doline reka Strume i Meste. Konstantin se suočavao sa uništenjem poputRimljana u Kanskoj bici i tražio je pomoć od Srba. Na njegovu nesreću, Srbi nisu bili upoložaju da pošalju pomoć posle Kalimancija i zato je kralj Konstantin tražio od svojevlade da traži primirje. Grci su imali oko 10.000 žrtava u toku deset dana borbe. Bugarskavlada je jednako tražila mir i zato je Konstantin spasen od uništenja.

Uprkos stabilizovanja fronta u Makedoniji, želja bugarske vlade za mir je nastala zbogdogađaja koji su bili daleko od Makedonije. Rumuni su napali 10. jula, zauzevši spornuDobrudžu i ugrožavajući Sofiju sa severa. Da stvar bude još gora, Turci su iskoristilisituaciju da povrate svoje bivše posede u Trakiji, uključujući i Jedrene, koji su Bugarinapustili 23. jula bez ispaljenog metka. Turska i rumunska vojska nisu imale žrtve u borbi,iako su obe armije teško patile zbog ponovnog izbijanja kolere.Primirje je potpisano 31. jula, a pitanja teritorija su rešena sporazumima iz Bukurešta iCarigrada. Bugarska je izgubila većinu teritorija zadobijenih u Prvom balkanskom ratu,uključujući Dobrudžu, većinu Makedonije, Trakije i egejske obale, sa izuzetkom lukeDedegač. Srbija je postala dominantna sila na Balkanu, a Grčka je dobila Solun i njegovuokolinu, zajedno sa većinom obale zapadne Trakije. To je bio samo privremeno rešenje -10 meseci kasnije borbe su obnovljene s početkom Prvog svetskog rata.

Sarajevski atentat

Sarajevski ili Vidovdanski atentat se dogodio 28. juna (15. juna po julijanskom kalendaru)1914. godine u Sarajevu, (Bosni i Hercegovini) kada su članovi organizacije Mlada Bosnaubili nadvojvodu Franju Ferdinanda, austrougarskog prestolonaslednika, i njegovusuprugu Sofiju Hotek.Na Berlinskom kongresu održanom 1878. (sazvanom radi revizije Sanstefanskogsporazuma), odlučeno je između ostalog, petom tačkom sporazuma, da Austro-Ugarskaima pravo da okupira Bosnu i Hercegovinu na trideset godina. Teritorije su formalno idalje bile pod turskom vlašću ali pod očiglednom kontrolom Austro-Ugarske. Za razliku odBosne i Hercegovine, Srbiji i Crnoj Gori su na Kongresu potvrđene nezavisnosti što je

doprinelo ogorčenju srpskog stanovništva u Bosni. Kasnije, razvojem situacije van Bosne,počeće da se javljaju nacionalno-revolucionarna udruženja mladih. Srbija je nakon teškihoslobodilačkih ratova, tražila oslonac u nekoj od velikih sila, na samom Berlinskomkongresu budući da nije imala pravo da učestvuje u donošenju odluka, bila je primoranada nekako na svoju stranu privoli nekog od predstavnika velikih sila. To je uspela da učinisa austro-ugarskim predstavnikom - u zamenu za zastupanje njenih interesa u ciljudobijanja nezavisnosti, Srbija je Austro-Ugarskoj obećala Novopazarski sandžak,potpisivanje trgovinskog ugovora i izgradnju železnice kroz svoju zemlju. Time je Austro-Ugarska postigla da se Srbija ne spoji sa Crnom Gorom i tako je spreči u njenom prodoruna Istok (što je bio tajni i dugogodišnji plan Nemačke i Austro-Ugarske, tj. njihov cilj je bioizlazak na Sredozemlje i kontrolisanje strateški ključnih mesta: Soluna, Bosfora iDardanela); takođe, trgovinskim ugovorom bi se Srbija i ekonomski potčinila Monarhiji, aizgradnja železnice je značila da Srbija praktično iz svog budžeta gradi železnicu koju će

Monarhija moći da koristi kao svoju. Plan Srbije je uspeo iako je za njega podnelaogromne žrtve - dobila je međunarodno priznatu nezavisnost. U cilju da se obezbederanije dogovorene naknade Austro-Ugarskoj, 1881. godine, srpski ministar spoljnih

45

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%BA%D0%B0_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B8%D1%80%D0%BE%D1%82

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0_%D0%BA%D0%BE%D0%B4_%D0%9A%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%B8%D1%98%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%83%D1%9F%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D1%84%D0%B8%D1%98%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%88%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%B7%D1%83%D0%BC

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A6%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%B7%D1%83%D0%BC&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D1%83%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%81






http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%98%D0%B5%D0%B2%D0%BE

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%A5

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%B0_%D0%91%D0%BE%D1%81%D0%BD%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D0%B4%D0%B2%D0%BE%D1%98%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B0_%D0%A4%D1%80%D0%B0%D1%9A%D0%BE_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B4


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D1%84%D0%B8%D1%98%D0%B0_%D0%A5%D0%BE%D0%B5%D0%BD%D0%BB%D0%BE%D0%B5


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%84%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%B7%D1%83%D0%BC


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B0%D0%BB%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%BA%D0%B0_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B8%D1%80%D0%BE%D1%82

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0_%D0%BA%D0%BE%D0%B4_%D0%9A%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%B8%D1%98%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%BA%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%BE%D0%B1%D1%80%D1%83%D1%9F%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D1%84%D0%B8%D1%98%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D1%80%D0%B0


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D1%83%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%88%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%B7%D1%83%D0%BC

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A6%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%B7%D1%83%D0%BC&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D1%83%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%81






http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%98%D0%B5%D0%B2%D0%BE

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D0%A5


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D0%B4%D0%B2%D0%BE%D1%98%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D0%B0_%D0%A4%D1%80%D0%B0%D1%9A%D0%BE_%D0%A4%D0%B5%D1%80%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B4


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BE%D1%84%D0%B8%D1%98%D0%B0_%D0%A5%D0%BE%D0%B5%D0%BD%D0%BB%D0%BE%D0%B5






poslova, Milutin Garašanin, i ministar finansija, Čedomilj Mijatović, na odobrenje knezaMilana Obrenovića potpisali su Tajnu konvenciju po kojoj osim ranije dogovorenih stavki,Srbija nije smela da, bez prethodne saglasnosti Monarhije, sklapa bilo kakve ugovore sadrugim državama. Za uzvrat, car Franc Jozef je podržao krunisanje Milana Obrenovića zakralja 6. marta 1882. godine. Ovo je značilo krajnju potčinjenost Srbije Austro-Ugarskoj.Međutim, događaji na unutrašnjem planu u Srbiji dovode do velike oficirske zavere na

Kralja Aleksandra Obrenovića i njegovu kraljicu, Dragu Mašin, Majski prevrat. Ovo jedovelo do drastične promene u spoljno-političkoj orijentaciji. Naime, dolaskomKarađorđevića na vlast, preovladala je pro-ruska struja za razliku od pro-austrijske kojojsu pripadali Obrenovići. Samim tim, počinje udaljavanje od Austro-Ugarske, većeoslanjanje na Rusiju, Srbija teži da zaključi ugovor o snabdijevanju oružjem saFrancuskom, i trgovinski ugovor sa Bugarskom i Crnom Gorom. Sa Bugarskom je sklopljenugovor 1905. godine što je značilo kršenje Tajne konvencije. To je značilo samo jedno:Austro-Ugarska je zatvorila svoje granice za razmenu bilo kakve robe sa Srbijom, otpočeo je Carinski rat 1906.-1911. godine. Srbija je neočekivano našla izlaz iz prividne krize,železnicom je počela da trguje sa Bugarskom i Grčkom, a plovidbom preko Dunava,razvila je i trgovinu sa Nemačkom, Velikom Britanijom i Holandijom. Sasvim neočekivanoza situaciju, srpska privreda i trgovina počela je da se razvija brže nego pod uticajemMonarhije. Videvši da ne uspeva u svojim ciljevima, da se Srbija sve više osamostaljuje

umesto da propada i da će uskoro predstavljati veću pretnju, tim pre što propagiraujedinjenje svih južnoslovenskih naroda u jednu državu pod njenim vođstvom. Tapanslovenska ideja je pretila da Monarhiju ostavi bez velikog dela teritorije budući da jeobuhvatala Slovence, Hrvate i Bosnu i Hercegovinu. Tako je Monarhija, kao veliki udaracsrpskim idejama o velikoj državi i oslobođenju braće, tačno po isteku trideset godina odBerlinskog kongresa, 1908. godine anektirala Bosnu i Hercegovinu. Bosna i Hercegovina je posle Berlinskog kongresa zvanično bila turska teritorija kao i Novopazarski sandžak.Međutim okupacija tih teritorija od strane Monarhije značila je njihovo kontrolisanje -Monarhija je zavela svoj režim zvanično kontrolišući samo finansije (što u stvari značicelokupnu kontrolu države). Opet, vraćajući se malo unazad i na druge prostore vidimokako je sudbina jedne države zavisila isključivo od drugih, pa čak i od njihovih unutrašnjihprilika. Krajem devetnaestog i početkom dvadesetog veka, Osmansko carstvo jepredstavljalo „bolesnika na Bosforu“. Ono je još uvek počivalo na feudalnom sistemu, zarazliku od kapitalističkih država Evrope (Engleska, Francuska, Nemačka, Austro-Ugarska).Ono je kaskalo za ostatkom Evrope i bivalo sve slabije, tim pre što su ga cepali unutrašnjipokreti i ratovi za oslobođenje naroda koji su u njemu bili potčinjeni. Budući da jezauzimalo strateški najvažnija mesta u Evropi, sve velike sile su vrebale svaku priliku dase pokaže mala slabost i da se oduzme neki deo teritorije. Do 1912. godine, Turska je uEvropi zadržala Albaniju, Novopazarski sandžak, Kosovo, Makedoniju i deo Grčke.Austrougarska monarhija je 1908. objavila aneksiju Bosne i Hercegovine, tj. njenokompletno pripajanje teritoriji Austro-Ugarske kao dela jedne suverene države. To jeizazvalo burne reakcije, pogotovo u Srbiji kojoj su tako, kako smo videli, osujećeni planoviza formiranje velike i jake južnoslovenske države. Celokupna situacija je zamalo taddovela do rata, Srbija je mobilisala vojsku, Rusija intervenisala kod Nemačke i velikih sila,Crna Gora se stavljala u službu Srbije. Kriza je okončana 31. marta 1909. godine kada su

Srbija i Rusija pod pretnjom ratom primorane da potpišu izjavu da im aneksija ne smeta(Rusija je potpisala 30. marta, a Srbija narednog dana jer nije mogla da ide u rat bezRusije). Turska je bila potkupljena odmah posle aneksije tako da je sav otpor na silueliminisan. Međutim, u Bosni sa druge strane kao i u Srbiji počinju da niču nacionalno-revolucionarne organizacije, otvorene svim sredstvima borbe, pogotovo atentatima. Jednatakva organizacija je Mlada Bosna koja je radila zahvaljujući podršci dveju organizacija izSrbije, prvo Narodne odbrane, a potom, od 1911. godine organizacije Ujedinjenje ili smrt,poznatije kao Crna ruka.

Sam atentat nije bio usmeren da značajno oslabi Monarhiju i namerno pokrene rat jernijedan od atentatora nije bio dovoljno politički obrazovan da bi mogao tako neštoiskovati. Svi učesnici u atentatu su bili studenti ili maloletna lica. Ovome u prilog ide još ičinjenica da su ta vremena bila obeležena atentatima (npr. atentat na austrijsku caricu

Elizabetu, 10. septembra 1898. godine u njenoj poseti Italiji, kao i to da nadvojvoda FrancFerdinand nije bio mnogo uticajan u carstvu i da se zalagao za ideju da Monarhija budeuređena kao trijalistička, tj. da slovenske zemlje dobiju isti status kao Mađari, tj. da dobiju

46

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B8%D0%BB%D1%83%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%93%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%88%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BD_(%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B0%D1%80)

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%99_%D0%9C%D0%B8%D1%98%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1%99_%D0%9C%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D0%BD_%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%98%D0%BD%D0%B0_%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D1%98%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1%99_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80_%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1%99%D0%B8%D1%86%D0%B0_%D0%94%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%98%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B0%D1%82

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%80%D0%B0%D1%82





http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%B0_%D0%BE%D0%B4%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%98%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%9A%D0%B5%D1%9A%D0%B5_%D0%B8%D0%BB%D0%B8_%D1%81%D0%BC%D1%80%D1%82

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D1%80%D0%BD%D0%B0_%D1%80%D1%83%D0%BA%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/10._%D1%81%D0%B5%D0%BF%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%B1%D0%B0%D1%80


http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B8%D0%BB%D1%83%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%93%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%88%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BD_(%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B0%D1%80)

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%99_%D0%9C%D0%B8%D1%98%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1%99_%D0%9C%D0%B8%D0%BB%D0%B0%D0%BD_%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D1%98%D0%BD%D0%B0_%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D1%98%D0%B0



http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1%99_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80_%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B0%D1%99%D0%B8%D1%86%D0%B0_%D0%94%D1%80%D0%B0%D0%B3%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%98%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B0%D1%82

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D0%B0%D1%80%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%80%D0%B0%D1%82





http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D0%B0_%D0%BE%D0%B4%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%98%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%9A%D0%B5%D1%9A%D0%B5_%D0%B8%D0%BB%D0%B8_%D1%81%D0%BC%D1%80%D1%82

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D1%80%D0%BD%D0%B0_%D1%80%D1%83%D0%BA%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/wiki/10._%D1%81%D0%B5%D0%BF%D1%82%D0%B5%D0%BC%D0%B1%D0%B0%D1%80




veća prava čime je hteo da očuva mir u Monarhiji. Sam atentat nije u početku biousmeren na prestolonaslednika, već na guvernera Bosne i Hercegovine, Oskara Poćoreka.Planovi za njegovo ubistvo počeli su da se kuju tek pošto se tajnim kanalima u Srpskojobaveštajnoj službi na čelu sa Dragutinom Dimitrijevićem saznalo da austro-ugarskiprestolonaslednik dolazi u Sarajevo da nadgleda vojne manevre. Aktivnostima na granici,prebacivanju trojice mladića sa oružjem u Bosnu bio je obavešten srpski predsednik

vlade, Nikola Pašić. On je srpskom ambasadoru u Monarhiji naredio da vesti prenesedržavnom vrhu međutim, on je to preneo previše diskretno, govoreći da su manevri ipokazivanje moći na srpski verski praznik možda previše provokativni. U samom atentatuučestvovalo je sedam osoba raspoređenih po maršruti od polja gde su se održavalimanevri do Gradske većnice:

• Mehmed Mehmedbašić• Vasa Čubrilović• Nedeljko Čabrinović je bacio bombu na povorku, ali je prestolonaslednik odgurnuo

bombu sa krova i ona je pala na sledeći automobil u koloni.• Cvetko Popović• Danilo Ilić• Trifko Grabež•

Gavrilo Princip: kao i ostali atentatori niz ulicu su čuli eksploziju bombe i napustilisvoja mesta. Neobičnim spletom slučajnosti, nadvojvodin automobil je u trenutkuprošao pored Gavrila Principa koji je iskoristio priliku i potegao pištolj. Prvi hitac jeranio nadvojvodu u vrat, a drugi, namenjen guverneru Bosne Poćoreku, ranio jeSofiju u predeo abdomena. Oboje su podlegli ranama na putu ka rezidencijiguvernera. Princip je, kao i Čabrinović, pokušao da počini samoubistvo, kapsulomcijanida, no i u njegovom slučaju je otrov zatajio. Pokušaj da sebi ispali hitac uglavu preduhitrili su pripadnici policije.

Gavrilo Princip i ostali atentatori, kao i brojne osobe koje je Austro-Ugarska policijaidentifikovala kao saradnike, bili su uhapšeni. Suđeno im je u Sarajevskom procesu od 12.do 23. Oktobra 1914. godine. Presude su donesene 28. Oktobra. Petorici zaverenikaizrečena je smrtna kazna (Iliću, Čubriloviću, Keroviću, Jovanoviću i Miloviću), dok suPrincip i Čabrinović, s obzirom na to da su po Austro-Ugarskom zakonu bili maloletni,

dobili maksimalnu kaznu od 20 godina zatvora.Austrougarska monarhija je odmah po dospeću vesti o atentatu optužila Srbiju i njenuvladu za organizovanje prevrata van svoje teritorije, zatim sprovela samo formalnuistragu. Vest o ubistvu je bila kao poručena za Austro-Ugarsku koja je samo tražila povodda zarati sa Srbijom, ubeđena da će je pokoriti i uništiti jednim udarcem. Namere Austro-Ugarske najbolje se vide u ultimatumu upućenom Srbiji.U ovako komplikovanim situacijama ne može se prebaciti odgovornost jednoj državi kaošto je to učinila Austro-Ugarska optužujući Srbiju da je ona organizovala atentat. Austro-Ugarska vlada nije raspolagala ni sa jednim materijalnim dokazom o umešanosti Srbije uatentat. U optužbi su stajale samo insuinacije bez validnih dokaza. Optužba na računSrpske vlade je bila apsurdna s obzirom da je u vreme atentata:

• Srbija bila slaba posle Balkanskih ratova i sasvnim nespremna za rat, ni protivAustro-Ugarske, a kamoli i protiv njene prirodne saveznice, Nemačke. Od takvognepromišljenog čina ona je mogla imati samo nepopravljive štete, i srpska vlada jezasigurno najmanje poželela atentat od strane bilo koga na prestolonaslednikasusedne joj sile, koja je uzgred rečeno, tražila i najmalji povod kao opravdanje danapadne Srbiju.

• U Srbiji je trajala predizborna kampanja, tako da su sve radnje Pašićeve vlade bileusmerene na to kako da pridobije što više birača a ne na to kako da sigurnoizazove rat. Austro-Ugarska monarhija je, naročito posle Balkanskih ratova ukojima je Srbija zajedno sa Crnom Gorom uspešno ratovala, pojačala antisrpskupropagandu nazivajući Srbiju "podstrekačem svih revolucionarnih pokreta naBalkanu" što je bila opaka ali i neutemeljena optužba. Ovakva, na mahovehisterična propaganda, imala je za cilj da sopstvenu javnost pridobije i pripremi zabuduće planirane akcije i eventualni "kazneni rat" protiv "neposlušne Srbije".

Nesporno je da su atentaori bili članovi organizacije Mlada Bosna, te da su austrougarskevlasti ubrzo sve glavne njene članove pohapsili i osudili na adekvatne kazne. Takođe,

47

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%80_%D0%9F%D0%BE%D1%9B%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BA

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D0%B0%D0%B3%D1%83%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%94%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%9B_%D0%90%D0%BF%D0%B8%D1%81

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0_%D0%9F%D0%B0%D1%88%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B5%D1%85%D0%BC%D0%B5%D0%B4_%D0%9C%D0%B5%D1%85%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B1%D0%B0%D1%88%D0%B8%D1%9B&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B0_%D0%A7%D1%83%D0%B1%D1%80%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D1%99%D0%BA%D0%BE_%D0%A7%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A6%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BA%D0%BE_%D0%9F%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%94%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BB%D0%BE_%D0%98%D0%BB%D0%B8%D1%9B&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%B8%D1%84%D0%BA%D0%BE_%D0%93%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%B6

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%B2%D1%80%D0%B8%D0%BB%D0%BE_%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BF

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%98%D0%B5%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D0%9F%D1%80%D0%BE%D1%86%D0%B5%D1%81&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D1%83%D0%BB%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82%D1%83%D0%BC















http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9E%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%80_%D0%9F%D0%BE%D1%9B%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BA

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D0%B0%D0%B3%D1%83%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%94%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%82%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%9B_%D0%90%D0%BF%D0%B8%D1%81


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B5%D1%85%D0%BC%D0%B5%D0%B4_%D0%9C%D0%B5%D1%85%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B1%D0%B0%D1%88%D0%B8%D1%9B&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D1%81%D0%B0_%D0%A7%D1%83%D0%B1%D1%80%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D1%99%D0%BA%D0%BE_%D0%A7%D0%B0%D0%B1%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A6%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BA%D0%BE_%D0%9F%D0%BE%D0%BF%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%9B&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%94%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BB%D0%BE_%D0%98%D0%BB%D0%B8%D1%9B&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%B8%D1%84%D0%BA%D0%BE_%D0%93%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D0%B6

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%B2%D1%80%D0%B8%D0%BB%D0%BE_%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BF

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A1%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%98%D0%B5%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D0%9F%D1%80%D0%BE%D1%86%D0%B5%D1%81&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%88%D1%83%D0%BB%D1%81%D0%BA%D0%B8_%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%82%D1%83%D0%BC

















nijedan od uhapšenih Mladobosanaca, koji su u istražnom postupki podvrgnuti najtežimoblicima mučenja, nije priznao bilo kakvu svoju vezu s bilo kojom organizacijom iz Srbije,ili sa bilo kojim njenim državljaninom, odnosno nije dokazana umešanost Srbije u atentat.Kasnija "istraživanja", pre bi se reklo publicista željnih senzaciolizma i dobiti od prodajetakvih njihovih knjiga, dovode u vezu Masone sa atentatorima, potrepljujući svojunedokazanu tvrdnju da je navodno beogradski industrijalac Damljanović, inače mason,

lično poklonio pištolj G. Principu iz koga je ovaj ispalio sudbonosne hice.Činjenica je da se do dan danas "Odgovornost za atentat" ne može pripisati nikomdrugom do atentatorima iz redova Mlade Bosne.

Prvi svjetski rat

Pre nego što je objavila rat Srbiji Austro-Ugarska monarhija je povela pravu hajku protivsvojih jugoslovenskih podanika, za koje je verovala da joj nisu dovoljno odani, dasimpatišu sa Srbima, ili da svoju budućnost zamišljaju u drugom okviru, a ne u onomHabzburške dinastije.Austro-ugarski poslanik napustio je Beograd pred veče 12. jula, a tri dana potom objavila je Austro-Ugarska Srbiji rat. Mobilizacija se vršila relativno brzo. Glavni zapovednik austro-ugarske vojske prema Srbiji i Crnoj Gori bio je vojnički poglavar Bosne i Hercegovine,

feldcajgmajster Oskar Potjorek, čovjek koji je dugo radio u Glavnom Generalštabu i koji je,pored Konrada Hercendorfa, šefa tog Štaba, važio kao najbolji vojni stručnjak. Austrija jepošla na Srbiju sa tri armije, sa nekih 220.000 vojnika.Mimo svakog očekivanja, Austrijanci nisu uputili svoj napad preko Beograda i dolinomMorave, nego su krenuli u uglu što ga čine Sava i Drina, imajući kao glavne baze Tuzlu iMitrovicu. Računali su da će taj put ofanzive izazvati iznenađenje i brzo rešiti stvar. Ali suse prevarili. U krvavoj Cerskoj bitci, koja je trajala od 2-6. avgusta i u kojoj je srpskedivizije vodio general Stepa Stepanović, Srbi su ne samo slomili austrijisku ofanzivu, negosu cijelu njihovu vojsku natjerali na povlačenje. Gubici su na obje strane bili vrlo teški.Srpska kombinovana divizija, na koju je pao glavni teret borbe, imala je 22% gubitaka;izbačeno je iz stroja 66 oficira i 4.084 vojnika. Austrijanci su ostavili na 5.000 samihzarobljenika.Austrijski vojni plan pao je u vodu. U Beču se htjelo, po riječima jednog kompetentnogvojnog stručnjaka, "da se Srbija pregazi pre no što bi se Rusija, kojoj je za izvršenjemobilizacije trebalo više nedelja, mogla da pojavi na poprištu s nadmoćnijim snagama".Posle ovog poraza stvari su uzele drugi obrt.Ruska vrhovna komanda, želeći da olakša položaj svojim armijama, protiv kojih suoperisale glavne snage Austrije i nekoliko nemačkih divizija, tražila je da Srbi pređu uofanzivu. Oni su to i učinili, mada za ofanzivne pothvate nisu bili spremni. Ofanziva uBosni počela je 21. avgusta, a tri dana docnije i u Sremu. Sremska je obustavljena vrlobrzo. Počela je nesrećno. Nemajući dovoljno pontonskog materiala čitava jedna divizijastradala je na Čevrntiji, prilikom prelaska preko Save. Druge srpske snage, koje su imalebolju sreću, morale su se posle tog neuspeha i austrijskih protivnapada povući. U Bosniaustrijska vojska je počela jaku ofanzivu preko Drine tako da se i u tu početa ofanzivamorala prekinuti. Sa srpskom vojskom povuklo se iz Bosne i Srema dosta našeg življa, a

ostatak je bio teško gonjen i kažnjavan radi pokazanih simpatija prema Srbima. Pojedinesrpske čete bile su tad prodrle do blizu Pala kod Sarajeva, a u Sremu do Nove Pazove iVojke.Druga austriska ofanziva izvođena je sa svežim snagama i na početku sa više obazrivosti.Austrijanci, svjesni svoje fizičke i materijalne nadmoćnosti, hteli su da iskoriste srpskuzamorenost i žurili su da pošto poto iznude odluku. Napadali su bez prestanka. Naročitose pojačao njihov pritisak od sredine oktobra. Srbi su morali da se povlače s osetnimgubicima. U najtežem času imenovan je Živojin Mišić za zapovednika prve i najugroženijesrpske armije. Kad je prva srpska armija, u povlačenju, stigla ispred Milanovca, uposlednji čas, prispela je i davno željena municija. To sve, i borba na kućnjem praguŠumadije dala je vojsci novog pokreta. I sam stari kralj Petar, reumatičan i teškopokretan, ušao je tad u bojne redove, da osokoli i da primer. Srpska ofanziva počela je 20.novembra. U stalnom gonjenju, preko rđavih i blatnjavih puteva, sa komorom koja je

kasnila, i neprijatelj je bio osetno malaksao. Sem toga, u najnezgodnijem času po sebe,počeo je da vrši rokadu trupa. Uzevši Beograd spremao se da krene na Mladenovac i Topolu. Ali sve bi presečeno u kratkom roku. Srpska ofanziva imala je nenadan uspeh.

48

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%B8&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%BD%D0%B8


http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%BB%D0%B0%D0%B4%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D1%81%D0%B0%D0%BD%D1%86%D0%B8&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%BD%D0%B8




Austrijski front bio je probijen i rastrojen. Poražena vojska naže u panično begstvo,nemajući više ni gde ni časa vremena da se spremi i odupre. Ova rudnička ili kolubarskabitka najsjajnija je srpska pobeda u Svetskom Ratu. Srbi su zarobili 323 oficira i 42.215vojnika i ogroman ratni material i svu su zemlju, do poslednje stope, očistili odneprijatelja.Austro-Ugarska, potučena i osramoćena, smenila je vrhovnog zapovednika vojske na

južnom ratištu i odustala je za duže vremena od svih pokušaja za nove ofanzive. Njezinpoložaj te jeseni i zime postao je vrlo kritičan i na severnom bojištu, gde su Rusi držaliveći deo Galicije i pokušavali da prodru kroz Karpate. Ali Srbima nije bilo suđeno dapočinu. Higijenske prilike, koje ni pre rata nisu bile mnogo povoljne, postale su za vremeovog teškog ratovanja, upravo strašne. Izbiše epidemije. Naročito je bila teška zarazapegavog tifusa, koja je uzela ogromne razmere i pokosila na hiljade života, možda višenego sama borba. To je učinilo da Srbi nisu mogli iskoristiti potpuno svoju pobedu i danisu mogli preći u napadaj i pridružiti se sa svoje strane Italiji, kad je ova, u proljeće1915., objavila rat Austro-Ugarskoj, i kad je ruska vojska, pred ujedinjenom snagomNemačke i Austro-Ugarske s velikim gubitcima počela da uzmiče iz Galicije i Poljske.Balkansko Poluostrvo dobilo je tokom 1915. godine izuzetan značaj za sve evropske sile.Krajem oktobra 1914. bila se Turska pridružila centralnim silama, Nemačkoj i Austro-Ugarskoj. Nemačka, koja je pridobila Tursku za saradnju, nameravala je da uspostavi

neposrednu vezu s njom i da ratište prenese u Aziju, kako bi Englesku ugrozila na njenimosetljivim tačkama u Indiji i Egiptu. Rusija, koja je već u jesen 1914. počela sve višeosećati nedostatak ratnog materiala, želela je da sa svojim saveznicima dobije bliži isigurniji dodir, nego što je bio onaj preko Severnog, često zaleđenog i dalekog, Mora.Njezina želja podudarala se sa interesima Engleza, koji su hteli da onemogućeučvršćivanje Nemaca u Carigradu i izvođenje njihovog plana. Tako je u proleće 1915.došlo do zajedničke akcije engleske i francuske flote, koja je u više uzaludnih navratapokušavala da prodre kroz Dardanele, i do velike, isto tako uzaludne, njihove kopneneekspedicije na Galipolju. Da bi presekla ta njihova nastojanja nemačka vlada je,sporazumno sa austro-ugarskom, bila rešila da obezbedi i raščisti kopneni put zaCarigrad. Na tom putu trebalo je slomiti srpski otpor. Za savez protiv Srba pridobili su iBugarsku, iako su joj Rusija i ostale saveznice jamčile, da će, u slučaju lojalneneutralnosti, dobiti jedan deo srpske Maćedonije. Kralj Ferdinand, austrijski prijatelj, idobar deo Bugara s njim, obrnuo se tad ne samo protiv Srba, nego i protiv svojeosloboditeljke Rusije.S Bugarima je bio sklopljen ugovor, po kome je Srbija imala da se podeli između nje iAustrije. Granica bi išla dolinom Morave u severnoj Srbiji, dok se o granicama u južnojSrbiji imalo naknadno odlučiti. Rumunija, saveznik Nemačke i Austro-Ugarske, nije htelada uđe u borbu na njihovoj strani, jer je svoje nacionalno ujedinjenje morala ostvaritisamo slomom Austro-Ugarske Monarhije. Grci su, po saveznom ugovoru s nama, imali dauđu u rat, ako bi mi bili napadnuti od Bugarske. Sem toga, sve do proleća 1915. Rusija jena bojnom polju stajala bolje od Austrije. To je sve zadržavalo Bugarsku da ostane mirna.Ali kad je ruska vojska tokom 1915. godine bila odbačena daleko natrag i oslabljena uosjetnoj meri i kad je grčki kralj Konstantin, zet cara Vilhelma, dao razumeti, da on nemisli izvršiti savezničke obaveze prema Srbima, Bugari su digli glavu i verovali su da je

došao čas njihova obračuna. Ne verujući u austrijsko vojno vođstvo oni su tražili davrhovni zapovednik bude jedan istaknuti nemački general. To im je ispunjeno. Zaglavnokomandujućeg postavljen je niko manji nego pobedilac Rusa iz ofanzive od prolećate godine, general Makenzen. Ugovori između Bugarske i centralnih sila potpisani su 24.avgusta 1915. Brzo potom Bugari su proglasili mobilizaciju. Znajući da je ta mobilizacijauperena protiv Srbije, srpska vlada je htela da je spreči posredovanjem vojske, ali su jesavezničke vlade odvratile od toga verujući bugarskim službenim izjavama, da oni nemisle napasti svog suseda.Dobro pripremljena nemačko-austriska ofanziva počela je 22. septembra 1915. U istovreme i Bugarska je objavila Srbiji rat. Glavna ofanziva krenula je ovog puta s Dunava ipreko Beograda, a sporedne armije operisale su od Bosne i Hercegovine prema zapadnojSrbiji i Crnoj Gori. Put moravskom dolinom vodio je najbrže i najkraće u srce Srbije. Naseveroistoku Nemci su došli u vezu sa izvesnim odredima Bugara, čija je glavna snaga

bila upućena na liniju od Niša do Velesa. Srbi su imali prema sebi ogromnu nadmoć. Biloim je obećano da će im priskočiti u pomoć veća armija Francuza i Engleza, koji su saGalipolja baš u to vreme bili prebacivani u Solun, u novu savezničku bazu. Ali od te

49



pomoći nije bilo skoro ništa. Izvesni francuski odredi, mali po snazi, nisu doprli dalje odĐevđelije i Gradskog, a bila je i mala pomoć u artiljeriji i tehničkim trupama.Beograd je branjen nekoliko dana. Kad su Bugari počeli zalaziti s leđa i nadirati sila sa tristrane Srbi su morali popuštati i povlačiti se sve hitnije prema jugu. Kako su železnica iput prema Solunu bili presečeni jedini pravac povlačenja mogao je biti kroz albanskevrleti. Za mesec dana borbe neprijatelj je već bio prodro do Niša i Kraljeva.

Prevladala je s toga odluka da se vojska spas i da se uz saveznike, oporavljena ireorganizovana, vrati na nove podvige. Rešilo se, da se u Peći i Prizrenu spali i polomi sveod materiala što bi neprijatelju moglo biti od koristi, pa da se preko Crne Gore i Albanijeizbije na more. S vojskom je išao i velik broj izbeglica koji su taj mučni i jezivi pohod, ukasnu jesen, preko snegom pokrivenih klanaca. Padalo se od umora, od gladi, od mraza,od arnautske zasjede.Na tom putu bilo je teškoća ne samo od neprijatelja, nego i od saveznika. Pre nego što jestupila u rat Italija je u Londonu sa Engleskom, Rusijom i Francuskom sklopila ugovor, pokom je obezbeđivala za sebe, među drugim, ne samo Istru nego i veći deo Dalmacije saskoro svima glavnijim ostrvima, a za ostatak tražila punu neutralizaciju. Srpska vlada nijepristajala na taj ugovor, jer je on osetno pogađao Hrvate i buduću srpsku obalu. Italija jesad upotrebila priliku da pravi pritisak na srpsku vladu. Čak su se prema bolesnom kraljuPetru ponašali u Valoni bez dužnih obzira. Otezali su sa odašiljanjem lađa i hrane za

izbeglice. Tek na energično posredovanje cara Nikole ubrzana je akcija spasavanja istizale su u većem broju talijanske i francuske lađe. Najveći deo vojske prevezen je naostrvo Krf. Na Krf je prešao i prestolonaslednik regent sa vladom.Iza Srbije nije se mogla održati ni Crna Gora. U prvoj godini rata njezina vojska nije imalanekih većih podviga. U Bosni je operisala zajedno sa Srbijancima u jesen 1914., pa sepovukla, a u Hercegovini i Boki nije uspela da savlada nijedno od većih graničnih mestasem Budve. Najznačajnije delo crnogorske vojske u ovom ratu bila je bitka na Mojkovcu.Da zadrži austrijsko nadiranje i omogući povlačenje delovima srbijanske vojske prekoČakora, severna crnogorska vojska Janka Vukotića dala je dug i žilav otpor na liniji Javor -Rožaj - Bijelo Polje. U njoj se naročito istakao Miloš Medenica, zapovednik kolašinskebrigade. Odbrana idealisanog Lovćena nije, međutim, bila ni približno tako slavna.Crnogorskaa vlada, da bi spasla zemlju, bila je ponudila separatni mir, ali joj je bečki dvorstavio tako ponižavajuće uslove (crnogorska vojska imala je biti razoružana i delominternirana; Austrija će preko crnogorskog područja voditi dalje rat; upravu u zemlji vršićeAustrijanci, koji će posesti pristaništa, železnicu i tvrđave) da bi Crna Gora, i da se sklopimir pod takvim nagodbama postala austriska pokrajina isto onako kao da je i pokorena.Sam car Franc Josif tražio je, da se Crnoj Gori očuva samo "prividni suverenitet". KraljNikola nije mogao da primi te uslove i napustio je Crnu Goru. U zemlji je ostao njegov sin,teško bolesni knez Mirko, koji je izvršio austriske uslove i doskoro umro. Naslednikprestola, knez Danilo, koji je bio oženjen nemačkom princezom iz porodice MeklenburgStrelic i koji je bio uveren germanofil, napustio je zemlju ranije i nije pokazivao nikakvogdubljeg interesa za njezinu sudbinu. Veliki deo crnogorske vojske nije mogao da izbegne.Broj srpskih vojnih lica, koja su uspela da se spasu, cenio se na 120.000. Ona su, poslekraćeg odmora, ponovo stavljena u vojne redove. Potrebni material i oružje dobila su odsaveznika, a prvenstveno od Francuza. Za to vreme saveznici su u Solunu stvorili moćnu

operacionu bazu i obrazovali novi solunski front. Nemci, da ne bi otežavali već i inačemučnu situaciju kralja Konstantina, nisu hteli iz početka da prelaze grčku granicu inapadaju Solun, a pošto su se saveznici tu učvrstili taj bi napadaj stajao velikih žrtava.Verovali su, sem toga, da taj front nema velikog vojničkog značaja i da će sami Bugari, snešto njihovih i austriskih jedinica, moći da ga drže u šahu. I sami saveznici nisu tomfrontu pridavali velike važnosti i hteli su čak jedno vreme da ga napuste. Održan je živimnastojanjem srpske vlade i na zauzimanje nekih francuskih vojnih i političkih lica. Naročitose zalagao za nj ministar Aristid Brian. Sam kraljević regent išao je u Englesku, Francuskui Italiju, da uverava tamošnje krugove o potrebi održavanja toga fronta. Dok je toga frontabilo je i nade da će početi i neposredna akcija za spas Srbije; sa tim frontom, na domakuotadžbine, bile su i veze sa njom bliže i neposrednije. Ali, da bi se taj front održao, Srbija je morala prineti novu žrtvu i u toku 1916. god. uputiti na nj i poslednje ostatke svojevojske.

U Americi se tokom 1915. i 1916. god. bila razvila živa agitacija, da se među jugoslovenskim iseljenicima prikupi što više dobrovoljaca za smenu i popunu izmorenihsrbijanskih boraca. Odziv je bio vrlo lep, naročito među Srbima iz Hercegovine i Like.

50



Hrvata i Slovenaca bilo je sa te strane vrlo malo. U isto vreme javio se pokret i među Jugoslovenima u Rusiji, koji su tamo dospeli kao voljni ili slučajni zarobljenici iz austriskevojske, da se stave u službu svom narodu. Ruski car odobrio je organizovanje jugoslovenskih vojnih jedinica i naredio je, da im se oprema vrši iz ruskih sredstava. Uleto 1916. obrazovana je već prva divizija sa 458 oficira i 15.535 vojnika. Broj bi biosvakako veći, da velik deo ljudi nije ranije prešao u Srbiju, a ovo formiranje nove jedinice

u Rusiji počelo je tek posle sloma Srbije. Posle se i taj broj povećao. Kad je u avgustu1916. i Rumunija ušla u rat protiv centralnih sila dodeljena je jugoslovenska divizija ruskojvojsci i otišla je na front u Dobruču. Već 24. avgusta ušli su izvesni delovi te divizije kodDobruče u borbu s Bugarima, koja je bila veoma krvava. Jugoslovenski dobrovoljci izgubilisu tu i u kasnijim vojevanjima po Dobruči 42 mrtva oficira i 718 ljudi, a ranjenih 203oficira i 6.017 vojnika. Posle ruske revolucije, koja je izbila 1917. godine veći deo tihdobrovoljaca, pretežno Srba, krenuo je dalekim i zaobilaznim putem na solunski front iučestvovao je u kasnijim borbama. Njihov broj iznosio je 12.694. Ostali su se rasuli poRusiji, pa su u većim i manjim transportima, ponajviše preko Sibirije, stizali u otadžbinuposle svršetka rata.Srbi su poseli nove položaje na solunskom frontu u leto 1916. god. I brzo su, još tog istogleta, ušli u novu vatru. Bugari i Nemci, obavešteni o verovatnosti rata sa Rumunijom, htelisu da jednim prepadom raščiste situaciju na jugu i onesposobe tamošnje protivničke

snage, da im ne bi postale opasne za vreme borbi sa Rumunima. S toga su 4. avgustanapali na srpske položaje kod Kenalia. Napad je brzo zadržan, i to bez naročito velikihžrtava. Naskoro potom srpske i francuske jedinice preduzele su kontraofanzivu, dapoprave položaje i olakšaju Rumunima. U ovoj ofanzivi srpska vojska se odlikovala ustrahovito krvavim borbama oko Kajmakčalana, čiji vrh ima 2.525 metara. Borbe sutrajale od 12. do 30. septembra i odnele su mnogo žrtava. Rezultati ove ofanzive nisu biliveliki. Od većih mesta osvojen je bio samo Bitolj, 6. novembra, i s njim je i njegovomokolicom bio povraćen i oslobođen prvi komad drage otadžbine.Vesti o tom uspehu digle su malo duh i u okupiranoj Srbiji. Tamo je pritisak neprijateljabio vrlo težak. Bugari su bezobzirno ubijali narodnu inteligenciju, naročito sveštenike iučitelje. Surdulica je postala čuvena po gomilama tu i u okolini poklanih srpskih prvaka. Unarodu je s toga bilo mnogo ogorčenja. Kad su Bugari počeli da regrutuju naše mladiće zasvoju vojsku čaša se prepunila. U februaru 1917. izbio je ustanak u topličkom kraju, komese stavljaju na čelo Kosta Pećanac, Kosta Vojnović i Rade Vlahović. Ustanici su uspeliosvojiti Kuršumliju i Prokuplje, pa su proširili akciju kroz celu Toplicu i u Kruševačku župu.Neprijatelj je digao protiv njih veliku snagu i ugušio je ustanak u krvi. Palo je na 15.000žrtavaU srpskoj vojsci bilo je u to doba, među višim i nižim oficirima, izvesne mučne krize. Takozvana Crna Ruka, u kojoj se učlanilo nekoliko oficira nesumnjive vrednosti inesumnjivog patriotizma, dobila je bila ambicije da iziđe iz svog čisto vojničkog kruga i dautiče neposredno na sve državne poslove. Kao sve organizacije čiji su članovi ušli u bliževeze ličnim dodirom i sa istom ideologijom, i članovi Crne Ruke počeli su prema drugimapretstavljati jednu užu zajednicu i težiti da uzmu sve važnije položaje u ruke bilo svojihljudi bilo ljudi u koje su oni imali poverenja. To je, prirodno, dovelo do neprijateljstvaizmeđu crnorukaca i onih koji su se osećali od njih potisnuti i ugroženi. To je, još pre

izbijanja Svetskog Rata, dovelo pripadnike Crne Ruke i do sukoba sa radikalskom vladom.Od izbijanja rata taj se sukob zaoštrio još više. Crnorukci su bili optuživani ne samo darade protiv vlade, nego čak i da su spremali atentat na prestolonaslednika. Jedan incidentna frontu dao je povoda za veliki proces protiv njih, koji se vodio u Solunu. Na tomprocesu osuđen je na smrt, sa još dvojicom članova, pretsednik organizacije pukovnikDragutin Dimitrijević, a drugi članovi osuđeni su na više godina robije. Oni su kasnije bilipomilovani, dok je nad Dimitrijevićem i onom drugom dvojicom izvršena smrtna kazna. Takriza imala je odjeka i u političkom životu. Koaliciona vlada, u kojoj su učestvovalipretstavnici radikalne, samostalske i naprednjačke stranke, rasturila se i vladu su posletoga obrazovali sami radikali.Godina 1918. donela je odluku na bojištima. Revolucija u Rusiji dovela je do rasula vojskui onemogućila dalji otpor. Boljševička vlada morala je sa velikim žrtvama da primi mir uBrest-Litovsku i da svu pažnju obrati učvršćivanju svoje vlasti. oslobođena od ruske

opasnosti, Nemačka je napregla svu svoju snagu da iznudi rešenje na zapadnom frontu.Od marta do jula preduzela je tri velike ofanzive, ali je njima postigla samo delimičneuspehe. Dok je Rusija za tri godine vezala na svom frontu velike snage nemačke vojske

51



mogle su Engleska i Francuska, kojima se od 1917. god. pridružila i Amerika, razviti ratnuindustriju do neslućene mere, izgraditi odbranbeni sistem, i prikupiti neslućen brojvojnika. Kad je od jula 1918. god. počela dugo pripremana kontraofanziva saveznikaNemačka joj nije mogla odoleti. Počela je popuštati i otstupati, i to u sve bržem tempu.Sa ofanzivom na zapadu pripremana je i velika ofanziva na solunskom frontu. Vrhovnukomandu nad celom savezničkom vojskom imao je francuski general Franše d’ Epere, a

nad srpskom, pored prestolonaslednika Aleksandra, proslavljeni vojvoda Živojin Mišić. Od29 na tom frontu pribranih divizija bilo je sedam srpskih, šest pešačkih i jedna konjička.U zoru, 1. septembra, počela je saveznička ofanziva na liniji Soko - Dobro Polje - Veterniksa strahovitom vatrom iz 580 topova. Dan potom, pošto je artiljerija prokrčila put, krenula je na juriš srpska i francuska pešadija. Bugarski front bio je probijen i posle četiri danaogorčene borbe bugarska vojska bila je rastrojena i razbijena. Kako stvari na istočnomkrilu, na frontu koji su držali Englezi i Grci, nisu išle dobro, kolebala se savezničkakomanda, da li da se ofanziva nastavi ili da se pređe u odbranu. Tada je kraljevićAleksandar izdao onu energičnu istorisku zapovest: "Napred, u slavu ili smrt!" Srpskonapredovanje nastavljeno je potom sa istim poletom, pomagano od francuskih pešačkih ikonjičkih jedinica. Bugarska, videći rastrojstvo svoje vojske, a inače nezadovoljnaponašanjem svojih saveznika, rešila se brzo na separatan mir. Već 13. septembra javili suse njihovi emisari tražeći mir. Glavni krivac za rat, kralj Ferdinand, odrekao se prestola i

21. septembra napustio je Bugarsku zauvek.Slom bugarske vojske i prodiranje saveznika s juga ubrzali su i slom Austro-Ugarske. Ona je već pucala na svima stranama. Srbi i jedan deo Hrvata i Slovenaca, Rumuni, Talijani,koji su bili njezini podanici, simpatisali su sa svojim sunarodnicima u protivničkom taboru igledali su da im budu na pomoći gdegod su mogli. Česi su se kao vojnici predavali nasvima frontovima, a u unutrašnjosti su dali razumeti, da nisu više, kao nekad, stuboviHabzburške Monarhije. Sa starim carem Francom Josifom, koji je umro 8. novembra1916., sahranjena je i stara Dunavska Carevina, pravi anahronizam našega vremena.Njegov naslednik, car Karlo, bio je čovek slabe volje. Primio je vlast, kad je država, poslenekoliko teških poraza, bila iskrvavljena, duboko nezadovoljna, i kad se u njoj osećalaoskudica na svima stranama i u svačem. Careva žena Zita, iz porodice Burbon Parma,mnogo energičnija od njega, gledala je da spase dinastiju i ono što se još moglo spasti.Preko svog brata Siksta, koji je bio oficir u francuskoj vojsci, pokušala je sondirati teren zaseparatan mir. Kad se doznalo za te pregovore dvor je bio kompromitovan u velikoj meriprema Nemačkoj, a u sopstvenoj zemlji to je samo pojačalo raspoloženja malodušnosti.Da bi ublažio opoziciju car je pomilovao mnoge političke krivce i hteo je da otstrani prekemere pritiska, ali je sve to došlo dockan, kad je svet već bio načisto s tim da se slompribližuje. I u Nemačkoj, sjutri dan po bugarskoj kapitulaciji, smenjen je državni kancelar,a sam šef Generalštaba, maršal Hindenburg, opravdavao je bugarskim slomom potrebu,da se čas pre počnu pregovori za mir.Saveznička vojska prodirala je za to vreme dalje. Nemci su uzalud pokušavali, da hitnimpojačanjima, dovedenim iz Rusije i Rumunije, zaustave napredovanje saveznika s juga.Moral njihovih trupa nije više bio onaj stari, a nije se sve moglo ni izvesti onako kako sezamišljalo. Srbi im nisu dali vremena da se reorganizuju. Pred Nišem 47 nemačkihbataljona, na utvrđenim položajima, nije moglo zaustaviti 27 srpskih. Posle Niša, naši su

odbacili neprijatelja i kod Paraćina i kod Kruševca i u drugim manjim okršajima, pa su već19. oktobra stigli u Beograd. Srbija je bila oslobođena u jednom sjajnom vojničkomzamahu. Neprijatelj nije mogao da se održi ni na liniji Save i Dunava. Njegova je snagabila slomljena i demoralisana, i to bez izuzetka. Pobedonosna srpska vojska nije sezadržala na svom domu, da se posle tolikog zamora odmori i da okupi svoje rastureneukućane, nego je nastavila svoj pohod. Htela je, željno očekivana, da donese oslobođenjei ostaloj braći preko Save, Dunava i Drine.

Ujedinjenje

Austrija je sama stavila jugoslovensko pitanje na dnevni red od dana proglasa aneksijeBosne i Hercegovine, a naročito od objave rata. Pred celim svetom ona je svoje postupkeobjašnjavala tim, da Srbija sa svojom nacionalnom aktivnošću ugrožava njene južne

oblasti, da želi stvoriti Veliku Srbiju, ili izvršiti ujedinjenje Jugoslovena pod svojim okriljem.Naročito vojnički i klerikalni, isticali su potrebu stvaranja jedne jače jugoslovenskezajednice. Oni su to tražili prvenstveno iz ova tri razloga: 1) da tim onemoguće rešenje,

52



koje bi bilo u korist Beogradu i tezi, da se ujedinjenje vrši van granica HabzburškeMonarhije; 2) da se ujedinjavanjem katoličkih Hrvata i Slovenaca novoj zajednici dapretežno katolički karakter, sa središtem u Zagrebu, koji je važio kao iskreno odandinastiji; i 3) da se jačanjem Jugoslovena, odanih dinastiji, suzbije suviše veliki uticajMađara i njihovih prohteva za što većom samostalnošću. To novo preuređenje Austro-Ugarske Monarhije imalo bi se izvesti tako, da se austro-mađarski dualizam zameni

trializmom Austrije, Ugarske i Jugoslavije. O ovom programu se mnogo govorilo. Na njemusu živo radili hrvatski političari oko dra Josifa Franka u Zagrebu i nadbiskupa JosipaŠtadlera u Sarajevu. Taj program prihvatao je i vođa slovenačkih klerikalaca dr IvanŠusterčić. Međutim, niko od odgovornih činilaca u Dunavskoj Monarhiji nije ni hteo nismeo da pristupi ozbiljnom rešavanju toga pitanja. Danas prijatelji bivšegprestolonaslednika Franca Ferdinanda uveravaju, da je i on bio napustio taj plan, iako sena mnogo strana tvrdilo i verovalo, da mu je on bio nosilac. Neosporna je činjenica, dasve do svršetka rata nije učinjen ni jedan jedini korak da se to pitanje prečisti. Nije se čakdalo ni da se Dalmacija ujedini s Hrvatskom, iako se to tražilo preko pedeset godina.Znalo se dobro, da bi se Mađari protiv toga borili svima sredstvima i da ne bi bio isključenni građanski rat zbog toga. I Nemci, koji su radi ponemčavanja alpskih oblasti bili osnovalisvoju "Južnu Marku" (Sudmark), ne bi lako upustili Štajersku i Kranjsku i svoj prilaz namore, kao ni svoje velike trgovačke i ratne luke u Trstu i Pulju.

A pitanje je međutim bilo sazrelo. Jugosloveni u Austro-Ugarskoj bili su pocepani u četiriupravna područja. Svi Slovenci i Hrvati i Srbi iz Dalmacije i Istre nalazili su se u sastavuAustrije i išli su u bečki parlamenat, a imali su i svoje pokrajinske sabore u Zadru, Trstu iLjubljani. Srbi i Hrvati Bačke, Banata, Baranje i Međimurja stali su pod neposrednomvlašću Mađara; Hrvati i Srbi u Hrvatskoj i Slavoniji imali su kakvu-takvu samoupravu; doksu Srbi i Hrvati Bosne i Hercegovine živeli kao odvojena celina, zavisni i od Austrije i odUgarske. Šest miliona Jugoslovena, tako rascepkanih, nije mogao doći do svog pravogizraza ni u Beču ni u Pešti; oni su i u bečkom i u peštanskom parlamentu, kao i uzajedničkim delegacijama, pretstavljali samo neznatne manjine. Takva podelaomogućavala je Nemcima i Mađarima da ih majoriziraju i iskorišćavaju i da često prelazepreko njihovih najosnovnijih prava i zahteva. Da se takvo stanje neće moći trajno održatibilo je nesumnjivo. Instikt samoodržanja tražio je, da se jugoslovenska snaga ujedini. Nijebilo u narodu nijedne stranke koja to nije želela. Razilaženja je bilo samo u pitanju ko će ikako će izvesti to ujedinjenje i koje bi sve oblasti ono imalo da obuhvati. U prvo vreme, odIlirizma i Štrosmajerova Jugoslovenstva, činilo se, da će to izvesti Habzburška dinastija,koja je od XVIII veka pokazivala težnje, da postane osloboditelj balkanskih Srba od Turakai da ih spoji sa svojim podanicima. U habzburški okvir verovala je sve do sloma 1918.godine još uvek većina Hrvata i Slovenaca. Na Srbiju nisu uvek pomišljali ni svi Srbi, iako je vera u nju postepeno rasla. Mislilo se, u ostalom ne bez razloga, da je njena uloga utom pravcu neostvarljiva. Ni poneki kraljevi u Srbiji nisu u to verovali. Snaga Srbije uodnosu prema Dunavskoj Monarhiji bila je toliko nesravljeno mala, da je doista svakanada u tom pravcu mogla izgledati kao mašta.Za vreme ovog rata protiv Austro-Ugarske Monarhije bio je ogroman deo njezinihpodanika. Sloveni svi. Čak i Poljaci, koji su se u njoj osećali bolje nego u Nemačkoj i Rusiji,nisu krili da žele izaći iz njene zajednice. Pobeda Nemaca i Mađara značila bi nesumnjivo

novi i osioni pritisak na sve one koji nisu bili s njima i povećala bi njihovu prevlast.Razumljivo je s toga, što je tada sazrela na mnogo strana misao i odluka, da se kidaju sveveze sa Austro-Ugarskom državom. Srpska Narodna Skupština, kao i ceo narod Srbije,svesno su postavili svoj program. Već u zimu 1914. god., posle sloma austrijske ofanzive,Narodna Skupština odobrila je jednoglasno izjavu vladinu, da ona smatra "kao svojnajglavniji i u ovim sudbonosnim trenucima jedini zadatak da obezbedi uspešan svršetakovog velikog vojevanja, koje je, u trenucima kada je započeto, postalo ujedno borbom zaoslobođenje i ujedinjenje sve naše neslobodne braće Srba, Hrvata i Slovenaca". Malopotom obrazovan je u Rimu i jedan odbor od hrvatskih izbeglica iz Austro-UgarskeMonarhije, koji se, popunjen posle i Srbima i Slovencima i drugim Hrvatima iz te države,pretvorio u Londonu u Jugoslovenski Odbor. U tim težnjama vodećih ličnosti Jugoslovenskog Odbora bilo je iskrenog uverenja, da je bolja budućnost celog našegnaroda samo u njegovoj čvrstoj zajednici.

Kod jednih ono je nesumnjivo bilo stvar iskrenog uverenja i oni su mu ostali verni dokraja. Kod drugih to je bila potreba praktične politike. Evo zašto. Saveznicima je bilomnogo stalo do toga da dobiju Italiju kao novog ratnog druga, naročito otkad se videlo da

53



u Rusiji stvari ne idu onako kako se želelo. Za ulazak u rat Italija je postavljala teškeuslove. Saveznici su joj ugovorom u Londonu od 13. aprila 1915. priznali unapred velikeustupke, dobrim delom na račun Srba i Hrvata. Italija je imala da dobije severnuDalmaciju s mnogim ostrvima i da se ukešti, razdvajajući, severno hrvatsko od južnogsrpskog primorja. Taj Londonski Ugovor, koji je bio diplomatska tajna, veoma je zaplašioHrvate. Nije se znalo šta on sve sadrži i kakav uopšte stav može Italija zauzeti prema

njima. Jugoslovenski Odbor uzeo je kao svoj zadatak, da pojača interes Evrope za jugoslovenskopitanje, koje je u njoj bilo malo poznato, da ga obavesti o našim zajedničkim težnjama uprošlosti i sadašnjosti, i da suzbija ne samo austrijsko gledište na to pitanje, nego italijansko. Na čelo Jugoslovenskog Odbora došao je predsjednik splitske opštine, advokatdr Ante Trumbić, jedan od najuglednijih hrvatskih političara, koji je aktivno sudelovao ikod stvaranja Riječke Rezolucije. Od Srba tu su bili iz Bosne i Hercegovine DušanVasiljević, dr Nikola Stojanović i dr Milan Srškić i posle od Vojvođana Veljko Petrović. OdSrbijanaca bio je jedini Pavle Popović, profesor jugoslovenske književnosti sa beogradskogUniverziteta, koji je od ranije imao mnogo veza sa ljudima van Srbije. Prvi proglas Jugoslovenskog Odbora objavljen je na Đurđev-dan 1915. i govorio je: "Čitav jugoslovenski narod, Srbi, Hrvati i Slovenci, svi mi očekujemo od ovoga rata ujedinjenjesviju narodnih udova i čitavog svog teritorija u jednu nezavisnu državu". Kralj Aleksandar,

iskreno oduševljen jugoslovenskom ideologijom, posle povratka sa svog puta posavezničkim zemljama, uputio je 7. aprila 1916. proglas preporođenoj srpskoj vojsci,kazujući u njemu kako su naši saveznici voljni "da nas u ovoj velikoj borbi snažnopomognu da Srbiju stvorimo velikom, te da obuhvati sve Srbe i Jugoslovene, da je učinimosilnom i moćnom Jugoslavijom, koja će opravdati dosada prinete žrtve i odgovoritizahtevima novoga doba."Kod Hrvata nije bilo jedinstva u pogledima. Kad je umro car Franjo Josif JugoslovenskiOdbor je naglašavao, da kida sve veze sa Habzubrškom dinastijom, ali je većinaHrvatskog sabora u svojoj adresi novom vladaru obnavljala "starostavni zavjet vjernosti" imolila da joj Presto pomogne doći do narodnog ujedinjenja u okviru habsburške države. Taj okvir tražila je i takozvana Majska Deklaracija slovenačkih i hrvatskih članova bečkogaparlamenta, donesena 17/30. maja 1917., u kojoj se zahtevalo "na temelju narodnoganačela i hrvatskoga državnoga prava ujedinjenje svih zemalja u monarhiji, u kojima živeSlovenci, Hrvati i Srbi". Srbi na tu izjavu nisu pristajali. Oni su, u širokim masama Austro-Ugarske, najviše želeli Veliku Srbiju; a oni krugovi koji su se oduševljavali širim jugoslovenskim shvatanjima nisu mogli, makar i prividno, odobriti taj okvirni program kaoni bazu hrvatskog državnog prava.Odlučan obrt u držanju mnogih Hrvata i Slovenaca u Austro-Ugarskoj Monarhiji doneo jeKrfski pakt. Taj pakt, sklopljen 7/20 jula 1917. između srpske vlade i JugoslovenskogOdbora na Krfu, predviđao je stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kao nezavisneustavne i parlamentarne monarhije pod dinastijom Karađorđevića, sa jedinstvenomteritorijom i jedinstvenim državljanstvom. Novi ustav za celu državu imala je donetiUstavotvorna skupština. Ovaj program, na koji je pristala srpska kruna i srpska vlada i kojisu prihvatali hrvatski rodoljubi, istina bez formalnog mandata od svog naroda, bio jedoista osnova koja je mogla naći odziva u narodu. Najveći deo intelektualaca pozdravio je

s radošću i u zemljama Austro-Ugarske Monarhije, kao i van nje. I od nje je očekivao, spuno iskrenog radovanja, bolju budućnost za ceo naš narod.Kada je krajem 1917. godine, drugi dan Božića, Vudrov Vilson, pretsednikSevernoameričke Unije, izneo četrnaest tačaka, koje je smatrao kao osnovu mira međunarodima, on se u dve tačke dotakao i našeg pitanja. U desetoj izražavala se želja, da senarodima Austro-Ugarske dade mogućnost za autonoman razvitak, a u jedanaestojkazivalo se, da treba vaspostaviti Srbiju i Crnu Goru i dati Srbiji slobodan izlaz na more.Dan pre toga pretsednik engleske vlade, Lojd Džordž, u želji da odvoji Austriju odNemačke, izneo je neku vrstu sugestije, da se austro-ugarsko pitanje reši na taj način, štobi se dala autonomija tamošnjim "potlačenim" narodima. Ti govori izazvali su kod Jugoslovena vrlo neprijatno iznenađenje i veliku zabrinutost. Jugoslovenski Odborprotestovao je s toga 29. decembra protiv Džordžova govora tražeći ne autonomiju negopotpuno oslobođenje. U Zagrebu je povodom toga 17. februara 1918. sazvan zbor svih

viđenih i nezatvorenih jugoslovenskih političara. Na nj tad nisu došli pretstavniciSrpskohrvatske Koalicije, koja je držala vlast u zemlji i koja se bojala da ne izazovereakciju vojničkih elemenata, dolazak na vlast frankovaca i novo gonjenje Srba. Policija je

54



prvi dan rasturila sastanak, ali ga je posle, na posredovanje uglednih članova Koalicije,dozvolila, ali kao privatan sastanak u stanu lekara dra Ante Pavelića, tada pretsednikaStarčevićeve stranke prava. Tada je donesena odluka, da se izvede koncentracija svihnarodnih snaga, "koje, stojeći na stanovištu narodnoga jedinstva i oslanjajući se na načelonarodnoga samoopredeljenja, zahtevaju da se stvori nacionalna, nezavisna i nademokratskim principima sagrađena država Slovenaca, Hrvata i Srba." U to doba, pod

habzburškom vlašću, više se doista nije moglo reći. I takva izjava bila je zaplenjena. U njoj je jasna razlika prema onom što je sadržavala Majska Deklaracija: u njoj se ni jednomrečju ne pominje okvir ni odnos prema dinastiji, a, iako je donesena u Zagrebu, u njojnema pomena ni o hrvatskom državnom pravu. Na tom sastanku bilo je rešeno, da sepristupi i osnivanju Narodnog Veća.Odmah potom pristupilo se osnivanju organizacija na osnovu Krfskoga pakta i ovefebruarske rezolucije. Ušlo se i u bliže veze sa Česima, koji su bili odlično obavešteni i kojisu imali kanala na svima stranama. U maju, prilikom proslave Narodnog Divadla, došlo jeu Pragu do neopisivih slovenskih manifestacija, što je dalo razloga policiji da učesnikenatera na napuštanje češke prestonice. Na sve su strane stvarane tajne organizacije, pačak i među vojnicima i mornarima.U decembru 1917. pokrenut je u idejama Krfskog pakta novi dnevnik Glas Slovenaca,Hrvata i Srba. To sve nije moglo ostati nezapaženo od vlasti i od neprijateljske štampe.

Beč je pokušao da taj polet parališe akcijom svojih ljudi u narodu, ali njihov glas nije biood uticaja. Protiv nadbiskupa Štadlera otvoreno ustaju franjevci, koji prihvataju jugoslovensku ideju, mada je i među njima bilo vrlo neiskrenih ljudi (na pr. fra DidakBuntić). Mađari su pokušavali preko jednog dela muslimana da ožive misao o autonomijiBosne, ali nisu ni tu naišli na povoljan odziv. Svet je predosećao kakav će biti završetakrata i nije hteo da se zaleće. U Beču i Pešti ni u poslednji čas nisu mogli da se reše i danađu kakvu bilo formulu za jugoslovensko pitanje. Car Karlo je, pred sam kraj rata, uputiogrofa Stevana Tisu da obiđe jugoslovenske zemlje i naročito da ode u Bosnu, da bi mupodneo izveštaj o stanju. Tisa je bio iznenađen raspoloženjem duhova. U Sarajevu, gde senadao da bi mogao naći razumevanja za bliže veze sa Peštom, kakve su postojale ranije,kad su pravoslavni i muslimani vodili borbu za versko-prosvetnu autonomiju, on je naišaona zbijen front Srba i Hrvata. Oni čak nisu hteli ni pregovarati s njim drukčije negozajednički.Iznurena, sa napregnutom snagom preko svoje moći, dobrim delom izgladnela i ogolela,Austrija nije ni mogla ni smela ući i u petu zimu rata. Svet je gunđao glasno. Primer ruskerevolucije delovao je u narodu i plašio vlastodršce. Bečka vlada uputila je javni poziv zamir već 1. septembra. Povodom toga poziva odgovorili su pretstavnici organizacija Srba,Hrvata i Slovenaca, da Beč nema više prava govoriti u njihovo ime. Oni su tražili da osvojoj sudbini odlučuju sami. Posle proboja solunskog fronta njihov glas je postajaoodlučniji. Videlo se da centralne sile posrću. Dizali su glave već i oni koji su bili malodušni;počeli su prilaziti narodnim borcima i oni, koji su im na početku rata bili neprijatelji. Već22. septembra stvoreno je u Zagrebu Narodno Veće, u koje su ušli pretstavnici svihstranaka sem frankovaca, kao i pretstavnici svih narodnih političkih organizacija. Osnovnatačka programa Narodnog Veća bila je: ujedinjenje svih Srba, Hrvata i Slovenaca u svojuslobodnu državu. Za pretsednika Veća bio je izabran dr Anton Korošec, a za

potpredsednika Svetozar Pribićević i dr Ante Pavelić. Od Srba u Austro-Ugarskoj MonarhijiPribićević je tada bio nesumnjivo najača i najpopularnija politička ličnost. Pribićević jevodio stvari tako, da svi Srbi iz bivše Austro-Ugarske pomognu stav jugoslovenskiorientisanih Hrvata i Slovenaca, pa da, tako združeni, sa velikom moralnom snagomizvedu delo narodnog ujedinjenja i stvore moćnu Jugoslaviju. Takvu politiku želeo je lično iregent Aleksandar i slao je u tom smislu i poruke Pribićeviću. S tom misijom došao je uZagreb i Milan Pribićević i dva srpska generalštabna potpukovnika. Ali je protiv te politikebilo i opozicije. Jedan deo Srba nije hteo ujedinjenje sa Srbijom preko Zagreba, negoneposredno. Srbi iz Vojvodine tako su i učinili 12. novembra, a isto tako i narodni zborBosanske Krajine u Banjoj Luci. U tom smislu delovali su u narodu i izvesni izaslaniciradikalne stranke pozivajući se na poruke Nikole Pašića. Pašić je doista želeo da se najpreizvrši ujedinjenje Srba i da se tačno obeleži šta pripada Srbima, pa da toj srpskoj državipristupe i Hrvati i Slovenci. On nije bio protivnik ujedinjenja, ali je hteo da osigura srpski

posed. U narodu se već od ranije nešto znalo, da između Pašića i Jugoslovenskog Odboranema pune saglasnosti, a u ovo vreme o tom su se širili tendenciozni glasovi sa obestrane.

55



Za to vreme Austro-Ugarska je pucala. Car Karlo uputio je 3/16. oktobra manifest narodukazujući da se njegova carevina pretvara u saveznu državu. Hteo je da u poslednji časispuni stare želje Slovena i spase državu na taj način. Ali, vezan prema Mađarima, i slab,on je naglašavao u isti mah, da će celokupnost zemalja ugarske krune ostati netaknuta. To znači, da Hrvatska ostaje i dalje u vezi s Ugarskom i da od rešavanja jugoslovenskogpitanja nema ništa. Narodno Veće odgovorilo je na taj carev manifest 6. oktobra da ga ne

prima i da ono preuzima vođenje narodne politike. Zagrebačko Narodno Veće, koje je bezikakva potresa uzelo vlast u svoje ruke, htelo je da čas pre dođe u neposrednu vezu sasrpskom vladom. S toga je uputilo u Švajcarsku svog pretsednika A. Korošeca, dra MelkaČingriju i dra Gregora Žerjava. Novi austro-ugarski ministar Inostranih Dela, grof J.Andraši, sin starog Andrašija sa Berlinskog Kongresa, obratio se 15. oktobra Americi samolbom za separatni mir. Pristao je izrično, da se sa Česima i Jugoslovenima vode naročitipregovori. Međutim, već sjutra dan hrvatski sabor je i formalno rešio, i to jednoglasno, dakida sve veze sa Austrijom i Ugarskom i da želi ući u jednu potpuno suverenu narodnudržavu. Odmah potom obrazovane su narodne vlade u Slovenačkoj, Istri, Rijeci, Dalmaciji,Bosni i Hercegovini, koje je potvrdilo Narodno Veće kao vrhovna vlast na tom području.Svaka vlada odredila je po jednog svog tajnika pri pretsedništvu Narodnog Veća, da budeveza između njih. Centralisti su u ovom poslednjem aktu gledali usredsređivanje vlasti uglavnom središtu, a federalisti su opet bili zadovoljni stvaranjem pokrajinskih vlada. Te

dve struje javile su se od prvog dana i izražavale su se, ne bez oštrine, od samog početka.Prvi dani novih vlada bili su veoma teški. One su imale puno poverenja u narodu, ali malosnage i skoro nikakvih sredstava. Sreća je ipak bila, da je svet, ponesen veličinommomenta, srećan zbog ostvarenja svojih ideala, i svestan odgovornosti, bio spreman navelika pregaranja i nove žrtve. Tri velike rasute austriske armije, bez hrane, bez discipline, obezglavljene, ostrvljenekrvlju i pljačkom, povlačile su se na tri strane preko našeg područja; preko Istre iSlovenije sa talijanskog ratišta, preko Vojvodine sa srbijanskog i rumunskog, i preko CrneGore i Dalmacije sa albansko-mađarskog. Sve je to trebalo da pređe preko naših i inačenasilnim rekvizicijama opustošenih i izgladnelih krajeva! Kako to sprečiti bez vojske, i topouzdane? Briga je bila velika. Ali se srećno prebrodila. Sva ta vojska bila je potpunodemoralisana, zaplašena, kao izgubljena i gledala je samo čas pre da pobegne od nas i dase dočepa svoje kuće. Bile su ponegde dovoljne same naše građanske straže da ihrazoružaju ili upute na rad. Mnogo više muke bilo je u Sloveniji sa zelenim kadrom, u kojisu ušli i po neki pravi razbojnici sa željom da pljačkaju, a bilo je i slučajeva čiste obesti iprave anarhije. Sve je to manje-više bilo brzo presečeno, kada je došla srpska vojska i snjom vojnički red.Bile su od prvog dana velike i političke teškoće. Na dosta strana nije bilo pravogpoverenja. Srbi su hteli čas pre, bez ikakvih formalnosti, sjedinjenje sa Srbijom. Srpskevojnike pozdravljali su i pozivali kao braću i oslobodioce. Međutim, u Zagrebu se otezalo.Htelo se, da se Narodno Veće i njegovo područje smatra kao posebna država, koja će kaotakva voditi pregovore. Pretsedništvo Veća objavilo je, da ono pretstavlja "vrhovnu vladu jugoslovenskih zemalja", da ima svoju vlastitu vojsku i mornaricu i "notificiralo" jesavezničkim vladama "postanak nezavisne i suverene države Slovenaca, Hrvata i Srba".Ovlastilo je 1. novembra Jugoslovenski Odbor, a ne srpsku vladu, da kod drugih država

zastupa interese te nove države. Od stranih sila nijedna nije priznala te nove države; jedina koja je to učinila bila je srpska vlada. Ovo naglašavanje stvaranja države Srba,Hrvata i Slovenaca pravdalo se tim, kako treba naglasiti da Jugosloveni nemaju više ništazajedničkog sa Habzburškom Monarhijom i da ih valja smatrati kao nešto zasebno. To je,govorilo se, bilo potrebno zbog Talijana, koji su, u poslednji čas, kad je skoro sve već biloprslo, počeli svoju ofanzivu i koji su prodirali u Istru, Dalmaciju i Sloveniju tvrdeći da neulaze u savezničko nego u neprijateljsko područje. Ali pored gornjeg razloga postojao je idrugi, prikriveniji, i opasniji. Izvesni ljudi u Zagrebu hteli su, da se prilikom ujedinjenja sve jugoslovenske zemlje bivše Austro-Ugarske postave prema Srbiji kao celina, samo, u tajmah, nisu smeli javno objasniti i zašto to žele; jedno, da tim ne bi odbili Srbe, i drugo zbogspoljašnje opasnosti. Nikom od Srba ne bi palo na um da prihvati ma kakav plan, kojim bise tada, u onim svetlim danima, stvarao u ma kom bilo obliku ma kakav front protivSrbije.

Ovo dualističko shvatanje naših odnosa došlo je do izraza u takozvanom Ženevskomsporazumu. Izaslanici Narodnog Veća ušli su u Ženevi u pregovore sa N. Pašićem,srbijanskom opozicijom i Jugoslovenskim Odborom i sklopili su sporazum: 1) da se "kao

56



jedna nedeljiva državna celina" obrazuje država Srba, Hrvata i Slovenaca, i 2) da dosaziva Konstituante postoje srpska vlada i vlada Narodnog Veća, a za zajedničke posloveda se obrazuje nova vlada sa polovinom članova određenih od srpske vlade i polovinomod Veća. Polovina članova te vlade zaklinjala bi se srpskom kralju, a druga polovinapretsedništvu Narodnog Veća. Takvom sporazumu nije se niko nadao i izazvao je opštuosudu. Srpska vlada odbacila ga je odmah. N. Pašić branio se posle, da mu je taj akt

"iznuđen", pošto se našao osamljen pred zastupnicima Narodnog Veća, JugoslovenskogOdbora i srbijanske opozicije, koja je, da bi ga srušila, pristala i na takvo rešenje.Verovatno bi već tada došlo do vrlo krupnih objašnjavanja, da nije bilo spoljašnjegpritiska. Italija se sve više ispoljavala kao neprijatelj buduće jugoslovenske države. Ona jeokupirala naše područje, proterala vlasti Narodnog Veća s Rijeke, internirala mnoge našenacionalne ljude, sprečavala izvesna lica da preko njezinog područja prelaze za Francuskui činila mnoge druge pakosti. Uništila je čak i izvesne jedinice flote, koje su posle raspadaAustro-Ugarske Monarhije bile pripale našoj državi. U Dalmaciji je s toga nastala opštaželja da se čim pre prečisti položaj naše države, jer se inače moglo očekivati od Italije jošviše zla. Već 1. novembra tražila je dalmatinska vlada da se sazove Narodno Veće zarešavanje državno-pravnog problema. Tom traženju pridružila se 3. novembra i vlada zaBosnu i Hercegovinu. Tražena sednica, posle izvesnog oklevanja, zakazana je 10.novembra. Bila je prilično burna. Na njoj su se jasno učvrstila dva gledišta, odnosno dve

ideologije. Bilo je predloga raznih vrsta. Zagreb se kolebao. Čak je 6 članova glasalo,mimo Krfski pakt, za republikanski oblik države, a nijedan od tih nije bio Srbin. Izvesnihrvatski političari hteli su diktirati uslove ujedinjenja. U odlučnom času rešili su stvardalmatinski Hrvati, dr Josip Smodlaka i dr Mate Drinković. Smodlaka je bio vrlo rečit, isugestivan, i opor. "Vi hoćete da pravite ortakluk sa jednom slavnom firmom", govorio jeon na adresu izvesnih Zagrepčana, "i ulazeći u ortakluk vi hoćete da postavljate uslove, vikoji niste ni propala firma". I bacao je odgovornost na njih za sudbinu Dalmacije i našebudućnosti uopšte. Prevladalo je gledište njegovo i pristalica Srpskohrvatske Koalicije inarodnog jedinstva. Rešeno je, da se ide u Beograd i da se izvrši ujedinjenje sa Srbijom iCrnom Gorom. Izabran je potom odbor od 28 članova, koji će imati da svrši pregovore, idati su mu izvesni "naputci" kao osnovne linije za pregovore.Za ovo vreme proglasila je Vojvodina, 12. novembra, svoje neposredno ujedinjenje saSrbijom. Sjutra dan učinila je to i velika crnogorska skupština, sazvana u Podgorici. Pretoga ta skupština svrgnula je sa prestola otsutnu dinastiju Petrovića. Pokušaj pristalica testare kuće, pomagan od Italije, izveden s naročitom oštrinom na Badnji dan 1918. god.,da vaspostavi njihovu vlast, završen je krvavim porazom na cetinjskom polju. U borbi senaročito istakla crnogorska omladina, zadahnuta idejom narodnog jedinstva. Ostalipokušaji bili su brzo ugušeni. U tim borbama istakao se naročito Marko Daković, retkočestiti nacionalni borac i vođa omladine. On je bio duša crnogorskog Izvršnog Odbora,kome je bio pretsednik vojvoda Stevo Vukotić, brat kraljice Milene, i nepomirljivi prijateljstare dinastije. Vredi zabeležiti, da je prvi predlog za svrgavanje Petrovića u podgoričkojskupštini podneo ondašnji mitropolit a sadašnji patriarh Gavrilo Dožić.Sporazumevanje u Beogradu svršeno je dosta brzo. Ugovorilo se ovo: da konačnouređenje države ima odlučiti Konstituenta, koja će se sastati najdalje šest meseci poslesklopljenog mira; vladarsku vlast imaće regent Aleksandar; zakonodavnu vlast vršiće

privremeno Državno Veće, koje se posle prozvalo Privremeno narodno pretstavništvo, a ukoje su ušli svi članovi Narodnog Veća, delegati Narodnih Skupština iz Srbije i Crne Gore, ipet članova Jugoslovenskog Odbora. Vlada je bila jedna, i to zajednička. Pošto je postignutsporazum, a pre obrazovanja zajedničke vlade, proglašeno je svečano 1. decembra (18.novembra) ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca. Proglasio ga je regent Aleksandar, uBeogradu, na Terazijama, u staroj gospodskoj kući Kuzmanovića, gde se nalazio njegovstan. Tu je saslušao pozdravni govor šefa delegacije Narodnog Veća, dra Ante Pavelića, iu prisustvu članova srpske vlade dao mu svoj istoriski odgovor. Prestonica zajedničkedržave postao je Beograd, naš ponosni grad sa starom i neobično bogatom prošlošću.

Vlada kralja Aleksandra

Kraljević-regent Aleksandar, sa čijim je imenom vezano nerazdvojno naše narodnoujedinjenje, bio je tada mlad čovek, u naponu snage, u pravom smislu reči "ovenčanslavom". Imao je tek trideset godina (rođen na Cetinju 17. decembra 1888.). Bio je malog

57



rasta i nežna zdravlja, ali neobično živ, pun pokreta, sav od nerva. God. 1910. jedva sespasao od trbušnog tifusa u Nišu i čitava je života patio od stomaka. To je osetno delovaloi na njegova raspoloženja, ali se on trudio da uvek vlada sobom. Školovanje u paževskomkorpusu u Rusiji nije završio kad se, radi zdravlja, vratio u Beograd, ali je svoju ličnukulturu dopunjavao intenzivnim čitanjem. Naročito ga je zanimala istorija i naša staraumetnost. Bio je nesumnjivo darovit i znao je da prozre i ljude i stvari. Imao je velikih

ambicija, razumljivih u tim godinama i posle tolikih uspeha; došlo je vreme, mislio je on,da se iziđe iz uskih okvira i da se stvaraju velika dela na svima područjima.Odmah, na početku života nove države, bilo je izvesnog škripanja. Zajednička vlada Srba,Hrvata i Slovenaca obrazovana je tek tri nedelje iza proglasa ujedinjenja, posle dugognatezanja oko podele mandata. Vlada je bila koncentraciona; u nju su ušli pretstavnicisvih stranaka, svih plemena i sve tri glavne vere u zemlji. S toga je ona ispala vrlo velika;u vladi je bilo 20 ministara, od kojih 18 resornih. Tako je od prvog dana, pristankom svih,proširen krug zajedničkih poslova i udaren temelj centralizaciji vlasti, mada su zadržanesve dotle postojeće pokrajinske vlade sa njihovim užim lokalnim kompetencijama. Ali jekod izbora pretsednika nove vlade došlo do prve nezgode. Za pretsednika je, poformalnom dogovoru svih stranaka, imao doći Nikola Pašić. Ali su se protiv njega,sporednim putevima, javile spletke i on je u poslednji čas bio odbijen i zamenjenStojanom Protićem. Kad je taj akt izazvao izvesno negodovanje, Pašić je imenovan za šefa

naše delegacije za mirovne pregovore u Parizu.Prve odluke nove vlade donesene su, radi izjednačenja najvidnijih razlika, a premaodredbama Krfskoga pakta, u ovim stvarima: uvedena je nova, zajednička, državnazastava (plavo-belo-crvena); zajednički grb, sklopljen iz srbijanskog, hrvatskog i tobožeslovenačkog; i uveden je novi kalendar. S toga se i u ovoj knjizi, od ove glave, svi datumioznačavaju po novom kalendaru. Novo stanje primljeno je u ogromnoj većini zemlje bezpogovora. Sem pomenutih pokušaja prevrata pristalica kralja Nikole u Crnoj Gori, nered jeizazvan još samo u Zagrebu 5. decembra. Tamo su izvesne čete iz dva bivša austriskapuka, u sve oko 1.200 ljudi, bile izišle na Jelačića trg da proglase republiku, ali su ih turazbili odredi dalmatinskih mornara i hrvatski sokoli. To je bilo delo frankovačkihelemenata, čije su se vođe bile razbegle ili povukle u pozadinu. Nadbiskup Štadler umro je u Sarajevu onog dana kad je tamo ulazila srpska vojska, general Sarkotić otišao je uBeč, a Ivan Frank, sin Josifa Franka, bio je jedno vreme u Pešti. Frankovci nisu smeli posletoga da istupaju javno, nego su radili podzemno.Kao vođa Hrvata istakao se tad Stjepan Radić. To je bio darovit čovek, sa lepim znanjemstranih jezika, i sa izvesnim širim idejama. Kao češki đak, oženjen Čehinjom, on je voleoSlovenstvo i slovenske narode, bio je uveren i o našem narodnom jedinstvu i o potrebiuže veze među južnim Slovenima, a zastupao je napredne ideje i u političkom i usocialnom životu. Zagrebačko više društvo nije ga primilo u svoj krug. Nije mogao dadođe ni na Univerzitet, iako je to živo želeo. Ogorčen na gospodu i "kaputaše" on je saenergijom i istrajnošću prihvatio ideje svog brata Antuna, koji je tražio novu političku idruštvenu obnovu od hrvatskog radnog seljačkog naroda i njegove vrednosti. Hrvatskisabor nije bio pretstavnik naroda, nego se sastojao iz virilnih članova po položaju i odposlanika, koje su birali samo činovnici i građani i seljaci sa dosta visokim poreskimcenzusom. Hrvatski seljak nije imao političkog uticaja i s toga mu se politički ljudi nisu ni

obraćali. Braća Radići osetili su dobro i na vreme taj krupni nedostatak hrvatskogpolitičkog života, ušli su u narod i stali ga obrađivati. Uspeh s početka nije bio veliki, ali jezato bio stalan. Posle Antunove smrti Stjepan je nastavio rad sam. Išao je stalno u narod,sa zbora na zbor. Bio je vrlo aktivan i prilično bezobziran. Govorio je tečno i mnogo, alibesednik nije bio. Nije čak ni pazio na to šta baš govori, i kako govori. U političkom životunije imao nikakve stalnosti, a ni hrabrost mu nije bila vrlina. Za vreme rata sarađivao je sfrankovcima, pevao himne Habzburzima, grdio Srbe. Bistar i lako pokretan on se trgao navreme iz tog društva, predosećajući slom Austrije, i prišao je Narodnom Veću. Tu jepokušavao da se odredi granica dokle sme ući srpska vojska u samu Hrvatsku;izjašnjavao se za republiku; odbijao da ide u Beograd. Kad je proglašeno narodnoujedinjenje i počeo rad vlade stao je kupiti potpise protiv stvorenog stanja s tim, da ihuputi konferenciji mira. U praktičnoj politici to nije moglo imati nikakva značaja, jer seHrvati na mirovnoj konferenciji nisu mogli pojaviti ni u kakvom svojstvu kao neki činilac,

ali mu je to trebalo u unutrašnjoj politici, da oko sebe okupi sve protivnike SrpskohrvatskeKoalicije i nove državne tvorevine.

58



Prema postignutom sporazumu, Privremeno Narodno Pretstavništvo sastalo se uBeogradu 1. marta 1919. Sastavljali su ga: polovina članova srbijanske NarodneSkupštine, delegati podgoričke i vojvođanske narodne skupštine i povećani broj članovaNarodnog Veća. U tom Pretstavništvu ogromnu većinu pretstavljale su pristalice narodnog jedinstva; u našem političkom životu malo je koja skupština bila na većem intelektualnomnivou. Ali je i u njoj brzo došlo do oštrih kriza. Evo zašto.

Svetozar Pribićević ušao je odmah u tešnje veze sa srbijanskom opozicijom, koju susačinjavali samostalci, nacionaliste i naprednjaci, i stvorio je s njima DemokratskuZajednicu. O Vaskrsu 1919. to je već bilo svršeno delo. On je to učinio iz dva razloga: 1)da Hrvatima iz Srpskohrvatske Koalicije omogući spoj sa srbijanskim političarima, da bi seu novoj jedinstvenoj državi stvorila i jedinstvena snažna stranka, koja bi prihvatiladržavne poslove. Hrvati nisu hteli da se spajaju sa radikalima, jer su ovi, s Pašićem načelu, bili oglašeni kao nosioci ne jugoslovenske nego velikosrpske ideologije, 2) bila ježelja krune, da se kod srbijanske opozicije prečisti pitanje oblika države. Kod izvesnihsrbijanskih stranaka bilo je to vreme, zbog solunskog procesa i inače, otvorenihrepublikanskih strujanja. U Hrvatskoj ceo Radićev pokret išao je s tom firmom.Republikanske ideje donosili su i komunisti koji su dolazili iz Rusije. Moglo se, prema tom,dogoditi da republikanci uđu u Konstituantu sa vrlo velikim brojem, naročito akosrbijanska opozicija otvoreno iziđe s republikanskim programom. Spajanjem srbijanske

opozicije sa Srpskohrvatskom Koalicijom i njezinim prijateljima iz ostalih oblasti to sepreseklo. Demokratska zajednica postala je odjednom najveća politička grupacija uparlamentu i glavni nosilac vlasti s nadom da to ostane i u buduće. Njezine glavne vođe,sem malih izuzetaka, napustile su republikanske težnje i tako osigurale za budućuzajednicu oblik monarhije..Stojan Protić, koji je u otsustvu Nikole Pašića vodio radikalsku partiju, došao je brzo usukob s Pribićevićem. On mu nije mogao oprostiti savez sa srbijanskom opozicijom. Niječak primao ni njegovu političku liniju uopšte. I dok su glavni radikalski agitatori ustajaliprotiv demokrata što nisu vodili srpsku nego jugoslovensku politiku, dotle je Protić samušao u veze sa glavnim vođstvom hrvatskih federalista i primio izvesne njihove sugestijeza izradu programa budućeg državnog uređenja. I pismeno i usmeno Protić je osuđivaoPribićevićevu politiku integralnog narodnog jedinstva i dosta krute metode kojim jeprivodio u delo, i na tom pitanju je domalo izazvao i krizu vlade. Pašić nije prihvatioProtićev stav i otstranio ga je iz vođstva stranke, ali stvoreni rascep između demokrata iradikala nije se više dao lako premostiti.Osnovno razilaženje između Srba i Hrvata u pitanju uređenja zajedničke države bilo je uovom: hoće li ta država biti jedinstvena ili federativna. Većina Srba, i to ogromna, htela je jedinstvenu državu. Polazila je sa gledišta, da jedan narod treba da ima i jednu državu. Au ono vreme svi su odgovorni činioci tvrdili da smo jedan narod, troimen istina ali jedan. To onda nisu poricali ni Hrvati. To je bila polazna tačka Jugoslovenskog Odbora, NarodnogVeća i Hrvatskog sabora u istoriskoj sednici od 29. oktobra; na tom osnovu stvorena je izajednička država. Hrvati su bili u velikoj većini za federaciju. Želeli su da očuvaju svojuplemensku individualnost, kako se onda govorilo; i nalazili su, da ne treba i da je vrloopasno jednim potezom izjednačivati sve, gde su razni istoriski faktori stolećima delovali,stvorili jednu posebnu vrstu kulturnog nasleđa i uneli i u ljude i u stvari izvestan svoj duh.

U onaj mah Hrvati nisu tražili federaciju na plemenskoj bazi, nego su predlagali da sepodela zemlje izvrši na nekoliko većih istoriskih oblasti. Mada su ta dva gledišta veomasuprotna o njima se ipak moglo raspravljati i teoriski i stvarno, i da je bilo pravoguzajamnog poverenja moglo je proći bez većih potresa da se primilo bilo jedno bilo drugogledište. Ali je nedostajalo baš toga poverenja. Srbi su, povodom Radićeve akcije ihrvatskog republikanskog pokreta, verovali, da Hrvati ne misle iskreno i u federativnomuređenju gledali su perpetuiranje posebnog mentaliteta, koji bi išao protiv državne celinei narodne budućnosti, i koji je u stvari negacija narodnog jedinstva. Hrvati, opet, mislili sui tvrdili, da je Srbima narodno jedinstvo samo firma i organ da nature svoju vlast i da čakpostepeno zatru hrvatsku individualnost.Slovenci su ušli u novu državu bez ikakva državnopravnog balasta. Posleni, svikli naorganizovan rad, pozitivni, oni su se brzo snašli i svoju "deželu" razvili su u jednu odnajnaprednijih jugoslovenskih oblasti. Oni nisu gledali na oblik nego na sadržaj; osećali su

dobro da je nova narodna zajednica za njih jedini uslov da se održe prema Nemcima sasevera i Talijanima sa juga. I oni su, u većini, želeli da očuvaju svoju nacionalnuindividualnost u okviru autonomije, ali od tog nisu nikad pravili kriza. Prihvatali su

59



postepeno, bez glasnih izjava, sve što se moglo; dobili su svoje škole, svoj univerzitet,svoju upravu; otstranili su iz Slovenije skoro sve neslovenačko činovništvo, a celu suzemlju poplavili svojim ljudima; razvili su saobraćaj do idealne mere; svakom mestu dalipo neku ustanovu. Dok su se Srbi i Hrvati trgli oni su radili; za svaku vladu i za svaki režimoni su imali po jednog svog pretstavnika. U jedno vreme, njihov glavni pretstavnik, drAnton Korošec, čovek nesumnjivo mudar i zaslužan ali bez ikakve političke načelnosti i

doktrinarizma, pravi izdanak stare jezuitske škole, najpouzdaniji politički vetromer, vršio je čak najmoćniji uticaj u državi.Kao što je bilo predviđeno, uređenje nove države imala je da donese velika narodnaKonstituanta. Ona je izabrana 28. novembra 1920. Iako se nameravalo s izvesnih stranada ona bude potpuno suverena, ona to od samog početka nije bila, i to po pristanku vladei glavnih stranka u zemlji. Ta ograničenost njezine suverenosti odnosila se samo na oblikdržave. Ona je odmah i bez prethodne diskusije smatrana kao monarhija. Izabraniposlanici mogli su početi rad tek pošto poklone zakletvu kralju. Glavna diskusija uKonstituanti vodila se oko pitanja: hoće li država biti jedinstvena, unitaristička, ilifederativna. Pobedilo je prvo gledište, i to u glavnom srpskim glasovima. Novi ustavproglašen je na Vidov-dan 1921. god. Za nj je glasalo: 184 Srbina, 18 muslimana, 11Slovenaca i 10 Hrvata. Uzdržalo se od glasanja: 83 Hrvata i 26 Slovenaca, a nešto je bilootsutnih i još pasivnih. Hrvati su odbijali da priznaju Vidovdanski Ustav ne samo s toga što

nije bio donesen po njihovoj želji, nego i što je bio izglasan prostom, a ne kvalifikovanomvećinom, kako je pridviđao Krfski pakt. Po Vidovdanskom ustavu Kraljevina Srba, Hrvata iSlovenaca imala je biti jednostavna nacionalna država, sa tri plemena ali jednomdržavnom idejom, parlamentarna i ustavna monarhija, sa širokim oblasnimsamoupravama.Na sam dan proglasa Vidovdanskog Ustava pokušao je jedan komunista da izvrši atentatna regenta Aleksandra. Atentat nije uspeo. To je dalo povoda novoj oštroj kampanji protivkomunista, koja je bila počela i ranije. Ruski primer imao je, kao u ostaloj Evropi, svojihsledbenika i u našoj državi, i to u dosta velikoj meri. Prilikom izbora za Konstituantu oni sudobili 198.736 glasova i 58 mandata. Istina, to sve nisu bili glasovi uverenih pristalicapokreta, nego je među njima bilo i mnogo onih, koji su hteli tim da protestuju ne samoprotiv društvenog poretka nego i protiv nove države uopšte. Komunistička aktivnost bila je vrlo živa i nalazila je nesumnjivo mnogo odziva. Smatralo se kod vodeće inteligencijeda je period nacionalističkog rada završen i da treba preći na nove socialne probleme, alise, u psihozi ruske revolucije, nije htelo prići socialnim reformama putem evolucije negoradikalno i nasiljem. Komunističke ideje prihvatila je, pored proletera svih vrsta, naročito,kao svuda, radnička klasa i studentska omladina. Seljak je bio uzdržan i držao se uglavnom starih stranaka. Jedino je u Bosni uhvatila maha staleška zemljoradničkastranka, levičarska ali nacionalna. Tamo je davno željeno rešenje agrarnog pitanja dalozemljoradniku realan sadržaj oslobodilačkog dela i priljubilo ga za nj. Građanske strankebile su tad u snažnom poletu i u velikoj borbi, a nosili su se, kao ozbiljni takmaci, jedinoradikali i demokrati. Protiv komunista izdala je vlada 29. decembra 1920. obznanu, kojom je zabranjivala svaki njihov javni rad sa motivacijom da je opasan po državu. To je uneloogorčenje u njihove redove i izazvalo pokušaje terorističke reakcije. Na dan 21. jula 1921.pao je kao žrtva njihova atentata Milorad Drašković, bivši ministar Unutrašnjih Dela, za

čijeg je vremena objavljena obznana. Drašković je bio jedan od najumnijih državnikaSrbije i velika nada njezine demokratije. Posle atentata na regenta i ovog atentata naDraškovića rešila je Narodna Skupština da poništi sve mandate komunističkih poslanika ida osudi njihovu stranku. Komunisti se više nisu mogli pojavljivati na izborima sa svojimlistama, ali su postojali i dalje.Godine 1921. umrla su dva naša kralja. U Francuskoj, u Antibu kraj Nice, završio je 2.marta svoj život kralj Nikola onako kako nije želeo i kako sigurno ne bi nikad zamislionijedan od naših romantičara Omladinskog pokreta. On je bio čovek ređeg kova,sposoban, darovit, s pesničkim poletom, ali suviše zauzet sobom. U prošlosti je imaosvetlih momenata, a Crnu Goru je utrostručio teritorialno i unapredio u mnogom pogledu.U poslednje vreme bio je izgubio politički kompas, ali je ipak držao do kraja nacionalnuliniju i korisno je poslužio opštoj srpskoj stvari.Nekoliko meseci posle kralja Nikole umro je u Beogradu, 16. avgusta, kralj Petar, odavno

bolestan i oronuo i odavno povučen ispred očiju sveta, ali visoko poštovan u celomnarodu.

60



Dok se crnogorsko pitanje postepeno smirivalo hrvatsko je sve više raslo. Na njemu supadale nekolike vlade. S njim u vezi bile su manje-više sve političke krize u državi; ono je,može se mirno reći, bilo glavni uzrok što se najveći deo snage trošio na prilično besplodnotraženje nekih novih puteva i metoda i što su bila potisnuta u drugi i treći red mnogavažna privredna i socialna pitanja. Jedno vreme ceo naš politički život dobijao je karakterplemenske borbe. Bilo je čak pokušaja, da se u naša unutrašnja pitanja uvedu strani

činioci. Te pokušaje izvodilo je ne neko neodgovorno lice, nego sam vođa Hrvata StjepanRadić; i što u tom nije uspeo nije zavisilo od njega, nego od prilika i jačeg i autoritativnijegstava naše države. On je, na pr., naročitim memoarom tražio u martu 1922. odmeđunarodne konferencije u Đenovi, da pozove pretstavnike Hrvata kao posebnu grupu,mimo delegata naše države, i, naravno, nije uspeo. Posle je, 1923. god., krenuo u svet, uAustriju, Englesku i Rusiju, da tamo nađe podrške za svoj stav protiv Beograda. Ali i taj jeput bio uzalud. U Austriji bi mu možda i hteli nešto pomoći, ali nisu mogli i nisu smeli; uEngleskoj mu je savetovano da se vrati u otadžbinu i da tamo legalnim sredstvima vodiborbu za svoje ciljeve; u boljševičkoj Rusiji bilo je interesa za seljački pokret, ali nimalosklonosti da se jača hrvatski centralizam.Nekoliko dobronamernih srpskohrvatskih intelektualaca gledalo je tada, da na sve načinenađe izlaza iz te mučne situacije i da ublaži protivnosti koje su postajale sve veće. SrpskiKnjiževni Glasnik , najugledniji naš časopis, otvorio je 1922. god. anketu o

srpskohrvatskim odnosima; a izvestan broj istaknutih javnih radnika održao je 10.septembra 1922. kongres u Zagrebu s tim programom. Sam kongres nije ništa doprineosređivanju tih odnosa, jer su njegovi sazivači bili ljudi bez političkog uticaja; nije čakublažio ni oštrine. Njegov zaključak, da se dotadašnje ime Kraljevine Srba, Hrvata iSlovenaca zameni jugoslovenskim i da se obrazuje Jugoslovenska zajednica "bratskogasporazuma i prave demokratije" nije u taj mah prihvatio niko. Sve političke stranke bile sumu protivne. Jedino su kod demokrata bila podeljena mišljenja. Ljubomir Davidović, posvojoj prirodi dobričina i sklon da prihvati svaki dobronameran pokušaj, otišao je lično nataj kongres i bio voljan da pomogne njegovim sazivačima. Tim je, kao član vladine većinei jedan od saradnika na Vidovdanskom Ustavu, došao u sukob s vladom i režimom, koja jekongres osuđivao tražeći reviziju Ustava. Drugi vođa demokrata, Svetozar Pribićević, bio je odličan protivnik toga Kongresa, koji je, u glavnom, bio i uperen protiv N. Pašića i njegai njihovih oštrih metoda. Pribićević je tada nepokolebivo zastupao unitarističko gledište igovorio da između Srba i Hrvata kao jednog naroda ne može biti onakvog nagađanja kaoizmeđu Hrvata i Mađara. Rascep između demokrata tad je privremeno izravnat, ali seosećao. Njim i Davidovićevim sudelovanjem na kongresu obrazložio je N. Pašić 4.decembra 1922. ostavku svoje vlade, nalazeći da dve glavne vladine grupe nemaju istagledišta na državna pitanja. U stvari, Pašić je hteo da dobije mandat za homogenuradikalsku vladu i da preduhitri opoziciju. Jer blok hrvatskih opozicionih stranaka bio jedoneo 25. novembra rešenje, da će se vratiti u skupštinu i pojačati opoziciju, u koju biprešli i Davidovićevi demokrati. Pašić je 16. decembra uspeo i dobio izborni mandat.Iz izborne borbe demokrati su izašli skoro prepolovljeni (od 95 na 52 mandata), jer su ihradikali među Srbima suzbijali optužbom da su izdali načelo državnog i narodnog jedinstva. Izborni rezultati pokazali su, da svet nije voleo srednje linije; nije čak pokazaovelik interes ni za klasne stranke. Zemljoradnici su izgubili mnogo u svima krajevima.

Pobedu su odnele plemenske i verske stranke. Kod Srba radikali, kod Hrvata Radićevci,kod Slovenaca klerikali.Međutim, mada je Vidovdanski Ustav načelno, kao ustav države osnovane na narodnom jedinstvu, teoriski i dobar i dosta elastičan, on je ipak sticao sve više neprijatelja. Njegovakruta primena sa preteranim centralizmom kompromitovala je u njemu sve što je bilodobro. Za dobro funkcionisanje centralizma aparat je morao biti prvorazredan, a on je ustvari bio pretežno nedorastao, bez dovoljnih stručnih kvalifikacija i dosta putanesavestan. Izvesni ljudi služili su ponekad više svojim partijama nego državi i ove su ihštitile čak i onda kad su bila u pitanju i prljava, a pokatkad i kriminalna dela. Korupcija jebila zahvatila dobar deo činovništva, a njom su bili zaraženi čak i izvesni članovi vlade. To je sve podrivalo poverenje i autoritet vlasti i odgovornost je za sve prebacivana naBeograd i na vladu u njemu. U tom pogledu kritika na režim bila je opravdana, mada suza ovakvo stanje imali krivice svi, podjednako i Hrvati i Slovenci kao i Srbi. Od toga stanja

patili su isto tako podjednako svi, i svi krajevi. Iako se to zlo davno uočilo centralizam nijepopuštao, niti je za vremena hteo da izvestan deo rada i odgovornosti podeli sa organimaunutrašnjosti. Ministri su zadržavali za sebe rešavanje i najsitnijih pitanja; organi u

61



unutrašnjosti nisu mogli samostalno da postave čak ni poslužitelje. A ta revnost nijedolazila od ljubavi za posao i od želje da se o svemu istinski vodi računa, nego da sepojača lični uticaj i osigura vlast. U žudnji za vlašću izvesni beogradski političari smatralisu ponekad nove oblasti kao neku vrstu kolonija; tamo su upućivali svoje ljude napoložaje, tamo im davali sinekure i povlastice, tamo su čak i sami jurili da dobiju bezmuke poslaničke mandate. U tom pravcu naročito se grešilo prema Južnoj Srbiji, ali je bilo

velike jagme i u Vojvodini i u Bosni i Hercegovini.Vidovdanski Ustav predviđao je decentralizaciju uprave i stvaranje većih samoupravnih jedinica, ali se s tim pitanjima otezalo bez ikakve potrebe godinama. U centralnoj vladiverovalo se, da je dovoljno dati zakon i doneti za neko pitanje odluku, pa da stvar idesama od sebe. Malo se tražila iniciativa odozdo. Svima pitanjima i pokretima tražila sepolitička pozadina, a i u sve stvari unošen je politički momenat. Nije se vodilo uvekdovoljno računa o tom, da proces jugoslovenskoga ujedinjenja nije ipak prosta hemijskaradnja, koja se može izvoditi po utvrđenoj formuli. Nije se računalo sa izvesnimpsihološkim i moralnim činiocima u narodu; brže se rešavalo nego što se pripremalo.Najupadljivija greška, i čak očevidna nepravda, učinjena je svakako pri podeli zemlje naoblasti. Ako se nisu htele zadržati stare istoriske oblasti zbog želje, da se zaboravi ono štonas je delilo i što je u geopolitičkom pogledu bilo doista neprirodno, onda se s pravommoglo očekivati da će nova podela biti bolja, načelna, izvedena po jasno utvrđenim

principima, i stručnjački. Mislilo se i predlagalo, da se stvore oblasti koje će bitigeografske celine sa najprirodnijim gravitacijama i vezama, koje će se dopunjavatiprivredno i kulturno, i koje bi sa, od prilike, 800.000 stanovnika bile sposobne zasamoupravni život. Međutim, sve je to bilo napušteno. Podelu su vršili samo politički ljudipo svojim željama i po svojim potrebama. Najbolji stručnjak za ta pitanja i jedna odnajboljih glava celog naroda, Jovan Cvijić, nije bio ni pozvan na saradnju, a kamo li da je utom poslu učestvovao. Da bi se zadobili bosanski muslimani odredilo se čak jednomtačkom ustava, da u Bosni i Hercegovini ostanu oblasti u starim granicama tih pokrajina, itim se donekle priznao njihov autonomni stav. Prema Hrvatima se nisu pokazali ti obziri ioni su se s pravom bunili. U Srbiji su izvesne oblasti ispale jedva nešto veće nego stariokruzi, dok je sva Hrvatska sa Slavonijom bila podeljena u četiri dela. Od 17 okružnihmesta u Srbiji 13 ih je ostalo kao središta oblasti. Usled te nenačelnosti i partiskihustupaka doteralo se dotle da je zemlja, mesto u 12-15 jedinica, bila podeljena u 33oblasti. Radi toga se povećao aparat visokog, mahom beskorisnog, činovništva,administracija se komplikovala, a stvarnog rezultata nije bilo. Župani, koji su došli na čelonovih oblasnih jedinica, nisu imali ni više prava ni više ugleda od starih okružnihnačelnika.Kod Hrvata je tokom vremena sazrevala odluka, da se putem saradnje u parlamentupokušaju izmeniti izvesne stvari na bolje. Radić je sam davao savete u tom smislu, poštose uverio da od inozemstva nema nikakvih izgleda za neko aktivnije posredovanje. Daprivoli Hrvate na političku saradnju delovala je naročito demokratska stranka, ili, boljerečeno, njezino krilo pod vođstvom Ljubomira Davidovića. Prva grupa hrvatskih poslanikadošla je u skupštinu 23. marta 1924. Pridružila se tu opozicionom bloku, koji su sačinjavalidemokrati, muslimani i pretstavnici slovenačke narodne stranke. Njihovim dolaskomradikalska vlada ostala je u manjini i podnela je ostavku. Na tom pitanju pocepala se i

demokratska stranka. Pribićević je bio odlučan protivnik saradnje sa Radićem, pa je zbogtoga napustio dotadašnje političke drugove i osnovao samostalnu demokratsku stranku.Prišao je potom radikalima, da s njima zajedno brani osnove Vidovdanskog Ustava isprečava njegovu reviziju. Prva vlada Pašić-Pribićevića, obrazovana je 27. marta, nijeimala većine. Kad su u Skupštinu došli svi radićevski poslanici morala je naskoro otstupiti.Vlada Ljubomira Davidovića, u koju nisu ušli Hrvati, ali koji su bili obećali da će jepomagati, obrazovana u leto 1924., nije se mogla održati. Nju je onemogućio svojimneodmerenim i netaktičnim govorima na raznim javnim skupovima Stjepan Radić, koji sevratio iz inozemstva. Kad su posle Davidovića vladu ponovo obrazovali Pašić i Pribićevićsa izbornim mandatom (6. novembra 1924.), Radićeva stranka je bila rasturena, a Radićsam, sa vođstvom stranke, bio je zatvoren i optužen po zakonu o zaštiti države zbogulaska u Treću internacionalu. Ali to nije nimalo slomilo njegovu snagu u narodu.Naprotiv. On je sve više sticao pristalica i jačao svoj pokret, i postao je nesumnjivo glavni

vođa i pretstavnik Hrvata. Hrvatski pokret razvijao se tako, da u Radiću nije više gledansamo vođa jedne stranke, sa svojim manama i vrlinama, nego prosto idealisani

62



pretstavnik nacije kao takve. Na izborima od 8. februara 1925. njegova stranka odnela jeponovo pobedu u Hrvatskoj i među Hrvatima.Posle ove pobede Radićeve stranke javila se kod radikala želja, da oni nađu dodirne tačkesa Hrvatima i da ih odvoje od saradnje sa demokratama. Slična težnja javila se i kodHrvata. Bilo je, u ostalom, i razumljivo, da najveća srpska stranka potraži kakvu bazu zasaradnju sa najvećom strankom kod Hrvata. Posle nekoliko konferencija i protokola, i

pošto je Pavle Radić u Skupštini dao svečanu izjavu, da njegova stranka primaVidovdanski Ustav, obrazovana je 18. jula 1925. prva vlada radikala i radićevaca podpretsedništvom N. Pašića. Obustavljeni su posle toga svi politički progoni i bilo je punonade, da će stvari osetno krenuti nabolje. Kad je i sam Radić te jeseni ušao u vladu kaoministar prosvete politika sporazuma imala je za sebe dva najautoritativnija narodnapretstavnika, njega i N. Pašića. Ali se nade nisu ispunile. Na obe strane bilo je još mnogonepoverenja, koje se nije dalo lako prebroditi. Bilo je i mnogo spletkarenja. Već 4. aprila1926. Pašić je izišao iz vlade nezadovoljan stvorenom situacijom i uvređen kampanjomkoja je zbog izvesnih nezgodnih afera njegova sina bila krenuta posredno i protiv njega.Radikali su nastavili izvesno vreme saradnju sa Radićevcima, ali sa stalnim škripanjem.Kad su se razišli sa vođstvom stranke oni su nekoliko meseci nastavljali rad sa malimbrojem desidenata iz Radićeve stranke, no ti nisu imali nikakva političkog uticaja niautoriteta.

Krajem 1926. godine, 10. decembra, umro je Nikola Pašić. Sa njim je nestalo najkrupnijepolitičke ličnosti Srbije na kraju XIX i na početku XX veka. Posle njegove smrti radikalskastranka očevidno opada i počinje sve više da se cepa. Pašić nije spremio svog zamenika,a bez njega i bez njegova autoriteta nisu se više dale lako obuzdavati ambicije pojedinacai držati potrebni partiski zapt. Pašićev naslednik u vladi, Nikola Uzunović, nije bio jakčovek i nije imao svoje linije.Punih šest godina po izglasavanju Vidovdanskog Ustava prešlo se na biranjesamoupravnih skupština i njihovih organa. Izbori su izvršeni 23. januara 1927.Neposredno iza tih izbora, a s njima u vezi, došlo je do raskida radikalsko-radićevskevlade, koja je zamenjena kombinacijom između radikala i slovenačke narodne stranke. Noni ta kombinacija nije bila duga veka. Bila je suviše slaba i kvalitativno i brojno da držisituaciju u parlamentu. S toga se 17. aprila obrazovala nova vlada radikala i demokrata. Tu vladu sastavio je Velimir Vukićević, ranije disident radikalske stranke, čovek koji u njojnije nikad imao velika uticaja i koji je bio skromnih sposobnosti. On je mandat za sastavvlade dobio poverenjem drugog ustavnog činioca, sa željom da vlada radikala idemokrata donese više stabilnosti. Međutim, demokrati tu saradnju nisu primili u početkus puno poverenja. U vladu je najpre ušlo konzervativno krilo pod vođstvom dra VojislavaMarinkovića, a Davidović je dao pristanak preko srca i tek kasnije sa uverenjem o potrebite saradnje, koju će jednog dana oglasiti za "tvrdi grad" našeg parlamentarizma. Protiv tevlade stvorio se od prvog dana moćan blok. Vukićević nije bio čovek koji bi znao ličnostvoriti sebi više autoriteta, a napravio je i nekoliko teških pogrešaka. U svoju prvu vladuon nije uveo nikod od Hrvata; posle, prilikom rekonstrukcije, iz vlade su se povukli sviradikalski prvaci od izvesnog značaja. Istina, pored demokrata, nalazili su se u vladi islovenački klerikalci i bosanski muslimani, i to sa svojim glavnim ljudima A. Korošecom iMehmedom Spahom. Izbori, koje je izvršio 11. septembra 1927., stvorili su Vukićeviću

ogorčene protivnike na više strana, a naročito među Hrvatima. Došlo se čak dotle, da suse Pribićević i Radić našli na jednoj liniji i obrazovali Seljačko-demokratsku koaliciju. Tajkorak objašnjavao je Pribićević tim, da su između njega i Radića pale načelne ograde odonog dana, kada je Radićeva stranka priznala Vidovdanski Ustav, ušla u parlamenat isarađivala u vladi zajedničke države, a sad da se našao s tom strankom zajedno u odbraniustavnosti uopšte. Radić i Pribićević ponudili su bili saradnju i demokratama, ali je ovinisu hteli da prime. Mislilo se, da ta Seljačko-demokratska koalicija nije izraz dubljeideološke povezanosti i da neće biti duga veka. U parlamentu Vukićevićeva vlada imala jekod radikala samo polovnu podršku, a kod nove koalicije naišla je na otpor koji je ličio naopstrukciju. U skupštini su padale grdnje i uvrede kakve su se retko gde mogle čuti;mučne scene ponavljale su se iz dana u dan. Pravljene su greške, i slučajne i namerne, nasve strane. Pretsednik vlade nije se više ni pojavljivao u skupštini, a pretsednikparlamenta, dr Ninko Perić, nije znao da se snađe u situaciji koja je bila zatrovana. I

jednog dana dogodila se nesreća. U razdraženju, zbog jedne lične uvrede, poslanik PunišaRačić, 20. juna 1928., pucao je u Skupštini iz revolvera, pa je teško ranio Stjepana Radića,a smrtno je pogodio druga dva hrvatska pretstavnika, Pavla Radića i dra Đuru Basaričeka.

63



Stjepan Radić preživeo je tu nesreću samo nekoliko nedelja i umro je u Zagrebu 8.avgusta.Ovaj slučaj imao je teške posledice za srpsko-hrvatske odnose i za razvoj prilika u celojdržavi. Razdraženje kod Hrvata bilo je veliko i zahvatilo je najšire krugove. PretstavniciSeljačko-demokratske koalicije napustili su Beograd i dalju saradnju u toj takosastavljenoj skupštini. Mučni i naporni rad od deset godina bio je izgubljen; od tog

događaja jaz između Srba i Hrvata postao je dublji. Bilo je jasno, da se on neće moći lakopremostiti i da će se morati utrošiti mnogo nove snage da se spreči procesrazjedinjavanja, koji se počeo osećati. Velimira Vukićevića zamenio je kao pretsednikvlade Anton Korošec; ali on nije mogao mnogo da pomogne. Seljačko-demokratskakoalicija tražila je nove izbore, ali vladina većina to nije primila iz bojazni, da izbori, utakvoj atmosferi, ne izazovu nove i teže sukobe. Kad je Ljubomir Davidović sademokratama krajem te godine izazvao krizu vlade, da se krene s mrtve tačke, pokazalose da između stranaka vlade i opozicije nije moglo doći do saradnje. Prilikomkonsultovanja kod kralja pretstavnici Koalicije tražili su, pored novih izbora, i revizijuustava. U taj mah revizija još nije tražena s otvorenom namerom, da se izvedefederativna podela države na plemenskoj bazi, nego se htela provesti podela na veće i zaživot sposobnije aministrativne, pretežno istoriske, oblasti.U težnji da spase narodno i državno jedinstvo kralj Aleksandar je 6. januara 1929. ukinuo

ustav, raspustio skupštinu i uzeo svu vlast u svoje ruke. Novu vladu obrazovao je generalPetar Živković, tada komandant Kraljeve garde. Ali ta mera nije donela željene rezultate.Osnovna greška bila je u tom, što su depolitizaciju zemlje imali da vrše politički ljudi,pripadnici dotadašnjih stranaka. Živković nije sastavio svoju vladu iz neutralnih ilistranački neistaknutih novih, stručnih, ljudi, nego je u nju uveo nekoliko ranijih aktivnihpolitičara. Ti stranački ljudi samo su u pola primili novo stanje, a u stvari su se trudili daosiguraju svoje položaje i za buduće partiske kombinacije i pomagali su svoje partiskeprijatelje. Mali je broj ljudi iskreno prihvatio novo stanje. Stare partije imale su, po zakonu,biti rasturene, ali su one u stvari postojale i dalje radeći manje-više skriveno. Nova vlada,i one koje su došle posle nje, radile su starim metodama. I s toga nisu imale uspeha unarodu, kome ni inače nije bilo simpatičan sistem neodgovorne vladavine.Da ojača jugoslovensku ideologiju i narodno jedinstvo, na kom je bila osnovanazajednička država, kralj je 3. oktobra 1929., u mesto dotadašnjeg imena Kraljevine Srba,Hrvata i Slovenaca, odredio kao službeni naziv Kraljevina Jugoslavija. Ukazom od istogadana izmenjene su i granice starih istoriskih oblasti i ukinuta administrativno njihovaimena, a mesto njih uvedeno je devet novih banovina, obrazovanih kao velike stare župe,po većim rečnim slivovima. Nove banovine bile su ove: dunavska, moravska, vardarska,zetska, drinska, vrbaska, savska, primorska i dravska. Beograd sa Pančevom i Zemunomizdvojen je kao posebno upravno područje. Potom su u vojsci stare vojničke srpskezastave zamenjene novim jugoslovenskim. Sokolstvo, kao opštenarodna viteškaorganizacija, sa jugoslovenskom ideologijom, dobilo je od države i moralnu i materialnupotporu, a na njegovo čelo stavljen je mladi prestolonaslednik Petar.Dve godine posle te nove administrativne podele 3. septembra 1931., proglašen je noviustav. Po tom ustavu Jugoslavija je nasledna i ustavna monarhija sa dvodomnimsistemom. Kralj je "zatočnik narodnog jedinstva i državne celine". Izborno pravo je bilo

opšte, a glasanje javno. Izborni zakon je isključivao obrazovanje plemenskih, verskih ipokrajinskih stranaka i tražio je kao uslov za mogućnost podnošenja kandidatskih lista dase organizacija političkih stranaka mora rasprostirati kroz svu zemlju. Vlada nije moralabiti parlamentarna. Izbori za banovinske skupštine nisu postojali; banske većnikeimenovali su banovi. Ti banski većnici, narodni poslanici i pretsednici opština birali supolovinu članova Senata, a drugu polovinu imenovala je kruna.Kralj Aleksandar se sav zalagao, da se političke strasti smire i da se priđe pozitivnomkonstruktivnom radu. Ali je bilo i suviše mnogo teškoća. Privredna kriza, koja je tih godinadostigla svoj vrhunac, sputavala je državna sredstva. U političkom pogledu Hrvati suzauzeli sasvim negativan stav, a pomagao ih je i jedan deo srpske opozicije, sastavljen izdelova svih političkih stranaka. Jedan deo hrvatskih političara i ekstremista otišao je izzemlje, a neki od njih nisu se ustručavali da stupe u veze sa otvorenim neprijateljimanaše države. U Italiji i Mađarskoj stvoreni su logori za spremanja terorista; pokušan je čak

i jedan ustanak u Lici, ispod Velebita; izvođena su svirepa zločinačka dela. I sam kraljAleksandar pao je kao žrtva te kombinovane tuđinsko-odmetničke akcije. Na svom

64



službenom putu u Pariz, on je u Marselju, 9. oktobra 1934., bio u automobilu ubijen od jednog najmljenog ubice.Njegovo nasleđe prihvatio je njegov sin prvenac, kralj Petar II. Mladi kralj rođen 6.septembra 1923. Bio je još maloletan kad se desila marseljska katastrofa, pa je, s toga,prema ustavu i prema kraljevom testamentu, obrazovano Namesništvo od tri člana i trinjihova zamenika. Prvi član Namesništva je knez Pavle Karađorđević, sin kneza Arsena,

brata kralja Petra I, engleski đak, čovek lepe umetničke kulture i mirne političke linije. On je samo pet godina mlađi od kralja Aleksandra (rođen 28. aprila 1893.) i uživao je njegovoizuzetno poverenje. Drugi namesnik postao je dr Radenko Stanković, ranije profesor naMedicinskom fakultetu beogradskog Univerziteta i ministar prosvete, i dr Ivo Perović, bivšiban savske banovine.Namesništvo je počelo da napušta stari kurs, trudeći se da se to izvede bez velikihpotresa. Vlada Bogoljuba Jevtića, koja je nastavljala kurs integralnog jugoslovenstva,pretrpela je neuspeh na Đurđevdanskim izborima 1936. god., jer je imala protiv sebe svestare stranke Srba, Hrvata i Slovenaca. Jevtića je zamenio dr Milan Stojadinović, članRadikalne stranke, koji se pojavio sa novom političkom kombinacijom. Stojadinović jeobrazovao Jugoslovensku radikalnu zajednicu, u koju su ušli radikali, slovenačka narodnastranka i muslimani. Njegova osionost i težnja da postane naš "vođa", po primeru vođa izNemačke i Italije, sa metodama i elementima koji su samo odbijali, dovele su brzo do

raskida veza između njega i glavnog vođstva Radikalne stranke. Većina srpskog narodaogorčila se protiv njega kad je bez ikakvih obzira, zloupotrebljujući vlast, hteo dasprovede Konkordat, koji je na štetu državnog autoriteta imao da favorizuje uticaj rimskecrkve. U osionosti on jedno vreme nije hteo da obavesti o sadržaju Konkordata ne samoširu javnost, nego i glavu pravoslavne crkve, patriarha Varnavu, koji je, ogorčen, počeo,sa Sinodom zajedno oštru borbu protiv vlade i tog ugovora. Policiski organi i žandarmikundacima su razjurili jednu crkvenu litiju u Beogradu, kojoj su na čelu bila nekolikaepiskopa; a iste noći, 23. jula 1937., kad je izdisao patriarh Varnava, izglasan jeKonkordat u Skupštini i priređen paradni banket za članove vladine većine. U celoj zemljinastale su demonstracije i protesti, na mnogo mesta pala je krv, a crkva je bacilaanatemu na sve one ljude, koji su dali svoj glas za Konkordat. Pod pritiskom javnogmišljenja vlada je morala popustiti, ali je to teško pogodilo njezin autoritet. Posle toga i usamoj vladi nastale su nesuglasice i razlazi. Opoziciju je u samoj vladi vodio A. Korošec,ministar Unutrašnjih Dela, onaj isti koji je, za vreme konkordatske borbe, prvi javnonazvao Stojadinovića vođom. Učinio je to onda, kad mu je postalo jasno, da jeStojadinovićev položaj u srpskom delu naroda osnovan samo na vlasti. Opozicioni pokretu narodu rastao je očevidno. Radikali, demokrate i zemljoradnička stranka uspeli su davaspostave veze sa Zagrebom i da uđu u pregovore sa Seljačko-demokratskomkoalicijom. Prilikom izbora za skupštinu 1935. i 1938. god. srpske opozicione stranke, čaki jugoslovenska nacionalna stranka išle su zajedno sa Hrvatima i nosilac zajedničke listebio je dr Vlatko Maček, tada nesumnjivi vođa hrvatskog naroda. I pored svega pritiskavlasti opozicija je na decembarskim izborima 1938., iznela preko milion glasova ionemogućila je dalji opstanak Stojadinovićeve vlade.Nova vlada Dragiše Cvetkovića, obrazovana u februaru 1939., pomagana od Jugoslovenske radikalne zajednice, uzela je kao svoj glavni program sporazum sa

Hrvatima. Srpske opozicione stranke nisu dale svog pristanka da Maček pregovara i u imenjihovo, nego samo u ime Hrvata. Napustivši bazu sporazuma, koju je utvrdio sa svojimdotadašnjim saveznicima, Maček je stupio u pregovore sa vladom i 26. avgusta 1939.,pred sam novi svetski rat, sklopio je s njom sporazum. Po tom sporazumu prešlo se nanove principe državnog uređenja. Mesto narodnog jedinstva stvarno su priznata trinaroda, srpski, hrvatski i slovenački, ali je zajedničko ime državi ostalo Jugoslavija.Dosledno tome i centralizam je zamenjen federacijom, koja još nije sasvim sprovedena,ali kojoj se nesumnjivo ide. S tim težnjama osnovana je banovina Hrvatska, u koju su ušleu celini banovine savska i primorska i neki srezovi iz banovine zetske, drinske i dunavske.Izvesni poslovi, naročito vojska, inostrani poslovi, saobraćaj, trgovina, pošte, ostali suzajednički, a u ostalim resorima najveći deo kompetencija prenesen je na banovinuHrvatsku. Srpsko i slovenačko pitanje tim sporazumom nije rešeno, nego je ostavljeno dase uredi docnije. Odmah posle sporazuma obrazovana je zajednička vlada, u koju su ušli i

Hrvati sa Mačekom na čelu. Od Srba sporazum su prihvatili, sem Jugoslovenske radikalnezajednice, samo pristalice zemljoradničke stranke i ostaci samostalnih demokrata.

65



Između dva svetska rata

Veliki svetski rat likvidiran je pregovorima o miru, koji su 1919. i 1920. god. vođeni uParizu i njegovoj okolini. Glavni je bio Versaljski Mir potpisan u starom kraljevskom dvoru28. juna te godine između saveznika i Nemačke. Nas je on interesovao u drugom redu;imao je da uredi, u koliko se ticalo naše države, samo materialne stvari u pitanju

reparacija. Saveznički cilj je bio, da se u Nemačkoj "uništi za svagda militaristički duh", alion, kao što se zna, nije ostvaren. Ugovor sa malom Austriskom Republikom, koja jepreostala iza sloma Habzburške Monarhije, sklopljen je 10. septembra 1919. u Sen-Žermenu; sa Mađarskom u Trianonu 4. juna 1920.; i sa Bugarskom u Nejiu 27. novembraiste godine. Poslednji je, i za Jugoslovene više formalno, sklopljen mir sa Turskom u Sevru10. avgusta 1920.Povlačenje granice između Austrije i naše države prošlo je bez velikih teškoća na severu,a na zapadu, u Koruškoj, morao je za izvesnu zonu biti sproveden plebiscit. On je ispao naštetu u tom kraju nedovoljno nacionalno svesnih Slovenaca. Mađari su se dugo opirali"komadanju" područja krune sv. Stevana, ali su na kraju morali popustiti. Bugari su nam uNejiu ustupili strumičku oblast i u starim granicama strateški važne srezove caribrodski ibosiljgradski. Tim ugovorima sa Austrijom, Mađarskom i Bugarskom naša država je dobilasvoje sadašnje granice, dosada najveće u istoriji Srba, i Hrvata, i Slovenaca. Ona

obuhvata 247.542 km2, i prema tom je najveća država na Balkanskom Poluostrvu.Mnogo je lakše išlo sa nekadašnjim protivnicima, nego sa talijanskim saveznikom. U Italijisu izvesni elementi bili od prvog dana protivni stvaranju velike Jugoslavije, jer nisu htelida na istočnoj obali Jadranskog Mora, koje su oni želeli gledati kao svoje jezero, dobiju jakog i konsolidovanog suseda, za koga su verovali da bi im mogao postati takmac iliprotivnik. Sem toga u Italiji su se već tada javljali prohtevi da zakorače na Balkan i počnutamo svoje ekonomsko širenje i političku dominaciju. Posle boljševičke revolucije u Rusiji isloma Austro-Ugarske verovali su, da mogu bez opasnosti sukoba s nekom velikom silompočeti taj posao, a srpsko-bugarsko neprijateljstvo i međusobno nepoverenje olakšavali biim rad. Polazne tačke imale su im biti Albanija i Dalmacija. S toga su odmah, posleprimirja u jesen 1918., počeli sa progonjenjem i interniranjem naših ljudi i sa znacimaneskrivenog neprijateljstva prema nama. Na konferenciji mira njihovi zahtevi išli su mimoLondonski Ugovor. Kako su Engleska i Francuska bile vezane tim paktom u Londonu mi biverovatno prošli rđavo u pitanju zapadne obale, da se za naše opravdane želje nije toplozaložio američki pretsednik V. Vilson. On je branio etnički princip i pravosamoopredeljenja naroda, a odbijao čisto imperialističke zahteve. Pregovori s Italijomtrajali su dugo i bili su puni kriza. Prijateljske sile bile su, među ostalim, predvidele i maludržavu Rijeku pod suverenitetom Lige Naroda, i na to rešenje pristale su bile i Jugoslavija iItalija. Ali je taj pristanak bio neiskren. Pomagan od talijanske flote upao je iznenada, 12.septembra 1919., pesnik Gabrielo Danuncio, inače vođa talijanskih nacista, u Rijeku iposeo je taj grad, da bi ga "spasao" za Italiju. Jugoslovenska vlada oslanjala se na svojemoralno pravo i savezničke obzire, ali je najposle, pod pritiskom Engleske i Francuske,morala popustiti i 20. novembra 1920. potpisala je sa Italijom ugovor u Rapalu. Granicesu u njemu određene onako kako ih danas imamo, samo je za Rijeku bilo rešeno da ćepostati, sa svojim užim područjem, zasebna država. Rapalski ugovor sastavljao je sa

talijanske strane grof K. Sforca, prijatelj sporazuma, a jugoslovensku vladu zastupali sukao glavna lica Milenko Vesnić i A. Trumbić. Sforca piše, da se posle toga iskreno nadaoboljim odnosima, ali do njih nije došlo. Italijani sami nisu poštovali stvorene ugovore. Već3. marta 1922. zaposela je talijanska vojska Rijeku i uvela talijansku vlast. Skoro jošneosušeni ugovor bio je pogažen na način, koji je vređao svako pravno osećanje. DruštvoNaroda, koje je bilo stvoreno posle rata da posreduje među narodima i državama, dameđunarodno pravo uzme kao osnovu cele svoje delatnosti i da celo društvo vaspitava upoštovanju zakona i ugovora, bilo je nemoćno da popravi stvar. Ono uopšte nije imalodovoljno mogućnosti za stvarne sankcije protiv onih koji se ogreše o pravo. U izvesnimslučajevima moglo je samo delovati protiv malih, ali protiv velikih bilo je nemoćno. Takavslučaj bio je i sada, u pitanju Rijeke. Kad se videlo da ne može izmeniti stvar jugoslovenska vlada nagodila se 27. januara 1924. sa talijanskom. Priznala je aneksijuRijeke Italiji i sklopila pakt o prijateljstvu i uzajamnom pomaganju da se očuva mirovnim

ugovorima stvoreni poredak. Neptunskim konvencijama od 20. juna 1925. uređena suglavna saobraćajna i pravna pitanja u vezi sa Rijekom.

66



Moglo se s pravom očekivati da novih potresa neće biti. Od svršetka rata vlade su se uItaliji često menjale i nisu imale dovoljno autoriteta. Radnički nemiri uzimali su ponekadopasne razmere; 1920. god. bilo je u zemlji ništa manje od 1880 štrajkova. Protivradničkih buntovnika organizovao je Benito Musolini, bivši socijalista, aktivan novinar iodličan agitator, fašističku stranku sa idejama antiboljševičkog nacionalističkogsocijalizma. Njega je s početka pomagala talijanska industrija i sama vlada, dok nije noću

27. oktobra 1922. izvršen čuveni pohod na Rim njegovih pristalica u crnim košuljama idok nije, dan potom, Musolini, kao novi šef vlade, uzeo vlast u svoje ruke. Musoliniju jetrebalo izvesnog vremena da učvrsti svoj položaj, a kad ga je učvrstio on se otkrio jasnokao naš bezuslovni protivnik. Njegova je ideja bila, da Italija primi na se ulogu starogRimskog Carstva, da postane prava imperija, i da bude vodeća sila u Sredozemnom Moru.Pravci njegove ekspanzije bili su, u prvom redu, Balkan i severna Afrika. Kad je rešiopitanje Rijeke on je počeo akciju u Albaniji, nastavljajući stare normanske, anžujske imletačke tradicije. Iz Albanije je hteo po svaku cenu da potisne naš i grčki uticaj i da tuzemlju smatra kao isključivu oblast svoga protektorata. Naša vlada mešala se u albanskestvari i uticala je znatno na tamošnji razvoj događaja. Svojim nesmotrenim mešanjem usevernoj Albaniji, kad je pomagala stvaranje Miriditske Republike i kad je čak prebacilanešto vojske preko granice, izazvala je u jesen 1921. protest engleske vlade i LigeNaroda. U Rimu na to se mešanje krivo gledalo i pre Musolinijeva dolaska na vlast i posle

njega. Kad je 1924. god. došla u Albaniji na vlast takozvana nacionalna grupa FanNolijeva i kad je počela, u sporazumu s Bugarima, opremati kačačke čete protiv našedržave, naša vlada je posredno pomogla da se sruši Fan Noli. Bivši šef vlade, inače nemnogo skrupulozni Ahmed beg Zogu, čovek koji se služio svim i svakim, našao jeskloništa na našem području i tu je uspeo da organizuje grupu svojih pristalica, i dakrajem te godine sruši Nolijev režim. Brzo potom on je postao pretsednik AlbanskeRepublike, stvorene po primeru Kemal-pašine Turske. Za njegova vremena likvidirano jepitanje razgraničenja između Jugoslavije i Albanije i Jugoslaviji je konačno ostao manastirSv. Nauma i kraj oko Vrmoša. Veze između Ahmed-bega i Jugoslavije kvarile su sveplanove Italije i ona je pregla da ih pokvari. Kod Ahmed-bega to je išlo dosta lako.Njegovo prijateljstvo odavno se kotiralo na političkoj berzi. Već 27. novembra 1926.sklopio je on savez sa Italijom, koji se vrlo brzo pretvorio u talijanski protektorat. Potomse 1. septembra 1928. proglasio kraljem.Ugovor o prijateljstvu iz 1924. god. pocepan je u Rimu još iste godine. Neprijateljstvoprotiv Jugoslovena iskazivalo se javno i u svakoj prilici. Slovenci i Hrvati u Istri i Gorici bilisu gonjeni sistematski; njihove škole i ustanove ne samo da su zatvarane, nego su irušene. Bugarska i Mađarska dobile su u Rimu pouzdanog pomagača za svojuantijugoslovensku i revizionističku politiku; protiv nas se s planom radilo i u Grčkoj.Crnogorska emigracija napuštala je postepeno Italiju, ali su za to iz Rima s planompomagali hrvatski separatizam, a kasnije i prihvatali hrvatske odmetnike. Početkomproleća 1927. došlo je bilo do opasne krize. Italija nas je tad optužila da spremamo upadu Albaniju, a 19. marta dala je izjavu, da to ona ne bi mogla ravnodušno podneti. Jugoslovenska vlada, potpuno svesna da je nedužna, suzbila je energično tu optužbu iponudila neposrednu kontrolu javnosti u kom bilo obliku.Videći očigledno talijansko neprijateljstvo i osećajući talijansko podrivanje svog položaja u

celom susedstvu i na svima granicama, jugoslovenska vlada je 11. septembra 1927.potpisala već ranije ugovoreni pakt prijateljstva sa Francuskom. Italija, koja je većpoodavna počela voditi s Francuskom manje-više otvorenu borbu za prevlast uSredozemnom Moru, primila je taj pakt s neskrivenim negodovanjem. Još istog mesecaodgovorila je na nj tim, što je 22. novembra sklopila vojni savez sa Albanijom na dvadesetgodina. Jugoslovenski pakt prijateljstva s Italijom, koji je u Rimu bio tako malo poštovan ičiji je rok isticao 27. jula 1928., nije više obnavljan.Od balkanskih država mi smo svakako imali najviše teškoća s Bugarima. Mada je poslerata vlast tamo uzela u ruke zemljodelska stranka sa Aleksandrom Stamboliskim, koji jebio protivnik rata sa Srbijom i koji je želeo iskreno bolje odnose, stvari ipak nisu mogle dakrenu na bolje. U zemlji su postojali mnogi činioci, javni i tajni, koji nisu hteli da se pomiresa stvorenim stanjem. Maćedonski emigranti i njihovi prijatelji, takozvani"makedonistvujušči", bili su najaktivniji agitatori, koji su na sve strane, u zemlji i na strani,

radili na tom da se maćedonsko pitanje drži stalno otvoreno. Da bi Evropa obraćala stalnopažnju na nj oni su organizovali sistematsku četničku akciju, koja je u Jugoslaviji i Grčkojvršila teroristička dela i poticala narod na otpor. To je dovelo u leto 1922. do ozbiljnog

67



protesta grčke i jugoslovenske vlade u Sofiji. Stamboliski sam nije mariomakedonistvujušče, a video je i da oni ometaju i konsolidaciju same Bugarske i njezineodnose sa susedima. U novembru 1922. on je došao u Beograd, iskreno voljan da se nađeneki izlaz. Posle toga, 23. marta 1923., došlo je do pregovora i sporazuma u Nišu ozajedničkim merama za čuvanje granice i suzbijanje četničke akcije. Taj dogovor stao jeStamboliskog glave. Makedonstvujušči, vojska i građanska opozicija izvršili su 9. juna

1923. prevrat u zemlji, trebeći zemljodelske vođe. Sam Stamboliski bio je mučen i ubijen14. juna. Nova vlada, sa Aleksandrom Cankovom na čelu, ponikla iz takve grupacije itakve situacije, nije mogla biti prijateljska prema Jugoslaviji. Kako nisu smeli uzeti otvorenstav Bugari su tada počeli organizovati takozvane trojke na jugoslovenskom području ivršiti mučke prepade i ubistva. To je u Jugoslaviji izazvalo energične represivne mere iskoro hermetičko zatvaranje granice. Diplomatski odnosi održavali su se samo formalno ipretili su svaki čas da se prekinu. Sofiska vlada traži otvoreno naslon na Rim, održavaveze s njim, i istupa na svima javnim forumima protiv Jugoslavije. Jugoslovenska vlada mogla je ranije u svojoj politici prema Bugarskoj da računa naizvesnu saradnju Grčke. Ali kako se Grčka za vlade kralja Konstantina pokazala kaonepouzdan saveznik to su odnosi posle rata prilično ohladneli. Sem toga, do poraza u leto1922. god., kad je likvidiran i taj režim, grčki glavni interes bio je upućen prema MalojAziji, gde je bilo s početka mnogo izgleda da se tamo proširi njihova oblast i uticaj. Posle

tog poraza i unutrašnjih kriza Grčka je izvesno vreme bila kao paralizovana. Menjali su seljudi, režimi i oblici uprava. Tek 1923. god. došlo je do sporazuma o jugoslovenskojslobodnoj zoni u Solunu, preko koje je imao da ide sav južni uvoz i izvoz iz naše države uSredozemni bazen, ali su Jugosloveni taj ugovor otkazali. Novi ugovor o savezu sklopljen je tek 17. avgusta 1926., za vlade diktatora generala Pangalosa. Ali šest dana posle togugovora Pangalos je bio oboren, u dobroj meri po talijanskim sugestijama i iz straha odItalije. Grčka nije želela da zbog Jugoslavije sama dođe u sukob sa moćnim susedom, kojibi joj mogao doneti mnogostruke opasnosti. Tek posle sporazuma s Italijom došlo je umartu 1928. do novog ugovora o solunskoj zoni i do novog pakta o prijateljstvu.Prva država sa kojom je Jugoslavija sklopila savezni ugovor, 14. avgusta 1920., bila jeČehoslovačka Republika. Taj savez sa bratskom slovenskom državom bio je i najprirodniji.Između Čehoslovaka i Jugoslovena postojala su kroz ceo XIX vek vrlo žive kulturne ipolitičke veze. Mnogi Česi delovali su kao kulturni radnici među Jugoslovenima.Mađarska, koja je bila ugovorom o miru prepolovljena, preživljavala je teške krize. Jednovreme je u njoj vladala i boljševička diktatura, koju su silom ugušili susedi i narodna gardadanašnjeg državnog guvernera Nikole Hortija, bivšeg austriskog admirala. U proleće1921., 23. marta, stigao je iz Švajcarske u Mađarsku bivši car i kralj Karlo, da primi vlast utoj državi. Ali se nije mogao održati. Jugoslavija i ostali susedi bili s tom odlučno protivni,isto kao i velike sile, sem izvesnih krugova u Francuskoj. Savet ambasadora u Parizudoneo je odluku, koja je otsečno kazivala načelno gledište, "da bi restauracija Habzburgaporemetila osnove mira." Karlo se posle toga morao vratiti. Jugoslavija, Čehoslovačka iRumunija bile su u tom pitanju potpuno solidarne. Na inicijativu Čeho-slovačke došlo jepotom do odluke, da se njihova solidarnost potvrdi i formalnim savezom. U pregovorimaod 7-10. juna 1921. stvorena je takozvana Mala Antanta, koja nije imala ničeg agresivnogi koja je samo htela očuvati stečene položaje. Između Rumunije i Jugoslavije postojao je

savezni ugovor od 7. juna, koji se odnosio i na čuvanje mira na Balkanu, u glavnom uodnosu prema Bugarskoj. Taj savez je učvršćen i rodbinskom vezom između obavladarska dvora, kada se kralj Aleksandar, 8. juna 1922., venčao s Marijom, ćerkom kraljaFerdinanda. Još te godine ovaj savez imao je da izdrži prvu probu. Pozivan od izvesnih avanturista,guran od svoje ambiciozne žene, ohrabren od Francuske sam naivan i slobodovoljan, carKarlo je u jesen 1921., 20 oktobra, ponovo stigao u Mađarsku. Jugoslavija i Čehoslovačkanaredile su odmah tim povodom delimičnu mobilizaciju. Velike sile, bojeći se većihzapleta, uzele su stvar u svoje ruke. One su uzele na sebe, da uklone cara iz Mađarske ida ga prebace čak na Madeiru, kako ne bi mogao biti više opasan. Tamo je naskoro iumro ostavljajući pretendentske ambicije svom najstarijem sinu Otonu.Odnosi Jugoslavije sa Poljskom bili su manje srdačni nego sa Čehoslovačkom, ali su stalnoprijateljski. Od 17. septembra 1926. postojao je između njih i formalni pakt prijateljstva.

Od slovenskih država jedina je bila Rusija ili, službeno, Savez Sovjetskih Republika, skojom sve do 1940. god. nije bilo nikakvog zvaničnog dodira.

68



Poslednje godine svoga života kralj Aleksandar je posvetio sređivanju odnosa na Balkanu.Suparništvo velikih sila bacalo je i jugoistočnu Evropu u nemir i izazivalo na tom opasnompodručju rastrojstvo i nepoverenje. Kralj Aleksandar se trudio, da se politika balkanskihnaroda vrati na jedino moguću zdravu osnovu "Balkan balkanskim narodima". Velike silenisu nikad nesebično prilazile balkanskim problemima i balkanski narodi, kad su primalinjihove sugestije, tobože u svom interesu, bivale su često puta samo oruđe. I pre, kao i

posle rata, bilo je sila, koje su htele da iskorišćavaju balkanske antagonizme za svojeekspanzije. Prema njima i njihovim ciljevima mogao se suprotstaviti samo jak bedembalkanske solidarnosti. Privatnom iniciativom, koju je vlada s pažnjom pratila i pomagalapočeli su pregovori o stvaranju jednog balkanskog pakta. Posle je sam kralj Aleksandaruzeo na sebe lično da radi na tom delu. Godine 1933. on je otišao u Bugarsku, na CrnoMore, gde se sastao sa kraljem Borisom, a u Carigradu utvrdio prijateljstvo sa glavnim junakom i preporoditeljem nove Turske, Kemalom Ataturkom. Potom je počeo pregovorena Krfu sa grčkom vladom. Nastavio ih je i sa Bugarima ako i ne da ih sasvim pridobije zasaradnju, a ono da bar ublaži stare oštrine. Krajem 1933. godine stigao je kralj Boris sasuprugom prvi put u zvaničnu posetu Beogradu, a kralj Aleksandar, neposredno pred svojput u Marselj, išao je u Sofiju. Ali Bugarska, isto kao ni Albanija, nije htela prićibalkanskom paktu. Ona, sa stalnim revizionističkim stavom, nije htela priznati osnovetoga pakta, koji je tražio uzajamno poštovanje stvorenog stanja. Albanija, zavisna od

Italije, nije imala slobodne volje. Ostale četiri države Balkana Jugoslavija, Turska,Rumunija i Grčka nastavile su pregovore i 9. juna 1934. svečano je u Atini potpisanbalkanski pakt "u želji da se doprinese učvršćivanju mira na Balkanu". "Čvrsto odlučni daosiguraju poštovanje već postojećih obaveza i održanje teritorijalnog reda, ustanovljenogdanas na Balkanu" potpisnici tog pakta prišli su poslu i završili ga sa uspehom. Uplašena,da je taj pakt ne uvuče u nezgode sa Italijom, atinska vlada dala je posle naknadnu izjavu,da taj pakt važi samo za odnose na Balkanu i za balkanske države, koje bi htele remetitistvoreno stanje.Za to vreme u Nemačkoj se spremaju sudbonosni događaji. Versaljski nepovoljni mir,reparacije, teška privredna kriza, uvređeno samoljublje izazvali su u zemlji sve veće jačanje nacionalističkih i osvetničkih elemenata i posle raznih buna i "pučeva" došao je u januaru 1933. na vlast Adolf Hitler. To je bio bojadžiski radnik višeg reda, strastanagitator i vatren govornik. U ratu se borio sa uverenjem, a posle rata, kao vođanacionalsocialista u Bavarskoj, ustao je energično protiv vladinih popuštanja Francuskoj iprotiv ponižavanja i diktata Versajskog Mira. Njegova prva pobuna u Minhenu 1923. god.nije uspela, ali je on od tada sve više dobijao dok 30. januara 1933. nije postao kancelar,potom diktator i na kraju, 19. avgusta 1934., pretsednik Nemačke Republike. Uzevši svuvlast u svoje ruke on je, od prvog dana, svu aktivnu snagu Nemačke upregao da sespremi za nove velike vojničke podvige. Protivnike je sve ućutkao bezobzirnom silom. Sva je sredstva upotrebio za naoružanja, a svu je zemlju pretvorio u vojnički logor.Disciplinovana, pokorna, vođena s planom, Nemačka je za četiri-pet godina postala prvavojnička sila Evrope, sva u čeliku, motorizovana više od svih, sa najmnogobrojnijomavijacijom, spremna na sve. Hitler je hteo moćnu ujedinjenu Nemačku i životni prostor zanju i u kolonijama, koje su joj bile uzete, i u Evropi. Njegova želja imala je biti pravo, anjegovo sredstvo gruba primena sile. U Nemačkoj je uklonio sve pokrajinske vlade i

separatističke tradicije, a potom se rešio da izvede ujedinjenje svih Nemaca. Od evropskihsila dobio je kao prijatelja samo Italiju, koja mu se približila zbog svog suparništva saFrancuskom; zbog svoje fašističke ideologije, koja je bila antidemokratska, i sličnanacionalsocijalizmu; i najposle zbog protivnosti prema Engleskoj, koja se sve višezaoštravala posle talijanskih pretenzija u Abisiniji i severnoj Africi uopšte. Kad je Italija1935. god. ušla u rat s Abisinijom englesko-talijansko razilaženje postalo je očigledno zaceo svet.Kad se dovoljno spremila, gotova na sve eventualnosti, Nemačka je od 1936. god. počelasvoju aktivističku politiku. U martu 1936. nemačka vojska je posela demilitarizovanurajnsku oblast; u istom mesecu 1938. god. Nemci su poseli Austriju. Na red je potomdošla Čehoslovačka. Predosećajući opasnost Čehoslovačka je, pored ranijeg ugovora saFrancuskom, još 16. maja 1935. sklopila savez sa Rusijom. Ali kad je u septembru 1938.nemačka vlada energično zahtevala predaju Sudeta njoj, u ime nacionalne pravednosti,

Čehoslovačkoj je savetovano sa svih strana da popusti. Ona je to i učinila, da spase mirEvrope i svoje ostalo nacionalno područje. Hitler je svečano izjavljivao, 12. septembra tegodine, da Nemačka ima granice koje su "nepromenljive i konačne" i koje mogu Evropi

69



"dati osećanje sigurnosti i mira". Međutim, brzo posle toga spremane su druge odluke.Već u proleće iduće godine Čehoslovačka je bila raskomadana. Češku je oglasila Nemačkakao svoj protektorat, a Slovačkoj je dala prividnu samostalnost, ali je uzela kao svojusaveznicu i uvela u nju svoje vojničke pretstavnike. Za primerom Nemačke pošla je iItalija, koja je velike nedelje 1939. god. učinila kraj samostalnosti Albanije. Ti postupci izazvali su, prirodno, veliko iznenađenje i ogorčenje svega slobodoljubivog

sveta. Evropska ravnoteža bila je pomerena iz osnova, a u ceo svet je unesen elemenatnepoverenja, neizvesnosti i straha pred daljim komplikacijama. Nemačka i Italija gazile subezobzirno sve međunarodne ugovore, i svoje sopstvene obaveze, i svoje reči, i tražećinovi poredak u svetu naturale su svoju volju i svoju vlast sa cinizmom kome je retko biloravna. Odmah posle Čehoslovačke Nemačka se javila sa svojim zahtevima i premaPoljskoj. Engleska i Francuska, da spreče novu nasrtljivost i prema Poljskoj i premadrugom državama, ponudile su svoje garantije ugroženim zemljama Poljskoj, Rumuniji, Turskoj i Grčkoj i sklopile su saveze sa njima. Nemačka i Italija sklopile su 22. maja 1939. iformalni savez smatrajući sebe kao osovinu buduće Evrope. Spremna na sve, i nepopuštajući, berlinska vlada je ostala uporna i napadajući Poljsku 1. septembra 1939.izazvala je novi svetski rat.Naša država ostala je van ratnog sukoba. Njezini odnosi sa Francuskom posle marseljskogatentata i posle procesa koji je bio s njim u vezi osetno su ohladneli. Ali Jugoslavija nije

mogla prići ni drugoj strani, jer je talijansko držanje prema njoj bilo stalno neprijateljsko. Iposle sklopljenog sporazuma od 25. marta 1937., odnosi nisu postali mnogo iskreniji. Rim je i dalje ostao izvor svih smutnja protiv nas. Od Nemačke je ogromnu većinu našegnaroda odbijao grubi metod sile u odnosu prema Česima i Poljacima, koji nije obećavaomnogo dobra ni ostalima. S toga politika Milana Stojadinovića sa naslonom na sileosovine nije imala nikakva odjeka u narodu, iako nam je donosila izvesne praktičnerezultate. U novom svetskom požaru Jugoslavija se trudi da ostane neutralna. Ne može sereći da i njezini interesi nisu ugroženi u izvesnoj meri, ali bi ulazak u rat, neizazvanneposredno, mogao imati daleko težih posledica nego što je zasad to ugrožavanje.

70

Documents

ISTORIJA SRBIJE