ISTORIJAza VIVI oddelenie

ISTORIJAza oddelenie

Predgovor

po Istorija za oddelenie na devetgodi{no osnovnoobrazovanie e napi{an na osnova novata nastavna programa i spored kon-cepcijata za izgotvuvawe na u~ebnici.

Obrabotkata na nastavnite sodr`ini vo u~ebnikot se dadeni {topokratko, pojasno i koncizno oslobodeni od golem broj na podatoci ibrojki.

ima raboten karakter i go postavuva u~enikot vo aktiv-na sostojba da istra`uva, razmisluva, posetuva istoriski lokaliteti,sporeduva i ~ita dopolnitelna literatura.

e pi{uvan i e soobrazen so vozrasta na u~enicite {to eimperativ na sovremenata nastava. Ilustraivniot del na rakopisot epropraten so sliki, crte`i, karti i dr. koi go nadopolnuvaat i prodla-bo~uvaat i go dobli`uvaat vremeto koga se slu~uvaat nastanite so {to nau~enicite im se prezentira pojasna slika za `ivotot na lu|eto vominatoto.

Posebna gri`a e vodena za jazikot i stilot na izrazuvawe so celtekstot da bide {to polesen i porazbirliv.

Учебникот VI

Учебникот

Учебникот

Avtorite

П Р Е П О Р А К А

ЗА УЧЕНИЦИТЕ ЗА КОРИСТЕЊЕ ДРУГИ ИЗВОРИ

ЗА УЧЕЊЕ

Освен учебникот по Историја за одделение за да

ги проширите и продлабочите своите знаења можете

да користите.

- Историска читанка за стариот век од проф. д-р

Тодор Шоптрајнов, издание на „Просветно дело”

– Скопје, 1955

VI

- Историска читанка од проф. д-р Симо Младеновски,

издание на „Просветно дело”-Скопје, 1992

- Историја на македонскиот народ – книга прво издание на

Институтот за национална историја – Скопје, 1970

- Историја со четива од историјата на стариот свет од д-р Миле Тодоровски

и Милка Тодоровска издание на „Просветно дело” – Скопје, 1976

- Проф. д-р Нада Проева „Студии за Античките македонци”, Скопје, 1997

ISTORIJATAI NEJZINOTO ZNA^EWE

Zo{to se u~iistorijata?

Istorijata e op{testvena nauka koja go prou~uvarazvitokot na ~ove~koto op{testvo od najstarite vre-miwa do denes. Istorijata se izu~uva za da doznaeme kako

`iveele lu|eto vo dale~noto minato i kako se menuvale odnosite me|u niv. Isto-rijata ne zapoznava i ni otkriva kako nastanuvale gradovite i dr`avite, potoakako se razvivale sredstvata za proizvodstvo, zemjodelstvoto, zanaet~istvoto,trgovijata i zo{to se pojavile vojnite? So nejzinoto izu~uvawe ne samo {to sezbogatuva znaeweto za `ivotot na lu|eto vo minatoto, tuku soznavame {to sozdaletie so svojata rabota za da im bide `ivotot poubav. Preku zapoznavaweto naminatoto , istorijata ni ovozmo`uva da ja razbereme sega{nosta i da go planirameidniot napredokot na ~ovekot. Poznavaweto na istorijata ne obvrzuva da ja ceni-me slobodata i da dademe svoj pridones za napredokot na Zemjata i mirot vo svetot.

Predmeti zada~ana istorijata

Predmet na prou~uvawe na istorijata se odnositeme|u lu|eto, sredstvata za `iveewe, nivnite sudiri, voj-ni, buni, revolucii i dr.

Istorijata ima pove}e vospitno-obrazovni zada~i: da ne zapoznae so ulo-gata na trudot (rabotata) kako osnoven faktor vo evolucijata na ~ovekot i pre-obrazbata od pra~ovek vo ~ovek; razvivawe na omraza kon site porobuva~i isozdavawe po~it kon narodite koi se borat za sloboda; sozdavawe na voshit konsite stari civilizacii od Bliskiot i Dale~niot Istok koi na ~ove{tvoto mudaruvale: azbuka, brojki, pismo i drugi kulturni vrednosti; da razvie ~uvstvo zasolidarna pomo{ me|u narodite vo svetot.

Kamenaumetnost

Zapisi na prvobitnite lu|e vo pe{terite

Na slikitese pretstavenipraistoriskitelu|e

6

Самостојна работа

Istoriskiizvori

Za nastanite i `ivotot na lu|eto vo minatoto pos-tojat tri vida na izvori: , i .materijalni pi{ani usni

se najzna~ajni do pojavata na azbukatai pismenosta. Od niv doznavame kakvi im bile `iveali{tata na lu|eto vo mina-toto i so koi predmeti se slu`ele vo `ivotot. Vo ovie izvori spa|aat: Ostatoci odstari naselbi, oru`je, sadovi, alatki za rabota, nakit, pari, skulpturi, grobmicii dr.

davaat najto~ni podatoci za istorijata nastarite dr`avi i narodi. Tuka spa|aat razni zapisi napi{ani na: kamewa, gli-neni plo~ki, ko`a, papirus, hartija i dr.

Materijalnite istoriski izvori

Pi{anite istoriski izvori

Usnite istoriski izvori ne se tolku sigurni kako materijalnite i pi

`

{u-vanite, bidej}i ne ja prika`uvale realno vistinata. Tie se prenesuvale usno odkoleno na koleno i ~esto bile preuveli~uvani od raska uva~ite preku prikazni,mitovi, legendi, pesni itn.

Amfori

Slikovito zapis (pismo)

Zapis na papirus

Hieroglifski zapis

Starvoen

{lem

7

Активности и методи

So va{iot nastavnik posetete gi Skupi, Stobiili Heraklea i napi{ete kratok sostav za toakoga nastanal, kako se razvival i koga is~eznalposeteniot grad!

Poseti go Arheolo{kiot muzej i napravi opisna stari pari, nakit, sadovi, alatki za rabotai drugo.

PODELBA NA ISTORIJATA

Smetawena vremeto

U{te vo najstarite vremiwa starite narodi ja so-gledale potrebata za smetawe na vremeto. Mnogu od niv

toga{ go opredeluvale vremeto spored Sonceto i Mese~inata, a drugispored: vrne`ite, vetrovite, nadoa|aweto na rekite i godi{nite vremiwa.Vo zavisnost od toa gi opredeluvale i zemjodelskite raboti: orawe, seewe,kopawe, `neewe, odewe vo lov i ribolov i dr.

Starite narodi razli~no go smetale vremeto, no naj~esto sami siopredeluvale nastan od koj zapo~nuvale da go smetaat vremeto i da gi brojatgodinite. Taka, Egip}anite gi broele godinite spored vremeto na vlade-eweto na faraonite, Starite Grci za nastan go zemale vremeto na od-dr`uvaweto na prvite olimpiski igri vo 776 god. pr.n.e. Za Rimjanite toabil periodot od osnovaweto na gradot Rim 753 god. pr.n.e. Muslimanite,pak, vremeto go smetale od 622 god. od n.e. koga osnova~ot na nivnata vera -Muhamed, prebegal od Meka vo Medina. Starite Sloveni, vremeto go smetaleod edna do druga `etva i toj vremenski period od edna godina go vikale -

.

Hristijanskata crkva i vera vremeto go smeta od ra|aweto na IsusHristos (Prva godina od novata era). Periodot pred Hristovoto ra|awe epoznat kako vreme pred novata era (pr.n.e.), a periodot po ra|aweto kakovreme od novata era (n.e.). Godinite pred novata era se brojat od pogole-mite kon pomalite (opa|aat,) a godinite od novata era se brojat od pomalitekon pogolemite (se zgolemuvaat).

Denes najgolem broj od narodite vo svetot go primenuvaat hris-tijanskoto smetawe na vremeto.

Kako edinica merka pri opredeluvawe i smetawe na vremeto voistorijata se koristat: datumi, meseci, godini, decenii, vek i milenium.

leto

Istoriskiperiodi

Istorijata kako nauka go deli razvojot na ~ove~ko-to op{testvo na dva golemi periodi: ipredistorija

istorija

kameno vreme

metalno vreme

star sreden nov

. Predistorijata go opfa}a vremeto od pojavata na ~ovekot s dosozdavaweto na prvite dr`avi i pismoto. Toj e najdolg vremenski period kojtrael okolu milion godini i od nego ima samo materijalni istoriski izvo-ri. Predistorijata se deli na dva pomali periodi: (div-ja{tvo) i (varvarstvo). Periodot na istorijata po~nuva sopojavata na prvite dr`avi i pismoto pred nekolku iljadi godini i trae i de-nes. Istorijata se deli na: , , vek i najnovo vreme. Stariotvek go opfa}a periodot od sozdavaweto na prvite dr`avi i pismoto ( mi-lenium pr.n.e.) do vek od n.e. Od vek do vek e periodot na sreden vek.

è

IV

V V XVIII

Isus Hristos

Muhamed

8

Noviot vek Industri-skata revolucija vo vek, itrae do 1917 god. Po ovaa godinazapo~nuva najnovoto vreme i traedo denes

po~nuva soXVIII

Od olimpsikiteigri vo Stara Grcija

Klepsidra

Активности и методиПрочитај од историската читанка за првитолимписки игри во Грција и напиши кратокесеј

e

.

Самостојна работаН историската и географската карта пронајди го градот Рими прочитај од историската читанка како настанал тојЗа наредниот час донеси краток есеј

a?

.

9

Rimskisekojdnevija

^et

irit

e ep

ohi

na i

stor

ijat

a

Pre

dist

orij

aSt

ar v

ekSr

eden

vek

Nov

vek

Poj

ava

na d

r`av

ata

i st

arit

e ci

vili

zaci

iP

ojav

a na

rel

igii

te,

crkv

ata,

osv

ojuv

awa,

umet

nost

a, n

auka

ta

Prapo~e

tok - g

olem

a eksp

lozija

Pojava

na ~o

vekot

Alatki

i or

u`je,

`iveal

i{ta

Pojava

na go

voro

t i ja

zicite

Zemjod

elstv

o, sto

~arst

vo, za

naet~

istvo

Pojava

na civ

iliza

cija vo

Mesa

potam

ija

Egipe

tska c

ivil

izac

ija i

farao

nite

Civil

izac

ii vo

Indija

i Kin

a

Razvo

j na t

rgovi

jata n

a med

iter

anot

Stara

Grci

ja, M

aked

onija

i Ri

m

Temen

peri

od vo

Evro

pa, k

leri

kali

zam

Pojava

na Isl

amot

Civil

izac

ija na

Mai

te

Mongol

ski os

vojuv

awa

Pojava

na Re

ensan

sata,

trgov

ijata

Gole

mite pa

tuvaw

a i ot

kriti

ja

Revol

ucio

nern

i dvi

`ewa

Idustr

iska r

evolu

cija

Sovrem

en vr

ek, sv

etot v

ojuva

Vselenska

era

3500

g.

pr.n

.e.

500

g.n.

e.

Pojava

na Hr

isti

janstv

oto

XVII

vek

...K

amen

ovr

eme

......

......

......

......

......

..

Met

alno

vrem

e

Poj

ava

na ~

ovek

ot,

homo

sap

iens

,go

voro

t i

jazi

cite

Gole

mi p

atuv

awa,

otkr

itij

a, r

evol

ucio

nern

idv

i`ew

a, i

ndus

tris

kare

volu

cija

i p

roiz

vods

tvo,

vojn

i, i

stra

`uv

awe

navs

elen

ata.

......

...

Naj

nov

vek

......

....

XXI

vek

10

1111

Za postanokot na ~ovekot ima pove}e teorii od koidominantni se dve: spored i sporedreligijata nauka-

ta. Spored Hristijanskata religija prviot ~ovek bilsozdaden od gospod-Bog i bil napraven od glina i gospodmu vdahnal du{a. Toj prv ~ovek se vikal Adam. Za daostavi potomstvo od rebroto na Adam, gospod ja sozdal`enata - Eva.

Naukata ja zastapuva teorijata na evolucijata, spo-red koja porazvienite formi na `ivot vodele poteklo odponerazvienite. Spored ovaa nau~na teorija, ~ovekot po-stanal i se razvil od negovite najdale~ni predci pra-lu|e. Tie `iveele pred 2 milioni godini i po svojot iz-gled pove}e li~ele na polumajmuni otkolku na ~ovek.Teloto na ovie pralu|e im bilo obrasnato so vlakna iodele poluispraveno. Glavata i mozokot im bile mali voGospod Bog gi sozdava Adam i Eva

sporedba so dene{niot ~ovek, no sepak pogolemi odkolku kaj majmunite. Nemalerazvien govor i me|usebno se razbirale so: mimiki, krikovi i neodredeni glasovi.^ovekovite pretci `iveele po drvjata i se hranele so plodovi. So promena na kli-mata, rezervite od hrana im bile znatno namaleni i ograni~eni. Gladot go pri-

moral pra~ovekot da sleze od drvjata i da bara hrana vo pobliskata okolina. Za daopstane sobiral razni: plodovi, korewa, pol`avi, insekti i jajca od gnezdata napticite. Vo nedostatok na hrana odel i vo lov na pomali `ivotni. Pri toa koris-tel poostri kamewa ili drvo-stap ne samo za lov tuku i da se brani od divite`ivotni koi bile negovi najgolemi neprijateli. So tekot na vremeto uvidel dekaso ostrite predmeti od drvo, kamen ili koski polesno mo`el da vadi korewa, daubiva `ivotni i da se brani od niv. Vo postojanata borba za opstanok, pra~ovekotse setil na ovie ostri predmeti da stavi stap i da gi zavrze so kora od drvja ili sodel na ko`a od ubienite `ivotni. Taka nastanalo prvoto oru`je - kopjeto. Toa mu

Razvojot na humanoto su{testvo - ~ovekot

12

NASTANOK NA ^OVEKOT

ovozmo`ilo da lovi i pokrupni `ivotni. No, toj uvidel i toa dekapousovr{enite oru`ja go pravat pobednik pred drugite `ivotnivo prirodata. Zatoa postojano gi usovr{uval predmetite za rabo-ta. So rabotata i toj samiot, se menuval. Prednite kraci postepe-no s pove}e se oformuvale preku rabotata i so vreme se pretvo-rile vo race. So toa toj se ispravuva i odi na zadnite kraci na koipostepeno se razvile i stapalata. Razvitokot na edni organi us-lovile kaj pra~ovekot da se razvijat i drugite organi: glavata,mozokot, razumot, govorot i dr. Site ovie se razvile kako posle-dica na rabotata i trudot. Zatoa, glavna uloga vo preobrazbata napra~ovek vo ~ovek ima trudot.

Prvobitnite lu|e - ~ovekovi predci, `iveele vo zaednicinare~eni . Toa bile mali grupi na lu|e. Samo zdru`eni tiemo`ele da opstanat, da obezbedat dovolno hrana ili da se od-branat od divite `ivotni. Ordite bile vo postojano dvi`ewe vopotraga po hrana i se selele od edno mesto na drugo. Tie bilesobira~i na razni plodovi i lovci. Vo po~etokot lovele pomali`ivotni, a podocna so pronao|aweto na kopjeto i na pokrupni`ivotni: eleni, me~ki, divi sviwi, bizoni, mamuti i dr. Lu|eto

è

ordi

Scena od `ivotot na ordata

Lu|eto vo ordite nemale postojani `iveali{ta i naj~esto `iveele na otvorenprostor po {umite i livadite. Vo slu~aj na nevreme se zasolnuvale vo pe{terite.

Otkrivaweto na pridonel za pobrz napredok na~ovekot. Ognot na lu|eto im go dala prirodata koga po grmote-vici i gromovi nastanuvale po`ari. Najprvo lu|eto se pla{eleod nego, no so tekot na vremeto zapo~nale da go polzuvaat. Slu-~ajno ispe~enoto meso im bilo polesno za jadewe otkolku `i-voto. So ognot tie se toplele, se branele od divite `ivotni i giosvetluvale svoite `iveali{ta - pe{terite. So tekot na vremetonau~ile i sami da go dobivaat so udirawe kamen od kamen i sotriewe na dve suvi drvja.

ognot

Sekojdnevniaktivnostina prvobitniot~ovek, ognoti podelbatana rabotatavo rodot

Borba za opstanokna predistoriskiot~ovek

13

Активности и методи

Самостојна работа

Од историскиот атлас за одделение разгледај ги сликите за животот на човекот во праисторијата и направи анализа на цртежите исликите

VI +-

.

Прочитај го четивото од историската читанкаТрудот работата го преобразила прачовекотво човек и напиши краток есеј„ ( )

” !

@IVOTOT NA ^OVEKOTVO KAMENO I METALNO VREME

@IVOTOT NA ^OVEKOTVO KAMENO I METALNO VREME

Orudia i zanimaweto na paleolitskiot ~ovek

14

Iminata kameno i metalno vreme se odredeni spored orudi-jata i oru`jata {to gi izrabotuvale prvobitnite lu|e. Za kamenotovreme, tie, glavno bile od kamen. se deli na dvaperioda: (paleolit) i(neolit).

Kamenoto vreme

staro kameno vreme novo kameno vreme

Vo lu|eto izrabotuvale grubi oru-dija od kamen: klinovi, no`evi, {ilki, pili i dr. a od oru`jetovrvovi na kopja i streli. Ovie orudija i oru`ja bile primitivni ,no go pottiknuvale ~ovekot da raboti i da misli.

Vo ~ovekot go obrabotuva kamenot imu dava nova forma i izgled: gi ostrel, dup~el, maznel i gi napra-vil alatkite so koi se slu`el mnogu pousovr{eno. Vo ova vreme ~o-vekot go prona{ol lakot i strelatao niv mo`el da obezbedi po-ve}e hrana. Zatoa, mladite `ivotni koi gi fa}al za vreme na lovotpove}e ne gi ubival tuku gi pripitomuval i gi ~uval kako rezerviza hrana. So tekot na vremeto sfatil deka od tie `ivotni }e imapogolema korist ako gi odgleduva. Toa bilo presudno postepeno dago napu{ta lovot i da se zanimava so sto~arstvo. Vo ova vreme,isto taka, se pojavuva i prvoto poljodelstvo. Najgolema zasluga zatoa imale `enite. Tie zabele`ile deka na mestoto kade {to pa-|ale semkite od plodovite so koi se hranele niknuvale rastenijaso isto takov plod. Toa im dalo hrabrost da gi seat na pogolemi po-vr{ini, a vo nivnata rabota se vklu~ile i ma`ite i tie po~naleda se bavat so poljodelstvo. Vo po~etokot na podocne`niot periodna novoto kameno vreme (eneolit) se pojavuva grn~arstvoto - pra-vewe na posudi od glina. Prviot metal koj go otkrivaat prvo-bitnite lu|e e bakarot. Do negovo otkrivawe do{le sosema slu~aj-no, baraj}i pogodni kamewa. Toga{ ~ovekot nai{ol na neobi~enkamen koj se razlikuval od drugite po bojata i cvrstinata. Toa bil~ist priroden bakar koj bil mek i lesno vitliv i kr{liv. Golem

staroto kameno vreme

novoto kameno vreme

uspeh postignale koga uvidele deka bakarniot kamen pokraj ognotgi menuva svojstvata i postanuva mek i elasti~en. Taka lu|eto za-po~nale da go topat i od nego da pravat orudija. Slednoto novootkritie na lu|eto vo ova vreme e pronao|aweto na . Neaja dobile koga na bakarot mu dodale kalaj. Vo potraga po bakarotlu|eto kopale podzemni hodnici so otkrile i drugi rudi. Me|u nivnajgolemo zna~ewe imalo . Otkrivaweto na metalitezna~elo golem napredok na ~ovekot so {to zapo~nuva periodot na

bronzata

`elezoto

Orudija koi gi upotrebuval ~ovekot

Sad od peridot neolit

Kontinentalnaneolitskanaselba

Izoliranakrajmorskailikrajezerskaneolitskanaselba

Krajre~naneolitskanaselbaza{titenaso bedemi

metalnoto vreme i pojavata na zanaet~ist-voto. Metalnoto vreme se deli na bakarno,bronzeno i `elezno.

Zadr`uvaweto na lu|eto podolgo vre-me na edno isto mesto gi nateralo da pravat`iveali{ta i naselbi. Na toa gi obvrzuva-lo: poljodelstvoto, sto~arstvoto i ribolo-

vot. Prvite `iveali{ta bile zemjankite, a pokraj rekite i ezera-ta podigale i nakolni `iveali{ta od sigurnosni pri~ini.

Primitivnite sredstva za rabota vo novoto ka-meno vreme ne im ovozmo`uvalo na lu|eto da `iveatoddelno. Tie bile prinuduvani da rabotat zaedno za

da mo`at da opstanat. Zdru`uvaweto vo lovot i za obrabotka nazemjata bilo pri~ina za sozdavawe na nova zaednica - , kojabila pocvrsta zaednica i na povisok stepen od ordata. Vo rodotsite lu|e bile krvno povrzani - i ne postoela privatnasopstvenost. Zemjata, alatite za rabota, stokata i nivite mu pri-pa|ale na celiot rod i sekoj rabotel za nivno sozdavawe. Na ~elona sekoj rod stoel stare{ina koj bil najhrabar i najiskusen. Pove-

rod

rodnini

}e srodni rodovi so~inuvale , a pove}ebratstva zdru`eni me|u sebe so~inuvale na~ie ~elo bil plemenski stare{ina.

Sredstvata za proizvodstvo bile pri~ina zaraspa|aweto na rodovskata zaednica. So primena na

bratstvo

pleme

`elezniot plug, motika, srp, kosa, sekira i dr. sekoj ~ovek vo rodotili plemeto mo`el da proizvede dovolno hrana za sebe i svoetosemejstvo. Toj bil sposoben da proizvede i pove}e od kolku {to mutreba. Vo takvi uslovi zemjata koja (bila zaedni~ka sopstvenost imu pripa|ala na rodot ili plemeto) zapo~ala da se deli. Osvenzemjata tie go delele i dobitokot i `ivinata (ovci, kravi, goveda

i dr. Taka, nastanala privatnata sopstvenost {todovelo do pojavata i sozdavaweto na dr`avata.

15

Znaj pove}e...

Vo na{ata zemja predmeti od metalnoto vreme se pronajdeni vo Trebeni{te -Ohridsko i Bakarno Gumno - Prilepsko.

Nakolni `iveali{ta vo na{ata zemja bile pronajdeni na Prespansko Ezero iOhridsko Ezero I na Butkovsko Ezero vo Egejska Makedonija.

@ivotot na lu|eto vo krajbre`nite naselbi

Naselba na bratstvoto

Neolitskogrn~arstvo

16

Работни активности

Самостојни активности

Прочитај ги во историската читанка четивото Од камен до железои опиши го процесот со краток есеј

„ ”!

Во сорабокта на Вашиот наставник по историја и наставникот по ликовно

воспитување нацртајте ги околните живеалишта.

Со вашиот наставник посетете го архиолошкиот музеј и од него донесете

слики или проспекти за животот на човекот во каменото и металното вре

ме и збогатувјате го историскиот албум.

-

Pe{terataALTAMIRA-[panija

17

VERUVAWETO NA ^OVEKOTVO NAJSTARITE ZAEDNICIVERUVAWETO NA ^OVEKOT

VO NAJSTARITE ZAEDNICI

- Zo{to se pojavilo veruvaweto kaj lu|eto?- Vo {to veruva va{ata familija?

Veruvawe vonadprirodnisili

Praistoriskiot ~ovek kako del od prirodata po-stojano se sre}aval so pojavite kao {to se: vrne`ite, vet-rovite, grmotevicite, zemjotresite, poplavite, vulkani-

te, i dr. Site ovie pojavi i procesi kaj nego predizvikuvale strav bidej}i ne znaelda gi objasni. Toj se pla{el od se ona {to ne mu bilo poznato ili blisko. Od toj

Veruvawe ikultura kajstarite lovci

strav se pojavilo veruvaweto vopostoeweto natprirodni sili iduhovi. Praistoriskite lu|e ver-uvale deka celata priroda {to giopkru`uva e ispolneta so dobriili lo{i duhovi. Si zamisluvaledeka duhovite se nao|aat naseka-de: vo rastenijata, pticite, `i-votnite, rekite, poliwata pla-ninite itn. Tie veruvale deka du-hovite na umrenite lu|e prodol-`uvaat da `iveat i posle smrtta.

Zatoa, vo grobovite im stavale razni predmeti: oru`je~ekani, sekiri, hrana i dr.,mislej}i deka }e im bidat korisni vo zadgrobniot `ivot. Praistoriskiot ~ovekveruval deka du{ite na umrenite se pretvaraat vo `ivotni. Takvoto `ivotno gosmetale za svoe bo`estvo i go vikale , {to zna~elo "nivni rod" ili "nivenpredok". Na duhovite i totemite im prinesuvale `rtvi i se molele pred niv.

totem

Praistoriskite lovci svoeto oru`je go ukrasuvaleso razni crte`i. Toa go pravele i na predmetite za sekoj-dnevna upotreba osobeno na sadovite od glina. Na niv

crtale razni figuri vo razni boi, kako i crte`i na `ivotni so koise hranele. Taka vo pe{terite se pronajdeni crte`i na bizon, slon,mamut, elen, kow i dr. Ovie crte`i i denes oplemenuvaat so svojataavtenti~nost i originalnost. Tie veruvale deka preku crte`ite naovie `ivotni lovecot steknuva mo} nad niv. taka na pr., pogodeniotbizon ili kow so kopje zna~elo deka tie i vistinski }e bidat po-godeni.

Starite lovci bile opsednati so snagata, brzinata i itrinatana `ivotnite, pa ~esto pati gi zemale nivnite imiwa. So toa veru-vale deka toa ime i se drugo im pomaga vo `ivotot.

18

Активности на часот:

Veruvawe ikultura naprvitepoljodelcii sto~ari

Veruvawata na praistoriskite lu|e ne ostanaleisti. So promena na dejnosta se menuvale i nivnite veru-vawa. Taka, so preminot od lovci vo zemjodelci tie po~-nale da veruvaat vo bo`icata na plodnosta. Potoa, voSonceto, Zemjata, Mese~inata i drugite nebesni tela. Vo

isto vreme, pak, sto~arskite plemiwa veruvale vo doma{nite `ivotni. Najstaritepoljodelci veruvale i vo rekite, su{ite, vrne`ite i poplavite. Od ovie prirodnifaktori im zavisel rastot na posevite, a so toa i nivniot opstanok (bogata`etvaili glad). Neznaej}i da gi objasnat ovie pojavi toe veruvale vo dobri i lo{iduhovi. Vo dobrite duhovi gi vbrojuvale: Sonceto, do`dot, Zemjata i rekite, a volo{i: su{ite, poplavite i vetrovite.

I najstarite poljodelci i sto~ari ja razvivale svojata kultura. Na sitegrn~arski sadovi crtale razni figuri od nivniot sekojdneven `ivot, i gi ukras-uvale vo razni boi. Crte`i pravele i na glineni plo~ki, drvja i dr.

Mnogu podocna veruvale vo razni bogovi i bo`ici: Bog na ognot, Bog naSonceto, Bog na grmotevicite, Bo`ica na Zemjata, i dr. Niv gi zamisluvale kakobesmrtni i so ~ove~ki lik. Na bogovite poljodelcite, sto~arite i lovcite impodnesuvale `rtvi - `ivotni za uspeh vo lovot, dobra `etva i dobar priplod. vre-meto koga lu|eto veruvale vo razni bogovi e period na mnogubo`stvo.

Na slikive se prestaveni lovot (1 i 2)prestava za duhot ili bogot (3), iskles-ano drvo za pove}e bogovi (4), pe{terskaslika od Avstralija posvetena na semej-stvoto i doma{nite bogovi (5), Famozna-ta gradba Stounhenx, isto taka, posvetenana bogovite na yvezdite (6) i selo od neo-litot kade se vr{ele site zemjodelski,sto~arski i zanaet~iski raboti vo ple-menskata zaednica (7).

1

2

3

4

5

6 7

19

Работни активностиНа часот по ликовно или техничко образование изработете макета од хартија илилим за животот на човекот во најстаритезаедници

-

.

BALKANOT I MAKEDONIJAVO PRAISTORIJATA

BALKANOT I MAKEDONIJAVO PRAISTORIJATA

Balkanskiot Poluostrov le`i vo ju`niot delna Evropa. Ovoj poluostrov ima povolna geografskapolo`ba, bidej}i od tri strani e ograni~en so mori-wa koi go oddeluvaat od Aziskiot i Afrikanskiot

Lepenski Vir - Totem

Krapinski ~ovek

Obelisk MILISIN 5000 god. pr.n.e.Ko`uf Planina

Od Egejskiot delna Makedonija

kontinent. Osven toa, toj pretstavuva priroden "most" koj japovrzuva Sredna Evropa so zemjite od Bliskiot i SredniotIstok. Bidej}i bil lesno komunikativen preku nego minu-vale razni plemiwa a mnogu od niv i trajno se naselile naovoj prostor privle~eni od {umite bogati so dive~, rekiteso riba, kotlinite so plodni po~vi i blagoprijatna klima.

Makedonija kako geografska oblast i del od Balkanot so dolinite na rekite:Vardar, Bistrica, Mesta, Struma, so ezerata i so izlezot na Egejskoto More bilau{te poprivle~na za naseluvawe vo praistorijata.

Kako ostatok od tie stari narodi koi `iveele vo praistorijata na Balkanotima pove}e arheolo{ki nao|ali{ta. Vo pe{terite kaj Krapina - Hrvatska, se pro-najdeni oru`je i orudija: dup~alki, {ilci, no`evi od kamen, drvo i koski koi bileizraboteni mnogu primitivno. Toa e dokaz deka krapinskiot ~ovek ne znael da godelka kamenot i `iveel vo najstaro kameno vreme. Poznati nao|ali{ta od tojnajstar period se: i vo Albanija, vo oblastite Epir i Tesalija voGrcija, vo Crna Gora i vo predelot Rodopi vo Bugarija. Vo Makedonija, nao|ali{taod staroto kameno vreme se pronajdeni vo pe{terata ,potoa na Osogovskite Planini, Bitolsko i vo Egejskiot del na Makedonija.

Gajtan Hara

Makarovec - Vele{ko

Od novoto kameno vreme najpoz-nati nao|ali{ta na Balkanot se:

vo blizinata Dolni Mi-lanovac vo \erdapskata Klisura (Sr-bija i Crna Gora), potoa kajSaraevo, kaj Pan~evo, i

vo Slovenija. Vo Makedo-nija otkrieni se nao|ali{ta vo: Amza-begovo - Sveti Nikole, Maxari - Skop-je, Tarinci - [tipsko (pronajdeni sekameni sekiri), a vo Porodin i Vr{-nik - Bitola pronajdeni se zemjanki.Od novoto kameno vreme vo na{atazemja pronajdeni se i nakolni `ivea-li{ta vo Prespa (s. Nakolec) i kajStruga na Crn Drim.

Le-

penski Vir

Butmir

Star~evo

Postojna

20

Vin~a - Totem

Nakolni `iveali{taOhrid

Od metalnoto vreme najpoznati nao|ali{ta na Balkanot se: kajBelgrad, kaj Vukovar i vo blizina na Saraevo. Vo Make-donija, najpoznati arheolo{ki lokaliteti se: kaj Ohrid (ovde sepronajdeni zlatni obetki, narakvici, zlatni maski, zlatni sandali, bronzen{lem i dr.), potoa: Skupi - Skopsko, Bakarno Gumno - Prilepsko i Kaj Demir Ka-pija.

Vin~a

Vu~edol Glasinac

Trebeni{te

Слични предмети се најдени и кај Говрлево Скопско и Виничко Ка

ле Виница Многу значајно откритие заМакедонија е Кокино Куманово

каде е откриена најстарата опсерваторија за посматрање на Сонцето

месечината и ѕвездите

– -

– . –

,

.

Adam odGovrlevo

Golematamajka

ArtefaktiKokino

^amecneolit

Ohridsko

KOKINO

Направи посета

Со вашиот наставник по историја посетете го

Кокино-Куманово и дознајте како луѓето во

минатото вршеле посматрање небото.

Сликајте го Кокино и збогатувајте го албумот

по историја.

Направи посета

21

NAJSTARITE CIVILIZACII

Najstarite civilizacii vo istorijata na ~ove{ voto nastanale vo zemjitena Dale~niot, Sredniot i Bliskiot Istok. Tie se razvile pokraj golemite reki

t

kade {to postoele najpogodni uslovi za `ivot. Tie civilizacii se: Egipetskata(vo dolinata na rekata Nil), Mesopotamskata (vo dolinite na rekite Tigar iEufrat), Indiskata (vo dolinata na rekata Ind) i Kineskata (vo dolinite narekite Hoangho i Jangcekjang).

Vo dolinite na site ovie reki povolnite prirodni uslovi go ubrzalesozdavaweto na dr`avite. Tie uslovi bile: plodnata po~va, toplata klima i izo-bilstvoto od voda za navodnuvawe. Site ovie faktori pozitivno vlijaele zarazvojot na zemjodelstvoto i ovozmo`uvale dve do tri `etvi vo godinata.

Kineskacivilizacija

Najgolem grade`en proektnekoga{ prezemen vo svetot- Kineski yid

Kineskata civilizacija i dr`ava e najstara nasta-nala pred okolu 2300 god. pr.n.e. vo dolniot i sredniot tekna rekite Hoangho (@olta Reka) i Jangcekjang (Sina Reka). Idvete reki vo tekot na godinata se uizlivale od svoitekorita i ostavele plodni nanosi - tiwa. Zatoa, nivnitedolini se mnogu plodni. Toa gi privleklo o da se naselat naovoj prostor i da osnovaat dr`ava. Starata kineska dr`avabila izolirana i ograni~ena od ostanatiot svet so pri-rodna ramka. Na sever od nea se nao|a polupustinsko i pus-tinsko zemji{te. Na zapad visoki planini i pustini, na jugvisoki {umi a na istok Tihiot Okean.

Naselenieto vo Kina prete`no se zanimavalo sozemjodelstvo. Tie odgleduvale najmnogu: oriz, proso i p~e-nica, a od doma{nite `ivotni: ovci i goveda. Pokraj niv

Indiskacivilizacija

odgleduvale i svilena buba. Kinezite se prv narod koj ja otkril tajnata na svi-lata. Naselenieto vodelo postojana borba za odbrana od poplavi. Zatoa, ~estopravele brani i nasipi, kako i kanali za navodnuvawe. Osven toa tie prvi ja ot-krile hartijata, kompasot, barutot, porcelanot i dr.

Stara Indija nastanal okolu 2100 god. pr.n.e. vo doli-nata na rekata Ind. Vo gorniot tek ovaa reka ima sliv od petreki - petore~ie. Spored niv i nizinata go dobila imetoPenxap. Poradi nanosite od pesok i tiwa pri izlevawetood svoeto korito, Ind sozdal mnogu plodna po~va. Zatoa inegovata dolina e plodna. Klimata vo Stara Indija e topla,blaga i prijatna za `iveewe. Silno vlijanie vrz nea vr{atmonsunskite vetrovi. Spored prirodnite uslovi Stara In-

Agra - srceto i du{ata naIndiskata civilizacija

22

dija pretstavuva izolirana prirodna celina. Na sever eograni~ena so Himalaite bogati so {uma i pasi{ta, nazapad so Afganistanskite Planini, na istok so pustinataTar, i na jug so Arabiskoto More. Prirodata bogato gonadarila ovoj prostor i toa so {umi, pasi{ta, plodnozemji{te, topla klima i polnovodni reki. Naselenieto voStara Indija se zanimavalo glavno so zemjodelstvo. Tieodgleduvale: ja~men, oriz, pamuk i dr. Ovie kulturi zavisatmnogu od monsunskite vetrovi koi nosat vrne`i. Ako tiepristignat na vreme rodot e bogat, a ako dojdat predvreme,no ako dojdat pokasno nastanuvaat su{i. Toga{, zemjata

Arheolo{ki pronajdoci vo Indija

puka, posevite ovenuvaat i nastapuva glad. Za da gi odbegnat poplavite i su{iteStarite Indijci gradele nasipi, brani i kanali za navodnuvawe.

Starite Indijci ja razvile pismenosta, kulturata, multikonfesionalnosta,literaturata (epot Ramajana) i grade`ni{tvoto (Taxmahal).

Mesopotamskacivilizacija

Eufrat

Tigar

Teritorija koja ja pokrivalaMesopotamskata civilizacija

Mesopotamija e prostrana nizina smestena po doli-nite na rekite Tigar i Eufrat. Vo priroden pogled taa eizolirana celina, bidej}i od sever i od istok e ograni~enaso visoki planini, a od zapad so pustini. Samo od jug taa eotvorena kon Persiskiot Zaliv. Mesopotamija ima toplaklima skoro vo tekot na celata godina.

Plodnite po~vi vo slivot na rekite i toplata klimago privlekle vnimanieto na razni plemiwa. Tuka gi osnova-le i najstarite dr`avi na svetot. Najstari doselenici voMesopotamija bile Sumerite. Tie `iveele vo dolniot tekna rekite Tigar i Eufrat i se zanimavale so zemjodelstvo.Vo tekot na proletta i letoto rekite se izlevale od kori-tata i gi poplavuvale posevite. Za da se za{titat od nivSumerite gradele nasipi, brani, kanali i ve{ta~ki ezeraza navodnuvawe. So navodnuvawe tie dobivale do dve `etvigodi{no. Ovie prirodni uslovi ovozmo`ile gradovite da

se obogatat i da postanat dr`avi. Od dr`avite vo Mesopotamija napoznatibile: Asirija i Vavilon. Tie imale najdobra organizacija i mo}ni vladetelikoi gradele utvrdeni gradovi, hramovi, dvorci i dr. Vo nivno vreme golemnapredok postignale zanaet~istvoto, trgovijata, umetnosta i kulturata.

Op{testvenoto ureduvawe na dr`avite od re~-nite civilizacii bilo robovladetelsko. Na ~elo nadr`avata stoel vladetel koj imal neograni~enavlast i bil apsoluten gospodar. Toj raspolagal sogolemi posedi i imoti na koi rabotele robovi. Osvenrobovi postoele i slobodni selani. Tie

23

postoele i slobodni selani. Tie na vladetelot mu pla}ale danok, a koga }ezapadnele vo dolgovi bile prodavani kako robovi. Pokraj niv postoelezanaet~ii i trgovci koi, isto taka, mu bile pot~ineti na vladetelot i pla}aledanoci. Postoelo i visoko sve{tenstvo ~ii hramovi raspolagale so golemiimoti.

Tablet od Vavilonskatabiblioteka

Dvete najgolemigradbi vo

MesapotamijaVavilonskatabo`ja kula i

Semiramidinatagradinata

Kineskacivilizacija

Mesopotamskacivilizacija

Gr~kacivilizacija

Civilizacijana Maite

Egipetskacivilizacija

Indiskacivilizacija

CivilizacacijaTai (Tajland)

24

Самостојни активности

Од историскиот атлас и од учебникот разгледајги картите и сликите на речните цивилизации изаклучи што е заедничко кај сите нив?

Civilizaciskoto kulturnonasledstvo na Egipet

25

STARATA EGIPETSKADR@AVA

STARATA EGIPETSKADR@AVA

Prirodniuslovi

Starata Egipetska civilizacija se sozdala vodolinata na rekata Nil. Vo priroden pogled StariotEgipet pretstavuva izolirana prirodna celina. Od tri

Активности на часот:- Zo{to Egipetskata civilizacija nastanala vodolinata na rekata Nil, a ne vo pustinite?

strani e ograni~en so pustini. Na istok e Arabiskata, na zapad Libiskata o na jugNubiskata Pustina. Samo severnata strana e otvorena. Nea ja zapliskuvaat voditena Sredozemnoto More. Nizina i obrabotlivo zemji{te ima samo vo eden tesenpojas pokraj rekata Nil. Sekoja godina Nil se izleva od svoeto korito i gopoplavuva okolnoto zemji{te. So povlekuvawe na vodata vrz po~vata ostanuvatiwa. Taa e mnogu plodorodna i pretstavuva prirodno |ubrivo. Zatoa Nil e naEgipet. Bez nego Egipet bi bil odamna pustina.

dar

Irigacioni sistemi Nil ~esto se izlival i gi poplavuvalposevite. Za da se odbranat od nadojdenite vo-di starite Egip}ani gradele brani i nasipi.Me|utoa po poplavite nastanuval period nadolgotrajna su{a, toga{ zemjata pukala, a pose-vite se su{ele. Za da gi so~uvaat posevite,Egip}anite gradele kanali za navodnuvawe ive{ta~ki akumulacii. Eden ~ovek ne mo`el toada go izgradi. Zatoa, tie se zdru`uvale i zaed-ni~ko rabotele na oddr`uvaweto na sistemiteza navodnuvawe. Samo taka mo`ele da opstanatvo borbata so poplavite i su{ite, i na toj na~intie obezbeduvale dve do tri `etvi vo godinata.Na irigacionite sistemi najmnogu rabotele ro-bovite i slobodnite selani.

Dolinata na Nil bila naselena u{te vokamenoto vreme. Najstarite doselenici pris-tignale vo pettiot milenium pred n.e. Toa bilepleminata od pustinskite predeli. Tie vo po~e-tokot `iveele vo rodovi i se zanimavale so zem-jodelstvo. Odgleduvale ja~men, p~enica, ovo{je

Irigacionen sistem

Darot na Egipet - Nil,trgovski brod

i zelen~uk, a od doma{nite `ivotni goveda i ovci. Najgolem del od naselenieto voEgipet go so~inuvale selanite. Tie bile slobodni lu|e no siroma{ni. Na dr`ava-ta i pla}ale danok. Osven toa odele vo vojni i rabotele na nasipite i kanalite zanavodnuvawe.

26

Vo Egipet imalo mnogu robovi. Tie bile zarobe-nici od vojnite. Za najmala neposlu{nost bile surovokaznuvani.

Od `ivotot na Nil

TrgovijaVo starata Egipetska dr`ava imalo zanaet~istvo i

trgovci. Tie `iveele podobro vo sporedba so selanite i

Grn~arskizanaet

robovite. Zanaet~istvoto bilo nadaleku poznato i toa:kova~kiot, tkaja~kiot, grn~arskiot, yidarskiot, zlatar-skiot i dr. Zanaet~iite izrabotuvale razni predmeti odbakar i bronza, potoa, skapoceni tkaenini, sadovi od gli-na, zlaten nakit i dr. Tie proizveduvale: staklo, mirisi,a gradele korabi i brodovi.

Op{testvenoureduvawe

Op{testvenoto ureduvawe bilo robovladetel-sko. Na ~elo na dr`avata go vikale . Roj imalfaraon

koi rabotele iljadnici lu|e. Vo Egipet ima-lo i mnogu robovi i zavisni i nezavisni se-lani, no tie nemale nikakva vlast a od zemjaimale mnogu malku i ne mo`ele da se pre-hranat.

Vo Egipet rodovite i plemiwata ranose obedinile vo selski op{tini. Pove}etoobedineti op{tini so~inuvale NOMA (oko-lija). Takvi nomi imalo pove}e. Sekoja od niv

Isto taka, ovaa civilizacija ja razvila i trgovijata: trguvale somnogu zemji, izvezuvale zanaet~iski proizvodi, `ito i papirus (rastenieod koe pravele hartija), a uvezuvale drvo i metali. Trgovijata se odvi-vala so karvni i so brodovi po Nil i Sredozamnoto More a preku Asuan iso drugite zamji od toga{ poznatite civilizacii.

neograni~ena vlast. Faraonot bil: vrhoven sudija, vrhoven komandant ivrhoven sve{tenik. Nemu mu pomagale sve{tenicite. Tie propovedaledeka faraonot e besmrten i e sin na bogot na Sonceto - Amon - Ra. Kakoreciprocitet na toa faraonot bogato gi nagraduval. Svojata vlast fara-onot ja sproveduval preku mnogubrojnite ~inovnici i zapovednicite navojskata. Za sebe gradel rasko{ni dvorci, no i grobnici - napiramidi

pretstavuvala dr`ava na ~elo so stare{ina. Nomite me|u sebe postojanovojuvale. Od tie vojuvawa nastanale dve golemi dr`avi: Goren i Dolen Egipet.Vo tretiot milenium pred n.e. vladetelot Menes gi obedinil vo edna dr`ava.

Ra Oziris Izis Amon

7 ~asotpretpladne Egipetski

son~ev (peso~en)~asovnik

27

Прошири го знаењетоОд историската читанка прочитај го четивото

и напиши краток есеј.

Градење на Кеопсо-

вата пирамида

KULTURATA I VERUVAWATANA NARODITE NA STARIOT ISTOK

KULTURATA I VERUVAWATANA NARODITE NA STARIOT ISTOK

Ïèñìî Golem napredok narodite od stariot istok pos-tignale so pronao|aweto na pismoto. Prvoto pismo kaj

ovie narodi bilo . Kaj ova pismo nemalo bukvi tuku mali crte`i. Akosakale da go napi{at zborot "elen" tie crtale elen. Ako pak, sakale da napi{at"{uma bogata so eleni" tie crtale {uma i eleni.

Starite Egip}ani za sekoj zbor pravele crte`. Najstaroto nivno pismo sevikalo . Imeto go dobilo po toa {to znacite {to gipi{uvale gi narekle hieroglifi. Tie pi{uvale na papirus ili na kamen.

Vo Mesopotamija pi{uvale na glineni plo~ki so vtisnuvawe na znaci soostar predmet. Znacite imale forma na klinovi i ottamu ova pismo e nare~eno

.

Vo Stara Kina i Indija slikovitoto pismo se pojavilo vo vtoriot mileniumpred novata era. Starite kinezi pi{uvale na koski, potoa na {ti~ki od bambus, nasvila i na hartija. Kinezit se prvi koi ja otkrile hartijata. Vo Indija pak, bilesozdadeni so 51 znak i . Od niv gi prezele Arabjanite i po nivtie denes se vikaat arapski cifri.

Od starite narodi najsovr{eno i najprakti~no pismo sozdale eni~anite.Tie za sekoj glas imale po edna bukva. Toa pismo se vika ilipismo. Ova pismo ponatamu pretstavuvalo osnova za sozdavawe na pismata na sitedrugi narodi.

slikovito

hieroglifsko pismo

klinasto

azbukata cifrite

glasovno fonetsko

Ф

Umetnost igrade`ni{tvo

Starite narodi bile dobri umetnici, skulptori,slikari itn. Tie pravele dela na koi i denes im se voshi-

tuvame. Vo Egipet toa se sfingite, koi se praveni od kamen so lik na faraonite iso telo na lav. Vo Mesopotamija hramovite bile ukrasuvani so mozaici vo razniboi. Vo Indija pak, gi ukrasuvale so statui na bogot Buda, a pak vo Kina slikale naglina i na svileni tkaenini.

Starite narodi golem napredok postignale vo grade`ni{tvoto. Osvenirigacionite sistemi, tie gradele utvrdeni gradoci, hramovi, dvorci i dr. Nekoiod tie gradbi se nare~eni svetski ~uda: piramidite vo Egipet, Golemiot kineskiyid, Semiramidinite gradini vo Vavilon, Kolos na Rodos, Svetilnikot kajAleksandrija i dr.

Kulturanaukai

So pojavata na pismoto se pojavila i prvata kni-`evnost i literaturno tvore{tvo. Vo toj period bile soz-

dadeni bajki, raskazi, pesni, legendi basni epovi i dr. Poznati epski dela odstarite isto~ni narodi se: kaj Asircite "Gilgame{", i kaj Indijcite "Ramajana" i"Mahabharata".

Slikovito pismo

Hieroglifsko pismo

Karvan pokrajsfinga a vopozadinata, piramida

Sumersko pismo

Kineskopismo

28

Самостојни активности

Потсети се што си научил

Starite isto~ni narodi gi dale za~etocite na prvite nauki vo svetot.Poznavaweto na naukite (obrazovanieto) se steknuvalo vo hramovite. Me|unaukite posebno mesto zazemale: matematikata i geometrijata. Prvite cifripoteknuvaat od Indija, Egip}anite gi znaele ~etirite matemati~ki operacii,Mesopotamcite go sostavile prviot kalendar i toj pretstavuva osnova za dene{-nite kalendari. Spored nego godinata imala 365 dena i bila podelena na 12meseci, krugot go podelile na 360 stepeni a ~asot na 60 minuti.

Od drugite nauki se razvile: geografijata, astronomijata, medicinata i dr.

- Napravi od plastelin ili glina sfinga.

- ako se vikalo prvoto pismo kaj stariteisto~ni narodi?-Koi gradbi od Stariot Istok se poznatikako svetski ~uda?

К

Kalendarot na Asircite

Medicinata vi Kina Rabotilnica za papirus vo Egipet

Sceni od dvata indiski epa(1) Mahabharata i (2) Ramajana

1

2

11 glava od epotna SumeriteGilgame{ na tablet

29

Veruvawa Starite narodi veruvale vo mnogu bogovi.Taka Egip}anite veruvale vo bogot na Sonceto (Amon Ra),

Mese~inata, Zemjata, rekata Nil i dr. Spored niv postoele dve glavni bo`estva:"Dobro" i "Lo{o", "Svetlina" i "Mrak", "Do`dot" i "Su{ata".

Starite narodi veruvale vo zadgroben `ivot. Egip}anite smetala deka posmrtta du{ata na ~ovekot prodol`uva da `ivee s dodeka ne se raspadne teloto.Zatoa nastojuvale teloto na umreniot {to podolgo da go odr`at od raspa|awe. Zataa cel tie vr{ele balsamirawe na negovoto telo. Bogatite lu|e gradele golemigrobnici. Vo niv stavale hrana i razni predmeti za koi smetale deka }e mu trebana pokojnikot vo zadgrobniot `ivot. Najrasko{ni i najskapi grobnici pravelefaraonite. Izgradbata na edna grobnica (piramida) traele i po nekolku decenii.

è

Amon Ra- Bog na Sonceto

Kinezite veruvale vo bogot [ang Ti (najvisok bog), avo Mesopotamija vrhoven bog bil bogot na Sonceto. Vo Indijanajmnogu se veruvalo vo bogot Brama, a vo vek pred n. e. nas-tanala religijata spored osnova~ot

V

Budizam - Buda.

Indiskiotreligiskibog Buda

Hramovi isve{tenici

Bogoslu`bata kaj site isto~ni na-rodi se vr{ela vo hramovi. Mnogu od nivbile me|u najubavite gradbi vo toga{ni-

ot svet. Vnatre{nosta na hramovite bila bogato ukrasena sosliki i reljefni figuri. Na niv naj~esto se prika`uva `i-votot na faraonot, negovite pobedi kako i osvojuvawata naoddelni zemji. Vo hramovite imalo i mnogu statui so likotna faraonot i bogovite. Tie bile prika`uvani vo nadpri-rodna golemina. Naj~esto hramovite bile posveteni vo ~estna najzna~ajniot bog. So svojata ubavina i rasko{ posebno seistaknuvale hramovite vo Egipet i Mesopotamija.

Vo hramovite verskite odredi i slu`ba ja vr{ele sve-{tenici. Tie ja soop{tuvale voljata na bogovite. Naj~esto

Kineskiotbog [ang Ti

propovedale deka voljata na vladetelite e volja na bogovite. Vladetelite giveli~ele i gi prika`uvale kako sinovi na bogovite. Narodot, pak, go u~ele namir, pokornost i poslu{nost kon vladetelot. Za vozvrat vladetelite bogatogi nagraduvale sve{tenicite i hramovite so darovi, zemjodelski alati i sorabotna snaga na imotite. Religijata i sve{tenicite kaj site isto~ni narodina re~nite civilizacii bila vo slu`ba na vladea~kata klasa.

30

Indiski hramot na bogot na sonceto

Hramot na bogot na sonceto Amon Ra vo Egipet

Hram vo Vabilon - rekonstrukcija Kineski budisti~ki hramo

Hramot Hat{epsut

31

Проектна задачаИзработи проекти, планови и портфолија за

Египет, Месопотамија, Индија или Кина, по

сопствен избор.

Prirodniuslovi i

naselenie

Helada go zazemala naju`niot del od BalkanskiotPoluostrov. Vo priroden pogled taa e planinska, ostrov-ska i poluostrovska zemja od tri strani opkolena so mo-riwa.

Polisi Starite Heleni ne sozdale golemi dr`avi kakodrugite narodi na Stariot Istok. Pri~ina za taa bila ne-

H E L A D A

Najstarite `iteli na Helada bile Pelazgite, Korijcite i Lelegite. Tie naostrovot Krit od 2600 do 1400 god. pred n.e. razvile edna od najgolemite kulturina stariot vek so centar vo gradot Knosos. Taa kultura osven se vikala i

spored nivniot legendaren kral Minos. @itelite na Krit bilepoznati po razvieno grade`ni{tvo i ovo{tarstvo (odgleduvale maslinki, porto-kali, smokvi, vinova loza), potoa kako dobri graditeli na brodovi, smeli more-plovci i ve{ti trgovci. Kri}anite osven ubavo uredenite gradovi so vodovodi ikanalizacija imale i svoe pismo, nare~eno

Vo vtoriot milenium pred n.e. vo Helada se doselile Ahajcite. Okolu 1420godina, pred n.e. Ahajcite go osvoile Peloponez i tamu go osnovale gradot Mikenakoj postanal zna~aen kulturen centar. Ahajcite pokasno go pokorile i Krit i japrifatile kritskata kultura koja pridonela za razvoj na mikenskata kultura. Taase pro{irila niz cela Helada i bila prva razviena kultura na tloto na Evropa.Kon krajot na vtorium milenium pred n.e. vo Helada se doselile:

Tie bile sto~arski plemiwa koi vo potraga po dobri pasi{tavodele borba so Pelazgite i drugite plemiwa. Tie go pokorile

domorodnoto naselenie i od nego ja prifatile povisokata kultura.

kritska

minojska,

linearno A.

Jonci, Dorci i

Eolci. se selele

niz Helada i

povrzanosta na oblastite vo edna celina, bidej}i kotlinite se razdvoeni soplanini. No, zatoa, pak postoele uslovi za sozdavawe na grad - dr`ava. Takvigradovi-dr`avi vo Helada imalo pove}e i se vikale Gr~kite gra-dovi - polisi nikoga{ ne se obedinile vo edna dr`ava. Tie sklu~uvale so-juzi, no istite ne bile od traen karakter. Me|u sebe polisite trguvale sorazna roba. Nea ja prenesuvale so karavani i so brodovi. Me|utoa odnositepome|u polisite bile naj~esto neprijatelski. Doa|alo ~esto do sukobi ivojni. Posilnite gi pot~inuvale poslabite i im ja nametnuvale svojatavlast. No, doa|alo i do prisoedinuvawe na eden kon drug polis. Najpoznatipolisi koi se izdignale vo silni dr`avi bile: Atina i Teba vo SrednaHelada, Sparta i Korint na Peloponez, Milet i Efest vo Mala Azija.

polisi.

Knosos centarna Minojskata kultura

Ostatoci odMinojskatakultura

32

Homerovovreme

Za `ivotot na i nivnite odnosidragoceni podatoci doznavame od epovite Ilijada i

Starite Heleni

So porastot na naselenieto i razvojot na stopan-stvoto edni lu|e vo Helada se zbogatuvale, a drugi osi-

Odiseja. Niv gi napi{al slepiot poet Homer. Vo niv e opeano vremeto od 1200 do800 godina pred n.e. Ovoj vremenski period od 400 godini opean vo Ilijadata iOdisejata se vika Homerovo vreme.

Starite Helini vo Homerovo vreme imale rodovsko ureduvawe. Na ~elo narodot stoel stare{ina nare~en - . Podocna voenite voda~i popobedata vo vojnite zemale za sebe pogolem del od zemjata, robovite i dobitokot.

Vo ova vreme vlasta bila vo racete na narodot koj se vikal. Plemiwata imale ednakvi prava i vladeela demokratija. Najgolemata

vlast mu pripa|ala na narodnoto sobranie - . Vo nego u~estvuvale sitema`i koi bile sposobni da nosat oru`je. Postoel i sovet na stare{ini so koi sesovetuval bazilevsot.

Vo Ilijadata e opi{ana Trojanskata vojna koja se vodele me|u Helenskitesojuzi na ~elo so Sparta i gradot Troja koj se nao|al na bregot na Mala Azija.Vojnata traela deset godini i so itrinata na helenskiot junak Odisej (so drveniotkow) gradot bil osvoen, razru{en i zapalen. Vo Odisejata, pak se raska`uva zavra}aweto na Odisej vo Itaka i na site prepreki {to mu pretstoele: sredba soPolifem, bo`icata Kirka, sirenite, karpite Scila i Haridba i drugo.

BAZILEVS

DEMOS

AGORA

So toa tie s pove}e se zbogatuvale. Taka, so vreme do{lo do podelba nabogati I siromasi I pojava na klasi. Na toj na~in nastanala helenskataaristokratija.

é

Ahiles gr~ki heroj

Helenskakolonizacija

Helenski kolonii

Stara Helada

Fenikija

Odiseeviot brod

33

Текст метода

Работни активности

Од историската читанка прочитај го текстотОдисеј се враќа дома и напиши кратко за

средбата со Полифем и неговата жена Пенелопа

„ ”-

.

Во историскиот атлас пронајди ги полисите Милети Ефест и напиши која држава се наоѓа денес таму.

roma{uvale. Poradi toa mnogu od siroma{nite lu|e bile primorani da se iselu-vaat vo drugi zemji. Pri~ini za kolonizacija ima pove}e. No, kako najzna~ajni segladot, nezadovolstvoto, nemaweto sopstvena zemja, dolgovite i dr. Pravcite nakolonizirawe bile naso~eni kon site ~etiri strani na svetot. Na sever svoikolonii Helinite osnivale pokraj bregovite na Jadranskoto i Crnoto More. Nazapad Jonskoto i Tirenskoto More. Helinski kolonii postoele i na ostrovite Si-cilija, Korzika i Kipar - Kolonizacijata bila najzasilena od do vek p. n.e.VIII V

SPARTA I ATINAOp{testvenoureduvawe voSparta

Kon krajot na vtoriot milenium pred n.e. Dorciteja osvoile oblasta Lakonija i Peloponez. Zate~enoto na-naselenie go pokorile a zemjata ja pretvorile vo zaed-

ni~ka sopstvenost. Vo doli-nata na rekata Evrota, tie osnovale i svoi naselbi.Od niv vo devetiot vek pred n.e. se razvila Sparta. Taa bila - -

koja najmnogu se izdignala na ovoj poluostrov.

Naselenieto vo Sparta se delelo na: i

bile vladea~ka klasa. Celata vlast vo dr`avata bila vonivni race. @iveele vo gradot Sparta koj li~el na golem voen logor. Imaleimawa i stoka, no ne se bavele so zemjodelstvo. Fizi~kata rabota ja smetale zagolem sram. bile starosedelci pretvoreni vo robovi. Tie gi obrabo-tuvale imawata na Spartijatite i bile sopstvenost na dr`avata. So niv sepostapuvalo mnogu surovo i bile kaznuvani za najmal prestap. bilestarosedelci i slobodni lu|e. Ne u~estvuvale vo upravuvawe so dr`avata. Sebavele so zemjodelstvo, zanaet~istvo i trgovija. Na dr`avata i pla}ale raznidanocii.

Sparta bila robovladetelska dr`ava. Vo nea imalo 250 iljadi robovi, asamo 9 iljadi semejstva na robovladeteli. So dr`avata upravuvale dva krala.Pokraj niv postoel i sovet na stare{ini (geruzija). Sovetot go so~inuvale 30lu|e postari od 60 godini. Toj gi donesuval zakonite, objavuval vojni i sklu-~uval mir. Postoelo i narodno sobranie koe go so~inuvale site vozrasni ma`ipostari od 30 godini. Sobranieto gi odobruvalo ili otfrluvalo zakonite.

polis grad dr-

`ava

spartijati, perieki heloti.

Spartijatite

Helotite

Periekite

Od spartanskotosekojdnevie

Spartanski vojnici Vospitanietovo Sparta

Sparta imala najsurovo vospitanie vo istorijatana starite narodi. U{te po ra|aweto na decata niv gipregleduvala posebna komisija. Ako deteto bilo zdravo go

odgleduvale i mu oreduvale eden del od obrabotliva zemja. Ako, pak, bi-lo slabo i bole`livo go frlale vo provalija od planinata Tajget.

[tom decata navr{uvale 7 godini, bile odzemani od roditelitei vospituvani zaedni~ki. Od toga{za nivnoto vospitanie se gri`eladr`avata. Gi u~ele da ~itaat i pi{uvaat, da rakuvaat so oru`je i prak-ti~no da ubivaat robovi. Osven toa, gi naviknuvale na glad i izdr`li-vost. Za taa cel im davale malku hrana i tenka obleka. Spiele na zemja,ve`bale gimnastika i odele vo dolgi mar{evi. Gi u~ele malku da zboru-vaat, a mnogu da ka`uvaat. Po navr{enite 18 godini u~enicite postanu-vale vojnici i `iveele vo kasarni se do 30-tata godina od `ivotot.Vospitanieto vo Sparta bilo surovo i vojni~ko. Samo taka mo`ele da sebranat granicite na dr`avata i da se dr`at robovite vo pokornost.

Scena od obrazovanieto na mladite spartanci34

Dr`avnoureduvawena Atina

Atina se nao|a na poluostrovot Atika. Blizinatana moreto i pogodnite zalivi ovozmo`ile rano da serazvijat trgovijata moreplovstvoto. Prihodite {to sedobivale od niv go ubrzale razvojot na Atina.

Naselenieto vo Atina se delelo na slobodni gra|ani i robovi. Vo slobod-nite gra|ani spa|ale evpatridite i demosot. Evpatridite bile najbogatite lu|e -sopstvenici na zemji{teto i drugi imoti. Demosot go so~inuvale selanite, za-naet~iite i trgovcite. Tie bile slobodni, no nemale pravo da odlu~uvat. Vonajlo{a polo`ba bile robovite. Tie bile sporeduvani so alatite za rabota. Atinabila robovladetelska dr`ava. Na nejzino ~elo stoel . Pokraj nego postoelsovet i . Vo sedmiot vek pred n.e. kralskata vlastbila otfrlena. Toga{ Atina stanala aristokratska robovladetelska republika na~elo so sovet od 9 upraviteli.

Evpatridite bile nositeli na vlasta vo Atina. Postojano se bogatele zasmetka na selanite koi poradi dolgovi se po~esto stanuvale robovi. Poradi toaza~estile i bunite protiv vladea~kata klasa.

kral

Areopag narodno sobranie

Pod pritisok na golemotonezadovolstvo Drakon, a podocna Solon i Klisten napi{ale zakoni so koi Atina

stanala demokratska robovladetelska republika.

Atinskademokratija

Najgolem procut atinskata demokratija dostignalaza vreme na Perikle. Cela vlast toj ja prenel na narodno-to sobranie. Nego, pak, go so~inuvale site vozrasni ma`i

vo Atina. Narodnoto sobranie se sostanuvalo tri pati mese~no. Toa donesuvalonovi zakoni, izbiralo ~inovnici i drugo. Za site va`ni pra{awa vo narodnotosobranie se odlu~uvalo so glasawe. Za vreme na Perikle vo dr`avnoto upravuvaweu~estvuvale site slobodni gra|ani. Toga{i na najsiroma{nite gra|ani im bilodozvoleno da se bavat so dr`avna slu`ba. Za razlika od Sparta decata vo Atina sevospituvale vo duhot na demokratijata: da ~itaat, pi{uvaat, smetaat, svirat dr.

Periodot na vladeeweto na Perikle e nare~en "Zlatno vreme" bidej}i silenrazvoj do`iveale zanaet~istvoto, trgovijata, grade`ni{tvoto, umetnosta, nau-kata i drugi.

и

Perikle

Detaq od muzejot na Partenon

35

Текст метода

Потсети се што си научил

Прочитај од историската чинка за Воспитанието во Спарта и направи споредба со вос-питанието на децата во Атина и напиши краток есеј

„ -”

-.

-Со што се занимавале Периеките во Спарта?-Какви права имал демосот во Атина?-Како се викал периодот од владеењето наПерикле?

Obrazovanie vo Atina

KULTURATA NA HELENITE

ReligijaStarite Heleni veruvale vo mnogu bogovi. Niv gi

zamisluvale kako i site obi~ni lu|e so dobri i lo{i oso-

Vo ~est na bogovite Starite Heleni prireduvale irazni igri. Tie se odr`uvale vo mestoto Olimpija na

bini. Veruvale deka bogovite `iveat vo golemi dvorci na planinata Olimp.Spored Helenite bogovite se `enele i se hranele so ista hrana kako i lu|eto.Me|utoa, niv gi smetale za mnogu ubavi, sna`ni i hrabri su{testva koi ne umiraati se besmrtni.

Vrhoven bog kaj Starite Heleni bil Zevs. Toj vladeel so lu|eto i bogovite.Hera bila negova `ena i bo`ica na brakot; Afrodita - bo`ica na qubovta; Atina- na mudrosta; Had - na podzemniot svet; Posejdon - bog na moreto; Apolon - naSonceto i ubavinata; Eol - bog na vetri{tata; Dionis - na vinoto i veselbata i dr.

Vrhovniot bog Zevs

Posejdon bog na moreto

Mitologija

se napi{ani mnogu mitovi. Vo niv se ras-ka`uva za `ivotot na bogovite i zasitedobri i lo{i dela {to gi pravele nadlu|eto. Me|utoa, Starite Heleni imalemnogu motivi vo koi se opi{uva i `ivo-tot na oddelni hrabri lu|e koi na zemjatapravele dobri dela. Od mitovite naj-poznati se: mitot za Prometej, Herakle(Hergules), Dedal i Ikar, Edip, Orfej,Tantal, Tezej i dr. Dedal i Ikar

Za Helenski-te bogovi i bo`ici

Olimpiskiigri

na Peloponez. Spored mestoto go dibile i imeto Olimpiski igri. Helenite senatprevaruvale vo razni disciplini: tr~awe, borewe, frlawe disk, frlawekopje, razni skokovi vo dale~ina i viso~ina i dr. Igrite se izveduvale na golemstadion koj sobiral i po nekolku iljadi gleda~i.

Prvite olimpijski igri se odr`ale vo 776 godina, pred n.e. a narednite seodr`uvale na sekoi ~etiri godini. Za vreme na igrite bile prekinuvani siteneprijatelstva me|u dr`avite, kako i voenite sudiri. Na pobednicite vo igriteim bil dodeluvan lovorov venec vo znak na priznanie, a istiot bil po~ituvan islaven niz cela Helada.

Frla~ na disk

Maratonec

Na~in na`iveewe

Za vreme na Helenite a osobeno vo vremeto na Perikle lu|eto`iveele vo demokratija. Toga{ bile razvieni mnogu zanaeti, mo-replovstvoto, trgovijata, grade`ni{tvoto i dr. Vo toj period

posebno vnimanie i se posvetuvalo na `enata. Taa se gri`ela za obrazovanie nadecata, oblekata, zdravjeto i dr.

36

Kultura

Teatar

Grade`ni{tvoi umetnost

Nauka

Starite Heleni razvile mnogu bogata materijalnai duhovna kultura. Helenskite pisateli, filozofi i

misliteli dale golem pridones za razvoj na naukite. Golema zasluga za helenskatakultura ima i Perikle. Toj vo Atina gi dovel najgolemite umetnici, pisateli,vajari, nau~nici, filozofi i dr. i im ovozmo`il solidni uslovi da go razvivaattvore{tvoto.

Starite Heleni gi dale osnovite na teatarskataumetnost. Taa se razvila od sve~enostite koi se pri-

Helenskite umetnici - grade`nici, vajari i sli-kari nastojuvale vo svoite dela da ja iska`at ubavinata.

Vo oblasta na kni`evnosta Helenite gi poznavalesite vidovi literaturni tvorbi. No, osobeno gi neguvaledramite, tragediite, komediite, epovite, mitovite, poezi-jata i dr.

reduvale vo ~est na bogot na vinoto i veselbata - Dionis. Tie se odr`uvaledvapati vo godinata: vo prolet i esen. Proletnite pretstavi bile so ta`nasodr`ina i se vikale tragedii, a esenskite imale vesela sodr`ina i ginarekuvale komedii. Teatarskite pretstavi se izveduvale vo amfiteatar. Toa bilegradbi bez pokriv i imale polukru`en oblik. Sedi{tata bile skalesto naredeni imo`ele da primaat nekolku iljadi gleda~i. Najpoznati pisateli na tragedii od tojperiod bile: Eshil, Sofokle i Evripid.

Vo cela Helada bile gradeni hramovi, amfiteatri, op{testveni zgradi i dr.Hramovite se vbrojuvaat vo remek-dela na grade`nata umetnost. Tie bile gradeniod kamen i mermer ukraseni so statui na bogovite. Po plo{tadite i parkovitebile postaveni statui. Ovie dela bile vajani od mermer, bronza, slonova koska iod zlato. Nivnite figuri naj~esto gi prika`uvale bogovite.

Tretata umetnost koja se neguvala vo Stara Helada bilo slikarstvoto. Kako

posebna umetnost bilo razvieno i vaznoto slikarstvo. Na vazite slikarite crtale

motivi od `ivotot na lu|eto, bogovite, `ivotnite i dr.Hramot Artemis

Amfiteatar

Kni`evnost

Filozofija

Sokrat

Pri krajot na i po~etokot na vek pred n.e. Hele-nite ja razvile i filozofijata. Taa vo po~etokot bila nauka

V IV

Starite Heleni prevzele golem del od naukite koi se prime-nuvale kaj narodite od Stariot Istok. No, isto taka, i tie dale golem

koja u~ela kako nastanal svetot. Se delela na materijalisti~ka iidealisti~ka filozofija. Prvite filozofi se javile vo gradoviteMilet, Efes i Atina. Najpoznati me|u niv bile Sokrat, Platon iAristotel.

pridones za razvoj na naukite kako {to bile: istorijata, geografijata, matema-tikata, astronomijata, biologijata, medicinata i dr. So svoite dela psoebno gozadol`ile ~ove{tvoto: Herodot, Pitagora, Hipokrat, Eratosten i dr.

Vo Stara Helada postoele i u~ili{ta. Za razlika od Sparta vo Atinau~enicite u~ele ~itawe, pi{uvawe, peewe, svirewe, smetawe, gimnastika i dr.

Kolosotod Rodos

Aristoteli Platon

37

D A R D A N I

T A U L A N T I

P A J O N I

DA

LM

AT

I

L I B U R N I

E N K E L E T ID E S A R E T IA L B A N I

P E N E S T I

M O L O S IK A J O N I

T E S P R O T I

ILIRSKIPLEMIWA

Koi ja naseluvaleteritorijata na

BalkanskiotPoluostrov

I L I R I

Mapa na Balkanskiot Poluostrov - Naselena od Ilirskite plemiwa

JAPIZIMESAPIJAPIZIMESAPI

38

NaseluvaweИлирите во вториот

милениум пред н.е. го

населиле западниот дел на

Балканскиот Полуостров. Во

почетокот тоа бил тесен

појас покрај Јадранското

Море и полуостровот Истра.

Подоцна започнале да се

прошируваат во повеќе

граници. На југ го населиле

целото Јадранско крајбрежје

до Средна Албанија и

областа Епир. На север го

опфаќале просторот до Сава

и Драва, а на исток до

Морава. Некои илирски

племиња се населиле и во

Јужна Италија на

полуостровите Апулија и

Калабрија.

Prirodni usloviПриродните услови на про

сторот што го населиле илир

ските племиња бил многу по

-

-

-

волензаживеење.Пријатнатаклима, водите, почвите,шумитеипасиштатаовозможувалеразвој на

повеќеземјоделски гранки.

Poteklo Илиритеимаатиндо-европскопотеклоиприпаѓаатнабелатараса. ТиеодСредна

Европа (Чешка, Словачка, Унгарија и др.) се доселиле на Балканскиот полу

остров.

-

Zanimawe Илирите одгледувале житни култури, овошје и домашни животни. Освен тоа се

занимавале со занаетчиството, трговија, ловириболов.Племињата коиживееле

покрај Јадранското море, освен со морепловство се занимавале со гусарење

(пиратство). Тие ги напаѓале римските и хеленските бродови и на трговците им ја

одземалеробата.ПорадитоаИлиритебилепознатикакоморскиразбојници.

Ilirskiplemiwa

Постојат повеќеилирскиплемиња.Однивнајпознати се: Дарданите, Далматите,

Десаретитеидруги.

Od kulturnotonasledstvona Ilirite

39

Дарданите

Далматите

Десаретите

биленајголемоилирско племенаБалканскиотПолуостров. Тие биле познати

како храбри борци, способни рудари и вешти трговци. Освен тоа биле прочуени занатчии кои

изработувале предмети од бронза ижелезо. Најпознат град на Дирданите бил Домастион. Овој

градбилпознат какоцентарзапроизводствонаметали.

го населувале крајбрежјето на Јадранското Море. Тие биле познати како

големи одгледувачи на овци, биволи и коњи. Далматите биле прочуени како вешти мајстори за

облекаодлениболна.ПознатцентарнаДалматитебил градотДелмин.

ги населувале источните делови на Илирија. Тоа илирско племе било по

знатокако големипроизводителинажитникултурииовошја.

-

Aктивности: Работа со карта

Ако сакаш да знаеш повеќе!

Со помош на историскиот атлас пронајди ги

териториите кои ги населувале илирските

племиња!

Илирите биле потомци на Пелазгите за кои се

мисли дека се најстари жители во Европа.

Илирски племиња биле и Таулантите, Енкелеите,

Албаните, Пајоните, Пенестите, Молосите и други

Истражувај и дознај!Има ли на Балканскиот Полуостров народи

кои имаат илирско потекло?

-Кои се тие народи и во кои држави живеат?

Напиши краток есеј за нив!

ILIRSKI KRALSTVAENHELEJSKO KRALSTVO( 3 3 5 g o d . p r . n . e .)ENKELEJSKO KRALSTVO

ENKELEJSKO KRALSTVO

TAULANTSKO KRALSTVO

TAULANTSKO KRALSTVO

ADRIJANSKO KRALSTVO

Vo Ilirija plemiwata se obedi-nuvale vo sojuzi od koi nastanale po-

Kralot Glaukie centarot na ilir-skata dr`ava go premestil kaj Taulan-

ve}e ilirski dr`avi-kralstva. Kralstvata imale za cel da se odbranatod napadite na drugite plemiwa, no i da se pro{irat.

Vo vek pr.n.e. se sozdal sojuz na Taulantite, Molosite i Dajgiplemiwata, koi go formirale Enhelejskoto kralstvo na ~elo so Gaqur.

Kon sredinata na vek pr.n.e. se formirala ilirskata dr`ava. Prvpoznat ilirski kral e Sira. Vo vek pr.n.e. Bardil go simnal kralot

VII

V

II

Sira od prestolot i ja zazel Ilirskata dr`ava sozdavaj}i ja svojata dinastija so centar okoluOhridskoto Ezero.

Dinastijata Bardil imala za cel da gi obedini Ilirite koi bile zazemeni od anti~kiteMakedonci. Za da gi oslobodi ovie zemji Bardil izvojuval pobeda nad tri makedonski krala i gi pri-nudil da pla}aat godi{en danok. Naslednicite na Bardil ja prodol`ile borbata, no ne uspeale da seoslobodat od zavisnosta na Makedoncite.

TAULANTSKO KRALSTVO(335-251 god. pr.n.e.)

ARDIJANSKO KRALSTVO(250-168 god. pr.n.e.)

ite. Po 323 god. pr.n.e. Glaukie uspeal da gi oslobodi site zemji koibile pod makedonska vlast, potoa vladeel so gradovite Dra~ (Durah) IApolonija.

Vo 309 god. p.n.e. Glaukie go osvojuva Epir i na prestolot gonazna~uva Piro.

Za vreme na vladeeweto na dinastijata na Glaukie, se razvivaumetnosta i kulturata, nastanale mnogu novi gradovi so jaki odbram-beni yidini toa se: Damastion, Bilis, Alban pol, Skadar, Ulciw i dr.о

Ardianskoto kralstvo nastanalo vovek pr.n.e. Negov osnova~ bil Agron. Toj

uspeal da gi obedini site ilirski severniIII

predeli od rekata Vjosa na jug, Centralna Dalmacija na sever i na istok odOhridskoto Ezero do Beliot i Crniot Drim. Sedi{te na A dijanskoto kral-stvo stanal Skadar. Ilirskoto kralstvo go so~inuvale gra|ani, slobodniselani i robovi. Op{testvenoto ureduvawe bilo nasledno kralstvo. Sokralskiot prestol imalo pravo da vladeat i Po smrtta na Agron soardijanskoto kralstvo vladeela negovata `ena Teuta. Taa ostroumna ipametna kralica. Za nejzino vladeewe se zasililo gusareweto(piratstvoto) po Jadranskoto More i se pro{irila dr`avata.

r

`enite.била

време на

40

EPIRSKO KRALSTVO

DARDANSKO KRALSTVO

EPIRSKO KRALSTVO

Epirskoto kralstvo se protegalo odrekata Vjosa do Amvrakiskiot Zaliv i od

Dardanskoto kralstvo e sozdadenovo vek p.n.e. na teritorijata na de-IV

od Jonsko More do planinata Pind. Vo Epir `iveele 14 golemi i mnogupomali plemiwa. Najpoznati od niv bile: Molosite, Kaonite i Te-sprotite. Razvojot na Epir po~nal vo vek pr.n.e. Prv poznat kral bilAdemt.

Vo vremeto na vladeeweto na Piro (297-272 god. pr.n.e.), epir-skoto kralstvo bilo nezavisno i vospostavilo prijatelski odnosi sonajsilnite dr`avi od toa vreme. So vojni i osvojuvawa kralstvoto

IV

e pro{ireno na sever do rekata [kumbin, na istok do Vardar, dodeka na jug do Korintskiot Zaliv. Piropoku{al da ja zazeme i Sicilija no ne uspeal. Zaginal vo vojnata so Helenite kaj gradot Argos. Kako kralPiro (Pir)bil praveden i gi po~ituval u~enite i smelite lu|e.

Po negovata smrt vo Epir imalo vnatre{ni borbi koi dovele do slabeewe na dr`avata. Vo 167 god.pr.n.e Epirskoto kralstvo potpa|a pod Rimska vlast.

DARDANSKO KRALSTVO

DARDANSKO KRALSTVO

ne{no Kosovo i podra~jata okolu nego. Granicite se protegale: do Ni{na sever, na jug do Kuks i gorniot tek na rekata Vardar. Prv poznat dar-danski kral se smeta Longar. Dardancite bile poznati kako zemjo-delci, sto~ari i zanaet~ii.

Dardanskoto kralstvo nastanalo od Dardanite, Galabrite i Tu-natite. Toa kralstvo vojni~ki bilo mo}no. Vo vek pr.n.e. se odbra-nile od Galite (Keltite) koi navlegle na Balkanskiot Poluostrov.

Vo 97 god. pr.n.e. Rimjanite go zazele Dardanskoto kralstvo

III

41

И ова ќе те интересира Прошири го своето знаењеКралот Пиро Пир имал идеја да го заземеградот Рим За таа цел собрал војска од

војници и слоновиТој седум години војувал но не го зазел Рими се вратил во Епир

( ).

30.000 300 .,

.

Од историската читанка прочитај го четивотоВојната на Римјаните со илирската кралица

Теута и дознај за карактерот и храброста наоваа жена Од прочитаното напиши кратокесеј

„”

..

Od borbite na Ilirskite kralstva

KULTURATA NA ILIRITE

42

Èëèðñêèjàçèê

Íà÷èí íà`èâååœå

Илирскиот јазик останал жив јазик. За тоа сведочат

откриените натписи од 1000 илирски зборови напишани на

грчки и латински јазик. Илирскиот јазик е индо-европски јазик и има

заедничкиелементиисличностисоденешниоталбански јазик.

Старите грчки писатели, наведуваат дека Илирите живееле

убав живот, го сакале општествениот живот и биле многу

вредни, искрени и гостоприемвливи. Жената кај Илирите имале голем

почит. Таа ги извршувала сите должности во домаќинството. Посебна

грижаводела за здравјетонадецатаиобраованието.Освен тоапомагала

воизработканаоблеката, посевитеоджито,овоштарницитеидруго.

Kultura

Âåðóâàœå

Óìåòíîñò

Културата на Илирите била под силно влијание на хелен

ската и македонската култура. Илирите постигнале високо

-

нивонаобработката на керамикаиизработката напредметиоджелезои

бронза. Тие биле познати како искусни мајстори во изработка на пред

метиодсреброизлато.Некоиилирскикралевиковлеипари–мажети.

Од илирските автори познати се филонид кој напишал 45 книги за

медицинатаиПоркој пишувалзавојувањето.

Илирската архитектура се развила според примерот на грчките

(хеленските) градови. Во градвоите се граделе театри, храмови, стади

они, гимназии и друго. Билискиот театар изграден во век пр.н.е. со

бирал9.000посетители.

-

-

III -

Илирите верувале во повеќе богови. Најраширено било

верувањето во Сонцето. Верувале и во култут на земјата

која ја сметалеИлирите забранителнавојнатаимртвите.

Од божествата најпознати биле Пан – бог на шумата,

Медаур–богнавојнатаидруги.

Илирите ја познавале уметноста. Со разни

декорации ги украсувале куќите и

храмовите. Правле портрети на луѓе и

божества, како и скулптури од камен.

Работни активности!

Анализирај ги сликите од учебникот и на-

пиши како изгледал еден илирски војник

и илирски крал.

Илирски крал

Илирски војник Илирско божество

Легенда која ја преставува оваа слика!Во градот Гордион постоел јазол т.н. Гордиев јазол. Според ле-гендата се раскажувало дека оној кој што ќе го одврзе ќе станегосподар на светот.Александар го пресекол јазолот со својот мач и станал господарна светот.

MAKEDONSKATA DR@AVA DO FILIP

Imeto Makedonija proizleguva od dva staromakedonski zborovi; -go-lem, visok, planinski i - zemja. Prevedeno na na{ jazik toa zna~i

i Spored drugo misleweimeto go dobila po mitskiot predok MAKEDON.

Stara Makedonija se nao|ala vo sredi{niot del na Balkanskiot Poluostrov.Taa gi opfa}ala teritoriite niz koi te~at rekite Vardar, Bistrica, Struma iMesta so svojot sreden i dolen tek. Na sever grani~ela so Pajonija, na jug so Olimpi Egejskoto More, na istok so Trakija i na zapad so Epir i

Makos

Don

Makedo-nija golema, visoka planinska zemja.

Ilirija. HerodotMakedonija ja delel na Dolna i Gorna Makedonija. Dolna Makedonija go opfa}alaprimorskiot del a Gorna Makedonija planinskiot del.

Prirodniuslovi

Najgolem del od teritorijata na Makedonija go is-polnuvale planini bogati so {umi, rudi, pasi{ta i di-

ve~, potoa kotlini so raznovidni i plodni po~vi i blagoprijatna klima kojaovozmo`uvala razvoj na pove}e zemjodelski granki: poljodelstvo, sto~arstvo, {u-marstvo i dr. Toa bilo predizvik ovoj prostor da bide naselen mnogu odamna.

Najstari `iteli na ovaa teritorija bile: Pelazgite, Brigite, Pajoncite i

anti~kite Makedonci: Edon-ci, Pelagonci, Desareti, Lin-kesti i drugi. Sosedi na Make-doncite bile Pajoncite na se-ver, Helenite na jug, Trakij-cite na istok i Ilirite na za-pad. Anti~kite Makedonci sosite niv trguvale so: `ito, ko-`i, drvo i med, a vnesuvale za-naet~iski proizvodi. Od sose-dite, Anti~kite Makedonci serazlikuvale po toa {to imalesvoj jazik i kultura, potoa pohrabrosta, oblekata, obi~a-ite, poku}ninata i drugo.

Od kralskata grobnicana makedonskata dinastijarekonstrukcija na freska

MAKEDONIJA

TRIBALI

TESALIJA

TRAKIJA

FRIGIJA

MIZIJA

MALTA

LICIJA

K R I T

G E T I

DARDANIJA

IL I

R IJ A

KELTI

LACIUM APULIJA

KALABRIJA

SICILIJA

J AD

R AN

SK O M

O R E

SREDOZEMNO MORE

J O N S K OM O R E

T IR E N

S K OM

OR E

BRUC

IO

MAKEDONCIPERSIJANCIATIWANI

BEOTIJA

EPIR

LAKONIJA

PELOPONEZ

PERSISKA

IMPERIJA

ANTIЧKI BALKAN

TEBANCISPARTANCIKARTAGEWANI

Prirodni ubaviniOhridsko Ezero

44

II

Nastanok nadr`avata Argeadi

Starata makedonska dr`ava nastanala vo vekpred n.e. Osnova~ i prv nejzin kral bil Perdika (707-645 godina, pred n.e.) od dinastijata . Pres-

VII

I

tolninata na dr`avata bila vo gradot Ajga. Toj se nao|al vo dolinata na rekataBistrica i le`el vo mnogu plodna kotlina.

Starata makedonska dr`ava bila robovladetelska. Dolgo vreme vo neakralskata vlast bila slaba poradi ~estite vojuvawa so sosednite plemiwa, a

Pela

Dolna Prespa

osobeno so Ilirite. Dr`avata osetno zajaknala za vreme na kralotAleksandar Filhelen (498-454 godina pred n.e. ). Toj uspeal da gipobedi i spre~i napadite na ilirskite plemiwa i da ja pro{irisvojata dr`ava. Odr`uval trgovski vrski so Helada i Persija {to muovozmo`ilo u{te pove}e da ja zacvrsti dr`avata. Vo negovo vremese kovale pari (moneti) {to e dokaz za procutot na dr`avata.

Makedonskata dr`ava u{te pove}e se izdignala za vreme nakralot Arhelaj (413-399 godina, pred n.e.). Toj izvr{il niza re-

II

I

formi vo dr`avata. Ja zajaknal vojskata, a isto taka i trgovijata so sosednitezemji. Ja prenel i prestolninata od Ajga vo Pela koja bila najblizu do trgovskitepati{ta. Na svojot dvor dovel i istaknati li~nosti od naukata, kulturata i umet-nosta.

Dinasti~kiborbi

Po smrtta na Arhelaj nastanale dinasti~ki borbiza prestolot, koi ja oslabnale dr`avnata vlast. Na nejzi-

nite granici povtorno za~estile napadite na ilirskite plemiwa. Kralot Amintaso ve{ta politika uspeal da gi sredi prilikite vo dr`avata i da ja zajakne

vlasta. No, po negovata smrt dinasti~kite borbi za prestolot prodol`ile.III

Dinasti~kiborbi zavlast vo

Makedonija

Makedonski{tit

45

Набљудувај, размисли и одговори

Самостојна активност!

Nabquduvaj ja kartata na Stara Makedoni-ja od u~ebnikov i odgovori: - Na koe mo-re i poluostrov izleguvaa taa?

Nacrtaj go makedonskoto sonce so 16 kraci.

MAKEDONSKATA DR@AVAVO VREMETO NA FILIP

Starata makedonska dr`ava zajaknala i osoben raste` do`iveala za vremena Filip . Toj vladeal od 359 do 336 godina, pred n.e. Filip bil sposobendr`avnik, golem diplomat i ve{t vojskovodec. Za da ja izdigne dr`avata sprovelniza reformi. Do negovoto vreme nemalo po tojana, nitu platena vojska. ZatoaFilip ja preuredil vojskata i sozdal pe{adija nare~ena MAKEDONSKA FA-LANGA. Taa bila sostavena od 16 reda vojnici vooru`eni so dolgi kopja i {titovi.Na dvete strani od falangata imalo brza kowanica i lesno vooru`eni vojnici.Filip vovel postojana vojska koja bila opremena so voeni napravi za frlawekamewa, streli, plamen i dr.

II II

II

II

s

Filip II

Makedonija za vreme na Filip II

46

Makedonija pred Filip II

Teritorii osvoeni od Filip II

Sojuznici na Filip II

Prijatelski oblasti na Filip II

Prestolnini na Makedonija

Korintski sojuz

Sfera na vlijanie na Filip II

Pravci na osvojuvawa na Filip II

Sparta

Bitka kaj Heroneja

II

So dobro organiziranata i vooru`ena vojska Filip gi zapo~nalvoenite pohodi. Najprvo gi pobedil Ilirite i im stavil kraj na nivnite~esti napadi. Potoa za kuso vreme gi pobedil Trakijcite i gi zazel rud-nicite za srebro i zlato. Toa mu pomognalo da kova pari, da ja izdr`uvavojskata i da ja opremuva so opsadni napravi. Parite {to gi koval Filip

bile zlatni moneti i se vikale - stateri. Filip ja iskoristil sla-bosta na helenskite dr`avi koi vodele me|usebni vojni i re{il da gipokori. Mnogu gradovi-dr`avi vo Helada Filip gi osvoil bez borba.Pri toa, so pari uspeal da potkupi i da sozdade svoi privrzanici voHelada. Toj za Helenite velel: "Kakov podmitliv narod. Magare natova-reno so zlato mo`e da go osvoi sekoj helenski grad bez borba". No, voHelada na ~elo so Atina i Teba bil sozdaden sojuz protiv Makedonija.

II

II II

II

Filip ja osvojuva Elada

Najgolem protivnik na Filip i naMakedonija bil atinskiot govornik(orator) Demosten. Negovite govoriprotiv Filip se nare~eni "Fili-piki". So golema vojska Filip trg-nal da gi uni{ti. Do odlu~na bitkado{lo kaj Heroneja vo 338 godinapred n.e., Filip izvojuval golemapobeda. Toga{ skoro site helenskidr`avi ja priznale negovata vlast.Naskoro, Filip svikal vo Korintop{t helenski sostanok na koj bilsozdaden sojuz na ~elo so Makedo-nija. So toj sojuz Filip im dal slo-

II

II

II

II

II

Od `ivotot vo Makedonijaza vreme na vladeeweto

ilip Makedonskina F II

boda i avtonomija na Helenite so cel da ja priznaat negovata vlast. Sojuzot imal zacel da gi {titi interesite na helenskite rabovladeteli i borba protiv Persija.Toj ne uspeal da go ostvari svojot plan, bidej}i naskoro bil ubien, vo zagovor nasvadbata na negovata }erka.

. Vo ovoj period ja pro{iruva Makedonskat dr-`ava na jug do Peloponez na zapad do Jadranskoto More i na istok do Crnoto More.

Филип владеел 24 годиниII

Makedonska falanga

ILIRIJA TRAKIJA

MAKEDONIJA

SPARTA

KORINT

ATINA

TEBA

Zlatna maska odgrobnicata na Filip II

Ako сакаш да знаеш повеќе

Најпознати војници во македонската војска биле кралските другари - Хетаири.Тие биле војсководачи, заштитени со шлемови и панцири, советници и доверли-ви луѓе на кралот.

47

MAKEDONSKATA DR@AVAVO VREMETO NA ALEKSANDAR MAKEDONSKI

Aleksandarna prestolot

Aleksandar Makedon-ski bil naslednik na Filip .

III

II

Toj na prestolot do{ol mnogu mlad koga imalsamo 20 godini. Vladeel od 336 do 323 godinapred n.e. Aleksandar Makedonski se odlikuvalso golemi sposobnosti, silna energija ihrabrost. Vospituva~ i u~itel mu bil poznatiotgr~ki filozof Aristotel. Toj mu vleal golema

qubov kon naukata i umetnosta, a negoviot tatko go upatuval vo dr`av-nite i voenite raboti. Pred da stane kral pove}e pati u~estvuval vovoenite pohodi {to gi prevzemal negoviot tatko. Taka mnogu mlad sezdobil so vojni~ki znaewa i ve{tini. Koga stapil na prestolot Make-donija imala silna vojska i bila dobro uredena dr`ava. Nejzin najgolemneprijatel bila Persija koja bila po povr{ina 50 pati pogolema od

Makedonija. Aleksandar Makedonski sakal da ja pokoriovaa dr`ava. Rabovladetelite koi sakale da gi zgolemat svoi-te bogatstva go podr`ale vo namerata.

III

[irewe namakedonskatadr`ava

Persiskiot car Darij so mno-gu pobrojna vojska se obidel da go spre-~i prodiraweto na Aleksandar vo

III

III

Mala Azija. Do golema bitka do{lo kaj mestoto Is vo 333godina, pred n.e. Vojskata na Darij pretrpela golem poraz.Toga{bile zarobeni celoto negovo semejstvo so bogatstvoto.Darij uspeal edvaj da se spasi so begawe. Po ovaa bitka Aleks-andar Makedonski, osvoil Mala Azija i ja pokoril Feni-kija. Palestina i Egipet. Toj nasekade bil pre~ekuvan kakoosloboditel, bidej}i pokorenite narodi ne bile zadovolniod persiskata vlast. Voedno tie go proglasuvale Aleksandar

za svoj vladetel.

III

III

III48

III

Najprvo Aleksandar Makedonski prezel pohod vo He-lada, bidej}i nekoi gr~ki dr`avi sakale da ja otfrlat make-donskata vlast. Toj gi zadu{il vostanijata vo Helada. Potoaprezel pohod kon sever s do rekata Dunav i gi pokoril ilir-skite i trakiskite plemiwa.

Otkako ja zacvrstil svojata vlast vo 334 godina predn.e. trgnal protiv Persija so golema vojska. Vojskata bilasostavena od 30 iljadi pe{aci, 5 iljadi kowanici i 150 bro-dovi. Kaj r. Granik ja porazuva persiskata vojska i mnogu brzouspeal da ja osvoi Mala Azija, a od tamu se upatil kon Egipet.

III

è

Voeni pohodi

Vo Egipet sve{tenicite go proglasile za sin na bogotAmon Ra i za niven car. Na utokata na Nil toj snival grad kojvo negovo ime bil nare~en Aleksandrija.

Ispla{en od silata na Aleksandar Makedonski,Darij mu ponudil polovina od svoeto golemo carstvo. Naovoj predlog Aleksandar ne se soglasil i go prodol`il osvo-juvaweto na persiskite teritorii. Do golema bitka do{lo vo331 godina pred n.e. kaj mestoto Gavgamela. Persiskata vojskapretrpela golem poraz. Darij uspeal i ovoj pat da se spasi,no naskoro bil ubien od svoite vojnici. Po ovaa bitka bilapokorena cela Persija.

Gradot Vavilon Aleksandar go izbral za svoja pres-tolnina. Po osvojuvaweto na Persija Aleksandar sakal da jaosvoi i Indija. Toj navlegol vo nea i ja zavzel oblasta Pen-xap, go pokoril kralo Por koj vo bitkata koristel slonovi.Nepodnoslivata klima, bolestite kako i dolgite voeni po-hodi ja isto{tile vojskata na Aleksandar i taa barala da sevrati nazad. Aleksandar bil prinuden da se pokori na bara-wata na vojskata. Eden del od vojskata se vra}al na kopno, adrugiot po voda.

Po vra}aweto od Indija, Aleksandar Makedonskisakal da go osvoi zapadniot del od Sredozemnoto More, se-verniot del od Afrika, Italija i [panija. No, naskoro serazbolel i vo 323 godina pred n.e. umrel.

o

III

III

III

III

III

Aleksandar vo Luksor - Egipet

Aleksandar vo Vavilon

Aleksandar vo Erusalim

Aleksandarvo Indija

Flotata naAleksandar

vi akcija

49

Активности и методи!

aРаботни ктивности

Od istoriskata ~itanka pro~itaj go tekstot: Aleksandari kowot Bukefal - i doznaj {to mu rekol Aleksandar nanegoviot tatko Filip !II

Vo tvojot rabotno blok~e na ~a-sot po likovno vospituvawe na-crtaj go makedonskoto sonce Isvetilnikot FAROS.Izraboti grozd na starata make-donska dr`ava.

ALEKSANDARMAKEDONSKI

Voenata obuka na Aleksandar Makedonski

Sonot na Aleksandar

Aleksandar Makedonski (356 - 323 godina, pred n.e.)e sin na kralot Filip i na Olimpija. Tatko mu Filip sepogri`il Aleksandar u{te kako mal da se zdobie so solidnoobrazovanie. Poradi toa toj na svojot dvor go dovel poznatiothelenski filozof Aristotel da mu bide u~itel na svojot sin.Aristotel go podu~uval mladiot Aleksandar vo poznavawe namudrosta na `ivotot i filozofijata, a preku nea mu vlealgolema qubov da gi zasaka i drugite nauki kako literaturata,istorijata i umetnosta. Aleksandar posebno se voshituval naepovite Ilijada i Odiseja. Tie bile negovi najomileni ~eti-va vo koi se so`ivuval so junacite i nivnite hrabri dela.Aleksandar u{te na {esnaesetgodi{na vozrast pred da stanekral u~estuvval vo pove}e voeni pohodi. Toa mu ovozmo`ilorano da se zdobie so poznavawe na na~inot i tehnikata navojuvaweto. Toj gi poznaval site voeni ve{tini koi mu ovoz-mo`ile da bide edinstveniot neporazen vojskovoda~ na star-iot vek.

Aleksandar Makedonski poseduval bister um i bilmnogu re{itelen i hrabar. Toj vleguval prv vo bitkite so {togo podigal moralot na svoite vojnici i bil mnogu omilen me|univ. Zatoa i sekoga{ pobeduval. Vo bitkite bil nemilosrden,no, zatoa pak, po sekoja pobeda bil toleranten i mu oddavalpo~it na protivnikot. Aleksandar ne bil samo golem vojsko-voda~ i osvojuva~ tuku i istra`uva~. Vo site svoi pohodi tojso sebe vodel u~eni lu|e ~ija cel bila da gi istra`uvaat osvo-enite teritorii. Aleksandar bil dare`liv. Toj go pomagalgradeweto na hramovi i osnivaweto na novi gradovi. Sakalda go izvle~e od siroma{tija i poznatiot filozof Diogen koj`iveel mnogu bedno vo bure pa Aleksandar so svojata pri-dru`ba go posetil.

Aleksandar Makedonski odigral golema uloga voistorijata na starata makedonska dr`ava. Vo negovo vreme taa

III

II II

III

III

Aleksandrovite roditeli Filip i Olimpija

Moneta od Vavilon na koja se predviduvana Aleksandar Makedonski vo Vavilonvra}aweto

stanuva svetska sila. Makedonija se protegala na tri kontinenti: Evropa, Azijai Afrika. I pokraj toa {to Aleksandar bil mnogu mlad toj uspeal da ja odr`ivlasta nad ovaa golema teritorija. Svoeto carstvo nastojuval da go uredi kakozaednica na ramnopravni i obedineti narodi. Aleksandar za prv pat vo istori-jata na starite narodi nastojuval da gi zbli`i pobednicite i pobedenite. Toj gipo~ituval i podr`uval obi~aite i tradiciite na pokorenite narodi. Gi po-

50

Scena od sredbata so `itelina osvoena oblast

Pro~itaj go ~etivoto Aleksandar i Diogen od istoriskata~itanka i doznaj zo{to Diogen odgovoril na Aleksandar:"Ne mi go odzemaj ona {to ne mo`e{ da mi go dade{"!

mu

Karta na imperijata na Aleksandar MakedonskiIII

dr`uval i brakovite me|u Makedoncite so Persijankite. Vogradot Suza vo 324 godina, pred ne.e. Aleksandar organiziralzaedni~ka svadba na 10 iljadi negovi vojnici so Persijanki.Ovaa svadba e nare~ena; "Svadba na Evropa i Azija" i samiottoj se o`enil so dve persiski princezi. Vizijata na Aleksan-dar Makedonski se sostoela za ramnopravnost, tolerantnost izaedni~ko `iveewe na narodite.

Po smrtta na Aleksndar Makedonski vo 323 godinapred n.e. golemata dr`ava se raspadnala na pove}e dr`avi.

III

Aleksandargo se~egordieviotjazol

Torba kadeAleksandar

gi dr`elstrelite

za vreme navoenitepohodi

51

Imerijatana Aleksandar Makedonski

Активности и методи!

KULTURATA NA MAKEDONCITE

Jazik Anti~kite Makedonci imale svoj poseben jazik koj se raz-likuval od jazikot na drugite sosedni narodi. Od toj period se

so~uvani samo stotina zborovi. No, anti~kite Makedonci se razlikuvale odsosedite po svojot poseben na~in na `iveewe, obi~ai, obleka, religija, obredi idrugo. Osven toa se razlikuvale po na~inot na vojuvawe i oru`jeto. Posebno sekarakteristi~ni dolgite kopja od 7 metri i {titovite ukraseni so simbolot namakedonskoto sonce - 16 son~evi zraci.

Religija Kako i site stari narodi taka i Anti~kite Makedonci veru-vale vo mnogu nadprirodni sili. Vo najstaro vreme veruvale vo

Sonceto. Toa spored niv pretstavuvalo simbol na `ivotot. Nego go prika`uvale narazni predmeti kako {titovi, moneti i drugo. Eden od mnogu ra{irenite i zasta-peni simboli bil i lavot. Toj bil simbol na vlasta i mo}ta na makedonskite vlade-teli. Tie ko`ata od lavot ja nosele kako skapocen ukras. Kako simbol lavot se sre-}ava i na monetite kaj pove}e makedonski kralevi.

Podocna Anti~kite Makedonci veruvale vo pove}e bogovi isto kako Hele-nite, no so makedonski imiwa. Vrhoven bog im bil Dios. Od drugite bogovi naj-poznati bile: Pean - bog lekar; Dijalos (Dionis) - bog na plodnosta,grozjeto ivinoto, Bedi - bog na vozduhot i dr. Vo ~est na bogovite tie gradele hramovi i imprinesuvale `rtvi. Anti~kite Makedonci telata na po~inatite gi palele, bidej}iveruvale deka preku ognot i ~adot du{ata odi kon bogovite.

Kultura Anti~kite makedonski kralevi i aristokrati golemo vni-manie obra}ale na kulturata. Taa bila pod vlijanie na starite

isto~ni narodi i Helenite. Na svoite dvorovi povikuvale poznati helenski arhi-tekti, umetnici, filozofi i poeti. Me|u drugite tuka prestojuvale Aristotel,Evripid, Zeuksis i drugi. Nivnata zada~a bila da gi vospituvaat i podu~uvaat niv-nite sinovi od pove}e oblasti na naukata i umetnostite.

Materijalnakultura

Za materijalnata kultura na anti~kite Makedoncidoznavame od arheolo{kite na|ali{ta vo Trebeni{te - Oh-

ridsko, Sindos vo okolinata na Solun, kralskite grobnici od Kutle{, vo Tetovsko,Demirkapijsko i na drugi mesta. Od toj period vo pove}e krai{ta na Makedonija sepronajdeni pove}e predmeti {to imaat visoka umetni~ka vrednost. Takvi sebronzenite sadovi, moneti (pari), raznoviden nakit i oru`je. Mnogu od niv bileizraboteni od zlato, srebro i bronza. Ovie predmeti od materijalnata kulturapotvrduvaat deka zanaet~istvoto bilo mo{ne razvieno. Pronajdeni se i mnogugrn~arski predmeti na koi se naslikani razni figuri od sekojdnevniot `ivot. Toadoka`uva deka i slikarstvoto imalo svoe mesto vo kulturata na Anti~kiteMakedonci.

Moneti so likot naAleksandar MakedonskiIII

52

Сонцето - Култ на старитеМакедонци

Kralskata grobnica vo AjgaZlatniot kov~eg

Trebeni{ki maski

Aleksandrovata zlatna kruna (dijadema)

Makedonski {lem

Kralski {lemna Aleksandar

53

Активности за дома

Направи анализа:

И ова ќе те интересира

Со твојот наставник или сам, посети го етнолошкиотили историскиот музеј во Скопје или во твоето местона живеење и напиши краток состав за предметитешто ќе ги видиш таму,

Во хеленистичкиот период освен на папирус сепишувале и на кожи пергаментНа кожи пишувале учените луѓе кои оделе во походи со Александар III Македонски

.-

.

На сите слики и споменици од културата на античките Македонции за истите напиши краток есеј.

HELINISTI^KI PERIOD

Helinisti~kakultura

Aleksandar Makedonski sozdal golema dr`ava koja se protegala na trikontinenti. Po negovata smrt ovaa dr`ava se raspadnala. Aleksandar neostavil svoj naslednik pa zatoa nastanale borbi za prestolot, me|u negovitevojskovoditeli.Tie borbi traele skoro dve decenii. Golemata makedonska dr`avase raspadnala na pove}e dr`avi. Od niv najpove}e se istaknale Egipet, Sirija iMakedonija. Vladetelite na ovie dr`avi osnivale svoi dinastii.

Vo Egipet vladeala Ptolomejskata dinastija od makedonsko poteklo; voSirija dinastijata Seleukidi, a vo Makedonija se zacvrstila dinastijata Anti-gonidi.

Klasnite borbi vo ovie dr`avi bile pri~ina za nivno slabeewe i potpa|awe pod rimska vlast.

III

III

-

Helenisti~kata kultura nastanala so vzaemno vlija-nie i me{awe na makedonskata, helenskata kultura i kultu-rata na starite isto~ni narodi.

Makedonskite i helenskite vojnici, kako i trgovcite ja prenele helenskatakultura vo osvoenite dr`avi vo Afrika i Azija. So nea se zapoznale stariteisto~ni narodi. Od tamu, pak Makedoncite i Helenite se zapoznale so kulturata natoma{nite narodi koja ja prenele vo svojata zemja. So me{awe na ovie dve kulturii prifa}awe na najprogresivnoto od ednata i drugata strana nastanala novakultura poznata kako helenisti~ka. Poimot helenizam poteknuva od helenskiotzbor {to zna~i podr`uvawe na se {to e helensko: jazik, obi~ai,kultura i istorija od strana na ne helenskite narodi. Ovoj period gi opfa}aposlednite tri veka od starata era. Vo periodot na helinizmot, helenskiot jazikpostanal jazik na obrazovanite lu|e. So imeto helen bil narekuvan sekoj obra-zuvan ~ovek koj znael da zboruva helenski. Dr`avite vo koi se razvila heli-nisti~kata kultura se nare~eni helenisti~ki dr`avi. Najgolemi od niv bile Egi-pet, Sirija i Makedonija. Vo ovie dr`avi se razvile pove}e centri na helenis-ti~kata kultura. Najpoznati me|u niv bile Aleksandrija, Pergamon i Rodos.

bil najgolem centar na helenisti~kata k l ura se dodeka nego zazele Arapite vo 642 godina. Toj bil centar na trgovijata koja doa|ale od sitestrani na svetot. Vo Aleksandrija bile izgradeni mnogu op{testveni zgradi,svetili{ta, carski dvorci, zoolo{ki gradini, teatri i drugo. Vo nego se nao|alpoznatiot Muzej {to pretstavuval centar na naukata. Vo Aleksandrija postoela inajgolemata biblioteka vo toj period so nad 700 iljadi knigi napi{ani na papi-rus. Vo muzejot i bibliotekata rabotele najpoznatite u~eni lu|e od toga{notovreme. Za nivniot trud tie dobivale plata i besplatna hrana. Me|u popoznatiteu~eni lu|e koi rabotele vo Aleksandrija bile: Arhimed koj otkril pove}e zakoniod fizikata, Eratosten - geograf i astronom koj prv go presmetal obemot na

helenismos

Aleksandrija u t

Serija na Ungarskapo{ta za gradbiteod helenisti~kiotperiod

Artemis

Kolos od Rodos

Mauzolejot vo Halikarnas

Statuata na Zevs

Svetilnikot vo Aleksandija

54

Zemjata po meridijanot, Euklid - osnova~ na geometrijata, Aristorh - prv go zas-tapuval misleweto deka Zemjata se vrti okolu Sonceto, Ptolomej - geograf ikartograf i drugi.

Od ovoj period vo Aleksandrija se istaknuvaat mnogu gradbi. Takov bil Kral-skiot dvor, bibliotekata, kako i svetilnikot na ostrovot Faros visok 135 metri.

Od umetnosta vidino mesto zazemalo vajarstvoto pri {to bile vajani statuina bogovi, kralevi i drugo.

bil vtoriot centar na helenisti~kata kultura. Toj bil pres-tolnina na Pergamskoto kralstvo. Vo ovoj grad od toj period se istaknuvaat kakokulturni gradbi Bibliotekata vo koja imalo okolu 2000 iljadi zapisi na papirus,kako i oltarot - `rtvenik vo hramot na bogot Zevs.

spa|a vo zna~ajnite centri na helenisti~kiot period. Vo nego posto-ela vajarska {kola. Tuka bil izvajan Kolosot od Rodos i spomenikot na Laokon.

kultura imala svetsko-istorisko zna~ewe. Prostorot {togo opfa}ala ovaa kultura bil mnogu pogolem od starata helenska kultura.Helenisti~kata kultura stanala osnova od koja site evropski narodi crpeleznaewa za razvoj na naukite, umetnosta i grade`ni{tvoto.

Pergamon

Rodos

Helenisti~kata

Gradot Pergamon

@rtvenikotna bogot

Zevs

Kolos od Rodos

Svetilnikot Faros iAleksandriskata bibliotekaizgorena vo po`ar

55

Истражувачки активности

Истражувај и доазнај кои светски чуда постоеле или се напра-вени за време на Хеленистичкиот период.

NASTANOKNA RIMSKATA DR@AVA

NASTANOKNA RIMSKATA DR@AVA

Prirodniuslovi

Rimskata dr`ava e osnivana vo 753 godina pred n.e.na Apeninskiot Poluostrov, vo dene{na Italija.

Zemji{teto na Apeninskito Poluostrov e mnogu plodno, osobeno po doli-nite na rekite Po i Tibar. Poluostrovot ima i topla klima, koja uslovila po-volni uslovi za razvoj na poljodelstvoto. Na Apeninite pak, ima mnogu {umi ipasi{ta, {to go ovozmo`uvaat razvojot na sto~arstvoto. Moriwata {to goopkru`uvaat poluostrovot i zalivite na zapadniot breg se povolni za prista-ni{ta, i za razvoj na ribolov, moreplovstvo i trgovija.

NaseleniePlodnata po~va, toplata klima, {umite, pasi{tata i

moriwata bile pri~ina ovoj poluostrov da bide naselenmnogu odamna.

Na Apeninskiot Poluostrov `iveele mnogu plemiwa. Najpoznati me|u nivbile Latinite. Tie `iveele od levata strana na rekata Tibar. Od desnata stranana Tibar, severno od Latinite `iveele Etrurcite. Vo ju`nite delovi na polu-ostrovot i na ostrovot Sicilija `iveele Heleni. Osven niv `iveele i Gali,Itali i mnogu drugi plemiwa. Site imale svoja kultura i se nao|ale na razli~enstepen od op{testveniot razvitok.

Nastanuvawena gradot Rim

Za nastanokot na Rim postojat pove}e legendi. Spo-red edna od niv Rim go osnovale potomcite naTrojanskiotjunak Enej - bra}ata Romul i Rem vo 753 godina pred n.e.

Gradot - dr`ava Roma (Rim) go dobil imeto po Romul koj bil prv vladetel i vladeelod osnovaweto na gradot pa s do 716 godina pred n.e.

Spored istorijata, pak, Rim nastanal postepeno so obedinuvawe na nasel-bite na sedumte rit~iwa {to se nao|ale pokraj rekata Tibar. Vo vek pred n.e.Etrurcite gi pokorile Latinite. Tie ja zazele teritorijata ju`no od Tibar, anaselbite gi zagradile so odbrambeni yidovi, i gi pretvorile vo grad koj trebaloda bide tvrdina na nivnata vlast nad Latinite.

Vo vek pred n.e. Latinite so pomo{ na Helenite gi isterale Etrurcite.Ottoga{ Rim postepeno ekonomski zajaknuval, ja pro{iruval svojata vlast nadtoga{nite naselbi i prerasnal vo politi~ki centar i se oformil kako grad- dr`ava.

è

VIII

IV

Op{testvenoureduvawe

Vo najstaro vreme Rimjanite `iveele vo rodovi. Vovek pred n.e. rodovite se raspadnale na semejstva - fa-VIII

milii. Ottoga{ naselenieto se delelo na slobodni lu|e ( i ) ilu|e bez sloboda ( ). Na ~elo na semejstvata se nao|al tatkoto ili latinski

patrijci plebejci

robovi

Legendarnata vol~ica Rea

Narodot na Rim

Narodot na Rim

Narodot na Rim

Rim 56

re~eno - . Toj bil gospodar na `ivotot i smrtta na site negovi ~lenovi.Odlu~uval za site semejni raboti. ^lenovite na site patrijarhalni semejstva senarekuvale . Rim bil nivna tatkovina - .

Bidej}i tie bile pripadnici na najstarite rodovi vo Rim, gi imale siteprava vo dr`avata da nosat oru`je, da zazemaat razni dr`avni slu`bi, da slu`atvojska i sl. Vsu{nost, tie bile aristokrati.

Pokraj patricite (starosedelci) vo Rim `iveele i . Tie bile po-tomci na doselenicite vo Rim. Niv patrijcite gi narekuvale "lu|e bez pretci".Tie se zanimavlae so zanaet~istvo, trgovija i zemjodelstvo. Li~no bile slobodni,no, ne mo`ele da u~estvuvaat vo vlasta, nitu da gi koristat zaedni~kite {umi ipasi{ta. Edinstveno zaedno so patriciite im se dozvoluvalo da u~estvuvaat voodbranata na gradot - dr`avata.

Zatoa plebejcite vodele dolgotrajna borba za ramnopravnost so patriciite koja traela celi dva veka.

pater

patricii patrija

plebejci

-

Шirewe naRimskataimperija

TRAJAN

HADRIJAN

98-117

117-138

253

193-211

211-217

ANTONIUS

DECIUSAURELIE

MAKSIMINUS

ELAGABIUS

ALEKSANDARSEVERUS

FILIPARAPSKI

KLAUDIUS

PROBUS

KARAS

138-161

249-251270-275

268-270

276-282

282-283

284-305DIOKLECIJAN

EMILIANUS

SEPTIMIUSSEVERUS

235-238

216-222

222-235

244-249

KARAKALA

Patricii

Plebejci

Paterot isemejstvoto

Od `ivototvo ednorimsko

semejstvo

57

Во Рим во почетокот владееле кралеви. Тие власта ја делеле со Се-

натот и Народното Собрание. Подоцна било укинато кралството, а

Рим станала Република. На чело на Републиката стоеле два конзу-

ла кои имале војничак и судска власт. Освен нив лпостои и Сенат во

кој влегувале најбогатите граѓани. Конзулите биле бирани на една

година, а членовите на Сенатот доживотно.

Плебејците со многу побуни успеале во власта да имаат свои пре

ставници. Тоа биле народни трибуни кои издејствувале да се доне-

сат правични закони.

т

Потсети се што си научил

Koi plemiwa `iveele na Apeninskiot Poluostrov?Kako nastanal gradot Rim?

JAKNEWE I PRO[IRUVAWENA RIMSKATA DR@AVA

JAKNEWE I PRO[IRUVAWENA RIMSKATA DR@AVA

Borbata me|upatriciite iplebejcitePatricii i plebejci

Patriciite bile klasa na gospodari vo rimskatadr`ava. Za razlika od niv plebejcite iako bile slobodnigra|ani nemale pravo da u~estvuvaat vo dr`avnata vlast.

Poradi toa plebejcite povele borba protiv patrijcite za izedna~uvawe napravata. Za da gi izbegne nemirite, kralot Servij Tulij vo 553 godina pred n.e.izvr{il reformi so koi pobogatite plebejci mo`ele da upravuvaat so dr`av-nite organi.

Patrijcite ne bile zadovolni od toa izedna~uvawe na pravata so ple-bejcite. Zatoa, tie vo 509 godina pred n.e. go simnale od vlast kralot i taka Rimstanal republika.

Me|usebni borbina rimjanite

Oktavijan Avgust i negovaproklamacija zaprinceps na Rim

Rimskiosvojuvawa

Dodeka se vodele borbite me|u patricite i ple-bejcite. Rimjanite vodele osvojuva~ki vojni so sosedniteplemiwa. Kon sredinata na vek pred n.e. zagospodarileIII

so Apeninskiot Poluostrov. Na pokorenoto naselenie Rimjanite im ja ostavaleli~nata sloboda so uslov da u~evstvuvaat vo vojnite zaedno so niv. Zatoa Rim poosvojuvaweto na Apeninskiot Poluostrov u{te pove}e go zgolemil brojot na svo-ite vojnici i zapo~nal u{te pogolemi osvojuvawa nadvor od ovoj poluostrov.

58

Rimskata vojska bile dobro vooru`ena, osnovna edinica bila legijata, kojaobi~no imala 4-5 iljadi vojnici i nekolku stotici kowanici. Vo rimskata vojskavladeela stroga disciplina. Hrabrite vojnici i vojskovodci dobivale kako na-grada pogolem del od voeniot plen, kako i razni odlikuvawa.

So vakva silna vojska po pokoruvaweto na Apeninskiot Poluostrov, Rim-janite prodol`ile so pro{iruvawe na svojata dr`ava.

Rim stanuvaimperija

Od bregovite na Apeninskiot Poluostrov, Rimjaniteprodol`ile da osvojuvaat teritorii i dr`avi pokraj Sredo-

zemnoto More. Toa gi dovelo do sudir so Kartagincite koi bile gospodari naZapadnoto Sredozemje i so helinisti~kite dr`avi, gospodari na Isto~noto Sre-dozemje.

So Kartagincite koi Rimjanite gi vikale Puni, vodele tri Punski vojni.Ovie vojni traele 118 godini i bile so promenliv uspeh, a zavr{ile so pobeda naRimjanite. Kartaginskiot vojskovodec Hanibal so golema vojska i so upotreba naslonovi kaj r.Kana gi porazil Rimjanite i do{ol do portite na Rim no ne goosvoil.

Vo 146 godina pred n.e. Rimjanite ja osvoile Kartagina i ja zapalile. Golemdel od naselenieto go ubile, a del go pretvorile vo robovi. So osvojuvaweto naKartagina, Rim stanuva gospodar na zapadniot del od Sredozemjeto.

"Hanibal an te portas"

- Hanibal e pred vrata,scena od punskite vojni

Rimski vladeteli koi gi pro{irile granicitena Rimskata imperija

Rimska legija

Zazemawe na Kartagina

Od bojnoto polena Iberiskiotpoluostrov

Po osvojuvaweto na severnite bregovi na Afrika, Rimjanite go osvoilePirinejskiot Poluostrov i Galija (dene{na Francija), Jadranskoto krajbre`je,ju`niot del na Balkanskiot Poluostrov, Makedonija, Helada, Sirija, Mala Azija,Egipet, Palestina i drugi.

Taka Rim stanal najgolema dr`ava vo toa vreme (svetska sila) koja seprotegala na tri kontinenti: Evropa, Azija I Afrika.

Vo vek pred n.e. Rimskata dr`ava ja zafatile gra|anski vojni koi gozagrozile opstanokot na dr`avata. Vo 31 godina pred n.e. bila ukinata rimskatarepublika i celata vlast vo dr`avata ja prezel Toj bil iprviot rimski car na kogo rimskiot senat mu ja dodelil titulata( ) {to zna~elo prv najugleden gra|anin na Rim. Podocna ja dobil i titulata

( ) {to zna~elo veli~estven. Taka Rim od postanal.

I

Oktavijan Avgust.

Princeps

prv ,

avgust vozvi{en republika

carstvo

Текст медода

Pro~itaj od istoriskata ~itanka zabitkata kaj r.Kana napi{i kratoksostav za rasporedot na vojskite.

i

Bitkata kaj r.Kana

59

VNATRE[NI BORBIVO RIMSKATA DR@AVAVNATRE[NI BORBI

VO RIMSKATA DR@AVA

Scena odgra|anskitevojni vo Rim

Bra}ata Tiberij i Gaj Grah, kako narodni trubuni se obi-dele da ja popravat polo`bata na selanite. Tie vo vtoriot vekEden od mnogute

posedi na Rimjanitepred n.e. predlo`ile pove}e zakoni vo polza na selanite. Iako, predlo`e-nite zakoni bile prifateni od narodnoto sobranie ne bile sprovedeni. Boga-tite aristokrati stanale nivni neprijateli, pa taka Tiberij Grah bil ubien, anegoviot brat Gaj Grah da ne padne `iv vo racete na neprijatelot mu naredilna negoviot rob da go ubie. Borbata me|u bogatite i siromasite prodol`ila.Bra}ata Grah ne uspeale so svoite reformi da gi spasat selanite. Po nivnotozaginuvawe vo Rim nastanale gra|anski vojni. Tie se vodele pome|u bogatite isiroma{nite.

Scena od `ivototna selanite vo Rim

Izgradbana pati{ta

Bra}ataGrah

60

Vostaniena Spartak

Nikade nemalo tolku mnogu robovi i ne se postapu-valo tolku surovo so niv kako vo rimskata dr`ava. Robo-

vite nemale nikakvi prava. Tie ne mo`ele da imaat ni{to svoe duri ni se-mejstvo. Na gospodarite ne im bilo gri`a za nivniot `ivot. Mo`ele da gi tepa-at pa duri i da gi ubijat. Iscrpenite i stari robovi gi nosele na pusti ostrovikade {to umirale od glad. Za da si ja podobrat polo`bata, robovite, gi kr{elealatite, begale i digale buntovi i vostanija. Najgolemoto robovsko vostanievo rimskata dr`ava e vostanieto predvodeno od Spartak od 74 do 71 godinapred n.e. Toj bil rob po poteklo od Trakija. Bidej}i bil mlad so bistar um ra-botel kako u~itel po me~uvawe vo gladijatorskoto u~ili{te vo Kapua. Toj giorganiziral gladijatorite od Kapua da se dignat na vostanie. Bidej}i bilaotkriena negovata namera uspeal so 70 svoi u~enici - da izbegagladijatori

na planinata Vezuv. Negovata mala grupa robovi brzo narasnala. Nemu muse priklu~ile mnogu drugi robovi i nezadovolni selani. Koga nivniotbroj narasnal i stanal opasno za Rimjanite, bila ispratena vojska, norimskite vojnici bile pobedeni. Po ovaa pobeda brojot na vostaniciteu{te pove}e se zgolemil i dostignal do 120 iljadi lu|e.

Spartak znael deka i pokraj golemite uspesi {to gi postignala ne-govata vojska, nema da mo`e da ja skr{i silata na Rim. Zatoa, toj re{il dagi izvede robovite nadvor od Italija preku Alpite. Koga stignale voSeverna Italija so negoviot plan ne se soglasile site robovi. Del od nivne sakale da ja napu{tat Italija. Tie sakale tuka da se oslobodat i da do-bijat zemja. Spartak bil prinuden da go izmeni svojot plan. Razedinetivo 71 godina pred n.e. vo bitkata kaj Lukanija vostanicite bile poraze-ni, a okolu 6 000 od niv bile raspnati na krstovi na patot od Kapua doRim.

Gra|anskivojni

Vo rimskata dr`ava bile sprovedeni pove}ereformi, no od niv ne bilo zadovolno naselenieto.

Poradi toa vo vek pred n.e. izbuvnale 3 gra|anski vojni. Edinstven iz-I

Spartakovoto vostanie

Текст медода

Smrta na Tiberie Grah

Borba na gladijatori

Ubistvoto na cezar

Pojava nakolonatot

Kolonatot se pojavil kako posledica od slabeewetona dr`avata i propa|awe na zemji{nite imoti na aristo-

kratijata. Poradi toa so cel da se zgolemi proizvodstvoto se pristapilo kondavawe zemja pod zakup (naem) na slobodnite robovi i siroma{ni selani. Lu-|eto koi zemale zemja pod naem se vikale , a takviot sistem na zemjo-delstvo - . Kolonot bil pove}e zainteresiran za rabota, bidej}i ra-botel ne samo za gospodarot, tuku i za sebe.

Koloni

Kolonat

61

lez od ovie vojni bilo voveduvawe na diktatura. Taka vo 60 godina pred n.e.bil potpi{an taen sojuz pome|u Pompej, Cezar i Marko Kras. Tie ja prigrabilevlasta vo svoi race i vovele diktatura. No, ovoj sojuz poznat kako

ne se odr`al dolgo, bidej}i Cezar vo 44 godina pred n.e. bil ubien.Podocna bil formiran i nov sojuz me|u Marko Antonij,Emilij Lepid i Oktavijan Avgust. No, i ovoj sojuz ne se odr`al dolgo. Lepidzaginal vo borbite vo Afrika, a Antonij i Oktavijan se sudrile poradi in-teresite za Egipet. Vo taa bitka pobedil Oktavijan i ostanal edinstven vla-detel

Prv trium-

virat,

Vtor Triumvirat

- car.

Pro~itaj odistoriskata~itanka zasredbata me|uSpartak iMarko Krasi napi{i kakozavr{ila taa!

Kleopatra- po~etokot

na krajotna Rimskata

imperija

Рим

Od `ivotot na Rimjanite

RIMSKATA KULTURA

Jupiter - vrhoven bog

Kni`evnost Rimjanite mnogu rano sozdale svoja kulutra koja se razvila pod vlijanie na helinisti~kata kultura: kni`evnost,

-

kni`evnost, arhitektura, oratorstvo i drugo. Tie ja sakale dramata i poezijatakoja so ~uvstvo ja neguvale i prenesuvale. Najpoznat dramski pisatel bilkoj pi{uval komedii. Od rimskite poeti koi pi{u-vale poezija osobeno seistaknuvale: . Vo rimskata dr`ava se javila iizdava~ka dejnost. Prvata kniga vo svetot bila izdadena vo Rim.

Plaut

Ovidij, Vergilij i Horatij

Nauki Od naukite Rimjanite ostavile pove}e nau~ni dela odoblasta na istorijata, filozofijata, geografijata, prirodata,

pravoto i drugi. Najpoznati rimski istori~ari se Tacit i Tit Livij.Tie vo svoite dela dale dragoceni podatoci za `ivotot i vojnite naRimjanite. Od filozofite bil poznat i koj gonapi{al deloto , a od geografite Strabon. Toj go napi{a deloto koe se sostoelo od 17 knigi, od koi 8 knigibile posveteni na Evropa, 6 na Azija, 1 na Afrika i dve knigi od op{ta

Seneka Lukrecie Kar

Za prirodata

Geografija

-

geografija. Plinij go napi{al deloto "Istorija na prirodata vo 37 knigi i gi iznel site poznavawa za prirodata. Rimjanite se poznati i po nivnite zakoni od pravoto so koi se regulirani odnosite me|u poedincite (privatno pravo) i odnosite so dr`avata i poedincite (javnopravo).

----

Strabon i Ptolomej

11

2

Sl. 1 i 2Ve~niotgradRIM 62

Veruvawe naRimjanite

Najstarite veruvawa kaj Rimjanite bile sli~ni kako i kaj drugite

-

narodi. Najnapred veruvale vo duho-

vite na pretcite koj gi smetale za za{titnici na rodot, apotoa i na semejstvata. Isto taka, kako i Helinite i Etru-rcite i tie veruvale vo mnogu bogovi. Svoite bogovi gi zamisluvale vo~ove~ki oblik. Pome|u niv kako i me|u lu|eto nemalo ednakvost. Najva`ni bogovi bile. - vrhoven bog, tatko na bogovite, gospodarna neboto i zemjata; - bog na vojnata; - bo`ica na qu

-

-Jupiter

Mars Venera

bovta; - bo`ica na cuteweto; - bogna stadata; - bog na ognot. Rimjanite kakoi drugite narodi prinesuvale `rtvi vo ~est nabogovite, gradele veli~estveni hramovi vo koibile staveni skulpturi na bogovite i dr. Rimskite carevi bile smetani za bo`estva i od site`iteli se baralo da gi obo`avaat. Takvoto obo`avawe trebalo da go zacvrsti edinstvoto na raznite narodi vo rimskata dr`ava.

Flora Faun

Vulkan

-

--

Rimjanite bile golemi poznava~i i mastori na arhi-tekturata i grade`ni{tvoto. Vo nivno vreme se gradele:

forumi (plo{tadi), termi (bawi), akvadukti (most - vodo-vod), amfiteatri, hramovi, dvorci, pati{ta, triumfalniarki - (vrati) i drugo. Najpoznati gradbi od toa vre-me se: Rimskiot forum, Koloseumot, hramot Panteon, patotVia Egnacija i drugi. Rimskite gradbi bile ukrasuvani soskulpturi, reljefi, mozaici, freski i drugo. Na najpozna-tite bogovi, carevi i vojskovoda~i im bile izrabotuvaniskulpturi od mermer.

kapii

Akvadukt

Grade`ni{tvoi umetnost

Vo oblasta na umetnosta zna~ajno mesto zazemale izrabotkata na freski imozaici koi se so~uvani na pove}e mesta.

Zna~ewe narimskata

kultura

Rimskata kultura ima osobeno zna~ewe i pridones za razvojna kulturite i kaj drugite narodi koja bila prifatena vomnogu osvoeni zemji. Mnogu pridobivki od ovaa kultura `i-

veat i denes. Latinskiot jazik bil prifaten kako slu`ben kaj mnogu narodi iistiot i denes se primenuva vo medicinata. Od Rimjanite e nasledena latinicataso koja denes se slu`at milioni lu|e vo svetot, kako i so rimskite broevi.

Od ubavataumetnostna Rim

Skulptura

Relief

Muzika

63

Истражувај и дознај

Направи посета

Покрај кои наши градови минувал патотВиа Егнатиа?

Со вашиот наставник по сторија посетете го

Стоби и запознајте се со римските градби. За

посетата напишете краток есеј.

i

Pojava nahristijanskatareligija

hrstijanstvo.

Vo vek od novata era vo Palestina koja bila podrimska vlast se pojavila nova religija -Osnova~ na ovaa religija bil Isus Hristos, nare~en

I

9

POJAVA NA HRISTIJANSTVOTO

Раскажи.

За те коиverski praznici se slavat vo tvoeto semejstvo?

mesija.

Bo`i}.

Spasitel.

Toj e roden vo gradot Vitleem. Denot na negovoto ra|awe hristijanite goslavat kako praznik Lu|eto koi veruvale vo u~eweto na Hristos se vikaathristijani. Tie bile ubedeni deka Isus Hristos e sin na Bog ispraten na Zemjata dagi spasi lu|eto od te{kata polo`ba. Poradi toa Hristos bil nare~en i

Ra|aweto na Isus Hristos

U~eweto naHristos

Spored u~eweto na Hristospostoi samo eden . Toj se nao|abog

na neboto i samo negovoto ime treba da se slavi. Vosvoeto u~ewe propovedal deka site lu|e pred Boga, seednakvi bez razlika na nivnoto poteklo. Gi u~el lu|e-to da se molat, da se sakaat me|u sebe, da si pomagaat ida nema lagi, kra`bi i kleveti. Ova u~ewe na Hristosgi zbli`uvalo lu|eto, bidej}i vnesuvalo verba vo po-dobar `ivot. Poradi toa bilo {iroko prifateno odrobovite i siroma{nite, a podocna i od zanaet~iitei trgovcite. Na ova u~ewe mu pristapuvale postojanonovi vernici so {to hristijanstvoto postanalo reli-gija na {irokite narodni masi. Isus patuval i go pro-povedal svoeto u~ewe me|u evrejskiot narod. So sebevodel 12 u~enici - sledbenici koi gi narekol

Najpoznati od niv bile Petar, Pavle, Jovan iapos-

toli.

Isus Hristosi Pilat

drugi. Nivna zada~a bila da go {irat hristovoto u~ewe. Evrej-skite sve{tenici - rabini ispla{eni deka }e ostanat bez ver-nici, bidej}i site mu pristapuvale na Hristos go obvinile deka

{iri krivoverstvo. Rimskiot upravitel na Palestina, Pontij Pilat, nare-dil Hristos da bide raspnat na krst. Po tri dena Isus Hristos voskresnal izaminal na neboto. Denot na negovoto voskresnuvawe se slavi kako

Po smrtta na Hristos negovite u~enici - apostoli go prodol`ile hris-tovoto u~ewe.

Velig-

den.

Sv. PetarSv. Pavle

Smrtta naIsus Hrist

64

Katakombii op{tini

Protiv u~eweto na Hristos bile robovladetelite,rabinite evrejski sve{tenici i bogatite gra|ani vo Pa-

Svetoto pismo - Biblija

Porakite i su{tinata na hristijanskoto u~ewe sesodr`at vo . Taa se sostoi od

lestina Na niv ne im odgovaralo u~eweto za socijalna i verska ednakvost. Poraditoa hristijanstvoto vo prvite tri veka od postoeweto bilo zabraneto vo rimskotocarstvo. So hristijanite se postapuvalo mnogu surovo. Tie bile progonuvani,spaluvani ili raspnuvani na krst. Zatoa hristijanite svoite verski obredi giizveduvale na skri{ni mesta vo podzemni prostorii - . Prvite hri-stijani se zdru`uvale vo mali zaednici - . So niv upravuval sve{tenik.So tekot na vremeto op{tinite se obedinile i od niv nastanala hristijanskatacrkva.

.

katakombi

op{tini

Voskresnuvaweto na Isus Hristos

Svetotopismo-

pove}e sveti knigi sobrani vo dva dela. Toa se: - kniga napi{ana predra|aweto na hristos i knigi napi{ani podocna. Vo eopi{ana religijata na Evreite so site poraki, a vo e izlo`enasu{tinata na hristijanskata religija i poslanijata (pismata) na apostolite.

Star zavet

Nov zavet - Stariot zavet

Noviot zavet

Svetoto pismo se pi{uva

Mojsej gi prima10-te zapovediod Boga

Hristijanstvotodr`avna religija

Vo po~etokot hristijanstvoto bilo religija naobespravenite, eksploatiranite i siroma{nite lu|e.

Podocna go prifatile i bogatite lu|e. Tie gi pomagale hristijanskite op{tini sododeluvawe imoti, pari i drugo. Za vozvrat sve{tenicite propovedale poslu{-nost pokornost i trpenie i deka sekoja vlast e od {to treba da se po~ituva.Carot Konstantin ja uvidel polzata od hristijanstvoto i vo 313 godina od novataera go proglasil za dr`avna religija, ramnopravna so drugite religii vo rimskatadr`ava.

Boga

Vnatre{nostana crkvataSv. SofijaKonstantinopolIstambul)(

Vnatre{nostana crkvatavo Vatikan

65

И ова ќе те интересира

Исус Христос приредил тајна вечера на која присуствувале неговите 12

апостоли. Тој ги послужил со вино и леб- . На вечерата Исус ре

кол: „

”, и додал: „

”. Тоа и се случило

Дознај од постарите кој го предал.

-

...

нафора

Виното е мојата крв, а лебот моето

тело Утре еден од вас ќе ме

предаде на Римјаните

BIBLIJA

NA BALKANOT I MAKEDONIJA

[IREWENA RIMSKATA IMPERIJA

[IREWENA RIMSKATA IMPERIJA

Apolonija

Butrint amfiteatar

Butrint

Rimjanite ja osvojuvaat Ilirija 66

Балканскиот Полуостров бил привлечен за Римската Империја

поради своите богатства. Тоа биле рудниците за злато, сребро, олово и

железо. Освен тоа, Балканот бил познат по плодни почви, шуми и топла

клима. поради тоа богатите Римјани настојувале да ги прошират своите

имотинаовој простор. Тие сенадеваледека соосвојувањенаБалканот ќе

добијат новиробови заработаи ќе станат уштепобогати. Затоа конкрајот

на векпр.н.е. започналедапродираатнаБалканскиотПолуостров

Прва на удар на Римската Империја за освојување на Балканот

била Илирската држава. Нејзин центар бил градот Рисан - Бока Которска.

На челонаИлирскатадржава сенаоѓала кралицата Теута. Кога војската на

Теута ја нападнала грчката населба Иса на островот Вис, жителите на Иса

побарале помош од Римјаните. Таа околност Римската Империја ја иско-

ристилакакоповодзанападнаИлирскатадржава

Римјаните во пр.н.е. ја победиле војската наИлирската

кралица Теута и ја присилиле да плаќа данок. По овој успех Римската

Империја започналапостепенодасепрошируванаБалканот

При крајот на век пр.н.е. Македонија била најсилна држава на

Балканот. Нејзината морнарица пловела по Егејското и Средоземното

Море. Македонските кралеви им дале помош на Илирите и на Ханибал

во нивната борба против Римјаните. Поради тоа односите меѓу Македо-

нија и Римската Империја биле затегнати и војната меѓу нив била не-

избежна. Тоа особено било видливо кога македонскиот крал Филип

започналдасезацврстуванабреговитеод ЈонскотоМоревоЕпир

Во војните со Македонската држава, Римјаните однеле реши-

телна победа во пр.н.е. Тогаш и последниот македонски цар

Персеј бил заробен и одведен во ропство во Рим. По овој успех многу

градови воМакедонија, Римјаните ограбиле и разурнале, а големброј на

луѓе биле заробени и продадени како робови. НаскороМакедонија била

претворенаворимскапровинција

Римските освојувања не застанале тука, туку презеле поход кон

Хелада (Грција). Во тој период во Хеленските (Грчки) градови се водела

огорчена војна меѓу богатите робовладетели од една и сиромашниот

III .

.

228 година

.

III

V

.

148 година

.

Dioklecianova palata

Karta na Ilirija

Od artefaktite na Apolonija

67

народ и робовите од друга страна. Поради тоа, грчките градови-држави

не биле подготвени да им дадат отпор на римските освојувачи. Во

пр.н.е. римскитевојскинавлеглевоХелада (Грција), ја освоилеи ја

претворилевосвојапровинција

Со тоа и поголемиот дел од Балканот потпаднал под власта на

римјаните, аРимскатаИмперија значителносепроширила

Од освоените земји на Балканот, Римјаните земале природни

богатства, робовииданоци

146

година

.

.

.

Работна активност

Pronajdi gi na kartata na Balkanskiot Poluostrovteritoriite vo koi `iveele Iliriter`avi se nao|aat denes!

и дознај коид

Narodite na Balkanot davale silen otpor protiv Rimskata Imperija. Vo tojpogled predna~ele Makedonija i Ilirija. Tie vodele pove}e vojni so Rimjanite.

Vo Prvata Rimsko-makedonska vojna rimskata vojska pristignala na zapad-nite nejzini granici. Na stranata na Rimjanite zastanale protivnicite na Make-donija. Tie se obedinile vo eden sojuz koj se vikal Ajtolski sojuz. Nego go so~inu-vale dr`avite: Sparta, Mesenija, Pergamskoto Kralstvo i Ilirite.

Ovaa vojna zavr{ile vo 205 godina pred n.e. so mir me|u Makedonija i nej-zinite protivnici od Ajtolskiot sojuz.

Vtora Rimsko-makedonskavojna

Vo ovaa vojna do{lo do direkten sudir pome|u Rim-skata i makedonskata vojska od 200-193 godina, pred n.e.Rimjanite navlegle vo Makedonija, a na nivna strana pov-

torno zastanale protivnicite na Makedonija. Do najgolema bitka do{lo vo 197godina pred n.e. vo Tesalija. Makedonskata vojska na ~elo so Filip bila pora-zena. Toga{ bil sklu~en mir spored koj Makedonija trebala da plati o{teta, da janamali svojata vojska do pet iljadi vojnici i da ja predade svojata flota. So tojmir Makedonija bila obvrzana da ja priznae i nezavisnosta na Helada.

V

Treta Rimsko-makedonskavojna

Ovaa vojna bila sudbonosna za Makedonija. Toga{na ~elo na makedonskata dr`ava se nao|al kralot - Persej(171-163) godina pred n.e., sin na Filip -ti. Na stra-V

nata na Rimjanite zastanale Helenite koi se pla{ele od jakneweto na makedon-skata dr`ava. Najgolema bitka se vodela vo 168 godina pred n.e. kaj mestoto Pind.Taa zavr{ila so pobeda na Rimjanite {to istovremeno zna~elo i kraj na staratamakedonska dr`ava. Toga{ Rimjanite, posledniot makedonski kral Persej sonegovoto semejstvo go odvele vo Rim. Po ovaa vojna Makedonija ja priznala rim-skata vlast. Me|utoa, od vojnata ostanale golemi posledici, bidej}i mnogu grado-vi bile ograbeni i uni{teni, a 150 iljadi `iteli bile prodadeni kako robovi.

Na slikitese prika`anivojnite me|uRimjanite iMakedoncite

68

Ilirskorimskivojni

Na Rimjanite ne im odgovaralo postoeweto i jakne-weto na ilirskata dr`ava. Tie se gotvele da zavladeat soBalkanskiot Poluostrov. Za taa cel imale odamna pri-premena vojska (legii).

Za vreme na vladeeweto na ilirskata kralica Teuta, rimskite brodovi bile~esto napa|ani vo Jadranskoto More. Ovie napadi rimskata dr`ava gi iskoristilakako povod za vojna. Taka vo 229 godina pred n.e. tie ja napadnale dr`avata naTeuta i ja porazile. I pokraj porazot Ilirite prodol`ile so u{te pogolema `esto-kost da gi pqa~kaat rimskite trgovci i brodovi. Toa dovelo do Vtora vojna vo 219godina pred n.e. I vo ovaa vojna Ilirite bile pobedeni. Pri toa Ilirite izgubilepove}e oblasti so {to i dr`avata oslabela. Vo 167 godina, pred n.e. Rimjanite jauni{tile dr`avata na Ilirite i ja nametnale svojata vlast.

ÎÒÏÎÐÎÒ ÏÐÎÒÈÂ ÐÈÌÑÊÀÒÀ ÈÌÏÅÐÈJÀOD STRANA ÍÀ ÍÀÐÎÄÈÒÅ ÍÀ ÁÀËÊÀÍÎÒ

ÎÒÏÎÐÎÒ ÏÐÎÒÈÂ ÐÈÌÑÊÀÒÀ ÈÌÏÅÐÈJÀOD STRANA ÍÀ ÍÀÐÎÄÈÒÅ ÍÀ ÁÀËÊÀÍÎÒ

Ilirite ~esto se krevale na vostanijaprotiv rimskata vlast. Najgolemoto vostanie bilevo 6-tata godina od n.e. Na ova vostanie mu sepriklu~ile golem broj na vostanici, no po trigodini i toa bilo zadu{eno.

Сцени од Римско македонските војни

69

POJAVA I [IREWENA HRISTIJANSTVOTO ÍÀ ÁÀËÊÀÍÎÒ

È VO MAKEDONIJA

POJAVA I [IREWENA HRISTIJANSTVOTO ÍÀ ÁÀËÊÀÍÎÒ

È VO MAKEDONIJA

Apostol Pavlevo Makedonija

Makedonija spa|a me|u prvite zemji na Evropa vokoi zapo~nalo da se {iri hristijanstvoto. Najgolema zas-

Потсети се од порано:-Kade se nao|aat starite gradovi Filipi i Ber?

luga za toa ima . Toj bil po poteklo koj se zdobil sosolidno obrazovanie vo Erusalim. Vo Makedonija Apostol Pavle prestojuval od 51do 54 godina od novata era i toa e negovo prvo patuvawe nadvor od Azija. ApostolPavle zaedno so svoite sorabotnici , i imal misionerskauloga da go {iri hristijanstvoto vo Makedonija i da organizira hristijanskiop{tini. So taa cel tie gi posetile makedonskite gradovi Filipi, Solun i Ber. Voovie gradovi Apostol Pavle i negovite najbliski sorabotnici ne samo {topropovedale i go {irele hristijanstvoto, tuku osnivale i hristijanski op{tini.

Apostol Pavle Evrein

Sila Timotej Luka

Apostol Pavle

Apostol Pavle so decata

Apostol Pavle i Isus

Apostol Pavle vo Rim

Hristijanskiop{tini Filipi

Prvata hristijanska op{tina vo Makedonija bilaosnivana vo gradot . Edna od prvite `eni vo ovoj

grad koja go prifatila hristijanstvoto bila po poteklo Makedonka. VoFilipi ostanal Luka eden od najbliskite sorabotnici na Apostol Pavle. Negovazada~a bila da rakovodi so hristijanskata op{tina i da prifa}a novi vernici.

Lidija

Naskoro hristijanski op{tini bile formirani i vo gradovite Ber iSolun. Za prv episkop na hristijanskata op{tina vo Solun bil postaven

po poteklo Makedonec. Vo Makedonija hristijanski op{tinipodocna se osnivale i vo drugi mesta i tie pretstavuvale primer kako dase organiziraat i vo drugi delovi na Balkanskiot Poluostrov.

Aristarh

Poslanijatana ApostolPavle

Vo Makedonija koja vo toa vreme bila rimskaprovincija. Vernicite hristijani ja otfrlile i ne japrifa}ale pove}e religijata na Rimjanite. Poradi toarimskata vlast `estoko postapuvala so niv. Taa gi pro-

70

gonuvala hristijanite, gi raspnuvala na krst, a bile frlani i na diviyverovi vo arenite. No, i pokraj ovie represivni i surovi merki hri-stijanstvoto prodol`ilo da se {iri vo Makedonija. Apostol Pavle po-znavaj}i gi dobro sostojbite ispratil tri poslanija (pisma) do makedon-skite hristijanski op{tini. Prvoto poslanie bilo isprateno do filip-janite, a drugite dve do solun~anite. Poslanijata do solunjanite im giispratil vo 52 i 53 godina od n.e. So niv Apostol Pavle gi hrabrel, pod-u~uval i im daval nade` i verba na site vernici da izdr`at na zakanite ipritisocite vo odbrana na u~eweto na Hristos. Pri toa pora~uval da jaso~uvaat verata i qubovta kako najgolemi pridobivki na ~ove~kiot rod.

nade` i verba na site vernici da izdr`at na zakanite i pritisocite vo odbranana u~eweto na Hristos. Pri toa pora~uval da ja so~uvaat verata i qubovta kakonajgolemi pridobivki na ~ove~kiot rod. Poslanieto do filipjanite go pi{uvalvo 63 godina i vo niv ja iska`al celokupnata blagodarnost do ovie lu|e poradinivnata doslednost, dobrodu{nost i privrzanost kon hristovoto u~ewe.

Poslanijata na Apostol Pavle se pouka za vernicite deka edinstveniotpat za spas na du{ata e verbata vo Gospod Isus Hristos koj go `rtvuval svojot`ivot za grevovite na lu|eto i voskrsnal za nivno spasuvawe. Patuvaj}i nizMakedonija me|u 57 i 66 godina u~eweto na Apostol Pavle privlekuvalo novivernici, bidej}i go podr`uval pravoto sekoj narod da ima svoja bogoslu`ba namaj~in jazik za da bide razbirliva za sekoj ~ovek.

So priznavaweto na hristijanstvoto za ramnopravna religijavo Rimskata Imperija vo Makedonija zapo~nale da se gradat baziliki(crkvi). Bazilikite bile ukrasuvani so mozaici.

Osven vo Makedonija hristijanstvoto se {irelo i vo Ilirijau{te vo vek. Rimskata Imperija gi progonuvala Ilirite-hristijanise do 313 godina koga hristijanstvoto bilo proglaseno za dr`avnareligija.

I

Apostol Pavle vo zatvor

Apostol Pavlevo Rim

Karta na patuvawatana Apostol Pavle

Prvo patuvawe na Apostol Pavle

Vtoro patuvawe na Apostol Pavle

Treto patuvawe na Apostol Pavle

MAKEDONIJA

Ber Solun

Amfipolis

Korint Atina

FilipiNeapolis

Apolonia

AHAJA

FRIGIJALIKONIJA

GALATIJA

SILICIJA

KAPADOKIJA

BITNIJA PONTUS

LICIA

KRIT

TrojaAsos

Pergamo

Smirna Sardis

Patara

TiatiraMitilen

Efes

Milet

Rodos Mira

Laodiчea

Kolose

AtaliaPerga

AntiohijaPisidia Ikonium

DerbeTarsus

Antiohija

Damask

Seleucija

Salamis

Sidon

TirPtolemis

Cesarea

Erusalim

Listra

KIPAR

SIRIJA

JUDEA

Pafos

EGIPET

S E D O Z E M N O M O R E

EGEJSKOM

ORE

CRNO MORE

Apostol Pavlevo Makedonija

71

Zatvorot naApostol Pavlevo Filipi

Разгледај, размисли и напиши!So pomo{ na kartata napi{i gi mestata niz koi pominalApostol Pavle od Erusalim do Makedonija!

KULTURATA VO VREMETONA RIMSKOTO VLADEEWEKULTURATA VO VREMETONA RIMSKOTO VLADEEWE

Jazik ipismåíîñò

Vo osvoenite teritorii (provincii) Rimjanite ko-lonizirale svoi gra|ani i imale postojana vojska. Tie bile

За теostatoci od rimskiot periodvo okolinata na tvoeto mesto?

Ako :знаеш раскажи

vo postojani kontakti so pokorenoto naselenie. Me|u Rimjanite i pokorenitenarodi imalo golemi razliki koi se sostoele vo jazikot na komunicirawe, obi-~aite, oblekata, verskite rituali, gradbite i drugo. Za polesno razbirawe zana-et~iite, trgovcite i drugi pobogati lu|e zapo~nale da go u~at rimskiot (latin-skiot) jazik. Onie {to pobrzo go u~ele ili znaele bile zemani vo slu`ba naRimjanite. Golem broj od pokorenoto naselenie stapuvalo i vo rimskata vojska kojabila platena.

Romanizacija Preku jazikot postepeno zapo~nal procesot na roma-nizacija na mesnoto naselenie. Toj proces bil zabrzan i od `elbata na golem brojpokoreni narodi da se slu`at so latinskoto pismo.

Romanizacijata bila prisutna vo site rimski provincii na BalkanskiotPoluostrov kako {to bile: Dalmacija, Panonija, Dakija, Makedonija i drugi. No,sepak taa bila najzabrzana kaj Ilirite. Tie najprvo go prifatile latinskiot jazikkako sredstvo za komunicirawe, a voedno stapuvale na rabota vo rimski slu`bi.

Gradbite voMakedonija

Vo provinciite Rimjanite gradele pati{ta koi bileposlani od kamen. Niv gi gradele za da mo`at polesno i

pobrzo da gi nosat bogatstvata od ovie krai{ta vo Rim. Isto taka po niv pobrzo sedvi`ele rimskite vojnici za zadu{uvawe na buni i vostanija kako i za osvojuvawena novi teritorii. Vo Makedonija bil izgraden patot koj minuvalod Dra~ preku Lihnidos (Ohrid) i Heraklea (Bitola) za Solun i Vizant (dene{enInstanbul). Bil obnoven i stariot Vardarski pat koj od Solun preku Stobi i Skupi(Skopje) vodel do Na sus (Ni{).

Rimjanite vo Makedonija koja bila napredna i razviena provincija gradelei gradovi. Najpoznati ostatoci od niv se: Stobi, Heraklea i Skupi. Vo ovie gradovivo koi preovladuval rimskiot na~in na `iveewe imalo vodovodi akvadukti~e{mi, kanalizacija, pravi ulici, plo{tadi, amfiteatri, termi (bawi) i dr. Voniv imalo i ubavi palati, crkvi i dr, ukrasuvani so mozaici i mermerni figuri(skulpturi). Eden od najza~uvanite ostatoci od rimskata kultura vo Makedonija eAkvaduktot (vodovodot) vo Skopje. Od rimskiot period ima ostatoci i na predmetiza sekojdnevna upotreba, oru`je, nakit i drugo.

Via Egnacija

и

: ,

:

Skupi

Stobi

Tradicionalnooblekuvawe

Od `ivototvo romanskiotperiod

Od ostatocite na gradbivo Makedonija

72

Kulturnimanifestacii

Gradba na pati{taVia Egnatia

Zanaet~istvotovo Makedonija

Аквадuktot vo Skopje

Работни активности и посети!

Posetete go so va{iot nastavnik Stobi, Skupi iliHeraklea i napi{ete po vra}aweto kratok sostavza ona {to ste go videle tamu!

73

PROPA\AWE NA RIMSKATA DR@AVAVospostavuvawedominat

Od krajot na vek rimskata robovladetelska dr-`ava po~nala da slabee vojni~ki, ekonomski i politi~-

II

ki. Za da go spre~i opa|aweto na dr`avata carot Dioklecijan (284-305) ja zaprelvoenata anarhija na neposlu{nost, a starata titula ja zamenil so nova

, {to zna~i gospodar. Toj baral da mu se poklonuvaat site vo dr`avata ida go po~ituvaat i slavat kako bog. Dioklecijan stanal neograni~en vladetel vorimskoto carstvo. Poradi titulata dominus na~inot i formata na negovoto vlade-ewe bila nare~ena . Periodot na dominatot trael skoro dva veka od 284- 476 godina.

princeps

dominus

dominat

Vnatre{ni inadvore{nipri~ini zapropa|awe

So prekinot na osvojuva~kite vojni brojot na ro-bovite opadnal. Od druga strana pak, zaradi te{katapolo`ba tie zaedno so siroma{nite od gradovite diga-le vostanija. Stopanstvoto opa|alo. Sredstvata za iz-

dr`uvawe na vojskata se namaluvale, a dr`avata gi zgolemuvala danocite. Kolo-nite begale od zemjoposedite, a gra|anite od gradovite. Zavladeela nesigurnost ibeda me|u narodot. Dr`avata bila potresena od mnogu vostanija na porobenite.Izbuvnale vostanija vo Egipet, Galija, Sirija i dr. Isto taka rimskata dr`ava bilanapa|ana i od razni varvarski narodi: Germani, Huni i drugi.

Podelba naimperijata

Mnogu imperatori vojuvale so varvarite sakaj-}i da gi otfrlat daleku od svoite granici. Za pole-

sno organizirawe na odbranata vo 395 godina, od n.e. rimskiot car Teodosij gopodelil carstvoto na dva dela: i

. Centar na Zapadnoto Carstvo bil , a na Isto~noto -. Slovenite podocna go narekle Carev Grad ili Carigrad. Ovaa podelba pri-

vremeno ja podobrila polo`bata na rimskata dr`ava

Isto~no Rimsko Carstvo Zapadno Rimsko

Carstvo Rim Konstantino-

pol

.

Vizigotite vo Rim

Konstantinopolsedi{te naIsto~notaRimskaimperija

Avarite dojduvaat vo dodirso Isto~noto Rimsko Carstvo

(Vizantija)

Atila dojduva vo dodirso Zapadnoto Rimsko Carstvo

74

Propa|aweZapadnoto

Rimsko Carstvona

Vo vek na teritorijata na Zapadnoto RimskoCarstvo s pove}e se naseluvale germanskite plemiwa.

V

é

Eden od voda~ite na germanskite plemiwa bil Odoakar.

Toj vo 476 godina go simnal od prestolot posledniot rimski imperator RomulAvgustul i se proglasil za kral na germanskite plemiwa vo Italija. So toa Za-padnoto Rimsko Carstvo prestanalo da postoi. Krajot na Zapadnoto RimskoCarstvo se smeta za kraj na stariot vek - robovladetelskoto op{testvo.

Isto~noto Rimsko Carstvo ostanalo da postoi u{te 1000 godini pod imeto

Vizantija. Nego go pokorile Turcite - Osmanlii vo 1453 godina ..

75

Работни активност!

Vo tvojot istoriski atlas pronajdi gi teritoriite na Isto~noto RimskoCarstvo i napi{i kratok sostav za toa koi zemji vleguvale vo toacarstvo!

Turcite go zazemaatKonstantinopol

Kraj na Vizantija(Isto~no Rimsko

Carstvo)

РЕЗИМЕ И ТЕСТза проверка на знаењата со самооценување

Име и презиме, одделение______________________________________

Постојат три вида на историски извориТоа се: а)_____________б)___________в) _________ 3

Историјата се дели наа)_____________б)___________в) _________г)_________ 4

Покрај кои големи реки се развиле речните цивилизацииа)_____________б)___________в) _________г)__________

д)_____________ѓ)___________е)__________ 7

Со кои пустини била ограничена старата египетска државаа)_____________б)___________в) _________ 3

Кои светски чуди биле изградени од народите на стариот истока)_____________б)___________в) _________г)__________ 4

Кон крајот на вториот милениум пр н е во Хелада се доселилеа)_____________б)___________в) _________ 3

Хеленски колонии постоеле на островитеа)_____________б)___________в) _________г)__________ 4

Населението во Спарта се делело наа)_____________б)___________в) _________ 3

Периодот на владеење на Перикле е наречен Златно времебидејќи силен развој доживеале

а)_____________б)___________в) _________г)_____________

д)_____________ 5

Поени / освоени

1.

2. :

3.

4. :

5. ?

6. . . . :

7. :

8. :

9. „ ”:

76

10. :

11. :

12. :

Од митовите кај Хелените најпознати сеа)_____________б)___________в) ____________

г)______________д)____________ѓ)_____________ 6

Најпознати филозофи кај Хелените билеа)_____________б)___________в) _________ 3

Најпознати илирски племиња билеа)_____________б)___________в) _________ 3

Можни бодови 48

Оценување:

од 21 до 26 = 2

од 27 до 32 = 3

од 33 до 49 = 4

од 41 до 48 = 5

:

-

-

-

-

77

РЕЗИМЕ И ТЕСТ

за проверка на знаењата и самоценување (годишен тест)

Име и презиме, одд.__________________________________________________

Колку Илирски кралства постоелеа б вг д

Најстари жители на македонската територија билеа бв г

Во кои три битки Александар Македонски ја победилперсиската војска предводена од Дариј

а б в

На кои епови Александар Македонски посебно се восхитувал

а б

Меѓу најпознатите учени луѓе кои работеле во Александрија билеа бв г

Најважни богови кај Римјаните биле аб) _____________ в) _____________ г) _____________ д) ___________ 5

Во време на Римјаните се граделе а б

в) __________ г) ___________ д) __________ г) ___________ и др.

Најпознати апостоли ученици на Христос билеа б в

Романизацијата била присутна во римските провинции а

б) ________________ в) ______________ г) __________

П ени освоенио

1. ?) _________________ ) ________________ ) _________________) _____________________ ) ______________________ 5

2. :) _____________________________ ) ________________________) _____________________________ ) ________________________ 4

3. IIIIII?

) ____________________ ) __________________ ) _____________ 3

4. III ?

) ___________________________ ) _____

5. :) ________________________________ ) _______________________) ________________________________ ) _______________________ 4

6. : ) ____________________

7. : ) ____________ ) __________

8. ( ) :) ________________ ) ________________ ) _________________ 3

9. : ) __________

_____________________ 2

6

______ 4

78

10. :Најпознати остатоци од римско време во Македонија се градовитеа) __________________ б) __________________ в) ________________ 3

можни бодови: 39освоени: ________оценка: _________ оценување:

-Од до

-Од до

-Од до

-Од до

15 20 = 2

21 25 = 3

26 32 = 4

33 39 = 5

79

РЕЧНИК

НА НЕПОЗНАТИ ЗБОРОВИ

Ајга - остаток од стар град во Егејска Македонија

Амфипол - остаток од стар град во Егејска Македонија

Александрија - град во Египет на брегот на Средоземно Море

Алпи - млади верижни планини во Северна Италија

Апулија - полуостров во Италија меѓу Јадранско и Јонско Море

Арена - место каде се одржувале разни натпревари

Бока Которска - залив во Јадранско Море во Црна Гора

Бистрица - река во Грција

Везув планина (жив вулкан) во близина на Неапол Италија

Вис - Остров во Јадранско Море кој припаѓа на Хрватска

гладијатор - човек кој во арената се борел со диви ѕверови, но и човек со човек

до смрт

Дион - светилиште под Олимп во Грција

Драва - десна притока на Дунав во Хрватска

Ерусалим - главен град на Израел

Епир - област во Грција

Истра - полустров во Јадранско Море кој припаѓа на Хрватска и Словенија

Илијада - еп во кој се опишува борбата меѓу Хелените (Грците) и Градот Троја

Калабрија - полуостров во Италија меѓу Јонско и Тиренско Море

Капуа - стар град - рушевина во Италија

Кукс - град во Албанија

монета - железна пара

Места - река во Бугарија

мумија - човечко тело по смртта премачкувано со смола и завиткано во платно

одржувано да не се распадне

Олимп - планина во Грција

Одисеја - еп во кој се раскажува за враќањето на кралот Одисеј во неговата

земја Итака

папирус - растение кое расте покрај Нил

По - река во Италија која се влива во Јадранско Море

Пела - остаток од стар град - престолнина на македонските кралеви

пирамиди - градби од камен во Египет (гробници на фараоните

Палестина - област меѓу Јордан и Израел

Пенџап - област во долината на реката Инд во Пакистан

Родос - остров меѓу Егејско и Средоземно Море

Сенат - совет на старци со највисока власт во Рим

Струма - река во Бугарија

Тракија - област меѓу Грција и Турција

Тибар - река во Италија се влива во Тиренско Море

Хомер - автор на еповите Илијада и Одисеја

Херодот - историчар, се смета за татко на историјата

– –

,

)

80

S O D R @ I N A

Nastanok na чovekotЖivotot na чovekot vo kamenoto i metalnoto vremeVeruvaweto na чovekot vo najstarite zaedniciBalkanot i Makedonija vo praistorijata

Najstarite civilizaciiStarata Egipetska drжavaKulturata i veruvawata narodite od stariot istok

HeladaSparta i AtinaKulturata na HeleniteIliriIlirski kralstvaKulturata na Ilirite

Makedonija vo stariot vek

Balkanot vo stariot vek

Voved

Praistorija

Re~nite civilizacii na Stariot Istok

Makedonskata drжava do FilipMakedonskata drжava vo vremeto na FilipMakedonskata drжava vo vremeto na AleksandarAleksandar MakedonskiKulturata na MakedonciteHelinistiчki period

II

II

III

III

Nastanok na Rimskata drжavaJaknewe i proшiruvawe na Rimskata drжavaVnatreшni borbi vo Rimskata drжavaRimskata kulturaPojava na hristijanstvoto

Stariot Rim

Otporot protiv Rimskata imperija od strana na narodite na BalkanotPojava i шirewe na hristijanstvoto na Balkanot i MakedonijaKulturata vo vremeto na rimskoto vladeewe

[ireweto na Rimskata imperija na Balkanot i Makedonija

Propagawe na rimskata dr avaж

12141820

44

46

48

50

52

54

32

34

36

38

40

42

56

58

60

62

64

66

68

70

72

74

222428

81

Vlijanieto na Rimskata imperija na Balkanot

Istorijata i nejzinoto zna eweч 6