OPŠTE ODLIKE ISLAMSKE ERHITEKTURE

Ako je ikada bilo samonikle arabljanske arhitekture, ona je mogla postojati samo u Jemenu, međutim, dosadašnja istraživanja nisu pružila dovoljno podataka o njenom razvoju. Ipak, umetnost južne Arabije nije mogla odigrati veću ulogu u životu severnog dela Poluostrva. Ovde je uobičajeno prebivalište bio šator, hram se nalazio pod vedrim nebom, dok je kao grobnica služio pustinjski pesak. Stanovnici retkih oaza znali su za primitivnu arhitekturu, koju predstavljaju zgrade sazidane od ćerpiča,1 pokrivene ravnim krovom od palminog lišća pomešanog s ilovačom.

Ova arhitektura nije poznavala dekoraciju niti ornamentiku, a odgovarala je samo najužim čovekovim potrebama. Čak i čuveno svetilište Hidžaza, Kaba, u svom prvobitnom obliku, nije bilo ništa drugo do primitivna građevina kvadratne osnove, bez ikakvog krova. Građevina koja se onde nalazila u Muhamedovo vreme, bila je delo nekog drvodelje, koptskog hrišćanina, koji je za nju upotrebio spaseno drvo jedne vizantijske lađe nastradale u brodolomu, koju su kasnije talasi izbacili na obalu u Džudi.

Od polovine VII pa do IX veka, islamsko carstvo postepeno se proširilo na Siriju, Mesopotamiju, Iran, severnu Afriku, Egipat i Španiju. Ovo je bio period jedinstvene države, čiji su prvi vladari bili ustoličeni u Damasku, a potom i u Bagdadu. Najznačajniji arhitektonski spomenici iz ovog perioda su Velika džamija u Damasku, ali i čitav niz prinčevsih palata sagrađenih na rubu pustinje. U X veku, islamska država bila je podeljena na tri suparnička halifata (Bagdadski, Kairski i Kordovski), kada dolazi do razvoja jasnih razlika u umetničkim ostvarenjima pojedinih oblasti. Iz ovog perioda posebnu pažnju privlače Velike džamije u Keruanu i Kordovi, zatim arhitektonski spomenici u Marakešu, Rabatu, Sevilji, Granadi (Alhambra). Od XVI veka islamskim zemljama dominiraju Turci Osmanlije, pod kojima su se našli narodi Male Azije, Balkana, severne Afrike i Arabije, s tri najznačajnija središta: Carigrad, Jedrene i Bursa. Još jedno snažno žarište stvoreno je u Indiji Velikih Mogula (Akbarova džamija i Tadž Mahal u Agri).

Razvoj islamske arhitetkure, i uopšte umetnosti, bio je uslovljen samom verom i njenim propisima, kao i uticajima koji su primani sa širenjem arapskog carstva. Napredovanje Arabljana ka zapadnoj Aziji i severnoj Africi upoznalo ih je sa arhitektonskim tekovinama razvijenih kultura. Nove tehnike, primenjene na verske potrebe muslimanske zajednice, modifikovane su prema lokalnim uslovima različitih oblasti, što je tokom vremena proizvelo specifičnu islamsku umetnost.

U Siriji islamska arhitektura našla se pred mediteranskim uticajem. Ona se susrela sa postojećim sirijsko-vizantijskim stilom, zatim lokalnim uticajima, kao i zatečenim rimskim spomenicima. U Mesopotamiji i Persiji na nju su uticali sasanidski oblici, koji su se zasnivali na ranijoj lokalnoj tradiciji. U Egiptu, s druge strane, oseća se snažan uticaj lokalnih koptskih elemenata. Na taj način, vremenom se razvio veliki broj posebnih i jasno obeleženih škola arapske umetnosti.

1 Ćerpič, sirova, nepečena cigla.

1

Građevinski materijal, bez obzira da li se radi o kamenu, cigli ili ilovači, u svakom slučaju bio je onaj koji je dominirao u konkretnoj oblasti. Tako u zavisnosti od lokaliteta i tradicije, možemo uočiti razlike izražene u pogledu upotrebljenog materijala: cigle sušene na suncu (Irak), neobrađen ili klesan kamen (Indija, Turska, Sirija i Egipat), pečena cigla (Centralna Azija, Magreb), drvo (Indija, Indokina), keramika (Iran). Dekoracija se isto tako menjala zavisno od kraja: od površina od cigala različito raspoređenih tako da imitiraju preplete ili formiraju geometrijske crteže i natpise (severna Azija), do oblaganja keramikom u vidu mozaika ili pločica (Iran), ili u vidu ploča (Turska), od isklesanog kamena (Egipat), do mermera sa intarzijama u mermeru ili kamenu (Indija).

Islamski graditelji oduvek su bili okrenuti čoveku razvijajući jednu duboko humanu arhitekturu, koja je trebalo da odgovori postojećim potrebama. Njena osnovna odlika bila je vezanost za tlo i ljudsku figuru. Ona gotovo nikad ne ide u visinu, osim kod minareta, podržavajući jedan ideal stvaranja humanog prosora. Ova okrenutost čoveku očituje se i u praksi arapskih neimara da biraju dovoljno širok prostor za podizanje svojih građevina, kako bi ostalo mesta za šatore Beduina. Čak i kod izgradnje vladarskih palata, sve je bilo u skladu s ljudskim dimenzijama a grandioznost i veličanstvo su se javljali u retkim izuzecima.

U planiranju javnih objekata i prinčevskih palata dosta pažnje posvećivano je vrtu, koji je mogao biti snabdeven česmama i fontanama kojima je trebalo rashladiti vazduh i obezbediti ugodniji ambijent tokom letnjih dana. U omajadskom periodu, one se podižu na rubu pustinje, prema utvrđenoj shemi palate sa unutrašnjim dvorištem. S usponom Abasida, vladarske palate se premeštaju u gradove, a često se postavljaju uz džamije. U ovom periodu one i dalje zadržavaju shemu palate sa unutrašnjim dvorištem, dok će u periodu Safavida dobiti niz manjih paviljona podignutih u vrtu.

Islamski graditelji naročito su koristili dva arhitektonska elementa: luk i kupolu i dva konstruktivno-dekorativna elementa: ivan i mukarnas, koji su bili uobičajeni i kod sakralnih i kod svetovnih građevina.

Luk

Nijedna druga, kao islamska arhitektura, nema toliku raznovrsnost tipova lukova.2 U početku je rađen polukružni luk na stubovima, prema vizantijskoj tipologiji, ali se ubrzo prihvata i prelomljeni luk (kasnije usvojen u gotičkoj arhitekturi), koji je, izveden na razne načine, i koji je bio prisutan i u sasanidskoj arhitekturi. Sto godina nakon prvih iskustava, islamski luk, slobodno oslonjen na stubove, pilastre3 ili zidove, poprima širok spektar oblika koji ga oslobađaju od krutih shematskih rešenja drugih stilova. Ponekad se raznovrsni oblici spajaju jedni s drugim, a različiti lukovi postavljaju jedni iznad drugih. Tako dolazi do razvoja potkovičastog, kopljastog, trolisnog, stepenastog, luka sa stalaktitima, itd.

2 Luk – arhitektonska konstrukcija koja, oslanjajući se na dva oslonca, čini krivinu. Može da bude u zidu, ili podržan stubovima ili pilastrima.3 Pìlastar – četvoroivični pljosnat stub, prislonjen uza zid ili ugrađen u njega.

2

Kupola

Još jedan važan element islamske arhitekture je kupola.4 Nakon prvih primera potpuno oblih kupola vizantijskog ili sasanidskog tipa, prvi pravi tip islamske kupole razvija se u Egiptu. One su vitkije, oslanjaju se na visok prsten (tambur) i vezane su za kvadratnu osnovu pomoću zasečenih uglova.

U ostalim delovima dolazi do razvoja posebnih tipova, tako Turkmeni kupolu prekrivaju kupastim krovom, dok Mongoli razvijaju tip lepe kupole u obliku lukovice na visokim tamburima, koje često mogu biti mahunaste, ili kriškaste, odnosno rebraste. Safavidske kupole imitiraju karakteristične krovove mongolskih šatora ističući vrh. U XV veku, nakon zauzimanja Carigrada, Osmanlije razvijaju harmoničan sistem kupola, koji obuhvata: a) centralnu široku i plitku kupolu, koju prate prislonjene polukupole, koje se postepeno spuštaju ka zidovima, ili pak b) centralnu kupolu sa manjim kupolama raspoređenim u krug.

Ivan

Ivan je, u sasanidskoj arhitekturi, bio sala pokrivena poluobličastim svodom, potpuno otvorena na jednoj strani. Ovde je vladar primao dostojanstvenike i delio pravdu. Uvođenjem džamije i medrese koje su imale kvadratno dvorište s tremom, u sredini svake unutrašnje zgrade izgrađuje se atrijum u obliku ivana, koji je postepeno dobijao oblik prostranog i dubokog portala, s pročeljem otvorenim u visokom luku, upisanim u jedan pravougaonik, i sa svodom obično vezanim za zadnji zid, pomoću stalaktita. Glavni ivan bio je okrenut ka Meki a sa strane je imao dva ugrađena minareta, pozadi se otvarala jedna kvadratna sala pokrivena kupolom, koja je predstavljala pravu džamiju.

Timuridi i Moguli usvajaju ovaj element kao ulazni portal, naročito na glavnim fasadama, ali i na sve četiri strane mauzoleja. U značajnijim indijskim mauzolejima, veliki ivani smešteni na četiri fasade i okruženi tremovima na dva sprata.

Mukarnas

Tipičan arhitektonsko-dekorativan element u islamskoj arhitekturi su stalaktiti, tj. mukarnas (od grčkog koronis – okvir), koji su u početku služili kao prelazno rešenje između kupole i kvadrata ispod nje, preko ugaonih niša ili velikih školjki. Oni su kasnije transformisani u niz nazubljenih niša i niša sa stalaktitima, da bi se postigao izrazitije dekorativan efekat. Motiv stalaktita se potom koristi kao ukrasni, a ne više kao funkcionalni element, i to i na kapitelima i na osnovama stubova, na unutrašnjim krivinama lukova i čak, izvrnuto postavljen, na spoljnim stranama kupole. Ovaj element naročito je primenjivan na Istoku, dok je na Zapadu ostao gotovo nezapažen.

4 Kupola – svod u obliku polulopte, krovni pokrivač izveden po sferičnoj oblini.

3

OSNOVNI OBLICI U SAKRALNOJ ISLAMSKOJ ARHITEKTURI

Džamija

Iako se muslimanska molitva može praktikovati na svakom mestu, u islamskom svetu veliki značaj pridaje se zajedničkoj molitvi, a naročito propovedi koja se drži petkom u podne. Otuda džamije, kao mesta na kojima se obavljaju zajedničke molitve i održavaju propovedi, imaju veliku važnost u islamskoj arhitekturi. Pored njihove osnovne namene džamije su bile mesta na kojima su se donosile sudske odluke i rešavali različiti sporovi, u njima se odvijala nastava, a u njihovom sklopu nalazile su se i prostorije u kojima su stanovali studenti. Pored toga, džamije su mogle služiti i kao prenoćišta za učene hodočasnike, skloništa za progonjene, a ne retko, naročito u selima, u njima su se mogle nalaziti javne kuhinje, bolnice, kao i drugi važni javni objekti.

Džamija (na arapskom mesdžid, mesto padanja ničice na kolena, obožavanja) u početku je bilo ime kultnih mesta, posebno posvećenih, kao što su Kaba u Meki, Kupola na steni u Jerusalimu i Muhamedova kuća u Medini. Ubrzo će sve džamije biti nazvane mesdžid, da bi se od X veka ovaj naziv upotrebljavao samo za manje džamije, dok su veće džamije nazivane mesdžid-i-džuma (džamija petka) ili ulu džamija (velika džamija), ili jednostavno džami (skup). Samo značenje reči džami otkriva nam prirodu svete islamske zgrade. To nije ni božja kuća, ni mesto žrtve, već mesto okupljanja vernika da bi zajedno ispunjavali molitvene obrede.

Poreklo džamije potiće od Muhamedove kuće koju je on podigao, posle svog prelaska iz Meke u Medinu, kao tradicionalnu arapsku kuću sa unutrašnjim dvorištem, okruženu zidom od opeka, oko koga su bile postavljene mnogobrojne prostorije. Da bi razgovor sa svojim vernicima mogao da vodi u hladu, Muhamed je ovoj zgradi dodao, na jednoj strani trem napravljen od palminih stabala i pokriven palminim lišćem i ilovačom. Tako je bio stvoren poseban tip svete muslimanske zgrade – džamije sa dvorištem.

U kasnijem periodu plan ove prvobitne džamije sa dvorištem povećavaće se i postajati osetno složeniji, pošto južna strana, ona u pravcu Meke, dobija nekoliko redova nosača s jednim krovom i jednu salu za molitvu, jasno ograničenu (haram), dok su tremovi izgrađeni na drugim trima stranama. Ovaj tip je najpre bio predstavljen velikim džamijama vojnih logora, zahvaljujući kojima su muslimanski vojnici mogli ispunjavati svoje obredne molitve, po vojnim propisima, u strogo svrstanim redovima i s istovremenim ritmičkim pokretima, što se kao pravilo održalo do naših dana u toku odvijanja molitve. Najstariji primeri ovih uvećanih džamija sa dvorištem nisu se sačuvali. Takve su bile džamija u Basri (665) i u Kufi (670) u Iraku. Džamija u Kufi, umesto prvobitnih palminih stabala, imala je pet redova stubova i sistem dvostrukih arkada u dvorištu. Docnije, džamije tipa Kufe predstavljaće razne varijante, kako u pogledu redova podupirača, tako i u pogledu upotrebljenog materijala. Ako ostavimo postrani sekundarnu upotrebu mermernih stubova, uzetih sa antičkih spomenika, mogu se primetiti stubovi ili stupci od opeke. U isto vreme stvaraju se i posebna zdanja tipično lokalna, kao što su džamije u Iraku, koje iznenađuju svojim skoro četvrtastim planom, zidanjem u opeci, mnoštvom vrata i kula na spoljašnjim zidovima, koji gotovo da obnavljaju arhitekturu utvrđenja.

4

Zanimljiv je jedan arapski tekst koji nam daje podatke o postupku, u tom ranom periodu, prilikom obeležavanja mesta za podizanje džamije:

„A ona (džamija u Kufi) bila je podignuta na jednom trgu, određenom za sapundžije i trgovce urmama. Teren je bio ovako uređen. Jedan čovek je stao u središte trga, a to je bio snažan strelac, vešt u rukovanju strlom. On je odapeo stralu na desnu stranu i graditelj je naredio da se zida iza mesta gde je pala odapeta strela. On je odapinjao strele i napred i nazad, a graditelj je naređivao da se zida tamo, gde su pale strele. Mesdžid bejaše tako sagrađen na jednom četvorouglu, čije su strane bile jednake“.

Dvojni ansambl pravougaonog plana, koji se sastoji od dvorišta (sahn) i sobe za molitvu (haram), koji se nije pokoravao određenoj orijentaciji, sa svojom kadencom beskrajnih redova podupirača, svojom šumom stubova i stubaca, i svojim mnogobrojnim vernicima postavljenim u redove, specifično je arapski doprinos umetničkom stvaranju.

Ova prva ostvarenja još uvek nisu imala buduće tipične elemente – minaret, mihrab i mimbar. Prvobitno je jedino bilo obavezno upućivanje molitve prema Meki. Poznato je samo da se Muhamed prilikom držanja svojih beseda na skupovima služio jednim niskim sedištem sa dva stepenika, a umesto minareta, vernici su pozivani sa vrha jednog stuba u unutrašnjosti džamije, ili stojeći na krovu.

Treba još naglasiti da prvobitne džamije nisu predstavljale usamljene građevine, već su one i tada, kao i kasnije, formirale jedan arhitektonski kompleks povezan sa palatom halife ili upravnika, koji je obuhvatao i državnu riznicu koja je bila u neposrednoj vezi sa zidom kible, što je omogućavalo neposreda pristup iz palate u džamiju.

U njenom razvijenom obliku, u svakoj džamiji nalazi se česma, obično u sredini dvorišta koje je smešteno ispred prostorije za molitvu, a koja je namenjena ritualnom umivanju vernika pre molitve. U toku molitve muslimanski vernici okrenuti su prema Meki, za šta kao orijentir služi niša za molitvu (mihrab), koja je tokom vekova postala deo građevine koji se najbrižljivije ukrašavao, odnosno zid u kojem se ona nalazi a koji je okrenut Meki (kibla). Desno od mihraba uzdiže se povišeno sedište (mimbar), kome se prilazi s nekoliko stepenica i koje služi kao propovedaonica. Mimbar može biti ozidan ili izrađen od mermera ili drveta, prema shemi koja ostaje nepromenjena: stepenice s bogato obrađenim ili izvajanim stranicama vode do jednog otkrivenog postolja koje može da bude zasvedeno. U velikim džamijama, ispred mihraba može se naći uzdignut podijum (dikka), odakle svi mogu videti onog ko vodi zajedničku molitvu. U nekim džamijama pored mihraba nalazi se mali ograđen prostor (maksura), rezervisan za vladara.

Kad je prva arapska dinastija Omajada prenela prestonicu u Damask, Arapi su došli u dodir s vizantijskom civilizacijom od koje prihvataju model bazilike, prilagođavajući ga sopstvenim potrebama. Da bi uvećali korisnu površinu, izmenili su osnovnu shemu trobrodne bazilike umnožavajući broj brodova sve dok nisu dobili kvadratnu građevinu. Unutrašnjost je bila ispunjena mnoštvom stubova na koje su se oslanjali lukovi koji nose ravnu tavanicu, s malom kupolom iznad mihraba. Ovakav raspored je karakterističan za prvi tip džamije, koji

5

obuhvata četvrtasto dvorište s tremovima i jednu prostoriju za molitvu s brodovima koji se pružaju u pravcu Meke. Nakon premeštanja prestonice u Bagdad, došavši u kontakt s persijskom kulturom, iz tipa sasanidskih građevina postepeno se razvio tip džamija s centralnim dvorištem, sa ivanom na svakoj strani. Kod trećeg tipa džamije očigledan je uticaj vizantijske umetnosti. Reč je o uticaju sheme bazilike i crkve centralnog plana, koje su često nakon turskog osvajanja Carigrada 1453. godine, bile prilagođene i rekonstruisane u džamije, a koje su imale kupole na pandativima.5 Za ovaj tip džamija karakterisitčan je centralni molitveni prostor prekriven prostranom kupolom. Ispred glavnog molitvenog prostora nalazio se trem kao i veliko ograđeno dvorište sa šedrvanom (fontanom) u sredini.

Mihrab

Mihrab je udubljenje ili niša u zidu džamije, koja pokazuje pravac molitve. Ovaj element preuzet je iz crkvene arhitekture, a najverovatnije se prvi put javlja u džamiji u Medini. Mihrab je vrlo brzo postao opšta pojava u svim džamijama, i kao i hrišćanski oltar, zadržao je najveći stepen svetosti. Kao takav, on je počeo poprimati razne oblike dekoracije kojim su ga vernici obasipali i zbog toga se može smatrati merilom određivanja kvaliteta stilova u islamskoj dekorativnoj umetnosti.

Maksura

Profana inovacija u džamiji, koja se obično pripisuje Muaviji, jeste maksura, tj. ogradom odeljen deo u unutrašnjosti džamije, koji je bio rezervisan za halifu. Njeno uvođenje pravdano je različitim razlozima, a glavni je bio zaštita halifove ličnosti. Maksuru su halifi često koristili i u svrhu odmaranja i povlačenja radi razmišljanja.

Minaret

Kao i mihrab, Omajadi su uveli i minaret. U Siriji, minaret je preuzeo oblik domaće sahat-kule ili njenog naslednika, crkvenog tornja koji je bio četvorougaon. Jedan od najranijih izvora koji spominju minaret na Omajadskoj džamiji u Damasku, izričito tvrdi da je to bio crkveni toranj koji je pripadao crkvi sv. Jovana. Smatra se da je Muavijin upravitelj u Egiptu uveo minaret u ovu provinciju, snabdevši minaretom sva četiri ugla Amrove džamije u Fustatu.

Sirijski četvorougaoni minaret od kamena bio je najstariji islamski minaret i služio je kao prototip drugim, naročito minaretima u severnoj Africi i Španiji. U islamskoj arhitekturi prepoznajemo čitav niz posebnih tipova minareta koji su se razvijali pod različitim lokalnim uticajima. U Egiptu su minareti tokom mnogih vekova zidani samo od cigala, a po mišljenju nekih autora, čuveni aleksandrijski svetionik izvršio je izvestan uticaj na njihovu gradnju. Muslimanski toranj, minaret u Iraku u Samari, koji potiče iz IX veka, podseća na stari asirski zigurat sa sedam spratova. Spratovi zigurat-kule predstavljaju sunce, mesec i pet planeta koje su tada bile poznate.

5 Pandativ – deo loptastog svoda između velikih lukova koji omogućava postavljanje kupole na osnovu.

6

Prvobitno, minaret je postavljan unutar dvorišnih zidova, najčešće u centralnom delu severne strane, i imao je četvrtastu osnovu, ponekad sa okruglim završetkom. Minaret je bio podeljen na dva dela koja su se nalazila jedan iznad drugog, sa zidovima ukrašenim reljefnim motivima. Sa Seldžucima se javlja cilindrični minaret, koji je mogao biti različito zasvođen, kupasto – naročito u Turskoj, ili u vidu baldahina u Iranu. U otomanskom periodu, minaret dobija izduženi oblik (igličasti minaret) s karakterističnim kupastim, vitkim krovom, na kojem se obično nalaze tri niza uzanih balkona – kod većih džamija, dok minareti manjih džamija obično imaju jedan balkon.

Medresa

Medresa se u Persiji razvila kao škola u kojoj se učio Kuran, i prvobitno se sastojala od nekoliko soba spojenih džamijom. Zatim je usvojena shema s kvadratnim dvorištem oivičenim s četiri trema, u čijem su se središtu otvarali portali u vidu ivana, povezanih sa salama i stambenim prostorijama.

Mauzolej

Mauzolej (gumbet, turbe) su u islamsku arhitekturu uveli Seldžuci. On je prvobitno imao dva oblika, koji su se razvili u Horasanu. To su bili nadgrobna kula okrugle, poligonalne ili zvezdaste osnove, vitka i zasvedena kupolom, koja je sa spoljne strane često mogla biti pokrivena kupom, i drugi tip, tzv. kuba, koja je imala kvadratnu osnovu zasvođenu kupolom. Mongoli iz Tamerlanovog perioda (Timuridi) i Moguli iz Indije usvojili su tip ivana male dubine kao ulazni portal i često su ga raspoređivali na sve četiri strane građevine. Od vremena mogulskog cara Akbara, u najimpozantnijim indijskim mauzolejima, fasadni ivani imaju na stranama, na dva sprata niše u vidu lođe. Na uglovima ovih mauzoleja dižu se često četiri minareta i pokazuju da su i kuba i džamije s centralnom osnovom često bile inspirisane istom shemom.

Manastirske zgrade

Manastirske zgrade često su bile povezane s manjim fortifikacionim i utilitarnim objektima, korisnim u slučaju vođenja rata ili odbrane. Ovakvi kompleksi upotrebljavani su kao prihvatilišta, za molitvu ili za odbranu od neprijateljskih napada. Kao i medrese, imali su kvadratnu osnovu. Čine ih utvrđene zidine sa stražarskim kulama na sva četiri ugla. Raspolagali su stambenim prostorijama, skladištnima za oružje i jednom džamijom, sa unutrašnje strane zidina.

Tip kastruma koji je usvojen za omajadske dvorce biće ponovo primenjen u ribatu, utvrđenom manastiru, koji je služio za odbranu granica severne Afrike protiv upada iz hrišćanskih zemalja s one strane mora, kao i protiv berberskih ustanika iz unutrašnjosti. O izgledu „dvoraca kaluđera – vitezova“, preteča krstaških utvrđenja, koji su skoro svi bili izgrađeni u toku VIII i IX veka, a uglavnom gusto zbijeni duž tuniske obale, ribat iz Susa nam

7

pruža još jednu predstavu. On sadrži ćelije, sale za abluciju (umivanje) i, na prvom spratu, džamiju sa jedanaest brodova, pokrivenu ravnim krovom, koja odgovara shemi sa transeptom.

DRUŠTVENO-ISTORIJSKI OKVIRI NASTANKA CARSTVA KOJI SU ODREDILI RANI RAZVOJ ISLAMSKE ARHITEKTURE

Početkom VII veka Bliski i Srednji Istok bio je podeljen između dva suparnička carstva, Vizantije i Persije, a istorija ove oblasti u prethodna tri veka bila je uglavnom obeležena njihovim međusobnim sukobima. Vizantijsko carstvo sa prestonicom Konstantinopoljem, imalo je grčku kulturu i hrišćansku religiju, ali je u velikoj meri još uvek imalo rimsku državnu upravu. Glavna potpora njegove moći bila je Anadolska visoravan, koja je u to vreme još uvek bila potpuno helenska. Prema jugu prostirale su se pokrajine Sirija i Egipat. Stanovništvo ovih područja – Aramejci u Siriji i Kopti u Egiptu, bilo je etnički, a delimično i kulturno, strano Helenima, a njihov otpor vizantijskoj vladavini i teškim porezima koje je ona nametnula izrazio se u jeretičkim sektama, koje su bile suprotstavljene pravoslavnoj veroispovesti Carstva. U Palestini, Jevreji, iako nisu bili većinsko stanovništvo, bili su u još težem položaju od jeretičkih hrišćana što je uzrokovalo snažan otpor prema Vizantiji.

Persijsko carstvo Sasanida pokazuje opštu sličnost sa Vizantijom. I ovde je jezgro carstva bila visoravan – Iran, koju su nastanili narodi koji su govorili zajedničkim indoevropskim jezikom i vladali nad pokrainom Irak, koju je naseljavalo nezadovoljno semitsko stanovništvo. Kultura sasanidske Persije bila je azijatska, a državna religija bila je mazdaizam. Unutrašnja struktura carstva bila je mnogo slabija od strukture Vizantije. Dok je u Anadoliji organizacija vojnih pokraina pružala Carstvu čvrstu ekonomsku i vojnu osnovu, Persijsko je carstvo krajem VI veka upravo bilo izronilo iz revolucionarnog potresa, u toku kojeg je slomljen stari feudalni sistem i nadomešten vojnim despotizmom s plaćeničkom vojskom. Novi poredak nije bio nipošto siguran i mnoga nezadovoljstva među stanovništvom podstakla su pojavu čitavog niza opasnih religioznih sekti, koje su ugrožavale religiozno, pa prema tome i političko jedinstvo Persijskog carstva.

Od 602. do 628. godine vodio se poslednji od persijsko-vizantijskih ratova, koji je okončan vizantijskom pobedom, ali su obe strane iz rata izašle iscrpljene i oslabljene, uoči neočekivane opasnosti koja će doći iz Arabijske pustinje.

U velikim osvajačkim pohodima Arapi su se služili pustinjom, koju su dobro poznavali i koja im je bila pristupačna. Pustinja je služila radi snabdevanja pojačanja i kao sigurno utočište za vreme nevolje. Otuda nije slučajno što su u svakoj osvojenoj pokrajini Arapi uspostavili svoje glavne baze na rubu pustinje. U tu svrhu poslužili su im tadašnji gradovi kao Damask, ako su bili ovako pozicionirani, ili su osnivali nove, poput Kufe i Basre u Iraku, Fustata u Egiptu ili Keruana u Tunisu. U ovim gradovima Arapi su podigli vojna utvrđenja i uporišta, koja su kroz

8

čitav omajadski period ostala glavna središta arapske vlasti. Ti gradovi, u arapskoj istoriji poznati kao Amsar, igrali su ključnu ulogu u uspostavljanju i učvršćivanju arapskog uticaja u osvojenim zemljama. Premda su u čitavim pokrajinama Arapi bili manjina, u gradovima Amsara sačinjavali su većinu i tu je arapski postao glavni jezik. Ti su gradovi služili kao tržište za poljoprivredne proizvode susednih krajeva te se preko njih arapski jezik proširio na okolna seoska područja. Ubrzo se svaki arapski utvrđeni grad razvio u spoljni grad zanatlija, sitnih trgovaca i zanatskih radnika, koji su poticali od pokorenog stanovništva. Kretanju stanovništva iz seoskih krajeva u te gradove doprinelo je nejednako oporezivanje nemuslimanskih poljoprivrednika i pad cena poljoprivrednih proizvoda, koji mora da je proistekao iz prilično slobodne razmene prihoda u naturi među arapskim osvajačima.

U svojoj osnovi, velika osvajanja nisu predstavljala ekspanziju Islama već arapske nacije. Pritisak prenaseljenosti na njihovom rodnom poluostrvu terao ih je da krenu ka susednim zemljama. Ekspanzija Arapa nije bila iznenadna, kako se to na prvi pogled može učiniti. U razdobljima kada je snaga Vizantije i Persije držala Arape na njihvom poluostrvu, pritisak prenaseljenosti nalazio je delimično olakšanje u neprestanom prodiranju arapskih elemenata u pogranične zemlje. Mnogi pogranični gradovi imali su znatno arapsko stanovništvo još pre osvajanja.

Stariji pisci precenjivali su ulogu religije u osvajanjima. Njena važnost je u tome što je u kratko vreme izvršila psihološku promenu u narodu, koji je po prirodi temperamentan i nenavikao na bilo kakvu vrstu discipline, koji popušta da ga uvere ali ne i da mu zapovedaju. Upravo religija je ovaj narod učinila mnogo samopouzdanijim i sklonijim nadzoru. U osvajačkim ratovima religija je bila simbol jedinstva i pobede. Međutim, da je vodeća snaga u osvajanjima bila svetovna a ne religijska, pokazuju istaknute ličnosti poput Halida al Valida i Amra, čije je interesovanje za religiju bilo površno i kojima je ona služila samo kao sredstvo za postavljene ciljeve.

U osvojenim teritorijama Arapi su u početku zadržali persijski i vizantijski aparat vlasti s njegovim činovnicima, pa čak i stari novac. Međutim, nakon 640. godine, Omar je uvideo da su potrebne nove mere, te je uveo novi sistem po kojem je carstvo povereno halifi, kao isključivom povereniku za čitavu muslimansku zajednicu. Razne pokorene pokrajine imale su različite zakone i običaje. Budući da su Arapi nasledili stare sisteme, nije bilo jedinstvenog prava u Carstvu. U Siriji i Egiptu koji su potpisali predaju s postavljenim uslovima, Omar je bio prisiljen da poštuje mesne običaje, dok je u Iraku koji se bezuslovno predao imao veću slobodu delovanja.

Novi arapski režim nasledio je od Vizantije i Persije prostrana državna zemljišta. Tim

zemljištima pridodata su znatna imanja koja su vizantijski velikoposednici ostavili za sobom, kada su, zajedno sa poraženim carskim armijama, napuštali osvojene teritorije. Ta imanja, zajedno sa prostranim i neobrađenim zemljištem, sačinjavala su takozvani Mevat ili „mrtve zemlje“, kako su ih nazivali arapski pravnici. Arapi su preuzeli samo državna zemljišta i zemljišta neprijateljâ režima. Ostalim zemljoposednicima, koji su priznali novu vlast, potvrđeno je puno pravo na slobodno vlasništvo, s tim da plaćaju određene poreze. Da bi osigurali obrađivanje tih zemalja i ubiranje poreza s njih, halifi su razvili praksu da ih izdaju u zakup, poznat kao Kataije ili u Iraku, Savafi, članovima svojih porodica i drugim istaknutim i bogatim Arapima. Ti su zakupi bili slični vizantijskoj emfiteuzi, na kojoj su se zapravo i temeljili. Oni su

9

uključivali obavezu zakupca da obrađuje zemlju u ugovorenom periodu, da sakuplja poreze i da ih predaje vlasti.

Muslimanski zemljoposednici izvan Arabije nisu plaćali pun iznos zemljarine, već mnogo manju obavezu poznatu kao Urš (desetina). Izuzev malog religioznog nameta za muslimane, sve ostale poreze plaćali su pokoreni nemuslimanski narodi. Među te poreze spadaju Džizija i Harač. Kasnije su ti izrazi označavali razliku između glavarine, koju su bili dužni plaćati nemuslimani, i zemljarine. Međutim, u doba ranog halifata, ti su se izrazi naizmenično upotrebljavali za oznaku kolektivnog danka, koji su Arapi određivali za svaki kraj u paušalnom iznosu. Lokalnim činovnicima je bilo prepušteno da raspodele porez i uberu novac na stari način.

Čini se da velika bogatstva, koja su sakupili neki arapski osvajači, nisu bila investirana i iskorištena u trgovini, te je trgovačka klasa Meke, uz neke izuzetke, napustila svoj pređašnji poziv, da bi igrala ulogu ratničke aristokratije.

Veliki iznosi novca kojima je raspolagala vladajuća klasa, doprineli su razvoju nove klase - Mavala (singular Mavla). Mavla je bio svaki musliman, koji po poreklu nije bio pravi član nekog arapskog pelemena. Prema tome, Mavli su bili Persijanci, Aramejci, Egipćani, Berberi i drugi nearapski obraćenici na Islam, a takođe i neki stanovnici carstva koji su govorili arapski i bili arapskog porekla, ali su iz nekog razloga prestali biti članovi vladajuće kaste ili im nije uspelo da to postanu.

Mavali su u velikom broju počeli naseljavati gradove arapskog Amsara, te su oko svakog brzo podigli prostrani spoljni grad zanatskih radnika, zanatlija, dućandžija, trgovaca i drugih, koji su služili potrebama arapske aristokratije. Kao muslimani, oni su, u teorijskom smislu, bili ravnopravni Arapima te su zahtevali ekonomsku i društvenu jednakost, međutim, ovo im arapska arstokratija u doba Omajada nikada nije priznala. Dok je nekim mavalskim zemljoposednicima uspelo da plaćaju isti iznos poreza kao i muslimani, zbog njihovih usluga iskazanih novom režimu, većini to nije pošlo za rukom, te u vreme Abd el-Malika muslimanska vlast nije podsticala preobraćanje na Islam, već je terala Mavale iz gradova nazad na polje, da bi povećali državne prihode, koji su bivali sve manji. Mavali su se dosta borili zajedno sa Arapima u islamskim armijama. Međutim, oni su bili raspoređivani u redove pešadije, bili su slabije plaćeni i dobijali su manji deo plena nego arapska konjica.

Broj Mavala se brzo povećao te je ubrzo nadmašio i broj samih Arapa. Njihovo masovno naseljavanje u gradovima stvorilo je nezadovoljno i opasno gradsko stanovništvo, koje je bivalo sve svesnije svog sve većeg političkog značaja, svoje kulturne nadmoći pa i sve većeg udela u vojnim operacijama. Glavna pritužba bila je ekonomska. Čitava struktura arapske države temeljila se na pretpostavci da će manjina Arapa vladati nad većinom poreskih obveznika nemuslimana. Ekonomski izjednačiti Mavale značilo bi u isto vreme smanjiti prihode i povećati rashode, što bi moglo dovesti do potpunog sloma.

Premda se podela na vladajuću kastu i Mavale u mnogo slučajeva poklapala sa etničkim razlikama između Arapa i nearapa, ipak je ona pretežno bila ekonomska i društvena, nego nacionalna. Siromašniji Arapi u Iraku i Bahreinu nisu bili upisani u spiskove Divana, te su bili

10

svedeni na nivo Mavala i delili su njihove pritužbe. S druge strane, mnogi su se pripadnici stare persijske zemljoposedničke vlastele prilagodili novom poretku.

Ovaj naziv ne obuhvata nemuslimane, poznate kao dimisi, to jest sledbenici dopuštenih religija, koje je arapska država štitila, jer su pristali na veći iznos proeza i na neka društvena ograničenja. Osvajači se nisu upletali u unutrašnju građansku i versku upravu pokorenih naroda, koji su dobili položaj dimisa, tj. pripadnikâ religija koje je Kuran dopuštao. Čini se da su pokoreni narodi uglavnom pozdravljali arapsku vlast, jer su ustanovili da su novi nameti lakši od starih. Čak je i hrišćansko stanovništvo Sirije i Egipta više volelo vlast Islama nego vlast ortodoksnih Vizantijaca.

U to vreme Arapi su poistovećivali Islam s arabizmom, što se vidi iz njihovog stava prema novim obraćenicima, pripadnicima pokorenih naroda koji su počeli prihvatati novu veru. Arapski muslimani bili su potpuno nespremni na ideju o nearapskim muslimanima, te su pokoreni narodi mogli pristupiti veri samo ako bi postali mavali, odnosno štićenici nekog arapskog plemena. Premda su oni u teoriji bili izjednačeni s Arapima i oslobođeni od većine poreza, Arapi su zadržali prezrivo nadmen stav prema njima i dugo su pokušavali da ih isključe iz materijalnih povlastica Islama.

Nakon Omarove smrti došlo je do zastoja u osvajačkim ratovima, koji su sve dotle bili glavni pokretač arapske istorije. Seoba arapskih naroda bila je uglavnom dovršena. Arapsko stanovništvo preplavilo je osvojene pokrajine i tamo se nastanilo, te je pokretačka snaga prenaseljenosti privremeno opala. Visoke visoravni i neprijateljsko stanovništvo Irana na istoku i Anadolije na severu, usporili su dalja osvajanja. Budući da je ratovanje zastalo, pripadnici plemena imali su više vremena da razmišljaju o dotada prigušenim pitanjima što će uskoro izazvati slom državne uprave i opštu pobunu.

Elementi otpora mogli su se videti još za Omarove vladavine, te su možda i uzrokovali njegovu smrt. Za vreme slabe Osmanove vlasti ti su elementi izbili na površinu. Pobuna protiv njega nije bila ni religiozna ni lična. To je bila pobuna nomada protiv bilo kakvog sistema centralizovane kontrole, pobuna protiv države uopšte. Arapi su zadržali nomadski pojam vlasti, po kojem se poslušnost smatrala kao dobrovoljno podvrgavanje odabranom pojedincu. Budući da Osmanu nije pošlo za rukom arapskim plemenima nametne poslušnost, oni su se osetili slobodnim da mu je uskrate.

Iako je oružani napad na Osmana došao iz Egipta, stvarno središte otpora bila je Medina. Tu su Talha i Zubeir, dva nezadovoljna Mekanca, Amr, nezadovoljan što ga je Osmanov čovek smenio u Egiptu i Aiša, Prorokova udovica, stvorili središte zavere protiv halife i verovatno imali udela u događajima koji su doveli do njegovog ubistva.

Alijina uloga nije jasna, no čini se da ipak ne snosi nikakvu direktnu odgovornost za ubistvo, premda je njegova pasivnost da upotrebi svoj ugled i položaj kako bi ga sprečio, kasnije njegovim neprijateljima dala delotvorno oružje protiv njega. Godine 656, 17. juna, jedna skupina pobunjenika iz arapske vojske u Egiptu, koja je došla u Medinu da se potuži na nepravde, ušla je u halifove odaje i smrtno ga ranila. To ubistvo označava prekretnicu u istoriji Islama. Ubijanje halife od strane pobunjenih muslimana postalo je presedan koji je poljuljao religiozni i moralni

11

ugled halifove službe, kao veze jedinstva u Islamu. Otada je jedina spona između vlasti i plemena bila politička i finansijska.

Po Osmanovoj smrti Ali je gotovo odmah bio pozdravljen u Medini kao naslednik, ali su se čak i neki Osmanovi neprijatelji ustručavali da priznaju kao halifu čoveka koji je dolazak na presto u velikoj meri dugovao kraljoubicama, premda sâm nije bio kriv. Drugi, koji nisu voleli Osmana, nisu bili voljni da priznaju novog halifu i proosmanska je strana brzo rasla i tražila kaznu za krivce. Ali nije znao da se snađe, te je sebi stvorio čitav niz novih neprijatelja opozvavši s položaja mnoge ličnosti koje je ubijeni halifa postavio. Otpor protiv Alija otpočeli su Aiša, Talha i Zubeir, koji su olako prešli preko sopstvene uloge u pređašnjim događanjima, te su se povukli u Meku da bi pozvali na rat i osvetu. Oni su sakupili snage za akciju protiv Alija premestivši se u Basru gde su se nadali lokalnoj podršci.

Oktobra 656. godine, Ali je krenuo iz Medine na čelu svojih snaga. Taj je događaj dvostruko značajan. U prvom redu on označava kraj Medine kao prestonice Islamskog carstva, jer otada tamo nikada neće stolovati vladajući halifa. Drugo, po prvi put je jedan halifa poveo muslimansku vojsku u građanski rat protiv muslimanske braće.

Ali je sa svojom vojskom stigao u Kufu, gde je posle pregovora s neutralnim namesnikom Ab ul-Musom ušao u grad uz odobravanje stanovništva. Otuda je krenuo protiv Basre i porazio snage opozicije u boju poznatom kao „Bitka oko kamile“, jer se borba vodila oko kamile na kojoj je jahala Aiša. Bitka je završena Alijevom pobedom. Talha i Zubeir su ubijeni, a Aiša poslata natrag u Meku.

Posle kratkog zadržavanja u Basri, gde mu nije uspelo da za sebe pridobije stanovništvo, Ali se vratio u Kufu, koja je postala njegova prestonica. On je sada bio gospodar čitavog islamskog carstva izuzevši Siriju. Međutim, uprkos prividnoj snazi njegov položaj je bio oslabio zbog plemenskog nejedinstva i neposlušnosti njegovih pristalica, kao i zbog protivrečnih saveta pobožnika i teokrata, koji su sačinjavali veliki deo njegove pratnje, te su stalno ugrožavali i dovodili u pitanje njegovu vlast.

Sirijom je upravljao Muavija, koji je stajao na čelu centralizovane vlasti – jedine u islamskom svetu tog doba – vladajući ujedinjenom i poslušnom pokrajinom, s dobrom vojskom, koja je bila izvežbana i disciplinovana u graničnim ratovima s Vizantijcima. I moralno je njegov položaj bio jak. Njegovo pravo na vlast bilo je besprekorno, jer ga je za namesnika postavio Omar, a potvrdio Osman, poslednji opšte priznati halifa.

Tražeći osvetu za smrt svoga strica Osmana, on je postupao prema starom arapskom običaju, koji je potvrdio i sam Kuran. U prvim borbama protiv Alija i njegovih protivnika, Muavija nije tražio pravo na halifat, već je zahtevao pravdu, osporavajući Aliju pravo da vodi Carstvo, optuživši ga da je oprostio kraljoubistvo. Muavija se prvi put otvoreno suprotstavio Aliju kada se nasilno odupro namesniku kojeg je Ali poslao da ga zameni. Prisiljen na akciju, Ali je najzad krenuo s vojskom protiv sirskih snaga. Bitka je započela 26. jula kada su Alijeve snage počele da preuzimaju prevlast. Kako bi izbegli poraz, sirski vojnici natakli su Kuran na šiljke svojih kopalja i počeli da iz sveg glasa govore „Neka Bog odluči“. Ali je u ovom pozivu na arbitražu prepoznao prevaru, no zbog snažnog uticaja vere bio je primoran da prihvati primirje.

12

Bilo je dogovoreno da svaka strana imenuje svog arbitra, a da se suparničke vođe obavežu da će se pokoriti presudi.

Muavija je imenovao kao svog predstavnika Amra – veštog pregovarača, odanog njegovom krilu. Alijini sledbenici, koji su funkcije arbitara protumačili u drukčijem svetlu, prisilili su ga da prihvati usluge neutralnog Ab ul-Muse. Arbitraža je ubrzo donela nove poteškoće Aliju. Znatna grupa njegovih sledbenika, nezadovoljna tim korakom, pobunila se protiv njega, te je pobuna morala biti žestoko ugušena u krvavom sukobu. Ovi pobunjenici poznati su kao haridžiti.

U januaru 659. godine arbitri su se sastali u Azruhu. Njihova odluka bila je nepovoljna po Alija a verovatno je sadržala i njegovu abdikaciju, zbog čega je on odbacio. U narednim mesecima njegov položaj će nastaviti da slabi. Muaviji je pošlo za rukom da pripoji Egipat i da time Alija liši važnog izvora bogatstva, te je izbegavajući bitku nekažnjeno upadao u Irak.

Godine 661. Alija je ubio haridžit Ibn Muldžem. Alijin sin Hasan napustio je borbu i preneo svoja prava na Muaviju, koji je sada pozdravljen u Siriji, a uskoro je bio priznat i u čitavom Carstvu.

Kad je Muavija stupio na presto, stanje u državi bilo je puno teškoća. Uprava carstva je bila decentralizovana i u neredu, te je oživljavanje nomadskog anarhizma i nediscipline, koju više nije obuzdavala religijska ili moralna veza, dovelo do opšte nesigurnosti i pomanjkanja jedinstva. Ubistvo Osmana, građanski rat koji je usledio i premeštanje prestonice iz Medine, neopozivo su uništili teokratsku sponu koja je držala na okupu prvi halifat. Oligarhija u Meki bila je poražena i bez ugleda, te je Muavija morao pronaći novu osnovu za povezivanje carstva. Ovaj problem on je rešio tako što je dotada teokratsku vlast počeo da preobražava u arapsku svetovnu državu.

Muavija je proglašen za halifu 661. godine u Jerusalimu. Njegovim dolaskom, prestonica provincijske vlade Damask, postao je glavni grad muslimanskog carstva, mada je to carstvo bilo nešto suženo. Posle presude arbitražnog suda, Amr Ibn ul-As, Muavijina desna ruka, otrgao je Egipat od Alijinih naslednika. Međutim, Irak je proglasio al-Hasana, najstrijeg Alijinog i Fatiminog sina za legitimnog Alijinog naslednika, dok su se Meka i Medina ravnodušno odnosile prema prestavnicima Sufjanida (kojima je pripadao Muavija).

Ipak, interesi al-Hasana, koji se kretao više kod kuće u haremu nego na prestolu, bili su usmereni više na druga područja nego na državnu upravu. Posle kratkog vremena on je abdicirao u korist svog sposobnijeg rivala i povukao se u Medinu, predavši se potpuno lagodnom i raskošnom životu. Na preduzimanje takvih koraka nagovorio ga je Muavija, koji mu je garantovao ogromnu novčanu svotu i godišnju rentu, koju je on sam sebi odredio. Naknada je obuhvatala svotu od 5 miliona dirhama iz blagajne u Kufi, uz prihode jedne oblasti u Persiji za vreme celog njegovog života, koji doduše nije predugo potrajao, budući da je umro u 45. godini, najverovatnije od posledica trovanja.

Pozniji arapski istoričari, koji su pisali za vreme dinastija koje su ustoličavane nakon pada Omajada, bili su zaokupljeni time da umanje ugled omajadske dinastije, osporavajući titulu

13

halife Muaviji i njegovim naslednicima. U svojim spisima oni priznaju titulu halife Aliju, no kada govore o Muaviji i ostalim Omajadima, izuzev pobožnog Omara II (717-720) kojem ipak priznaju halifsku titulu, govore o kraljevanju (mulk), što je titula koja se davala gotovo isključivo vlastodršcima nearapima. Stav istoričara odražava stav puritanaca, koji su ga optuživali da je sekularizovao islam i promenio proročanski, tj. teokratski halifat u svetovnu vlast – mulk. Posebno mu se zamera uvođenje maksure unutar džamije. On je propoved u petak (khutbah) čitao sedeći u stolici, a prvi je ustanovio i kraljevski presto. Prema ovakvom pristupu, halifat se ponovo uspostavlja tek dolaskom na presto dinastije Abasida godine 750. Uprkos ovakvom tumačenju, Muavija je primer vladara izuzetne državničke sposobnosti kojeg je retko koji potonji vladar uspeo nadmašiti.

Međutim, iako je započeo sekularizaciju države i mada je priadavao veću važnost političkim i ekonomskim aspektima vlasti, religiozni faktor još uvek je mnogo značio. Muavija je ovo vešto koristio u neprestanim borbama sa Vizantijom, koje su mu omogućile da sebe predstavi kao pobornika Islama i vođom u Svetom ratu, te da zahteva i postigne religioznu odanost većine Arapa.

Proces centralizacije, koji je sada bio neophodan da bi arapsko carstvo moglo da preživi, obuhvatao je niz koraka, koje je trebalo preduzeti. Najpre je trebalo premestiti prestonicu u Siriju, koja je ostala prestonička pokrajina carstva tokom čitavog perioda omajadske vlasti. Stvarna prestonica, međutim, često se premeštala budući da su omajadski vladari podizali svoje zamkove na rubu pustinje gde su se osećali sigurni. Sam Muavija smestio se u Damasku, gde mu se, s obzirom na središnji položaj i stare kulturne i upravne tradicije grada, činilo da može uspostaviti vladu koja će biti sposobna da nadzire udaljenije pokrajine.

Od mnogobrojnih žena, najbliža mu je bila Mejsun, Siro-Arapkinja iz plemena banu-Bahdal, koja je s prezirom gledala na dvorski život u Damasku i čeznula za slobodom pustinje. Mejsun je bila jakobitska hrišćanka. Svog sina Jazida, kasnijeg Muavijinog naslednika, često je vodila u sirijsku pustinju, blisku njenom beduinskom plemenu, u kojoj se mladi prestolonaslednik privikao na lov, teška jahanja, pijenje vina i pisanje stihova. Sirijska pustinja sada je postala škola omajadskih prinčeva, gde su oni učili čisti arapski jezik, neuprljan arameizmima, i gde takođe nisu bili izloženi gradskim zarazama koje su često napadale gradove. Kasnije su omajadski halifi nastavljajući tradiciju, gradili seoske dvorce na granici Sirijske pustinje, koje su nazivali al-Badija.

Sa Omajadima prestonica je preseljena u Damask. U srcu grada nalazio se rimski hram Jupitera Dolihenosa, na čijem mestu je u doba Omajada postavljena Velika džamija. Oslanjajući se na zatečeno nasleđe, Omajadi će razviti poseban arhitektonski stil. Sali za molitvu se u to vreme dodaje novi arhitektonski element – transept, što će iz osnova promeniti salu sa stubovima koja je do tada ostala neraščlanjena. Što se tiče bazilikalnog plana i njenog „trijumfalnog karaktera“ van sumnje je da on vodi poreklo od preislamskih bazilika, i to kako od profanih sala za audijencije, sa nišama za presto u palatama, tako i od srednjeg broda sirijskih crkava.

Između džamije i palate, postoje u stvari, vrlo bliske veze, tako je džamija u isto vreme i Javna riznica. Njeni ključevi su svake večeri predavani blagajniku, koji je stanovao u palati.

14

Obrnuto, komandant trupa sa svojom oružanom pratnjom je u toku dana boravio u palati, dok bi noću obezbeđivao stražu u džamiji.

Kada je u pitanju mihrab u transeptu, ovaj element verovatno predstavlja u isto vreme i dvorsku apsidu sa prestolom i crkvenu apsidu, ali zaista u jednoj uprošćenoj formi, koji je, takođe, ispunjavao određene funkcije. Bez sumnje je njegova prva namena bila (mada pogrešno primljena) da označava zid kible, to jest da tačno odredi pravac molitve prema Meki, ali bolje reći, bar u ranim godinama Islama, služila je kao soba za molitvu halifi ili namesniku.

U tom smislu postoji nekoliko arapskih izvora koji govore kako je omajadski namesnik u Iraku, Ibn-Hubajra sedeo u mihrabu svoje sale za molitvu, gde ga je pronašao njegov komornik. Ova uloga mihraba kao „carskog mesta“ u spomenicima iz najstarijeg perioda, uglavnom je dokazana bogatstvom i veličanstvenošću njegove dekoracije, koja ga odvaja od ostalih delova džamije. Izvestan odblesak prohujalog sjaja tih starih primeraka sačuvan je svedočanstvom dvaju najstarijih spomenika: nišom za molitvu el-Khasaki (prva polovina IX veka) koja potiče iz Bagdada i izložena je u muzeju ovog grada, i mihrabom iz džamije Sidi Okba u Keruanu (862/863). Iako ova dva ostvarenja pripadaju starom abasidskom periodu oni po obliku, ukrasu i stilu slede omajadske primere.

Glavno obeležje mihraba iz omajadskog perioda je lučno ili potkovičasto zasvedena niša, kao i motiv vinove loze, koji dolazi iz antike i hrišćanstva, a igra važnu ulogu u omajadskoj umetnosti. On se širi u obliku kandelabra koji izlazi iz vaze na središnjoj traci mihraba Al-Khasaki, načinjenoj od kamena, a pokriva svod mihraba džamije Sidi Okba u vidu zlatnih grančica koje se ističu na crnoj osnovi. Isto tako zapaža se i motiv školjke kojim se ističe niša mihraba u Bagdadu, a često se sreće u Keruanu na mramornim ukrasnim nišama potkovičastog oblika na podnožju mihraba. Ovde svakako treba spomenuti i kupolu mihraba u obliku školjke, iz džamije u Kordovi, koja pripada kasnijem omajadskom vremenu i koja datira iz druge polovine X veka. U kasnijem periodu ovaj oblik biće podređen novim uticajima i promenama u ukusu. U IX veku će prevagnuti niše zasvedene prelomljenim lukom, koje će od epohe Seldžuka biti obogaćene narezima i biti ispunjene „stalaktitima“ u gornjim delovima.

Kada se govori o omajadskoj arhitekturi, svakako treba spomenuti i minaret, koji se kao novi element pojavljuje na omajadskim džamijama, i sa čijeg je vrha mujezin pozivao vernike na molitvu. Prvobitno su u tu svrhu služile četiri ugaone kule sa rimskog utvrđenja oko omajadske džamije u Damasku, čiji će plan kopirati 673. godine Amrova džamija u Fostatu, a odrediće isti raspored i omajadskoj džamiji u Medini.

Kasnije će omajadska epoha biti karakteristična po jednom minaretu, četvrtastog oblika, zdepastom i masivnom, podeljenom na dve zone, a često oživljenim prizorima pod lukovima u gornjim delovima. U retkim izuzecima minaret je uklopljen u zidove utvrđenja, i to na severnoj dvorišnoj strani, kao što je to slučaj sa džamijom Sidi Okba u Keruanu. U slučaju minareta smo takođe suočeni sa starim hrišćanskim pozajmicama, tačnije uspomenama na četvrtaste kule, koje su na sličan način obeležavale stare hrišćanske gradove Sirije. To su bila zdanja koja nisu služila smo za zvonike, nego i za gradska vrata i osmatračnice. U epohama koje će uslediti posle Omajada, oblik minareta će pretrpeti još veće promene no što je to bio slučaj sa mihrabom – izuzetak će biti Španija i severna Afrika.

15

SAKRALNA ARHITEKTURA OMAJADSKOG PERIODA

Kupola na steni

Kupola na steni, koju pogrešno nazivaju Omarova džamija, predstavlja najstarije muslimansko svetilište svečanog izgleda. Njena izgradnja započeta je pod Abd el-Malikom. Da bismo dobili pouzdan datum moramo se osloniti na natpis u unutrašnjosti zgrade, koji ukazuje na 691/692. godinu. Više od jednog veka kasnije, građevinu je obnovio abasidski halifa al-Ma’amun (813-833), koji je namesto Abd el-Malikovog ubeležio svoje ime, ali je zaboravio da promeni datum. Pored toga, prostor za ispisivanje imena je već bio određen imenom Abd el-Malika, tako da je abasidski kaligraf sasvim blizu umetnuo slova novog imena, nagomilavši ih na uskom prostoru.

Zgrada je po svom planu osmostrano zdanje sa stranama koje mere 20,6 m dužine, dok su zidovi visoki 9,50 m. Unutar spoljnih zidova upisan drugi oktogon, a zatim unutrašnji krug. Ovu središnju rotondu, u kojoj se nalazi Sveta stena, pokriva kupola. Ovim dvostrukim raščlanjivanjem dobijena su dva deambulatorijuma6 koji dozvoljavaju vršenje obreda kružnog pohođenja (tavaf).

U unutrašnjosti primećujemo naizmenični raspored podupirača, koji su pozajmljeni iz Vizantije, koji se pokorava ritmu: jedan stubac pa dva stuba – jedan stubac pa tri stuba. To je red koji se već sreće u tremovima Velike džamije u Damasku.

Kupola koja dostiže prečnik od 20,44 m i visinu od 35,3 m bila je u početku drvene konstrukcije i sastojala se od dve kalote, koje su umetnute jedna u drugu, sa spoljnom oplatom od ploča od pozlaćenog bakra. Pod fatimidskim sultanom az-Zahirom, ova kupola je bila zamenjena 1022/23. godine jednom drugom kupolom, sa dvostrukom kalotom, koja je takođe bila presvučena bakarnim pločama. Posle zauzeća grada, krstaši su nadvisili kupolu zlatnim krstom, koji je Saladin zamenio polumesecom posle ponovnog zauzeća grada.

Kupola stoji na tamburu, spolja pojačanom sa četiri ugaona pilastra, a probijenom sa šesnaest prozora. Krov, lako nagnut nad unutrašnji deambulatorijum, drvene konstrukcije i pokriven olovom, bio je obnovljen 1780. godine. To je danas kasetiran pokrivač, slikan u stilu kasne turske keramike XVIII veka. Mnogo su dragocenije tavanice prvog deambulatorijuma, sa dekoracijom u reljefu, slikanom i pozlaćenom, koja datira iz početka XIV veka. Srazmere zgrade pokazuju čudesnu ravnotežu. Nijedna mera nije bila izabrana proizvoljno, već pažljivim biranjem odnosa radi postizanja savršenog sklada.

Isto tako raščlanjivanje spoljašnosti obeleženo je skladnim slaganjem sastavnih delova. Četiri portala slažu se dva po dva, i krstoobrazno su raspoređeni. Oni su dovedeni u ravnotežu pomoću četiri pilastra koji pripadaju nišama, čiji gornji delovi obuhvataju prozore, a oni odgovaraju pravougaonim prozorima na tamburu.

6 Deambulatorijum – u srednjovekovnim crkvama otvoren hodnik oko kojeg se nižu kapele.

16

Na žalost, ukras od višebojnih pločica, koje su iz različitih epoha, ne pokazuje više nekadašnji izgled. Taj ukras zamenio je prvobitni zidni mozaik na zlatnoj osnovi, koji je oblagao prozore i završne široke trake, i koji je, združen sa živim bojama mermerne oplate i zlatnim sjajem kupole, morao stvarati uzbudljiv utisak. Pored toga, natpisne trake iz otomanskog perioda, izvedene s izuzetnim majstorstvom u tulut pismu, donose takođe izuzetnu draž. Za ovo ima zasluge obnova Kupole na steni, koja je preduzeta po naređenju otomanskog sultana Sulejmana I 1552. godine.

Ipak, tek unutrašnjost otkriva najviši domet ukrašavanja. Posmatrač ostaje zadivljen bogatstvom mermera, čiji ukras, znalački urađen, pokriva lukove, zidove između prostora i stupce. Zadivljuje i sjaj pozlaćenih kapitela, bronzane aplikacije na vratima, koje su ukrašene vinovim lozicama, a najviše očarava sjaj mozaika na zlatnoj osnovi. Ovaj mozaik, na kome je pretežan floralni ukras, krunisan je jednom širokom trakom, na kojoj se nalazi kufski natpis.

Posebnu pažnju privlači ova neobična mozaička dekoracija, ne samo zbog savršenstva svoje obrade, koja ništa ne zaostaje za mozaicima iz Damaska, već naročito zbog simbolizma. Glavni motivi su „svećnjaci“ ili drveće s grančicama, koje stvara bukete od akantusovog lišća da bi se ono ili uvilo u spiralne stabljike, podsećajući na rogove izobilja, ili se razvilo u naizmenično postavljene palmete. Na stablu i granama nalaze se neobični dodaci, skupocen nakit u kome se prepoznaju krune, ogrlice, grivne, naušnice i naprsni nakit. Ovi motivi nisu ništa drugo do prikazi nakita vizantijske krune, a delom i sasanidske, a predstavljaju simbole vlasti i svetlosti.

Arhitekturalna shema građevine oslanja se na oktogonalni hrišćanski martirijum,7 a kao najbliži uzor može se smatrati crkva Uspenja Bogorodice iz Jerusalima, koja se, sa svojim dvostrukim deambulatorijumom i svojom rotondom pod kupolom uzdizala, kao i Kupola na steni, iznad jedne svete stene, na kojoj su, prema legendi, ostali ostaci Spasiteljevih stopala. S druge strane, izvesno je da je rotonda podignuta nad Hristovim grobom u Bazilici svetog Groba, takođe izvršila izvestan uticaj na zamisao ovog zdanja. Prilagođavanje pozajmljenih elemenata iz hrišćanske crkvene arhitekture muslimanskim namerama, svakako je, kao i u slučaju transepta, imalo dublji smisao. Kupola na steni, naime, trebalo je da bude shvaćena kao pandan hrišćanskim spomenicima, koje su muslimanski osvajači svakodnevno gledali. Ona je ostala trijumfalni spomenik ali u isto vreme i simbol nove vere. Arapski pisac Jakubi (874) piše sledeće:

„Ugledavši (misli se na Abd el-Malika) veličinu i sjaj Bazilike svetog Groba u Jerusalimu on se bojaše da muslimani njome ne budu opsenjeni i, iz tog razloga, sagradi Kupolu na steni“.

Osim ovog sadržaja, koji uzdiže simboliku vlasti, Kupola na steni imala je još jedan značaj, čisto politički, koji vodi poreklo iz posebnih prilika tog vremena. Ona je bila zamišljena kao suprotan stožer glavnom i tradicionalnom islamskom svetilištu Kabi u Meki, koja je za vreme vladavine Abd el-Malika bila u rukama njegovog suparnika, halife Ibn ez-Zubeira. Kupola

7 Martirijum – deo crkve gde je smešten grob mučenika ili kovčeg s njegovim moštima.

17

je morala, prema tome, postati novo centralno sveto mesto islamske vere, novo mesto hodočašća, gde je sveta stena mogla zameniti Crni Kamen iz Meke, za izvođenje obreda kružnog ophoda.

Kupola na steni uzdiže se u svetom kraju Jerusalima (al-Haram eš-Šerif), na brdu Morija, gde su se nekada nalazili hramovi Solomona i Iroda. To je jedno od retkih mesta na zemlji prepuno simbolike. Iznad svete stene nalazi se „pupak sveta“. Njeno postavljanje na ovo mesto svesno je učinjeno i ono ima izrazito programsko obeležje.

Značenje Jerusalima kao svetog grada (Al Kuds – sveti) svodi se na predislamsko značenje grada za Jevreje i hrišćane. On je i za Muhameda najpre bio pojam za sveto mesto i tek nakon njegovog spora sa Jevrejima dobija sekundarno značenje. No u islamskoj mitologiji i tvorbi legendi, predanja koja potiču iz jevrejske tradicije o Abrahamovoj žrtvi i Jakovljevom snu o nebeskim lestvama jesu predstave o raju povezane sa tim mestom. To je vezivanje već učinilo apokrifno i apokaliptičko jevrejsko i hrišćansko predanje, koje polazi od koncepcije o poslednjem vremenu kao ponovnom uspostavljanju pravremena te je gledalo na stenu na bregu Sionu kao na tačku koja kao središte sveta mora biti i središte čuda spasenja. Za muslimane, otuda sam grad ima manjeg značaja od mesta Hrama na kojem je Kupola na steni podignuta, a koja natkriva hrid na kojoj su se dogodila sva čudesna dela Alahova.

Za ovo mesto se vezivala, između ostalog, i stara legenda o Avramu, kojoj su bili privrženi kako muslimani tako i Jevreji. Muslimansko predanje se unekoliko razlikuje od judeo-hrišćanskog. Prema ovom, Alah se javio u snu Ibrahimu (Abrahamu) i rekao mu da žrtvuje svog sina. Ujutru Ibrahim iskaza svoj san sinu, a on kao dobar vernik reče ocu da postupi kako mu je Alah naredio. Na to Ibrahim krenu da žrtvuje svog sina i kad je već pritisnuo dečakovo čelo na tlo, pozva ga Allah preko Džibrila i reče mu da je ovim već ispunio san i prošao ispit vere i poslušnosti.

Nešto pre IX veka, ovo sveto mesto je vezano za Muhameda. Početak njegovog Vaznesenja na fantastičnom biću Burak smešten je u Kupolu na steni, a zahvaljujući širokoj pobožnosti vernici su verovali da vide otiske njegovih stopala na svetoj steni. Prema legendi, jedne noći, muhamedu je došao anđeo Džibril, koji je i bio posrednik između Boga i Muhameda. On je na konju Al-Buraku (munja), koji je imao ljudsku glavu, telo konja i rep pauna, preneo Muhameda do Jerusalima, upravo do stene na kojoj se nalazi Hram, gde su se Muhamedu otvorile stepenice kojima se on popeo do sedmog neba. Čitavo ovo putovanje odigralo se u deliću sekunde, pa se kaže da krčag vode, koji je Muhamed slučajno oborio krenuvši sa Džibrilom, još nije dotakao zemlju kad se Muhamed vratio.

Prema verovanju, Sudnjeg dana će na steni biti postavljen i Allahov presto pred kojim anđeo Israfil duva u trubu dajući time znak za početak suda, a Isus i Mojsije će istupiti iz spilje sa svojim vernicima te će presuđivati i suditi. U dolini Jozafat, a to je najjužniji deo doline Kidron između brega Hrama i Maslinske gore u Jerusalimu, skupiće se mrtvi nakon što budu morali dati da se već posle smrti nad njima izvrši sud nad dušama. Na sudu dušama mrtve ispituju anđeli Munkir i Ankir, pitajući ima li boga osim Allaha i ko je Alahov prorok. Na poslednjem sudu biće preko doline razapeto uže, tanko poput konjske dlake, koje će na brdu Hrama nadzirati Muhamed, a na Maslinskoj gori Isus. Pravednici će lako preći preko ovog užeta, dok će se nepravedni strovaliti u dolinu, koja se u međuvremenu proširila u ralje pakla. Tog dana

18

u Jerusalimu više neće biti sveže vode, te će se umesto kiše na grad izliti kipuća voda. Boravak u paklu postaje već u samom gradu grozna stvarnost, međutim, na mestu Hrama neće biti ovih strahota.

Prema jednoj drugoj legendi, Muhamed će tada ispitati i samog Isusa je li pravedno sudio i kao znak pomirenja sa njim (tj. u znak jedinstva hrišćanstva i islama) oženiti ga vlastitom sestrom. Ta i druge legende o zbivanju na sudnjem danu slike su pokušaja da se antagonistička protivrečja između oba pokreta za kraj vremena iskažu kao nedelotvorna i besmislena.

Velika džamija u Damasku

Abd el-Malika je nasledio Valid I (705-715), njegov sin, koji se s pravom može nazvati najvećim omajadskim graditeljem. Prema predanju, njegova ljubav prema građenju je bila toliko velika da su za vreme njegove vladavine, koja je bila relativno mirna i uspešna, na svakom većem skupu u Damasku glavna tema razgovora bile lepe građevine, kao što je u vreme Omara Ibn Abd el-Aziza bilo kulinarsko umeće. Validova vladavina bila je u mnogim pogledima vrhunska tačka omajadske moći. Najvažnije je što je u tom periodu ponovo otpočelo osvajanje i ekspanzija carstva, kojem su pripojeni Buhara i Samarkand na istoku, indijska pokrajina Zind na jugu, no možda od najvećeg značaja je iskrcavanje u Španiji, godine 709, posle kojeg je ubrzo zauzet veći deo Iberijskog poluostrva.

Valid je živeo samo 40 godina, no za svog života on je proširio i ulepšao veliku džamiju u Meki, prepravio džamiju u Medini, u Siriji podigao veći broj škola i bogomolja i darivao institucije za gubavce, hrome i slepe. Moguće da je on bio prvi srednjovekovni vladar koji je zidao bolnice za lica obolela od hroničnih bolesti i mnoge lazarete, koji su kasnije bili podizani u velikom broju na Zapadu po ugledu na muslimanske obrasce.

Za Valida se vezuje i izgradnja Velike džamije u Damasku, koju je tokom 706. i između 714-715. podigao u novoj prestonici. Velika džamija u Damasku predstavlja klasičan spomenik Omajadske religiozne arhitekture, a po mnogim autorima ona je i njen najviši domet. Kada je sagrađena, džamija je izazivala divljenje tokom čitavog srednjeg veka. Ona je bila četvrta u nizu najpoštovanijih svetilišta islamskog sveta, posle Kabe u Meki, džamije u Medini i Kupole na steni u Jerusalimu. Džamija je podignuta na mestu antičkog utvrđenja u čijoj unutrašnjosti je nekada bio podignut rimski hram Jupitera Dolihenusa, a kasnije bazilika sv. Jovana Krstitelja. Nakon rušenja crkve, novo zdanje džamije sačuvalo je u svom kompleksu i stare arhitektonske delove, kao na primer, temenos i četiri ugaone kule, docnije minarete, troja antička vrata i monumentalne propileje sa istočne strane.

Njene dimenzije 158 x 100 m monumentalne su i za današnje uslove gradnje. Njena trodelna sala za molitvu pripada tipičnom sirijskom planu. Centralni brod, koji vertikalno seče razvučen prostor, a koji je viši i širi nego drugi brodovi, naglašen je nišom za molitvu (mihrabom) na južnom zidu, kao i kupolom koja je nadvišavala ložu halife (maksuru). Njegova dekoracija je bila posebno raskošna. Ovaj graditeljski element izrazito bazilikalnog tipa, najpre je služio da pokaže moć omajadkog halife, koji je sedeo na jednom uzdignutom prestolu pod kupolom lože u transeptu, okružen svojom gardom, gde su se, osim toga, nalazila i mesta za

19

visoke dostojanstvenike. Tu je pred halifom paljen tamjan, a tu su se obavljale i audijencije. Sličnosti sa prestonom dvoranom palate ovde su sasvim jasne. U oba slučaja, halifa, politički i verski poglavar, gledao je kako se pred njim odvija isti dvorski ceremonijal.

Njen sistem podupirača na dva sprata, sa nekada potkovičastim lukovima, imao je stubove u donjem delu, a stupce sa arkadama u gornjem, koji su posle velikog požara iz 1893. godine, bili zamenjeni stubićima. Ovaj sistem stubova nosio je nagnute stepenaste krovove. Veliki broj kapitela, uglavnom korintskih, poreklom sa antičkih spomenika i u sekundarnoj upotrebi u unutrašnjosti džamije, takođe su bili uništeni plamenom.

Transept je pomoću stubova, raščlanjen u obliku slova T. Stubovi su u početku nosili kupolu od drveta. Na njenom mestu, danas se nalazi kamena kupola. Samo su se očuvali siromašni ostaci ukrasa u mozaiku koji su raskošno pokrivali unutrašnjost džamije, stupce i zidove transepta. Stari mihrab bio je veoma raskošan, no ni on se nije očuvao, te je današnja niša za molitvu novijeg datuma.

Bazilikalna struktura Velike džamije u Damasku naročito je naglašena fasadom iz dvorišta sa kalkonom pročelja i trodelno raščlanjenim ulazom. Kupola maksure dala je transeptu posebnu siluetu. Nad lukovima na stupcima obeju fasada transepta, nalaze se prozori sa rešetkama od štuka. Živi ritam u izmeni stubova sa stupcima (vizantijski sistem naizmeničnog ponavljanja podupirača) oživljava dvorišni trem, čiji gornji sprat ima lepe dvojne arkade sa potkovičastim lukovima, koji po svom obliku odgovaraju prvobitnim lukovima u unutrašnjosti džamije. Ovaj red poremećen je na severnoj strani, koja je posle požara postala običan trem sa stupcima.

Od starih ugaonih kula, koje su služile kao minareti, do naših dana su se očuvali samo temelji jugozapadne kule, sa minaretom iz vremena mamelučkog sultana Kajat Beja, podignutim 1488. godine. Minaret na severnoj strani je s kraja XII veka, a onaj sa jugoistoka iz 1340. godine.

Treba još pomenuti u severozapadnom uglu dvorišta jedan mali objekat na dva sprata, koji se oslanja na korintske stubove i u kome se nalazi jedna česma. Gornji osmostrani sprat pokriven je kupolom. Zidan je naizmeničnim slojevima kamena i opeke, tehnikom omiljenom u Vizantiji. U početku, ovaj objekat, bio je takođe bogato ukrašen mozaicima i u njemu je bilo sedište državne blagajne. Ova okolnost može biti, na prvi pogled neobična, jer je reč o svetom mestu. Međutim, u rano doba džamije su imale mnogostranu funkciju. Džamija nije bila samo sala za molitvu vernika, mesto gde se izgovarala propoved petkom, već i verska škola (medresa) čiji je najvažnij zadatak bilo tumačenje Kurana. Između tih zidova, halifa i njegov predstavnik, delio je pravdu, tu su se vodile učene rasprave. U isto vreme džamija je imala jasno određenu političku prirodu, jer je tu vršeno proglašenje novih halifa, ili preuzimanje dužnosti od strane novog upravnika. Istovremeno, ona je bila okvir za ceremoniju u čast novoizabranog vladara, a izbeglice su tu mogle naći politički azil.

Čitava zgrada džamije bila je veoma raskošno dekorisana, no ova dekoracija je do danas nažalost samo delimično sačuvana. Cela džamija bila je pokrivena belim mermernim pločama, dok su zidovi u dvorištu, koji su bili oživljeni malim pilastrima, bili pokriveni pločama od različito obojenog mermera.

20

U unutrašnjosti džamije, zidovi su takođe bili pokriveni mermernim pločama u visini dvostrukog ljudskog stasa, iznad koga se širio čuveni friz sa pozlaćenom vinovom lozom. Kapiteli i stubovi su takođe bili bogato pozlaćeni. Na visini od oko 6,65 m počinjao je raskošni ukras od mozaika na zlatnoj osnovi, koji se pružao u unutrašnjosti, kao i na spoljnim zidovima do krova, dostižući visinu od oko 7 m. Isti mozaici ukrašavali su stupce i fasadu transepta, vestibil, trem i zgradu riznice. Većina očuvanih mozaika pripada vremenu Omajada, mada neki ostaci pokazuju docnije dopune.

Džamija u Medini

Posle Kabe u Meki, džamija u Medini spada u najpoštovaniji muslimanski spomenik. Njenu obnovu (707 – 709) izvršio je halifa Valid I, i u izvesnom smislu ravna je džamiji u Damasku. Veliko poštovanje koje uživa zasniva se na verskom predanju, jer je na tom mestu Muhamed propovedao nakon svog odlaska iz Meke, a u njoj se nalazi i Prorokov grob.

Od prvobitne Muhamedove džamije, prepravke koje su Omajadi sproveli, učinile su veliko zdanje, dimenzija 97,50 x 87,50 m, koje su se očuvale do današnjih dana. Nadahnuti ugaonim kulama iz Damaska, oni su dodali i četiri minareta.

Dvorana za molitvu sačinjena je od pet brodova, a ovoj odgovara jedna druga zgrada iste dužine sa severne strane, koja je takođe bila namenjena molitvi, ali za žene. U istočnom delu molitvene dvorane nalazi se Muhamedov grob, zaštićen jednim petougaonikom.

Transept, znatno pomeren i smanjen u svojim razmerama, ne nalazi se kao obično u središnjoj osi, već je smešten prema mestu odakle je Muhamed rukovodio molitvom. Transept je bio raskošno dekorisan. Njegova drvenarija bila je pozlaćena, dok je središte tavanice bilo ukrašeno motivom sličnim štitu, izdubljenom kao školjka.

Poput transepta, mihrab je takođe bio velelepno dekorisan, sa zlatnim pločama, kolorističkom igrom crvene i crne boje. Po ugledu na zidove Velike džamije u Damasku, oplate i spoljnih i unutrašnjih zidova izvedene su od ploča višebojnog mermera, delom u geometrijskom stilu, a delom u vidu rozeta i reljefnih ukrasnih stubića. Celom širinom zida ide široka traka sa natpisom. I ovde džamija svoju raskošnu unutrašnjost duguje mozaicima na zlatnoj osnovi. Kao i u Damasku, zidovi su bili pokriveni predstavama drveća i arhitekture, koje su, po shvatanjima majstora mozaika trebalo da stvore iluziju rajskog drveća i dvorova. Pojam raja igrao je važnu ulogu u zamisli ukrasa i vrlo moguće da je uticao na tematiku mozaika iz unutrašnjosti džamije u Damasku, mada prikaze gradove treba pre svega shvatiti kao rezultat postavljenog političkog programa.

21

Džamija al -Aksa

Džamija Al-Aksa nalazi se nedaleko od Kupole na Steni, a ovaj termin upotrebljava se da označi čitav skup svetih zgrada na tom prostoru.

Prvobitna džamija je bila prostrana četvorougaona građevina sa dvoranom za molitvu, pokrivena drvenim gredama. I ovo zdanje je pretrpelo, u docnijim fazama, niz prepravki i prilagođavanja od kojih valja pomenuti samo najvažnije. Početkom VIII veka, pod halifom Validom I, džamija je doživela omajadsku obnovu kada je dobila mermerne stubove raspoređene po traveju koji je upravno postavljen prema zidu u dnu džamije. Ovaj raspored se potpuno razlikuje od klasičnog rasporeda u pogledu redova transverzalnih podupirača. Velika oštećenja, prouzrokovana zemljotresom iz 747/748. godine, dala su povoda za obnovu i proširenje, koji su izvršeni pod abasidskim halifom al-Mahdijem. Tom prilikom, mermerni stubovi su sačuvani u južnom delu zgrade, dok su u severnom delu zamenjeni zidanim stubovima.

Džamiju odlikuje transept širi no ostali pobočni brodovi, koji se, osim toga, razlikuje od ostalih brodova svojim uzdignutim krovom na dve vode i kupolom nad maksurom. Ovoj istoj staroabasidskoj epohi pripadaju, po svoj prilici, i konzole od izvajanog drveta, prikovane ispod krajeva debelih hrastovih greda na tavanici, čije ih veliko majstorstvo izrade, stil i motivi tesno vezuju za vajane mermerne ploče, koje čine podnožje mihraba u džamiji Sidi Okba u Keruanu.

Pod fatimidskim sultanom az-Zahirom, džamija je 1035. godine, uglavnom dobila svoj današnji oblik. Celina je smanjena na sedam brodova, a dobila je izuzetno obeležje bazilike.

Posle zauzeća grada od strane krstaša, vitezovi templari dobili su 1128. godine u svojinu južni deo Harama, a samim tim i džamiju al-Aksa. Oni su celinu promenili u palatu, dok su u južnom delu zgrade podigli kapelu proroka Zaharija. Saladin, čuveni ajubidski sultan, vratio je zgradu svojoj prvobitnoj nameni posle ponovnog zauzeća Jerusalima 1187. godine. Njemu treba zahvaliti za obnovu mihraba višebojnim mermerom na sirijski način, kao i za lep mimbar iz Alepa. Svakako da Saladinovoj epohi pripada i ornamentalno slikarstvo na drvenim držačima koji povezuju stubove srednjeg broda, a od kojih se očuvalo samo nekoliko fragmenata.

22

SVETOVNA ARHITEKTURA OMAJADSKOG PERIODA – ARHITEKTURA GRADOVA

Iz omajadskog perioda sačuvani su mnogobrojni arhitektonski spomenici. U Palestini, halifa Sulejman, sagradio je na ruševinama strijeg grada, grad Ramilu, u kojem je smestio svoju rezidenciju. Ostaci njegove palate mogli su se videti sve do početka prvog svetskog rata, a minaret njegove Bele džamije, koja je posle Velike džamije u Damasku i Kupole na Steni u Jerusalimu postala treće vodeće svetilište Sirije, koji su obnovili Mameluci u prvoj polovini XIV veka, još uvek stoji.

Damask je već u Antici bio čuveni grad. Smešten na ivici pustinje, pristupačan preko visokih stenovitih klanaca Anti-Libana, koji su se naglo otvarali na plodnu ghutu, zelenu ravnicu bogate vegetacije, koja je zanosila Arape, za čije je oči plodna oaza bila pravi zemaljski raj. Među posebnim zaslugama Omajada, trebalo bi navesti izgradnju sistema navodnjavanja, koji svojim ostacima služi najsiromašnijima još do današnjih dana. Od istočnih gradskih vrata, kroz koja je prošao i sv. Pavle, prolazila je čuvena via recta (koja se spominje i u Delima apostolskim), antički put prvobitno oivičen stubovima.

U Damasku, kao i u ostalim gradovima, Arabljani su živeli odvojeno u svojim četvrtima, u svojim plemenskim zajednicama. U Damasku, Himsu, Alepu i drugim gradovima još uvek su dobro obeležene ove četvrti. Kapija svake kuće otvarala se s ulice u dvorište, na čijem je središtu obično stajalo veliko korito za vodu za koje je bila pričvršćena cev. Iz nje je, s vremena na vreme, šikljao mlaz vode kao iz prskalice. Pored korita raslo je narandžino ili limunovo stablo. Sobe su bile okolo dvorišta, koje je u većim kućama bilo snabdeveno tremom.

Omajadi su Damask snabdeli vodom, izgradnjom vodovoda koji nije imao premca u starom Orijentu, a koji još uvek funkcioniše. Jazid je, da bi usavršio navodnjavanje Gute, od Barade prokopao (ili verovatnije proširio) kanal Nahru Jazid, koji i danas nosi njegovo ime. Pored ovog, značajna su još četiri druga rukavca Barade kojima grad duguje svežinu.

Velika palata u Damasku nažalost nije ostala sačuvana. Ona je, bez sumnje, bila povezana sa kompleksom Velike džamije, kako je u ono vreme bilo uobičajeno. O ovoj palati danas uglavnom saznajemo na osnovu sačuvanih zapisa. Zanimljiv je zapis jednog pratioca abasidskog halife Mutazima, koji je zajedno sa njim posetio Damask:

„Mi smo tako stigli u jednu ogromnu palatu, koja je cela bila popločana zelenim mermerom, u sredini dvorišta nalazio se jedan veliki deo s vodom, stalno napajan, čije je oticanje navodnjavalo baštu, gde su rasle najlepše vrste biljaka i drveća, nastanjene mnogobrojnim pticama, čija je pesma zamenjivala najfiniju muziku.“

O životu na dvoru takođe saznajemo iz sačuvanih zapisa. Večeri halifa bile su rezervisane za zabavu i društveni život. Muavija je naročito voleo da sluša istorijske priče i anegdote, u prvom redu južnoarabljanske, i pesničke recitacije. Da bi udovoljio svojoj želji, on je iz Jemena

23

doveo pripovedača pripovetki Abida Ibn Šarjaha, koji je za vreme mnogih dugih noći zabavljao halifu pričama o starim junacima. Omiljeno piće bio je šerbet od ružine vode koje su proslavile arapske pesme, a koji se i danas služi na Bliskom istoku.

Muavijin sin Jazid ostao je upamćen kao sklon piću, zbog čega je dobio naziv „Jazid vinopija“. Jedna od njegovih šala bilo je privikavanje malog Abu Kajsovog majmuna da učestvuje s njim u njegovim proslavama.

Prema predanju, Jazid je pio svakog dana, dok se al-Valid I zadovoljavao da pije svakog drugog dana. Hišam je pio jedamput sedmično, i to petkom posle službe, a al-Malik jedamput mesečno. U piću ih je sve nadmašio Valid II (743-744) za kojeg se kaže da je neprestano plivao u bazenu vina, koje bi on običavao toliko gutati da bi se površina bazena znatno spustila.

Za al-Valida se priča da je jednog dana otvorio Kuran i kada su mu se oči zaustavile na rečima „i svaki tvrdoglavac i buntovnik bio je uništen“, on je lukom i strlom izbušio na komade svetu knjigu ponavljajući stihove koje je sam sastavio. Ovaj halifa provodio je vreme u svojim pustinjskim tvrđavama. Tu je, kako svedoče sačuvani izveštaji, organizovao proslave praćene plesom, pesmama i muzikom. Ovim svečanostima, ipak, nije potpuno nedostajala kulturna crta. One su bez sumnje podsticale razvoj poezije i muzike.

Među bezazlenije i otmenije zabave koje su zaokupljale halife i njihove dvorjane, spadao je lov, trke konja i kockanje. Polo, koji je postao omiljen sport za vreme Abasida, možda je bio uvezen iz Persije pred kraj omajadske vladavine. U to vreme bila je česta i borba petlova. Lov se rano razvio u Arabiji i u njemu se u prvo vreme isključivo upotrebljavao saluki pas (iz Saluka u Jemenu). Kasnije je umesto njega upotrebljavan gepard. Legenda govori da je Kulajb Ibn Rabija bio prvi arabljanin koji je upotrebio geparda za lov. Persijanci i Indijci su mnogo pre Arabljana dresirali ovu životinju. Jazid I bio je prvi veliki lovac u islamu i prvi koji je naučio geparda da jaše na sapima konja. On je kitio svoje lovačke pse zlatnim lancima i svakom dodeljivao posebnog roba.

U vreme Omajada, Meka i Medina potpuno su izmenila svoj izgled. U Medinu, napuštenu prestonicu Arabije, sada su se vraćali mnogi od onih koji su želeli da se drže po strani od buke političkog života i koji su želeli da neometano uživaju u velikom bogatstvu koje su im osvajački ratovi doneli. Sledeći primer Al-Hasana i Al-Huseina, veliki broj onih koji su poslednjih godina stekli bogatstvo, nastanio se u ove gradove. Unutar ovih gradova dizale su se palate, a izvan grada vile u kojima su vrvele sluge i robovi snabdevajući svoje stanare svakojakim luksuzom.

Sa sve većim porastom bogatstva ova dva sveta grada svakim su danom gubili na svetosti. Oni su se razvili u centre svetskog uživanja i veselja i u postojbinu svetovne arapske muzike i pesme. Svuda su nicale tzv. bujût al-qiyân, u kojima su robinje pevale i svirale nežne melodije za uživanje i zabavu svojih bogatih gospodara i gostiju, koji su ležali zavaljeni na četvorougaonim dušecima ili jastucima udišući goruće miomirise i ispijajući najčešće sirijska vina iz srebrnih pehara.

24

Iz perioda Omajada sačuvan je i jedan čitav grad, reč je o Andžaru, koji se nalazi na granici Sirije i Libana, pored puta koji vodi iz Damaska u Bejrut. Plan grada je kvadratnog oblika, poput rimskog logora, sa kapijom na sredini svake strane. Strane su međusobno povezane ulicama koje se sučeljavaju kod tetrapilona u centru. U jednoj od tako formiranih četvrti nalazi se palata sa trospratnom fasadom. Gradske zidine pojačane su masivnim polukružnim kulama na jednakim razmacima duž spoljne strane. Ulice se graniče arkadama sa stubovima, od kojih su većina stubova i kapitela uzeti iz neke susedne rimske naseobine, ali su u palati neke od skulptura očigledno omajadske, i po stilu liče na skulpture sa fasade palate u Mšati, mada nisu toliko mnogobrojne.

SVETOVNA ARHITEKTURA OMAJADSKOG PERIODA – PRINČEVSKE PALATE

O svetovnoj arhitekturi iz omajadskog perioda dosta saznajemo na osnovu sačuvanih ostataka prinčevskih palata, u koje su omajadski prinčevi sa svojom pratnjom odlazili u vreme kada se stepa, posle zimskih kiša, pokrivala zalenilom. Pokoravajući se staroj nomadskoj naklonosti, oni su bežali od gradske vreve prestonice. Zahvaljujući njima, danas imamo veliki broj palata rasutih po širokoj teritoriji. Među ovim arhitektonskim celinama ističu se spomenici Jordana, smešteni u stepskoj oblasti Belka, koja se nalazi istočno od Mrtvog mora, a već vrlo dugo poznati kao:

- Mšata,- Kasr al-Tuba,- Kusejr Amra,- Hamam as-Sarak,- Kasr al-Abjad,- Muvakar.

Važne omajadske palate nalazimo i u današnjoj Siriji. Najznačajniji primerci ove skupine su:

- Kasr al-Hajr al-Garbi- Kasr al-Hajr aš-Šarki

Iako danas ovi stepski dvorci liče na fatamorganu jer se nalaze u pustom stepskom pejzažu, u vreme njihovog podizanja više su podsećali na oaze, sa svojim vrtovima koji su cvetali zahvaljujući sistemu dovođenja vode sa udaljenih planina.

Tvrđave i palate imale su u mnogim slučajevima spoljni izgled sličan Andžaru jer su zidovi palata takođe pojačavani polukružnim kulama na potpornim konzolama, ali je prostor unutar njih svakako manji. Postojao je obično samo jedan ulaz, a unutrašnji raspored bio je raznolik. Glavni ulaz je vrlo često posebno naglašen bilo nišom sa kupolom, uvećanom bočnim

25

apsidama, kao u Kirbat al-Minjeu, bilo pravougaonim kulama, podsećajući na izgled utvrđenja, kao što je slučaj sa Mefdžirom, bilo pak dvojnim kulama osmostranog, kružnog ili polukružnog izgleda, koje su osim toga, bile vrlo često bogato ukrašene, kao što je slučaj u Mšati, al-Hajr al-Garbi, al-Hajr aš-Šarki ili Rusafa-Sergiopolisu.

Pored svoje umetničke i arhitektonske privlačnosti, ove palate su značajne i po tome što jasno odražavaju želju pokrovitelja po čijim su zahtevima građene, prvih halifa i omajadskih prinčeva, da održe svoje veze s pustinjom, i da bar nastave s lovom kada je brzina njihovih osvajanja učinila kraj čestim pljačkama, koje su ranije bile koliko zabava, toliko i sredstvo za sticanje bogatstva.

Mnoge od ovih palata bile su bogato dekorisane i spolja i iznutra. Pojedine su bile veoma velikih dimenzija, dok su druge, opet, bile relativno male ali ipak krajnje luksuzne. U ovim palatama primećujemo i prisustvo svečane sale koja može biti različito arhitektonski rešena. U Mšati, glavna dvorana ima oblik trobrodne bazilike, prilagodivši se na taj način najstarijim palatama poreklom iz Vizantije. Drugde je opet moguće uočiti prave svečane sale, kakav je slučaj sa Kirbet al-Mefdžirom, gde glavni deo ima oblik izdužene dvorane sa dva broda. Povremeno, bočni delovi ovakvih celina mogli su biti povezani sa dva sporedna dvorišta, kao u Tubi ili u Rusafi-Sergiopolisu.

Kusejr Amra

Kusej Amra je mali dvorac kupatilo koji se diže u stenovitoj pustinji Jordana, na 50 milja od Amana. Njegovo podizanje vezuje se za halifu Valida I, graditelja Velike džamije u Damasku, i vezuje se za period između 711. i 715. godine. „Crveni zamak“ duguje svoje ime crvenom peščaru, koji je upotrebljen za njegovo građenje. On još uvek ima posebnu privlačnost, kao u davna vremena Omajada.

Plan ovog masivnog kompelksa kubičnog izgleda, čije su razmere 25x15 m, deli se na dva dela. S jedne strane je veliko predvorje zasvedeno poluobličastim svodom, apoditerium, i prestona dvorana sa naglašenim uzvišenjem, s apsidalnim nišama na bokovima, dok je s druge strane kupatilo. Ono se sastoji od tri prostorije presvedene poluobličastim svodom, krstastim svodom i kupolom. Redosled u ovom kupatilu potpuno odogovara rimskim termama, koje su imale tepidarium (mlaka dvorana), caldarium (topla odaja) sa dodatom sobom za grejanje. Obično ovde nedostaje frigidarium (hladna sala) koji je postojao kod Rimljana. Na severu zdanja nalazila se česma za snabdevanje vodom.

Naročita vrednost ovog dvorca ogleda se u slikarstvu koje je pokrivalo zidove. Kako je ovo mesto u toku narednih vekova služilo kao sklonište mnogim pastirima, većina slika je uništena dimom koji je sve zidove potamnio. Sačuvani ostaci ipak omogućavaju da se zamisli privlačnost i lepota koju je pokazivalo prvobitno slikarstvo. Ali nije samo slikarstvo ukrašavalo skupocenu unutrašnjost male građevine. Ovde treba svakako spomenuti staklene mozaike iz velike dvorane i podove i podnožja zidova od mermernih ploča. Iznad ove mermerne oplate, u gornjim zidnim zonama, na lukovima, stupcima i svodovima, vide se jedinstvene freske koje, ne

26

samo zbog svoje tematike, odnosno obilja figura, nego i zbog svog stila, spadaju među najinteresantnija poglavlja u figurativnom islamskom slikarstvu.

Kasr al-Hajr al-Garbi

Palata Kasr al-Hajr al-Garbi, pruža nam, u neku ruku, idealan plan omajadskog dvorca. Po svom stilu i rasporedu, ona se može vezivati za halifu Hišama, a što potvrđuje i kufski natpis sačuvan na jednom mermernom fragmentu.

Oko dvorišta sa arkadama, koje se odlikuje stupcima srcolikog oblika, okupljen je niz prostorija delimično raspoređenih po simetričnom redu. Ono što posebno privlači pažnju je zgrada smeštena na severu, koja je deo dvorca, a sadrži kupatilo i han (karavan-saraj). Kupatilo je slično kupatilu iz Kusejr Amre po rasporedu apoditeriuma (ostave za odelo) i toplih sala. Ali apoditerium je ovde šira celina sastavljena od jedne male prolazne sobe koja vodi u pravougaonu dvoranu. U ovoj dvorani se nalazi mala polukružna niša. Dvorana na upadljiv način podseća, sve do razmera i bazilikalnog rasporeda, na prestonu dvoranu u velikom raskošnom kupatilu-dvorcu Hirbat al-Mefdžiru.

Han (karavan-saraj) iz Kasr al-Hajr al-Garbi privlači posebnu pažnju. To je prvi poznati primer ove vrste arhitekture iz tog vremena, koja će se u epohi Seldžuka razviti u poseban monumentalni stil. I ovde najznačajnije mesto zauzima dvorište, čije arkade imaju jake ugaone stupce u obliku slova L. Dvorište je okruženo bočnim, jednostavnim odajama koje podsećaju na hodnike, a produžavaju se pored fasade kao uzane dvorane: ona levo je svakako bila sa mihrabom i služila je kao džamija, dok je ona desno bila korišćena kao gostionica.

Skloni smo da verujemo da je u ovom malom dvorcu bio jedan od velikih zooloških vrtova (paradeison), koji je još stari Orijent koristio za prinčevske lovove. Na to ne navode samo razmere – zid utvrđenja meri 1050 m dužine, sa 442 m širine – već takođe i poređenje sa Kasr al-Hajr eš-Šarki, koji se vezuje za Hišama i njegovo vreme, kada je postojanje paradeisona jasno dokazano. Samo ime potvrđuje našu pretpostavku, naziv Hajr ne označava ništa drugo do pojam pustare – rezervata za divljač. Sam zoološki vrt je najzad predstavljen na podnim slikama u al-Hajr al-Garbi.

Kasr al-Hajr al-Šarki

Kasr al-Hajr al-Šarki (Zapadni paradeison), nalazi se u sirijskoj stepi, severoistočno od Palmire, i predstavlja zapravo pandan Kasr al-Hajr al-Garbiju (Istočnom paradeisonu). Natpis pronađen u zgradi džamije, koji se sada čuva u muzeju u Bagdadu, kazuje da je osnivač bio halifa Hišam:

„U ime boga ... ova varoš podignuta je od strane Abdulaha Hišama, poglavara vernih. To je jedan od spomenika koji su stanovnici Homsa podigli rukama Sulejmana, sina Ubeidovog u 110. godini (dakle 728/29).“

27

Grad se sastoji od moćnog kvadratnog zdanja tipa kastruma, koji podseća na Mšatu ali sa još većim razmerama, koje iznose 160 x 160 m. Zatim jednog malog dvorca 66 x 66 m, koji se izdvojeno uzdiže na istoku, najzad jednog ogromnog prostora koji je smešten na jugu, dugačkog 5 km, a širokog 2 km. Zahvaljujući Teofanovom izveštaju, ovaj prostor se može shvatiti kao paradeison, dakle kao prinčevski park za divljač:

„I on (Hišam) osnovao je u ravnici palate i grad, kako bi obrađivao zemlju, stvorio raj i doveo vodu“

Poznato je da se dovod vode obavljao posredstvom podzemnih vodovoda (qanat), koji su postojali u antičko vreme na srednjem Istoku, a naročito u Persiji. Još do današnjih dana sistem navodnjavanja ovde savršeno radi. Nikakva iskopavanja nisu još vršena u unutrašnjosti utvrđenog grada. Može se pretpostaviti postojanje cisterne u središtu. U severoistočnom uglu važni su ostaci džamije, trobrodnog tipa sa transeptom, koja potpuno pripada damaskom nacrtu, a u vremenskom redosledu zauzima drugo mesto među velikim i značajnim sirijskim džamijama. Njoj je nesumnjivo pripadao minaret, četvrtastog, takođe sirijskog tipa, koji se uzdizao izvan zidova, između bedema i malog dvorca.

Četiri gradska ulaza sa mašikulama ukrašena su na isti način kao i ulaz u mali dvorac. Mašikule su omogućavale da se prilikom opsade grada sipa katran, vrelo ulje ili kamenje na napadače. Unutrašnjost male palate je veoma oštećena. Ona ima niz prostorija, pravilno raspoređenih. Isti se raspored ponavlja na gornjem spratu. Jedini ukras fasade su male niše pored vrata i slepe niše u gornjim delovima ulaznih kula, koje su ispunjene u štuku izvedenim vrežama vinove loze i motivom akantusa.

Hirbat al-Mefdžir

Vrhunac u arhitekturi omajadskih palata, kako u pogledu obeležja veličanstvenog plana, tako i u raskoši ukrasa, dostignut je u Hirbat al-Mefdžiru, koji se sa mnogo verovatnoće pripisuje Validu II Ibn Jazidu. Naime, graditelj ovog spomenika može biti jedino neki princ sklon uživanjima, koji je u unutrašnjosti ovog raskošnog zdanja priređivao svetkovine u dvorani za zabavu u koju se dolazilo iz prestone dvorane. Štedljiv i strog Hišam koji je ušao u istoriju kao „rušilac lauta“, teško može biti njen osnivač. Uloga čuvenog priređivača svetkovina mnogo više bi odgovarala, ne samo u pogledu naklonosti, nego i u pogledu načina života, Validu II Ibn Jazidu, vatrenom protivniku svoga ujaka Hišama, čiji je naslednik postao posle dugog čekanja. On je bio poznat kao sklon raskoši i uživanju u alkoholu, te kao čuveni pesnik i lovac. Ako se on prihvati kao graditelj, pošto je došao na vlast 743. godine i još iste godine ubijen, onda se mora prihvatiti misao da mu je Mefdžir služio kao dvorac za zabavu još dok je bio samo pretendent za najvišu vlast.

Ovaj arhitektonski kompleks sastoji se od palate, ispred koje se nalazi prostrano dvorište, velike džamije i kupatila. U utvrđenje dvorca ulazi se kroz prednje dvorište, koje je oivičeno

28

arkadama, a u kojem se nalazi osmostrani paviljon sa kupolom uzdignutom nad prostorijom sa bazenom. Kroz veličanstvenu ulaznu kulu, koja podseća na ulaz u kakvu tvrđavu, dolazi se u vrlo široko predvorje sa kamenim klupama, da bi se najzad stiglo u unutrašnje dvorište, sa otvorenim tremovima na dva sprata. Na gornjem spratu, gde se nalazi dragoceno slikarstvo, pretpostavljamo da je bio niz privatnih prostorija, upravo određenih za stanovanje, dok je prizemlje – sa svojom dvobrodnom svečanom salom, sa dve sale sa stubovima i mnogobrojnim zasebnim sobama, izgleda bilo ostavljeno za goste i prijeme. Nasuprot predvorju, a između pravougaonih prostorija, nalazi se jedna mala privatna kapela koja iznenađuje svojim četvrtastim, vrlo masivnim minaretom, po obliku tipičnim za sirijske kule.

Da je ova arhitektonska celina bila zamišljena da primi veliki broj gostiju vidi se i po prostranstvu džamije, koja se nalazi u severoistočnom delu, ali i po arhitekturi kupatila, koja su ostala neprevaziđena u arhitekturi omajadskih palata.

Kupatila su smeštena u samoj osovini palate, a s njom su spojena nadkrivenim hodnikom. Ulaz u kupatilo ima oblik kule sa kupolom a otvara se prema monumentalnoj dvorani, koja je raščlanjena polukružnim nišama. Sama dvorana pokrivena je na veoma složen način: nad središnjim delom je kupola, sa strane su poluobličasti i kristasti svodovi, dok se cela konstrukcija drži na bogato profilisanim stupcima. U južnom delu nalazi se odvojen bazen, tj. frigidarijum, što predstavlja izuzetan element u odnosu na ostala kupatila iz omajadskog perioda.

Kao drugu novinu, treba spomenuti bazilikalnu dvoranu (divan), smeštenu na severozapadu i jasno odeljenu od kupatila, koja se sa svojom povišenom apsidom, svojom kupolom i svojim raskošnim ukrašavanjem jasno izdvaja iz celog kompleksa. Ova dvorana je svakako morala imati neku posebnu namenu, bilo kao dvorana za prijeme, ili kao prestona sala.

Raskošnom dekoracijom, kao i velelepnošću svog plana, Hirbat al-Mefdžir prevazilazi sve druge omajadske dvorce poznate do danas. Sam materijal pokazuje veliku raznolikost. Pored skoro neumerenog izobilja u figurativnom ukrasu od štuka, ovde se pojavljuje i skulptura u kamenu, a osim toga i zidno slikarstvo (na žalost, sačuvano samo u fragmentima) i najzad, podni mozaik najviših vrednosti.

Mšata

Ovu palatu treba datirati u kasnu omajadsku epohu. Možemo utvrditi posebnu srodnost sa Hirbat al-Mefdžirom, kako u kamenoj skulpturi tako i u ukrasu od vinove loze ispunjenom figurama – što dozvoljava da se i ovde i tamo pretpostavi isti graditelj, a to znači Valid II. Drugi dokaz u korist ove tvrdnje je nezavršeno stanje građevine, što se najlakše objašnjava nasilnom smrću Valida II Ibn Jazida i uzastopnim prekidima radova na izgradnji.

Osobenost Mšate (Zimski logor) u Moabu u Jordanu, ogleda se već u samom prostranstvu celine, što liči na neki monumentalni kastrum, a zahvata površinu od 144 x 144 m. Središnji deo arhitektonske celine podeljen je na tri dela. Kroz vrata, koja se odlikuju prostranim kulama, ulazi se u dug hodnik koji vodi do dvorišta oivičenog prostorijama, odakle se stiže u veliko dvorište iz kojeg se ulazi u svečanu zgradu.

29

Posebnu pažnju privlači bazilikalna prestona dvorana sa tri broda završena trikonhalno, verovatno prvobitno pokrivena kupolom, a koja se bez sumnje ugleda na starohrišćanske bazilike. Oko dvorane za prijeme razmeštena su mala dvorišta sa skupinama odaja uokolo, karakterističnim za arhitekturu omajadskih palata. Izgleda vrlo verovatno da je za ovu zgradu bila predviđena oplata od ploča od skupljeg materijala, jer su u istočnom delu pronađeni blokovi od skupocenog zelenog kamena.

Na osnovu ostataka zidova, moguće je rekonstruisati nameru da se izgrade pomoćne prostorije u kojima bi bile smeštene kancelarije, radnje, kasarne, te prostorije za stanovanje. Takođe, uočljiva je i namera da se u istočnom delu ulazne zgrade podigne džamija, a na osnovu južnog zida na kojem se jansno uočava da je bio određen za mihrab.

Istorija ove palate veoma je zanimljiva. Otkrivena je dva puta potpuno nezavisno. Godine 1840, otkrio je H. Lajar (H. Layard), a 1873, H. B. Tristam. Prilikom građenja pruge za Meku bila je ugrožena neposrednom blizinom trase. Uporni apeli velikog bečkog naučnika J. Štrigovskog (J. Strzygowski), koji je shvatio značaj ovog jedinstvenog spomenika, imali su kao posledicu da je sultan Abdul Hamid poklonio spomenik nemačkom caru Viljemu II. Pročelje palate postalo je tako najvažniji predmet u Odeljenju stare islamske umetnosti u Državnom muzeju u Berlinu. Za vreme Drugog svetskog rata, jedna od kula sa ulaza bila je pogođena granatom, ali je zahvaljujući dugom i strpljivom radu uspešno rekonstruisana. Fasada je danas ponovo izložena u istočnom delu Berlinskog muzeja.

Najviši domet na zdanju dosegla je, bez svake sumnje, sjajna fasada od krečnjaka, koja se pružala celom širinom srednjeg dela i obuhvatala je i kule glavnog ulaza. Fasada stoji na postolju bez ukrasa, visokom 5,13 m i razvija, između veoma profilisanih venaca koji se na sirijski način lome pod pravim uglom, izuzetan dekorativni motiv u vidu cik-cak trake, čiji trouglovi imaju u središtu naizmenično postavljene šestostrane i osmostrane rozete, dok ostalu površinu ispunjava majstorski izrađena prolomljena plastika sastavljena od grančica vinove loze i zoomorfnih motiva. Trougaona polja, svojim kontrastima i igrom svetlosti i senke dostižu punoću utiska samo na svom prvobitnom mestu, pod svetlošću pustinje. I ova fasada je isto tako nezavršena. Samo trouglovi okrenuti vrhom na gore, potpuno su završeni; trouglovi obrnuto okrenuti pokazuju najrazličitija stanja obrade. Iznenađuje tematska raznorodnost dveju polovina fasade. Dok se na zapadnoj strani pojavljuju različite razigrane životinje u vinovoj lozi, dotle je istočna strana lišena svake figurativne predstave. Tu je jedini ornament vinova loza. Zid mihraba džamije, koji je bio blizu ovog dela fasade, svakako je sprečio izvođenje figura. Ukrašavanje polja, u većini slučajeva, podleže jedinstvenom nacrtu: iz središenjeg motiva vaze prema kojem su okrenute životinje u parovima, izlazi vinova loza i razvija se kao arabeska, dok pored njega vinova loza izbija iz tla kao stabljika. Stari mitski pojmovi o čuvarima ili otimačima napitka života i rajskog drveta ovde su oživljeni parovima životinja u svečanom i heraldičkom položaju. Između vinove loze oko vaze nalaze se lavovi, zebre, krilati lavovi, grifoni, sasanidski zmaj sa paunovim repom i kentaur. U vrevi životinja pojavljuju se i ptice koje jedu grožđe, a koje pripadaju najrazličitijim vrstama i iznenađuju svojim realizmom. Međutim, ljudska figura je vaoma retka, i sreće se svega dva puta: prvi put kao glava sa šiljatom kapom iznad jednog lava koji se nalazi na temenu prvog trouglastog polja sa leve strane, a drugi put kao nag berač na poslednjem polju ulazne kule sa leve strane.

30

Mšata je značajna i po kamenim statuama, otkrivenim u prestonoj dvorani, koje su doskora smatrane jedinstvenim i potpuno neislamskim. Poseban interes bude, pored jednog ležećeg lava, stilizovanog na antički način, fragmenti nagih osoba sa glavama negroidnog tipa. Pored skulpture i mnogobrojni kameni fragmenti iz Mefdžira dokazuju postojanje figurativne plastike, čak i predstava nage osobe, tako da monumentalna plastika iz Mšate van sumnje pripada takođe omajadskom umetničkom sadržaju.

ABASIDSKA ARHITEKTURA

Dolazak Abasida na čelo islamske zajednice ne treba sagledati samo kao posledicu smene dinastije, već i kao rezultat revolucionarnog delovanja. Pad Omajada nije bio uslovljen dvorskim urotama ili državnim udarom, već je do njega došlo zahvaljujući delovanju široke i uspešne revolucionarne propagande i organizacije, koja je predstavljala i izražavala nezadovoljstvo znatnih slojeva stanovništva prethodnim režimom.

Evropski orijentalisti iz XIX veka, koje su zavele rasističke teorije koje su onda bile privlačne intelektualnim krugovima, objašnjavali su sukob između Omajada i Abasida kao rasni sukob između arapskog semitizma i iranskog arijevstva. Pobedu Abasida smatrali su pobedom Persijanaca nad Arapima, jer su Persijanci pod okriljem persijaniziranog Islama uspostavili novo Iransko carstvo umesto oborenog Arapskog kraljevstva. Međutim, novija istraživanja pokazala su da etnički antagonizam, koji je doduše igrao izvesnu ulogu u zbacivanju Omajada, nije bio glavna pokretačka snaga revolucije, te da pobednici, iako je među njima bilo mnogo Persijanaca, nisu odneli pobedu kao Persijanci, niti su porazili svoje neprijatelje kao Arape. Snage revolucije obuhvatale su mnogo Arapa, naročito pripadnika južnih plemena, koji nisu zauzimali tako čvrst položaj među aristokratijom osvajača. Mavali, koji su činili glavni oslonac pokreta, nisu nipošto bili isključivo Persijanci, već je među njima bilo Siraca, Iračana, Egipćana, pa čak i Arapa koji nisu bili punopravni članovi plemenske aristokratije.

Promena dinastije dovršila je proces razvitka u organizaciji države, koji je bio otpočeo pod Omajadima. Od plemenskog šeika, koji upravlja uz nerado dat pristanak arapske vladajuće kaste, halifa je sada postao autokrat koji je prisvojio božansko poreklo za svoju vlast, koja se oslanja na redovne oružane snage i koju predvodi plaćena birokratija. Novo dostojanstvo halife izražavalo se novim nazivima. Halifa više nije bio Zamenik božjeg Proroka, već naprosto Zamenik božji, i tvrdio je da njegova vlast potiče direktno od Boga.

Prva i najočitija promena nakon pobede bilo je prebacivanje središta vlasti iz Sirije u Irak, koji je bio tradicionalno središte velikih svetskih carstava na Bliskom i Srednjem Istoku. Prvi abasidski halifa Safah, smestio je svoju prestonicu u malom gradu Hašimiji, koji je sagradio na istočnoj obali Eufrata blizu Kufe. Prestonicu je kasnije premestio u Anbar, da bi tek Mansur (754 – 775), drugi abasidski halifa, premestio prestonicu u novosagrađeni grad na zapadnoj obali

31

Tigra, blizu ruševina stare sasanidske prestonice Ktesifona. Službeni naziv prestonice bio je Medinatu es-Salam, grad mira, ali je ona više poznata po imenu persijskog sela, koje je pre toga ležalo na tom mestu – Bagdada. Mansur je izabrao taj položaj iz sasvim praktičnih razloga. Grad je smešten blizu plovnog kanala koji povezuje Tigar i Eufrat, čime je zauzeo važan položaj na raskrsnici puteva.

Prenos prestonice imao je značajne posledice. Središte vlasti pomereno je od mediteranske pokrajine Sirije u Mesopotamiju, bogatu, navodnjavanu rečnu dolinu, koja je bila raskrsnica mnogih trgovačkih puteva. Ova promena označila je odricanje od nasleđa mediteranske antike i okretanje u pravcu same Azije. Ovome treba dodati još jedan činilac koji je na odlučan način pojačao “usmeravanje prema Istoku” - stvaranje odabranih jedinica, sastavljenih od Turaka poreklom iz unutrašnjosti Azije, kojima će se okružiti abasidske halife. Halifa Mamun bio je prvi koji je, zbog svojih vojnih pohoda protiv Vizantije, vrbovao svake godine više hiljada turskih gardista koji su dolazili iz srca Azije. Ova garda će uskoro postati ratnička aristokratija i zauzeće najviše položaje na dvoru. U početku oslonac prestola, docnije će se pretvoriti u opasnost, a na kraju, zbog svog polaganja prava na vlast, mnogobrojnih spletaka i dvorskih prevrata, čiji je pokretač bila, dovešće i do pada Abasida. Uzdizanjem ovog krajnje uticajnog sloja turskih vojnika, umetnost Abasida neminovno se potčinila do tada nepoznatim zahtevima izraženim u novim podsticajima. Obeležja umetnosti stepa centralne Azije, javljaju se sada ne samo u tematici, tj. u izvesnim tipovima likova, nego još više u jednom novom stilu koji teži ka apstrakciji, a koji će biti odlučujući za kasniji umetnički razvoj.

Bagdad

Nova prestonica, pored Carigrada najveća svetska prestonica toga vremena, dobro nam je poznata zahvaljujući čuvenom vladaru Harunu ar-Rašidu iz Hiljadu i jedne noći, petom abasidskom halifi, koji je u isto vreme bio vezan za Zapad, održavajući veoma bliske veze sa Karlom Velikim, svojim saveznikom protiv Vizantije. Bagdad nije bio smešten, kao Damask, na ivici pustinje, nego u unutrašnjosti jedne od najbogatijih i najplodnijih civilizovanih zemalja. Raskrsnica velikih trgovačkih puteva Azije, Bagdad je zajedno sa Aleksandrijom određivao cene luksuzne robe na svetskom tržištu toga doba. Bagdad je takođe bio i veliko pristanište, u kojem su teretne lađe mogle pristati neposredno ispred mnogobrojnih bazara. Dve trećine grada bilo je smešteno na reci, a uzane ulice su vrlo često morale prelaziti iznad vode preko visoko zidanih lukova.

Stari grad Bagdad, koji je imao u prečniku oko 2700 m, danas je uništen. Njegov prvobitni plan kao i način građenja mogu se ipak rekonstruisati na osnovu sačuvanih tekstova. Nova prestonica na Tigru imala je neobičan kružni plan, čije se preteče nalaze na starom Orijentu, a čiji je najbliži uzor mogao biti Džarabdžerd u Persiji.

Da bi dobio predstavu celokupnog plana budućeg grada, njegov osnivač, halifa al-Mansur, pepelom je povukao prve linije na zemljištu. Novu prestonicu čuvalo je dvostruko kružno utvrđenje — koje se sastojalo iz spoljašnjeg i unutrašnjeg bedema, pojačanih sa 28 kula — u koje se ulazilo kroz četvora vrata, podjednako udaljena i postavljena po osovinama kruga. Moćne ulazne zgrade imale su dvojna vrata spojena hodnicima a, na spratu iznad njih, bila je sala

32

za prijeme, zasvedena kubetom, na čijem se vrhu nalazila figura koja se okretala na vetru. Iz njih se ulazilo u ulice sa stubovima duž kojih su se nalazile prostorije određene za stražu: računa se da je 1000 ljudi bilo dodeljeno svakoj gradskoj kapiji. Zidovi su bili izgrađeni od ćerpiča, dok su lukovi zidani opekom. U sredini kružnog grada nalazili su se džamija i dvor, a iza drugih kružnih zidina stambene četvrti, sa ulicama zrakasto raspoređenim, koje su takođe bile obezbeđene snažnim kapijama.

Na osnovu pisanih izvora doznajemo da je prvu džamiju, al-Mansurovo zdanje, jednostavno građenu od ćerpiča i sa drvenim stubovima, sa zemljom sravnio Harun ar-Rašid, da bi 808-809. godine bila ponovo sagrađena, ali veća i od opeke. Godine 874-875, al-Mutadid je, zahvaljujući korišćenju dvorskog zemljišta, pored zida kible podigao drugu istovetnu džamiju i obe povezao tremom, a mimbar, mihrab koji je bio pokretan, kao i maksuru, preneo je iz stare džamije u novu. Na taj način značajno je povećan prostor namenjen vernicima, čiji je broj u međuvremenu porastao.

U svom planu, ova dvojna građevina, preuzela je “shemu Kufe”, koja je poreklom iz Mesopotamije i koja pripada najstarijem islamskom razdoblju. Njeno glavno obeležje su horizontalni neprekinuti nizovi stubova, bastioni spoljnih zidova i mnoštvo ulaza. Bez sumnje, ovaj povratak na staro, s obzirom na značaj koji je dat Velikoj džamiji, dobro je smišljen. U tome treba videti sasvim novo usmerenje, namerno i svesno napuštanje omajadske džamije sa transeptom. Ovo potvrđuju i druge velike džamije iz starog abasidskog razdoblja, a koje sve, u izvesnoj meri, očigledno prihvataju staru shemu Kufe, pa bilo da je reč o Velikoj džamiji u Samari, drugoj prestonici Abasida, ili o Velikoj džamiji iz Rake u Siriji, drugog sedišta kraljevske vlasti iz Bagdada, osnovane 772. godine, ili o predseldžučkoj Masdžid-i-Džami iz Isfahana, ili o džamiji Ibn Tuluna u Egiptu.

U srcu kružnog grada dizala se, osim džamije, i velika palata Mansura, čije su četiri fasade bile okrenute prema vratima grada. Arapski pisci su i u ovom slučaju jedini izvor podataka. Zvali su je palata “Zlatnih vrata”, a bila je podignuta na kvadratnoj osnovi čija je svaka strana iznosila oko 207,12 m.

Od posebnog je značaja korišćenje ivana, kao novog arhitektonskog elementa. Reč je zasvedenoj dvorani, koja je prema spoljašnjosti bila potpuno otvorena, bez fasadnog zida, a koja je u staroj Persiji, u partskom i sasanidskom razdoblju, bila svakako već poznata, ali je u islamsku arhitekturu prodrla tek sa dolaskom Abasida na vlast. Ivan bagdadske palate merio je 15,53 m u dubinu, a 10,36 m u visinu, pokazujući srazmeru 3 : 2, svojstvenu abasidskoj arhitekturi. Iz ove prostorije se odmah ulazilo u prestonu dvoranu, prostoriju sa kupolom, visoku 20 m, sa osnovicom u obliku kvadrata strane 20 m, koja je zajedno s prethodnom činila skup prostorija, što kao arhitektonsko rešenje potiče iz sasanidskog razdoblja.

Dvorsku arhitekturu prvih Abasida nije sačinjavala samo palata al-Mansura u centru grada. Već krajem VIII veka, pod halifom Mahdijem, izgrađena je na širokom prostranstvu, na istočnoj obali Tigra, neobično velika skupina palata koja je ličila na jedan čitav grad koji se nije mogao prepešačiti ni za čas hoda. Ovo područje počinjalo je od obale Tigra i ulazilo je 12 km u polje, a bilo je okruženo polumesečastim bedemom.

33

Ovu skupinu palata odlikovala su velika dvorišta nazvana “četrdesetina”, “šezdesetina” ili “devedesetina” — po mesecima plaćanja gardista - najamnika, koji su se ovde sakupljali. U okviru ovih palata bilo je vrtova, parkova sa raznom divljači, ribnjaka punih riba, gde su se halifa i njegova pratnja razonodili lovom i ribolovom. Reka je prolazila ispred Olovne kuće u kojoj je vladar održavao svečane prijeme.

Unutrašnjost halifskih palata bila je kao iz bajke. Zahvaljujući lepoj priči koja nam govori o ushićenju halife Mamuna pred odsjajem sunčanih zraka koji su se odbili sa zida od ogledala na lice omiljenog roba, saznajemo o postojanju dvorane sa zidovima obloženim ogledalima u bagdadskom dvorcu, koja budi sećanje na Versaj.

Najveće divljenje, međutim, izazivala je dvorana u dvorcu gde se, u jednom okruglom ribnjaku bistre vode, dizalo drvo sa zlatnim i srebrnim granama i sa lišćem u boji napravljenim verovatno od dragog kamenja “koje je drhtalo kao lišće na vetru”, na čijim su granama stajale srebrne ptice koje su cvrkutale.

Pored ovih posebnih privlačnosti, abasidske palate su posetioca mogle zadiviti i bogatstvom svojih tepiha, protkanih zlatnim nitima i dragim kamenjem, zavesama svetlucavim od zlata, i skupocenim nameštajem. Pravi sjaj halifskog dvora pokazivao se, međutim, samo za vreme zvaničnih svetkovina, na primer za vreme svadbenih svečanosti i za vreme veselja vezanih za izvršenje hitana (obrezivanja) i, na jedan poseban način, za vreme svečanih prijema stranih ambasadora.

U vreme dolaska dva vizantijska izaslanika na dvor halife Muktadira, koji su došli radi pregovora o primirju, zidovi zgrada bili su prekriveni skupocenim tepisima, a hodnici palate ukrašeni sa 10.000 pozlaćenih grudnih oklopa i drugim skupocenim predmetima, dok su ukrotitelji vodili na lancu stotinu lavova. Na putu zvanične povorke, to jest između glavne gradske kapije i dvorca, bila je skupljena vojska od 160.000 vojnika, kojima je bilo pridodato 7.000 “belih robova”, bez sumnje članova turske garde, i 700 čuvara palate. Dvorišta i zasvedeni tremovi palate takođe su bili puni vojske. Halifa je primao izaslanike, sedeći na prestolu u punom sjaju, u prisustvu dva najviša dvorska dostojanstvenika.

Sjaj halifskih dvorova našao je odjeka i u privatnim palatama: u otmenim gradskim četvrtima nizale su se, kao i u Samari, divne palate sa velikim baštama i visokim kapijama kroz koje se moglo ujahati. Krila kapija često su bila načinjena od abonosa i okovana zlatom, a dvorišta su bila popločana mermerom ili ukrašena kamenim mozaikom. U dvoranama određenim za prijeme iz čeljusti zlatnih lavova šikljala je voda u mermerne bazene, dok su zidovi bili ukrašeni lepo obrađenom štukaturom. Tepisi živih boja i zlatne tkanine pokrivali su zidove i podove, a teške svilene zavese ukrašavale su prozore, dok su zlatne, srebrne i kristalne lampe bile lancima vezane za tavanice. Nameštaj je pokazivao istu raskoš: mermerni divani bili su inkrustirani zlatom i pokriveni brokatom.

34

Raka

Kao i Bagdad, Raka, druga prestonica koju je u Siriji podigao al-Mansur, a u kojoj je, od 796. godine, boravio Harun ar-Rašid, imala je osnovicu nadahnutu okruglim gradom. Ali ovde je osnova grada polukružna sa dvostrukim bedemom od ćerpiča kao u Bagdadu, delimično očuvanim. Čuvena Bagdadska vrata, na jugoistočnom uglu zidina, mada sačuvana samo oko jedne trećine, predstavljaju dragoceno svedočanstvo prve pojave prelomljenog luka i višelučnih niša, i to sa samog početka abasidske epohe, iz druge polovine VIII veka.

Velika džamija u Raki sa dogracima i minaretom iz XII veka, nastavlja plan Kufe, tipičan za staru abasidsku epohu. Posebnu pažnju privlače, pored ostalog, vrlo zanimljivi ostaci Harunove palate, od koje se sačuvao jedan ugao dvorane ukrašene stalaktitima (mukarnas). U ovome imamo najstariji primer primene ukrasa koji će u XII veku doživeti izuzetan razvoj.

Samara

Ako su blaga Bagdada nepovratno izgubljena za nas, povoljne okolnosti nadoknadile su ovaj gubitak drugom prestonicom Abasida, to jest Samarom. Osnivanje i sudbina ovog grada vezani su za tursku gardu. Njihove ratničke navike dovodile su ih često do krvavih sukoba sa arapskim stanovništvom Bagdada, što je podstaklo je halifu al-Mutasima da udalji iz grada gardu sastavljenu od 7.000 ljudi i da je smesti na drugo mesto. Uskoro je severno od Bagdada stvorena nova prestonica, čije celo ime znači: “Srećan onaj koji je vidi” (Surra man ra'a).

Stanovništvo nove prestonice stalno se povećavalo, te se pretpostavlja da je sredinom IX veka, za vlade Mutavakila, grad brojao milion stanovnika. Arapski izvori daju nam tačne podatke o turskim četvrtima i o njihovom upornom odvajanju od ostalog stanovništva. Gardisti su dobili i feudalna dobra, “koja bejahu daleko od čaršije i njegove uzmuvane gomile, a koja su imala široke ulice i duge popločane uličice; niko drugi nije mogao da živi sa njima na njihovim posedima i u njihovim ulicama pa čak ni trgovac koji je održavao veze sa njima. Najzad, on (halifa) kupovaše im robinje (Turkinje) radi ženidbe, zabranjujući im da se žene ili vezuju sa bilo kojim starosedeocem, do trenutka kad njihova deca porastu da mogu da se žene među sobom. On je odobrio određenu platu turskim robinjama, čija su imena bila upisana u zvanične knjige, i niko nije imao pravo da se razvede od svoje žene ili da je napusti”.

I nova prestonica je, kao i Bagdad, imala veliku površinu: dužina je iznosila 33 km a širina 2 km, i prostirala se duž desne obale Tigra. Ogromna sredstva uložena su u podizanje ovog grada u želji da on dostigne sjaj stare prestonice. Ova ogromna gradska površina delila se na tri sektora.

Središnje jezgro sačinjavale su vrlo prostrana palata halife (Džawsak al-Kagani ili Bejt al-Halifa) i Velika džamija (al-Malvija), koja je bila smeštena, suprotno običajima, dosta daleko od palate, od koje su je delila dva velika hipodroma; jedan je imao ovalno-šiljasti oblik, a drugi je bio četvorolistan.

35

Na severu od centra, u dužini od 36 km, razvila se severna varoš (al-Mutavakilija ili Džafarija), halife Mutavakila, vladara koji je bio neobično obuzet umetnošću građenja i koji je bio najveći graditelj Samare. On je tu stanovao u svom dvoru (Džafari), koji je nazivao biserom bez premca, a podigao je drugu glavnu džamiju, džamiju Abu-Dulaf, koja, i pored nekih razlika u planu, oponaša u manjim razmerama Veliku džamiju iz centra, pa čak i originalni oblik njenog spiralnog minareta. Dok je grad podizan, a izrastao je u toku samo jedne godine, Mutavakil je lično obilazio gradilišta, i kada bi primetio neke svoje podanike da učestvuju sa posebnom revnošću u izgradnji, on ih je darivao i nagrađivao na takav način da se narod još vatrenije prihvatao posla.

Južni grad odlikovao se drugim prostranim dvorcem, Balkuvarom, u Samari najbolje očuvanim, koji je takođe podigao halifa Mutavakil ali za princa al-Mutaka.

Isto kao u Bagdadu, i suprotna obala Tigra bila je obuhvaćena opštim planom i tu su izgrađene druge prostrane palate, kao što su dvorac al-Ašik (Zaljubljeni), koji se nalazio naspram halifine palate, a sasvim na jugu Kasr al-Arus (Verenica) ili Istablat, koji se sada zove “Konjušnice” zbog svoje pravilnosti, a ponavlja tip četiri puta uvećanog rimskog kastruma, celokupne dužine preko 2,5 km.

Mauzolej prvih abasidskih halifa, Kubet es-Sulajbija, nalazio se takođe na zapadnoj obali Tigra, južno od dvorca al-Ašika, tačno u srednjoj osovini Velike džamije, udaljen 7—8 km od prostrane halifske palate. Ovaj mauzolej izgrađen je za halifu al-Muntazira, i predstavlja napuštanje omajadske tradicije, po kojoj su halife sahranjivane u njihovim palatama, bez naročitog obeležavanja grobova. Osim al-Muntazira, ovde će biti sahranjene i halife al-Mutak i al-Muhtadi.

U svojoj osnovi sačuvan do naših dana, ovaj nadgrobni spomenik je osmostrana građevina u koju je uklopljen drugi osmougaonik — oko kojeg je bio prolaz za vršenje obreda kružnog ophođenja — sa kalotom na četvrtastom postolju, vezanom trompama za bazu. Kao i dvorac al-Ašik, smešten više na severu, sagrađen je od jedne vrste veštačkog kamena koji ima oblik opeke. Arhitektonska celina otkriva prirodu potpuno tuđu islamskoj umetnosti i jasno pokazuje da je nastala pod stranim uticajem. Poreklo ove oktogonalne zgrade sa kupolom i deambulatorijumom lako je odrediti. Ovde se raspoznaje, kao i u Kupoli na steni u Jerusalimu, uticaj plana sirijsko-palestinskih martirijuma iz starohrišćanske epohe.

Velika džamija u Samari

Među sačuvanim spomenicima u Samari, posebnu pažnju privlači Velika džamija, koju je podigao Mutavakil. Džamija je izgrađena od opeke, a po svom planu u potpunosti odgovara mesopotamskom tipu Kufe. Unutrašnji prostor, površine preko 31000 m2 opasan je zidom raščlanjenim polukružnim kulama. Mada su se samo zidovi džamije očuvali do današnjih dana, utisak koji stvara unutrašnjost zdanja ostaje kao redak i snažan doživljaj. To je najmonumentalnija džamija islamskog sveta, religiozno zdanje čije dimenzije iznose 240 x 156 m, koje je po predanju moglo da primi na molitvu 100.000 vernika. Ogromne sume novca bile su utrošene za njenu izgradnju. Osobenost njenog plana ogleda se u nesrazmernoj veličini

36

pravougaonog dvorišta, sličnog onom u džamiji Sidi Okba u Keruanu. Paralelno raspoređeni prema zidu kible stoje njenih 25 brodova koji su nekada bili pokriveni ravnim krovom, kojeg nisu podržavali stubovi, kao što je do tada bilo uobičajeno, već stupci od opeke, čije je osmostrano stablo bilo obuhvaćeno sa četiri tanka mermerna stuba. Ovde se prvi put sreće novi tip kapitela i baze u vidu zvona. Ovaj tip sada prodire i u arhitekturu palata a širi se čak i do Egipta i seldžučke Persije.

Mihrab, na žalost uništen, bio je takođe bogato ukrašen. On je doneo izvesnu novinu u pogledu oblika, koji više nije tradicionalno okrugao nego je ovde pravougaoni. Na bokovima mihraba bili su stubići od ružičastog mermera, sa novim kapitelima i novim bazama zvonastog oblika, na kojima su stajala dva luka sa poljima pokrivenim zlatnim mozaikom

U dvorištu džamije nalazila se Faraonova šolja, veliki bazen od granita, uvezen iz Egipta, koji je služio kao vodoskok, iznad koga je verovatno bila mala zgrada sa kupolom na stubovima, kao što su ih imale fontane u džamijama Damaska ili Alepa.

Simbol ove ogromne svete površine je spiralni minaret, nazvan Malvija, koji se usamljeno uzdiže ispred severnog zida, van zidina džamije, i stoji tačno u pravcu srednje osovine. Minaret, visine 50 metara (bez prvobitnog završetka), uživa neobičnu slavu zahvaljujući svom spiralnom izgledu. Ovaj minaret, do čijeg se vrha moglo popeti spoljašnjom spiralnom rampom, predstavlja preteču svih ovakvih monumentalnih minareta koji su građeni odvojeno od same džamije. Već u samoj Smari spiralni oblik ponavlja minaret džamije Abu Dulaf, u severnom delu grada, a sa izmenama se pojavljuje I u skoro istovremenoj džamiji Ibn Tuluna u Kairu. Ovaj tip minareta neosporno čuva uspomenu na sumerski i vavilonski zigurat, stepenastu kulu, sagrađenu od opeke, sa svetilištem na poslednjoj terasi.

Prinčevske palate

Broj prinčevskih palata bio je mnogo veći u Samari no u staroj prestonici. Predanje pripisuje samom Mutavakilu, 18 palata. Iz ovog mnoštva dvorskih građevina naročito se izdvajaju dve celine: najstariji u Samari, veliki dvorac (Džawsak al-Kagani) halife Mutasima, u centru grada, i najbolje očuvani dvorac, Balkuvara, u južnom delu grada.

Stari halifin dvorac (Džawsak al-Kagani) pokrivao je ogromnu površinu od 175 ha. Iskopavanjem je, uglavnom, otkriven njegov centralni deo, čiji je prečnik celom dužinom iznosio 1400 m. Jedna trodelna vrata (Bab al-ama), sa otvorima u obliku ivana, zasvedena prelomljenim lukom, najbolje su očuvani deo ove celine. Vrata su visoka 12 metara, dakle dovoljno visoka da propuste konjanika naoružanog kopljem, a vodila su na velelepnu stepenastu terasu odakle se pružao pogled na Tigar. Ovo je bio jedini ulaz u palatu. Kada se prođu vrata ulazi se u središnji deo, koji je ustvari bio centralni deo palate, oko koga su bile postavljene kasarne i ćelije, arsenal i trezor, više džamija, parkovi sa kioscima, tremovi, bazeni. Prestona dvorana halife, do koje se stizalo preko dva mala dvorišta, sastojala se od četiri bazilikalne dvorane, koje su bile raspoređene na osnovu krstoobraznog plana oko centralnog prostora sa kupolom.

37

Balkuvara, koju je sazidao Mutavakil za svog sina al-Mutaka između 854. i 859. godine, nalazi se u četvrtastom, zidom ograđenom prostoru čije su strane iznosile 1250 m. Sama palata, sa svojom jugozapadnom fasadom okrenutom prema Tigru, iznosila je 460 x 575 m i bila je zidom opasana. Ona na idealan način predstavlja abasidski tip usamljenog, zidovima ograđenog dvorca. Ovde je u većoj razmeri ostvareno ono što je Mšata već najavila u kasnoj omajadskoj epohi: trodelna podela celine, i to kako u pogledu glavnih zgrada, vertikalno usmerenih, tako i u nizu triju prostranih svečanih dvorišta, povezanih velikim vratima i, najzad, u samoj prestonoj zgradi, čije jezgro sačinjavaju, kao u Džawsak al-Kagani, četiri bazilikalne sale, koje su, prema krstoobraznom planu, okupljene oko jednog prostora sa kupolom. Ovde takođe srećemo korišćenje ivana, kojima su se dvorske sale završavale prema dvorištu i vrtovima, a koji su, verovatno, služili, kao što smo to već videli u Bagdadu, za svečane prijeme.

Celina se završavala baštama koje su gledale na Tigar, a koje su bile ispresecane kanalima i sa bazenom u sredini. Na južnom krilu nalazila se skupina malih privatnih kuća, bez sumnje određenih za stanovanje dvorskog osoblja, sa obeležjem svojstvenim abasidskoj stambenoj arhitekturi, tj. sa dvoranom u obliku velikog slova T, okruženom sobama. U severnom delu nalazili su se podrumi, ostave, prinčevske staje i teren za polo.

Svojom moćnom arhitekturom i svojim riznicama, Samara pokazuje veličinu i raskoš ove abasidske metropole. Ona, međutim, nije dugo živela. Stalna težnja za vlašću turskih najamnika i njihovi stalni i krvavi dvorski prevrati naveli su Mutamida, poslednjeg abasidskog halifu koji je stolovao u Samari, da napusti ovaj grad, koji je bio podignut zbog Turaka, i da se, sa celokupnim stanovništvom, 883. godine vrati u Bagdad.

Pričama o pljačkanju, skrnavljenju i krađama prestaju vesti iz stare prestonice, a Samara, osnovana kao privremeno sedište, a koje se pretvorilo ne samo u prestonicu imperije već celog sveta, postala je nenastanjeno i napušteno mesto. Kada su od njega ostale samo ruševine, grad je dobio ime Samara (od sa'a man ra'a), žalostan je onaj ko ga vidi.

Propadanje Carstva

Prvi znaci propadanja abasidskog carstva pojavili su se u strukturi političkog jedinstva. Carstvo koje je izgradio Mansur izgledalo je dovoljno čvrstvo uprkos pobunama, sve do vlasti Haruna ar-Rašida (786-829), čija vladavina predstavlja u mnogo čemu vrhunac abasidske moći. Posle njegove smrti sukobi koji su tinjali razbuktali su se u otvoreni građanski rat između njegovih sinova Emina i Ma’muna. Eminova snaga bila je u prestonici i Iraku, a Ma’munova u Persiji, te je građanski rat bio protumačen, na temelju sumnjivih podataka, kao nacionalni sukob Persijanaca i Arapa, koji se završio pobedom Persijanaca. Verovatnije je da je to bio nastavak socijalnih borbi iz perioda koji je neposredno prethodio, isprepleten više regionalnim, nego nacionalnim sukobom. Ma’mun, koji se oslanjao uglavnom na istočne pokrajine, pomišljao je neko vreme da prenese prestonicu iz Bagdada u Merv, u Horasan. Pretnja da će njihov grad izgubiti položaj arterije, a građani čak i sredstva za život, ujedinila je narod Bagdada da dâ podršku Eminu. Ma’mun je u sukobu izvojevao pobedu, no mudro je zadržao Bagdad kao prestonicu i kao čvornu tačku velikih trgovačkih puteva.

38

U kasnijem periodu persijske aristokratske i regionalne težnje našle su oduška u lokalnim dinastijama. Godine 820. persijskom generalu u Ma’munovoj službi nazvanom Tahir, pošlo je za rukom da postane nezavistan u istočnoj Persiji i da uspostavi nasledno namesništvo u svojoj porodici. Druge persijske dinastije, Safaridi godine 867. i Samanidi godine 892, uskoro su se učvrstile u drugim delovima Persije. Ti lokalni režimi bili su različitog karaktera. Tahiridska kraljevina bila je delo ambicioznog generala, koji je izvojevao kneževinu za sebe, ali je ostao u opštem okviru arapsko-islamske civilizacije. Safaridi predstavljaju plimu persijskog narodnog pokreta, dok se sa Samanidima vratila na političku vlast stara persijska aristokratija i stala u punoj meri uživati svoje ranije povlastice.

ISLAMSKA ARHITEKTURA U SEVERNOJ AFRICI

Džamija Sidi Okba u Keruanu

Džamije Sidi Okba u Keruanu i džamija al-Aksa u Jerusalimu, iako pripadaju starijoj abasidskoj epohi, po svojim bitnim elementima ipak pripadaju religioznoj arhitekturi Omajada. Ovu džamiju osnovao je u toku invazije na severnu Afriku, vojskovođa Sidi Okba, Amrov nećak, osvajač Egipta. Džamija je podignuta u sedištu stalnog vojnog logora u Keruanu, smeštenog na jugu Tunisa.

Prvobitni plan džamije je tokom vekova doživeo niz proširenja. Jedno od najvažnijih proširenja bilo je još u vreme Omajada, za vreme halife Hišama, koji je u periodu između 724. i 727. godine podigao minaret, koji je pripojen severnom zidu dvorišta. Iz ovog perioda potiču donji delovi minareta, dok su gornji delovi nastali tokom kasnijih rekonstrukcija. Po tipu, minaret pripada sirijskim četvrtastim kulama, ali je bogatije stepenovan. Podeljen je na tri dela, raščlanjen slepim nišama, a završava se malom rebrastom kupolom s kraja XIII veka. Značaj ovog minareta je u tome što je, pored onog u sedištu halife Hišama u Kasr al-Hajr aš-Šarki, najstariji minaret sačuvan do naših dana.

Današnji izgled džamija u mnogome duguje kasnijim obnovama i proširenjima, tako šiljasti lukovi arkada verovatno potiču od rekonstrukcije iz 862. godine. Celina same džamije, koja obuhvata površinu od oko 175 x 70 m, povećana je najviše za vreme rekonstrukcije iz 836. godine, koja je izvršena u doba Aglabide Zijadata Alaha. Džamija je bila teško oštećena kada je grad opustošen 1054. godine, ali je potom obnovljena, a zatim rekonstruisana u još nekoliko navrata, dok su joj monumentalne kapije pridodate 1294. godine. Još jedna od karakteristika džamije je i prostrano dvorište popločano mermerom, koje iznenađuje svojim izduženim oblikom.

Ukoliko pogledamo plan džamije, vidimo da se dvorana za molitvu sastoji od sedamnaest brodova koji su upravni na zid kible. Transept džamije ima karakterističan oblik slova T. Kupola podignuta nad maksurom u potpunosti odgovara kupoli nad transverzalnim brodom narteksa,

39

koja datira s kraja IX veka. U unutrašnjosti, 414 podupirača koji su u sekundarnoj upotrebi, oivičavaju transept dvostrukim stubovima. Još postoji nekoliko fragmenata greda sa tavanice, koji delom pripadaju IX a delom XI veku, koje su nekad nosile slikani ukras od biljnih grančica.

U izgradnji džamije korišćeni su elementi preuzeti sa starijih rimskih objekata, što se ogleda u raznolikosti stubova i kapitela, koji su, uprkos svojoj raznorodnosti, lepo uklopljeni.

U džamiji se posebno ističe mihrab sa stubićima od crvenog mermera. Njegovo postolje sastavljeno je od mermernih ploča koje imaju vajani ukras izrađen s izuzetnom veštinom.Neke od ploča bile su šupljikave, dok su druge imale oblik školjki. Njegove pločice od fajansa sa metalnim sjajem, postavljene iznad potkovičastog luka, najstariji su primer fajansa kod muslimana.

Mimbar, kao i mihrab, potiče iz 862-863. godine i predstavlja najstariji sačuvani primerak propovedaonice sa nekoliko stepenika. U ovoj džamiji nalazi se i najstarija maksura iz XI veka, koja se sačuvala do naših dana. Ona je, kao i mimbar, izrađena u drvetu.

Islamska arhitektura u Egiptu

Iako je Egipat bio jedna od prvih teritorija koje su potpale pod vlast islamskih osvajača, danas gotovo da nije ništa preostalo od arhitektonskih spomenika iz tog ranog perioda. Pored sačuvanih zapisa, o graditeljskoj aktivnosti omajadskih halifa na ovom području svedoči velika Amrova džamija u Fustatu. Ipak na građevini koja je danas sačuvana nema nijednog dela koji se može datirati pre 827. godine, kada je, po naređenju abasidskog halife al-Mamuna, njena veličina udvostručena. Čak i iz ovog perioda potiče tek nekoliko malih površina, dok najveći deo građevine, u njenom današnjem obliku, potiče iz 1407. godine, kada je džamija restaurirana, dok je svoj konačni oblik dobila tek u XIX veku.

Arhitektura Tulunida

U umetnosti Tulunida nalazimo neosporno granjanje stare abasidske umetnosti. To nimalo ne iznenađuje kada se zna da je prvi Tulunid, jedan turski rob, koga je guverner Buhare poslao halifi al-Mamunu, upoznao abasidsku umetnost na dvoru u Bagdadu, dok je njegovom sinu Ahmedu, koji je živeo u Samari, umetnost nove prestonice bila dobro poznata. Ahmed, koga je u Egipat poslao halifa, postao je tamo prvi guverner Fustata, stare prestonice, ali se njegova moć uskoro proširila na ceo Egipat. On je osnovao svoje sedište al-Katai i u isto vreme je podigao novi dvorac al-Majdan, koji je imao, kao i palata u Samari, ogroman hipodrom za polo.

Njegovo glavno delo morala je biti Velika džamija, sagrađena između 876. i 879. godine, dimenzija 140x33 i 122x26m, smeštena u Majdan Rumajli, u današnjem Kairu. Građevina je vrlo dobro očuvana i predstavlja jednu od najvećih znamenitosti egipatske prestonice. Ahmed se odlučio da osnuje ovu bogomolju da bi zadovoljio potrebe stanovništva koje se neprestano umnožavalo i za koje je stara džamija, to jest ona koju je osnovao vojskovođa Amr, prvi muslimanski osvajač Egipta, postala suviše mala.

40

Velika džamija bila je povezana sa Ahmedovom palatom jednom ulicom dugom 600m. Kao i džamija u Samari i ova je okružena zidom da bi se izbegla neposredna veza sa susednim zgradama, i ovde je tip Kufe odlučujući za opšti raspored; ogromno pravougaono dvorište Samare ovde je zamenjeno četvrtastim, mnogo skromnijih razmera.

Minaret je i ovde izdvojen i nalazi se ispred severnog zida. Mada sadašnji oblik ove kule, koja ima četvrtasto postolje, a završava se valjkastim gornjim delom na dva sprata, pripada verovatno XIII veku, skoro je izvesno da je ona u svom prvobitnom planu podražavala čuvenu Malviju iz Samare.

Džamija al-Azhar

Nakon pada Tulunida 905. godine, pod kojima je bila uspostavljena nezavisna vlast, Egipat je ponovo, za kratko vreme potpao pod vlast Abasida, da bi stvarno nezavistan postao oko 970. godine, kada je, u blizini starog Fustata, podignut grad Kairo, kao prestonica nove dinastije Fatimida. Fatimidi su osvojili Egipat 969. godine i tu utvrdili svoju vlast nezavisnu od Abasida. Njihova prva prestonica bila je Mahdija, u severnoj Africi, smeštena između Sfaksa i Susa, da bi potom središte vlasti preneli u Kairo. Ova dinastija održala se na vlasti do 1171. godine, a dva veka njene vladavine, na planu umetnosti, predstavljaju jedan od najsjajnijih perioda u egipatskoj istoriji. Pod novim vlastodršcima, političko i kulturno težište premešteno je iz Bagdada, stare abasidske prestonice, u Kairo, novu prestonicu nazvanu „pobedonosna“.

U ovom periodu podignuta je i čuvena džamija al-Azhar, 970. godine, mada je otada često dograđivana te svoj konačni izgled duguje rešenjima ostvarenim u kasnijem periodu. Redovima podupirača, koji su ovoga puta paralelni sa zidom kible, džamija al-Azhar čuva stari omajadski plan sa transeptom. Ona spada u najstariju religioznu zadužbinu Fatimida, sagrađenu od 970. do 972. godine, u isto vreme poznatu i kao prvi islamski univerzitet, u kome se nastava odvija još i danas kao i pre 1000 godina. Učitelj sedi naslonjen na jedan stub i predaje đacima, koji ispred njega sede na podu u polukrugu.

Mada prvobitni izgled čuvaju još samo pojedini delovi – kao npr. fasade iz dvorišta i redovi prelomljenih lukova u molitvenoj dvorani, koji leže na antičkim stubovima, prvobitan plan može se ipak rekonstruisati sa dovoljno verovatnoće. Na ovoj građevini iznenenađuju dve kupole na uglovima, koje se ovde prvi put pojavljuju pored kupole maksure u brodu kible. Kupole na uglovima će se ponovo pojaviti mnogo docnije tek u umetnosti Almoravida u severnoj Africi, sredinom XIII veka.

Abasidsko nasleđe, nasuprot, jasno se prepoznaje u starom ukrasu od štukature ove džamije. On pokriva mihrab, koji je sačuvao zvonaste kapitele stare abasidske umetnosti, zatim zid kible i uglove transepta. Ovde se prvi put sreću potpuno razvijene arabeske, koje se penju uz stabla-svećnjake ili se slobodno razvijaju na površinama. Arabeska u obliku palmete jasno sledi primer srednjeg stila iz Samare i odgovarajući stil Ibn Tulunove džamije iz Kaira. Arabeski se pridružuje i friz ukrašen kufskim slovima floralnog stila, koji treba datirati između 972. i 976.

41

godine, zbog čega predstavljaju, zajedno sa nadgrobnim spomenikom Gaznavida Subuktigina, prva svedočanstva ove ukrasne kufske varijante.

Svetovna arhitektura u doba Fatimida

Palate Fatimida poznate su nam samo iz opisa arapskih istoričara. Tako je palata iz stare prestonice Mahdije pomenuta samo u tekstovima, i to kao „dvorac sa zlatnim prozorima“. Isto tako možemo samo da pokušamo da rekonstruišemo veliki sjaj u dvema kairskim palatama koje su stajale jedna prema drugoj. Po predanju, istočni dvorac, prostraniji, u kojem se stanovalo od 973. godine, stajao je usamljen u srcu grada, sa svojom glavnom fasadom dugačkom 375m, a koji je noću čuvalo 1000 ljudi. Brojem i veličinom svojih zgrada stvarao je utisak planine. Beleži se da je imao dvanaest četvrtastih paviljona, nanizanih jedan za drugim, a svi su bili od kamena i izgrađeni sa takvim majstorstvom, da su stvarali utisak kao da su isklesani iz jednog kamenog bloka. Poslednji paviljon služio je kao prestona dvorana, gde su fatimidski halifi, odvojeni teškim zastorom, sedeli na zlatnom prestolu. Ovoj celini prilazilo se preko deset kamenih vrata, među kojima su se naročito isticala „Zlatna vrata“. Iznad jednog drugog ulaza nalazila se dvorana sa kupolom, bez sumnje kao i u abasidskoj palati u Bagdadu. Pored ostalog saznajemo da je i jedan drugi arhitektonski element, poznat još od Abasida, tj. ivan, takođe postojao. To se vidi iz opisa zapadne kairske manje palate, koji hvali veličinu njenih čardaka8 i ivana, iz kojeg saznajemo da je dvorac bio ukrašen duboreznim drvenim frizovima sa likovnim predstavama.

Gubitak kairskih palata na neki način može biti nadoknađen ruševinama palate u tvrđavi Beni Hamada, predstavnika fatimidske vlasti u Alžiru. Ovde su sačuvani jedan bazen ogromnih razmera, koji je pokrivao celu površinu dvorišta sa arkadama, zatim velika prestona dvorana, manje prostorije i kupatila.

Ovoj skupini pridodaju se i ostaci arapsko-normanske arhitekture iz Palerma, koja produžava – naročito u oblasti ukrašavanja, abasidsko nasleđe. I ovde su nas razaranja lišila mnogih spomenika, te su čuvena Favara i palata Normana Rožera II (1154) poznate jedino preko opisa pisaca. Međutim, paviljoni Ciza i Kuba (1180), koji još i danas postoje predstavljaju spomenike iz vremena Viljema II. Kuba ima dvoranu sa kupolom (odakle i dolazi reč kube) sa bočnim prostorijama, a spoljna fasada joj je raščlanjena slično tvrđavi Beni Hamada. Ciza se odlikuje jednom središnom dvoranom sa nišama, visokim koliko dva sprata, svečanom prostorijom, iznad koje se nalazi druga dvorana okružena manjim prostorijama za stanovanje. Posebnu draž, u unutrašnjosti, daju joj stalaktiti, koji ukrašavaju svodove niša, ukras koji će se ponovo sresti u Palermu, na tavanici kapele Palatine.

Sa Fatimidima konačno će se potvrditi, i to u bogatom nizu primera, vrsta spomenika koja se pojavila sa Abasidima, u Samari kao i u Buhari, a to je mauzolej. U Asuanu, u Gornjem Egiptu, prvi put se nailazi na skup mnogobrojnih grobova, tj. na nekropolu, koji će dostići veliku važnost pod Mamelucima u Kairu i pod Timuridima u Samarkandu. Većina ovih nadgrobnih spomenika iz Asuana, sagrađena od opeke kako je to nalagao običaj vremena. Reč je o kupolnim

8 Čardak – 1. Otmena dvospratna ili višespratna kuća okružena vrtom. 2. Drvena zgrada na stubovima s izbočenim gornjim spratom. 3. Veća soba na spratu isturena prema ulici, doksat. 4. Kula stražara na državnoj granici.

42

građevinama nad četvrtastim postoljem sa istaknutim mihrabom, u čemu prepoznajemo sasanidski uzor. Naročito se odlikuju osmostranim tamburom i rebrastim kupolama.

Tokom poslednje četvrtine XI veka ponovo su podignuta gradska utvrđenja od kamena, a izgrađene su i monumentalne kapije, od kojih je možda najlepša Bab al-Futuh. Njihova izgradnja bila je podstaknuta seldžučkim osvajanjem Jerusalima 1071. godine. Odbrambena koncepcija njene strukture, kitnjasti svodni kamenovi te primena šiljastih lukova, predstavljali su otkriće koje će u kasnijem periodu biti prihvaćeno u romaničkoj i gotičkoj arhitekturi.

Tokom druge polovine XI i prve polovine XII veka, situacija na Bliskom istoku bila je vrlo nestabilna. Jerusalim su prvo zauzeli Seldžuci, 1071. godine, a zatim krstaši, 1099. godine. Tek sa uspostavljanjem stabilnijih odnosa krenuo je i potpuniji razvoj umetnosti, najpre pod dinastijom Ajubida, a potom, još više pod dinastijom Mameluka (1250-1382). Sultani ove dinastije bili su veliki poklonici arhitekture. Gotovo svaki od njih podigao je neku građevinu, jer je postalo uobičajeno da se kao grobnice podižu mauzoleji kojima je veličana slava sultana. Iz ovog perioda potiče i veliki broj džamija, manjih dimenzija, ali izgrađenih s velikom građevinskom veštinom. Mamelučku tradiciju građenja nastavili su njihovi naslednici iz čerkeske mamelučke dinastije, koja je ustoličena 1382. godine, a održala se sve do 1517. godine, kada je Egipat pokorio otomanski sultan Selim I.

ISLAMSKA ARHITEKTURA U ŠPANIJI I MAGREBU

U okvirima umetničkog razvoja islama, posebna uloga pripada zapadnim zemljama, Španiji i severnoj Africi, odnosno Magrebu. Ove zemlje, mada odvojene od muslimanskog Orijenta i potčinjene sopstvenim zakonima razvoja, ipak nose, kroz vekove, neizbrisiva obeležja početnih faza istočno-islamske umetnosti.

Još u predislamsko doba Arapi su bili vični moru. Vekovima pre pojave Islama, narodi južne Arabije gradili su brodove i vodili važni pomorski promet na Crvenom moru i Indijskom okeanu. Međutim, severni Arapi, a posebno oni iz Hidžaza, te iz sirskih i iračkih pograničnih oblasti, bili su prvenstveno kopneni narod, koji je malo znao o moru i plovidbi. Jedno od najupadljivijih obeležja velikih islamskih osvajanja je to što su Arapi tako brzo prilagodili plovidbi i pomorstvu. U nekoliko godina nakon zauzimanja sirskih i egipatskih obala, stanovnici arabljanskih pustinja, koji nisu imali izlazak na more, sagradili su i popunili posadom velike ratne flote, koje su se mogle meriti s moćnim i iskusnim vizantijskim mornaricama i poraziti ih, te tako dati halifatu onaj bitni element nadmoći na Sredozemlju.

Osvajanjem Sirije i Egipta, Arapi su podvrgli svojoj vlasti dugačak pojas sredozemne obale, s mnogo luka i mornarskog stanovništva. Arapi koji su se dotad sukobljavali samo sa vizantijskim kopnenim vojskama, sada su se sukobili i sa njihovom flotom. Za stvaranje muslimanske mornarice zaslužna su uglavnom halifa Muavija i namesnik Egipta Abdulah ibn Said ibn abu Sarh. U Aleksandriji kao i u lukama na sirijskom primorju muslimani su opremili i

43

popunili posadom ratne flote, koje su uskoro izvojevale jednako uverljive pobede kao i muslimanska kopnena vojska. Prva velika pomorska bitka odigrala se 655. godine, kada je muslimanska flota od 200 brodova porazila vizantijsku flotu u blizini anadolske obale.

Kada su Abasidi prebacili središte halifata iz Sirije u Bagdad, središnja je vlada pomalo gubila interes za Sredozemlje, ali su nezavisni vladari Egipta i severne Afrike dugo održavali flote, koje su gospodarile Sredozemnim morem. Prema sačuvanim izvorima, fatimidski halifi u Egiptu imali su neko vreme u svojoj službi 5000 pomorskih kapetana.

Prvi ratni pohodi novostvorenih muslimanskih flota bili su upereni protiv vizantijskih ostrva Kipra, Krita i Rodosa, koji su spadali među glavna uporišta vizantijske mornarice u istočnom Sredozemlju. Prema zapisima arapskih istoričara, prvi halifi nisu rado odobravali pohode preko mora, i navode, da je Omar bio zabranio svojim generalima da napreduju u bilo koje mesto „gde on ne može stići na svojoj kamili“. Godine 649, halifa Osman pomalo nerado dopustio je Muaviji da izvrši prvi napad na Kipar. Nakon toga usledilo je kratkotrajno zauzeće Rodosa i Krita.

Zauzeće istočnih ostrva bilo je najvećim delom kratkotrajno i prolazno. Mnogo je značajniji bio arapski napad na Siciliju. Prve pohode na ovo ostrvo poveo je Muavija s Bliskog istoka i iz Libije. Kasniji pohodi vršili su se prevashodno iz Tunisa. Prvi odlučni osvajački pokušaji zbili su se tek 740. godine, kada je Habib ibn abu Ubejda opsedao Sirakuzu i iznuđivao danak, ali je morao odustati od ovog poduhvata i vratiti se kući kako bi ugušio pobunu Berbera u Africi.

Godine 831. muslimani su zauzeli Palermo, koji je postao prestonica ostrva i služio kao polazna tačka za dalje prodiranje. Rat između vizantijskih i muslimanskih snaga nastavio se i na kopnu i na moru, sve do 895-896, kada su Vizantijci potpisali mir, kojim su se odrekli Sicilije. Sicilija je pod muslimanima bila prva kolonija Tunisa, uz koji je bila vezana politički i administrativno. Kad su svrgnuti Aglabiti i zamenili ih Fatimidi, vlast nad ostrvom prešla je na nove halife. U početku je namesnike ostrva postavljala vrhovna vlast ili su ih, u slučajevima nužde, birali članovi vladajućih porodica Palerma. Kad su se Fatimidi premestili u Egipat, godine 927, kontrola središnje vlasti je oslabila i namesništvo je prećutno postalo nasledno, a pripalo je lozi Hasana ibn ul-Kalbija. Nasledno namesništvo Kalbida, koje se održalo do 1040. godine, označava vrhunac muslimanske moći i uticaja na ostrvu. Prema zapisima, u X veku samo u Palermu bilo je izgrađeno oko 300 džamija (iako ovaj broj treba uzeti sa rezervom, on ipak slikovito govori o procvatu arapske kulture na ostrvu).

Kalbidi su svrgnuti u građanskom ratu između sicilijanskih i afričkih muslimana, koji je učinio kraj jedinstvu ostrva. Posle kratkog vremenskog razdoblja, u kojem je Palermom vladalo veće najuticajnijih građana, a ostalim delom ostrva oblasni kneževi, Sicilija je potpala pod vlast Normana, koji su u međuvremenu bili zaposeli južnu Italiju. Godine 1061, Rožer I zauzeo je Mesinu, te je već do 1091. godine podvrgao svojoj vlasti celu Siciliju, izuzev manjih uporišta koja su još držali muslimani. Pod normanskom vlašću, koja se održala do 1194. godine, važan deo kulturne gradske klase izbegao je u Severnu Afriku i Egipat.

44

Arapi su na Siciliji primenili uglavnom ista načela vladavine kao i u pokorenim zemljama na Istoku, te su izvršili važnu socijalnu promenu u posedu i raspodeli zemljišta. Mnoga sačuvana arapska imena mesta pokazuju snagu arapske kolonizacije. Međutim, izuzev arapskih tragova u lokalnom govoru, većina spomenika arapske vladavine je iščezlo, a knjige što su ih arapski autori pisali na Siciliji sačuvale su se samo u odlomcima, što zbog propadanja materijala, što zbog iseljavanja kulturnijih slojeva stanovništva nakon normanskih osvajanja, a najviše zbog razorne delatnosti samih osvajača.

Ipak, Normani nisu potpuno odbacili zatečenu kulturu, već su joj se u značajnoj meri prilagodili. Arapski i muslimanski elementi na dvoru i u kulturi normanske Sicilije bili su mnogobrojni. Rodžer II (1130-1154), poznat po svojoj naklonosti prema muslimanima, služio se arapskim četama i opsadnim inžinjerima u svojim jedinicama u južnoj Italiji, kao i arapskim arhitektima za svoje građevine, koje su stvorile novi i karakterističan saracensko-normanski stil. Njegov veličanstveni krunidbeni plašt, satkan u kraljevskim radionicama tiraza u Palermu, nosi arapski natpis sačinjen kufskim pismom. Rodžer II je zadržao čak i arapski običaj da se drže dvorski pesnici koji slave vladara. Upravo na njegovom dvoru, čuveni arapski geograf Idrizi napisao je svoj monumentalni pregled geografije, koji je posvetio normanskom kralju i koji nam je poznat kao Kitabu Rudžer – Knjiga Rodžerova.

Na osnovu sačuvanih zapisa saznajemo da je i Vilim II (1166-1189) poznavao arapski jezik, da je nadzornik njegove kuhinje musliman, kao i njegovi veziri i komornici. Takođe sazanajemo da su u Palermu čak i hrišćani izgledali i odevali se kao muslimani i da su govorili arapski jezik. Normanski kraljevi su nastavili da kuju novac s arapskim natpisima, mnoge službene knjige još uvek su se vodile na arapskom jeziku, a među njima i knjige kraljevskog dvora.

U kasnijem je periodu latinski polako zamenio arapski u službenoj upotrebi, te poslednji arapski dokument na Siciliji potiče iz 1242. godine. Međutim, arapska kultura se sačuvala i pod Fridrihom II (1215-1250), ojačana njegovim trgovanjem s muslimanskim Istokom. No bez obzira na to, arapska je kultura izumirala, te se početkom XIV veka arapski jezik više nije upotrebljavao na ostrvu, a Islam je bio iskorenjen. No uprkos bliskim vezama s arapskom kulturom, Sicilija je u prenošenju arapske kulture u Evropu imala manju ulogu nego što bi se očekivalo. U tom smislu najviše je postignuto za vladavine Fridriha II, kada je niz prevodilaca, hrišćana i Jevreja, preveo na latinski brojna arapska dela, kako originalna, tako i ona pisana prema grčkim tekstovima.

Najveće i najtrajnije osvajanje u Evropi Arapi su postigli u Španiji. Godine 709. jedna berberska jedinica iskrcala se u Algecirasu na poziv pobunjenog vizigotskog namesnika. Uvidevši slabost vojne odbrane na poluostrvu, berberski vođa Tarik ubrzo je krenuo u osvajački pohod na poluostrvo. On je vrlo brzo porazio vizigotsku vojsku, osvojivši Kordovu, Toledo, a potom i Sevilju, da bi već do 732. godine muslimanske snage prodrle do Tura u Francuskoj. Ipak, realnu granicu arapske vlasti na Pirinejskom poluostrvu predstavlja osvajanje Toleda, oko 711. godine.

45

Španija je uoči arapskog osvajanja bila u jako lošem stanju. Na jednoj strani nalazila se malobrojna zemljoposednička klasa s ogromnim imanjima, dok su se na drugoj strani nalazili mnogobrojni kmetovi i robovi, te uništena srednja klasa. Clarissimi ili povlašćena klasa bili su izuzeti od većine poreza, te su živeli u raskoši, nasuprot većini stanovništva koje je bilo u teškom ekonomskom položaju. Po čitavoj zemlji lutale su razbojničke bande odbeglih kmetova i robova. Godine 616, na poluostrvu je otpočeo snažan progon mnogobrojnih Jevreja, što je još više povećalo broj onih koji nisu imali šta da izgube bilo kakvom promenom postojećeg stanja. Početne pobede Arapa, u takvom stanju zemlje, izazvale su gotovo odmah slom vizigotske države. Kmetovi su obustavili rad, Jevreji su se pobunili i pridružili napadačima te im predali Toledo.

Novi režim bio je liberalan i trpeljiv, te i sami španski letopisci beleže da je bio bolji od franačke vlasti na severu. Stara vladajuća klasa, plemstvo i sveštenstvo bili su uklonjeni a njihova zemlja razdeljena. Na taj način, stvorena je nova klasa sitnih posednika koji su uglavnom zaslužni za razvitak poljoprivrede u muslimanskoj Španiji. Položaj kmetova se značajno popravio, a viši slojevi, kako bi sebi osigurali položaj, prihvatali su Islam.

Tokom VIII veka usledio je nov talas useljavanja na poluostrvo, kada se ovde nastanilo dosta Arapa i još više afričkog stanovništva. Godine 741, Berberi su bili dovoljno snažni da dignu opštu bunu protiv Arapa. Kako bi obuzdali pobunjenike, arapske vlasti su poslale sirsku vojsku, koja je stigla 742. godine pod zapovedništvom Beldž ibn Bišra. Oni su savladali berbersku pobunu a za uzvrat dobili zemljišta uz sredozemnu obalu Španije. Ovi novi kolonisti iz Sirije ojačali su sirski uticaj u Španiji, stvorivši povoljne uslove za Abd er-Rahmana, omajadskog princa, koji je ovde izbegao sa istoka. Nakon izvesnih priprema u Beldžovoj vojsci, u kojoj je bilo mnogo omajadskih pristalica, Abd er-Rahmanu je pošlo za rukom da porazi lokalnog namesnika, koji je priznavao Abaside, te da zauzevši Kordovu 756. godine, uspostavi nezavisnu omajadsku dinastiju, koja je vladala Španijom do 1031. godine.

Abdel Rahman I, kao i mnogi njegovi naslednici, bio je veliki zaštitnik umetnosti. Pod njegovim pokroviteljstvom razvijao se vrlo svojstven i originalan stil, poznat kao špansko-mavarski. Za razvoj islamske civilizacije na Iberijskom poluostrvu, od posebnog je značaja Kordova, koja je postala najsjajnije središte islamske civilizacije na poluostrvu. Ovde, u palati al Hakima II, nalazi se biblioteka neuporedivog bogatstva, koju je sakupio sâm vladar i koja je imala oko 400.000 knjiga. Ona je obuhvatala najvažnija i najređa dela u kojima je bilo sakupljeno znanje toga vremena. Zapošljavala je mnoštvo prepisivača, povezivača i iluminatora, dovedenih iz različitih zemalja, iz arapske Sicilije ili Bagdada. Tako je Kordova postala središte nauke, podražavajući stare islamske metropole, postala je čuvena i izvan granica Španije, sve do kraja XII veka.

46

Velika džamija u Kordovi

Velika džamija u Kordovi postala je simbol muslimanske umetnosti. Njeno osnivanje 768. godine, vezuje se za Abd er-Rahmana I, koji je bio nadahnut obrascem džamije Sidi Okba. Džamija je ograđena velikim kamenim zidom, a na samoj građevini naizmenično se smenjuju slojevi kamena i opeke, na isti način kao i u vizantijskoj arhitekturi ili u Andžaru u Libanu. Džamija je dograđivana u različitim periodima sve do XV veka, kada je postala hrišćanska crkva.

U svom prvobitnom obliku, džamija je imala pravougaonu osnovu sa dvorištem, dok je molitveni prostor bio sastavljen od jedanaest brodova sa redovima podupirača usmerenih upravno na zid kible i širokim središnjim brodom, ali bez kupole nad maksurom. Od ovog prvobitnog zdanja, srazmerno skromne veličine, stvoriće se u toku tri perioda građenja, koja su obavljena u IX i X veku, sadašnje velelepno svetilište sa ravnim krovom, dimenzija 176x128 m. Molitveni prostor danas se sastoji od devetnaest brodova, a ova džamija spada u treću po veličini među džamijama koje su do danas sačuvane, a prevazilaze je samo Velika džamija u Samari, i džamija Abu Dulaf.

Pod Abd er-Rahmanom II i pod al-Hakamom II, dodato je 7, odnosno 14 traveja u pravcu kible, a istovremeno je odvojen deo sa mihrabom, sa tri istaknute kupole, čime je stvoren karakterističan obrazac sa transeptom. Između ova dva dodavanja, važno je istaći i obnovu minareta, koje se uzdiže na severnoj dvorišnoj fasadi i odgovara tipologiji četvrtastih sirijskih kula. Ovo ulepšavanje započeo je halifa Abd er-Rahman III, kome Kordova duguje za svoj najveći sjaj. Ovaj minaret poslužio je kao uzor Giraldi u Sevilji. Minaret u Kordovi duguje slavu naročito svom završetku od zlatnih i srebrnih jabuka sa krinolikim laticama iznad kojih je, na samom vrhu, bio zlatan nar.

U 1589. godini, ozbiljna oštećenja zahtevala su neophodno obnavljanje ukrasa na vrhu, što je u renesansnom stilu, izveo, kao i na Giraldi, Hernan Ruiz. Posle 1650. godine, minaret je bio obložen ukrasom koji je potpuno prekrio starije delo.

U poslednjoj fazi, krajem X veka, veliki vezir al-Mansur (Almanzo, kako ga nazivaju španski istoričari), otpočeo je najveće proširenje džamije. Tom prilikom je dodato 8 brodova na istoku, a dvorište je prošireno celom širinom građevine. Dvorište je oivičeno arkadama, koje su se na isti način, kao i arkade na omajadskoj džamiji u Damasku, povinovale vizantijskom razmeštanju naizmeničnih podupirača.

Krajem XV veka u južni deo građevine, u blizini mihraba, uzidana je gotička kapela, koja je poštovala stil celine. Međutim, između 1523. i 1607. godine, unutrašnji sklad narušen je podizanjem katedrale usred džamije. Karlo V, sa čijom je dozvolom katedrala sagrađena, osudio je taj postupak, prilikom jedne posete Kordovi, sledećim rečima:

Da sam znao šta vi želite da učinite, kazao je kanonicima, vi to ne biste uradili, jer ovo što ste vi napravili ovde nalazi se svuda, a ono što ste ranije imali – ne postoji nigde u svetu.

47

Unutrašnjost džamije oduševljava redovima lukova na dva sprata, koji se uzdižu do visine od skoro 10 m, a izgledaju kao da se gube u beskraj. Ovde je reč o sistemu dvostrukih podupirača za koje se mogu naći prethodni uzori u omajadskoj umetnosti (Velika džamija u Damasku), kao i u rimskim akvaduktima. Dodatni optički efekat postignut je naizmeničnim ređanjem svetlih kamenova i crvenih opeka u građenju lukova, koji pokazuju u donjem spratu potkovičasti oblik, čime ukazuju na dodatnu sličnost sa Velikom džamijom u Damasku, mada ovde može biti i da je reč i o uticaju vizigotske arhitekture u Španiji. U početku, dejstvo boje bilo je još više pojačano prvobitno pozlaćenim kapitelima, koji su bili najrazličitijih varijanti korintskih i kompozitnih kapitela.

Od jednostavnih potkovičastih lukova odvajaju se višedelni lukovi koji se, ukrašeni lepom štukaturom, ukrštaju i prepliću na najraznolikije načine, a veoma su barokno naglašeni, ni najmanje omajadski. Oni jasno pokazuju nasleđe stare abasidske umetnosti, koji je ranije bio zanemarivan, jer se jedino polazeći od lukova tako maštovito sečenih u abasidskoj arhitekturi, može shvatiti barokni stil koji vlada u unutrašnjosti kordovske džamije.

Vrhunac unutrašnjeg ukrasa predstavlja mihrab i njegova okolina. Potkovičasti mihrab i nizovi šestolisnih lukova koji obrubljuju odeljenje u kojem je mihrab pokazuju veliku veštinu kojom su vladali graditelji džamije, ali i ukazuju na sklonost ka visokoizraženoj dekorativnosti. Sa svojim izgledom osmostrane kapele, sam mihrab je jedinstven na svetu. Zasveden je monolitnom školjkastom kalotom, završenom tipičnim frizom slepih trolisnih niša i kufskim natpisom na kome se nalazi godina 965.

Svetovna arhitektura

O prvobitnoj špansko-omajadskoj arhitekturi palata ostalo je veoma malo podataka. Tako se zna samo da je osnivač španske dinastije Abd er-Rahman I stanovao u dvoru Rusafa, čije su samo ime, kao i prostrani vrtovi, oživljavali uspomenu na sirijske palate predaka. Docnije je prešao u dvorac u Kordovi (Alkazar), verovatno sazidan 784. godine, u okviru čijih zidova je i morao biti sahranjen.

Stalno povećavan do X veka, ovaj dvorac ostao je tesno vezan za ovu dinastiju. Koliko je učestvovao u javnom ispoljavanju njene moći, toliko je povezivan i sa prevratima koji su doveli presto do propasti. U njenoj velikoj dvorani za prijem, halife su polagale zakletve, a tu su primani i strani izaslanici.

Osim Velike džamije, u Kordovi je malo šta preostalo iz islamskog doba. U Toledu, međutim, sačuvana je jedna mala džamija Bab Mardum, kao i čitav jedan grad, Medinatu az-Zahra. Grad je ubrzo nakon osnivanja potpuno napušten, zahvaljujući čemu su iskopavanja koja su izvršena na ovom lokalitetu, omogućila prilično iscrpnu rekonstrukciju izgleda islamskog grada iz X veka na području Španije.

Grad je podignut na terasastoj padini brega, okružen je zidinama, a njegov plan je nepravilan. Kuće su građene uglavnom od kamena, dok je za dekoraciju zidnih površina korišćen štuko, kao i u Mesopotamiji. Ove dekoracije u štuku, kao i izvestan broj podova od opeke

48

složenih po geometrijskoj šemi, predstavljaju jedine građevinske karakteristike od umetničkog interesa pronađene u ovom gradu. Vizantijski uticaji ovde su mnogo izraženiji nego u Mesopotamiji, dok su dekoracije u štuku jednostavnije i manje kitnjaste od onih u Samari. Mesopotamski uticaj, može se ipak prepoznati u primeni ravnih tavanica, kao i u primeni arkada podeljenih na mnogobrojne režnjeve.

O Medinat az-Zahri mnogo više znamo iz izvora i zahvaljujući iskopavanjima. To je bilo sedište Abd er-Rahmana III an-Našira, podignuto 5 km severozapadno od Kordove, a zidanje je započeto 936. godine. Sa uobičajenim istočnjačkim preterivanjem, arapski pisci govore o celoj vojsci radnika koji su na njoj radili u toku 16 godina, zatim o troškovima koji su iznosili trećinu državnog dohotka Španije (više od 1.800.000 dinara), o 6000 tesanih kamenova, koliko ih je svakog dana upotrebljavano za zidanje, i o ogromnoj količini mermernih spolija, koje su uglavnom dovožene iz Afrike, naročito iz Kartagine, od čega samo 4313 stubova. Rukovođenje ovim ogromnim projektom bilo je povereno princu-nasledniku al-Hakamu, a glavni arhitekta bio je Maslama Ibn Abd Alul.

Ova nova prinčevska rezidencija, koja je nosila ime glavne halifine ljubimice, postaće vrlo brzo omiljeno boravište Abd er-Rahmana. Po hroničarima, harem je zauzimao veliki deo glavne zgrade, a govori se i o ogromnom broju robinja, slugu i evnuha koji su tu stanovali. Zahvaljujući opisu geografa Idrizija, koji je posetio ovu palatu u XII veku, čitavih 150 godina nakon njenog rušenja, može se dobiti slika o uređenju ovog ogromnog prostranstva. Ovu sliku upotpunjuju ishodi sistematskih iskopavanja, koja su od 1910. godine započeli španski arheolozi. Smešteno na padinama Sijere koje se spuštaju prema ravnici Gvadalkivira, opasano bedemima, prinčevsko sedište je smešteno na trima terasama: na najvišoj se uzdizala palata, na srednjem delu su se pružali vinogradi i vrtovi, dok su Velika džamija i privatni stanovi bili okupljeni na donjoj terasi.

Do danas otkopani delovi palate još ne dozvoljavaju pravu rekonstrukciju celine. Među raznim otkrivenim temeljima odvaja se samo, po ivici jedne široke zaravni, izdužen kompleks petobrodne palate sa terasom i četvrtastim prostorijama, koje su izlazile iz tela zgrade. Raščlanjenost prostora po dubini podseća na plan Velike džamije.

Druga zgrada, sličnog rasporeda ali manjih dimenzija, usaglašena je s prvom palatom, jer se nalazi na suprotnoj strani zaravni. Na zapadu su zgrade koje odgovaraju tipu sirijskog kastruma, koje su, verovatno, služile za smeštaj dvorske straže. Iz ogromnog broja nalaza izdvaja se skupina raskošno obrađenih dekorativnih kamenih ploča, koje su oblagale zidove palate i koje nas svojim ukrasom – motivima vinove loze i akantusa – podsećaju na fasadu u Mšati.

49

Islamska arhitektura u Magrebu

Sa slabljenjem centralizovane vlasti Kordove, započela je nova faza u razvoju umetnosti na prostoru severne Afrike. Prva faza ovog novog doba poznata je kao doba dinastije Almoravida, čije je središte od 1056. do 1148. godine bilo u Marakešu, ali koja je, takođe, vladala i južnom Španijom. Sa berberskom dinastijom Almoravida, koja je pozvana u Španiju da pomogne borbu protiv hrišćanskog nadiranja, naročito predvođenim Alfonsom VI, a koja će docnije i sama postati osvajač Iberijskog poluostrva, političko i kulturno središte preći će iz Andaluzije u Maroko. Marakeš, nova marokanska prestonica preuzeće primat Kordovi, a staro kraljevstvo Omajada u Španiji postaće obična provincija almoravidskih vladara. Međutim, arabo-andaluzijska civilizacija sistematski je produžila da živi u novoj prestonici.

Novi dvor privukao je veliki broj značajnih ličnosti iz starog Omajadskog kraljevstva, koje su pomagale hispanizaciju severne Afrike, kako u pogledu kulture, tako i u pogledu državne organizacije. U špansko-mavarskoj umetničkoj fazi, koja od sada počinje, andaluzijsko nasleđe ostaće osnovna komponenta, uprkos veoma naglašenoj lokalnoj crti. Isto kao i njihovi naslednici, berberski Almohadi, novi gospodari, veliki su graditelji džamija. Na žalost, postoji malo ostataka ovih zdanja u njihovoj glavnoj oblasti, Maroku. Dokaze nove živosti u oblasti arhitekture ipak su očuvali neki spomenici. S jedne strane, to su spomenici u Alžiru, i to Velika džamija u gradu Alžiru, svetilište sa jedanaest brodova iz 1096. godine (približno 50x40 m) i Velika džamija iz Tlemsena, koja predstavlja tipičan primer sakralne arhitekture iz perioda koji je usledio po okončanju centralizovane vlasti Kordove (oko 1090. godine), kada je vlast preuzelo nekoliko lokalnih vladara. Izmenjene društvene okolnosti odrazile su se i na razvoj arhitekture. Građevine postaju manjih dimenzija, sa izraženijom, ali površnije izvedenom dekoracijom.

Špansko-mavarski stil dostićiće svoju punu zrelost za vreme vladavine druge berberske dinastije, Almohada. Njihova kulturna žarišta su, pored Marakeša, Rabat i Sevilja. Almohadi su bili veliki graditelji. Njihove džamije obeležene su transeptom u obliku velikog slova T, obrascem koji se prvi put pojavio u džamiji Sidi Okba u Keruanu. Šta više, oni uvode, u tako obeležen brod kible, ugaone kupole, arhitektonski deo koji se prvi put pojavio kod Fatimida, npr. u džamiji al-Hakim u Kairu.

Njihov najzanačajniji spomenik religiozne arhitekture je Velika džamija Kutubija u Marakešu, koja zauzima površinu od 87x58 m. Ovde je reč o novoj građevini započetoj 1146. godine, koja je nastala na temeljima jednog starijeg potpuno razrušenog svetilišta.

Pomeren u severoistočni ugao, minaret je bio završen oko 1196. godine, za vreme Jakuba al-Mansura. Ukoso postavljeni severni zid prati tragove prvobitnog zida kible stare džamije. U Kutubiji, sve kupole broda kible imaju bogat stalaktitni ukras, sastavljen od istovetnih oblika kao i u džamiji Karavijin. Spoljašnji veličanstven izgled dostiže svoj vrhunac u upečatljivom minaretu sagrađenom od lomljenog kamena, čija osnovica svojim oblikom podražava kordovski uzor. Njegovo posebno obeležje je u ukrasu fasade. Ona je razuđena širokim višedelnim lukovima koji okružuju tipičan dvojni prozor, i poljem slepih arkada, koje samo u gornjem delu ima skroman ukras u vidu mreže sastavljene od rombova, koja će postati jedno od obeležja almohadskih minareta.

50

Kapiteli Kutubije pokazuju neobično i iznenađujuće bogatstvo oblika. Antički uzor ovde je u znatnoj meri izmenjen i, na neki način, islamizovan veoma izraženom stilizacijom, koja zonu akantusa svodi na traku sa meandrima, ili pak raščlanjuje prvobitan korintski oblik na naspramne lozice sa polupalmetama. Pri tome u umetnosti Almohada polupalmeta poprima specifičnu crtu, jer će almoravidski lepezasti stil biti zamenjen raznorodnijim i bujnijim ukrasom palmeta, nalik na rog izoblilja.

Nasridi

Umetnost islama na Zapadu dostići će svoj poslednji uspon u toku XIV veka, u vreme najveće političke nemoći pod dinastijom Nasrida, koji vode poreklo od mavarskih berberskih plemena. Oni su doživeli, zbog pobedonosnog nadiranja hrišćanskih kraljeva, da vide svoju državu svedenu samo na Andaluziju. Granada, poslednji islamski bastijon na tlu Španije, postala je nova, sjajna i raskošna prestonica. Još jedamput su se sve snage prikupile kako bi sagradile čudesan spomenik – Alhambru, čije ime potiče crvene boje njenih zidova.

Tvrđava je bila podignuta za vreme Jusufa I (1333-1353) i Muhameda V (1353-1391) na bregu koji se uzdiže nad Granadom. Na žalost, izvesni delovi Alhambre uništeni su ili oštećeni kasnijim prepravkama. Najveću štetu učinila je palata Karla V, čija je izgradnja započela u južnom delu dvorišta Mirta ali koja nikad nije završena.

U Alhambri se ipak može jasno prepoznati tradicionalna podela – tipična za arhitekturu palata u Magrebu – na tri posebne celine. U prvom delu, koji je bio pristupačan narodu, bilo je dvorište Mešuar, koje još uvek nosi svoje staro ime, gde je vladar delio pravdu i primao počasti svojih podanika. Zatim, umesto divana sa prestonom dvoranom, ovde je, u sredini, prostrano dvorište Mirta, sa bazenom i dvoranom Ambasadora u unutrašnjosti Komares-kule. Najzad, tu je harem, koji je smešten na istoku ove celine sa dvorištem lavova i fontanom u sredini.

Na severu su bila kupatila i vrtovi, na istoku male palate (i kule stražara) za kraljevsku porodicu, na jugu mauzolej i dvorska džamija, koja je docnije pretvorena u hrišćansku crkvu. Nepravilan plan možda odudara od abasidskih palata, ali dopušta poređenje sa turskom dvorskom arhitekturom.

Iznenađujuću suprotnost blistavoj štukaturi u unutrašnjosti pruža spoljni izgled zidova, čija je oplata jednostavna i bez ukrasa. Zidovi u unutrašnjosti bili su pokriveni pločama od štuka do tavanice i samo je donji deo zida bio oplaćen mozaikom od fajansa. Dvorišne fasade i galerije zaštićeni su strehama. Umetnička namera je bila da se postigne dekorativno dejstvo i utisak perspektive. Bogati oblici kapitela uglavnom se nadahnjuju almohadskim prauzorima. Posebno iznenađuju u ovom ukrasu istočnjačke crte, kao što su zavijuci u obliku volute ili mrežasta šupljika, koji podsećaju na samarsku štukaturu. I epigrafska umetnost ima značajno mesto u okvirnim trakama, na kojima su, jedna pored drugih, postavljni ukrasi u neshi i kufskom pismu na bogatoj arabesknoj osnovi. Usred arabeski pojavljuje se često štit kraljeva Granade sa zapisom „Samo je Bog pobednik“, koji je kao heraldički motiv jedinstven u muslimanskom Zapadu. Nailazimo i na bogatu upotrebu ukrasa od stalaktita, koji se nižu u frizovima, profilišu

51

arhitrave,9 površine lukova i kapitela, pojačavaju prelaz prema svodovima pomoću raskošno ukrašenih niša, da bi najzad, dostigao vrhunac u zvezdastim kupolama.

Pored bogate dekoracije u štuku, u Alhambri se pojavljuje i zidno slikarstvo i to u kuli Dama, gde postoje frizovi sa scenama lova i predstavama konjanika. Ovo slikarstvo je svakako rad domaćih majstora, dok su poznatije zidne slike, koje ukrašavaju drvene kupole tzv. Sudnice, evropskog porekla.

ISLAMSKA ARHITEKTURA U PERSIJI

Razvoj islamske arhitekture u Persiji u ranom periodu, razlikovao se od njenog razvoja u Mesopotamiji, Siriji i Egiptu. Razlog ovome treba tražiti najpre u geografskom položaju ove oblasti, koji joj je otvorio snažnije uticaje koji su dolazili iz centralne Azije, kao i iz Turana na severu. Pored ovoga, ovu oblast naseljavalo je nearabljansko stanovništvo, koje je razvoj umetnosti podredilo sopstvenom afinitetu.

Persija islamskog doba bila je neposredni naslednik kulture velikog Sasanidskog carstva. Ona je bila podeljena na nekoliko kraljevstava, kojima su vladale nezavisne dinastije. Najpoznatije od ovih dinastija bile su Tahiridi u Horasanu, s prestonicom u Mervu a potom u Nišapuru, Safaridi u Sistanu, i Samanidi, čija je prestonica 874. godine bila u Buhari. Tokom XI veka ove oblasti potpašće pod uticaj Seldžuka, jednog od plemena Oguza – naroda turskog porekla. Oni su najpre osvojili Buharu, zatim Merv, te potom centralnu i južnu Persiju, da bi konačno 1055. godine osvojili Bagdad. Do kraja veka, Selžuci su svoju vlast proširili na čitavu zapadnu Aziju. Doba seldžučke prevlasti bilo je jedno od najsjajnijih u istoriji Persije. Ipak, u pogledu razvoja umetnosti, svakako ne treba zanemariti i prethodni period.

Najznačajnija sačuvana građevina iz ranog perioda predstavlja džamija u Damganu u centralnoj Persiji, poznata kao Tarik-hane, izgrađena između 750. i 786. godine. Osnova džamije je pravougaona, čiju jednu stranu čini trobrodno zdanje, dok su ostale tri uokvirene arkadama sa stubovima. Vrhovi stubova povezani su eliptičnim lukovima koji se približavaju šiljastom obliku. Napetost koju lukovi unose kontrastrirana je masivnim okruglim stubovima, čime je ostvaren naročito impresivan utisak.

Iz ranog perioda ostao je i prilično dobro očuvan mauzolej Samanida Ismaila, u Buhari, izgrađen oko 907. godine. Zid mauzoleja izgrađen je od opeke, s dekoracijom koja je nadahnuta izgledom korpe pletene od pruća.

Značajan arhitektonski spomenik iz ovog ranog perioda predstavlja i Mesdžid-i-džuma u Najinu, sagrađena oko 960. godine. Osnova džamije rađena je po već razvijenom planu četvorougaonog dvorišta okruženog arkadama, s tim što se na sredini svake strane nalazi po jedan luk nešto većih razmera, koji predstavlja začetak zamisli koja će kasnije u Persiji biti

9 Glavna greda koja povezuje dva ili više stubova i počiva na njima.

52

razvijena u karakterističan oblik džamije s velikim predvorjem, ili ivanom na sredini svake od strana središnjeg dvorišta. Građevina je bogato ukrašena dekoracijom u štuku s veoma naglašenim tamno-svetlim efektom, koji je postignut dubokim urezivanjem šare. Ostvarena dekoracija znatno je preciznije izvedena od one u Samari, a nastojanje da se čitav raspoloživi prostor ispuni ornamentom, još je snažnije izraženo.

U kasnijim godinama X veka, zahvaljujući jačanju dinastije Gaznevida, Avganistan je postao značajniji centar pokroviteljstva umetnosti nego sama Persija. Danas, međutim, u Gazni gotovo da nema sačuvanih spomenika. Iz ovog perioda ostala su nam dva velika pobednička tornja, od kojih je jedan podigao Mahmud, 1030, dok drugi potiče iz 1114. godine, koji se završavaju velikim trakama s natpisima. Prvobitno je postojao još jedan sprat, što se može zaključiti na osnovu minareta u Džamu, koji je sagradio Gijasedin Muhamed (1116-1202) iz dinastije Gurida. Iako je džamija potpuno uništena, minaret je dobro očuvan. Usamljen, u jednom uskom klancu, ovaj minaret predstavlja jedan od najimpresivnijih spomenika sačuvanih iz prošlosti.

Nakon što su prešli Oksijanu i ušli u Horasan, Seldžuci su polovinom XI veka učvrstili svoju vlast u zapadnoj Persiji. Upravo iz ovog perioda potiču neki od najznačajnijih arhitektonskih spomenika ostvarenih na ovom prostoru.

Jedan od najreprezentativnijih arhitektonskih spomenika iz ovog perioda svakako je Mesdžid-i-džuma u Isfahanu. Velika džamija u Isfahanu najpoštovanija je od svih džamija sa ivanima u seldžučkoj Persiji. Prvobitno, u X veku, ona je bila abasidsko svetilište tipa kufe, a prepravljena je za vlade Malik Šaha, 1088/89. godine.

Džamija je sagrađena od opeka, materijalom i tehnikom zidanja koji karakterišu čitavu iransko-seldžučku arhitekturu. Uprkos različitim dozađivanjima i izmenama koje su vršene na spomeniku tokom vekova, i koje su delimično poremetile njegov plan, južni deo zdanja uglavnom je sačuvan u svom prvobitnom stanju, bilo da je reč o velikom delu svodova, ili o monumentalnoj celini ivana sa dva visoka izdužena minareta, ili o sali sa kupolom koju je podigao Nizam al-Mulk, slavni veliki vezir seldžučkog sultana. Ta sala deluje veoma upečatljivo i pre svega iznenađuje svojom visinom. Njena osobenost ogleda se u jakim trolisnim podupiračima, a naročitu živost daju joj mnogobrojne kombinacije sistema niša u zoni trompi koje omogućuju prelaz ka kupoli. To je prvi sačuvani primer jednog arhitektonskog elementa koji je postao tipičan za seldžučku Persiju.

Za persijsku arhitekturu ovog perioda karakteristična je upotreba opeke, koju su ondašnji majstori koristili s izuzetnom veštinom, naročito pri obradi glavnih fasada. Ipak, posebna pažnja posvećivana je obradi kupola, kako u njihovoj unutrašnjosti, u izvođenju prelaza sa kvadratne osnove na kružni tambur, tako i u definisanju samog oblika i njihovih proporcija. Spoljašnja strana kupola mogla je biti dekorisana geometrijskim ornamentima, izvedenim obojenim keramičkim pločicama, kao što je to učinjeno u Mesdžid-i-džumi u Kazvinu (1113). Ostvarenim postupkom u izgradnji ovih kupola primenjena je opeka na raniji postupak zasvođivanja četvorougaone prostorije drvenim gredama. Svodna rebra od opeka ukrštana su slično kao drvene grede kod ranijih građevina, kod kojih su drvene grede postavljane preko uglova,

53

formirajući na taj način osmougaonik, preko kojeg se nastavljalo sa postavljanjem greda preko uglova sve dok čitava površina nije bila pokrivena.

Iako su persijski građevinari bili vrlo vešti u korišćenju opeke, dajući njihovim građevinama vrlo lep izgled, u cilju postizanja još izražajnije dekorativnosti, često su preko opeke postavljali glazirane keramičke pločice, obično plave i crne, dok je u unutrašnjoj dekoraciji obično korišćen rad u štuku.

ISLAMSKA ARHITEKTURA U MALOJ AZIJI

Arhitektura Rumskih Seldžuka

Tokom IX veka Turci Seldžuci kretali su se iz centralne Azije ka zapadu pod vođstvom Turgul Beja, učvrstivši se u Mesopotamiji i Persiji. U kasnijem periodu, Seldžuci će nastaviti sa svojim osvajanjima napredujući sve do Nikeje (Iznik), nadomak Carigrada, da bi se početkom XII veka u sastavu seldžučke države našao najveći deo Male Azije. Seldžuci su se na vlasti održali više od dva veka, odolevši i mongolskim napadima 1242. godine, dok se njihova centralizovana vlast nije raspala u ranom XIV veku. Tokom seldžučkog perioda, čitava oblast kojom su oni upravljali, doživela je značajan ekonomski prosperitet, a u to vreme započeo je i razvoj jedne nove, vrlo karakteristične umetnosti, poznate kao umetnost Zapadnih ili Rumskih Seldžuka.

Iako je umetnost Rumskih Seldžuka mnogo dugovala Istoku, naročito u pogledu osnova džamija i medresa, kao i motiva koji su korišćeni u dekoraciji, oni su razvili jedan sasvim karakterističan arhitektonski stil. Sve građevine su, gotovo bez izuzetka, podizane od kamena umesto od opeke, a na njima se ogleda i izvestan vizantijski uticaj. Danas je iz ovog perioda sačuvan veliki broj džamija i medresa, izgrađenih u vrlo karakterističnom stilu, s dekoracijama uklesanim u kamenu ili od pločica, koje spadaju među najlepše u čitavom islamskom svetu. Iz ovog perioda potiče i jedan vrlo karakterističan tip građevine – han ili karavansaraj. Karavansaraji su podizani na jednakim razmacima, na dan hoda – tj. oko 30 kilometara udaljeni jedan od drugog, duž svih važnijih trgovačkih puteva, a služili su odmoru putnika. Ove građevine značajne su ne samo zbog osobina njihove arhitekture, već i zato što su Seldžuci prvi koristili ovako lepe objekte namenjene naročito za ovu svrhu.

Karavansaraj obuhvatao je spoljašnji zid koji ograničava pravougaoni prostor sa ulazom na sredini jedne od užih strana. Unutar zidina nalazile su se zasvođene prostorije sa obe strane ulaza i pored dužih strana. Naspram ulaza nalazio se veliki centralni hol, koji je obično imao kružni otvor na sredini krova. Neizostavni deo građevine bila je džamija, koja je mogla biti postavljena ili zasebno, na sredini dvorišta, ili nešto iznad ulaza. Iako je osnovna struktura hanova bila prilično ujednačena, oni su mogli imati veoma raznovrsnu dekoraciju.

54

Ulazi većih džamija i medresa bili su vrlo slični ulazima hanova. Oni su se sastojali od visokih vratnica natkrivenih šiljastim lukom i bogato ukrašenim reljefnim dekoracijama.

Osim velikih dekorisanih ulaza na hanovima, džamijama i medresama, za arhitekturu Rumskih Seldžuka naročito je karakterističan razvoj minareta i gumbeta – grobnice. Poput istočne grane Seldžuka u Persiji, Rumski Seldžuci su veliku pažnju poklanjali podizanju grobnica, čije ostatke danas nalazimo po čitavoj Maloj Aziji. Zvezdasta osnova koja je bila omiljena na Istoku, na Zapadu je bila napuštena, a umesto nje se gotovo uvek koristi kružna ili poligonalna osnova. One su, pored toga, češće građene od kamena nego od opeke.

Iako su džamije i medrese, kao i hanovi, obično građeni od kamena, izvestan broj bio je izgrađen od drveta, dok su minareti češće građeni od opeke. Ovo je najverovatnije bilo posledica činjenice da su građevine od ovih materijala otpornije na pomeranje tla tokom zemljotresa. Opeke su obično postavljane tako da proizvode složenu geometrijsku dekorativnu šemu na spoljnoj strani zida. Ponekad su u kombinaciji sa neglaziranim opekama korišćene crne i plave glazirane keramičke pločice, čijom upotrebom je postizan kontrast u odnosu na mrko-crvenu boju opeke, a ovo se moglo kombinovati i sa sivim tonom kamene fasadu glavnog ulaza.

Otomanska arhitektura

Nakon raspada seldžučke države, čvrstu vladavinu na prostoru Male Azije, ponovo je sredinom XIV veka uspostavilo jedno drugo tursko pleme, Osmanlije. Otomanski Turci su se prvi put pojavili u Anadoliji tokom seldžučke vladavine, da bi krajem XIII veka, sa opadanjem moći Seldžuka, postepeno počeli da utvrđuju svoj položaj pod vođstvom Osmana, od čijeg imena je i potekao naziv ove grupe Turaka. Osmanov naslednik, Orhan, oteo je Bursu od Vizantije 1338. godine, a početkom druge polovine istog veka, Osmanlije su svoju vladavinu učvrstili i na području Balkana. Godine 1453. osmanski sultan Fatih, poznat kao Mehmed Osvajač, pokorio je Carigrad. Stari Vizantion, koji je 330. godine osnovao Konstantin I, i koji je od tada odolevao svim napadima, postao je nova prestonica Osmanlija.

U otomanskoj arhitekturi moguće je uočiti dva glavna perioda. Prvi, koji obuhvata arhitektonske spomenike nastale pre ili neposredno posle pada Carigrada, kada u modelovanju dominira primena seldžučkih elemenata, i drugi, koji obuhvata period posle 1500. godine, kada je stvoren potpuno novi stil, a na čije formiranje je u velikoj meri uticala vizantijska Saborna crkva sv. Sofija, koja je sa padom Carigrada pretvorena u džamiju.

Tipičan primer ranijeg stila je Ulu-džamija u Bursi. Džamija je započeta za vreme Murata I, a dovršena oko 1420. godine. Kod ove džamije, kao i kod ostalih građevina iz ranog perioda, rad u keramičkim pločicama imao je zapaženu ulogu. Iako se u ovoj fazi može pratiti snažan seldžučki uticaj, otomanski pristup bio je mnogo uzdržaniji.

Za kasniju fazu karakterističan je jedan novi tip džamije, sa središnjom kupolom koja postaje glavna tačka oko koje se razvija građevina. Najstariji primer ovog novog tipa je Džamija sultana Bajazita II, izgrađena između 1500. i 1505. godine, po zamisli arhitekte Hajrudina. Ona se sastoji od glavnog molitvenog prostora, sa centralnom kupolom na četiri stupca, dok se

55

mihrab nalazi na sredini zida nasuprot ulazu. Ispred ulaza nalazi se veliko dvorište sa stubovima nalik na atrijum. Posebna karakteristika Bajazitove džamije jeste velika širina njene spoljne fasade, te dužina prostora koji razdvaja dvojne minarete koji se nalaze na njenim krajevima.

Iako primenu nove zamisli, koja se razvila pod uticajem sv. Sofije, prvi put prepoznajemo kod Hajrudina, svoju zrelu fazu novi stil dostićiće u radu arhitekte Sinana, koji je za sobom ostavio najsjajnija dela otomanske arhitekture.

Njegovo najbolje ostvarenje u Istanbulu predstavlja džamija Sulejmanija, podignuta na izvanrednom mestu koje dominira Zlatnim Rogom. Pokrovitelj džamije bio je sultan Sulejman, poznat kao Sulejman Veličanstveni, a njena izgradnja trajala je od 1550. do 1557. godine. Džamija ima četiri minareta, po jedan sa obe strane ulaza i dva na kraju prednjeg dvorišta. Okosnicu čitave građevine predstavlja kupola koju podupiru četiri kvadratna stupca.

Uz džamiju je, a ovo je bio slučaj i sa svim drugim većim džamijama, podignut veliki broj pomoćnih zgrada. Ovo je bio rezultat prakse da se uz glavno zdanje, najčešće vezuje neka škola ili univerzitet. Otuda su pored džamije bile obezbeđivane stambene prostorije za studente i one koji služe u džamiji. Obično su postojale i odaje u kojima je sultan mogao da se odmara ili da prima dvorjane, a ponekad je sa većim džamijama bila povezana i pijačna četvrt.

Najmonumentalnije Selimovo ostvarenje predstavlja džamija Selimija u Jedrenu. Džamija je pod pokroviteljstvom Selima II izgrađena između 1570. i 1574. godine. Ovde je tip tzv. igličastog minareta dostigao svoj puni izraz.

Zamisao koju je razvio Sinan poslužila je za izgradnju kasnijih džamija. Primenu principa koje je on postavio prepoznajemo i u Džamiji sultana Ahmeda u Istanbulu, građenoj između 1609. i 1616. godine, koja je zbog divnih keramičkih pločica koje ukrašavaju njenu unutrašnjost dobila ime Plava džamija. Centralnu tačku i ovde predstavlja kupola, oko koje je raspoređeno šest igličastih minareta, postavljenih po jedan na svakom uglu građevine i dva na kraju njenog prednjeg dvorišta. Ipak, bez obzira na svu lepotu, nijedno od kasnijih ostvarenja otomanske arhitekture neće dostići skladnost oblika i monumentalnost postignutu u Sinanovim džamijama.

56

POJMOVNIK

Apsida Zadnji, polukružni prostor crkve, nadsvođen polukupolom.

Arhitrav Horizontalno postavljena greda preko stubova u sklopu glavnog venca. Glavna greda koja povezuje dva ili više stubova i počiva na njima.

Arkada Nadsvođen trem, niz lukova sa stubovima.

Balustrada Ograda od potpornih ukrasnih stubića na balkonu, stepenicama i sl.

Bazilika Crkva koja ima glavni brod i dva ili više bočnih brodova koji su niži.

Čardak 1. Otmena dvospratna ili višespratna kuća okružena vrtom. 2. Drvena zgrada na stubovima s izbočenim gornjim spratom. 3. Veća soba na spratu isturena prema ulici, doksat. 4. Kula stražara na državnoj granici.

Ćerpič Sirova, nepečena cigla.

Deambulatorijum U srednjovekovnim crkvama otvoren hodnik oko kojeg se nižu kapele, bočni hodnik ili prolaz u crkvi između pevnice i apside.

Ivan Ivan je, u sasanidskoj arhitekturi, bio sala pokrivena poluobličastim svodom, potpuno otvorena na jednoj strani. U islamskoj arhitekturi dobija oblik prostranog i dubokog portala, s pročeljem otvorenim u visokom luku, upisanim u jedan pravougaonik, i sa svodom obično vezanim za zadnji zid, pomoću stalaktita. Timuridi i Moguli usvajaju ovaj element kao ulazni portal, naročito na glavnim fasadama, ali i na sve četiri strane mauzoleja.

Kaseta Udubljenje na tavanici, često dekorisano.

Kastrum Utvrđenje, utvrđeni grad ili palata.

Kibla Orijentacija džamije prema Meki, prema kojoj se, po Muhamedovoj zapovesti, muslimani okreću tokom molitve.

Kiosk (tur. Vrtna kuća). U islamskoj arhitekturi unutrašnje dvorište, mali paviljon u vrtu.

57

Klaustar Četvorougaono dvorište okruženo arkadama.

Lazaret 1. Vojna bolnica. 2. Ustanova u koju se smeštaju oboleli od teških zaraznih bolesti.

Luk Arhitektonska konstrukcija koja, oslanjajući se na dva oslonca, čini krivinu. Može da bude u zidu, ili podržan stubovima ili pilastrima.

Maksura U većim džamijama ograđen prostor uz zadnji zid, namenjen vladaru i dostojanstvenicima.

Martirijum Deo crkve gde je smešten grob mučenika ili kovčeg s njegovim moštima.

Mauzolej Mauzolej (gumbet, turbe) su u islamsku arhitekturu uveli Seldžuci. Prvobitno je imao dva oblika, koji su se razvili u Horasanu. To su bili nadgrobna kula okrugle, poligonalne ili zvezdaste osnove, vitka i zasvedena kupolom, koja je sa spoljne strane često mogla biti pokrivena kupom, i drugi tip, tzv. kuba, koja je imala kvadratnu osnovu zasvođenu kupolom.

Medresa Muslimanska viša verska škola. Često se podiže uz džamiju.

Mihrab Niša u džamiji, okrenuta Meki, prema kojoj su vernici licem okrenuti u toku molitve.

Mimbar Uzdignuto mesto sa stepeništem unutar džamije, desno od mihraba. Sličan predikaonici, izrađen u kamenu ili drvetu.

Mukarnas Tipična dekoracija u islamskoj arhitekturi, u obliku stalaktita. Pomoću gredica, lukova ili zubaca spaja jednu horizontalnu i jednu ili više vertikalnih ravni: koristi se kao dekorativni element kod kupola, svodova, niša, kapitela.

Pandativ Deo loptastog svoda između velikih lukova koji omogućava postavljanje kupole na osnovu.

Pilastar Četvoroivični pljosnat stub, prislonjen uza zid ili ugrađen u njega.

Portal Monumentalno ukrašen ulaz crkve ili neke druge građevine.

Propilej Raskošan ulaz, predvorje u neku raskošnu palatu.

58

Rotonda 1. Građevina cilindričnog oblika sa kupolom. 2. Dvorana kružnog oblika.

Rozeta 1. Ornament u vidu rascvetale ruže. 2. Veliki kružni prozor na crkvama.

Tambur Deo građevine u obliku valjka, cilindra ili mnogougla na kome leži kupola.

Timpanon Trougaoni prostor obuhvaćen dvoslivnom krovnom konstrukcijom na pročelju i začelju antičkog grčkog hrama. Termin se koristi i u analizi kasnijih arhitektonskih oblika, te za obeležavanje trougaonog završetka iznad portala i prozora.

Transept Poprečni brod u crkvi.

Vestibil Ulazna prostorija u kući, predsoblje, trem.

59

SPISAK ISPITNIH PITANJA

1. Opšte odlike islamske arhitekture

2. Osnovni oblici u sakralnoj islamskoj arhitekturi

3. Društveno-istorijski okviri nastanka carstva koji su odredili rani razvoj islamske arhitekture

4. Svetovna arhitektura u omajadskom periodu: arhitektura gradova

5. Svetovna arhitektura u omajadskom periodu: prinčevske palate

6. Abasidska arhitektura

7. Islamska arhitektura u severnoj Africi

8. Islamska arhitektura u Španiji i Magrebu

9. Arhitektura u Persiji

10. Islamska arhitektura u Maloj Aziji

Pored pitanja sa navedenog spiska, studenti/studentkinje na teorijskom delu ispita dobijaju i jedno pitanje kojim se proverava poznavanje terminologije (izvlači se jedan termin iz pojmovnika), kao i jedno pitanje koje obuhvata prepoznavanje ilustracije (sa ponuđene liste ilustracija).

Studenti smera za Arapski jezik, književnosti i civilizaciju, na teorijskom delu ispita dobijaju 60 poena, dok preostalih 40 poena dobijaju na osnovu predispitnih obaveza sa jezičkih vežbi koje slušaju kod predmetnog asistenta. Studenti ostalih smerova, koji ne pohađaju jezičke vežbe, umesto predispitnih poena, na ispitu dobijaju dodatne poene na osnovu dopunskog pitanja kojim se proverava poznavanje terminologije, kao i dopunskog pitanja koje obuhvata prepoznavanje ilustracije.

NAPOMENA: Ilustracije koje predstavljaju shematske prikaze ili poprečne preseke građevina date su u cilju boljeg pojašnjenja. Ove ilustracije neće biti postavljane kao ispitno pitanje (prepoznavanje ilustracije) u okviru teorijskog dela ispita.

60