1

2

Inhoudsopgave Voorwoord Deel I Van Bauhaus naar Prunkbau

-Het Staatliche Bauhaus -Het Neues Bauen -CIAM -Architectuuronderwijs in Weimar, Dessau en Berlin-Steglitz

.Hannes Meyer

.Ludwig Karl Hilberseimer

.Het entartete Bauhaus -Terug naar Duitsland

.Formalisme versus realisme

.Hans Scharoun -Prefase Stalinallee, Modernisme -Afbeeldingen

Deel II Socialistisch Realisme

-Socialistisch Realisme in de Sovjet-Unie -Socialistisch Realisme in de DDR

.Karl Friedrich Schinkel -Hermann Henselmann

.Hochhaus an der Weberwiese -Eerste fase Stalinallee, Socialistisch Realisme

.Strausberger Platz

.Frankfurter Tor -Richard Paulick

.Wohnblock C-Nord en Süd -Afbeeldingen

Deel III Plattenbau modernisme

-Tweede fase Karl-Marx-Allee, Plattenbau .Karl-Marx-Allee .Wohngebäude QP .Kino International en Filmtheater Kosmos .Pavillonbauten en Café Moskau

-Sozialistischen Umgestaltung des Zentrums der Hauptstadt der DDR .Turm der Signale .Haus des Lehrers und Kongresshalle .Alexanderplatz .Utopische Heilstaatsteden .Leninplatz .Palast der Republik .Berlin-Marzahn

-Sozialistische Postmoderne .Nikolaiviertel .Platz der Akademie .Friedrichstadtpalast

-Afbeeldingen Besluit Bibliografie

-Literatuur -Websites

Plattenbauten Ostalgie Colofon

3 2 3 5 6 7 9 10 12 14 15 15 17 19 21 15 16 24 26 29 30 31 33 35 36 37 38 41 27 28 46 46 47 48 48 51 52 53 54 57 58 60 61 63 63 64 65 67 74 46 75 76 78 79

3

Voorwoord ‘Das Bauhaus war eine Idee (…)’ en volgens Bauhäusler Ludwig Mies van der Rohe heeft alleen een idee de kracht om zich zo ver te verspreiden.1 Daarbij aansluitend heb ik mij de volgende onderzoeksvraag gesteld: Waar liggen aanwijsbare idealen en ideeën van het Bauhaus ten grondslag aan veertig jaar DDR architectuur en haar socialistische stadsplanning? Dit, met de nadruk op Oost-Berlijn. ‘(…) Berlin ist dazu verdammt, immerfort zu werden und nie zu sein.’2 Een beroemde zin van de Duitse geschiedschrijver Karl Scheffler uit; Berlin. Ein Stadtschicksal (1910). Berlijn een stad die door haar noodlot gedoemd is te worden en nooit te zijn. Te beginnen bij het Bauhaus dat ten tijde van de Weimarrepubliek het Neues Bauen onderwijst in een politiek roerige tijd. Maar dan slaat de verwoestende Tweede Wereldoorlog toe, resulterend in een verdeeld Berlijn op de frontlijn van het ijzeren gordijn waarna Oost- en West-Berlijn ieder vanuit een ander uitgangspunt en perspectief wordt opgebouwd. Dit is een onderzoek naar veertig jaar architectuur van de Hauptstadt der Deutschen Demokratischen Republik, een geschiedenis waar tot twee maal toe een paradigmaverschuiving heeft plaatsgevonden. Beginnend bij de modernistische uitgangspunten van vlak na de oorlog van een nog onverdeelde stad verschuift het accent naar de opgelegde Socialistisch Realistische architectuur van de Koude Oorlog, een bouwstijl die uiterst succesvolle architecten voorbrengt zoals Hermann Henselmann en Richard Paulick, beiden overigens met een modernistisch verleden. Een periode waarin het Bauhaus en haar opvattingen over architectuur door de autoriteiten als entartet beschouwd wordt om bij de tweede verschuiving, eind jaren vijftig, langzaam maar zeker weer geaccepteerd te worden. Deze tweede paradigmaverschuiving als rehabilitatie van het modernisme is financieel noodzakelijk en brengt de geïndustrialiseerde Plattenbau voort. Van Bauhaus naar Plattenbau dus in een tijd waarin het Bauhaus op staatsniveau gerehabiliteerd wordt. Plattenbau is dé systeembouw welke vereenzelvigd wordt met Oost-Duitsland en een architectuur die zich in de vroege jaren tachtig ontwikkelt tot de Sozialistische Postmoderne Architektur. Deze postmoderne uitingsvorm in beton blijkt uiteindelijk de zwanenzang van de DDR te zijn. Het noodlot slaat weer toe; aan het einde van het decennium stort de uitgewoonde Heilstaat als een kaartenhuis in elkaar.

1‘Das Bauhaus war eine Idee, und ich glaube, daß die Ursache für den ungeheuren Einfluß, den das Bauhaus… in

der Welt gehabt hat, in der Tatsache zu suchen ist, daß es eine Idee war. Eine solche Resonanz kann man nicht mit Organisation erreichen und nicht mit Propaganda. Nur eine Idee hat die Kraft, sich so weit zu verbreiten.’ (Ludwig Mies van der Rohe), Neurauter, S., pp. 5-6 2 Remarque, P., p. 9

4

Van Bauhaus naar Plattenbau

Deel I

Van Bauhaus naar Prunkbau

5

Als eerste een korte geschiedenis van het Bauhaus. Het Staatliche Bauhaus (1919-1933) Het Staatliche Bauhaus wordt vlak na de Eerste Wereldoorlog in 1919 gesticht door de architect Walter Gropius (1883-1969) als een nieuw type academie in Weimar, de stad waar de republiek in hetzelfde jaar haar naam aan ontleent en haar grondwet wordt bepaald (afb. 1 p. 21). Gropius baseert de naam Bauhaus op het Duitse Bauen en de architect heeft een school voor ogen met een saamhorig karakter die in het midden van de samenleving zou staan. Zoals dat het geval is geweest bij de middeleeuwse Bauwhütten, bouwgilden voor de bouw van gotische kathedralen.3 Het Bauhaus heeft bij haar aanvang een utopisch verlangen en een politiek enthousiasme, maar een ontnuchterende gelatenheid en maatschappelijke teleurstelling aan het einde van haar bestaan, waar het stuit op de onwrikbare Nationalsozialisten.4 Het doel van het Bauhaus is om de samenleving te verbeteren door avant-gardistische beeldende kunst te combineren met ontwerp en architectuur. Hier worden de verschillende disciplines samengesmeed tot de moderne versie van het Gesamtkunstwerk als een utopische synthese.5 6 In 1925 verhuist het met socialisme sympathiserende Bauhaus, van het ondertussen politiek rechtse Weimar, naar de linkse industriestad Dessau en betrekt eind 1926 het nieuw ontworpen gebouwencomplex van Walter Gropius. Gropius vertrekt als directeur in 1928 en wordt opgevolgd door de Zwitserse architect Hannes Meyer, die in Dessau een jaar eerder al de eerste bouwafdeling heeft opgericht en een theoretische bouwleer aandraagt die vooral systematisch en wetenschappelijk is. Het Bauhaus richt zich vanaf nu meer op de maatschappelijke realiteit; ‘volksbehoefte in plaats van luxebehoefte’, met een meer functionele stijl waarbij men een samenwerking met de industrie aangaat, waardoor de school een commercieel succes wordt.7 Door de groeiende politieke druk wegens veronderstelde communistische sympathieën, wordt de omstreden Hannes Meyer in 1930 vervangen door de apolitieke architect Ludwig Mies van der Rohe (1886-1969).8 Twee jaar later sluit het nieuwe nationaalsocialistisch bestuur van Dessau het Bauhaus en de academie wijkt uit naar Berlin-Steglitz om in 1933 door de Gestapo definitief opgedoekt te worden. Het Bauhaus is als entartet bestempeld en niet meer welkom in Nazi-Duitsland.9 Het Bauhaus deelt hiermee haar opkomst en tragische einde met de Weimarrepubliek.10

3 Phillips, S., pp. 56-57

4 Fiedler, J. & Feierabend, P., p. 26

5 In het begin is het Bauhaus nog expressionistisch van aard met een romantisch verlangen naar eenheid en

harmonie in de autonomie. De oorspronkelijke taak van de nieuwe vormgeving is dan ook de ‘vormgeving van de levensprocessen’ en niet die van de latere ‘goede vorm’. Pas jaren later in het constructivistisch en het functionalistisch Bauhaus komt de nadruk op techniek te liggen. Het Bauhaus is bedoeld als een cultuurvorm voor de verheven ‘nieuwe mens’. ‘Een schepsel dat, begiftigd met vele en veelzijdige zintuigen en geschoold door de beste kunstenaars, vormgevers en architecten van zijn tijd, in staat zou zijn het heden en de toekomst van een moderne eeuw uit te vinden.’ Idem, p. 8, pp. 18-21 6 Phillips, S., pp. 56-57

7 Fiedler, J. & Feierabend, P., pp. 208-209

8 De ideeën van Hannes Meyer, die absoluut niet naar een communistisch Bauhaus streeft, maar zichzelf een

filosofisch marxist noemt, worden gepolitiseerd door radicale marxistisch georiënteerde studenten. Voor hen kan alleen een marxist een goede Bauhaüsler zijn. Deze communistische cel is overigens al vanaf 1927 actief binnen het Bauhaus nog voor Meyers aanstelling als docent en zijn directoraat. Bax, M., p. 50 9 Phillips, S., pp. 56-57

10 Schnaidt, C., p. 53

6

Het Neues Bauen In de jaren twintig van de Weimarrepubliek komen er, gelijktijdig met de functionalistische ontwikkelingen aan het Bauhaus, in de architectuur allerlei nieuwe fabrieksmatig vervaardigde onderdelen en bouwprocessen in zwang. Dit zijn processen die botsen met de bouwvormen van het verleden. De vorm was niet langer een voorafstaand feit, de heldere, gedisciplineerde vormen ontstaan uit functie, materiaal en industriële productie. Deze moderne objectiviteit verdrijft de subjectiviteit in het bouwen en het rationele neemt de plaats in van de willekeur. Er ontstaat zoiets als het Neues Bauen waarbij het niet gaat om bouwkunst en stijlen, maar om het totale bouwproces als een industrieel proces. Een bouwleer die technisch, economisch, hygiënisch, esthetisch en ideologisch beter is dan de traditionele architectuur. Dit, met als doel; ‘de architectuur met kracht uit de academische impasse te halen en in zijn werkelijke economische en sociale omgeving te plaatsen’11 Drie recente ontwikkelen zijn hierop van invloed:

De Duitse bouwindustrie schakelt over op Amerikaanse methodes, voor een kwalitatieve goedkope massaproductie: ‘standaardisatie van het produkt, normalisatie van onderdelen en maten.’12

De rijksoverheid vervult een regulerende rol waarbij ze ondernemingen steunt die in het algemeen maatschappelijk belang werken. Dit zijn veelal de organisaties die belangstelling hebben voor: ‘experiment, produktiviteitsonderzoek, rationele planning en bedrijfsorganisatie’13

Als laatste zijn de recente ontwikkelingen in de beeldende kunst van invloed, waarbij er intensieve contacten ontstaan tussen de avant-garde der architecten en beeldend kunstenaars, en de zoektocht naar bovenpersoonlijke abstracte vormgeving de band vormt.14 Het Bauhaus met haar bouwafdeling is van deze laatste ontwikkeling een goed voorbeeld.

De Neue Bauer vormt deze recente ontwikkelingen om tot iets concreets in steen en beton; de sociale woningbouw. Bouwen voor; ‘een nieuwe maatschappelijke realiteit: de massamens.’15 Deze massa heeft allerlei nieuwe idealen, ontstaan door volksbewegingen zoals het socialisme, het communisme maar ook het fascisme. Walter Gropius zegt hierover;

‘bouwen betekent vormgeven aan leefprocessen, het merendeel der individuen heeft gelijksoortige leefbehoeften. Het is daarom logisch en in de geest van een economische manier van doen, deze gelijksoortige massabehoeften uniform en gelijksoortig te bevredigen.’16

Deze uniformiteit krijgt vorm in goedkope sociale woningbouw voor de massa. Een rationeel bouwproces met een snellere bouwtijd en geen traditioneel handwerk, want deze door industrialisatie vervaardigde serieproductieonderdelen kunnen door on- en laaggeschoolde bouwvakkers tot een geheel in elkaar worden gezet.17 De rationalisatie van het bouwproces

11

Woud, A. van der, p. 54 12

Idem, p. 15 13

Idem 14

Idem 15

Idem, p. 16 16

Idem 17

Idem

7

d.m.v. standaardisatie is ook hard nodig aangezien Duitsland in de jaren twintig kamt met een woningschaarste.18 19 CIAM (1928-1959) De recente ontwikkelingen m.b.t. het rationeel bouwen en de sociale woningbouw vindt ook buiten Duitsland zijn weerklank. Het Congrès International d'Architecture Moderne is een overlegorgaan voor internationale modernistische architecten, een groep die het Neues Bauen propaganderen. In 1928 wordt tijdens de CIAM I conferentie in La Sarraz, Zwitserland, het eerste manifest opgesteld door tweeëntwintig leidende architecten, waaronder toenmalig Bauhaus-directeur Hannes Meyer en Walter Gropius. Dit manifest zal als basis gaan dienen voor de moderne architectuurleer.20 De eerste jaren van deze wetenschappelijke dialoog omtrent het Neues Bauen worden gedomineerd door de Duitse architecten en de sociale woningbouw. Een praktisch gerichte visie. Vanaf het jaar 1933 staat stedenbouw meer centraal vanuit een modernistische orthodoxie. Ideeën die bepaald worden langs de lijnen die Le Corbusier al eerder heeft gemarkeerd.21 Een concept gerichte visie. In het manifest Verklaring van La Sarraz uit 1928 wordt architectuur beschreven als een sociale en economische daad. Dit naar aanleiding van de woningschaarste waardoor er functioneel en rationeel bouwen wordt gepromoot. Ook de onhygiënische volkshuisvesting en de wildgroei van steden dienen als uitgangspunten, zoals de veel gebouwde Berlijnse Mietskaserne tijdens de industriële periode (afb. 2 p. 21).22 Oplossingen vindt men in het bouwen op een doelmatige, goedkopere en snellere manier d.m.v. standaardisering en prefabricatie ten koste van de esthetische bouwaspecten, want deze woningen moeten betaalbaar zijn voor de arbeider. CIAM III, gehouden te Brussel in 1930 heeft als thema; Rationelle Bebauungsweisen, waar analysestudies van de stad, ontwikkeld door drie Bauhäusler, door Gropius wordt gepresenteerd.23 Deze analyses Studie zum Gesamtsiedlungsplan von Dessau gaan over vragen omtrent ‘Flach-, Mittel- oder Hochbau’ in

18

Woningnood tengevolge van de Eerste Wereldoorlog; door remigratie uit verloren gebieden (o.a. Posen en West-Pruissen) en de terugkomst van de soldaten waardoor er veel huwelijken en veel scheidingen plaatsvinden en er dus meer woningen nodig zijn. Woud, A. van der, p. 18 19

Verschillende internationale architecten en voorvechters van het Neues Bauen zoals de Bauhaüslers Walter Gropius en Ludwig Hilberseimer maar ook Le Corbusier en Hans Scharoun ontwerpen op deze nieuwe rationele manier modelwoningen voor Die Wohnung expositie uit 1927. Een bouwtentoonstelling, bekend geworden onder de naam Weissenhofsiedlung georganiseerd op initiatief van de Deutsche Werkbund en geconcipieerd als een totaalopzet door Ludwig Mies van der Rohe, waarbij de Siedlung ‘am Weissenhof’ wordt gebouwd tegen een heuvelflank buiten Stuttgart. De uitgangspunten voor deze expositie van het rationele bouwen zijn; ‘een nieuwe manier van bouwen en een nieuwe manier van wonen’. Het bouwen zelf wordt uitgevoerd in allerlei nieuwe en snelle betonconstructiemogelijkheden en afgewerkt met de nieuwste materialen. Bij het project am Weissenhof wordt ook de nieuwe architectuur gepropagandeerd ontstaan vanuit een sociaal engagement. Dit zijn huizen met grote horizontale ramen en waar de woonruimtes, balkons en terrassen op het zuiden of zuidoosten zijn georiënteerd. Het uitgangspunt is om relatief goedkope modelwoningen te bouwen die voor serieproductie toepasbaar zijn. Idem, p. 16 20

Schnaidt, C., p. 25 21

Zoals: Ville Contemporaine (1922), Plan Voisin (1925) en Ville Radieuse (in ontwikkeling vanaf 1924 en gepresenteerd tijdens CIAM III in Brussel). 22

De Berlijnse Mietskaserne is een met zes à zeven woonlagen voorzien huurhuis uit de periode van de industrialisatie. De Mietskaserne bestaat uit een Vorderhaus met verschillende Seitenflügels, Hinterhäuser en Hinterhöfen erachter. 23

Thöner, W., p. 4

8

de stad.24 Volgens Gropius is niet de overbevolkte moderne metropolis het probleem maar eerder de slechte huisvestiging hiervan, hij pleit dan ook voor Hochhäuser in het groen.25 Of te wel het idee van een soort Mietskaserne in het groen.26 Tijdens het CIAM IV congres in 1933 wordt het Handvest van Athene opgesteld. Het thema in Athene is Die funktionelle Stadt, waarbij men uit gaat van een strikte scheiding van de stedelijke functies; wonen, werken, recreatie en verkeer, in een open stad vol met groenzones.27 Het CIAM-congres komt tot deze conclusie d.m.v. analyses van de tegenwoordige stad. Want de huidige stad met haar eigentijdse samenleving voldoet niet aan de biologische en psychologische behoeften van haar bewoners en zal opnieuw gereorganiseerd moeten worden. De resultaten worden onder de titel Constateringen geformuleerd en onderverdeeld in vier categorieën naar de hoofdfuncties van de stad; wonen, recreatie, werken en verkeer.

Wonen; de oude stadskern en de negentiende-eeuwse wijk zijn veelal overbevolkt. Dit zijn wijken met een dichtste bebouwing en waar ongezonde leefomstandigheden heersen, zoals in de Berlijnse Mietskaserne.

Recreatie; er zijn te weinig groenvoorzieningen en bovendien slecht verdeeld over de stad. Deze zijn, evenals de recreatiegebieden buiten de stad, moeilijk bereikbaar.28

Werken; er zijn onevenredig lange reistijden tussen het wonen en werken. Dit wordt veroorzaakt doordat de industrie en de bedrijven op de verkeerde plaats gesitueerd zijn in het stadsorganisme.

Verkeer; de bestaande wegen zijn gevaarlijk verouderd en maken de oriëntatie moeilijk in de stad.

Deze vier Constateringen worden gevolgd door de volgende eisen voor de aparte categorieën en haar hoofdfuncties.

Wonen; de woonwijken met hoogbouw moeten op klimatologische en geografische gunstige locaties gesitueerd worden.

Recreatie; door hoogbouw komt er ruimte vrij voor groenvoorzieningen en recreatiegebieden.

Werken; de afstand tussen wonen en werken moet zo kort mogelijk zijn. De industrie wordt geïsoleerd d.m.v. groene zones. Het kleinbedrijf in de wijk moet ten behoeve staan van haar bewoners.

Verkeer; ‘differentiatie van straten naar hun functie: woonstraten, wijkstraten en hoofdwegen.’29

Een andere eis betreft dat het oude stadsdeel geconserveerd moet worden als deze van historisch belang is, geen slechte huisvestiging bevat en het verkeer positief te reguleren

24

Ludwig Karl Hilberseimer zal tijdens zijn laatste jaar aan het Bauhaus (1932) eveneens plannen ontwikkelen voor Dessau, dit naar aanleiding van zijn studies van voorgaande jaren. Hilberseimer, L., p. 48 25

Diefendorf, J. M., pp. 5-7 26

Woud, A. van der, p. 126 27‘ De functionele stad moet op geestelijke en materiële basis het individuele en het gemeenschappelijke leven

in harmonisch verband brengen. Alle maatregelen en de planning die aan de functionele stad ten grondslag liggen, moeten uitgaan van de menselijke schaal en de menselijke behoeften.’ Walter Gropius biedt tijdens dit CIAM congres over Die funktionelle Stadt alleen maar sociologische en bouwtechnische visies omtrent het wonen aan. Want; ‘Gropius hield zicht niet bezig met de stad, maar met de meest efficiënte woningproductie op het meest rationele verkavelingplan. Hier is geen sprake van stedebouw, maar van de ontkenning ervan.’ Idem, p, 72, p. 121 28

Groenvoorzieningen hebben een sanitaire functie en zijn functioneel voor de; luchtzuivering, geluidsdemping, windkering en stofopvang. Idem, p. 120 29

Idem, p. 71

9

is.30 Een interpretatie en aanscherping van deze ideeën zullen later door Le Corbusier gepubliceerd worden als La Charte d'Athènes (1943). Het CIAM wordt uiteindelijk in 1959 officieel opgeheven maar is niettemin door haar radicale stedenbouwkundige opvattingen en Constateringen uit 1933 van enorme invloed geweest op de West-Europese wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. Dit wordt ook wel ‘CIAM-stedenbouw’ genoemd, waarbij het bouwproces wordt gerationaliseerd en geïndustrialiseerd wegens de enorme vraag naar woningen en schaarste aan zowel grondstoffen als geschoolde bouwvakkers. Het Oostblok zal pas later na de machtsovername van Nikita Chroetsjov in 1953 volgen.31 32 Architectuuronderwijs in Weimar, Dessau en Berlin-Steglitz (1927-33) De ontwikkelingen van het Neues Bauen en de richtlijnen van de CIAM zullen op een gepaste wijze geïntegreerd worden in het curriculum van de bouwafdeling aan het Bauhaus. Want er bestaat niet zoiets als Bauhaus-architectuur. Het Bauhaus kreeg haar prikkels veelal van buitenaf en absorbeerde en eiste ze als instelling graag voor zich op.33 De meeste van de Bauhaus-docenten verwerken hun eerder ontwikkelde ideeën en theorieën als architect in het architectuuronderwijs verder uit. In het rationele Bauhaus-complex van Walter Gropius in Dessau zal het architectuuronderwijs een gepaste plaats krijgen door Hannes Meyer die de bouwafdeling inricht op verzoek van Gropius. Dit gebeurt acht jaar na haar oprichting in 1927, terwijl het Bauhaus-manifest van Gropius uit 1919 opent met: ‘Het einddoel van alle beeldende activiteiten is de bouw.’34 Want de architectuur is het raamwerk waarin alle artistieke disciplines vertegenwoordigd worden, zoals bij een Gesamtkunstwerk, bijeengebracht door de architect. In de beginselen van dit manifest en het Bauhaus is het beeldende, dat de prioriteit heeft, de discipline architectuur moet gaandeweg in de kunstschool integreren. Dit is dan ook de reden dat de architectonische werken voor Meyers aanstelling een meer artistieke expressionistische oorsprong hebben dan een architectonische. Aan het Bauhaus gaat men met Gropius voorop, dan ook uit van pure formele architectonische principes; ‘zoeken naar de vorm’ en men gaat niet uit van wetenschappelijke stedenbouwkundige vraagstukken. Wel is men in de periode voor Meyers aanstelling in Weimar bezig met serieproductie om elementen van verschillende huisvormen- en typen samen te voegen. Gropius noemt dit project cellenbouw maar het staat ook bekend als blokkendoos, genoemd naar het project van Bauhaus-student Alfréd Forbát. Een bouwvorm waarbij men dichtbij het ‘blokkendoosprincipe’ en haar formele aspecten blijft.35 Pas in een later stadium worden er voorzichtige pogingen ondernomen in het ontwerp die in de richting wijzen van de industriële bouw.36 In 1924 schrijft Gropius hierover in een essay:

'Das neue Ziel... wäre fabrikmäßige Herstellung von Wohnhäusern im Großbetrieb auf Vorrat, die nicht mehr an der Baustelle, sondern in Spezialfabriken in

30

Woud, A. van der, p. 71 31

De ideologische functionalistische ideeën van de CIAM zullen in de jaren dertig verworpen worden door zowel de Nationalsozialisten in Duitsland als de Stalinisten in de Sovjet-Unie. 32

Woud, A. van der, pp. 144-148 33

Fiedler, J. & Feierabend, P., p. 569 34

Idem, p. 552 35

Haus am Horn in Weimar is hiervan een goed voorbeeld, het ontwerp is van Bauhäusler Georg Muche en het architectenbureau van Walter Gropius (1923). 36

Fiedler, J. & Feierabend, P., pp. 552-560

10

montagefähigen Einzelteilen erzeugt werden müssen.’ En: ‘Die wirtschaftlichen Vorteile dieser Bauweise würden dann freilich gewaltige sein. Erfahrene Fachleute schätzen die zu erwartende Ersparnis auf 50 Prozent und mehr.’37

Het is in deze tijd dat verschillende Bauhäuslers voor het eerst meedoen met een bouwtentoonstelling.38 Hannes Meyer (1889-1954) Het Neues Bauen vindt veel weerklank bij de jonge architecten van die tijd, zo ook bij Bauhaüsler Hannes Meyer, zoals in zijn geschrift; Die neue Welt (1926). Volgens Meyer bestaat het ontwerp van de architect uit pure constructie; ‘bauen ist ein technischer Prozess’,39 en de architect is hierdoor niet meer te onderscheiden van de bouwingenieur. Voor Meyer zijn moderne architectuur en stedenbouw ter oplossing van sociale problemen die niet aan de wensen van een paar geprivilegieerde personen moeten voldoen, maar juist aan de behoeften van de massa.40 Bij de opzet van de nieuwe bouwafdeling aan het Bauhaus houdt Meyer vast aan het arbeidersschool principe van Walter Gropius, namelijk dat er een verbinding moet zijn tussen theorie en praktijk.41 De afdeling is dan ook verdeeld in een theoretische en een praktische afdeling, de Baulehre en de Bauabteilung.42 De Baulehre zijn colleges over bouwconstructies, bouwmaterialentheorie, technisch tekenen en over de praktische aspecten zoals verwarming, ventilatie en klimatologie. Vanaf 1929 komt deze afdeling onder leiding van de Berlijnse architect Ludwig Karl Hilberseimer die colleges geeft in systematische steden- en huizenbouw. De theorie van de bouwafdeling; de Baulehre, wordt in de praktijk gebracht door het bouwen zelf; de Bauabteilung. Dit gebeurt d.m.v. kleine bouwprojecten die systematisch middels gedetailleerde studies uitgewerkt worden en d.m.v. grote bouwprojecten die buiten de muren van het Bauhaus plaatsvinden. Aan het Bauhaus koppelt Meyer de moderne concepten over architectuur, zoals haar essentie en plaats in de maatschappij, aan een systematische en wetenschappelijke benadering van het ontwerpproces. Gaandeweg reorganiseert Meyer ook de Werkstätten aan het Bauhaus, de door Gropius toentertijd opgezette Lehrwerkstätte, en voegt deze samen in de Ausbauabteilung.43 In de volgende jaren ontwikkelt pragmaticus Meyer verder het architectuurprogramma dat vanaf nu meer gestoeld is op de begrippen ‘harmonie’ en ‘evenwicht van krachten’. Het bouwen is namelijk voor Meyer een functioneel, sociaal en biologisch proces waarbij exacte analyses een steeds grotere rol gaan spelen. In Meyers manifest Bauen uit 1928, gepubliceerd in het tijdschrift Bauhaus, is bouwen dan ook meer een biologisch proces dan een technisch proces; ‘bauen ist ein biologischer Vorgang’.44 Artisticiteit wordt afgezworen en men ontwerpt alleen nog maar vanuit objectieve 37

Sack, M., p. 2 38

Bauausstellung Stuttgart 1924, met de Bauhäuslers Georg Muche, Farkas Ferenc Molnár en Marcel Breuer. 39

Schnaidt, C., p. 26 40

Idem, p. 19 41

Fiedler, J. & Feierabend, P., p. 187 42

De bouwafdeling groeit enorm onder het directoraat van Hannes Meyer, in 1930 kiest een derde van de studenten voor de bouwafdeling aan het Bauhaus. Ludwig Mies van der Rohe reorganiseert dan ook de afdeling bij zijn aantreden ten behoeve van het efficiënte gebruik van studietijd en financiële middelen. Ook inhoudelijk wordt er het een en ander aangepakt, de Vorkurs is bijvoorbeeld te spielerisch, met als argumenten dat deze te individueel-expressionistisch en niet objectief genoeg is en dient dan ook aangepast te worden. Bax, M., pp. 54-56 43

Idem, pp. 48-57 44

Schnaidt, C., p. 26

11

theoretische gegevens, verkregen via de resultaten middels functiediagrammen en economische calculaties. Volgens Meyer een wetenschappelijke manier van denken.45 Meyer zal, i.s.m. de Zwitserse architect en Bauhaus-docent Hans Wittwer, evenals Gropius studenten inzetten voor zijn eigen bouwprojecten. Projecten waarbij hij zijn theorieën kan uitdragen en vormgeven, zoals het project ADGB-Bundesschule in Bernau buiten Berlijn (1928-30) en de Laubenganghäuser voor arbeidersfamilies in Dessau-Törten (1930).46 47 Beide bouwprojecten vormen Meyers logische interpretatie van het functionalisme.48 Deze radicale visie noemt hijzelf in 1929 Die neue Baulehre en volgens deze visie is architectuur hoofdzakelijk een organisatorische zaak zonder relatie tot esthetiek, waar de esthetische aspecten voortkomen uit het functionalisme. Bouwkosten moeten laag zijn en de gebouwen moeten ontworpen zijn om aan de sociale behoeften te voorzien.49 In 1930 kort na de oplevering van de ADGB-Bundesschule zal Meyer, na zijn ontslag aan het Bauhaus, naar de Sovjet-Unie uitwijken. In Moskou wordt hij professor aan de Vkhutemas en raakt betrokken bij allerlei stedenbouwprojecten in het immens grote land. Meyer vertrekt in 1936, zonder te bouwen, naar Zwitserland, nadat het Stalinisme zijn intrede doet en in de architectuur het Socialistisch Realisme de nationale vormentaal wordt i.p.v. moderne eenvoud.

45

Fiedler, J. & Feierabend, P., pp. 560-561 46

Het project in Dessau vindt onder de visie van Gropius plaats en wordt gepresenteerd tijdens CIAM III congres in 1930 als; Studie zum Gesamtsiedlungsplan von Dessau. 47

Fiedler, J. & Feierabend, P., pp. 561-567 48

ADGB-Bundesschule in Bernau: Volgens de opdrachtgever moet de Bundesschule des Allgemeinen Deutschen Gewerkschaftsbundes een schoolvoorbeeld van moderne architectuur worden (afb. 3/4 p. 21). Een school waar vakbondvrijwilligers gedurende één of twee maanden divers onderwijs kunnen volgen met kost en inwoning, betaald door de vakbond. Hannes Meyer ontwerpt i.s.m. Hans Wittwer en de bouwafdeling van het Bauhaus, als collectief deze school in een constructivistische-functionele esthetiek. Bij de totstandkoming van dit project in Bernau betrekt Meyer nagenoeg alle ateliers van het Bauhaus. Bij het ontwerp zijn allerlei wetenschappelijke formules, berekeningen en analyses van de functionele eisen toegepast, zoals topografisch onderzoek van het terrein, de stand van de zon en de ordening naar functie van de gebouwen en ruimtes. De sociale ordening van de afzonderlijke bouwlichamen van het complex zijn ontworpen naar het opvoedingsmodel van het ‘systeem van de kleine kring’ van de Zwitserse pedagoog Johann Heinrich Pestalozzi. Een systeem dat als een symbolische metafoor fungeert voor het coöperatieve model van de school. Door gebruik te maken van zorgvuldige analytische studies voorafgaand aan het ontwerp is er een objectief, informeel, ritmisch maar ondogmatisch complex van gebouwen ontstaan die een directe relatie aangaan met het menselijk bestaan aldaar. De honderdtwintig studenten van beide seksen verblijven in twaalf cellen met elk tien leden, verspreid over vier opeenvolgende gebouwen met elk drie verdiepingen. Twee studenten samen delen een kamer en vijf van deze groepen van twee vormen een cel. Zo’n cel met tien studenten eten, studeren of gymmen samen in dezelfde diverse gemeenschappelijke ruimtes. Alle studenten tezamen (5 x 2 student x 12 cellen = 120 studenten) met het onderwijzend personeel en de gasten komen gemeenschappelijk samen in het auditorium, de kantine en de sportplaats. Het doel van deze strikte indeling is dat de individuele arbeider in een kort tijdbestek de kans krijgt zich te identificeren met het gemeenschapsgevoel van de school. Een gevoel dat tijdens het relatief korte verblijf gekweekt wordt door kameraadschap met zijn kamergenoot en zijn celgenoten.

Het onderwijzend personeel woont met hun gezinnen in aparte appartementen om zo het

gezinskarakter te behouden. De gebouwen zijn idyllisch gesitueerd in een bosrijke omgeving, op een openplek in het bos waar zich een klein meer bevindt. Door de vele glazen wanden in het ontwerp van het gebouw heeft men veel zicht op dit boslandschap. Een landschap waarbij men het natuurlijke terrein in zijn oorspronkelijke situatie heeft behouden en alleen op strategische plaatsen groen heeft geplant.

Schnaidt, C., p. 25, p. 43,

Fiedler, J. & Feierabend, P., pp. 566-67, p. 205 49

Schnaidt, C., p. 100

12

In 1930 neemt functionalist Ludwig Mies van der Rohe het directoraat over van Hannes Meyer en reorganiseert het Bauhaus en haar architectuuronderwijs.50 Onder zijn leiding zal de bouwafdeling Interior architecture gaan heten en als een raamwerk dienen voor de andere artistieke disciplines aan het Bauhaus. Dit ten behoeve van het Gesamtkunstwerk dat Walter Gropius in 1919 nastreeft.51 Gesteund in zijn plannen door Bauhaus-docent Ludwig Karl Hilberseimer gaat het vanaf deze tijd vooral om het bouwen zelf en is het Bauhaus verworden tot een reguliere academie voor architectuur waarbij de classicistische ideeën van Mies van der Rohe over architectuur, uitgedrukt in glas en staal, dienen als voorbeeld, met de bedoeling om architecten op te leiden die het hele spectrum behelzen waaraan architectuur gelieerd is, van exterieur tot interieur.52 Ludwig Karl Hilberseimer (1885-1967) Architect en urbanist Ludwig Karl Hilberseimer is docent op de bouwafdeling van het Bauhaus, van 1929 tot haar gedwongen sluiting in 1933. Onder het directoraat van Ludwig Mies van der Rohe ontwikkelt hij een omvangrijke ontwerpleer voor speciale eengezinswoningen- en huistypen tot aan gedifferentieerde wijktypologieën, ontwerpen die veelal gefocust zijn op de sociale woningbouw. Het ontwerp van deze huistypen is op basis van de minimale wooneisen ontwikkeld en gebouwd volgens een gestandaardiseerd bouwproces.53 ‘Het ontwerp is gebaseerd op de zogenaamd kleinstgrundrisse; de kleinste zelfstandig functionerende eenheid waarmee een gebouw, een complex van gebouwen of zelfs een stedenbouwkundig ontwerp, indien nodig, kan worden uitgebreid tot in het oneindige.’54 Hilberseimer is dan ook vooral een stedenbouwkundig theoreticus en publiceert met enige regelmaat essays en polemieken over moderne architectuur en stedenbouw, zoals Großstadtarchitektur uit 1927. In deze publicatie is ook het project Hochhausstadt (1924) opgenomen, een experimenteel ontwerp voor een nieuwe wijk in Berlijn dat associaties oproept met de futuristische decors van de Duitse sciencefictionfilm Metropolis van Fritz Lang (1927).55 Evenals in Langs film is wonen en werken in de Hochhausstadt boven elkaar gesitueerd op verschillende niveaus (afb. 5 p. 21).56 Het stedenbouwkundige concept Hochhausstadt is ontstaan als kritiek op de zonering van Le Corbusier’s Ville Contemporaine (1922), volgens Hilberseimer een horizontale stad.57 Een model dat niet de verkeersproblemen van die tijd oplost omdat wonen en werken strikt gescheiden zijn, ieder gesitueerd in hun eigen gebied.58 Hilberseimer stelt in het ontwerp van de Hochhausstadt een ‘verticale functiescheiding van de stad’ voor die de verkeersproblemen op zou moeten lossen, aangezien wonen en werken strikt boven elkaar plaatsvindt. Hochhausstadt is een socialistische stad waar het individu onderdeel is van het

50

Ludwig Mies van der Rohe is in 1930 door Walter Gropius persoonlijk benaderd voor het Bauhaus-directoraat evenals in 1928 toen hij weigerde omdat hij het te druk had met allerlei bouwprojecten. 51

Bax, M, pp. 48-57 52

Idem, pp. 51-52 53

Fiedler, J. & Feierabend, P., pp. 570-573, Bax, M., p. 74 54

Bax, M., p. 74 55

Berens, H. 56

Deze schematische weergave van de moderne metropolis komt evenzo dicht in de buurt van Neue Sachlichkeit kunstenaar George Grosz, in wiens werk de architectuur vaak ook meedogenloos monotoon en anoniem is weergegeven, zoals op het schilderij Republikanische Automaten (1920). 57

Blau, E., Platzer, M., p. 67 58

Hilberseimer, L., p. 21

13

collectief met een streng centraal stedelijk gezag. Haal je de architectuur weg dan hou je een globaal organisatieschema voor een stad over.59 Deze ontwerpschema’s voor een Groszstadt worden door Hilberseimer in gevarieerde vorm in de volgende jaren met regelmaat gepubliceerd. Aan het Bauhaus gaat Hilberseimer zich vooral bezighouden met de problematiek van het bouwen van wijken voor de sociale woningbouw. Samen met zijn studenten onderzoekt hij middels stedenbouwkundige analyses allerlei gedifferentieerde wijktypologieën m.b.t. de bebouwingsdichtheid van bepaalde gemengde woonvormen. In deze Mischbebauung worden de Laubenganghäuser voor arbeidersfamilies gecombineerd met de laagbouwtype huizen voor de middenstand. De maatschappelijke verhoudingen zullen altijd een belangrijke rol blijven spelen in zijn ontwerpen zoals de betaalbaarheid van woonruimte voor de minderbedeelden.60 Hilbereimer stedenbouwkundige ontwerpen worden vaak bekritiseerd om hun schematische karakter, maar deze zijn vooral bedoeld als een reflectie en kritiek op de traditionele stedenbouw. Evenals andere modernistische architecten gelooft Hilberseimer namelijk niet meer in de zelfgenerering- en regulering van de stad, want een metropolis is een wild mechanisme dat alleen maar stedelijke chaos veroorzaakt.61 Zoals het alsmaar uitdijende Berlijn met haar bedompte Mietskasernen tijdens de industriële revolutie, in de laat negentiende en begin twintigste eeuw. De enige manier om deze chaos te minderen is volgens Hilberseimer, middels theoretische oplossingen, door de stad als een geheel te ontwerpen, zoals de Hochhausstadt die ieder geografisch of historisch element van de stad ontkent. Hilberseimer geeft op een later tijdstip kritiek op deze utopische plannen:

‘De uniformiteit van de blokken resulteerde in teveel eenvormigheid. Ieder natuurlijk element was uitgesloten: geen boom of grasveld onderbrak de uniformiteit. . . Het resultaat was meer een necropolis dan een metropolis, een steriel landschap van asfalt en cement, onmenselijk in elk aspect.’62

Als reactie hierop komt Hilberseimer met het idee om steden te decentraliseren.63 ‘De steden zouden een meer landerig en de dorpen een meer stads karakter moeten aannemen.’64 Deze conceptuele studies zouden moeten leiden tot nieuwe stedelijke gebieden die de stad met het landschap verbinden. Ook dit zijn studies naar gemengde woonvormen; de Mischbebauung, voor een gevarieerde bevolkingssamenstelling. Deze Mischbebauung bestaat uit rijtjeshuizen en vrijstaande huizen, beide met een eigen tuin, die gecombineerd kunnen worden met huurhuizen bestaande uit meerdere etages en dit alles gesitueerd in het groen.65 Hilberseimer maakt hierbij ook studies naar de oriëntering van de woon- en slaapkamer, de bezonning van de ruimtes en de daarmee samenhangende dichtheid van de bebouwing. Hilberseimer zal zich in 1938 voegen bij Mies van der Rohe in Chicago als professor aan het Illinois Institute of Technology, aangezien ook hij in het nieuwe Duitsland wordt beperkt in zijn werken door de Nationalsozialisten.

59

Rivas Velasquez, M., Barajas, D., p. 178 60

Fiedler, J. & Feierabend, P., pp. 572-573 61

Idem, p. 570 62

Hilberseimer, L., p. 22 63

Deze ideeën resulteren later in Decentralized City ontwikkeld voor het Illinois Institute of Technology Chicago (USA) en worden voor het eerst gepubliceerd in The New city (1944). Rivas Velasquez, M., Barajas, D., p. 170 64

Hilberseimer, L., p. 24 65

Idem, pp. 24-31

14

Het entartete Bauhaus De in 1933 in Duitsland aan de macht gekomen Nationalsozialisten hebben een intense haat tegen alles wat links, intellectueel en on-Duits is en in deze context is het Bauhaus in de ogen van de Nazi’s een gevaarlijk fenomeen en wordt het bestempeld als ‘cultureel bolsjewisme’ met vermeende communistische sympathieën. Het naar Berlin-Steglitz uitgeweken Bauhaus, omgedoopt door Ludwig Mies van der Rohe tot Freies Lehr- und Forschungsinstitut, wordt dan ook door de Gestapo in 1933 gesloten maar kan weer heropend worden als de linkse docenten; Wassily Kandinsky en Ludwig Karl Hilberseimer, beiden joods, vertrekken en het Bauhaus een meer nationaalsocialistische ideologie aanhangt in haar curriculum.66 Eisen die men niet accepteert en het Bauhaus zal zijn deuren voorgoed sluiten. Het vermaarde Bauhaus-complex van Walter Gropius in Dessau wordt in de loop der jaren door de Nazi’s gebruikt voor verschillende doeleinden (afb. 6 p. 21). De ADGB-Bundesschule in Bernau van Hannes Meyer zal in 1933 door de Sturmabteilung van de Nazi’s worden bezet en omgevormd worden tot de Reichsschule der NSDAP.67 Het feit dat het Bauhaus als entartet is bestempeld betekent niet dat de nieuwe machthebbers van het Drittes Reich een absolute breuk met de moderne architectuur ontketenen.68 Het Neues Bauen van de voormalige Weimarrepubliek gaat door maar wordt gemodificeerd en in dienst van de nieuwe Nazi-ideologie gesteld. ‘De functionalistische bouwvormen, de moderne constructiewijzen van staal, glas en aluminium gelden als teken van vooruitgang en worden gericht door de nieuwe machthebbers ingezet.’ 69 De grondbeginselen van het functionalisme zijn zeer bruikbaar voor de Nazi’s. Zowel bij het ontwerp als bij het bouwen zelf, dit is vooral van toepassing op architectuur die geen representatieve functie heeft, zoals industriële gebouwen. Diverse Bauhaus-architecten proberen officiële erkenning te krijgen en doen mee aan verschillende staatsopdrachten, zo ook Bauhäuslers Walter Gropius en Ludwig Mies van der Rohe. Beide architecten dienen een voorstel in voor de prijsvraag van de Erweiterung der Reichsbank in Berlijn, de eerste grote bouwopdracht van de Nazi’s (1933). Het feit dat beide architecten, en met hen ook andere modernisten, ontwerpen voor deze staatsopdracht indienen, zegt iets over de onzekerheid aangaande hoe de nieuwe architectuur van het toekomstige Duitsland eruit moet komen te zien.70 Pas later zal blijken dat deze ‘nieuwe architectuur’ een warrig mengsel zal zijn van monumentaliteit, neoclassicisme en rietendakenromantiek.71 Door het anti-intellectuele, anti-kosmopolitische en anti-linkse klimaat van de Nationalsozialisten zullen uiteindelijk Walter Gropius en Ludwig Mies van der Rohe naar de Verenigde Staten emigreren, evenals vele andere Bauhäuslers en aan het Bauhaus gerelateerde kunstenaars zoals Ludwig Karl Hilberseimer. Hannes Meyer vertrekt, zoals eerder aangemerkt, eerst naar de Sovjet-Unie om later, via Zwitserland, uit te wijken naar Mexico. Verschillende docenten en oud-studenten van het Bauhaus worden in de Verenigde Staten invloedrijke hoogleraren. In de Verenigde Staten worden ook verschillende instituten opgericht in de geest van het Bauhaus, zoals het Black Mountain College in North Carolina (1933-1956), het New Bauhaus en School of Design in Chicago (1937-1949) en het Illinois

66

Dyckhoff, T. 67

NSDAP staat voor Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei onder leiding van Adolf Hitler. 68

Verschillende Bauhaüslers stellen zich tijdelijk in dienst van de nieuwe machthebbers zoals; graficus Herbert Bayer en Ludwig Mies van der Rohe met zijn partner Lilly Reich. 69

Donath, M., pp. 24 70

Idem, pp. 24-26 71

Fiedler, J. & Feierabend, P., p. 36

15

Institute of Technology in Chigago waar Mies van der Rohe directeur van de architectuurafdeling wordt.72 73 Terug naar Duitsland De Tweede Wereldoorlog (1939-45) wordt ontketend door Nazi-Duitsland in het kader van Lebensraum, waarbij de Duitsers ongekend bruut te werk gaan. Een oorlog begonnen als een succesvolle Blitzkrieg maar eindigend in een totale wereldwijde verwoesting. ‘Stunde Null’ breekt aan. Het Drittes Reich ligt na de capitulatie van Nazi-Duitsland in mei 1945 volledig in puin, evenals andere grote delen van Europa. De hoofdstad Berlijn is één groot Trümmerfeld, waar een derde van de bebouwing is platgebombardeerd door geallieerde luchtaanvallen of platgewalst door het Rode leger tijdens het eindoffensief; de slag om Berlijn.74 Dramaticus Bertolt Brecht schrijft over deze puinhopen het volgende; 'Berlin, eine Radierung Churchills nach einer Idee Hitlers. Berlin, der Schutthaufen bei Potsdam.'75 De moeizame weg van de wederopbouw dient zich aan, de eerste plannen van vlak na de oorlog gaan nog uit van een onverdeelde hoofdstad. Maar de Koude Oorlog en de stichting van de Deutsche Demokratische Republik in 1949 gooien roet in het eten. Stad en land worden politiek verdeeld in een Oostelijk en een Westelijk deel, delen die zich verder los van elkaar zullen ontwikkelen tot aan de val van de muur.76 Formalisme versus realisme Het Bauhaus en eigenlijk alle avant-gardistische cultuuruitingen worden door de Nationalsozialisten gestigmatiseerd, met de nadruk op kunst en architectuur. Hierdoor zal in de periode vlak na de Tweede Wereldoorlog deze cultuuruitingen als voorbeeld dienen van een antifascistische cultuur, Duits modernisme en wederopbouw. Verschillende Oost-Duitse culturele tijdschriften uit die tijd omschrijven het Bauhaus dan ook als ‘waarlijk socialistische arbeidersgemeenschap’ en ‘opvoedingsinstelling in de geest van democratie en socialisme’.77 Voormalige Bauhäuslers zijn op verschillende plaatsen in het Oosten actief om de heropleving van de ideeën van het voormalige instituut te bewerkstelligen. Men onderneemt een mislukte poging om het Bauhaus in Dessau te heropenen (Hochschule für Gestaltung) en de verschillende op te richten of te heropenen architectuur en design scholen worden gemodelleerd naar het Bauhaus-model.78 Zoals de Kunsthochschule Berlin-Weißensee waar directeur Mart Stam, een ideaal nastreeft om alle disciplines met elkaar te integreren en Bauhäusler Selman Selmanagić aanstelt als professor in de architectuur.79

72

Fiedler, J. & Feierabend, P., p. 62, p. 66 73

Het curriculum van dit instituut is gebaseerd op dat van het Bauhaus en vormt de perfecte ‘Miesian’ versie hiervan. Bax, M., p. 52 74

Berlijn heeft totaal 207 luchtaanvallen te verduren gehad tijdens de Tweede Wereldoorlog, waaronder de zogenaamde 'tapijtbombardementen'. Van de 4,33 miljoen inwoners van Berlijn zijn er na de oorlog nog 2 miljoen over waaronder vele vluchtelingen. 75

Bertolt Brecht schrijft dit in oktober 1948. Schumacher, E. 76

Fiedler, J. & Feierabend, P., pp. 42-44 77

Idem, p. 42 78

Dit gebeurt op initiatief van voormalig Bauhaus-student Hubert Hoffmann die o.a. Walter Gropius naar Dessau tracht te halen. Hoffmann heeft o.a. meegewerkt aan de analyses; Studie zum Gesamtsiedlungsplan von Dessau, van Gropius gepresenteerd op CIAM III in 1930. 79

Mart Stan is een Nederlandse architect en vormgever maar ook een voormalige architectuurdocent aan het Bauhaus in Dessau. Selman Selmanagić is een voormalig Bauhaus-student en behoort een paar jaar later tot het

16

Maar de meeste van deze plannen hebben een voortijdig einde, veelal veroorzaakt door de stichting van beide Duitslanden.80 Want terwijl men in de Bundesrepublik Deutschland het Bauhaus-modernisme omarmt als wegverbreider van een verlichte Duitse cultuur is men in het Oosten vanaf 1949 wat terughoudender hiermee, met wisselende inzichten. Want voor welke architectuurvorm moet men kiezen voor de wederopbouw van de 'Arbeiter- und Bauernstaates' om de juiste idealen uit te dragen?81 De Stalinisering doet zijn intrede in het kader van denazificatie en Oost-Duitsland komt sterk onder de culturele invloed van de Sovjet-Unie te staan.82 In haar zoektocht naar een eigen nieuwe culturele identiteit wekt men Duitslands nationale architectuur uit het humanistische erfgoed van de vroege negentiende eeuw weer tot leven. In deze nieuwe culturele identiteit passen de ideeën van het Bauhaus niet, ze is te kosmopolitisch en te decadent van aard. Het Bauhaus botst met de stalinistische opvatting van het Socialistisch Realisme en de algemene antimodernistische politiek.83 Tevens vertegenwoordigt ze, als propaganda, de antisocialistische cultuur, namelijk die van de Westelijke Amerikaanse imperialistische cultuur. Het Bauhaus wordt dan ook in de BRD en de Verenigde Staten als uithangbord voor het liberalisme benut. De ideeën en de geschiedenis van het Bauhaus wordt hiermee politiek van de Koude Oorlog.84 In deze gespannen Koude Oorlog atmosfeer bereikt de aversie tegen het Bauhaus in de DDR, en dan met name omtrent de architectuur en stadsplanning, haar hoogtepunt in 1950, beide zijn dan ook een staatsaangelegenheid. De Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED) opent haar kruistocht tegen het modernisme onder het motto ‘Strijd tegen het formalisme in de kunst en literatuur, voor een progressieve Duitse cultuur’, waarbij de Partei opmerkt:85

‘In de architectuur die in het kader van het vijfjarenplan voor grote opdrachten staat, stoort ons het meest de zogenaamde Bauhaus-stijl en de constructivistische, functionalistische basisinstelling van veel architecten voor de ontwikkeling van een architectuur die de nieuwe maatschappelijke verhoudingen in de Duitse Democratische Republiek tot uiting brengt’.86

Het Bauhaus wordt voor de tweedemaal als Entartete Kunst bestempeld, het Socialistisch Realisme viert haar hoogtijdagen.87 Tijdens een toespraak van Walter Ulbricht, de secretaris-

Plannungskollektiv van Hans Scharoun voor de wederopbouw van Berlijn. Later zal Selmanagić zich nog voor de DDR gaan bezighouden met de nieuwbouw van Schwedt als Dritte Sozialistische Stadt voordat voormalig Walter Gropius medewerker Richard Paulick hem opvolgt als hoofdarchitect. 80

Thöner, W., p. 3 81

Beyer, F., p. 13 82

De architectuur van de nieuwe ambassade van de Sovjet-Unie, gebouwd ter vervanging van het oude verwoeste gebouw aan Unter den Linden, is een voorbode van de nieuw te kiezen Socialistisch Realistische stijl (1948-50). 83

Thöner, W., p. 3 84

Fiedler, J. & Feierabend, P., pp. 44-47 85

Idem, p. 44 86

Idem, p. 45 87

De op het Bauhaus georiënteerde moderne industriële vormgeving heeft daarentegen een relatief grote autonomie behouden in de DDR, waardoor het verschoond blijft van de meningsverschillen tussen de beide Duitslanden. Dit had zo zijn economische redenen, de regering wil namelijk niet de export in gevaar brengen, want modern vormgegeven objecten zijn de zinnebeelden van de socialistische moderniteit van Oost-Duitsland. Het Bauhaus-modernisme is vanaf het begin zeer merkbaar aanwezig in de industriële vormgeving van de DDR o.a. omdat het standaardwerk voor vormgevers Wesen und Gestalt van voormalig Bauhaus-docent Wilhelm Wagenfeld afkomstig is. Bovendien houden verschillende modernisten de Bauhaus-traditie op het gebied van vormgeving in stand aan verschillende Kunsthochschule in Oost-Duitsland. Wel heeft men getracht na 1951 de vormgeving in de DDR tot een traditioneel kunstambacht om te vormen, wat niet lukt, omdat men maar niet afgeraakt van het onderliggende Bauhaus-functionalisme. Idem, pp. 47-48

17

generaal van de SED voor de Volkskammer omtrent het eerste vijfjarenplan van de DDR wordt het Bauhaus nog verder beschadigd (1951-1956).88 ‘Tegelijk met de bestudering van nationale tradities als basis voor de ontwikkeling van onze architectuur moeten we de Bauhaus-stijl als volksvijandige verschijning helder onderkennen’.89 Kameraad Ulbricht moet in deze tijd niks hebben van het Neues Bauen, de ‘Amerikaanse eierdozen’ zijn voor hem het beeld van de vijand.90 In het vijfjarenplan en dan met name in de Sechzehn Grundsätze des Städtebaus zijn duidelijke anti-CIAM opvattingen opgenomen. De plannen zijn een provocerende stellingname richting het Handvest van Athene (CIAM IV congres, 1933) en positioneert zo haar concurrerende standpunt ten opzichte van het westers georiënteerde BRD.91 Later zal men overigens van deze anti-opvattingen terugkomen en zal het gedachtegoed van de CIAM het toonbeeld worden van moderne socialistische woningbouw in het Oosten.92 Maar Jozef Stalin is nog aan de macht dus gaat Oost-Duitsland uit van een traditioneel progressieve aanpak voor de wederopbouw. Een aanpak die de kwaliteiten van de negentiende-eeuwse stad respecteert met haar pleinen en boulevards en deze eventueel verbetert. Er wordt dus verder gebouwd op de bestaande waarden van de stad waarvan de herbouw van de voormalige Große Frankfurter Straße een goed voorbeeld is.93 Via deze straat in het stadsdeel Berlin-Friedrichshain vecht het Rode Leger zich naar het centrum tijdens de slag om Berlijn.94 Deze Russische intocht en de daarop volgende bevrijding zal blijvend levendig gehouden worden door de ‘sozialistische Umgestaltung’ van deze straat in de Stalinallee. Terug naar het Trümmerfeld van het nog onverdeelde Berlijn. Hans Scharoun (1893-1972) Architect en modernist Hans Scharoun uit de Weimar-tijd, die bekend is om zijn organische architectuur ontstaan vanuit de basis van het functionalisme, wordt direct na de oorlog door de bezetters aangewezen als hoofd van de Abteilung Bau- und Wohnungswesen des Magistrats voor Groot-Berlijn, met als taak de wederopbouw van de hele stad als eenheid en het behoud van haar beschadigde waardevolle historische gebouwen.95 Hiervoor roept

88

Met de stichting van de DDR in 1949 wordt Walter Ulbricht vicepremier en vanaf 1950 secretaris-generaal. Na de dood van president Wilhelm Pieck in 1960 is Ulbricht officieel DDR-staatshoofd tot 1971. Ulbricht is erg geïnteresseerd in architectuur en stedenbouw en onder zijn invloed worden er regels geformuleerd volgens de staatsideologie waaraan DDR-architectuur moet voldoen, zoals de Sechzehn Grundsätze des Städtebaus. Kromdijk, G. M., p. 20 89

Fiedler, J. & Feierabend, P., p. 45 90

Remarque, P., p.277 91

Kromdijk, G. M., p. 20 92

Fiedler, J. & Feierabend, P., p. 44 93

Deze straat heeft drie naamsveranderingen ondergaan; van Große Frankfurter Straße naar Stalinallee tot Karl-Marx-Allee. 94

Een volledig in puin geschoten Große Frankfurter Straße door Katjoesja raketten (Stalinorgel) was het resultaat. 95

Hans Scharoun zal evenals het Bauhaus vanuit een expressionistisch stijl vertrekken om te eindigen bij het modernisme en het Neues Bauen. Scharoun behoort tot de jonge architectengroep van Der Ring (1926-33). Een Duitse architectenvereniging ter promotie van het Neues Bauen waarnaast Scharoun ook de Bauhäuslers Walter Gropius, Ludwig Mies van der Rohe en Ludwig Karl Hilberseimer onderdeel van uitmaken. Großsiedlung Siemensstadt in Berlijn wordt ook wel de ‘Ringsiedlung’ genoemd aangezien onder leiding van Scharoun verschillende ‘Ringarchitecten’ hiervoor ontwerpen leveren. Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 125

18

Scharoun het Plannungskollektiv in het leven die aan een basisplan; het Kollektivplan uit 1946, voor de wederopbouw van de stad werken (afb. 7 p. 22). Scharoun grijpt als planoloog de mogelijkheden aan om heel Berlijn radicaal op te delen in hernieuwde stadsstructuren met veel groen, gescheiden door snelwegen.96 Tijdens de presentatie van het Kollektivplan zegt Scharoun het volgende:

‘Was blieb, nachdem Bombenangriffe und Endkampf ein mechanische Auflockerung vollzogen, das Stadtbild aufrissen. Das, was blieb, gibt uns die Möglichkeit, eine 'Stadtlandschaft' daraus zu gestalten.’97

Scharoun beschouwt Berlijn als een tabula rasa; een toekomstige groene metropool in het landschap. Weg moeten de vooroorlogse dichtbebouwde woonwijken met haar Mietskasernen en haar negentiende-eeuwse stratenpatronen.98 Deze plannen zullen van Berlijn een Bandstadt maken, een lineair stadsplan, met in het midden het commerciële centrum en met aan weerszijden de ruim opgezette woonwijken.99 Utopische plannen waar wonen en werken strikt gescheiden worden. Een ideaalbeeld dat gebaseerd is op Die funktionelle Stadt (CIAM IV congres, 1933) en herinneringen oproept aan de Decentralized City van Bauhaüsler Ludwig Karl Hilberseimer. In Der Tagesspiegel worden de plannen van Scharoun als ‘Rettung der Großstadt’ beschreven:

‘Denn es geht ihm um mehr als um die Wiederherstellung des Vernichteten, es geht ihm und seinen Mitarbeitern um die Schaffung eines neuen Organismus, der die Zerstörung als Schicksal verarbeitet und eine neue Form des Stadtorganismus sucht, die überhaupt erst aus der großen Stadt die Großstadt macht.’100

Maar er is uiteraard ook kritiek; ‘Utopische Pläne stiften Verwirrung’ kopt Der Sozialdemokrat als stellingname van de Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD).101 Er wordt een begin gemaakt voor de wederopbouw van heel Berlijn maar in 1948 moet Scharoun en zijn plannen alweer wijken voor het conventionele academische Bonatz-Plan van architect Karl Bonatz. Ook deze plannen gaan uiteindelijk niet door wegens de politieke spanningen tussen Oost en West. Scharoun, ondertussen hoofd van het Oost-Berlijnse Institut für Bauwesen, maakt in 1949 ontwerpen voor de Wohnzelle Berlin-Friedrichshain vlakbij de Große Frankfurter Straße, de latere Stalinallee. Een dorpsachtige wijk in het groen met woonerven en gemengde woonvormen; de Mischbebauung.102 103

Uiteindelijk zal er

96

Deze plannen Berlin plant. Erster Bericht worden in 1946 in het Berliner Schlosses gepresenteerd, het stadsslot dat in 1950 door de DDR-autoriteiten wordt opgeblazen om later plaats te maken voor het Palast der Republik (1973-76). Een gebouw dat na de val van de muur weer plaats moet maken voor de wederopbouw van het Berliner Schlosses (2013-19). Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 206 97

Pfankuch, P., p. 158 98

Kromdijk, G. M., p. 16 99

Een lineair stadsplan dat de geografische kenmerken van de Spreevallei volgt. 100

Pfankuch, P., p. 168 101

Idem, p. 169 102

Deze plannen behoren tot het Generalaufbauplan van Hans Scharoun, een tien jarenplan uit 1949 voor heel Berlijn. Dit plan oriënteert zich weer grotendeels op het Kollektivplan uit 1946, maar wordt uiteindelijk begin 1950 door de DDR-autoriteiten verworpen. In 1958 zal Scharoun met voormalig Bauhaüsler Wils Ebert mee doen met de prijsvraag Hauptstadt Berlin (1958) waar ze de tweede prijs voor winnen. Het ontwerp is een verder ontwikkeld Kollektivplan dat uit gaat van een gezamenlijk geherstructureerde Berlijnse binnenstad met vrijstaande gebouwen in het groen. Scharoun gelooft in een ‘Stadt Wesen’, de essentie van de stad, een Wesen uit het verleden en verloren gegaan tijdens de industriële revolutie. Dus een Wesen die als richtlijn kan dienen voor het ontwerpen van de nieuwe stad; de ‘organische stad’. Een structurele eenheid gebouwd in overeenstemming met een innerlijke harmonie en doordrenkt met een spirituele essentie. Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 216, p. 258 103

Pfankuch, P., pp. 204-217

19

maar een fractie van deze plannen gebouwd worden aangezien deze modernistische ideeën niet stroken met de richtlijnen van de nieuwe staatsideologie van het Oost-Duitse regime.104 Wat Hans Scharoun met Berlijn voor ogen heeft is misschien het duidelijkst te zien in de later gebouwde prestigieuze Berlin-Hansaviertel, een nieuwe wijk gebouwd als een 'Wirtschaftswunder’, in het voormalige Westen van de stad (1957-61). Deze oorspronkelijke Gründerzeitviertel in Berlin-Tiergarten is tijdens de Tweede Wereldoorlog grotendeels verwoest door luchtaanvallen. Voor de herbouw van deze wijk wordt een prijsvraag uitgeschreven dat uiteindelijk resulteert in Interbau 57, een internationale architectuurtentoonstelling (afb. 8 p. 22).105 In de opzet van dit binnenstedelijke Viertel worden twee elementen van Scharouns Kollektivplan meegenomen, namelijk vrijstaand bouwen en bouwen in het groen, tevens wordt het oude stratenplan geherstructureerd. Interbau 57 is een bevestiging van de moderne stedenbouw en de architectuurtheorieën van de Westerse democratische wereld en wordt als politiekmanifest gebruikt tegen de Stalinallee in Oost-Berlijn.106 Prefase Stalinallee, Modernisme (1949-50) De Stalinallee wordt in drie fasen gebouwd, tussen de jaren 1949-69 en het is de eerste stap van Oost-Berlijn naar de toekomst als Hauptstadt der Deutschen Demokratischen Republik.107 Het is tevens de enige naoorlogs gebouwde boulevard van Europa. Doordat Duitsland opgesplitst wordt en Berlijn gedeeld wordt komt het voormalige centrum, Berlin-Mitte in het uiterste westen van Oost-Berlijn te liggen. Hierdoor is de voormalige Große Frankfurter Straße de belangrijkste verbinding van het centrum naar het oosten en krijgt de Allee een grote symbolische waarde. De eerste twee gebouwen, de Laubenganghäuser die aan de Große Frankfurter Straße gebouwd worden zijn in de stijl van de door Walter Ulbricht verfoeide Amerikaanse eierdozen. Deze galerijhuizen van de architect Ludmilla Herzenstein zijn ontworpen in de beste Bauhaus-traditie (afb. 9 p. 22). De gebouwen in het groen en door Ulbricht later ‘longsanatoria’ genoemd, zijn onderdeel van de plannen Wohnzelle Berlin-Friedrichshain van Hans Scharoun.108 Doordat de rooilijn van Große Frankfurter Straße opnieuw gedefinieerd wordt staan de galerijhuizen dichter aan de straat dan oorspronkelijk de bedoeling is geweest. Later zal men dan ook het zicht op deze ‘Baukastenstil’ gebouwen vanaf de straat proberen te verdoezelen door er een masker van snel groeiende bomen voor te planten. Een derde Laubenganghaus naar ontwerp van Scharoun zal er uiteindelijk niet meer komen.109 De eerste steenlegging vindt plaats op de zeventigste verjaardag van Jozef Stalin, waarmee de straat tevens haar naamsverandering ondergaat in de Stalinallee.110

104

De Laubenganghäuser van architect Ludmilla Herzenstein aan de Große Frankfurter Straße worden wel gebouwd. Herzenstein behoort tot het Plannungskollektiv van Hans Scharoun. 105

Internationalen Bauausstellung Berlin 1957 waarvoor drieënvijftig gerenommeerde internationale architecten, individuele gebouwen ontwerpen. Waaronder Walter Griopius i.s.m. Wils Ebert, dit betekent voor Gropius een terugkeer in de architectuur van het naoorlogse West-Duitsland. 106

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 256 107

Modernisme, Socialistisch Realisme en Plattenbau. 108

Remarque, P., p. 277 109

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 217 110

De eerste steenlegging van de Stalinallee is op 21-12-1949. Idem

20

Ondertussen lopen de politieke spanningen tussen Oost en West enorm op.

Blokkade van Berlijn tussen juni 1948 en mei 1949.111

Stichting van de Deutsche Demokratische Republik in oktober 1949.112

111

Deze blokkade is een reactie op de invoering van de D-Mark in de drie Westelijke bezettingzones van Duitsland. De Sovjet-Unie sluit West-Berlijn van de buitenwereld af waardoor de stad per lucht bevoorraad moet worden. Bijna een jaar lang moeten 2,2 miljoen Berlijners op deze manier bevoorraad worden. De Sovjet-Unie heft de blokkade uiteindelijk op omdat het geen nieuwe politieke ontwikkelingen omtrent Duitsland forceert. Tayler, F., pp. 72-73 112

Nadat in mei 1949 de drie Westelijke bezettingzones zich samenvoegen, een grondwet vormen en de Bundesrepublik Deutschland opricht, vormt de Sovjet-Unie in oktober 1949 de Deutsche Demokratische Republik, waarbij grondwettelijk bepaald is dat de communistische partij de machthebbende is. Idem, pp. 85-86

21

22

23

Van Bauhaus naar Plattenbau

Deel II

Socialistisch Realisme

24

Socialistisch Realisme in de Sovjet-Unie De Duitse filosoof Karl Marx heeft de onafzienbare anonieme menigte, de massa, uitgevonden en de theoretische leer die zijn naam draagt; het marxisme, zal als basis gaan dienen voor het moderne socialisme en communisme.113 Het marxisme gaat uit van een klasseloze maatschappij gevormd door een collectief van ‘geistige Wesen’ en ‘freie Männer’ in een proletarische samenleving, die uiteindelijk vrij zal zijn van materiële belangen. In dit emancipatieproces is een constante spanning tussen de basis, bestaande uit dynamische materiële factoren; de Unterbau, en de statische geestelijke waarden; de Überbau. Met het uiteindelijke ideaal; tot het verleden behoren van de economische verschillen en klassen. De Unterbau kan gezien worden als de infrastructuur van de samenleving en definieert tevens de Überbau die op zijn beurt de ander in stand houdt door deze te rechtvaardigen. De kunsten behoren tot de Überbau.114 Maar er is niet zoiets als een originele ‘marxistische kunsttheorie’, kunst is voor marxisten altijd ondergeschikt geweest aan economie en politiek.115 Zoals dat te zien is in de ontwikkeling van de architectuur in de Sovjet-Unie en later in heel Oost-Europa. In 1917 breekt de Russische Revolutie uit en na de Oktoberrevolutie in datzelfde jaar komt bolsjewiek Vladimir Lenin aan de macht. Als gevolg hiervan breekt er een burgeroorlog uit in Rusland, deze wordt uiteindelijk in 1921 beslecht door de bolsjewieken waarna de Sovjet-Unie wordt opgericht.116 Vele Russische kunstenaars staan positief ten opzichte van deze revolutie en het omverwerpen van het tsaristische regime.117 Sommige avant-garde kunstenaars genieten een korte tijd van officiële erkenning door de staat, zoals verschillende constructivisten en suprematisten. Deze constructivistische utopie duurt echter maar tot 1921 met de invoering van Lenins Nieuwe Economische Politiek. Waarna avant-gardistische kunst niet meer de voorkeur geniet, maar eerder de realistische stromingen met een ideologische inhoud. Lenin zelf heeft officieel hierover geen standpunt ingenomen, maar hij schijnt een afkeer van moderne kunst te hebben gehad.118 In Lenins opvattingen hangt de waarde en functie van beeldende kunst samen met haar aandeel in het historisch proces. Kunst als een spiegel van de samenleving. Want kunst moet een geïdealiseerde afspiegeling zijn van de maatschappelijke realiteit en het moet de socialistische ideologische ontwikkelingen leiden, waarbij de kunstenaar geacht wordt partijdig te zijn. De kunsten moeten ook inzicht verschaffen in de socialistische ideologie en de maatschappelijke realiteit door eventuele tekortkomingen te constateren en alternatieven te bieden om deze te verbeteren.119 Na de dood van Lenin in 1924 grijpt uiteindelijk Jozef Stalin in 1928 de macht. Lenins afkeer van moderne kunst wordt als rechtvaardiging gebruikt voor de Stalinistische verwerping van decadente moderne kunst.120 Het Stalinisme, opgekomen in de jaren twintig, is een interpretatie van het Marxisme-leninisme door Stalin, deze theorieën worden door

113

De filosofische stroming het marxisme is als idee door de Duitsers Karl Marx en Friedrich Engels gezamenlijk ontwikkeld. 114

Ook wetenschap, recht en religie behoren tot de Überbau. 115

Halbertsma, M., Zijlmans, K., p. 181 116

De bolsjewieken zullen zich later omvormen tot de communistische partij van de Sovjet-Unie. 117

Waaronder de kunstenaars Kazimir Malevich, El Lissitzky en Vladimir Tatlin. Malevitsj wordt zelfs na de revolutie aangesteld als commissaris voor de protectie van cultureel erfgoed met een bijzondere aanstelling voor de bewaring van de schatten van het Kremlin. Scheijen, S., p. 3 118

Honour, H., Fleming, J., pp. 687-688 119

Halbertsma, M., Zijlmans, K., p. 181 120

Honour, H., Fleming, J., pp. 687-688

25

Stalin omgevormd tot de communistische staatsideologie van de Sovjet-Unie. Een ideologie als staatsvorm, politieke stroming en de personencultus van Stalin zelf. Deze proletarische ideologie wint steeds meer terrein en vanaf 1932 heet de nieuwe officiële kunstideologie van de Sovjet-Unie; het Socialistisch Realisme. Dit betekent voor de kunsten dat het inhoudelijk socialistisch moet zijn en dat de vorm nationaal realistisch dient te zijn. Voor het creëren van deze nieuwe beeldtaal maakt men gebruik van de lokale tradities.121 Een kunstformule die de Sovjetmaatschappij moet idealiseren en waarbij alle avant-garde uitingen worden gemarginaliseerd. Dit is een kunststroming in dienst van het dictatoriale communistisch regime, voor de arbeidende massa; kunst die heroïsch de vreugden van de productieve arbeid verheerlijkt met didactische taken en sturende functies. Kunst die de werkelijkheid toont in haar revolutionaire ontwikkeling en het realisme van de negentiende eeuw als voorbeeld neemt. Maar het onderscheidt zich van dit realisme door sociaaloptimistisch te zijn i.p.v. maatschappijkritisch zoals dat in de negentiende eeuw het geval is geweest.122 Deze nieuwe culturele politiek bepaalt dat onafhankelijke kunstenaarsorganisaties opgeheven dienen te worden en vervangen worden door een bond die door de staat gecontroleerd wordt. Alle beroepskunstenaars dienen zich hierbij aan te sluiten om opdrachten te kunnen uitvoeren. Tevens worden de kunstenaars gelijkgesteld aan de arbeiders en worden ze geacht in hun werken de werkelijkheid te tonen zoals die zou moeten zijn.123 Hierdoor vervult de kunstenaar een actieve voortrekkersrol en een voorbeeldfunctie voor het bewustzijn van de massa.124 Dit alles betekent niet dat er een verbod heerst op avant-garde kunst of andere experimentele kunstvormen, wel is het zo dat deze kunstenaars vanaf halverwege de jaren twintig in de Sovjet-Unie worden geweerd op tentoonstellingen en uitgesloten worden van staatsopdrachten.125

Het realisme in de architectuur heeft betrekking op het bouwwerk. Een bouwsel dat op een ironische manier niets anders pretendeert te zijn dan de functie waarvoor het gebouwd is.126 Waarbij de architectonische elementen op een functionele manier worden ingezet voor de tektoniek of bouwstructuur, want; ‘Gewelven moeten overspannen, zuilen moeten dragen.’127 Architectuur is voor Stalin een uitermate geschikt middel om de politieke macht van de revolutionaire staat uit te dragen middels megalomane bouwsels.128 In Moskou wijst men dan ook een modernistisch ontwerp van Le Corbusier af voor het Paleis van de Sovjets ten faveure van een ‘Stalinistische bruidstaart’ (1931). Want ook in de representatieve staatsarchitectuur wordt de avant-garde de deur gewezen en komen verschillende historiserende stijlen in zwang. Architectuur ontleend aan het erfgoed van voorgaande culturen worden kritisch geassimileerd in bouwwerken die een weergave zijn van een stralende toekomst. Een futurum zoals de partij haar bevolking graag voorschotelt. Mooie

121

Cooke, C., p. 3 122

Idem, p. 13 123

Scheijen, S., p. 2 124

Cooke, C., p. 8 125

Scheijen, S., p. 2 126

Dit heeft overigens een andere inhoud dan het functionalisme van het Neues Bauen. 127

Cooke, C., p. 16 128

Niet alleen Jozef Stalin heeft patent hierop ook andere totalitaireregimes zoals de Nationalsozialisten die onder leiding van architect Albert Speer plannen ontwikkelen voor Welthauptstadt Germania, de megalomane transformatie van Berlijn tot hoofdstad van het Drittes Reich. Maar ook bijvoorbeeld Walter Ulbricht die zich intensief bemoeit met allerlei details omtrent de te bouwen Stalinallee en de Sozialistischen Umgestaltung des Zentrums der Hauptstadt der DDR.

26

stralende gebouwen weerspiegelen de staat zoals die door de bolsjewieken gedefinieerd wordt. Want het proletariaat wil niet alleen aangenaam wonen, het wil ook wonen in gebouwen die mooi zijn. Het Socialistisch Realisme is dan ook meer een methode dan een stijl waarin originaliteit hogelijk gewaardeerd wordt als een formalistische innovatie binnen de nationale beeldtaal.129 De gebouwen lenen zich uitermate goed voor het dragen van allerlei ideologische muurschilderingen, mozaïeken en reliëfafbeeldingen als vorm van propaganda, vaak vervaardigd door zeer getalenteerde voormalige avant-garde kunstenaars. Want goede Socialistisch Realistische architectuur is een Gesamtkunstwerk dat alle kunsten tezamen verenigd. Dit is tevens ook de grootste ideologische kracht in de voorname architectuur van de antieken en de middeleeuwen, aldus de machthebbers.130 In het hele imperium van Stalin worden de lokale architectuurtradities van de diverse Sovjetrepublieken gecombineerd met de classicistische Socialistisch Realistische bouwstijl. Dit opgelegde samengaan zie je na de Tweede Wereldoorlog ook terugkomen in de architectuur van de Oost-Europese satellietstaten, zoals het Paleis van Cultuur en Wetenschap in Warschau, een Stalinistische bruidstaart gemodelleerd naar de Lomonosov-universiteit in Moskou.131 Socialistisch Realisme in de DDR Terug naar de Deutsche Demokratische Republik; want ook in deze vazalstaat van de Sovjet-Unie dient zich een nieuwe bouworde aan! Berlijn als enige ‘Oostblokhoofdstad’ met haar grenzen naar het Westen open, dient dan ook hét toonbeeld te worden van hét socialistisch kunnen. Een delegatie van architecten en bouwfunctionarissen gaat in 1950 op werkbezoek naar Moskou, de hoofdstad van het proletarisch classicisme, een stad die ‘(…) volgens Stalin als voorbeeld ‘voor alle hoofdsteden ter wereld’ moet dienen.’132 Tijdens dit werkbezoek formuleert men met Russische collega’s en politici een beleid voor de architectuur en stadsplanning in de DDR voor de toekomst.133 Hier worden de Oost-Duitsers geïndoctrineerd in de ideologie van de socialistische architectuur en stedenbouw en worden de politieke verhoudingen bekrachtigd. Volgens Moskou zijn de plannen voor Oost-Berlijn op dat moment nog te Amerikaans en wordt in deze stedenbouw; ‘(…) de mens geheel geïsoleerd en van het politieke leven vervreemd. De Berlijnse planners zijn hierdoor dus impliciet agenten van de klassenvijand.’134 Deze ontwikkeling is eigenlijk een echo van wat er zich in de jaren dertig in de Sovjet-Unie afspeelt wanneer daar het Socialistisch Realisme als officiële kunstideologie wordt ingevoerd en men naarstig op zoek moet gaan naar de juiste beeldtaal. Het invoeren van deze nieuwe artistieke uitingsvorm brengt niet alleen esthetische veranderingen teweeg, het leidt ook tot nieuwe modellen van culturele autoriteit, dat allerlei verwachtingen creëert ten opzichte van de architecten. De architect 129

Cooke, C., pp. 2-3, pp. 8-10 130

Idem, p. 13 131

Ook in het centrum van Oost-Berlijn staat een tijdlang zo’n monumentale Stalinistische hoogbouw; Zentrales Gebäude gepland. Er zijn zelfs plannen om bij deze hoogbouw een mausoleum voor Karl Marx op te richten compleet met zijn stoffelijk overschot, gelijk aan het Leninmausoleum in Moskou. Een mausoleum gemodelleerd naar het Pergamonaltaar dat zich iets verder op het Museumsinsel bevindt. ‘(…) een symbolische link tussen het Oost-Duitse socialisme en Duitslands meest begeerde schat, de mythologische wereld van het verleden wordt verbonden met de klasseloze wereld van de toekomst.’ Müller, P., pp. 5-6 132

Remarque, P., p. 278 133

De DDR delegatie bestaat o.a. uit voormalig Bauhaus-student Edmund Collein en voormalig modernist architect Kurt Liebknecht, directeur van de Deutsche Bauakademie die met zijn nationale tradities het Bauhaus verder stigmatiseert evenals alle andere modernistische tendensen in de architectuur. 134

Thöner, W., Müller, P., p. 71

27

als een socialistisch rolmodel in een systeem van discipline en beloning. Beheerd door een gecentraliseerde bureaucratie die direct in verbinding staat met de Partei en de diverse ministeries.135 Deze ontwikkelingen hebben gevolgen voor allerlei stedenbouwkundige projecten in het hele land. Zoals eerder aangemerkt lopen de verschillende plannen van Hans Scharoun spaak in Oost-Berlijn omdat ze niet stroken met de ideologie van het nieuwe regime. In Dessau stuiten de reconstructieplannen van de stad van voormalig Bauhaus-student Hubert Hoffmann tegen de ideeën van conservatieve architecten en SED-politici en vinden een vroegtijdig einde. In het in de Tweede Wereldoorlog platgebombardeerde Dresden maakt architect en designer Franz Ehrlich, student en voormalig medewerker van het Bauhaus, vergeefse plannen voor de reconstructie van de oude binnenstad, die niet in zijn oude compactheid maar in een ruim opgezet stedelijk landschap wordt gepresenteerd als onderdeel van Groot-Dresden.136 Al deze drie hierboven genoemde modernistische stedelijke concepten stroken niet met de nieuwe ideologie van Socialistisch Realistische architectuur en stedenbouw. Beide worden dan ook als een bijzonder effectieve ideologische kunstvorm beschouwd. Een geprivilegieerd instrument van de communistische partij om de ‘nieuwe mens’ op te voeden. De Sechzehn Grundsätze des Städtebaus worden opgesteld na het bezoek aan Moskou waarin; ‘(…) de specifieke Stalinistische esthetiek, zijn politisering en exploitatie van stedenbouw wordt gepromoot’.137 De ‘Grundsätze’ zijn vanaf dat moment de geldende regels binnen de nieuwe bouworde en het Socialistisch Realisme de enige officiële culturele uitingsvorm in de nieuwe socialistische staat Oost-Duitsland.138 139 Kurt Liebknecht, die vroeger voor Ludwig Mies van der Rohe heeft gewerkt, is een vervent voorstander van deze Grundsätze. Als directeur van de Deutsche Bauakademie wordt Liebknecht uiteindelijk een aartsvijand van het functionalisme en het Neues Bauen.140 Het gebouw dat in deze context de meeste kritiek krijgt te verduren is de ADGB-Bundesschule in Bernau bij Berlijn van voormalig Bauhaus directeur Hannes Meyer (afb. 3/4 p. 21).141 Walter Ulbricht, secretaris-generaal van de SED spreekt in zijn toespraak voor de Volkskammer over dit Bauhaus-gebouw:142

‘weer een slecht voorbeeld’ en een ‘uiting van de kosmopolitische constructiestijl.’ ‘Het is een type gebouw ‘dat net zo goed in Afrika als in Amerika gebouwd zou kunnen zijn,’ (…) ‘Het gebouw,’ aldus Ulbricht, ‘is … een aanfluiting voor de werknemers die er worden opgeleid als beambten voor ons democratisch bestel en

135

Castillo, G., p. 3 136

Architect en designer Franz Ehrlich is een student en voormalig medewerker van het Bauhaus in Dessau en zal later nog voor het reclamebureau Studio Z van Walter Gropius werken. Als architect zal Ehrlich in Berlin- Oberschöneweide Funkhaus Nalepastraße ontwerpen (1951), een gebouw met Bauhaus-kwaliteiten en waarvoor hij ook de meubels ontwerpt. Als architect wil Ehrlich het esthetische concept van het functionalisme combineren met het politieke concept van het socialisme. Tevens is van zijn hand de bekende gestandaardiseerde Möbel-Typenserie 602 die in Deutsche Werkstätten Hellerau Dresden worden vervaardigd (1956). Deze eenvoudige modulaire montage meubels worden in het begin van de jaren vijftig door de overheid nog als te formalistisch verweten. 137

Müller, P., p. 2 138

Hans Scharoun en Hermann Henselmann beide architecten aan het Institut für Bauwesen maken een variant op de Sechzehn Grundsätze des Städtebaus om deze meer aanvaardbaar te maken voor modernistische architectuur en verspreiden deze onder collegae voor feedback. Castillo, G., p. 5 139

Thöner, W., pp. 4-6, Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 222 140

Müller, P., p. 2 141

De ADGB-Bundesschule is in 1951 flink uitgebreid en omgevormd tot een school voor de Freier Deutscher Gewerkschaftsbund, een eenheidsvakbond van de DDR. 142

Tijdens de presentatie van het eerste vijfjarenplan van de DDR (1951-1956).

28

waar hun geldmiddelen zijn gebruikt voor het oprichten van dit gebouw.’ Ulbricht concludeert dat de Bauhaus-stijl ‘moet worden erkend als een vreemd vijandig fenomeen (Volksfeindliche Erscheinung)’ vanwege het ontkennen ‘van de noodzaak voor het creatieve gebruik van de progressieve elementen uit de nationale architectuur erfenis en vanwege de bewering dat deze ideeën niet architectonisch vormgegeven kunnen worden omdat, in de architectuur, vorm, functie, en constructie prioriteit hebben; het gaat zelfs zo ver dat Hannes Meyer, één van de latere directeuren van het Bauhaus, beweert dat we niet langer kunnen spreken van een gebouw als een kunstvorm, maar eerder als constructievorm.’143

Verder wil kameraad Ulbricht ook vooral géén Amerikaanse eierdozen en géén hitlerschen Kasernenstil meer zien.144 Zoals eerder aangemerkt gaat de communistische partij uit van een traditioneel progressieve aanpak voor de wederopbouw gebaseerd op de bestaande waarden van de negentiende-eeuwse stad. Hierbij ontdekt Oost-Duitsland haar eigen nationale architectuur uit het humanistische erfgoed, waarbij men de lokale nationale tradities integreert in de Socialistisch Realistische bouwkunst. Dit betreft architectuur in de geest van Pruisische bouwmeesters zoals Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff maar bovenal Karl Friedrich Schinkel.145 Deze historiserende stijl is tevens een anti-Amerikaans geluid, want de vernietiging van de Duitse steden is hoofdzakelijk het gevolg geweest van de Anglo-Amerikaanse bommenwerpers en waarbij de kosmopolitische en modernistische wederopbouw van West-Duitsland wordt gezien als een voortzetting van deze verwoesting. Naast een anti-Amerikaans geluid staan deze uitgangspunten ook haaks op de CIAM VIII standpunten van The Heart of the City uit 1951. Standpunten waarbij er geen plaats is voor grootse prestigieuze gebouwen gepland aan brede assen en grote pleinen voor demonstraties, maar wel multifunctionele gebouwen in verkeersvrije centra gerealiseerd op een menselijke schaal. De blauwdruk voor deze ideeën is eerder terug te vinden in Le Corbusier’s ontwerp voor Chandigarh in India dan in de stedenbouwkundige plannen voor Moskou en Berlijn in Oost-Europa.146 Deze radicale omwenteling in een historiserende stijl heeft tot gevolg dat modernistische architecten zich theoretisch en praktisch moeten heroriënteren binnen een onbekend esthetisch en ideologisch architectuurlandschap. De architecten moeten conform deze ‘nieuwe’ koers het formalisme verwerpen om de progressieve aspecten van het Pruisisch neoclassicisme te omarmen. De volgende titel van een boek zou op deze ontwikkeling van toepassing kunnen zijn; Vom Bauhaus zur Stalinallee, naar een biografie van architect Richard Paulick. Er ontstaat uiteindelijk zoiets als een

143

Thöner, W., p. 8 144

Thöner, W., Müller, P., p. 75 145

Eigenlijk is dit teruggrijpen op het verleden een Duitse traditie en men begint hiermee vanaf de stichting van het Deutsches Reich (1871). Een periode waar men naarstig op zoek gaat naar een eigen nationale identiteit en gedreven wordt door de obsessie de gezeten machten te evenaren. Berlijn, een stad in een nieuw geconstrueerd land met een op het verleden gerichte cultuur, maar zwanger van de nieuwste technieken en wetenschappelijke ontdekkingen en zie hier haar potsierlijke architectonische uitingsvorm waarbij de woonhuizen neogotisch, neorenaissance of neobarok met veel pronkzucht en fantasie zijn ontworpen. Ook de Nationalsozialisten grijpen terug op het verleden want niet alleen de Socialistisch Realistische bouwkunst van Oost-Duitsland heeft de klassieke ‘nationale architectuur’ van Karl Friedrich Schinkel als grote inspiratiebron. Ook het pastiche-neoclassicisme van hoofdarchitect Albert Speer haalt hier haar inspiratie uit. Een architectuur die vooral monumentaliteit en macht moet uitstralen, ruïneromantiek gebouwd voor de eeuwigheid. Remarque, P., p 27, Donath, M., p. 30 146

Thöner, W., Müller, P., p. 93

29

Socialistisch Realistische avant-garde van voormalige modernisten binnen de architectuurgemeenschap van de Heilstaat.147 Maar eerst een stap terug in de tijd, naar het ‘Athene aan de Spree’, om het Duits neoclassicisme te definiëren. Karl Friedrich Schinkel (1781-1841) Het Duits neoclassicisme uit de negentiende eeuw heeft als taak schoonheid te combineren met de ernst van haar te vervullen politieke plicht. De stijl van de Oude Grieken beantwoordt perfect aan deze taken. Het Duits neoclassicisme is een zuiver gedisciplineerde stijl die de afhankelijkheid van de stilistische tradities vervangt door de rede. De Pruisische hoofdstad Berlijn wordt een tijdlang het ‘Athene aan de Spree’ genoemd vanwege de aanwezigheid van een belangrijke kring van kunstenaars, architecten en pedagogen ten behoeven van de geestelijke vernieuwing in de cultuur.148 In deze kring is de eclectische kunstenaar Karl Friedrich Schinkel een zeer vooraanstaande bouwmeester die van grote invloed zal zijn op volgende generaties architecten. Volgens Schinkel moet bouwkunst de politieke overtuigingen en ambities van een natie uitdrukken. Deze vindt Schinkel in de klassieke en de gotische architectuur die uitgaat van een constructieve zuiverheid, iets wat in de barok en rococo architectuur verloren is gegaan. Voor Berlijn zal Schinkel een aantal openbare gebouwen ontwerpen; de ‘Schinkelbauten’, tevens zal Schinkel zich gaan bezighouden met de orde en evenwichtigheid van de stedenbouwkundige hervorming van de Pruisische hoofdstad als een Gesamtkunstwerk, de opmaat van Berlijn tot een Europese metropool. 149 150 De volgende kort te behandelen Schinkelbauten zijn van invloed geweest op hét prototypeontwerp van de Socialistisch Realistische architectuur in de DDR; het Hochhaus an der Weberwiese van architect Hermann Henselmann. De Neue Wache (1816-18) is Schinkels eerste grote opdracht in Berlijn en is gebouwd voor de wacht van het Berliner Schlosses (afb. 10 p. 41). Het gebouw heeft een sombere maar monumentale porticus met een timpaan, het geheel is in de Griekse Dorische orde naar voorbeeld van de Propyleeën van de Akropolis in Athene. De strenge Griekse Dorische orde wordt dan ook zeer geschikt geacht om de strenge Pruisische deugden te vertegenwoordigen. Met het daadwerkelijke gebouw, een massief gefortificeerd blok met een binnenplaats en vier hoekrisalieten, verwijst Schinkel naar een Romeins castrum. Alleen de hoofdfaçade, de porticus en de hoekrisalieten zijn bekleed met zandsteen, de andere buitenwanden zijn van baksteen dat tevens de militaristische functie van het gebouw benadrukt.151 Het Feilnerhaus (1828-30) is een door Schinkel herziend ontwerp van een bakstenen woonhuis en zijn ontwerp is vooruitstrevend in het gebruik van materialen (afb. 11 p. 41). Het is het eerste bakstenen woonhuis in Pruisen dat bepaalde structuurelementen van

147

Castillo, G., p. 4 148

Streidt, G., Feierabend, P., p. 296 149

Idem, p. 306-13 150

Zoals de: Neue Wache, Königliche Schauspielhaus, Altes Museum, Friedrichswerdersche Kirche en de Berliner Bauakademie. 151

Semino, G., P., pp. 50-51

30

typische modelwoningen benut. De rijkelijke façade van rode baksteen lagen worden afgewisseld door violet geglazuurde keramiekstenen, deze worden onderbroken door de deuropening en de rastervormige indeling van de verticaal omlijste ramen, de Berliner Fenster met een kruisdeling, waaronder zich een borstwering van bas-reliëfplaten in terracotta bevinden. Onder de dakrand bevindt zich nog een kroonlijst met ornamenten van rozetten. Dit huis zal later als voorbeeld en inspiratie dienen voor diverse Bauhäuslers zoals Walter Gropius en Ludwig Mies van der Rohe.152 De rijkelijke maar functionele eenvoud van het Feilnerhaus komt ook terug in de Bauakademie (1831-36), een compact gebouw waar Schinkel een synthese van klassiek en gotiek bewerkstelligt gecombineerd met de Engelse industriearchitectuur. Vanwege de nieuw gebruikte constructietechnieken is de Bauakademie een revolutionair gebouw binnen de architectuurgeschiedenis.153 De laatste Schinkelbaut dat mogelijk van invloed is geweest op het prototype van Hermann Henselmann betreft een ontwerptekening van een façade voor een Vorstadthauses, een vier verdiepingen tellend gebouw (afb. 12 p. 41).154 Hermann Henselmann (1905-95)

‘Es steht in Berlin eine Straße Die steht auch in Leningrad Die steht genauso in mancher Andern großen Stadt

Und darum heißt sie auch STALINALLEE Mensch, Junge, versteh Und die Zeit ist passé!

Und Henselmann kriegte Haue Damit er die Straße baut Und weil er sie dann gebaut hat Hat man ihn wieder verhaut

Auch darum heißt das Ding STALINALLEE Mensch, Junge, versteh Und die Zeit ist passé!’

Fragment uit: Acht Argumente Für die Beibehaltung des Namen ‘Stalinallee’ Für die Stalinallee, Wolf Biermann (1973).

155

Architect Hermann Henselmann kan waarschijnlijk met zijn bliksemcarrière als enige aanspraak maken op ‘Stararchitekt der DDR’. Maar zijn klim naar de top van de socialistische ladder in de Heilstaat heeft een onheilspellend begin. Henselmann is van oorsprong een modernist en bewonderaar van de Franse architect Le Corbusier. Als directeur van de Hochschule für Baukunst und bildende Künste in Weimar introduceert hij in 1946 onderwijs 152

Semino, G., P., pp. 102-03 153

De door oorlogshandelingen beschadigde maar gereconstrueerde Bauakademie (Karl Friedrich Schinkel) door Richard Paulick, moet al weer in 1961 wijken voor het te bouwen Außenministerium van de DDR. Dit gebouw van architect Josef Kaiser wordt in 1995 afgebroken om plaats te maken voor een replica van de Bauakademie. Een project dat overigens nog steeds niet is volbracht. Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 276 154

Aus der Lehrbuchfassung um 1830; Fassade eines Vorstadthauses mit Kolossalgleiderung. Semino, G., P., p. 176 155

Wolf Biermann is een Oost-Duitse dichter en protestzanger van maatschappijkritische liederen over het communistische regime van de DDR. Biermann, W.

31

dat teruggrijpt op het curriculum van het Bauhaus.156 Na vier jaar vertrekt Henselmann van Weimar naar Berlijn en gaat hij voor het Institut für Bauwesen werken in Oost-Berlijn onder leiding van Hans Scharoun. Henselmann maakt zich ondertussen het Partei doctrine eigen als een poging om zijn modernistische praktijken te legitimeren, maar de architect loopt hiermee niet helemaal synchroon met de nieuwe sociale orde. In de SED-krant Neues Deutschland wordt hij beschouwd als ideologisch verdacht en volgens Kurt Liebknecht, directeur van de Deutsche Bauakademie, beantwoorden de esthetische ontwerpen en ideeën van Henselmanns architectuur niet aan het idee van de nieuwe sociale orde.157 Samen met zijn Kollektiv maakt Henselmann ontwerpplannen voor de Wohnstadt Friedrichshain waarbij de Große Frankfurter Straße (Stalinallee) tot vijfenzeventig meter verbreed wordt met een representatieve bebouwing aan weerszijden. De plannen worden afgewezen wegens een te modernistische traditie en beschuldigd van Baukastenstil.158 Een climax in deze negatieve ontwikkelingen wordt bereikt in de zomer van 1951 tijdens het project Hochhaus an der Weberwiese, een architectuurprijsvraag waarmee de autoriteiten hopen de architecten in de goede richting van de Socialistisch Realistische bouwkunst te krijgen. Dit is ook het bouwproject dat uiteindelijk van Henselmann een Stararchitekt zal maken, aangezien deze zijn bourgeois ideeën van creatieve autonomie verwerpt en zich een nieuw socialistisch personage aanmeet, en met succes, in 1953 wordt Henselmann benoemd tot Chefarchitekt von Groß-Berlin.159

Hochhaus an der Weberwiese Het Hochhaus an der Weberwiese betreft eigenlijk een wijziging in de plannen Wohnzelle Berlin-Friedrichshain van Hans Scharoun. Het eerste fel bekritiseerde ontwerp voor de Weberwiese van Hermann Henselmann uit 1951 is nog in de modernistische traditie. Het heeft niet veel gescheeld of Henselmann zou naar West-Duitsland zijn uitgeweken. De avond voor zijn vertrek bezoekt Henselmann zijn vriend, de dramaticus Bertolt Brecht, voor een ‘Auf Wiedersehen’. Volgens Brecht heeft kunst geen toekomst onder het kapitalisme en verdedigt hij het staatssocialisme, waarmee hij Henselmann weet te overtuigen om in het Oosten te blijven.160 Er vindt een paradigmaverschuiving plaats bij Henselmann, één met grote consequenties. Als een openbaring transformeert hij zich van een formalistische recidivist tot de ontwerper van het eerste gebouw in de nationale Socialistisch Realistische architectuur van de DDR.161 Zijn tweede ontwerp voor de Weberwiese toont namelijk een duidelijke andere richting, één die meer geïnspireerd is door het neoclassicisme van Karl Friedrich Schinkel en andere oude Pruisische bouwmeesters.162 In een essay maakt Henselmann duidelijk dat de Schinkelbauten in verbinding staan met het ‘Heimatbild’ van Berlijn en als een toonbeeld gelden van Duitslands nationale architectuur.163 Volgens Henselmann zijn deze klassieke Schinkelbauten in Berlijn een representatie van een

156

Thöner, W., p. 3 157

Castillo, G., pp. 1-6 158

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 222 159

Castillo, G., p. 5 160

Idem, pp. 7-8 161

Idem, p. 8 162

Richard Paulick maakt met zijn Kollektiv ook afgekeurde ontwerpen voor de Weberwiese, deze worden betiteld als ‘eierdozen van het kapitalisme’. Met ook hierbij een woontoren en een lagere aanbouw, vermoedelijk een leidraad voor het ontwerp van Hermann Henselmann. Kromdijk, G. M., p. 24 163 Uitgeven als; Hermann Henselmann, ber Karl Friedrich Schinkel (1952).

32

maatschappelijke werkelijkheid en symboliseren ze de verworvenheden van de nieuwe Pruisische burgerlijke elite uit het begin van het negentiende eeuw.164 Uiteindelijk is het vooral Schinkels idee van Stadtbaukunst dat ten grondslag ligt aan Henselmanns ontwerp, want Stadtbaukunst is de hoogste vorm om het idee van de burgerlijke vrijheid te verbeelden in harmonie en massa.165 'Wir bauen nicht nur Hauser. Was wir bauen, sind Gefühle', aldus Henselmann.166 De Weberwiese zou je kunnen zien als een pilotproject voor de Stalinallee, want met dit gebouw is het nieuwe prototype ontstaan, de ‘Leitbau’ (afb. 13/14 p. 41). Een type in een neoklassiek vocabulaire met regionale wortels, historische grandeur en grote monumentaliteit. Henselmann creëert hiermee een combinatie tussen het Sovjetrealisme en Pruisische elegantie. Dit wordt het programmatisch beginsel van goede Socialistisch Realistische architectuur dat als voorbeeld dient voor collegae architecten; ‘Sozialistisch im Inhalt national in der Form’, aldus Walter Ulbricht in navolging van Stalin.167 Zo herrijst als een feniks uit zijn as de Weberwiese tussen de chaos en ruïnes van Berlin-Friedrichshain. De Weberwiese bestaat uit een L-vormig gebouwenensemble; een Hochhaus met negen verdiepingen, geflankeerd door twee laagbouw met beide vijf verdiepingen, gesitueerd aan het Park auf der Weberwiese. De rooilijnen van beide lage gebouwen volgen de traditionele straten uit de negentiende eeuw en het Hochhaus vormt een herkenningspunt voor de directe buurt eromheen. Bij de façade indeling van de Weberwiese dienen de volgende Schinkelbauten ter inspiratie voor Henselmann: de Neue Wache met haar vier hoekrisalieten, het Feilnerhaus met haar verticaal omlijste ramen en waarschijnlijk ook de ontwerptekening van het Vorstadthauses.168 Henselmann citeert Schinkel niet letterlijk maar neemt motieven uit diens werk over voor zijn ontwerp. De classicistische façade van het Hochhaus met haar verticaal georiënteerde Berliner Fenster, is bekleed met geglazuurd keramiek uit Meißen en voorzien van Griekse stijlornamenten.169 Met de vrije hand worden de ornamentvormen uit hun oorspronkelijke iconografische context gehaald en gestileerd.170 Het klassiek vocabulaire is te herkennen in o.a. het meandermotief en eierlijst in reliëf op de kroonlijst, de wederkerende rozetten op de muren en aan de antefixen op de dakbalustrade waar ook een lauriertakmotief in reliëf te ontwaren is. De verticaliteit van het Hochhaus wordt benadrukt door de vier hoekrisalieten, de keramiek omlijste vensters en de smalle pilasterstrips langs de muren. De bovenste verdieping van het Hochhaus is bekroond met een glazen wintertuin waarbij op iedere hoek een akroterion is gesitueerd.171 Tenslotte onderstutten vier robuuste Dorische zuilen het marmeren voorportaal met hierboven een inschrift van Bertolt Brecht; 'Friede in unserem Lande, Friede in unserer Stadt, daß sie den gut behause, der sie erbauet hat'. Brecht heeft eigenlijk een andere tekst voor ogen maar deze wordt door de autoriteiten afgekeurd.172 Dit Arbeiterpalast wordt geprezen door haar moderne voorzieningen zoals centrale verwarming,

164

Kromdijk, G. M., p. 28 165

Idem 166

Idem 167

Beyer, F., p. 5 168

Kromdijk, G. M., p. 26 169

Deze keramiek bekleding heeft nog weinig te doen met de dichte semiotische ornamentele bekleding van de latere Socialistisch Realistische gebouwen aan de Stalinallee. Castillo, G., p. 10 170

Thöner, W., Müller, P., p. 79 171

Beyer, F., p. 5, Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 224 172

Bertolt Brecht heeft oorspronkelijk op verzoek van Hermann Henselmann de volgende tekst in gedachten; ‘Diese Haus wurde ohne Rücksicht auf Gewinn zum Behagen der Bewohner und Wohlgefallen der Passanten errichtet.’ Götze, J. A.

33

telefoon, liften en een afvalkoker, dit alles in tegenstelling tot de Mietskasernen die hier voorheen stonden. De Weberwiese wordt hiermee het symbolisch bewijs van een schitterende nieuwe toekomst die de Sozialistischer Staat haar inwoners te bieden heeft, er komt immers een tijd waarin alle arbeiders in zo’n rijk gedecoreerd Palast wonen.173 Het gebouw wordt dan ook een fenomeen in haar tijd en door het Oost-Duitse regime veelvuldig gebruikt als propaganda voor het optimistisch wederopbouwprogramma van de DDR.174 Henselmann zal van deze aandacht overigens handig profiteren voor projecten die gaan komen. Maar desondanks is het Hochhaus an der Weberwiese eerder een verkleinde schematische kopie van een Stalinistische wolkenkrabber dan een kritische toe-eigening van de Schinkelbaut. Maar niettemin is de naam Henselmann gevestigd. Eerste fase Stalinallee, Socialistisch Realisme (1951-60) In 1951 wordt er een prijsvraag uitgeschreven voor de architectonische en stedenbouwkundige inrichting van de Stalinallee als de; erste sozialistische Straße der Hauptstadt, een architectuurprijsvraag waarbij de ‘Laubenganghäuser unerwünscht’ zijn.175 De meest prestigieuze projecten van deze Allee gaan naar Herman Henselmann die eigenlijk niet betrokken is bij de prijsvraag, maar goede connecties heeft bij het Politbüro door zijn cultuurpolitieke succes van het Hochhaus an der Weberwiese. Henselmann toont ongevraagd eigen uitgewerkte ontwerpen voor de Strausberger Platz, het beginpunt van de Allee. Op één van deze ontwerptekeningen is een grote rotonde met een kolossaal monumentaal beeld te zien van de zegevierende ‘Stürmische Jugend’ met aan weerszijden twee obelisken (afb. 16 p. 42). Architect Egon Hartmann schrijft over de presentatie van Henselmann; ‘Als slotakkoord nam Henselmann dezelfde houding aan als de figuren in het beeld.’ ‘Hij deed, de knie licht gebogen, met één voet een grote stap naar voren, balde de vuist, strekte zijn arm in de lucht en zei: ‘Sch- Scht- Stürmische Jugend!’176 Vervolgens springen de machthebbers van het Politbüro op van hun stoelen en strekt secretaris-generaal Wilhelm Pieck zijn handen in lucht en roept; ‘Hermann, Hermann, jíj bouwt de Strausberger Platz!’177 Het beeld komt er nooit maar Henselmann heeft succes geboekt met zijn overtuigende impressies. Het nationaal wederopbouwprogramma van de Stalinallee wordt de grootste bouwplaats en tevens het propagandaobject van de DDR, met slogans op posters als; ‘Hilf mit am Nationalen Aufbauprogramm der Hauptstadt Deutschlands’ (afb. 15 p. 41). Daar geeft men dan ook in groten getale gehoor aan, het gehele land zamelt geld in en stuurt materialen naar de bouwplaats. Tienduizenden vrijwilligers halen de bakstenen uit de oorlogruïnes van het omliggende gebied en kloppen deze af voor hergebruik om de Arbeiterpaläste op te bouwen. Deze vrijwillige arbeiders verdienen hiermee een lot in de opbouwloterij om kans te maken op een woning in zo’n Palast aan de Allee. Een woning met lift, parket, centrale verwarming en een badkamer met stromend water.178 Uiteindelijk krijgen het Kollektiv Henselmann en de oorspronkelijke prijsdragers, de Kollektiven van Egon Hartmann, Richard Paulick, Hanns Hopp, Kurt W. Leucht en Karl Souradny, in samenspraak als een gezamenlijk Kollektiventwurf de eindverantwoordelijkheid over de Organisation der

173

Strobel, R., p. 4 174

Kromdijk, G. M., p. 30 175

Thöner, W., Müller, P., p. 81 176

Remarque, P., p. 279 177

Idem 178

Voor driehonderd uur vrijwilligerswerk krijgt de socialistische arbeider één lot.

34

Großbaustelle Stalinallee. Deze Kollektiven stellen gezamenlijk hun ontwerpen voor de Stalinallee een paar maanden later tentoon op de Ersten deutschen Architektenkongreß in Berlijn waarbij ook de hoofdarchitect van Moskou aanwezig is om eventuele stilistische onzekerheden in de ontwerpen te verbeteren.179 Op 3 februari 1952 wordt de eerste steen gelegd voor de bouw van de Stalinallee in Socialistisch Realisme stijl. Aan weerszijden van deze ‘sozialistische Straße’ verrijzen gigantische woonblokken tussen de honderd en driehonderd meter lang, met zeven tot negen verdiepingen. Gebouwen met op de begane grond aan de straatzijde representatieve ruimtes voor commerciële doeleinden. Al deze ‘Megablocks’ tezamen vormen een stilistisch evenwichtig totaalbeeld met een begin; Strausberger Platz en een eind; Frankfurter Tor, als een programmatisch Gesamtkunstwerk. Tussen deze axiaal symmetrisch geplaatste Arbeiterpaläste, die niet elkaars spiegelbeeld zijn, ligt de negentig meter brede Allee, die een knik maakt ten hoogte van de Strausberger Platz. De Allee zelf bestaat uit een verkeersader, die niet in midden is gesitueerd, met aan weerszijden brede voetgangerspromenades en aan de noordelijke bredere zijde parkachtige groenvlakken.180 De monofunctionele lineariteit van deze Allee trekt zich niets aan van de achterliggende wijken met haar Mietskasernenquartieren en functioneert als een soort corridor ten opzichte van haar omgeving.181 Deze monumentale coulissen-boulevard demonstreert de superioriteit van de nieuwe Oost-Duitse maatschappij en dient dan ook als symbool van het heroïsch socialistisch kunnen. De Allee is tevens een politiekmanifest tegen de Westerse kapitalistische modernistische architectuur waarbij de maatstaf uitgaat van de voetganger en de politieke demonstrant, die de massale opmars van de arbeiders naar de macht symboliseren.182

De sokkelzone van deze Arbeiterpaläste zijn bekleed met natuursteen, de façade hierboven is bekleed met grote platen geglazuurd keramiek uit Meißen (afb. 17 p. 42). Dit keramiek komt in allerlei soorten en maten over de diverse gebouwen terug wat het geheel een homogeen karakter geeft.183 Bij deze Arbeiterpaläste is de nieuwe nationale architectuur in neoklassieke stijl tot volle wasdom gekomen en gebouwd naar goed Sovjetvoorbeeld. Voor het Westen is dit een pompeus monument van het Oost-Europees Staatskapitalisme, ook wel denigrerend ‘Stalinistischer Zuckerbäckerstil’ genoemd. Architectuur naar Stalinistisch voorbeeld, in Socialistisch Realisme stijl, waarbij classicistische vormen overheersen. Dit is een wederkerend vocabulaire van zuilen, kapitelen, kroonlijsten, architraven, balustraden, galerijen en allerlei andere tempelmotieven. Tevens zijn de diverse woonblokken voorzien van allerlei figuratieve reliëfs, mozaïeken en fresco’s in duidelijke socialistische propagandataal die de arbeiders- en boerenstaat verheerlijken. De zes Kollektiven die met de Stalinallee gemoeid zijn ontwerpen de afzonderlijke, vaak tegenover elkaar in de Allee geplaatste bouwblokken, in hun eigen variant van de Socialistisch Realisme stijl. Sommige architecten zijn wat meer stijlvast naar haar Sovjetvoorbeelden toe terwijl andere een oorspronkelijkere en fantasierijkere manier van aanpak hebben. Want in dit megalomane project wordt niet alleen de draak gestoken met modernistische architectuur, ook het Stalinisme wordt flink in zijn hemd gezet door de geraffineerde humor in de vormentaal van

179

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 226 180

Hogeschool Midden-Brabant, p. 16 181

Idem, p. 237 182

Kromdijk, G. M., p. 32 183

Dit betreft een eis van de SED naar Moskous voorbeeld. Thöner, W., Müller, P., p. 85

35

het Socialistisch Realisme. Het geciteerde vocabulaire is namelijk niet alleen neoklassiek. De diverse gebouwen vertonen een grote potpourri van o.a. Egyptische elementen, zoals de Egyptische deurstijlen en papyruszuiltjes, gotische en renaissance elementen en zelfs Naziarchitectuur, zoals het bouwvolume van de diverse massieve woonblokken en de verschillende inkompartijen die de Führerbau in München van Nazi-architect Paul Ludwig Troost in herinnering roepen. Ook zijn er modernistische en Art Deco invloeden te herkennen zoals bij het gebouwenensemble aan de Strausberger Platz.184 Strausberger Platz Hermann Henselmann zal de meest prestigieuze gebouwen voor de Prunkbau van de Stalinallee ontwerpen, namelijk het ensemble van de Strausberger Platz met de twee toegangstorens; het Haus Berlin en het Haus des Kindes (afb. 18 p. 42). Deze twee representatieve woontorens met vijftien verdiepingen vormen de toegangspoort tot de iets verderop gelegen Alexanderplatz en het toekomstige moderne socialistische stadscentrum. Dit gebouwenensemble roept de herinnering op aan het Hochhaus an der Weberwiese maar Henselmann heeft in deze residentiële hoogbouw zijn Socialistisch Realisme stijl verfijnd, waarin zelfs Art Deco associaties zijn te herkennen, zoals de trapsgewijs omhoog lopende vorm van de torens.185 Bohémien Henselmann betrekt met zijn gezin een appartement in het Haus des Kindes aan de Strausberger Platz waar Bertolt Brecht kind aan huis zal zijn. En ook hier, aan één van de façades drukt Brecht zijn enthousiasme over dit bouwproject uit: ‘Als wir aber dann beschlossen, endlich unsrer Kraft zu trauen und ein schönres Leben aufzubauen, haben Kampf und Müh uns nicht verdrossen.’186 Deze woontorens zijn de eerste betonnen gebouwen in montagebouw aan de Stalinallee, i.p.v. de verder overal toegepaste bakstenen. De façades van de woontorens zijn oorspronkelijk bekleed geweest met geglazuurd keramiek, maar heden ten dage zijn de twee torens bepleisterd.187 Beide woontorens hebben verticaal georiënteerde vensters die omlijst zijn met keramiek en evenals de pilasterstrips in het terugspringende middendeel, benadrukt dit de verticaliteit van de hoogbouw. De bovenste verdieping van beide woontorens hebben aan weerszijden een glasfaçade waarvoor zich een brede dakbalustrade bevindt. De ordening van de wooneenheden vormt aan de buitenkant een afwisselend ritme en waarbij aan de zijkanten van de gebouwen grote empirevensters zijn geplaatst, voorzien van smeedijzeren balustrades versierd met vergulde rozetten. Deze vensters hebben oorspronkelijk gecanneleerde pilasterstrips aan weerszijden en een lauriertakmotief in reliëf erboven (afb. 20 p. 42). Aan de voorkant van de beide woontorens bevindt zich een indrukwekkend portaal met elk drie zuilen van kalksteen met een tektonisch kapiteel waarop een lauriertakmotief in reliëf is aangebracht. De twee portalen aan de zijde van de Strausberger Platz zijn kleinschaliger van opzet waarin op een speelse manier ranke papyruszuiltjes en zuiltjes met ionische kapiteeltjes zijn verwerkt. De sokkelzone van het gebouwenensemble is bekleed met kalksteen, travertin en marmer en heeft rondom de ovale Platz op de begane grond renaissancistische arcaden in Palladiaans motief, waarbij de zuilen een afgeleide van de Dorische orde zijn. Deze doorgang met hierboven een reliëf in meandermotief heeft een horizontale werking dat de verticaliteit van de woontorens versterkt. De Platz bereikt,

184

Hogeschool Midden-Brabant, pp. 17-19 185

Castillo, G., p. 10 186

Michel, K. 187

Een zijde van het Haus Berlin is aan de bovenkant nog voorzien van de oorspronkelijke keramiekbekleding.

36

ondanks het samenkomen van vier brede straten, door haar doorlopende arcaden een ruimtelijke eenheid.188 Dit gebouwenensemble met lijstgevels heeft zeven verdiepingen en wordt onderbroken door de Lichtenberger Straße met aan weerszijden vier naar voren springende hoekrisalieten waarboven zich een attiek bevindt waarin op iedere zijde een loggia is uitgespaard (afb. 19 p. 42). Voor het façadeontwerp van dit gebouwenensemble oriënteert Henselmann zich op de architectuur van Andrea Palladio maar bovenal op het Feilnerhaus van Karl Friedrich Schinkel.189 De lijstgevels zijn bekleed met geglazuurd keramiek en worden onderbroken door de Berliner Fenster en zijn op een speelse manier versierd met allerlei klassieke ornamenten in de vorm van het meandermotief, gecanneleerde pilasterstrips, trigliefen en lauwerkrans- en lariertakmotieven in reliëf (afb. 21 p. 42). Tenslotte bevindt zich, in doorlopende vorm bovenaan de gebouwen een attiek waarin op een luchtige manier halvemaan doorkijkjes zijn uitgespaard. De Platz wordt afgesloten met twee hoektorens van tien verdiepingen waarin op de begane grond trapeziumvormige deurkozijnen in Griekse stijl zijn verwerkt.190 In het midden van dit alles, op de rotonde die de Strausberger Platz vormt, staat de Schwebende Ring, een fontein van deels vergulde koperen platen van beeldhouwer Fritz Kühn uit 1967. Frankfurter Tor Hermann Henselmann ontwerpt eveneens de Frankfurter Tor met haar twee symmetrisch identiek geplaatste torengebouwen die geflankeerd worden door L-vormige zijvleugels (afb. 22/23 p. 43).191 Dit zijn de meest markante gebouwen aan de Stalinallee en vormen, net zoals de woontorens aan de Strausberger Platz, de toegangspoort tot deze Prachtstraße. Bij dit gebouwenensemble speelt Henselmann opzettelijk met de wetmatigheden van de barokke en classicistische architectuur door deze inconsequent toe te passen. De koepels van de tien verdieping tellende Turmbauten zijn een interpretatie van de Französischer en Deutscher Dom op de Gendarmenmarkt uit de achttiende eeuw.192 Tevens vertoont dit Turmpaar overeenkomsten met de ontwerpen voor eenzelfde soort opdracht elders, van de Pruisische bouwmeester Eosander von Goethe uit de late barok.193 De tamboer van Henselmanns koepel bestaat uit een achthoekig podium van kalksteen waarop zich een ronde opbouw met een zuilenkrans van ranke ionische zuiltjes bevindt. Het podium wordt omsloten door een verfijnd smeedijzeren balustrade versierd met vergulde rozetten.194 Hierboven staat een tweede maar kleinere ronde opbouw dat wordt bekroond met een koepel van brons waarboven zich een kleine lantaarn bevindt. De koepels worden later door collegae bekritiseerd om hun verspilling als sieraad van de traditionele architectuur.195 De twee monumentale torens, de Turmbauten met hun vierkante plattegrond, zijn omsloten

188

Engel, H., Ribbe, W., p. 63 189

Zoals de regelmatige raamindeling van de gebouwen en het toegepaste Berliner Fester. Krüger, M., K., p. 25 190

Idem 191

Oorspronkelijk is het de bedoeling dat in de beide torens de ingang van de U-bahn gesitueerd wordt, de monumentale ingang en de banken aan weerszijden hiervan, beide van marmer, behoren tot deze oorspronkelijke plannen. Het gerucht gaat dat de Staatssicherheit ‘Stasi’ een afluistercentrale in één van de torens heeft gehad. Idem, p. 50 192

Gebouwd door de Pruisische bouwmeester Carl von Gontard. 193

Krüger, M., K., p. 50 194

De ruimtes in beide ronde opbouwsels zijn oorspronkelijk bedoeld voor gemeenschappelijk gebruik en een tijdlang heeft Hermann Henselmann zijn kantoor in één van deze opbouwsels. 195

Beyer, F., p. 14

37

door een omlijsting van kalksteen dat overloopt in de kroonlijst. De façade van dit Turmpaar is bekleed met geglazuurd keramiek en voorzien van Berliner Fenster en empirevensters. Het gebouwenensemble heeft een hoge gesloten sokkelzone van kalksteen waarvan een sterke horizontale werking uitgaat terwijl de Turmbauten zich juist vertikaal oriënteren. Deze sokkelarchitectuur is een verwijzing naar het feit dat op deze plaats de Berlijnse stadsmuur ‘Akzisemauer’ heeft gelopen met een doorgang.196 In alle vier de gebouwen bevindt zich in de sokkelzone een monumentale doorgang met een hoge colonnade, met aan de buitenkant zuilen in de ionische orde en aan de binnenkant robuuste zuilen met een tektonisch kapiteel. Op de bovenste verdieping van dit gebouwenensemble bevindt zich een loggia met potlooddunne zuiltjes die een papaverbolachtig kapiteeltje bevatten (afb. 24 p. 43). Hierboven bevindt zich een brede architraaf waarop een speels doorlopend golvenmotief in reliëf is aangebracht. De architraaf wordt afgesloten door een scherp uitkragende kroonlijst. De façades van deze gebouwen met haar horizontaal geordende Berliner Fenster en empirevensters zijn bekleed met geglazuurd keramiek. Deze façades aan de Frankfurter Tor ogen Spartaans van ontwerp wat een groot contrast vormt met de direct aansluitende gebouwen van Hanns Hopp in een maniëristische variant van de Socialistisch Realistische stijl.197 Een speelse ingreep in dit strenge gebouwenensemble van Henselmann vormen de twee erkers met meerdere verdiepingen. Deze erkers zijn voorzien van verticaal omlijste vensters waartussen gecanneleerde pilasterstrips en een bloemmotief in reliëf zijn verwerkt. Tot slot ontwerpt Henselmann voor de Frankfurter Tor een warenhuisachtig gebouw met een hoekrisaliet die grotendeels uit een rasterfaçade van glas bestaat waarboven zich een fronton bevindt, architectuur dat anticipeert naar het postmodernisme (afb. 25 p. 43).198 Niet alleen Henselmann past modernistische accenten toe in zijn architectuur ook de woonblokken van Richard Paulick aan de Stalinallee verraden de vroegere idealen van de architect. Richard Paulick (1903-79) Richard Paulick is één van de meest gerenommeerde architecten van de DDR geweest die in zeer uiteenlopende stijlen heeft gebouwd. Paulick werkt in de jaren twintig en dertig voor Walter Gropius architectenbureau in zowel Dessau als Berlijn en is o.a. betrokken bij het Dessau-Törten project van Gropius.199 In 1926 heeft Gropius de jonge architect in zijn vizier als dé geschikte kandidaat om de bouwafdeling aan het Bauhaus in te richten vanwege zijn organisatietalent. Maar een jaar later gaat uiteindelijk deze eer naar de Zwitser Hannes Meyer.200 In 1933 emigreert Paulick als functionaris van de Sozialistische Arbeiterpartei voor

196

Engel, H., Ribbe, W., p. 72 197

Idem, p. 73 198

Idem 199

Richard Paulick ontwerpt samen met Bauhäusler George Muche het Stahlhaus (1926-27). Een gerationaliseerd stalen systeembouw dat kostenbesparend is qua tijd en flexibel is in haar uitbreidbare plattegrond. Het Stahlhaus als experiment is tevens het eerste volledige industriële vervaardigde typeserie huis. Walter Gropius noemt deze bouwvorm cellenbouw en het ontwerp is naar de idealen van het Bauhaus ontwikkeld, maar Gropius ziet een beperking in het gebruikt van staal en geeft de voorkeur aan beton. Onder Gropius opvolger Hannes Meyer onderzoekt Bauhäusler Philipp Tolziner dit type Stahlhaus verder om eventueel toe te passen in het Dessau-Törten project van Gropius. Maar het vroegtijdig vertrek van Meyer, en in zijn gevolg Tolziner naar de Sovjet-Unie, maakt een einde aan dit onderzoek. Door de critici in die tijd wordt het gebouw wegens slechte warmte-isolatie en ventilatie als onbewoonbaar beschouwd. Muche zal later nog gekleurde varianten op het Stahlhaus ontwerpen. Stiftung Bauhaus Dessau 200

Thöner, W., Müller, P., p. 33

38

de Nationalsozialisten naar China om in 1949 in Oost-Duitsland terug te keren, nadat hij van de autoriteiten een uitnodiging tot bouwen heeft gekregen. Een verzoek toentertijd om voor Gropius in de Verenigde Staten te werken loopt op niets uit.201 Paulick gaat werken voor het Institut für Bauwesen onder leiding van Hans Scharoun en werkt mee aan diens project Wohnzelle Berlin-Friedrichshain voor de herinrichting en opbouw van dit stadsdeel. Paulick dient in 1951-52 ook diverse voorstellen in voor een monumentale Stalinistische hoogbouw, een Zentrales Gebäude aan het Marx-Engels-Forum op de plaats van het jaar daarvoor opgeblazen Berliner Schlosses. De ontwerpen vertonen aardig wat overeenkomsten met haar Stalinistische voorbeelden in Moskou, terwijl eerdere voorgestelde plannen van Paulick nog stilistische onzekerheden vertonen.202 In deze ontwerpen, naar goed Sovjet voorbeeld, wordt al een spanningsveld gecreëerd tussen een parlementsgebouw en een paleis van cultuur, zoals dat ook het geval is in het later op deze plaats gebouwde Palast der Republik.203 In het kader van de DDR als de hoeder van de Duitse bouwtraditie en hiermee samenhangend het herontdekken van de nationale Pruisische bouwmeesters zal Paulick, de ‘Rote Knobelsdorff’, zich gaan bezighouden met een aantal reconstructies van de door luchtaanvallen zwaar beschadigde gebouwen aan Unter den Linden.204 Waaronder de inventieve moderne herbouw van de in Palladianistische stijl gebouwde Deutschen Staatsoper in de jaren 1952-55, dit in de geest van de oorspronkelijke architect Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff.205 Verder herbouwt Paulick in de jaren zestig de eveneens aan deze Prachtstraße gelegen, als zijnde ruïnes, het barokke Prinzessinnenpalais en het classicistische Kronprinzenpalais. Zoals eerder opgemerkt is Paulick en zijn Kollektiv in de tussentijd betrokken bij de herinrichting van de Stalinallee en draagt hij mede de eindverantwoordelijkheid over de Organisation der Großbaustelle Stalinallee.206 Wohnblock C-Nord en Süd Voor de Stalinallee ontwerpt Richard Paulick deze twee geschakeerde woonblokken van 250 meter lang met negen verdiepingen en met meerdere diepe zijvleugels van zeven verdiepingen. De façades van deze Arbeiterpaläste bezitten een grote soevereiniteit met een aantal subtiele modernistische accenten. Desondanks de vele toegepaste verticale accenten behouden deze gebouwen hun horizontale werking door de compactheid en eenheid van de 201

Thöner, W., Müller, P., p. 67 202

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 221 203

Thöner, W., Müller, P., p. 101 204

Idem, P., p. 107 205

Idem, P., p. 121 206

In 1951 krijgt Richard Paulick de opdracht voor het ontwerpen van de Deutsche Sporthalle aan de Stalinallee. Zijn in eerste instantie te modernistisch ontwerp (kritiek; vermeend formalisme) wordt aangepast aan de nieuwe eisen van het Socialistisch Realisme. Dit zijn aanpassingen die vooral met de voorfaçade van het gebouw te maken hebben, zoals het plaatsen van een terug liggende zuilenrij voor het portaal die het gebouw een neoclassicistisch aanzien geeft. Hierboven bevindt zich een hoge kroonlijst met een figuurrijk reliëf. Dit ter ere van de III Weltfestspiele der Jugend und Studenten in 1951, het gebouw wordt dan ook in een recordtempo gebouwd (148 dagen). Dit is het eerste gebouw in de nieuwe stijl dat opgeleverd wordt aan de herbouwde Stalinallee. Het gebouw wordt bekleed met travertin dat oorspronkelijk bedoeld is geweest voor de representatieve gebouwen van Welthauptstadt Germania. Paulick toont zich met de Deutsche Sporthalle een meester in het toepassen van de klassieke voorbeelden in ruimte en vorm en neemt duidelijk afstand van zijn Bauhaus invloeden. De sporthal wordt eind jaren zestig gesloten door de slechte bouwkwaliteit om uiteindelijk afgebroken te worden. In de jaren zeventig zal op deze plaats en evenwijdig geschakeerd aan de andere kant van de Allee, waar oorspronkelijk een Stalindenkmal heeft gestaan, Plattenbauten verrijzen. Krüger, T., M., p. 29, Thöner, W., p. 9

39

bouwvolumes. Evenals Hermann Henselmann zal ook Paulick met zijn gezin in één van zijn ontwerpen gaan wonen.207 Deze twee ‘Arbeiterschlosses’ zijn axiaal symmetrisch geplaatst en herinneren aan barokke stadspaleizen maar dan op een grotere schaal (afb. 29 p. 44). Voor het terugspringende middendeel van beide gebouwen, de eigenlijke bouwvolumes, is een tweeverdieping tellende voorbouw geplaatst dat bestaat uit hardstenen pijlers waartussen brede puiramen zijn geplaatst. Hiertussen bevindt zich een neoklassiek portaal van Dorische zuilen en een brede architraaf met trigliefen (afb. 27 p. 43). Deze voorbouw fungeert tevens als dakterras met een klassieke balustrade waarop kroonlantaarns zijn geplaatst. Doordat de gebouwen in het middenstuk terugspringen en hoger zijn dan haar diepe zijvleugels ontstaat er een monumentale ‘ehrenhofarige’ ruimte. Bovenaan dit middendeel van Block C-Nord bevindt zich een attiek waarin pergolapijlers met antefixen zijn verwerkt, met op beide hoeken een akroterion (afb. 26 p. 43). Het attiek heeft een expressieve verticale werking dat verwijst naar gotisch maaswerk. Deze verticaliteit komt over de gehele façade terug en in deze ‘Pfeilerarchitektur’ is het streven naar expressieve verticaliteit uit het begin van het modernisme alsnog realiteit geworden.208 Modernistische elementen komen ook terug op het hogere middendeel van Block C-Süd. Hier bevinden zich, naast het gotisch aandoende maaswerk, muren van glazenbouwstenen om het ruime dakterras af te schermen, waarmee tevens het ideaal van de Bauhaus-filosofie licht, lucht en zon is toegepast (afb. 30/31 p. 44).209 Aan weerszijden van het middendeel van beide bouwvolumes bevinden zich ver uitkragende kroonlijsten met een tandlijst eronder, deze kroonlijsten zijn ook in de lagere delen van de bouwvolumes en zijvleugels toegepast. Beide façades zijn bekleed met geglazuurd keramiek en zijn expressiever in hun ontwerp dan de andere woonblokken door de uitgesproken verticale accenten, zoals de strenge ordening van de met keramiek omlijste Berliner Fenster, de boven elkaar geplaatste balkons en de brede gecanneleerde pilasterstrips op het middenkrisaliet. De vensters in het middenkrisaliet zijn ter hoogte van de borstwering voorzien van socialistische beeldtaal in bas reliëf, met als stralende middelpunt het 5-Jahrplan symbool, als een verwijzing naar het eerste vijfjarenplan van de DDR (afb. 28 p. 44). Deze middenkrisaliet wordt afgesloten door een brede architraaf. De beide bouwvolumes zijn in aller ernst met het neoklassieke vocabulaire verlevendigd.210 Zoals het verwerkte meandermotief in het attiek, de wederkerende rozetten en de overal toegepaste gestileerde planten- en bloemenmotieven in reliëf op de façades. Men propageert de Socialistisch Realisme stijl ook westwaarts als dé nationale Duitse cultuur voor alle Duitsers waarbij de Stalinallee wordt gepromoot onder de bevolking van West-Berlijn en hiervoor een belangrijke rol is weggelegd voor Hermann Henselmann.211 Maar dat is van korte duur, want eind jaren vijftig wordt dit deel van de Stalinallee al aan zijn lot overgelaten wegens een omslag in de bouwpolitiek. De eerste fase van de Allee is gedoemd tot een ‘Dornröschenschlaf’ waardoor de mankementen van de bouwkwaliteit al vrij snel te voorschijn komen, met een dramatische erosie tot gevolg. Een ontwikkeling die pas in de jaren negentig met de ‘Wiederentdeckung’ stop gezet wordt.212 In de directe omgeving van

207

Thöner, W., Müller, P., p. 87 208

Engel, H., Ribbe, W., p. 66 209

Krüger, T., M., p. 17 210

Engel, H., Ribbe, W., p. 66 211

Krüger, T., M., p. 32, Castillo, G., p. 15 212

Thöner, W., Müller, P., p. 86, p. 89

40

deze Herrschaftsarchitektur, die de socialistische macht tot uitdrukking brengt, breekt in juni 1953 een volksopstand uit. Dit komt mede door het besluit om voor de bouwvakkers van Stalinallee de regels aan te scherpen, het werktempo te verhogen en de lonen te verlagen. Deze opstand breidt zich over het hele land uit en wordt bloedig neergeslagen door de tanks van het Rode Leger. Na deze dramatische gebeurtenis gaat het bouwen aan de Allee gestaag weer door.213 214 Bertolt Brecht zal dezelfde zomer naar aanleiding van deze volksprotesten het volgende ironische gedicht schrijven, dat overigens pas in 1959 voor het eerst wordt gepubliceerd.

'-Die Lösung Nach dem Aufstand des 17. Juni Ließ der Sekretär des Schriftstellerverbands In der Stalinallee Flugblätter verteilen Auf denen zu lesen war, daß das Volk Das Vertrauen der Regierung verscherzt habe Und es nur durch verdoppelte Arbeit zurückerobern könne. Wäre es da Nicht doch einfacher, die Regierung Löste das Volk auf und Wählte ein anderes?‘ Bertolt Brecht

215

De volksopstand van 1953 heeft invloed op de prestigieuze plannen voor het nieuwe politieke machtcentrum van Oost-Berlijn, deze gaan dan ook de ijskast in aangezien de binnenlandse situatie verre van stabiel is. Ook de zwakke economische situatie laat het niet toe. Toch blijft deze bouwgrond, de plaats waar ooit het Berliner Schlosses heeft gestaan, de komende jaren gereserveerd door de Staatspartei voor eventuele politieke omwentelingen zoals een toekomstig parlement voor beide Duitslanden tesamen. Eind jaren vijftig vervliegt deze stille hoop van de Deutsche Wiedervereinigung dat gevolgen heeft voor de stedelijke ontwikkeling van Oost-Berlijn. Ontwikkelingen waarbij de voortvarende wederopbouw van West-Berlijn een bron van inspiratie vormt voor de intensivering van de nieuwe plannen.216 De afkondiging voor deze plannen komt uit Moskou, gericht op een modernisering en industrialisatie van de woningbouw. Deze restricties zullen de blauwdruk gaan vormen voor de komende dertig jaar DDR-architectuur en stedenbouw.217

213

Door o.a. de opstand van juni 1953 zal veiligheid een zeer belangrijk bestandsdeel van de SED politiek worden om vooral haar eigen machtbasis te verstevigen en te behouden. Hiervoor wordt Erich Honecker persoonlijk door Walter Ulbricht aangesteld als veiligheidschef en als permanent lid van het Politbureau geïnstalleerd. Tayler, F., p. 115 214

Thöner, W., Müller, P., p. 65 215

Bundeszentrale für politische Bildung 216

Zoals de West-Berlijnse projecten, Interbau 57 en de prijsvraag Hauptstadt Berlin uit 1958. Als provocatie hierop schrijft het Oost-Duitse regime een eigen prijsvraag uit voor Oost-Berlijn waar alleen architecten uit het Oostblok aan deel kunnen nemen; Wettbewerb zur sozialistischen Umgestaltung des Zentrums der Hauptstadt der DDR (1958). Müller, P., p. 4 217

Idem, p. 4

41

42

43

44

45

Van Bauhaus naar Plattenbau

Deel III

Plattenbau modernisme

46

Tweede fase Karl-Marx-Allee, Plattenbau modernisme (1959-69) In een tijd dat er druk gebouwd wordt en de eerste woningen worden opgeleverd aan de Stalinallee verschijnt Nikita Chroetsjov in 1953 op het socialistische wereldtoneel. Jozef Stalin komt in maart onverwachts te overlijden en Chroetsjov wordt de nieuwe partijleider van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie. Het Stalinisme wordt in de ban gedaan en de ideologie ‘nationaal in vorm, socialistisch in inhoud’ is niet meer het uitgangspunt in de architectuur en stedenbouw.218 Er ontstaat een radicale transformatie in het paradigma van de stadsplanning, als een rehabilitatie van het modernisme. In het gehele Oostblok heerst woningnood en materiaalschaarste en in Chroetsjovs gestaalde rede ‘Beter, goedkoper en sneller bouwen’, wordt een versterkte industrialisatie en standaardisering van de woningbouw in heel Oost-Europa afgekondigd.219 Een industrialisatie die Stalin voorheen om economisch politieke redenen als kapitalistisch heeft gestigmatiseerd. De uitgangspunten van Chroetsjovs rede vertonen veel overeenkomsten met het CIAM-manifest; Verklaring van La Sarraz (1928), waar architectuur ook wordt beschreven als een sociale en economische daad.220 Een andere manier van bouwen dient zicht aan, één die formalistisch en pragmatisch is en één die ook vooral sneller zal gaan. Aanvankelijk probeert Walter Ulbricht deze manier van standaardisering in de DDR nog te combineren met het representatieve neoklassieke vocabulaire van de Socialistisch Realisme stijl maar helaas voor de secretaris generaal worden de bouwbedrijven naar Sovjetmodel geïndustrialiseerd. De architectuur die we herkennen als Plattenbau is het resultaat van dit gerationaliseerd bouwproces waarbij de moderne socialistische architectuur als het ware de formalistische Bauhaus-principes van ‘vorm volgt functie’ toepast.221 222 De prefabricatie van grote bouwelementen wordt georganiseerd, betonnen muren met ramen inclusief vensterglas worden fabricaat vervaardigd en gemonteerd op de bouwplaats. Vanaf dit moment wordt deze koerswijziging zichtbaar in alle Oost-Duitse steden als het moderne technocratisch gezicht van de DDR.223 In het kader van ‘ berholen ohne Einzuholen’ om het Westen te overtreffen, vervangt de goedkopere grijze monotonie de decoratieve extravagante gigantomanie.224 Het gedachtegoed voor deze nieuwe manier van stedenbouw vindt haar oorsprong in het Handvest van Athene dat tijdens het CIAM IV congres in 1933 wordt opgesteld, waarbij men uit gaat van strikte scheiding van de stedelijke functies zoals in Die funktionelle Stadt.225 226 Karl-Marx-Allee Door deze abrupte koerswijziging in de architectuur en stedenbouw worden de plannen voor de zweiten Bauabschnitt van de Stalinallee gecorrigeerd en in deze nieuwe Plattenbau gerealiseerd. Dit proces vindt plaats tijdens de laatste fase van de Socialistisch Realisme stijl waarbij men al in prefabricaten bouwt zoals bij de woontorens aan de Strausberger Platz.

218

Wagenaar, C., Dings, M, p. 57 219

Fiedler, J. & Feierabend, P., p 47 220

Wagenaar, C., Dings, M, p. 127 221

Kromdijk, G. M., p. 38 222

Plattenbau is een Oost-Duitse benaming voor systeembouw en staat synoniem voor deze constructiewijze in voormalige Oostblok landen. Wagenaar, C., Dings, M, p. 9 223

Hogeschool Midden-Brabant, p. 28 224

Citaat van Walter Ulbricht uit 1959. 225

Een interpretatie en aanscherping van deze ideeën zullen later door Le Corbusier gepubliceerd worden als La Charte d'Athènes (1943). 226

Wagenaar, C., Dings, M, p. 37

47

Tevens ondergaat de Allee in november 1961 een naamsverandering van de Stalinallee in de Karl-Marx-Allee in het kader van de destalinisatie.227 Het eigenlijke startpunt van deze representatieve Magistrale vanaf de Alexanderplatz heeft niets meer te maken met de monumentale Socialistisch Realistische architectuur van voorheen. Op dit deel van de 120 meter brede Allee worden aan weerszijden Grossplattengebäude neergezet als een demonstratie van de collectieve woningbouw in de DDR dat door het Westen beschimpt wordt als Arbeiterschließfächer. Naast deze wooneenheden worden er ook openbare gebouwen, cultuurinstellingen en winkels met grote etalages, de veelal kubusvormige transparante Pavillonbauten, neergezet.228 In het ontwerp van dit deel van de Allee worden de stedenbouwkundige zichtlijnen stadinwaarts gehandhaafd, richting het socialistisch machtscentrum. Daarom heeft men in dit tweede deel van de Allee een zekere terughoudendheid bewaard om het stedenbouwkundige hoogtepunt, via de Alexanderplatz richting het Marx-Engels-Forum te garanderen.229 Deze ‘neue Stadt’ aan weerszijden van de Allee dient als een voorbeeld voor de nieuwe socialistische bouwcultuur en is deels geïnspireerd op een oorspronkelijk, maar hevig bekritiseerd stedenbouwkundig plan van Hermann Henselmann uit 1956. De compromisloze en rationele maar ook experimentele inrichting van deze tweede fase van de Karl-Marx-Allee wordt onder leiding van de architect Josef Kaiser gemeenschappelijk met de Kollektiven van de architecten Edmund Collein en Werner Dutschke uitgevoerd.230 Deze drie architecten zullen met dit prestigieuze bouwproject normen stellen voor de toekomstige industriële bouw in de DDR.231 Kaiser ontwerpt speciaal voor dit project een aantal prominente gebouwen in de internationale modernistische stijl; de zogenaamde ‘Avantgarde der Platte’, zoals Kino International, Filmtheater Kosmos, Hotel Berolina en de veelal kubusvormige transparante Pavillonbauten waaronder het Café Moskau.232 233 Wohngebäude QP De eerste steenlegging van de tweede fase vindt plaats in oktober 1959 bij één van de negen Wohngebäude QP die aan de weerszijden van de Karl-Marx-Allee worden neergezet. De twee woongebieden ten noorden en ten zuiden van de Allee worden tot halverwege de jaren zestig volgebouwd. Deze eenvoudige tien verdieping tellende Querwand-Plattenbauweise zijn als een bouwpakket in elkaar gezet waarbij de twee Bauten die aan de Strausberger Platz grenzen acht verdiepingen tellen zodat de twee toegangstorens van de Platz beter tot hun recht komen.234 Wohngebäude QP is het eerste Plattenbau-Type dat in Berlijn wordt gebouwd, een Baut met dragende dwarsmuren in zwaarbeton en voorplaten in lichtbeton die alleen hun eigen lasten dragen. De façades van deze Platte worden analoog aan de oude Stalinallee bekleed met geglazuurd keramiek uit Meißen in lichte tinten en zijn

227

De verandering van de naambordjes gebeurt overigens ’s nachts op slag, evenals het verwijderen van het bronzenbeeld van de gevallen dictator tegenover de Deutsche Sporthalle aan de Allee. Remarque, P., pp. 280-81 228

Krüger, M., K., pp. 5-6 229

Engel, H., Ribbe, W., p. 32 230

Edmund Collein is een voormalig Bauhaus-student onder docent Hannes Meyer. 231

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 265 232

Idem 233

Hotel Berolina is in 1996 afgebroken. 234

Dit zijn internationaal gezien ook de eerste hoge gebouwen in gestandaardiseerde bouwplaten. Gelijktijdig experimenteert men ook in andere landen met de prefabricatie in de woningbouw. Barth, H., p. 167

48

voorzien van grote empirevensters en sierlijke balkons van staal.235 Verder worden er spaarzaam ornamenten toegepast die functioneel en eenvoudig zijn, zoals de kroonlijst met kleurige motieven en de inkompartij die met kleine mozaïektegels is bekleed, hetgeen sterk contrasteert met de lichte zichtvakken van de voorplaten die de façade vormen.236 Deze voorplaat bekleed met keramiek en haar bewust zichtbare voegen blijft hét bepalende element van dit Plattenbau-Type. Tussen deze woonblokken staan de meer avontuurlijke Platten voor publiek gebruik. Kino International en Filmtheater Kosmos Kino International is gebouwd in een luchtige functionaliteit en etaleert haar Kinowelt middels een groot panoramavenster naar de straat toe (afb. 32 p. 67). Dit betreft de uitkraging van een glasfaçade waarachter zich de foyer van de bioscoop bevindt. Door het plastische volume van de bovenbouw, dat zich op een sokkel bevindt, is aan de zijbuitenkant het curve verloop van de tribunes aan de binnenkant te volgen. De gesloten buitenfaçade is bekleed met een ritmisch betonreliëf waartussen zich figuratieve voorstellingen bevinden.237 De moderne architectuur van Filmtheater Kosmos is vrij gesitueerd tussen de Arbeiterpaläste van de eerste bouwfase in Socialistisch Realisme stijl en een cultuurgebouw in deze Prunkbau behoort tot de oorspronkelijke plannen van voor de destalinisatie (afb. 33 p. 67). Het functionalistische gebouw, dat de grootste bioscoop van de DDR in zijn tijd is, bestaat uit twee elementaire delen, een rechthoekige foyer met een glasfaçade die dwars voor een hogere eivormige filmzaal staat die hierdoor boven de foyer lijkt uit te zweven. Verder zijn de buitenmuren van de bouwvolume eenvoudig bekleed met wit en gekleurd geglazuurd keramiek en silicaat.238 Pavillonbauten en Café Moskau Deze uitnodigende glasarchitectuur is een vooropgezet ensemble van vijf transparante kubusvormige paviljoengebouwen met grote etalages en een winkelhaakvormige plattegrond. De Pavillonbauten bezitten elk twee verdiepingen met een plat dak en hebben gastronomische inrichtingen zoals; Milch-Mokka-Eisbar en Café Moskau, of zijn bedoeld als winkel (afb. 34/35 p. 67). De paviljoens hebben aan de voorkant veelal een glasfaçade met geanodiseerd aluminium kozijnen waarbij de buitenmuren eenvoudig zijn bekleed met geglazuurd keramiek in geel, terwijl de pijlers, inkompartijen en de kroonlijst bekleed zijn met keramische split klinkers in wit, zwart, blauw en turquoise. Door haar geraffineerde artistieke architectuur is Café Moskau het meest geslaagde gebouw van dit ensemble (afb. 36 p. 67). Het futuristisch aandoende atriumgebouw is een Gesamtkunstwerk volgens een concept dat gericht is op transparantie van interieur en exterieur. Een paviljoen met mozaïeken, sculpturen, intarsia en kitscherige uitzichten van Moskou en Russische bloemdecoraties in keramiek.239 Ter hoogte van de inkompartij bevindt zich een met goudsteentjes ingezette heroïserende façademozaïek dat zich in het interieur voortzet. Deze mozaïek draagt als titel ‘Aus dem Leben der Völker der Sowjetunion’. Boven dezelfde ingang

235

Plattenbau bekleed met geglazuurd keramiek wordt ook wel denigrerend Kachelfassade genoemd. 236

Krüger, M., K., pp. 8 237

Idem, p. 10 238

Krüger, M., K., p. 44 239

Ruthe, I.

49

zijn ter accentuering betonnen rastermuren als een verbindingselement geplaatst, deze betonnen rasters komen ook terug aan de achterzijde die de rozentuin omheinen.240 De gehele façade van de eerste verdieping bestaat uit een glasconstructie met een metalen buitenzonwering, dat een panoramisch uitzicht biedt over de Allee, op de dakrand hierboven is karakteristieke neonreclame verwerkt in Latijnse en Cyrillische letters. Tenslotte is de Baut bekroond met een 1:1 Spoetnik op het dak, de eerste kunstmatige satelliet en een allegorie dat de vooruitstrevendheid van de Sovjet-Unie symboliseert. Want wie het heelal verovert beheerst de wereld en in geen enkel gebouw aan de Allee is de socialistische utopie zó plastisch af te lezen als bij Café Moskau.241 De Karl-Marx-Allee vormt als Magistrale de ‘Eingang zum Hauptstadtzentrum’ waar het in principe ook deel van uitmaakt. Zoals eerder opgemerkt maakt deze tweede fase deel uit van een groter modern stedenbouwkundig project; het ‘erster sozialistischer Wohnkomplex’ in de DDR.242 Dit is hét antwoord van het Oosten op Interbau 57, de internationale architectuurtentoonstelling in het Berlin-Hansaviertel in het Westen van de stad. In deze neue Stadt worden ten noorden en ten zuiden van de Karl-Marx-Allee woonblokken voor 15000 Berlijners neergezet. Hierbij herstructureert men het originele stratenplan uit de negentiende eeuw en kiezen de Kollektiven bij hun opzet voor gedifferentieerde Plattenbauten in een ruimtelijke setting.243 Plannen waarbij de stedelijke functies van; wonen en werken, recreatie en verkeer onder de premisse van ruimte, licht, lucht, zon en groen, strikt gescheiden worden gehouden. De vrijstaande woonblokken zijn gerangschikt in een stedenbouwkundig ordeningsschema waarbij de Platten loodrecht op elkaar komen te staan waardoor er veel plaats vrijkomt voor de groene ruimte. Tussen deze wooncomplexen worden allerlei voorzieningen in kleurige laagbouw gesitueerd zoals scholen en verzorgingscentra, maar ook speeltuinen en sportvelden gelegen aan doodlopende straten.

De bomen zijn bewust onregelmatig aangeplant en volgen de voetpaden in de groene ruimte en worden hierdoor als een ruimtelijk structuurelement ingezet.244 Dit woongebied betekent op verschillende punten het oorspronkelijke; ‘Beginn eines zweiten Abschnittes für Bauwesen, Städtebau und Architektur in der DDR’, waarbij de industrialisering en standaardisering van de totale woningbouw van de oostelijke Heilstaat in gang wordt gezet.245 De verdere ontwikkeling van dit gerationaliseerd bouwproces zal zich evolueren als een economisch gerichte verandering waarbij de woonbloktypologieën dieper worden want dit is goedkoper omdat de buitenwandoppervlakte afneemt. Maar er wordt ook naar variatiemogelijkheden gekeken d.m.v. het toepassen van decoratie en ornamenten om zo het gevaar van monotonie te ontwijken. Dit is echter op den duur te kostbaar en op last van de Staatspartei moet men de betonnen bouwdelen als constructie zelf ritmisch gaan vormgeven. Helaas komen door het weglaten van deze versieringen de betonplaten onbeschaamd tevoorschijn.246 Een ideologische eis betreft dat er een gevoel voor samenhorigheid moet heersen onder de bewoners, vandaar dat men open in het groen gaat 240

Krüger, M., K., p. 14 241

Idem 242

Engel, H., Ribbe, W., p. 29 243

Voor 1939 woonden in ditzelfde gebied 40.000 mensen in Mietskasernes. Engel, H., Ribbe, W., p. 32, p. 37 244

Barth, H., pp. 161-62 245

Idem, p. 165 246

Wagenaar, C., Dings, M, p. 127

50

bouwen zodat er ontmoetingsplaatsen voor de huurders worden gecreëerd. Uiteindelijk blijft men streven naar de uiterste standaardisering met variatiemogelijkheden in gewassenbeton, reliëfbeton en gepleisterd beton en wordt er keer op keer gezocht naar betere, goedkopere en snellere toepassingen. Tevens experimenteert men om de zogenaamde functionele kern; keuken en badkamer met toilet, als unit in het midden van het gebouw te plaatsen waaromheen de woonruimtes worden gegroepeerd. Hiermee vordert men de spanwijdte van de plafondplaten tot zes meter, waardoor er mogelijkheden ontstaan om met de dragende wanden te schuiven zodat er verschillende plattegronden mogelijk zijn.247 Ondertussen laat men de bedompte Mietkasernen in de oude wijken wegrotten, om te saneren en er goedkopere Plattenbau voor in de plaats te zetten.248 Waarbij de ‘Neubau’ wooneenheden hun comfortabele voordelen hebben ten opzichte van de ‘Altbau’ huurhuizen, zoals stromend warm en koud water, verwarming zonder kolen te hoeven slepen en toiletten in de woning i.p.v. in het trappenhuis.249 Ondertussen wordt er ook koortsachtig gebouwd op de grens van Oost en West. Architect Hans Scharoun, inmiddels niet meer belast met de wederopbouw van Berlijn, ontwerpt en bouwt het concertgebouw de Philharmonie (1956-1963) en tien jaar later de Staatsbibliothek (1966-78) in West-Berlijn, publiekelijke culturele gebouwen vlakbij de grens met Oost. In deze grensstreek ontstaat in dezelfde jaren ook een ander bouwwerk met een volstrekt andere functie, namelijk de monstrueuze Berliner Mauer. In de Oost-Duitse propaganda ook wel de antifaschistischer Schutzwall genoemd. Dit om haar burgers binnen te houden in de ‘socialistische heilstaat’ ter bescherming van de zwakke Oost-Duitse economie.250 Halverwege de jaren zestig ontstaan er scheuren in de negatieve culturele kruistocht tegen het Bauhaus en begint de herwaardering in de DDR te groeien. De rehabilitatie van het Bauhaus heeft vooral betrekking op de functionele experimenteren en de ideeën van het Neues Bauen, zoals het bouwen voor de massamens, waarmee het in verband wordt gebracht. Het Bauhaus wordt gezien als de hoop voor de toekomst.251 De voormalige Bauhaus-directeur Hannes Meyer wordt met zijn ‘marxistische gestalteleer’ door Walter Ulbricht als de vergeten profeet van de socialistische architectuur en stedenbouw herontdekt. De neue Baulehre van Meyer gaat immers uit van de organisatorische taak van architectuur, waarbij de bouwkosten laag zijn, de gebouwen aan de sociale behoeften moeten voldoen en waarbij de architect niet meer te onderscheiden is van de

247

Beyer, F., p. 15 248

Fiedler, J. & Feierabend, P., p 45 249

Beyer, F., p. 14 250

In de veertig jaar dat de DDR heeft bestaan vluchten ongeveer twee miljoen van haar inwoners naar het Westen waarvan veruit het grootste aantal vluchtelingen van voor de muur stamt. Erich Honecker coördineert de uiterst geheime en gigantische operatie, codenaam ‘Roos’ die tot de Berliner Mauer leidt (augustus 1961). De eerste ’muur’ is een versperring van prikkeldraad en bedoeld als een tijdelijk maatregel. Maar door de politieke spanningen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie; de Koude Oorlog, waarin Berlijn als een spil fungeert, wordt de grens uiteindelijk een definitieve barrière en geperfectioneerd door een muur van beton. Het afgrendelen van Oost-Berlin van het Westelijk deel is een schending van het Postdam akkoord uit 1945 wat o.a. betekent dat de andere drie geallieerde machten ten aller tijden vrijtoegang tot alle vier de sectoren van Berlijn hebben, ook de Russische sector. Nadat de muur is gezet stabiliseert de economie zich en neemt langzaamaan maar zeker ook de welvaart in de Heilstaat toe, door sommige zelfs het Oost-Duits Wirtschaftswunder genoemd (1965-70). Tayler, F., pp. 153-52, p. 186, p. 293, pp. 348-49 251

Thöner, W., p. 11

51

bouwingenieur.252 Het Bauhaus wordt vanaf deze tijd als een voorloper beschouwd van de socialistische stedenbouw waarbij haar nauwe band met het woningbouwprogramma van de DDR wordt benadrukt en de stadsplanning in de Heilstaat grote sprongen voorwaarts maakt waarbij men de moderniteit omarmt en diverse Plattenbaustädten in het socialistische achterland sticht.253 Sozialistischen Umgestaltung des Zentrums der Hauptstadt der DDR Na de bombardementen van de Tweede Wereldoorlog wil de DDR-regering met haar plannen voor het hart van het historische centrum van Berlijn, een symbool creëren voor de wederopbouw van alle Oost-Duitse steden.254 De prestigieuze plannen voor Berlin Hauptstadt der DDR krijgt door de radicale transformatie in het paradigma van de stadsplanning een nieuwe wending. Dit betreft het gehele gebied vanaf de Spreeinsel, de plaats waar het opgeblazen Berliner Schlosses heeft gestaan, het Marx-Engels-Forum tot en met de Alexanderplatz. Dit enorm stedelijk gebied, met in het midden de later gebouwde Fernsehturm, is het eigenlijke socialistisch machtscentrum van de Deutsche Demokratische Republik (afb. 37 p. 67). Met de herontwikkeling van dit gebied wordt de alte Stadt geherdefinieerd in een neue Stadt, in een radicaal modernisme waarbij de Oost-Duitse architecten zich laten inspireren door o.a. de nieuwe Braziliaanse hoofdstad Brasilia.255 Dit is een nieuwe poging van; ‘ berholen ohne Einzuholen’, om het Westen wederom te overtreffen.256 257 In de jaren zestig wordt een driedeling van het machtscentrum uitgekristalliseerd in; het Lindenforum, de Marx-Engels-Platz en het ruimtelijk gebied rondom de Fernsehturm, waaronder het Marx-Engels-Forum, met een wederopbouw in etappes. Deze driedeling staat voor; de traditie, de staatsvorming en staatsexistentie van de DDR en de levensrealiteit van de socialistische samenleving die de DDR vormt.258 Ongeveer vierentwintig jaar lang en even zoveel voorstellen duurt de zoektocht van de Staatspartei naar een representatief Zentrales Gebäude voor dit gebied ter hoogte van de Marx-Engels-Platz. Want deze quasi religieuze plaats moet gereserveerd blijven voor massademonstraties; een Aufmarschplatz met een Staatstribüne, en een hoogbouw dat de macht representeert (afb. 38 p. 68).259 De plannen voor de herontwikkeling van dit gebied heeft vele herdefiniëringen ondergaan. Ten tijde van het Socialistisch Realisme staat op deze plaats een monumentale Stalinistische hoogbouw gepland van architect Gerhard Kosel. Dit gebouw zal het centrum van een krachtige hiërarchische stad vormen met een verbrede Spree aan weerszijden om het gebouw te weerspiegelen. Maar ondertussen wordt het modernisme gerehabiliteerd door Nikita Chroetsjov en worden de ontwerpen van deze Stalinistische bruidstaart handig door Kosel getransformeerd in een modern gebouw met

252

Fiedler, J. & Feierabend, P., p 48 253

Beyer, F., p. 5 254

De autoriteiten hebben o.a. ook plannen om de stadscentra van Liepzig, Jena en Karl-Marx-Stadt om te vormen tot socialistisch heilstaatsteden. 255

Brasilia is ontworpen volgens de principes van het Handvest van Athene dat tijdens het CIAM IV congres in 1933 wordt opgesteld. 256

Citaat van Walter Ulbricht uit 1959. 257

Müller, P., p. 13 258

Paluszki, J., p. 369 259

De Aufmarschplatz is ten tijde van de Weimarrepubliek en het Nationaalsocialisme ook voor dit doeleind gereserveerd. Thöner, W., Müller, P., pp. 91-93

52

een glasfaçade (afb. 39 p. 68).260 Uiteindelijk komt er door de economische tegenspoed niets terecht van dit prestigieuze hoogbouwproject en laat men de ideeën in 1963 rusten. Maar door een samenloop van omstandigheden maakt een al wat ouder ontwerp van Hermann Henselmann aanspraak op deze prominente plaats midden in de oude stad, als de ‘sozialistische Stadtkrone’ van Oost-Berlijn.261 Turm der Signale Geleerd uit de lessen van de vorige Culturele Revolutie, verwerpt Hermann Henselmann zijn Socialistisch Realisme als een ‘kinderkrankheit’. De architect, bekend met de aanpassingseisen voor een permanent lidmaatschap van de Heilstaat avant-garde, bouwt verder in de gewenste nieuwe moderne stijl.262 Henselmann wordt door de autoriteiten gevraagd zich bezig te gaan houden met de herinrichting van het socialistisch machtscentrum.263 Zijn plannen hiervoor uit 1959 bezitten een visionaire kracht waarbij Henselmann een ensemble van afzonderlijke functionalistische gebouwen ontwerpt waaronder het Forum der Nation. Dit ontwerp bestaat uit een ellipsvormig gebouw boven een waterbekken en de eerste ontwerpen voor de Turm der Signale, de zes jaar later gebouwde Fernsehturm (afb. 40 p. 68).264 De plannen om een televisietoren te bouwen komen in een stroomversnelling door de bouw van de Berliner Mauer in 1961. Want het Westen voert, na de bouw van de muur, de ontvangstcapaciteit van haar televisiezenders flink op en hierdoor kan men in bepaalde gebieden in het Oosten alleen maar de vijand ontvangen. In 1962 worden er nieuwe ontwerpen gemaakt voor een televisietoren iets buiten het centrum maar deze worden wegens het ontbreken van markante vormkwaliteiten verworpen. Henselmann brengt zijn oude ontwerp van de Turm der Signale in 1964 nog eens ter sprake en uiteindelijk wordt dit hét ontwerp dat in herziene vorm gebouwd gaat worden.265 Tijdens de presentatie ervan wordt de televisietoren eigenhandig door Walter Ulbricht van de maquettetafel gepakt en van het Volkspark-Friedrichshain iets verder het centrum ingezet, vlakbij de Alexanderplatz.266 De Berliner Fernsehturm gebouwd in de jaren 1965-69 lost hierdoor het esthetische probleem op van de jaren lange zoektocht naar een representatief Zentrales Gebäude voor dit gebied. De Fernsehturm bestaat uit een hyperbolische torenschacht van staalbeton waarop een torenhoofd van edelstaal in de vorm van een Spoetnik is verwerkt (afb. 42 p. 68). De eerste kunstmatige satelliet en het belangrijkste symbool van de ruimtewedloop, geprojecteerd in de Berlijnse hemel als een schitterende rode ster.267 Dit is ruimtearchitectuur met de suggestie van een opstijgende raket tezamen met een zwevende Spoetnik erboven. De toren wordt geprezen als een sterk staaltje van engineering waarbij de futuristische bolvorm de geodetische koepelontwerpen van de Amerikaanse architect Buckminster Fuller in herinnering roept.268 De Fernsehturm is

260

Gerhard Kosel woont en bouwt meer dan twintig jaar in de Sovjet-Unie en krijgt later de algehele verantwoordelijkheid voor de bouw van de Berlijnse Fernsehturm. Een project waarvoor hij in de jaren negentig in een rechtszaak verwikkeld raakt met Hermann Henselmann omtrent het auteursrecht van de toren. 261

Müller, P., pp. 5-9 262

Castillo, G., p. 17 263

Dit betreft het gebied vanaf de Spreeinsel tot aan de Alexanderplatz. 264

De Turm der Signale is in dit eerste ontwerp nog half televisietoren, half Marx-Engels-monument. 265

Müller, P., pp. 7-13 266

Remarque, P., p 183 267

De Koude Oorlog beleeft haar hoogtepunt tijdens de periode van de ruimtewedloop. 268

Müller, P., pp. 7-13

53

een opvallend oriëntatiepunt voor zowel Oost- als West-Berlijners en is nog steeds het markantste bouwwerk in het silhouet van Berlijn.269 In een tweede bouwfase worden als ‘Sockelbebauung des Berliner Fernsehturms’ drie Pavillonbauten neergezet met een plastisch gevormde dakstructuur van beton; het Faltwerkdach (afb. 41 p. 68).270 De expressieve architectuur van deze Sockelbebauung is een spel van trappen en rondlopende terrassen dat door het Faltwerkdach optisch bijeengehouden wordt. Deze paviljoengebouwen verlichten de massaliteit van de torenvoet en bieden een horizontaal tegengewicht jegens de verticale werking van de Fernsehturm. De architectuur van het betonnen Faltwerkdach bestaat, op de markantste hoekpunten, uit radiaal gevouwen en horizontale driehoekconstructies. Enkele van deze betonnen vouwconstructies kragen eenentwintig meter boven haar omgeving uit. De vier naar onder wijzende punten aan de oost- en westzijde; de Eingangspavillons, creëren op deze manier een portaalsituatie die het bereik van de Fernsehturm in de stadsruimte vergroot. Van het voorplein loopt een brede geterrasseerde trap, voorzien van waterpartijen aan beide zijden naar de Eingangspavillon. Het tweede Eingangspavillon, gesitueerd tussen de Portaldächern aan de andere zijde, bestaat uit een ruitvormige maisonnetteachtige hal met een glasfaçade. De compositie van dit gebouwenensemble, bestaande uit de Fernsehturm en de Pavillonbauten in een parkachtig ruimtelijk gebied, hebben een pijl- of vliegtuigvorm als plattegrond. Verder gaat van de totale plastische bouwvolume een sterke organische werking uit; van uitvouwende bladeren met in het midden de plantenstengel met knop.271 De euforische Berliner Fernsehturm wordt hét symbool voor de socialistische wereldstad en de bouw luidt tevens de herontwikkeling van het gebied rondom de Alexanderplatz in waar Hermann Henselmann al een paar jaar eerder zijn Haus des Lehrers heeft gebouwd dat tevens het begin vormt van de Karl-Marx-Allee. Haus des Lehrers und Kongresshalle Aan de oostrand van de Alexanderplatz ontwerpt Hermann Henselmann het Haus des Lehrers und Kongresshalle in de internationale stijl, een monolithische bouwvolume met de eerste hangende glasfaçade van de DDR (1961-64).272 Een gebouw voor; ‘der Erziehung und Bildung, der Entwicklung des sozialistischen Menschen’, een cultuur-, onderwijs- en informatiecentrum voor de Berlijnse leerkracht (afb. 43 p. 69).273 Bij dit modernistische ontwerp heeft Henselmann meer speelruimte en hoeft hij minder rekening te houden met politieke doelstellingen zoals bij de Stalinallee.274 In dit gebouwenensemble worden geometrische grondvormen en formalistische contrasten in samenspel gebracht. Zoals dat het geval is bij de Kongresshalle; een kwadraten laagbouw met een glasfaçade in een streng raster waarmee de twee vrijdragende wenteltrappen in de foyer contrasteren. De centrale

269

De Fernsehturm is nog steeds het hoogste gebouw van Duitsland (365 meter). De architecten Fritz Dieter, Günter Franke en Kollektiv ontwerpen de uiteindelijke toren naar het oorspronkelijke idee van Hermann Henselmann. In het torenhoofd bevindt zich een ronddraaiend panoramisch restaurant dat zich in een half uur geheel rond draait. 270

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 291 271

Müller, P., pp. 116-119 272

Het Haus des Lehrers is een eigentijds ontwerp en tracht hiermee gelijke tred te houden met bijvoorbeeld het Seagram Building van Ludwig Mies van der Rohe in New York. Idem, p. 7 273

Paluszki, J., p. 239 274

Flierl, T., p. 27

54

congreshal binnenin is cilindrisch en het platte dak wordt hierdoor centraal bekroond met een vlakke koepel van aluminium.275 De hoogbouw van het Haus des Lehrers en de Kongresshalle worden middels een laag gebouw met elkaar verbonden. De verhouding tussen beide bouwvolumes is zeer uitgebalanceerd in spanning en samenhang.276 De façade van de hoogbouw heeft op de begane grond vrijstaande aluminium pijlers die voor een glazenwand staan. Hierboven begint de eigenlijke hangende glasfaçade, die onderverdeeld is in een streng raster van aluminium met een sterke verticale werking, die lijkt te zweven. Deze façade is voorzien van een monumentale friesachtige beeldmozaïek die twee verdiepingen hoog is en als een band ‘Bauchbinde’ het gebouw omsluit (afb. 44 p. 69).277 Dit beeldfries is ontworpen door kunstenaar Walter Womacka en gaat terug op Mexicaanse voorbeelden en op het werk van Fernand Léger.278 Het beeldmozaïek is een idealistische voorstelling van de toekomst als een ‘Ikone der wissenschaftlich-technischen Revolution’ en draagt de titel ‘Unser Leben’.279 Deze socialistische kunst is een vorm van propaganda en is bedoeld om de voorbijganger tot nadenken aan te zetten. Het geheel vormt een perfecte synthese tussen architectuur en beeldende kunst alsof het een Gesamtkunstwerk betreft.280 Het succes van dit gebouw verleent Henselmann een bevoorrechte positie bij het indienen voor nieuwe ontwerpplannen voor het machtscentrum van Oost-Berlijn. Alexanderplatz In de jaren 1964-65 worden de Grundsätze des Städtebaus voor de DDR herzien in de; ‘Grundsätze der Planung und Gestaltung der Städte der DDR in der Periode des umfassenden Aufbaus des Sozialismus’.281 In deze bepalende Grundsätze staat gedicteerd: ‘Größe, Charakter und Profil der Städte werden in entscheidendem Maße durch die Industrie als dem bedeutendsten stadbildenden Faktor geprägt und zunehmend durch die Zentren der Wissenschaft und Forschung beeinflußt.’282 Waarbij men rekening moet houden met; ‘(…) einmaligen, individuellen Charakter der Stadt, der durch die Besonderheiten ihrer Größe, ihres wirtschaftlichen und kulturellen Profils, ihrer Verkehrslage und ihrer topographischen und landschaftlichen Situation bedingt ist’.283 Deze Grundsätze zijn vanzelfsprekend ook van toepassing op Oost-Berlijn als Hauptstadt der Deutschen Demokratischen Republik zoals bij de grootschalige ‘sozialistische Umgestaltung’ van de Alexanderplatz, een cruciaal scharnierpunt van de twee belangrijkste centrale verkeersassen, de Zentrumband van Oost-Berlijn. Deze bestaat uit de verlenging van Unter der Linden in de Karl-Liebknecht-Straße als de Ost-West-Achse; dit betreft de as van de Brandenburger Tor tot aan de Alexanderplatz, en de Karl-Marx-Allee. Het scharnierpunt, de Alexanderplatz, moet het centrum worden van het sociale leven en gelijktijdig in haar architectuur de socialistische denk- en leefwijze weerspiegelen. In 1964 wordt een prijsvraag uitgeschreven voor de herinrichting van de

275

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 274 276

Flierl, T., p. 31 277

Het beeldmozaïek is 7 meter hoog en 125 meter lang en is gemaakt van keramiek, gekleurd glas, emaillen en aluminium. Kunstenaar Walter Womacka zal ook de fontein Brunnen der Völkerfreundschaft op de Alexanderplatz en het bronzenreliëf op het Haus des Reisens aan de Alexanderplatz ontwerpen. 278

Flierl, T., p. 37 279

Paluszki, J., p. 241 280

Idem, pp. 240-41 281

Müller, P., p. 66 282

Idem 283

Idem

55

Alexanderplatz en haar directe omgeving waar zes Kollektiven van architecten aan deel nemen.284 De grondslag van deze prijsvraag vormt de herstructurering van het verkeersknooppunt rondom de Platz met de aanleg van grote nieuwe wegen met tunnels voor zowel het autoverkeer als voor de voetgangers (afb. 45/46 p. 69).285 286 Bij de herindeling van deze Platz, op basis van ingezonden voorstellen, wordt in de jaren 1967-71 de oppervlakte flink uitgebreid. Het complete gebied wordt in zowel haar architectuur als in het verkeersnetwerk totaal geherstructureerd .287 288 De Neubauten die aan de Alexanderplatz gebouwd worden staan vrij op zichzelf en zijn niet op het historische stratenplan georiënteerd, de enige behouden Altbauten zijn het Berolina- en het Alexanderhaus van architect Peter Behrens (1928-31) en het Bahnhof Alexanderplatz.289 Met de herinrichting van dit groot ruimtelijk gebied als handelscentrum wordt de economische potentie onderstreept door de diversiteit aan commerciële gebouwen zoals het complex Centrum-Warenhaus en het Interhotel Stadt Berlin.290 Het vrijstaande Interhotel, ‘Das neue Schaufenster des Sozialismus (…)’291 ontworpen door architect Roland Korn, is een monolithisch staalskeletbouw met een hangende façade van glas en blauw aluminium, de kleurintensiteit van blauw neemt af naarmate de hoogte, en geldt als dé blikvanger van de ‘Alex’.292 Deze hoogbouw vormt het scharnierpunt van de Zentrumband; de centrale verkeersas van de Brandenburger Tor tot de Strausberger Platz, en torent hoog boven de laagbouw uit; de Alex Passages waar zich de hotellobby, winkels en gastronomische inrichtingen bevinden. Het staalbetonnen Centrum-Warenhaus is een kwadraten bouwvolume met brugachtige componenten naar een ontwerp van de architecten Josef Kaiser en Günter Kunert en hun kollektiven.293 De hangende façade is bekleed met een structuur van witte ruitvormige aluminiumelementen; de ‘Wabenfassade’.294 Door een rondlopende galerij wordt deze façade optisch uitgekraagd van de glasfaçade op de begane grond. Deze karakteristieke gevelesthetiek is een artistiek

284

Ook het Kollektiv van Hermann Henselmann maakt ontwerpen voor de herinrichting van de Alexanderplatz, waarbij het hooghuis een ronde toren betreft. 285

De herstructurering van de Oost-Berlijnse binnenstad gaat terug op een internationale prijsvraag uit 1958 van de SED waarbij de nadruk ligt op de belangrijkste stadscentra zoals; Unter den Linden, Marx-Engels-Platz en het gebied tussen de Strausberger Platz en de Alexanderplatz. De uitkomst van deze prijsvraag is een Zentrumband die van de Brandenburger Tor tot de Strausberger Platz loopt, met als belangrijkste verkeersknooppunt de Alexanderplatz waarvoor een divers bestemmingsplan wordt ontwikkeld met administratieve, representatieve, culturele, economische en woon functies. Schug, A., p. 106 286

Idem, p. 107-10 287

Idem, p. 107 288

De nieuwe Alexanderplatz is 80.000 vierkante meter groot, dat is vier keer de afmeting van voor de Tweede Wereldoorlog. Idem, p. 118 289

Het Bahnhof Alexanderplatz is ontworpen door de architect Johann Eduard Jacobsthal (1881-82). 290

Müller, P., p. 66 291

Paluszki, J., p. 257 292

Architect Roland Korn ontwerpt ook het Staatsratsgebäude der DDR (1962-64) aan de Marx-Engels-Platz, een staalskeletbouw waarin een barokke portaal van het Berliner Schlosses is verwerkt. Dit is hét portaal waar Karl Liebknecht op 9 november 1918 de freie sozialistische Republik Deutschland uitroept. Korn zal eind jaren zeventig zich gaan bezighouden met het ontwerp voor Berlin-Marzahn. Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 278 293

Een warenhuis behoort tot de traditie van de Alexanderplatz als een dynamische handelslocatie. Het Centrum-Warenhaus is het grootste en tevens ook de modernste van de DDR. Schug, A., p. 114 294

Deze ornamentele structuurfaçade is o.a. geïnspireerd op het werk van de Amerikaanse architect Edward Durell Stone. Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 298

56

veelvoorkomendheid binnen de architectuur in die tijd.295 Voor dit gebouwenensemble staat het spiraalvormige waterspel; Brunnen der Völkerfreundschaft van kunstenaar Walter Womacka. Deze fontein vorm het beginpunt van een grotere spiraal die zich verder over de bestrating van de Platz uitspreid. Op de plaats waar vroeger het standbeeld van Berolina heeft gestaan wordt de Urania-Weltzeituhr geplaatst.296 Dit tien meter hoge, met aluminium beklede monument is een symbool van de moderne technologie en wetenschap in ruimte en tijd. Op het monument zijn de tijdzones van de wereld af te lezen met bovenop een ronddraaiende metalen zonnestelsel.297 298 De volgende reeks Neubauten aan de Alexanderstraße zijn speciaal ontworpen voor de journalistieke, industriële en economische sector en sluiten het noordelijk gebied rondom de Alexanderplaz af. Verschillende gebouwen van dit ensemble vertonen de formele kenmerken van de West-Europese hoogbouw architectuur uit die tijd. Het Haus des Berliner Verlages in de noordoostelijke hoek, is een staalskeletbouw met een oorspronkelijk ritmisch uitkragende façade bestemd voor de Berlijnse uitgeverijen. Het Haus der Elektroindustrie is een langgerekt gebouw in een staalskeletconstructie waar het Ministeriums für Elektroindustrie und Elektrotechnik is ondergebracht. Het hiernaast op een stratenkruising gesitueerde Haus des Reisens is ontworpen door architect Roland Korn en bestaat uit een hoogbouw gecombineerd met een laagbouw waar een uitkragende betonnen kroonlijst is aangebracht, bestaande uit plastisch golvende vormen die naar boven wijken. Boven de glasfaçade op de begane grond bevindt zich een grootformaat koperreliëf ‘Der Mensch überwindet Zeit und Raum’ van kunstenaar Walter Womacka (afb. 47 p. 69). De hoogbouw bestaat uit doorlopende, voorgehangen façade-elementen van aluminium.299 Het hiernaast gelegen Haus der Statistik is een driedelig staalskeletbouw met betonnen borstweringselementen en uitkragende decoratieve elementen van geanodiseerd aluminium (afb. 48 p. 69). Dit gebouw markeert het einde van de Neubauten aan de Alexanderplatz en vormt gezamenlijk met het tegenoverliggende Haus des Lehrers het begin van de Karl-Marx-Allee. Ondanks de geringe architectonische samenhang van de Neubauten, het reusachtig ontstane verkeersknooppunt en de Platz met zijn gebrekkige gemeenschappelijke voorzieningen zoals zitgelegenheden en groenvlakken, is de weerklank over de Platz bij de Oost-Berlijnse bevolking positief. De Alex is een populaire ontmoetingsplaats die door haar grootstadse anonimiteit al snel de aandacht van de Staatssicherheit trekt waar zowel een grote menigte van mensen als particulieren onder toezicht geplaatst kunnen worden.300 Tussen het Bahnhof Alexanderplatz en de Spandauer Straße, waar zich de Fernsehturm, de Marienkirche en de Neptunbrunnen bevinden, zullen aan weerszijden grote multifunctionele complexen herrijzen; de Wohn - und Geschäftshaus Rathausstraße (Rathauspassagen), als onderdeel van de sozialistische Umgestaltung van Oost-Berlijn (afb. 49 p. 70). Deze Grossplattengebäuden behoren tot de herdefiniëring van de alte Stadt in de neue Stadt, als onderdeel van de levensrealiteit van de socialistische samenleving die de Heilstaat vormt.301

295

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 298 296

Berolina is een vrouwelijk figuur en symboliseert als allegorie de stad Berlijn. 297

Schug, A., p. 116 298

De Urania-Weltzeituhr is van de hand van vormgever Erich John. De naam Urania verwijst naar de naam van een Berlijnse klokkenfabriek. 299

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 312 300

Schug, A., p. 120, p. 122 301

Paluszki, J., p. 369

57

De Rathauspassagen (1967-73) zijn o.a. van de hand van architect Heinz Graffunder die later iets verderop het Palast der Republik zal bouwen en vormt het pendant van de Karl-Liebknecht-Straße bebouwing aan de andere zijde. Tezamen bakenen ze het parkachtig ruimtelijk gebied rondom de Fernsehturm af. De Rathauspassagen bestaan uit een laagbouw dat het fundament vormt voor de hoogbouw waarvoor een voetgangerspassage is gesitueerd. De glasfaçade van de laagbouw op de eerste verdieping, kraagt boven de begaande grond uit en vormt tevens een dakterras. De hoogbouw met de lange Hochhausriegel wordt door twee trappenhuizen onderbroken en optisch in drie delen verdeeld. Dit Grossplattengebäude is een staalskeletbouw gecombineerd met een Montagebauweise Type P2, en oriënteert zich met zijn rode klinkerfaçade op het naastgelegen Rotes Rathaus.302 De vesterindeling van beton met wit marmersplit refereert naar de twee Altbauten van architect Peter Behrens op de Alexanderplatz.303 Utopische Heilstaatsteden Ondertussen ontwerpt en bouwt Chefarchitekt Richard Paulick zijn op het Bauhaus geïnspireerde utopische Heilstaatsteden vol met verschillende Plattenbau-Typen, waarin zijn ervaringen met de kostenbesparende sociale woningbouw uit zijn Bauhaus-verleden goed van pas komen.304 305 Zoals de tweede en derde gebouwde Sozialistische Städte van de DDR;

302

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 301 303

Paluszki, J., p. 266 304

Het bouwverleden betreft hier o.a. het Stahlhaus (1926-27) dat Richard Paulick samen met Bauhäusler George Muche ontwerpt als het eerste volledige industriële vervaardigde typeserie huis. 305

Ondanks de uiterste standaardisering in de typologieën en desondanks de kwantiteit in de detailuitvoering van de Plattenbauten wordt er ook veelvuldig gebruik gemaakt van allerlei variatiemogelijkheden. Waarbij bijvoorbeeld de gevelpanelen van de voor- en zijkanten en de balkons verfraaid worden met o.a. motieven in reliëf en kleurgebruik. Oost-Duitsland zal uiteindelijk 2.1 miljoen Plattenbauten realiseren, dat is 83 procent van alle huizenbouw in de Heilstaat. Het land is met dit gerationaliseerd bouwproces koploper van de wereld. Rubin, E., p. 3 Verschillende Plattenbau-Typen zijn: (afb. 64 p. 73) -Q3A: Dit woonbloktypologie is geen eigenlijke Plattenbaut maar een voorloper ervan, de wanden worden opgebouwd uit grote blokken beton. Deze Blockbau, uit eind jaren vijftig gaat van drie tot vijf verdiepingen. -Mittelganghaus en WHH 17: Zijn als woonbloktypologie aan elkaar gelijk waarbij de WHH 17 de zeventien verdiepingtellende toren variant is. Deze twee Types zijn uit het begin van de jaren zestig en bestaan uit compacte eenkamerwoningen met een aparte keuken, badkamer en een loggia. -P2: Een ontwerp uit 1964, dat door de bouwdiepte minder buitenwandoppervlakte nodig heeft. Doordat de keuken naar binnen is geschoven ontstaat er een grotere woonkamer maar tevens ook een moeilijk bereikbare derde slaapkamer. Dit Type wordt bijvoorbeeld toegepast bij de Rathauspassagen. Later wordt er bij dit Type nog een trapeziumvormige kamer toegevoegd waardoor de bouwingenieurs slingervormige gebouwen kunnen plannen zoals bij Hermann Henselmanns Leninplatz. -QP 59/61/64: De Querwand-Plattenbauweise genoemd, een woonbloktypologie waarmee alleen al in Berlijn vanaf 1959 tot in 1985 in totaal 35.000 woningen zijn gebouwd. De Bauten aan de weerszijden van de tweede fase Karl-Marx-Allee zijn van dit Type. In de loop der jaren zullen de grote empirevensters worden weg gerationaliseerd, maar de woningplattegrond blijft in principe onveranderd. -WBS 70: Een Type uit begin jaren zeventig waarbij de woningplattegrond omgevormd wordt tot een vierkant, die 90º gedraaid kan worden waardoor er ook mogelijkheden zijn om de zijkanten van het flatgebouw uit te rusten met ramen en balkons. Dit woonbloktypologie wordt veel in de jaren zeventig en tachtig gebouwd in bijvoorbeeld Berlin-Marzahn. -WBS/QP-71-R: Dit woonbloktypologie is een gemende vorm bestaande uit de Types WBS 70 en QP en is ontwikkeld in de jaren zeventig. De plattegrond bestaat uit een woonzijde met balkon (WBS 70) en een tegenoverliggende slaapzijde (QP). De kleinere woningen variant; een- en tweekamer appartementen, hebben geen balkon.

58

Hoyerswerda (1958-1960), Schwedt an der Oder (1962-1965) en Halle-Neustadt (1963-1968), deze laatste betreft de grootste Plattenbaustadt van Oost-Duitsland. Een arbeidersstad voor de chemie-industrie, gelegen naast het oude Halle an der Saale. Deze Neustadt is de meest eenvormige Siedlung van alle Oost-Duitse steden, waar de ‘Betonbauten’ zich alleen nog maar onderscheiden door wat er op het balkon staat.306 Dit zijn Plattenbaustädten in het socialistische achterland die ontworpen zijn volgens de modernistische ideeën van de CIAM met een strikte scheiding van de stedelijke functies, ideeën die door een nieuwe generatie Westerse architecten sterk bekritiseerd worden. Bij deze Neubausiedlungen gaat het meer om een werkmethode dan om haar architectonische prestatie waarbij monotonie en kwantiteit de boventoon voeren, de Staatspartei heeft echter ook geen andere keus wegens de zwakke Oost-Duitse economie. Volgens bepaalde critici maakt deze stedenbouw onderdeel uit van de theoretische Bauhaus-traditie van Ludwig Karl Hilberseimer met zijn gedifferentieerde wijktypologieën ontwikkeld op basis van minimale wooneisen.307 Maar niet alleen in het Oosten bouwt men massale sociale woningbouw, ook in het Westen van Berlijn bouwt men koortsachtig door. De plannen voor een Großwohnsiedlung van Bauhäusler Walter Gropius worden in de jaren zestig ten uitvoer gebracht. Berlin-Gropiusstadt zou een ‘idealistische modelbuurt’ in Berlin-Neukölln moeten worden, een Trabantensiedlung voor ongeveer 50.000 inwoners. Helaas heeft men de ideeën van Gropius radicaal aangepast en verminkt en onder invloed van bouwgrond schaarste is men massaal de hoogte in gaan bouwen.308 309 In deze jaren beleeft ook het ‘Les is more’ principe van Ludwig Mies van der Rohe in Berlin-Tiergarten zijn hoogtepunt met de bouw van de Neue Nationalgalerie vlakbij de Berliner Mauer (1962-68). Leninplatz Ondertussen ontstaat er in het Oosten van de stad, naar ontwerpen van Hermann Henselmann en een aantal Kollektiven van de Deutschen Bauakademie, een ensemble van diverse Plattenbauten op de prominente Leninplatz vlakbij de Karl-Marx-Allee (1968-70). Dit ontwerp bestaat uit een belangrijk verkeerkruispunt in de Oostelijke helft van de stad dat ruimtelijk opnieuw wordt gedefinieerd (afb. 50 p. 70). Een Platz die met haar monumentale Lenindenkmal niet alleen een optisch oriëntatiepunt maar ook een politieke betekenis

-PH 12 G: Een Type uit 1978 dat staat voor Punkthaus 12 Geschosse. Het principe van dit woonbloktypologie gaat terug op de WBS 70 en alle woningen; een- twee- en driekamer appartementen, hebben een groot balkon aan de zonzijde. -WHH-GT 18/21: Dit betreft een woontorentypologie dat staat voor Wohnhochhaus Großtafelbauweise 18/21 Stockwerke. Dit Type behoort tot de grootste Plattenbauten waar zich op de benedenverdieping commerciële inrichtingen bevinden. De dominante hoogbouw aan de Leninplatz is van dit Type. -WHH-GT 84/85 ETP: Een Type uit de jaren tachtig dat een speciaal ontwerp is om het Ernst-Thälmann-Denkmal in Berlin-Prenzlauerberg van een passende achtergrond te voorzien. Deze woontorentypologie heeft een waaiervormige plattegrond waardoor er driehoekige balkons ontstaan, verder bevinden zich op de benedenverdieping commerciële inrichtingen. JEDER M² DU! 306

Beyer, F., p. 15 307

Thöner, W., p. 15 308

Berlin-Gropiusstadt wordt gebouwd tussen 1962-72 onder verschillende architecten. Sinds de jaren 80 is deze wijk een sociaal brandpunt en vormt de Siedlung het decor voor het autobiografische boek; Wir Kinder vom Bahnhof Zoo (1978) en de verfilming hiervan uit 1981, over het turbulente tienerleven van Christiane Felscherinow. 309

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 280

59

krijgt.310 Dit stedenbouwkundige plan heeft als hoofddoel de axiale zichtlijnen; Strausberger Platz - Leninplatz met het Denkmal naar het Volkspark-Friedrichshain te versterken.311 Deze grootstedelijke ontwikkeling van enorme pleinen die de voorbijganger nietig maken, zijn verworden tot de symbolen van een ruimdenkende, liberale, socialistische Weltanschauung. Volgens een verklaring van Walter Ulbricht moet de stedelijke ruimte, groots van opzet zijn, om in verhouding te staan met de waardigheid die een socialistische hoofdstad betaamt.312 Het ensemble van vier bouwlichamen is bewust gecomponeerd in haar gekozen Plattenbau-Typen, in haar ruimtelijke opstelling en haar samengestelde kleuren, en vormen een esthetische eenheid en bakeren tevens de Platz af. De geplaatste drievoudig monolithische woontoren is het verticale accent van dit ruimtelijk gebied. De roodachtige façade van dit Grossplattengebäude; Type WHH-GT, is bekleed met gewassenbeton waarbij de kleur is aangepast aan het Denkmal. De kleur rood verhoudt zich esthetisch gezien bijzonder goed met de groene vegetatie van de achterliggende Trümmerberg in het Volkspark-Friedrichshain.313 314 Deze dominante woontoren wordt geflankeerd door twee Wohnschlange die met hun horizontale werking, mede de residentiële Leninplatz bepalen (afb. 51 p. 70). De twee dynamisch gevormde Plattenbauten zijn een verdere ontwikkeling van de Montagebauweise Type P2, waarbij voor het eerst trapeziumvormige wooneenheden worden toegepast. Dit verklaart de slingervormige plattegrond en kan als een formalistische innovatie gezien worden.315 De façades van deze Bauten bestaan uit een levendig spel van licht en schaduw. Dit wordt bewerkstelligd door de ritmische wisselwerking van loggia’s, al dan niet gesloten door glas en gemarkeerd door met blauw en rood geëmailleerde platen, borstweringen van wit marmersplit, wanden bekleed met geglazuurd keramiek in geel en een dakterras met pergola’s. Een levendig spel dat eveneens ‘(…) de façade een ruimtelijk diepe en tactiele materialiteit meegeeft’ en visueel de primaire vorm en de plasticiteit van het gebouw ondersteunt.316 Een vierde rechthoekige Baut, Type QP 64, bekleed met geglazuurd keramiek in een pastelgroene kleur, begrenst de Platz tevens af. Met deze delicate kleur wordt gezocht naar een optimistische stemming dat zelfs bij grauw weer een opgewekt effect moet sorteren.317 De Leninplatz zal het laatste bouwproject van Hermann Henselmann in Berlijn blijken, de tijd van de Stararchitekt in de Oostelijke Heilstaat is voorbij en Henselmann zal in 1972 met pensioen gaan. Een jaar eerder volgt Erich Honecker Walter Ulbricht op als eerste secretaris van de Oost-Duitse communistische partij, in een tijd waarin het welvaartsniveau in de arbeiders- en boerenstaat omhoog moet om het volk tevreden en binnen haar muren te

310

Dit rood granieten Lenindenkmal uit 1970 is naar het ontwerp van de Russische beeldhouwer Nikolai Tomski. In 1991 wordt het Denkmal ontmanteld en deze gebeurtenis wordt gedramatiseerd in de film ‘Good Bye, Lenin!’ uit 2003, waarbij de granieten kop van Vladimir Lenin middels een helikopter wordt weggetakeld. In het oorspronkelijk ontwerpt van Hermann Henselmann is er geen monument voor Lenin maar een Leninbibliotheek gepland. Een Bibliotheks-Pavillon in de vorm van een gestileerde vlag op een spiraalvormige plattegrond. Paluszki, J., p. 270 311

Idem, p. 269 312

Strobel, R., p. 5 313

Een Trümmerberg is een kunstmatig aangelegde heuvel bestaande uit puin van gebouwen die in de Tweede Wereldoorlog zijn kapotgeschoten of gebombardeerd. De Trümmerberg in het Volkspark-Friedrichshain bedekt de opgeblazen Friedrichshainer Flaktürme, een betonnen bunker met een opstelling van luchtdoelgeschut. 314

Barth, H., p. 237 315

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 305 316

Barth, H., p. 237 317

Idem

60

houden.318 Het culturele niveau krijgt middels een ambitieus bouwproject een flinke boost waarvoor Honecker in 1973 de eerste steenlegging verricht, namelijk de bouw van het Palast der Republik aan de Marx-Engels-Platz.319 De eerste secretaris spreekt bij de bouwceremonie over:

‘(…) daß der Palast der Republik ein Palast des Volkes, eine Stätte verantwortungsbewußter Beratungen der höchsten Volksvertretung, ein Ort wichtiger Kongresse und internationaler Begegnungen, eine Heimstatt unserer sozialistischen Kultur, des Frohsinns und der Geselligkeit der Werktätigen sein soll’.320

Waarmee door Parteigenosse Honecker niets te veel is gezegd. Palast der Republik Het Palast der Republik vormt gezamenlijk met de eerder gebouwde Berliner Fernsehturm een gebouwenensemble en wordt gebouwd op de voormalige Aufmarschplatz ter hoogte van de Staatstribüne en vormt het eigenlijke socialistisch machtscentrum van de Deutsche Demokratische Republik. Op deze prominente plaats, waar voorheen het Pruisische Berliner Schlosses heeft gestaan, is het eigenlijke representatieve Zentrales Gebäude gepland. Een bouwproject waarvoor door zowel Hermann Henselmann als Richard Paulick in het verleden ontwerpen zijn gemaakt en zoals eerder is opgemerkt wordt door de bouw van de Fernsehturm dit hoogbouw probleem opgelost.321 Direct aan de Spreeoever verrijst een modernistisch multifunctioneel Volkshauses; de zetel van de Volkskammer gecombineerd met een Kulturhaus voor het publiek (afb. 52 p. 70).322 Een Palast als een Wirtschaftswunder waar een schijnwereld verwezenlijkt wordt. Het Palast der Republik is gebouwd naar de ontwerpen van architect Heinz Graffunder in de jaren 1974-76, onder de directe verantwoordelijkheid van het Ministerium für Bauwesen.323 Door de asymmetrische façade is de indeling naar functie aan de buitenzijde af te lezen, hierbij is het plastisch doordringen van de beide marmeren kubussen uit de bouwvolume van glas in structurele overeenstemming met de hoofdfuncties van het gebouw.324 Het gebouw heeft de vorm van een rechthoekig blok en bestaat uit twee massieve buitenste blokken met een ingevoegd middenstuk, dit is het eerste zelfdragende staalskeletbouw in Oost-Duitsland. De hoogte van het Palast is gebaseerd op de omliggende gebouwen zoals het Staatsratsgebäude der DDR 318

Walter Ulbricht wordt in mei 1971 uit zijn ambt gezet door het Politbureau en hij wordt opgevolgd door Erich Honecker als eerste secretaris. Het welvaartsniveau van de DDR is in verhouding met andere Oostbloklanden in deze tijd vrij hoog maar ondanks deze schijnbare welvaart is er ook vooral veel mis. Nadat de oliecrisis in 1973 toeslaat en er in 1979 een tweede volgt, en het land geen efficiënte natuurlijke hulpbronnen heeft, glijdt de Heilstaat economisch af, met torenhoge schulden, zowel bij de Sovjet-Unie als bij het Westen, tot gevolg. De DDR zal deze crisis nooit meer te boven komen. In de jaren tachtig leeft de DDR op de pof door buitenlandse kredieten en een schimmig spel van het rondpompen van valuta, dit gebeurt om het welvaartsniveau van haar inwoners te kunnen handhaven. In deze jaren valt het land, door het tekort aan olie, terug op haar inefficiënte bruinkoolvoorraden met een enorme milieuvervuiling van stad en land tot gevolg. Tayler, F., pp. 372-73, p. 376 319

Erich Honecker bemoeit zich in tegenstelling tot Walter Ulbricht weinig met de stijldetails in de te bouwen architectuur. Urban, F., p. 106 320

Paluszki, J., p. 369 321

Richard Paulick ontwerpt een Zentrales Gebäude in Stalinistische stijl (1951-52) en Hermann Henselmann ontwerpt het Forum der Nation in modernistische stijl (1959). 322

De Volkskammer is het Oost-Duitse eenkamerparlement. 323

Heinz Graffunder zal meer Starbauten ontwerpen waaronder de Apartmenthäuser an der Friedrichsgracht (1966-67) en de Rathauspassagen (1967-73) in het centrum van Oost-Berlijn. 324

Paluszki, J., p. 377

61

en het Außenministerium en moet volgens de voorschriften ook harmoniseren met de pal naast liggende Berliner Dom. Tevens moet het Palast der Republik het opmerkelijkste gebouw in zijn omgeving zijn. Volgens de voorschriften voor de constructie van het gebouw is het belangrijk dat in het ontwerp rekening wordt gehouden met het gebruik van een gewenste hoeveelheid van bestaande prefabricage type-elementen en bouwmaterialen.325 De façade van het Palast der Republik bestaat uit gebronsd spiegelglas dat met de witte marmerbekleding contrasteert, dit zijn hoogwaardige materialen die het betekenisvolle karakter van het Palast onderstrepen. In het midden van de glasfaçade is het wapen van de DDR aangebracht en onder dit staatsembleem bevindt zich de representatieve inkompartij bestaande uit vier pijlers. Dit gebouw is een artistieke getuigenis en hét collectieve politieke

bewijs en tegelijkertijd ook een spiegelbeeld van de Heilstaat in de zeventiger jaren.326 Door het veelvuldig gebruik van licht en glas presenteert het gebouw zich in haar aller openhartigheid en publieke openbaarheid, dit is een metafoor voor de transparantie van het socialistisch idee.327 De Polyvalente Große Saal, de Plenarsaal der Volkskammer en de ruim opgezette foyer zijn de belangrijkste binnenruimtes die aan de buitenzijde af te lezen zijn. Verder zijn er nog kantoren, conferentieruimtes en recreatieve voorzieningen waaronder restaurants, cafés en een bowlingbaan ‘Spreebowling’. En dit alles onder één dak. Het gehele interieur van het gebouw is voorzien van wandschilderingen, reliëfwanden en beeldengroepen die in haar artistieke diversiteit het nieuwe ideologische bewustzijn van de jaren zeventig illustreert zonder daarbij de partijpolitieke doelstellingen uit het oog te verliezen. Door de talrijke lampen in de foyer wordt het gebouw in de volksmond ‘Erichs Lampenladen’ genoemd.328 Als onderdeel van het ensemble wordt er aan de Marx-Engels-Platz een Tribüne des Palastes en een monumentale beeldengroep van brons en marmer gepland. Deze groep beelden moeten ‘(…) het historische proces van de menswording illustreren tot aan de verwezenlijking van een socialistische maatschappij’.329 Het monument zal er nooit komen. Architect Heinz Graffunder zal zich als Chefarchitekt in de komende jaren gaan bezighouden met de totstandkoming van de Neubausiedlung Berlin-Marzahn in het Oostelijke deel van de stad. Het Palast zelf zal, als een te opzichtige representatie van de communistische staat, na de reunificatie van Duitsland, in de jaren 2006-08 afgebroken worden om plaats te maken voor een replica van het nieuw te bouwen Berliner Schlosses. Berlin-Marzahn In 1977 gaat het grootste woningbouwproject Berlin-Marzahn in het Oosten van de stad van start, een Trabantensiedlung voor 165.000 Berlijners (afb. 53 p. 70). Deze anonieme Grosfeldplattensiedlung ontworpen door bouwingenieurs, wordt in tien jaar tijd uit de grond gestampt en is de laatste grootschalige uitbreiding van Oost-Berlijn. Hier wordt het Märkische achterland van Berlijn, oorspronkelijk bestaande uit akkerland, weiden, bossen en moerassen, getransformeerd in een rationeel stedelijk landschap, met honderden perfect symmetrisch geplaatste, monolithische, bijna identieke Plattenbauten, veelal Type WBS 70. De infrastructuur van deze betonnen Metropolis in het landschap wordt aangesloten op het

325

Paluszki, J., p. 368 326

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 326 327

Paluszki, J., p. 370 328

Idem, p. 371 329

Idem, p. 373

62

net van de alte Stadt, met wegen, S- en U-Bahn en Straßenbahn.330 Marzahn; een tabula rasa ontstaan op de tekentafel, is een kwantitatieve rekenmodelstad, wat betekent op de zoveel inwoners een school, winkelcentra en ontspanningsruimtes maar helaas ook veel monotonie als eenvormigheid, hardheid en grauwheid in de uitvoering.331 De nieuwe bewoners van deze Neubausiedlung trekken de appartementen in nog voordat de muren droog zijn, de complete Baut af is en de bovenverdiepingen nog onder constructie zijn.332 De nieuwe huurders worden middels de gemeentelijke groenvoorziening campagne ‘Mach Mit!’collectief ingezet om de modderige, zanderige vlakte die Marzahn is, te voorzien van zwarte grond waarna er gras wordt gezaaid en bomen worden geplant om de open groenzones en parken tussen de Plattenbauten vorm te geven.333 334 Deze groenvoorzieningen hebben een sanitaire functie en zijn functioneel voor de; luchtzuivering, geluidsdemping, windkering en stofopvang.335 Het idee van de functionele groenvoorziening en de scheiding van de verschillende stedelijke functies komt ook terug in Die funktionelle Stadt uit 1933 (CIAM IV congres). Het jaar nadat de eerste bewoners de Plattenbauten van Marzahn betrekken opent in West-Berlijn het Bauhaus-Archiv, een Berlijns museum over de geschiedenis van het Bauhaus en gedeeltelijk gebouwd naar de plannen van Walter Gropius (1978). Dit terwijl er twee jaar eerder een ander gebouw van Gropius zijn heropening beleeft in het Oosten; namelijk het gereconstrueerde Bauhaus-complex in Dessau (afb. 54 p. 70).336 337 Het Bauhaus wordt vanaf deze tijd in de DDR waarlijk beschouwd als een cultureel monument dat voor volgende generaties bewaard moet blijven. Vandaar dat er in deze zelfde jaren een onderzoek wordt gestart naar de geschiedenis van het Bauhaus aan de Hochschule für Architektur- und Bauwesen in Weimar dat een onderdeel van het curriculum zal gaan vormen.338 Het Bauhaus is eind jaren zeventig volledig gerehabiliteerd en geaccepteerd in Oost-Duitsland en dit is tevens het begin van een periode waarin de socialistische Heilstaat in de architectuur teruggrijpt op haar eigen historische en culturele erfenis.

330

Rubin, E., p. 1, p. 7 331

Wagenaar, C., Dings, M, p. 95 332

De nieuwe bewoners, vaak jonge gezinnen met kinderen, komen veelal uit de oude wijken van Berlijn waar ze in slecht onderhouden bedompte en verkrotte Mietskasernen wonen en waar de woning vaak uit een- of tweekamers bestaat. De Neubau woningen in Marzahn zijn veel ruimer en lichter van opzet met een badkamer, toilet en balkon, dit in tegenstelling tot de Altbau in de oude wijken. Deze Neubau woningen zijn in ieder geval niet bestemd voor DDR-inwoners die buiten de mainstream vallen, zoals ongetrouwde stellen, kinderloze stellen, ouderen, voormalige criminelen, politieke dissidenten en arbeiders die niet voor de staat of staatsbedrijven werken. De nadelen die de bewoners van zo’n Grosfeldplattensiedlung zoals Marzahn ondervinden zijn vaak de heersende anonimiteit, het ontbreken van sociale netwerken en activiteiten en de relatief lange afstand naar het centrum van Oost-Berlijn. Rubin, E., p. 1, p. 9, pp. 14-15 333

DDR astronaut Sigmund Jähn plant samen met zijn Russische collega ook bomen, na deze daad wordt één van de hoofdverbindingswegen naar Marzahn omgedoopt tot de Allee der Kosmonauten. Ook andere socialistisch beroemdheden brengen in gezelschap van Erich Honecker een bezoek aan deze Trabantensiedlung zoals de staatshoofden Indira Gandhi en Michail Gorbatsjov van respectievelijk India en de Sovjet-Unie. Rubin, E., p. 12 334

Idem, E., p. 11 335

Woud, A. van der, p. 120 336

50 Jahre Bauhaus in Dessau, 1976. 337

Fiedler, J. & Feierabend, P., p 48 338

Thöner, W., p. 13

63

Sozialistische Postmoderne (1980–1990) De architectuur van het postmodernisme in het Westen is een individuele reactie op de rationele functionalistische tendensen van de internationale stijl en de dogma’s ontwikkelt aan het Bauhaus.339 De architectuur van het postmodernisme in het Oosten is daarentegen een besluit op last van het Politbüro om kritisch-traditionalistische Bauen te bevorderen. Dit betreft een besluit met een ander accent dan de veelal cynische Westerse variant, waarbij men in het Oosten meer rekening gaat houden met de traditie en het historisch erfgoed van weleer. De socialistische postmoderne architectuur met historische kenmerken wordt veelal in Plattenbau uitgevoerd. In 1987 bestaat Berlijn 750 jaar, een jubileum dat in beide stadsdelen uitbundig apart wordt gevierd, een reden en propagandistisch middel voor Oost-Berlijn om te laten zien dat de ‘Wiege Berlins’ in het Oosten ligt en niet in het Westen.340 En zoals in het Handvest van Athene wordt opgemerkt (CIAM IV congres, 1933), moeten de historische stadsdelen geconserveerd worden, mochten deze van historisch belang zijn.341 Speciaal voor dit jubileum worden dan ook de ‘historische Altstadt’ het Nikolaiviertel maar ook de Platz der Akademie gerecontrueerd en tevens geconserveerd. De oorsprong van deze plannen tot kritisch-traditionalistische Bauen stammen uit 1973 en komen terug in het Generalplan; ‘Grundzügen der gesellschaftspolitischen und städtebaulichen Entwicklung der Hauptstadt der DDR’, en dienen als leidraad voor de verdere herinrichting van Oost-Berlijn tot 1990.342 Bij deze toekomstige plannen houdt men meer dan voorheen rekening met het cultureel erfgoed en de Altbau, door deze op een meer organische manier te verbinden met de Neubau; ‘organischen Verbindung von Altem und Neuem’.343 Een gegeven dat vooral op het volgende prestigieuze bouwproject van toepassing is. Nikolaiviertel Het Nikolaiviertel is een grootschalig bouwproject uit het begin van de jaren tachtig dat volgens de architect Günter Stahn, met zijn consequente ontwerp, niets van doen heeft met postmoderne architectuur.344 Het Westen noemt dit Viertel spottend ‘sozialistisches Disneyland’ en ‘synthetische Stadt’ maar niettemin is men in het Westen blij dat de Wiege Berlins geen Plattenbausiedlung is geworden.345 Het Nikolaiviertel is een in de Tweede Wereldoorlog zwaar gehavende en van oorsprong middeleeuwse, en tevens oudste stadswijk van Berlijn, een Viertel dat kritisch wordt opgebouwd in de jaren 1980-87 (afb. 55/56 p. 71). In eerdere plannen uit de jaren vijftig en zestig vormt dit gebied nog een onderdeel van de Sozialistischen Umgestaltung des Zentrums der Hauptstadt der DDR, waarbij alleen de Nikolaikirche behouden zal blijven en de rest als park dient voor de omliggende regeringsgebouwen, zoals in de plannen; Forum der Nation, van Hermann Henselmann (1959). Het ontwerp van architect Stahn gaat uit van een woon- winkel- en

339

Stevens, Curl, J., p. 516 340

Berlijn bestaat oorspronkelijk uit twee grote dorpen; Berlin en Cölln die door de rivier de Spree van elkaar gescheiden zijn. Deze twee nederzettingen worden voor het eerst in de dertiende eeuw vermeld. Berlin is ter hoogte van het tegenwoordige Nikolaiviertel en Cölln is gesitueerd ter hoogte van het Fischerinsel op de Spreeinsel. Tayler, F., pp. 23-24 341

Woud, A. van der, p. 71 342

Paluszki, J., p. 382 343

Idem 344

Urban, F., p. 99, p. 108 345

Idem, p. 127

64

horecawijk voor voetgangers met een historische flair.346 347 Ideeën volgens het formalistisch principe, vorm volgt functie aangezien het Viertel met haar neohistorische façades voor toeristische doeleinden gecreëerd wordt.348 349 Eerdere ontwerpen gaan nog uit van modernistische gebouwen gecombineerd met historische gebouwen. Bij de uiteindelijke reconstructie gaat men uit van de oorspronkelijke plattegrond waarbij de belangrijkste gebouwen zijn; de als ruïne behouden en gereconstrueerde Nikolaikirche, het door de Nationalsozialisten in 1936 afgebroken, maar opgeslagen en weer opnieuw opgebouwde rococogebouw Ephraim-Palais, de Gaststätte Zum Nußbaum, het laatgotische Gerichtslaube en het Knoblauchhaus.350 Verschillende van deze historische gebouwen komen van elders uit Berlijn en worden in het ontwerp geïntegreerd wat dus een niet historische interpretatie van het vooroorlogse Nikolaiviertel is. In het geënsceneerde Viertel worden stilistische kenmerken van de verschillende tijdperken gecombineerd als een eigenzinnig Gesamtkunstwerk; ‘(…) gotische spitsbogen naast renaissance topgevels, barokke arcaden naast façades met stucwerk uit de Gründerzeit’.351 Tussen deze Altbauten worden de Neubauten in staalskeletbouw gezet met historiserende façades waarbij een melange wordt gecreëerd tussen de betonnen Platte en de historische kenmerken van historiserende vormen zoals erkers, bordessen, arcaden, topgevels en mansardedaken al dan niet in abstraherende vorm van beton.352 353 Zoals eerder opgemerkt is er commentaar vanuit het Westen, ook uit de oostelijke richting is er de nodige kritiek van collegae op dit omstreden project; ‘(…) städtebauliches Experiment an der Grenze zwischen Architektur und Theaterkulisse’.354 Een toeristendecor waarin de socialistische ideologie overal in terug te vinden is door de vele aangebrachte gedenkplakkaten (afb. 57 p. 71). Waarbij, mocht dat nodig zijn, de geschiedenis van de gebouwen wordt herschreven en in een socialistische context geplaatst. Deze ‘Geschichtscocktail’ is bijvoorbeeld toegepast bij het Gerichtslaube; als ‘Ort frühbürgerlicher Rechtssprechung’ en het Knoblauchhaus; als ‘Zeugnis bürgerlicher Kultur’.355 Platz der Akademie De historische reconstructie van de Platz der Akademie in de jaren 1979-90, onder leiding van architect Manfred Prasser, vormt het uiteindelijke hoogtepunt van het postmodernisme 346

Architect Günter Stahn is o.a. in de jaren zeventig gemoeid met de reconstructie van de neo-barokke Berliner Dom, een kerkgebouw dat zwaar beschadigd uit de Tweede Wereldoorlog is gekomen. Urban, F., p. 107 347

Idem, p. 99 348

Het prestigieuze Nikolaiviertel project is een niet te onderschatten uitdaging voor de zwakke Oost-Duitse economie. Het Viertel heeft het silhouet van een idyllisch miniatuur stadje waarboven de dubbele torenspits van de Nikolaikirche uittorent en waarbij de diversiteit aan kleine winkeltjes en restaurants rondom dit oudste gebouw van Berlijn ook bijvoorbeeld terug te vinden zijn in de pittoreske toeristische West-Duitse stadjes. Idem, p. 117, p. 120, p. 125 349

Idem, p. 108 350

Het Knoblauchhaus is gebouwd naar het oorspronkelijk ontwerp van de Pruisische bouwmeester Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff. De Architectuur van Knobelsdorff is van invloed geweest op de Socialistisch Realistische bouwkunst uit de jaren vijftig. 351

Urban, F., p. 127 352

Enkele gebouwen worden traditioneel in baksteen uitgevoerd, iets wat uitermate uniek is in de DDR. Idem, p. 100 353

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 355 354

Urban, F., pp. 99-100 355

Idem, p. 128

65

in de hoofdstad.356 Bij de reconstructie van de Platz wordt het gebouwensemble bestaande uit de Altbauten; het voormalige Königliches Schauspielhaus van Karl Friedrich Schinkel, de Französischer en Deutscher Dom in hun oude luister hersteld en omzoomd door randbebouwing in historiserende bouwstijl; ‘realsozialistisches Geschichtsbewusstsein’, bestaande uit betonnen Plattenbau (afb. 58 p. 71).357 358 Deze monumentale gebouwen zijn in staalskeletbouw neergezet en in de rijk versierde gelede façades worden o.a. barokke vormen geciteerd zoals een hardsteenfaçade met driehoekige en segmentvormige frontons boven de vensters. Ook bouwvormen uit andere stijlperiodes worden geciteerd zoals de renaissancistische arcaden in Palladiaans motief met kruisgewelven op de begane grond (afb. 57 p. 60). Al deze elementen uit het neoklassiek vocabulaire zijn geïmiteerd in prefab beton. Bij deze postmoderne Plattenbau zijn de gebouwen evenals bij het Nikolaiviertel geen exacte kopieën van de oorspronkelijke gebouwen en of bouwstijlen. De daken zijn veelal mansardedaken en sommige façades zijn ingelegd met mozaïek die voor het eerst, de als voorheen decadent verworpen Jugendstilornamenten citeren zoals dat bij de bebouwing aan de oostzijde van de Platz het geval is (afb. 59 p. 71).359 Dit blok van gebouwen is in Plattenbau-Type WBS 70 uitgevoerd en suggereert een historisch gegroeid huizenblok, wat de nodige kritiek oplevert. Aangezien het ‘unsozialistisch’ is om een huizenblok verschillende façaden te geven, want daarmee suggereer je verschillende eigenaren. Maar niettemin wordt de Platz der Akademie, ondanks deze vermeende gebreken, betiteld als ‘Perle der Architektur unserer Hauptstadt’. De Platz is dan ook vooral bedoeld als een uithangbord voor de socialistische hoofdstad door haar grandeur van gereconstrueerde Altbauten en de historiserende façades van de Neubauten, waarachter zich luxueuze hotels en chique restaurants en bars bevinden.360 Friedrichstadtpalast De ‘Fantasiefassade’ van het Friedrichstadtpalast is in een niet historiserende stijl gebouwd en vervangt het afgebroken expressionistische Großes Schauspielhaus, het door Hans Poelzig in 1919 omgebouwde theater als een 'Tropfsteinhöhle'. Het nieuwe theater van de architecten Manfred Prasser, Walter Schwarz en Dieter Bankert wordt iets verder op aan de Friedrichstraße gebouwd en maakt deel uit van de herinrichting van de straat (afb. 61 p. 72). Het Palast is een variété- revuetheater en gebouwd in de jaren 1980-84 waarbij de plattegrond de traditionele indeling van de theaters uit de negentiende eeuw volgt, maar voorzien van de nieuwste technieken van de jaren tachtig. Om inspiratie op te doen gaat een

356

De Platz der Akademie draagt tegenwoordig weer haar originele naam als Gendarmenmarkt. Architect Manfred Prasser ontwerpt ook de Polyvalente Große Saal in het Palast der Republik, het Friedrichstadtpalast en is bouwmeester bij de reconstructie van het voormalige Königliches Schauspielhaus van Karl Friedrich Schinkel op de Platz der Akademie. Dit gebouw van Schinkel is zwaar beschadigd uit de Tweede Wereldoorlog gekomen en wordt tijdens de reconstructie in een Konzerthaus omgebouwd. Hierdoor reconstrueert men alleen de façade in haar originele staat. Voor de binnenarchitectuur, dat compleet opnieuw wordt ingedeeld, laat men zich inspireren op Schinkels ‘Kleinem Konzertsaal’ dat een onderdeel is geweest van het oorspronkelijke Schauspielhaus. Architect Prasser ontvangt later een Nationalpreis der DDR voor deze reconstructie. Urban, F., p. 195 357

De Französischer en Deutscher Dom hebben model gestaan voor de torens van de Frankfurter Tor in Socialistisch Realisme stijl. Beide kerken zijn met een vergulde koepel gekroond en vormen elkaars gelijke in uiterlijk en volume en zijn symmetrisch van elkaar gebouwd. Idem, p. 194 358

Idem, p. 193 359

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G. p., 367 360

Urban, F., pp. 202-04

66

delegatie van architecten op werkbezoek naar Parijs waar men de Moulin Rouge en Folies Bergère bezoekt. De eclectische ornamentfaçade van het Friedrichstadtpalast is gemodelleerd naar oriëntaalse architectuur en bestaat uit plastisch gevormde betonplaten die industrieel vervaardigd zijn.361 Deze betonnen elementen, met bogen die aan wolken herinneren, moeten de opgewektheid en de vrolijkheid van de functie van het gebouw weerspiegelen en zijn voorzien van gekleurde glas in lood ramen die aan glazen prisma’s herinneren (afb. 62 p. 72).362 ‘Schwanengesang der Architektur der DDR’ zo wordt de socialistische postmoderne architectuur van het Nikolaiviertel door een Oost-Berlijnse architect beschreven.363 Uiteindelijk zullen in deze bouwstijl de laatste grootschalig gebouwde Plattenbauten van de Heilstaat aan de beladen Wilhelmstraße gebouwd worden.364 Luxueuze Platte voor staats geprivilegieerden waarbij men uitzicht heeft op het stadspark Großer Tiergarten in West-Berlijn. Deze Bauten moeten demonstratief de naargeestige locatie van Hitlers Neue Reichskanzlei en Führerbunker wegmoffelen, vlakbij de Berliner Mauer die op 9 november 1989 valt en in haar kielzog veertig jaar DDR.365 366 361

Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G., p. 355 362

Urban, F., p. 181 363

Idem, p. 99 364

De Wilhelmstraße is respectievelijk het machtcentrum geweest van Königreich Preußen, het Deutsches Reich en het Drittes Reich. 365

De Oost-Duitse politiek leeft buiten haar eigen realiteit om en de bereidheid bij Erich Honecker om te hervormen ontbreekt al jaren. Het in feite bankroete land viert op 7 oktober 1989 met veel machtsvertoon haar veertig jarig bestaan o.a. met een parade op de Karl-Marx-Allee met tanks en artillerie-eenheden (afb. 63 p. 72). Kort hierna wordt Erich Honcker door het Politbureau aan de kant gezet en opgevolgd door Egon Krenz als eerste secretaris van de Oost-Duitse communistische partij. Een kleine maand later op 9 november 1989 zal de muur vallen. De DDR zelf houdt in 1990 op te bestaan als gevolg van de Duitse hereniging. Tayler, F., pp. 405-06, pp. 410-11 366

Remarque, P., p 158

67

68

69

70

71

72

73

74

Besluit De Socialistisch Realistische architectuur van de Arbeiterpaläste aan de voormalige Stalinallee zal tot verbazing van Oost-Duitsland geprezen worden door internationale architecten zoals de postmodernisten Aldo Rossi, de ‘laatste grote avenue van Europa’ en Philip Johnson die in de Allee ‘(…) het laatste uitmuntende monument van Europese stedenbouw’ ziet.367 In de jaren negentig, na de Deutsche Wiedervereinigung wordt de Karl-Marx-Allee grondig gerenoveerd om deze van haar ondergang te redden na dertig jaar DDR-verval. Tevens probeert men de Allee op de lijst van Unesco werelderfgoed te krijgen als Duitslands nationaal cultuurbezit. Tevergeefs, en zoals ikzelf in maart 2014 heb kunnen constateren hangen de vangnetten alweer rondom de Strausberger Platz om het loszittend geglazuurd keramiek op te vangen. Het Bauhausgebouw in Dessau van architect Walter Gropius wordt daarentegen wel door de Unesco tot werelderfgoed uitgeroepen.368 Want Bauhaus staat nu eenmaal hoger aangeschreven dan Prunkbau. De utopische Heilstaatsteden met haar Plattenbauten staan tegenwoordig met hun grauwe monotonie voor armoedig en fantasieloos bouwen, maar deze socialistische stadsplanning heeft hiermee misschien wel de idealen en ideeën van het Neues Bauen, de CIAM en het Bauhaus in hun elementairste en functionalistische vorm ten uitvoer gebracht.369 En juist deze anonieme Plattensiedlungen lopen leeg na de Wende wegens het ontbreken van enige idyllische stedelijkheid.370 De verkrotte Mietkaserne daarentegen, veelal gesitueerd in de oude wijken uit de negentiende eeuw, worden gerenoveerd en geraken in trek, aangezien deze karakter hebben en dichterbij het oude stadscentrum van het herenigde Berlijn liggen. Vlakbij de betonnen replica van het Berliner Schlosses dat anno 2014 in aanbouw is en met misschien wel een zicht op de futuristische Fernsehturm, die vertrouwd euforisch boven het silhouet van de Duitse hoofdstad uitschittert.

(…) Du meine alte Liebe, Berlin bleibt doch Berlin!

Uit: Solang Noch Unter’n Linden, Marlene Dietrich.

371

367

Wagenaar, C., Dings, M., p. 57 368

Het Bauhausgebouw in Dessau wordt in 1996 door de Unesco tot werelderfgoed uitgeroepen. 369

Wagenaar, C., Dings, M., p. 8 370

Idem, p. 95 371

Kollo, W.

75

Bibliografie Literatuur Barth, H. (1998). Projekt Sozialistische Stadt: Beiträge zur Bau- und Planungsgeschichte der DDR. Berlin: Dietrich Reimer Verlag. Bax, M. (1991). Bauhaus Lecture Notes 1930-1933. Amsterdam: Architectura & Natura Press. Beyer, F., (2006). Die Bauhaus-Rezeption in der DDR: Design, Architektur, Kunsthochschulwesen. Norderstedt: GRIN Verlag. Blau, E., Platzer, M. (1999). Shaping the Great City, Modern Architecture in Central Europe 1890-1937. Munich-London-New York: Prestel Verlag. Donath, M. (2004). Architektur in Berlin 1933-1945, ein Stadtführer. Berlin: Lukas Verlag und Landesdenkmalamt Berlin. Engel, H., Ribbe, W. (1996). Karl-Marx-Allee - Magistrale in Berlin: Die Wandlung der sozialistischen Prachtstrasse zur Hauptstrasse des Berliner Ostens. Berlin: Akademie Verlag. Fiedler, J. & Feierabend, P. (2000). Bauhaus. Keulen: Könemann Verlagsgesellschaft mbH. -Betts, P. Bauhaus, Het Bauhaus in de DDR – tussen formalisme en pragmatisme. -Kieren, M. Bauhaus, Het Bauhaus op weg naar een productiecoöperatie – directeur Hannes Meyer. -Kieren, M. Bauhaus, Van Bauhaus naar huizenbouw – het architectuuronderwijs en de architectuur aan het Bauhaus. - Wilhelm, K. De drie directeuren van het Bauhaus. Flierl, T. (2008). List und Schicksal der Ost-Moderne. Hermann Henselmann zum 100. Geburtstag. Berlin: Form + Zweck Verlag. Halbertsma, M., Zijlmans, K. (1993). Gezichtspunten, Een inleiding in de methoden van de kunstgeschiedenis. Nijmegen: Sun. Hilberseimer, L. (1963). Entfaltung einer Planungsidee. Berlin-Frankfurt/M-Wien: Verlag Ullstein GMBH. Hogeschool Midden-Brabant (z.d.). Architectuur Berlijn. Tilburg: BWT 46 Honour, H., Fleming, J. (1993). Algemene Kunstgeschiedenis. Amsterdam: Meulenhof Kleihues, J. P., Becker-Schwering, J. G. (2000). Bauen in Berlin 1900-2000, 2000. Berlin: Josef Paul Kleihues, Paul Kahlfeldt und Nicolaische Verlagsbuchhandlung Beuermann GmbH. Krüger, M., K. (2003). Architekturführer Karl-Marx-Allee Berlin. Berlin: Stadtwandel Verlag Berlin. Müller, P. (1999). Symbol mit Aussicht. Der Ost-Berliner Fernsehturm. Berlin: Verlag Bauwesen. Neurauter, S. (2013). Das Bauhaus und die Verwertungsrechte. Tübingen: Mohr Siebeck Gmbh & Co. Paluszki, J. (2000). Architektur in der DDR. Berlin: Dietrich Reimer Verlag GmbH. Pfankuch, P. (1993). Hans Scharoun - Bauten, Entwürfe, Texte, Schriftenreihe der Akademie der Künste Band 10. Berlin: Gebr. Mann Verlag. Phillips, S. (2012). Moderne en hedendaagse kunst begrijpen. Inzicht krijgen in de belangrijkste kunststromingen. Kerkdriel: Librero b.v.

76

Remarque, P. (2005). Boze geesten van Berlijn, Socialistische glorie in de brave gezinsauto. Alphen aan de Rijn: Mets & Schilt. Schnaidt, C. (1965). Hannes Meyer, Bauten, Projecte und Schriften. Teufen AR: Verlag Arthur Niggli AG. Schug, A. (2008). 5 Plätze - 1 Name. Der Berliner Alexanderplatz. Berlin: Vergangenheitsverlag. Semino, G., P. (1993). Karl Friedrich Schinkel. Zurich: Artemis Verlags-AG. Stevens, Curl, J. (2005). Dictionary of Architecture. Rochester: Grange Books. Streidt, G., Feierabend, P. (2000). Pruisen, Kunst en architectuur, Keulen: Könemann Verlagsgesellschaft mbH. Tayler, F. (2007). De Berlijnse muur, 13 augustus 1961 – 9 november 1989. Utrecht: Uitgeverij het Spectrum. Thöner, W., Müller, P. (2006). Bauhaus Tradition und DDR Moderne, der Architekt Richard Paulick. Berlin: Deutscher Kunstverlag. Urban, F. (2007). Berlin /DDR, neo-historisch: Geschichte aus Fertigteilen. Berlin: Gebr. Mann Verlag. Wagenaar, C., Dings, M. (2004). Idealen in beton, verkenningen in Midden- en Oost Europa. Rotterdam: NAi. Woud, A. van der (1983). Het Nieuwe Bouwen, Internationaal/International, CIAM Volkshuisvestiging Stedebouw, Housing Town Planning. Delft/Otterlo: Delft University Press/Rijksmuseum Kröller-Müller

Websites Berens, H. (2010). De herontdekking van Hilberseimer. Geraadpleegd op 18 december 2013, http://www.nai.nl/content/672301/de_herontdekking_van_hilberseimer Biermann, W. (1973). Acht Argumente Für die Beibehaltung des Namen ‘Stalinallee’ Für die Stalinallee. Geraadpleegd op 28 februari 2014, http://www.songtexte.com/songtext/wolf-biermann/acht-argumente-fur-die-beibehaltung-des-namens-stalinallee-fur-die-stalinallee-b8fb16a.html Bundeszentrale für politische Bildung. (2004). 20. Juni 1953 (Samstag). Geraadpleegd op 19 februari 2014, http://www.17juni53.de/chronik/530620.html Castillo, G. (2005). Blueprint for a Cultural Revolution: Hermann Henselmann and the architecture of German Socialist Realism. Geraadpleegd op 18 februari 2014, http://www.maneyonline.com/doi/abs/10.1179/136174205x45200 Cooke, C. (1997). Beauty as a Route to ‘the Radiant Future’: Responses of Soviet Architecture. Geraadpleegd op 3 februari 2014, http://www.jstor.org/stable/1316129 Diefendorf, J., M. (2005). Skyscrapers and Healthy Cities: Walter Gropius and Martin Wagner between Germany and America. Geraadpleegd op 30 december 2013, http://www.ghidc.org/index.php?option=com_content&view=article&id=200&Itemid=161 Dyckhoff, T. (2002). Mies and the Nazis. Geraadpleegd op 18 december 2013, http://www.theguardian.com/artanddesign/2002/nov/30/architecture.artsfeatures Götze, J. A. (2009). Das Hochhaus an der Weberwiese. Geraadpleegd op 19 februari 2014, http://www.friedrichshainer-chronik.de/Das-Hochhaus-an-der-Weberwiese.html

77

JEDER M² DU! Plattenbau-Typen. Geraadpleegd op 11 april 2014, http://www.jeder-qm-du.de/platten-doku/platten-wissen/#platte-section-13 Kollo, W. (z.d.). Solang Noch Unter’n Linden (Linden-Marsch). Geraadpleegd op 11 februari 2014, http://les-paroles-de-chansons.com/chanson/montrer/984256/marlene-dietrich/paroles-et-traduction-de-chanson-solang-noch-untern-linden/ Kromdijk, G. M. (2008). Architectuur met een dubbelrol' : een meervoudig ontwerp in de gefragmenteerde stad. Geraadpleegd op 18 oktober 2013, http://repository.tue.nl/637268 Michel, K. (2002). Auf der Via Triumphalis. Geraadpleegd op 26 februari 2014, http://www.berliner-zeitung.de/archiv/die-stalinallee---vor-fuenfzig-jahren-wurde-der-grundstein-fuer-ihre-prachtbauten-gelegt-auf-der-via-triumphalis,10810590,9971148.html Müller, P. (2005). Counter-Architecture and Building Race: Cold War Politics and the Two Berlins. Geraadpleegd op 10 februari 2014, http://www.ghi-dc.org//index.php?option=com_content&view=article&id=200&Itemid=161 Rivas Velasquez, M., Barajas, D. (2008). Hilberseimer: Radical Urbanism. Geraadpleegd op 19 december 2013, http://www.architecturaltheory.eu/index.php?id=media_centre&sub_id=text&lang=EN&archive_id=117 Rubin, E. (2011). Concrete Utopia: Everyday Life and Socialism in Berlin-Marzahn. Geraadpleegd op 11 maart 2014, http://www.ghi-dc.org/index.php?option=com_content&view=article&id=1189:bulletin-supplement-7-2011&catid=198:bulletin-supplements&Itemid=1050 Ruthe, I. (2009). Und nirgends Stalinismus. Geraadpleegd op 27 maart 2014, http://www.berliner-zeitung.de/archiv/nicolas-berggruen-hat-sich-einst-in-das-ost-berliner-caf--moskau-verliebt--jetzt-gehoert-es-ihm-und-nirgends-stalinismus,10810590,10682498.html Schumacher, E. (1999). Kein Opfer zu groß für die Bekämpfung des Krieges. Geraadpleegd op 11 februari 2014, http://www.berliner-zeitung.de/archiv/vor-fuenfzig-jahren--die--courage--im-deutschen-theater-stellte-die-weichen-fuers-berliner-ensemble-kein-opfer-zu-gross-fuer-die-bekaempfung-des-krieges,10810590,9576670.html Scheijen, S. (z.d.). Het linkse ideaal in de kunst, Avant-garde en Socialistisch Realisme. Geraadpleegd op 2 februari 2014, http://sjengscheijen.com/?p=108 Stiftung Bauhaus Dessau. (z.d.). Das Stahlhaus von Georg Muche und Richard Paulick (1926–27). Geraadpleegd op 12 februari 2014, http://www.bauhaus-dessau.de/das-stahlhaus-von-georg-muche-und-richard-paulick.html Strobel, R. (1994). Before the Wall came Tumbling down: Urban Planning Paradigm Shifs in a Divided Berlin. Geraadpleegd op 14 februari 2014, http://www.jstor.org/stable/1425307 Thöner, W . (2005). From an “Alien, Hostile Phenomenon” to the “Poetry of the Future”: On the Bauhaus Reception in East Germany, 1945–70. Geraadpleegd op 16 oktober 2013, http://www.ghidc.org/index.php?option=com_content&view=article&id=200&Itemid=161

78

79