1

Sveuilite Josipa Jurja Strossmayera

Filozofski fakultet

Lorenza Jgera 9, Osijek, Hrvatska

Indira abi

Onomastika analiza bosanskohercegovakih srednjovjekovnih administrativnih tekstova i steaka

doktorski rad

Osijek, 2014.

2

Sveuilite Josipa Jurja Strossmayera

Filozofski fakultet

Lorenza Jgera 9, Osijek, Hrvatska

Indira abi

Onomastika analiza bosanskohercegovakih srednjovjekovnih administrativnih tekstova i steaka

doktorski rad

Mentorica: prof. dr. sc. Milica Luki

Osijek, 2014.

3

Sadraj

Sadraj ....................................................................................................................................... 3

Popis kratica ............................................................................................................................. 5

Saetak ....................................................................................................................................... 7

1. Uvod u srednjovjekovnu onomastiku Bosne i Huma ........................................................ 9

2. Ciljevi i svrha istraivanja i oekivani znanstveni doprinos .......................................... 12

3. Korpus i metodologija istraivanja .................................................................................. 13

3.1. Natpisi sa steaka .......................................................................................................... 16

3.2. Administrativno-pravni tekstovi ................................................................................... 19

3.3. Knjige zaduenja i sporova ili onomastika graa preuzeta iz Dubrovakog arhiva .... 21

4. Suvremene relevantne spoznaje o temi ............................................................................ 23

5. Onomastika nunost, vrijednost i terminologija (onomastika os prostora i os vremena) ................................................................................................................................... 25

6. Imenovanje ljudi u Bosni i Humu s prikazom kulturnopovijesne pozadine ................ 27

7. Razvoj antroponimijske formule u Bosni i Humu .......................................................... 33

8. Struktura imena: tvorbeni tipovi, osnove, sufiksi ........................................................... 43

8.1. Kompozitnost dvolanih imena ..................................................................................... 43

8.2. Modeli pokraivanja sloenih imena ............................................................................. 51

8.3. Znaenjske vrijednosti sufiksa ...................................................................................... 60

9. Imena stranoga porijekla (aloglotska) i slavensko-(staro)bosanskoga porijekla

(idioglotska) ......................................................................................................................... 63

9.1. Adaptirane varijante kranskih imena ..................................................................... 67

10. Slavenski onimijski sloj Bosne i Huma .............................................................. 86

10.1. Semantika slivenost bosanskogercegovakog antroponimijskog sustava slavenske tradicije .................................................................................................... 87

10.2. Zatitna imena ................................................................................................. 88

10.3. Blagoslovna imena .......................................................................................... 95

10.4. Bogonosna ili teoforna imena ....................................................................... 106

10.5. Runa ili opasna imena ................................................................................. 108

10.6. Imena motivirana ivotinjama ....................................................................... 110

10.7. Imena motivirana biljkama ............................................................................ 114

10.8. Imena motivirana anatomijom ljudskoga tijela ............................................. 116

10.9. Imena motivirana bojom ............................................................................... 117

10.10. Imena motivirana srodstvom ....................................................................... 120

10.11. Imena motivirana brojevima ....................................................................... 121

10.12. Ostale motivacijske skupine ........................................................................ 121

11. enska antroponimija ............................................................................... 122

4

12. Antroponimija osmanlijskoga perioda .................................................... 128

13. Analiza bosansko-humskih prezimena .................................................... 132

13.1. Klasifikacija prezimena s obzirom na tvorbenu strukturu .................... 136

13.2. Semantiko-motivacijska klasifikacija prezimena ................................ 142

14. Fonoloki razvitak osobnih imena ........................................................... 153

14.1. Refleks polugasa ............................................................................... 154

14.2. Refleks jata ........................................................................................ 156

14.3. Slogotvorni sonanti ........................................................................... 158

14.4. Prelazak l u o ..................................................................................... 160

14.5. Suglasnik h ........................................................................................ 160

14.6. Supostojanje f/p u tuicama .............................................................. 161

14.7. Promjena s > u tuicama ................................................................. 162

15. Toponimijski sustav Bosne i Huma ..................................................... 162

15.1. Horonimija i njezina percepcija ................................................... 164

15.2. Tipoloko-strukturalni ogled bosansko-humske toponimije ........ 168

15.3. Toponimi koji imenuju zemljopisne objekte ................................ 171

15.4. Toponimi koji imenuju ljude na odreenom objektu ................... 172

16. Strukturalni ogled toponima ........................................................ 173

16.1. Jednolani neizvedeni toponimi ................................................... 173

16.2. Jednolani izvedeni toponimi ....................................................... 174

16.3. Toponimi izvedeni sufiksalnom tvorbom .................................... 174

16.4. Toponimi izvedeni prefiksalnom tvorbom ................................... 177

16.5. Vielani toponimi ....................................................................... 180

16.6. Vielane toponomastike sintagme ............................................ 181

17. Semantika analiza toponimijskoga korpusa ............................ 182

17.1. Imena koja odraavaju prirodna svojstva regije ........................... 183

17.2. Kulturni toponimi koji izraavaju ovjekovu djelatnost .............. 194

18. Bosanko-humska makrotoponimija ........................................... 199

Zakljuak ............................................................................................. 203

Izvori ..................................................................................................... 210

Literatura ............................................................................................. 219

Biografija.............................................................................................. 231

5

Popis kratica

a) Jezici

arap. = arapski

bos. = bosanski

e. = eki

eng. = engleski

gr. = grki

hrv. = hrvatski

ie. = indoeuropski

lat. = latinski

njem. = njemaki

opeslav. = opeslavenski

per. = perzijski

polj. = poljski

rus. = rruski

stsl. = staroslavenski

sveslav. = sveslavenski

tur. = turski

b) Gramatiki pojmovi

G = genitiv

jd. = jednina

m. r. = muki rod

mn. = mnoina

N = nominativ

s. r. = srednji rod

. r. = enski rod

> = daje

< = nastaje od

* = neposvjedoeni jezini oblik

[] = izostavljeni dio rijei (uslijed pisarske pogreke ili u oteenome dijelu teksta)

6

c) Kratice izvora i arhivske grae

Div. Not. = Diversa Notariae, Dravni arhiv u Dubrovniku, Fond Dubrovake Republike i

francuske uprave, serija 26, signatura: HR-DADU-9, knj. 147.

Div. Canc. = Diversa Cancellariae, Dravni arhiv u Dubrovniku, Fond Dubrovake Republike

i francuske uprave, serija 25, signatura: HR-DADU-15, knj. 234.

Lam. Crim. = Lamenta de criminali, Dravni arhiv u Dubrovniku, Fond Dubrovake

Republike i francuske uprave, nova signatura: HR-DADU-21, knj. 334. Fond se

sastoji od tri serije: Lamenta de intus, Lamenta de foris, Lamenta de intus et de

foris

P. = povelja

Zb. = Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine, I (1962), II (1964), III (1964),

IV (1970), Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo

7

Saetak

Doktorski rad donosi analizu onimijskoga sloja bosansko-humskih administrativnih i

stekovnih tekstova koji su pisani ili klesani od X./XI. do XV./XVI. stoljea. S obzirom da je

ime sociolingvistiki znak koji pretpostavlja interdisciplinarna istraivanja pa onomastika

mora, uz temeljne jezine, uzeti u obzir i sve izvanjezine elemente koji utjeu na jezinu

zbilju, a time i na onimiju, u uvodnome dijelu rada Uvod u srednjovjekovnu onomastiku

Bosne i Huma, donosi se kratak osvrt na povijest Bosne i Huma, i definiraju se imbenici koji

su uzrokovali razvoj antroponimijske formule, obrazlau se teorijska podloga rada,

metodoloki postupci, te svrha i ciljevi istraivanja, donosi se osvrt na sam predmet

istraivanja, osnovne podatke o administrativnim tekstovima, stecima i knjigama zaduenja.

U istome dijelu donosi se skontracija dosadanjih istraivanja definiranoga korpusa koja su

provedena iz perspektive znanosti i umjetnosti, prezentiraju se podaci o autorima i njihovim

djelima koja su potpomogla naunome istraivanju korpusa. U dijelu Onomastika nunost,

vrijednost i terminologija (onomastika os prostora i os vremena), definira se onomastika

terminologija koja e biti potrebna za razumijevanje i interpretaciju podataka i cijelokupnoga

rada. U poglavlju Imenovanje ljudi u Bosni i Humu s prikazom kulturnopovijesne pozadine,

utvreno je u kojoj je mjeri onimijski element rasprostranjen u geografski susjednoj i genetski

srodnoj onomastikoj grai. Obraeni su antroponimi i njihove podvrste, koje su obraene po

podrijetlu (idioglotski i aloglotski), obliku (adaptirani i neadaptirani) i znaenju (nemarkirani i

markirani). Prouavanje grae podrazumijevalo je prikaz razvoja antroponimijske formule,

razradbu slavenskih elemenata, strukture imena (tvorbeni tipovi, osnove, sufiksi) i njihovih

fonolokih i semantikih karakteristika. Poglavlje Analiza bosansko-humskih prezimena,

donosi rezultate istraivanja u domeni bosansko-humskih prezimena. Definirane su faze

razvoja i ustaljivala prezimena, evidentirana su osobna imena koja su nadijevana u srednjem

vijeku i kakav je bio odnos izmeu svetakih i narodnih osobnih imena.

Unutar poglavlja Toponimijski sustav Bosne i Huma, utvrene su vrste toponima, podrijetlo,

tvorba i stupanj ouvanja starijih imena i stranih elemenata u njima. Utvrene su toponimijske

kategorije: imena naselja, privatnih povrina, tj. svih mikrotoponima koji su zabiljeeni u

korpusu. Uraena je semantika analiza toponimijskoga korpusa, s obzirom na imena koja

odraavaju prirodna svojstva regije i kulturne toponime koji izraavaju ovjekovu djelatnost.

Rezultati cjelokupnoga istraivanja su objedinjeni Zakljukom koji saima osnovne rezultate

onomastike analize administrativnih tekstova i inskribiranih steaka.

8

Daemo na vidne vsakomu lovku komu se podoba i prt koga lice ov na list

otvoren doide (iz starobosanske listine, 25. oktobar 1432)

9

1. Uvod u srednjovjekovnu onomastiku Bosne i Huma

Doktorski rad temelji se na onomastikoj analizi bosanskohercegovakih

srednjovjekovnih administrativnih tekstova i inskribiranih steaka u razdoblju od X./XI. do

XV./XVI. stoljea (od Bosanske Banovine do pada srednjovjekovne Bosne pod osmanlijsku

vlast). U okviru postojeih odreenja fenomena bosanskohercegovakih natpisa na stecima i

administrativnih tekstova, te u odnosu prema dosadanjim istraivanjima starobosanskoga

jezika, onomastikom e se analizom zadanoga korpusa uspostaviti sustavna dopuna dosada

znanstvenim istraivanjima usustavljenoga onomastikona, ako se isti shvati kao omnibus

rjenik antroponima i toponima u nastajanju. Ispitat e se i utvrditi onomastike osobitosti na

odabranim razinama (fonolokoj, morfolokoj, semantikoj), definirati odnos s

(pra)slavenskom onomastikom tradicijom, izvriti komparacija s geografski susjednim i

genetski srodnim onomastikonima s ciljem oblikovanja sustavnih informacija o

bosanskohercegovakoj onomastici. U doktorskom e se radu prikazati razvoj

antroponimijske formule srednjovjekovne Bosne i Huma i strukture imena, pri tome se

opisuju tvorbeni tipovi, osnove i sufiksi. Definiranju istaknutoga korpusa, osobitostima u vezi

s vremenom, funkcijom i dinamikom njegova oblikovanja (kada su natpisi i isprave nastajali,

koja im je bila aktivna funkcija, kojim su pismom oblikovani i o kakvoj je produkciji rije u

kvantitativnom smislu), u bosansko-humskoj kulturi nemalo pridonosi informacija o njezinu

pismovnu naliju supostojanju triju pisama (bosanica, glagoljica, latinica). Premda je rije

o supostojanju triju pismovnih sustava, valja istaknuti bosanicu kao primarno pismo kojim je

ispisan veinski dio korpusa (sve povelje i glavnina epigrafa), dok je preostalim dvama

pismima ostvareno tek nekoliko spomenika, svega dvanaest latinicom i etiri glagoljicom.

Dugovi i zadunice Notarijata pisani su latinicom.

Korpus je definiran s ciljem ostvarivanja sinkretizma kulturnog korpusa temeljenoga

na produkciji bosanskih vladara i vlastele, koju su ostvarili specijalno obueni pisari, s jedne

strane i inskribiranih steaka na istom narodnom jeziku s druge strane.

Definirana je tema istraivakoga tipa, primarno proizlazi iz onomastike kao znanstvene

dicipline jezikoslovlja, a kontekstualno pripada leksikologiji. Znanost ve odavno priznaje

snanu interakciju izmeu vlastitih imena i razliitih pojavnosti u povjesti naroda. S tim u

vezi, ustanovljeno je da onomastika svjedoanstva znae dragocijene podatke o razliitim

utjecajima drutvene, vjerske i kulturne klime pojedinih drutava, kao i o interakcijama i

utjecajima koje su meusobno ostvarile razliite drutvene skupine. Iz takve perspektive

moemo posmatrati i povijest Bosne i Hercegovine, i oitovati onomastika svjedoanstva

10

kao rezultat utjecaja razliitih etnikih skupina, jezika, kultura, vjerovanja, oblika drutvenih

organizacija i njihovih ureenja. Hronologijom, krenuvi od Ilira koji su ostvarili utilitaristiki

utjecaj na domorodako stanovnitvo, uspostavili kontakte s Grcima i time na domaem

terenu ostvarili kulturna, etika, politika i pismena obiljeja visoke helenske kulture. Njihovu

e kompaktnost naruiti slavenske grupacije koje su se od VII. stoljea uspijevale infiltrirati

meu domai etnos koji je u sluaju slavenskoga okruja (Hrvatska, Srbija) poputao u

dranju kulturne i etnike samobitnosti. S trgovinom su dolazili kulturni utjecaji na jezik,

pismo i obiaje, pa e proces slavenizacije biti tako oit, konsolidacija i kohabitacija plemena

uspjena, da je Bosna u srednjem vijeku djelovala apsolutno slavenskom zemljom sa

slavenskim pismom, jezikom i slavenskim osobnim imenima koja e se eonimima kasnije

nametati kao snaan i dominantan obrazac.

U doktorskom radu e se analizirati antroponimi (imena, prezimena i nadimci) i

njihove podvrste, koje e biti obraene po podrijetlu (idioglotski i aloglotski), obliku

(adaptirani i neadaptirani), znaenju (nemarkirani i markirani) i pojavnosti (frekventni i

nefrekventni), te toponimijske kategorije (imena naselja, voda, privatnih povrina, tj. svih

mikrotoponima koji su zabiljeeni u korpusu). Pokuat e se utvrditi kako su se razvijala i

ustaljivala prezimena, koja su se osobna imena nadijevala u srednjem vijeku i kakav je bio

odnos izmeu svetakih i narodnih osobnih imena. Unutar toponimije utvrdit e se vrste

toponima, podrijetlo i tvorba te e se pokazati koliko je star ili mlad toponimijski sustav i u

kojoj mjeri uva starija imena i strane elemente u njima. Prouavanje grae e

podrazumijevati prikaz razvoja antroponimijske formule, razradbu slavenskih elemenata,

strukture imena (tvorbeni tipovi, osnove, sufiksi) i njihovih fonolokih, morfolokih i

semantikih karakteristika.

Prve antroponimijske potvrde, u liku prve determinacije, odnosno, jednoimenske

formule, javlju se na Humakoj ploi, natpisu s kraja X. ili poetka XI. stoljea, koji je

najstariji spomenik pisan irilicom na prostoru zapadno od Makedonije, to ga podrazumijeva

i najstarijim bosaninim epigrafskim spomenikom. Na istome spomeniku posvjedoen je

mononim uporedo s dvolanim imenom u produkciji mukoga roda te ensko ime izvedeno

filijacijom-patronimikom, to je kao tvorbeni proces uzrokovano nelingvistikom injenicom

u vidu spolne diferencijacije: U ime o[t]ca i s[i]na i s[ve]tago d[u]ha. A se c[r]ki

a[rhan][e]la Mi[hai]la, a zida ju u Krsmir, sin Bret, upi urun i [e]na jega Pavica

(Zb.1: 14). Dakle, u XI. stoljeu zabiljeeni su derivati koje karakterie modifikovano

tvorbeno znaenje, odnosno sufiks postaje semem enske identifikacije.

11

Potvrda druge determinacije evidentirana je na epigrafu iz 1193. godine u likovima

Desn Ratnevit (Zb.4: 254) kod Visokog, Drae O[h]muanin (Zb.4: 252) kod Zenice.

Prva potvrda iz administrativnog korpusa potjee iz 1240. godine s likovima Slavko Poliik

i Gradislav Turbik (P.4). Razlog zbog kojeg se potvrde javljaju najprije u epigrafici

pripisane su injenici to kodeksi i uope pisani tekstovi ne biljee nuno constantis ve

uglavnom mobilis, kamen biljei statio, teak je, nepomian i postojan na mjestu klesanja.

Znano je da je onomastika ili imenoslovlje znanost koja prouava imena u njihovoj

sveobuhvatnosti i svestranosti. Zato se definirana tema Onomastika analiza

bosanskohercegovakih srednjovjekovnih administrativnih tekstova i steaka, primarno

smijeta unutar znanstvene discipline onomastike a unutar leksikologije kontekstualno.

Onomastika predstavlja skup imena u izvanjezinom (kulturolokom) i unutarjezinom

(povjesnom filolokom) smislu. U filolokoj domeni, onomastika se kao disciplina bavi

izuavanjem razvoja, strukture, znaenja i upotrebe onomastikih jedinica. S obzirom da se u

domeni bosanskohercegovake srednjovjekovne pismenosti imena javljaju meu prvim

pisanim spomenicima, ona funkcioniu prema modelu gravitacijskog sredita, svjedoei

mnoge podatke za preciziranje povijesne i jezine pojavnosti. Imena posvjedoena pismom na

tlu Bosne i Huma mogu se podijeliti na: geonime (engl. geonym) ili imena zemljopisnih

objekata, nastala iz potrebe za ovjekovom orijentacijom, a prenoena najprije usmenim zatim

pisanim putem s generacije na generaciju; bionime ili imena ivih bia, odnosno imena bia iz

fikcije i fakcije; i krematonimi (engl. chrematonym) ili imena objekata i pojava koji su

produkt ovjekova djelovanja. Krematonimi su unutar onomastikona Bosne i Huma,

najslabije posvjedoeni sloj. (imunovi 2009: 15)

Imena su u Bosni i Humu bila konvencionalizirani oblici koji su se reproducirali u

govoru i pismu, a uestalost odreenih oblika, fiksiranost strukture i znaenja mogla su

varirati u razliitim mjestima njihove upotrabe. Vei broj imena, osobito antroponima, su

eonimima biljeili ustaljenost, uvrijeenost to podrazumijeva i prenesenost i/ili nasljednost,

opu prihvaenost (jer su eonimima evidentirani na razliitim tipovima pisanih

svjedoanstava), i svakako prepoznatljivost koncipiranu nad slavenskim elementima.

Nerijetko ih karakterizira semantika slivenost, prozirnost, slikovitost sa

suprakomponencijalnim (prenesenim) ili komponencijalnim (doslovnim, izravnim)

znaenjem. U pogledu strukture, neki oblici tijekom cijeloga srednjovjekovnoga javljanja

biljee holistiku reprodukciju, cjelovitost i integralnost, strukturalnu okamenjenost. S druge

strane, odreene oblike usljed narodnosne dosjetljivosti, vanjskih utjecaja i novih

pronalazaka, karakterizira strutkuralni metamorfozis s novim gradivnim komponentama ili

12

sufiksalnim dodacima. Iz razloga to je veina imena narodne motivike, uglavnom sva imena

biljee sveprisutnost u praksi, pa se ista javljaju kod vladara, vlastele, trgovaca i puka.

Svi analizirani primjeri preuzeti iz izvora transliteracijski su prilagoeni s obzirom na

suvremene dosage na tom podruju. Preneseni su tekstovi iz bosanice i glagoljice u latinicu,

slovo po slovo, bez obzira na izgovor. Transliteracijom u latinini alfabet, praen je manir

transliteriranja primjenjivan na Staroslavenskome institutu (zavodu) u Zagrebu, odnosno

nain transliteriranja koji je naznaen u Leksikonu hrvatske glagoljice (Bratuli 1995: 146).

2. Ciljevi i svrha istraivanja i oekivani znanstveni doprinos

Temeljni je cilj istraivanja doprinos postojeim i poduzetim onomastikim

istraivanjima koji se ponajprije oituju u reprezentativnom kritikom korpusu: i u

dijakronijskom, vertikalnom (od X. do XVI. stoljea) i u sinkronijskom, horizontalnom

smislu (komparativna analiza sa zemljopisno susjednim i srodnim onomastikonima).

Oblikovane su temeljne afirmativne hipoteze o karakteristikama onimijskih elemenata

korpusa (etimologija, tvorbeni modeli i sl.) koje e se istraivanjem korpusa potvrditi ili

opovrgnuti:

1. Slavenski onimijski element biljei kontinuum u onomastikonu Bosne i Huma

(strukturna ureenost, semantika slivenost i prozirnost)

2. Proces adoptiranja aloglotskih imena tekao je sporo i oteano, i u svojoj konanici u

srednjem vijeku nije uspio ostvariti dominaciju nad idioglotskim imenima.

Oblikovani su temeljni zadaci do ijih e se rjeenja istraivanjem korpusa pokuati

doi:

1. Analizom na semantikoj, morfolokoj i fonolokoj razini, osnaiti i revidirati

postojee rezultate jezikoslovnih istraivanja i utvren onomastikon Bosne i Huma.

2. Rasvijetliti pitanja funkcionalnosti, konzervativnosti i artificijelnosti

antroponimijske formule u srednjem vijeku.

3. Pridonijeti osnaivanju uloge i znaaja onimijske grae Bosne i Hercegovine u

slavenskim onomastikim istraivanjima.

Budui da nije provedena cjelovita i sustavna onomastika analiza na reprezentativnom

uzorku srednjovjekovnih bosansko-humskih spomenika, doktorski rad predstavlja prvo

13

poglavlje na tom putu. Oekuje se da e rezultati deduktivnoga, deskriptivnoga i

komparativnoga pristupa istraivanju definiranoga korpusa pridonijeti

bosanskohercegovakoj filolokoj znanosti u cijelosti, osobito aspektima koji se odnose na

onomastiku i opi znaaj imenovanja. Oekuje se da e istraivanje poduprijeti i unaprijediti

istraivanja bosanskohercegovakoga srednjovjekovnog jezika primjenom poredbene

metodologije utvrivanja starih i novih jezinih osobitosti, u odnosu na bosanski narodni

jezik i preitke staroslavenske knjievne tradicije u njima, ali i praslavenske usmene.

Doktorski rad e pridonijeti i novim znanstvenim spoznajama ne samo iz junoslavistike,

nego iz slavistike odnosno povijesti slavenskih jezika openito.

Rezultati istraivanja u budunosti e posluiti kao izvor/graa daljnjim istraivanjima

koji prekorauju granice jezikoslovlja (antropologija, povijest, geografija) i potiu

interdisciplinarnost i znanstveni dijalog zemalja u regiji.

3. Korpus i metodologija istraivanja

S obzirom na profanost steaka i injenicu da je veina natpisa danas neitka, graa

za doktorski rad preuzima se iz Zbornika srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine I- IV

(1962-1970) autora Marka Vege koji okuplja 325 natpisa s pribrojenom nekolicinom natpisa

iz knjiga Stari bosanski tekstovi (1969) Mehmedalije Maka Dizdara, Hrestomatija starije

bosanske knjievnosti (1974) Herte Kune. Zaokruenu korpusu pridodaje se i dvanaest

epigrafa od ukupno sedamnaest otkrivenih 2003. godine pri restauraciji Atik damije u

Bijeljini.

Epigrafi u zajednitvu s pravnim tekstovima definiraju inventar svjedoanstava o

pismenosti Bosne i Huma. U onimijskom materijalu kojim definirani epigrafski i

administrativni korpus raspolae prepoznaje se identitet ondanjeg ovjeka i njegove bitnosti

koje je sam imenovao. Njihova leksika i strukturna okamenjenost, invarijantnost, semantika

slivenost i semantika nedjeljivost, integriraju inventar svjedoanstava o pismenosti regije u

kojoj su nastajali. U onimijskom materijalu kojim definirani epigrafski korpus raspolae

prepoznaje se identitet ondanjeg ovjeka i njegove bitnosti koje je sam imenovao. Za

nadgrobne je natpise, s obzirom na njihov sadraj, karakteristino uvanje velikog broja

narodnih imena i prezimena i neto manji broj toponima. S obzirom na razliite teorije o

pripadnosti steaka, vano je istaknuti da su skoro sva imena na stecima slavenske

provenijencije te manjim dijelom kranska imena koja su bila u uporabi na koncu srednjeg

14

vijeka u Bosni i Humu (imi 2007: 107-133). Natpisi na stecima se onomastiki analiziraju

u svome originalnome obliku, ali i u transformiranom obliku koji je rezultat turske okupacije

Bosne i Huma u XV. stoljeu.

Administrativni tekstovi obuhvaaju 130 povelja, darovnica i pisama dravne

kancelarije, oblasnih gospodara i pojedinaca. Kao i u epigrafici, graa za administrativne

spise preuzimana je iz ranije tiskanih izdanja jer su originali ili prijepisi veinom nepodloni

analizi i nedostupni. Konzultirana je graa koja jami visok stupanj znanstvene

vjerodostojnosti i tonosti, kao to je sluaj s Konkordancijskim rjenikom irilskih povelja

srednjovjekovne Bosne (2011) autorice Lejle Naka koji prati izdanja Gregora remonika,

Franza Mikloia i Aleksandra Solovjeva. Administrativni tekstovi uvrteni u definirani

korpus doktorskoga rada nastajali su od 1189. godine, odnosno od Povelje bana Kulina do

posljednje povelje posljednjega bosanskog kralja Stjepana Tomaevia iz 1461. Rad obuhvaa

i administrativne dokumente znaajnijih feudalaca Bosne i Huma do kraja XVI. stoljea.

Lieni knjievnih atributa administrativni tekstovi spadaju u pismenost u irem smislu, ali im

njihova originalnost priskrbljuje posebno mjesto u jezinom razvoju. Oni su vaan izvor za

istraivanje povijesti odreenoga razdoblja (Gabri-Bagari 2004: 2). U jeziku administracije

mnogo je ivog narodnog govora, zapadnotokavskog (kancelarije bosanskih banova) i

istonotokavskog (kancelarije humskih knezova) naslojavanja. Broj povelja i darovnica je

velik (130), to pokazuje i intenzitet drutvenog, politikog i ekonomskog ivota Bosne i

Huma, u emu Bosna i Hercegovina ne zaostaje za ostalim srednjovjekovnih dravama iz

regije.

U poveljama bosanskih vladara trgovci se, za razliku od ostalih kategorija stanovnitva,

uope ne spominju. Takva pasivnost utjecala je na njihovu eonimsku anonimnost i injenicu

da nisu uzimani u obzir kao vaan initelj u privrednom ivotu gradskih naselja

srednjovjekovne Bosne. Vrijedni podaci za prouavanje bosanskohercegovake onomastike

prethodno naznaene vrste sauvani su jedino u Dubrovakom arhivu. Graa iz Dubrovakog

arhiva otkriva postojanje, identitet i mjesto stacioniranja domaih trgovaca srednjovjekovne

Bosne. Intenzivnija rudarska proizvodnja u Bosni i Humu, a s njom i trgovina, pridonijeli su

veem i brojnijem ukljuivanju domaih ljudi u kreditno-trgovinske poslove, naroito s

Dubrovanima, od XIV. stoljea. O zaduenjima Bosanaca najvie podataka daju notarske

knjige Debita Notaire i Diversa Cancellariae. Tu su i brojni arhivski podaci o sklopljenim

ugovorima, o trgovinskim drutvima (colegantiama), priznanice o podmirenju dugova,

ugovori o ustupanju potraivanja, primanju depozita, a nekada i uz tube u zapisima

kancelarije dubrovakog Kaznenog suda, u tzv. lamenatama, odnosno Lamenta del

15

Criminale, Lamenta de Intus et Foris, Lamenta de Intus, Lamenta de Foris i Diplomata et

Acta, to je svojevrsna crna kronika dubrovakog dnevnog ivota, a sudionici u tim

procesima, puk dubrovaki i bosanskohercegovaki trgovci, u svojim slubenim

svjedoenjima ostavili su imena vlastelina (plemkinje izuzetno rijetko), odnosno, identitete

znamenitih ljudi prolih vremena.

U srednjem je vijeku kreditiranje opa pojava i temelj trgovine na Balkanu, pri emu je

Dubrovnik bio vrlo vano sredite kreditne trgovine. Izmeu ostalih, i ljudi iz Bosne uzimali

su na kredit gotov novac i robu. Dugovi registrirani u knjigama zaduenja (Debita Notarie)

izmeu ostaloga donose imena, prezimena i mjesta stacioniranja najamnika. Na osnovi

notiranih zaduenja mogue je odrediti na kojim mjestima (os prostora toponimi) i u kojem

obimu (os vremena antroponimi) je domai element bio aktivan, i to za dui period.

Graa e biti razvrstana i obraena pomou suvremenih jezikoslovnih metoda.

Deduktivnom metodom nastoji se doi do zakljuaka na temelju pojedinanih onomastikih

injenica koje se obuhvaaju dosljednom i sustavnom primjenom induktivnog naina

zakljuivanja. Polazi se od izuenog korpusa, povijesnoga, knjievnog i lingvistikog, prema

neizuenom imenoslovnom, unutar kojeg e se prepoznatljive karakteristike sistematski

analizirati, klasificirati da bismo nali relevantne zakljuke. Deskriptivnom metodom e se

izvriti detaljan opis onomastikih karakteristika: razvoja antroponimijske formule, motivike i

strukture imena, semantikih, morfolokih (s posebnim naglaskom na tvorbene modele) i

fonolokih obiljeja. Komparativnom analizom utvrdit e se u kojoj je mjeri onimijski

element rasprostranjen u geografski susjednoj i genetski srodnoj onomastikoj grai. U

usporednoj e se analizi primijeniti poredbena metodologija istraivanja udjela staroga i

novoga u odnosu na praslavensku i staroslavensku onomastiku tradiciju.

Specifinost odabranog metodolokog pristupa se ogleda u injenici sinkretizma,

formalnom zdruivanju dvaju razliitih tipova izvora (isprave i steci / epigrafika) ime se

proiruje uzorak i pridonosi relevantnosti oekivanih rezultata istraivanja. Osim toga, novum

istraivanja predstavlja ekstenzivnost ekscerpirane grae u dijakronijskom i sinkronijskom

smislu (od X. do XVI. stoljea i s obzirom na prostorno kontakna i srodna kulturna podruja).

16

3.1. Natpisi sa steaka

Kodeksi i tekstovi ispisani na pergameni ili papirusu su de facto zahvalnija graa

filolozima i paleografima od epigrafskih spomenika koji uklesani u kamen, koncizni i

lapidarni u naznaenoj pars pro toto formi, predstavljaju izazov istraivaima. Od ostalih

tekstova oni su krtiji u slovnome korpusu pa se ak na mnogim natpisima ne mogu

posvjedoiti sva slova abecede ili azbuke. Dok je na pergameni mogue pratiti isti trag

najfinijih pokreta pisareve ruke, to ini duktus postojanim i oevidnim, otporno vrijeme i

manje otporni kamen ine da na natpisu trpi karakter slova, inei i duktus manje oitim.

Meutim, dok su kodeksi i uope pisani tekstovi in-constantis, mobilis (nestalni, pokretni),

kamen biljei statio, teak je, nepomian i postojan na mjestu klesanja. Na mjestu gdje je

natpis zapaen, u pravilu je tu i nastao, uzevi sa rezervom zbog eonimskog uzurpiranja iako

sami propovijedaju: Klet i prokl[e]t tko e kre[nu]ti u me (Zb.2: 35), Tako da nijesi

proklet ne tikaj u me. (Zb.2: 43), I da je proklet tke e u me taknuti (Zb.2: 45).

Prema dosadanjim istraivanjima, inskribirani steci s odlikama fiksiranosti,

fosiliziranosti i monolitnosti, definiraju spomeniku topografiju i kulturnu geografiju,

svjedoe najizravniju emanaciju narodnoga stvaralakog duha i najvii domet estetske

kreacije u bosanskohercegovakoj kulturi srednjega vijeka. Ovi su natpisi od velikog znaaja

za rekonstrukciju aspekta regionalne povijesti i opeumjetnikog oblikovanja, sa osobitim

doprinosom lingvistici angamanom domaeg ovjeka za infiltriranje u sfere pismenosti i

njezina evolutivnog toka.

Prema popisu provedenom sedamdesetih godina prologa vijeka, u Bosni i Hercegovini

utvreno je postojanje 59.593 steka. U Hrvatskoj ih je 4.447, u Srbiji 2.267, a u Crnoj Gori

3.049. (Belagi 1982: 67) Meutim, broj inskribiranih steaka je znaajno manji u odnosu na

njihov ukupni zbir. Marko Vego je u Zborniku srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine

(1960. 1970.) evidentirao 325 natpisa. Na navedeni korpus treba zbrojiti 12 inskribiranih

steaka, otkrivenih pri restauraciji Atik damije u Bijeljini 2003. godine, dva natpisa iz Tiia

kod Kaknja, koji su otkriveni prilikom izvoenja radova na izgradnji dionice autoputa A-1,

Natpis vlastelina Radia Pievia iz Dabra (Komar 2013: 1-3), i Natpis iz Janjara. Dakle

dolazi se do korpusa od 342 natpisa zabiljeena na podruju Bosne i Hercegovine. Na

teritorijama Srbije, Hrvatske i Crne Gore broj inskribiranih steaka jo je manji, u Srbiji 15, u

Hrvatskoj 13, u Crnoj Gori 12 (Kuna 2008: 283).

17

Kompaktan teritorijalni raspored, pretpostavljeni period trajanja i relativno fosiliziran

repertoar oblika, dekor i inskripcija, moglo bi se rei da steci predstavljaju jedinstvenost i

originalnost, i ma koliko ih se god nalo u susjednim zemljama, steci su bosanski kulturni fe-

nomen, i koliko god srednji vijek bio globalizacijski, a njegova kultura i umjetniki stilovi in-

ternacionalni, steci nisu posvjedoeni nigdje vie nego u Bosni i Humu. Najstarija arita ove

pismenosti nalaze se u starom Humu i srednjoj (banskoj) Bosni, a kao trei centar spominje se

okolina Vidoke. Najvei broj natpisa topikalnoga podruja nalazi se u Boljunima

jugozapadno od Radmilje i Stoca te u okolini Blagaja (sredite humske vlastele), u dolini

Lave, u Podrinju (jugoistona Bosna) od Foe do Vlasenice i Srebrenice. Rasprostranjenost

natpisa koja je skoro linearna s prostiranjem samih steaka, mogli bismo definirati u sljedeim

limesima: na istoku Podrinjem i granicama Huma, Konavlinama na jugu, Glamoem na

zapadu, te Bijeljinom na sjeveru, dok je njihovo glavno arite u Hercegovini, izmeu Stoca,

Neuma i irokoga Brijega. Iako manjega broja nego li u Hercegovini, natpisi su u novije

vrijeme zasvjedoeni i u istonoj Bosni oko Srebrenice i Zvornika, na podruju

srednjovjekovnih upa Usora i Soli, osobito oko Kalesije, i u sredinjoj Bosni od Vrhbosne do

Travnika i Zenice, te u Posavini oko Koraja i Bijeljine. Na prethodno definiranome podruju

eonima je sauvano nekoliko stotina epitafa ija je jezina strukturna fosiliziranost oblikovala

prepoznatljivu i originalnu formu.

Zahvaljujui epitafima i promjeni oblika steaka, danas se prilino uspijeno moe

odrediti vrijeme datiranja nekoga steka. Kultura steaka se de facto smjeta u srednji vijek,

ali s produenim svojim refleksijama na turski period upravljanja Bosnom. Premda steke kao

cjelinu odlikuju zajednike srednjovjekovne jezike osobine, ipak se uoavaju dva osnovna

jezikostilska tipa:

hercegovaki

bosanski (srednjobosanski, zapadnobosanski i zapadnohercegovaki tip)

Pomenuta tipologija na svoj nain ostavlja odraz i na neke jezike osobine, odnosno

razlike u samim natpisima. Na hercegovakim stecima prisutnije su istonotokavske

osobine sa ponekom lokalnom jezikom crtom, dok su oni srednjobosanski i

zapadnobosanski, odnosno zapadnohercegovaki, sa izrazitijim odlikama zapadne

tokavtine. Rije je o jednoj teritorijalnoj meudijalekatskoj ujednaenosti jezika natpisa, a

takoer o ujednaenosti u duem vremenskom rasponu od nekoliko vijekova. Visok stepen

jezike i paleografske (slovne, grafijske) ujednaenosti natpisa na stecima svjedoe o

18

pisanom maniru srednjovjekovnoga bosanskog knjievnog jezika razvijenom zakljuno sa XV

vijekom i zavretkom prve faze formiranja bosanskoga pisanog jezika (Jahi 2005: 47-48).

Kad je rije o jeziku kamenih spomenika, treba imati u vidu najmanje dvije injenice:

u usporedbi sa sadrajnim, jezinim i paleografskim bogatstvom to ga imaju kodeksi i drugi

dulji pisani tekstovi, natpisi su opsegom i sadrajem openito kratki, lapidarni, esto turi i

stereotipni. Stoga epigrafi nisu posve pouzdani u istraivanju pojedinih jezinih i grafijskih

oblika, kao dulji tekstovi, ali ipak epitafi su markirani dubljom i prisnijom uronjenou u

ivot (drutveni, ambijentalni, ivot pojedinca, svakodnevni) oblicima ivoga govorenog

jezika i dijalekatske osobitosti jednog vremena i kraja slobodnije pojavljuju na natpisima,

nego u liturgijskim kodeksima koji su stroije vezani za normu (Gabri-Bagari 2004: 125).

Za nadgrobne je natpise, s obzirom na njihov sadraj, karakteristino uvanje velikog

broja narodnih imena i prezimena i neto manji broj toponima. Zanimljivo je da samo na

boljunskim natpisima od ukupno 178 rijei 49 su osobna imena: od tog su broja dva

toponima: Golubaa (Zb.2: 62) i Jama (Zb. 2:63), 15 prezimena i 32 imena, prezimena:

Herakovi (Zb.2: 62), Bolunovi (Zb.2: 63), Vuki (Zb.2: 65), Vladisali (Zb.2: 66, 75),

Mili (Zb.2: 70, 73), Vui (Zb.2: 71), Vuki (Zb.2: 74), Vukovi (Zb.2: 77), Vukocami

(Zb.2: 78). Po tvorbi se izdvajaju tri prezimena: Erina Ivkovica (Zb.2: 72) i Lubica Vlatkovica

(Zb.2: 76), urenovica (Zb.2: 79), nastala su sufiksacijom, tj. od muevljeva prezimena +

sufiks -ica, to je potvrda da je takva tvorba prezimena kod nas jako stara, a ouvala se do

danas u zapadnotokavskim govorima. Po svojoj se tvorbi meu ostalim prezimenima izdvaja

i Popovlna (Zb.2: 64), tj. Obr(a)d Popovlna. Prezimena uglavnom nose zaviajni jezini

izraz, u njima su ouvane sve dijalekatske pojave, pa su vana u jezinim istraivanjima

(imunovi 1995: 318-323). Na boljunskim natpisima evidentirano je pet enskih imena: a se

lei Radica (Zb.2: 70), a se lei Erina (Zb.2: 72), a se lei Lubica (Zb.2: 76), a se lei dobra

vladikovka Erina (Zb.2: 78), a se lei dobra ena Stana (Zb.2: 79). Jerina Erina je zapravo

Irena, od grkog E, to je ime potvreno od XV. stoljea, a poznato je bilo u Dubrovniku.

Muka imena su skoro sva narodna slavenska: Radosav (Zb.2: 62), Bogavac (Zb.2: 63),

Gruba (Zb.2: 63, 64, 67, 68), Obr(a)d (Zb.2: 64), Vla (Zb.2: 66), Semorad (Zb.2: 66, 69,

70, 76, 77, 78), Vuk (Zb.2: 66), Vuka (Zb.2: 68), Dragia (Zb.2: 70), Radi (Zb.2: 71, 75),

Petar (Zb.2: 74), Petko (Zb.2: 74), Vlatko (Zb.2: 77), Rato (Zb.2: 79). S obzirom na razliite

teorije o pripadnosti steaka, vano je istaknuti da su skoro sva imena na stecima slavenske

provenijencije, te manjim brojem kranska imena koja su bila u uporabi na koncu srednjeg

vijeka u Bosni i Humu (Palameta 2003: 107; imi 2007: 107-133).

19

Na inskribiranim stecima sjeveroistone Bosne mogue je iitati 88

antroponimijskih jedinica, pri tome 65 osobnih mukih imena (bez pojavnica enskih imena)

meu kojima dominiraju morfemske sastavnice drag i rad: Dragia, Dragilo (Zb. 4:234),

Dragac (Zb.4: 306), Dragoja (Zb.4: 293), Dragoje (Zb.4: 311), Dragin, Dragosav,

Dragoslav, (Babi 2004: 82-104), Radosav (Zb.4: 291), Prrad (Zb.4: 297), Radoje (Zb.4:

312), Radovan (Zb.4: 298), Radomir (Zb.4: 237), Radmil, Radinac (Zb.4: 290), Ratko (Zb.4:

292), i 23 prezimenske jedinice koje pri oblikovanju jezinih formi ovog tipa manifestiraju

odlike sjeverozapadnog novotokavskog idioma, i to pri formiranju prezimenskih jedinica

tipine patronimijske strukture (pravih patronimika): Jurjevi (Zb.4: 291), Dragoljevi (Zb.4:

307), Golubovi (Zb.4: 305), Radojevi (Zb.4: 311), Vidjenovi (Babi 2004: 82-104), i

nepravilno izvedenih patronimskih prezimena (nepravih patronimika): Mileti (Zb.4: 234),

Tihmili (Zb.4: 307), Bogosali (Zb.4: 298), Jurisali (Zb.4: 237), Radosali (Zb.4: 311).

Nestabilne forme posljedica su i jezine nekulture, tj. odsustva svijesti o tome kako se

oblikuju jezini znakovi za ovu vrstu komunikacije.

3.2. Administrativno-pravni tekstovi

Administrativno-pravni tekstovi u doktorskome radu prate izdanja od 1189. godine,

odnosno od Povelje bana Kulina, do posljednje povelje od posljednjeg bosanskog kralja

Stjepana Tomaevia iz 1461. godine, obuhvativi i niz slinih dokumenata pojedinih

znaajnijih feudalaca do kraja XV. stoljea. Administrativni tekstovi su odraz politikih i

drutvenih prilika jedne drave, pa osim to govore o njezinim funkcijama, diplomatskim

vezama sa susjednim zemljama i unutarnjim odnosima, pokazuju i kulturne veze koje je

drava ostvarivala. U bosanskim pisarnicama su se, zavisno od irenja Bosne i odnosa s

drugim srednjovjekovnim dravama, pojavljivali pisari s inonarjenih podruja, koji su

nerijetko odreivati stil i jezik u kraljevoj pisarnici. Jedan broj pisara pristigao je u Tvrtkovo

vrijeme na srednjovjekovni bosanski dvor iz Srbije, pa je njihovo svetosavsko obrazovanje

utjecalo na oblik jezika dvorske pisarnice. Ueniji pisar unosio je vie crkvenoslavenskih

osobina, a manje ueni je pisao izrazitijim narodnim jezikom. I u jednoga i u drugoga

invokacija (poetni zaziv) i eshatokol (zakljuna reenica) najee su pod izravnim

crkvenoslavenskim utjecajem. Sredinji dio teksta pisan je narodnim jezikom zbog ega je

korpus administrativno-pravnih spisa zanimljiv za jezina istraivanja.

20

Lieni knjievnih atributa ti tekstovi spadaju u pismenost u irem smislu, ali im

njihova originalnost priskrbljuje posebno mjesto u jezinom razvoju. Oni su vaan izvor za

istraivanje povijesti odreenoga razdoblja (Gabri-Bagari 2004: 2). U jeziku

administrativnih dokumenata mnogo je ivog narodnog govora, zapadnotokavskog

(kancelarije bosanskih banova) i istonotokavskog (kancelarije humskih knezova), s

njihovim proimanjem i uzajamnim mijeanjem. Spomenici se prepoznaju kao spomenici

bosanskoga jezika i njegove stare pisarske kole. U njima je uoljiva zapadnotokavska

osnovica, sa slabim prisustvom istone (humske) tokavtine. Povelja i darovnica je

impozantan broj (130), to pokazuje i intenzitet drutvenog, politikog i ekonomskog ivota

Bosne i Huma, u emu ovaj teren ne zaostaje za ostalim srednjovjekovnim dravama iz

regiona. (Naka 2011)

Povelje, pisma, darovnice, trgovaka pisma, priznanice, ugovori i zakletve

predstavljaju prostorno i vremenski razmjerno jedinstven, te anrovski ujednaen korpus, ali

donekle nepotpun. Nema, naroitih povelja iz XII. i XIII. stoljea, iako se moe pretpostaviti

da je formiranje feudalnih odnosa u tim stoljeima ve izazvalo potrebu izdavanja vlasteoskih

povelja. Sauvano je pismo pape Grgura IX od 10. oktobra 1233. godine banu Ninoslavu, u

kojem se iznosi kako su Ninoslavljevi prethodnici prema starom obiaju ustupali upe i sela u

svojoj zemlji pojedincima. Takvo dodjeljivanje posjeda moralo je biti popraeno izdavanjem

povelja. Oskudan je broj posvjedoenih povelja iz Huma, a znamenite su povelje iz Bosne, i

to veim dijelom iz sjeverno-zapadne, iz Donjih krajeva, poto je veliki dio povelja vezan za

porodicu Hrvatinia, ija je arhiva najbolje sauvana (Solovljev 1949: 87).

Za administrativne tekstove koji su sadrajem vezani za kulturni ivot bosanskog

ovjeka, karakteristian je fond narodnih imena, s obzirom na spominjanje vlastelina, vladara

i lanova njihovih porodica, podanika, knezova, dijaka itd. Zanimljivo je da sama Povelja

bana Ninoslava, s obzirom na svoju datiranost (poetak XIII. stoljea), biljei jedanaest

imenskih ili imensko-prezimenskih jedinica: ban Matija Ninoslav, vojvoda Juri, dvorski

visoki slubenik Radonja, njegov brat Simeon, peharnik Mirohn, Prodas, Prijesda, Sfinar,

Slavko Polii i Gradislav Turbi (P.5), dok sedam godina kasnije humski knez Andrija izdaje

povelju s 24 antroponimijske jedinice: knez Andrija sa sinovima i upanima Bogdanom i

Radoslavom, te s vlastelom: Hreljko Rastimiri, Dobrovit Radovi, Hrelja Stepkovi,

Odumisl i Strjezimir Adamovi, eprnja Osili, Hranislav Prvoslavi, Bigrijen Mri,

Dobromisl Pobratovi, Desjen Berivojevi, Radovan Prividri, Hrelja Desavi, Pribin

Zloevi, Toma upeti, Galac Vuksani, Hrelja Hranidrui, Predislav Vukmiri, Hrvatin

Turbi, Prvoslav Prodani, Bratoslav Vukovi, Berko Radovani. Imena i prezimena s

21

administrativnih tekstova potvruju slavenski imenski kontinuum u pogledu semantike

slivenosti i prozirnosti, te strukturne okamnenjenosti (tvorba, derivacija, sufiksacija) pri emu

je znaajnim brojem potvren i indoeuropski obrazac dvolanih imena: Dobromisl (P.6),

Dobrosav (P.26, 40), Dobrovit (P.6), Milodra (P.76), Radomir (P.12), Dobromisl (P.6),

Odumisl (P.6), Gradislav (P.5), Vladimirko (P.90), Vojisav (P.41, 54, 85), Vojmir (P.6),

Milivoj (P.60, 65, 66), Skorovoj (P.59), Bratoslav (P.6) Bogdan (P.105), (P.6, 9, 14, 18; Deb.

Not. 20, fol. 158; fol. 180; fol. 180; ib. 21, fol. 56, fol. 101) i slinih.

Kranska imena i imena s kranskom motivacijom potvrena su u manjem broju od

narodnih, a nositelji tih imena su u narataju i oeva i sinova. U skupini kranskih imena

pojavljuju se imena u temeljnom (Grgur, Ivan, Marko, Mihovil, Nikola, Toma), izvedenom

(Andrija, Matija, Pavko) te pokraenom liku (Ivko). Premda na kranska imena otpada

manje od treine potvrenih mukih osobnih imena, njihove spomenute tvorbene znaajke

upuuju na zakljuak da su ta imena, premda aloglotnoga podrijetla, ve bila dobro uklopljena

u bosanski antroponimijski sustav.

3.3. Knjige zaduenja i sporova ili onomastika graa preuzeta iz Dubrovakog arhiva

U poveljama bosanskih vladara trgovci se, za razliku od ostalih kategorija

stanovnitva, uopte ne spominju. Takva pasivnost ostvarila je doprinos njihovoj eonimskoj

anonimnosti i injenici da nisu uzimani u obzir kao vaan inilac u privrednom ivotu

gradskih naselja srednjovjekovne Bosne. S tim u vezi, graa iz Dubrovakog arhiva otkriva

postojanje, identitet i mjesto stacioniranja domaih trgovaca srednjovjekovne Bosne.

Intenzivnija rudarska proizvodnja u Bosni i Humu, a s njom i trgovina, doprinjeli su

sve veem i brojnijem ukljuivanju domaih ljudi u kreditno-trgovinske poslove, naroito s

Dubrovanima, od XIV. stoljea. O zaduenjima Bosanaca najvie podataka daju notarske

knjige Debita Notaire i Diversa Cancellariae. Kancelarija je, u uem smislu, zapisivala

sudske poslove (tube, roita, iskaze svjedoka, presude i ostalo), oglase o prodaji nekretnina i

druge poslove. Notarijat je zapisivao isprave (zadunice, miraze, kupnje i prodaje, punomoi,

oporuke, agrarne ugovore i razne druge poslove). Ovako definirani sadraji predstavljaju

podatkovno bogatstvo za analiziranje imena ljudi iz Bosne i Huma koji su uspostavljali

odnose sa Dubrovnikom, i na taj nain ostali zabiljeeni u nekim od spomenutih

svjedoanstava. Takoer u fondovima arhiva u Dubrovniku mogue je pronai znaajan

22

korpus imena robinja koje su odvedene iz Bosne u Dubrovnik, gdje su bile dalje

preprodavane.

U srednjem vijeku kreditiranje je opa pojava i osnova trgovine na Balkanu. Pri tome

je Dubrovnik bio veoma vaan centar kreditne trgovine. Trgovci iz Bosne i Huma esto su

uzimali na kredit gotov novac i/ili robu. Dugovi registrovani u knjigama zaduenja pokazuju

vrijednost neplaene robe i vraanje duga kreditoru u dukatima i perperima s imenima,

prezimenima i mjestima stacioniranja najamnika. Dakle, na osnovu notiranih zaduenja moe

se odrediti locus bosansko-humskih trgovaca i tempus njihova trgovanja, odnosno odrediti

njihove toponime i antroponime. U kreditno-trgoviske poslove se ukljuuju domai ljudi ne

samo iz rudarskih centara ve i izvan njih. Veoma istaknuti trgovci koji posluju sa zavidnim

kapitalom su iz Prae, Gorada, Foe, Visokog, Podrinja, itd. Naroito je Praa dala istaknute

trgovce: Tezalovii, Radovanii, Doberkovii, ermanovii i Pribjenovii zvani Murii.

Predmeti trgovine su najee olovo, srebro, vosak i druge domae rude i sirovine, koa, med,

stoarski proizvodi (Kovaevi-Koji 1978: 167).

Arhivske knjige preciziraju onomastiku grau s praga XV. pa tijekom est narednih

desetljea (1400-1463). Izmeu dvadesetih i tridesetih godina XV. stoljea, domae

stanovnitvo se sve vie ukljuuje u trgovinu na irokom prostoru bosanske drave, zbog ega

se u tim godinama biljei i najvei broj antroponimijskih podataka iz knjiga zaduenja.

Meutim, pedesetih godina XV. stoljea naglo se smanjuju podaci o zaduivanju bosanskih

trgovaca, to se moe dovesti u vezu sa sukobom Dubrovana s hercegom Stjepanom, a

naroito sa uspostavljanjem prvih stalnih turskih uporita u Bosni, jer nesreene prilike nisu

pogodovale djelatnosti domaih ljudi. Definirano stanje se odraalo sve do pada Bosne pod

tursku vlast 1463. Godine (Kovaevi-Koji 1978: 172). Tijekom rane druge polovine XVI.

stoljea antroponimijski podaci, odnosno bavljenje trgovinom evidentno je jedino s juga

bosanske drave koji nije bio neposredno pogoen dogaajima u sredinjoj Bosni, sve manjim

intenzitetom dok naposlijetku, s vlau Turaka, nije posve utihnulo.

Svi trgovci nisu podjednako uspijeno poslovali, te se mogu konstatovati veliki

rasponi u njihovom kapitalu, pri tome korpus imena se svodi na muka, odnosno 150

imensko-prezimenskih sastavnica ponegdje uz nadimak, pa se namee zakljuak da ene nisu

infiltrirane u kreditorsko-trgovinsku sferu drutvenih odnosa.

23

4. Suvremene relevantne spoznaje o temi

Dosadanja istraivanja korpusa bosanskohercegovakih administrativnih tekstova i

natpisa na stecima provedena su iz perspektive znanosti i umjetnosti. Postojee osvrte,

prikaze i cjelovite studije o definiranom korpusu mogue je pratiti od sredine XX. stoljea.

Izdvojit e se tek kljuni:

1. Marko Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine I-IV (1962-

1970)

2. Alojz Benac, Steci (1967)

3. Nada Mileti, Umjetnost na tlu Jugoslavije Steci (1982)

4. efik Belagi, Steci i njihova umjetnost (1971)

5. Mehmedalija Mak Dizdar, Antologija starih tekstova (1971)

6. Dubravko Lovrenovi, Steci: bosansko i humsko mramorje srednjeg vijeka (2009).

Lingvistika istraivanja o definiranoj temi uglavnom su novijega postanja:

1. Darija Gabri-Bagari, Crkvenoslavensko i narodno u bosanskohercegovakim

epigrafskim spomenicima od 12. do 18. stoljea, Drugi Hercigonjin zbornik, Hrvatska

sveuilina naklada, Zagreb, 2005.

2. Amira Turbi-Hadagi, Deklinabilne rijei bosaninih pravnih tekstova od 12. do

15. stoljea, doktorski rad u rukopisu, Zagreb, 2006.

3. Edim ator, Paleografske i fonetske odlike natpisa na stecima u BiH, magistarski

rad u rukopisu, Mostar, 2009.

4. Marinka imi, Jezik srednjovjekovnih kamenih natpisa iz Hercegovine. Natpisi

pisani hrvatskom irilicom, Matica hrvatska, Sarajevo, 2009.

5. Lejla Naka, Konkordancijski rjenik irilskih povelja srednjovjekovne Bosne,

Drutvo za prouavanje srednjovjekovne bosanske historije, Sarajevo, 2011.

6. Juri-Kappel, Jagoda, Bosnien im Spiegel lterer Schriften Bosna u ogledalu starije

pismenosti, Edition Liaunigg, Be, 2013.

Od davnina ovjek je obiavao da vlastita znaajnija ostvarenja i izvjesne dogaaje

pismeno obiljei, fosilizira u materijalne trajnije vrijednosti, kamenu, metalu, peenoj glini,

drvetu i sl., da bi na taj nain iza sebe ostavio trajniji, eonimski spomen. Iz takve prakse

razvila se posebna disciplina epigrafika, sa svrhom da deifruje, ispituje i prouava natpise i

zapise. Epigrafski spomenici pruaju dragocjene materijale za prouavanje vremena i prilika u

24

kojima su nastajali. Ponekad su natpisi jedini izvor o linosti, mjestu na koje se odnose,

kulturi ili pismu u duhu kojega su producirani, pa je u nauci istaknuta vanost epigrafike s

gledita humanistikih, opedrutvenih, pravnih i historijskih nauka. S tim u vezi, za

nadgrobne natpise, s obzirom na njihov sadraj, karakteristino je uvanje velikog broja

narodnih imena i prezimena i neto manji broj toponima.

S obzirom na razliite teorije o pripadnosti steaka, vano je istaknuti da su gotovo sva

imena na stecima slavenske provenijencije te manjim brojem kranska imena koja su bila u

uporabi na koncu srednjeg vijeka u Bosni i Humu (imi 2007: 107-133).

U prilog odabranoj temi doktorskoga rada idu nedovoljno istraena mjesta definiranoga

korpusa, mjesta u kojima je pohranjen bogat istraivaki potencijal neopravdano zanemaren u

suvremenoj znanosti. Pokazuju to i recentna lingvistika istraivanja srodnoga korpusa

injenicom da su sva poduzeta krajem prvoga desetljea novog tisuljea. Stoga je rad

Onomastika bosanskohercegovakih srednjovjekovnih administrativnih tekstova i steaka na

poecima definiranja znanstvene konstrukcije koja prouava imenoslovlje Bosne i Huma i

stvaranja "omnibus rjenika" antroponima i toponima bosanskohercegovake srednjovjekovne

kulture.

Uz opu onomastiku literaturu rad e se oslanjati na temeljna djela hrvatske

onomastike nastala kao rezultat terenskih istraivanja i ekscerpiranja grae iz povijesnih

dokumenata te brojnih znanstvenih, knjievnih i drugih relevantnih djela, a ta su:

1. imunovi, Petar, Toponimija otoka Braa, Supetar, 1972.

2. imunovi, Petar, Hrvatska prezimena, Zagreb, 1995.

3. Bjelanovi, ivko, Antroponimija Bukovice, Split, 1988.

4. Frani, Anela, Meimurska prezimena, Zagreb, 2001.

5. Bjelanovi, ivko, Onomastike teme, Zagreb, 2007.

25

5. Onomastika nunost, vrijednost i terminologija (onomastika os prostora i os vremena)

Uprkos suvremenoj nedovoljnoj zastupljenosti i istraenosti na domeem terenu,

onomastika ima znaajnu tradiciju. Zaetnikom slavenske onomastike kole smatra se

znanstvenik Franjo Mikloi s djelima Die Bildung der Ortsnamen aus Personennamen (Be,

1860), Die Bildung der Ortsnamen aus Personennamen im Slavischen (Be, 1864) i Die

Slavischen Ortsnamen aus Appellativen (Be, 1872. i 1874). Zatim je Petar Skok, u

meuratnom periodu, istraivanjima domau onomastiku nainio ravnopravnom s

najvrijednijim evropskim onomastikim tezama.

Bosanskohercegovaki srednjovjekovni pisani korpus u pogledu onomastikih

podataka predstavlja bogatu oblikotvornu masu za zaokruivanje i modeliranje ne samo

jezine paleontologije ve i povijesti jezika, suvremenih teorijskih razmatranja i prouavanja

onomastike problematike. S tim u vezi, iskazana je potreba da se za analiziranjem bosansko-

humskog onomastikog praitka, radi nad onomastikim zadacima ija rijeenja su nuna za

slavistiki onomastiki fond, zajedniki svim slavenskim zemljama i zemljama u kojima su

obitavali Slaveni. Nita manje znaajna potreba za onomastikim bosanskohercegovakim

istraivanjima, nalazi se u injenici da sve vea urbanizacija, raslojavanje sela, socioloki

preobraaj, naputanje poljoprivrede i stoarstva u nekim vrlo aktivnim onomastikim

zonama, vremenskim i fizikim uruavanjem najstarijim pisanih svjedoanstava, papirusa i

ak kamena steaka, ine da onomastika svjedoanstva brzo i nepovratno idu u mijenu i

zaborav. Na stekovnoj okamenjenosti vlastita imena su fosilizirana iz razloga to se ne

prenose i ne prepisuju pa su opora na pisarsku tradiciju, i prema tome su sigurni putokazi pri

prouavanju i povijesnoj rekonstrukciji srednjovjekovnog bosanskohercegovakog jezikog

razdoblja. U dijahronoj i sinhronoj perspektivi imena s administrativno-pravnih tekstova i

epigrafa, markiraju materijalnu i duhovnu kulturu naroda u Bosni i Humu, njihova davnanja

zbivanja, nain ivota, gledanja na svijet, njihov mentalitet kroz epohe i odnos prema drugim

narodima koji su obitavali na topikalnom prostoru, direktno ili indirektno (Grci, Rimljani,

Osmanlije). Ako su "toponimi postojani na osi prostora a osobna imena na osi vremena"

(imunovi 1977: 140), toponimijska i antroponimijska graa potvruje podatke o socijalnom

ivotu, prirodnom ambijentu (reljefu), vjerovanjima, mitolokoj i religijskoj svijesti,

migracijama, etnikim i kulturnim dodirima i sl. U isto vrijeme toponimi i antroponimi su

vani pokazatelji proirenosti i razmjetaja jezinih izoglosa koje su sadrane u onomastikim

podacima.

26

Ipak, dekodiranje porijekla i semantike onima nije nikada bio lak i jednostavan

zadatak iz nekoliko razloga:

- Onimi su ranog postanja, nastali jo u plemensko-rodovskoj drutvenoj zajednici.

Upravo ta davnina njihova nastanka vrlo esto oteava utvrivanje motiva zbog kojih

su neka imena nastala.

- Katkad se znaju motivi nastanka pojedinih imena, pa su u vezi s tim poznata i

znaenja, ali je nepoznat izgovor.

- Kod nekih imena znana je etimologija, ali je teko objasniti kako su se po svom

znaenju nala meu antroponimima, toponimima i sl.

- Ljudi su od najstarijih vremena u interakciji, a pri meusobnom komuniciranju esto

njihova imena prelaze iz jednog jezika u drugi. Pri tome nastaju svakojake

modifikacije i deformacije izvornih oblika, to kasnije oteava utvrivanje njihova

porijekla i semantike.

- Vrlo esto razni motivi, religijske dogme, legende i narodni obiaji utjeu na postanak

imena, pa tragovi do takvih utjecaja i motiva mogu odvesti na stranputice.

- Neki ljudi iz razliitih pobuda sami konstruiu lina imena koja prividno upuuju na

jedan etimoloki izvor, a zapravo, s njima imaju djeliminu i formalnu vezu, ili

nemaju nikakve veze.

Osim ovih postoji i niz drugih razloga, zavisno od toga kakva i ija se imena

prouavaju, koji potvruju da se u onomastikim prouavanjima neminovno nailazi na mnogo

potekoa koje se mogu savladati samo djelimino, dok su neke potpuno nesavladive

(Smailovi 1977: 97).

Prije analize konkretne antroponimijske grae potrebno je precizirati dva u

predstojeim odlomcima najee upotrebljavana termina: osobno ime (noma krion, nomen

proprium) i imenska formula. U osnovnom onomastikom terminolokom priruniku

Osnoven sistem i terminologija na slovenskata onomastika uz termin osobno ime stoji

neoprimjerena definicija: sopstveno ime na eden ovek (Bezlaj 1983: 83). Zbog nedovoljne

preciznosti u odnosu na prezime i nadimak, nuna je sljedea dopuna: osobno ime je zakonom

propisana (to nije nadimak) i nenasljedna (to nije prezime) antroponimijska kategorija,

odnosno nenasljedni individualni antroponim. Imenska formula je jedan ili vie (u potonjem

sluaju funkcionalno razliitih) antroponima koji slue tonoj identifikaciji ljudske jedinke

(Frani 2006: 71-80).

27

6. Imenovanje ljudi u Bosni i Humu s prikazom kulturnopovijesne pozadine

Srednjovjekovna Bosna je poivala na odreenom tipu gospodarstva i drutva koje je

izrodilo doba naturalne privrede s dominirajuom naturalnom, odnosno radnom rentom. U

drutvu se poeo formirati izvijesni diferencijal, gospodari prema neslobodnim seljacima. S

takvim dispozicijama razvila se znaajna trgovinska djelatnost, odnosno drutvo je sustavno

napredovalo (to je mogue oitovati i u sadraju Kulinove povlastice iz 1189. godine).

Neosporno razvijeno drutvo podrazumijevalo je gospodare imanja koji su bivali izvijesni

reprezenti drutva u kojem su, svakako, morali biti istaknuti i prepoznatljivi, to je prema

kauzalnosti podrazumijevalo njihovo imenovanje. Tako su politike, ekonomske i druge

dispozicije znaajno popularizirale proces linog i teritorijalnog imenovanja. Bosanski vladari

u elji da prezentiraju dravnu ureenost, u poveljama diktiraju imena svojih velikaa,

uporedo, bosanska vlastela u elji da prikae vlastitu bitnost, na nadgrobnim spomenicima

ostavljaju eonimima uklesana imena oznake postojanja. Osim njih steke su podizali i sitna

vlastela, njihovi roaci, imuniji inokosni seljaci elei ih oponaati, to im je bilo mogue

zahvaljujui povoljnim ekonomskim uvjetima usljed razvoja trgovine i rudarstva.

Ovakav pregled kulturnopovijesnog razvoja srednjovjekovne Bosne uporedo potvruje i

razvoj antroponimijske formule. Dakle, u tijeku estogodinjeg razvoja u staroj Bosni i Humu

su dole do smjene etiri epohe drutvenog afirmiteta koje se mogu donekle izjednaiti s

procesom imenovanja ljudi, jer kako se drutvo bogatilo, kvantitativno i kvalitativno,

definirala se i identina potreba meuljudskog raspoznavanja i vrednovanja (imena su dobijali

najprije samo privilegirani, drutveni reprezenti). Hipotetiki je u predfeudalnoj epohi, od

naseljavanja do X. stoljea bio dominantan jednoimeniski obrazac, ali da s prisvajanjem

feudalnih oblasti dolazi do afirmiteta samih feudalaca te u ranofeudalnoj epohi tijekom XI. i

XII. stoljea, u imenskoj formuli se infiltrira pridjevak, vladarski ili velikaki: ban Kulin (Zb.

1:19, 3:252, 254, P. 1), knez Mihajl (Zb. 3:129), knez Hramak (Zb. 3:130) sudija Gradia

(P.1), upan Miroslav (Zb. 1:19) upan Grd, upan Radomir (Zb. 3:129), pop Prohorije (Zb.

4:252). U ovoj epohi pored drutvenog razvoja, razvoj jezika podjednako utjee na

oblikovanje imenskog obrazca jer su pridjevci uglavnom iz posuenikog korpusa i ujedno

svjedoci leksikoga bogaenja. Dakle, sve do XII. stoljea osobe su se poznavale i sluile

samo imenom, kasnije uz imena stavljaju se i druge karakteristike vezane uz osobe, npr.

drutveno usmjerenje, zvanje, srodstvo, podrijetlo ili etnika pripadnost, mjesto stanovanja,

posebnosti osobe. U postupcima specificiranja imena navedenim karakteristikama skriva se

zametak prezimena koja se javljaju ve u XII. stoljeu, a kodificiraju tijekom XVII. i XVIII.

28

stoljea. U epohi razvijenoga feudalizma, od XIII. do polovine XIV. stoljea koja ujedno

odgovara i fazi cumulusa pisanih natpisa, odgovara i proirenje imenske formule na

prezimensku sastavnicu, odnosno dolazi do sustavnijeg imenovanja i pojave imensko-

prezimenskog obrasca. Tekst Povelje bana Matije Ninoslava Dubrovniku od 22. 3. 1240.

godine, sinhronijski je potvrda interferencije jednoimenske formule Zabav, Prodan, Prijesda,

Sfinar, dvoimenske formule s pridjevkom vojvoda Juri, tepija Radonja i peharnik Mirohn,

te dvolane imensko-prezimenske formule Slavko Polii i Gradislav Turbi. Prethodno

navedeno potvruje i Povelja kneza humskog Andrije Dubrovniku (1247-1249) s

identifikovanom vastelom: Hreljko Rastimiri, Dobrovit Radovi, Hrelja Stepkovi, Odumisl

i Strjezimir Adamovi, eprnja Osili, Hranislav Prvoslavi, Bigrijen Mri, Dobromisl

Pobratovi, Desjen Berivojevi, Radovan, Prividrui, Hrelja Desavi, Pribin Zloevi,

Toma upeti, Galac Vuksani, Hrelja Hranidrui, Predislav Vukmiri, Hrvatin Turbi,

Prvoslav Prodani, Bratoslav Vukovi, Berko Radovani. Povelju odlikuje dvostruka

zanimljivost, s jedne strane prezimenska estotnost, a s druge strane, izostanak prezimena kod

kneza Andrije i njegovih sinova Bogdana i Radoslava, kojima je i dalje, zbog poloajne

vanosti, u identifikaciji dovoljan samo pridjevak. Takva pojavnost evidentna je i u kasnijim

tekstovima: kneza rnomira (1252-1254), upana Radosava (22. 5. 1254), tek u XIV. stoljeu

ban Tvrtko pored imena ima i prezimensku sastavnicu Kotromani (1. 6. 1367). Dakle, u

epohi kasnoga feudalizma tijekom druge polovine XIV. i XV. stoljea, ili epohi bosanskoga

kraljevstva (1377-1463), prezimenski element je uglavnom opezastupljen u poveljama,

odnosno u navodima vlastele kao svjedoka, a naroito u knjigama zaduenja u kojima su od

krucijalnog znaaja navodi imena, prezimena i mjesta stacioniranja najamnika, odnosno

bosanskih trgovaca (Aneli, 1973).

Osmanlijsko razdoblje u povijesti Bosne i Hercegovine traje od 1463. godine, odnosno

od uspostavljanja Bosanskoga sandaka, do 1878. godine ili poetka okupacije od strane

Austro-Ugarske. Dolazak Osmanlija je uzrokovao znaajan prevrat u svim sferama ivota, iz

razloga to je imao ogromne vjerske, jezike, kulturne, politike i vojne posljedice za

podruje Bosne i Hercegovine. Takva opa dominacija i nadreenost ostavila je traga i u

antroponimijskog domeni jer je usljed novih vjerozakona, kulture i obiaja, dolo i do

drugaijeg odabira i formiranja imena. Iz osmanlijskoga perioda datira i najstariji popis

stanovnitva Bosne i Hercegovine, koji je uraen poetkom XVII. stoljea. Ovi popisi

defteri su raeni po sandacima, tadanjim upravnim jedinicama. Defteri koji se odnose na

Bosnu i Hercegovinu nalaze se u Dravnom arhivu Republike Turske, sortirani su i arhivirani

u razliitim serijama dokumenata, a veina njih je kodirana kao Tapu defteri. Pedesetih

29

godina dvadesetog stoljea Turska je Bosni i Hercegovini dostavila nekoliko desetina popisa

iz Dravnog arhiva Republike Turske, ime je napravljen veliki pomak u izuavanju prolosti

bosanskohercegovakih naroda. Defteri koji su se odnosili na sve krajeve bive Jugoslavije su

bili pohranjeni u Orijentalnom institutu u Sarajevu. Prilikom agresorskog granatiranja

Sarajeva 16. i 17. maja 1992. godine svi defteri su u potpunosti izgorjeli.

Administrativno-pravni tekstovi koji su dio zadanoga korpusa rada Onomastika

analiza bosanskohercegovakih srednjovjekovnih administrativnih tekstova i steaka, ine

130 originalnih tekstova iz razdoblja od 1189. do 1493. godine, i oni su nezaibilazni dio

kulturne i jezine batine bosansko-humskoga podneblja. U ovome poglavlju nuno ih je

nabrojati:

1. Povelja bana Kulina 1189.

2. Ninoslav, Bosnae magnus banus prije 1232.

3. Humski knez Andrej Dubrovniku prije 1235.

4. Ninoslav, veliki ban bosanski 1240.

5. Matthaeus Ninoslav, Bosnae magnus banus 22. mart 1240.

6. Povelja humskog kneza Andreja Dubrovniku 1247-1249.

7. Matheus Stephanus, Bosnae magnus banus 1249.

8. Pismo kneza rnomira Dubrovniku 1252-1254.

9. Povelja humskog upana Radoslava Dubrovniku 22. maj 1254.

10. 22. maj 1254. humski upan Radoslav

11. Stjepan Kotromani oko 1322.

12. Stjepan Kotromani oko 1323.

13. Jelisaveta, supruga bana Stjepana Kotromani, kerka srpskog kralja Dragutina oko 1323.

14. Stjepan Kotromani oko 1326. godine daje velikom knezu Grguru Stjepaniu u

nasljedstvo 5 sela za uslugu to mu je predvodio poslanstvo u vrijeme enidbe

15. Stjepan Kotromani oko 1331.

16. Ugovor bosanskog bana Stjepana Kotromania s Dubrovanima 23. oktobar 1332.

17. ban Stjepan Kotromani 15. mart 1333. u Srebrniku

18. Knez Vladislav, kneginja Jelena, ban Tvrtko Kotromani i brat njegov Vuk knezu Vlatku

Vukoslaviu 1353.

19. Tvrtko Kotromani godine 1357.

20. ban Tvrtko Kotromani 11. august 1366. pod Prozorom u Rami

30

21. Tvrtko Kotromani 1. juni 1367.

22. Tvrtko Kotromani 9. februar 1375. pod Bobovcem

23. Tvrtko Kotromani 7. februar 1376.

24. Tvrtko I Kotromani 1377-1385.

25. Tvrtko I Kotromani 10. april 1378.

26. Tvrtko Kotromani 12. mart 1380. na Motru

27. Tvrtko Kotromani 2. decembar 1382.

28. Tvrtko Kotromani 2. decembar 1382.

29. kralj Tvrtko I 4. mart 1387.

30. kralj Tvrtko I 28. septembar 1388.

31. kralj Tvrtko I 25. novembar 1388.

32. kralj Tvrtko I maj 1389.

33. kralj Tvrtko I 19. maj 1389.

34. kralj Tvrtko 12. juni 1389.

35. upan Milten i Ruir prije oktobra 1335.

36. upan Sanko prije 1391.

37. Radi Sankovi 15. april 1391.

38. Radi Sankovi 15. maj 1391.

39. kralj Dabia 6. mart 1392. na Ceceni

40. kralj Dabia 17. juli 1392.

41. kralj Dabia 17. juli 1392. na ihoviima

42. kralj Dabia 21. august 1392.

43. kralj Dabia 18. februar 1393.

44. kralj Dabia oktobar 1393.

45. kralj Dabia prije 15. oktobra 1393.

46. kralj Dabia 26. april 1395.

47. kralj Dabia 17. maj 1395.

48. Elena, udova kralja Dabie 13. maj 1397. u Sutisci

49. Elena 22. maj 1397.

50. Elena 15. novembar 1397. na Motru

51. Elena 9. mart 1398.

52. Elena april 1398.

53. knez Pavao Radinovi 25. mart 1397.

53. kralj Stefan Ostoja 20. novembar 1398.

31

54. kralj Stefan Ostoja 15. januar 1399.

55. kralj Ostoja 15. januar 1399. na Usori u Linici

56. kralj Stefan Ostoja 5. februar 1399. u Sutisci

57. bosanska kraljica Jelena Gruba 5. mart 1399.

58. Vojvoda Radi Sankovi i upan Bjelijak 25. august 1399.

59. kralj Ostoja 8. decembar 1400.

60. Hrvoje Vuki Hrvatini, veliki vojvoda bosanski i herceg splitski 15. januar 1404.

61. Stefan Tvrtko Tvrtkovi 24. juni 1405.

62. kralj Ostoja 4. decembar 1409.

63. vojvoda Sandalj banici Anki 4. mart 1410.

64. vojvoda Sandalj Dubrovniku 19. oktobar 1413.

65. kralj Ostoja 20. novembar 1414.

66. kralj Ostoja 28. oktobar 1416.

67. kralj Ostoja decembar 1416.

68. kralj Ostoja 1418.

69. knez Grgur Vukosali 6. juli 1418.

70. kralj Stjepan Ostoji 5. mart 1419.

71. Sandalj Hrani, veliki vojvoda bosanski 14. juni 1419.

72. kralj Stjepan Ostoji 4. decembar 1419.

73. Sandalj Hrani 30. maj 1420.

74. kralj Stefan Tvrtko Tvrtkovi 16. august 1420.

75. vojvoda Radosav Pavlovi 24. april 1421.

76. Stefan Tvrtko Tvrtkovi 18. august 1421.

77. Radosav Pavlovi 7. april 1423.

78. Sandalj, veliki vojvoda bosanski 1. novembar 1423.

79. Sandalj bosanski vojvoda 27. decembar 1423.

80. Radosav Pavlovi 31. decembar 1427.

81. knez Tvrtko Borovini 14. mart 1430. pismo Dubrovakoj opini

82. Radosav Pavlovi 25. oktobra 1432.

83. kralj Tvrtko II Tvrtkovi 2. mart 1433.

84. vojvoda Radosav Pavlovi 25. mart 1433.

85. Juraj Vojsali, sinovac Hrvoja Vukia, 12. august 1434.

86. veliki vojvoda Stjepan Kosaa, sin Vukca Hrania 10. oktobar 1435.

87. veliki vojvoda Radosav Pavlovi, 31. januar 1437.

32

88. kralj Tvrtko II 26. mart 1438.

89. Radosav Pavlovi januar 1439.

90. Radosav Pavlovi, supruga Todora i sin Ivani 19. august 1439. u Boru

91. herceg Stjepan Kosaa 7. maj 1440.

92. Radosav Pavlovi 10. april 1441.

93. vojvoda Ivani, sin Radosava Pavlovia 29. septembar 1442.

94. veliki vojvoda Stjepan Kosaa, sin Vukca Hrania 1. april 1443.

95. Stefan Tvrtko Tvrtkovi 22. juni 1443.

96. Toma Ostoji 3. septembar 1444.

97. Toma Ostoji 22. august 1446.

98. kralj Toma 3. februar 1449.

99. herceg Stjepan Kosaa 5. juli 1450.

100. herceg Stjepan Kosaa 5. juli 1450.

101. Vladisav Hercegovi oko 1450.

102. Vladisav Hercegovi 15. august 1451. u Drinaljevu

103. kralj Toma Ostoji 18. decembar 1451.

104. herceg Stjepan Kosaa 19. 7. 1453.1 (oprotaj sinu)

105. herceg Stjepan Kosaa 19. juli 1453.2 (oprotaj supruzi Jeleni i vlastelinima)

106. herceg Stjepan Kosaa 10. april 1454.

107. kralj Toma 19. februar 1459.

108. herceg Stjepan Kosaa 13. oktobar 1461.

109. kralj Stjepan Tomaevi 23. novembar 1461.

110. Stjepan Tomaevi 25. novembar 1461.

111. Stjepan Tomaevi 25. novembar 1461.

112. Stjepan Tomaevi 25. novembar 1461.

113. Stjepan Tomaevi 25. novembar 1461.

114. herceg Stjepan Kosaa 3. februar 1464.

115. herceg Stjepan Kosaa 17. septembar 1465.

116. vojvoda Vladisav Hercegovi 13. oktobar 1465.

117. herceg Stjepan Kosaa 5. decembar 1465.

118. knez Vlatko Popovi 1. januar 1466.

119. herceg Stjepan Kosaa iza 3. februara 1466.

120. knez arko humski (arko chlmensis) 26. maj 1466.

121. herceg Vlatko iza 1466.

33

122. herceica Cecilija 28. maj 1467.

123. Herceg Bala 1467-1470.

124. veliki vojvoda Vladisav Hercegovi 17. juni 1469.

125. herceg Vlatko 26 januar 1470.

126. herceg Vlatko 26 juli 1470.

127. herceg Vlatko 26 juli 1470.

128. Alibeg Vlahovi, sin kneza Ivana Vlahovia 26. jula 1470.

129. herceg Vladislav 27. oktobar 1487.

130. arko, Tadija i Juraj humski (braa Vlatkovii) prije 25. marta 1493.

Od prethodno navedenih administrativno-pravnih bosaninih bosansko-humskih

tekstova, danas se samo Darovnica kralja Dabie keri Stani i knezu Juriju Adivojeviu od 26.

4. 1395. godine nalazi u Arhivu Bosne i Hercegovine u Sarajevu, dok se Povelja kralja Tvrtka

vojvodi Hrvoju Vukeviu od 12. marta 1380. godine i Darovnica kralja Stjepana Tomaa

sinovima Ivana Jurinia iz 1459. godine, nalaze u Zemaljskom muzeju u Sarajevu. Ostala

graa se nalazi u Sankt Peterburgu, Dubrovniku, Zagrebu, Beu, Budimpeti i Londonu.

7. Razvoj antroponimijske formule u Bosni i Humu

Kako se ovjeanstvo bogatilo reprodukcijom, mentalnim, kulturnim, materijalnim i

kapitalistikim potencijalom, producirajui kompleksniju drutvenu situaciju, kauzalno se

pojavio imenski obrazac i bogatio imenski fond. Dakle, "imena je kao dio jezika stvorila

potreba komuniciranja meu ljudima i ona su stara koliko i jezik, a jezik je star koliko i

svijest" (Smailovi 1977: 35). Osobno imene nosi dvije glavne funkcije: referencijalnu koja

izriito ukazuje na prisutnost, postojanje ili relevantnost osobe koja se imenuje, i vokativnu

kojom se privlai pozornost iste osobe (Lyons 1977: 216-217). Meutim, sa sve veom

ekspanzijom, drutvo se nije moglo zadovoljiti samo osobnim imenom, potrebno je bilo

diseminirati, uiniti sloenijim i sadrajnijim imenski obrazac, kako bi se jedinke mogle

pratiti i razlikovati unutar i izmeu porodica i rodova. Zbog posebnosti, potrebno je na

poetku osvijetliti termine porodica i rod shvaene, interpretirane i konzumirane na terenu

Bosne i Hercegovine. Porodica ili obitelj je kuanska zajednica koju ine otac (glava

porodice), te njegova ena i djeca, dok se rod definira kao cjelina pojedinih porodica

34

istoimene muke linije, s kerima (ali bez njihovih potomaka), dakle oni koji nose isto

prezime. Umjesto roda, moe se koristiti i termin familija, ve odomaen u narodu, ali

ukoliko se pod njim podrazumijeva cjelokupni rod, a ne pojedinana porodica. Cjelina ira od

roda koja obuhvaa sve ovjekove roake (i s oeve i s majine strane) naziva se svojta,

rodbina ili stariji naziv koljeno, primjenjivano osobito za plemenite rodove, odakle je i rije

koljenovi kao sinonim za plemia (Muji 2010: 8). Kao i kod drugih slavenskih naroda, i na

terenu Bosne i Hercegovine jedan rod predstavlja srodniku zajednicu sainjenu od vie

porodica, koje imaju porijeklo od zajednikog pretka i koje nose isto prezime. Patrilinearnost

je jedna od karakteristika rodova u Bosni i Humu. Porijeklo se izvodilo gotovo iskljuivo

prema mukoj liniji (to se oznaavalo pojmom "debela krv", za razliku od enske "tanke

krvi"). Francuski pisac Fransis Kont, bavei se slavenskom kulturom izrodio je opsenu

studiju Nastanak i razvoj slovenskih civilizacija u Evropi (Kont, Fransis 1989. Nastanak i

razvoj slovenskih civilizacija u Evropi (VI-XIII vijek), Tom I, i Tom II, Biblioteka

"Retrospektive", Beograd), opisavi njihovu ranu fazu u dominaciji materijarhata, unutar

kojega su ene uivale nadmo koja se oitovala ak i u odabiru mukaraca (seksualna

selekcija). Meutim biljeei sintezu s indoevropskom patrijarhalnou i patrilinearnou,

slavensko drutvo je postepeno degradiralo vodei se za drugim tradicijama i kulturama. Ista

degradacija snano se oitovala i na imenski slavenski sloj, pa su primjerice, ene u odnosu na

mukarce dobijale imena vidno sporije. I ne samo unutar te dimenzije ve openito, "imena su

nepatvoreni svjedoci vremena u kojemu nastaju. Ona su ogledalo materijalne i duhovne

kulture svojih nadjevatelja kojima slue za orijentaciju u prostoru te komunikaciju s

okolinom. Imenom se naziva pojedinano, njime se tono identificira imenovani objekt i u

njegovoj zasebnoj opstojnosti diferencira ga se od istovrsnih objekata u izvanjezinoj zbilji te

suprostavlja svemu ostalomu" (Frani 2009: 221). Osobna imena su, dakle, kondenzovano

iskustvo drutva i drutvenih zajednica, ona su odraz prolih i sadanjih kultura i civilizacija,

ujedno i najstarija imenska kategorija, odnosno neizostavni dio imenske formule u svim

fazama njezina razvoja. Ljudi su se oduvijek identificirali imenima. Osobno je ime stoljeima

zadovoljavalo potrebu za identifikacijom u grupi kao jedinstveni lan imenske formule. I kao

to su u odnosu na prvobitni jezik rijei i reenice doivjele svojevrsnu preobrazbu, tako i

imena ne biljee poetni oblik i znaenje. S prvobitnim antroponimnim sustavom osobi se

davalo ime s pomou monoleksema (mononima) inei jednolanu (monomnu) imensku

formula koja podrazumijeva upotrebu samo na edno lino ime (Bezlaj 1983: 80-85), pri tome

najvaniju ulogu u imenovanju je imala elja i intencija da se imenom neto sugerira, ukloni

neko zlo i sl. Zatim dolaze dvolana imena (nomen-nomen) odnosno dvojlana (binomna)

35

imenska formula upotreba na dve lini iminja so ralina funkcija, na pr. rodeno ime i

prezime (Bezlaj 1983: 85), s postupcima prefiksacije i sufiksacije, odnosno oblikuje se shema

koja e s izvijesnim manjim dopunama biti zadrana do danas. Takoer, izdvaja se i poseban

tip imena-reenice, preitak tipa Dabiiv da bi bio iv.

Dakle, sljedee su osnovne faze razvoja imenske formule:

1. osobno ime kao jedini lan imenske formule vezano je uz iskon imenovanja, a see u

poetke ljudske povijesti,

2. sloeno ili dvolano ime kao jedini lan imenske formule i kao nasljedni indoeuropski

kompozit,

3. imenska formula kao konstrukcija osobnog imena i nenasljednog pridjevka to je

rezultat usloavanja drutvene strukture,

4. sloenija imenska formula s dvama osobnim imenima ili obrazac nomen-nomen,

5. sloenija imenska formula s fiksiranim, nasljednim i nepromjenjivim prezimenom

koje se javlja uz osobno ime,

6. imensko-prezimenska ozakonjena obvezatna formula to je zapravo diktat tzv.

Jozefinskog patenta iz 1780. godine.

S gramatikog aspekta u imenskoj formuli nema nadreenog ni podreenog lana, a s

aspekta obavijesnosti prezime je nadreeno osobnome imenu. Ozakonjenjem imensko-

prezimenske formule prezime je postalo njezinim glavnim lanom, a osobnom je imenu

pripala pomona uloga razlikovanja osoba istoga prezimena (Putanec 1976: 10-15; Frani

1996: 18).

Prve pisane potvrde antroponima na tlu Bosne i Huma, evidentne su u X./XI. stoljeu,

najprije na Humakoj ploi s etiri uklesana imena Bret, Krsmir, Mihail, Pavica (Zb.1:14),

a zatim na Povelji bana Kulina iz 1189. godine, u obliku jednoimenog obrazca oblike s

pridjevkom ban Kulin i Radoje dijak bana. Potvrdu proirenog imenskog obrazca svjedoi

Povelja bana Matije Ninoslava Dubrovniku koja je napisana prije 1232. godine, i u kojoj u

prvome redu stoji:

az rab Mati a odmlom Ninoslav ban bosnski veliki kle se knezu

dubrovakomu an Dandulu i vsei opkin dubrovkoi (P.2),

36

U povelji iz 1240. godine zabiljeeno je sljedee:

az Matei Ninoslav po milosti vliki ban bosenski ... i jaz veliki ban

bosnski Matei Ninoslav po milosti svoiov si dobrohtenie pridoh si u

Dubrovnik k starim mi prijatelom vlastelom i opkin gradsk (P.4,5).

Naveden primjeri svjedoe pojavnost dvolanog imenskog obrasca nomen-nomen u

primjeru Matija Ninoslav, u XIII. stoljeu. Takva pojavnost se tumai u kontekstu politikog

nauma bana Ninoslava koji je narodnome imenu priskrbio i svetako kako bi navodno

proklamovao kranstvo meu pukom time to e se zaodjenuti imenom u kojem se oituje

elja krtenika da ima zatitnika u svecu. Naime, Matija Ninoslav je kao nasljednik Kulina

bana, takoer bio pataren, ali je 1233. godine popustio papinskom izaslaniku Jakobu i primio

rimski zakon, kako bi sprijeio daljnji prodor vojvode Kolomana, koji je pod izlikom da

progoni pagane, uzimao od Bosanske banovine cijele upe i sela, te ih dijelio svojim

pristaama i podanicima. Meutim, iz razloga to se ban Ninoslav ponovno vraa staroj vjeri,

Papa Grgur IX e 1234. godine pozvati na kriarski rat protiv Bosne (Imamovi 1997: 44-45).

Matej je bosanski oblik novozavjetnog imena, a u bosansku pisanu tradiciju dolazi

preko latinskog jezika, odnosno oblika Matthus (njem. Matthias, rus. )< heb.

Mattiyyah, to je skraeno od Mattithyah, Mattithyahu, u znaenju, dar od Boga, Yahve <

Yahveh. (Marasovi-Alujevi 1985: 289)

Od istog bosanskoga bana zabiljeena je i potvrda druge determinacije, odnosno pravog

prezimena u Povelji bana Matije Ninoslava Dubrovniku od 12. 3. 1240. godine, u kojoj u

petom redu stoji: Slavko Poliik, Gradislav Turbik (P.5). Prezime je druga ili

determinacija po obitelji koja se uglavnom vri po neposrednom pretku, ocu ili majci pri emu

se obrazuju patronimici ili matronimici koji s vremenom postaju obiteljska imena, tj. prava

prezimena.

Proces uspostave dvoimenske formule u razdoblju izmeu X. i XII. stoljea krenuo je iz

centralne Italije prema jugu Francuske, zatim je preko njenog sjevera stigao do Njemake, a

otuda se proirio na sjever i istok (Dauzat 1956: 78). U navedenoj putanji je zahvatio i krajeve

Bosne i Huma. Na stecima iz XV. stoljea evidentirano je trolano imenovanje ili trinomna

imenska formula upotreba na tri lini iminja so razlina funkcija, na pr. ime, tatkovo ime

(otestvo) i prezime (Bezlaj 1983: 82-85), tj. prvom, drugom i treom determinacijom,

odnosno formulom ime, ime oca, prezime: Bratmio Brajkovi Boleradov (Zb.4: 304),

Radoje Prigojevi Obradovi (Zb. 314). Dakle, bosanski kancelarijski i svjetovni uzus

37

imenovanja imitira naslijeeni slavenski sustav imenovanja po imenu i prezimenu, ne

obavezno po precima, ve i po mjesnoj pripadnosti, zanimanju, izgledu i slino.

Iz bogate grae to ih nude izvori od XI. do XVI. stoljea treba izdvojiti sljedee faze i

podfaze razvoja antroponimijske formule Bosne i Huma:

1. jednoimenska formula (od naseljavanja do XIII. stoljea)

a. jednostruko samotvorno/monoleksemno ime:

A se c[r]ki a[rhan][e]la Mi[hai]la, a zida Q u Krsmir, sin Bret, upi urun i

[e]na ega Pavica (Zb.1: 14),

va [i]me b[og]a dobroga se zida M[i]hal svomu g[ospo]d[i]nu knezu Vuku (Zb.4:

256),

i postavi blg si sin mu Vlk i brati njegov[a] (Zb.4: 313),

A se lei Dabiiv Markovi. Koi dan leg[oh] time (me) b[r]at moi Vuk

pobilei (Zb.4: 315),

Neka se zna a se lei Vuk Batrievi (Zb.3: 157),

A se lei Vuk, sin kneza Obrada [sa] sestrom Elom i pokamenova ga mati Ana

(Zb.2: 83),

A se lei Vla Vladisali pie Semorad, sie Vuk na oca (Zb.2: 66),

si se kleli knez Ugrin knez Radona kaznc Grdomil kaznc Semijun

voevoda Pura Gruba Peharnik kaznc Blhan, Je Obenovi,

Domaslav Guneti... (P.7),

V dni kneza veliega Mihoila vmr upan Grd trbinski i v ti lto zida emu

rako brat upan Radomir s snmi egovmi i ena emu (Zb.3: 129).

b. izvedeno sloeno ili dvolano ime:

Pisa mu sin dijak Dobrovoj (Zb.1: 47),

Se [ka]mi Vladimir a pisa Mitrovi (Zb.4: 228),

Se lei Bratmio Rajkovi Boleradov unuk (Zb.4: 304),

A se lei Boidar Vuki (Zb.1: 34),

Boidar Radmilovi (Deb. Not. 20, fol. 158; fol. 180; fol. 180; ib. 21, fol. 56, fol.

101) i sl.

38

c. pokraeno ime: Boko (Zb.1: 27, 2: 100) od Boidar (P.105), Dabia (Zb.1: 1) od

Dabiiv (Zb.2: 53, 98), Rade (Zb. 3: 172) od Radomir (Zb.3: 129, 4: 237), Radomil

(Zb.4: 257), Radosav (Zb.1: 44, 55), Tvrtko (Zb. 1: 1, 15, 2: 102, 3: 182, 4: 204, 215,

245) od Tvrdislav (Zb.3: 187, P.41), Stojan (Zb.3: 183) od Stojisav (Zb.1: 16), Vlatko

od Vladislav (Zb.1: 24, 25), Ratko (P.15, 24) od Ratosav (P.14) i sl.

d. osobno ime i nenasljedni pridjevak, a s obzirom na sloenost pridjevka, unutar ovog

tipa imenske formule mogue je razlikovati:

d.1. osobno ime + jednolani (jednoleksemni) pridjevak, npr. [ v ime otca

i sina i svet]ago duha. [upan Miroslav zidah c]rkv svetag[o

Kozme i Damiana] (Zb.1: 19),

a se pisa d[i]k (i) Napovit (Zb.2: 52),

A sa upanica Rudi (Zb.2: 54),

A se lei monahi[n] Marta (Zb.2: 57),

a se lei upan Medulin (Zb.2: 115),

a se sn popa Bogina (Zb.3: 127),

A se lei dobri gospodin gost Milen (Zb.4: 249),

[ a se lei] uzm[oni] mu t[ep]i Bat[alo] bosanski, a pisa

Radomil dik (Zb.4: 257),

ban bosnski Kulin prisezaju teb knee Krvau i vsm

graam dubrovam pravi pritel biti vam od sel i dovka (P.1),

B[og] daj banu Kulinu zdravie i bani[ci] Voislavi (Zb.4: 254),

Kami usie Radi kova (Zb.1: 13).

S ovakvim nainom imenovanja spomenici su znaajni kao uvari antroponima i

stalekoga nazivlja srednjovjekovne Bosne i Huma, tj. na njima su ouvana imena ljudi i

nazivlje za srednjovjekovna svjetovna i crkvena zvanja, kao i neka zanimanja, npr.: upan,

upanica, knez, ban, vojvoda, kralj, kraljica, herceg, biskup, pop, dijak, sluga, kova, tepija,

zidar, kova, itd.

d.2. osobno ime + dvolani (dvoleksemni) pridjevak:

39

ovdi um[r]h Milo Ostoe neci (neak) (Zb.2: 97),

gost Milutin, rodom Crnian (Zb.3: 190),

a se neka se zna ov[de] lei Tvr[t]ko, M[