Imanuel Volerstin

UVOD U ANALIZU SVJETSKOG SISTEMA

Preveo sa engleskog Nikola Nikolaidis

OKF Cetinje 2005.

Izdavač Otvoreni kulturni forum Cetinje

Za izdavača Milorad Popović

*

Lektor Sreten Vujović

*

Korice Đuro Đedović

Naslov originala Immanuel Wallerstein

World-System Analysis: An Introduction Duke University Press, Durham and London, 2004

Sadržaj

Napomena 7

Za početak: Razumijevanje svijeta u kojem živimo 9

Istorijsko porijeklo analize svjetskog sistema: od disciplina društvenih nauka do istorij skih društvenih nauka 14

Savremeni svjetski sistem kao kapitalistička svjetska privreda: proizvodnja, višak vrijednosti i polarizacija.. 45

Uspon sistema država: Suverene nacija-države, kolonije, i međudržavni sistem 71

Stvaranje geokultuie: ideologija, društveni pokreti, društvene nauke 97

Savremeni svjetski sistem u krizi: podjela, haos i izbori 119

Glosarij 141

Bibliografski vodič 159

5

ZA POČETAK Razumjevanje svijeta u kojem živimo

Mediji, kao i društveni naučnici, neprestano nam govore da dvije stvari dominiraju svijetom u kojem živimo od posljednjih decenija dvadesetog vijeka: globalizacija i terorizam. Obje su nam predstavljene kao uveliko novi fenomeni -prvi ispunjen predivnom nadom a drugi užasnim opasnostima. Čini se da vlada Sjedinjenih Država igra centralnu ulogu u širenju jednog i borbi protiv drugog. Ali, naravno, ovi oblici stvarnosti nisu samo američki nego globalni. Ono na čemu se zasniva veći dio analize je slogan gđe Tatcher, koja je bila premijer Velike Britanije od 1979. do 1990.:TINA (There is no alternative - nema alternative). Rečeno nam je da nema alternative globalizaciji, čijim se zahtjevima moraju pokoriti sve vlade. I rečeno nam je da nema alternative, ukoliko želimo da opstanemo, borbi protiv terorizma u svim njegovim oblicima.

Ovo nije netačna slika ali je veoma nepotpuna. Ako uzmemo globalizaciju i terorizam kao fenomene koji su defmisani u ograničenom vremenu i razmjeri, može se desiti da dođemo do zaključka da su oni prolazni koliko i dnevne novine. U tom slučaju, u velikoj mjeri, nismo u stanju da razumijemo smisao ovih fenomena, njihovo porijeklo, njihovu putanju, i što je najvažnije gdje im je mjesto u velikoj slici stvari. Često ignorišemo istoriju. Nismo u stanju da spojimo komadiće zajedno, i stalno nas iznenađuje to što naša kratkoročna očekivanja nisu ispunjena.

Koliko ljudi je tokom 1980-ih očekivalo da će se Sovjetski Savez raspasti tako brzo i nenasilno kako se to dogodilo? I koliko ljudi j e tokom 2001. očekivalo da će vođa pokreta za kojije rij etko ko čuo, Al-Qaeda, 11. spetembra moći tako ozbiljno napasti

9

Svj etski Trgovinski Centar u Nju Jorku i Pentagonu, i izazvati toliko štete? A ipak, gledano iz duže perspektive, oba događaja su dio većeg scenarija čije detalje nismo mogli znati unaprijed ali čiji je širi razvoj bio dosta predvidljiv.

Dio problema je to što smo ove fenomene izučavali u odvoj enim disciplinama koj ima smo dali zasebna imena - politika, ekonomija, društvena struktura, kultura - a da nismo vidjeli da su ove discipline više bile proizvod naše mašte negoli stvarnosti. Fenomene koje smo izučavali ovim disciplinama su toliko blisko izmij ešane da svaka pretpostavlj a postoj anj e druge, da svaka utiče na druge, i daje svaka nerazjašnjiva ako se i druge discipline ne uzmu u obzir. Dio problema predstavlja i to što iz naše analize često izostavljamo ono što jeste i nije 'novo', a to su tri važne prekretnice savremenog svjetskog sistema: 1) dugi šesnaesti vijek tokom kojeg je nastao naš savremeni svjetski sistem u obliku kapitalističke svjetske privrede; 2) Francuska Revolucija iz 1789. koja je bila svjetski događaj i koja je prouzrokovala dva vijeka dominacije geokulture u ovom svjetskom sistemu, onome u kojem je dominirao centristički liberalizam; i 3) svjetskarevolucijaiz 1968. koja je nagovjestila dugu terminalnu fazu savremenog svjetskog sistema u koj em se nalazimo i koj a urušava centrističku liberalnu geokulturukojaovaj svjetski sistem drži zajedno.

Zagovarači analize svjetskog sistema, koja je tema ove knjige, govorili su o globalizaciji mnogo ranije negoli je termin uopšte i izmišljen - iako ne kao nešto novo već nešto stoje osnovno za naš savremeni svjetski sistem od momenta kada je on nastao u šesnaestom vijeku. Mi smo tvrdili da ove odvojene discipline analize predstavljaju prepreku, a ne pomoć, prilikom pokušaja razumje-vanja svijeta. Mi smo tvrdili da društvena stvarnost u kojoj živimo, i koja određuje naša mišljenja, nije bilo mnoštvo nacionalnih država čiji smo građani već nešto veće, nešto što zovemo svjetski sistem. Tvrdili smo daje ovaj svjetski sistem bio sačinjen od mnogo institucija - države i međudržavni sistem, proizvodne firme,

10

domaćinstva, klase, grupe identiteta raznih vrsta - i da su ove institucije stvarale matricu koja je omogućavala sistemu da funkcioniše ali je u isto vrijeme stimulisala i konflikte i kontradikcije koje prodiru kroz sistem. Tvrdili smo daje ovaj sistem društvena kreacija, sa istorijom, čiji počeci trebaju biti razjašnjeni, čiji trajni mehanizmi trebaju biti opisani, i čij a neizbj ežna terminalna kriza treba biti prepoznata.

Zalažući se za ovo, mi ne samo da smo išli protiv većeg dij ela mudrosti moćnika, već i protiv većeg dij ela konvencionalnog znanjakoje društveni naučnici predlažu već dva vijeka. Zbog ovoga, rekli smo daje važno da ponovo obratimo pažnju na to kako funkcioniše svijet u kojem živimo, kao i kako smo došli do našeg mišljenja o ovome svijetu. Dakle, analitičari svjetskog sistema vide kako se uključuju u fundamentalni protest protiv načina koj ima smo mislili da razumijemo svijet. Ali mi takođe mislimo daje pojava ovog oblika analize refleksija, i oblik izražavanja istinskog protesta u vezi sa velikih nejednakostima svjetskog sistema koje su tako politički centralne u današnjici.

Već trideset godina sam angažovan u pisanju o analizi svjetskog sistema. Koristio sam analizu da opišem strukture znanja. O njima sam govorio kao o metodu i stanovištu. Ali nikada nisam pokušao da najednom mjestu opišem sve što podrazumjevam pod analizom svjetskog sistema.

Tokom ovih trideset godina, vrsta posla koja je svrstavana pod ovu rubriku je postala uobičajenija i geografski prostor na kojem su se nalazili oni koji su se njom bavili postajao je sve širi. Ipak, analiza još uvijek predstavlja stav manjine, opozicioni stav, u okviru svijeta istorijskih društvenih nauka. Ljudi su je hvalili, napadali, i često pogrešno predstavljali ili shvatali - ponekad su to bili neprijateljski nastrojeni i ne baš najbolje informisani kritičari, ali nekada i osobe koje sebe smatraju za pristalice ili makar simpatizere. Odlučio sam da bih želio da na jednom mjestu objasnim ono što smatram da su osnovne pretpostavke i principi

11

analize, da pružim holističko objašnjenje perspektive koj a za sebe tvrdi daje poziv na holističke istorijske društvene nauke.

Ova knj iga j e napisana za tri grupe čitalaca. Napisana j e za prosječnog čitaoca koji nema prethodnog specijalizovanog znanja 0 temi. Ta osoba može biti student prve godine univerziteta ili obični građanin. Drugo, napisanaje zapost-diplomskog studenta istorijskih društvenih nauka koji želi pročitati ozbiljan uvod u probleme i perspektive koje potpadaju pod rubriku analize svjetskog sistema. 1 na kraju, knjigaje napisana i za iskusnog intelektualca koji pripada mladoj ali narastajućoj grupi akademika koja želi da se rve sa mojim osobenim stavovima. Knjiga počinje opisom onoga za šta će mnogi čitaoci pomisliti daje kružni put. Prvo poglavlje počinje raspravom u vezi sa strukturama znanj a koj e postoj e u savremenom svj etskom sistemu. To je pokušaj da se objasni istorijsko porijeklo ovog oblika analize. Tekupoglavljima2-4 počinjemo raspravuuvezi sa stvarnim mehanizmima savremenog svjetskog sistema. I tek u 5., posljednjem, poglavlju raspravljamo o mogućoj budućnosti sa kojom se suočavamo i samim tim sa našom savremenom stvarnošću. Neki čitaoci će vjerovatno odmah početi da čitaju 5. poglavlje, tako da to poglavlje učine poglavljem broj 1. Svoje stavove sam organizovao na ovaj način jer snažno vjerujem da čitalac (čak i mladi čitalac, početnik), ukoliko želi da razumije analizu svjetskog sistema, treba da 'zaboravi' dosta onoga stoje naučio od osnovne škole naovamo, a što svakodnevno ponavljaju mas mediji. Tek kada se direktno suprotstavimo načinima na koje smo naučili da mislimo, tek tada, makar jatako mislim, možemo jasnije i korisnije analizirati naše savremene dileme. Razni ljudi čitaju knjige na razli-čite načine, i pretpostavljam da će svaka od triju grupa, kojoj je ona namijenjena, čitati knjigu drugačije. Mogu samo da se nadam da će za svaku grupu, svakog pojedinačnog čitaoca, knjiga biti korisna. Ovo je uvod u analizu svjetskog sistema. Knjiga nema pretenzija da bude shvaćena kao suma analize. Izgleda da knjiga pokriva širok spektar problema, ali nemam sumnj e da će neki čitaoci

12

smatrati da neke stvari nedostaju, daje posvećeno previše pažnje nekim drugim stvarima, i, naravno, da su neki od mojih dokaza jednostavno pogrešni. Knjiga je napisana sa namjerom da bude uvod u način mišljenja a takođe i poziv na otvorenu raspravu, u kojoj se nadam da će učestvovati sve tri grupe čitalaca.

13

1. ISTORIJSKO PORIJEKLO ANALIZE SVJETSKOG SISTEMA

Od disciplina društvenih nauka do istorijskih društvenih nauka

Analiza svj etskog sistema osnovana je tokom ranih 1970-ih kao nova perspektiva za razumijevanj e društvene stvarnosti. Neki od koncepata kojima se koristi su već dugo u upotrebi, a neki su sasvimnovi ili su makar dobili novo ime. Koncepti se mogu razumjeti samo u kontekstu vremena u kojima su operativni. Ovo je još tačnije kada se govori o cjelokupnim perspektivama, čiji koncepti dobijaju svoje značenje primarno kada se govori o njihovom međusobnom odnosu, o tome kako oni zajedno čine cjelinu. Štoviše, te nove perspektive se, u principu, najbolje razumiju ako osoba o njima misli kao o protestu protiv starijih perspektiva. Nova perspektiva uvijek tvrdi daje stara, koja je trenutno prihvatljivija, na neki, značajan, način neadekvatna, dovodi do pogrešnih zaključaka, ili je možda tendenciozna, tako da ta stara više predstavlja barijeru za pristup društvenoj stvarnosti negoli instument za razumijevanje iste. Kao i bilo koja druga perspektiva, analiza svijetskog sistema je izgrađana na već postojećim argumentima i kritikama. Na neki način, gotovo da nijedna perspektiva nikada ne može biti potpuno nova. U najvećem broju slučajeva, nekoje rekao nešto slično nekoliko decenija ili vijekova ranije. Dakle, kada tvrdimo da je perspektiva nova, može biti da to tvrdimo samo zato jer je svijet tek sada spreman da, po prvi put, ozbilj no prihvati idej e na koj ima se perspektiva zasniva, i možda još zato što su te ideje sada prepakovane na način koji će biti shvatljiviji i pristupačniji većem

14

broju ljudi. Pričao nastanku analize svjetskog sistema je zasnovana na istoriji savremenog svjetskog sistema i strukturama znanja koje su izrasle kao dio tog sistema. Najkorisnije bi bilo da objašnjenje nastanka ove priče potražimo ne u 1970-im, nego u sredini XVIII vijeka. Ekonomija kapitalističkog svijeta je postojala već nekih dvije stotine godina. Imperativnost beskrajne akumulacije kapitala je stvorila potrebu za konstanim tehnološkim inovacijama, konstantnim proširivanjem granica - geografskih, psiholoških, intelektualnih, naučnih. Kao posljedica toga, pojavila se potreba da znamo kako znamo, i polemišemo o tome kako možemo znati. Milenij umska tvrdnj a religioznih institucija, da samo oni znaju siguran način da saznaju istinu, već neko vrijeme je bila problematizovana od strane savremenog svjetskog sistema. Sekularne (tj. nereligi-ozne), alternativne teorije su neprestano postajale sve prihvatljivije. Filosofi su se posvećivali ovom poslu, insistirajući da bi ljudska bića mogla doći do saznanja koristeći svoj mozak, umjesto da istinu otkrivaju neke religiozne institucije ili skripte. Filosofi kao Dekartili Spinoza-koliko goddasuserazlikovalijedanoddrugog - tražili su način da potisnu teološko znanj e u neki privatni ugao, i odvoje ga od glavnih struktura znanja.

I dok su se filosofi sada suprotstavljali zapovijestima teologa, tvrdeći da bi ljudska bića do istine mogla doći korišćenjem sopstvenih racionalnih kapaciteta, narastala je grupa akademika koja se, doista, slagala oko uloge teologa, ali oni su tvrdili daje takozvano filosofsko objašnjenje podjednako subjektivan izvor istinitosti kao i božansko otkrovenje. Ovi akadamski građani su insistirali da se prioritet da empirijskoj analizi stvarnosti. Kada je Laplas početkom devetnaestog vijeka napisao knjigu o porijeklu sunčevog sistema, Napoléon, kome je pokazao tu knjigu, prokomentarisao je da Laplace nijednom nije pomenuo Boga u svojoj povelikoj knjizi. Laplas muje odgovorio: 'Meni ta hipoteza nije uopšte potrebna, ser.' Ove akademike su počeli nazivati naučnicima. Ipak, da, čak do kraja

moramo napomenuti

moramo napomenuti

osamnaestog vijeka, nije postojala jasna razlika između nauke i filosofije po načinu na koji su definisali svoja saznanja. U to vrijeme, Imanuel Kant je smatrao da može potpuno opravdano da drži predavanja o astronomiji i poeziji kao i o metafizici. Takođe je pisao i o međudržavnim odnosima. Znanje je još uvijek smatrano za jedinstvenu oblast.

Upravo uto vrijeme, krajem osamnaestog vijeka, dogodilo se ono što neki danas nazivaju 'razvod' između filosofije i nauke. Upravo oni koji su branili empirijsku 'nauku' insistirali su na ovom razvodu. Tvrdili su daje jedini put ka 'istini' teoretisanje zasnovano na indukciji iz empirijskih opservacija, kao i da bi ove opservacije morale biti obavljene na način tako da bi ostali poslije njih mogu replicirati postupak i tako potvrditi observacije. Oni su insistirali da je metafizička dedukcija bila špekulisanje i da nije imala vrij ednosti u utvrđivanju ' istine'. Samim time, oni su odbili da misle o sebi kao o 'filosofima'. Uistinu, gotovo u isto vrijeme, i kao, u velikoj mjeri, rezultat ovog takozvanog razvoda, rođenje savremeni univerzitet. Iako je izgrađen na osnovu modela srednjevjekovnog univerziteta, savremeni je zaista umnogome drugačije strukture. Za razliku od srednjevjekovnog univerziteta, u njemu su stalno angažovani plaćeni profesori, koji gotovo nikada nisu svještena lica, i koji nisu zajedno grupisani samo u 'fakultete' nego u 'odsjeke' ili 'katedre' u okviru ovih fakulteta, sa tim štoje svaki odsjek objavio da muje mjesto u posebnoj 'disciplini.' Studenti pohađaju kurseve iz te oblasti koja vodi ka diplomama koje je definisao odsjek u kojem su studirali.

Srednjevjekovni univerzitet se sastojao od četiri fakulteta: teologije, medicine, prava i filosofije. Ono što se desilo u devetnaestom vijeku je daje gotovo svugdje filosofski fakultet podijeljen na dva zasebna fakulteta: jedan, koji se sastojao od 'nauka', i drugi, koji se sastojao iz drugih predmeta izučavanja, ponekad nazvanim 'humanističkim disciplinama', ponekad 'umjetničkim' ili 'pismenim stvaralaštvom' (ili oboje), a ponekad

16

je bilo zadržano staro ime 'filosofije'. Univerzitet je instituci-onalizovao ono što će C.P. Snow docnije zvati 'dvije kulture'. Ove dvije kulture su bile u međusobnom ratu, obje tvrdeći za sebe da su jedini, ili u najmanju ruku, najbolji, način da se dođe do znanja. Glavni fokus nauka bio je empirijsko (čak i eksperimentalno) istraživanje i testiranje hipoteza. Glavna stvar za humanističke discipline bilo je oslanjanje na empatetičko razumijevanje, na ono što su kasnije počeli nazivati hermeneutičko razumijevanje. Jedina zaovstavština koja nam je danas ostala iz njihovog bivšeg jedinstva je da svi umjetnički i naučnički programi na univerzitetu, kao svoju najvišu diplomu, nude titulu PhD, doktor filosofije (Philosophy Doctor). Nauke su humanističkim disciplinama negirale sposobnost da otkriju istinu. U prošlosti, u periodu kada je znanje bilo ujedinjeno, tehnike traganja za istinom, dobrotom i ljepotom su bile blisko povezane i izmiješane, ako ne i identične. Ali naučnici su sada tvrdili da njihov rad nema nikakve veze sa traganjem za dobrim ili lijepim, već samo za istinom. Oni su traganje za dobrim i lijepim ostavili filosofima u zavjet. Mnogobrojni filosofi su se složili sa ovakvom podjelom rada. Tako je podjela znanja u dvije kulture počinjala da stvara visoku barijeru između traganja za istinom i traganja za dobrim i lijepim. Ovakva podjela je opravdala tvrdnju naučnika da su oni bili ' vrijednosno-neutralni. '

U devetnaestom vijeku, fakultet nauka se sam podijelio u nekoliko oblasti koje su nazvane disciplinama: fizika, hernija, geologija, astronomija, zoologija, matematika i druge. Fakultet humanističkih disciplina se podijelio u discipline kao što su filozofija, klasici (tj, grčki i latinski, kao i antički spisi), istorija umjetnosti, muzikologija, nacionalni jezik i literatura, kao i jezici i litaratura drugih lingvističkih zona.

Najteže pitanje, međutim, bilo je u koji fakultet bi se moglo svrstati izučavanje društvene stvarnosti. Potreba za ovakvim izučavanjem isplivalaje na površinu sa Francuskom revolucijom iz 1789. i kulturnim turbulencijama koje je ona izazvala u

17

savremenom svjetskom sistemu. Francuskarevolucijaje propagirala dvije istinski revolucionarne ideje. Jedna je da politička promjena nije ništa nevjerovatno ili bizarno, nego nešto normalno i samim time konstantno. Drugaje da ' suverenitet' - pravo države da donosi autonomne odluke na sopstvenoj teritoriji - ne pripada samom monarhu niti parlamentu već 'narodu' koji sam može da pruži legitimitet režimu.

Obje ideje su naišle na plodno tle i postale široko primjenjene, uprkos političkim reverzijama dostigunaća same Francuske revolucije. Ako je politička promjena sada prihvaćena kao nešto normalno a suverenitet kao nešto što pripada narodu, odjednom je postalo nužno da svak razumije štaje to što bi objasnilo prirodu i tempo promjena, i kako su 'ljudi' došli, ili bi mogli doći, do, odluka za koje se tvrdilo da donose. Ovo su društveni korijeni onoga što smo kasnije počeli nazivati društvenim naukama.

Ali, šta su to bile 'društvene nauke' i gdje su se pozicionirale u ovom novom ratu između 'dvije kulture'? Ovo nisu pitanja na koja bi se moglo lako odgovoriti. I zaista, osoba bi mogla opravdano ustvrditi da na ova pitanja nikada nije pružen zadovoljavajući odgovor. Najprije, smatralo se da društvene nauke teže da se pozicioniraju u sredini, između 'čistih nauka' i 'humanitarnih disciplina.' U sredini, ali ne u komfornoj poziciji u sredini. Jer, društveni naučnici nisu izgradili separatni, treći način saznavanja; radije su se podijelili na one koji su naginjali prema 'naučnom' ili 'naučničkom' pogledu na društvene nauke i onih koji su naginjali ka malo 'humanijem' pogledu na društvene nauke. Društvene nauke su izgledale zavezane za ova dva konja koja su vukla u suprotnim pravcima, i koji su ih razapinjali.

Najstarija društvena nauka je, naravno, istorija, aktivnost i pravac koji postoji već nekoliko hiljada godina. Tokom devetna-estog vij eka odigrala se ' revolucij a' u istoriografij i, revolucij a koj a je povezana sa imenom Leopolda Rankea, čovjeka koji je stvorio slogan da bi istorij a trebala biti zapisana wie es eigentlich gewesen

18

ist (onako kako se zaista dogodila). Ono protiv čega je protestvovao bila je navika istoričara da se upuste u hagiografiju, da pišu priče koje glorifikuju monarhe ili zemlje, uključujući izmišljene događaje. Ranke se zalagao za istoriju kojaje bila više naučna, istoriju kojaje izbjegavala špekulacije i bajke. Uz to, on j e predlagao i specifični metod koj im bi istorij a mogla biti pisana -putem dokumenata koji opisuju događaje koji su zapisani u vrijeme dok su se ti događaji odigravali. Vremenom su takvi dokumenti smještani u ono što mi danas nazivamo arhivama. Ti novi istoričari su smatrali daje izučavanje dokumenata u arhivama dobro zato što akteri koj i su pravili te bilj eške nisu pisali za buduće istoričare već su otkrivali ono što su stvarno mislili u to vrijeme ili makar ono što su htj eli da drugi vj eruju. Podrazumj eva se da su istoričari priznali da j e potrebno da se takva dokumenta pažlj ivo izučavaj u, da bi se uvjerili da ništa nij e krivotroveno, ali kadaje jednom verifikovana istinitost, ovi dokumenti su, u znatnoj mjeri, bili izuzeti od uznemiravajuće pristrasnosti budućih istoričara. Da bi dodatno minimizirali pristrasnost, istoričari su insistirali da su u stanju da pišu istoriju samo o 'prošlosti' ali ne i 'sadašnjosti', pošto bi na pisanje o sadašnjosti neizbježno uticale strasti koje bi bile prisutne u tom momentu. U svakom slučaju, arhive (koje su bile pod kontrolom političldh institucija) su rijetko 'otvarane' istoričarima sve dok ne bi prošao duži vremenski period (pedeset do stotinu godina), stoga se podrazumj eva da oni nisu ni imali pristup značajnim dokumentima koj i su se odnosili na sadašnj icu. (Kraj em dvadesetog vijeka, mnogobrojne vlade našle su se pod pritiskom opozicionih političara da otvore svoje arhive mnogo brže. Iako je ova otvorenost imala nekog efekta, izgledalo je, takođe, istinito da su vlade takođe našle nove načine da zaštite svoje tajne.)

Pored svega nabrojanog, i uprkos ovoj sklonosti ka 'naučni-čkij em pristupu', novi istoričari nisu izabrali da se uključe u fakultet nauka, već radije u fakultet humanističkih disciplina. Ovo možda može izgledati čudno, pošto su ovi istoričari odbacivali filosofe zbog

19

njihovih spekulativnih zaključaka. Štoviše, oni su bili empiricisti, i samim tim neko bi pomislio da će osjetiti vibracije simpatija koje su im dolazile od prirodnih naučnika. Ali oni su bili vrsta empiricista koji su, u velikoj mjeri, bili sumnjičavi prema generalizacijama koje bi se mogle primjeniti na veliki broj slučajeva. Oni nisu bili zainteresovani da izvedu naučne zakone ili formulišu hipoteze, štoviše, često su insistirali da bi svaki pojedinačni 'događaj ' morao biti analiziran u kontekstu svoje zasebne istorije. Tvrdili su da ljudski društveni život nije bio ni nalik fizičkim fenomenimakoje su izučavali 'čisti' naučnici, a sve to zbog faktora ljudske volje, i ovaj fokus na ono što mi nazivamo ljudskim faktorom doveo je ih dotle da o sebi misle kao o 'humanistima' radije negoli o 'naučnicima'. Ali koji su to događaji koji su zasluživali njihovu pažnju? Istoričari su morali da donesu odluke o temama koje će izučavati. S obzirom da su svoje istraživanje zasnivali napisanim dokumentima iz prošlosti automatski se činilo pristrasnim ono što bi mogli izučavati, s obzirom da su dokumenta iz arhiva bila, u velikoj mjeri, napisana od strane osoba koj e su bile povezane sa političkim strukturama - diplomate, društveni činovnici, političke vođe. Ovi dokumenti su malo otkrivali o fenomenima koje nisu bili politički ili diplomatski događaji. Štaviše, možemo pretpostaviti da su ovakvim pristupom istoričari izučavali samo događaje o kojima su postojali pismeni dokumenti. U praksi, istoričari devetnaestog vijeka su težili da se najprije bave izučavanjem istorije svoje zemlje, pa tek onda zemalja koje su smatrane za 'istorijske nacije', što je naizgled značilo nacija čijaje istorija mogla biti dokumentovana u arhivama.

Ali ukojim su se zemljama takvi istoričari nalazili? Ogromna većinanjih (možda čak i 95%) bili su smješteni u samo pet zemalja: Francuskoj, Velikoj Britaniji, Sjedinjenim Državama, i raznim regionima koji će kasnije postati Njemačka i Italija. Stoga, istorija koja je je u prvo vrijeme napisana i predavana bila je primarno istorija ovih pet nacija. Doista, postavljalo se i dodatno pitanje koje se moralo riješiti: šta bi trebalo biti uključeno u istoriju zemlje

20

kao što su Francuska ili Njemačka? Koje su njene granice, geografske i temporalne? Većina istoričara pokušala je da priču istraži što je dublje moguće u prošlosti, koristeći teritorijalne granice u sadašnjosti, ili čak sve teritorije koje su nacije tvrdile da im pripadaju. Stoga, istorij a Francuske bila je istorija svega što se događalo u okviru granica u kojima je, u devetnasetom vijeku, defmisana teritorija Francuske. Ovo je naravno, bilo sasvim proizvoljno, ali je služilo jednoj svrsi-pojačavanju savremenih nacionalističkih osjećanja - i to je, stoga, bila praksa koju su ohrabrivale same države.

Ipak, ono što je proizilazilo iz navike istoričara da ograniče svoja istraživanja na izučavanje prošlosti je činjenica da su imali malo toga da kažu u vezi sa savremenim situacijama sa kojima su se njihove zemlje suočavale. A politički lideri su osjećali potrebu da dobiju više informacija o sadašnjem stanju stvari. Da bi se ovo postiglo, pojavile su se nove discipline. One su, uglavnom, bile ove tri: ekonomija, politička nauka i sociologija. Ali, zašto bi postojale tri discipline koje bi se bavile istraživanjem sadašnjosti, a samo jedna koja bi se bavila prošlošću? To je zato što je dominantna liberalna ideologija devetnaestog vijeka insistirala daje modernost defmisana diferencijacijom tri društvene sfere: tržišta, države i građanskog društva. Te tri sfere su funkcionisale, kako se tvrdilo, prema potpuno drugačijim logikama, i bilo je dobro da se drže odvojene jedna od druge - u društvenom životu a samim time i u intelektualnom životu. One su trebale biti proučavane različitim metodama, štibi svalcalcoodgo varalo sferi proučavanja-tržište bi izučavali ekonomisti, državu politikolozi a građansko društvo sociolozi.

Ponovo sepostavljapitanje: kako možemo doći do 'objektiv-nog' znanja u vezi sa ove tri sfere? Odgovor na ovo pitanje je bio drugačiji od onoga koje su pružili istoričari. Unutar svake od ovih disciplina počelo j e da preovlađuj e stanovište da su ovim sferama života-tržištem, državom i građanskim društvom-upravljali zakoni

21

koji su se mogli raspoznati putem empirijskih analiza i induktivnih generalizacija. Upravo ovo je bilo isto ono stanovište koje su 'čisti' naučnici imali o svojim objektima istraživanja. Stoga, mi ove discipline nazivamo nomotetičkim disciplinama (to jest, disciplinama koje tragaju zanaučnim zakonima), a one se razlikuju od idiografske discipline kakva istorija teži da bude - tj., disciplina koja je zasnovana na jedinstvenosti društvenih fenomena.

Ponovo se postavlja pitanje, na šta bi se trebalo fokusirati pri istraživanju savremenih fenomena? Nomotetički naučnici u oblasti društvenih nauka bili su nastanjeni, prvenstveno, u istih pet zemaljaukojimasubili i istoričari, i na isti način su primamo istraživali svoje zemlje (ili bi, najviše, pravili komparacije između tih pet zemalja). Sigurno je da će to istraživanje biti društveno valorizo-vano, a naučnici u oblasti društvenih nauka su ujedno predložili metodološke razloge da opravdaju ovakav izbor. Oni su tvrdili da je korišćenje kvantitativnih podataka najbolji način da se izbjegne pristrasnost, i da se takvi podaci najvjerovatnije mogu prikupiti u njihovim zemljama, u svakodnevnom životu. Štoviše, oni su tvrdili da ako pretpostavimo da postoje osnovni zakoni koji upravljaju društvenim ponašanjem, ne bi bilo mnogo bitno gdje osoba izučava ove fenomene, pošto je ono što je istinito u određenom mjestu i određenom vremenu bilo istinito u svim mjestima i svim vremenima. Zašto onda ne bismo izučavali fenomene za koje posjedujemo najpouzdanije podatke-to jest, najkvantifikovanije i najreplika-bilnije podatke?

Naučnici u oblasti društvenih nauka su se suočavali sa još jednim dodatnim problemom. Sve četiri discipline (istorija, ekonomija, sociologija, i politička nauka) zajedno su izučavale samo maleni dio svijeta. Ali, u devetnaestom vijeku, tih pet zemalja su počele nametati kolonijalnu vladavinunad mnogim zemljama svijeta, i bavile su se trgovinom, ponekad čak i ratovanjem protiv dijelova zemlje koji nisu bili kolonizovani. Izgledalo je daje važno da se izučava i ostatak svijeta. Ipak, taj ostatak svijeta je izgledao na

22

neki način drugačiji, i izgledalo je neodgovarajuće da se koriste četiri zapadno-centrične discipline da bi se izučavali drugi dijelovi svijeta koj i nisu smatrani 'modernim'. Kao rezultat svega toga, pojavile su se dvije dodatne discipline.

Jedna od njih se zvala antropologija. Rani antroplozi su izučavali narode koji su bili pod direktnom ili virtualnomkolonijalnom vladavinom. Oni su radili pod pretpostavkom da grupe koje su izučavali nisu posjedovale savremenu tehnologiju, nisu imali sopstveni sistem za pismeno izražavanje, i nisu imali religije koje bi se širile vannjihove grupe. Ti ljudi su generično nazvani 'plemenima' : relativno male grupe (što se tiče populacije i teritorije koju nastanjuju), sa zajedničkim setom običaja, zajedničkim jezikom, i, u nekim slučajevima, zajedničkim političkim strukturama. U duhu jezika devetnaestog vijeka, ti ljudi su smatrani 'primitivnim' narodima.

Jedan od esencijalnih uslova za izučavanje ovih naroda bio je to što su bili podvrgnuti pod političkujurisdikciju modeme države kojaje garantovalared i siguran pristup antropolozima. S obzirom da su ovi ljudi bili toliko kulturološki drugačiji od onih koji su ih proučavali, osnovni model istraživanja bio je ono što se zvalo ' observacij e učesnika' ; tokom ovog izučavanj a naučnik bi neko vrijeme živio među ljudima, trudeći se da nauči jezik i raspozna kompletan radijus njihovih svakodnevnih običaja. Njemu ili njoj bi često trebala pomoć medijatora koji su radili kao prevodioci (lingvistički i kulturalno). Ova vježba nazivala se pisanje etnografije, i bila je zasnovana na 'terenskom radu' (umjesto bibliotekarskom radu ili arhivskom radu).

Smatrano je da ti narodi nisu imali 'istoriju' osim one kojaje otpočela kada im je nametnuta vlast savremenih stranaca kojaje rezultirala 'kontaktom kultura' a samim tim i nekom vrstom promjene kultura. Ova promjena značila je da je etnograf uobičajeno pokušavao da rekonstruiše običaje i otkrije kako su izgledali prije kontakta kultura (koji je oubičajeno bio relativno nov), i za tako

23

rekonstruisane običaje smatralo se da su postojali odvajkada pa sve do nametanja kolonijalne vlasti. Po mnogo čemu, etnografi su služili kao interpretatori koji su objašnjavali kolonizovane narode strancima koji su nad njima vladali. Oni bi, strancima razumljivim jezikom, pokušavali da oslikaju logiku na kojoj se zasnivaju njihovi tradicionalni običaji. Stoga, oni su bili korisni kolonijalnim vlastima jer su nudili informacije koje bi guvernerima mogle pomoći da budu svjesniji o tome šta smiju a šta ne smiju raditi (ili ne bi smjeli raditi) u svojoj administraciji.

Svijet je, međutim, bio više nego samo grupa 'modernih' država i ovih takozvanih primitivnih naroda. Postoj aie su ogromne regije koje su bile izvan pan-evropske zone kojaje posjedovala ono što je u devetnaestom vijeku nazivano 'visoku civilizaciju' -kao npr. Kina, Indija, Persija i Arapski svijet. Sve ove zone su imale neke zajedničke karakteristike: pismo, dominantni jezik koji je korišten u pisanju; ijedinstvenu, dominirajuću ' svjetsku' religiju koja nije bila Hrišćanstvo. Razlog za ove zajedničke osobine je, naravno, bio veoma jednostavan. Sve ove zone su u prošlosti, a nekad su nastavile da to budu i do dana današnjeg, sjedišta birokratskih 'svjetskih imperija' koje su se rasprostirale preko velikih oblasti, i koje su, samim tim, razvile jedinstven jezik, religiju, kao i mnoštvo zajedničkih običaja. Ovo je bilo ono na šta se mislio kada su nazivane ' velike civlizacij e'.

Sve ove regije su tokom devetnaestog vijeka imale još jednu zajedničku osobinu. One nisu više bile vojno ili tehnološki snažne kao pan-evropski svijet. Stoga je pan-evropski svijet smatrao da one nisu bile 'modeme'. Ipak, stanovnici ovih zemalja sigurno nisu odgovarali opisu ' primitivnih' naroda, čak ni prema pan-evropskim standardima. Stoga se postavljalo pitanje kako bi se te nacije mogle izučavati i šta se o njima moralo učiti. Pošto su se kulturološki mnogo razlikovali od Evropljana, i pošto su njihove knjige bile napisane jezicima koji su bili mnogo drugačiji od jezika evropskih istraživača, a i njihove religije su bile umnogome različite od

24

Hrišćanstva, činilo se da su se, oni koji su namjeravali da ih izučavaju, morali podvrgnuti dugotrajnom, strpljivom treningu o ezoteričnim vještinama ukoliko su htjeli da dobro razumiju pomenute kulture i ljude. Filološke vještine su bile naročito korisne u prevođenju antičkih religioznih tekstova. Ljudi koji su izučili ove vještine počeli su da sebe zovu Orijentalistima, što je bilo ime koje je iskorišteno iz klasične podjele na Istok i Zapad koja je već dugo postojala u evropskim intelektualnim tradicijim^.

Ali šta je bilo to što su Orijetalisti izučavali? Na neki način, može se reći da su i oni pravili etnografije; to jest, željeli su da opišu cio niz običajakoje su otkrili. Ali ovo, najvećim dijelom, nisu bile etnografij e zasnovane na rezultatima pribavlj enim ' terenskim radom', već, radije, djela čiji su rezultati izvedeni iščitavanjem tekstova. Pitanje koje im se neprestano nametalo iz pozadine je kako da objasne to što ove 'visoke civilizacije' nisu bile 'moderne' kao pan-evropski svijet. Odgovor koji su orijentalisti pružili je da postoji nešto u sastavu tih kultura što je 'zamrzio' njihov istorij ski razvoj., i onemogućilo ih da nastave naprij ed, kao što j e to učinio hrišćanski svijet, ka 'modernosti. ' Ono što je proizilazilo iz ovakvog stavaje mišljenje da su ove zemlje morale zatražiti pomoć od pan-evropskog svijeta ukoliko žele da nastave ka modernosti.

Antropolozi-etnografi koji su izučavali primitivne ljude i Orijentalisti koji su izučavali visoke civilizacije imali su jednu epistemološku zajedničku osobinu. Obje tradicije su naglašavale specifičnost grupe koju su izučavali umjesto da su analizirali generičke karakteristike ljudskog roda. Dakle, izgledalo je da su se oni ugodnije osjećali na idiografskoj negoli na nomotetskoj strani kontroverze. Sebe su, najvećim dijelom, svrstavali u humanistički, hermeneutički kamp dvije podijeljene kulture, radije negoli u naučni kamp.

Tokom devetnaestog vijeka nastavilo se širenje i replikacija, manje-više, isto strukturiranih odsjeka i naglašavanja tema koje su ovdj e naznačene - od univerziteta do univerziteta, zemlj e do zemlj e.

25

Strukture znanja počele su da poprimaju određenu formu i univerziteti su im ponudili dom. Staviše, stručnjaci iz ovih disciplina počeli su da stvaraj u ekstra-univerzitetska organizaciona tij ela da bi konslolidovali svoju teritoriju. Osnovali su časopise koji su se bavili njihovim strukama. Osnovali su nacionalna i međunarodna udruženja za ljude iz svoje struke. Čak su osnovali i bibliotekarske kategorije da bi zajedno grupisali knjige koje su se, naizgled, bavile temama iz njihove oblasti. Ovakav način grupisanja je do 1914. postao standard. Oni su nastavli da se šire i, u najvećoj mjeri su prevagnuli gotovo do 1945., a na neki način i do 1960-ih.

Bilo kako bilo, svijet se značajno promjenio 1945., i kao rezultat ovoga, konfiguracija disciplina društvenih nauka našla se pred značajnim izazovom. U to vrijeme su se dogodile tri stvari. Najprije, Sjedinjene Države su postale neprikosnovena hegemo-nijskasilau svjetskom sistemu, i samimtimnjenuniverzitetski sistem je postao najuticajniji. Drugo, zemlje koje su sada bile ono što se danas nazivalo Treći Svijet postale su mjesto političkih turbulencija i geopolitičkog samopotvrđivanja. Treće, kombinacija ekonomski narastajuće svjetske privrede i značajno jačanje demokratskih procesa dovelo je do nevjerovatne ekspanzije svjetskog univerzitetskog sistema (u smislu smjerova, studenata i broja univerziteta). Ove tri promjene zajedno su izazvale potpuni haos po uređenim strukturama znanja koje su evoluirale i bile konsolidovane tokom posljednjih 100 do 150 godina. Najprije, uzmite u obzir uticaj Američke hegemonije i samopotvrđivanja Trećeg Svijeta. Njihovo istovremeno pojavljivanje označavalo da je podjela rada u okviru društvenih nauka - istorije, ekonomije, sociologije i političke nauke koje su izučavale Zapad; antropologije i Orij entalizma koj i su se bavili proučavanj em ostatka svij eta - bila više negoli beskorisna tvorcima zakona u Sjedinjenim Državama. Sjedinjenim Državama su trebali akademici koji bi analizirali uspjeh Kineske Komunističke Partije više nego što su im trebali intelektualci koji bi mogli dešifrovati Taoističke skripte, više su im trebali

26

akademici koji bi mogli odrediti snagu Afričkih nacionalističkih pokreta ili porast urbane radne snage negoli oni koji su mogli elaborirati o rodbinskim odnosima među članovima Bantu plemena. A ni orij entalisti ni etnografi nisu mogli mnogo pomoći u vezi ovoga. Ipak, postojalo je rješenje: istrenirajte istoričare, ekonomiste, sociologe i političke naučnike da izučavaju šta se dešavalo u ovim drugih dijelovima svijeta. Upravo ovo je uzrok novog američkog izuma - 'studije oblasti' - koje su imale nevjerovatan uticaj na univerzitetski sistem Sjedinjenih Država (a onda i na ostatak svijeta). Ali kako se moglo postići pomirenje onih disciplina koje su po prirodi izgledale 'idiografske' - izučavanje tema iz 'oblasti' geografije ili kulture - i 'nomotetičkih' pretenzija ekonomista, sociologa, političkih nauka a sada čak i nekih istoričara? Upravo iz ovoga je proizašlo ingeniozno intelektualno iješenje za ovu dilemu: koncept 'razvoja'.

Razvoj, riječ koja se počela upotrebljavati nakon 1945., bio j e zasnovan na poznatom mehanizmu obj ašnj avanj a - teorij i faza. Oni koji su se koristili ovim konceptom smatrali su da su se sve odvojene jedinice - 'nacionalna društva' - razvile na fundamentalno isti način (samim tim zadovoljavajući nomotetičke zalitj eve) ali svaka različitim tempom (samim tim pokazujući koliko su u tom momentu države razlikovale jedna od druge). Odmah! Nakon toga bi se mogli uvesti specifični koncepti radi momentalnog izučavanja 'drugih', dok bi se u isto vrijeme zalagali da će sve države, u svoje vrijeme, postati, manje ili više, iste. Ova opsjena je takođe imala i praktičnu stranu. Proizilazilo se daje 'najrazvijenija' država mogla da posluži kao model na koji bi 'manje razvijene' države mogle da se ugledaju, samim tim potonje bi bile 'natjerane ' da se bave nekom vrstom mimikrije, a da im se zauzvrat obećaju viši životni standard i liberalnija vladajuća struktura ('politički razvoj ') koji se nalaze na drugom kraju duge.

Ova intelektualna alatka je očigledno bila korisna za Sjedinjene Države, i stoga su njene vladajuće strukture učinile sve

27

da ohrabre ekspanziju studija oblasti na svim većim (čak i nekim manjim) univerzitetima. Naravno, sve to se dešavalo za vrijeme trajanja hladnog rata između Sjedinjenih Država i Sovjetskog Saveza. Sovjetski Savez je bio dovoljno pametan da prepozna dobru stvar kad ju je vidio, stoga su oni, takođe, usvojili koncept faza razvoja. Podrazumeva se da su sovjetski akademici promjenili terminologiju zarad sopstvenih retoričkih potreba, ali osnovni model je bio isti. Treba naglasiti da su oni ipak napravili jednu značajnu modifikaciju: Sovjetski Savez, ne Sjedinjene Države, je bio korišten kao država-model u ovoj sovjetskoj verziji. A sada, da vidimo šta se dešava kada zajedno pomiješamo uticaj studija oblasti i ekspanziju univerzitetskog sistema. Ta ekspanzija značila je da više ljudi pokušava dobiti diplomu doktora filosofije. Ovo je izgledalo kao dobra stvar, ali ipak upamtite daje jedan od uslova bio da doktorska disertacija bude 'originalan' doprinos znanju. To je značilo da će svaka dodatna osoba koja bude radila istraživanje suočiti se sa činjenicom da traganje za originalnošću postaje sve teže. Ova poteškoća je ohrabrila akademsku krađu, pošto je definisano daje originalnost bila locirana unutar disciplina. Ljudi iz svih predmeta počeli su da stvaraju nove odsjeke unutar odsjeka koji su ranije potpadali pod druge discipline. Ovo je vodilo ka značajnom preplitanju i eroziji čvrstih granica koje su postojale između disciplina. Sada su se pojavili politički sociolozi i društveni istoričari kao i svaka druga kombinacija koju bi čovjek mogao zamisliti.

Promjene u svijetu uticale su na samo-definisanje akademika. Discipline koje su se ranije specijalizovale za istraživanje ne-zapadnog svijeta našle su se u situaciji da ih građani tih zemalja, koje su tradicionalno izučavali, gledaju sa dozom političke sumnjičavosti. Kao rezultat ovakvog stanja, riječ 'Orijentalizam' je postepeno nestala, a naučnici iz ove branše često bi postajali istoričari. Antropologija je natjerena da dosta radikalno redefiniše fokus svog izučavanja, pošto su i koncept 'primitivnog' i realnost

28

koju je taj koncept trebao da odražava, nestajali. Na neki način, antropolozi su se 'vratili kući', i počinjali su takođe da izučavaju zemlje odakle je većina njih i poticala. Sto se tiče ostale četiri discipline, one su sada, po prvi put, dobile 'kolege' koje su se specijalizovali u dijelovima svijeta za koje njihovi nastavni planovi prethodno nisu bili zainteresovani. Razlika između modernih i nemodernih zona svijeta se polako rastapala.

Sve ovo je, sajedne strane, vodilo ka povećavanju nesigu-rnosti u vezi sa tradicionalnim istinama (ono što je nekad nazivano 'konfuzijom' unutar disciplina), i to je, sa druge strane, otvorilo put za heretičko problematiziranje nekih od ovih istina, naročito od strane akademika koji su poticali iz ne-zapadnog svijeta ili onih koj i su bili dio kadra novo treniranih akademika sa Zapada koj i su proizvele studije obasti. U okviru društvenih nauka, četiri debate koj e su se dogodile između 1945-70 pripremile su teren za nastanak analize svijetskih sistema: koncept centar-periferija koje je razvila Ekonomska Komisij a Ujedinj enih Nacij a za Latinsku Ameriku (ECLA- Economie Commission for Latin America) i elaboracija o 'teoriji zavisnosti' koja je usljedila nakon toga; korisnost Marksovog koncepta 'Azijskog načina proizvodnje', kojaje bila zasnovana na debati koja se odigrala među komunističkim akademicima; rasprava istoričara zapadne Evrope u vezi 'tranzicije od feudalizma ka kapitalizmu'; debata o 'cjelokupnoj istoriji' i trijumf Anala, škole istoriografije koja se najprije razvila u Francuskoj a zatim i u mnogim drugim djelovima svijeta. Nijedna od ovih debata nije bila kompletno nova, ali je svaka od njih postala najvažnija tokom ovog perioda, i njihov rezultat je bio ogromni izazov načinu na koji su se društvene nauke razvijale do 1945.

Centar-periferija je bio suštinski doprinos akademika iz Trećeg Svijeta. Istini za volju, postojalo je nekoliko njemačkih geografa koj i su tokom 1920-ih sugerisali nešto slično, kao i neki rumunski sociolozi tokom 1930-ih (doista, Rumunijaje tada imala društvenu strukturu kojaje umnogome bila slična onoj kojaje bila

29

u zemlj ama Trećeg Svij eta). Ali, ta tema j e postala folcus istraživanj a društvenih nauka tek kada su Raul Prebisch i nj egovi latino američki 'mladi Turci', u okviru ECLA, počeli da rade na tom pitanju tokom 1950-ih. Osnovna idejajebilaveomajednostavna. Međunarodna trgovina nije bila, prema njihovom tumačenju, trgovina između jednakih. Neke zemlje su bile ekonomski jače od drugih (centar), i samim tim bile su u stanju da trguju pod uslovima koji bi im omogućile da se višak vrijednosti iz slabijih zemalja (periferije) usmjeri ka centru. Neki će kasnije imenovati ovaj proces kao 'nejednaku razmjenu'. Ovakva analiza je podrazumjevala postojanje lijeka za nejednakost: države u periferiji bi preduzimale akcije da implementiraju mehanizme koje bi u srednje dugom roku stvorile ravnopravnost u razmjeni.

Naravno, ovoj jednostavnoj ideji je falila ogromna količina detalj a prije negoli bi mogla biti primjenjena. Zbog toga je izazvala žustre debate koje su se vodile između zagovornika ove akcije i onih koji su zastupali tradicionalnije shvatanje trgovine čiji je najpoznatiji zagovornik bio David Rikardo tokom devetnaestog vijeka: da ukoliko se svi budu ponašali u skladu sa sopstvenim 'komparativnim prednostima', svi će ostvariti maksimalan profit. Talcođe, vodile su se i debate među zagovaračima modela centar-periferija. Kako je sistem funlccionisao? Ko je zaista profitirao od nejednake razmjene? Koje mjere bi bile efektivne u suprotstavljanju tom sistemu? I do kog nivoa su ove mjere zahtjevale političke odluke radije negoli ekonomsku regulativu? I upravo na ovoj posljednjoj temi teoretičari 'zavisnosti' su razvili sopstvenu, promjenjenu, verziju analize centar-periferija. Mnogi od njih su insistirali daje politička revolucija preduslov za uspostavljanje ikakve stvarne jednakosti. Teorija zavisnosti, u formi u kojoj se razvila u Latinskoj Americi, sa površine je izgledala primarno kao kritika ekonomskih zakona koje su praktikovale i propovjedale Zapadne Sile (naročito Sjedinjene Države). André Gunder Frank je stvorio frazu 'razvoj nerazvijenosti' da bi opisao rezultate zakona

30

velikih korporacij a, glavnih zemalja u zonama centra, i međudržavnih agencija koje su promovisale 'slobodnu trgovinu' u svjetskoj privredi. Nerazvijenost nije smatrana za originalno stanje, odgovornost za takvo stanje pripisivanaje nerazvijenim zemljama, ali je to bila konsekvenca istorij skog kapitalizma.

Ipak, teorije zavisnosti su uticale, možda čak i znatno, na kritiku koju su koristile komunističke partije Latinske Amerike. Ove partije su podržavale teoriju o fazama razvoja, tvrdeći da su latino američke zemlje još uvijek bile feudalne ili 'polu-feudalne' države, i samim tim nisu prošle kroz 'buržoasku revoluciju', za koju se tvrdilo da mora da prethodi 'proleterskoj revoluciji.' Zaključili su da su latino američki radikali morali da sarađuju sa, takozvanom, progresivnom buržoazijom u cilju da se izvrši buržoaska revolucija, tako da, poslije toga, zemlja može nastaviti ka socijalizmu. Dependistas, inspirisani Kubanskom revolucijom, tvrdili su daje oficijelnakomunističkaretorikabila samo varijacija na oficijelnu retoriku vlade Sjedinjenih Država (prvo izgraditi buržoaske države i srednju klasu). Dependistas su se suprostavili ovom stavu komunističkih partija putem teorije, tvrdeći da su Latino Američke zemlj e već bile dio paketa kapitalističkog svij eta i daje socijalistička revolucija ono što je bilo potrebno sada.

U isto vrijeme, u Sovjetskom Savezu, istočno-evropskim komunističkim zemljama, i u francuskoj i italijanskoj komunističkoj partiji otpočinjalaje debatao 'Azijskom načinu proizvodnje'. Kada je Marks, veoma kratko, iscrtao set faza ekonomskih struktura kroz koje je čovječanstvo evoluiralo, stvorio je dodatnu kategoriju, koju je teško mogao da smjesti na linearnu liniju progresa koji je opisivao. Nazvao ju je 'Azijski način proizvodnje', koristeći ovaj pojam da opiše velike, birokratske i autokratske imperije koje su tokom istorije izrasle u Kini i Indiji. Upravo to su bile 'visoke civilizacije' Orijentalista, čija djelaje Marks čitao.

Tokom 1930-ih Staljin je odlučio da mu se ovaj koncept ne sviđa. Izgledalo je daje mislio da bi mogao biti korišten za opisivanje

31

ruske istorije i režima kojim je on tada upravljao. Libio se posla da ispravi Marksa tako što će eliminisati koncept iz legitimnih diskusij a. Ovo izostavljanje je stvorilo mnogo problema sovjetskim (i drugim komunističkim) akademicima. Morali su da izvedu dokaze tako da predstave razne momente iz ruske, i drugih, azij skih istorij a na taj način da se oni uklapaju u kategorije 'ropstva' i 'feudalizma', koji su još uvijek bili legitimni. Jer, ipak, niko nije htio da se raspravlja sa Josifom Staljinom!

Kada je Staljin umro 1953., mnogobrojni intelektualci su ugrabili priliku da ponovo otvore to pitanje i da predlože daje možda nešto ipak postojalo u Marksovoj originalnoj ideji. Ali, tim prijedlogom su ponovo otvorili pitanje neizbježnih faza razvoja i samim tim razvojnosti kao analitičkog okvira i političke direktive. To je natjeralo ove akademike da se ponovo povežu sa ne-marksističkim društvenim naukama iz ostatka svijeta. U principu, ova debata je bio akademski ekvivalent Hruščovljevom govoru iz 1956., koji je tada bio generalni sekretar Komunističke Partije Sovjetskog Saveza(Communist Party of the Soviet Union-CPSU), kadajenaXX-om partijskog kongresu osudio 'kult ličnosti' Staljina ipriznao 'greške' u onome štoje do tada bila neosporna vladavina. Kao i Hruščovljev govor, debata o Azijskom načinu proizvodnje je proizvela sumnje, i napravila pukotine po šavovima rigidnog koncepcijskog nasljeđa takozvanog ortodoksnog marksizma. To je omogućilo da se preispitaju analitičke kategorije devetnaestog vijeka, možda čak i one koje je uspostavio sam Marks. U isto vrijeme, među ekonomskim istoričarima Zapada, vodila se debata u vezi pitanja porijekla modernog kapitalizma. Većina učesnika smatrala se marksistima, s tim što oni nisu bili ograničeni partij skim restrikcijama. Ova debataje započela kada je 1946. izdata studija Maurice Dobb-a pod imenom Studije o razvoju kapitalizma. Dobb je bio Engleski, marksistički, ekonomski istoričar. Paul Sweezy, američki marksistički ekonomista, objavio je članak kojim se suprotstavio Dobb-ovom objašnjenju u vezi onoga što su

32

oboj ica nazivali 'tranzicij om od feudalizma ka kapitalizmu. ' Nakon toga, mnogi drugi su se uključili u raspravu.

Za one koji su se svrstali na Dobb-ovu stranu, predmet debate je predstavljan kao endogeno protiv egzogenog objašnje-nja. Dobb je otkrio da su se korijeni tranzicije, od feudalizma ka kapitalizmu, nalazili u internim elementima država, naročito u Engleskoj. Dobb, i oni koji su ga podržavali, optužili su Sweezy-a da odgovornost pripisuje eksternim faktorima, naročito protoku trgovine, a da ignoriše fundamentalnu ulogu promjena u strukturi proizvodnje, i samim tim, i klasnim odnosima. Sweezy i drugi su odgovorili tako što su sugerisali daje Engleska, u stvari, bila dio velike evropsko-mediteranske zone, čije su transformacije bile odgovorne i za ono što se dešavalo u Engleskoj. Sweezy se koristio empirij skim podacima iz radova Henri Pirenne-a (ne-marksistički istoričar iz Belgije i osnivač Annales škole istoriografije, koji je poznat po svojim tvrdnjama daje uspon Islama doveo do uništenja uspostavljenih trgovinskih ruta sa Zapadnom Evropom, i, samim tim, i do ekonomske stagnacije). Oni koji su podržavali Dobb-a tvrdili su daje Sweezy pridavao previše značaja trgovini (takozvana eksterna varijabla) i daje zanemarivao presudni uticaj proizvodnih odnosa (takozvana interna varijabla).

Ova debataje bila važna iz nekoliko razloga. Najprije, izgleda da j e ona imala političkih implikacij a (nalik na argumente koj e su pružali dependistas). Zaključci u vezi mehanizama tranzicije od feudalizma ka kapitalizmu možda su i imali implikacija u vezi sa navodnom tranzicijom od kapitalizma ka socijalizmu (na što su, doista, neki od učesnika eksplicitno i ukazali). Drugo, čitava ta debataje nagnala neke ekonomiste da se istreniraju i da pomnije gledaju na istorijske podatke, što bi im omogućilo da imaju više razumijevanja za neke dokaze koje su predstavili članovi Annales grupe u Francuskoj. Treće, debata se, u principu, vodila oko jedinice za analiziranje, iako ovakva terminologija nije nikada korišćena. S weezy-eva strana j e postavljala pitanj e u vezi smislenosti

ivorišćenja zemlje, projektovane nazad u vremenu, kao jedinice u okviru koje bi se društvena akcija trebala analizirati, radije nego korišćenja neke veće jedinice u okviru koje je postojala podjela rada (kao, npr., evropsko-mediteranska zona). Četvrto, isto kao i debata o Azij skom načinu proizvodnj e, rezultat ove debate bilo j e stvaranje pukotina na površini verzije marksizma (koje je izučavala samo proizvodne odnose, i to samo u okvirima državnih granica) koja je postala više ideologija negoli akademski stav otvoren za raspravu.

Gotovo svi učesnici ove debate bili su Anglofonski intelek-tualci. Za razliku od njih, Annales grupa j e osnovana u Francuskoj i bila je uticajna samo u onim dijelovima akademskog svijeta gdje je kulturni uticaj Francuske bio velik: Italiji, Iberiji, Latinskoj Americi, Turskoj i nekim dijelovima istočne Evrope. Annales grupa je nastala tokom 1920-ih kao protest, koji su vodili Lucien Febvre i Mare Bloch, protiv veoma idiografskih, umnogome empiricističih naklonosti dominantne francuske istoriografije, kojaje, štaviše, bila gotovo potpuno posvećena političkoj istoriji. Annales grupa se zalagala za nekoliko protivdoktrina: istoriografija bi trebala biti 'sveobuhvatna' - to jest, trebala bi izučavati integrisanu sliku istorijskog razvoj a u svim društvenim oblastima. I zaista, društvene potpore ovom razvoju smatrane su važnijim negoli politička spoljašnost, štaviše, bilo je moguće izučavati ih sistematski, a ne uvijek u arhivama. I dugoročne generalizacije o istorijskim fenomenima su bile i moguće i poželjne.

Tokom međuratnih godina, uticaj Annales grupe je bio gotovo minimalan. Nakon 1945., onje odjednom znatno narastao, i pod uticaj em Fernanda Braudel-a, lidera druge-generacij e, počeo je da dominira istoriografskom scenom najprije Francuske a zatim i ostatka svijeta. Po prvi put je počeo da biva uticajan i u Anglo-fonskom svijetu. Institucionalno, Annales grupa je imala kontrolu nad institucijom univerziteta u Parizu, institucijom izgrađenom na pretpostavci da istoričari moraju učiti na osnovu znanj a do kojih

34

su došle druge, tradicionalno nomotetičke discipline društvenih nauka, a da su ove zadnjepomenute morale da postanu više 'istorijske' u svom radu. Po toj pretpostavci, oni su morali i integrisati ta znanj a u svom radu. Braudel-ova era j e predstavlj ala intelektualni i institucionalni napad na tradicionalnu izolaciju koju su među sobom uspostavile discipline društvenih nauka.

Braudel je stvorio jezik društvenih nauka koji je uticao na rad u budućnosti. Kritikovao je 'fokusiranu-na-događaj' ili epizodičnu istoriju (histoire l'ementielle), pod čime je podrazumjevao tradicionalnu idiografsku, empirističku, političku istoriografiju, i smatrao je za 'prašinu'. To je bila prašina u dva smisla: govorila je 0 efemernim fenomenima; obuzimala nam je oči, sprečavajući nas da vidimo stvarne osnovne strukture. Ali Braudel je takođe kritikovao i traganje za vanvremenskim, vječnim istinama, smatrajući čisto nomotetički rad velikog broja naučnika u oblasti društvenih nauka za nešto neistinito. Između ova dva ekstrema, on je insistirao da se nalaze dva druga društvena vremena koje su dvije kulture zapostavila: strukturalno vrijeme (ili dugotrajne, ali ne 1 vječne, osnovne strukture na kojima se zasnivaju istorij ski sistemi), i ciklični procesi unutar samih struktura (ili srednje-dugi trendovi, kao što su ekspanzije ili kontrakcije svjetske privrede). Braudel je takođe naglasio značaj pitanja jedinice analize. U svom prvom značajnijem djelu, onje ustvrdio daje Mediteran iz šesnaestog vijeka, koji je bio objekat njegovog izučavanja, činio 'svjetsku privredu' (l'economie-monde), i objekat njegovih studija bio je istorija ove svjetske privrede. U principu, sve četiri debate su održane tokom 1950-ih i 1960-ih. Dogodile su se odvojeno, nepovezane jedna sa drugom, i najvećim djelom ne znajući za postojanje drugih debata. Ipak kolektivno su predstavljale kritiku postojećih struktura znanja. Ipak, nakon ovog intelektualnog preokreta dogodio se kulturni šok koji su izazvale revolucije iz 1968. I ovi događaji su zajedno povezali pokidane dijelove. Podrazumjeva se da se svjetska revolucija iz 1968. primamo bavila

35

setom glavnih političkih pitanj a: hegemonij a Sj edinj enih Država i njena spoljna politika, koja ih je uvela u vijetnamski rat; relativno pasivan stav Sovjetskog Saveza, koji su revolucionari iz 1968. vidjeli kao 'zavjeru' sa Sjedinjenim Državama; neefikasnost tradiconalnih ljevičarskih pokreta u suprotstavljanju status quo-u. Kasnije ćemo prodiskutovati o ovim pitanjima.

Ali ipak, tokom tog preokreta, revolucionari iz 1968., čija je najjača baza bila institucija svjetskog univerziteta, takođe su pokrenuli niz pitanjau vezi sa strukturama znanja. Najprije, postavili su pitanja u vezi sa direktnim učešćem univerzitetskih intelektualaca u aktivnostima koj e su podržavale svj etski status quo - npr. fizičari koji su radili na istraživanjima koja su se odnosila na ratovanje i naučnici u oblasti društvenih nauka koji su dobavljali materijal koji pomaže naporima kontrarevolucionara. Nakon toga, oni su postavili i pitanja u vezi sa zapostavljenim oblastima rada. U okviru društvenih nauka to se odnosilo na zapostavaljene istorije potlačenih grupa: žena, 'manjinskih' grupa, domorodačkih populacija, grupa sa drugačijim seksualnim osobinama ili preferencama. Ali najzad su počeli da postavljaju i pitanja koja su se odnosila na osnove epistemologije struktura znanja.

I upravo u ovom momentu, tokom ranih 1970-ih, ljudi su počeli da eksplicitno govore o analizi svjetskog sistema kao perspektivi. Analiza svjetskog sistema je bio pokušaj da se koherentno kombinuje zainteresovanost za jedinicu analize, zainteresovanost za društvene privremenosti, i zainteresovanost za barijere koje su podignute između različitih disciplina društvene nauke.

Analiza svjetskog sistemaje označavala, najprije, zamjenu jedinice analize pod imenom 'svjetski sistem' sa standardnom jedinicom analize, a to je nacionalna država. U najvećoj mjeri, istoričari su analizirali nacionalne istorije, ekonomisti nacionalne ekonomije, politički naučnici nacionalne političke strukture, a sociolozi nacionalna društva. Analitičari svjetskog sistema skeptično

36

su podigli obrve, pitajući da li ijedan od ovih objekata izučavanja zaista postoji, i da li su uopšte bili najkorisnija oblast za izučavanje. Umjesto nacionalnih država kao objekata izučavanja, oni su ih zamjenili 'istorijskim sistemima' koji su, kako su tvrdili, do sada postojali samo u tri varijante: minisistemi; i 'svjetski sistemi' dvaju vrsta - svjetske privrede i svjetske imperije.

Obratite pažnju na povlaku (povlaka se odnosi na engleski jezik. prim. prev.) u riječi svjetski sistemi i njene dvije potkategorije - svjetske privrede i svjetske imperije. Korišćenje ove povlake teži da naglasi da govorimo ne o sistemima, privredama, imperij ama cijelog svijeta, nego o sistemima, privredama, imperij ama koje čine svijet (ali, veoma vjerovatno, ne obuhvataju cijelu zemaljsku kuglu). Ovo je najvažniji polazni koncept koji trebamo razumjeti. On tvrdi da se u okviru 'svjetskih sistema' bavimo prostorno/ temporalnom zonom koj a prolazi preko velikog broj a političkih i kulturnih j edinica, onom koj a predstavlj a integrisanu zonu aktivnosti i institucija koje se povinuju određenim pravilima sistema.

U stvari, naravno, koncept se u prvo vrijeme odnosio primarno na 'savremeni svjetski sistem' koji, kako se tvrdilo, poprima oblik 'svjetske privrede'. Ovaj koncept je adaptirao Braudel-ove statove iznesene u knjizi o Mediteranu, i kombinovao ih sa centar-periferij a analizom ECLA-e. Tvrdili su daje savremena svj etska privreda bila kapitalistička svj etska privreda - ne prva svj etska privreda u istorij i, već prva svj etska privreda koj a j e u tom obliku opstala tokom dužeg vremenskog perioda, i uz to napredovala, i sve to upravo zato što je postala potpuno kapitalistička. Ako se smatralo da kapitalistička zona nije država, već svjetska privreda, tada je Dobb-ovo takozvano interno objašnjenje tranzicije od feudalizma ka kapitalizmu imalo malo smisla, pošto je podrazumjevalo da se tranzicija dogodila nekoliko puta, država po država, unutar jednog te istog svjetskog sistema. U ovakvom načinu formulisanj a jedinice analize postojala je dodatna veza sa starijim idejama. Karl Polanyi, mađarski (a kasnije britanski)

37

ekonomski istoričar, je insistirao na razlici između tri forme ekonomske organizacije koje je nazivao recipročna (neka vrsta direktnog odnosa daj i uzmi), redistributivna (u okviru koje su namirnice išle od dna društvene ljestvice ka vrhu, da bi se zatim djelom vratile ponovo na dno), i tržište (u okviru koga se razmjena odvijala monetarnim oblicima u javnoj sferi). Kategorije vrsta istorijskih sistema-minisistemi, svjetska imperija, i svjetske privrede - izgledale su kao j oš j edan način izražavanj a Polanyi-e tri forme ekonomskih organizacija. Mini-sistemi su djelovali kao reciprocitet, svjetski sistemi bili su zasnovali na redistribuciji, a svjetske privrede kao tržišna razmj ena.

Prebisch-eve kategorije su takođe bile inkorporisane. Smatralo se da je kapitalistička svjetska privreda prepoznatljiva po osovinskoj podjeli rada između proizvodnih procesa u centru i perifernih proizvodnih procesa, i takvo stanje je rezultiralo nejednakom razmjenom kojaje favorizo vala proizvodne procese u centru. Pošto su takvi procesi najčešće bili zajedno grupisani u određenim zemljama, mogle bi se koristiti skraćenice i govoriti o centralnim i perifernim zonama (ili čak o centralnim i perifernim zemljama), dolde god bi se imalo naumu da su proizvodni procesi, a ne države, ono što je bilo centralno i periferijsko. U analizi svjetskog sistema, centar-periferija je odnosni koncept, ne par izraza koji sumaterijalizovani, to jest, koji imaju odvojena suštinska značenja.

Staje onda to što procese čini centralnim ili periferijskim? Smatra se da odgovor leži u stepenu do kog su određeni procesi bili relatvino monopolizivani ili relativno slobodno tržišni. Monopolizovani procesi su bili neuporedivo profitabilniji nego oni koji su zasnovani na slobodnom tržištu. Ovakvo stanje je prouzrokovalo da zemlje u kojima se odvijalo više centralnih procesa budu bogatije. I s obzirom na nejednaku snagu monopolizovanih proizvoda u odnosu na proizvode sa mnogo proizvođača na tržištu, konačan rezultat razmjene između centralnih

38

i periferij skih proizvoda bio j e protok viška vrij ednosti (pod ovim se podrazumjeva veliki dio stvarnog profita iz mnogobrojnih lokalnih proizvodnih centara) ka onim državama koje su imale veliki broj centralnih proizvoda.

Braudel-ov uticaj je bio krucijalan u dva smisla. Prvo, u svom kasnijem radu o kapitalizmu i civilizaciji, Braudel će insistirati na oštroj razlici između sfere slobodnog tržišta i sfere monopola. Samo zadnjepomenuto je smatrao kapitalizmom i, daleko od toga daje to isto što i slobodno tržište, rekao daje kapitalizam 'anti-tržišni'. Ovaj koncept je označavao direktan napad, i suštinski i terminološki, na stav klasičnih ekonomista (uključujući i Marksa) o povezanosti tržišta i kapitalizma. Braudel-ovo insistiranje na raznovrsnosti društvenih vremena i isticanje značaja strukturalnog vremena-onoga što je on nazivao longue duree - postalo je centralno u analizi svjetskog sistema. Za analizu svjetskog sistema, longue duree je označavalo trajanje određenog istorijskog sistema. Generalizovanjem u vezi funkcionisanj a takvog sistema, izbjegnuta je zamka da se naizgled potvrde vanvremenske, vječne istine. Ako takvi sistemi nisu bili vječni, onda je proizilazilo da imaju početke, živote tokom kojih su se 'razvili', kao i potpune promjene.

Sa jedne strane, ovakvo viđenje je značajno osnažilo insistiranje na stavu da društvena nauka mora biti istorijska, i da analizira fenomene tokom dugog vremenskog perioda kao i preko velikih prostranstava. Aij ono je takođe otvorilo, ili ponovo otvorilo, cjelokupno pitanje o 'tranzicijama'. Dobb i Sweezy su ponudili dosta različita objašnjenja u vezi tranzicije od feudalizma ka kapitalizmu, ali su obojica osjećali da, štagod daje objašnjavalo tranziciju, je ona bila neizbježan događaj. Ovo ubjeđenje je odslikavalo prosvjetiteljsku teoriju progresa, nakojoj se zasnivala klasična liberalna misao kao i klasična marksistička misao. Analitičari svjetskog sistema počinjali su biti skeptični uvezi saneizbježnošću progresa. Oni su progres shvatali kao mogućnost radije negoli neizbježnost. Pitali su se da li bi se stvaranje kapitalističke svjetske

39

privrede moglo opisati kao progres. Njihov skeptični stav im je omogućio dau objašnjenje ljudske istorije integrišu realnosti onih sistema koji su bili grupisani pod imenom 'Azijski način proizvodnje'. Niko više nije morao da se brine da li su ove strukture locirane na nekom specifičnom mjestu linearne linije istorije. I sada se moglo postaviti pitanje zašto se tranzicija od feudalizma ka kapitalizmu uopšte dogodila (kao daje mogućnost da se one uopšte ne dogodi bila stvarna alternativa), a ne da se podrazumijeva njena neizbježnost i da se analiziraju jedino očigledni uzroci te tranzicije. Treći element u analizi svjetskog sistema bio je nedostatak poštovanj a prema tradicionalnim ograničenj ima društvenih nauka. Analitičari svjetskog sistema analizirali su društvene sisteme tokom longue duree perioda. Tako su se osjećali slobodnim da analiziraju materij aie koji su nekada smatrani za ekskluzivnu oblast istraživanj a istoričara ili ekonomista ili političkih naučnika ili sociologa, i da ih analizirajuujednom analitičkom okviru. Analiza svjetskog sistema kojaje rezultirala iz ovoga nije bilamultidisciplinarna, pošto analitičari nisu priznavali intelektualni legitimitet ovih disciplina. Rezultati analiza su bili jednodisciplinarni.

Naravno, ovaj trostruki set kritika - svjetski sistemi a ne države kao jedinice analize, insistiranje na longue duree, i j ednodisciplinarni pristup - predstavlj ao j e napad na mnoge svete krave. Bilo je realno očekivati protiv-napad koji je i usljedio, momentalno i energično, iz četiri pravca: nomotetičkihpozitivista, ortodoksnih marksista, autonomista i kulturnih partikularista. Osnova kritike svake od ovih grupa, bila je da analiza svjetskog sistema nije prihvatila njihove osnovne pretpostavke. Ovo je, naravno, tačno ali teško da može biti intelektualno devastirajući argument. Nomotetički pozitivisti su tvrdili daje analiza svjetskog sistema u biti narativna, a daje njihovo teoretisanje zasnovano na hipotezama koje nisu bile rigorozno testirane. Uistinu, oni su često tvrdili da mnogi od prijedloga analize svjetskog sistema nisu neoborivi, i da su samim tim potpuno nevažeći. Dijelom, ovo je

40

kritika nedovoljne (ili nepostojeće) kvantifikacije istraživanja. Dijelom, ovo je kritika nedovoljne (ili nepostojeće) redukcije kompleksnih situacija na nivo jasno definisanih i jednostavnih varijabli. Dijelom, ovo je sugestija o upadu vrijednosno-ispunjenih pretpostavki u analitički rad. Naravno, efekat svega ovoga je obrnut od napada analize svjetskog sistema na nomotetički pozitivizam. Analitičari svj etskog sistema insistiraj u na stavu da, umj esto da se kompleksne situacije redukuju najednostavnije varijable, se treba uložiti napor da se kontekstualizuju sve takozvane jednostavnije varijable i učine se kompleksnijim s ciljem da se razumiju stvarne društvene situacije. Analitičari svjetskog sistema nisu protiv kvantifikovanjaper se (oni bi kvantifikovali ono što se može korisno kvantifikovati), ali (kao što nas uči stara šala o pijancu) oni smatraju da se izgublj eni ključ ne treba tražiti pod uličnom lampom samo zato što je tu bolje osvjetljenje (gdje ima više kvantifikovanih podataka). Treba tražiti one podatke koji najviše odgovaraju postavljenom intelektualnom problemu; a problem se ne odabira zato što postoje čvrsti, kvantifikovani podaci. Ova debata mogla bi se olcarakterisati kao ono što Francuzi zovu dijalog gluvih. Na kraju, stvarni problem nije abstraktni problem o ispravnoj metodologiji, već to da li analitičari svjetskih sistema ili nomotetički pozitivisti mogu ponuditi vjerodostojnije objašnjenje o istorijskoj stvarnosti i samim tim baciti više svjetla na pitanje dugoročnih, velikih društvenih promj ena.

Ako nomotetički pozitivisti ponekad i daju utisak da insistiraju na sputavajućem i ozbiljnom setu intelektualnih ograničenja, takozvani ortodoksni marksisti pristupaju tom pitanju mnogo ležernije. Ortodoksni marksizam, kao teorija, je zakovanu slikovitosti društvenih nauka devetnaestog vijeka, i to mu je zajednička osobina sa klasičnim liberalizmom: kapitalizam je neizbježan napredak iz feudalizma; fabrički sistem je arhetipski primjer kapitalističkog proizvodnog procesa; društveni procesi su linearni; ekonomska osnova kontroliše manje važne političke i

41

kulturne superstrukture. Kritika Robert Brenner-a, ortodoksno marksističkog ekonomskog istoričara, na temu analize svjetskih sistema je dobar primjer ovakvog načina mišljenja.

Marksistička kritika analize svjetskih sistema, dakle, sastoji se u diskusiji u vezi sa centar-periferija osnovom na kojoj se zasniva podj ela rada, i oni tvrde da ona ne pruža direktno obj ašnj enj e kao i da zanemaruj e produkcionističku osnovu viška vrijednosti i klasnu borbu između buržoazije i prolateriatakao centralne varijable koja objašnjava društvenu promjenu. Analiza svjetskog sistema je optužena da nij e uspj ela da tretira neplaćeni rad kao anahronističan fenomen koji je na putu da izumre. Još jednom kritičari preobrću kritike koje su upućene njima. Analitičari svjetskog sistema insistiraju daje plaćeni rad samo jedan od mnogobrojnih oblika kontrole rada unutar kapitalističkog sistema, i da nije uopšte najprofitabilnij i iz perspektive kapitala. Oni su instistirali da se klasna borba, i svi drugi oblici društvenih borbi, mogu razumjeti i procjeniti samo unutar svjetskog sistema uzetog kao cjelina. Insistirali su i na tome da države u kapitalističkoj svjetskoj privredi ne posjeduju autonomiju ili izolaciju usljed koje bi ih bilo moguće označiti kao entitete koji imaju poseban oblik proizvodnje.

Kritika državo-autonomista je dosta različita od one koju su iznijeli ortodoksni marksisti. Dok su ortodoksni marksisti tvrdili da analitičari svjetskog sistema ignorišu centralnost oblika proizvodnje koja određuje mnogo toga, državo-autonomisti su smatrali da analiza svjetskog sistema pretvara političku sferu u zonu čiji su realiteti izvedeni iz, kao i određeni na osnovi ekonomske baze. Kritike sociologa Thede Skocpol i političkog naučnika Aristide Zolberg-a odslikavaju ovakav stav, i inspirisane su ranijim radovima njemačkog istoričara Otto Hintze-a. Ova grupa insistira na tvrdnji da osoba ne može objasniti ono što se događa na nivou države ili među državama tako što će misliti o ovim arenama kao o djelovima kapitalističke svjetske privrede. Motivi koji pokreću

42

akciju unutar ovih arena, tvrde, su autonomni i reaguju i na druge pritiske osim onih koje inicira ponašanje tržišta...

Najzad, sa pojavom raznoraznih 'post' -koncepata vezanih za kulturne studije, analiza svjetskog sistema se našla na udaru argumenata analognih onima koje su koristili državo-autonomisti. Tvrdili su da analiza svjetskog sistema superstrukturu (u ovom slučaju, sferu kulture) izvodi iz sopstvene ekonomske osnove a da ne obraća pažnju na centralnu i autonomnu stvarnost kulturne sfere (pogledajte, na primjer, kritiku kulturnog sociologa Stanley Aronowitz-a). Analitičari svjetskog sistema su optuženi da su implementirali greške nomotetičkogpozitivizmakao i ortodoksnog marksizma, iako analitičari svjetskog sistema smatraju sebe za kritičare obje pomenute škole mišljenja. Analiza svjetskog sistema je okarakterisana kao samo još jedna verzija 'velike naracije'. Uprkos tvrdnji daje analiza svjetskog sistema posvećena 'totalnoj istoriji', onaje opterećena ekonomizmom, to jest, ekonomskoj sferi daje primat nad svim ostalim sferama ljudske aktivnosti. Uprkos ranom i jakom napadu na eurocentrizam, analiza svjetskog sistema je optužena za eurocentričnost zato jer nije prihvatila nesvodljivu autonomiju drugačij i h kulturnih identiteta. Ukratko, ona zanemaruje centralnost 'kulture'.

Naravno, analiza svj etskog sistemaje doista velika naracija. Analitičari svjetskog sistema tvrde da su sve forme znanja aktivnosti koje nužno uključuju i velike naracije, ali dodaju da neke od velikih naracija odslikavaju stvarnost bliže negoli druge. U njihovom insistiranju na totalnoj istoriji ijednodisciplinarnosti, analitičari svjetskog sistema odbijaju da zamjene takozvanu kulturnu osnovu za ekonomsku osnovu. Radije, kao što smo i rekli, oni se trude da izbrišu linij e između ekonomskih, političkih i socio-kulturnih načina analiziranja. Više od svegapomenutog, analitičari svjetskog sistema ne žele da sa koljevkom izbace i bebu. Biti protiv scijentizma ne znači i biti protiv nauke. Biti protiv koncepta vanvremenskih struktura ne znači da (vremenski ograničene) strukture ne postoje.

43

Uvjerenje da trenutni način ogranizovanja disciplina predstavlja prepreku koju treba savladati, ne znači da ne postoji kolektivno dostignuto znanje (bez obzira koliko provizorno ili heurističko ono bilo). Biti protiv partikularizma prerušenog u univerzalizam ne znači da su svi stavovi jednako validni i daje traganje za pluralističkim univerzalizmom uzaludno.

Ono što je zajedničko za ove četiri kritike je stav da analizi svjetskog sistema nedostaje centralni akter u njenom ispisivanju istorije. Sto se nomotetičkog pozitivizmatiče, taj akter je individua, homo rationalis. U ortodoksnom marksizmu, akter je industrijski proletarijat. A za državo-autonomiste, to je politički čovjek. Za kulturne partikulariste, svaki od nas (drugačiji od svih ostalih) je akter koji je uključen u autonomni diskurs sa svima ostalima. U analizi svjetskog sistema, pak, ovi akteri, nalik na dugu listu struktutra koju osoba može nabrojati, su proizvodi procesa. Oni nisu prvobitni atomski elementi, već su dio sistemskog miksa iz kojeg su izronili i nakoji djeluju. Oni djeluju slobodno, ali je njihova sloboda ograničena njihovim biografijama i društvenim zatvorima čiji su i oni dio. Analiziranje njihovih zatvora oslobađa ih do najvišeg nivoa do kog mogu biti oslobođeni. U onoj mjeri u kojoj i svi mi analiziramo naše društvene zatvore, oslobađamo se ograničenja tih zatvora u mjeri u kojoj možemo biti oslobođeni. Na kraju, moramo naglasiti da, što se analitičara svjetskog sistema tiče, vrijeme i mjesto - ili radije ta povezana složenica VrijemeMjesto -nisu nepromj enj ivi eksterni realiteti koj i se nekako tu samo nalaze, realiteti u čijim okvirima postoji društvena stvarnost. VrijemeMjesta su konstantno evoluirajući izgrađeni realiteti čija izgradnja je dio paketa društvene stvarnosti koju analiziraju. Istorij ski sistemi u kojima živimo su zaista sistemski, ali su takođe i istorijski. Oni ostaju isti tokom vremena ali opet nisu isti iz jednog minuta u drugi. Ovo jeste paradoks, ali nije kontradikcija. Sposobnost da razri-ješimo ovaj paradoks, kog ne možemo zaobići, je osnovni zadatak istorij skih društvenih nauka. Ovo nij e zagonetka već izazov.

44

2. SAVREMENI SVJETSKI SISTEM KAO KAPITALISTIČKA SVJETSKA PRIVREDA Proizvodnja, višak vrijednosti, i polarizacija

Svijet u kom živimo, savremeni svjetski sistem, korijene svog porijekla počinje da pušta u šesnaestom vijeku. Ovaj svjetski sistem je tada bio smješten samo u jednom dijelu planete, primarno u oblastima Evrope i Amerikama. Vremenom se proširio i na ostale dijelove i pokrio čitavu planetu. On je, i uvijek je bio, svjetska privreda. On je, i uvijek je bio, kapitalistička svj etska privreda. Trebali bi početi tako što ćemo objasniti šta ova dva izraza, svjetska privreda i kapitalizam, označavaju. Nakon toga biće lakše da se shvate istorijske konture savremenog svjetskog sistema-njegovo porijeklo, njegova geografija, vrijeme razvoja kao i njegova savremena strukturalna kriza.

Ono što podrazumjevamo pod svjetskom privredom (Braudel-ovom l 'economie-monde) je ogromna geografska zona u okviru koje postoji podjela rada i samim tim značajna količina unutrašnje razmjene osnovnih ili esencijalnih dobara kao i protok kapitala i rada. Osobina koja definiše svjetsku privređuje to da ona nije ograničena unitarnom političkom strukturom. Radije, postoji mnogo političkih jedinica unutar svjetske privrede i one su labavo uzaj amno povezane u naš savremeni svj etski sistem u obliku međudržavnog sistema. Takva svj etska privreda sadrži mnoge kulture i grupe - koj e praktikuj u veliki broj religij a, govore veliki broj jezika i razlikuju se po svom svakodnevnom načinu ponašanja. Ovo ne znači da one ne evoluiraju neke zajedničke kulturne osobine, ono što ćemo zvati geokulturom. Ali ono što smo htjeli reći je da se ni politička niti kulturna homogenost ne može očekivati niti naći

45

u svjetskoj privredi. Ono što najviše ujedinjuje ovakvu strukturu je podjela rada koja je ustanovljena u okviru tih entiteta.

Kapitalizam nije puko postojanje osoba ili firmi koje proizvode za prodaju na tržištu sa namjerom da ostvare profit. Takve osobe ili firme su postojale hiljadama godina svuda po svijetu. A ni postojanje osoba koje rade za nadnice nije dovoljno za definiciju ovog sistema. Rad za nadnicu je, takođe, poznat već nekoliko hiljada godina. Mi se nalazimo u kapitalističkom sistemu tek kada taj sistem pokazuje osobinu da prioritet daje beskonačnoj akumulaciji kapitala. Prema ovoj definiciji, samo je savremeni svjetski sistem kapitalistički sistem. Beskonačna akumulacija kapitala je dosta jednostavan koncept: on znači da ljudi i firme akumulišu kapital s ciljem da akumulišu još više kapitala, stoje proces koji je neprekidan i beskonačan. Ako kažemo da sistem 'daje prioritet' takvoj beskonačnoj akumulaciji to znači da postoje strukturalni mehanizmi putem kojih oni koji djeluju sa drugim motivima bivajunaneld način kažnjeni, ijednogdanaeliminisani sa društvene scene, dok oni koji djeluju sa odgovarajućim motivima bivaju nagrađeni i, ako su uspješni, postaju bogati. Svjetska privreda i kapitalistički sistem idu zajedno. Pošto svjetskim privredama nedostaje cement za povezivanje i stvaranje jedinstvene političke struktrure ili homogene kulture, ono što ih drži zajedno je efikasnost podj ele rada. A ova efikasnost služi konstatnom uvećanju bogatstva koje kapitalistički sistem obezbjeđuje. Do modernih vremena, već izgrađene svjetske privrede su se, ili raspale, ili transformisale manu militari u svjetske imperije. Istorijski, savremeni svjetski sistemje jedina svjetska privreda kojaje uspjela da opstane tokom dužeg vremenskog perioda, atojezato što je kapitalistički sistem pustio korijenje i postao konsolidovan kao karakteristika kojaje definisala sistem.

U suprotnom, kapitalistički sistem ne može postojati unutar nijednog drugog sistema osim onoga koji pruža svjetska privreda. Vidjećemo da kapitalistički sistem zahtjeva veoma poseban odnos

46

između ekonomskih proizvođača i onih koji posjeduju političku moć. Ako su zadnjepomenuti isuviše moćni, kao što je slučaj u svjetskoj imperiji, njihovi interesi će nadjačati interese ekonomskih proizvođača, i beskonačna akumulacija kapitala će prestati da bude prioritet. Kapitalistimajepotreban veliko tržište (stoga suminisistemi za njih previše uski), ali njima je potrebno i mnoštvo država, tako da mogu zadobiti prednosti koje im pruža rad sa državama, ali takođe mogu zaobići države koje su neprijateljske prema njihovim interesima a sarađivati sa državama koje su prijateljske. Samo postojanje mnoštva država unutar cjelokupne podjele rada osigurava ovu mogućnost.

Kapitalistička svjetska privreda je skup raznih institucija, i one suodgovorne za procese koji se odvijaju, a koji su isprepleteni jedni sa drugima. Osnovne institucije su tržište, ili radije tržišta; firme koje se nadmeću na tržištima; mnoštvo država, unutar međudržavnog sistema; domaćinstva; klase; i statusne grupe (da upotrijebim Weber-ov izraz, koji su neki ljudi nedavno preimenovali u 'identitete'). Sve one su institucije koje su stvorene u okviru kapitalističke svjetske privrede. Naravno, ovakve institucije imaju sličnosti sa institucijama koje su postojale u prethodnim istorijskim sistemima i kojima smo dali ista ili slična imena. Ali korišćenje istog imena da bi se opisale institucije koje su se nalazile u različitim istorijskim sistemima često zbunjuje umjesto da razjasni analizu. Bolji pristup je da se misli o setu institucija savremenog svjetskog sistema koje su kontekstualno specifične za njega. Počnimo sa tržištima, pošto se ona uobičajeno smatraju za osnovnu osobinu kapitalističkog sistema. Tržište je ujedno i konkretna lokalna struktura u kojoj individue ili firme prodaju ili kupuju namirnice, kao i virtuelna institucija u vremenu gdje se odvija ta ista vrsta razmjene. Veličina i rasprostranjenost ijednog od ovih virtuelnih tržišta zavisi od realnih alternativa koje kupci i prodavci imaju u tom datom momentu. U principu, u kapitalističkoj svjetskoj privredi virtuelno tržište postoji u svjetskoj privredi kao cjelini. Ali, kao što

47

ćemo vidjeti, često se pojavljuju smetnje unutar ovih granica, koje stvaraju uža i 'zaštićenija' tržišta. Naravno, postoje i separatna virtuelna tržišta za sve robe kao i za kapital i razne vrste rada. Ali u cjelokupnom vremenu, može se reći da postoji jedno virtuelno svjetsko tržište za sve kombinovane faktore proizvodnje, uprkos svim barijerama koje ometaj u njihovo slobodno funkcionisanje. O ovom kompletnom virtuelnom tržištu može se misliti kao o magnetu za sve proizvođače i kupce, čija je snaga konstantni politički faktor u donošenj u-odluka svih elemenata - država, firmi, domaćinstava, klasa, i statusnih grupa (ili identiteta). Ovo kompletno virtuelno svjetsko tržište je realno utoliko jer utiče na donošenje svih odluka, ali nikada ne funkcioniše u potpunosti i slobodno (to jest, bez smetnji). Potpuno slobodno tržište funkcioniše kao ideologija, mit, i ograničavajući uticaj, ali nikada kao stvarnost svakodnevnice.

Jedan od razloga što ovo nije stvarnost svakodnevice je to što bi potpuno slobodno tržište, ukoliko bi ikada postojalo, onemogućio beskonačnu akumulaciju kapitala. Ovo može izgledati kao paradoks jer je sigurno tačno da kapitalizam ne može funkcionisati bez tržišta, ali je takođe tačno da kapitalisti tvrde da preferišu slobodna tržišta. Međutim, kapitalistima, u stvari, trebaju ne potpuno slobodna tržišta nego tržišta koja su samo djelimično slobodna. Razlog za to je jasan. Pretpostavite da usitinu postoji svjetsko tržište na kojem su svi faktori proizvodnje potpuno slobodni, kao što naši udžbenici iz ekonomije uobičajeno definišu taj pojam-to jest, ono na kome svi faktori protiču bez restrikcija, u okviru kojeg postoji veliki broj kupaca i veoma veliki broj prodavača, i na kojem postoje savršene informacije (što znači da svi prodavci i svi kupci znaju tačno stanje svih troškova proizvodnje). U ovako savršenom tržištu, bilo bi uvijek moguće da svi kupci snize cijene svih prodavača do najnižeg nivoa (recimo, peni zarade), i ovako niski nivo profita bi učinio ovakvu kapitalističku igru potpuno neintersantnu za proizvođače, čime bi se uništile osnove takvog društvenog sistema.

48

Ono što prodavci preferišu je monopol, jer tek tada mogu formirati relativno široku marginu između troška proizvodnje i prodajne cijene, i samim tim ostvariti visoke stope profita. Naravno, nevjerovatno je teško stvoriti savšene monopole, i oni su rijetki, ali to nije slučaj sakvazi-monopolima. Postoji mnogo načina da se oni stvore. Jedan od osnovnih je sistem patenata gdje proizvođač zadržava pravo nad 'izumom' na određeni broj godina. U principu, ovo je razlog koji 'nove' proizvode čini najskupljim za potrošače i najprofitabilnijim za proizvođače tih roba. Naravno, zakoni o patentima se često krše, i u svakom slučaju isteknu nakon izvjesnog vremena, ali oni u najvećem djelu štite kvazi-monopol na određeno vrijeme. Uprkos svemu pomenutom, proizvodnja kojaje zaštićena patentom je još uvijek samo kvazi-monopol, pošto na tržištu mogu postojati drugi slični proizvodi koji nisu zaštićeni patentom. Ovo je razlog zbog kog je normalna situacija za takozvane vodeće proizvode (to jest, proizvode koji su u isto vrijeme novi i imaju značajan udio u cjelokupnom svjetskom tržištu roba) da budu u oligopolij i radije negoli u apsolutnom monopolu. Oligopolije su ipak dovoljno dobre da bi se ostvarile željene stope profita, posebno jer raznorazne firme često zajedno rade da bi minimizirale konkurentnost cijena.

Patenti nisu j edini način na koj i države mogu stvoriti kvazi-monopole. Državna ograničenja na uvoz i izvoz (takozvane protekcionističke mjere) su drugi. Državne subvencije i poreske olakšice su treći. Sposobnost jakih država da koriste svoje mišiće u cilju spriječavanja slabijih država da stvore protivprotekcio-nističke mjere je još jedan od načina. Uloga država kao kupaca-na-veliko određenih proizvoda za koje su voljni da plate veoma visoke cijene je takođe način stvaranj a lcvazi-monopola. Najzad, zakoni koji nameću dodatni teret na proizvođače mogu lako biti absorbovani od strane velikih proizvođača ali osakatiti manje proizvođače, i ova asimetrija rezultira tim što manji proizvođači bivaju elimmisani sa tržišta i samim tim povećava nivo oligopolije.

49

Modaliteti putem kojih države ometaju virtuelno tržište su toliko ekstentizvne da su osnovni faktor koji određuje cijene i profit. Bez ovih uplitanja, kapitalistički sistem ne bi mogao napredovati i samim tim ne bi mogao opstati.

Bilo kako bilo, postoje dvije ugrađene anti-monopolističke osobine kapitalističke svjetske privrede. Najprije, monopolska prednost jednog proizvođača predstavlja gubitak za drugog proizvođača. Gubitnici će se, naravno, politički boriti da uklone tu prednost za pobjednika. Oni ovo mogu postići putem političke borbe unutar država gdje se nalaze ovi monopolski proizvođači, pozivajući se na doktrine slobodnog tržišta i pružajući podršku političkim liderimakoji su voljni da ukinute monopolske prednosti. Ili to postižu tako što ubjeđuju druge države da prkose monopolu svjetskog tržišta tako što će koristiti snagu sopstvene države da podrže konkurentne proizvođače. Oba metoda se koriste. Vremenom, svaki kvazi-monopol biva ukinut sa pojavom dodatnih proizvođača na tržištu.

Kvazi-monopoli su, dakle, samo-likvidirajući. Ali ipak traju dovoljno dugo (recimo trideset godina) da osiguraju značajnu akumulaciju kapitala onima koji kontrolišu te kvazi-monopole. Kada kvazi-monopol prestane da postoj i, oni koj i su akumulirali značajna sredstva jednostavno investiraju svoj kapital u nove vodeće proizvode ili čitave nove vodeće industrijske grane. Rezulat ovogaje ciklus vodećih proizvoda. Vodeći proizvodi imaju relativno kratke 'živote', ali ih konstantno zamjenjuju druge vodeće industrijske grane. I tako se igra nastavlja. A što više nekada-vodeće industrijske grane odmiču od svoje primarne pozicije, to postaju sve više i više 'konkurentne', to jest, sve manje i manje profitabilne. Stalno vidimo kako se odvija ovakav scénario.

Firme su glavni akteri na tržištu. Firme su oubičajeno konkurencija drugim firmama koje funkcionišu u istom virtuelnom tržištu. One su takođe u sukobu sa onim firmama od kojih kupuju informacije kao i onim firmama kojima prodaju svoje proizvode.

50

Žestoko interkapitalističko rivalstvo je ime ove igre. I samo najjači i najagilniji opstaju. Mora se imati na umu daje bankrot, ili preuzimanje kontrole od strane snažnije firme, dnevni obrok kapitalističkih preduzeća. Ali ne uspiju svi preduzetnici da akumulišu kapital. Daleko od toga. Ako bi svi u tome uspjeli, svak bi vjerovatno dobio veoma malo kapitala. Stoga, neprekidni proces 'propadanja' firmi ne samo da istrijebljuje slabe konkurente nego je condition sine qua non za beskonačnu akumulaciju kapitala. To j e ono što obj ašnj ava konstantni proces nagomilavanj a kapitala.

Doista, treba da naznačimo da postoji i loša strana ovog rasta firmi, bilo to horizontalno (u istom proizvodu), vertikalno (u različitim stepenima u lancu proizvodnj e), ili ono što se može nazvati ortogonalno (u druge proizvode koji nisu povezani sa prethodnim). Količina snižava troškove putem takozvanih ekonomija obima. Ali količina stvara dodatne troškove za administraciju i koordinaciju, i umnogostručava rizike koje nosi neefikasnost rukovodstva. Kao rezultat ove kontradikcije, stalno se ponavlja cik-cak proces tokom kojeg firme najprije porastu a zatim se smanje. Ali ovo nije samo jednostavni gore-dole ciklus. Radije, širom svijeta odvija se trend sekularnog povećanja veličine firmi, čitav istorijski proces koji poprima oblik zupčastog točka, dva stepena naprijed a onda jedan stepen nazad, neprekidno. Veličina firmi takođe ima i direktne političke implikacije. Veličina daje firmama više političke moći ali ih takođe čini izloženijim političkom napadu - od strane njihove konkurencije, njihovih zaposlenih, i njihovih mušterija. Ali i ovdje glavna ideja je da zupčasti točak okreće naviše, ka jačanju političkog uticaj a.

Osovniska podjela rada kapitalističke svjetske privrede dijeli proizvode na centralne proizvode i periferne proizvode. Centar-periferijaje odnosni koncept. Ono što podrazumjevamo pod centar-periferijaje nivo profitabilnosti proizvodnih procesa. Pošto je profitabilnost direktno povezana sa nivoom monopolizacije, ono što u principu podrazumjevamo pod centralnim proizvodnim

51

procesima su oni procesi koje kontrolišukvazi-monopoli. Dakle, perifereni procesi su oni procesi koji su istinski konkurentni. Kada se dogodi razmjena, konkurentni proizvodi su u lošem položaju a kvazi-monopolski su u dobrom. Rezultat ovakvog stanja je neprekidan protok viška vrijednosti od perifernih proizvođača ka proizvođačima iz centra. Ovo je ono što se zove nejednaka razmjena.

Sigurno je da nejednaka razmjena nije jedini način da se stečeni kapital prenese iz politički slabih regij a u politički j alce regij e. Tu je takođe pljačka, koja je često upotrebljavana tokom ranih dana uključivanja novih regija u svjetsku privredu (na primjer, conquistadores i zlato u Amerikama). Ali pljačka je samo-likvirajuća. To je primj er ubijanj a guske koj a nosi zlatna j aj a. Ipak, pošto su konsekvence srednjoročne a prednosti kratkoročne, u savremenom svjetskom sistemujoš uvijek postoji dosta pljačkanja, iako smo često 'skandalizovani' kada za njih doznamo. Kada Enron bankrotira, nakon procedura kojim su ogromne sume prenijete u ruke nekolicine rukovodilaca, to je pljačka. Kada 'privatizacija' nekadašnje državne imovine dovede do toga da ona padne u ruke biznismenima-nalik-na-mafiju koji brzo otiđu iz zemlje sa preduzećima koja su uništili, to je pljačka. Samo-likvidirajuće, da, ali samo nakon što je mnogo štete učinjeno svjetskom proizvodnom sistemu, kao i zdravlju kapitalističke svjetske privrede.

Pošto kvazi-monopoli zavise od patronata snažnih država, oni se uvelikoj mjeri nalaze-pravno, fizički, i u smislu vlasništva -u okviru takvih država. Postoji, dakle, geografska konsekvenca odnosa centar-periferija. Centralni procesi se uobičajeno grupišu u nekoliko država i čine veliki dio produktivnih aktivnosti u ovim državama. Samim tim, za kratkoročne potrebe, možemo govoriti 0 centralnim državama i perifernim državama, dokle god držimo na umu da, u principu, govorimo o odnosu između procesa proizvodnje. Neke države imaju približno ujednačen miles centralnih 1 periferijskih proizvoda. Ovakve države možemo zvati

52

poluperiferijske države. One posjeduju, kao što ćemo i vidjeti, specijalne političke osobine. Ali, sa druge strane, nema smisla da se govori o poluperiferijskim procesima.

Pošto, kao što smo vidjeli, kvazi-monopoli sami sebe iscrpljuju, ono što je danas centralni proces, sutra će postati periferijski proces. Ekonomska istorija savremenog svjetskog sistemaobilujepremještanjimaili snižavanjem vrijednosti proizvoda, najprije u poluperiferijske zemlje, a zatim u periferijske. Ako je, otprilike, 1800. godine proizvodnja tekstila možda i bila istaknuti primjer centralnih proizvodnih procesa, godine 2000. onaje vidno jedna od najneprofitabilnijih perifernih proizvodnih procesa. 1800. ovi tekstili su proizvođeni primamo u tek nekoliko zemalj a (Engleska i neke druge zemlje sjeverozapadne Evrope); 2000. tekstili se proizvode u gotovo svakom dijelu svjetskog sistema, naročitoj eftini tekstili. Ovaj proces je ponovljen sa mnogim drugim proizvodima. Uzmite na primjer čelik, ili automobile, ili čak kompjutere. Ova vrsta premj eštanj a nema uticaj a na strukturu samog sistema. Godine 2000. postoje drugi centralni procesi (na primjer, proizvodnja aviona ili genetski inženjering) koji su koncentrisani u nekoliko država. Uvijek su se pojavljivali novi centralni procesi koji bi zamjenili one koji postaju manje profitabilni i zatim bivali izmješteni iz država u kojima su se najprije nalazili.

Uloga svake od država je veoma različita vis-à-vis proizvodnih procesa zavisno od miksa centar-periferij a procesa unutar istih. Snažne države, koje sadrže disproporcionalan udio centralnih procesa, teže da naglase svoju ulogu u zaštiti kvazi-monopola centralnih procesa. Veoma slabe države, koje sadrže disproporcionalan udio proizvodnih procesa, uobičajeno nisu u stanju da učine mnogo da utiču na osovinsku podjelu rada, i u stvarnosti su, najvećim djelom, primorane da prihvate položaj koji im je dodijeljen. Poluperiferijske države, koje imaju relativno ujednačen miks proizvodnih procesa, nalaze se u najtežoj situaciji. One se nalaze

53

pod pritiskom centralnih država a pritišću periferij ske države, stoga je njihova glavna briga da ne iskliznu u periferiju i da urade šta god mogu da napreduju ka centru. Nijedno ni drugo nije lako, a oboje zahtj eva značaj an nivo mij ešanj a države sa svj etskim tržištem. Ove poluperiferijske države su one koje na najagresivniji i najotvoreniji način ističu takozvane protekcionističke mjere. One se nadaju da će tim 'zaštititi' svoje proizvodne procese od jačih konkurentskih firmi spolja, dok se u isto vrijeme trude da se bolje takmiče na svjetskom tržištu. Oni rado prihvataju relokaciju nekadašnjih vodećih proizvoda, putem koj ih oni definišu da li ovih dana postižu 'ekonomski razvoj '. U ovim naporima, njihovi konkurenti nisu centralne države, već ostale poluperiferijske države, koje podjednako žude da budu primaoci relokacione proizvodnje koja ne može biti podijeljena svim pretendentima istovremeno, i u istoj mjeri. Početkom dvadeset prvog vijeka, neke od država koje bi se nedvosmisleno mogle opisati kao poluperiferijske su Južna Koreja, Brazil i Indija - države sa snažnim preduzećimakoje izvoze proizvode (na primjer, čelik, automobile, lijekove) u periferne zone, ali koje takođe redovno sarađuju sa centralnim zonama odakle uvoze 'naprednije' proizvode.

Normalna evolucija vodećih industrijskih grana - spora dezintegracija kvazi-monopola-je ono što objašnjava fenomen cikličnih ritmova svj etslce privrede. Glavna vodeća industrij ska grana biće glavna stimulacija ekspanziji svjetske privrede i prouzrokovaće značajnu akumulaciju kapitala. Ali to uobičajeno vodi ka većem stepnu zaposlenosti, povećanju nadnica, i opštem osjećaju relativnog prosperiteta. Kako se sve više i više firmi pojavljuje na nekadašnjem kvazimonopolu, stvara se 'prekomjerna proizvodnja' (to jest, previše proizvodnje za stvarnu efektivnu potražnju u tom trenutku) i konsekvetno tome povećava se konkurentnost cijena (jer se potražnja smanjuje), i sve to utiče na smanjenje količine profita. U jednom momentu, takvo stanje izaziva nagomilavanje neprodatih proizvoda, i samim tim, smanjenje proizvodnje.

54

Kada se to dogodi, počinjemo da uočavamo kako ciklični razvoj svjetske privrede kreće u suprotnom pravcu. Tada govorimo o stagnaciji i recesiji u svjetskoj privredi. Nivo nezaposlenosti raste svuda u svijetu. Proizvođači traže načine da smanje troškove da bi održali svoj udio na svjetskom tržištu. Jedan od tih mehanizama je premještanje proizvodnih procesa u zone koji istorijski imaju niže nadnice, to jest, u poluperiferijske zemlje. Ovarelokacijautiče na cij enu rada u proizvodnj i koj a j e ostala u centralnim zonama, tako da se nadnice najčešće smanjuju i utim dijelovima svijeta Efektivna potražnja, koja je najprije nedostajala usljed prekomjerne proizvodnje, sada nedostaje zbog smanjenja zarada kupaca. U ovakvoj situaciji, ipak nije nužno da gube svi proizvođači. Očigledno j e da se j avlj a akutno povećana konkurencij a među razrij edenom oligopolijom koja je sada uključena u ove proizvodne procese. Oni se žestoko bore među sobom, obično uz pomoć mehanizama svojih država. Neke države i neki proizvođači uspijevaju da 'izvezu nezaposlenost' iz jedne centralne države u drugu. Sistemski, pojavljuje se smanjenje, ali neke centralne države, i naročito neke poluperiferijske države, naizgled stoje veoma dobro.

Proces koji smo opisali - ekspanzija u svjetskoj privredi gdje postoje kvazi-monopolske vodeće industrijske grane, i kontrakcija svjetske privrede kada se smanjuje intenzitet kvazimonopola- može se iscrtati linijom koja se kreće gore-dole, sa fazama A (ekspanzija) i B (stagnacija). Ciklus koji se sastoji od A faze nakon koje slijedi B faza je ponekad oslovljen imenom Kondratieff-ov ciklus, po ekonomisti koji je jasno opisao ovaj fenomen početkom dvadesetog vijeka. Do dana današnjeg, Kondratieff-ovi ciklusi su dugi i traju, manje ili više, pedeset do šezdeset godina. Njihova tačna dužina zavisi od političkih mjera koje preduzimaju države da bi spriječile B fazu, naročito mjera kojima se teži postići oporavak iz B faze, a koje se zasnivaju na novim vodećim industrij skih granama koj e bi mogle stimulisati novu A fazu.

55

Kondratieff-ov ciklus, kada se jednom okonča, se nikada ne vraća u situaciju u kojoj je bio na početku ciklusa. To je zato što ono što je urađeno u toku B faze, s ciljem da se iz nje izađe i vrati nazad u A fazu, znatno mijenja parametre svjetskog sistema. Promjene koje rješavaju trenutni (ili kratkoročni) problem neadekvatne ekspanzije svjetske privrede (što je esencijalni element u održavanju mogućnosti za beskonačnu akumulaciju kapitala), ponovo uspostavlja srednjoročni ekvilibrijum ali, dugoročno, počinje da stvara probleme za strukturu. Rezultat svega toga je ono što možemo nazvati sekularni trend. O sekularnom trendu bi trebalo misliti kao o krivulji čijaapscisa (ili x-osovina) bilježi vrijeme i čija ordinata (ili y-osovina) mjeri fenomen tako što bilježi proporciju neke grupe kojapokazuje određene karakteristike. Ako se procenat vremenom povećava na sveobuhvatni linearni način, to po definiciji (postoje ordinata u procentima) znači da u jednom momentu neće moći nastaviti taj trend. Ovo nazivamo doticanje asimptote, ili 100 procenata. Nijednoj karakteristici ne može biti pripisano više od 100 procenata ijedne grupe. To znači da dok budemo lješavali srednjeročne probleme tako što ćemo se podizati na krivulji, mi ćemo u jednom momentu naići na dugoročni problem dostizanja asimptote.

Dozvolite da prikažemo jedan primjer kako ovo funkcioniše u kapitalističkoj svjetskoj privredi. Jedan od problema koje smo primj etili za Kondratieff-ove cikluse je to što, u određenoj tački, glavni proizvodni procesi postaju manje profitabilni, i ti procesi bivaju relocirani s ciljem da se smanje troškovi. Istovremeno, nezaposlenost se povećava u centralnim zonama, i to utiče na globalnu efektivnu potražnju. Individualne firme smanjuju svoje troškove, ali kolektiv firmi uviđa daje sve teže naći dovoljno mušterija. Jedan od načina da se ponovo uspostavi zadovoljavajući nivo svjetske efektivne potražnje je da se povećaju nadnice običnih radnika u centralnim zonama, nešto što se često dešavalo na kraju Kondratieff-ovog B faze. Ovim se stvara vrsta efektivne potražnje

56

koja je potrebna da bi se stekao dovoljan broj mušterija za nove vodeće proizvode. Ali, naravno, više nadnice mogu značiti manji profit za preduzetnike. Na svjetskom nivou ovo može biti nadoknađeno tako što će se proširiti broj naj amnih radnika drugdj e u svijetu, radnika koji su voljni da rade za niže nadnice. Ovo može biti postignuto tim što će se više ljudi pridružiti grupi radnika za niže nadnice, ljudi kojima te niže nadnice u stvari predstavljaju povećanje stvarnih prihoda. Ali, naravno, svaki put kada se 'nove' osobe pridruže plaćenoj radnoj snazi, smanjuje se broj ljudi koji ostaju van grupe ljudi koji su zaposleni. Doći će vrijeme kada će ta grupa nezaposlenih biti smanj ena do nivoa kada ona više efektivno i ne postoji. Tako se približavamo asimptoti. Kada u zadnjem poglavlju budemo diskutovali strukturalnu krizu dvadeset-prvog vijeka vratiti ćemo se i detaljnije objasniti ovaj fenomen.

Očigledno je da kapitalistički sistem zahtjeva postojanje radnika koji obezbjeđuju rad za proizvodne procese. Cesto se tvrdi da su ovi radnici proleteri, to jest, najamni radnici koji nemaju alternativnih načina da prežive (j er su bez zemlj e i bez monetarnih rezervi ili nekretnina). Ovo nije potpuno tačno. Ako ni zbog čega drugog, ono jer je nerealno da se misli o radnicima kao o izolovanim individuama. Gotovo svi radnici su povezani sa drugim osobama u strukturama domaćinstva koje uobičajeno čine osobe oba pola i različitih uzrasta. Mnoge od ovih, možda i većina, struktura domaćinstava mogu biti nazvane porodicama, ali porodične veze nisu nužno j edini oblik putem koj ih se domaćinstva mogu držati na okupu. Domaćinstva često imaju zajedničko boravište, ali mnogo rijeđe negoli se misli.

Tipično domaćinstvo sastolji se od tri do deset osoba koje, tokom dužeg vremenskog perioda (recimo oko trideset godina), pribavljaju više izvora primanja s ciljem da bi zajedno preživjeli. Domaćinstva uobičajeno nisu strukture koje su interno organizovane najednakosti, niti su nepromjenjive strukture (osobe se rađaju i umiru, dolaze ili odlaze iz domaćinstva, i u svakom slučaju

57

stare i samim tim mijenjaju svoju ekonomsku ulogu). Ono što je osnovna karakteristika strukture domaćinstva je neka vrsta obaveze da se pribave primanja za grupu i da se podijeli potrošnja dobara koja se mogu kupiti od ovih primanja. Domaćinstva su umnogome drugačij a od klanova ili plemena ili drugih dosta velikih i produženih entiteta, koji često dijele obaveze u vezi sa zajedničkom sigurnošću i identitetom, ali ne dijele, redovno, primanja. Ali, ako i postoje takvi veliki entiteti koji dijele zajednička primanja, oni su disfunkcionalni u kapitalističkom sistemu.

Moramo najprije razjasniti štariječ 'dohodak' podrazumjeva. Generički, postoje pet vrsta dohodaka u savremenom svjetskom sistemu. Gotovo sva domaćinstva žele i dobavljaju svih pet vrsta, iako u različitim razmjerama (što se pokazuje kao nešto veoma značajno). Jedna od očiglednih vrsta su nadnice, pod čim se podrazumjevaju plate (oubičajeno u obliku novca) koje daju osobe van domaćinstva da bi kompenzovale člana domaćinstva za posao koji je obavljen van domaćinstva u nekom proizvodnom procesu. Dohodak od nadnica može biti povremen ili redovan. On može biti za vrijeme rada ili za obavlj eni rad (na komad). Za poslodavca, rad za nadnice ima tu prednost što j e ' fleksibilan (toj est, kontinuirani rad služi poslodavčevom interesu), iako sindikati, drugi oblici sindikalizma radnika, kao i državni zakoni često umnogome limitiraju fleksibilnost poslodavaca. Ipak, poslodavci gotovo nikada nisu obavezni da obezbjede doživotno zaposlenje za određene radnike. Nasuprot tome, ovaj sistem stvara hendikep za poslodavca, jer kada je potrebno još radnika, možda nema odmah onih koji su spremni za zaposlenje, naročito ako ekonomija raste. To jest, u sistemu rada za nadnice, poslodavac mijenja to što ne mora da plaća radnike u periodima kada mu nisu potrebni za garanciju da ima raspoloživih radnika kada su potrebni.

Drugi očigledni izvor dohotka za domaćinstva su aktivnosti za opstanak. Mi oubičajeno definišemo ovaj tip rada previše usko, smatrajući da to označava samo napore osoba u ruralnim predjelima

58

koj i uzgaj aju hranu i proizvode-potrepštine za sopstvenu upotrebu i ne prodaju te proizvode na tržištu. Ovo je zaista oblik proizvodnje proizvoda za opstanak, i ovakav način rađaj e draštično smanj en u savremenom svjetskom sistemu, zbog čega tvrdimo da proizvodnja proizvoda za opstanak nestaje. Kada koristimo ovako usku definiciju, mi zanemarujemo mnogobrojne načine kojim se aktivnosti za opstanak ustvari umnožavaju u savremenom svijetu. Kada neko kući kuva obrok ili pere suđe, to je proizvodnja za opstanak. Kada vlasnik kuće sastavlja namještaj koji je kupio u prodavnici, to je proizvodnja za opstanak. Kada profesionalac koristi kompjuter da pošalje e-mail koji bi, u prošlosti, (plaćena) sekretarica otkucala, on ili ona je uključena u proizvodnju za opstanak. Proizvodnja za opstanak danas zauzima veliki dio primanja u domaćinstvima ekonomski najbogatijih zona kapitalističke svjetske privrede.

Treću vrsta dohotka za domaćinstva možemo generički nazvati sitna robna proizvodnja. Sitnu robu ćemo defmisati kao proizvod proizveden u okviru domaćinstva ali prodat za novac na širem tržištu. Očigledno je da ovakva vrsta proizvodnje nastavlja da bude veoma rasprostranjena u siromašnijim zonama svjetske privrede ali ona nigdje nije potpuno odsutna. U bogatijim zonama često je poznata pod imenom free-lancing. Ovakva vrsta aktivnosti uključuje ne samo prodaju proizvedenih dobara (uključujući naravno i intelektualna dobra) nego i prodaju na malo. Kada mali dj ečak na ulici prodaj e cigarete ili šibice na komad onim mušterij ama koje ne mogu priuštiti da ih kupe u normalnoj količini u kojoj su pakovane, ondajetaj dječak uključen u proizvodnju sitnih roba, gdje se pod proizvodnjom aktivnošću podrazumjeva jednostavno rastavljanje većeg paketa i prenos te robe na ulično tržište.

Četvrta vrsta dohotka je ono što generički možemo nazvati renta. Renta može biti dobij ena na osnovu neke velike kapitalne investicije (nuditi urbane stanove pod zakup, ili sobe unutar stanova), ili na osnovu prednosti lokacije (naplaćitavi mostarinu na privatnom

59

mostu), ili na osnovu posj edovanj a kapitala (ubiranj e kupona na obveznicama, nagomilavanje kamata na štednim računima). Ono što to čini kirijom je činjenica daje vlasništvo, a ne rad, to što omogućava dohodak.

Konačno, tu je i peta vrsta dohotka, koji u modemom svijetu zovemo transferi. Oni mogu biti definisani kao dohodak koji individua ostvaruje putem definisane obaveze nekog drugog da obezbijedi ovaj dohodak. Transferi mogu doći od osobe koja je bliska domaćinstvu, kao kada se pokloni ili pozajmice daju ili prenose sa jedne generacije na drugu, prilikom rođenja, vjenčanja ili smrti. Ovakvi transferi između domaćinstava mogu biti zasnovani na reciprocitetu (što u teoriji ne osigurava dodatni dohodak tokom života ali može da uglača neke potrebe likvidnosti). Ili se transferi mogu izvršiti uz pomoć napora države (u kom slučaju se nečiji novac jednostavno vraća u nekom drugom momentu), ili putem neke šeme osiguranja (kojom osobamože nakrajudobiti ili izgubiti), ili putem redistribucije iz jedne ekonomske klase u drugu. Čim počnemo misliti o tome, svi se sjetimo dobro poznatog skupljanja dohodaka koje se odvija u domaćinstvu. Zamislite američku porodicu koja pripada srednjoj klasi, gdje je odrasli muškarac zaposlen (i možda planira drugi posao), supruga je ugostitelj koji radi van kuće, sin, tinejdžer, raznosi novine a dvanaestogodišnja ćerka čuva djecu. Možda možete dodati i baku koja prima udovačku penziju i koja takođe povremeno čuva djecu, a soba iznad garaže je iznajmljena. Ili zamislite meksičko radničko domaćinstvo gdje je odrasli muškarac ilegalno migrirao u Sjedinje Države i kući šalje pare, supruga kući uzgaja baštu, ćerka, tinejdžer, radi kao kućna pomoćnica (plaćeno novcima) na imanju bogate meksičke porodice, i mladi dječak koji poslije škole (ili umjesto škole) prodaje sitne namirnice na gradskoj tržnici. Svako od nas može nabrojati još mnogo ovakvih kombinacija. U stvarnosti, veoma mali broj domaćinstava j e bez svih ovih pet vrsta dohodaka. Ali trebalo bi odmah napomenuti da osobe koje, u domaćinstvu,

60

uobičajeno zarađuju ove dohotke mogu da potpadaju pod polne ili starosne kategorije. To jest, mnogi od ovih poslova su polno ili starosno defmisani. Rad za nadnice je dugo vremena smatran za dužnost muškaraca između četrnaest ili osamnaest godina pa do šezdeset ili šezdeset pet godina starosti. Proizvodnja za opstanak i sitna robna proizvodnj a su u velikoj mj eri bile definisane kao dužnost odraslih žena, djece i starijih članova domaćinstava. Državni prenos uplata je uobičajeno bio povezan sa zarađivanjem nadnica, osim za određene transfere koji se odnose na odgajanje djece. Dosta političke aktivnosti u zadnjih stotinu godina bilo je usmjereno na prevazilaženje polnih specifičnosti ovih definicija.

Kao što smo već spomenuli, relativna važnost raznih izvora dohotka znatno varira u određenim domaćinstvima. Najprije treba da napravimo razliku između dvije najvažnije vrste: domaćinstva gdje prihod od dohodaka iznosi 50 ili više posto kompletnog dohotka u životu, i domaćinstvo gdje on iznosi manje. Nazovimo prvi model 'proletersko domaćinstvo' (jer izgleda da uveliko zavisi od nadnica, na šta bi izraz proleterski trebao da podsjeća); nazovimo drugi 'polu-proletersko domećinstvo' (jer je nesumnjivo da postoje neke nadnice za većinu članova). Ako uradimo ovo, možemo vidjeti da poslodavac ima prednost ukoliko zaposli najamne radnike koji pripadaju polu-proleterskom domaćinstvu. Kadgod nadnice čine značajan dio primanja u domaćinstvu, nužno mora postojati najniži nivo onoga što najamni radnik može biti plaćen. To mora biti suma koja predstavlja u najmanju ruku proporcionalni dio troškova za reprodukciju domaćinstva. Ovo je ono što smatramo apsolutno minimalnom nadnicom. Ako, ipak, najamni radnik dolazi iz domaćinstva koje je samo polu-proletersko, on može biti plaćen nadnicu koja je ispod apsolutno minimalnog nivoa, a da tim nužno ne ugrozi opstanak domaćinstva. Razlika može biti nadomještena uz pomoć dodatnih primanja iz drugih izvora i uobičajeno od strane drugih članova domaćinstva. Ono što se u takvim slučajevima događaje to da drugi doprinosioci u

61

domaćinstvu prenose, poslodavcu najamnog radnika, višak vrijednosti koji nastaje iznad viška vrijednosti koji najamni radnik prenosi, zato jer dozvoljavaju poslodavcu da plati manje od apsolutno minimalne nadnice.

Iz ovoga proizilazi da bi poslodavci u kapitalističkom sistemu, u principu, uvijek radije zaposlili najamne radnike koji potiču iz polu-proleterskih domaćinstava. Ali, postoje dva pritiska koj a vuku u suprotnom smjeru. Jedan je pritisak radnika koji teže da budu ' proletarizovani ', j er to znači biti bolj e plaćen. A drugi j e kontra-diktorni pritisak koji stvaraju sami poslodavaci. Protiv svoje individualne potrebe da snize nadnice, javlja se i kolektivni dugoročni interes da se stvori dovoljno velika efektivna potražnja za proizvodima u svjetskoj privredi. Stoga, vremenom, kao rezultat ova dva različita pritiska, j avlj a se sporo povećanj e broj a proletari-azovanih domaćinstava. Pored svega ovoga, ovaj opis dugoročnog trenda je suprotan tradicionalnoj slici društvenih nauka da kapitalizam, kao sistem, primarno zahtijeva proletere za radnike. Ako je to ovako, bilo bi teško objasniti zašto danas, nakon četiri ili pet stotina godina, procenat proleterskih radnika nije veći. Umjesto da se misli o proletarizaciji kao kapitalističkoj neophodnosti, bilo bi korisnije da se o tome misli kao o terenu za borbu, čiji ishod je spor, ako ne i ustaljen rast, i sekularni trend kretanja ka asimptoti. Podrazmjeva se da klase postoje u kapitalističkom sistemu, jer je jasno da osobe koje su različito pozicionirane u ekonomskom sistemu, i koje imaju različita primanja, imaju i različite interese. Na primjer, očigledno je daje u interesu radnika da traže povećanje nadnica, ali je podjednako očigledno da je u interesu poslodavaca da pružaju otpor ovom povećanju, makar u principu. Ali, kako smo vidjeli, najamni radnici su smješteni u domaćinstvima. Besmisleno je da se o radnicima misli kao članovima jedne klase dok drugi članovi domaćinstva pripadaju drugoj. Očigledno je da domaćinstva, ne individue, određuju pripadnost klasi. Individue koje žele da budu klasno-mobilne često uviđaju da moraju otići iz

62

domaćinstava u koj ima se nalaze i ući u druga domaćinstva da bi ostvarili taj cilj. To nije lako, ali ni u kom slučaju nije nemoguće. Klase nisu jedine grupe unutar kojih domaćinstva svrstavaju same sebe. One takođe pripadaju u statusne grupe ili identitete. (Ako ih zovemo statusnim grupama, onda naglašavamo kako ih drugi vide, stoje vrsta objektivnog kriterijuma. Ako ih zovemo identitetima, onda naglašavamo kako vide same sebe, što je vrsta subjektivnog kriterij uma. Ali bez obzira da li ih zovemo j ednim ili drugim imenom, one su institucionalna stvarnost savremenog svjetskog sistema). Statusnim grupama ili identitetima pripisuj emo označitelj e, j er smo rođeni u njima ili uobičajeno mislimo da smo rođeni u njima. U principu, veomaje teško dobrovoljno pristupiti tim grupama, mada nije nemoguće. Ove statusne grupe ili identiteti su mnogobrojni 'narodi' čiji smo i mi članovi-nacije, rase, etničke grupe, religiozne komune ali takođe i rodovi i kategorije seksualnih preferencija. Većina ovih kategorija se često smatraju za ostatke iz pre-modenih vremena. Ovo, kao premisa, je dostanetačno. Članstvo u statusnim grupama ili identitetima je itetako dio moderniteta. Daleko od toga da odumiru, te grupe u stvari postaju sve značajnije kako se logika kapitalističkog sistema sve više odmotava i konzumira nas sve intenzivnije.

Ako tvrdimo da se domaćinstva svrstavaju među klase, i da svi članovi dijele taj položaj, da li je to podjednako tačno i za statusne grupe ili identitete? Tačno je da postoj i ogroman pritisak unutar domaćinstava s ciljem očuvanja zajedničkog identiteta, pritisak da se bude dio jedne statusne grupe ili identiteta. Ovaj pritisak prvo osjete osobe koje se vjenčavaju i od kojih se zahtjeva, ili makar očekuje, da za partnera traže osobu iz iste statusne grupe ili identiteta. Ali, očigledno je da su konstantna kretanje individua unutar savremenog svjetskog sistema, plus normativni pritisci da se ignoriše pripadnost statusnoj grupi ili identitetu, te da se prednost dameritokratskimkriterijumima, proizveli znatnu količinu miješanja originalnih identiteta u okviru domaćinstava.

63

U svakom slučaju, ono što se često događa u svakom od domaćinstava je evoluiranje kajednom identitetu, pojavanove, često jedva artikulisane statusne grupe ili identiteta koji upravo materijalizuje ono što je otpočelo kao miks, i samim tim ponovo ujedinjuje domaćinstvo u smislu statusnih grupa ili identiteta. Jedan od elemenata na osnovu kojih se zahtijeva da se ozakone homoseksualni brakovi je osjećanje ovog pritiska da se ponovo ujedini identitet domaćinstva.

Zašto je toliko važno za domaćinstva da zadrže jedinstvenu klasu ili identitete statusne grupe, ili da se makar pretvaraju da ih zadržavaju? Takva homogenizacija, naravno, pomaže pri održava-njujedinstva domaćinstva kao jedinice za ujedinjavanje dohotkai prevazilaženju centrifugalnih tendencijakoje se mogu pojaviti usljed unutrašnjih nejednakosti u distribuciji potrošnje i donošenju odluka. Ipak, bila bi greška da ovu tendenciju vidimo prvenstveno kao interni grupni mehanizam za odbranu. Postoje i važne prednosti za cjelokupni svjetski sistem koje su rezultat homogenizirajućih trendova unutar struktura domaćinstva.

Domaćinstva služe kao primarne institucije za socijalizaciju u svjetskom sistemu. One teže da nam pruže, a naročito mladima, znanje i poštovanje u vezi društvenih pravila prema kojima bi trebalo da se ophodimo. Njih naravno podržavaju i državne institucije kao što su škole i vojske, kao i religiozne institucije i mediji. Ali nijedna od pomenutih se svojim stvarnim uticajem ne približava domaćinstvima. Ali, šta je onda to što određuje kako će domaćinstva socijalizovati svoje članove? U velikoj mjeri, način na koji sekundarne institucije domaćinstvima predstave probleme, kao i njihova sposobnost da to urade efektivno, zavisi od relativne homogenosti domaćinstava-to jest, one imaj«, i sebe shvataju kao entitete koji imaju određenu ulogu u istorijskom društvenom sistemu. Domaćinstvo koje dobro zna sopstveni statusno grupni identitet - sopstvenu nacionalnost, rasu, religiju, etnicitet, seksualne običaje - tačno zna kako da socijalizuje svoje članove. Ona

64

domaćinstva koja nisu tako sigurna u svoje identitete, ali koja pokušavaju da stvore homogen, makar i novi, identitet, mogu biti podjednako uspješna. Domaćinstvo koje bi otvoreno i iskreno objavilo daje njen identitet permanentno podijeljen, shvatila bi da je gotovo nemoguće da obavi svoju funkciju socijalizacije, i možda bi bilo teško da opstane kao grupa.

Podrazumjeva se da se oni koji upravljaju društvenim sistemom nadaju da će rezultat socijalizacije biti prihvatanje istih onih hijerarhija koje su proizvod sistema. Oni se takođe nadaju da će socijalizacija rezultirati internalizacijom mitova, retorike, i teorija koje sistem stvara. Ovo se doista često i dogodi, ali samo dijelom, nikada u potpunosti. Domaćinstva socijaliziju svoje članove i u buntovništvo, povlačenje i devijantnost. Ipak, sigurno je da i takva anti-sistemska socijalizacija može koristiti sistemu tako što će ponuditi način na koji će nemirni duhovi moći isprazniti svoje nezadovoljstvo, pod uslovom da sistem ostane u relativnom ekvilibrijumu. U tom slučaju, može se predvidjeti da će negativne socijalizacije imati ograničenuticaj na funkcionisanje sistema.

Do sada, pomenuli smo samo klasne identifikacije i identifika-cije statusne grupe kao dva alternativna oblika kolektivnih izražavanja domaćinstava. Očigledno je da postoje i dodatne vrste statusnih grupa, koje nisu u potpunosti saglasne jedna sa drugom. Ali, kada istorijski sistem zapadne u strukturalnu krizu, takve antisistemske socijalizacije odjednom počinju da igraju ulogu koja je veoma uznemirujuća za sistem. Štaviše, kakoje istorijsko vrijeme odmaklo, tako se broj vrsta statusnih grupa povećao, a ne smanj io. Pred kraj dvadesetog vijeka, ljudi su počeli da prisvajaju identitete koj i se zasnivaj u na seksualnim preferencama koj e svoj u osnovu nemaju u strukturi domaćinstva izprethodog vijeka. S obzirom da smo svi mi uklj učeni u nekoliko statusnih grupa ili identiteta, j avlj a se pitanje da li postoji prioritetni redosljed identita? U slučaju konflikta, koji bi trebao prevagnuti? Koji uspijeva prevagnuti? Može li domaćinstvo biti homogeno u vezi sa jednim ali ne u vezi sa

65

drugim? Očigledno, odgovor je potvrdan, ali koje su posljedice toga? Moramo obratiti pažnju na pritiske koje na domaćinstvo dolaze spolja. Većina statusnih grupa posjeduju neku vrstu trans-domaćinskog institucionalnog izražavanja. Ove institucije primjenjuju direktan pritisak na domaćinstva ne samo da se ona povinuju njihovim normama i njihovim kolektivnim strategijama, već da pomenutima daju prioritet. Od svih trans-domaćinskih institucija, države ostvaruju najuspješniji uticaj na domaćinstva zato što posjeduju najefektivnij a oružja za pritisak (zakon, značajne beneficije koje mogu distribuirati, sposobnost damobilizujumedije). Ali, tamo gdje je država manje snažna, religiozne strukture, etničke organizacije, i slične grupe mogu postati najjači glasovi koji insistiraju na prioritetima domaćinstava. Čak i kada statusne grupe ili identiteti opišu same sebe kao anti-sistemske, one i dalj e mogu biti u rivalstvu sa drugim anti-sistemskim statusnim grupama ili identitetima, zahtijevajući da im se u odanosti da pravo prvenstva. Upravo ovaj komplikovani metež identiteta domaćinstava je ono na čemu se zasniva ovaj ringišpil političke borbe unutar savremenog svjetskog sistema.

Kompleksni odnosi između svjetske privrede, firmi, država, domaćinstava, i trans-domaćinskih institucija koje povezuju članove klasa i statusnih grupa su prepuni elemenata dvije suprotstavljene - ali simbolične - ideološke teme : univerzalizam sa j edne strane, a sa druge rasizam i seksizam.

Univerzalizam je tema koja je vidno povezana sa ostalim dijelovima savremenog svjetskog sistema. On je na mnogo načina jedan od najvidnijih među njima. U principu, univerzalizam znači da se prednost daje generalnim pravilima koja se pružaju podjednako svim osobama, i samim tim u većini sfera se odbijaju određene povlastice. Jedina pravila koja se smatraju dozvoljenim u okviru univerzalizma su ona koja mogu biti direktno primijenjena na preciznu definiciju za odgovarajuće funkcionisanj e svj etskog sistema.

66

Načini nakoji se univerzalizam manifestuje su mnogostruki. Ako univerzalizam primjenimo na nivo škole ili firme, to bi značilo da, na primjer, određenim osobama dodijelili pozicije na osnovu njihovog iskustva i sposobnosti (praksa koja je inače poznata pod imenom meritokratija). Ako ga primjenimo na nivo domaćinstva, on podrazumj eva, između ostalog, da bi brak trebao biti skloplj en iz razloga 'ljubavi' a ne bogatstva ili nacionalnosti ili ijednog drugog partikularizma. Ako ga primjenimo na nivo države, to znači da zakoni kao što su pravo glasanja i jednakost pred sudom postaju univerzalna. Svi smo upoznati sa himnama, pošto se one gotovo redovno ponavljaju u javnom diskursu. One bi trebalo da budu jedan od centralnih elemenata naše socijalizacije. Naravno, mi znamo da se ljudi u raznim dijelovima svjetskog sistema nejednako zalažu za ove himne (poslije ćemo objasniti razloge zato), aznamo i to da se one, u stvarnosti, ne praktikuju redovno. Ali ipak, uprkos svemu, postale su oficijelnajevanđelja modernosti.

Univerzalizam je pozitvna norma, što znači da ljudi objavljuju da vjeruju u njega, i gotovo svi tvrde daje on jedna od vrlina. Rasizam i seksizam su upravo suprotno od univerzalizma. Oni su takođe norme, ali su negativne norme, i većina ljudi odbija da vjeruje u njih. Gotovo svi tvrde da su oni mane, ali su, uprkos svemu, norme. Štaviše, stepen u kom se negativne norme rasizma i seksizma praktikuju je, u najmanju ruku, jednak, često i mnogo veći nego, stepenu praktikovanja vrlene norme univerzalizma. Ovo može izgledati kao anomalija. Ali to nije tačno.

Pokušajmo vidjeti šta podrazumjevamo pod rasizmom i seksizmom. To su termini koji su se počeli uveliko koristiti tek u drugom dijelu dvadesetog vijeka. Rasizam i seksizam su primjeri znatno šireg fenomena koji nema odgovarajuće ime, ali o kom se može misliti kao o anti-univerzalizmu, ili aktivnoj institucionalnoj diskriminaciji protiv jedne grupe osoba u svakoj statusnoj grupi ili identitetu. Za svaku vrstu identiteta postoji sistem društvene klasifikacije. Taj sistem može biti krut, sadvijekategorije, ili detaljan,

67

sa čitavom ljestvicom kategorija. Ali uvijek postoji grupa na vrhu sistema klasifikacij e, kao i j edna ili više grupa na dnu. Ovi načini klasifikacije su primjenjivi kako na cijeli svijet tako i na lokalne uslove, i oba sistema klasifikacije imaju nevjerovatan uticaj kako na živote ljudi tako i na funkcionisanje kapitalističke svjetske privrede. Svi smo upoznati sa klasifikacij ama koje se primjenjuju širom svijeta: muškarci imaju prednost nad ženama, bijelci nad crncima (ili ne-bijelcima), odrasli nad djecom (i starijim osobama), obrazovani nad manje obrazovanim, heteroseksualci nad homoseksualcima i lezbejkama, buržuji i profesionalci nad radnicima, građani nad stanovnicima ruralnih oblasti. Etničke klasifikacije su lokalne, ali u svakoj zemlji postoje etničke grupe koje dominiraju ostalima. Religiozne klasifikacije variraju svuda po svijetu, ali svako ko živi u određenoj zemlji zna koje su to klasifikacije. Nacionalizam često stvara veze izmeđujedne i druge strane antinomij a stoplj enih kategori j a, tako da, na primj er, osoba može stvoriti normu daje odrasli bijeli heteroseksualac određene nacionalnosti i vjeroispovijesti jedini koji bi se mogao smatrati za 'istinskog' pripadnika nacije.

Ovaj opis postavlja nekoliko pitanja u centar naše pažnje. Štauopšte postižemo ako simulatano propovjedamo univerzalizam a sa druge strane praktikujemo anti-univerzalizam? Zašto je potrebno da postoji toliko vrsta anti-univerzalizama? Da lije je ova kontradiktorna antinomij a potrebni dio savremenog svjetskog sistema? U principu, i univerzalizam i anti-univerzalizam funkcionišu iz dana u dan, ali funkcionišu u drugačij im poljima. Univerzalizam je najčešće najvažniji operativni sistem za one koji bismo nazvali kadrovima svjetskog sistema- nije za one koji su na samom vrhu, po količini moći i bogatstva, a ni za one koji čine veliku većinu svjetskih radnika i običnih ljudi u svim oblastima rada, svuda u svijetu, već najviše za one koji se nalaze između i zauzimaju položaje menadžera ili nadzornika u raznim institucijama. To je norma koja objavljuje optimalni nivo regrutovanja za takve tehničke,

68

profesionalne i naučničke kadrove. Ova među-grupamože biti veća ili manja zavisno od državnog položaj a u svjetskom sistemu i lokalne političke situacije. Što je jača ekonomska pozicija zemlje, to je grupa veća. Kadgod univerzalizam izgubi svoj uticaj čak i među kadrovima samo određenog dijela svjetskog sistema, posmatrači odmah ustvrde da uočavaju disfunkcionalnost, i gotovo odmah se pojavljuju politički pritisci (kako unutar zemlje, tako i iz ostatka svijeta) da bi se ponovo uspostavio neki stepen univerzalističkih kriterija.

Postoje dva dosta različita razloga za ovo. Sajedne strane, smatra se da univarzalizam obezbjeđuje relativno kompetentan rad i samim tim efikasniju svjetsku privredu, koja poboljšava mogućnost za akumulaciju kapitala. Stoga je razumljivo što oni koji kontrolišu proizvodne procese propagiraju takve univerzalis-tičke kriterije. Naravno, univerzalistički kriteriji izazivaju odbojnost kada počnu funkcionisati tek nakon što se pozovu na neki partikularstički kriterij. Ako j avna služba nij e pristupačna osobama određene religije ili nacije, tada je izbor osoba u ovoj kategoriji možda univerzalistički ali sveukupni izbor istih nije. Ako se na univerzalističke kriterije pozivamo samo kada pravimo izbor, dok ignorišemo partikularističke kriterije prema kojima individue imaju pristup potrebnom treningu, koji je nužan, ponovo se javlja odbojnost. Doista, kadaje izbor istinski univerzalistički, odbojnost se opet može javiti jer izbor uključuje i isključivanje, stoga može sejaviti 'populistički' pritisak da se ostvari neprovjereni i nerangirani pristup poziciji. Pod ovim mnogobrojnim okolnostima, univerzalistički kriteriji igraju glavnu društveno-psihološku ulogu u ozakonjavanj u meritokratskog dodijeljivanja pozicija. Upravo zbog ovih kriterija, oni koji su dobili status se osjećaju opravdano zbog prednosti koje su stekli, a ignorišu odluke zbog kojih ti takozvani univerzalistiki kriteriji koji su im omogućili pristup, u stvari nisu bili u potpunosti univerzalistički, ili ignorišu tvrdnje svih ostalihkoji tvrde da su materijalne prednosti primarno date kadrovima. Norma

69

univerzalizma pruža ogroman komfor onima koji imaju koristi od sistema. Usljed toga, oni osjećaju da zaslužuju ono što imaju.

Sa druge strane, rasizam, seksizam, i ostale anti-univerza-lističke norme imaju podjednako značajnu ulogu u raspodijeljivanju poslova, moći i privilegij a u savremenom svjetskom sistemu. One naizgled podrazumjevaju isključivanje iz društvene arene. Ustvari one su oblici uključivanja, ali uključivanja na inferiorne pozicije. Ove norme postoje da bi se opravdalo rangiranje na nižem nivou, da bi osnažile niže rangiranje, i da sve to, na neki perverzan način, učine donekle prijatnim za one koji zauzimaju niže pozicije. Anti-univerzalističke norme su predstavljene kao kodifikacije prirodnih, vj ečnih istina koj e ne podležu društvenim modifikacij ama. One se predstavljaju ne samo kao kulturne istine već, implicitno pa čak i eksplicitno, kao biološki utemeljene nužnosti za funkcionisanje ljudske životinje.

One postaju norme za državu, radno-mjesto, društvenu sferu. Ali, one takođe postaju norme koje obavezuju domaćinstva da prema tim normama socijalizuju svoje članove, i taj napor se pokazao kao veoma uspješan. Ove norme opravdavaju polarizaciju svjetskog sistema. Pošto je polarizacija vremenom narastala, rasizam, seksizam, i ostali oblici anti-univerzalizma su postali j oš važnij i, iako j e politička borba protiv takvih oblika anti-univeizalizma takođe postala još važnija za funkcionisanje svjetskog sistema.

Osnovna ideja je daje savremeni svjetski sistem za svoju centralnu, osnovnu osobinu svoje strukture odredio simultano postojanje, širenje, i praktikovanje univerzalizma i anti-univerzalizma. Ovaj antinomski duo je važan za sistem koliko i osovinska, centar-periferija, podjela rada.

70

3. USPON SISTEMA DRŽAVA Suverene nacija-države, kolonije, i međudržavni

sistem

Moderna državaje suverena država. Suverenitet je koncept koji je nastao u savremenom svjetskom sistemu. Njegovo prima facie značenje je potpuno autonomna državna moć. Ali, moderne države postoje unutar većeg kruga država, onoga što zovemo međudržavnim sistemom. Stoga ćemo morati ispitati nivo i sadržaj te pretpostavljene autonomije. Istoričari govore o nastanku 'novih monarhija' u Engleskoj, Francuskoj i Spaniji krajem petnaestog vijeka, upravo u momentu početka savremenog svjetskog sistema. Sto se međudržavnog sistema tiče, njegovo porijeklo se uobičajeno povezuje sa razvojem renesansne diplomatije na italijanskom poluostrvu, a smatra se da njena institucionalizacija nastaje kada se 1648. potpisuje mir u Westphalia-i. Westphalia, koji su potpisale većina država Evrope, kodifikovao je određena pravila za međudržavne odnose koji postavljaju ograničenja kao i garancije za relativnu autonomiju. Ova pravila su kasnije razrađena i proširena pod rubrikom međunarodnog zakona.

Nove monarhije su bile centralizirajuće strukture. To jest, trudile su se da osiguraju da su regionalne strukture moći efektivno podređene vrhovnom autoritetu monarha. Trudile su se da ovo osiguraju jačanjem (u stvarnosti stvaranjem) civilne i vojne birokratije. I što je najvažnije, tražile su načine da stvore sopstvenu snagu tako što će osigurati neku značajniju moć oporezivanja sa dovoljno osoblja koje će prikupljati ovaj porez.

71

U sedamnaestom vijeku, vladari ovih novih monarhija su se proglasili za 'apsolutne' monarhe. Ovo je naizgled značilo da oni imaju apsolutnu moć. Ali, u stvarnosti, oni ne samo da nisu imali apsolutnu moć, već nisu uopšte imali neku značajniju moć. Apsolutni monarsi su samo tvrdili da imaju neograničenu moć. Riječ 'apsolutna' potiče od latinske riječi absolutus, kojanije značila da je monarh svemoćan već da nije podređen (i izuzet je od) zakonima i samim tim nijedno ljudsko biće ne može legitimno osporiti da vladalac uradi ono što misli da je najbolje. Ovakvo stanje je dozvoljavalo subjektivno praktikovanje moći, ali nije značilo da monarh posjeduje efektivnu moć, za koju smo rekli daje bila relativno mala. Podrazumjevase da su države stoljećima pokušavale da prevaziđu ovaj nedostatak istinske moći, i imale su određeni nivo uspjeha u postizanju istog. Kao rezultat, jedan od sekularnih trendova savremenog svjetskog sistema, od samih početaka (pa sve do, u najmanju ruku, 1970-ih, kao što ćemo vidjeti), je bilo sporo, uravnoteženo povećanje u stvarnoj državnoj moći. Ako uporedimo stvarnu moć (sposobnost da se izvrše odluke) Luja XIV iz Francuske (koj i j e vladao u periodu 1661-1715), koj i služi kao simbol apsolutne moći, sa, na primjer, premijerom Švedske godine 2000., uvidjećemo da premijer ima više stvarne moći u Švedskoj 2000. negoli Luj u Francuskoj 1715.

Glavni metod koji su monarsi koristili da povećaju svoju efektivnu moć bila je izgradnja birokratij a. Pošto u početku nisu imali prihode od poreza sa kojima bi mogli platiti birokratiju, pronašli su rješenje u prodaji položaja, i to je monarsima obezbjedilo povećanje kako birokratije tako i prihoda - a samim tim i dodatne moći, mada manje nego kada bi bili u stanju da direktno zaposle birokrate, onako kako su to činili poslije. Kada bi vladaoci uspostavili minimalnu birokratiju, pokušali bi daje iskoriste da državama daju kontrolu nad raznim političkim funkcij ama: ubiranj e poreza, sudstvo, zakonodavstvo, i institucije za izvršavanje zakona (policija i vojska). U isto vrijeme, trudili su se da eliminišu, ili makar

72

ograniče, autonomnu vlast lokalnih moćnika u svim ovim oblastima. Takođe su se trudili da stvore informacionu mrežu koja bi osigurala da se njihove namjere poštuju. S tim ciljem Francuzi su razvili instituciju prefekta - osoba koje su predstavljale centralnu državu i bili nastanjeni u raznim dijelovima zemlje - i gotovo sve modeme države su izgradile institucije koje su se umnogome ugledale na prefekte.

Suverenitet je predstavljao poziv na autoritet koji je bio ne samo unutrašnj i nego i spolj ašnj i - to j est, vis-a-vis drugih država. To je najprije bio poziv na nepromjenjive granice, u okviru kojih je data država bila suverena, samim tim, u okviru tih granica nijedna druga država nij e imala pravo da obj avlj uj e posj edovanj e ikakve vrste autoriteta - izvršnog, zakonodavnog, sudskog, ili vojnog. Sigurno je da su ove tvrdnje država, da se druge države ne bi trebale 'miješati' u njihove unutrašnje poslove, uvijek bile poštovane uz kršenja negoli što su marljivo izvršavane. Ali sama ta tvrdnja je služila da ograniči stepen miješanja. A ni granice nisu bile nepromjenjive. Rasprave o granicama država su se stalno pojavljivale i bile redovne. Uprkos svemu tome, u svakom momentu postoji de facto stanje u vezi sa granicama u okviru kojih se praktikuje suverenitet.

Postoji još jedna dodatna osobina suvereniteta. Suverenitet je tvrdnja, atvrdnje znače veoma malo osim ukoliko nisu priznate od strane drugih. Drugi ne moraju poštovati tvrdnje, ali to je umnogome manje važno nego da ih formalno priznaju. Suverenitet je, više nego išta drugo, pitanje legitimiteta. A u savremenom svjetskom sistemu, legitimitet suvereniteta zahtijeva recipročno priznanje. Suverenitet je hipotetička trgovina, u kojoj dvije potencijalno (ili stvarno) sukobljene strane, poštujući de facto stanje moći, razmijene ta priznanja kao njihovu najjeftiniju strategiju.

Recipročna priznanja su osnova međudržavnog sistema. Cesto su postojali entiteti koji su proklamovali svoje postojanje u obliku suverene države ali nisu uspjeli da dobiju priznanje većine

73

drugih država. Bez takvog priznanja, proklamacije su relavitno bezvrijedne, čak i ako entitet zadrži de facto kontrolu nad datom teritorijom. Takav entitet se nalazi u stanju opasnosti. Ipak, većina država su gotovo uvijek priznate od strane svih drugih zemalja. Mada, ipak postoj i nekoliko samo-proklamovanih država koje niko ne priznaje, ili ih možda priznaju jedna ili dvije druge države (koje su u stvarnosti države zaštitnice). Najteža situacija je ona u kojoj se država nađe kada je priznaje veliki broj drugih država ali je, takođe, ne priznaje veliki broj istih. Ovakva situacija može nastati usljed secesija ili revolucionarnih promjena režima. Ovakva podijeljenost po pitanju priznavanja stvara dilemu i tenziju u međudržavnom sistemu koje će zainteresovane države jednom pokušati da razriješe, ujednom smjeru ili drugom.

Već u prvoj dekadi dvadesetprvog vijeka možemo veoma lako nabroj ati tri različita primj era mogućih situacij a u svj etskom sistemu. Sjedinjene Države i Kuba, iako međusobno politički neprijatelji, nisu jedni drugima osporavali suverenitet, a to nisu činile ni druge države. Drugi primjer, u Kini, proglašenje Narodne Republike 1949. - kada je nova vlada dobila de facto kontrolu nad kontinentalnim dij elom zemlj e dok se prethodna vlada efektivno povukla na Tajvan odakle je i dalje tvrdila da ima suverenitet i vlast nad cijelom Republikom Kinom- stvorilaje jednu od onih srednjih situacij a u koj oj dio zemalj a priznao j ednu vladu, a dio j e priznao drugu vladu kao suverenog vladaoca nad čitavom Kinom. Ova situacija je uveliko razriješena tokom 1970-ih, kada su Ujedinjene Nacij e priznale pravo Narodne Republike Kine na kinesko mj esto u Generalnoj Skupštini i Savjetu Bezbjednosti a povukli pravo Republike Kine (koja je de facto kontrolisala samo Tajvan). Ova odluka je donesena u gotovo isto vrijeme kada su i Sjedinjene Države i mnogo drugih država priznale legitimitet Narodne Republike kao jedine vlade 'jedne Kine', dok, u isto vrijeme, nisu ometali bivšu vladu Kine da ima de facto kontrolu nad Tajvanom. Nakon toga, ostalo je još nekoliko (uglavnom malih) država koje

74

su nastavile da priznaju Republiku Kinu kao legitimnu vladu čitave Kine, ali ogromna većina je bila na strani Narodne Republike. Treća situacija je ona Turske Republike Sjevernog Kipra. Ona je tvrdila da j e suverena država i da posj eduj e de facto vlast nad sj evernom polovinom ostrva. Ali jedina država kojajoj priznaje suverenitet je Turska. Dakle, onanije imala međunarodni legitimitet, ostatak svijeta još uvijek priznaje teoretski suverenitet Kipra nad zemljom koju je okupirala Turska Republika Sjeverni Kipar. Da nema snažne (uglavnom vojne) podrške Turske, Turska Republika Sj everni Kipar bi brzo prestala da postoji. Na osnovu ova tri primjera možemo vidjeti presudni značaj recipročnog priznanja.

Možemo obratiti pažnju na jednu hipotetičku, ali moguću, situaciju. Pretpostavimo daje, kadaje Parti Québécois prvo došla na vlast 1976., odmah proglasila Kvebek za suverenu državu (što i jeste glavni programski cilj partije), i pretpostavimo da se kanadska vlada energično suprotstavila tome, politički a možda i vojno. Pretpostavimo, zatim, daje Francuska priznala Kvebek, Velika Britanija je odbila da to učini, a Sjedinjene Države su pokušale da ostanu neutralne. Šta bi se moglo dogoditi, i da li bi Kvebek postao suverena država?

Reciprocitet takođe funkcioniše interno, iako obično koristimo drugačiji jezik da bi ga opisali. Lokalne vlasti moraju 'priznati' suverenu vlast centralne vlasti, i na neki način centralna vlast mora priznati legitimitet lokalnih vlasti i definisati njihovu oblast. U mnogim zemljama, ovo uzajamno priznanje je implementisano u ustavu ili u posebnom zakonu koje određuje podjelu moći između centra i lokalnih vlasti. Ovaj dogovor može biti prekršen i to se često i dešava. Ako je taj raspad ozbiljan, imamo ono što se zove građanski rat. Pobjednik u tom ratu može biti centar. Ali može se desiti da pobjedi lokalna vlast ili vlasti, i u ovom slučaju, može se dogoditi ili promjena pravila prema kojima se određuje podjela moći u okviru postojećih granica ili stvaranje jedne ili više novih suverenih država putem secesije, usljed koje se javlja problem za

75

novostvorene države da dobiju priznanje od drugih država. Raspad Jugoslavije je dobar primjer za ovo, raspad koji je ostavio donekle neriješenim nekoliko pitanja u vezi sa granicama i autonomijom, tako da i deceniju nakon raspada postoje de facto granice kçje se još uvijek osporavaju.

Dakle, suverenitet j e pravna tvrdnj asa značaj nim političkim posljedicama. I upravo zbog ovih konsekvenci, pitanja u vezi sa suverenitetom su centralna za političku borbu, kako interno, unutar država, tako i međunarodno, među državama. Gledano iz perspektive preduzetnika koji rade u kapitalističkoj svjetskoj privredi, suverene države tvrde da posjeduju autoritet u najmanje sedam osnovnih oblasti u kojima imaju direktan interes: 1 ) države donose odluke kada, i pod kojim okolnostima, bi robe, kapital i rad mogli preći njihove granice 2) propisuju pravila u vezi sa pravima vlasništva u okviru svojih država 3) donose zakone u vezi sa zaposlenjem i kompenzacijom za zaposlene 4) odlučuju koje troškove firme moraju internalizovati 5) odlučuju koje vrste ekonomskih procesa mogu biti monopolizovane, i u kom stepenu 6) ubiraju poreze 7) na kraju, kada firme koje se nalaze u okviru granica mogu biti oštećene, one mogu koristiti svoju moć da bi uticale na odluke koje donose druge države Ovo je duga lista, i sam pogled na nju nam govori da su, iz perspektive firmi, državni zakoni krucijalni.

Odnos država prema firmama je ključ za razumijevanje funkcionisanja kapitalističke svjetske privrede. Zvanična ideologija većine kapitalista je laissez-faire, stav da vlada ne bi trebala da se miješa u poslovanje preduzetnika na tržištu. Važno je razumjeti da, kao osnovno pravilo, preduzetnici glasno zagovaraju ovu ideologiju ali istinski ne žele da bude implementirana, makar ne u potpunosti, i zasigurno se ne ponašaju kao da vjeruju da je to dobra doktrina. Počnimo sa granicama. Teoretski, suverena država ima pravo da odluči šta može preći preko njenih granica, i pod kojim uslovima. Stoje državajača, to je veća njena birokratska mašinerijai samim

76

tim je veća njena sposobnost da primjeni odluke koje se tiču preko-graničnih transakcija. Postoje tri osnovne vrste preko-graničnih transakcij a: prenos roba, kapitala i osoba. Prodavci žele da nj ihove robe pređu granice bez miješanja i bez poreza. Sa druge strane, prodavci koji se nadmeću unutar granica u koje se ulazi uveliko žele da se država miješa tako što će nametnuti poreze ili tarife, ili što će domaćim proizvodima dodijeliti subvencije. Svaka odluka koju država donese koristi jednom preduzetniku ili drugom. Ne postoji neutralna pozicija. Isto važi i za protok kapitala.

Preko-granični promet ljudi je uvijek bio najpažljivije kontrolisan, i naravno interesuje firme zato što interesuje radnike. U osnovi, priliv radnika iz j edne države u u druguje dodatno tržište za preduzetnike u zemlj ama koj e prihvataju priliv a tržište manj e za one koji su već stanovnici takvih zemalja, ukoliko za ovu računicu koristimo jednostavni kratkoročni model ponude i potražnje. Ovakva analiza izostavlja iz slike dva elementa koji umnogome mogu biti centralni za debatu: uticaj na unutrašnju društvenu strukturu bilo koje imigracione države; i dugoročni ekonomski uticaj imigracije (koji može biti veoma pozitivan čak i ako je kratkoročni uticaj dosta negativan, makar i za neke osobe). Ponovo, tu ne postoji neutralna pozicija.

Prava vlasništva su naravno osnova kapitalističkog sistema. Ne postoji način da se beskonačno umnožava kapital osim ako osoba ne zadrži kapital koji je već stečen. Prava vlasništva su oni zakoni koji ograničavaju načine kojima država može konfiskovati novac, pravnosnažni nasljednik može tražiti svoj dio novca, i drugi mogu ukrasti novac. Štaviše, kapitalistički sistem funkcioniše na osnovu minimalnog nivoa uzajamnog povjerenja u poštenost transakcija, i samim tim spriječavanje prevaraje glavna društvena obaveza. Glavni akter u ovoj zaštiti prava vlasništva je, naravno, država, jedina koja ima legitimno pravo da odredi pravila. Očigledno je da nijedno od ovih prava nije neka vrsta ograničenja. I naravno, postoje mnogi akti čiji opis zaštite prava vlasništva je još uvijek

77

predmet rasprave. Razlike u shvatanju dovode do konflikata o kojima moraju presuditi nadležni sudovi u državi. Ali bez nekih od-države-zagarantovanih zaštita, kapitalistički sistem ne može uopšte funkcionisati.

Preduzetnici su dugo djelovali, i još uvijek djeluju, kao daje radno mjesto oblast u kojoj najviše žele da se država uzdrži od određivanja pravila. Posebno su zainteresovani za sva pitanja u vezi sa određivanjem njihovog odnosa prema zaposlenim - količinu kompenzacije, uslove rada, dužinu radne nedjelje, garancije za sigurnost na radu, i načine zapošljavanja i otpuštanja. Nasuprot tome, radnici su dugo tražili da se država mij eša upravo u ta pitanj a da bi im pomogla da postignu ono što oni smatraju razumnim radnim okolnostima. Očigledno je da su takva miješanja države najčešće nakratko jačala radnike u njihovim konfliktima sa poslodavcima, stoga je njihovo odobravanje zagaratnovano. Ali veliki broj preduzetnika je takođe uvidio da miješanje države može i njima koristiti u dužem roku. Ono će osiguravati dugoročni priliv radnika, stvaranje efektivne potražnje, i minimiziranje društvenog nereda koj i dij elom može biti posij edica takvog mij ešanj a države na radna mij esta. Stoga, određeni stepen miješanja može biti veoma dobrodošao za poslodavce - makar za one koji su veći i posluju prema dugoročnim planovima.

Jedna od manje vidnih oblasti gdje je uloga države krucijalna za firme je donošenje odluka o tome koji dio troškova proizvodnje j e firma zaista platila. Ekonomisti često govore o troškovima koji su eksternalizovani. Ovo znači da se određeni dio troškova proizvodnje prebacuje sa proračuna firme na onaj neodređeni spoljni entitet, društvo. Mogućnost eksternalizacije naizgled ide nasuprot osnovnom postulatu kapitalističke ekonomije. Firma najvjerovatnije stvara profit, gdje profit označava razliku između prihoda od prodaje i troškova proizvodnje. Dakle, profit je nagrada za efikasnu proizvodnju. Prećutna pretpostavka - i moralno opravdanje profita - je da proizvođač plaća sve troškove.

78

U stvarnosti, pak, to ne funkcioniše na taj način. Profit je ne samo nagrada za efikasnost već i za bolj i pristup pomoći koju daj e država. Postoje tri vrste troškova koji su, uobičajeno, u velikoj mjeri eksternalizovani: troškovi toksičnosti; troškovi iscpljivanja materijala; troškovi transporta. Gotovo svi proizvodni procesi stvaraju neku vrstu toksičnosti, to jest, neku vrstu trajne štete okruženju, bilo to odlaganje organskog ili hemijskog otpada, ili jednostavno dugoročne promjene ekologije. Za proizvođača, najjeftiniji način da riješi problem otpada je da ga odloži na stranu, van svog imanja. Najjeftiniji način da se bavimo transformacijom ekologije je da se pretvaramo da se ona ne događa. Oba načina smanjuju neposredne troškove proizvodnje. Ali ovi troškovi su onda eksternalizovani, u smislu da, bilo odmah ili, uobičajeno, mnogo kasnije, neko mora platiti za negativne posljedice, putem čišćenja ili restoracije ekologije. Ovaj neko su svi ostali - uobičajeno poreznici, putem njihovih institucija države.

Drugi način eksternalizacije troškova je da se ignoriše iscrpljivanje materijala Svi proizvodni procesi koriste neke primarne materijale, organske ili neorganske, koji sudio transformacionog procesa koji rezultira u 'konačnoj ' prodaji namirnice na tržištu. Primarni materijali se iscrpljuju, neki veoma brzo, neki ekstremno lagano, a većina njih nekim srednjim tempom. I u ovom slučaju, troškovi zamj ene materij ala gotovo nikada nisu dio intemalizovanih troškova proizvodnje. Stoga, u jednom momentu svijet mora ili da odustane od korišćenj a takvih materijala, ili da traži načine na koje ih nekako može zamijeniti. Dijelom, to se postiže inovacijom, i može se ustvrditi da su u ovom slučaju ekonomski troškovi ne-zamjene mali ili nepostojeći. Ali, u mnogim drugim slučajevima ovo nije moguće, i tada se država mora umiješati da bi se uključila u proces restauracije ili ponovnog stvaranja materijala, i ovo, naravno, plaća neko drugi, a ne oni koji su profit stavili u svoj džep. Dobar primjer iscrpljivanja materijala koji nisu bili odgovarajuće zamjenjeni je svjetsko snabdijevanje drvima. Irske šume su

79

posječene u sedamnaestom vijeku. Kroz čitavu istoriju savremenog svjetskog sistema, sjekli smo raznorazne šume a da ih nismo zamjenjivali. Danas raspravljamo o posljedicama koje će nastati ako ne zaštitimo ono što se smatra za zadnju veliku kišnu šumu u cijelom svijetu, oblast Amazona u Brazilu.

Na kraju, tu su i troškovi transporta. Dok je tačno da firme uobičajeno plaćaju troškove prevoza materijala koje kod njih dolaze i od njih odlaze, one rijetko plate sve troškove. Izgradnja neophodne infrastrukture za transport - mostova, kanala, željezničkih mreža, aerodroma - predstavlja veoma značjne troškove, i ove troškove uglavnom plaćaju, u velikoj mjeri, ne firme koje se njima koriste, nego kolektiv. Opravdanje je da su troškovi toliko masivni, a nagrada za individualnu firmu toliko mala da infrastruktura nikada ne bi bila izgrađena bez velike finansijske pomoći države. Ovo je možda i tačno, ako ne i pretjerano, ali je dodatni dokaz krucijalne uloge umiješanosti države u proces beskonačne akumulacije kapitala.

Već smo objasnili koliko je stvaranje monopola ili radije, kvazi-monopola centralno za akumulaciju kapitala. Trebamo se samo prisjetiti da svaka odluka koja omogućava kvazi-monopol bilo koje vrste, štagod joj bio mehanizam, predstavlja prednost za neke, ali hendikep za druge. Ovdje, kao i svugdje, ne postoji neutralna pozicija za državu u omogućavanju akumulacije kapitala. Jer akumulacija kapitala je uvijek akumulacija kapitala od strane određenih osoba, firmi ili entiteta. Anadmetanje između kapitalista je neizbježno u kapitalističkom sistemu. U okviru rasprava u vezi sa 'miješanjem' država u poslovanje firmi, najčešće se tvrdi da države oporezuju. Naravno da to čine. Države ne bi mogle postojati bez oporezivanja. Već smo primjetili daje najvažniji element u uspostavljanju državnih struktura pribavljanje, ne autoriteta, već efektivne sposobnosti da se ubere porez. Niko, tvrdi se, ne voli poreze. U stvari, upravo suprotno je tačno, iako malo ljudi to priznaje. Svi - firme i radnici - žele stvari koje im države mogu

80

ponuditi putem novca koje je pribavljen putem oporezivanja. U principu, ljudi imaju dva problema sa porezima. Jedan je osjećanje, ili sumnja, da države koriste poreze ne da bi pomogle poštenim poreskim obveznicima kakvima sebe smatramo, već da pomogne drugima (političarima, birokratama, suparničkim firmama, siromašnima i onima koj i ne zaslužuju, čak i strancima). Zbog ovoga želimo da porezi budu niži, i da se obustavi ovakvo nepoželjno korišćenje porezima. Druga žalba u vezi sa porezima je takođe tačna: novac koj i se uzima za poreze j e novac koj i bi u suprotnom bio na raspolaganju svakoj osobi da ga potroši prema sopstvenom nahođenju. U osnovi, osoba prepušta kontrolu nad ovim novcem nekoj kolektivnoj instituciji koja odlučuje kako će ga potrošiti. Istina je daje većina ljudi i većina firmi voljna da plati poreze da bi se obezbijedio minimum usluga koje svaka osoba i svaka firma misli da bi služilanjihovim interesima. Ali niko nije voljan, ili spreman, da plati više poreza nego što je potrebno za to. Uvijek se postavlja pitanje gdje se nalazi ta linija koja odvaja legitimne od nelegitmnih stopa oporezivanja. Pošto individue i firme imaju različite interese, one tu liniju povlače na različitim mjestima. I pošto, uz stope oporezivanja, država može, i uistinu bira između raznih načina oporezivanja, individue i firme preferišu one načine koji najmanje utiču na njih, a najviše na ostale. Stoga nije čudno što su porezi jasno određeni i što su borbe oko poreza česte u politici modernog svijeta. Država ne može biti neutralna, ali sigurno može ozbiljno uticati na korist koju će firme i individue izvući iz državne politike oporezivanja.

Na kraju, već smo raspravljali o ulozi države u vezi sa firmama, kao daje ovo pitanje interna stvar koja se događa u okviru državnih granica. Ali naravno, na firme utiču i odluke ne samo države u kojoj se nalaze, nego i odluke mnogih drugih država, u mjeri u kojoj njihove namirnice, kapital ili ljudstvo prelaze ili su prešli državne granice, što je konstanatan i masivan proces. Samo mali broj firmi može si priuštiti da budu ravnodušne prema zakonima

81

država koje nisu njihove, a po pitanju gdje su smještene. Pitanje je kako firme mogu sarađivati sa ovim drugim zemljama. Odgovor je: na dva načina - direktno i indirektno. Direktni načinje da se ponašaju kao da su smještene u drugoj državi, i da koriste sve mehanizme i argumente koje bi koristile sa svojom zemljom -podmićivanje, politički pritisak, razmjena usluga. Ovo može biti dovoljno, ali često se ' strana' firma nalazi u znatno nepovoljnijem položaju na lokalnoj političkoj sceni. Ako se sjedište 'strane' firme nalazi u ' snažnoj ' državi, ona može tražiti od svoj e države da iskoristi moć države i pritisne drugu državu da pristane na zahtj eve i potrebe preduzetnika snažne države. Naravno, ovaj proces je centralan za život međudržavnog sistema. U posij ednoj trećini dvadesetog vijeka, američki proizvođači automobila, čelika i aviona nisu se ustručavali da pitaj u vladu Sj edinj enih Država da pritisne Japan i Zapadnu Evropu s ciljem da promjene svoje zakone tako da pobolj šaju položaj američkih proizvođača i pristup koji su američki zrakoplovi imali u trans-okeanskom ugovoru o pravima transporta. Veliku većinu stanovništva u bilo kojoj državi čine domaćinstva čiji članovi rade za firme i druge organizacije. Kapitalistički sistem stvara određeni način raspodjele proizvedenog viška vrijednosti, i očigledno je da je u bilo kojem momentu ovo igra nultog zbira. Veći dio se odvaja za akumulaciju kapitala, a manji dio se odvaja za kompenzaciju onih koji rade u proizvodnim jedinicima i koji stvaraju ovaj višak vrijednosti. Jedna od osnovnih činjenica je da ovakva podjela viška vrijednosti ima određenih ograničenja (ne može biti 100 posto na jedan dio a 0 posto za drugi), ali broj realnih mogućnosti između njih je na kratki rok veoma velik, a do određene granice je velik i na duži rok.

Logično proizilazi da će se uvijek odvijati borba oko ove podjele viška vrijednosti. To je ono što se zove klasna borba. Štagod da osoba misli o klasnoj borbi, ona je neizbježna kao analitička kategorija, koja može biti verbalno prikrivena ali nikada ignorisana. Potpuno je jasno daje u ovoj neprekidnoj klasnoj borbi

82

(koja je nesumnjivo veoma kompleksan fenomen, gdje ne postoji jednostavna binarna podjela odanosti) država glavni akter u usmjeravanju podjele u jednom ili drugom smjeru. Iz tog razloga, obje strane se politički organizuju da bi uticale na državu kao izvršnu i zakonodavnu strukturu. Ako bi neko dobro pogledao unutrašnju politiku nekoliko država tokom trajanja kapitalističke svjetske privrede, mogao bi uočiti daje trebalo dosta vremena, nekoliko vjekova, prije negoli je radnička klasa bila u stanju da se organizuje dovoljno dobro da bi mogla da bude akter u ovoj političkoj igri, sa makar i minimalnom dozom efikasnosti.

Nesumnjivo je daje Francuska revolucija bila istorijska prekretnica. Jer, Francuska revolucija je donijela dvije već-pomenute fundamentalne promjene u geokulturi savremenog svjetskog sistema: pretvorila je promjenu, političku promjenu, u 'normalan' fenomen, nešto stoje sastavni dio prirodnog toka stvari i nešto stoje, u stvari, poželjno. Ovo je bio politički izraz teorije progresa kojaje bila veoma značajna za ideje Prosvjetitiljestva. I drugo, Francuska revolucijaje reorijentisala koncept suverenosti, od monarha ili zakonodavnog tijela, ka narodu. Kada je duh ljudi, kao suverena, pobjegao iz boce, nikada se nije vratio nazad u nju. Postao je zajednička ideja cjelokupnog svjetskog sistema.

Jedna od glavnih posljedica ideje da su ljudi vladari je da su oni sada definisani kao 'građani'. Danas, koncept je toliko ukorijenjen da teško možemo razumjeti koliko je radikalna bila promjena od 'podanika' do 'građana'. Biti građanin podra-zumjevalo je da imate pravo da učestvujete, sa jednakim pravima kao i drugi građani, u donošenju osnovnih odluka države. Biti građanin značilo je da ne postoje osobe koje imaju viši status od onoga koji nosi građanin (kao što su to bili aristokrate). Biti građanin značilo je daje svako prihvaćen kao racionalna osoba kojaje sposobna da donosi političke odluke. Logična posljedica koncepta građanina bilo je univerzalno pravo na glasanje. Kao što znamo,

83

politička istorijanarednih 150 godinabilaje istorija stalne ekspanzije prava na glasanje u svakoj zemlji.

Danas, gotovo svaka zemlja tvrdi da su svi njeni građani jednaki, i da praktikuju svoju suverenost putem sistema univerzalnog prava na glasanje. Jedino što mi znamo da u stvarnosti to nije tako. U stvarnosti, samo dio stanovništva većine zemalja u potpunosit koristi garantovanaprava državljana. Jer ako su građani suvereni, onda moramo odrediti ko potpada pod tu kategoriju građana, i mnogi, kako na kraju ispada, ostaju isključeni iz te grupe. Postoje i neka isključivanja koja su 'očigledno' opravdana za većinu stanovnika: ljudi koji su samo posjetioci u državi (izvanjci); oni koji su previše mladi da bi mogli da prosuđuju; oni koji su mentalno poremećeni. Ali staje sa ženama? I osobama iz manjinskih etničkih grupa? A oni koji su bez imovine? Ili oni koji su zatvoreni kao kriminalci? Kada jednom otpočnemo da pišemo listu i nabrajamo isključenja iz grupe 'građana', lista može biti veoma duga. Termin 'građani', koj i je otpočeo kao koncept uključivanja, veoma brzo se pretvorio u koncept 'isključivanja'.

Kao posljedica ovoga, politike uključivanja i isključivanja postale su centralno mjesto nacionalne politike tokom dva vijeka koj a su nastupila. Oni koji su bili isključeni trudili su se da postanu uključeni, a oni koji su bili uključeni najčešće su se zalagali da zadrže definiciju podobnosti za prava građana veoma usko, pritom zadržavajući isključenja. Ovo je značilo da su se oni ljudi koji su tražili uključivanja, morali organizovati vanparlamentarnim kanalima da bi se njihovi zahtjevi mogli čuti. To znači, veoma jednostavno, da su morali da se uključe u demonstrativne, buntovničke, nekada i revolucionarne aktivnosti.

Unutar država, ovi pokušaji uključivanja postali su ideja vodilja onoga što bi se moglo nazvati anti-sistemski pokreti, to jest, pokreti koji su težili da naprave fundamentalne promjene u društvenoj organizaciji - u jednom smislu, oni su težili da implementišu slogan Francuske revolucije: sloboda, jednakost,

84

bratstvo. Najraniji organizacioni izraz ove grupe isključenih bilaje urbana industrijska radnička klasa, ono što se zvalo proletarijat. Ova grupa j e bila skoncentrisana na nekoliko lokacij a i nj eni članovi su lako mogli da komunicirajujedni sa drugima. Njihovi uslovi rada i nivo kompenzacija očigledno su bili loši. Ati ljudi su bil krucijalni element u glavnoj proizvodnoj aktivnosti kojaje stvarala višak-vrijednosti.

Do sredine devetnaestog vijeka, radničke organizacije (sindikati) i organizacije javne sfere (radnici i socijalističke partije) počele su da se pojavljuju, najprije u najjačim centrima industrijske proizvodnje (zapadnoj Evropi i Sjevernoj Americi), a zatim i drugdje. Proizilazilo je daje klasna borba neravnopravni teren za sukob, na kome su 'socijalistički pokreti' vodili tešku bitku napredujući uzbrdo da bi postigli sukcesivne, relativno male koncesije. Ali kako su ovi pokreti dobivali na snazi, postavljalo se pitanje kako bi se države najbolje mogle baviti njihovim zahtjevima. Veliki strah moćnika bio je to da, pošto su ovi zahtjevi izneseni od strane 'opasnih klasa', je sadržaj ovih zahtjeva bio istinski antisistemski, to jest, da su ti zahtjevi težili, i možda bi čak i uspjeli, transformaciji savremenog svjetskog sistema u nešto drugo do kapitalističku svj etsku privredu u koj oj beskonačna akumulacij a kapitala ne bi više bila prioritetna.

Ovo je tokom ranog devetnaestog vijeka dovelo do velike strateške debate među moćnicima. Sajedne strane su bili oni čiji su ih strahovi nagnali da smatraju da bi se ovakvi pokreti trebali ugušiti (kao i da bi se sama ideja o suverenitetu građana trebala odbaciti). Nazivali su sebe konzervativcima i veličali su 'tradicionalne' institucije - monarhiju, crkvu, plemstvo, porodicu - kao tvrđave koje štite od promjena. Ali, postojala je i njima suprotstavljena grupa kojaje smatrala daje ova strategija osuđena na propast, i da se stepen i brzina promjene može ograničiti samo privatanjem činjenice daje neizbježna neka promjena. Ova grupa je sebe nazivala liberalima i oni su glorifikovali obrazovanu individuu

85

kao uzor za građanina, i specijalistu kao jedinu osobu koja bi mogla mudro odrediti detalje u vezi sa društvenim i političkim odlukama. Tvrdili su da bi se svima drugima trebala postepeno dodjeljivati puna prava građana, tek kada njihovo obrazovanje postane dovoljno da bi ih osposobilo da donesu izbalansirane odluke. Prihvatajući progres, liberali su željeli da uobliče svoju definiciju na način kojim bi 'opasne klase' postale manje opasne a oni sa 'zaslugama' bi zauzimale glavne položaje upolitičkim, ekonomskim i društvenim institucijama. Naravno, postojala je i treća grupa, radikali, koji su se povezali sa antisistemskim pokretima, i uistinu su bile, u velikoj mjeri, vođe tih pokreta.

U okviru ovog trojstva ideologija, koje se pojavilo uoči Francuske revolucije - konzervatizam, liberalizam i radikalizam -centristički liberali su bili ti koji su uspjeli da dominiraju na sceni svjetskog sistema tokom dugog vremenskog perioda. Njihov program umjerenih promjena je prihvaćen svugdje, i uspjeli su ubijediti i konzervativce i radikale da prilagode svoje pozicije na takav način da su i konzervativci i radikali, u principu, postali virtuelni zagovarači centrističkog liberalizma.

U ovom modelu utišane političke borbe postojao je još jedan element, element koj i nas vraća na raspravu koju smo vodili u vezi sa domaćinstvima i identitetima statusnih grupa. Socij alistički pokret je definisao svoju borbu kao sukob radnika protiv kapitalista. Ali ko je bio uključen u tu kategoriju radnika? Uobičajeno, oni su bili odrasli muškarci dominantne etničke grupe u bilo kojoj zemlji. To su primarno bili kvalifikovani ili polu-kvalifikovani radnici sa određenim obrazovanjem, veliki dio one industrijske radne snage koji su se u devetnaestom vijeku nalazili svuda u svijetu, i koji su bili organizovani u socijalističke pokrete. Oni koji su bili 'isključeni' shvatili su da, pošto su naizgled imali malo mjesta u socijalističkim i radničkim organizacijama, su morali da se, umjesto toga, organizuju u stasutno-grupne kategorije (žene sa jedne strane, i rasne, religiozne, lingvističke i etničke grupe sa druge strane). Ove

86

grupe su možda bile podjednako antisistemske kao radnički i socijalistički pokreti, ali su svoje momentalne žalbe definisale potpuno drugačije.

Ipak, organizujući se po ovim osnovama, ušle su u nadmetanje sa, a često su se i suprotstavile, organizacijama radnika koje su svoj rad zasnivale na klasnoj podijeli. Od otprilike 1830 do 1970, istorija odnosa između ove dvije vrste antisistemskih pokretajebila istorija velikih tenzija, čak i neprijateljstva, sa tek povremenim periodima simpatije i kooperacije. Staviše, tokom ovog perioda, organizacije sa više statusno grupnih identiteta nisu nimalo lakše sarađivale među sobom nego što je ijedna od njih sarađivala sa radničkim i socijalističkim organizacijama.

Na politiku svih ovih pokreta uticala je snaga država u kojima su se nalazile. Kao što znamo, neke države su jače nego druge države. Ali šta to znači biti snažna država na unutrašnj em planu? Snaga se sigurno ne određuje na osnovu stepena samovoljnosti ili nemislosrdnosti centralne vlasti, iako je ovo kriterij um koji mnogi analitičari često koriste. Diktatorsko ponašanje državnih vlasti je češće znak slabosti nego snage. Najkorisnije mjerilo za određivanje snage država je sposobnost tih entiteta da istinski izvrši svoje zakonske propise. (Sjetite se primjera kog smo ranije naveli, o Luju XIV i današnjem premijeru Švedske). Jedno, jednostavno mjerilo koje se može koristiti je postotak poreza, od cjelokupne sume koja se traži, koji poreske vlasti uspiju ubrati. Izbjegavanje poreza je, naravno, rasprostranjeno i uznemiravajućaje pojava. Ali, razlika između onoga što jake države mogu ubrati (negdje oko 80 posto) i što slabe države mogu ubrati (otprilike oko 20 posto) je enormna. Manja cifra se objašnjava slabijom birokratij om, a nemogućnost ubiranj a poreza lišava državu dohotka koj im bi mogla ojačati svoju birokratiju.

Stoje država slabija, manje bogatstva može biti nagomilano putem ekonomski produktivnih aktivnosti. Sve ovo stvara stanje gdje državna mašinerija postaje osnovno mjesto, moždaijedino

87

mjesto, nagomilavanja bogatstva- putem pljačke i korupcije, na niskom i visokom nivou. To ne znači da se ovo ne događa i u jakim državama - događa se - ali u slabim državama ovo postaj e izabrani metod akumulacije kapitala, što onda slabi sposobnost države da obavlja druge obaveze. Kada državna mašinerija postaje glavni oblik akumulacije kapitala, regularan prenos vlasti nasljednicima postaje maltene nemoguć, što dovodi do divlje falsifikovanih izbora (ako se oni uopšte održe) i nasilnih prenošenja moći, koji onda nužno proširuju političku ulogu vojske. Države su, u teoriji, jedine institucije koje imaju legitiimno pravo da koriste silu i trebale bi da posj eduj u monopol na upotrebu istog. Policij a i voj ska su glavni sredstva kojim se ovaj monopol ispoljava, i u teoriji su samo instumenti državne vlasti. U stvarnosti, ovaj monopol je razblažen, i što je država slabija, to je razblaženiji. Rezultat ovakvog stanjaje to daje veoma teško da političke vođe zadrže efektivnu kontrolu nad državom, i ovo povećava iskušenj e da voj ska preuzme kontrolu nad izvršnom vlašću kadgod režim izgleda nesposoban da garantuje unutrašnju sigurnost. Ono što je nužno napomenuti je da ovi fenomeni nisu rezultat pogrešnih zakona, već rasprostranjene slabosti državnih struktura u zonama gdje je ogromna većina proizvodnih procesa periferijska, i samim tim, predstavlja slab izvor za akumulaciju kapitala. U državamakoje imajuprirodne materijale koji su veoma profitabilni na svjetskom tržištu (kao što je nafta), prihod za države je, uprincipu, iznajmljivanje, i ovdje kontrola nad mašinerijom garantuje da će većina najamnine biti preusmjerena u privatne ruke. Stoga, nije ni čudo što takve države često dođu u situaciju u koj oj voj ska preuzme direktnu kontrolu.

Na kraju, trebali bi naznačiti nivo do kog slabost znači relativnu snagu za lokalne moćnike (barone, ratne gospodare) koji su u stanju da nametnu sopstvenu kontrolu nad ne-državnim regionima tako što kontrolišu lokalne vojne snage, često kombinovano sa nekom lokalnom legitimnošću (etničkom, tradicionalno-porodičnom ili aristokratskom dominacijom). U

88

dvadesetom vij eku, dio ovakvog lokalnog autoriteta mogao j e biti stečen angažovanjem u pokretima koji su počeli kao nacionalni anti-sistemski pokreti i, u toku borbe, pretvorili se u lokalne feude. Ovakve lokalne baronije težile su da obavljaju mafiozo stranu kapitalističke preduzetničke aktivnosti. U principu, mafije su predatori koji se hrane nauštrb proizvodnih procesa. Kada postoje nemonopolizivani proizvodi, koji nisu izrazito profitabilni za individualnu firmu, jedan od načina koj im se može akumulisati velika količina kapitala je da se uspostave monopolistički kanali kroz koje ti proizvodi prolaze, ato se obavljakorišćenjem ne-državne moći. Mafije su ozloglašene zbog svoje umješanosti u trgovinu nelegalnim proizvodima (kao što su droge) ali su takođe često umiješane i u potpuno legalne oblike proizvodnih aktivnosti. Naravno, mafija-stil kapitalistička aktivnost je opasna po državu i neizbježno opasna po život samih mafijaša Stoga, istorij ski, mafij aši, koji su bili uspješni u akumulisanju kapitala, su tražili (često u sljedećoj generaciji) načine kojima mogu oprati svoj novac, i transformisati se u zakonite preduzetnike. Ali, naravno, gdj egod čvrsta državna kontrola popusti ili je ograničena, tu se uvijek pojavljuju nove mafije.

Jedan od načina kojim države pokušavaju da učvrste svoju vlast, postanu jače i smanje ulogu mafije je da transformišu svoje stanovništvo u 'naciju'. Sigurno je da su nacije mit u smislu da su sve one društvene tvorevine, i da države igraju centralnu ulogu u njihovoj izgradnji. Proces stvaranjanacije uključujeuspostvaljanje (u velikom djelu stvaranje) istorije, duge hronologije, i hipotetičkog seta definišućih karakteristika (čak i ako veliki djelovi grupe o kojoj se govori u stvari ne dijele te karakteristike).

O konceptu 'nacije-države' bi trebali misliti kao o asimptoti ka kojoj sve države teže. Neke države negiraju ovo, tvrde da su 'multinacionalne', ali činjenicaje da čak i takve države teže da stvore pan-državni identitet. Dobar primjer je Sovjetski Savez koji, dok je postojao, je tvrdio daje multinacionalan, ali je takođe promovisao i ideju o 'Sovjetskom' narodu. Isto je tačno i za

89

Švajcarsku ili Kanadu. Nacionalizam je statusno grupni identitet, možda i najvažniji za održavanje savremenog svjetskog sistema, koji je zasnovan na strukturi suverenih država koje se nalaze unutar međudržavnog sistema. Nacionalizam služi kao minimalni cement koji povezuje državne strukture. Ako pažljivo pogledamo, vidjećemo da nacionalizam nije fenomen koji se javlja samo u slabim državama. On je ekstremno jak i u najbogatijim državama, čak iako se javno rijeđe na njega pozivaju negoli u državama osrednje snage. I u ovom slučaju, javno korišćenje nacionalističkih tema od strane državnih vođa trebalo bi biti shvaćeno kao pokušaj da se ojača država, ne kao dokaz daje država već dovoljno snažna. Istorij ski, države su upotrijebljavale tri glavna oblika za stvaranje nacionalizma: državni školski sistem, služba u oružanim snagama, i javne ceremonije. Sve tri se konstantno koriste.

Države, kao što smo naglasili, postoje u okviru međudržav-nog sistema, i njihova virtuelna snaga nije samo nivo do kog mogu efektivno vršiti vlast unutar granica, već i nivo do kog mogu uspravno držati glavu u konkurentnom okruženju svjetskog sistema. Sve države su teoretski suverene, ali snažnim državama je mnogo lakše da se 'umiješaju' u unutrašnje poslove slabijih država negoli vice versa, i svi su toga svjesni.

Snažne države se prema slabijim odnose tako što ih pritišću da granice drže otvorenim za one tokove ili faktore proizvodnje koji su korisni i profitabilni za firme smještene u jakim državama, dok u isto vrijeme odbijaju reciprocitet po tom pitanju. Tokom debata u vezi svjetske trgovine, Sjedinjene Države i Evropska Unija konstantno traže da države ostatka svijeta otvore granice za protok njihovih proizvoda i usluga. Sa druge strane, oni u potpunosti odbijaju da svoje granice otvore za protok prehrambenih proizvoda ili tekstila iz perifernih zemalja, proizvoda koji bi mogli da se nadmeću sa njihovim proizvodima. Jake države pritišću slabe da postave, i zadrže na vlasti, osobe koje su prihvatljive za jake države, kao i da se pridruže jakima s ciljem da pritisnu druge slabe države

90

da bi se one povinovale političkim potrebama snažnih država. Jake države pritišću slabe da prihvate kulturne običaje-jezička pravila, obrazovne zakone, uključujući gdje studenti mogu studirati; distribuciju medija-koja će pojačati dugoročnu vezu između njih. Jake države pritišću slabe da prihvate i prate njihovo vodstvo na međunarodnoj sceni (ugovori, međunarodne organizacije). I dok jake države mogu potkupiti individualne vođe slabih država, slabe države kupuju zaštitu snažnih država tako što ugovore odgovarajući protok kapitala.

Naravno, najslabije države su one koje nazivamo kolonijama, pod čime podrazumjevamo administrativne jedinice koje su definisane kao ne-suverene i potpadaju pod jurisdikciju druge države, kojaje uobičajeno udaljena od nje. Porijeklo modernih kolonija potiče iz ekonomske ekspanzije svjetskog sistema. U toku ove ekspanzije, jake države u centru pokušale su da uključe i nove zone u procese savremenog svjetskog sistema. Ponekad su naišle na birokratske j edinice koj e su dovolj no j ake da bi bile definisane kao suverene države, čak iako nedovoljno jake da bi ostale van narastajućeg svjetskog sistema. Ali, često bi vojno moćne države (najvećim dijelom locirane u Zapadnoj Evropi, ali i Sjedinjene Države, Rusij a i Japan moraju biti dodati ovoj listi) naišle na oblasti čije su političke strukture dosta slabe. Dabi osigurali da se ove oblasti na zadovoljavajući način uključe u svjetski sistem, ove oblasti su pokorene i u nj ima su instalirani kolonij alni režimi.

Na unutrašnjem planu, kolonije su obavljale iste funkcije koje bi i svaka suverena država obavljala: garantovale su poštovanje prava na vlasništvo; donosile su odluke o prelasku granica; određivale su oblike političke participacije (gotovo uvijek ekstremno limitirane); primjenjivale su odluke u vezi sa radnim mjestima i često odlučivale koje vrste proizvodnje bi trebalo razvijati ili favorizovati u koloniji. Naravno da su zaposleni, koji su donosili ove odluke, najvećim djelom bili ljudi koje su poslale kolonijalne sile a ne pripadnici loklalnog stanovništva. Kolonijalne sile su

91

opravdavale svoju vlast i dodijeljivanje poslova osobama iz 'metropolske' države kombinacijom argumenata: rasističkim argumentima o kulturnoj inferiornosti i nesposobnosti lokalnog stanovništva; i samo-opravdavajućim tvrdnjama o 'civilizacijskoj ' misiji koju je kolonijalna administracija obavljala.

U stvarnosti, kolonijalna država je jednostavno bila najslabija vrsta države u međudržavnom sistemu, sanajnižim nivoom stvarne autonomij e, a samim tim povrgnuta izrablj ivanju od strane firmi i osoblja iz druge zemlje, takozvane metropolske države. Naravno, jedan od ciljeva kolonijalnih silabioje, ne samo da osiguraju svoju kontrolu nad proizvodnim procesima u koloniji, već i da osiguraju da nijedna druga relativno jaka država u svjetskom sistemu nije mogla imati pristup resursima ili tržištima u koloniji, ili da imaju najviše minimalan pristup. Stoga je bilo neizbježno da, u jednom momentu, otpočne politička mobilizacija stanovništva kolonija u obliku pokreta za nacionalno oslobođenje, čiji je cilj bio definisan kao rad na dobijanju nezavisnosti (to jest, statusa suverene države) i to je bio prvi korak na putu popravljanja relativne pozicije zemlje i njenog stanovništva u svjetskoj privredi. Ipak, ako obraćamo pažnju samo na odnos jakih država prema slabim, to nas može navesti da zanemarimo veoma važan odnos jakih država prema drugih jakim državama. Po definiciji, ove države su rivali, koje snose odgovornost za različite setove rivalnih firmi. Ali kao i u slučaju konkurencije među velikim firmama, nadmetanje među jakim državama je ublaženo kontradikcijom. Dok se svaka od njih nadmeće sa drugima u nekoj vrsti navodne igre nultog zbira, sve imaju zajednički interes da očuvajujedinstveni međudržavni sistem, i savremeni svjetski sistem kao cjelinu. Stoga su akteri simultano gurnuti u suprotnim pravcima: prema anarhističkom međudržavnom sistemu i prema koherentnom i uređenom međudržavnom sistemu. Rezultat, kao što se i može očekivati, su strukture koje su uobičaj eno između ova dva tipa.

92

Dok govorimo o ovoj kontradiktornoj borbi, ne bismo smjeli zanemariti specijalnu ulogu poluperiferijskih država. Ove države, srednje snage, troše svoju energiju trčeći veoma brzo ne bi li, u najmanju ruku, ostale na svom srednjem mjestu, ali nadajuću se da bi se mogle popeti uz ljestvicu. One svjesno koriste državnu snagu na unutrašnjem i spoljašnjem planu s ciljem da poboljšaju status svoje države kao proizvođača, kao akumulatora kapitala, i kao vojne sile. U krajnju ruku njihov izbor je dosta jednostavan: ili će uspjeti da se popnu uz hijerahijsku ljestvicu (ili da makar ostanu na istom mjestu) ili će biti gurnite naniže.

One moraju veoma brzo i pažljivo izabrati svoje saveznike i svoje ekonomske mogućnosti. Jer poluperijferijske države su primamo ukonkurenciji jedna sa drugom. Ako se, na primjer, tokom Kondratieff-ove B faze pojavi značajno premještanje prethodno vodećih industrija, one će uobičajeno biti smještene u poluperiferijskim državama. Ali, ipak, ne u sve države; možda u jednu do dvije od njih. Ne postoji dovoljno mjesta u proizvodnoj strukturi cjelokupnog sistema da bi bilo moguće da se ovakva relokacija (nazvana 'razvoj') u isto vrijeme odvija u previše zemalja. Nije lako unaprijed odrediti ili čak objasniti u retrospektivi koja zemlja, od možda petnaest njih, će biti centar tog premiještanja. Ono što je lako razumjeti je da ne može svaka zemlja biti tako privilegovana, jer bi profit opao previše brzo i previše naglo. Nadmetanj e između jakih država i napora poluperiferij skih država da poboljšaju svoj status i svoju snagu rezultira konstantnim međudržavnim rivalstvom koje obično dobij a oblik takozvane ravnoteže moći, pod čim se podrazumjeva stanje u kome nijedna država ne može automatski osigurati svoje interese na međunarodnoj sceni. Ovo ne znači da jake države ne pokušavaju da dostignu upravo taj nivo moći. Ipak, postoje dva potpuno različita načina na koj i države mogu uspostaviti svoju dominaciju. Jedanje datransformišu svjetsku privredu u svjetski sistem. Drugi je da se uspostavi ono što se može nazvati hegemonija u svjetskom

93

sistemu. Važno je da se napravi razlika između ta dva načina, i da se shvati zašto nijedna država nijebilaustanjudasavremeni svjetski sistem transformiše u svjetsku imperiju ali je nekoliko država uspjelo, u raznim periodima, da uspostavi hegemoniju.

Pod svjetskom imperij om podrazumjevamo strukturu gdje postoji samo jedna politička vlast za cjelokupni svjetski sistem. Tokom posljednjih pet stotina godina bilo je nekoliko ozbiljnih pokušaja da se stvori takva svjetska imperija. Prvi pokušaj je preduzeo Čarls V u šesnaestom vijeku (koji su u oslabljenom obliku nastavili njegovi nasljednici). Drugi je preduzeo Napoleon početkom devetnaestog vijeka. Treći je onaj koji je vodio Hitler sredinom dvadesetog vijeka. Svi su bili značajni; svi su na kraj u bili poraženi i onemogućeni da ispune svoje ciljeve.

Sa druge strane, tri sile su uspjele uspostaviti hegemoniju, iako samo za relativno kratke vremenske periode. Prve su bile Ujedinjene Provincije (danas Holandija) sredinom sedamnaestog vijeka. Drugo je Ujedinjeno Kraljevstvo sredinom devetnaestog vijeka. I treće su Sjedinjene Države sredinom dvadesetog vijeka. Ono zbog čega ih možem nazvati hegemonskim je to što su za određeni vremenski period bile u stanju da uspostave pravila igre u međudržavnom sistemu, da dominiraju svjetskom privredom (u proizvodnji, trgovini, i finansijama), da zadovolje svoje političke ciljeve uz minimalnu upotrebu vojne sile (kojaje, ipak, bila veoma snažna i staj ala na raspolaganju), i da uspostave kulturni jezik koj im su se vodile rasprave o svijetu.

Postavljaju se dva pitanja. Prvo je: zašto transformacija svjetske privrede u svjetsku imperiju nikada nije bila moguća, dok je uspostavljanje hegemonije bilo? Drugo je: zašto hegemonije nikada nisu dugo trajale? Na neki način, imajući u vidu prethodne analize, nije previše teško odgovoriti na ova pitanja. Vidjeli smo daje specifična struktura svjetske privrede (jednoobrazna podjela rada, različite državne strukture koje se ipak nalaze unutar međudržavnog sistema, i naravno različite kulture, iako unutar

94

geokulture) specifično saglasna sa potrebama kapitalističkog sistema. Svjetska imperija, sa druge strane, bi, u stvari, ugušila kapitalizam,jerbito značilo da postoj i politička struktura kojaje sposobna da nadjača prioritet za beskonačnom akumulacijom kapitala. Naravno, ovo j^ ono što se kostantno dešavalo u svim svjetskim imperij ama koje su postojale prije savremenog svjetskog sistema. Stoga, kadgod bi neka država pokazivala namj eru da želi transformisati sistem u svjetsku imperij u,-otkrila je da će se, u jednom momentu, suočiti sa neprijateljstvom najvažnijih kapitalističkih firmi u svjetskoj privredi.

Kako onda države mogu uspostaviti hegemoniju? Hegemonija, kako se ispostavlja, može biti veoma korisna za kapitalističke firme, naročito ako su te firme politički povezane sa hegemonskim silama. Hegemonija se uobičajeno pojavljuje u osvit dugih perioda relativnog sloma svjetskog poretka u obliku 'tridesetogodošnjeg rata' - to jest, ratova u koji su se uplitale sve glavne ekonomske sile svjetskog sistema i koje su istorijski onemogućavale savez stvoren oko pretpostavljenog graditelja svjetske imperije, koji bi se borio protiv saveza stvorenog oko pretpostavljene hegemonijske sile. Hegemonija stvara vrstu stabilnosti unutar kojih kapitalistička preduzeća, naročito monopolske vodeće industrije, prosperiraju. Obični ljudi vole hegemoniju zato što im ona naizgled garantuje ne samo red već i bolju budućnost za sve.

Onda, zašto ne hegemonija zauvijek? Kao i u slučaju kvazi-monopola u proizvodnji, kvazi-apsolutna moć unutar hegemonija se samo-uništava. Dabi država postala hegemonska sila, izrazito je važno da se koncentriše na efikasnost proizvodnje koja postavlja osnove za hegemonsku poziciju. Da bi se hegemonija održala, hegemonska sila mora se preorijentisati na političku i vojnu ulogu, koje su skupe i grube. Prije ili kasnije, uobičajeno kasnije, superiornost hegemonske sile se značajno smanjuje, i vremenom nestaje. Sa tim nestaje i nj en politički uticaj. Itada biva prisiljena

95

da koristi svoju vojnu moć, ne da samo prijeti njenom upotrebom, i to korišćenje vojne moći nije samo prvi znak slabosti, nego i izvor daljnjeg propadanja. Posezanje za 'imperijalnom' silom potkopava hegemonsku silu ekonomski i politički, i širom je prihvaćeno kao znak ne snage, nego slabosti, prvo na spoljašnjem pa na unutrašnjem planu. Daleko od cilja da uspostavi svjetski kulturni jezik, opadajuća hegemonska sila počinje da uviđa daje njen jezik zastario i da nije više dobrovoljno prihvaćen.

I dok hegemonska sila tako propada, uvijek drugi pokušavaju daje zamjene. Ali takva zamjena dugo traje, i u krajnjoj liniji rezultira još jednim 'tridesetogodišnjim ratom.' Dakle, hegemonijaje krucijalna, ponavlja se, i uvijek traje relativno kratko. Kapitalističkoj svjetskoj privredi trebaju države, treba joj međudržavni sistem, i trebaju joj periodične pojave hegemonskih sila. Ali prioritet kapitalista nikada nije održavanje, još manje glorifikacija, ijedne od ovih struktura. Beskonačna akumulacija kapitala uvijek ostaje prioritet, i ovo se najbolje postiže stalno-mijenjajućim setom političkih i kulturnih dominacija unutar kojih kapitalističke firme manevrišu, obezbjeđujući podršku država, ali u isto vrijeme trudeći se da izbjegnu dominaciju istih.

96

4. STVARANJE GEOKULTURE Ideoligija, društveni pokreti, društvene nauke

Francuska revolucija, kao što smo napomenuli, predstavlja prekretnicu u kulturnoj istoriji savremenog svj etslcog sistema, jer je izazvala dvije fundamentalne promjene za koje se može reći da čine osnovu onoga što je postalo geokultura savremenog svjetskog sistema: normalnost političke promjene i preoblikovanj e koncepta suvereniteta, koje su sada stekli ljudi kao 'građani'. Ovaj koncept, kao što smo rekli, iako smišljen da uključi, u praksi je isključivao mnoge.

Politička istorija savremenog svjetskog sistema u devetnaestom i dvadesetom vijeku postala je istorija debate o liniji koja dijeli uključene od isključenih, ali ova debata se odvijala u okviru geokulture koja je proklamovala uključenost svih kao definiciju dobrog društva. Ova politička dilema, ujedno i borba, odvijala se na tri različita polja - ideologijama, antisistemskim pokretima, i društvenim naukama. Ove oblasti su izgledale odvojene jedna od druge. One su i tvrdile da su odvojene. U stvarnosti pak, sve tri su bile intimno povezane jedna sa drugom. Raspravimo svaku od njih pojedinačno.

Ideologija je više od skupa ideja ili teorija. Ona je više od moralne privrženosti ili shvatanja svijeta. Ona je koherentna strategij a u oblasti društva i iz nj e se mogu izvući veoma specifični politički zaključci. U tom smislu, ideologije nisu bile potrebne u prethodnim svjetskim sistemima, čak ni u savremenom svjetskom sistemu prije negoli su koncepti normalnosti promjene, kao i one daje građanin taj koji je odgovoran za takvu promjenu, bili usvojeni kao osnovni strukturalni principi političkih institucija. Jer, ideologije

97

pretpostvljaju da postoje rivalske grupe sa konkurentnim dugo-ročnim strategijama po pitanju kako da se odnose prema promjenama i ko bi najbolje predvodio te strateške poduhvate.-Ideologije su nastale u osvit Francuske revolucije. Prva koja se rodilabilaje ideologija konzervativizma. Ovoje bila ideologija onih koji su smatrali da su Francuska revolucija i njeni principi društvena katastrofa. Gotovo u isto vrijeme, napisani su neki osnovni tekstovi, jedan od strane Edmund Burke-a u Engleskoj 1790., a zatim i serija tekstova Joseph de Maistre-a u Francuskoj. Oba autora su u prošlosti iznosili stavove koji su bili umjereno reformistički. Sada su obojica zagovarali konzervativnu ideologiju kao reakciju na ono što je njima izgledalo kao opasan pokušaj radikalne promjene u osnovnoj strukturi društvenog uređenja.

Ono što ih je posebno uznemiravalo bio je stav daje društveni sistem bio beskonačno savitljiv, beskonačno popravljiv, i da bi ljudsko političko intervenisanje moglo, i trebalo, ubrzati promjene. Konzervativci su smatrali daje takva intervencija hibrid, i to veoma opasan hibrid. Njihovi stavovi su bili ukorijenjeni u pesimističkom shvatanju čovjekovih moralnih kapaciteta; za njih je fundamentalni optimizam francuskih revolucionara bio pogrešan i neoprostiv. Smatrali su da bi, koj igod nedostaci da su i postoj ali u društvenom uređenju u kojem živimo, u krajnjoj liniji izazvali manje ljudskog zla negoli što će ga izazvali institucij e koje će se izroditi iz tog hibrida. Nakon 1793. i Vladavine Terora, tokom koje su francuski revolucionari slali druge francuske revolucionare na giljotinu jer nisu bili dovoljno revolucionarni, konzervativni ideolozi su se potrudili da formulišu svoje stavove rekavši da revolucija, kao proces, vodi, gotovo neizbježno, do takve vladavine terora.

Dakle, konzervativci su bili kontra-revolucionari. Bili su 'reakcionari', u smislu da su reagovali na drastične promjene izazvane revolucijom i željeli da 'ponovo uspostave' ono što se sada počelo nazivati ancien regime. Konzervativci nisu nužno bili potpuno suprotstavljeni ijednoj evoluciji običaja ili pravila.

98

Jednostavno, oni su propovjedali intenzivnu opreznost, i insistirali na tome da su jedine osobe, koje su mogli donijeti odluke o takvim promjenama, bili odgovorni ljudi u tradicionalnim društvenim institucijama. Bili su posebno sumnjičavi po pitanju ideje da svako može biti građanin - sa jednakim pravima i obavezama - pošto većina ljudi, po njihovom mišljenju, nisu imali, niti će ikada imati, moć rasuđivanja potrebnu da bi se donijele važne društveno-političke odluke. Umjesto toga, oni su vjerovali u hijerarhijske političke i religiozne strukture - naravno, u one velike, ali na neki način čak više u lokalne strukture: dobre porodice, 'komune', i štagod drugo da se svrstavalo pod grupom - ugledno. Vjerovali su u porodicu, to jest, hijerarhijsku, patrirhalnu porodičnu strukturu. Vjera u hijerarhiju (kao nešto neizbježno i poželjno) je glavna karakteristika konzervativizma.

Politička strategijaje bilajasna-ponovo uspostaviti i zadržati autoritet ovih tradicionalnih institucija, i pokoriti se njihovoj mudrosti. Ako bi rezultat bio veoma spora politička promj ena, ili čak nikakva politička promjena, neka tako i bude. I ako bi ove institucije odlučile da implementišu proces spore evolucije, neka tako i bude. Poštovanje hijerarhije je bilo, konzervativci su vjerovali, jedini garant reda. Konzervativci su se, dakle, gnušali demokratije, koja je za njih označavalakraj poštovanju hijerarhije. Staviše, bili su sumnjičavi i prema proširenom pristupu obrazovanju, koje bi prema njima trebalo biti rezervisano samo za trening elite kadrova. Konzerva-tivci su vj erovali da razmak između kapaciteta viših i nižih klasa ne samo daje bio nepremostiv, već i dio osnovnog ljudskog karaktera i, samim tim, autorizovan od strane raja.

Francuska revolucija, usko definisano, nije trajala veoma dugo. Pretvorila se u režim Napoleona Bonaparte, koji je pretvorio njihovo univerzalističko samo-uvjerenje i misionarsku revnost u francusku imperijalnu ekspanziju opravdanu revolucionarnim nasljeđem. Politički, konzervativna ideologijaje narastala svugdje nakon 1794., i, u Evropi kojom je dominirala Sveta Alijansa,

99

navodno je postavljena na vlast nakon Napoleonovog poraza 1815. Oni koji su smatrali daje ikakav povratak na ancien regime bio nepoželj an i nemoguć, morali su da se re-grupišu i razviju kontra-ideologiju. Ova kontraideologija dobilaje ime liberalizam.

Liberali su željeli da raskinu sve veze sa vladavinom terora a da ipak spasu ono što su mislili daje osnovni duh koji se pojavio iz Francuske revolucije. Insistirali su da promjena, ne samo daje bila normalna, nego je bila i neizbježna, jer živimo u svijetu vječnog progresa prema dobrom društvu. Priznali su da bi prebrza promj ena mogla biti, i zaista je bila, kontraproduktivna, ali su insistirali da su tradicionalne hijerarhije bile neodržive i, u principu, nelegitimne. Slogan Francuske revolucije koji im se najviše dopao bio je: 'karijere otvorene za talente' {la carriere ouverte aux talents), ideja koja je danas poznatija u frazama 'jednakost mogućnosti' i 'meritokratija'. I upravo na osnovi ovakvih slogana, liberali će izgraditi svoju ideologiju. Liberali su napravili distinkciju između različitih vrsta hij erarhij a. Nisu bili protiv onih za koj e su mislili da su prirodne hijerarhije; bili su protiv nasljeđenih hijerarhija. Prirodne hijerarhije, tvrdili su, ne samo da su bile prirodne, već i prihvatljive za veliki dio stanovništva, i samim tim legitimne, i bile su legitmna osnova za autoritet, dok su nasljedene hijerarhije onemogućavale društvenu mobilnost.

Nasuprot konzervativcima, koj i su bili ' Partij a Reda', liberali su se predstavili kao 'Partija Pokreta'. Promjena situacija zahtijevala je neprekidnu reformu institucija. Ali društvene promjene koje će usljediti trebale bi se odvijati u prirodnom tempu - t o jest, ni presporo ni prebrzo. Pitanje koje su liberali postavili bilo je ko bi trebao da preuzme vodstvo u izvršavanju tih potrebnih reformi. Nisu imali povjerenjau tradicionalne hijerarhije, nacionalne ili lokalne, klerikalne ili sekularne. Ali su takođe bili sumnjačavi i prema masi stanovništva, rulji, za koju su smatrali daje u principu neobrazovana i samim time narazumna.

100

Ovo je značilo, liberali su zaključili, da postoj i samo jedna grupa koja bi trebala preuzeti odgovornost da vodi i donosi odluke o tome koje su promjene potrebne - a to su specijalisti. Specijalisti, po definiciji, su razumjeli smisao onoga što su izučavali i samim tim su najbolje mogli formulisati reforme koje su bile neophodne i poželjne. Specijalisti, po svojoj obuci, su bili pažljivi i pronicljivi. Razumjeli su i mogućnosti i opasnosti promjena. Pošto je svaka obrazovana osoba bila specijalist u nečemu, proizilazilo je da su oni kojima je dozvoljeno da praktikuju ulogu građanina, bili obrazovani stalež i koji su, dakle, bili specijalisti. Drugi bi možda vremenom bili primljeni u ovu grupu, nakon što bi primili potrebno obrazovanj e koj e bi im dozvolilo da se pridruže društvu racionalnih, obrazovanih ljudi.

Ali koja vrsta obrazovanj a? Liberali su tvrdili da obrazovanje mora da se promjeni, od 'tradicionalnih' formi znanja, onoga što danas zovemo humanističkim disciplinama, prema j edinoj teoretskoj osnovi praktičnog znanja, nauci. Nauka (kojaje zamijenila ne samo teologiju već i filozofiju) ponudilaje put za materijalni i tehnološki progres, a samim tim i moralni progres. Od svih vrsta specijalista, naučnici su predstavljali zenit intelektualnog rada, summum bonum. Politički lideri koji su zasnivali svoje programe na naučnom znanju su bili jedini koji su predstavljali pouzdane predvodnike u novu eru bolje budućnosti. Kao što se može jasno primjetiti, što se fenomena društvene promjene tiče, liberalizam je bio dosta umjerena ideologija. Doista, liberalizam uvijek naglašava svoju umjerenost, svoj 'centrizam'u političkoj sferi. Tokom 1950-ih, vodeći američki liberal, Arthur Schlesinger junior je napisao knjigu o liberalizmu koju je nazvao Vitalni centar.

U prvoj polovini devetnaestog vijeka, cjelokupna ideološka scena je, u osnovi, bila sukob između konzervativaca i liberala. Doista, nije postojalajaka grupa koja se zalagala za radikalniju ideologiju. Oni koji su naginjali radikalizmu često su se, kao maleni dodatak, priključivali liberalnom pokretu, ili težili da stvore malenu

101

grupu ljudi sa buntovničkim stavovima. Sebe su nazivali demokratama, ili radikalima, ili ponekad socijalistima. Podrazumjeva se da nisu gajili simpatije prema konzervativnoj ideologiji. Ali su smatrali da su liberali, iako su prihvatali normalnost promjene i podržavali (makar teoretski) koncept građanstva, bili previše stidljivi i u stvari se bojali fundamentalne promjene.

Tekje 'svjetska revolucija' 1848. transformisala ideološku panoramu od one sa dva ideološka kandidata (konzervativci protiv liberala), u onu sa tri - konzervativci kao desnica, liberali kao centar, i radikali kao ljevica. Šta se to dogodilo 1848.? Suštinski, dvije stvari. Sa jedne strane, dogodila se prva istinska 'društvena revolucija' modernog doba. Nakratko, izgledalo je da pokret koji su podržavali urbani radnici dobij a snagu u Francuskoj, a ovaj pokret je imao uticaja i u drugim zemljama. Doista, politički značaj ovog pokreta nije trajao dugo. Uprkos tome, djelovao je zastrašujuće na one koji su imali moć i privilegije. U isto vrijeme, odvijala sejoš jedna revolucija, ili serijarevolucija, koje suistoričari nazivali 'proljeće nacija'. U velikom broju zemalja pojavljivali su se nacionalni ili nacionalistički ustanci. Svi su bili podjenako neuspješni, i podjednako zastrašujući za one koji su bili na vlasti. Ova kombinacija označavala je početak modela koji će se sljedećeg vijeka ponavljati u svjetskom sistemu: antisistemski pokreti kao glavni politički akteri.

Svjetska revolucija 1848. predstavaljalaje iznenadan plamen koji je ugašen, i nakon togaje usljedilajakarepresijakojaje trajala dugi niz godina. Ali j e revolucij a postavila važna pitanj a u vezi strategija, to jest, ideologija. Konzervativci su iz ovih događaja izvukli jasnu pouku. Shvatili su daje slijepa reakcionarna taktika princa Metternich-a, koji je četrdeset godina bio državni ministar (efektivno, ministar spoljnih poslova) Austro-Ugarske i bio pokretač akcija Svetog Saveza čiji je cilj bio da uguše sve revolucionarne pokrete u Evropi, i svih ostalih koji su bili sa njim, bila kontraproduktivna. Dugoročno, njihova taktika nije služila da sačuva

102

tradiciju kao ni da garantuje red. Umjesto toga, oni su izazivali bijes, ozlojeđenost, i jačanje subverzivnih organizacija koje su podrivale red i mir. Konzervativci su uočili daje jedina zemlja koja je 1848. izbjegla revoluciju bila Engleska, iakoje ona, u prethodnoj deceniji, imala najjači radikalni pokret u Evropi. Izgledalo je daje tajna bio oblik konzervativizma koji je propovjedan i praktikovan između 1820. i 1850. od strane ser Roberta, a koji se sastojao od blagovremenih (ali ograničenih) koncesij a namij enj enih podrivanj u privlačnosti radikalnih akcija, privlačnosti koja bi se dugoročno mogla pojaviti. Tokom sljedeće dvije decenije, u Evropi su Peelite-ove taktike pustile korijen u onome što će se zvati 'prosvijetljeni konzervativizam', koji je cvjetao ne samo u Engleskoj nego i u Francuskoj i Njemačkoj.

U isto vrijeme, radikali su izvukli strateške lekcije iz svojih padova u revolucijama 1848. Više nisu htjeli da igraju ulogu dodatka libarala. Ali spontanost, kojaje bila glavni izvor snage za pred-1848. radikale, je pokazala svoja ozbiljna ograničenja. Spontano nasilje je imalo efekat papira koji je bačen na vatru. Vatra se odmah zapali ali isto tako brzo se i ugasi. Takvo nasilje nije bilo veoma dugotrajno gorivo. Neki radikali su i prije 1848. propovjedali alternativno gešenje stvaranjautopijskihkomunakoje bi se povukle iz učešća u višoj društvenoj sferi. Ali, ovaj projekat nije bio privlačan za većinu ljudi, i imao je još manje uticaja na istorijski sistem nego što je to imalo spontano buntovništvo. Radikali su tražili efektivniju alternativnu strategiju, i pronašli suje u osnivanju organizacija - sistemskih, dugoročnih organizacija koje bi pripremile političko tle za fundamentalnu društvenu promjenu.

Konačno, i liberali su izvukli lekciju iz revolucija 1848. Došli su do zaključka da nije bilo dovoljno samo propovjedati vrline oslanjanja na specijaliste da bi se izvršila razumna i pravovremena društvena promjena. Morali su aktivno da se angažuju na političkoj sceni da bi stvari uistinu bile predate u ruke specijalistima. A ovo je za njih značilo da će morati da se sukobe kako sa svojim starim

103

konzervativnim rivalima tako i sa novofonniranim radikalnim rivalima Ako su liberali htjeli da sebe predstave kao politički centar, oni su na tome morali da rade sa programom koji je bio 'centristički' u svojim zahtjevima, kao i sa setom taktika koje bi ih smjestile negdje na sred puta između konzervativnog otpora prema bilo kakvim promjenama i insistiranja radikala naektremno brzoj promjeni.

U periodu između 1848. i prvog svjetskog rata prisustvivali smo definisanju jasnog liberalnog programa za centralne države savremenog svjetskog sistema. Ove države su težile da izgrade sebe kao 'liberalne države' - t o jest, države zasnovane na konceptu građanstva, čitavog seta garancija protiv autoritarne samovolje, i određene otvorenosti ujavnom životu. Program koji su liberali razvili sastojao se iz tri glavna elementa: postepeno širenje prava na glas i, u vezi sa ovim i suštinski važno za to, ekspanzija pristupa obrazovanju; širenje uloge države u zaštiti građana od povreda na radnom mjestu, izgradnja zdravstvenih objekata i pristup njima, i 'peglanje' velikih oscilacija u primanjima tokom života; uobličavanje građana države u novu kategoriju 'nacije'. Ako pažljivo pogledamo, ispostavlja se da su ova tri elementa jedan od načina primjene slogana 'sloboda, jednakost, i bratstvo' ujavne zakone. Postoje dvije osnovne stvari koje se daju primjetiti u ovom liberalnom programu. Prvo je to što je najvećim djelom implementiran do-prvog svjetskog rata, barem upan-evropskom svijetu. Drugo je to što liberalne partije nisu uvijek bile one koje su, u stvarnosti, najviše učinile da implementiraju taj program. Interesantno je to što su liberalni program velikih djelom imple-mentirali ne-liberali-štoje rezûltat promjene strategija tri ideologije, promjene koja se dogodila nakon revolucija iz 1848. Liberali su se donekle povukli, i počeli stidljivo napadati soptveni program. Boj ali su se da po drugi put ne izazovu nemire 1848. Konzervativci, sa druge strane, došli su do zaključka daje liberalni program skroman i u principu razuman. Počeli sudagausvajaju-Disraeli-jevo proširenje prava na glas, legalizacija radničkih sindikata od

104

strane Napoleona III, Bismarck-ovo stvaranje socijalne države. A radikali su počeli da se zadovoljavaju ovim ograničenim reformama, i da se doista i zalažu za njih, dok su, u isto vrijeme, izgrađivali svoju organizacionu bazu da bi u budućnosti stupili na vlast.

Kombinacija ove tri taktičke promjene koje su izvršile ove tri ideološke grupe značila je da liberalni program efektivno postaje zajednička definišuća karakteristika-geokulture, jer su se konzervativci i radikali transformisali u modifikovane ili čak i otvorene zagovornike liberalizma, sa kojim su programske razlike postale marginalne više negoli fundamentalne. Naročito na trećem stubu, 'bratstva', možemo vidjeti kako se neprekidno ujedinjuju ova tri ideološka stanovišta. Kako je moguće stvoriti naciju? Tako što će se naznačiti kako koncept građanstva isključuje druge iz te grupe. Nacija se stvara tako što se propovjeda nacionalizam. Nacionalizam se u devetnaestom vijeku propagirao putem tri glavne institucije: osnovne škole, vojske i nacionalne proslave.

Osnovne škole su bile zvijezda vodilja liberala, aplaudirali su im radikali, a prihvatili su ih konzervativci. Oni suradnike i seljake pretvorili u građane koji su posjedovali minimalne sposobnosti koje su bile potrebne da bi se obavljale nacionalne dužnosti: poznati trio čitanja, pisanja i računanja. Škole su učile građanskim vrijednostima, prevazilazeći partikularizme i predrasude porodičnih struktura. I nadasve, predavale su nacionalni jezik. Početkom devetnaestog vijeka, samo nekoliko evropskih državaje praktikovalo samo jedan nacionalni jezik. Krajem istog vijeka, takav jezik su imali govoto svi. Nacionalizam se učvršćuje neprijateljstvom prema protivnicima. Većina država u centru su težile da usade ovo neprij atelj stvo prema nekoj susjednoj zemlj i, i to su zasnivali na nekoj teorij i. Ali postoj ala j e j oš j edna, čak i važnij a, vrsta ovakvog neprij atalj stva, ona koj a je bila zasnovana na stavu daje pan-evropski svijet bio suprot-stavljen ostatku svijeta, neprijateljstvo koje je institucionalizovano kao rasizam. Ono se zasnivalo na difuziji koncepta 'civilizacije' -u jednom, umjesto u mnoštvu. Pan-evropski svijet, koji je politički i

105

ekonomski dominirao svijetom, sebe je definisao kao srce, najviše dostignuće civilizacijskog procesa kojije sezao do korijena Evrope, za koji se pretpostavljalo da su se nalazili u antičkom svijetu. Sa obzirom na stanje civilizacije i tehnologije u devetnaestom vijeku, pan-evropski svijet je tvrdio da ima dužnost da se nametne, kulturno a i politički, svima drugima-Kipling-ov 'TeretBijelog Čovjeka', 'očigledna sudbina' Sjedinjenih Država, francuska 'mission civilisatrice '.

Devetnaesti vijek je postao vijek obnovljenog direktnog imperijalizma, sa ovim dodatnim sastojkom. Imperijalna osvajanja nisu više bili samo pohod države, čak ni države koju potpomaže crkva. Ona su postala strast nacije, dužnost njenih građana. Ovaj zadnji dio liberalnog programa su sa osvetom preuzeli konzervativci, koji su u tome vidjeli siguran način da se utišaju ldasne podjele i time zagarantuje unutrašnji mir. Kada je doslovno svaka evropska socijalistička partija podržala svoju naciju i saveznike u ratu, bilo je jasno daje ono što su konzeravitivci mislili o uticaju nacionalizma na prethodno opasne klase - bilo tačno.

Uspješnost liberalizma u defmisanju geokulture savremenog svjetskog sistema u devetnaestom vijeku i većem dijelu dvadesetog je institucionalno bilo je moguće zbog razvoja zakonskih normi liberalne države. Ali je takođe bilo moguće i zbog rasta i uravnoteženog povećanja značaja antisistemskih pokreta. Ovo možda zvuči paradoksalno, pošto antisistemski pokreti navodno postoje da bi podrivali sistem, ne da bi ga održavali. Ipak, aktivnosti ovih pokreta na globalnom planu su služile da značajno ojačaju sistem. Dekonstruisanje i objašnjenje ovog fenomena, koji izgleda kao paradoks, je krucijalno za razumijevanje načina na koji se kapitalistička svjetska privreda- konstanno povećavajući svoju veličinu i bogatstvo, simultano sa polarizacijom u vezi sa podjelom - držala zajedno.

Unutar država, pokušaji grupa koje su se trudile da postignu uključenje među građane postale su centralni cilj antisistemskih

106

pokreta, tojestorganizacijekoje su težile da izazovu fundamentalne promjene u organizaciji društva. Na neki način, one su se trudile da implementišu slogan sloboda, jednakost i bratstvo na način koji se bitno razlikovao od onog koji su koristili liberali. Urbana industrijska radnička klasa, ono što se nazivalo proletarijat, je bila isključena grupa kojoj je bilo najlakše da osnuje ozbiljne organizacije. Članovi ove grupe su bili koncentrisani u nekoliko urbanih centara i njihovim članovima je bilo lako da komuniciraju među sobom. Kada su počeli da se organizuju, njihovi uslovi za rad i nivo kompenzacija su bili veoma loši. Oni su ipak imali važnu ulogu u glavnim proizvodnim aktivnostima koje su stvarale višak vrijednosti.

Do sredine devetnaestog vijeka, radničke organizacije (sindikati) i organizacije iz javne sfere (radničke i socijalističke stranke) počele su se pojavljivati, prvo u najjačim centrima industrijske proizvodnje (zapadna Evropa i Sjeverna Amerika) a zatim i na drugim mjestima. Tokom gotovo čitavog devetnaestog vijeka i velikog djela dvadesetog vijeka, državni aparati, kao i firme, su bili neprijateljski raspoloženi prema ovim organizacijama. Proizilazilo je daje klasna borba neravnopravni teren za sukob, na kojem su ' socijalistički pokreti' vodili tešku bitku napredujući uzbrdo da bi postigli sukcesivne, relativno male koncesije.

U ovom modelu utišane političke borbe postojao je još jedan element, element koj i nas vraća na raspravu koj u smo vodili u vezi sa domaćinstvima i identitetima statusnih grupa. Socij alistički pokret je definisao svoju borbu kao sukob između radnika protiv kapitalista. Ali ko su bili radnici? Uobičajeno, oni su bili odrasli muškarci dominantne etničke grupe u bilo kojoj zemlji. To su primarno bili kvalifikovani ili polu-kvalifikovani radnici sa određenim obrazovanjem, veliki dio one industrijske radne snage koji su se u devetnaestom vijeku nalazili svuda u svijetu. Oni koji su bili 'isključeni' shvatili su da, pošto su naizgled imali malo mjestau socij alističkim i radničkim organizacij ama, su morali da se umj esto

107

toga organizujuu statusno-grupne kategorije (žene sa jedne strane, i rasne, religiozne, lingvističke i etničke grupe sa druge strane). Ove grupe su često bile podjednako antisistemske kao radnički i socijalistički pokreti, ali su svoje momentalne žalbe definisale potpuno drugačije.

Organizujući se po tim osnovama, ušle su u nadmetanje sa, a često su se i suprotstavile organizacijama radnika koje su se zasnivale na klasnoj podijeli. Od, otprilike, 1830. do 1970., istorija odnosa između ove dvij e vrste antisistemskih pokreta j e bila istorij a velikih tenzija, čak i neprijateljstva, sa najviše povremenim periodima simpatije i kooperacije. Štaviše, tokom ovog perioda, organizacije sa više statusno grupnih identiteta nisu nimalo lakše sarađivale među sobom nego što je ijedna od njih sarađivala sa radničkim i socijalističkim organizacijama.

Ipak, ove statusno grupne identitetske organizacije su definisali svoje dugoročne ciljeve (mnoge od njih nisu ovo objavljivale), svoje ciljeve na srednji rok, i svi ciljevi su grupisani oko ideje da se prošire prava na pripadnost građanstvu tako da i oni, kao isključena grupa, imaju prava na taj status. Svi oni su dočekani sa, u najmanju ruku, protivljenjem, češće i otvorenim neprijatelj stvom, u vezi njihovih prijedloga da se i oni uključe u grupu punopravnih građana unutar liberalne države. Suočili su se da dva fundamentalna strateška pitanja. Prvo je bilo: koja bi strategij a bila naj efikasnij a na srednj i rok? Drugo j e bilo : koj e oblike saveza j edna vrsta antisistemskog pokreta bi trebao da uspostavi sa drugim vrstama? Nij edno od ova dva pitanj a nij e bilo moguće lako niti brzo razriješiti.

Isključene grupe su se suočile sa nekim očiglednim, momentalnim poteškoćama u svom političkom organizovanju. Zakonje često, na mnoge načine, ograničavao njihovo pravo da se organizuju. Najvećim dijelom, potencijalni članovi su bili veoma slabi, makar što se tiče svakodnevne moći. Kolektivno (a najvećim dijelom ni individualno) nisu imali pristup značajnim količinama

108

novca. Glavne institucije većine država su bile neprijateljski nastroj ene prema nj ihovim naporima. Stoga, te grupe su veoma lako bile potiskivane. Ukratko, proces organizovanjaje dug i spor, i veći dio ovog perioda organizacije su provele u naporima da zadrže glavu iznad vode.

Jedna od glavnih rasprava vodila se u vezi pitanja da li je važnije za isključene grupe da promjene sebe ili da promjene institucije koje su ih tlačile. Ovo je ponekad nazivano razlikom između kulturne strategije i političke strategije. Na primjer, kada se govori o nacionalističkoj grupi, da li je važnije da se obnovi umirući nacionalni jezik ili da se iz te grupe izaberu predstavnici u parlamentu? Za radnički pokret, je li važnije da se odbije legitimnost svih država (anarhizam) ili da se transformišu postojeće države? Unutar pokreta, rasprave oko strategije su bile žestoke, nepokolebljive, veoma razdorne, i veoma uznemirujuće za sve učesnike.

Zasigurno, dvanaglašenapitanjanisunužno isključivalajedno od drugog, ali su mnogi osjećali da su ona vodila u dosta različitim strateškim smjerovima. Zalaganje za kulturnu opciju, ako je smijemo tako zvati, se uvijek zasnivalo na tvrdnji da političke promjene na kraju uvijek postaju površinske i da su uvijek prihvatale i izopačavale osnovne ciljeve radikalnih, ili antisistemskih pokreta. Tu je takođe bio i sociopsihološki argument - da sistem drži obične ljude porobljene tako što organizuje njihove psihe, i daje uništenje ovih metoda socijalizacije psiha bilo neophodan preduslov za društvenu promjenu. Zalaganj e za političku opciju zasnivalo se na tvrdnji da su pobornici kulturne opcije bili naivne žrtve obmana, zato što su pretpostavili da će im silnici dozvoliti da naprave ikakve ozbiljnije kulturne promjene koje su zamislili. Oni koji su se zalagali za političku opciju uvijek su naglašavali realnost moći, i insistirali da je transformisanje odnosa moći, ne mijenjanje psiha potlačenih, bio preduslov za bilo kakvu društvenu promjenu.

109

Istorij ski, ono što se dogodilo je to što su, nakon trideset do pedeset godina kako prijateljske tako i neprijateljske rasprave, zagovornici političke opcije odnijeli pobjedu uunutrašnjim borbama u svim antisistemskimpokretima. Konstantno prigušivanje aktivnosti oba pokreta od strane moćnika, proizvelo je to da su razni oblici zalaganja za kulturnu opciju počeli izgledati kao neodgovarajući za postizanje ciljeva antisistemskih pokreta. Sve više i više, ljudi su počinj ali da budu ' militantni', i sve više i više su izabirali da budu 'dobro organizovani', i ovakva kombinacija je mogla biti efektivno izvršena samo od strane grupa koje su izabrale političku opciju. Početkom dvadesetog vijeka, može se reći daje politička opcija ne samo odnijela pobjedu u ovoj debati u vezi sa strategijom, već da su antisistemski pokreti postigli dogovor - svaki od njih pojedinačno, ali paralelnim putevima- oko dvo-stepenog programa rada: prvo dobiti vlast u državi; a onda transformisâti svij et/državu/ društvo.

Naravno, ostalo je još dosta toga nerazjašnjenog u ovoj dvo-stepenoj strategiji. Glavno pitanje je bilo: štato znači dobiti vlast u državi, i kako bi neko to uopšte mogao postići? (Pitanje na koji način transformisati svijet je rijeđe raspravljano, možda zato što je smatrano za pitanje budućnosti radije negoli za pitanje današnjice). Na primjer, da li se moć unutar države dobijala tako što bi se proširilo pravo glasa? Tako što bi se učestvovalo na izborima a zatim i u vladi? Da li je to podrazumjevalo podjelu moći ili preuzimanje moći od drugih? Da lije to podrazumjevalo mijenjanje državnih struktura ili samo kontrolisanje postojećih? Nijedno od ovih pitanja nikada nije u potpunosti razjašnjeno, i većina organizacijaje opstala zato što su dozvolili pobornicima drugačijih, često kontradiktornih, objašnjenja da ostanu unutar njihove zajednice.

Ali čak i kad je dvo-stepena politička strategija postala centralno pitanje organizacione akcije, unutrašnje debate nisu se smirile. Jer, pitanje jatadapostalo: kako neko uopšte može preuzeti

110

kontrolu nad državnom mašinerijom? Klasični primjer te debate je bila debata između učesnika Druge i Trêçe Internationale, a koja je ranije otpočela u okviru socij al-demokratskih stranaka. Ona je često predstavlj ana kao debata između reformizma i revolucionarne akcije, što je bilo pomalo neistinito. Kadaje Eduard Bernstein savjetovao Socijal-DemokratskuPartijuNjemačke da prihvati nj egov ' revizionizam', za šta se on zalagao? Ukratko, srž argumenta bila je serija sukcesivnih pretpostavki: većina stanovništva bili su 'radnici', pod čime se podrazumjevalo industrijski radnici i njihove porodice. Univerzalno (muško) pravo glasa bi sve radnike pretvorilo u punopravne građane. Radnici bi mogli glasati u skladu sa svojim interesima, što znači da bi svoju podršku dali Socijal-Demokratskoj Partiji. Ergo, kada se jednom usvoji univerzalno pravo glasa za muškarce, Socijal-Demokrate bi mogle izglasati zakone koji su potrebni da se zemlja transformiše u socijalističko društvo. Svaka od ovih sukcesivnih pretpostavki je izgledala logično. I za svaku se ispostavilo daje bila pogrešna.

Pozicijarevolucionaraje bila drugačija. Tupozicijuje klasično formulisao Lenjin, i prema njoj, proleteri nisu bili većina stanovništva u velikom broj u zemalj a. U takvim zemlj ama nij e bilo slobodnog izbornog procesa; a i ako gaje bilo, buržoazija ne bi ispoštavala rezultate ukoliko bi proleteri pokušali da izglasaju svoje predstavnike koji bi postali vlast. Buržoazija to jednostavno ne bi dozvolila. Revolucionari su predlagali seriju kontrapretpostavki: Urbani prolaterijat je bio jedini progresivni istorijski akter. Čak ni urbani proleteri, da ne govorimo o drugim dijelovima stanovništva (ruralni radnici, na primjer), nisu uvijek bili svjesni svojih interesa. Militanti radničkih partija su bili u stanju da definišu interese urbanog proletarijata jasnije nego stoje to mogao prosječni proleter, a oni su mogli i da postignu to da radnici razumiju svoje interese. Ovi militanti su se mogli tajno organizovati i mogli su doći na vlast putem ustanka koj i bi pridobio podršku urbanog proletarijata. Tada bi mogli nametnuti 'diktaturu proletarijata' i-transformisatizemljuu

111

socijalističko društvo. Svaka od ovih sukcesivnih pretpostavki je izgledala logično. I za svaku se ispostavilo daje bila pogrešna.

Jedan od najvećih problema antisistemskih pokreta s kraja devetnaestog i većeg dijela dvadesetog vijeka je njihova nesposobnost da nađu značajniju zajedničku osnovu. Dominantan stav u većem broju antisisjemskih pokreta bio je taj da su nesuglasice drugih antisistemskih pokreta bile sekundarne i ometajuće. Svaki od pokretaje insistirao da se prvo trebaju razriješiti nesuglasice koje imaju oni. Svaki pokretje tvrdio da bi uspiješno razriješavanje njihovih nesuglasica stvorilo situaciju u kojoj bi druge nesuglasice mogle biti razriješene poslije i kao rezulat riješavanja njihovih problema.

Ovo možemo najlakše vidjeti u teškim odnosima između radničkih/socijalističkih pokreta i ženskih pokreta. Stav radničkog sindikata prema ženskim pokretima je bio daje zapošljavanje žena bio mehanizam koji su koristili poslodavci s ciljem da pribave jeftiniju radnu snagu i daje, stoga, to zaposlenje predstavljalo prijetnju interesima radničkih klasa. Većina urbanih radnika, tokom devetnaestog i u velikom dijelu dvadesetog vijeka, su vjerovali u društveni model u kom bi udate žene trebale biti domaćice koje ne učestvuju na tržištu rada. Umjesto učešća žena na tržištu rada, sindikati su se borili da dobiju ono što se zvalo 'porodičnanadnica', što je značilo nadnica koja je dovoljno visoka da bi muški industrijski radnik mogao da izdržava sebe, svoju ženu i njegovu maloljetnu djecu. Socijalističke partije su bile, ako išta, čak još sumnjičavije u vezi sa ulogom ženskih organizacija. Osim onih ženskih grupa koje su se definisale kao sekcije socijalističkih partija i čiji je cilj bio da organizuju žene i ćerke članova Partije za obrazovne zadatke, ženske organizacije su smatrane zaburžoaske organizacije, pošto su njihove liderke najčešće poticale iz staleža buržoaskih žena i njihovi ciljevi su samim tim smatrani za, u najboljem slučaju, sekundarne za radničku klasu. Što se tiče ženskog prava na glas, dok su socijalističke partije to teorijski

112

podržavali, u praksi su bili veoma skeptični. Vjerovali su da će žene iz radničke klase manje vjerovatno negoli muškarci iz radničke klase glasati za socijalističke partije, jer je uticaj religioznih organizacija, koje su bile neprijateljske prema socijalističkim partij ama, bio veći na žene.

Ali, ženske organizaciju su vratile tu uslugu. Oni su radničke i socijalističke pokrete smatrale za one koji produžavaju značaj patrijarhalnih stavova i zakona protiv kojih su se borile. Žene iz srednje klase, koje su bile u organizacijama za proširivanje prava glasa, često su tvrdile da su obrazovanije od muškaraca iz srednje klase, i daje, po liberalnoj logici, proizilazilo da bi im najprije trebala biti zagarantovana puna prava građanki, što, istorijski, nije bio slučaj u većini zemalja. Zakonska prava da naslijede, da barataju novcem, da potpišu ugovore, i da budu nezavisne osobe pred zakonom bila su, generalno, mnogo relevantnija u onim porodicama koje su posjedovale imovinu. I ženske kampanje protiv društvenih problema (alkoholizam, zlostavljanje žena i djece), i za kontrolu nad svojim tijelima su često bile direktno usmjerene protiv muškaraca iz radničke klase negoli muškaraca iz srednje klase.

Odnos radničkih/socijalističkih pokreta prema etničkim/ nacionalističkim pokretima suočavao se sa sličnim poteškoćama. Radnički pokreti su smatrali etničke pokrete bilo koje vrste za mehanizme pomoću kojih je trebalo podijeliti radničke klase. Zahtjevi potlačenih etničkih i rasnih grupa da budu uključene na tržište rada je dočekano sa istim odgovorom sa kojim su dočekani i zahtjevi žena. U osnovi, prihvaćeni su kao nešto što služi interesu poslodavaca, omogućavajući im da pribave jeftini) u radnu snagu. Veliki broj sindikata se trudio da isključe takve 'manjine' sa tržišta rada, naravno ne sa čitavog tržišta, već iz onog segmenta koji je bio donekle bolje plaćen i koji je tradicionalno bio rezervisan za radnike iz dominantne etničke grupe. Pokušaj da se isključe manjine oj ačao j e otpor prema mj erama koj e su dozvolj avale imigracij u iz zona koje bi povećale ili ojačale te grupe manjina. Ono je čak

113

ojačalo i otpor (ili makar neodlučnost) prema odlukama koje bi ukinule razne oblike prinudnog rada, jer bi to omogućilo priliv novih radnika koji bi tako mogli slobodno da se nadmeću na tržištu slobodnog rada.

Antagonizmi su bili još snažniji kadaje u pitanju bio odnos radničkog/socijalističkog pokreta prema cjelokupnom nacionalističkom pokretu, koji je tražio secesiju od države u kojoj je radnički pokret formiran. Ovo je bio predominantan stav bez obzira da li je pokret bio unutar dijela matične zemlje, ili u kolonijalnoj teritoriji 'preko mora' koju je kontrolisala matična država. U principu, radnički/socijalistički pokret je osuđivao takve nacionalističke (kao i ženske) pokrete tvrdeći da su u osnovi buržoaske organizacije koje se zalažu za interese buržoazije (čak i ako je bila drugačija od one buržoazije protiv koje se nacionalistički pokret borio). Radnički/socijalistički pokret je tvrdio da nacionalna 'nezavisnost' ne bi donijela ikakvu potrebnu prednost radničkim klasama u zemlji koja se odvojila. To bi im možda i naudilo ako bi stara, 'imperijalna' sila imala zakone ili strukturu moći koja je bila manj e neprij atelj ska prema interesima radnika nagoli što j e to bila priznata, 'nezavisna' sila. U svakom slučaju, socijalističke partije su insistirale da su sve buržoaske države slične i daje jedino važno pitanje da li je radnička klasa bila u stanju da dođe na vlast u jednoj ili drugoj državi. Samim tim, nacionalizam je bio zabluda i diverzija.

Nacionalistički pokreti su takođe odgovorili istom mjerom. Tvrdili su daje opresija stvarna, svakodnevna, i prekomjerna. Tvrdili su da bi svaki pokušaj zalaganj a za radničke cilj eve značio da bi se 'ljudi' podijelili i samim tim oslabili u svom naporu da obezbijede svoja nacionalna prava. Tvrdili su da, ukoliko su uopšte i postoj ali posebni problemi u vezi radničkih klasa, oni bi se naj lakše mogli rij ešiti u okviru nezavisne države. I zaista, njihovi zahtjevi iz domena kulture (na primjer, u vezi sa jezikom) poklapali su se sa direktnim interesima radničke klase zemlje kojuje nacionalistički

114

pokret pokušavao uspostaviti, a koji su mnogo radije koristili predloženi nacionalni jezik negoli oficijelni jezik političke strukture protiv koj e su se nacionalisti borili.

I na kraju, treba napomenuti da ni odnos ženskih organizacija prema etničkim/nacionalističkim organizacij ama nije bio ništa bolji. Obje strane su koristile već pomenute argumente. Sa jedne strane, ženske organizacij e su tvrdile da ništa nisu dobile od tih povećanih manjinskih prava građana ili od postizanja nacionalne nezavisnosti. Ali su takođe naglasile i to daje obrazovanim ženama srednje klase uskraćeno pravo glasa dok su gotovo svi nepismeni ili imigranti muškarci dobili pravo glasa. Sto se nacionalne nezavisnosti tiče, tvrdile su da ni u novoj državi neće imati više šansi da dobiju prava građanki negoli što su to imale u prethodnoj državi. Ponovo, antagonizam je uzvraćen istom mjerom. Etnički/nacionalistički pokreti su tvrdili da ženski pokreti predstavljaju interese okupacionih snaga - dominantne etničke grupe unutar zemlje, imperijalne sile na teritoriji kolonije. Smatrali su d a j e problem prava žena sekundaran i takav da bi se najbolje mogao riješti nakqn što se njihovi problemi razriješe.

Nije tačno da nije bilo dovoljno osoba (čak ni grupa) koje su pokušavale daprevaziđu ove antagonizme, i koje su se zalagale da se stvori kompletno ujedinjenje svih ovih različitih pokreta. Ove individue su se trudile da ujedine borce, i u određenim slučajevima su i uspjeli da naprave napredak. Ali cjelokupna slika, od 1848. do, u najmanju ruku, 1945. je bila takva da su ti ujedinitelji imali slab uticaj na svjetske trendove antisistemkih pokreta. Tri glavne varijante ovih pokreta, 1) radnički/socijalistički, 2) etnički/ nacionalistički, i 3) ženski, uglavnom su ostali u odvojenim uglovima, svaki vodeći bitku za svoje prijedloge, ignorišući, ili čak boreći se protiv ostalih varijanti. Sa druge strane, u značajnoj mjeri, uprkos ovom nedostatku koordinacije (da i ne govorimo o kooperaciji), ispostavljalo se da su strategije raznih vrsta pokreta bile paralelne. Dugoročna istorija ovih pokreta je takva da su do poznog

115

dvadesetog vijeka sve postigle svoje tobožnje primarne ciljeve -formalno integrisanje u status građana- ali nijedan nije postigao sljedeći red zacrtanih ciljeva, a to je da iskoriste svoju kontrolu nad državama da bi transformisali društvo. Kasnije ćemo se vratiti na ovu priču.

Sa razvijenim i ograničenim ideologijama, sa antisistemskim pokretima koji sukanalisali energije nezadovljstva, sve što je trebalo da bi se osigurala efikasnost geokulture bio je njen teoretski aparat. Ovo je bio zadatak za društvene nauke. Već smo ispričali priču o pojavi dvije kulture u prvom poglavlju. Ponovo ćemo je ukratko prepričati kao fenomen geokulture koja se pojavljivala.

Društvena nauka j e termin koj i j e izmišlj en u devetnaestom vijeku. Termini 'nauka' i 'društvena' trebajubiti objašnjeni. Zašto nauka? U devetnaestom vijeku, nauka je bila parola za postizanje progresa, što je bio veliki, opšteprihvaćeni cilj svjetskog sistema. Danas, ovo ne izgleda nimalo neobično. Ali u to vrijeme to je predstavljalo, kao što smo vidjeli, značajnu promjenu u sistemima vrijednosti koji su dominirali svijetom znanja: od hrišćanskog iskupljenja do prosvjetiteljskih ideja ljudskog progresa. Usljedio je takozvani razvod između filosofije i nauke, koje ćemo kasnije zvati 'dvije kulture', i on je doveo do epistemološke debate u vezi pitanja kako znamo ono šta znamo.

U devetnaestom vijeku, u strukturama znanja (naročito u tek obnovljenom univerzitetskom sistemu) kao i u opštem svijetu kulture, naučnici su počeli da zadobijaju prednost u odnosu na filozofe i humaniste. Naučnici su tvrdili da su oni, i samo oni, mogli doprijeti do istine. Tvrdili su da su, kao naučnici, potpuno nezainteresovani za dobro ili lijepo, pošto se takvi koncepti nisu mogli empirijski provjeriti. Traganje za dobrim i lijepim su prepustili humanistima, koji su, najvećim dijelom, bili spremni da se povuku tamo, umnogome prihvatajući stihove iz Keats-ove poezije: 'Ljepotaje istina; istina, ljepota; to je sve /ti znaš, na zemlji i sve što trebaš da znaš. ' Na neki način, humanisti su naučnicima prepustili

116

kontrolu nad traganjem za istinom. U svakom slučaju, ono što je postignuto sa ove dvije kulture je radikalna podjela, po prvi put u istoriji čovječanstva, unutar svijeta znanja, između istine sa jedne strane, i dobrog i lijepog sa druge.

I dok su se naučnici koncentrisali na izučavanje materijalnih fenomena, a humanisti na izučavanje kreativnih radova, postalo je jasno da postoji važna oblast čije lociranje, prema parametrima ove podjele, nije bilo jasno. To je bila oblast društvene akcije. Francuska revolucija je znanje o društvenoj sferi učinila glavnom brigom političkih institucij a. Ako j e politička promj ena bila normalna i ljudi su bili suvereni, dostaje značilo da se razumije šta su bila pravila na kojima je društvena sfera bila zasnovana i kako je ta sfera funkcionisala. Traganje za takvim znanjem je postalo ono što je nazvano društvena nauka. Društvena nauka je rođena u devetnaestom vijeku i odmah, i prirodno je postala arena kako političke konfrontacije, tako i borbe između naučnika i humanista da uključe ovu oblast u svoje moduse znanja. Za one koji su se nalazili ujavnoj sferi (države i kapitalističkapreduzeća), kontrolisanje društvene nauke značilo je, na neki način, sposobnost da se kontroliše budućnost. A za one koji su se nalazili u strukturama znanja, i naučnici i humanisti su smatrali da bi ovaj teren predstavljao veoma važan dodatak u njihovoj ne-toliko-bratskoj borbi za preuzimanje kontrole moći, kao i za intelektualnu nadmoćnost na univerzitetskim sistemima.

U drugoj polovini devetnaestog vijeka, i u prvoj polovini dvadesetog, kao što smo i ustvrdili, uvelikojeprihvaćeno da postoji šest disciplina koje se bave ispitivanjem društvene stvarnosti -istorija, ekonomija, politička nauka, sociologija, antropologija i orijentalne studije. Osnovna logika svih ovih šest disciplina, a samim tim i podjele rada u izučavanju društvene stvarnosti, izvedeno je iz društvene situacij e u svij etu tokom devetnaestog vij eka. Postoj aie su tri linije rascjepa. Prva je bila ona između studija zapadnog, 'civilizovanog' svijeta, i studija ne-modernog svijeta. Druga razlika

117

je stvorena unutar zapadnog svijeta, razlika između izučavanja prošlosti i izučavanja sadašnjosti. I treća je ona koja je stvorena na Zapadu da bi napravila distinkciju između onoga što je liberalna ideologija odredila kao tri odvojene oblasti modernog, civilizovanog društvenog života: tržište, država i građansko društvo. U epistemološkom smislu, društvene nauke su se zajednički smjestile između prirodnih nauka i humanističkih disciplina, i samim tim, cijepala ih je epistemološka borba između dvije kulture. Ono što se zaista dogodilo je to što su se tri studije sadašnjice Zapada (ekonomija, politička nauka i sociologija) uveliko preselile u naučnički kamp i proglasile se za nomotetičke discipline. Preostale tri discipline - istorij a, antropologij a i orij entalne studij e - odolile su ovom pozivu i držale sebe za humanističke ili idiografske discipline. Ova detaljna podjela rada je zasnovana na određenoj strukturi svjetskog sistema: svijetu kojim dominira Zapad, i u kojem su ' ostali' ili kolonije ili polu-kolonije. Kada je ova pretpostavka prestala biti tačna, u principu nakon 1945., granice su počinj aie biti manje očigledne i bivale manje od pomoći nego što je to bilo ranije, samim tim, i podjela rađaje počinjala da bude fleksibilnija. Ono što se dogodilo društvenim naukamaje priča o uticaju svjetske revolucije iz 1968. na svjetski sistem do koje sada dolazimo.

Sto se tiče geokulture koja je konstruisana da odslika tri ideologije, i koja je paradoksalno održana zahvaljujući istim antisistemskim pokretima koj i su stvoreni da bi se borili protiv nj e, uloga društvenih nauka bila je da obezbjedi intelektualnu osnovu moralnih opravdanj a koj a su korišćena da bi se utvrdili mehanizmi funkcionisanja savremenog svjetskog sistema. Oni su bili uveliko uspješni u ovom poduhvatu, makar sve do revolucije 1968.

118

5. SAVREMENI SVJETSKI SISTEM U KRIZI

Podjela, haos i izbori

Rekli smo daistorijski sistemi imaju živote. Počinju postojati u nekom vremenu i mjestu, zbog razloga i na načine koje možemo anlizirati. Ako prežive porođajne muke, nastavljaju svoj istorijski život u okviru i ograničenjima struktura od kojih se sastoje, prateći svoje ciklične ritmove dok su, u isto vrijeme, ukopani u svoje sekularne trendove. Ovi sekularni trendovi se vremenom neizbježno približe asimptotama koje značajno otežavaju unutrašnje kontradikcije unutar sistema: to jest, sistem se susreće sa problemima koje više ne može razriješiti, i ovo izaziva ono što se zove sistemska kriza. Najčešće, ljudi koriste riječ kriza neobavezujuće, jednostavno trudeći se da označe težak period u životu bilo kog sistema. Ali kadgod ta teškoća može biti razrij ešena na neki način, tada ne postoji prava kriza već jednostavno poteškoća ugrađena u sistem. Istinske krize su one situacije kada poteškoće ne mogu biti razriješene u okviru sistema, već umjesto toga mogu biti prevaziđene samo izlaskom izvan i iza istorijskog sistema kojem i poteškoće pripadaju. Da upotrijebimo tehnički jezik prirodne nauke, ono što se događaje da se sistem račva, to jest, uviđa da njegove osnovne jednačine mogu biti razriješene na dva dosta različita načina. Ovo možemo prevesti na jezik svakodnevice tako što ćemo reći da se sistem suočava sa dva alternativna riješenja za svoju krizu, od kojih su oba potpuno moguća. Efektivno, članovi sistema su grupno pozvani da naprave

119

istorijski izbor kojim će alternativnim putem krenuti, to jest, koja vrsta novog sistema će biti izgrađena.

Pošto postojeći sistem ne može više adekvatno funkcionisati unutar svojih određenih parametara, pravljenje izbora u vezi sa izlaskom iz sistema, o budućnosti sistema (ili sistema, množina) koji treba biti izgrađen, je neizbježno. Ali, potpuno je nepredvidljivo šta će učesnici grupno izabrati. Proces račvanja je haotičan, što znači da svaka mala akcij a tokom ovog perioda veoma vj erovatno može imati značajne posljedice. Uočavamo da sistem nekontro-lisano oscilira pod ovim okolnostima. Ipak, u jednom momentu, on naginje na jednu stranu. Uobičajeno, treba da protekne dosta vremena prije negoli se napravi definitivan izbor. Ovo možemo nazvati periodom tranzicije, one čiji je rezultat dosta nesiguran. Na kraju, pojavljuje se jasan ishod i tada uočavamo da se nalazimo u drugačijem istorijskom sistemu.

Savremeni svjetski sistem u kome živimo, sistem kapitalis-tičke svjetske privrede, se trenutno nalazi upravo u takvoj krizi, i to stanje traje već neko vrijeme. Ova kriza može potrajati još nekih dvadeset i pet do pedeset godina. Pošto je jedna od glavnih osobina to da se suočavamo sa nekontrolisanim oscilacijama svih onih struktura i procesa za koje znamo da su nerazdvojni dio postojećeg svj etskog sistema, uočavamo da su i naša kratkoročna očekivanj a, samim tim, veoma nestabilna. Ova nestabilnost može dovesti do ogromne nervoze i nasilja dok ljudi pokušavaju da zadrže stečene privilegije i hijerarhijski položaj u veoma nestabilnoj sitaciji. U principu, ovaj proces može dovesti do društvenih sukoba koji poprimaju veoma neprij atan oblik.

Kada je ova kriza otpočela? Genaze fenomena su uvijek naj raspravlj anij a tema u naučničkom diskursu j er se uvij ek mogu naći preteče i predznaci bilo čega u bliskoj prošlosti, ali, naravno, takođe i u veoma dalekoj prošlosti. Jedan od mogućih momenata gdje možemo početi ovu priču o savremenoj krizi sistemaje svjetska revolucija iz 1968., revolucija koj a je značajno uznemirila strukture

120

svjetskog sistema. Ovaj svjetski događaj je označio kraj dugog perioda liberalne vladavine, samim tim dislocirajući geokulturu koja je čuvala neoštećene političke institucije svjetskog sistema. Dislokacija ove geokulture poremetila je osnove kapitalističke svjetske privrede i izložila ih punoj snazi političkih i kulturnih šokova kojima je uvijek bila podvrgnuta, ali od kojih je u prošlosti bila donekle zaštićena.

Šok iz 1968., na koji ćemo se vratiti, nije, ipak, sam po sebi dovoljan da objasni krizu u sistemu. Već duže vremena su postojali strukturalni trendovi koji su počinjali da dosežu svoje asimptote, i samim tim onemogućavali da se prevaziđu ponavalj anj a poteškoća u koje bilo koji sistem zapada usljed sopstvenih cikličnih ritmova. Tek kada shvatimo kakvi su ovo trendovi i zašto se teškoće, koje se stalno ponavljaju, više ne mogu lako razriješiti, tek tada možemo razumijeti zašto i kako je šok iz 1968. inicirao disoluciju geokulture koj a j e držala sistem zaj edno.

U neprekidnom pohodu za akumilisanje, kapitalisti konstantno traže načine kojima mogu podignuti prodajne cijene svojih proizvoda i smanjiti troškove proizvodnje. To ne znači da proizvođači mogu samovoljno podići cijene na bilo koji nivo. Ograničeni su sa dvije stvari. Prva je postojanje konkurentnih prodavača. Upravo zato je stvaranje oligopolija toliko važno, zato što smanjuju broj alternativnih prodavača. Drugaje nivo efektivne potražnje - koliko novaca imaju kupci, u cjelini - i izbori koje mušterije prave jer je njihova kupovna moć ograničena.

Nivo efektivne potražnje prvenstveno zavisi od svjetske distribucije primanja. Očigledno, što svaki kupac ima više novca, to ona ili on mogu više kupiti. Ovaj ednostavna činj enica predstavlj a neizbježnu i stalnu dilemu za kapitaliste. Sa jedne strane, oni žele da profitiraju što je više moguće, i samim tim žele da minimiziraju količinu viška koji odlazi ikome drugom, na primjer njihovim zaposlenima. Sa druge, neki kapitalisti moraju dozvoliti neku količinu redistribucije stvorenog viška-vrijednosti, ili će, u cjelini,

121

biti premalo kupaca proizvoda. Stoga, povremeno, neki proizvođači favorizuju povećanje kompenzacije za zaposlene da bi stvorili višu efektivnu potražnju.

S obzirom na nivo efektivne potražnje u bilo kom momehtu, o izborima koji potrošači naprave odlučuje ono što ekonomisti nazivaju elastičnost potražnje. Taj pojam se odnosi na vrijednost koju svaki kupac pripisuje na alternativnu upotrebu njenog ili nj egovog novca. U očima kupaca, kupovina varira od nezamj enj ive do potpuno neobavezne aktivnosti. Ovakve procjene su rezultat uzajamnog odnosa između individualnih psihologija, kulturnih pritisaka, i psiholoških zahtjeva. Prodavci mogu imati samo minimalan uticaj na elastičnost potražnj e, iako marketing (u naj širem smislu te riječi) je dizajniran upravo da bi odslikao izbor i interes kupaca.

Konačni rezultat za prodavca j e da on nikada ne može podići cij enu iznad nivoa gdj e bi a) konkurencij a mogla prodati j eftinij e, b) kupci ne bi imali dovoljno novca da kupe proizvod, c) kupci bi bili spremni da odvoje upravo toliko novca za trgovinu. Sa obzirom na ugrađeni plafon do kog se može dići nivo prodajnih cijena, proizvođači uobičajeno potroše većinu svoje energije u naporima (za akumulacijom kapitala) da pronađu način kojim bi redukovali troškove proizvodnje, i ta strategija se često naziva efikasnošću proizvodnje. Da bismo razumjeli šta se dešava u savremenom svjetskom sistemu, moramo obratiti pažnju na razloge zbog kojih su se, uprkos svim naporima proizvođača, troškovi proizvodnje vremenom podizali širom svijeta, i to je, samim time, sužavalo marginu između troškova proizvodnje i mogućih prodajnih cijena. Drugim riječima, trebamo razumjeti zašto se konstantno smanjivao prosječni nivo profita svuda u svijetu.

Postoje tri glavna troška proizvodnje za bilo kog proizvođača. Proizvođač mora kompenzovati osoblje koje radi u preduzeću. Proizvođač mora kupiti sirovine koje su potrebne za proizvodni proces. I proizvođač mora platiti poreze koji su mu

122

određeni od strane bilo koje, i svih vladinih struktura koje imaju ovlašćenje da ih nametnu na određene proizvodne procese. Trebamo pojedinačno analizirati svaki od ova tri troška, i moramo obratiti naročitu pažnju na pitanje zašto je svaki od njih neprestano rastao tokom longue duree kapitalističke svjetske privrede?

Kako poslodavac donosi odluku o tome koliko treba da plati radnika? Mogu postojati zakoni koji određuju minimalni nivo nadnica. Sigurno postoji i uobičajeni nivo nadnica u bilo kom datom vremenu i na bilo kojem datom mjestu, iako je taj nivo podvrgnut konstantnoj reviziji. U principu, poslodavac bi gotovo uvijek želio da ponudi cifru koja je niža nego ona koju bi zaposleni htio da primi. Proizvođač i radnik pregovaraju o ovome; bore se u vezi sa ovim pitanjem, konstantno i neprestano. Rezultat bilo kog od ovih pregovora ili borbi zavisi od snaga koj ima raspolažu obj e strane -ekonomskih, političkih i kulturnih snaga.

Zaposleni mogupostatijačisubjekatupregovorima, ukoliko su njihove vještine rijetke. Takođe, uvijek je prisutan i element ponude i potražnje koji određuje nivoe kompenzacije. Zaposleni mogu ojačati svoj u poziciju tako što će se zajedno organizovati i uključiti u sindikalne akcije. Ovo se ne odnosi samo na radnike iz proizvodnje (kako kvalifikovane tehničare tako i nekvaiifikovane radnike) nego i na manadžerske kadrove (kako značajne menadžere tako i kadrove srednjeg značaja). Ovo jepitanje ekonomske snage koja je interna za svako proizvodno preduzeće. Takođe, postoji i eksterni dio. Cjelokupno stanje ekonomije, kako lokalno tako i širom svijeta, određuje nivo nezaposlenosti i samim tim određuje koliko je očajna bilo koja od snaga, bilo koje od ove dvije proizvodne jedinice, koliko je očajna da dođe do dogovora u vezi sa nivoom kompenzacija.

Političke snage proizilaze iz kombinacije političke mašinerije i ugovora unutar državnih struktura, snage sindikalne organizacije radnika i nivoa do kog zaposleni treba da osiguraju podršku menadžera i kadrova srednjeg ranga da bi kontrolisali zahtjeve

123

običnih radnika. A ono što podrazumjevamo pod kulturnom snagom - običaji lokalnih i nacionalnih društava-je obično rezultat već postojećih političkih snaga.

U principu, sindikalna moć radnika, u bilo kojoj proizvodnoj oblasti, uz pomoć organizacije i obrazovanja će se vremenom povećavati. Represivne mjere mogu biti korištene da se ograniče efekti takvog organizovanja, ali tada se javljaju troškovi povezani sa tim poduhvatima - možda više nadnice, možda veće kompenza-cije kadrovima, možda potreba da se zaposli i plati ljudstvo koje će izvršavati represiju. Ako pogledamo najprofitabilniju oblast proizvodnj e - oli gopolističke firme u vodećim sektorima - vidimo daje dodatni faktor u igri to što izrazito profitabilne firme ne žele da izgube proizvodno vrijeme zbog nezadovljstvaradnika. Kao rezultat ovoga, nivoi kompenzacij e u takvim firmama se vremenom povećavaju, ali, prije ili kasnije, iste ove proizvodne jedinice se počinju suočavati sa povećanom konkurencijom i samim tim trebaju da ograniče povećanja cijena, što rezultira nižim stopama profita.

Postoji samo jedna značajna protivmjera koja bi mogla zaustaviti ovako inicrani nekontrolisani rast kompanzacij a - odbj egle fabrike. Premještanjem proizvodnje u zemlje gdje su trenutni troškovi proizvodnje znatno niži, poslodavac ne samo da dobija jeftiniju radnu snagu, već dobija političku snagu u zoni iz koje se preduzeće djelimično iseljava, zato što postojeći zaposleni mogu postati voljni da prihvate niže nadnice ne bi li tim spriječili daljnji 'odliv' poslova. Naravno, tu postoji i negativni aspekt za poslodavca. Ako ne bi bilo tog aspekta, proizvodna jedinica bi bila preseljena mnogo ranije. Ta otežavajuća okolnost su troškovi preseljavanja. A u ovim drugim zonama, transakcioni troškovi su uobičajeno viši - usljed povećane udaljenosti potencijalnih kupaca, slabije infrastrukture, i viših troškova 'korupcije' - t o jest, neplaniranih kompenzacija za one koji nisu zaposleni.

Razlika između kompenzacionih troškova i transakcionih troškova se odvija na cikličan način. Transakcioni troškovi najčešće

124

se smatraju za primarno značajne u vremenima ekonomske ekspanzije (Kondratieff-ova A-faza) dok se kompenzacioni troškovi smatraju za primarno značajne u vremenima ekonomske stagnacije (B-faze). Ipak, možemo se zapitati zašto onda uopšte postoje zone nižih troškova kompenzacije. Razlog zato ima veze sa veličinom ne-urbane populacije u datoj zemlji ili regiji. Gdjegod je procenat ne-urbane populacije veliki, tu postoji značajan procenat ljudi koji su djelimično, ili čak najvećim dijelom, izvan najamne ekonomije. Čak i promjene načina na koji se zemlja u ruralnim oblastima koristi može natjerati neke osobe da odu. Za takve osobe, mogućnost rada za nadnice u urbanim krajevima uobičajeno predstavlja značajno povećanje cjelokupnih primanja domaćinstva čiji su oni dio, čak iako su nadnice značajno manje od svjetskog standarda kompenzacija. Stoga, makar i u prvom momentu, ulazak takvih osoba u najamnu snagu je dogovor u kome obje strane dobijaju-poslodavac dobijato da mora platiti manje za kompenzaciju, a zaposleni dobijaju viša primanja. U takvim zonama, nadnice su niže ne samo za nekvaiifikovane radnike nego, takođe, i za kadrove. Periferijske zone uglavnom posjeduju jeftiniju radnu snagu i manje zakonski regulisane standarde rada pa su stoga i zarade za kadrove niže negoli u centralnim zonama. Problem je to što odnos političkih snaga poslodavca i zaposlenih nije isklesan u kamenu. Ovi odnosi evoluiraju. Najprije, novo-urbanizovani zaposleni se suoče sa poteškoćama pri adaptiranju na urbani život i samim tim su nesvjesni svoje potencijalne političke snage, ali ovo stanje neznanja ne traje vječno. Sigurno, u toku sljedećih dvadeset i pet godina zaposleni, ili njihovi potomci, će se prilagoditi realnosti nove situacije i postati svjesni da su njihove kompenzacije niske u odnosu na svjetski nivo. Reakcija na novo stanje je organizovanje u sindikalne akcije. Poslodavac se tada ponovo suočava sa uslovima od kojih je težio da pobjegne tako što je najprije premjestio svoja proizvodna postrojenja. Nakon nekog vremena,

125

u predstojećem periodu ekonomske stagnacije, proizvođač može ponovo pokušati sa taktikom 'odbjegle fabrike'.

Vremenom, ipak, broj zona u kojima ovo određeno riješenje za problem narastajućeg nivoa kompenzacija može biti izvršeno postaje sve manje i manje u kapitalističkoj svjetskoj privredi. Svijet se u velikoj mjeri de-ruralizovao, najvećim dijelom zbog ovakvog oblika ograničavanja troškova kompenzacije putem premještanja proizvodnih procesa. U zadnjoj polovini dvadesetog vijeka došlo je do radikalnog smanjenja procenta svjetskog stanovništva koje živi u ruralnim oblastima. A prva polovina dvadeset i prvog vijeka prijeti da eliminiše preostale džepove gdje je skoncentrisana značajna količina ruralnog stanovništva. Kada više ne bude zona u koje fabrike mogu pobjeći, neće više biti načina da se značajno redukuju nivoi kompenzacija za zaposlene širom svijeta.

Neprestani rast nivoa kompenzacije nije jedini problem sa kojim se proizvođači suočavaju. Drugi je ulaganje sredstava. Pod ulaganjem sredstavaja podrazumjevam i mašineriju i sirovine za proizvodnju (bez obzira da li su one takozvani svježi materijali ili polu-obrađeni i obrađeni proizvodi). Proizvođač ih, naravno, kupuje na tržištu i plaća ono što se za nj ih mora platiti. Ali, tu su i tri skrivena troška koj e proizvođači možda ne moraju platiti. To su troškovi odlaganja otpadaka (naročito toksičnih materija), troškovi obnavljanja svježih sirovina, i ono što se generički naziva infrastrukturni troškovi. Postoje mnogi načini kojima se mogu izbjeći ovi troškovi, i neplaćanje ovih troškova je bio glavni element u smanjivanju troškova za ulaganje sredstava.

Primarni oblik zaminimiziranje troškova odlaganjaje bacanje, to jest, ostavljanje otpada na nekoj javnoj teritoriji sa minimalnom brigom, ili bez ikakve brige da se taj otpad prečisti. Kada su ovi otpatci toksični materijali, rezultat toga, uz zagađenje, su i izuzetno štetne posljedice za ekosferu. U jednom momentu, posljedice zagađenja i štetnih posljedica počinju predstavljati društveni problem, i kolektiv je prisiljen da se tim pozabavi. Ali zagađenje i

126

štetne posljedice počinju polako da podsjećaju na odsustvo ruralnih zona u okolini. Proizvođač se uvijek može preseliti u novu oblast, samim tim eliminišući problem, i tako može nastaviti sve dok se ove 'nezagađene' oblasti ne iscrpe. Upravo ovo je ono što se dešavalo širom svijeta u kapitalističkoj svjetskoj privredi. Teku drugoj polovini dvadesetog vijeka, problem iscrpljivanja teritorij a za odlaganje otpada je istinski počeo da bude shvatan kao društveni problem.

Problem obnavljanja sirovinaje paralelan problem. Kupac sirovina ouobičajeno nije zainteresovan da one budu na raspolaganju na duži rok. A prodavci su ozloglašeni po svojoj spremnosti da dugoročna riješenja podrede kratkoročnim dobitcima. Tokom pet stotina godina, ovo je dovelo do sukcesivnih iscrpljivanja i povećanjatroškova nabavke takvih sredstava. Ovi trendovi su samo dj elimično zaustavljeni tehnološkim napretkom u stvaranju alternativnih resursa.

Dva iscrplj ivanj a - prirodnih sirovina i mj esta za odlaganj e otpada - u po slj ednj ih nekoliko decenij a su postale tema značaj nog društvenog pokreta za zaštitu životne sredine i Zelenih, koje su tražile intervenciju vlada da bi se zadovoljile kolektivne potrebe. Ali, da bi se zadovoljile ove potrebe, potreban je novac, i to dosta novca. Ko će sve to platiti? Postoje samo dvije realne mogućnosti - kolektiv, putem plaćanja poreza, i proizvođači koji koriste svježe sirovine. U mj eri u kojoj proizvođači trebaju da pokriju te troškove - to je ono što ekonomisti nazivaju interrializacijom troškova-troškovi proizvodnje rastu za individualnog proizvođača.

Konačno, tuje i problem infrastrukture, termin koji se odnosi na sve one fizičke institucije van proizvodne jedinice koje čine potrebni dio proizvodnog i distributivnog procesa - putevi, transportne usluge, komunikacione mreže, siguronosni sistemi, nabavka vode. Svi oni su skupi, i postaju sve skuplji. Ali opet, ko plaća sve te račune? To može biti kolektiv, putem plaćanj a poreza, ili individualne firme, što znači povećanje troškova. Trebali bi

127

napomenuti da u onoj mjeri u kojoj je infrastruktura privatizovana, te troškove plaćaju individualne firme (čak i ako druge firme ostvaruju profit korišćenjemte infrastrukture, čaki ako individualne osobe plaćaju povećane troškove za korišćenje).

Pritisak da se internalizuju troškovi za proizvođače i njihove firme predstavlja značajan porast troškova proizvodnje koji, vremenom, nadmašuje iznos zarade kojuje omogućio napredale i pobolj šanja u tehnologiji. Ova internalizacij a troškova izbj egava suočavanje sa narastajućim problemima sa kojima se suočavaju ove firme zbog kaznenih mjera koje im nameću sudovi i zakonodavna tijela zbog štete kojuje prouzrokovala nebriga.

Treći trošak koji se vremenom povećavao je trošak poreza. Porezi su osnovni element bilo koje društvene organizacije. Uvijek su bili, i uvijek će biti porezi jedne ili druge vrste. Ali ko ih plaća, i u kojoj mjeri, je tema neprestane političke borbe. U savremenom svjetskom sistemu postoje dva osnovna razloga za oporezivanje. Jedan je da se državnim strukturama obezbijede sredstva da bi one posjedovale službe sigurnosti (vojske i policijske snage), izgradile infrastrukturu, i zaposlile birokratiju sa kojom bi mogla obavljati javne usluge kao i ubirati poreze. Ovi troškovi su neizbježni, iako je očigledno da mogu postojati snažne i široke razlike u shvatanjima šta bi se trebalo potrošiti i gdje. Ali, postoji i drugi razlog za oporezivanje, dosta noviji razlog (pojavio se u značajnoj mjeri tek u prethodnom vijeku). Ovaj drugi razlog je posljedica političke demokratizacije, kojaje dovela do zahtjeva koje je građanstvo uputilo državama, a to je da im se obezbijede tri glavne beneficije, koje su se počele shvatati kao nešto na šta imaju pravo: obrazovanje, zdravstvo, i garancije za doživotna primanja. Kada su ove beneficije prvi put bile obezbjedene u devetnaestom vijeku, državni troškovi su bili dosta mali i postojali su samo u nekoliko zemalja. Tokom dvadesetog vijeka, definicija onoga što j e očekivano da države pruže i broj država koj i j e pružao neke beneficije je neprestano rastao u svakom od ovih polja. Danas,

128

izgleda daje gotovo nemoguće potisnuti ove troškove nazad, u suprotnom smjeru.

Kao rezultat narastajućih troškova (ne samo u apsolutnom smislu već i kao proporcija svjetskog viška) za obezbjeđivanje sigurnosti, izgradnje infrastrukture, i pružanja građanima beneficija obrazovanja, zdravstva i garancija za doživotna primanja, nivo oporezivanja, kao dio troškova, je neprestano rastao za proizvo-đačka preduzeća svuda, a i nastaviće da raste.

Dakle, tačno je da su sva tri troška proizvodnje - kompenza-cij e, ulaganj a i porezi - neprestano rasla tokom zadnj ih pet stotina godina i naročito tokom tokom posljednjih pedeset godina. Sa druge strane, prodajne cijene nisu bile u stanju da prate taj trend, uprkos povećanoj efektivnoj potražnji, a sve to zbog neprestanog povećanj a broj a proizvođača i samim tim nj ihove stalno obnavlj ane nesposobnosti da zadrže uslove oligipolije. Upravo to je ono što se misli pod izrazom smanjenje profita. Zasigurno, proizvođači se neprestano trude da ove uslove okrenu u suprotnom smjeru, i trenutno upravo to i rade. Da bismo shvatili granice njihovih sposobnosti da to urade, moramo se vratiti na kulturni šok iz 1968.

U godinama nakon 1945., svjetska privreda je prisustvovala najvećoj ekspanziji proizvodnih struktura u istoriji savremenog svjetskog sistema. Svi ovi strukturalni trendovi o kojima smo govorili -troškovi kompenzacije, troškovi ulaganja, porezi - takođe su naglo porasli kao posljedica takvog stanja. U isto vrijeme, antisistemski pokreti, o kojima smo prethodno raspravljali, postigli su nevjerovatan progres u ostvarivanju svojih prvih ciljeva- da dođu na vlast u državnim strukturama. U svim dijelovima svijeta, izgledalo je da ovi pokreti uspjevaju da izvrše korak jedan u planu koji se sastoji iz dva koraka. U širokom sjevernom djelu od centralne Evrope do istočne Azije (od rijeke Albe do rijeke Jalu), vladale su komunističke partij e. U pan-evropskom svijetu (Zapadna Evropa, Sjeverna Amerika, i Australazija), socijal-demokratske partije (ili njihovi ekvivalenti) su bilina vlasti, ili su se smjenjivali na

vlasti. U ostatku Azije i većem dijelu Afrike, pokreti za nacionalno oslobođenje su došli na vlast. Au Latinskoj Americi, nacionalistički/ populistički pokreti su preuzeli kontrolu.

Dakle, godine nakon 1945. postale su period velikog optimizma. Ekonomska budućnost je izgledala svijetlo, i narodni pokreti svih vrsta su naizgled postizali svoje ciljeve. U Vijetnamu je izgledalo da mala zemlja, koja se borila za nezavisnost, drži hegemonsku silu, Sjedinjene Države, pod kontrolom. Savremeni svjetski sistem nikada nije izgledao tako dobro toliko velikom broju ljudi, osjećanje čiji je efekat stimulisao, to osjećanje je na mnogo načina bilo i stabilizirajući efekat.

Ipak, preovladavalaje osnovna i narastajuća zabluda koju su širili upravo antisistemski pokreti koji su bili na vlasti. Ostvarenje Drugog koraka ove dvo-koračne formule - promjeniti svijet - u stvarnosti je izgledao mnogo dalje nego što su mnogi ljudi predvidjeli. Uprkos globalnom ekonomskom rastu svjetskog sistema, jaz između centra i periferije je postao veći nego ikada. I uprkos tome što su na vlast došli antisistemski pokreti, ogromni revolucionarni elan, koji je bio sveprisutan tokom perioda mobilizacije, naizgled je odumirao čim bi antisistemski pokreti došli na vlast u bilo koju zemlju. Pojavila se novo-privilegovana klasa. Od običnih ljudi se sada tražilo da iniciraju militantne zahtjeve pred vlast za koju se tvrdilo da ih predstavlja. Kada je budućnost postala sadašnost, mnogobrojni prethodno strastveni militanti iz ovih pokreta su počeli da oklijevaju, i konačno su postajali disidenti.

Ono što je dovelo do svjetske revolucije iz 1968. bila je kombinacija dugo-postojećeg bijesa u vezi sa funkcionisanjem svjetskog sistema i razačaranja u kapacitet antisistemskih pokreta da transformišu svijet. Eksplozije iz 1968. sadržale su dvije teme koje su ponavljane doslovno svuda, bez obzira na lokalni kontekst tih tema. Jedna od njih je odbacivanje hegemonske moći Sjedinjenih Država, istovremeno sa kritikom na račun Sovjetskog Saveza, za kog se tvrdilo daje bio suparnik Sjedinjenih Država; da Sovjeti u

130

stvari tajno saučestvuju u svjetskom poretku koji su uspostavile Sjedinjene Države. Adrugaje da tradicionalni antisistemski pokreti nisu ispunili svoja obećanja kada su došli na vlast. Kombinacija ovih kritika, tako često ponavljanih, stvorilaje kulturni zemljotres. Mnogobrojni ustanci su se podizali kao Feniks, ali nisu postavile mnobrojne revolucionare iz 1968. na vlast, ili su uspjeli u tome, ali samo na kratko. Ipak revolucije su stvorile legitimitet, i osnažile osjećaj, razačarenje ne samo u stare antisistemske pokrete već i u državne strukture koje su ovi pokreti učvršćivali. Dugoročna vjera u neizbježnost evolucije pretvorila se u strahove daje svjetski sistem možda nepromj enj iv.

Ovakva promjena u svjetskom rasploženju, daleko od toga daje učvršćavala,ytaftM' quo, u stvari je izvukla političku i kulturnu potporu ispod nogu kapitalističke svjetske privrede. Potlačeni ljudi više nisu bili sigurni daje istorija na njihovoj strani. Samim tim,oni više nisu mogli biti zadovoljni postepenim pobolj šanjima, vjerujući da bi plodove ovih promjena mogli vidjeti tek u životima svoje djece ili unučadi. Više nisu mogli biti ubijeđeni da, u ime bolje budućnosti, odlože žalbe na svakodnevni život. Ukratko, mnogobrojni proizvođači kapitalističke svjetske privrede su izgubili skriveni stabilizator sistema, optimizam potlačenih. I ovo se, naravno, dogodilo u najgorem momentu, kada je smanjenje profita počinj alo da postaj e vidno i veoma ozbilj no.

Kulturni šok iz 1968. poremetio je automatsku dominaciju liberalnog centra koji je upravljao svjetskim sistemom još i prije svj etske revolucij e 1848. Desnica i lj evica su konačno oslobođene svojih uloga zagovarača centrističkog liberalizma i bile u stanju da uspostave, ili bolje rečeno, ponovo uspostave, svoje radikalnije vrijednosti. Svjetski sistem je ušao u period tranzicije, i desnica i ljevica su bile odlučne da iskoriste narastajući haos i da osiguraju da će njihove vrijednosti preovladati u novom sistemu (ili sistemima) koji će se jednom pojaviti iz ove krize.

131

Izgledalo je daje momentalni rezultat svjetske revolucije 1968. bilo ozakonjivanje ljevičarskih vrijednosti, najviše u oblasti rase i seksa. Rasizam je bila osobina kojaje uvijek i svuda bila prisutna u savremenom svjetskom sistemu tokom čitavog njegovog postojanja. Zasigurno, njegov legitimitetje dovedenupitanje tokom zadnja dva vijeka. Alije tek nakon svjetske revolucije iz 1968. otpočela sveobuhvatna kampanja protiv rasizma - jednu su vodile same potlačene grupe, i taj pokret se razlikovao od onog koji su prethodno vodili liberali koji su pripadali vladajućoj klasi - kojaje postala centralni fenomen svjetske političke scene, i pokret je poprimao oblike aktivno militantnih 'manjinskih' identitet grupa koji su se javljali svuda, ali se javljao i u obliku pokušaja da se rekonstruiše svijet znanja, da teme koje proizilaze iz hroničnog rasizma postanu osnovne za intelektualni diskurs.

Zajedno uz ove debate u vezi rasizma, bilo bi teško da ne spomenemo značaj sekusalnosti za svjetsku revoluciju iz 1968. Bez obzira da li govorimo o zakonima koj i se odnose na pol ili na seksualne preferenece, i konačno na transpolni identitet, uticaj 1968.jebiodajena površinu izbilo ono što j e bila spora transfor-macija seksualnih običaj a u prethodnih pola vijeka i da se dozvoli da ona eksplodira na svjetskoj društvenoj sceni, stvarajući ogromne posljedice za zakon, za uobičajeno ponašanje, za religije, i za intelektualni diskurs.

Tradicionalni antisistemski pokreti su primarno naglašavali pitanja snage države i snage ekonomskih struktura. Oba pitanja su u militantnoj retorici iz 1968. donekle izgubila na važnosti zbog mjesta koje je dato pitanjima rase i seksualnosti. Takvo stanje je predstavljalo istinski problem za svjetsku desnicu. Za desničare, geopolitička i ekonomska pitanja bila su unekoliko lakša za analiziranje nego što su to bila sociokulturološka pitanja. Ovo je bilo zbog pozicije centrističkih liberala, koji su bili neprijateljski nastrojeni prema ikakvom podrivanju osnovnih političkih i ekonomskih institucij a kapitalističke svj etske privrede, ali koj i su

132

bili latentne, ako ne i manje militantne, pristalice sociokulturnih promjena koje su zagovarali militanti u revolucijama iz 1968. (i kasnije). Kao rezultat ovoga, post-1968. reakcijaje u stvari bila podijeljena, između, sa jedne strane, pokušaja vlasti da se ponovo uspostavi red i rij eše neke od momentalnih poteškoća narastajućeg smanjanjaprofita, i, sa druge strane, unekoliko slabije organizovane, ali mnogo žešće kulturne kontrarevolucije. Veomaje važno da napravimo razliku između dvije vrste problema i samim tim dvije vrste strateških savezništava.

S obzirom daje u ovom periodu svjetska privreda ušla u dugotrajnu Kondratieff-ovu B-fazu, koalicija centrističkih i desničarskih snagaje pokušala da smanji narastajuće troškove proizvodnje na sve tri komponente troškova. Pokušavali su da smanje troškove kompenzacije. Pokušavali su da re-eksternalizuju troškove ulaganja. Pokušavali su da smanje poreze koji su investirani u fondove socijalne države (obrazovanje, zdravstvo, i doživotno zagarantovan dohodak). Ova ofanziva se odvijala u mnogo oblika. Centar je napustio temu developmentalizma (kao oblika prevazilaženj a globalne polarizacije) i zamjenio ga sa temom globalizacije, koja je u principu pozivala na otvaranje svih granica da bi se mogao odvijati slobodan protok dobara i kapitala (ali ne i rada). Tačer režim u Ujedinjenom Kraljevstvu, i Regan režim u Sjedinjenim Državama prednjačio je u propagiranju ove politike, koja je nazvana 'neo-liberalizam' kao teorija, i 'Vašingtonski konsenzus' kao politička platforma. Svjetski Ekonomski Forum u Davosu je bio centar zapromovisanje ove teorije, a Međunarodni Monetarni Fond (MMF) i novoformirana Svjetska Trgovinska Organizacija (STO) postale su glavni primjenjivači Vašingtonskog konsenzusa.

Ekonomske poteškoće sa kojima su se, od 1970-ih naovamo, suočile vlade svuda po svijetu (a naročito na jugu i u bivšoj komunističkoj zoni) prozrokovale su stanje u kome je bilo ekstremno teško da ove države, u kojima su vladali stari

133

antisistemski pokreti, odole pritiscima za 'strukturalno prilagođavanje' i otvaranje granica. Kao rezultat ovoga, postignuta je ograničena količina uspjeha u snižavanju troškova proizvodnje širom svijeta, ali je uspjeh bio daleko ispod očekivanja i nadanja zagovornika te politike, i daleko ispod onoga stoje bilo potrebno da se okonča smanjenje profita. Sve više i više, kapitalisti su tražili način da profitiraju oblastima finansijskih spekulacija radije negoli u oblasti proizvodnje. Takve finansijske manipulacije mogu rezultirati velikim zaradama za nekolicinu učesnika, ali one čine svjetsku privredu veoma nestabilnom i podložnom velikim oscilacijama moneta i zaposlenja. U stvari, one su jedan od znakova narastajućeg haosa.

Na svjetskoj političkoj sceni, svjetska politička ljevica je sve više zastupala stanovište da su rezultati sekundarni ciljevi, a sve više počinjala organizovanje 'pokreta svih pokreta' - ono što je počelo da se prepoznaje kao Svjetski Društveni Forum (SDF), koji se po prvi put okupio u Porto Alegre-u i često se o njemu govori pod tim simbolom. SDF nije organizacija, već sastajalište militanata raznog porijekla i ubjeđenja, koji učestvuju u mnoštvu akcija, od kolektivnih demonstracija koje se odvijaju svuda po svijetu ili samo regionalno, ili onih lokalnih, a koje su organizuju širom svijeta. Njihov slogan 'drugačiji svijet je moguć', izražava njihov stav da se svjetski sistem nalazi u strukturalnoj krizi, i da su političke opcije otvorene i stvarne. Svijet se sve više suočava sa borbom koja se na mnogo frontova odvija između idejaDavosa i ideja Porto Alegrea.

Dramatični napad Osame bin Ladena na Svjetski Trgovinski Centar 11. septembra 2001., simbolizirao je još jednu indikaciju svjetskog političkog haosa i prekretnicu u političkim savezima. On je omogućio desničarima, makar onima koji su htjeli da prekinu veze sa centrom, da se zalažu za program koji se zasnivao na unilateralnim izjavama Sjedinjenih Država o vojnoj snazi kojom raspolažu i koje su bile kombinovane sa pokušajima da se potisnu

134

rezultati kulturne evolucije svjetskog sistema koj i su se dogodili nakon svjetske revolucije iz 1968. (naročito u oblastima rase i seksualnosti). U toku ovog procesa, pokušali su da likviriraju mnoge geopolitičke strukture koje su bile uspostavljene nakon 1945, a koje su oni vidjeli kao nešto što otežava ostvarivanje njihovih političkih ciljeva. Ipak, ovi pokušaji su zaprijetili da pokvare već postojeću i narastajuću nestabilnost u svjetskom sistemu.

Ovo je empirijski opis haotične situacije u svjetskom sistemu. Sta možemo očekivati od ovakve situacije? Prva stvar koju trebamo naglasiti je da možemo očekivati, i to već vidimo, nekontrolisane oscilicije na svim institucionalnim poljima svjetskog sistema. Svjetska privredaje podložna akutnim spekulativnim pritiscima na institucije, koje se nalaze van kontrole glavnih fmansijskih institucija i kontrolnih tijela, kao što su centralne banke. Velika količina nasilja izbija svuda, u manjim ili većim dozama, i tokom relativno dužih vremenskih perioda. Niko više nema snage da efektivno uguši takve erupcije. Efikasnost moralnih ograničenja, koje su tradicionalno nametale i države i religiozne institucije, je u velikoj mjeri umanjena..

Sa druge strane, činjenica daje sistem u krizi ne znači da on ne pokušava da nastavi funkcionisati na svoj uobičajen način. Jer on to pokušava. Dokle god uobičajeni načini proizvode sekularne trendove koje se približavaju asimptotama, nastavljanje tim uobičajenim načinima samo pogoršava krizu. Ipak, nastavljanje djelovanja tim uobičajenim načinima će vjerovatno biti oblik ponašanja većine ljudi. To i ima smisla na veoma kratak rok. Uobičajeni načini su poznati načini, i oni obećavaju kratkoročne beneficije, inače u suprotnom ne bi bili uobičajeni načini. I upravo zbog činjenice da su oscilacije sve nekontrolisanije, većina ljudi tražit će svoju sigurnost tako što će nastavljati sa svojim ponašanjem.

Naravno, sve vrste ljudi će tražiti srednjeročne načine prila-gođavanja sistemu, i tvrdiće da će oni olakšati postojeće probleme. Ovo je, takođe, uobičajeni način, i u sjećanju većine ljudi on se

135

urezao kao način koji je funkcionisao u prošlosti i koji bi opet trebalo isprobati. Problem je što takva srednjeročnaprilagođavanja imaju slab efekat u sistemskoj krizi. Na kraju krajeva, upravo to je ono za šta smo rekli da definiše sistemsku krizu. I drugi će pokušati da krenu ovim putevima transformacije, često ih predstavljajući kao srednjeročna prilagođavanja. Nadaju se da će iskoristiti prednosti koje im pružaju nekontrolisane oscilacije koje se događaju u periodu tranzicije, te da će uspjeti da pokriju rupe u spolj ašnj osti gl avnih promj ena u načinima funkcionisanja, i nadaju se da će to gurnuti proces na jednu stranu ovog rascjepa. Upravo ovaj posljednji oblik ponašanja biće najvažniji. U trenutnoj situaciji, 0 svemu ovome govorimo kao o borbi između ideja Davosa i ideja Porto Alegrea. Ova borba još uvijek nije u centru pažnje većine ljudi. I naravno, mnogi od onih najaktivnijih u ovoj borbi možda uvide daje korisno da skrenu pažnju sa intenziteta ove borbe i njenih istinskih ciljeva, u nadi da postignu neke ciljeve a da ne izazovu suprotstavlj anj a koj a bi otvoreno obj avlj ivanj e ovih cilj eva moglo izazvati.

Samo ovoliko se može reći o borbi koja se tek počinje odvijati, borbi čija je jedna glavna karakteristika kompletna neizvej snost u vezi ishoda, a druga karakteristika j e nej asnost borbe. Može se pomisliti daje ona sukob fundamentalnih vrijednosti, čak 1 'civilizacija', ali samo dok ne identifikujemo dvije strane u smislu postojećih ljudi, rasa, religioznih grupa, ili drugih istorijskih udruženja. Glavni element u debati je nivo do kog će se ijedan društveni sistem, u ovom slučaju onaj kog izgrađujemo, nagnuti na jednu ili na drugu stranu već dugo postojećih centralnih pitanja u vezi društvene organizacije - slobode i jednakosti - pitanja koja su bliže povezana nego što je društvena misao u savremenom svjetskom sistemu bila spremna da potvrdi.

Pitanje slobode (ili 'demokratije') je u našem svijetu označeno sa toliko hiperbola daje ponekad teško shvatiti koji su to problemi na kojima se zasniva to pitanje. Možda bi bilo korisno

136

da napravimo razliku između slobode većine i slobode manjine. Sloboda većine nalazi se u nivou u kom kolektivne političke odluke u stvari odslikavaju preference većine, a koje su suprotstavljene preferencama manjih grupa koje bi mogle, u praksi, kontrolisati proces donošenja odluka. Ovo nije samo pitanje takozvanih slobodnih izbora, iako nema sumnje da su regularni, pošteni, otvoreni izbori neophodni, čak su i više nego dio demokratske strukture. Za slobodu većine potrebno je aktivno učešće većine. Ona zahtjeva da većina ima pristup informacijama. Ona zahtjeva način kojim bi se stavovi većine stanovništva mogli prenijeti na stavove većine u zakonodavnim tijelima. Teško je povjerovati da je ijedna postojeća država u savremenom svjetskom sistemu potpuno demokratska u sprovođenju ovakve politike.

Sloboda manjine je dosta drugačija stvar. Ona predstavlja prava svih individua i grupa da se zalažu za svoje preference u svim onim oblastima u kojima ne postoji opravdanje da većina drugim ljudimanametne svoje preference. U principu, većina država u savremenom svjetskom sistemuje usvojila pravo da manjine budu oslobođene od preferenci većine. Neki su čak hvalili koncept ne samo kao negativnu zaštitu, već i kao pozitivni doprinos izgradnji istorijskog sistema na mnogo različitih polja. Prioritet tradicionalnih antisistemskih pokreta bio je ono što zovemo sloboda većine. Svjetski revolucionari iz 1968. posvetili su veliku pažnju pitanju proširivanja slobode za manjine.

Čak i ako pretpostavimo da se svaki građanin zalaže za slobodu, što je ishitrena tvrdnja, postoje ogromne i beskrajne poteškoće u određivanju granice između slobode većine i slobode manjina-to jest, u kojim oblastima i pitanjimajedna ili druga imaju prednost. U borbi za sistem (ili sisteme) koji će naslijediti naš postojeći svjetski sistem, pojaviće se fundamentalni rascjep između onih koji će htjeti da prošire obje slobode - kako većine tako i manjine - i onih koji će tražiti načine da stvore ne-slobodarski sistem pod maskom da preferišu ili slobodu većine ili slobodu

137

manjina. U takvoj borbi, postaje jasno kojaje uloga neprovidnosti u toj borbi. Neprovidnost dovodi do konfuzije, a to pogoduje zalaganj ima onih koj i žele da ograniče slobodu.

Jednakost je često predstavljena kao koncept koji je u sukobu sa konceptom slobode, naročito ako pod tim podrazumje-vamo relativnu jednakost pristupa meterijalnim dobrima. U stvari, ona je druga strana istog novčića. Do nivoa do kog postoje nejednakosti koje su vrijedne, nemoguće je zamisliti stanje u kome je podjednaka težina data svim osobama koje procjenjuju preference većine. I nezamislivo je da će sloboda manjina biti u potpunosti ispoštovana ako ove manjine nisu jednake u očima svih ljudi -jednaki društveno i ekonomski s ciljem da postanu i politički jednaki. Ono što se postiže insistiranjem na konceptu jednakosti je da se ukaže na potrebne pozicije iz koje će većina biti u stanju da ostvari svoju slobodu i ohrabri slobodu manjina.

Prilikom izgradnje sistema (ili sistema, množina) koji će naslijediti postojeći, mi ćemo izabrati ili hijerarhijski sistem koji pruža, ili dozvoljava, privilegije zasnovane na položaju u sistemu, bez obzira koliko taj položaj bio dodijeljen (uključujući i meritokratske kriterije), ili za relativno demokratski, sistem koji je zasnovan na relativnoj j ednakosti. Jedna od velikih vrlina postoj ećeg svjetskog sistemaje to, iako nije razriješio nijednu od ovih dilema - daleko od toga - što j e sve više dovodio te dileme na površinu. Gotovo da nema sumnje da su ljudi, svuda u svijetu, svjesniji ovih problema danas negoli prije jednog vijeka, da i ne govorimo o stanju prije pet vijekova, Oni su svjesniji, voljniji, da se bore za svoja prava, i postaju sve skeptičniji prema retorici moćnih. Bez obzira koliko polarizovan sistem bio, ovo je, u najmanju ruku, pozitivno dostignuće. Period tranzcije iz jednog sistema u drugi je period velikih borbi, velike neizvjesnosti, i velikog ispitivanja validnosti struktura znanja. Najprije, moramo pokušati da jasno razumijemo šta se dešava. Zatim moramo donijeti odluku kojim putem želimo da svijet krene.

138

I, najzad, moramo smisliti kako da djelujemo u sadašnjosti tako da možda možemo uticati na to da krenemo putem koj im želimo. O ova tri zadatka možemo misliti kao o intelektualnim, moralnim i političkim dužnostima. Oni su različiti, ali su tijesno povezani. Niko od nas ne može da se isključi iz ijedne od ovih dužnosti. Ako to učinimo, onda samo pravimo tajni izbor. Zadaci pred nama su veoma teški. Ali nam nude, individualno i kolektivno, mogućnost da stvaramo, ili da makar doprinosimo stvaranju nečega što bi moglo bolje zadovoljiti naše kolektivne potencijale.

139

GLOSARIJ

Ovo je riječnikterminakoji sukorišćeni uovoj knjizi. Riječnik koncepata nije običan riječnik. Ne postoji definitivno značenje za većinu pomenutih termina. Različiti intelektualci ih redovno definišu i koriste na drugačiji način. Posebni način korišćenja je često zasnovan na različitim osnovnim premisama ili teorijama. Ono što ovdje imamo je lista termina koje ja koristim na načine na koje ih koristim. Neki od ovih načina korišćenja termina su prihvaćeni standard. Ali, u nekim slučajevima, moj način korišćenja može biti znatno drugačiji od onoga kog koriste drugi autori. U nekoliko slučajeva, ja sam naznačio moj način korišćenja termina u odnosu na način korišćenj a drugog termina jer smatram da su ta dva termina odnosni par. Svi ovi termini su većinom već definisani, eksplicitno ili implicitno, u tekstu. Ali. za čitaoca može biti korisno da bude u stanju da se na njih pozove brzo i precizno.

aktivnost znanja, neutralni termin koji se odnosi na bilo koju akademsku ili naučnu aktivnost, termin koji ne zauzima stav o dvije kulture.

antisistemski pokreti, ovaj termin sam stvorio da bi njime zajednički označio dva koncepta koji se koriste još od devetnestog vijeka: društveni pokreti i nacionalni pokreti. Ovo sam uradio jer sam smatrao da obje vrste pokreta imaju neke značajne zajedničke osobine, te da obje vrste predstavljaju paralelne oblike pružanja jakog otpora postojećem istorijskom sistemu u kome živimo, uključujući i želju da se sistem zbaci.

asimptota, matematički koncept koji se odnosi na liniju koju određena krivulja ne može doseći u ograničenom prostoru. Najčešće se koristi kada se govori o krivuljama čiji se

141

redni broj mjeri u procentima, i gdje 100 posto predstavlja asimptotu.

azijski način proizvodnje, Karl Marks je stvo-rio ovaj termin da bi govorio o onome o čemu drugi misle kao o centralizovanim imperijalnim sistemimaorganizovanim oko potrebe da se pribave i kontrolišu sistemi navodnjavanja za agrikulturu. Za Marksa, osnovna stvar je bila to što su se ovi sistemi nalazili izvan onoga što je on mislio da su univerzalni progresivni nizovi sukcesivnih 'oblika proizvodnje', to jest, različiti načini putem kojih su sistemi proizvodnje bili organizovani.

centar-periferija, ovo je odnosni par koji je prvi put počeo biti opšte upotrebljavan nakon što gaje upotrijebio Raul Prebisch i Ekonomska Komisija Ujedinjenih Nacija za Latinsku Ameriku tokom 1950-ih s ciljem da opišu osovinsku podjelu rada u svjetskoj privredi. Termin se odnosi na proizvode, ali je često korišten i kao skraćenica za zemlje gdje su takvi proizvodi dominantni. Osnovni stav ove knjige je daje nivo u kom su proizvodni procesi monopolizovani, a samim time i profitabilni, glavni element po kome se centralni procesi razlikuju od periferijskih.

cirkulacionist - produkcionist, ovi termini imaju smisla samo u okviru ortodoksne marksističke kritike analize svjetskih sistema. Neki marksisti tvrde da je ža Marksa sistem proizvodnje bio glavna definišuća osobina oblika proizvodnje. Samim tim, svak ko bi želio da izrazi osnovni značaj trgovine je 'cirkulacionist' a ne 'produkcionist'. Da li su ovi stavovi bili Marksovi, to je pitanje za ozbiljnu raspravu. Ada analiza svjetskih sistema može biti označena kao 'cirkulacionistička' je nešto što analitičari svjetskog sistema negiraju.

domaćinstvo, u analizi svjetskog sistema ova riječ ima posebno značenje i označava grupu osoba (uobičajeno između tri i deset ) koje ' skupljaju' mnoštvo različitih prihoda tokom dugog vremenskog perioda (recimo trideset godina). Novi članovi

142

uđu u grupu a stari umiru. Domaćinstvo nije nužno rodbinska grupa i ne žive nužno svi zajedno, mada se često dešava oboje.

društvenipokret,ova fraza je nastala u devetna-estom vijeku i prvobitno je korištena da se bi se govorili o pokretima koj i su promovisali interese industrij skih radnika, kao što su sindikati i socijalističke partije. Kasnije, termin je poprimio šire značenje, i odnosio se na sve vrste pokreta koji su bili zasnovani na aktiv-nostima članstva i uključeni u obrazovne i političke aktivnosti. Danas, uz radničke pokrete, ženski pokreti, pokreti za očuvanje životne sredine, anti-globalizacijski pokreti, i pokreti za prava homoseksualaca i lezbejki se nazivaju jednim imenom, društveni pokreti.

društveno vrijeme, ovaj koncept, na kome je naročito insistirao FernardBraudel, sugeriše da bi analitičar trebao gledati na drugačije vrste privremenosti koje reflektuju drugačije društvene realnosti. Braudel je napravio razliku između dva najčešće korišćena društvena vremena: kratkog vremena 'događaja' koje su koristili idiografski akademici i 'vječnog' vremena nomotetičkih društvenih naučnika. On j e vi še volio da koristi dva druga društvena vremena za kojaje smatrao da su više važna: struturalno vrijeme koje je bilo dugotrajno i odslikavalo neprekidne (ali ne vječne) strukturalne stvarnosti, koje je nazivao longue duree; i ciklično vrijeme rasta i pada koje se odvijalo u okviru datog strukturalnog vremena.

država, u savremenom svj etskom sistemu, teimin država predstavlja ograničenu teritoriju koja tvrdi da posjeduje suverenitet i uticaj nad svojim podanicima, koji se sada nazivaju građani. Danas, sve oblasti zemlje na svijetu (osim Antartika) ulaze u okvir granica neke države, i nijedna teritorijalna obast ne ulazi u granice više od jednedržave (iako se ponekad vode rasprave oko granica). Država posjeduje zakonski monopol nad upotrebom oružjau okviru svojih teritorija, i ona je određena zakonima države.

143

dvije kulture, termin koji je izmislio C.P. Snow tokom 1950-ih. Odnosi se na dvije dosta različite 'kulturé' -radije, epistemologije - u humanističkim disciplinama i prirodnim naukama. Rascjep, ponekad poznat kao 'razvod', nauke i filosofije je komple-tiran tek krajem osamnaestog vijeka, i ponovo je postao relevantan krajem dvadesetog vijeka.

egzogeno, pogledaj endogeno. ekonomizam, ovo je kritički termin, koji sugeriše

da neko insistira na davanju ekskluzivnog prioriteta ekonomskim faktorima pri objašnjavanju društvene stvarnosti.

ekstrenalizacija troškova, Termin koji ekono-misti koriste da bi govorili o aktivnostima koje omogućavaju da proizvođač ne plati određene troškove proizvodnje, već da isti budu 'eksternalizovani' na daige ili na društvo kao cjelinu.

elastičnost potražnje, termin koji ekonomisti koriste kada žele da govore o stepenu prioriteta koji kolektiv individua daje kupovini određenih namirnica umjesto drugih namirnica, bez obzira na cijenu.

endogeni-egzogeni, ovaj par se odnosi na izvor glavnih varijabli koje objašnjavaju društvenu akciju, bez obzira da li su oni interne ili eksterne prema onome što je definisano kao jedinica društvene akcije.

epistemologija, grana filosofske misli koja raspravlja o pitanju kako znamo ono što znamo i kako možemo provjeriti istinitost našeg znanja.

evrocentrizam, ovo je negativan termin koji se odnosi na bilo koju tvrdnju da su obrasci koji su otkriveni prilikom analize pan-evropske istorije i društvene strukture univerzalni obrasci, i samim tim, implicitno, model za osobe u drugim dij elovima svijeta.

feudalizam, ovo ime se uobičajeno daje istorijskom sistemu koji je preovlađivao u srednjevjekovnoj Evropi. To je bio sistem parcelizovane moći, u kome je postojala ljestvica

144

lordova i vazalakoji su razmjenjivali društvene obaveze (naprimjer, korišćenje zemlje u zamjenu za neku vrstu otplate plus društvenu zaštitu). Koliko dugo je ovaj sistem postojao u Evropi i da li su slični sistemi postojali u drugim djelovima svijeta su teme značajne akademske rasprave.

geokultura, termin koji je, po analogiji, skovan sa geopolitikom. Odnosi se na norme i oblike diskursa koji su unutar svjetskog sistema širom prihvaćeni kao legitimni. Ovdje tvrdimo da geokultura ne počinj e postoj ati automatski sa poj avom svjetskog sistema, već da se, radije, ona mora stvoriti.

geopolitika, termin iz devetnaestog vijeka koji se odnosi na udruživanje i manipulisanje moći unutar međudržavnog sistema.

globalizacija, ovaj termin j e izmišlj en tokom 1980-ih. Uobičajeno se misli da se on odnosi narekonfiguraciju svjetske privrede koja je tek odnedavno počela da postoji, a u kojoj je pritisak na sve vlade da otvore svoje granice za slobodan protok dobara i kapitala neuobičajeno jak. Ovo je rezultat, kako se tvrdi, tehnoloških izuma, naročito u oblasti informatike. Termin je preporuka koliko i opis. Za analitičare svjetskog sistema, ono što je opisano kao nešto novo (relativno otvorene granice) se, u stvari, ciklično već pojavljivalo tokom istorije savremenog svjetskog sistema.

građansko društvo, ovaj termin, stvoren u ranom devetnaestom vijeku, postao je veoma popularan u posljednjim decenijama dvadesetog vijeka. Prvobitno, korišten je kao antinomija 'države'. U tom periodu, u Francuskoj je postojala razlika između le pays légal (zemlja, ili država, zakona) i le pays reel (prava zemlja, ili građansko društvo). Pravljenje ove razlike podrazumjevalo je da, do nivoa do kog državne institucije nisu odražavale sliku društva (svih nas), je država na neki način bila nelegitimna. U zadnjih nekoliko godina, termin je korišten uže da bi označio puni kapacitet 'nevladinih organizacija' i sa sobom je

145

nosio stav da država ne može biti potpuno demokratska osim ukoliko ne posjeduje snažno 'građansko društvo'. Termin je takođe korišten da označi, naročito u ovoj knjizi, sve one institucije koje nisu usko ekonomske ili političke.

hegemonija, ovaj termin je često neobavezujuće korišćen da bi označio vodstvo ili dominantan položaj u političkoj situaciji. Antonio Gramsci, italijanski komunistički teoretičar, prateći zaključke Machiavelli-a, insistirao je na ideološkoj i kulturnoj komponenti, gdjeje stanovništvo, na neki način, davalo legitimitet vodstvu, stoje bio proces koji je on vidio kao nešto krucijalno u omogućavanju održavanja elite na vlasti. U analizi svjetskog sistema ovaj termin imajoš uže značenje. On se odnosi na one situacije u koj imaj edna država kombinuj e ekonomsku, političku i finansij sku superiornost u odnosu na druge snažne države, i samim tim, takođe, posjeduje vojno i kulturno vodstvo. Hegemonske sile defmišu pravila igre. Definisana na ovaj način, hegemonija ne traje dugo, i autodestruktivnaje.

hermeneutika, prvobitno, ovaj termin se odno-sio na akadamsku interpretaciju biblijskih tekstova. Termin se sada više odnosi na epistemologiju koja dozvoljava analitičaru da se identifikuje sa, i objasni značenje društvene akcije, umjesto da analizira uz pomoć nekog seta 'objektivnih' oblika znanja, recimo statističke analize.

heuristika, Eksplorativni metod zarazriješavanje problema koji pomaže pri saznavanju, a da uz to, ta saznanja ne moraju nužno biti definitivna.

identiteti, vidi statusne grupe. ideologija, uobičajeno, pod ovim se misli na

koherentni set ideja koje se zalažu za određenu perspektivu. Termin može biti korišćen ili neutralno (svako ima ideološko stanovište) ili negativno (drugi imaju ideološko stanovište, kojem je suprot-stavljena naša naučka i akademska analiza). U analizi svjetskog sistem, ovaj termin se uže koristi da označi koherentnu strategiju u

146

društvenoj arena iz koje se mogu izvući politički zaključci. U ovom smislu, ideologije su postojale samo od Francuske Revolucije naovamo, nakon čegaje bilo potrebno da se napravi koherentna strategij a u vezi sa neprekidnim zahtjevima za političku promjenu, i postojale su samo tri ideologije: konzervativizam, liberalizam i radikalizam.

idiografski-nomotetički, par termina koji je izmišljen u Njemačkoj krajem devetnaestog vijeka s ciljem da se opiše ono što se nazivalo Methodenstreit (bitka metoda) među društvenim naučnicima, onakojaje odslikavalapodjelu akademije na dvije kulture. Nomotetički akademici su insistirali na metodama koji su se mogli ponavljati, 'objektivnim' (radije kvantitativnim) metodama i smatrali daje njihov zadatak da pronađu generalne zakone koji su objašnjavali društvenu stvarnost. Idiografski akademici koristili su u velikoj mjeri kvalitativne, narativne podatke, smatrajući sebe za humaniste, i preferisali su hermeneutičke metode. Njihova glavna briga je bilo objašnjavanje, a ne zakoni, prema kojima su, u najmanju ruku, bili skeptični. (Obratite pažnju daje idiografski drugačije od ideografskog. 'Idio' je prefiks izveden iz grčkog i označava specifični, individualni, osobeni; samim tim idiografski označavanačin odnosa prema određenim opisima. 'Ideo' je prefiks izveden iz latinskog i označava sliku, oblik, ideju; samim tim ideografski označava način odnosa prema ne-alfabetskom sistemu pisanja, kao što je kinesko pismo).

infrastruktura, putevi, mostovi, i druge društve-ne strukture koje se shvataju kao osnovne potpore sistema proiz-vodnje i trgovine.

istorijske društvene nauke, vidi jednodiscipli-narnost.

istorijski (društveni) sistem, analitičari svjet-skog sistema sukoristili ovu kombinaciju, 'istorijski' i 'sistem' u jednoj frazi, da naglase da su svi društveni sistemi u isto vrijeme sistemski (imaju trajne karakteristike koje mogu biti opisane) i

147

istorij ski (imaju trajne evoluirajuće živote tako daje svaki momenat drugačiji od prethodnog). Ova paradoksalna stvarnost čini društvenu analizu teškom, ali ako se ta kontradikcij a zadrži u centru analize, onda su rezultati plodniji i realističniji.

jednodisciplinarnost, ovaj termin bi trebalo jasno razlikovati od multi ili trans- discipilnarnosti. Zadnji termin se odnosi na trenutno popularne ideje da bi veći dio istraživanja bio bolje obavljen ukoliko bi istraživači kombinovali vještine dvije ili više disciplina. Jednodisciplinarnost se odnosi na uvjerenje da, makar što se društvenih nauka tiče, danas ne postoji dovoljno intelektualnih razloga da se uopšte pravi razlika između separatnih disciplina, i da bi, umjesto toga, sav rad trebao biti smatran za j ednu disciplinu, koj a se ponekad naziva istorij ska društvena nauka.

kadrovi, ovaj termin se u tekstu koristi da bi se govorilo o svim onim osobama koje nisu ni na vrhovnim komandujućim položaj ima društvenog sistema, niti među velikom većinom koj a zauzima položaje na dnu društvene ljestvice. Kadrovi obavljajumenadžerske funkcije i uobičajeno primaju kompenzaciju čiji je nivo između onih na vrhu i onih na dnu. Premamom mišljenju, danas se 15 do 20 posto svijetske populacije širom svijeta nalazi u ovoj grupi.

kapital, ovo je ekstremno kontroverzan termin. Najčešće se koristi da bi se govorilo o dobrima (bogatstvu) koja su, ili mogu biti, iskorišćena da bi se investiralo u proizvodne aktivnosti. Takva dobra su postojala u svim poznatim društvenim sistemima. Marks je koristio 'kapital' ne kao esencijalni, nego relacioni termin, koji postoji samo u kapitalističkom sistemu, i koji se manifestuje samo u kontroli nad sredstvima za proizvodnju a koji je suprotstavljen osobama koje daju radnu snagu.

kapitalizam, među akademicima, ovo je nepo-pularan termin jer je povezan sa marksizmom, iako je, u smislu istorije ideja, ova povezanost u najboljem slučaju samo djelimično tačna. Ferdnard Braudel je rekao da čovjek može izbaciti kapita-

148

lizam kroz prednja vrata ali da će se on vratiti nazad kroz prozor. Ja definišem kapitalizam na poseban način: istorijski sistem čijaje glavna osobina prioritetna beskonačna akumulacija kapitala.

kapitalistička svjetska privreda, glavna tvrdnja ove knj ige je da kapitalizam može postoj ati samo u okviru svjetske privrede. Dakle, savremeni svjetski sistem je kapitalistička svjetska privreda.

klasna borba, stalni rascjep u savremenom svjetskom sistemu između onih koji kontrolišu kapital i onih koje taj kapital zapošljava.

komparativna prednost, David Ricardo, engleski ekonomist iz devetnaestog vijeka, tvrdio je da, čak iako bi država proizvodila dvije robe po cijenama koje su niže nego i u jednoj drugoj zemlji, još uvijek bi prva država imala prednost ukoliko bi koncentrisala svoju proizvodnju na samo jednu robu, onu koja od dvije ima najniži troškove prozvodnje, i kada bi trgovala tom robom s ciljem da od druge države dobije drugu robu. Ovo se zove teorija komparativne prednosti. Ricardo je ovo odslikao na primjeru Portugala koji bi se trebao skoncentrisati na proizvodnju vina i trgovati njim za tekstile, iako je on proizvodio tekstil po nižim cijenama nego što ih je proizvodila Engleska. Na ovoj teoriji se zasniva većina argumenata za globalizaciju.

konzervativizam, jedna od tri osnovne ideolo-gije savremenog svjetskog sistema od Francuske revolucije naovamo. Konzervativizam ima mnogo verzija. Dominantne teme su uvijek uključivale akutni skepticizam u vezi sa zakonskim promjenama i naglašavanje mudrosti tradicionalnih izvora autoriteta.

Kondratjejevljevi ciklusi, ovo su osnovni ciklusi ekspanzije i stagnacije kapitalističke svjetske privrede. Ciklus, koji se sastoji od takozvane A-faze i B-faze, najčešće traje pedeest do šezdeset godina. Mnogobrojni ekonomisti su problema-tizovali pitanje samog postojanja ovih ciklusa. Među onima koji koriste koncept, vodi se aktivna debata u vezi pitanj a šta obj ašnj ava

149

ove cikluse i naročito o pitanju čime se objašnjava rast iz B-faze u A-fazu. Ciklusi su dobili ime po Nikolai Kondratieffu, ruskom ekonomisti koj i j e o nj ima pisao tokom 1920-ih (iako nij e bio prvi koji ih je opisao). Sam Kondratieff nazivao ihje dugim talasima.

liberalizam, kao termin i stvarnost, pojavio se početkom devetnaestog vijeka kao suparnik konzervativizmu. U frazeologiji tog vremena, liberali su bili Partija Pokreta, konzervativci PartijaReda. Termin 'libaralizam' ima najšire značenje koje je moguće zamisliti. Za neke on danas označava, naročito u Sjedinjenim Državama, ljevičare (ili u najmanju ruku 'NewDeal' Demokrate). U Velikoj Britaniji, Liberalna Partija zauzima centar između Konzervativaca i Laburista. U većem dijelu kontinentalne Evrope, liberalne partije su one koje su ekonomski konzervativne ali nisu klerikalne. Za neke, osnovu liberalizma predstavlja suprotstavljanje miješanju države u ekonomiju. Ali, od kraja devetnaestog vijeka, mnogobrojni 'liberali' su sebe proglasili za reformiste koji se zalažu za socijalnu državu. Za druge, liberalizam odslikava brgu za individualne slobode, i samim tim voljnost da se ograniči sposobnost države da potisne ova prava. Krajem dvadesetog vijeka pojavio se i termin neoliberalizam, koji je dodatno zakomplikovao stvari, a on se najčešće odnosi na konzervativnu ideologiju koja naglašava značaj slobodne trgovine. Kao jedna od tri ideologije (pogledaj ideologija) koje pominjem u analizi svjetskog sistema, liberalizam je primarno centristički, i naklonjen je neprekidnoj (ali relativno) sporoj evoluciji društvenog sistema, širenju obrazovanja kao osnovi za građanstvo, meritokratiji, i davanju prioriteta ulozi kvalifikovanih specij alista u formiranj u j avnih zakona.

longue duree, vidi društvena vremena. manu militari, latinska fraza koja znači 'silom'. meritokratija, nedavno stvorena fraza koja

znači da se ljudima položaj dodijeljuje na osnovu zasluga, umjesto

150

na osnovu porodičnih veza, društvenih pozicija, ili političkih udruživanja.

monopol-oligopol, monopol j e situacij a u koj oj postoji samo jedan prodavač na tržištu. Istinski monopoli su veoma rijetki. Ono što se češće javlja su oligopoli, u koj ima postoje samo nekoliko, uobičajeno dosta velikih, prodavača na tržištu. Često se ovi veliki prodavci dogovore da odrede cijene, i tada situacijapostaje gotovo istakao i monopol. Pošto su monopoli, pa čak i oligopoli, veoma profitabilni, oni često postaju auto-destruktivni kada im cijene snize novi konkurentni koji ulaze na tržište.

nacija-država, de facto ideal koji sve, ili gotove sve, moderne države teže da dosegnu. U naciji-državi, može se reći da su sve osobe iste nacionalnosti i samim tim da dijele određene osnovne vrijednosti i obaveze. Pripadnost naciji se drugačije definiše u raznim zemljama. Ona gotovo uvijek znači da se govori istim jezikom. Često znači da svi pripadaju istoj religiji. Tvrdi se da nacije imaju iste istorijske veze koje, kako se uobičajeno tvrdi, prethode pojavi državne strukture. Veliki dio ovoga, mada ne sve, je mitologija. Gotovo nijedna država u stvarnosti ne postaje istinska nacija-država, iako samo mali broj njih to priznaje.

nacionalni pokreti, takođe poznati kao nacio-nalistički pokreti i pokreti za nacionalno oslobođenje. Ovo su pokreti čiji je cilj definisanje 'nacije' kojaje, kako pristalice pokreta tvrde, potlačena od strane druge nacije, ili zbog toga što ih je druga nacija kolonizovala, ili zbog toga što su njihova 'nacionalna' (često podrazumijevajući i lingvistička) prava ignorisana unutar države, ili zbog toga što su osobama određene etničke grupe, koja objavljuje svoju 'nacionalnost', pripisan inferiorni društveni i ekonomski položaj unutar države. Nacionalni pokreti su često tražili formalnu nezavisnost potlačene nacije, to jest, odvajanje iz države za koju tvrde daje tlačitelj.

nejednaka razmjena, Arghiri Emmanuel je izmislio ovaj termin tokom 1950-ih da bi odbacio koncept

151

komparativne prednosti David Ricardo-a. Emmanuel je tvrdio da, kada se proizvodi koji imaju nisku cijenu rada (periferijski proizvodi) razmjenjuju za proizvode gdje su cijene rada visoke (centralni proizvodi), odvija se nejednaka razmjena koja ide od periferije ka centru, uključujući tu i transfer viška-vrijednosti. Emmanuel-ova knjiga je izazvala značajnu dozu kontroverzije. Mnogi su prihvatili koncept nejednake razmjene a da pritom nisu prihvatili Emmanuelovo objašnjenje definicije takve razmjene i šta se sve može uvrstiti pod taj termin.

nomotetski, vidi idiografski-nomotetski. oligopol, vidi monopol. osovinska podjela rada, termin koji se koristi

da bi se artikulisao stav daje element koji kapitalističku svjetsku privredu drži jedinstvenom ništa drugo do nevidljiva osovina koja veže centralne i periferijske procese (pogledaj centar-periferija).

partikularizam, vidi univerzalizam-partikula-rizam.

periferija, vidi centar-periferija. pleme, ovo je temin koji suu deventaestom vijeku

izmislili antropolozi da bi označili jedinicu unutar koje su se svrstavali većina pred-pismenih ljudi. U drugoj polovini dvadesetog vijeka termin je bio podložan ekstenzivnoj kritici, a kritičari su tvrdili da je on skrivao ogroman broj važnih oblika sistemskih uređenja.

poluperiferijske države, poluperiferijski proiz-vodi ne postoje, iako postoje centralni i periferijski proizvodi. Ipak, ako se izračuna koji procenat državne proizvodnje je centralni, a koji periferijski, uočava se da neke države imaju relativno ujedna-čenu distribuciju, to jest, one centralne proizvode prodaju perijerijskim zonama i periferijske proizvode prodaju centralnim zonama. Stoga možemo govoriti o poluperifijerijskim zemljama, i uočavamo da one imaju posebnu vrstu politike i da igraju određenu ulogu u funkcionisanju svjetskog sistema.

152

pozitivizam, ovaj termin je izmislio francuski mislilac devetnaestog vijeka, Auguste Comte, čovjek koji je takođe izmislio termin 'sociologija' da bi opisao ono štoje radio. Za Comte-a, pozitivizam je značio ne-teološku, ne-filosofsku naučnu misao (uključujući društvenu analizu) i on je bio osnova modernosti. Na širem planu, pozitivizam je počeo da označava privrženost naučničkom načinu rada koj i je koristio metode koji su najbolje bili predstavljeni u fizici (makar je Njutonova fizika ostala, u najvećem dijelu, neosporavana među prirodnim naučnicima sve do drugog dijela dvadesetog vijeka). Ukoliko su korišteni na ovaj način, pozitivizam i nomotetička metodologija (vidi idiografski-nomotetički) su u velikom dijelu sinonimi.

proleteri-buržoazija, termin 'proleteri' počeo je biti korišten krajem osamnaestog vijeka u Francuskoj da bi opisao obične ljude, po analogiji sa antičkim Rimom. U devetnaestom vijeku, termin je korišćen specifičnije da opiše (urbane) najamne radnike koji više nisu imali pristup zemlji i samim tim su zavisili od svojih primanja. Proleteri, i za društveni pokret i za radikalnu ideologiju, shvatani su kao društveni neprijatelji buržoazije u modernoj klasnoj borbi. Termin 'buržoazija' je korišten još od jedanaestog vijeka. Prvobitno se odnosio na stanovnike gradova, naročito na one individue srednjeg društvenog staleža (manje od aristokrata ali više od kmeta ili običnog radnika). Termin je primarno povezivan sa zanimanjima trgovca i bankara. Od devetnaestog vijeka naovamo, buržoazija, kao termin je promjenila položaj od srednjeg do najvišeg ranga, i to se odvijalo dok je, u isto vrijeme, značaj aristokratije opadao. Termin 'srednje klase'je često zamijenjen za buržoaziju, osim što onnajčešće uključuje veću grupu osoba.

radikalizam, uz liberalizam i konzérvativizam, ovo je treća od velikih ideologija devetnaestog i dvadesetog vijeka. Radikali vjeruju daje progresivna društvena promjena ne samo neizbježna već i izrazito poželjna, i što bi se brže dogodila, to bi

153

bilo bolje. Oni su takođe vjerovali da društvena promjena ne dolazi sama po sebi već treba biti potpomognuta od strane onih koji njome najviše dobijaju. Marksizam (u svojim mnogobrojnim vrstama) je radikalna ideologija, ali ni u kom slučaju nije jedina. Anarhizam je još jedna od njih. Krajem dvadesetog vijeka, pojavilo se još mnogo pretendenata koji su tvrdili da zagovaraju radikalnu ideologiju.

savremeni svjetski sistem, svjetski sistem u kome živimo, čiji korijeni sežu sve do šesnaeastog vijeka, u Evropi i Amerikama. Savremeni svjetski sistem je kapitalistička svjetska privreda. Takođe pogledaj svjetski sistem.

sindikalna akcija, opšti termin koji označava bilo koju akciju u kojoj se ljudi zajedno grupišu da bi odbranili svoje zajedničke interese. Sindikat predstavlja odličan primjer. Doista, postoje i mnogi drugi oblici radničke sindikalne akcije. Ai druge osobe, ne samo radnici, se mogu uključiti u sindikalnu akciju.

sistem, doslovno, neka vrsta povezane cjeline, sa internim pravilima i nekom vrstom kontinuiteta. U društvenoj nauci, korišćenje ' sistema' kao deskriptivnog termina se osporava, naročito od strane dvije grupe akademika: idiografskihistoričara koji često sumnjaju u postojanje društvenih sistema, ili, u najmanju ruku, smatraju da društveni sistemi ne predstavljaju primarna objašnjenja istorijske stvarnosti; i onih koji vjeruju daje društvena akcija rezultat individualnih akcija (često nazvani metodološki individualisti) i da ' sistem' nije ništa drugo do suma ovih individualnih aktivnosti. Korišćenje termina 'sistem' u društvenoj nauci podrazumjeva vjeru u postojanje takozvanih karakteristika koje se pojavljuju. Vidi, takođe, istorijski (društveni) sistem.

slobodno tržište, prema klasičnoj definiciji, tržište na kome postoje mnogobrojni prodavci, mnogobrojni kupci, savršene informacije (svi prodavci i kupci znaju sve o varijacijama cijena), i nepostojanje političkih ograničenja za furikcionisanje tržišta. Samo mali broj tržišta, stvarnih ili virtuelnih, su ikada zadovoljili ovu definiciju.

154

statusne grupe, ovaj terminje standardni prevod na engleski termina koji je izmislio Max Weber: stande. Weber-ov termin j e izveden iz feudalnog sistema, u kome se mogla napraviti razlika između različitih stande, ili staleža (aristokratija, sveštenstvo, obični ljudi). Weber je proširio termin da bi njim pokrio društvene grupacije koje su postojale u modernom svijetu a koje nisu bile zasnovane na klasi (etničke grupe, religiozne grupe, i tako dalje) i koje su pokazivale određene vrste solidarnosti i identifikacije. Krajem dvadesetog vijeka počeo se koristiti termin 'identiteti', i on je označavao manje ili više istu stvar, ali, možda je sada više pažnje posvećeno njihovom subjektivnom karakteru.

suverenitet, koncept međunarodnog prava koji je počeo biti šire korišten u šesnaestom vijeku. Odnosi se napravo države da kontroliše sve aktivnosti unutar svojih granica. To jest, suverenitet poriče pravo podregiona da se suprotstave centralnoj državi, kao i pravo bilo koje države da se miješa u unutrašnje poslove suverene države. Prvobitno, nosilac suvereniteta je bio monarh kao jedini vladalac nad državom. Nakon Francuske revolucije, narodje, sve više i više, postajao suveren.

svjetska privreda, svjetska imperija, svjetski sistem, ovi termini su povezani. Svjetski sistem nije sistem svijeta, već sistem koji je svijet i koji može biti, i najčešće je bio, lociran u oblasti koja je manja negoli čitava planeta. Analiza svjetskog sistema tvrdi da su pravila po kojima funkcioniše društvena stvarnost u kojoj živimo, i čija nas pravila ograničavaju, najvećim dijelom takav društveni sistem (drugačiji od sada izumrlih minisistema koj i su nekada postoj ali na zemlj i). Analiza svj etskog sistema tvrdi da su, do sada, postojale samo dvije vrste svjetskog sistema: svjetske privrede i svjetske imperije. Svjetske imperije (kao što su Rimsko Carstvo ili Han Kina) su velike birokratske strukture sa jednim političkim centrom i osovinskom podjelom rada, ali sa nekoliko kultura. Svjetsku privredu predstavlja velika osovinska podjela rada sa nekoliko centara i nekoliko kultura. U engleskom,

155

crtica je nužna da bi se označili ovi sistemi. 'Svjetski sistem', bez crtice, sugeriše daje u istoriji svijeta postojao samo jedan svjetski-sistem. 'Svjetska privreda', bez crtice, je koncept koji većina ekonomista koristi da opiše trgovinske odnose među državama, a ne integrisani proizvodni sistem.

svjetske religije, ovaj koncept se počeo koristiti tokom devetnaestog vijeka da bi se opisao ograničen broj religija koje postoje u većim oblastima, a što je suprotno od religioznih struktura plemena. Standardna lista religija uključuje, u najmanju ruku, Hrišćanstvo, Judeizam, Islam, Hinduizam, Budizam i Taoizam.

velika priča, termin kritike koji koriste postmo-dernisti da bi ukazali na sve one oblike analize koji nude dalekosežna objašnjenja za istorij ske društvene sisteme.

višak-vrijednosti, ovaj termin ima teško naslje-đe kontroverze i ponekad okultnih debata. Sve što pod njim podrazumjevam u ovoj knjizi je količina stvarnog profita koji proizvođač ostvaruje, a što može izgubiti usljed nejednake razmjene.

vodeći proizvodi, novi koncept koji se koristi među ekonomistima koji tvrde da vodeći proizvodi postoje u svakom dobu, i da su vodeći zato što su veoma profitabilni, relativno su monopolizovani i imaju veliki uticaj na ekonomiju (takozvane nazadne i napredne veze). S obzirom na činjenicu da donose veliki profit, proizvođači neprestano teže da na tržište unesu nove vodeće proizvode koji će biti konkurentni, i u jednom momentu određena industrija prestaje biti vodeća.

Vrijeme Prostor, novostvoreni termin. Kapitali-zacija i spajanje dva termina koji odslikavaju stav da za svaku vrstu vremena postoji određena vrsta društvenog prostora. Stoga, u društvenoj nauci o vremenu i prostoru ne bi se trebalo misliti odvojeno, ne bi se trebali mjeriti odvojeno, već bi trebali biti vječno povezani u ograničenom broju kombinacija.

156

univerzalizam-partikularizam, ovaj par odsli- kava razliku interesovanja nomotetičkih i idiografskih akademika. Univerzalizam je tvrdnja da postoje univerzalne generalizacije u vezi sa ljudskim ponašanjem, to jest, one koje su istinite bez obzira na vrijeme ili mjesto. Partikularizam je tvrdnjada takve univerzal- nosti ne postoje, ili da u najmanju ruku nisu relevantne u vezi sa određenim fenomenom, i daje, samim tim, uloga društvenog nauč- nika da objasni kako određeni fenomeni ili strukture funkcionišu.

157

BIBLIOGRAFSKI VODIČ

Za čitaoca koji želi da se podrobnije bavi ovom temom, sastavio sam bibliografski vodič iz četiri dijela: 1 ) moja druga djela, koj a se bave istim argumentima o kojima sam pisao u ovoj knjizi; 2) djela drugih analitičara svjetskog sistema, koji predstavljaju ove argumente na donekle različit način; 3) djela čiji je fokus kritikovanje analize svjetskog sistema; 4) ona djela prethodnika koja su najrelevantnija, naročito ona na koja sam se pozivao u ovom tekstu. Ovo nije kompletan vodič, već samo početak.

1. Djela Imanuela Volerstina

Postoji kolekcija dvadeset osam članaka, koji su izdati između 1960.i 1998., a koj a sadrži moje eseje koj i se bave širokim spektrom tema koje potpadaju pod rubriku analize svjetskog sistema. Ime knjige je je The Essential Wallerstein (New Press, 2000). Teme kojima sam se bavio u poglavlju 1. su zasnovane na zaključcima komisije kojom samjapredsjedavao, Open the Social Sciences (Stanford University Press, 1996), kao i na moj oj knjizi Unthinking Social Science (2d éd., Temple University Press, 2001), i The Uncertainties of Knowledge (Temple University Press, 2004).

Teme u poglavljima 2-4 se zasnivaju na mojim knjigama The Modem World-System (3 vols, to date, Academic Press, 1974, 1980,1989) i Historical Capitalism, with Capitalist Civilization (Verso, 1995). Takođe, postoje još tri kolekcije esejakoje je izdao Cambridge University Press: The Capitalist World-Economy (1979), The Politics of the World-Economy (1984), i Geopolitics

159

and Geoculture (1991). Novija kolekcija, The End of the World as We Know It (University of Minnesota Press, 1999), objašnjava vezu između epistemoloških i substancionalnih pitanja analize svjetskog sistema.

Dvije knjige govore o specifičnim temama. Jedna je Antisystemic Movements (with Giovanni Arrighi and Terence K. Hopkins, Verso, 1989). Druga je Race, Nation, Class (with Etienne Balibar, Verso, 1991).

Na kraju, analiza sadašnjosti i budućnosti, kojom se bavim u poglavlju 5., zasnovana je naknjigamakoje je izdao New Press: After Liberalism (1995), Utopistics (1998), and The Décliné of American Power (2003). Takođe, postoji i kolekcija eseja koju smo sakupili Terence K. Hopkins i ja, pod imenom Trajectory of ïhe World-System, 1945-2025 (Zed, 1996). Kompletna bibliografija se nalazi na internet adresi http://fbc.binghamton.edu/ cv-iw.pdf

2. Djela analitičara svjetskog sistema

Ovdje pominjem samo one osobe koje sebe identifikuju kao osobe koje koriste analizu svjetskog sistema. I pominjem samo ona dj ela koj a su širokog spektra (umj esto dj ela koj a su empirij ske studije određenih situacija). S ciljem da ne bih napravio nepoželjne distinkcije, poredaću autore po abecednom redu.

Janet Abu-Lughod, \Be/ore European Hegemony: The World-System, A.D. 1250-1350 (Oxford University Press, 1989). Ova knjiga pokušava da ispriča priču o korijenima savremenog svjetskog sistema koji sežu dalje nego što je zapisano u The Modern World-System.

Samir Amin, Accumulation on a WorldScale: A Critique of the Theory of Underdevelopment (Monthly Review Press). Izdata na francuskom 1971., ova knj i ga j e vj erovatno naj ranij i primjer kompletne prezentacije svjetskog sistema savremenog

160

kapitalizma. Novije djelo o pitanju budućnosti svjetskog sistema je Obsolescent capitalism: Contemporary Politics and Global Disorder (Zed, 2003).

Giovanni Arrighi, The Long Twentieth Century: Money, Power, and the Origins of Our Times (Verso, 1994). Uprkos nazivu djela, ova knjiga govori o razvoju savremenog svjetskog sistema putem dugih ciklusa akumulacije, od trinaestog vijeka pa do danas. Takođe, knjiga Arrighi and Beverly Silver (plus others), Chaos and Governance in the Modem World System (University of Minnesota Press, 1999), je komparativna studija sukcesivnih hegemonslđh tranzicija.

Chris Chase-Dunn, Global Formation: Structures of the World-Economy (Basil Blackwell, 1989). Teoretisanje u vezi struktura kapitalističke svjetske privrede. Takođe, knjiga Dunn and Thomas D. Hali, Rise and Demise: Comparing World Systems (Westview, 1997), je najbolji pokušaj da se uporede više vrsta svjetskih sistema.

Arghiri Emmanuel, Unequal Exchange : A Study of the Imperialism of Trade (Monthly Review, 1972). Odbijanje Ricardo-ve teorije zajedničkih beneficijakoje pruža međunarodna trgovina, ova knjiga je lansirala termin i koncept 'nejednaka razmjena'.

André Gunder Frank, World Accumulation, 1492-1789 (Monthly Review, 1978). Najjasnija i najpotpunija prezentacija njegovih stavova iz ranijeg perioda njegovog stvaralaštva. Njegovo poznije djelo, ReOrient: Global Economy in the Asian Age (University of California Press, 1998), sadrži i radikalni revizionizam, i tu on tvrdi daje tokom pet hiljada godina postojao jedan svjetski sistem, daje Kina, većim dijelom, bila centar tog sistema, i da u njemu kapitalizam nije bio smisaon koncept. Pogledaj kritiku ReOrient i tri eseja Samir Amin, Giovanni Arrighi, and Immanuel Wallerstein u Review 22, no. 3 (1999).

161

Terence K. Hopkins and Immanuel Wallerstein, World-Systems Analysis: Theory andMethodology (Sage, 1982). Eseji Hopkins-a su glavni metodološki eseji napisani u tradiciji analize svjetskog sistema.

Peter J. Taylor, Modernities: A Geohistorical Interpréta-tion (Polity, 1999). Interpretacija nekih geokulturnih trendova u savremenom svjetskom sistemu.

Dodatno, postoje i godišnje konferencije Političke ekonomije svjetskog sistema (PEWS) sekcije američke sociološke asocijacije. One rezultiraju izdavanjem jednog ili više izdanja svake godine izdatih pod imenom Political Economy of the World-System Annuals by Sage from 1978 to 1987, a onda i kao Studies in the Political Economy of the World-System by Greenwood from 1987 to 2003. Od 2004., njih izdaje Paradigm Press. Takođe, postoje i dva kvartalnačasopisakojiobjavljujumaterijale iz tradicije analize svjetskog sistema. Prvi je Review (Journal of the Fernand Braudel Center for the Study of Economies, Historical Systems, and Civilizations), a drugi je elektronski časopis Journal of World-System Research, http://jwsr.ucr.edu.

Na kraju, objavljena je i kolekcija šesnaest eseja, koje je izabrao Thomas D. Hali, pod imenom A World-Systems Reader (Rowman and Littlefield, 2000), kojauključuje široki obim stavova o raznim temama.

3. Kritike analize svjetskog sistema

U ovu sekciju su uključeni samo oni autori koji su posebno kritikovali analizu svjetskih sistema zbog njenih raznih nedostataka. Većina ovih kritika se poj avila kao članci u časopisima radije negoli knjige.

Najranija kritika, ujedno ijedna od najpoznatijih, je ona Robert Brenner-a u New Left Review. Namijenjena je stavovima Paul Sweezy-ja, Andre Gunder Frank-a, kao i meni i ta kritika je

162

obnovila ortodoksni produkcionizam, englesko-centristički marksizam Maurice Dobb-a.

Nedugo zatim, pojavila su se dva značajna kritička osvrta u The Modern World-System (vol. 1), od strane članova 'državo-autonomističke' škole: Theda Skocpol, "Wallerstein's World Capitalist System: ATheoretical and Historical Critique," American Journal ofSociology 82, no. 5 (March 1977): 1075-90; iAristide Zolberg, " Origins of the Modem World System: A Missing Link, " World Politics 33, no. 2 (January 1981): 253-81. Skocpol i Zolberg su javno izjavili da su na njih uticali stavovi Otto Hintze-a.

Kulturalističke kritike su takođe bile neprestane. Najranije i najkompletnije su bile one koje je napisao Stanley Aronowitz, "A Metatheoretical Critique of Immanuel Wallerstein's The Modern World-System," Theory and Society 10 (1981): 503-20.

Dosta drugačije su bile kritike koj e su napisali neki akademici iz Trećeg Svijeta, akoje su se zasnivale na stavu da analiza svjetskog sistema nije odbacila eurocentrizam. Pogledajte Enrique Dussel, "Beyond Eurocentrism: The World System and the Limits of Modernity," in F. Jameson and M. Miyoshi, eds., The Cultures of Globalization (Duke University Press, ), 3-37

Dok su kritike tvrdokornih pozitivista bile žustre, rijetko su uzimane kao dovoljno ozbiljne da bi se smatrale za sistematsku kritiku analize svj etskog sistema.

4. Relevantna djela: prethodnici ili uticajna djela drugih analitičara svjetskih sistema.

I ovdje ćemo autore navesti po abecedi, samo jedno ili dva glavna djela.

Perry Anderson, Lineages of the Absolutist State (New Left Books, 1974). Djelo koje se bavi istorijom rane moderne Evrope koje tvrdi daje absolutizam bio oblik feudalizma.

163

Anne Bailey and Josep Llobera, eds., The Asiatic Mode of Production: Science and Politics (Routledge and Kegan Paul, 1981 ), je dobar uvod u debatu.

Fernand Braudel, Civilization and Capitalism, 15th to 18th Century, 3 vols. (Harper and Row, 1981-84). Klasični metodološki članak, koji je prvi put objavljen u Annales tokom 1958, ima tri prevoda na engleski, nejednake validnosti. Najbolji je u Peter Burice, éd., Economy and Society in Early Modern Europe (Routledge and Kegan Paul, 1972).

Ludwig Dehio, The Precarious Balance: Four Centuries ofEuropean Power Struggle (Alfred A. Knopf, 1962), koncizan i važan pregled geopolitike savremenog svjetskog sistema.

Frantz Fanon, The Wretched of the Earth (Grove, 1968), je glavno teoretsko djelo koje opravdava upotrebu nasilja od strane pokreta za nacionalno oslobođenje.

Otto Hintze, The Historical Essays of Otto Hintze, edited by Robert M. Berdahl (Oxford University Press, 1975). Najuticajnije djelo u državo-autonomističkoj školi istorijske interpretacije.

R. J. Holton, éd., The Transition from Feudalism to Capitalism (Macmillan, 1985). Ovo djelo sadrži Dobb-Sweezy debatu, kojoj su doprinijeli i mnogi drugi.

Nikolai Kondratieff, The Long Wave Cycle (Richardson and Snyder, 1984). Novi prevod poznatog eseja iz 1920-ih.

Karl Marx, Capital (1859), i The Communist Manifest o ( 1848) su najvjerovatnije najrelevantnija djela.

William McNeill. Ovaj autor se uobičajeno smatra za najranijeg autora 'svjetske istorije', koja naglašava neprekidnost ljudske istorije i uzajamnu povezanost svijeta koja seže"duboko u prošlost, anajbolji uvod u njegova djela napisao je sa svojim sinom J. R. McNeillom, Human Web: A Bird's-Eye View of World History (W. W. Norton, 2003).

164

Karl Polanyi, The Great Transformation (Rinehart, 1944). Njegovo najvažnije djelo koje se smatra za klasiku je kritika stava da se tržišno društvo može uopšte smatrati za prirodni fenomen.

Raul Prebisch. Prvi izvršni sekretar Ekonomske Komisije Ujedinjenih Nacija za Latinsku Ameriku, najčešće se smatra za inicijatora centar-periferija analize svjetske privrede. Veoma mali broj njegovih djela je preveden na engleski. Najbolji pregled njegovih djela može se naći u Towards a Dynamic Development Policy for Latin America (UN Economie Commission for Latin America, 1963). Trotomna kolekcija na španskom je izdata pod imenom Obras, 1919 -1948 (Fund. Raûl Prebisch, 1991).

Ilya Prigogine, The End of Certainty: Time, Chaos, and the Laws of Nature (Free Press, 1997), je posljednja i najjasnija prezentacija njegovih stavova. Naslov djela govori najvažnije o djelu.

Joseph Schumpeter, Business Cycles, 2 vols. (McGrawHill, 1939), najrelevantnije od svih njegovih knjiga, u njoj zastupa stav da dugi ciklusi nisu otpočeli u devetnaestom vijeku, već, radije, u šesnaestom.

Adam Smith. The Wealth of Nations, napisano 1776., je često citirano ali rijeđe čitano djelo, što je velika šteta. Marks je rekao da nije marksista, a Smith sigurno nije bio smitista.

Max Weber, General Economie History (Collier, 1966), najbolja knjiga Weber-ove analize istorijskog razvoja modernog svijeta.

Eric Wolf, Europe and the People without History (University of California Press, 1982), naglašava da istorij a i sudbina ne-evropskih naroda zavisi od savremenog svjetskog sistema.