Immanuel Wallerstein - Avrupa Evrenselciliği

8/3/2019 Immanuel Wallerstein - Avrupa Evrenselcilii

1/34


2/34

Immanuel Wallerstein1930'da New York'ta dodu. 1951'de Kolombiya niversitesi'nden mezun oldu. Ayn niversitede doktorasn tamamlad.Akademik kariyerinin ilk yllarnda, Afrika Ktas ve Afrika'nn bamszlk mcadelesi zerine almalar yapt. 1968'de birdoent olarak Kolombiya niversitesi'ndeki renci hareketine aktif katlm gsterdi. 68 hareketi zerine tecrbelerini vedncelerini University in Turmoil: The Politics of Change (New York: 1969) adl kitapta kaleme ald. 1974 ylnda Dnyakapitalist sistemi ve uluslararas siyaseti inceledii ciltlik The Modern World System'in ilk cildini bitirdi. Prof, Wallersteindnya-sistem teorisiyle tannm bir toplumbilimcidir.

Immanuel Wallerstein'in Trkiye'de yaynlanan eserleri unlardr:Dnya Sistemleri Analizi / Bir Giri (Aram Yaynclk,Ekim 2004);'21. Yzylda Siyaset(Aram Yaynclk, Mart 2004);Amerikan Gcnn Gerileyii (Metis Yaynlar, Ocak2004); Modern Dnya Sistemi 1.Cilt(Bak Yaynlar, 2004); Yeni Bir Sosyal Bilim in (Aram Yaynclk, ubat 2003);Gncel Yorumlar(Aram Yaynclk, Eyll 2001);Bildiimiz Dnyann Sonu (Metis Yaynlar, Ekim 2000); Gei a:Dnya Sisteminin Yrngesi (1945-2025) (Hopkins ile birlikte -Avesta Yaynlar, 2000); Sosyal Bilimleri Dnmemek 19.Yzyl Paradigmasnn Snrlan (Avesta Yaynlar, 1999);Liberalizmden Sonra (Metis Yaynlar, Eyll 1998); TarihselKapitalizm (Metis Yaynlar, Ekim 1996);SosyalBilimleri An, Gulbenkian Komisyonu (Metis Yaynlan, 1. Bask 1996);Irk, Ulus, Snf: Belirsiz Kimlikler(Balibar ile birlikte -Metis Yaynlar, Ekim 1995); Sistem Kart Hareketler(Arrighi veHopkins ile birlikte -Metis Yaynlar, Nisan 1995);Byk Kargaa: Yeni Toplumsal Hareketlerin Krizi (Amin, Arrighi, Frankile birlikte -Alan Yaynclk, Austos 1993);Jeopolitik ve Jeokltr(z Yaynclk, 1993) Utopistik yada Yzylda TarihselSeimler (Aram Yaynclk Mays 2002

Aram Yaynlar

Avrupa Evrenselciliiiktidarn Retorii IMMANUEL WALLERSTEINTrkesi: Sinan nalAram Yaynclk: 13 Aram YaynclkAram Yaynclk: Temmuz 2007Mizampaj: Remzi Yce Kapak Tasarm: Leyla Kasm ParlakBask ve Cilt Gn MatbaaclkReklam Film Basm Yayn San. Tic. Ltd. ti.Beyol Mah. Akasya Sk. No: 23/AKkekmece stanbulTel: 0212 580 63 81

ISBN: 978-9944-222-04-4Aram YaynclkFiruzaa Mah. Bostanba Cad.Birlik Apt. No:24/25 Beyolu / stanbulTel: 0212 251 80 23 Fax: 0212 251 99 31www.aramyayinlari.com mail: [email protected]

Avrupa Evrenselcilii ktidarn RetoriiIMMANUEL WALLERSTEIN

Aramtoplummrn daha evrenselbir evrenselcilik gelitirmeyeadayan Enver Abdlmelik'in ansnaNDEKLERTeekkr...........................................................................................9Giri: Gnmzdeki Evrenselcilik Siyaseti....................................111 / Mdahale Etmek Kimin HakkBarbarla Kar Evrensel Deerler................................................152 / Oryantalist Olmamak Mmkn m?zc Tikelcilik................................................................................433 / Hakikati Nasl Biliriz?Bilimsel Evrenselcilik......................................................................614 / Fikirlerin ktidar, ktidarn Fikirleri:Vermek ve Almak?..........................................................................79Kaynaka.........................................................................................93ndeks..............................................................................................95

TEEKKRBritanya Kolombiya niversitesi'nin St. John's Koleji tarafndan, 2004 Kasm'nda Dnya Perspektifidersini vermek zere, bu dersin ilk Mmtaz Hocas olarak davet edildim. blmden oluan bir ders


3/34

serisi vermem istendi. Bu metin, verdiim derslerin gzden geirilmi bir uyarlamas ile ilerisrdm dncelere dair genel bir sonu olarak son bir drdnc blmden olumaktadr. St. John'sKoleji mdr Profesr Timothy Brook'un davetinden ve verdiim dersler srasnda dinleyicilerinyardmsever ve hassas tepkilerinden son derece memnun oldum.

GR:GNMZN EVRENSELCLK SYASETDnya gazetelerinin manetleri tandk terimlerle dolu: El-Kaide, Irak, Kosova, Ruanda,gula*, kreselleme veterrizm. Bu terimler okuyucularn aklna arabuk baz fikirler getirir ve bunlar, siyasi liderlerimiz ve dnyasahnesindeki yorumcular tarafndan bizler iin belli bir kalba sokularak takdim edilir. Biroklar iingnmzdeki dnya, iyilik gleri ile er gleri arasnda gerekleen bir mcadeleden oluur. Ve hepimiz iyilikglerinin tarafnda olmay isteriz. er gleri ile savamann belli bal politikalarnn nemini mnakaaederken, onlarla savamamz gerektiinden asla bir phe duymayz ve genellikle de er glerinin kimde venede somutlat konusunda pek bir tereddtmz yoktur.Pan-Avrupa dnyas liderlerinin -sadece onlar olmasa da zellikle Birleik Devletler ve Byk Britanya- bykmedyann ve kurucu entellektellerin retorii, politikalarnn temel merulatrma arac olarak evrenselcilieyaplan referanslarla doludur. zellikle de "tekilerle" ilgili politikalar zerine konutuklarnda bu durum okdaha aktr. Szkonusu tekiler, Avrupa dndaki lkeler, yoksul halklar ve "az gelimi" uluslardanolumaktadr. Konumann tonu ou zaman ne hak edildiini vurgulayan, sert ve kstaha bir tonda iken;

politikalar her zaman evrensel deerleri ve dorular yanstc olarak takdim edilir.'Gulag: Stalin dnemi Sovyetlerinde muhaliflerin kapatld bask dolu kamplar (.n.)

11

Bu ekilde evrenselcilie bavurmann temel deiik tr vardr. Birincisi, Pan-Avrupa dnyas liderlerininkabul ettii politikalar, "insan haklarnn" korunmas ve "demokrasi" olarak adlandrlan eyin gelitirilmesiiindir. kincisi, uygarlklar atmas jargonu iinde dile getirilir. Buna gre, "Bat" uygarl evrensel deerlereve dorulara dayanan tek uygarlk olduu iin "teki" uygarlklardan daima stn olarak varsaylr. Vencs, devletlerin neo-liberal ekonominin yasalarn kabul etmek ve uygulamak dnda "hi bir alterna-tiflerinin olmad" gibi piyasann gya bilimsel dorular iddiasna dayanmaktadr.George W. Bush ya da Tony Blair'in bir demecini (ve aslnda seleflerinin demelerini) veya bir srdanmanlarndan herhangi birinin son yllarda verdikleri bir demeci okuduunuzda, bu temann srekliolarak tekrar edildiini greceksiniz. Ne var ki bunlar yeni temalar deillerdir. Bu kitapta gstermeyealacam gibi, bu temalar bilakis, en az onaltnc yzyldan beri modern dnya-sistemi tarihi ierisinden geliegelen ve muktedirlerin temel retoriini oluturan ok eski temalardr. Bu retoriin bir tarihi vardr. Ve buretorie kar kn da bir tarihi vardr. Sonu olarak tartma daima, evrenselcilikle kastettiimiz eyinetrafnda dnp dolar. Burada, muktedirlerin evrenselciliinin tarafl ve tahrif edilmi bir evrenselcilik olduu-nu gstermeye alacam. Modern-dnya sisteminin baskn kesiminin karlarn korumak iin Pan-Avrupaliderleri ve entelektelleri tarafndan ileri srlen bu evrenselcilii, "Avrupa evrenselcilii" olarakadlandryorum. Ayrca, bunun yerine "evrensel evrenselcilik" olarak tanmladm sahih bir evrenselcilie doruilerlemenin yollarn tartacam.Avrupa evrenselcilii ve evrensel evrenselcilik arasndaki mcadele, ada dnyann esas ideolojikmcadelesini oluturur ve bu mcadelenin sonucu, nmzdeki yirmibe ile elli yllk srete iine gireceimizgelecekteki dnya-sisteminin nasl kurulacan belirleye-12cek temel bir faktr olacaktr. Taraf tutmay reddedemeyiz. Ve dnya apnda ileri srlen her tikelci fikre eit

geerlilik addedeceimiz sper tikelci bir duru iine ekilemeyiz. Zira sper tikelcilik, eitliki ve demokratikolmayan dnya-sistemlerini srdrmeye alan gnmz muktedirlerine ve Avrupa evrenselcilii glerine,gizliden gizliye teslim olmaktan baka bir ey deildir. Mevcut dnya-sistemine gerek bir alternatifoluturacaksak eer, evrensel evrenselcilii ilan edecek ve kurumsallatracak olan yntemi bulmak zorundayz.Bu evrenselcilik ulalmas olas olan, fakat kendiliinden ve kanlmaz olarak gereklemeyecek birevrenselciliktir.nsan haklar ve demokrasi kavramlar, evrensel deerlere ve hakikatlere dayand iin stn olan Bat uygarlve "piyasaya" boyun emenin kanlmazl; btn bunlar, bizlere doruluundan kuku duyulmaz fikirlerolarak sunulmaktadr. Fakat hi de ileri srld gibi aikr fikirler deillerdir. ll bir ekildedeerlendirebilmek ve kk bir aznlktan ziyade herkesin kullanmna sunmak iin, dikkatli bir ekilde analizedilmesi ve zararl ile zsel olmayan parametrelerden arndrlmas gereken karmak fikirlerdir. Bu fikirlerinnasl, kimler tarafndan ve ne amala ortaya atldn anlamak, bu deerlendirme grevinin gerekli bir

parasdr. Bu kitap, bylesi bir greve katk salamay amalamaktadr.

13Mdahale Etmek Kimin Hakk? Barbarla Kar Evrensel DeerlerModern dnya-sisteminin tarihi byk oranda, Avrupa devletleri ve halklarnn dnyann geri kalanna


4/34

yaylmasnn tarihidir. Bu durum, kapitalist dnya-sisteminin kurulmasnn temel bir parasn oluturmaktadr.Dnyann birok blgesine yaylma hareketi askeri igal, ekonomik smr ve ok byk adaletsizlikleriiermektedir. Bu yaylmay gerekletirenler ve ondan en ok istifade edenler, onu, dnya insanl iin dahafazla fayda salamak eklinde merulatrarak kendilerine ve dnyaya aklamaktadrlar. Genel tez yaylmannuygarlk, ekonomik byme, kalknma ve/veya ilerleme gibi kavramlarla adlandrlarak gerekletii eklindedir.Tm bu kavramlar, evrensel deerlerin ifadesi olarak yorumlanmaktadr ve sklkla da doal yasa olarak

tanmlanan ey ile erevelenmektedir. Dolaysyla, bu yaylmann yalnzca insanlk iin faydal bir ey olmaklakalmayp, ayn zamanda tarihsel olarak da kanlmaz olduu iddia edilmektedir. Bu etkinlii tanmlamak iinkullanlan dil, bazen teolojik bir hal alrken bazen de sekler felsefi bir dnya grne dayandrlmaktadr.Elbette ortaya kan sosyal gereklik, entelektel merulatrmalarn bize sunduu muhteem resme pek

benzememektedir. Gereklik ile merulatrmalar arasndaki uurum, kendi bireysel ve kolektif hayatlarnda enyksek bedeli deyenler tarafndan olanca keskinliiyle hissedilmi ve eitli yollardan ifade edilmitir. Fakatsosyal kken-15leri baskn kesimin iinde olan farkl entelekteller de, bu uuruma iaret etmilerdir. Bundan dolay, moderndnya-sistemi tarihi, sistemin bizzat kendi ahlak zerine sregidenbir tartmay da iermektedir. Bu trtartmalarn ilklerinden ve en ilginlerinden bir tanesi, on altnc yzylda Amerika'nn ou blgesininspanyollar tarafndan igal edilmesi srecinde, alabildiine ak-seik bir biimde yaplmtr.Kristof Colomb, 1492 ylnda in'e gidecek ekilde dorultulmu rotas boyunca uzun ve zorlu bir yolculuk

geirdi ve sonunda Atlantik Okyanusu'nu geip Karayip Denizi'ndeki birka adada karaya kt. Kolomb, in'ibulamad. Ama bugn Amerika olarak adlandrdmz hesapta olmayan bireyler buldu. ok gemeden dierspanyollar da onun yolunu takip etti. Birka on yl ierisinde spanyol fetih-iler, Amerika'nn en byk ikiimparatorluu olan Aztek ve nka'nn siyasi yaplarn ykt. Onlarn takipisi karma bir ekip, topraklara el koyduve bu imparatorluklar ile Amerika'nn btn blgelerinde yaayan insanlarn emek gcn, cebren ve zalimane

bir ekilde el koyduklar bu topraklardan kr elde etmek iin kullanmaya balad. Yarm yzyl gibi bir zamanzarfnda, yerli nfusun byk bir blm silahlarla ve hastalklarla yok edildi. Gerek on altnc yzylda gereksede 1945 sonras yllarda yok edilen nfusun ne kadar olduu tartma konusu olagelmitir. Fakat gnmzdeki

birok akademisyen, bu rakamn devasa byklkte olduuna inanmaktadr.Dnemin kanonik figrlerinden birisi Bartolome de Las Casas* idi. 1484 ylnda doan Las Casas, 1502'deAmerika'ya geldi. 1510 ylnda Amerika'ya atanan ilk papaz oldu. Balangta yapt ie olduka hevesliydi.Amerika yerlilerinin spanyollarn ynettii tarm, hayvanclk ve maden ilerinde zorla altrlmalar devini(repartimiento) organize eden spanyol encomienda sistemine katld. Fakat 1514 ylnda manevi bir "dnm"

geirerek, encomienda sisteminde yer alna son verdi. spanya'ya geri dnp artk hayattaki tek iini yapma-ya, bu sistemin yaratt adaletsizlikleri herkese duyurmaya alt.Las Casas birok komisyonda grev alp, hatratlar ve kitaplar yazarak hem spanya'nn hem de Kiliseninsiyasalarn etkilemeye alt. Yksek siyasi evrelere davet edildi ve hatta o dnemde mparator V. Charles(spanya Kral I. Charles) tarafndan olduka iyi karland. Balangta benimsedii duru asndan baz

baarlar elde etti. 1537 ylnda Papa III. Paul Sublimis Deus adyla bir fetva yaymlad. Bu fetvada, Amerikayerlilerinin kleletirilemeyecei ve yalnzca barl yollarla Hristiyanlatrlabilecekleri belirtiliyordu. 1543ylnda V. CharlesLeyes Nuevas adyla yaymlad fermanda, encomiendalarn sahip olduu ileri dzeydekiayrcalklara son verilmesini de ieren, Las Casas'n nerdii birok eyi hkme balad. Ne var ki, gerek papalkfetvas ve gerekse de krallk ferman, encomienderoslar** ve onlarn spanya ve Kilise evrelerindeki arkada vedestekileri tarafndan byk bir tepkiyle karland. Sonu olarak, hem papalk fetvas hem deLeyes Nuevasferman askya alnd.1543 ylnda Las Casas'a Cuzco piskoposluu nerildi, ama o bunu kabul etmedi. Fakat sonrasnda daha kk

bir piskoposluk olan Guatemala'daki Chiapas'a (gnmzde gney Meksika'da yer alr) raz oldu. Bir piskoposolarakLeyes Nuevas'n sert bir ekilde uygulanmaya konulmas konusunda srarc oldu. Bu srarn, gnahkartanlara, Amerika yerlilerinin encomienda zorunluluklarndan kurtulmalarn da ierecek ekilde, kendilerineektirdikleri eziyetlerden piman-Bartolome de Las Casas, 1552 ylnda Bevssina relacin de la destnccin de las Indias' (1994) yazd. Yaymland dnemde spanyakamuoyunun dikkatlerini zerine eken ok edici bir tarihi ariv oldu. ngilizce evirisi The Devastation oftheIndies: A Brief Account([1552] 1974) [Yerlilerin Kymdan Geirilmesi: Ksa Bir Belge, .n.l adyla yaymland. 1945 sonrasnda grlen had safhadaki nfusorannn azalmas zerine yaplan tartmalar olduka fazladr. Bu konuda son dnem tartmalarda nemli oranda yer veren temel bir eserolan Sherburne F. Cook ve Woodrow Borah'a (1971) baknz."n: encomienda sahipleri

17lk duymalarn art kotu. Bu yorum ekli, daha nceden kurulmu olan encomiendalara uygulanlmas

planlanmam olan V. Charles'n fermann da kapsayacak ekilde geniledi. ok gemeden Las Casas, 1546ylnda Chiapas piskoposluunu brakp spanya'ya geri dnd. Las Casas imdi de, ileri srd grleri

teolojik ve entelektel olarak rtmek iin sistematik bir giriim balatan kartlaryla yz-yze kalacakt. Buabay sarfedenler arasnda en belirgin kiilerden birisi, Juan Gines de Seplveda idi. Seplveda'nn ilk kitab


5/34

Demc-rates Primero 1531 ylnda yazld, ama yaymlanmasna izin verilmedi. Fakat Seplveda bu iin peinibrakmad. V. Charles 1550 ylnda Vallodalid'de Consejo de Indias adnda zel jrili bir mahkeme kurdurup,Seplveda-Las Casas tartmasnn ayrntlar hakknda kendisine bilgi verilmesini istedi. Mahkeme her ikisini desrayla dinledi, fakat anlald kadaryla cunta hi bir zaman bu tartma hakknda kesin bir karar vermedi.Birka yl sonra V. Charles, tahtn olu Philip'e braktnda, Las Casas'n bak as mahkemenin ilgisinitamamyla kaybetmi oldu.

Bugn bildiimiz her ey, bu iki kiinin aralarndaki tartma hakknda hazrladklar belgelerden olumaktadr.nk bu belgeler, gnmz dnyasnn hl ilgilendii temel bir soruyu aka ortaya koymaktadr - Kimin,nasl ve ne zaman mdahale etmeye hakk vardr? Bundan dolay ileri srlen bu grleri dikkatlice ele almakgerekmektedir.Seplveda, zellikle bu tartmaya zg olarak ikinci bir kitap yazd:Demcrates Segundo ([1545?] 1984). Bukitabn alt balklarndan birinin ad, Yerlilere Kar Verilen Savan Adil Gerekeleri zeri-ne'dir. Bu blmde,spanya hkmetinin encomienderoslar tarafndan yorumlanan ve uygulanan siyasalarn savunmak iin drt ayriddia ortaya atmtr. O dnemde herkese kabul edilen entelektel otoritelere, zellikle de Aristotle, St.Augustine ve St. Thomas Aqu-inas'a birok referans vererek grlerini kantlamaya almtr.Seplveda'nn ilk iddias, Amerika yerlilerinin "barbar, sradan, cahil ve eitimsiz, mekanik beceriler dndahibir ey renme kapasitesi olmayan hayvani canllar, ktlk ve zulm dolu yaratklar ve tekiler tarafndanynetilmesi nerilen bir kitle" olduklar zerine kuruluydu. kinci iddias, "Yerliler, istemeseler bile, zellikle

putperestlik ve insan kurban etmek gibi kafir gelenekleri yaayarak kirlettikleri doa yasalar ile ilahi kudretekar kmaktan dolay iledikleri sularn cezalandrlmas ve slah olmalar [enmienda, emendentur] iin s-

panyol boyunduruunu kabul etmek zorundadrlar" eklinde idi.nc gereke, spanyollarn ilahi kudret ve doa yasasnn, "[Yerlilerin] her yl putlara kurban ettikleri oksayda masum insanlara zarar vermeleri ve byk felaketlere yol amalarnn engellenmesi" iin uygulamakzorunda olmalar zerine ina edilmiti. Ve drdnc argman, spanyol ynetiminin, Katolik rahiplere msaadeederek onlarn Hristiyan teolojisini "gvenlik ierisinde ve -drt kez meydana geldii gibi pagan rahipleri veyneticileri tarafndan ldrlmelerinin nne geilecek tarzda"* telkin etmelerinin kolaylatrlmasdr.Aka grld zere, modern dnya "uygarlarnn", "uygar olmayan" blgelere ardsra yapt mdahaleler,drt temel merulatrc gereke zerine kurulmaktadr: tekilerin barbarl, evrensel de-*Bu alntlarn hepsi, Las Casas'n ([1552] 2000, 6-8) Seplveda'nn argmanlarn zetledii eserinden alnmtr. Szkonusu zet oldukagvenilir olup Seplveda'nn ([15451 1984) ilgili eserinden de takip edilebilir. Seplveda'nn bu edisyonu iin Angel Losada tarafndanderlenen bu indeksin iindekiler yledir: "Yerlilere Kar Verilen Sava - Gerekeler: (1) Doal klelik, 19 - 39; (2) putperestliin ve insankurban etmenin ortadan kaldrlmas, 39 - 61 j (3) zgr masum insanlarn kurban edilmekten kurtarlmalar, 61 - 63; (4) Hristiyan dininin

propagandas, 64" (152). ndeks, Las Casas'n yapt zetten daha ksa olmasna ramen znde ayn ierikten oluur. Seplveda'nn orjinalmetninden zellikle ilk iki argmann okumak, bak asn anlamak iin biraz daha faydal olabilir.

181920

erleri ineyen uygulamalara son verme, teki zalimler arasnda kalan masumlar koruma ve son olarakevrensel deerlerin yaylmasnn olanaklarn yaratma. Fakat bu mdahalelerin gereklemesi, elbette birilerininsiyasi/askeri gce sahip olmasyla mmkndr. Bu durum, on altnc yzylda spanyollarn Amerika'nn en

byk blgelerini igal ediinin resmini oluturmaktadr. Ne var ki, bu argmanlar igali gerekletirenlerasndan ne kadar gl moral drtler idiyse de iin znde, igaller sonucunda igalcilere byk maddikarlar kalmasnn verdii drt yatyordu. Bundan dolay, igalci topluluk iin de yer alan herhangi bir kii, buuygulamalar reddetmesi halinde olduka zahmetli bir ile grevlendirilirdi. Byle bir kii, hem inanlara hemde maddi karlara kar ayn anda kafa tutmak zorundayd te bu grev tam da Las Casas iindi.

Bu insanlarn doal barbarlar olduklar ynndeki ilk argman Las Casas, birka deiik yoldan rtt. lki,barbar kelimesinin ok sayda ve olduka esnek anlamlarda kullanldn gstermesi oldu. Las Casas, bir insanzalimane edimlerinden dolay barbar olarak tanmlanyorsa eer, bu tr insanlarn dnyann drt bir tarafnda da

bulunabileceini sylyordu. Barbarlk gerekelerinden biri, o halkn dilinin yazl olmamas idiyse eer, o dil deyazl hale getirilebilirdi ve bylece onun da dier tm diller kadar rasyonel olduu ispatlanm olurdu. Barbarkelimesini canavarca davranlar kastetmek iin kullanrsak eer, o halde, bu tr davranlara nadirenrastlandn ve btn halklar arasnda az ya da ok ayn dzeyde sosyal olarak snrlandrldn kabul etmekgerekirdi.Las Casas'in Seplveda'nn ne srd grlere kar kt nokta, btn bir halkn bir genellemeye tabitutulmas ya da olsa olsa aznlk dzeyinde yaanan bir siyasi davran yapsnn btne mal edilmesiydi. yleki, szkonusu bu aznlk, tpk barbar olarak tanmlanan toplumlarda olduu gibi, kendini daha uygar olaraktanmlayan toplumlarda da grlebilirdi. Las Casas, Romallarn spanyollarn ata-larn barbar olarak adlandrdklarn okuyuculara hatrlatyordu. Bilinen btn toplumsal sistemlerin, kendi

aralarnda, smrge dzenini merulatracak bir doal hiyerariye sahip olmadklar noktasn vurgulayarak,kaba ahlaki denklik argmann ileri sryordu. (Las Casas [1552] 2000, 15-44)


6/34

Doal barbarlk argman ne kadar soyutsa, Yerlilerin iledikleri su ve gnahlardan tr slah edilmeleri vecezalandrlmalar gerektii argmanda o kadar somuttu. Bu zgn durumun merkezinde yatan iddia,

putperestlik ve insanlarn kurban edilmesi etrafnda ekilleniyordu. Tam da bu noktada Las Casas, herhangi birinsann nasl putperest olarak alglandn ya da nasl insan kurban etmekle itham edildiini anlayamayan onaltnc yzyl spanyollarnn ahlaki nefretini had safhaya karan sorular ile ilgileniyordu.Las Casas'n ortaya koyduu ilk sorun, yarglama ve hkm verme meselesiydi. rnein, Hristiyan topraklar

zerinde yaayan Yahudi ve Mslman topluluklarnn devletin yasalarna uymalar gerekebilecei, fakat kendidinlerinin gerekliliklerini yerine getirdikleri iin cezalandrlamayacaklarn belirtiyordu. Bu durumun tersiancak, Yahudi ve Mslmanlarn, Hristiyan bir dzen tarafndan ynetilmedikleri topraklarda yaamalar halindegerekleebilirdi. Bu tarzdaki bir hkm verme ve yarglama anlay sadece, Kilisenin doktrinlerine ballnsrdrmek iin gereken kutsal yemini ihlal eden sapkn bir Hristiyan iin geerli olabilirdi. Kilise, Hristiyantopraklar zerinde yaayan, ama Hristiyan olmayan sakinler zerinde hkm verme yetkisine sahip deilse eer,yleyse, doktrinleri hakknda en ufak bir fikri olmayan insanlar zerinde hkm verme yetkisini iddia etmesitamamen mantksz bir durum oluturuyordu. Sonu olarak, putperestlik yalnzca Tanr tarafndanyarglanabilirdi. Yoksa, bu dini anlay yaayan bir toplum dnda herhangi bir grubun bu konuya hkmetmesi,onlarn ii deildi.21

22Elbette gnmzde Las Casas'n yaklamn, ahlaki greceliliin ya da hi olmazsa yasal greceliliin savunusu

olarak ele alabiliriz. Doal yasann tersine bu edimlerin maduru olan ve ac eken masum insanlara karkaytsz kalmay ifade eden bu yaklam, u anda olduu gibi, sert eletirilere maruz kald. Bu yaklam,Seplveda'nn nc ve en gl argmann oluturuyordu. Ama Las Casas bu eletiriye ihtiyatl yaklayordu.lki, "masum insanlar kurtarmak iin onlara yakn birilerinin kmamas halinde, onlar zgrletirme zo-runluluu" konusunda srarlyd. kincisi, Kilise'nin masum insanlar kurtarma grevini bir Hristiyan hkmdaravermesi halinde, "agresif bir ekilde yapmasnlar diye tekiler onun iine karmamaldr." Fakat en son ve ennemlisi, asgari zarar ilkesi gereince mdahale edenin ok dikkatli davranmak zorunda olduu argmannortaya koymasyd:Kilise'nin masum insanlarn hakszca ldrlmesini engelleme grevi bulunduunu bilsek de, bu grev,kurtulularna mani olacak dzeyde daha byk zararlarn verilmesi, faydaszca icra edilmesi ve sa Mesih'intavrnn tersine davranlarla yaplmas gibi konulara olduka dikkat edilerek, insaf kaideleri erevesinde yerinegetirilmelidir. ([1552] 2000, 183)Bu durum Las Casas'n ok hassas olduu bir konuydu ve ldrlm ocuk bedenlerinin yiyilmesi gibi

ritellerin ahlaki olarak kabullenilmesinin zorluuna iaret ediyordu. Bu gelenein tm Yerliler arasndayaygnca uygulanmadn ve uygulayan gruplar arasnda da birok ocuun kurban edilmediini belirterek, nesrd argmana balyordu. Bu yaklam ilk bakta, Las Casas'n bir tercih yapmak zorunda kal gerekliiolmasayd, konudan kanmak istedii eklinde alglanabilirdi. Bu noktada, asgari zarar ilkesini ortayakoyuyordu. Dolaysyla, birka masum insann lmesi; imansz kafirlerin sa Mesih'in sevgili ismine karkmas, u anda olduu gibi, sava lgnl nedeniyle rklarna mensup kadn, yal ve oluk-ocuun sebepsizyere ldrlmesinden dolay Hristiyan dininin lekelenmesi ve ondan nefret edilmesinden hi kuku yok ki dahaaz kt bir eydir.(187)

Las Casas gnmzde karlkl zarar olarak adlandrdmz eye iddetle kar kyordu: "Suu cezalandrmakiin masum insanlara zarar vermek ve onlar ldrmek, ebediyyen lanetlenmi bir gnahtr. nk, bu adaletintam tersi bir durumdur."(209)Son olarak, Yerlilerin masum insanlara kar ilemi olabilecekleri gnahlardan dolay cezalandrlmalarnn,spanyollar iin neden mubah olmadn belirtiyordu. "Bu tr kafirlerin hak yoluna dnmeleri ve hatalarndzeltmeleri konusunda byk bir umut ve beklenti iindeyim... (nk) onlar bu tr gnahlar inat olsun diyeilemiyorlar... Fakat kesinlikle, ilahi kudret konusundaki cehaletlerinden kaynakl olarak byle bir yanliindedirler."(251). Sonu olarak, Las Casas yle bir zetle dncelerine son veriyordu:spanyollar, nceki yzyllarda asla duymadklar-bilmedikleri dnyann yeni bir blgesine, akl almaz bir kstahlklayaylarak, orada yaayan insanlarn kendi egemenlik iradelerine kar karak canavarca ve olaand sular ilediler.Binlerce insan ldrdler, kylerini yaktlar, hayvanlarn gasp ettiler, kentlerini yktlar, hibir aklanabilir ve makulgerekesi olmakszn bu yoksul insanlara kar canavarca bir zulm eliinde iren sular ilediler. Bu tr hunhar, yrtc, za-lim ve fesat insanlarn Tanrya inandklar ve Yerlilere iman aladklar dnlebilir mi? (256)Bu soruya verilen cevap, Las Casas'n Seplveda'nn son argmanna ynelik yapt gndermeye iaretediyordu-. Hristiyanlatrmay kolaylatrmak. nsanlar yalnzca kendi zgr iradeleriyle sa Mesih'einanabilirler. Asla zor ve bask kullanlarak, insanlar dinlerini deitirmeye mecbur edilemez. Las Casas,Seplveda'nn ayn dorultuda syledii grlerin farkndayd. Ama onun sorgulad ey, Seplveda'nn

merulatrd siyasalarn, zgr iradeyle uyuup uyumadyd:"Bombardman ve kanl saldrlar yapan silahl bir ordunun yol at zordan daha byk ne tr bir bask vardr


7/34

ki; korkun bir grltyle patlayan ve ondan baka da hibir etkisi olmayan, insanlar soluksuz brakarak, nekadar gl olduklarn gsteren ve zellikle de bu tr23silahlarn varlndan bile habersiz olan, nasl altn bile bilmeyen insanlara kar kullanlmak suretiyle ne yaplmakistenmektedir? nsan bedenleri alan ate ile parampara ediliyorsa, yeryz titriyorsa, gkyz kaln bir toz bulutunabrnyorsa, yallar, genler, kadnlar ardsra devriliyorsa ve herey lgn Bellona* tarafndan darmadan edilmi gibiduruyorsa, doru olmayan bir ekilde bu basknn onlar imana getirmek iin yapldn m syleyeceiz? (296)Las Casas, savan, putperestlii bastrmak iin ruhlar hazr hale getirmenin bir yolu olmadna inanyordu."Asl hakikat, mzraklarla deil, Tanrnn szyle, Hristiyanca bir yaam anlayyla ve akln hareketiyle yaylr(300). Sava, "dinimize kar nefreti trmandrr, ona ynelik bir sevgiye yol amaz... Yerliler, uysallkla,merhametle, evliyaca bir yaam tarzyla ve Tanrnn szyle iman etmeye tevik edilmelidirler." (360)Bu iki on altnc yzyl teologunun ne srd grleri, ayrntlaryla ele almamn nedeni, o tarihten bu yana

bu tartmaya hibir eyin eklenmemi olmasndan dolaydr. On dokuzuncu yzylda Avrupa iktidarlar,smrge lkelerde uygarlk misyonuyla bulunduklarn beyan ettiler (Fischer-Tine ve Mann, 2004). HindistanValisi Lord Curzon, 16 Kasm 1905 tarihinde, Bombay'da, Byculla Kulb'ndeki daha ok Britanyal smrgeyneticilerinden oluan bir grup insana, bu ideolojik perspektifi ok ak bir ekilde yapt konumada ifadeediyordu:[Bu imparatorluun amac] hakikat iin savamaktr; kty, yanl ya da adaletsizlii kabul etmemektir; nesola ne de saa sapmaktr; vgy, dalkavukluu ya da alk ve nefreti kaale almamaktr... Fakat Hereye Kadir

Tanrnn sizleri en deerli ilerine koturduunu daima aklnzda tutarak... elinizdeki klc yaadnz dnemdebiraz daha dik tutup, ve bu milyonlarca insan arasnda daha nce hi olmam olan biraz adalet, mutluluk, refah,yiitlik ve ahlaki gurur duygusu gelitirmek, yurtseverlik dncesine yol amak, entellektel aydnlanmaysalamak, sorumluluk duygusu gelitirmektir. Bunu yapmak ye-'Bellona, mitoloji ve Hristiyan teolojisindeki ylan sal tanradan birisidir, (.n.)

24terdir. ngilizlerin Hindistan'daki varlnn gerekesi bunlardr, (alnt, Mann 2004, 25)Hi phesiz bu gereke, Lord Curzon'a ve seslendii smrge yneticilerine ikna edici geldii kadar, Yerlileriinandrmaya yetmiyordu. nk Curzon'un ardllar, yarm yzyl bile gemeden 1948 ylnda Hindistan' terketmek zorunda kald. Belki de Curzon'un ngilizleri, yeterince adalet, mutluluk ve refah brakamamt. Ya da

belki de ok fazla yiitlik, ahlaki gurur ve yurtseverlik alamlard- ama yurtseverlii yanl lkenin lehinegelitirmilerdi maalesef. Ya da kimbilir, Britanyal smrge yneticilerinin gelitirdii entelektel aydnlama,Jawaharlal Nehru'nun Britanya ynetiminin marifetleri hakknda farkl sonular karmasna yol at. Ya dagaliba hepsinden en kahredici olan, Hindularn, Mahatma Gandhi'nin bir raportrn sorusuna verdii nktelicevapla hemfikir olmalar oldu: "Sayn Gand-hi, Bat uygarl konusunda ne dnyorsunuz?" Gandhi ylecevap verdi: "yi bir fikir olabilirdi".Yirmibirinci yzyln ikinci yars, dnya apnda geni apl dekolonizasyonun olduu bir dnem oldu.Dekolonizasyonun" ksa dnemdeki sonulan ve yol at eilimler, byk apl ulusal kurtulu hareketlerininortaya kmasndan dolay devletleraras sistemdeki iktidar dinamiklerinde, nemli bir kaymaya iaret ediyordu.Birer birer ve birbirinin ardsra, eski smrgeler, bamsz birer devlet haline gelerek, Birlemi Milletler'inyesi oldular, birbirinin iilerine dier egemen devletlerin karmamas doktrini ile korundular- bu doktrin,gerek uluslararas hukukun geliimi ve gerek Birlemi Milletler Szlemesi ile garanti altna alnmtr.Teorik olarak, bu doktrin ile birlikte, bir devletin tekine mdahale etmesi ve i ilerine karmas edimi son

bulmu olmalyd. Muhakkak ki, ne Hristiyanlatrma gerekesiyle emperyalist denetimi**ev: Smrge imparatorluklarnn kendi topraklarna geri dnmek zorunda kaln anlatan sre25meru klmak, ne de dinsel olana oranla daha ntr bir kavram olan smrgeci iktidarlarn uygarlatrma misyonugerekesi bu saatten sonra kullanlamazd. imdi de retorik dili farkl bir anlama kavuan ve smrgeciliksonras dnemde glenen yeni bir kavrama kayd: nsan haklar. 1948 ylnda, Birlemi Milletler, bu kavramideolojik bir temel kavram haline getirip hemen hemen tm yeler tarafndan onaylanan nsan Haklar EvrenselSzlemesi haline dntrd. Bu szleme, uluslararas hukuk ykmllkleri balamnda yer almasa da yedevletlerin ilkesel olarak riayet ettikleri birok ideali somutlatrm oluyordu.Ama herkesin bildii gibi, o zamandan gnmze kadar bu szlemeye ihlal tekil eden ok kt davranlartekrarlanarak devam etmitir. nk birok devlet, kendi d politikalarn devletleraras ilikilerde realistyaklam adn verdikleri bir politika temelinde yrtmektedir. Bu yaklama uygun olarak, szlemenin ihlaledilmesi bir devletin tekini sulamas asndan propaganda olarak kullanlmasna ramen, insan haklan ileilgili neredeyse hibir devletleraras alma yaplmamaktadr.nsan haklar sorunlar ile ilgili devletleraras ciddi bir ilgi olmay, birok hkmet d (NGO*) olarak bilinenrgtlenmelerin ortaya karak boluu doldurmalarna yol at. Dnya apnda insan haklarn srdrmek iin

dorudan eylemin tm ykn stne alan NGO'lar, balca iki trden oluuyordu. Bir taraftan, bireylerin yasa-d olarak ve kt muameleye tabi tutularak hapsedilmelerini dnya kamuoyunun dikkatlerine duyuranUluslararas Af rgt'nn temsil ettii bir tr vard. Sulanan hkmetlerin ilgili politikalarn deitirmeye


8/34

zorlamak iin, dorudan ya da dier hkmetler zerinden uluslararas kamuoyu basks kurmaya alyordu.Dier taraftan,ev: NGO, Trkeye yaygn olarak Sivil Toplum rgt (STO) olarak evrilmektedir. Fakat, okuyucunun bu tr rgtlerin "hkmet d"niteliini, tarihsel oluumu asndan grebilmesi iin, orjinalinin ayns kullanlmtr.

26Uluslararas Kzl Ha'n uzun bir dnem boyunca balca stratejik kalkann oluturan tarafszlk rtsn kabuletmeden, siyasi atma blgelerine dorudan insani yardm yapmaya alan Snr Tanmayan Doktorlarrgt'nn temsil ettii bir tr vard.Bu hkmet-d etkinliin snrl bir baar dzeyi olutu ve sonunda 1970li yllarla birlikte yaygnl artt.Ayrca, bu insan haklar itkisi, hkmetleraras dzeyde gelien baz yeni etkinlikler ile hz kazand. 1975ylnda, Birleik Devletler, Sovyetler Birlii, Kanada ve Avrupa'nn bir ok lkesi, Avrupa Gvenlik ve birliiKonferans'nda (AGK) bir araya gelip Helsinki Antlamas'na imza att. Bu antlama, imzac lkeleri nsanHaklar Evrensel Beyannamesi'ne riayet etmeye zorluyordu. Ne var ki, szkonusu antlamann herhangi birdenetim mekanizmas olmad iin, bir hkmet-d Bat rgtlenmesi olan Helsinki Watch kurularak SovyetBloku devletlerinin stne bask kurmak yoluyla bu haklara sayg gstermelerinin salanmasna alld.Jimmy Carter 1977 ylnda Birleik Devletler'in bakan olduunda, politikasnn esas parasn insan haklarngelitirmek zerine kurdu ve bu kavram Sovyet Bloku'na (Birleik Devletler'in jeopolitik olarak ok az alveriyapt blok) ynelik uygulamann da tesine geirerek, otoriter ve baskc Orta Amerika rejimlerine de (BirleikDevletler'in jeopolitik olarak byk oranda alveriinin olduu bir blge) yayd. Ne var ki Carter'n politikasok uzun srmedi. Orta Amerika'da ne kadar etkili olmu olursa olsun, bir sonraki bakan Ronald Reagandnemi boyunca tamamen tersine davranld.Ayn dnem ierisinde Afrika ve Asya'ya tane dorudan mdahale oldu. Mdahale gerekesi, saldryaurayan lkenin insani deerleri ihlal ettii zerine kuruldu. Birincisi, bir Filistinli gerilla grubunun, iinde

birok srailli yolcunun bulunduu Fransa Hava Yollar'na ait bir ua karp, Uganda'ya inmesi ile balad.Uganda Hkmeti de bu duruma su ortakl etti. Korsanlar, srailli rehineler27karlnda srail'de tutuklu bulunan baz Filistinlilerin serbest braklmasn istiyordu. 14 Temmuz 1976'daisrail komandolar Entebbe havaalanna inerek, baz Ugandal askerleri ldrp srailli rehineleri kurtard.kincisi, 25 Aralk 1978'de Vietnam birliklerinin Kamboya snrn geip Kzl Kmer rejimini ykmas ve yerinefarkl bir hkmeti ibana getirmesiyle oldu. Ve ncs, 1978 Ekim'inde, Ugandal idi Amin'in Tanzanya'yasaldrmasyla balad. Kar saldrda bulunan Tanzanya birlikleri, Uganda bakentine ulaarak, idi Amin'i h-kmetten indirip yerine baka bir bakan yerletirdi.

Bu rnekte de ayn olan ey, birinci durumda alkonan rehineleri kurtarmak ve son iki durumda da oldukakt ve diktatryel rejimleri ykma durumu, mdahalecilerin bak asndan bakldnda meruiyet gerekesiinsan haklar ile rlyordu. Elbette her durumda, sulamann sertliini ve gerekliini daha hukuksal ve barl

bir alternatifin gereklemesi orannda tartabilir ve ayn zamanda bu mdahalelerin her birinin sonularn elealabiliriz. Fakat mdahalecilerin hareket ettii ve inand zemin, adaleti artrc ekilde davrandklar vedolaysyla, uluslararas hukukta yasal bir meruiyeti olmasa da, doal yasa anlamnda ahlaken kendilerini merugrdkleri bir zemindi. Bundan da te btn mdahaleciler, ortaya kan er glerini ykmann yalnzca iddetaralar kullanlarak mmkn olduu ynnde, yalnzca kendi toplumlarndan deil, ama ayn zamanda dnya-sistemindeki her yerden nemli bir destek almak iin uratlar ve aldlar.Kar karya kaldmz ey, dnya-sisteminin yargsal ve ahlaki kodlarnn teoriletirilmesinin tarihsel birtekraryd. Uzun onaltnc yzyldan yirmibirinci yzyln ilk yarsna kadar, ok uzun bir sre boyunca,Seplveda doktrini- barbarlara kar iddet kullanmnn meruluu ve Hristiyanlatrma konusundaki ahlakigrev- galip gelirken, Las Casas'n itirazlar, yalnzca kk bir aznlk tarafndan dikkate alnd. Daha sonra,

yirminci yzyln ortalarnda ve zellikle281945-70 dneminde byk smrge kart devrimler ile, ezilen halklarn ahlaki haklar olan kendi tarzlarylauygarlam halklarn stten denetimini reddetmeleri, dnya siyasi yaplanmas ierisinde daha nce hi olmadkadar byk meruiyet salad.Belki de bu yeni ilkenin kolektif dzeyde kurumsallamasnn en st noktas, Birlemi Milletler tarafndanSmrge lkelerin ve Halklarn Bamszlklarnn Tannmas Szlemesi'nin yaplmas ile oldu. Bu konu, bugelimelerden sadece on be yl ncesinden yazlm olan Birlemi Milletler Szlemesi'nde zenle kanlm

bir konuydu. Las Casas, en sonunda fikirlerini dnya toplumuna kabul ettirmi gibi grnyordu. Fakat okgemeden, Las Casas'n dncelerinin onaylanmas, bireylerin insan haklar zerine yaplan vurgunun artmasn-dan ziyade resmi bir doktrin haline geldii anlald ve gruplar, dnya siyasetinin nemli bir konusu haline geldi.Bu yeni durum, stten denetimi reddetme hakkn ortadan kaldrmaya balad, insan haklar kampanyas, esasolarak, uygar toplumlarn barbarl bastrmasna referans vermesiyle bilinen Seplveda dncesini glendirdi.

Tam da bu srada dnya, Sovyetler Birlii'nin yklna ve dou/orta Avrupa'daki komnist hkmetleriniktidardan dne tanklk etti. Bu olaylarn, yine de, Birlemi Milletler'in bamszlk hakk verenszlemesinin ruhuna uygun olduu dnlebilir. Fakat sonrasnda Yugoslavya'nn kendisini oluturan


9/34

cumhuriyetlere blnmesi, birok savaa ve atmaya yol at. Bu savalarda, bamszlk mcadelesi "etnikarndrma" politikalar ile i ie geti. Eski Sosyalist Yugoslavya Federal Cumhuriyeti'ni oluturancumhuriyetlerin hepsinin uzun bir etnik kimlik tarihi vard. Ama ayn zamanda hepsinin ulusal aznlklar da

bulunuyordu. Bylece, ayr devletlere blndkleri zaman, yllarca devam eden bir sre olarak, yeni egemenolmu devletler ierisinde etnonasyonal aznlklar tamamen karmak ya da en aza indirmek iin ok byk birsiyasi bask olutu. Bu siyasi basklar, eski Yugoslavya cumhuriyetlerinin drd iinde sava ve at-

29malara yol at: Hrvatistan, Bosna, Srbistan ve Makedonya. Herbiri-nin hikyesi, at sonular bakmndanolduka farklyd. Ama hepsinde de etnik arndrma temel sorun idi.Sivil insanlarn tecavze uramas ve katledilmesi dahil olmak zere ileri dzeyde srdrlen iddet, blgeyi

pasifletirmek ve siyasal effaflk yapsn garanti altna almak iddiasyla, Batnn mdahalesine davetiye kard.Bu tr mdahaleler, en belirgin ekilde ve zellikle Bosna'ya (hemen hemen ayn byklkteki etnisitedenoluan) ve Kosova'ya (Srbistan'n arlkl olarak Arnavutlardan oluan blgesi) yapld. Batl lkeler mdahaleedip etmeme konusunda ekimser davrandklarnda, bu lkelerin entelektelleri ve sivil toplum rgtleri,devletlerine mdahale etmesi konusunda inatla srarda bulundular ve sonunda bu devletler mdahaleyigerekletirdi.eitli nedenlerden dolay, bu tarzda sivil toplum basks en ok Fransa'da kendini hissettirdi. Bir grupentellektel,Le Droit d'Ingeren-ce [Mdahale Hakk] adnda bir dergi bile kurdular. Bu entellektel-ler,Seplveda'dan alntlar yapmasalar da, ayn dorultuya iten sekler argmanlar kullanyorlard. Onlar da ayn

ekilde, belli evrensel davran trlerini gerektiren "doa yasas" (bu kalb aynen kullanmasalar da) konusundasrar ediyorlard. Onlar da bu tr bir davrann olmamas halinde, ya da daha kts kart davran trlerinin

belli bir blgede galebe almas halinde, doal yasann koruyucalarnn mdahale etmek iin yalnzca ahlaki (veelbette siyasi) haklarnn deil ayn zamanda siyasigrevlerinin olduunun altn iziyorlard.Ayn dnem ierisinde, Afrika'da birok sivil sava yaand. Liberya, Sierra Leone, Sudan ve hepsinden de okRuanda'da byk kymlar oldu. Ruanda'da Tutsilerin Hutular tarafndan kitlesel katliamna, d glerinherhangi bir etkili mdahalesi olmad. Ruanda, Kosova ve trl trl insanlk dramlarnn yaand teki

blgeler, buralardaki insanlarn hayatlarn ve insan haklarn korumak iin nelerin yaplp ya-30

plamayaca ya da nelerin yaplmas gerektii konusunda gemii sorgulayan birok tartmann ana temasoldular. Sonu olarak, Birleik Devletler'in 2003 ylndaki Irak igalinin, dnyay tehlikeli ve gaddar bir diktatrolan Saddam Hseyin'den kurtarmak iin yapld eklindeki bir merulatrmay, kimseye hatrlatma gereigrmyorum.

Bernard Kouchner, 2 Mart 2004'de, Camegie Etik ve Uluslararas likiler Meclisi'nde yirmi nc yllkMorgenthau Hatra Semineri'ni verdi. Muhtemelen Kouchner, insani mdahale konusunda dnyann en nlhatibidir. Kouchner, Snr Tanmayan Doktorlar'n kurucusu, "/e droit d'ingerence"deyiminin mucidi; bir araFransz hkmeti kabinesinde insan haklar meselelerinden sorumlu bakan; daha sonra BM genel sekreterliininKosova'daki zel Temsilcisi; ve kendi szleri ile "Sayn Bush'un Fransa'daki tek destekisi olarak nne nkatan" birisidir. Bu adan bakldnda, Kouchner'in uluslararas hukuk erevesinde insani mdahalenin yerinideerlendirme tarz manidardr: nsani mdahalenin, uygulamas olduka zor olan bir yn bulunmaktadr:Devletin egemenlii ile iilerine karma hakk arasndaki gerilimi kastediyorum. Uluslararas toplum, BMGvenlik Konseyi araclyla, insani koruma konusunda yeni bir sistem zerine alyor. Fakat kresellemeak bir biimde, istikrarl bir dnya dzeninin siperi olarak var olan devlet egemenliinin sonunu mjdelemiyor.Baka bir deyile ifade etmek gerekirse, devletlerin egemenlii olmakszn bir BM sistemine ya da kreselynetiime sahip olamayz.Uluslararas toplum, Avrupa Birlii eklinde olduu gibi, gemiten devralnan elikiyi zmek iin mcadele

etmek zorundadr: Ortak sorunlar ve konular zerine ortak kararlar almann bir yolunu bulup ayn zamandadevlet egemenliini nasl srdrebiliriz? Bu ikilemi zmenin bir yolu, devletlerin egemenliine, szkonusudevletlerin kendi halklarndan hasl olmalar halinde sayg duyulacan sylemektir. Eer bir devletdiktatrlkse, o devlet kesinlikle uluslararas toplumun saygsna layk olamaz. (2004, 4)Koucher'in bize nerdii ey, yirmibirinci yzyln Hristiyanlatr-ma hareketine denk der. Nasl ki Seplveda iin nihai deerlendirme lt, bir lkenin ya da halkn Hristiyanolup olmad idiyse; Koucher iin de nihai deerlendirme lt, onlarn demokratik ("diktatrlk" olan birlkede yaamak anlamnda) olup olmaddr. Seplveda bu konuyla ilgilenemedi ve dolaysyla tamamenHristiyan olan halklar ve lkeleri grmezden geldi. Fakat buna ramen spanya ve Engizisyon gibi doal yasayihlal eden barbarca hareketler ile ilikili oldu. Kouchner'in deinmedii ve dolaysyla tamamen grmezdengeldii, gl bir taban destei olan bir lkenin ya da halkn bu durumuna ramen, tpk Ruanda'da olduu gibi,

bir aznla kar barbarca davranlar iine girmesi oldu. Aslna baklrsa, tabi ki Kouchner, Ruanda'ya dardanmdahale edilmesinden yanayd. Byle dnmesinin sebebi, sadece Ruanda'nn diktatrlk olmas deil, amaayn zamanda yaplanlar barbarca hareketler olarak grmesiydi. Diktatrlk syleminin genel bir prensip olarakele alnmas, baz durumlara uygulanmas bakmndan (Irak mesela) nemsiz bir ey olarak durmaktadr. Fakat


10/34

Kouchner ve dierlerinin bu durumun ahlaki olarak mdahale edilmesini art gren yaklamlar her duruma ke-sinlikle uygulanmaz.Farz edin ki, Kouchner'in syledii "gemiten devralnan eliki" ile -devletlerin egemenlii ile insan haklarkonusunda ortak kararlar arasndaki- karlatk ve Las Casas'n ilkelerini - Seplveda'ya verdii drt cevab-Kosova ya da Irak'taki durumlara uyguladk. Las Casas'n ilgilendii ilk soru, mdahale edene kar dierinden

beklenen barbarlktr. Ona gre buradaki ilk sorun, bu tartmalarda kimin barbar olduunun asla tamamen ak

olmamasyd. Kosova'da, barbarlk yapanlar Srplar myd, Yugoslavya hkmeti miydi, yoksa SlobodanMilosevi'in liderlik ettii belli bir grup insan myd? Irak'taki barbarl yapanlar Snni Araplar myd, Baaspartisi miydi, yoksa Saddam Hseyin liderliinde belli bir grup insan myd? Mdahaleciler, tm bu hedeflerarasnda bocalayarak hareket edip, nadir olarak hedefi32netletirdiler ya da birbirinden ayrt edebildiler. Ama srekli mdahalenin aciliyetini vurgulayp durdular. Geri,suu bir ekilde daha sonra kendi iinde blp dzenleyeceklerini ne sryorlard. Fakat elbette ki sonras aslagelmedi. Belirsiz bir dman, kimin barbar olduuna dair farkl farkl tanmlar olan ve bu yzden mdahalesrecinde farkl farkl siyasi amalar olan belirsiz bir mdahaleciler koalisyonunun olumasn salar.Las Casas, her eyden nce tm bunlar sralayp birbirinden ayrt etmek konusunda srar ediyordu. Bunun iin,gerek barbarln, normal olarak her toplumsal grubun sosyal sreleri tarafndan snrlanan az rastlanlr birfenomen olduunu iddia ediyordu. Eer yleyse, dierleri arasnda barbar olarak tanmladmz bir durumlakar karya kaldmzda, her zaman kendimize sormamz gereken sorulardan birisi, yalnzca i srecin neden

krld deil, ama ayn zamanda srecin ne dzeyde krlddr. Elbette bylesi bir analitik deneme ileuramak, mdahale etmeye kar kan temel argman destekleyerek mdahale gerekelerini zayflatr. Budurum karsnda mdahaleciler, zaman olmadn sylerler. Geen her dakika boyunca durum daha dakarmaklar. Ve bu da aslnda doru olabilir. Fakat yava davranmak, byk yanllar yapmay daengelleyebilir.Las Casas'n ilkesinden gelen analiz, bizi ayn zamanda bir karlatrma yapmak durumunda da brakr.Mdahale eden lkeler ve halklar da, barbarca hareketlere girimekten sulu olurlar m? Ve eer yleyse buhareketler, herhangi bir mdahalenin dayand zeminin bir tr ahlaki stnln merulatran hedef lkelerve halklar arasnda ortaya kan hareketlere oranla daha m az nemlidir? Kesinlikle, er olgusu her yerde ortayakt iin, bu tr bir karlatrma etkisiz kalabilirdi. Kald ki, bu karlatrma kendi mantna kart olan en

byk iddiay oluturup ayn zamanda doru da olabilir. Ama bylesi bir karlatrma giriimi, egemen kibirekar yerinde bir fren etkisi de yapabilir.Seplveda'nn ikinci ilkesi udur: Doal yasaya kar ya da gnmzde adlandrdmz ekliyle insanla kar

su ileyenleri cezalandrma zorunluluu. Baz hareketler, "uluslararas toplum" olarak bilinen neredeyse hayalibir olgu olan o nebula iinde, onurlu insanlarn gururunu rencide edebilir.* Ve byle bir durum gerekletiinde,bu tr sular cezalandrmak zorunda deil miyiz? Bu argmana kar Las Casas, soru ile kar kar: Onlarsu olarak kimler tanmlad ve ilendikleri zaman ne dzeyde su olarak tanmlanmlard? Cezalandrmayetkisine kimler sahiptir? Cezay hak eden bir durum varsa eer, bu cezalandrma ile bizden daha fazlailgilenecek baka birileri var mdr?Sularn tanmlanmas ve kimler tarafndan tanmland sorunu, dn olduu gibi gnmzde de elbette en temeltartma konularndan birisidir. 1990'l yllarda Balkanlarda ortaya kan atmalar hakknda, birok insantarafndan hibir kukuya yer brakmayan ilenmi sular tanmlanmas blgenin siyasi liderlerini de iine alacakekilde yapld. Bunu, birbirleriyle ekien tm taraflarn siyasi liderlerinin, birinin tekinin iledii sularzerinden karlkl olarak itham etmesinden biliyoruz. Ve aslnda itham edilen sulamalar birbiriyle ayn trdensulardr: etnik temizlik, tecavz ve zulm.Dardan mdahale edenler aslnda iki tr eylemi esas aldlar. Bir yandan, iddeti durdurmak iin ilkin

diplomatik ve ardndan askeri eylem gerekletirdiler. ou durumda askeri eylem, belirli durumlarda ya birininya da dierinin tarafnda olmak anlamna geliyordu. En iyi ihtimalle bu yaklam bir anlamda, ilenen sularngreli arl hakknda verilen bir yargdan kaynaklanyordu. Dier yandan ise, d mdahaleciler, belirli kiilericezalandrma ve bu tr kiileri atma-Bkz: Trouillot'un uluslararas toplum hakkndaki mkemmel ve bir o kadar da sen yorumuna (2004, 230): "Uluslararas toplumu, adasiyasetin bir tr Yunan korosu olarak dnyorum. Kendisini imdiye kadar hi kimse grmemitir ama arka planda arklar sylyor veherkes ona elik ediyor."

34tm taraflar iinden seme iini gren zel uluslararas ceza mahkemeleri kurdular.

Bu mdahalenin akabinde, olaylardan sonra gelien en nemli dava Milosevi'in yarglanmas oldu. Milosevi'insavunmasnn merkezinde, sadece kendisinin masum olduu iddias deil, ama ayn zamanda uluslararas cezamahkemesinin, tm sulardan sorumlu olduklarn iddia ettii eitli insanlar yarglamad yer alyordu. Milo-sevi, bu mahkemelerin, askeri olarak gsz olan taraflarn liderlerini yarglayan gllerin mahkemeleri

olduunu ve dolaysyla adalet mahkemeleri olmadn ne sryordu. yleyse, iki sorumuz kald: ddia edilensular gerek sular myd, yoksa, yalnzca genel davran olarak m kabul ediliyorlard? Ve eer iddia edildiigibi gerek sular iseler, btn sulular adaletin nne getirildi mi, yoksa mdahale eden lkedeki sulular


11/34

getirilmeyip sadece mdahaleye maruz kalan lkedeki sulular m adaletin nne getirildi?Yetki sorunu da elbette tartmann zn oluturan konulardan birisidir. Bir taraftan, mdahale etme hakk vegrevi zerine srar edenler, uluslararas mahkemeleri kurmann uluslararas hukuk asndan bir ile'rlemeolduunu ileri sryorlard. Fakat yargsal olarak, bu tr bir mahkemenin sadece kuruluunun dayand

prosedr ile ilgili bir sorunu deil ama ayn zamanda sahip olduu yetki potansiyelinin dar corafik tanm ileilgili de bir sorunu bulunuyordu.

Ve son olarak, sular denetlemenin alternatif yollar ya da alternatif denetimciler olup olmad konusugndeme geliyordu. Aslnda, 1990'larn ilk yllarnda, Birleik Devletler, Balkanlarn Avrupa iinde yer almasve dahas Avrupa Birlii'nin potansiyel yeleri olmas esasna dayananak, asl denetimcilerin Avrupallarolduunu -bu da Bat Avrupallar anlamnda- ne sryordu. Ama Avrupallar, siyasi ve askeri nedenlerdendolay, Birleik Devletler'in aktif destei olmakszn bu yk omuzlamak konusunda ekingen davrandlar.Sonunda35

bu grevi zerine alan Kuzey Atlantik birlii Tekilat (NATO) oldu. Fakat Birlemi Milletler deil de NATOolmasnn balca nedeni, Batl lkelerin, Srbistan'a kar operasyon yaplmasn ve atmann teki taraflarnn

bundan muaf tutulmasn neren herhangi bir Gvenlik Konseyi nergesinin Rusya tarafndan vetoedileceinden duyduklar muhtemelen hakl korkudan kaynaklanyordu.Ayn sorular daha byk bir aklkla, Birleik Devletler'in szde gnlller koalisyonu ile birlikte Irak'amdahale etmeyi tartt zaman ortaya kt. Birleik Devletler, yapaca askeri operasyon iin Gvenlik

Konseyi'nin onayn almaya alt. Fakat, Birleik Devletler'in nergeyi geirmek iin gerekli olan on be oydansadece drdn alaca belli olduunda, nergesini geri ekip BM onay olmadan kendi bana davranma kararald. Las Casas'n sorusu bu balamda daha da nemli bir hal alyordu: Birleik Devletler hangi hakla bu blgedeyetki iddia ediyordu? zellikle de dnya devletlerinin byk bir ounluu, yapaca eylemlere kar karken.Birleik Devletler hkmetinin cevab iki taraflyd. Bir taraftan, Irak devletinin varsaylan kitle imha silahlarstoku ve bu silahlar devleti olmayan "terristler" ile paylamaya hazr olduu savna dayanlarak BirleikDevletler'e ve dnyaya kar arzettii devasa tehdit asndan meru savunma konumunu ileri sryordu. Dahasonra bu argman, igal sonras aa kan, Irak hkmetinin bu tr silahlara sahip olmad bilgisi ve SaddamHseyin'in bu tr silahlara sahip olmas halinde onlar devleti olmayan "terristlere" datmakta tereddt etme-yecei konusundaki geni apl ihtilaf bilgisi ile darmadan oldu.Bu iddiann zayflamas zerine Birleik Devletler hkmeti, Saddam Hseyin'in bizzat insanla kar sularileyen ktcl bir adam olduu savna geri dnp, onu iktidardan almann ahlaki bir iyilik olduunu ilerisrmeye balad. Ve tam da bu noktada, sadece bu savlarn gereklii sorunu deil, ama daha da tesi olan yetki

konusu gndeme geldi. Bununla birlikte bir o kadar da Saddam Hseyin'in36sulamaya neden olan hareketleri aka iledii zamanlarda kendisine destek veren Birleik Devletler ve dierdevletlerin, onun ahlaki sularn irdeleyip dardan mdahale etmeye kalkmalarna hakl bir gereke oluturupoluturmad n plana kt.Bir ounda olduu gibi bu durumda da bir kez daha mdahalelerin en gl tezi, masum insanlarnkorunmasdr -tecavz edilen ve katliamdan geirilen masum Bosnal Mslmanlar, kendi topraklarndan zorlagertilen ve snrlar arasnda kovalanp durulan masum Kosovallar ve Saddam Hseyin tarafndan bastrlan veldrlen masum Krtler ve iiler. Las Casas'n Seplveda'ya verdii nc cevaptan neyi reniyoruz? LasCasas, "asgari zarar ilkesi" zerinde srarla duruyordu. Btn savlarn kesinlikle doru olmas halinde bile,cezalandrma, engel olabilecei zarardan daha byn verebilir miydi? Asgari zarar ilkesi, Las Casas'n,doktorlara ettirilen "zarar vermeyin" eklindeki antik Hipokrat yemininin kolektif toplumsal fenomenlereuyarlamasdr.Balkanlardaki atmalar konusunda insan, belki de, asgari zarar olmutur eklinde dnmeye devam edebilir.Aktif iddet byk oranda durduruldu. Fakat te yandan, etnik temizlik olay geni apl olarak ortadankaldrlmad ya da tersine evrilmedi. Tersine gerekleen etnik temizliin sonular zerinden u ya da buekilde bir kurumlamaya gidildi. Mlkiyet zararlarnn tazmin edilmesi ya da yerleim hakknn geri verilmesiya hi yaplmad ya da asgari oranda yapld. Ve Kosova'daki Srplar, kesinlikle nceki konumlarndan daha kt

bir duruma dtklerini dndler. Yaanan durumun, d mdahale olmakszn da ayn yerde durupdurmayaca eklinde bir soru ne srlebilir. Fakat, durumun eskisinden kat be kat kt hale getirildii eklindegl bir tezin ortaya atlmas mmkn deildir.Oysa byle bir tez, Irak mdahalesi balamnda ortaya atlabilir. Saddam Hseyin ve Baas partisinin artkiktidarda olmad ve eski-37den bulatklar baskc hareket eitlerini yapmaya devam edemedikleri aktr. Ne var ki, lke, d mdahalencesinde olmayan birok byk olumsuzluklar yaad. Vatandalarn ekonomikadan durumu muhtemelendaha aa seviyelere indi. Gnlk iddet, kat be kat artt. lke apak olarak, eylemlerinin kendilerine karyapld ve mdahale ncesinde lke iinde doru dzgn hareket edemeyen slamc militanlarn bir tr


12/34

cennetine dnd. Ve Irakl kadnlarn toplumsal konumu daha fazla ktleti. Mdahaleden itibaren en az yz-bin Irakl insan ldrld ve daha fazlas da ar bir ekilde yaraland. u durumda, asgari zarar ilkesinekesinlikle bavurulabilir.Seplveda'nn son argman, Hristiyanlatrmak hakk ve grevi ile Amerika yerlilerinin ortaya kardvarsaylan engellerdi. Bu argmann yirmibirinci yzyldaki karl, demokrasiyi yaymann hak ve grevidir.Birleik Devletler ile Birleik Krallk hkmetleri arasnda, zellikle Birleik Devletler'in neo-muhafazakar

entelektelleri ile Babakan Tony Blair tarafndan kkrtlan balca rekabet konularnn banda gelmektedir.Las Casas, zorla Hristiyanlatrmann anlamsz olduu zerinde durup, Hristiyanl kabul etmenin, kabul edenkiinin iinden gelen gnll ballk ile olduunu ve zor kullanmann ters etki yarattn belirtiyordu.Ayn argman, Balkanlar ve Irak mdahalelerinin demokrasiyi gelitirmek temelinde merulatrlmas

balamnda yaplan eletirilere kant olarak gsterildi. Buradaki sorun, demokratik deerlere dnmenin nasllld ile alakalyd. Mdahaleciler asndan bu l, birden ok siyasi partinin ya da grubun asgari nezaketkurallaryla katlp kamuya ak kampanyalar yapabildii seimlerin yaplmas iradesi anlamna geliyordu. Buyaklam, demokrasinin ok kstl bir tanmdr. Kald ki bu asgari demokrasi lsnn bile, herhangi bir

blgede gl bir iktidarn bulunmasyla ulalabilecek bir durum olmad olduka aktr.38Fakat eer demokrasiyle denemek istenen daha byk apl bir ey ise -hkmet yaps ierisinde nfusun byk

bir ounluunun asli karar alma srecini denetlemesi, btn aznlklarn kendilerini siyasi ve kltrel olarakifade edebilme olanana gerekten sahip olmas, ak siyasi tartmann meruiyetinin ve ihtiyacnn kabul

edilmesi-, bu koullarn farkl lkelerin ve blgelerin kendi iinde geliip olgunlamas gerektii ve d denetimkavram ile mdahalenin getirdii olumsuzluklarla ilikilendirildii iin dardan yaplan mdahalenin genellikleters etkide bulunduu olduka aikr grnen bir durumdur."Mdahale etmek kimin hakk?" sorusu, modern dnya-sisteminin siyasi ve ahlaki yapsnn tam merkezineiaret eden bir sorudur. Uygulama anlamnda mdahale, gllere mnasip grlen bir haktr. Ne var ki,merulatrlmas zor bir haktr ve bu yzden daima siyasi ve ahlaki diren ile kar karya kalr. Mdahalecilerdireni ile karlatklarnda daima ahlaki bir dorulama yolu ararlar; onaltnc yzylda doal yasa veHristiyanlk, ondokuzuncu yzylda uygarlatrma misyonu, yirminci yzyln sonu ve yirmibirinci yzyldainsan haklar ve demokrasi.Mdahaleye kar olan tez, daima iki kaynaktan beslenmitir: Gl halklar arasndan kan ahlaki pheliler(Las Casas'n argmanlarn tevik edenler) ve mdahale edilmesi planlanan halklar arasnda kan siyasidirenler. Mdahalecilerin ahlaki tezi her zaman, mdahalenin mdahalecilere getirdii maddi karlarlalekelenir. Dier yandan bakldnda, ahlaki phelilerin her zaman alaka olan hareketleri kendi deer yarglar

terimleriyle merulatrdklar grlr. Kendilerine kar mdahale edilmesi planlanan halklarn siyasi liderlerikonusu, her zaman liderlik ettikleri halklarn karlarnn tersine, kendilerinin dar karlarn yanstan bir ekildeilenir.Ama tm bu mulaklk, mdahalecilerin deer yarglarn evrensel yarglar olarak kabul eden anlayerevesinden kaynaklanr. Oy-39

sa, bu evrensel deerlerin belli birdnya-sisteminin iindeki baskn kesimin sosyal yaratmlarolduu grlrse, konunun esas erevesi ok daha derinden anlalm olur. Kriter olarak esasaldmz nokta, kresel evrenselcilik olmayp Avrupa evrenselciliidir. Avrupa evrenselcilii, Avrupa

balamndan gelen, yksek erekleri olduu ileri srlen ve birok savunucusunun doal yasa olarakadlandrd kresel evrensel deerler olarak takdim edilen bir dizi doktrin ve etik yaklam btndr.Szde masumlarn insan haklarn korumak ve gllerin ili dl olduklar maddi smr meselesini

e zamanl olarak merulatrr. Ahlaki olarak mulak bir doktrindir. Bazlarnn sularna saldrrken,dierlerinin sularn es geer. stelik bunu yaparken, doal yasa olduunu iddia ettii kriteri kullanr.Bu durum, kresel evrensel deerlerin olamayaca anlamna gelmez. Ama daha ok, bu deerlerin neolduunu bilmekten henz uzak olduumuz anlamna gelir. Kresel evrensel deerler bize verilmez,

bizler tarafndan yaratlr. nsanolunun bu tr deerleri yaratma giriimi, insanln byk bir ahlakigiriimidir. Bu giriimin gereklemesinden umutlu olmak, yalnzca gllerin ideolojik perspektifinintesine geebilip, iyinin gerekten ortak bir deerlendirmesini (ve kresel olmaya en yakn olan)yapmakla mmkn olacaktr. Bylesi bir kresel deerlendirme, imdiye kadar kurduumuz tmyaplardan ok daha eitliki bir yap anlamnda farkl bir somut zemin gerektirir.Byle bir ortak zemini bir gn ve hatta ok ksa bir zaman sonra yakalayabiliriz. Bu durum, bugnkdnya-sistemimizin, daha iyi mi yoksa daha kt m olaca bilinmeyen farkl bir dnya-sisteminehalihazrdaki gei srecinden nasl bir dnya kacana baldr. Fakat bu gei dnemini atlatp

daha eitliki bir dnya iine gireceimiz zamana kadar; byk olaslkla Las Casas'n telkin ettiitahrik edici ahlaki kibirliliimizin pheli snrlar, bizlere bu dnyann Seplvedalarnn bencil ahlaki


13/34

teminatlarndan daha iyi hizmet edecek-tir nsanla kar olan sular konusunda dnya yasal snrlamalarnn oluumu, igal edilenler kadarg sahiplerine de uygulanmyorsa ok az bir nem ihtiva eder.Vallodalid'te bir araya toplanan Consejo de las Indias, bu konudaki hkmn veremedi. Bundan dolaySeplveda kazand. Hl hkmn vermiyor ve eskiden olduu gibi Seplveda ksa vadede kazan-maya devam ediyor. Bu dnyann Las Casaslar, saf olmakla, er glerinin ilerini kolaylatrmakla,yetersiz kalmakla itham edilmektedirler. Fakat yine de bize rettikleri bireyler var: kendi mutlakdoruluumuz hakknda biraz tevazu gstermek, bastrlan ve zulme urayanlara biraz somut destekvermek, gerek anlamda kolektif olan ve bu yzden gerek anlamda kresel olan bir kreselevrenselcilik aray iinde olmak.4041Oryantalist OlmamakMmkn M? zc TikelcilikOn sekizinci yzyla gelindii zaman, Seplveda ile Las Casas'n tartt konular, can alc birtartma konusu olmaktan kmt artk. Avrupal dnya, Amerika'da ve dnyann teki blgelerindesrdrd smrge dzeninin meruluu konusunda genel bir kabul grme dzeyine erimiti.Smrge blgeleri hakknda yaplan ak bir tartma varsa da, bu tartma, Avrupallarn yerli nfuslane ekilde bir iliki kurduklarndan ok, Avrupal yerleimcilerin bu blgelerdeki zerklik hakkzerine yaplyordu. Fakat buna ramen, bu dnemdeki Avrupallar, yaylmalar, seyahatleri veticaretleri srasnda yerli halklarla daha ok iliki iine giriyorlard. zellikle de Asya gibi ondokuzuncu yzylda "yksek uygarlk" blgeleri olarak anlmaya balayan ve daha ok da in,Hindistan, ran ve Osmanl mparatorluu'nu iine alan alanlarda ok daha youn bir ilikilenmesreci yaanyordu.Bu alanlar, genellikle tarihin bir dneminde kurulmu olan bir tr imparatorluklar olaraktanmladmz byk brokratik tekilatlara sahip alanlard. Bu dnya-imparatorluklarnn her biri,yazl bir tarz ve edebiyat anlamnda birlingua franca* sahibiydi. Hepsi, alanda yaygn olarakgrlen temel bir dinin etkisi altndaydlar ve hatr saylr bir zenginlie sahiptiler. On sekizinciyzyldaki Avrupa gleri,ev: Lingua Franca, Franszca dili ve retorii anlamnda kullanlmtr.

43

bu blgelerdeki birok alana henz askeri olarak kendilerini dayatacak bir konumda olmadklar iin, onlar naslele alp deerlendirecekleri konusunda emin deildiler. Balangtaki tutumlar, onlardan bireylerrenebilecekleri ihtimaline dayal olarak ilgili bir gzlem ve snrl bir sayg zerine kuruluydu. Bylece bualanlar, Avrupallk bilincine grece bir emsal, olas ortaklar ve potansiyel dmanlar (metafizik adan ve askeriadan dman) olarak girdiler. te bylesi bir balam ierisinde, 1721 ylnda Baron de Montesquieu,AcemMektuplar adl kitabn yazd.

Acem Mektuplar, muhtemelen ran'a giden Avrupal seyyahlar tarafndan deil de Avrupa'ya, zellikle de Paris'egiden ranl seyyahlar tarafndan yazlm bir dizi hayali mektuptan oluur. Otuzuncu mektupta Rica, evdekilere,Parislilerin kendisinin giydii egzotik elbiselere hayran kaldn yazar. Bunun ok klfetli bir giyim tarz oldu-unun farkna vararak, kalabalk iine karmak iin Avrupai elbiseleri benimsediini syler. "Tm yabancsslemelerden arndmda kendimi tam anlamyla takdir ettim". Fakat bazen, baz insanlarn kendisini tandnve birbirlerine kendisinin bir ranl olduunu fsldadn sylyordu. Ortaya kan tepki aynen u oluyor: "Vayvay, o bir ranl m? Ne olaanst bir ey! Bir insan nasl ranl olabilir?" (Montesquieu [1721] 1993, 83).Bu nl bir soru olup, teden beri Avrupai zihniyet dnyasn lgna evimitir. Montesquieu'nn kitabnolaanst klan en nemli ey, bu kuku zerine herhangi bir ey belirtmemesidir. ranllarn gelenek vegrenekleri zerine yazma kisvesi altnda Montesquieu, esas itibariyle Avrupa'nn gelenek ve greneklerinitartyordu. Dncelerini hayali ranl yorumcularn azndan syleyerek bir koruyucu kalkan edindi ve busayede kendi dnyasna toplumsal bir eletiri yneltme olanana sahip oldu. Aslnda olduka ihtiyatl davrana-rak, Hollanda gibi grece kltrel zgrlk merkezi olan bir yerde kitabn isimsiz olarak yaymlad.44Avrupallarn, Dounun yksek uygarlklar olarak adlandrdklar dnya hakkndaki toplumsal cehaletleri yledursun, kapitalist dnya-ekonomisi amansz bir ekilde buralara yaylarak bu cehaleti ispatlad. Avrupa merkezlidnya-sistemi, Avro-Amerikan zemininden ayrlarak, dnyann daha fazla alann kendi i blm sistemineeklemlemek iin kuatt. Bask kurmak, yalnzca iliki iinde olmann tersine, herhangi bir kltrel denklietahamml etmez. Baskn olanlar, kendilerini ahlaki ve tarihi olarak hakl grmeye ve sistem iinde retilen

iktisadi artn esas sahibi olarak hissetmeye ihtiya duyarlar. Dolaysyla, merak ve yksek olarak adlandrlanuygarlklardan bir eyler renebilme olaslnn mulak duygusu, "yksek" uygarlklar olarak addedilmeleriolgusuna ramen, bu alanlarn siyasi ve ekonomik olarak smrlmesinin nedenlerini aklama ihtiyac dourdu.


14/34

Gelitirilen aklamann z, olaanst bir biimde sradand. Yalnzca kkenleri Antik an Greko-Romendnyasnda yatan Avrupa "uygarl" (ve bazlar iin de Eski Ahit dnyasnda yatan), "Moderniteyi"yaratabilirdi. Modernite, geni ierikli bir terim olup kapitalist dnya-ekonomisi iinde ortaya kan davran,norm ve pratikler anlamna gelmektedir. Ve modernite gerek evrensel deerlerin ve evrenselciliin somutlamekli olarak tanmlandndan beri, sadece ahlaki bir iyi olmakla kalmayp ayn zamanda bir tarihsel gereklilikhaline de brnmtr. Avrupal olmayan yksek uygarlklar iinde, moderniteye ve gerek evrenselcilie doru

giden insanlk yry ile uyumsuz bir eyler her zaman olmak zorundayd ve olmaldr da. Douundanitibaren ilerici olduu iddia edilen Avrupa uygarlnn tersine, teki yksek uygarlklar kendi geliimhavzalarnda donmu olarak kalm olmalydlar ve bu yzden d zorlama olmadan (Avrupal gler anlamnda)kendilerini moderniteye dntrme gcnden yoksun olmalydlar.Bu tez, zellikle on dokuzuncu yzylda yksek uygarlklar inceleyen Avrupal aratrmaclar tarafndan nesrlyordu. Bu aratr-45maclar, modernitenin ana merkezi olan Bat'dan (Occident) olduklar iin Oryantalist olarak adlandrlyorlard.Oryantalistler kk ve sk bir gruptu. Oryantalist olmak kolay deildi. Bu aratrmaclar, yksek uygarlklargerek yazl edebiyat ve gerekse de farkl bir din olarak (szde dnya dini fakat Hristiyanlktan farkl bir din)altklar iin, Oryantalistin, bir Avrupal iin zor bir ey olan bir dil renmesi gerekiyordu. Aratrmac, buyabanc uygarln insanlarnn kendilerini ve dnyay nasl deerlendirdiklerini bir lde anlamak zorunda ise,kendisine olduka derin ve kltrel olarak yabanc gelen metinleri dikkatlice incelemek zorundayd.

Gnmzdeki anlamyla, Oryantalistlerin hermentik olarak empati sahibi aratrmaclar olmak durumundaolduunu sylebiliriz. On dokuzuncu yzyl ve yirminci yzyln ilk yars boyunca, bu gibi aratrmaclarnsays pek fazla deildi ve hemen hemen hepsi ya Avrupal ya da Kuzey Amerikalyd.Bu aratrmac grubun kltrel nermeleri ve argmanlarnn, dikkatli bir eletiriye tabi tutulmas 1945 sonrasnakadar yaplmamtr. Elbette, bu durumun ortaya kmasnn nedenleri aktr. 1945 sonras dnya-sisteminin

jeopolitii, ok byk oranda deiti. Nazilere kar verilen sava, bu tr korkun sonular kardklar zcrkln ne menem bir ey olduunu gzler nne serdi. Ve ok daha nemlisi, Oryantalistlerin hakkndayazdklar Avrupal olmayan dnya, lkelerinin Bat denetiminde olmasna kar her bakmdan siyasal bir isyaniine girdiler. Smrge kart devrimler, Asya ve Afrika'nn her yerinde gerekleti ve Latin Amerika'da isiyasi-kltrel dnmler meydana geldi.Enver Abdlmelik, 1963 ylnda, bu siyasal deiimlerin aratrmaclar dnyasnda yapt etkiyi tarihe geiren

bir makale yaymlad. Makalenin ad "Krizdeki Oryantalizm" (Orientalism in Crisis) idi. Bu makaledeAbdlmelik, Oryantalistlerin iki temel tarihi nermesini analiz ediyordu. Oryantalistler, problematiklerinin

aratrma nesnesi46olarak ele aldklar soyut olguyu Dou (Orient) olarak semilerdi. Ve tematik dzeyde bu nesnenin zcalglann benimsemilerdi. Gnmz asndan bakldnda, bizlere sradan gelmesine ramen, Ab-dlmelik'in bu nermelere saldrmas, o dnem asndan entelektel (ve siyasal) bir radikalizm olarakdeerlendirildi:Dolaysyla tarihten soyutlanm olan ve gerek bir zgllk zerine kurulmu olan bir tipolojiye varyoruz. Butipoloji, dokunulmaz ve zc bir mantkla tasarlanmtr. Sz konusu tipoloji, zerinde aratrma yaplan"nesneyi", aratrmay yapan znenin akn oluu balamnda, baka bir nesneye dntrr. yle ki bizler birHomo Sinicus, Ho-mo Africanus, Homo Arabicus'a (ve neden Homo Aegypticus yok?) sahip olurken, insan-"normal" insan- kkleri tarihsel Yunan Antik a dnemine dayanan Avrupal insandr. Bu adan, on sekizincive yirminci yzyllar arasndaki, Marx ve Engels tarafndan gzler nne serilen aznlklara sahip olmahegemonyaclnn ve Freud tarafndan paralanan antropomerkezciliinin (antropocentrism), zellikle Avrupal

olmayan halklarla dorudan iliki iinde olan beeri ve sosyal bilimlerdeki Avrupamerkezciliine (Euro-centrism) ile nasl elik ettiini aka gryoruz. ([1972] 1981, 77-78)

Ne var ki, Abdlmelik, pan-Avrupa dnyasnda kk bir uzman grup dnda pek okunmuyordu. On be ylsonra yaymlanan Edward W. Said'in kitab Oryantalizm ([1978] 2003), modern dnyann Batl olmayan

blgeleri hakkndaki gereklik zerine yaplan yorumun ve bilginin bir ekli olan oryantalizm hakknda geni birkltrel tartmay tevik etti.Said'in kitabnn zellikle Arap-slam dnyas ile ilgili blm Oryantalizmin akademik boyutunu ele alan biralmayd. Fakat ayn zamanda ve daha da nemlisi, Said tarafndan Oryantalizmin "daha genel anlam" olaraktanmlanan "Dou ile (ou zaman) Bat arasnda yaplan ontolojik ve epistemolojik ayrma dayanan birdnme tarzn" inceleyen bir almayd ([1978] 2003, 2). Yine de Said, Oryantalizmi bir dnme tarzndanda te bir ey olarak gryordu. yle ki, Oryantalizmin, "Dou stne alan kapsaml bir kurum,...47Avrupa kltrnn Aydnlanma sonras dnem boyunca, Dou'yu siyasal, sosyolojik, askeri, ideolojik, bilimsel

ve hayali olarak ynetebildii -ve hatta retebildii- mthi derecede sistematik bir disiplin" olduunu nesryordu (3).


15/34

Ve sonra Said yle devam ediyordu: "Oryantalizmi, basite smrge dzeninin rasyonalletirme arac olduunusylemek, smrgeciliin, yaand dnemden sonra Oryantalizm sayesinde ok daha ileri dzeydemerulatnldn grmezden gelmek olur" (39). nk "Oryantalizm esas itibariyle, Dou'nun Bat'dan dahazayf olmasndan dolay Dou'ya dayatlmak zere oluturulmu bir siyasi doktrindir" (204).Ayrca Said'e gre Oryantalizm, kendi iinde snrlar olan ve entelektel sorgulamaya kapal olan bir dnmetarzyd:

Oryantalist Dou'ya, dank duran panoramann tmn nne sermek amacyla stten bakp deerlendirmeyapar. Bu suretle, bir dizi indirgemeci kategori (Semitikler, Mslman kafas, Dou ve dierleri) aygt iindenbtn detaylar grmek zorundadr. Bu kategoriler temelde ematik ve etkili olduklar iin ve hi bir Doulununu ya da bu ekilde kendisini bir Oryantalistin bilebildii kadar bilemedii farzedildii iin, Dou'nun herhangi

bir imgelemi, sonunda gelip kii, kurum ya da sylemin sahibiyle uyuma dayanr. Her trl kapsayc imgelemesas itibariyle muhafazakrdr ve Bat'nn Yakn Dou zerine olan dn tarihinin, doruluundan phe edilmegerekliine aldrmadan kendisini nasl srdrdn ortaya koyuyoruz. (Aslnda, bu fikirlerin kendigeerliliini ispatlayan olgular yarattn ileri srebiliriz.) (239)Orjinal basksndan on be yl sonra kitabn yeni basksna yazd nszde Said, kitabn selamlayan fke vedireni ile tekilerin gelitirdii ayn dorultudaki argmanlara kar mcadele ediyordu. Bunlarn aka "belirli

bir pozitivizme ve kltr, kendilik ve ulusal kimliin deimeyen tarihselliine olan basit inancn altnoyduklarn" belirtiyordu. (332)yleyse Said'in sorunu neydi? Kitabn "Oryantalizme verilecek

48cevap Oksidentalizm deildir" zerine vurgu yaparak sonlandryordu (328). Kitab zerine syledikleri ve onunyansmalar zerine Said, kendisinin ilikili olduu postkolonyalizm ile byk anlatlarn yokoluunuvurgulad iin eletirdii postmodernizmi birbirinden ayrt ediyordu. Tamamen tersi bir ekilde Said,

postkolonyal sanat ve akademisyenler iin yle diyordu:Uygulanmalar ve gerekletirilmeleri mevcut durumda muallakta kalm, ertelenmi ve nne geilmiolmasna ramen byk anlatlar var olmaya devam ediyor. Postkolonyalizmin kanlmaz tarihsel ve siyasalemirleri ile postmodernizmin grece tarafszl arasndaki bu ok nemli ayrlk, kendi aralarnda akan

boyutlar arzetseler de, bir btn olarak farkl yaklamlar ve sonular yaratr ("byl gerekilik" tekniindeolduu gibi mesela). (349)Montesquieu u soruyu sormutu: Bir insan nasl ranl olabilir? Ama gerekten bu soruyu cevaplamaklailgilenmemiti. Ya da daha ziyadesiyle, gerekten deerlendirmeyi istedii ey, Avrupal olmann alternatifyollar olmutu. Bu yaklam mkemmel bir meru duruu ifade eder. Fakat bu yaklam, evrensel ile yerel

arasnda nasl uygun bir denge kurabileceimizin asli meselesine, belli bir uzaklk arzeder. Elbette Montesquieubir Avrupalyd, Avrupa bir dnme tarz balamnda yazyordu. Avrupa'daki tekilerin bir dizi evrensel deerinasl temsil ettikleri hakknda pheleri olsa da, evrensel deerlerin gereklii konusunda ok fazla phesi

bulunmuyordu.Oysa Said tam aksine, birka kimliin snrnda varln gerekletiren zl bir melezdi. leri dzeyde eitimlihmanist bir akademisyen, ngiltere edebiyat konusunda uzman ve Bat niversite sisteminin (ve iinde bulunan

bir profesr) bir rnyd. Fakat Said ayn zamanda, doum yeri ve vatan olarak (hem duygusal hem de siyasalolarak) bir Filistinliydi. Bu yzden, "bir dnme tarz" olarak adlandrd Oryantalizmin entellektel ve siyasi

belirlemeleri tarafndan ar bir ekilde sulanan biriydi. Bir insann ranl olabilmesinin hi bir yolununolmadn, nk doaya aykr kavramlatrmann, z-49c tikelciliin, Batl kstah gzlemcinin icad olduunu dile getiriyordu. Fakat yine de, Oryantalizmyerine Oksidentalizmi yerletirmeyi reddetti ve onu kendilerine referans olarak kullanan kiilerin onunanalizlerine dayanarak yapt baz kullanmlarn boa kard.Said, bizzat Foucault'un sylem kavramn ve onun iktidar yaplaryla olan dorudan ilikisi ile buyaplar zerindeki yansmalarn aikr bir ekilde kulland. Oryantalizmin zc syleminin, hakkndayazlan blgelerin gerekliinden ve zellikle de dnyann glleri tarafndan kataloglanan vezerinde allan madunlarn yaad ve grd gereklikten olduka uzak olduunu bizeanlatyordu. Aslnda Said bizlere, bilgi atmzn eitsiz toplumsal ve siyasal kurumlar oluturannedensel bir faktr olduu iin kelimelerin, kavram ve kavramlatrmalarn nemli olduunuanlatyordu. Kelimeler, kavramlar ve kavramlatrmalarn tek banabir nedensel faktr deil, ama ne-densel faktrlerden bir tanesi olduunu belirtiyordu. Bize byk anlatlar reddetmememiz, tamtersine, onlara geri dnmemiz arsnda bulunuyordu. nk onlar sadece "muallakta asl, ertelenmi

bulunan ya da engellenen" anlatlard.

Bana yle geliyor ki; byk anlatlara geri dndmz zaman, iki farkl sorunla yz yze kalrz. Birtanesi, iinde yaadmz ve iktidarda olanlarn orta ve uygulayclar olduu evrensel deerleriolan, dnya-sistemi olarak tanmlam olduum dnyaya balanmaktr. kincisi, evrensel deerler ad


16/34

verilen eylerin olup olmadn ve eer varsa, onlar hangi koullar altnda ve ne zamanbilebildiimizi deerlendirmektir. Bu iki sorunu srayla ele almam gerekiyor.Bilinen btn tarihsel sistemlerin evrensel deerlere dayand eklinde bir dnce vardr. En iednk ve en benmerkezci (solip-sistic) sistem normal artlar altnda, mmkn olan tek yol dahilindeya da tanrlarn kabul ettii tek yoldan bir eyleri yapabildiini gsterir. "Vay, vay, o adam ranl m?

Ne olaanst bir ey! Bir insan na-

50

sl ranl olabilir?". Bu yaklam, verili bir tarihsel sistem iindeki insanlarn bu pratiklerle nasl megul

olduklarn ve bu pratikleri ne tr aklamalarla merulatrdklarn gstermektedir. nk buinsanlar, bu pratik ve aklamalarn insan davrannn bir normu olduuna inanrlar (kendilerine buekilde inanmalar retilmitir). Bu pratikler ve inanlar, kendinden menkul olarak ve genellikle birphenin veya yansmann konusu olmayacak ekilde deerlendirilmeye msaittir. Ya da en azndan,onlardan kukulananlara ya da yanlln gsterenlere sapkn ya da kafir olarak baklr. indeyaadklar tarihsel toplumsal sistemin pratiklerini ve merulatrmalarn sorgulayan ok az insannyapt, yalnzca kahramanlk deil ama ayn zamanda bir lgnlktr. nk, iktidardaki grup derhal

bu insanlara ynelecek ve yaptklarn asla kabul edilemez eylemler olarak niteleyip onlar

cezalandracaktr. Dolaysyla, evrenselcilik iddias kadar etnisite-merkezli (etnocentric) ve bir o kadarda tikelci bir ey olmad eklinde bir paradoksal argmanla balayabiliriz.Bununla birlikte, modern dnya-sisteminin en korkun zellii -onun tek gerek yn-, bu trtereddtlerin teorik olarak meru olmasdr. Teorik dememin nedeni, modern dnya-sistemimuktedirlerinin, bu tr tereddtlerin sistemin baz kritik noktalarnn altn etkili bir ekilde oyduunufarkettiklerinde, Ortodoks bastrma penelerini derhal gstermeye eilimli olmalardr.Bunu, Seplveda ile Las Casas tartmasnda grmtk. Las Casas, Seplveda'nn telkin ettii veigalciler ile encomienderoslarn Amerika ktasnda uygulad szm ona evrensel deerler hakkndatereddtlerini sylemiti. Unutmamak gerekir ki, Las Casas ok dikkatli bir ekilde davranarakspanya Krallnn gerekletirdii hareketlerin meruiyetine kar asla bir kar koyu iinde olmad.Las Casas aslnda, Kralla bavurup, kendi anlad evrensel deerlerin srdrlmesini istemiti.Onun anlad evrensel deerler, Amerika ktasndaki yerli nfusun tikelci uygulamalarna byk bir

yer verecekti.51

Ne var ki Las Casas'n benimsedii argmann aaca yol, er ge, imparatorun tm iktidar yapsn kanlmazolarak sorgulamaya davetiye karacakt. Bu yzden imparatorun ekinceleri vard. Bu yzden, Vallodalid'dekiJunta yarglar kararsz kald. Bu yzden, Las Casas'n eletirileri fiili olarak hasr alt edildi.Ve modern dnya-sisteminin Avrupal baskn liderleri "ranllarla" kar karya geldiklerinde, ilk olarak -Birinsan nasl ranl olabilir?-aknl ile davrandlar ve daha sonra kendilerini evrensel deerlerin yegane hamiliolarak grp kendilerini merulatrdlar. Bu, nce Abdlmelik'in ve sonra Said'in analiz edip duyurma klfetinekatlandklar, "bir dnme tarz" olan Oryantalizmin hikyesidir.Fakat, Said'in bunu yapabilmesini ve analizleri ile duyurularn dinleyen geni bir dinleyici kitlesi bulabilmesinisalayan ge yirminci yzyldaki dnya-sisteminde ne tr eyler deimiti? Abdlmelik bu sorunun cevabnveriyordu. Oryantalizmin "eletirel bir revizyonu" iin ar yapan Abdlmelik yle diyordu:Anlamay kendine yksek bir gaye edinen her zenli bilim, kendisini bu tr bir revizyona tabi tutmak

zorundadr. Ne var ki, bu gecikmi ve yine de istenmeyen bu bilin krizini reten, Asya, Afrika ve LatinAmerika halklar ve uluslarnn son iki kuann yeniden diriliidir. lkeli bir talep, dnya apndaki eitliulusal kurtulu hareketlerinin elde ettikleri zaferler anlamnda bir siyasal faktr (kararl) etkisinin sonucu olarakkanlmaz bir pratik ihtiya haline gelmitir. Bugn asndan bakldnda Oryantalizm, 1945'ten itibarensadece elindeki blgeleri kaybetmekle kalmayp, ama ayn zamanda, daha dn alma "nesnesi" olan ve fakatgnmzde egemen "znesi" olan "adamlarn" da elinden kararak en byk etkilenmesini yaad. ([1972]1981, 1082, 73)Abdlmelik ve dierlerinin 1963 ylnda arda bulunduklar eletirel revizyon, dnyadan soyutlanmakademik evrelerde kalan profesyonel Oryantalistlerin bizzat kendileri zerinde byk bir etki yaratt. Bundansadece on yl sonra, 1973 ylnda, Uluslararas Oryantalistler Kongresi, adn Asya ve Kuzey Afrika UluslararasBeeri Bilim-52ler Kongresi olarak deitirmek zorunda kald. Kukusuz, giderek s

nan

bir tartma ortamndan ve aradan geen

bir on yllk zaman diliminden sonra, bu aratrmac grubu, Uluslararas Asya ve Kuzey Afrika almalarKongresi eklinde baka bir isim deiikliine giderek aradaki dengeyi az da olsa yeniden kurmann peine


17/34

dt. Ama Oryantalist terimi bir daha diriltilemedi.Said'in yapt ey, bu dnyadan soyutlanm evreyi dar kartmakt. Genel entelektel tartmann geni alaniinde hareket ediyordu. Said, 1968 dnya devriminin ortaya kard ve gelitirdii geni apl entelektelisyan dalgalarnda kula atyordu. Dolaysyla, sadece Oryantalistler hakknda konumuyordu. Daha ok ikigeni dinleyici kesime sesleniyordu. Bir taraftan, 1968'de ortaya kan ok boyutlu toplumsal hareketlerinmerkezinde ve hatta eperlerinde yer alm olan herkesi ve 1970'li yllarda bilginin yaps ile ilgili sorulara

olanca gleriyle dikkat kesilenleri iaret ediyordu. Said onlarn dikkatine, modern dnya-sistemi jeokltrnnderinliklerinde gml olan somutlatrlm ikili kategorilerin devasa entelektel, ahlaki ve siyasi tehlikelerinisunuyordu. Onlara, hep beraber z diye bir ey yoktur, evrensel olduu sylenen pratikleri ve deerleri anlamayetisinden yoksun olan deimeyen ranllar (tikeller) yoktur diye barmalarn sylyordu.Fakat Said, ayn zamanda ikinci bir dinleyici kitlesine de sesleniyordu: bilgi kurumlar ile hepimizin iinde

bulunduu kapsayc toplumsal kurumlardaki btn drst ve iyi insanlar. Onlara, yanl tanrlarn farkndaolmalarn, sadece iktidar yaplarn ve eitsizlikleri maskelemekle kalmayp ayn zamanda gayri ahlakikutuplamalar gelitiren, koruyan ve varln devam ettiren szde evrenselciliklerin de farknda olmalarnsylyordu. Aslnda Said, bu drst ve iyi insanlarn varsaylan evrensel deerlerinin baka bir yorumuna bavu-ruyordu. Said, bu anlamda, Las Casas'n uzun aratrmasn tekrarlyordu. Ve o da tpk Las Casas'la ayn amaiin urarken, benzer53

bir hsran ve tamamlanamayn ortasndayken ld. Bu aratrmann doasna hakkn vermek iin -evrensel ve

tikel arasnda doru bir denge iin (entellektel, ahlaki ve siyasal)- Said'in kimlere kar kavga verdiini anlamakzorundayz. Hereyden nce o, olanca hiddeti ve tutkusuyla dnyann muktedirlerine ve onlarn entelektelmemurlarna kar mcadele ediyordu. Bu entelektel memurlar, yalnzca Said'e tamamen adaletsiz gelen dnya-sisteminin temel eitsizliklerini merulatrmakla kalmyor ama ayn zamanda, bu eitsizliklerin meyvelerindende faydalanyorlard.Bu yzden Said, onlarla basit bir entelektel savaa girmek kadar, dorudan siyasi atmaya girmeye de bir okadar hazrd. Filistin Ulusal Meclisi'nin bir yesi olarak, meclisin karar verme srelerinde aktif olarak rolalyordu. Filistin Kurtulu rgt'ne (FK), eski yekpare Britanya mandasna kar ortaya koyduu kadimiddialarn gzden geirmeye ve bamsz bir Filistin devletinin yan banda, 1967 snrlar iinde olmakkaydyla, srail'in varolma hakkn kabul etmeye aryordu. Bildiimiz gibi bu duru, FK'nn 1993 OsloGrmeleri ile sonunda kabullendii bir durutu. Fakat iki yl sonra Yaser Arafat, sraillilerle Oslo 2'yiimzalad zaman, Said, Oslo'nun eit bir grme olmaktan ktn anlamt. Bu anlamay Said, "Filistin'inVer-saylesi" olarak duyurdu. Kendisini Arap dnyasyla kar karya getirecek baka durular almaktan ekinen

birisi deildi. rnein, Was-hington'un o sralarda hl destekledii Irak Baas rejimini ve eitli Araprejimlerindeki vurgunculuu, Holokost revizyonizmi olarak adlandryordu. Fakat onun iin sylenen tek ey,Filistin devletinin uzlamaz bir savunucusu olmasyd.Said'in daha sessiz ama olduka iten bir nc kavgas daha vard. Bu kavga, entelektel analiz ve dolaysylasiyasal dnm sorunsalndan vazgetiklerini dnd postmodernistlerle olan kavgasyd. Said iin bu mesele de, ayn sorunsaln paralaryd: Oryantalist aratrmaclara saldrmas, Filistin iin ahlaki bir tutarllk ve54adil bir siyasi duruta diretmesi, ve somut olmad kadar elle tutulabilir bir zellii de bulunmayan entelekteloyunlar iin byk anlatlar feda etme konusundaki isteksizlii.Bu yzden Said'in kitabn, dneminin koullar balamna yerletirmek zorundayz: birincisi, 1945 sonrasndadnya apndaki ulusal kurtulu hareketlerinin byk baars, ve ikincisi, dnyann unutulmu halklarnn gerekdnya-sisteminin iktidar yaplar iinde gerekse de bilgi yaplarnn entelektel analizleri iinde bulunan meruyerleri konusundaki taleplerinin bir ifadesi olan 1968 dnya devrimi. Elli yllk tartmann sonular bu ekildezetlenebilir: dnya-sistemi iindeki iktidar dengesinin geirdii dnmler; modern dnya-sistemi tarihininou dneminde etkili olan ve hepimizin sahip olduu bilisel atda olduka derinlikli biimde bulunan ikiliztlklar besleyip baskn dnme yollarnn entelektel merulatrmasna hizmet eden evrenselciliin basitkesinliklerine son verdi. imdiye kadar yapamadmz ey ise, bizleri Oryantalist olmayan bir hale getirecek biralternatif at zerine her hangi bir konsensse varamaymz ve gerekten her hangi bir taslan izemeyiimizolmutur. Bu mcadele, nmzdeki elli yln mcadelesidir. Dolaysyla, byk anlatmz oluturmannyollarn aradmzda, ikinci mesele olarak ortaya kan soruya gelmemiz gerekiyor: Evrensel deerler ad veri-len bir ey var mdr, ve eer varsa, ne zaman ve hangi koullar altnda onlar bilebiliriz? Sylemek istediim,Oryantalist olmamak mmkn mdr?Batan balayalm. Bir insan bir cieerin evrensel olduunu nasl dnr? Elbette ki, bu sorunun cevab, onunevrensel/kresel pratii deildir. On dokuzuncu yzyldaki baz antropologlar, herkesin her yerde gzlemledii

baz pratiklerin olduunu ileri srmeye alyorlard. Bunun en iyi bilinen rnei, ensest tabusuydu. Ne var ki,her trl varsaylan kresel toplumsal pratikler iin baz zamanlarda55ve yerlerde daima istisnalar bulmak zor deildir. Ve elbette bu pratiklerin aslnda her yerde hemen hemen ayn


18/34

olduunu varsayarsak, o zaman, asla hi birmhtedilik(bakalarn kendi dinine sokmaya alan inan) trne-dinsel, sekler ya da siyasal- ihtiya olmayacakt. nk mhtedilik (proselytism), dntrlmesi gereken in-sanlar olduunu varsayar. Bu insanlar, mhtedinin evrensel olduunu dnd deerleri uygulamayanlardr.Evrensel deerler genellikle, iki temelden birine dayanlarak, doruluu ne srlr: Ya bize birileri bildirir veya

bir eyler araclyla bildirilir -bir peygamber, peygamberlik kabilinden yazlar ya da bir tr peygamber veyapeygamber kabilinden yazlarn yetkisi ile merulama iddias olan kurumlar- ya da mstesna insanlar veya insan

gruplarnn engin kavraylaryla "doal" olarak "kefedilir". Aa kan gereklerin dinlerle ve doal hukukdoktrinlerinin ahlaki veya siyasi felsefelerle ilikilerini kurarz. Her iki eitteki zorluk da belirgindir. Evrenseldeerlerin her tikel tanmna kar koyan iyi bilinen iddialar ortaya kar. Birok din ve bir dizi dini otoritevardr. Onlarn evrenselcilikleri her zaman birbiriyle uyumaz. Ve birbiriyle durmadan kavga hali iinde olan

birok doal yasa versiyonu vardr.Bundan baka, inandklar evrensel deerleri savunanlarn, ou zaman iddia ettikleri gerekliin kendilerinemnhasr olduu hakknda olduka hrsl olduklarn ve evrensel deerlerin alternatif versiyonlarna karolduka hogrsz olduklarn biliyoruz. Grlerin okluuna ynelik siyasi ve entelektel hogr erdemidoktrini bile, kendi bana tartmaya ak olan bir baka evrensel deerdir ve aslnda iinde yaadmz tarihselsistem iindeki baz gruplar tarafndan bu doktrine kar neredeyse her zaman muhalefet edilir.Elbette, bu belirsizlii, entelektel olarak radikal bir grecelilik doktrini ileri srerek zebiliriz. Tm deersistemlerinin, istisnasz olarak znel yaratmlar olduunu syleyip, bu yzden, hibirinin ger-ekte geerli bir evrensel olmadndan dolay hepsinin eit geerlilie sahip olduunu belirtebiliriz. Ne var ki,

asl olay, kesinlikle hibirinin birbiriyle uyum arzeden bir radikal grecelilik ileri srmeye hazr olmamasdr.nk bir yandan, radikal grecelilik, kendine zg kriterinden dolay kendi kendisiyle elien bir iddia olduuiin, tek bir olas duru ortaya kacaktr, o da ileri srlen evrenselciliklerin hi birinin birbirinden daha fazlageerli olmaddr. te yandan da, hepimiz pratikte meru davran olarak kabullenmeye gnll olduumuz

baz snrlara geri dneriz. nk teki trl, bir insann yaammz normal bir yoldan tehlikeye ataca gerekbir anari dnyasnda yaam oluruz. Ya da bu duruu, gerekten mtemadiyen iddia etmeye istekli birilerikarsa eer, muhtemelen geriye kalanlarmz bu tr insanlar piskotik olarak damgalayp, gvenliimiz iin on-lar hapsedecektir. Bu yzden ben, radikal grecelilii makul bir duru olarak saymyorum. Zira, hi kimseningerekten bunu kastettiine inanmyorum.Fakat biri kar da, drst insanlarn igrleriyle ulat ya da ifa ettii o evrensellerin aslnda muhakkak birekilde evrensel olduunu kabul etmezse ve ayn zamanda radikal greceliliin makul bir duru olduunainanmazsa, o zaman evrensellerle tikeller arasndaki iliki ve Oryantalist olmamann yollar zerine nesyleyebilir? Zira, Oryantalizmin drt bir yanmz sarp sarmalayan ok sayda grnm bulunmaktadr.

Avrupamerkezci evrenselcilikler (Eurocentric uni-versalisms) tarafndan ileden karlan insanlar, hiyerariyitepetaklak etmeyi genellikle cezbedici bulurlar ve bunu iki yoldan yaparlar. Birincisi, "modernite" olaraksomutlatrdmz Avrupa'nn varsaylan baarlarn, Avrupa'nn evrenselci deerlere ballna zg bir eyolduunun aksine, birok uygarln ortak gayesi olduu argmann gelitirmektir. nk, on sekizinciyzyldan beri, on altnc yzyldan beri, on nc veya onuncu yzyldan beri, bu husus ok az bir ey ifadeeder. Netice itibariyle, anlk bir eiin Avrupallara dn-5657yann baka bir yerinde bu sreci duraklatmalarn salad eklenir ve gnmzn siyasi, ekonomik ve kltrelfarkllklarn aklayann bu olduu sylenir. Bu, "ayn sizin yaptnz gibi biz de yapabilirdik" tutumudur."ranllar", Avrupa'y igal edebilirdi ve sonu olarak "Vay, vay, o bir Avrupal m? Ne kadar olaanst bir ey!Bir insan nasl Avrupal olabilir?" sorusunu soracak olan onlar olurdu.kincisi, bu argman dorultusunda bir adm daha ileri gidip hiyerariyi baka bir taraftan tepetaklak etmektir.

"ranllar", modern olarak nitelendirdiimiz eyleri zaten yapyorlard ya da Avrupallardan ok daha ncemodernitenin ban ekiyorlard. Bir rastlant eseri olarak Avrupallar, temelde on dokuzuncu yzyl ve yirminciyzyln bir blmnde bir an iin topu kapm olabilirlerdi. Fakat tarihin uzun vadesinde, evrensel deerlerintimsalleri Avrupallar deil "ranllar" idi. Sonu olarak, Avrupa'nn ou kere marjinal bir blge olduunu vemuhtemelen de yle kalmaya mahkm olduunu ayan beyan aa karmak iin dnya tarihini imdi yenidenyazmalyz.Bu yaklam, Said'in "Oksidentalizm" olarak adlandrd ve benim "anti-Avrupa merkezci Avrupamerkezcilik"(anti-Eurocentric Eurocent-rism) dediim argmanlardr (Wallerstein 1997). Bunun ad Oksidentalizmdir, nkSaid'in kyasya eletirmi olduu ayn ikili ayrlklara dayanmaktadr. Ve ayn ekilde, anti-AvrupamerkezciAvrupamerkezciliidir. Zira, epistemolojik sorular alabildiine yeniden uluorta hale getirmek yerine,Avrupallarn modern dnyaya dayattklar entelektel ereve tanmn kabul etmek anlamna gelmektedir.Bu analize, realist bir deerlendirme yaklam asndan giri yapmak daha faydaldr. Gerekten bir moderndnya-sistemi vardr ve gemiteki tm rneklerden hakikaten farkldr. Bu sistem, Avrupa'nn ve AmerikaKtas'nn uzun on altnc yzylnda ortaya km olan bir kapitalist dnya-ekonomisidir. Ve bir kere kendinisalamlatrmay baardnda, kendi i mantna ve yapsal ihtiyalarna


19/34

58gre hareket etmitir. Bunu yapmak iin, askeri ve teknolojik yeterliliini gelitirmi ve bylece on dokuzuncuyzyldan evvelce btn yerkreyi kapsamay baarncaya kadar, birbirinin ardsra dnyann her bir parasnkendine eklemleyebilmitir. Ayrca bu dnya-sistemi, burada belirtmek istediim bir konu olmasa da, ncekidnya-sistemlerinden olduka farkl ilkeler dorultusunda ilemitir.Kapitalist dnya-ekonomisinin belirliliklerinden birisi, bu sayede ileme kapasitesini srdrmede anahtar bir e

olarak kulland temel bir epistemoloji gelitirmek oldu. Montesquieu'nunAcem Mektuplar'ndabelirttii,Said'in Oryantalizm'de olduka hiddetli bir ekilde saldrd ve benim burada tartmakta olduum, buepistemolojidir. kili ayrlklar ve zellikle de evrenselcilik (ki baskn elerin kendinde vcut bulduunu iddiaediyordu) ile tikelcilik (ki bastrlan herkese ayn sfat atfediyordu) arasnda yaplan ikili ayrl somutlatran,

bu modern dnya sistemidir.Fakat bu dnya-sistemi 1945'ten sonra kendi iinden ok byk bir saldrya maruz kald. nce ulusal kurtuluhareketleri tarafndan ve daha sonra 1968 dnya devrimi ile ksmi olarak paraland. Ayn zamanda, kendisininvarlk nedeni (raison d'etre) olan sonsuz sermaye birikimini devam ettirme yeteneinin yapsal olarakzayflamas ile yz yze kalmaktadr (baknz Wallerstein 1998). Bunun anlam udur: Yalnzca lmekte olan budnya-sisteminin yerine ondan ok daha iyi bir dnya-sistemi kurma arsnda bulunmuyoruz. Bununla birlikte,Oryantalist olmamamz salayacak yollardan bilgi yaplarmz nasl yeniden kuracamz dnmeye davetediyoruz.Oryantalist olmamak; alglarmz, analizlerimizi ve deer yarglarmz evrenselletirmek ihtiyac ile kendi

tikelci kkenlerini, evrenseller sunduklarn iddia eden bakalarnn tikelci alglar, analizleri ve deer yarglarnakar korumak ihtiyac arasnda sren gerilimi kabul etmek anlamna gelir. Ayn anda kendi tikellerimizievrenselletirmek59ve evrensellerimizi tikelletirmek durumundayz ve bunu elbette nl ur olumaz sorgulanmaya tabi tutulacakolan yeni sentezler gelitirmemiz iin durmak bilmez bir diyalektik al-veri eklinde yapmak zorundayz. Bukolay bir oyun deildir.60

Hakikati Nasl Biliriz? Bilimsel EvrenselcilikModern dnyada, birbiriyle ekime halinde olan iki tarz evrenselcilik bulunmaktadr. Birinci tarz,Oryantalizmdir -zc tikelleri alglama tarz. Kkenleri, belli bir hmanizm

Documents

Immanuel Wallerstein - Avrupa Evrenselciliği