iktisadi dusunceler tarihi

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2617

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1585

‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹

YazarlarProf.Dr. M. Burhan ERDEM (Ünite 1)Doç.Dr. F. Rana ADAÇAY (Ünite 2, 8)

Yrd.Doç.Dr. Hasan ‹SLAT‹NCE (Ünite 3)Yrd.Doç.Dr. Ahmet T‹RYAK‹ (Ünite 4)

Prof.Dr. Ömer DEM‹R (Ünite 5, 6)Prof.Dr. Mustafa ACAR (Ünite 7)

EditörlerProf.Dr. M. Burhan ERDEM

Yrd.Doç.Dr. Hasan ‹SLAT‹NCE

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Prof.Dr. Cengiz Hakan Ayd›n

Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flman›Okt. Gönül Yüksel

GrafikerlerHilal Küçükda¤aflan

Aysun fiavl›

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

‹ktisadi Düflünceler Tarihi

ISBN 978-975-06-1273-2

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 17.500 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Haziran 2012

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ x

‹ktisadi Düflünceler Tarihine Girifl ......................................... 2G‹R‹fi ............................................................................................................. 3Relativist ve Absolutist Yaklafl›mlar.............................................................. 3‹ktisadi Düflünceler Tarihinin Zaman›.......................................................... 4‹ktisadi Düflünceler Tarihinde Paradigma ve BilimselAraflt›rma Program› ...................................................................................... 5ESK‹ ÇA⁄ TOPLUMLARINDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE................................... 7Do¤u Toplumlar›nda ‹ktisadi Düflünce........................................................ 7ESK‹ ÇA⁄ YUNANLILARINDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE.................................. 9Ksenofon........................................................................................................ 10Platon ............................................................................................................. 11

‹deal Devlet ve ‹flbölümü ....................................................................... 11Mülkiyet ................................................................................................... 12

Aristo .............................................................................................................. 12Devlet....................................................................................................... 13Oikonomikos ve Chrematistikos ........................................................... 13De¤er Teorisi ........................................................................................... 14Mülkiyet ................................................................................................... 14Para ve Faiz ............................................................................................ 14

ORTA ÇA⁄ HR‹ST‹YAN DÜNYASI’NDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE.................. 15Orta Ça¤’da Avrupa....................................................................................... 15Skolastizm ...................................................................................................... 15St. Thomas Aquinas ...................................................................................... 17

De¤er Teorisi ve Adil Fiyat .................................................................... 17Faiz........................................................................................................... 18

Oresme........................................................................................................... 18ORTA ÇA⁄ ‹SLAM DÜNYASINDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE ........................... 19Gazali ............................................................................................................. 21

Fiyat.......................................................................................................... 21‹fl bölümü ................................................................................................ 21Para ve Faiz ............................................................................................. 22

‹bn-i Haldun ................................................................................................. 22Çevrim Teorisi ve Vergi Teorisi ............................................................. 23De¤er Teorisi ........................................................................................... 24Arz ve Talep ............................................................................................ 24Para ve Sermaye Teorisi ......................................................................... 25

Özet................................................................................................................ 26Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 27Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 28S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 28Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 29

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

Modern ‹ktisadi Düflüncenin Do¤uflu: Mertantilizm ve Fizyokrasi .................................................................................. 30

MERKANT‹L‹ZM ............................................................................................ 31MERKANT‹L‹ST ÇA⁄..................................................................................... 32Milli Ekonomilerin Do¤uflu ......................................................................... 32Zihniyetteki De¤iflimler................................................................................. 32MERKANT‹L‹ST DÜfiÜNCEN‹N ESASLARI ................................................... 33Alt›n ve Gümüfl Sevgisi................................................................................. 33Milliyetçilik..................................................................................................... 33Sömürgecilik .................................................................................................. 33MERKANT‹L‹STLER‹N ‹KT‹SAD‹ POL‹T‹KALARI......................................... 34Para Politikas› ............................................................................................... 34D›fl Ticaret Politikas› ..................................................................................... 35Nüfus Politikas›.............................................................................................. 35MERKANT‹L‹ZM‹N UYGULAMALARI........................................................... 36Külçeci Merkantilizm (‹spanya).................................................................... 36Ticari Merkantilizm (‹ngiltere)...................................................................... 36Kameralizm(Almanya)................................................................................... 37Sanayi Merkantilizmi (Fransa) ...................................................................... 37MERKANT‹L‹STLER ....................................................................................... 38Jean Bodin .................................................................................................... 38Thomas Mun ................................................................................................ 39William Petty ................................................................................................ 39MERKANT‹L‹ZM‹N ELEfiT‹R‹S‹ ..................................................................... 40F‹ZYOKRAS‹N‹N DO⁄UfiU .......................................................................... 41F‹ZYOKRAT DÜfiÜNCEN‹N ESASLARI ........................................................ 42Do¤al Düzen ................................................................................................. 43Üretim Teorisi ve Safi Has›la ........................................................................ 43Ekonomik Tablo .......................................................................................... 43Tek Vergi Teorisi........................................................................................... 45F‹ZYOKRATLAR ............................................................................................ 45François Quesnay ........................................................................................ 46Anne R. J. Turgot ......................................................................................... 47Özet ............................................................................................................... 49Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 50Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 51Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 52S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 52Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 53Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 53

‹ ç indek i leriv

2. ÜN‹TE

Klasik Okul.................................................................................. 54G‹R‹fi .............................................................................................................. 55KLAS‹K ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCEN‹N GEL‹fiT‹⁄‹ ORTAM................................ 56Ayd›nlanma Ça¤› ........................................................................................... 56Sanayi Devrimi .............................................................................................. 57L‹BERAL ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCEN‹N TEMEL ‹LKELER‹.................................. 57Bireycilik ........................................................................................................ 58Özgürlük ........................................................................................................ 58Piyasa Ekonomisi ve Rekabet....................................................................... 58Do¤al Düzen ................................................................................................. 59Rasyonel Birey ............................................................................................. 59ADAM SMITH ............................................................................................... 59Emek ve ‹fl Bölümü ...................................................................................... 60De¤er Teorisi ................................................................................................. 61Sermaye Teorisi ............................................................................................. 62Gelir Teorisi ................................................................................................... 62Para-Görünmeyen El-Ekonomik Özgürlükler.............................................. 63D›fl Ticaret Teorisi ......................................................................................... 63ROBERT MALTHUS ..................................................................................... 64Nüfus Teorisi ................................................................................................. 64Nüfus Politikas› Önlemleri............................................................................ 65Malthus’un Di¤er Ekonomik Konular Hakk›ndaki Düflünceleri ............... 65DAV‹D RICARDO ......................................................................................... 65De¤er Teorisi ................................................................................................. 66Rant Teorisi.................................................................................................... 66Ücret Teorisi .................................................................................................. 67Gelir Da¤›l›m› Teorisi.................................................................................... 68D›fl Ticaret Teorisi ......................................................................................... 68JEAN BAPT‹STE SAY ................................................................................... 69Mahreçler Yasas› ........................................................................................... 69Jean B. Say’in Di¤er Görüflleri...................................................................... 70JOHN STUART M‹LL .................................................................................... 71De¤er Teorisi ................................................................................................. 72Ücret Fonu Teorisi ........................................................................................ 72Rant Teorisi.................................................................................................... 73Fiyat Teorisi ................................................................................................... 73Uluslararas› Mübadele Teorisi ...................................................................... 73Para Teorisi.................................................................................................... 74Sosyal Reformlar............................................................................................ 74KLAS‹K ‹KT‹SATA TEPK‹LER: ..................................................................... 74Özet ............................................................................................................... 76Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 77Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 78S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 78Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 79

‹ ç indek i ler v

3. ÜN‹TE

Sosyalist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm.......................... 80SOSYAL‹ST DÜfiÜNCEN‹N DO⁄UfiU .......................................................... 81Sosyalist Düflünceye Genel Bak›fl ................................................................ 81Öncü Sosyalist Düflünürler ........................................................................... 82ÜTOP‹K SOSYAL‹STLER ............................................................................... 82Saint Simon ................................................................................................... 83Charles Fourier ............................................................................................. 84Robert Owen ................................................................................................ 85MÜDAHALEC‹- DEVLETÇ‹ SOSYAL‹ZM ...................................................... 86Simonde de Sismondi .................................................................................. 86Karl Rodbertus ............................................................................................. 87Louis Blanc ................................................................................................... 87REV‹ZYON‹ST SOSYAL‹ZM: EDUARD BERNSTE‹N ................................... 88SEND‹KAL‹ZM: GEORGES SOREL .............................................................. 89ANARfi‹ZM: JOSEPH PROUDHON ............................................................. 89MARKS‹ZM ................................................................................................... 90Marksist Düflünceye Genel Bak›fl................................................................. 90Marx’›n Felsefesi ve Diyalektik Materyalizm ............................................... 91MARX’IN ‹KT‹SADI ....................................................................................... 93Emek-De¤er Teorisi ...................................................................................... 93Art› De¤er ve Eme¤in Sömürüsü ................................................................. 93Yedek Sanayi Ordusu ................................................................................... 94Azalan Kâr Oranlar›....................................................................................... 94Konjonktürel Dalgalanmalar ve Krizler ....................................................... 95Piyasa Yo¤unlaflmas› ve Sermayenin Merkezileflmesi................................. 96MARX VE D‹⁄ER SOSYAL‹STLER: KARfiILAfiTIRMA .................................. 96Özet ............................................................................................................... 98Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 99Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 100S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 100Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 101

Marjinalizm ve Neoklasik ‹ktisat............................................ 102G‹R‹fi .............................................................................................................. 103NEOKLAS‹K ‹KT‹SADIN ESASLARI .............................................................. 104Ekonomide Kendili¤inden Denge ve Etkinlik............................................. 104Maksimizasyon ve Rasyonellik ‹lkeleri ........................................................ 104Tümdengelimsel Yöntem ve Matematiksel Araçlar›n Kullan›m› ................ 104De¤erin Nihai Kayna¤› Olarak Fayda .......................................................... 105MARJ‹NALISTLER........................................................................................... 105Öncüler .......................................................................................................... 105Birinci Kuflak Marjinalistler: Marjinal Faydac›lar ......................................... 106

Stanley Jevons ......................................................................................... 106Karl (Carl) Menger ................................................................................. 107Léon Walras ............................................................................................ 108

‹ ç indek i lervi

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

‹kinci Kuflak Marjinalistler: Refah ‹ktisad› ................................................... 109Francis Ysidro Edgeworth ...................................................................... 109Vilfredo Pareto ....................................................................................... 109

NEOKLAS‹K ‹KT‹SAT ................................................................................... 110Neoklasik Gelene¤in Bafllang›c›: Alfred Marshall ....................................... 110Neoklasik Faiz ve De¤er Teorisi .................................................................. 111

Eugen Von Böhm-Bawerk .................................................................... 111Knut Wicksell .......................................................................................... 112Irving Fisher ........................................................................................... 112

Tam Rekabet Varsay›m›ndan Sapmalar ....................................................... 113Edward Hastings Chamberlin ................................................................ 113Joan Robinson ........................................................................................ 114

Özet ............................................................................................................... 115Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 117Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 118S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 118Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 119

Kurumcu ‹ktisat ve Tarihçi Okul ........................................... 120KURUMCU ‹KT‹SAT NED‹R? ........................................................................ 121KURUM VE ‹KT‹SAD‹ HAYATTA KURUMLARIN ROLÜ ............................ 121KURUMCU ‹KT‹SAT EKOLLER‹ VE KURUMCU ‹KT‹SADIN ÖNCÜLER‹... 122Kurumcu ‹ktisad›n Öncüleri ......................................................................... 123THORSTEIN BUNDE VEBLEN .................................................................... 124‹çgüdüler ve Kurumlar.................................................................................. 125Kullan›fll›l›k-Sat›labilirlik ‹kilemi ................................................................... 126Teknolojik-Kurumsal De¤er ‹kilemi............................................................. 126‹ktisadi Hayatta Evrim................................................................................... 126Gösteriflçi Tüketim veya Veblen Etkisi ........................................................ 127JOHN ROGERS COMMONS.......................................................................... 127Meta ve Bireyden ‹fllem ve Toplu Eyleme Geçifl........................................ 128K›tl›k ve ‹fllem ............................................................................................... 128Toplu Eylem .................................................................................................. 129TAR‹HÇ‹ OKUL VE KURUMCULAR ............................................................. 130Tarihçi Okul................................................................................................... 130Tarihçi Okulun Kurumcularla ‹liflkisi ........................................................... 130YEN‹ KURUMCU ‹KT‹SAT ............................................................................ 131Eski Kurumculuk, Neokurumculuk ve Yeni Kurumculuk ........................ 131Kurumcu ‹ktisad› ve Yerleflik ‹ktisad› Uzlaflt›rma ....................................... 132Özet................................................................................................................ 135Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 137Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 139S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 139Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 140

‹ ç indek i ler vii

6. ÜN‹TE

Keynes ve Keynesyenler.......................................................... 142KEYNES VE KEYNES ‹KT‹SADI ................................................................... 143Tarihsel Arka Plan: Piyasac› ve Müdahaleci Yaklafl›m Karfl›tl›¤› ................ 143John Maynard Keynes................................................................................... 144Keynes’in Klasik Liberal ‹ktisat Gelene¤ine ‹tiraz›...................................... 144Keynes ‹ktisad› .............................................................................................. 146Keynes ‹ktisad›’n›n Temel Varsay›mlar› ..................................................... 146

Ekonominin Kendili¤inden Dengeye Gelmemesi: Dengesizlik ........... 146Arz Yerine Talebin Belirleyicili¤i: Temel Sorun Talep Yetersizli¤i .... 147Eksik ‹stihdam Dengesi: ‹flsizli¤in Kal›c›l›¤› .......................................... 147Fiyat ve Ücret Kat›l›¤›: Yap›flkan Fiyatlar ............................................. 147Mikro De¤il, Makro Analiz ..................................................................... 148Phillips E¤risi: Enflasyon ‹flsizlikle Ters Orant›l›d›r .............................. 149Devlet Müdahalesinin Gereklili¤i: Piyasa Kendi Hâline B›rak›lmamal›d›r ...................................................................................... 149

YEN‹ KEYNESYENLER.................................................................................. 151Yeni Keynesyen ‹ktisat’›n Varsay›mlar›........................................................ 151Fiyat Kat›l›klar›............................................................................................... 152

Nominal Fiyat Kat›l›klar› ......................................................................... 152Reel Fiyat Kat›l›klar› ...................................................................................... 152Ücret Kat›l›klar›.............................................................................................. 153

Nominal Ücret Kat›l›klar› ....................................................................... 153Reel Ücret Kat›l›klar› ............................................................................... 154

POST KEYNESYENLER ................................................................................. 155Post Keynesyen ‹ktisat’›n Temel Varsay›mlar› ve Önermeleri.................... 157

Dengesizlik .............................................................................................. 157Belirsizlik Ortam› ve Karar Alma Süreci ................................................ 157‹ktisadi Sistemin Organik Bir Süreç Olarak Ele Al›nmas›..................... 158Kurumlar›n Önemi .................................................................................. 158Paran›n Rolü ve Para Arz›n›n ‹çselli¤i .................................................. 158

Özet ............................................................................................................... 159Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 161Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 162S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 162Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 163

Monetarizm ve Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi ........................... 164MONETAR‹ZM............................................................................................... 165Milon Friedman ............................................................................................. 167MONETAR‹ZM‹N TEMEL ‹LKELER‹.............................................................. 168Modern Miktar Teorisi .................................................................................. 168Sabit Oranl› Parasal Büyüme Kural›............................................................. 170Sürekli Gelir Hipotezi (Tüketim Fonksiyonu Analizi) ................................ 171Enflasyon- ‹flsizlik ‹liflkisi ve Do¤al ‹flsizlik Hipotezi.................................. 172Parasal Aktar›m Süreci ve Para Politikas›n›n Etkinli¤i ................................ 174

‹ ç indek i lerviii

8. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

MONETAR‹ZM‹N UYGULAMALARI VE YANSIMALARI.............................. 175YEN‹ KLAS‹K ‹KT‹SAT TEOR‹S‹ ................................................................. 176Rasyonel Beklentiler Teorisi ......................................................................... 178Özet................................................................................................................ 181Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 182Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 183S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 183Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 184

‹ ç indek i ler ix

Önsöz

‹kinci Dünya Savafl›ndan bu yana, iktisat ö¤retiminin giderek uygulamal› ma-

tematik’e ve ekonometri’ye do¤ru evirilmesiyle birlikte ‹ktisadi Düflünce Tarihi,

daha ziyade sözel/yaz›nsal a¤›rl›kl› iktisatç›lar›n ve yerleflik iktisad›n elefltirmenle-

rinin kalesi haline gelmifltir. Son 40 y›ld›r ‹ktisadi Düflünceler Tarihi’nin, üniversi-

telerdeki iktisat epistemik cemaat ‘› taraf›ndan önemsenmedi¤i de bir gerçektir.

Yerleflik, matematiksel iktisad›n öncülerinden olan ve Nobel ‹ktisat Ödülü’nü

alan ilk Amerikal› olan Paul Samuelson (1915-2009) bundan elli-altm›fl y›l önce,

matematiksel iktisad›n kesinli¤ine akl› ermeyenlerin geçmiflin kumlar›na kafalar›-

n› gömenler oldu¤unu ilan ediyordu. Klasik ‹ktisat’›n kurucu babalar›ndan Jean

Baptiste Say (1767-1832) ise, çok daha önceden “Bir bilim mükemmellefltikçe ta-

rihi’nin k›salaca¤›n›” ifade ediyordu. Keza bilim felsefecisi Alfred North Whitehe-

ad(1861-1947) de “Bir bilim alan›, kurucular›n› unutmada tereddüt etti¤inde, kay-

betmifltir” saptamas›n› yapm›flt›.

K›saca bir taraftan pozitif bilim anlay›fl›n›n iktisada yerleflmesi, öte yandan me-

zunlar›n ifl hayat›na at›ld›klar›nda ihtiyaç duyduklar› alet çantalar›n›n içinde, dü-

flünce tarihine fazla yer kalmamaktad›r. Dolay›s›yla ‹ktisadi Düflünce Tarihi ‹ngi-

liz-Amerikan Üniversitelerinin özellikle lisansüstü programlar›nda giderek daha az

yer bulmaktad›r.

Ancak, ‹ngiliz Amerikan Üniversitelerinin iktisadi düflünce tarihi alan›nda alt›n

dönemleri de vard›r. Bütün zamanlar›n önemli iktisatç›lar› aras›nda yer alan; Mar-

tin Bronfenbrenner (1914-1997), John R. Commons (1862-1945), Maurice Dobb

(1900-1976), John Kenneth Galbarith 1908-2006), Frank Knight 1885-1972), Fritz

Machlup (1902-1983), Wesley Mitchell (1874-1948), Lionel Robbins(1898-1984),

Joseph Schumpeter (1883-1950), G.L.S.Shackle (1903-1992), Joseph Spengler

(1902-1991), George Stigler (1911-1991) Piero Sraffa (1890-1983) ve Jacob Viner

(1892-1970) ayn› zamanda ‹ktisadi Düflünce Tarihi’ne de önemli katk› yapm›fllar-

d›r. Bunlara ilaveten, modern makro iktisad›n kurucu ismi, J. Maynard Keynes’de

merkantilist yazarlar› en iyi bilenler aras›ndayd›.

Sosyal bilimlerin asli amac› nesnelerin ve sosyal olgular›n dünyas›n› anlamak

ve aç›klamakt›r. Bunun için sadece niceliksel modellerin kullan›m› sosyal gerçe¤i

aç›klamada kuflkusuz yetersiz olacakt›r. Aç›klay›c›, yorumcu niteliksel yaklafl›mla-

ra da gerek vard›r. K›saca bir sosyal bilim olarak iktisad›n asli amac›, toplumsal

bir varl›k olarak bireyin iktisadi davran›fllar›n› ve bunun toplumsal sonuçlar›n› in-

celemektir. Bunun için iktisat biliminde niceliksel ve niteliksel aç›klamalar›n her

ikisine de ihtiyaç vard›r. Asl›nda bugünkü niceliksel iktisad›n arkas›nda geçmifl

ça¤lar›n iktisadi düflüncesi yatmaktad›r. Bu itibarla ‹ktisadi Düflünce Tarihi, mo-

dern iktisad›n anlafl›lmas› ve kavranmas› aç›s›ndan büyük de¤er tafl›maktad›r. Ni-

tekim Samuelson 1950 ve 1960 y›llar›nda yukar›da zikredilen saptamay› yapmak-

la birlikte daha sonraki y›llar›nda ‹ktisadi Düflünce Tarihi’ne farkl› yaklaflm›fl ve

özellikle alan’a katk› niteli¤inde yay›nlar yapm›flt›r.

Önsözx

‹ktisadi Düflünceler Tarihi’nin üniversitelerin müfredat programlar›nda daha az

yer tutmas›na karfl›n, Müteveffa Mark Blaug’un 2001 y›l›nda yapt›¤› bir saptamaya

göre de ‹ktisadi Düflünce tarihi alan›nda yap›lan akademik toplant›lara giderek

çok daha fazla say›da iktisatç› kat›lmakta ve alan›n ön de gelen dergilerinde de

çok daha fazla makale yay›mlanmaktad›r. Keza son 40 y›lda, ‹ktisadi Düflünceler

Tarihi’ne iliflkin olarak, History of Political Economy (1969), The Journal of His-

tory of Economic Thought (1990, The European Journal Of Economic Thought

(1993), gibi önemli dergiler de yay›n hayat›na girmifl bulunmaktad›r.

Türkiye Üniversitelerinin ‹ktisat Lisans programlar›n›n hemen tamam›nda ‹kti-

sadi Düflünce Tarihi dersi yer almaktad›r. Bu ba¤lamda, AÖF programlar› içinde

de bu y›ldan itibaren ‹ktisadi Düflünce Tarihi Dersi yer alacakt›r. Elinizdeki kitap

da bu ders için haz›rlanm›flt›r.

Bu kitab›n haz›rlanmas›nda bir taraftan düflünceler tarihi/entellektüel tarih, di-

¤er taraftan da teoriye katk›lar dikkate al›nm›flt›r. Yerleflik/ana ak›m (mainstream)

iktisad›n d›fl›nda Modern iktisadi Düflünce Öncesi, Marksizm, Kurumcu iktisat ve

Günümüzün, Yeni Makro ‹ktisadi Düflünce Okullar› da kitab›n iflledi¤i konular

aras›ndad›r.

Bu kitab›n haz›rlanmas›nda farkl› Üniversitelerden ö¤retim üyeleri katk›da bu-

lunmufllard›r. Ancak hiç flüphesiz esas katk›lar, yararlan›lan eserlerin sahiplerine

aittir. Yerli ve yabanc› bu yazarlar olmasa do¤rusu bu kitab›n yaz›lmas› da müm-

kün olmayabilirdi. Bu kitapta da bütün ders kitaplar›nda oldu¤u gibi önceki ya-

zarlardan yararlan›lm›flt›r. Ancak dip not gere¤ini, kitab›n bir ders kitab› olmas›

nedeniyle istisnai olarak kulland›¤›m›z› belirtmemiz gerekir. Baflvurdu¤umuz ve

yararland›¤›m›z kaynaklar›, Ünite sonlar›ndaki; yararlan›lan kaynaklar k›sm›nda

gösterdi¤imizi özellikle vurgulamak isteriz.

Teflekkürlerimiz ve minnettarl›¤›m›z; yazarlara, özgün kaynaklar›n yazarlar›na,

büyük iktisatç›lara ve nihayet her kitap da oldu¤u gibi bu yay›n›n da mutfa¤›nda

eme¤i geçen herkesedir.

Son söz; bu kitab›n ö¤renci arkadafllar›m›za yararl› olmas› ise en büyük dile¤i-

mizdir.

Editörler

Prof.Dr. M. Burhan ERDEM

Yrd.Doç.Dr. Hasan ‹SLAT‹NCE

Önsöz xi

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹ktisadi Düflünce Tarihi’nin konusunu ve bafllang›c›n› tan›mlayabilecek,Eski Ça¤ toplumlar›nda iktisadi düflüncenin yeri ve mahiyetini aç›klayabilecek,Eski Ça¤ Yunan toplumu ve felsefesinde iktisad›n yerini aç›klayabilecek,Orta Ça¤ Skolastiklerinin iktisada bak›fllar›n› ifade edebilecek,Orta Ça¤ ‹slam Dünya’s›ndaki düflünürlerin iktisadi sorunlara bak›fllar›n›, Yu-nan düflünürleri ve Skolastiklerle karfl›laflt›rabilecek bilgi ve becerilere sahipolacaks›n›z.

‹çindekiler

• Relativist• Absolutist• Paradigma• Oikonomia• Chrematiskos• Adil Fiyat

• Denklefltirici Adalet• Skolastizm• Gresham Yasas›• Tadbir al Manzil• Rayiç Fiyat

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

‹ktisadi DüflüncelerTarihi

‹ktisadi DüflüncelerTarihine Girifl

• G‹R‹fi• ESK‹ ÇA⁄ TOPLUMLARINDA

‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE• ESK‹ ÇA⁄ YUNANLILARINDA

‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE• ORTA ÇA⁄ HR‹ST‹YAN

DÜNYASI’NDA ‹KT‹SAD‹DÜfiÜNCE

• ORTA ÇA⁄ ‹SLAM DÜNYASI’NDA‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCE

1‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCELER TAR‹H‹

G‹R‹fi Modern iktisad›n önde gelen isimlerinden Alfred Marshall, insan›n sosyal sistemiçindeki yeri üzerinde durmufltur. Buna göre iktisat, insan›n toplumsal iliflkiler a¤›içindeki davran›fllar› ile ilgilidir.

‹ktisatç›y› meflgul eden temel sorular tam da bu konu ile ilgilidir. Bir toplumdainsanlar›n maddi ihtiyaçlar›n›n nas›l karfl›land›¤› sorusu baflka sorulara da yol aç-maktad›r. Buna göre;

• Neyin üretilece¤i,• Kim için ve ne kadar üretilece¤i,• Nas›l üretilece¤i,sorular› önem kazanmaktad›r. Bu sorulara verilen cevaplar, bir toplumdaki birey-

lerin alg›lamalar› ve de¤erleri ile ilgilidir. Toplumdaki bireylerin de¤erler sistemi iseo gün için geçerli olan teoriler, modeller ya da söylemlerden de etkilenmek duru-mundad›r. Dolay›s›yla, de¤erler sisteminin tafl›y›c›s› olan söylemler bir sosyal bilim-ci olarak iktisatç›lar› da derinden etkileyecektir. ‹ktisat biliminin büyük söylemlerininsahibi olan iktisatç›lar ise toplumun flekillenmesine katk›da bulunmaktad›rlar.

‹flte iktisadi düflünce tarihinin ifllevi de burada belirmektedir. ‹ktisadi düflüncetarihi, iktisadi düflüncelerin zaman içinde bir bilgi formu olarak nas›l ortaya ç›kt›¤›ya da söz konusu bilgilerin nas›l yerleflik iktisat olarak kabullenildi¤i konusu ile il-gilenir. ‹ktisadi düflünce tarihinin zaman içindeki bu evrimi bir anlamda bilgi sos-yolojisinin de konusudur.

Relativist ve Absolutist Yaklafl›mlarBinlerce y›ll›k bir fikirler tarihinden iktisadi olaylar› ilgilendirenleri nas›l seçece¤iz.Daha da önemlisi iktisadi düflüncelerin serencam› içinde hangileri bizim için önem-li olacakt›r? Nihayetinde, eskilerin bir tan›m›n nas›l olmas› gerekti¤ini anlatan efra-d›n› cami a¤yar›n› mani (tüm gerekli ögeleri toplas›n, olmayanlar› d›fllas›n) dedi-¤i gibi bir seçim yapmak gerekmektedir. Her seçim gibi burada yap›lacak seçim dedüflünce tarihçisinin kendi bak›fl aç›s›na göre olacakt›r.

Sorunu çözmek için çeflitli yaklafl›mlar içinden ikisi öne ç›kmaktad›r: Relativist(Göreceli) yaklafl›m ve Absolutist (mutlakç›) yaklafl›m.

Relativist yaklafl›mda düflünce tarihçisi, teorinin ya da doktrinin/okulun geçerli ol-du¤u dönemdeki toplumsal, siyasi ve ekonomik güçleri ve yap›y› dikkate al›r. ‹ktisa-di düflünce tarihi yazar›, tarihi koflullar›n, d›flsal faktörlerin iktisadi düflünceleri belir-

‹ktisadi DüflüncelerTarihine Girifl

Relativist yaklafl›m:Relativist yaklafl›mdadüflünce tarihçisi, teorininya da doktrinin/okulungeçerli oldu¤u dönemdekitoplumsal, siyasi veekonomik güçleri ve yap›y›dikkate al›r.

Absolutist yaklafl›m: Buyaklafl›mda, bir teorininbilimselli¤i, o teorinin içseltutarl›l›k ve objektif realiteyiaç›klayabilme yetene¤iaç›s›ndan analizini vede¤erlendirilmesinigerektirir. Onun için d›flsalfaktörler de¤il esas olarakiçsel faktörler önemlidir.

ledi¤inin ve o gün için geçerli k›ld›¤›n›n fark›ndad›r. Buna göre bir dönemde ya dabir yerde do¤ru olan bir görüfl veya teori baflka bir zamanda ya da yerde do¤ru olma-yabilir. Baflka bir deyiflle iktisat teorisi, içinde bulundu¤u çevrenin bir ürünüdür.

Buna karfl›l›k absolutist yaklafl›m› benimsemifl düflünce tarihçileri için; bir teori-nin bilimselli¤i, o teorinin içsel tutarl›l›k ve objektif realiteyi aç›klayabilme yetene-¤i aç›s›ndan analizini ve de¤erlendirilmesini gerektirir. Onun için d›flsal faktörlerde¤il esas olarak içsel faktörler önemlidir. Bu aç›dan, her yeni kuflaktaki iktisatç›eskilerin yanl›fllar›n› düzeltip, yeni bak›fl aç›lar› gelifltirmek ve katk›lar yapmak du-rumundad›r. Absolutist iktisatç›lar iktisadi düflünce tarihini yanl›fltan, do¤ruya gi-den do¤rusal bir çizgi gibi de¤erlendirirler. Bunun için iktisadi düflünce tarihçisi,geçmiflte ve flimdi iktisat teorisine yap›lan bilimsel katk›lar üzerinde durur.

‹ktisadi Düflünceler Tarihinin Zaman›Düflünce tarihçisi, iktisadi düflüncelerin zaman içindeki seyrini incelerken, incele-meye nereden bafllayacakt›r. ‹ktisad›n tarihi nereden bafllamaktad›r? Bu sorun as-l›nda iktisadi düflünce tarihi ile iktisadi analiz tarihi aras›ndaki ay›r›m› ilgilendir-mektedir. Schumpeter, ‹ktisadi Analizin Tarihi adl›, ölümünden sonra yay›mlananhacimli kitab›nda bu konuda bir aç›klama getirmektedir.

Ona göre, iktisadi düflünceler, çeflitli iktisadi konulara iliflkin olarak belli bir za-man diliminde ve mekânda halk›n zihninde yer tutmufl bütün düflünce ve istekle-rin toplam›d›r. Yine Schumpeter, bu düflüncelerin az veya çok ait oldu¤u zaman›ns›n›fsal yap›s›n›n zihniyetini yans›tt›¤›n› düflünmektedir. ‹ktisadi düflünceler tarihi-ni bu flekilde aç›klad›¤›m›z zaman, bafllang›c› da Eski Ça¤lardan, özellikle de eko-nomi teriminin al›nt›land›¤› (Ksenefon’un oikonomikus adl› kitab›) eski Yunanl›la-ra kadar gidebilir. Nitekim bu ders kitab› da bu yaklafl›ma göre iktisadi düflüncelertarihini ifllemektedir.

Hâlbuki iktisadi analiz ise bilimsel bir içeri¤e sahiptir. Analitik iktisat olgulararas›ndaki genel iliflkileri, neden-sonuç iliflkisine dayanarak aç›klama ifllemidir.Bunun içinde teori ve modelleri kullan›r. Teori ise olgular›n karmafl›k dünyas›ndanbirtak›m varsay›mlarla soyutlanm›fl, gerçe¤in basitlefltirilmifl bir alg›lamas›d›r. Bunedenle iktisadi analiz bilimsel bir süreci gerektirir. Baflka bir deyiflle iktisadi ana-liz tarihi daha ziyade yerleflik iktisada yap›lan katk›lar›n bir tarihidir.

4 ‹kt isadi Düflünceler Tar ih i

Josef Alois Schumpeter (1883-1950) Avusturyal›

iktisatç› ve siyaset bilimcidir. Viyana Üniversitesinde

okuduktan sonra marjinalist okulun önemli isimle-

rinden Eugen von Böhm-Bawerk’in ö¤rencisi oldu.

Birinci Dünya Savafl›’na kadar Graz Üniversitesinde

çal›flt›ktan sonra, bürokrat ve bankac› olarak görev-

ler yapt›. Daha sonra Amerika’ya giderek 1932-1950

y›llar› aras›nda ölümüne kadar Harvard Üniversite-

si’nde ö¤retim üyeli¤i yapt›. Özellikle konjonktür te-

orisi, kapitalizmin gelece¤i ve yarat›c› y›k›m, yenilik-

çi müteflebbis ve giriflimcilik konusunda kal›c› etkile-

ri olmufltur. Ölümünden sonra eflinin tamamlay›p

yay›mlad›¤› ‹ktisadi Analiz Tarihi (1954), alan›ndaki en önemli baflvuru kitab›d›r.

Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi adl› kitab› Türkçe’ye çevrilmifltir.

‹ktisadi analiz: Analitikiktisat, olgular aras›ndakigenel iliflkileri, neden-sonuçiliflkisine dayanarakaç›klama ifllemidir. Bununiçinde teori ve modellerikullan›r.

Sorunu bu flekilde ortaya koydu¤umuz zaman iktisadi analizin piyasa toplumu-nun ortaya ç›k›fl› ile iliflkilendirilmesi gerekti¤i ortaya ç›kmaktad›r. ‹ktisadi analizinamac›n›n bir ekonomide var olan s›n›rl› kaynaklar›n fiyat mekanizmas› arac›l›¤›yla da-¤›l›m›n› incelemek oldu¤unu varsayabiliriz. Rekabetçi ve serbest bir flekilde iflleyenbir fiyat mekanizmas› ancak piyasa toplumunda mümkündür. Piyasa toplumu bütünzamanlarda ve mekânlarda geçerli bir kurum de¤ildir. Yeni Ça¤’da Bat› Avrupa’dazihniyetteki de¤iflim, co¤rafi keflifler ve ticaret devrimiyle birlikte geliflen merkantilistdüflünceler iktisadi düflüncede de devrim meydana getirmifltir. O zamana kadar ahlakya da siyaset bilimi içinde yer alan iktisadi konular özerk bir düzlemde ele al›nmayabafllam›flt›r. Daha sonra Merkantilizm olarak adland›r›lan bu dönem modern iktisadidüflüncenin de bafllang›c› olarak kabul edilmifltir. Ancak iktisadi analiz tarihi daha zi-yade Fizyokratlarla, hatta daha da yayg›n olarak Klasiklerle bafllat›lmaktad›r

‹ktisadi Düflünceler Tarihinde Paradigma ve BilimselAraflt›rma Program› ‹ktisat, bilindi¤i gibi sosyal bilimlerin içinde yer alan ve esas olarak insan davran›fl-lar›na iliflkin bir bilimdir. Bilim tarihi her bilimin kendi kimli¤ini ve geçmiflini ö¤-renmesi bak›m›ndan önemli olmakla birlikte bu husus sosyal bilimler için çok da-ha önemlidir. Do¤a bilimlerinde çal›flan bir bilimci için o bilimin içinde bulundu-¤u son durum, araflt›rmalar›n›n bafllad›¤› yer olarak yeterli olabilir. Ancak iktisatç›için bu yeterli olmayabilir. Zira iktisatç› için geçmiflin kazan›mlar› bugün için degeçerli olabilir. ‹ktisat bilimi sadece tekniklerden ibaret soyut bir bilim de¤ildir.Tekrar edersek insan davran›fllar› iktisad›n çekirde¤indedir. ‹ktisatç› için tam da bunedenle düflünce tarihi önemli olmaktad›r.

‹ktisatç›, karmafl›k realiteyi, nesnelerin dünyas›n› basitlefltirip anlaml› bir hâlesokmak için soyutlamaya yönelirken varsay›mlar› ve teorileri kullan›r. Ancak, buteorilerin seçiminde do¤ru seçim önem kazanmaktad›r. Bugün önemli bir aç›kla-ma aleti olarak görülen bir teori yar›n ayn› flekilde baflar›l› olmayabilir. Bu durum-da flimdiki teorileri, mutlaka yanl›fl oldu¤u için de¤il fakat mevcut sorular›m›za ce-vap veremedikleri için kullan›mdan kald›rabiliriz. Bu yaklafl›m geçmiflin düflüncesistemleri için de geçerlidir. Yeni bir teori nas›l mevcut bir teorinin yerini alacak-t›r. Bu soruyu paradigma de¤iflimi cevab› ile karfl›layabiliriz.

Paradigma kavram› bilim tarihçisi Thomas Kuhn’un 1962 y›l›nda yay›mlad›¤›kitapla yayg›n bir kullan›ma kavuflmufltur. Ortaya ç›k›fl›ndan bu yana düflünce ta-rihi tart›flmalar›nda oldukça s›k kullan›lan kavramlardan biri hâline gelmifltir. Para-digma kavram›, belli bir bilim toplulu¤u taraf›ndan paylafl›lan bütün inançlar›,de¤erleri ve teknikleri kapsamaktad›r. Paradigmay› genifl ve esnek bir tan›mla birbilimin matriksi olarak tan›mlamak da mümkündür.

51. Ünite - ‹kt isadi Düflünceler Tar ih ine Gi r ifl

Paradigma: Belli bir bilimtoplulu¤u taraf›ndanpaylafl›lan bütün inançlar›,de¤erleri ve tekniklerikapsayan bir kavramd›r.Paradigmay› genifl ve esnekbir tan›mla bir biliminmatriksi olarak tan›mlamakda mümkündür.

Thomas Samuel Kuhn (1922 - 1996) Amerikal› bilim

tarihçisi ve bilim felsefecisidir. Harvard Üniversitesinde

fizik ö¤renimi gördü. Berkeley, Princeton Üniversitelerin-

de ö¤retim üyeli¤i yapt›. Massachusetts Institute of Tech-

nology de 1991’deki emeklili¤ine kadar ö¤retim üyesi ol-

du. En önemli eseri, Türkçe’ye de çevrilen Bilimsel Dev-

rimlerin Yap›s›’d›r. (1962)

Kuhn’cu yaklafl›m›n as›l ay›rt edici özelli¤i ise Bilimsel Devrimler tezidir. Buteze göre bilimsel devrimler kesintili bir biçimde birbirinin yerini almaktad›r.Kuhn, mevcut bir paradigman›n, ortaya ç›kan yeni sorulara cevap veremedi¤i vecevaps›z sorular›n birikti¤i bir dönemde bir bilimsel krizin ortaya ç›kaca¤›n› ilerisürmektedir. Bu kriz döneminde bilim adamlar›n›n var olan paradigmaya ba¤l›l›k-lar› çözülmektedir. Bu krizden ancak yeni bir bilimsel teori ile ç›k›l›r. Bu teori yada görüfl yayg›n kabul gördü¤ü zaman hakim paradigma baflka bir deyiflle normalbilim hâline gelir. Art›k olgulara iliflkin sorular bu yeni kavramsal çerçevenin sun-du¤u çözüm imkanlar› ile yan›tlan›r.

Bilimsel teorilerin mahiyetine iliflkin bir di¤er yaklafl›m da Lakatos’un BilimselAraflt›rma Programlar› yaklafl›m›d›r. Lakatos’a göre bilim, bir bütün olarak devasabir araflt›rma program› say›labilir. Bilimsel Araflt›rma Programlar› hem pozitif hem denegatif bir biçimde ileride yap›lacak araflt›rmalara k›lavuzluk sa¤layan teorik yap›d›r.Bilimsel Araflt›rma Program› ayn› bak›fl aç›s›na sahip ve birbirini takip eden teoriler-den oluflan tarihi bir süreçtir. Baflka bir deyiflle Lakatos’a göre bir bilimin tarihi birbir-lerinin yerini almaya çal›flan alternatif Araflt›rma Programlar›’n›n tarihinden oluflur.Lakatos’un, Bilimsel Araflt›rma Program›n›n iki temel kavram› vard›r. Bunlardan birin-cisi kat› çekirdek’dir. Bir araflt›rma program›n›n ay›rt edici niteli¤i kat› çekirde¤idir.Kat› çekirdek, program›n gelifltirildi¤i temel hipotezlerden oluflur. Pozitif keflif, araflt›r-ma program›n›n nas›l gelifltirilece¤ini gösteren ilkeleri içerirken, negatif keflif de bu-nun tersi olarak kat› çekirde¤in de¤ifltirilemeyen kural ve yöntemlerinden oluflur.

Kat› çekirdek, evrensel varsay›mlardan oluflur ve bu varsay›mlar› yöntemsel tar-t›flmalarla çürütmek mümkün de¤ildir. Bütün bilimsel araflt›rma programlar› kat›çekirdekleri ile tan›mlanabilir. Lakatos’un üzerinde durdu¤u ikinci kavram, koru-yucu kuflakt›r. Koruyucu kuflak, Bilimsel Araflt›rma Program›n›n çürütülebilir yön-lerinin nas›l de¤ifltirilebilece¤i ve gelifltirilebilece¤i ile ilgilidir. Kat› çekirdek sabitve de¤iflmez olmas›na karfl›n, koruyucu kuflak kavramsal olarak daha esnektir vede¤iflebilir. Belli bir zamandaki geçerli teori asl›nda zaman içinde ard› s›ra birbir-lerinin yerini alan ve di¤erlerinden k›smen farkl› olan ancak kat› çekirde¤i ayn›olan teorilerdir. Lakatos bu flekilde bilimsel düflüncelerdeki de¤iflmelerin bütünü-nü Araflt›rma Programlar› kavram› ile ifade etmektedir.

Lakatos’a göre bir araflt›rma program›n›n ay›rt edici niteli¤inin özelli¤i nedir?


Kuhn’cu bilimsel devrimlertezi: Bilimsel devrimlerkesintili bir biçimdebirbirinin yerini almaktad›r.

Bilimsel Araflt›rmaProgram›: BilimselAraflt›rma Program› ayn›bak›fl aç›s›na sahip vebirbirini takip edenteorilerden oluflan tarihi birsüreçtir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

‹mre Lakatos (1922 -1974), Macar as›ll› bilim fel-

sefecisidir. Matematik, fizik ve felsefe üzerine lisans

ö¤renimini Macaristan’da Debrecen Üniversitesinde

1944’de tamamlad›. 1961’de Cambridge Üniversite-

sinde felsefe doktoru unvan›n› ald›. London School

of Economics’de ölümüne kadar ö¤retim üyesi ola-

rak görev yapt›. 1965 tarihli Bilim Felsefesi Uluslara-

ras› Kollokyum tebli¤lerinin yer ald›¤›, Alan Musgra-

ve’le birlikte editörü oldu¤u, Bilginin Geliflimi ve Bil-

gininin Geliflimiyle ‹lgili Teorilerin Elefltirisi (1965)

adl› yay›n› Türkçe’ye çevrilmifltir. Lakatos, “bilimde

kesin do¤rularla, kesin yanl›fllar›n olamayaca¤›n›

ileri sürer”. Ona göre, bilimde, do¤rulu¤u garantile-

yecek, evrensel ve rasyonel yöntemler yoktur. Dolay›-

s›yla, bilimin kesin ve de¤iflmez bir yöntemi yoktur.

Bu kavramlar›n iktisadi düflünce tarihini anlamak ve yorumlamak aç›s›ndankuflkusuz yararlar› vard›r. Gerek Kuhn’un paradigma kavram› gerekse Lakatos’unbilimsel araflt›rma program› kavram› ile iktisadi düflünceler tarihinde birbirlerininyerini alan düflünce ve doktrinleri daha iyi aç›klamak ve anlamak mümkündür.

ESK‹ ÇA⁄ TOPLUMLARINDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCEEski Ça¤ toplumlar›n›n en belirgin özellikleri tar›msal karakterleridir. Bu tar›m top-lumlar›n› bugünkü çiftçilerden ay›ran ise tar›m d›fl› nüfusu besleyebilme güçlerinins›n›rl› olmas›d›r. Geleneksel tar›m›n verimlili¤i çok düflüktü. Bütün bu Eski Ça¤ top-lumlar› birer köy ekonomileri idi. Baflka bir deyiflle geçimlik ekonomi düzeyindeüretim yapan kapal› toplumlard›. Antikitenin köylüsü kendi ihtiyac› için üreten vetüketen, pazarla ba¤› zay›f hatta hiç olmayan bir üretici idi. Köleleri de dikkate al-d›¤›m›zda ço¤unun para ile de ilgileri yoktu. Antikitenin köylüsü yoksul, vergiler vekiralar alt›nda ezilen büyük ölçüde sefalet s›n›r›nda yaflayan bir kiflidir. Bu itibarlaEski Ça¤ toplumlar›nda Pazar olgusu s›n›rl› bir alana ve toplulu¤a iliflkindir.

Öte yandan Eski Ça¤ köylüsü iflledi¤i topra¤›n da sahibi de¤ildi. Toprak genel-likle büyük toprak sahiplerinin, aristokratlar›n, askerlerin ya da Do¤u’da oldu¤ugibi devletin elinde olabilirdi. Esasen piyasa öncesi toplumlarda toprak mülkiyetibir kiflinin servet ve sosyal mevkiini belirleyen en önemli ögeydi. Köylü, kirac› yada ortakç› olarak topra¤› ifllemekteydi.

Eski Ça¤ toplumlar›n›n en belirgin niteliklerinden biri de köleli¤in yayg›n birsosyal gerçek olufludur. Kölelik, her toplumda en alt s›n›f› oluflturuyordu. Antikite-nin iktisadi üretimi büyük ölçüde köle eme¤ine dayan›yordu. Atina’da bu dönem-de 400.000 kiflinin yaflad›¤› tahmin edilmekle birlikte bu nüfusun ancak 30.000 ka-dar› siyasi haklara sahip özgün vatandafl statüsüne sahiptiler. Geri kalanlar›n birk›sm› özgür fakat siyasi haklar› olmayan yabanc›lar, metekler ve büyük k›sm› isekölelerdi. Roma’da siyasi haklara sahip patrisyenler, /plebler/ yabanc›lar ve kölelerfleklinde bir üçlü ay›r›m vard›. Bu toplumlarda ticaret ve benzeri iktisadi faaliyetalanlar› siyasi haklardan mahrum yabanc›lara ve kölelere b›rak›lm›flt›. Madenlerdeve a¤›r ifllerde çal›flanlar kölelerdi.

Eski Ça¤ toplumlar›nda servetin elde edilmesiyle iktisadi üretim aras›nda do¤ru-dan bir iliflki yoktu. Piyasa öncesi toplumlarda servet, genellikle gücün ve kuvvetinbir sonucu olarak elde ediliyordu. Antikitenin, aristokrat, özgür kesimi, çal›flmay› veher türlü iktisadi faaliyeti küçük görmüfllerdir. Toplumlar›n en de¤er verdi¤i veödüllendirdi¤i faaliyetler siyasi yöneticilik, askerlik, kahramanl›k ve dinî statüler ol-mufltur. Statü ve toprak mülkiyeti aras›nda do¤rudan bir iliflki vard›. Yunanl›lar, top-rak sahipli¤i hakk›n› sadece vatandafllara tan›m›fllard›. Esasen siyasi haklarda topraksahiplerine tan›nm›flt›. Antik yunan site devletlerinde toprak düzenli ve sürekli ver-gilerden muaft›. Dolay›s›yla servetin en büyük k›sm› bu servetin oluflmas›n› sa¤la-yan üretimi yapanlara gitmemifltir. Eski Ça¤ toplumlar›nda piyasa toplumundaki gi-bi üretim faktörleri mevcut de¤ildi. Özgür emek, sermaye ve serbestçe al›n›p sat›-lan tar›m topra¤›, antikitenin sosyal ve iktisadi yap›s›nda yer almam›flt›

Do¤u Toplumlar›nda ‹ktisadi Düflünce‹lk Ça¤ Do¤u toplumlar›nda iktisadi düflüncenin iki kayna¤› vard›r. Bunlardan ilki,kutsal kitaplar›n ahlaki norm ve dogmalar›na iliflkindir. ‹kincisi ise, devlet yöneti-mine iliflkin birtak›m kurallar ve de¤erlendirmeler içinde yer alan iktisadi ve bil-hassa mali konularla ilgilidir.

‹lk Ça¤ Do¤u toplumlar›nda iktisadi düflüncenin kaynaklar› nelerdir?


S O R U

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

2

‹branilerin kutsal kitab› olan Tevrat’ta, ticari de¤iflim, para, iflbölümü ve özelmülkiyete iliflkin birtak›m hükümler vard›r. Ancak bu hükümlerin, sistematik birbütünlük arz etmedi¤i gibi modern iktisadi düflünceyi biçimlendirdi¤i de söylene-mez. Bu hükümler birtak›m yasaklar ya da ahlaki davran›fllara iliflkin normlara vede¤erlere iliflkindir. Bu ba¤lamda ticari hayat›n bütününü kapsayan kurallar›n için-de; faizin, her türlü spekülasyon, tekel ve stokçulu¤un yasaklanmas› gibi hüküm-ler vard›r. Hatta al›flveriflte belli bir kâr haddi s›n›rlamas› dahi vard›r.

Benzer flekilde eski Hint’in kutsal metinlerinden Vedalar’da da faiz, tefecilik spe-külasyon üzerinde durulmufl ve bu konularda yasak içeren düzenlemeler yap›lm›flt›r.

Esasen kutsal kitaplar›n insanlara tafl›d›¤› bir mesaj vard›r. Kutsal kitaplar, bi-reyin ve toplumun inanç ve ahlak dünyas›n› düzenler. Din insan›n ve toplumunhayat›n›n bütününü kavrar. Kutsal›n sözü ve kurallar› günlük hayat›n her an›ndavarl›¤›n› sürdürür Do¤al olarak bu metinlerde iktisad›n dünyas›na iliflkin analitikdüflünceleri aramak yersiz olacakt›r. Ancak filozoflar›n ve daha sonraki laik dü-flünürlerin de bu kutsal metinlerden belli ölçüde esinlendi¤ini ya da etkilendi¤i-ni de düflünebiliriz.

Do¤u toplumlar›n›n iktisadi düflüncesinin ikinci kayna¤› devlet idaresine iliflkinahlaki kurallar, tavsiyeler ve de¤erlendirmeleri içeren birtak›m bilgelerin ya da dü-flünürlerin katk›lar› olmaktad›r. Bu bak›mdan düflünce tarihinin en eski kaynakla-r› aras›nda yer alan ve günümüze kadar gelen Eski Ça¤ Hint ve Çin uygarl›klar›içinde devlet idaresine iliflkin metinlerin önemli bir yeri olmas› gerekir.

Ancak yak›n zamanlara kadar iktisadi düflünce tarihi aç›s›ndan bu uygarl›klarailiflkin verimler üzerinde durulmam›flt›r. Bir flekilde bu kültürlere uzak kal›nm›flt›r.Özellikle Avrupal›lar, sosyal bilimleri, Antik Yunan’›n rasyonalist filozoflar›yla bafl-latm›fllard›r. Avrupa uygarl›¤›n›n temellerini greko-romen ve judeo-christo gele-nekte aram›fllard›r. Keza Do¤u toplumlar›na iliflkin çal›flmalarda filolojik zorluklar-da bu konuda bir engel teflkil etmifltir.

Ancak, bir taraftan Çin ve Hindistan gibi yükselen iktisadi güçlerin uyand›rd›¤›merak, öte yandan bu toplumlar›n sosyal bilimcilerinin kendi düflünce tarihlerineiliflkin araflt›rmalar› ve yay›nlar› bu alanda yeni birtak›m çal›flmalar› ve isimleri or-taya ç›karmaya bafllam›flt›r

Milattan önce 4. ve 3. yüzy›llarda yaflam›fl olup, afla¤› yukar› Yunanl› filozofAristo ile ça¤dafl olan Hintli devlet adam› ve düflünür Kautilya (ya da Chanakya)Maddi Kazanc›n Bilimi (Arthashastra) adl› kitab› ile Floransal› Machiavelli’denyaklafl›k 18 yüzy›l önce devlet idaresine ve siyasal iktisada iliflkin bir eser yazm›fl-t›r. Bu eserde etkin ve sa¤lam bir ekonominin temelleri konusunda görüflleriniaç›klam›flt›r. Burada Yeni Ça¤ merkantilistleri gibi d›fl siyaset ile iktisadi ç›karlararas›nda bir iliflki kurmaktad›r. Öte yandan iafleci (provizyonist) bir yaklafl›mla it-halat› da savunmaktad›r. Keza Klasiklere yaklafl›r bir flekilde karfl›laflt›rmal› üstün-lük teorisini de formüle etmektedir. Bunun yan›nda ideal bir vergi sistemine iliflkinvergileme ilkelerini de belirlemektedir. Fakat daha da ilginci, Adam Smith’den yak-lafl›k ikibin y›l kadar önce de¤er teorisini Kautilya’da görüyoruz. Hintli düflünür, ifl-çinin ücreti ile üretti¤i mal›n piyasa de¤eri aras›nda iliflki kurmakta, mal›n piyasade¤erini de maliyetine ba¤lamaktad›r.

Eski Çin toplumunda da devlet yönetimi, Çinli filozoflar›n zihnini çok meflguletmifltir. Devletin etkin yönetimi bu düflünürlerin çal›flmalar›nda önemli bir yeroluflturmufltur. Çinli düflünürler toplumun disiplinine çok önem vermifllerdir. Bunedenle Çin toplumunda devlete itaat gelene¤inin derin bir flekilde kökleflti¤ini veyerleflti¤ini görüyoruz. M.Ö. 5. ile 6. yüzy›llarda yaflayan Çin’in en büyük düflünür-


Greko-Romen gelenek:Avrupa kültürü ve kimli¤ininiki aya¤›ndan biri oldu¤uiddia edilmektedir. ‹lkÇa¤larda Akdenizhavzas›nda do¤mufl vegünümüze kadar gelmifl birkültürdür. Greko, eskiYunanl›lar›n rasyonelfelsefesini ve esteti¤initemsil ederken; Romen’deRoma devlet düzenini vehukukunu temsil etmektedir.

Judeo-Christo gelenek:Avrupa kültür ve kimli¤ininiki aya¤›ndan biri oldu¤uiddia edilmektedir. Bunagöre Yahudi-Hristiyan kültürve gelenek birli¤inden sözedilmektedir.

‹afle ‹lkesi: Bu ilkeye göre,iktisadi faaliyetlerin amac›insanlar›n ihtiyac›n›karfl›lamakt›r. ‹ktisatpolitikas›n›n ana hedefi depiyasada mal arz›n›n bololmas›n› sa¤lamak, k›tl›¤›önlemektir.

lerinden Konfüçyüs, ailenin ve sosyal dayan›flman›n önemini vurgulam›flt›r. Bire-yin ahlaki esaslara göre aile içinde yetifltirilmesi toplum ve devletle iliflkilerindekiuyumun da temeli olacakt›r.

Buna karfl›l›k hükümdar da devleti halka sevdirecektir. Devletin iktisadi hayatamüdahalesi çok yo¤un olmamal›d›r. Vergiler düflük tutulmal›d›r. Böylece halk da-ha çok çal›fl›p üretimi art›racakt›r. Devlet iktisadi hayat›n içinde fazla yer almama-l› ve halkla rekabet etmemelidir.

Konfüçyüsçü okulun aksine hukukçu okul ise, devletin ekonomik hayat› s›k›bir flekilde denetlemesini ve s›k› kurallarla düzenlemesini savunmaktad›r.

‹ktisadi düflünçe tarihi bak›m›ndan Eski Çin’deki en önemli düflünür, günü-müzden yaklafl›k 2700 y›l önce yaflam›fl olan Guan Zhong’tur. Bu düflünürün Gu-an Zi adl› kitab› dar anlamdaki kamu yönetimine iliflkin görüfl ve esaslar› aflmak-tad›r. Bu kitapta, arz ve talep teorisi, miktar teorisi, konjoktürel dalgalanmalarailiflkin mali politika ve piyasan›n iflleyifline iliflkin görüflleri yer almaktad›r. GuanZhong görüldü¤ü gibi iktisad›n bugün de gündemini meflgul eden konular› elealm›fl bulunmaktad›r.

ESK‹ ÇA⁄ YUNANLILARINDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCEEski Yunanistan’da devlet somut bir gerçektir. Antik Ça¤’da bir Yunanl› için dev-letin d›fl›nda bir hayat mümkün de¤ildir. Schumpeter’e göre Antik Yunan düflün-cesi en soyut hâlinde bile toplumsal hayat›n somut sorunlar›yla ilgilidir. Bu sorun-lar ise genellikle Helen site-devleti yani polis üzerinde odaklanm›flt›r. Yunanl›laragöre polis, uygarl›¤›n tek mümkün biçimidir.

Dolay›s›yla Yunan filozoflar› siyaset bilimi üzerinde yo¤unlaflm›fllard›r. Evreneve dünyaya polisten bakmaktad›rlar. ‹ktisadi düflünceler de genellikle aristokratik,köleci site-devletinin ahlaki sorunlar›na odaklanm›fl olan siyaset felsefesi içindeyer almaktad›r.

Yunan filozoflar› için iktisat, siyaset alan›n›n d›fl›nda kalmaktad›r. Dolay›s›ylamodern iktisadi düflünce ile pek az ortak noktalar› vard›r. Ancak, eski Yunanl›lar›niktisadi düflünceye katk›s›n›, sosyal bilimlere rasyonel yaklafl›mlar›nda aramak gere-kir. Siyaset bilimi aç›s›ndan da daha ziyade site-devletinin kurumlar›n›n etkinli¤iüzerinde durmufllard›r. Nitekim Platon, devletin en önemli ifllevinin, yöneticilerinseçimi ve denetim oldu¤unu vurgulam›flt›r. Bu nedenle iktisat biliminden ziyadedevlet yönetimi bilimi, Yunanl› düflünürlerin esas olarak üzerinde durdu¤u alan ol-mufltur. Bir yurttafl›n evini iyi yönetmesi, devleti de iyi yönetmesine bir karine olufl-turmaktad›r. Dolay›s›yla, hane yönetimi ile devlet yönetimine iliflkin kurallar aras›n-da da çok net ve somut ay›r›mlar gözükmüyor. ‹lk kez Ksenefon, Oikonomikos te-rimini kullanm›flt›r. Bu terim oikos ev/hane ve nomos, norm ya da yasa sözcükle-rinden oluflmufl olup hane halk›n›n yönetim ilkeleri anlam›na geliyordu. Dolay›s›y-la iktisadi sorunlar ya hane yönetimi ilkelerine ya da siyasal sorunlara iliflkin görüfl-ler çerçevesinde ele al›n›yordu. Esas olarak antik Yunan kültürü ekonomiye piyasayaklafl›m›ndan de¤il yönetim aç›s›ndan yaklafl›yordu.

Öte yandan Yunanl›lar›n iktisadi hayata ilgilerinin, siyasete ilgilerinin gerisindekalmas›n›n baflka nedenleri de vard›r. ‹ktisadi hayat›n temelini teflkil eden üretim fa-aliyetleri yerleflik yabanc›larla (metekler), kölelere kal›yordu. Yerleflik yabanc›lar top-rak sahibi olamad›¤› için bunlar da ticaret ve çeflitli zanaatlarla u¤rafl›yorlard›. An-tik Ça¤ Ekonomisi konusunda en önemli uzmanlardan M. Finley’e göre Greko- Ro-men dünyas›nda toprak piyasas›n›n, ifl gücünün, sermaye birikiminin k›saca ticaret


Polis: Yunan site devletini,flehirlerini ve site yönetiminiifade eden bir kavramd›r.

Oikos: Bina olarak ev/ Oikia:‹ktisadi bir birim olarak ev(hane)/ Oikonomikos:Ev/hane yönetiminde kâhya

ve teknolojinin geliflmemesinin temel nedenlerinden biri, Yunanl›larda ve Romal›lar-da statü kavram›n›n bir engel oluflturmas›yd›. Eski Ça¤’›n seçkinleri kendilerinin ti-caret yoluyla servet edinmesinden hoflnut olmuyorlard›. Di¤er bir neden, bu toplum-lar›n ekonomilerinin, köle eme¤ine dayanmalar›d›r. Üstelik statü endifleleri, yurttafl-lar›n daha faydal› faaliyetleri d›fllamas›na ve bu gibi faaliyetleri çevreye b›rakmalar›-na yol açm›flt›r. Bu nedenlere ilaveten Antik Ça¤ Yunanl›lar› ve Romal›lar›, serveti ik-tisadi hayata kat›larak de¤il, hukuki ve siyasi yollarla elde etmeye çal›flm›fllard›r. Yi-ne Finley’e göre, eski ça¤lardaki savafllar›n en önemli nedenlerinden biri de ganimetyoluyla mal ve köle olarak servet elde etmekti.

Yunan filozoflar›n›n eserlerinde iktisadi sorunlara fazla yer vermemesini nas›l aç›klayabi-lirsiniz?

Ksenofon

Ekonomi terimi, Milattan önce 4. yüzy›lda bu isimde bir kitap yazm›fl bulunan Kse-nofon’a aittir. Ancak bu kitab›n konusu bugünkü iktisadi analiz de¤ildir. Kitab›nkonusu hane/ev yönetimine iliflkindir.

Platon’la ayn› dönemde yaflam›fl bulunan Ksenofon (Xenophon), Oikonomi-kos/oikonomía adl› eserinde ev/hane yönetimi üzerinde durmufltur. Ancak, eskiYunan siyaset bilimi anlay›fl› içinde hane yönetimi, site-devletinin yönetiminden vekrall›¤›n yönetiminden pek de farkl› olmad›¤› gibi askerî liderlikten de afla¤› de¤il-dir. Servetin en iyi flekilde nas›l yönetilece¤ine iliflkin bu kitap, gerçekte yönetimbilimi kitab› olarak da alg›lanabilir. Esasen kitab›n esas konusu ise etkin bir orga-nizasyonun yap›s›na iliflkindir. Mali Önlemler kitab›nda ise Ksenofon, kaynaklar›nsabit oldu¤unu veri olarak kabul etmekte ve iyi bir yönetim için temel de¤iflkeninbefleri sermaye oldu¤unu ileri sürmektedir. Bu varsay›ma dayanarak, etkin bir li-derli¤in önemini vurgulamaktad›r. Buna göre iyi bir yönetici, yönetti¤i ev olsun,çiftlik olsun ya da flehir devleti olsun, etkin bir yönetim göstermelidir. Bununla bir-likte lideri motive eden güdü kendi ç›karlar› olmakla birlikte bu ç›karlar servet el-de etmeye yönelik olmamal›d›r. Zira servet elde etme faaliyeti do¤al de¤ildi. Bu daifl bölümü ile mümkündür. Ancak Ksenofon, iktisadi anlamda bir ifl bölümündenziyade, zanaatlarda uzmanlaflman›n önemini vurgulamaktad›r. Onun akl›nda olanniteli¤in art›r›lmas›d›r. Yoksa verimlilik art›fl› de¤ildir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Ksenofon (Xenophon) (M.Ö. 430 - M.Ö. 354) Ati-

nal› tarihçi, asker, paral› asker ve filozof. Sokrat ile

ayn› dönemde yaflam›fl ve hocas›n›n konuflmalar›n›

toplam›flt›r. Gençlik y›llar›nda Pers ‹mparatorlu-

¤u’ndaki saltanat savafllar›na Yunanl› paral› asker-

lerle birlikte kat›lm›fl, Persler hakk›ndaki izlenimleri-

ni ve hat›ralar›n› Anabasis (onbinlerin dönüflü) adl›

Türkçeye de çevrilen kitab›nda anlatm›flt›r. Siyaset

felsefesi alan›nda önemli bir düflünür olarak kabul

görmüfltür. ‹ktisadi Düflünceler tarihi aç›s›ndan öne-

mi, Sokrat’›n diyaloglar›na dayanan ve iktisadi dü-

flünce alan›ndaki ilk çal›flmalardan biri olan Oiko-

nomikus adl› kitab›ndan dolay›d›r.

Oikonomia: Birlikte yaflayanve çal›flan, iktisadi bir birimolarak ev/hane yönetimi.

Oeconomicus: Latince’deoikonomos

Ksenofon, Cyropedia’da (Pers Kral› Büyük Kiros’un e¤itimi adl› kitab›) ülkesin-deki gördüklerini ve yaflad›klar›n› anlat›rken, bir büyük flehrin ticaretinin geliflme-sinde ifl bölümünün önemini belirtmifltir.

Ksenofon’un çal›flmalar›nda sübjektif de¤er teorisinin izleri de bulunmaktad›r.Sözgelimi, bireysel sübjektif de¤er kavram› ile daha genel olan servet ya da mül-kiyet gibi objektif de¤erlere de yer yer rastlan›lmaktad›r.

Ksenofon di¤er görüflleri aras›nda, Atina’n›n gelirlerinin art›r›lmas› için yaban-c›lar›n (metikler) çal›flma koflullar›n›n kolaylaflt›r›lmas› ve Atina’ya gelmelerininözendirilmesini savunmaktad›r. Böylece Atina bir ticaret merkezi olarak üstünlü¤ü-nü devam ettirecektir. Keza, gümüfl üretimin art›r›lmas› için de köle iflçilerin say›-lar›n›n art›r›lmas› gerekti¤ini belirtmifltir.

Platon

‹deal Devlet ve ‹flbölümüEski Ça¤ Yunan filozoflar›n›n en büyüklerinden olan Platon’un analitik aç›dan enönemli katk›s› devletin kökeni ve toplumsal ifl bölümü konusundaki görüflleridir.Platon, Devlet adl› eserinde adalet üzerinde durmufltur. Platona göre insan hayat›-n›n esas gayesi erdemdir. Erdem’in toplumdaki yans›mas› olan adaleti, devlet ger-çeklefltirecektir. Devlet’te sürdürdü¤ü diyaloglarla ideal bir devletin esaslar›n› be-timleyen Platon, ayn› zamanda kendisinden sonra gelen ütopyac› gelene¤in de ön-cüsüdür. Burada ütopya kavram›n›, insan akl›n›n infla etti¤i bir toplum tasar›m›olarak kullan›yoruz. Platon’dan sonra, zihinde kurgulanan bütün zihni tasar›mla-ra, düzenlere, ütopya denmesi adet olmufltur. Burada ahlaki ideal, ayn› zamandasiyasal bir ideal olarak ortaya ç›kmaktad›r. Platon’un ideal devleti, seçkinci, mü-kemmel bir toplum tasar›m›n› öngörmektedir.

Platon’a göre, bir devlette, üç tür görevin yerine getirilmesi gerekir: Temelmaddi ihtiyaçlar›n karfl›lanmas›, savunma ve yönetim. Bu görevler bir ifl bölümü-nü gerektirir. Platon, ideal bir devlette yurttafllar›n, koruyucular, askerler ve halkolarak üçe ayr›ld›¤›n› kabul eder. Ancak bu ifl bölümü, birbirine geçmezlik tafl›yanbir kast niteli¤inde de¤ildir. Köleler d›fl›ndaki alt s›n›ftan birinin istisnai de olsa yö-neticiler aras›na yükselmesi mümkündür.


Platon (M.Ö. 427 - M.Ö. 347) Eflatun ola-

rak da bilinir. Klasik Yunan filozoflar›n›n

en büyüklerindendir. Arapça’da p harfi bu-

lunmad›¤› için ‹slam âleminde Eflatun ola-

rak bilinir. Sokrat’›n ö¤rencisi, Aristo’nun

hocas›d›r. Eserlerinde, daha ziyade hocas›

Sokrat’›n fikirlerini diyaloglar hâlinde yan-

s›t›r. Bu eserlerdeki görüfllerin gerçekten Sok-

rat’a m› yoksa Platon’a m› ait oldu¤u belli

de¤ildir. Felsefe, mant›k, ahlak, retorik, siya-

set bilimi ve matematikte Bat›’y› ve ‹slam bi-

lim gelene¤ini derinden etkilemifltir. En

önemli eserlerinden Devlet, Yasalar ve Diya-

loglar Türkçe ‘ye çevrilmifltir.

Ütopya: ‹nsanlar›n zihnindeinfla etti¤i bir toplumtasar›m› (‹deal bir toplumtasar›m›).

Platon’a göre devlet, bu ifl bölümünden ortaya ç›km›flt›r. Platon’un, ifl bölümü ik-tisadi olmaktan çok sosyolojik, siyasi bir ifl bölümüdür. Aristokratlar ve tar›m toplu-munun oluflturdu¤u devlette, yönetici s›n›f› koruyucular oluflturur. Koruyucular› se-çen ise yasa koyucudur. Yasalar›n icras›, koruyucular›n görevidir. Askerler de koru-yucular›n yard›mc›s› konumundad›rlar Buna karfl›l›k yönetilen halk, yerleflik yaban-c›lar (metekler) ve kölelerden oluflur. Bu gruptakilerin görevi ise ülkenin ihtiyac›olan mal ve hizmetleri üretmektir. Platon’un iflbölümünde eme¤in yeri önemsizdir.

MülkiyetPlaton’un sorunu, yöneticilerin, yasa koyucular›n amaçlar›n› gerçeklefltirip gerçek-lefltiremeyecekleridir. Yönetici s›n›f için, e¤itim dâhil birtak›m önlemler koymufl-tur. Bu önlemlerin en önemlilerinden biri de yöneticilerin iktisadi faaliyetlerde bu-lunmamas›d›r. Bunun için bu s›n›f özel mülkiyet sahibi olmayacak, her türlü mül-kiyet duygusundan ar›nd›r›lacakt›r. Yöneticiler basit bir yaflam sürdüreceklerdir.Küçük evlerde oturacaklar, hep beraber basit yemekler yiyeceklerdir Platon’a gö-re, zenginlik ve yoksulluk zararl›d›r. Yönetici s›n›f servet u¤rafl›s› içinde olmayacakve di¤er s›n›flar›n aleyhine zenginleflmeyecektir. Böylece zenginli¤in ve yoksullu-¤un olmad›¤› bir toplumda, devletin esas amac› toplumun mutlulu¤u olacakt›r.

Aristo

Antikite’de esas isim ne Ksenofon ne de Platon’dur. Baz› tarihçilerce iktisadi dü-flünce tarihinin bafllang›c› olarak Aristo gösterilir. Sosyal bilimlerin kurucusu olarakkabul edilmekle birlikte Aristo’da iktisadi analiz yoktur.

Aristo’un külliyat› içinde, iktisadi düflünceler aç›s›ndan sadece Politika ve Niko-makhos’a Etik adl› kitaplar›nda sistematik incelemelere rastlar›z. Gerek Politika’n›nI. Kitab›nda ve gerekse Etik Kitab›n›n, V. Kitab›nda iktisadi düflünce daha ziyadeana konular›n bir alt konusu olarak ele al›nm›flt›r.

Aristo, uygarl›k tarihinin en büyük düflünürlerinden biridir. Ça¤dafl sosyal bi-limlerin hemen her alan›nda Aristo’ya iz sürülebilir. ‹ktisadi düflünce tarihi aç›s›n-dan da Bat› düflüncesindeki ilk ç›k›fl noktas› bir bak›ma Aristo’dur. Aristo’nun, ho-cas› Platon’dan en önemli fark› analitik düflünceye önem vermesidir. Aristo’nuneserlerinde sa¤lam bir mant›k örgüsü ve sebep - netice iliflkisi görülür. Schumpe-ter’e göre de iktisadi analiz tarihi bak›m›ndan Aristo, önemsiz bir düflünürdür. ‹k-


Aristo (M.Ö. 384-M.Ö. 322), bütün zamanlar›n

en önemli düflünürlerindendir. Sosyal bilimlerin

hemen her alan›nda kendisine at›fda bulunulur.

Felsefe, siyaset bilimi, ahlak mant›k gibi alanlar d›-

fl›nda ayr›ca fizik, astronomi, zooloji, biyoloji gibi

bilimlerde de ilk düflünürler aras›ndad›r. Makedon-

ya’da do¤mufl, Atina’da Platon’un akademisinde

(akademeia) ö¤renim görmüfltür. Bir süre ‹sken-

der’e ö¤retmenlik yapm›flt›r.. Daha sonra da Ati-

na’da kendi okulu Lykeion’u (Lise) kurmufltur. Ölü-

müne do¤ru Atina’y› terk ederek, annesinin memle-

ketine gitmifl ve orada ölmüfltür. Pek çok eserinden,

Türkçe’ye Politika ve Nikomakhos’a Etik adl› kitap-

lar› çevrilmifltir.

tisada iliflkin düflünceleri daha ziyade sa¤duyulu bir yorumcu düzeyindedir. Fiyatteorisine iliflkin analitik bir katk›s› olmad›¤› gibi bu alanda bir istek de gösterme-mifltir. Aristo ve di¤er Eski Ça¤ Yunan düflünürlerinde esas araflt›rma projesi site-devletinin yönetimi ve ahlak konular› olmufltur. ‹ktisada iliflkin görüfller genelde si-yaset bilimi ve ahlaka ait eserler içine gömülü bir flekilde ortaya konmufltur. Bun-larla iç içe geçmifltir.

DevletAristo’ya göre devlet en yüksek topluluk ürünüdür. Devlet ahlaki bir amaç için biraraya gelmifl insanlardan oluflan bir birliktir Aile, zaman olarak devletten önce ge-lirse de devlet daha önemlidir. Önce erke¤in reisli¤inde, kad›nlar ve kölelerden ai-le oluflmufltur. Aileler köyleri meydana getirmifl ve köylerden de site- devletine ge-çilmifltir. Böylece topluluklar, do¤al geliflmenin en yetkin bir biçimi olan devleteulaflm›fllard›r. Aristo’ya göre devlet do¤ada var olan fleyler s›n›f›na girmektedir. Ya-ni do¤al geliflimin bir sonucudur. ‹nsan da do¤as› gere¤i siyasal bir hayvand›r. Biraile veya polisi meydana getiren fley de iyi ve kötüye iliflkin duygular›nda ortak ol-malar›d›r. ‹nsan bu nedenle yasa ve kurallardan uzaklafl›rsa kötücül bir varl›k olur.Erdemsiz insan varl›klar›n en kötüsüdür. Erdemli insan ise adaleti bilen kiflidir.Adalet ise devletin orta dire¤idir.

Oikonomikos ve Chrematistikos Aristo site devletini oluflturan ögeleri Politika adl› kitab›nda belirtirken, oikonomi-kos ile Chrematistikos aras›ndaki temel ayr›m› da ortaya koymufltur. Mülk, aileninbir parças› oldu¤u gibi, mülk edinmede oikonomikos’a iliflkin do¤al bir faaliyettir

Kendine yeterli bir ev ekonomisini esas alan Aristo, kazanç yollar›n›n neler ol-du¤unu araflt›r›r. Ona göre servet edinme iki flekilde olur. Biri zorunlu ve kabuledilecek nitelikte olan hanenin/ailenin ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için yap›lan ifltir.Hane halk›n›n ihtiyaçlar›n› karfl›lamak üzere yap›lan zorunlu mübadele do¤aya ay-k›r› de¤ildir. Aristo para kazanman›n do¤al türleri içinde tar›m› ve hayvan yetifltiri-cili¤ini sayar.

Ancak para biriktirmek, servet y›¤mak hane yönetiminin ifli de¤ildir. Üretimeiliflkin faaliyetler Oikonomikos’tur. Oikonomikos, bugün ekonomi/iktisat bilimininifade etti¤i anlamdan farkl›d›r. Oikonomikos özsel/asli bir anlam tafl›maktad›r.

Aristo’ya göre ticari mübadele, para biriktirme ve faiz ile servet edinme Chre-matistikos’dur. Eski Yunanca’da Chrema fiili servet elde etmek için çal›flma anla-m›na gelmektedir. Miletli Thales’e göre ise servet elde etme sanat›d›r. Aristo’ya gö-re ise, ticari mübadele ile servet edinme do¤aya ayk›r›d›r. Ksenofon, Platon veAristo yurttafllar›n iyi bir yaflam› amaçlamalar›n› istiyorlard›. Onlara göre iyi bir ya-flam, flehirli olmakt›. ‹htiyaçlar› için gerekli ve yeterli mallar mülklerinden geliyor-du. Afl›r› tüketim, iyi bir yaflam için gerekli de¤ildi. Bizatihi para biriktirip, y›¤mak,kifliyi befleri s›fat›ndan soyutlayacakt›. Ticaret, Aristo’ya göre bir üretim faaliyeti de-¤ildi. Aristo, ticaretin s›n›rs›z servet birikimine yol açabilece¤ini görmüfltü. Bununiçin Yunanl› filozoflar servetin bir s›n›r› olmas› gerekti¤ini düflünüyorlard›. Onunadalet anlay›fl› ile servetin do¤al olarak elde edilmesi ve s›n›rl› olmas› uyufluyordu.Görüldü¤ü gibi, modern anlamda ekonomi kavram›n›n karfl›l›¤› Chrematistikos(chrematistics), olmaktad›r. Chrematistikos, 17. yüzy›lda politik ekonomi ve 19.yüzy›lda da ekonomi ad›n› alacakt›r.


Chre-matistikos/Chrematistics: Aristo,Chre-matistikos’u servet eldeetme, para kazanma veticari mübadele anlam›ndakullanmaktad›r.

De¤er TeorisiMülkiyet konusu olan mallar›n de¤eri konusunda Aristo her eflyan›n iki ifle yara-d›¤›n› belirterek, kullan›m de¤eri ve mübadele de¤eri ayr›m›n› yapmaktad›r. Onagöre, bir mal›n kullan›m de¤eri, o mal›n bir ihtiyac› karfl›lamak üzere kullan›m› ileilgilidir. Bir mal›n iktisadi de¤eri ise o mal›n kullan›m de¤eridir. Buna karfl›l›k tica-ri mübadeleye konu olan mallar ise mübadele de¤erine sahiptir. Mübadele de¤e-ri, gerçekte, kullan›m de¤erinin türevidir. Ancak Aristo, bu saptaman›n ötesine degeçmifl de¤ildir. Gerçekte Aristo, al›flverifllerde adalet sorunu üzerinde durdu¤uiçin analitik bir sorun olarak fiyat mekanizmas›n› ele almam›flt›r. Nikomakhos’aEtik adl› kitab›nda, al›flverifllerde denklefltirici adaletin sa¤lanmas› gerekti¤ini dü-flünmüfltür. Baflka bir deyiflle al›flverifllerde mübadeleye konu olan mallar aras›ndaoransal olarak bir denge olmal›d›r. Ancak, denklefltirici adalet kavram› Orta Ça¤skolastiklerinin de üzerinde durdu¤u adil fiyat kavram› ile ayn› anlama gelmemek-tedir. Dolay›s›yla Aristo’da tam bir de¤er teorisini bulamay›z.

MülkiyetAristo özel mülkiyet konusunda hocas›ndan ayr›lmaktad›r. Platon’un kollektivistmülkiyet anlay›fl›na mukabil Aristo özel mülkiyeti savunmaktad›r. Mülkiyette ortak-l›k insan do¤as›na ayk›r›d›r. Toplumsal bar›fla da ayk›r›d›r. Aristo ev ekonomileri ba-k›m›ndan mülkiyetin önemi üzerinde durmaktad›r. Ona göre mülkiyet, ailenin birparças›d›r. Mülk edinme sanat› da ev/hane yönetimi ile ilgilidir. Mülkiyet konusuaraçlar, asl›nda insanlar›n yaflamas› için gerekli olan mallard›r. ‹yi bir yaflam, erdem-li yurttafll›¤›n bir gere¤idir. ‹yi yaflam ise mülkiyet sahibi olmakla mümkündür. Ziramülkiyet konusu olan mallar, bir kimsenin yaflamas› için gerekli olan her fleydir.

Ancak Aristo’ya göre mülkiyet konusu araçlar içinde kölelerde bulunmaktad›r.Zira insanlar›n ihtiyaç duydu¤u mallar›n kullan›m› içinde kölelere ihtiyaç vard›r.Bu nedenle kölelik do¤al bir durumdur. Ona göre, özgür kiflilerle kölelerin beden-leri do¤ada farkl› yarat›lm›flt›r. ‹nsanlar›n baz›lar› köle olmak üzere, baz›lar› da yö-netmek üzere yarat›lm›flt›r. Do¤as› itibariyle kendisi olamayan kifli, bir köledir. Do-lay›s›yla Aristo’ya göre do¤ufltan bir mülkiyet konusu olan köle, efendilerin mülki-yetine dâhil olacakt›r. Köleli¤e meflruiyet kazand›rmaya çal›flan Aristo bu konudadaha ziyade ideolojik bir görüfle sahiptir. Aristo’nun analitik mant›¤› köleli¤i sa-vunmada yetersiz kalm›flt›r. Görüldü¤ü gibi, kölelik konusunda hocas› Platon’laayn› görüflte olan Aristo, esas›nda eski Yunan toplumundaki o günkü egemen ya-p›y› ve zihniyeti de yans›tmaktad›r.

Para ve Faiz Aristo’ya göre para, zorunlu mübadelelerde kullan›ld›¤› zaman yararl›d›r. Ancak pa-ra bizatihi bir de¤er yaratmaz. K›s›rd›r. Yapay bir de¤er tafl›r. Dolay›s›yla do¤al birservet türü de¤ildir. ‹nsan›n ihtiyaçlar›n› kendili¤inden sa¤lamas› mümkün de¤ildir.

Aristo faizi de nefret edilen bir para kazanma yolu olarak görür. Do¤al olma-yan, ticari mübadeleye k›nama ile bak›l›rken, faizle para kazanmaya da nefret edi-lerek bak›lmaktad›r. Zira faiz, paradan para kazanmakt›r. Hâlbuki para, asli k›yme-tinden dolay› faiz kazand›rmamaktad›r. Faiz üretimden de¤il, paradan do¤makta-d›r. Aristo’ya göre bu nedenle bütün para kazanma yollar› aras›nda do¤aya en ay-k›r› olan› faizdir.


Denklefltirici adalet:Al›flverifllerde mübadeleyekonu olan mallar aras›ndaoransal olarak bir dengeninsa¤lanmas› anlam›ndad›r.

ORTA ÇA⁄ HR‹ST‹YAN DÜNYASI’NDA ‹KT‹SAD‹DÜfiÜNCE

Orta Ça¤’da AvrupaAvrupa’n›n Orta Ça¤lar olarak adland›rd›¤› tarihi süreç, Bat› Roma ‹mparatorlu-¤u’nun y›k›ld›¤› beflinci yüzy›ldan, bafllay›p afla¤› yukar› on beflinci yüzy›la kadarsüren ve Rönesans ya da Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl› ile biten bir döne-mi ifade eder. Afla¤› yukar› 1000 y›l süren bu dönemde kuflkusuz toplumsal eko-nomik yap›lar ve zihniyetler tekdüze, homojen bir görünümde de¤ildi. Bu farkl›-l›klar ülkeden ülkeye oldu¤u gibi zaman içinde ortaya ç›k›yordu.

Orta Ça¤ Avrupa’s› Roma’n›n y›k›l›fl›ndan sonra derin bir siyasi ve sosyal gü-vensizlik bunal›m› yaflad›. Avrupa bu dönemi iki kurumla aflmaya çal›flm›flt›r. Birtaraftan feodal örgütlenme, di¤er taraftan da Roma’n›n siyasi otoritesini ve örgüt-lenmesini and›r›r bir biçimde örgütlenen Kilise. Bu dönemde Avrupa say›s›z kü-çük siyasi varl›klar›n egemen oldu¤u bir siyasi yap›ya sahipti. Dokuzuncu yüzy›lAvrupa’s›nda Roma ‹mparatorlu¤u’ndan kalan topraklarda ne tek bir lisan ne hu-kuki bir birlik ne de siyasi, askerî güce ve otoriteye sahip bir merkezî siyasi bir-lik vard›.

Ancak bu dönemde Avrupal›l›k bilincini ve kültür birli¤ini ayakta tutan ve ye-ni zamanlara tafl›yan kurum Katolik kilisesi olmufltur. Bu dönem Avrupa’da kilise-nin gücü ve etkisiyle ortaya ç›kan dinî bir ça¤d›r. Baflka bir deyiflle Orta Ça¤, dinîzihniyetin egemen oldu¤u, dinin toplumlar›n ve bireylerin hayat›nda bütüncül veasli bir yer tuttu¤u ça¤d›r.

Bu dönemde Avrupa’n›n iktisadi yap›s›nda tar›m özellikle önem kazanm›flt›r.Tar›m›n organizasyonunda esas yeri tutan serf ya da hür köylü olsun küçük ifllet-melerdi. ‹nsanlar geçimlik ekonomi düzeyinde üretim yapmakta ancak öz tüketim-lerine yetecek kadar üretmekteydiler. Roma’n›n siyasi iktisadi ve mali birli¤i sa¤la-d›¤› dönemlere göre, parasal ifllemler ve ticaret gerileme göstermiflti. K›saca, Avru-pa’da iktisadi hayat yüzy›llarca dura¤an bir yap› göstermifltir. Bu de¤iflimin olma-d›¤›, donmufl gibi görünen ça¤larda sosyal ve iktisadi hayat›n bütününde gelenek-ler hâkim bir davran›fl biçimi olarak göze çarpmaktayd›.

Eski Yunan’da oldu¤u gibi Orta Ça¤larda da iktisat bizatihi bir öneme sahip de-¤ildi. Antik Yunan’da ‹ktisadi düflünce, siyaset bilimi ve ahlak felsefesi içinde yerbulmaktayd›. Orta Ça¤larda ise iktisat, dinî ve ahlaki düflüncelerin içinde bir yerbuluyordu. Kilisenin a¤›rl›¤› ve otoritesi, dinî zihniyeti düflünsel faaliyetlerin ekse-ni yap›yordu. Felsefe ilahiyat›n hizmetindeydi.

Ancak ileri Orta Ça¤larda, 1000 y›llar›ndan itibaren felsefi metinlerin, eserleriniçinde iktisadi düflünceleri görmeye bafll›yoruz. Bununla birlikte sistematik iktisadidüflüncelerin ortaya ç›kmas› için yeni zamanlar›, merkantilist ça¤lar› beklemek ge-rekecektir

SkolastizmKelime, kökeni itibariyle Latince schola (okul) kelimesinden türetilen scholasti-cus teriminden gelmektedir. Scholasticus ise, okullu, okula ait ya da bir okulamensup olan anlam›na gelmektedir. Skolastik/Skolastizm, Orta Ça¤ üniversitele-rindeki ö¤retim yöntemleri ve düflünce ortam›na verilen genel bir add›r. 12. yüz-y›ldan itibaren manast›rlardaki dinî okullar d›fl›nda, üniversiteler bünyesinde ge-


Skolastik/Skolastizm: OrtaÇa¤ üniversitelerindekiö¤retim yöntemleri vedüflünce ortam›na verilengenel bir add›r.

liflen düflünceler ve entellektüel u¤rafllar, zamanla yeni ö¤retileri ve yöntemlerigelifltirmifltir. Bu üniversitelerdeki düflünürler antik Yunan felsefesi ile Hristiyanilahiyat›n› uzlaflt›rmaya çal›flm›fllard›r. Yöntem olarak da tümdengelimci mant›kç›karsamalar›n› kullanarak klasik felsefeyle, özellikle Aristo’nun düflünce sistemiile Hristiyan ilahiyat› aras›ndaki z›tl›klar› ve çeliflkileri çözmeye çal›flm›fllard›r. Bualanda kulland›klar› tümdengelimci ve diyalektik yöntemi ilahiyat d›fl›ndaki alan-lara da uygulam›fllard›r.

Skolastik ö¤retim yönteminde, önce yerleflik düflünce çerçevesinde sorufleklinde bir görüfl ileri sürülür. Daha sonra bu görüfle iliflkin karfl›t görüfllerle birtart›flma ortam› ortaya ç›kar. Sonuçta karfl›t görüfller çürütülerek sorun çözülmüflolur.

Eski Yunan felsefe gelene¤i Bat› Roma’n›n y›k›l›fl›ndan sonra Latin dünyas›n-da yüzy›llar boyunca kaybolmufltu. Bu dönemde Klasik Yunan felsefesi, Do¤uRoma’da bilinmekle birlikte, ‹slam dünyas›nda da 8.yüzy›lda bafllayan çeviri fa-aliyetleri ve entellektüel canl›l›k sayesinde sözü edilen düflünce miras› muhafazaedilmiflti. Kuzey Afrika, Sicilya ve Endülüs üzerinden 10. yüzy›ldan itibaren tek-rar Arapça’dan, Latince’ye çeviri süreci ve Arap-‹slam bilim ve felsefesi Avru-pa’da uyan›fl devrini bafllatm›flt›r. Daha sonra Hristiyan ülkelerden gelen ö¤ren-ciler ve hatta aralar›nda Adelard of Bath gibi skolastizmin kurucular› da olan dü-flünürler, Endülüs’e, Sicilya’ya ve Arap dünyas›na seyahat etmifller ve Arapçadançeviriler yapm›fllard›r. Böylece Grek düflüncesi, ‹slam Dünyas› üzerinden Avrupakültürünün ve kimli¤inin oluflmas› sürecine dâhil olmufltur. Do¤al olarak, Avru-pa’n›n bilim ve kültür inflas›nda, ‹slam bilim ve kültürünün de etkisini göz ard›etmemek gerekir.

Onüçüncü yüzy›l skolastizminin önemli bir çabas› da Avrupa düflüncesiniderinden etkileyen ‹bn-i Sina ve ‹bn-i Rüfld gibi büyük ‹slam bilginlerine karfl›koyabilmekti. Albertus Magnus ve Thomas Aquinas gibi skolastiklerin, Yunanfelsefesini ve rasyonalizmini Hristiyan ilahiyat›na eklemlemesine hoflgörü ile ba-k›lm›flt›r. Albertus’un Aristo çal›flmalar›, ‹bn-i Sina ve ‹bn- Rüfld üzerinden ol-mufltur. Gerçekte, Aristo’nun bütün eserlerini yorumlayan ilk skolastiktir. Dinve bilimin birlikte olabilece¤ini savunmufltur. ‹lahiyatç›dan ziyade felsefeci yö-nü a¤›r basmaktad›r.


Albertus Magnus (Büyük Albert), yaklafl›k olarak

1193-1206 y›llar› aras›nda do¤mufl ve 1289’de ölmüfl-

tür. Dominik tarikat›na mensup bir keflifl ve Katolik

kilisesine ba¤l› bir piskopostur. Padua Üniversitesi’nde

ö¤renim görmüfltür. Köln Üniversitesi’nin kurucusu-

dur. Ölümünden 750 y›l sonra Papal›k taraf›ndan

aziz ilan edilmifltir. Orta Ça¤ ‘daki en büyük Alman

filozofu ve ilahiyatç›s› oldu¤u söylenmifltir.

St. Thomas Aquinas

Skolastik iktisad›n en önemli ismi Thomas Aquinas’d›r. Schumpeter’e göre ‹ktisadiDüflünce Tarihinde 500 y›ll›k bir kopukluktan sonra bir s›çramayla St. Thomas’ dö-nemine ulafl›lm›flt›r. Schumpeter St. Thomas Aquinas’›n Summa Theologica’s›n›,Orta Ça¤’›n en muhteflem mimarl›k örne¤i bir katedral ile efl de¤erde görmektedir.

Thomas’n›n iktisadi görüflleri esas olarak Aristo’dan kaynaklanmakla birlikteOrta Ça¤ Hristiyan skolastiklerinin önde gelenlerinden Albertus Magnus’un etkisibüyüktür.

St. Thomasda zaman›n ruhuna uygun bir flekilde dinî dogmalar› esas almaklabirlikte toplum hayat›n›n maddi yönüne de ilgi göstermifltir. Kilisenin ahlak doktri-ninin ötesinde toplumsal yap›n›n emek ve ifl bölümüne dayanmas› gerçe¤ine dik-kat etmifltir. Eski Ça¤larda ve feodal dünyada emek hakir görülmekteydi. St. Tho-mas Aquinas ise eme¤in zaruri ve sayg› de¤er bir faktör oluflunu vurgulam›flt›r.Ona göre kiflinin ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için çal›flmas› zaruri oldu¤u gibi ayn› za-manda ahlaki bir mecburiyettir.

St. Thomas, ticari kazanc›, köleli¤i ve özel mülkiyeti kabul etmekle birlikte s›-n›rs›z kazanç h›rs›n›n sonucu olarak ortaya ç›kan ticari faaliyetleri de hofl görme-mektedir.

De¤er Teorisi ve Adil FiyatSt Thomas’ya göre bir toplumda herkesin toplumsal statüsüne uygun olarak gelirelde etmesi, o toplumda adil fiyat›n mevcudiyetine iliflkin bir göstergedir. Bir fleyigerçek k›ymetin üstünde ve alt›nda satmak ya da almak ona göre günaht›r. Fiyat›nadil olmas› hususu, gerçekte Hz ‹sa’n›n, size nas›l davran›lmas›n› istiyorsan›z, siz-de baflkalar›na öyle davran›n fleklindeki emrinin bir gere¤idir. Ancak gerçek k›y-met nas›l anlafl›lacakt›r.

‹ktisadi düflünce tarihi ile u¤raflan iktisatç›lar, Thomas d’Aquinas’›n adil fiyatkavram›ndan neyi kastetti¤i konusunda hemfikir de¤illerdir. Baz›lar› adil fiyat›n,emek maliyeti ile aç›klanabilece¤ini savunurken, di¤erleri adil fiyat›n mal›n al›c›yasa¤lad›¤› faydaya göre tan›mlanabilece¤ini ileri sürmektedirler. Bu görüfllerin d›fl›n-da kalan iktisatç›lar ise adil fiyat› toplam üretim maliyeti olarak anlamaktad›rlar.

Ancak Skolastiklerde iktisadi analizin mevcut olmamas›, adil fiyat’›n kesin ola-rak aç›klanmas›n› zorlaflt›rmaktad›r.


St. Thomas Aquinas (1225-1274), Güney ‹talya’da-

ki aristokrat ailelerden birine mensup olan Thomas,

Napoli ve Paris Üniversitelerinde ö¤renim görmüfltür.

Paris’te Orta Ça¤ Hristiyan düflünürlerinin en tan›n-

m›fllar›ndan Albertus Magnus’la tan›flm›fl ve onun ta-

kipçisi olmufltur. Thomas katolik dominiken tarikat›-

na ba¤l› bir din adam› olarak Yunan felsefesi ile Hris-

tiyanl›¤› uzlaflt›rmaya çal›flm›fl, Aristo’nun felsefesi-

nin Hristiyan akidesine uygun oldu¤unu kan›tlama-

ya u¤raflm›flt›r. En önemli eseri, Summa Theologica.

(Hristiyan ‹lahiyat›n›n Özeti) adl› eseridir.

Bu konuda belki de en do¤ru yaklafl›m Orta Ça¤ skolastiklerinin, adil fiyat’›herkesin bildi¤i ve al›flt›¤› fiyat olarak anlad›klar›n› kabul etmektir. Öte yandanAquinas’›n adil Fiyat’›n›n Aristo’nun de¤ifl tokufltaki adalet ilkesi ile efl de¤er oldu-¤unu söylemek de mümkündür. Bu yönüyle Thomist adil fiyat’›n gerçekte Aris-to’ya dayand›¤› ileri sürülebilir.

FaizSkolastik düflünürler gerek dinî dogmalar›n gere¤i, gerekse Aristo kaynakl› düflün-celerle faize karfl›d›rlar. Skolastiklerin, güçlünün zay›fa karfl› avantajl› olmas› endi-flesi ile faize karfl› olduklar› da söylenebilir.

Thomas Aquinasda faizi de¤ifl tokuflta adalet ilkesine ayk›r› olmas› yönüyle red-detmektedir. Ona göre faiz, paran›n kullan›m› dolay›s›yla ödenen bir fiyatt›r; para-y› kullanan kifli onu asl›nda tüketmektedir. Aquinas, faizin paran›n kullan›m›n›nbir bedeli oldu¤unu belirtirken, gerçekte faizin, paran›n bizatihi kendisinin bir be-deli oldu¤u gerçe¤i üzerinde durmamaktad›r.

Oresme

Schumpeter’a göre ilk kez Oresme, bir iktisadi problem hakk›nda münhas›ran birmonografi yazm›flt›r. Ancak Oresme’nin para hakk›nda bu incelemesi, gerçektetam anlam›yla iktisadi mahiyette de¤ildir. Bu çal›flma özellikle hukuki ve siyasi birmetindir. Ça¤›n›n skolastik doktrinini de yans›tmamaktad›r. Oresme’in esas amac›,zaman›nda yayg›n bir uygulama olan paran›n ayar›n›n düflürülmesine yani ta¤flifl’ekarfl› olmakt›r.

Oresme ta¤flifl’in bir di¤er sonucu olarak kötü paran›n, iyi paray› kovaca¤›-n› ileri sürerek, Gresham’dan takriben iki yüz y›l kadar önce Gresham Yasas›hakk›nda öngörüde bulunmufltur. Paran›n ayar›n›n düflürülmesi durumunda ül-ke içindeki alt›n ve gümüflün daha yüksek de¤er buldu¤u d›fl ülkelere gidece-¤ini belirtmifltir. Bu durumda ülke paras›, için yeterli miktarda de¤erli metal kal-mayacakt›r.


Skolastik Adil fiyat ilkesi:Adil fiyat, herkesin bildi¤i veal›flt›¤› fiyat olarakanlafl›lmaktad›r.

Nicolas Oresmius (1330-1382), Fransa’da

Normandiya’da do¤mufl, Paris Üniversitesi’nde

ö¤renim görmüfltür. Önce Navarre Kolejinde bü-

yük üstad olarak daha sonra da Rouen Kadetra-

linde Dekan olarak görev yapm›flt›r. Astronomik

gözlemler ve matematik üzerinde çal›flm›flt›r.

Münhas›ran para ve ta¤flifl konusunda en erken

çal›flmalardan birini yapm›flt›r. Paran›n Orijini

Mahiyeti,Yasas› ve De¤ifliklikleri Üzerine Tez adl›

Latince yazd›¤› eseri bilinmektedir.

Ta¤flifl: Alt›n ve gümüflparalarda, alt›n ve gümüflünmiktar›n› düflürerek, paran›nayar›n› bozmakt›r. Böyleceayn› miktardaki alt›n vegümüflten daha fazlasikke/madeni para eldeetme ifllemidir.

Gresham Yasas›: Kötüpara’n›n iyi para’y› kovmas›yasas›d›r. Bu yasaya görenominal de¤erleri ayn› olaniki para’dan, alt›n veyagümüfl miktar› daha fazlaolan para, dolafl›mdançekilir. Zira herkes gerçekk›ymeti daha fazla olanparay› elinde tutmak ister.

Keza Oresme bimetalist para sisteminde zaman zaman iki paran›n de¤iflimoranlar›n›n farkl›laflabilece¤ini bunun da parasal sistemde sorunlara yol açaca¤›n›belirtmifltir. ‹kili para sistemindeki piyasa rayicinin de¤iflmesi hâlinde resmî de¤i-flim kurunun da de¤iflmesi gerekti¤ini ileri sürmektedir. Ancak burada, ça¤›n›n çokötesinde, modern ba¤›ms›z para otoritelerinin varl›k nedenlerine benzer bir flekil-de, bu iki para aras›ndaki de¤iflim oran›n› sadece toplumun üyelerinin saptamayetkisi oldu¤unu da savunmaktad›r.

St. Thomas Aquinas’›n iktisadi düflüncesinde, adil fiyat kavram›n›n yerini aç›klay›n›z.

ORTA ÇA⁄ ‹SLAM DÜNYASINDA ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCENeumark, ‹ktisadi Düflünce Tarihi adl› kitab›nda, Alman do¤u bilimci Becker’denal›nt›layarak, Orta Ça¤’da Do¤u’da ve Bat›’da bir kültür Birli¤i’nden söz etmekte-dir. Bu kültür birli¤i bilhassa hayat›n maddi ve sosyoekonomik yönlerine bak›fltadaha belirgindir.

Esasen Orta Ça¤ dinî zihniyetin egemen oldu¤u bir ça¤d›r. Dinî naslar (dogma-lar) insan›n bu dünyas›n› ve uhrevi hayat›n› tamamen kuflatmaktayd›. Hristiyan Ba-t›’da oldu¤u gibi, ‹slam dünyas›nda da faizli ifllemler, stokçuluk, fahifl kâr yasa¤› gi-bi birtak›m yasaklar mevcuttu.

Ne var ki, ‹slam Orta Ça¤›’nda maddi dünyaya bak›flta Hristiyan Bat›’da oldu¤ugibi tamamen olumsuz ve kuflkucu bir bak›fl yoktur. Bilakis, bizatihi Hz. Muham-med’in de ticaret yapt›¤›n› bildi¤imize göre bu konuda Hristiyan Orta Ça¤’dan fark-l› bir ortam mevcuttu. Sekizinci, dokuzuncu ve onuncu yüzy›llarda ‹slam Dünyas›parlak bir iktisadi refah dönemini yafl›yordu. ‹slam toplumlar›nda mevcut oldu¤uiddia edilen kadercilik ise dinin bir dogmas› olmaktan çok, gelenek ve görenekle-rin kal›nt›s› olarak buhran dönemlerin de özellikle ortaya ç›km›flt›r. Bu yüzy›llardarasyonel ticari usuller, rasyonel zihniyet oldukça yayg›nd›. Keza bu dönemde bilimve düflüncede ‹slam düflünürleri, daha sonra Avrupa’y› etkileyecek temelleri geliflti-riyorlard›. O günkü anlay›fl ve koflullar içinde Orta Ça¤ ‹slam düflünürlerinin rasyo-nel bir düflünce ortam› içinde ürettikleri eserler, Avrupa üniversitelerinde modernbilimin do¤ufluna kadar, temel baflvuru ve ders kitaplar› olarak kullan›lm›flt›r.

‹ktisadi düflünce alan›nda genel olarak Müslüman düflünürler de t›pk› Yunanl›filozoflar gibi iktisad›, özerk bir bilim olarak düflünmüyorlard›. Onlar da iktisad›uygulamal› felsefeye gömülmüfl olarak ele al›yorlard›. Antik Yunan düflüncesinde-ki oikonomia terimi, tadbir almanzil olarak ‹slam düflüncesine geçmifltir. Ayneneski Yunanca ‘da oldu¤u gibi, Tadbir al -manzil hem devlet idaresi hem de bir


Sir Thomas Gresham (1519 - 1579) Tüccar ve Kral-

l›k finans dan›flman› olarak ‹ngiltere’de zaman›nda

ün yapm›flt›r. Kraliçe I. Elizabeth’e, ‹ngiliz paras› Ster-

ling’in de¤erinin düflürülmemesi yönünde tavsiyede

bulunmufltur. Belki de bundan dolay›, daha sonra

kendisine atfedilen, Gresham Yasas› ile birlikte ismi

an›l›r olmufltur.

Bimetalizm: Alt›n ve gümüfledayal› çift maden parasistemidir. Bu iki paraaras›nda belli bir de¤iflimoran› kabul edilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Tadbir al-manzil: Tadbir almanzil hem devlet idaresihem de bir evin sevk veidaresi anlam›nagelmektedir.

evin sevk ve idaresi anlam›na gelmektedir. Ünlü do¤u- bilimci Helmuth Ritter ise“‹slam düflüncesindeki bütün iktisadi yaz›n›n Yunan felsefesinden etkilendi¤ini”ileri sürmektedir.

Orta Ça¤ ‹slam düflünce gelene¤inde, iktisadi düflünceye iliflkin eserler, önceYunan düflünürlerinin eserlerini aynen çevirerek almak ya da özet çeviri olarak al-mak fleklinde ortaya ç›km›flt›r. On üçüncü yüzy›l›n en önemli siyaset bilimcilerin-den Nasreddin Tusi Ahlak-› Nas›ri adl› kitab›n›, Yunanca bir kayna¤› esas alarak,‹slam ve Fars düflüncesinden de yararlanarak yazm›flt›r. Tusi, bu kitab›nda Helenis-tik felsefi gelenekten yararlanarak bir ahlak sistemi oluflturmaya çal›flm›flt›r. Kitap-ta iktisadi görüfllerini ev yönetimi bölümünde aç›klam›flt›r.

Buna karfl›l›k, iktisadi ilkelerde ve olgular›n tan›m›nda, Hellenistik felse-fe’den yararlansa da Gazali, ‹slam Dininin temel dogmalar›n› esas alm›flt›r. Ga-zali ‹hya u Ulumi’d-din (Dini ilimlerin ihyas›) adl› kitab›nda, siyaset bilimi ve ik-tisada iliflkin görüfllerinde bu etkilenmeyi ‹slam hukuk ve tasavvuf gelene¤iiçinde eritmifltir.

Gazali’den sonra gelenler aras›nda özellikle ‹bn- Teymiye önemlidir. ‹bn-i Tey-miye, bilhassa girifl ç›k›fl›n serbest oldu¤u ve fiyatlara müdahale edilmedi¤i bir pa-zar görüflüne yak›nd›r. Belli koflullar içinde müdahalecili¤e karfl› ç›kmaktad›r.

Do¤u’da ve Bat›’da on dördüncü yüzy›l›n en büyük düflünürü s›fat›n› rahatl›k-la verebilece¤imiz ‹bn-i Haldun ise büyük ölçüde gözlem ve deneylerine dayana-rak iktisat bilimin do¤uflundan en az üç yüz y›l önce makroiktisad›n öncüsü ola-rak ortaya ç›k›yordu. Ma¤ripli düflünür Yunan gelene¤inin d›fl›na ç›karak, iktisadiolaylar›, ahlak felsefesi d›fl›nda inceliyordu

Schumpeter ise befl yüz y›ll›k bir boflluktan söz ederken Avrupa’n›n iktisadi dü-flünce bak›m›ndan kay›p yüzy›llar› sürecinde, ‹slam dünyas›n›n ortaya koydu¤uentellektüel mirastan habersiz görünmektedir.

Orta Ca¤ ‹slam düflünce gelene¤inde iktisadi düflünceye ait eserlerin özelliklerini aç›klay›n›z.


Nasreddin Tusi (1201-1274) ‹ran’da Tus flehrin-

de do¤mufl ve ö¤renim görmüfltür. Bundan dolay›

da Tusi lakab› ile tan›nm›flt›r. Mo¤ol hükümdar› Hu-

lagu’nun dan›flman› ve veziri olmufltur. Mant›k, Ah-

lak, Felsefe, Astronomi ve Matematik alanlar›nda çe-

flitli kitaplar yazm›fl ve katk›lar da bulunmufltur. Ah-

lak-› Nas›ri, ‹slam dünyas›nda ilk kez sistematik ah-

lak kitab› olarak ün kazand›. Sisteminde, Aristote-

les’in ahlak ilkeleriyle Gazali’nin tasavvufi ahlak il-

kelerini bir arada de¤erlendirmeye çal›flm›flt›r., Aris-

to’nun etkisi özellikle belirgindir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


N N

5

Gazali

Gazali, iktisadi ve sosyal refah›, maslahat kavram› ile ifade etmektedir. Maslahatkavram›, hayat›n ola¤an ak›fl› içinde, sorunlara toplumun yarar› aç›s›ndan bakmak-t›r. Gazali’ye göre, dünya ahiretin tarlas›d›r. Bu dünyada sadece ahiret için de¤il,dünya için de çal›flmak gerekir. Ahiretini kazanmak için dünya ile meflgul olanlarorta yola en yak›n iktisatl› (muktesid) kiflilerdir. Gazali, insanlar›n sadece ahireteyöneldi¤i takdirde dünyan›n harap olaca¤›n›, dünyan›n harap olmas› hâlinde isedinin de harap olaca¤›n› vurgulamaktad›r.

FiyatGazali, piyasa ve fiyat konusuna adalet aç›s›ndan yaklaflmaktad›r. Gazali’ye göreal›flverifl etti¤i kimseyi zarara u¤ratan her fley zulümdür. Pazarda asimetrik bilgi ol-mayacakt›r. Mübadeleye konu olan bir mal hakk›nda tam bilgi verilecektir. Piyasarayicini yans›tan bir fiyat, mübadelede adaleti sa¤layacakt›r. Baflka bir deyiflle, ra-yiç fiyat, St. Thomas Aquinas’da sözü edilen adil fiyat’la ayn› anlamdad›r denile-bilir. Modern fiyat teorisinin, denge fiyat›, Gazali’de rayiç fiyat olmaktad›r.

Gazali, çiftçilerin, pazara getirdikleri ürünlerin al›c› bulamamas› durumunda,düflük fiyattan satmak zorunda kalacaklar›n› belirterek, arz ve talep koflullar› ile pi-yasa fiyat› aras›nda bir iliflkinin varl›¤›n› da saptamaktad›r. K›saca belirtmek gere-kirse, Gazali 11.yüzy›lda, piyasa ve fiyat mekanizmas› hakk›nda oldukça geliflmiflbir anlay›fla sahiptir.

‹fl bölümüGazali meflru veya gayrimeflru bütün kazanç ifllemlerini geçim davas›na ba¤lar. ‹n-sanlar›n ihtiyaçlar› iktisadi/ ticari faaliyetlere yol açm›flt›r. Ancak ihtiyaçlar Gaza-li’ye göre sonsuzdur. Zira bir ihtiyaç, di¤erini do¤urmaktad›r. Bununla birlikte Ga-zali insanlar›n ticaret ve zanaata ilgilerinin esas sebebi olarak yiyecek giyecek veg›daya muhtaç olmalar›n› gösterir. Bunun için toplumda temel olarak befl zanaataihtiyaç vard›r: ziraat, koruyuculuk, avc›l›k, dokumac›l›k ve inflaat. Bu zanaatlar içinde birtak›m aletlere gerek vard›r. Bu aletleri elde etmek için de dülgerlik, demirci-lik ve dikicilik gibi zanaatlara gerek vard›r.

‹nsano¤lu do¤ufltan medenidir, yaln›z yaflayamaz. Toplum içinde yasamak zo-rundad›r. Kifli bir aileye ihtiyaç duyar. Ancak aileler de tek bafllar›na yaflayamaz.Hayatlar›n› idame ettirebilmek için toplum hayat›na gerek vard›r. Toplum içindekiifl bölümü köylerin ve flehirlerin kurulmas›na yol açm›flt›r. Ancak toplum hayat›n›nsürdürülmesi, adaletin da¤›t›m› ve güvenlik ihtiyac› da devletlerin kurulmas›na yolaçm›flt›r. Yine Gazali’ye göre ifl bölümü o flekilde geliflir ki uluslararas› ticaret orta-ya ç›kar.


Ebu- Ha-mid Muhammed ibn-i Muhammed el-Gazali (1058-1111). Bugünkü

‹ran’da Tus flehrinde do¤mufltur. Genel olarak ‹mam Gazali olarak tan›n›r. Nifla-

bur, Nizamiye medresesinde ö¤renim görmüfltür. 1091 y›l›nda Ba¤dat’taki Nizami-

ye Medresesi baflmüderrisli¤ine (profesörlü¤üne) atanm›flt›r.1095 y›l›nda bu medre-

seden ayr›lm›fl ve 11 y›l uzlette yaflam›fl, tasavvufta ileri bir dereceye ulaflm›flt›r. Tek-

rar k›sa bir dönem medrese hayat›na döndüyse de hayat›n›n geri kalan k›sm›n› do¤-

du¤u flehir olan Tus’ta bir sufi olarak geçirmifltir. Yüzlerce eseri olan Gazali’nin en

tan›nm›fl eseri Türkçe’ye çevrilmifl olan ‹hya u Ulumi’d Din adl› eseridir.

Maslahat: Ortaya ç›kansorunlara dar anlamda dinîs›n›rlamalar içinde cevaparamak yerine toplumunyarar› aç›s›ndan bakmakdemektir. ‹slam hukukbilginlerinin s›kl›klakulland›¤› kavramlardand›r.

Rayiç fiyat: Gazali adil fiyatve denge fiyat›n›tan›mlamak içinkullanm›flt›r.

Para ve Faiz‹hya’da Gazali, paray› tan›mlarken paran›n ihtiyaç maddelerinin sa¤lanmas›ndave mübadelelerde arac› olarak kullan›lan bir madde oldu¤unu vurgular. Ona gö-re para olarak kullan›lan alt›n ve gümüfl gibi de¤erli madenlerin ifllevi budur. Ga-zali bimetalist (nakdeyn) bir görüflü savunmaktad›r. Paran›n ifllevlerini sayarkenözellikle iki ifllevine dikkati çeker. Bu ifllevler: De¤er ölçüsü olmas› ve de¤iflimarac› olmas›d›r.

Para bizatihi bir mal olarak de¤er tafl›maz. Gazali de t›pk› Aristo gibi nomina-list bir para anlay›fl›na sahiptir. Ona göre alt›n ve gümüfl nadir bir madde olmaklaberaber para olarak itibari bir k›ymete haizdir.

‹slam, faizi kesin bir flekilde yasaklamaktad›r. (Bakara suresi/275,278-279 vedi¤erleri) Gazali faizin yasak olmas›n›n nedenini aç›klarken, paran›n para ile sat›nal›namayaca¤›n› belirtir. Ona göre para, para karfl›l›¤›nda al›n›p sat›l›rsa, paran›nikinci ifllevi olan de¤iflim arac› olarak kullan›lmas› mümkün olmayacakt›r. Zira in-sanlar paray› biriktirmeye bafllayacaklard›r. Bunun sonucunda da para piyasadançekilecektir.

‹bn-i Haldun

‹bn-i Haldun’un esas meselesi, medeniyet sorunudur. O umran olarak adland›rd›-¤› genifl bir medeniyet kavram›ndan hareket eder. Bir toplumun bütün özellikleri-ni, yapt›klar›n›, ürettiklerini ortaya koyan yeni bir bilimden söz eder. Bu yeni bili-min konusu yerleflik ve göçebe hayat›n bir sosyolojisini oluflturmakt›r. Medeniyet-lerin do¤ufl, ç›k›fl ve çöküfl sebeplerini konu edinen ve aç›klamaya çal›flan tarih bi-limi ise felsefenin bir dal›d›r. Ancak tarihçi bunun için uygun ve yeterli donan›mada sahip olmal›d›r. ‹bn-i Haldun, Ayd›nlanma Ça¤› düflünürlerinden üç as›rdan faz-la bir zaman öncesinde, toplumsal olaylar›n, toplumsal yasalara uydu¤unu vurgu-


Abdurrahman b. Muhammed b. EbuBekr Muhammed b. Hasan (1332-1406).Soy olarak aslen Yemenli Arap kabilelere

kadar giden, Endülüslü önde gelen bir aile-

ye mensup olarak Tunus’ta do¤mufltur. Ku-

ran ve f›k›h ilimleri yan›nda matematik,

mant›k, felsefe gibi alanlarda ö¤renim gör-

müfltür. Tunus’ta, Fas’ta ve G›rnata’da dev-

let idaresinde çeflitli görevlerde bulunmufl-

tur. 47 yafl›nda idari ve siyasi görevleri b›-

rakarak, Tunus’a yerleflti ve yeni bilimi yaz-

maya bafllad›. Genel Tarih’inin bafllang›c›

olan ve tarih felsefesi alan›nda bir ilk olan

Mukaddime, asl›ndan Türkçe’ye, Osmanl›

Döneminde ve Cumhuriyet Döneminde bir-

kaç kez çevrilmifltir. ‹bn-i Haldun eserini

tamamlad›ktan sonra Hacca gitmifl, dönüflünde ise, Kahire’ye yerleflmifltir. Kahi-

re’de baflkad›l›k makam›na atand›¤› gibi El Ezher Medresesi’nde ders vermifl-

tir.1400 y›l›nda Timur’un fiam seferinde elçi olarak Timur’la görüflmüfltür. Kahi-

re’de 1406’da vefat etmifltir.

lam›flt›r. Zaman ve yer farkl› olsa bile özellikleri ve yap›lar› ayn› olan toplumlar içinayn› toplumsal yasalar geçerlidir. Böylece toplumsal yasalardan ilk kez ‹bn-i Hal-dun söz etmiflti. Ona göre, toplumlar hep ayn› durumda da kalmazlar. Toplumsalyap›lar için de¤iflim de bir kurald›r. ‹bn-i Haldun bu yaklafl›mlar› ile modern tarihfelsefesi ve sosyolojinin öncüsü olarak kabul edilebilir. Ayn› zamanda ekonomininiflleyiflini de sistematik olarak inceleyen ilk düflünürler aras›ndad›r. ‹bn-i HaldunOrta Ça¤ ‹slam düflünürlerinden farkl› olarak Eski Ça¤ Yunan düflünürlerindenesinlenmemifltir. Ayn› flekilde Avrupa’n›n ‹bn- Haldun’u keflfetmesi de uzun yüz-y›llar› beklemifltir. Cemil Meriç, ‹bn-i Haldun için “Ortaça¤’›n karanl›k gecesindemuhteflem ve münzevi bir y›ld›z; ne öncüsü var, ne devamc›s› var.”, tan›mlamas›-n› yapar. (Umran’dan Uygarl›¤a1974,s133)

‹bn-i Haldun, Mukaddime’nin dördüncü ve özellikle beflinci bölümlerinde ikti-sadi konulara yer vermifltir. Beflinci bölüm bir anlamda, iktisat sosyolojisidir. Bubak›mdan, iktisadi ve mali sosyolojinin de on dördüncü yüzy›lda ‹bn-Haldun’labafllad›¤›n› söyleyebiliriz.

Çevrim Teorisi ve Vergi Teorisi‹bn-i Haldun, sosyopolitik- iktisadi çevrimler teorisinden yola ç›karak kapsaml› birmedeniyet teorisine ulaflmaya çal›flm›flt›r. Toplumlar›n, politik, sosyal ve iktisadiyaflamlar› içinde devletin hayati bir önemi ve ifllevleri vard›r. Ona göre devlet, eko-nominin ihtiyac› olan yasal düzenlemeleri, istikrar ve düzeni sa¤lamakla yükümlü-dür. Ticaret, ziraat ve sanayiye iliflkin faaliyetlerin, k›saca ticaret ve üretimin ger-çekleflti¤i medeni bir toplumda, mülkiyet haklar›n›n korunmas›, ticaret yollar›n›nkorunmas› ve istikrar ve asayiflin sa¤lanmas› son derece önemlidir. Devletin iktisa-di faaliyetleri kollamas› ve uygun ortamlar› sa¤lamas› durumunda iktisadi geliflmegerçekleflecektir. Devletin ya da bir hanedan›n ilk dönemlerinde vergiler hem türolarak az say›dad›r hem de vergi yükü hafiftir. Buna karfl›l›k vergi has›lat› yüksek-tir. Dolay›s›yla, devlet maliyesi düzgündür. Devletin birtak›m temel harcamalar›yapmak için yeterli mali kayna¤› mevcuttur. ‹bn-i Haldun, devlet harcamalar›n›ntoplam talebin artmas› ve iktisadi refah›n gerçekleflmesi aç›s›ndan öneminin de far-k›ndad›r. Ona göre, flehirlerde saray›n ve devlet görevlilerinin harcamalar› flehirekonomisine çok önemli katk›larda bulunmaktad›r. fiehir halk›n›n her türlü malla-ra ve özellikle lüks mallara talebinin artmas›, ticaret ve zanaatlar›n geliflmesine üre-timin artmas›na neden olacakt›r.

Ancak bir devletin ve flehirlerin geliflmesi, iktisadi hayat›n canl›l›¤›, ‹bn-i Hal-dun’a göre belli bir süre içindir. Devletlerin ömrü ortalama olarak üç kuflak ka-dard›r. Ondan sonra ihtiyarl›k dönemi bafllar ki bu üç kuflak takriben 40 y›ll›k birinsan ömrünün üç misli kadar yani 120 y›ld›r. Dördüncü kuflakta çöküfl yaflan›r.Böylece yükselme. duraklama ve gerileme dönemlerini kapsayan 40 y›ll›k süre-ler söz konusudur. Ma¤ripli düflünür, burada farkl› düzlemler olsa da Kondrati-ev Dalgalar›n› hat›rlatmaktad›r. Yerleflik kültürlerin ve dolay›s›yla umran’›n birs›n›r›, devletlerin hayatlar›n›n da t›pk› insanlar gibi bir ömrü vard›r. Bu gerileme-nin ve giderek çöküflün en önemli nedeni lüks tüketimdir. Ona göre flehirlerdekihalk zenginlefltikçe lüks mallara da talep artmaktad›r. Arz taraf›nda ise üreticilerürettikleri mallar için daha yüksek ücret ya da yüksek fiyatlar talep etmektedir-ler. K›saca bugünkü kavramlarla ifade edersek, ‹bn-i Haldun, talep ve maliyetenflasyonundan söz ediyor. Fiyat art›fllar›, devlet maliyesi üzerinde de bask›lar


Umran: ‹bn-Haldun’unflehirli, yerleflik hayat›tan›mlarken kulland›¤› vemedeniyet’i karfl›layan birkavramd›r.

Kondratiev Dalgalar›: Rusiktisatç›s› Kontradiev’e göre,kapitalist ekonomileringeliflim sürecinde, yaklafl›kelli y›lda bir döngüsel birbiçimde yükselme ve krizdalgalanmalar› baflka birdeyiflle ifl çevrimleriolacakt›r.

yarat›r. Devlet gelir ihtiyac›n› karfl›lamak üzere gümrük vergilerini art›r›r, yenivergiler koyar. Buna karfl›l›k tüccar ve esnaf da özellikle gümrük vergilerini fiyat-lara ekleyerek, vergi yükünü tüketicilere yans›t›r.

‹bn-i Haldun’a göre devletin harcamalar› sadece fiyat art›fllar› dolay›s›ylaartm›yor. Hanedan›n ve bürokratlar›n lüks mallara olan talebi de art›fl göster-mektedir. Artan kamu harcamalar›n› karfl›lamak için ise vergi oranlar› art›r›l›r.Yeni vergiler konur. Ancak vergi yüklerindeki bu art›fl iktisadi faaliyetleri da-ralt›c› etkide bulunmaktad›r. Bunun sonucunda halk ve tüccarlar a¤›r vergiler-den bunald›¤› için çal›flma hevesi sönüp, giriflim flevki kaybolacakt›r. Giderekülkenin en dinamik kesimleri, tüccarlar› ve insanlar› ülkeyi terk etmeye bafllar-lar. Öte yandan üretimin düflmesi ve ticari faaliyetlerin azalmas›, vergi has›lat›-n›n azalmas›na da yol açar. Böylece vergilerin artmas›na karfl›n vergi has›lat› dadüflmüfl olur. ‹bn- Haldun bu analizi ile Laffer E¤risini yaklafl›k 600 y›l önceöngörmüfltür.

De¤er Teorisi‹bni Haldun’a göre, üretimin esas faktörü emektir. Ona göre, kâr ve kazançlar in-san eme¤inin k›ymetinden baflka bir fley de¤ildir. Düflünüre göre, bir mal›n de¤e-ri, onu meydana getirmek için harcanan eme¤in de¤eridir. Dolay›s›yla üretimdenelde edilen kazanc›n esas›n› emek oluflturmaktad›r. ‹bn-i Haldun, mübadele de¤e-ri kavram›n› kullanmamakla birlikte fiyat›n içinde eme¤in a¤›rl›¤›n› vurgulayarakmübadelede hangi de¤erin esas oldu¤unu ima etmifltir. ‹bn-i Haldun de¤erin esa-s›n› emek olarak belirleyerek, objektif de¤er teorisine iflaret etmekle birlikte mal-lar›n faydas› ile fiyatlar aras›nda da bir iliflki kurmaktad›r. Ona göre hububat zaru-ri bir mal olmakla birlikte halk›n büyük bir k›sm› hububat üretimi yapt›¤› için arz›boldur. Sonuçta bu¤day fiyatlar› ucuzdur. Buna karfl›l›k hububat kadar zaruri ol-mayan sebze ve meyve gibi g›da maddeleri ise s›n›rl› olarak üretilmektedir.. Bumallar› ise öncelikle halk›n varl›kl› kesimi talep etti¤i için fiyatlar› da daha pahal›olmaktad›r. Buradan ‹bn-i Haldun’da ayn› zamanda sübjektif de¤er teorisinin var-l›¤›n› da ileri sürebiliriz..

Arz ve Talep‹bn-i Haldun fiyat mekanizmas›n› inceleyerek bir fiyat analizi yapm›fl de¤ildir.Daha ziyade gözlemlerine dayanarak bir saptamada bulunmufltur. ‹bn- Haldun,ticareti, ucuza al›p pahal›ya satmakt›r fleklinde tan›mlamaktad›r. Ayn› flekildeuzun mesafe ticaretinden söz ederken de az ve nadir bulunan mallar›n fiyatlar›-n›n yüksek olaca¤›na, arz›n ço¤almas› hâlinde fiyatlar›n düflece¤ine iflaret et-mektedir. Dolay›s›yla arz ve talep koflullar›na ba¤l› olarak fiyatlar›n yükselme vedüflme e¤iliminde oldu¤una dikkati çekmifltir. Öte yandan düflük fiyatlar›n üre-ticiler ve tüccarlar için zararl› olaca¤›n› belirterek, fiyat istikrar›n›n esas oldu¤u-nu vurgulam›flt›r. Toplumun refah› att›kça temel ihtiyaç maddelerinin fiyatlar›-n›n düflece¤ine, lüks mallar›n ise fiyatlar›n›n yükselece¤ine iflaret eder. Keza za-ruri ihtiyaçlar› karfl›layan mallar›n talebinin esnek olmad›¤›n› buna karfl›l›k lüksmallar›n talebinin esnek oldu¤unu belirtirken talep esnekli¤ini de vurgulam›flbulunmaktad›r.


Laffer E¤risi, vergi oran›n›artt›rd›kça, vergi gelirlerininartaca¤›n›, ancak birnoktadan sonra vergi oran›n›artt›rman›n vergi gelirleriniazaltaca¤›n› savunanAmerika’l› iktisatç› ArthurLaffer’in gelifltirdi¤i biranaliz arac›d›r.

Para ve Sermaye Teorisi‹bn-Haldun paran›n ifllevlerini anlam›fl ve özellikle alt›n ve gümüflün k›ymet ölçü-sü ve k›ymet saklama arac› oldu¤unu belirtmifltir. Yeryüzündeki insanlar için alt›nve gümüfl, servet ve mal demektir. Baflka mallar› edinseler bile eninde sonunda buiki madeni elde etmek isterler. Alt›n ve gümüflün her zaman için de¤erlerini mu-hafaza etmeleri tercih edilmelerinin nedenidir. ‹bn- Haldun’a göre alt›n ve gümüfl,kazanc›n mal›n ve servetin esas› demektir. ‹nsanlar›n elindeki alt›n ve gümüfl birkuflaktan öteki kufla¤a sürekli dolafl›mda oldu¤u için bir ülkede miktarlar› azalsada bir baflka bir ülkede mevcut olacakt›r. Bu saptamalar›na karfl›n, ‹bn-Haldun’damiktar teorisi yoktur.

Ça¤dafl görüfllerden farkl› olarak ‹bn-Haldun’a göre, alt›n ve gümüflün varl›¤›iktisadi faaliyetleri canland›rmaya yetmeyecektir. Kazanç güdüsü, toplumsal orga-nizasyon, yol güvenli¤i ve kolayl›¤› ticaretin geliflmesi için gerekli koflullar olarakönemli olmaktad›r.

‹bn-i Haldun, kiflinin zanaat›ndan dolay› kazand›¤› ve edindi¤i sermayenin,eme¤inin de¤erinden ibaret oldu¤unu düflünmektedir. Baflka bir deyiflle bir kifli-nin mal biriktirmesi asl›nda eme¤inin de¤eri ve karfl›l›¤› olan fleyleri biriktirmesidemektir.



‹ktisadi Düflünce Tarihi’nin konusunu ve bafl-lang›c›n› tan›mlamak.‹ktisadi düflünceler tarihi, iktisadi düflüncelerin za-man içinde bir bilgi formu olarak nas›l ortaya ç›k-t›¤› ya da söz konusu bilgilerin nas›l yerleflik ikti-sat olarak kabullenildi¤i konusu ile ilgilenir. Ko-nunun incelenmesinde çeflitli yaklafl›mlar içindeözellikle relativist ve absolutist yaklafl›mlar önem-lidir. ‹ktisadi düflüncelerin bafllang›c› yukar›da be-lirtilen yaklafl›mlara göre farkl› olabilir. Eski Ça¤toplumlar›ndaki düflüncelerden bafllayabilece¤igibi, daha yeni zamanlardan da bafllayabilir.Yeni bir teori nas›l mevcut bir teorinin yerini ala-cakt›r. Bu soru paradigma de¤iflimi kavram› ilekarfl›lanabilir. Paradigma kavram›, belli bir bilimtoplulu¤u taraf›ndan paylafl›lan bütün inançla-r›, de¤erleri ve teknikleri kapsamaktad›r. Paradig-may› genifl ve esnek bir tan›mla bir bilimin mat-riksi olarak tan›mlamak da mümkündür.Lakatos’a göre ise bir bilimin tarihi birbirlerinin ye-rini almaya çal›flan alternatif Araflt›rma Program-lar›’n›n tarihinden oluflur. Bu kavramlar›n, iktisadidüflünce tarihini anlamak ve yorumlamak aç›s›n-dan kuflkusuz yararlar› vard›r. Gerek Kuhn’un pa-radigma kavram› gerekse Lakatos’un bilimsel arafl-t›rma program› kavram› ile iktisadi düflünceler tari-hinde birbirlerinin yerini alan düflünce ve doktrin-leri daha iyi aç›klamak ve anlamak mümkündür.

Eski Ça¤ toplumlar›nda iktisadi düflüncenin yerive mahiyetini aç›klamak.Bütün Eski Ça¤ toplumlar› birer köy ekonomile-ri idi. Baflka bir deyiflle geçimlik ekonomi düze-yinde üretim yapan kapal› toplumlard›. Bu itibar-la Eski Ça¤ toplumlar›nda pazar olgusu s›n›rl› biralana ve toplulu¤a iliflkindir. Eski Ça¤ toplumla-r›nda piyasa toplumundaki gibi üretim faktörlerimevcut de¤ildi. Özgür emek, sermaye ve ser-bestçe al›n›p sat›lan tar›m topra¤›, antikitenin sos-yal ve iktisadi yap›s›nda yer almam›flt›‹lk Ça¤ Do¤u toplumlar›nda iktisadi düflünceniniki kayna¤› vard›r. Bunlardan ilki, kutsal kitapla-r›n ahlaki norm ve dogmalar›na iliflkindir. ‹kin-cisi ise, devlet yönetimine iliflkin birtak›m kural-lar ve de¤erlendirmeler içinde yer alan iktisadive bilhassa mali konularla ilgilidir.

Eski Ça¤ Yunan toplumu ve felsefesinde iktisad›nyerini aç›klamak.Yunan filozoflar› siyaset bilimi üzerinde yo¤unlafl-m›fllard›r. Evrene ve dünyaya site’den bakmakta-d›rlar. ‹ktisadi düflünceler de genellikle aristokra-tik köleci site-devletinin ahlaki sorunlar›na odak-lanm›fl olan siyaset felsefesi içinde yer almaktad›r.Yunan filozoflar› için iktisat siyaset alan›n›n d›fl›n-da kalmaktad›r. Dolay›s›yla modern iktisadi dü-

flünce ile pek az ortak noktalar› vard›r. ‹lk kezKsenefon, Oikonomikos terimini kullanm›flt›r. Aristo, Oikonomikos ile Chrematistikos aras›nda-ki temel ayr›m› da ortaya koymufltur. Mülk aile-nin bir parças› oldu¤u gibi, mülk edinmede Oi-konomikos’a iliflkin do¤al bir faaliyettir. ‹yi biryaflam, erdemli yurttafll›¤›n bir gere¤idir. Aris-to’ya göre ticari mübadele, para biriktirme ve fa-iz ile servet edinme Chrematistikos’dur Chrema-tistikos, 17. yüzy›lda politik ekonomi ve 19. yüz-y›lda da ekonomi ad›n› alacakt›r.

Orta Ça¤ Skolastiklerinin iktisada bak›fllar›n›ifade etmek.Kelime, kökeni itibariyle Latince schola (okul)kelimesinden türetilen scholasticus kelimesindengelmektedir. Scholasticus ise, okullu, okula ait yada bir okula mensup olan anlam›na gelmektedir.Skolastik/Skolastizm, Orta Ça¤ üniversitelerinde-ki ö¤retim yöntemleri ve düflünce ortam›na veri-len genel bir add›r. Skolastik iktisad›n en önemli ismi Thomas Aqui-nas’d›r St. Thomas da zaman›n ruhuna uygun birflekilde dinî dogmalar› esas almakla birlikte top-lum hayat›n›n maddi yönüne de ilgi göstermifltir.Kilisenin ahlak doktrininin ötesinde toplumsal ya-p›n›n emek ve ifl bölümüne dayanmas› gerçe¤inedikkat etmifltir. St. Thomas, ticari kazanc›, köleli¤ive özel mülkiyeti kabul etmekle birlikte s›n›rs›zkazanç h›rs›n›n sonucu olarak ortaya ç›kan ticarifaaliyetleri de hofl görmemektedir. St Thomas’yagöre, bir toplumda herkesin toplumsal statüsüneuygun olarak gelir elde etmesi, o toplumda adilfiyat›n mevcudiyetine iliflkin bir göstergedir.

Orta Ça¤ ‹slam Dünya’s›ndaki düflünürlerin ik-tisadi sorunlara bak›fllar›n›,Yunan düflünürlerive Skolastiklerle karfl›laflt›rmak.‹slam düflünürlerinin, adil fiyat, mülkiyet, arz vetalep, ifl bölümü, para ve faiz gibi iktisadi hayatailiflkin konularla ilgili düflünceleri, genel olarakdinî ve ahlaki çerçeve içinde oldu¤u gibi gözlem-lerine de dayanmaktayd›. Bununla birlikte Müslü-man düflünürler de t›pk› Yunanl› filozoflar gibiiktisad›, özerk bir bilim olarak düflünmüyorlard›.Onlar da iktisad›, uygulamal› felsefeye ve ahlakö¤retilerine gömülmüfl olarak ele al›yorlard›. An-tik Yunan düflüncesindeki oikonomia, tadbir almanzil olarak ‹slam düflüncesine geçmifltir. Tadbir al manzil ise hem devlet idaresi hem debir evin sevk ve idaresi anlam›na gelmektedir.Orta Ça¤ ‹slam düflünürlerinden özellikle Gazali,Tusi ve ‹bni Haldun dikkati çekmektedir. ‹bn-iHaldun düflünce sistemi itibariyle özelikle Yu-nan felsefe ve ahlak düflüncesinden etkilenme-den kendi düflünce sistemini oluflturmufltur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi Schumpeter’e göreilk kez bir iktisadi problem hakk›nda münhas›ran birmonografi yazm›flt›r?

a. Oresmeb. ‹bn-i Haldunc. Aristod. Kautilyae. St. Thomas

2. Laffer E¤risi’ni ilk kez öngören düflünür afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Gazalib. ‹bn-i Haldunc. Aristod. Ksenefone. Tusi

3. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi Gresham Yasa’s›n›ilk kez öngörmüfltür?

a. Aristob. Ksenefonc. Platond. Oresmee. St. Thomas

4. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi emek teorisi üze-rinde durmam›flt›r?

a. Aristob. Platonc. Gazalid. ‹bn-i Haldune. St. Thomas Aquinas

5. Tarihi ve d›flsal faktörlerin iktisadi düflünceyi etkile-di¤ini ve belirledi¤ini savunan yaklafl›m afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Paradigmab. Absolutistc. Mutlakç›d. Relativiste. ‹ktisadi Analiz

6. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi emek de¤er teori-sine en önce iflaret etmifltir?

a. Kautilyab. Platonc. St. Thomasd. Oresmee. ‹bn-i Haldun

7. Aristo’ya göre ticareti ve iktisadi faaliyetleri ifadeeden terim afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Oikonimikosb. Oikonomiac. Oeconomiad. Chrematistikose. Nomos

8. Gazali’ye göre adil fiyat afla¤›dakilerden hangisi ileaç›klanabilir?

a. Ahlaken kabul edilir olmab. Maliyetle eflit olmac. Fayda ile eflitlenmed. Rayiç fiyatla eflitlenmee. Afl›r› olmama

9. Oikonomikos üzerine kitap yazan düflünür afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Oresmeb. Albertus Magnusc. St. Thomasd. Platone. Ksenefon

10. Afla¤›dakilerden hangisi Schumpeter’e göre iktisadianaliz tarihi bak›m›ndan, önemsiz bir düflünürdür?

a. Ksenefonb. Platonc. Aristod. Oresmee. St. Thomas Aquinas

Kendimizi S›nayal›m

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Ça¤ Hristiyan Dünya-s›’nda ‹ktisadi Düflünce” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Ça¤ ‹slam Dünyas›’nda‹ktisadi Düflünce” bölümünde “‹bn-Haldun” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Ça¤ Hristiyan Dünya-s›’nda ‹ktisadi Düflünce” bölümünde “Oresme”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Ça¤ Yunanl›lar›nda ‹k-tisadi Düflünce” bölümünde “Platon” konusunuyeniden gözden geçiriniz

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünde “RelativistYaklafl›m” konusunu yeniden gözden geçiriniz

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤u Toplumlar›nda ‹ktisadiDüflünce” konusunu yeniden gözden geçiriniz

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Ça¤ Yunanl›lar›nda ‹k-tisadi Düflünce” bölümünde “Aristo” konusunuyeniden gözden geçiriniz

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Orta Ça¤ ‹slam Dünyas›’nda‹ktisadi Düflünce” bölümünde “Gazali” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Ça¤ Yunanl›lar›nda ‹k-tisadi Düflünce” bölümünde “Ksenofon” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eski Ça¤ Yunanl›lar›nda ‹k-tisadi Düflünce” bölümünde “Aristo” konusunuyeniden gözden geçiriniz

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Lakatos’un, Bilimsel Araflt›rma Program›’n›n iki temelkavram› vard›r. Bunlardan birincisi kat› çekirdektir. Biraraflt›rma program›n›n ay›rd edici niteli¤i kat› çekirde-¤idir. Kat› çekirdek, program›n gelifltirildi¤i temel hipo-tezlerden oluflur. Pozitif keflif, araflt›rma program›n›nnas›l gelifltirilece¤ini gösteren ilkeleri içerirken, negatifkeflif de bunun tersi olarak kat› çekirde¤in de¤ifltirile-meyen kural ve yöntemlerinden oluflur.

S›ra Sizde 2

‹lk Ça¤ Do¤u toplumlar›nda iktisadi düflüncenin iki kay-na¤› vard›r. Bunlardan ilki, kutsal kitaplar›n ahlaki normve dogmalar›na iliflkindir. ‹kincisi ise, devlet yönetimi-ne iliflkin birtak›m kurallar ve de¤erlendirmeler içindeyer alan iktisadi ve bilhassa mali konularla ilgilidir.

S›ra Sizde 3

Eski Yunanistan’da devlet somut bir gerçektir. AntikÇa¤da bir Yunanl› için devletin d›fl›nda bir hayat müm-kün de¤ildir. Schumpeter’e göre antik Yunan düflünce-si en soyut hâlinde bile toplumsal hayat›n somut sorun-lar›yla ilgilidir. Dolay›s›yla Yunan filozoflar› siyaset bilimi üzerinde yo-¤unlaflm›fllard›r. Evrene ve dünyaya polisten bakmakta-d›rlar. ‹ktisadi düflünceler de genellikle aristokratik kö-leci site-devletinin ahlaki sorunlar›na odaklanm›fl olansiyaset felsefesi içinde yer almaktad›r. Yunan filozoflar›için iktisat siyaset alan›n›n d›fl›nda kalmaktad›r. Öte yandan Yunanl›lar›n iktisadi hayata ilgilerinin, siya-sete ilgilerinin gerisinde kalmas›n›n baflka nedenleri devard›r. ‹ktisadi hayat›n temelini teflkil eden üretim faali-yetleri yerleflik yabanc›larla (metekler), kölelere kal›-yordu. Yerleflik yabanc›lar toprak sahibi olamad›¤› içinbunlar da ticaret ve çeflitli zanaatlarla u¤rafl›yorlard›.

S›ra Sizde 4

St Thomas’ya göre bir toplumda herkesin toplumsal sta-tüsüne uygun olarak gelir elde etmesi, o toplumda adilfiyat›n mevcudiyetine iliflkin bir göstergedir. Bir fleyigerçek k›ymetin üstünde ve alt›nda satmak ya da almakona göre günaht›r. Fiyat›n adil olmas› hususu, gerçekteHz ‹sa’n›n, size nas›l davran›lmas›n› istiyorsan›z, sizdebaflkalar›na öyle davran›n fleklindeki emrinin bir gere-¤idir. Ancak gerçek k›ymet nas›l anlafl›lacakt›r.

S›ra Sizde 5

Orta Ça¤ ‹slam düflünce gelene¤inde, iktisadi düflünce-ye iliflkin eserler, önce yunan düflünürlerinin eserleriniaynen çevirerek almak ya da özet çeviri olarak almakfleklinde ortaya ç›km›flt›r. Bilhassa Aristo etkisi, ‹bni Si-na, Farabi, ‹bn-i Rüfld gibi düflünürlerde ve Tusi’nin Ah-lak-› Nasiri’sinde belirgindir.Buna karfl›l›k Gazali de, iktisadi ilkelerde ve olgular›ntan›m›nda Hellenistik felsefe’den yararlansa da ‹slamdininin temel dogmalar›n› esas alm›flt›r. Gazali ‹hya uUlumi’d-Din (Dini ilimlerin ihyas›) adl› kitab›nda siya-set bilimi ve iktisada iliflkin görüfllerinde bu etkilenme-yi ‹slam hukuk ve tasavvuf gelene¤i içinde eritmifltir. Gazali’den sonra gelenler aras›nda özellikle ‹bn-i Tey-miye önemlidir. ‹bn-i Teymiye, bilhassa pazara girifl ç›-k›fl›n serbest oldu¤u ve fiyatlara müdahalenin olmad›¤›bir pazar görüflüne yak›nd›r. Belli koflullar içinde mü-dahalecili¤e karfl› ç›kmaktad›r.


AR‹STOTELES (2009). Nikomakhos’a Etik (Çev. BaffetBabür, Bilgesu, Ankara). (1983). Politika ( ‹kinci ba-s›m, Cev. Mete Tuncay, Remzi Kitabevi, ‹stanbul).

AQU‹NAS, Thomas (1981). The Summa Thelogica (II-I.C., ‹ngilizce Çev. Fathers of the English DominicanProvince).

BRUE L Stanley, GRANT R. Randy (2007). The History

Of Economic Thought (Seventh Ed. ThompsonSouth-Western, USA).

EKELUND B. JR Robert. & HEBERT F. Robert (1997).History of Economic Theory and Method (Mc-Graw Hill ‹nternational Editons, Fourth Ed., NewYork).

FALAY, Nihat (1978) ibn-i Haldun’un ‹ktisadi Görüfl-

leri (‹stanbul Üniv. ‹stanbul).FINLEY, I. Moses (2007). Antik Ça¤ Ekonomisi (Çev.

Hatice Palaz Erdemir, Arkeoloji ve sanat Yay›nevi,‹stanbul).

GAZAL‹ (1975). ‹hyau ulumi’d-din (I-IV ciltler,Çev.Ahmed Serdaro¤lu, Bedir Yay›nevi, ‹stanbul). S. M.GHAZANFAR ed. (2003) Medieval Islamic ThoughtRoudledge Curzon, London).

HALDUN, ‹bn-i (1982). Mukaddime I-II (Çev. Süley-man Uluda¤, Dergah Yay›nlar›,‹stanbul).

HALDUN, Ibn-i (1974). The Muqaddimah (Çev. FranzRosenthal, abridged by N.J. Dawood, PrincetonUniv. Princeton N.J.).

HEILBRONER, L. Robert (1962). The Making of Eco-

nomic Society (Prentice-Hall, N.J.).LANDRETH, Harry, COLANDER, C. David. (2002). His-

tory Of Economic Thought (Fourth ed., Hough-ton Mifflin Co., Boston).

MER‹Ç, Cemil MER‹Ç (1974). Umrandan Uygarl›¤a

(Ötüken yay›nevi, ‹stanbul). M.E.B, ‹slam Ansiklo-pedisi (C.12/1).

NEUMARK, F. (1943). ‹ktisadi Düflünce Tarihi, (Birin-ci Cilt, Çev. Ahmet Ali Özeken, Güven Bas›mevi, ‹s-tanbul).

ÖZGÜVEN, Ali (1984). ‹ktisadi Düflünceler-Doktrin-

ler ve Teoriler (Filiz Kitabevi, ‹stanbul).SAMUELS, Warren J. Jeff e, BIDDLE, John B. DAVIS

(2003). A Companion to the H›story of Econo-

mic Thought (Blackwell Publishing, USA).SAVAfi, Vural (1997) ‹ktisat›n Tarihi (Liberal Düflünce

Toplulu¤u, ‹stanbul).SCHUMPETER, A. Joseph. (1954). History of Econo-

mic Analysis, (Oxford Univ. Press,New York).

TUS‹ Nasreddin (2005). Ahlak-› Nas›ri (Farsça’danAzerbaycak Türkçesine çev. Rahim Sultanov; Türki-ye Türkçesine aktaranlar A. Vahap Tafltan, HabibNazl›gül, Fecr yay›nlar›, Ankara).

RUSSELL, Bertrand (2004). History of Western Phi-

losphy (Routledge, London).

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Merkantilizmin ilkelerini aç›klayabilecek,Merkantilizmin farkl› ülkelerdeki uygulamalar›n› aç›klayabilecek,Merkantilist düflünürleri tan›yabilecek,Fizyokrat düflünceleri ve düflünürleri aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahipolacaks›n›z.

‹çindekiler

• Merkantilizm• Fizyokrasi

• Ticari Kapitalizm• Liberalizm

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• MERKANT‹L‹ZM• MERKANT‹L‹ST DÜfiÜNCEN‹N

ESASLARI• MERKANT‹L‹STLER‹N ‹KT‹SAD‹

POL‹T‹KALARI• MERKANT‹L‹ZM‹N

UYGULAMALARI• MERKANT‹L‹STLER• MERKANT‹L‹ZM‹N ELEfiT‹R‹S‹• F‹ZYOKRAS‹N‹N DO⁄UfiU• F‹ZYOKRAT DÜfiÜNCEN‹N

ESASLARI• F‹ZYOKRATLAR


Modern ‹ktisadiDüflüncenin Do¤uflu:Merkantilizm veFizyokrasi

MERKANT‹L‹ZMMerkantilizm, geleneksel biçimde ele al›nd›¤› zaman Avrupa iktisadi düflüncesin-de ve ulusal ekonomi politikas›nda 15.-18. yüzy›llar aral›¤›nda kalan dönemi kap-sar. Orta Ça¤ ile Fizyokrasi aras›nda özellikle Bat› Avrupa’da yaflayan bir iktisadidüflünce ak›m›’d›r. 17. yüzy›ldan itibaren Bat› Avrupa ülkeleri ile deniz afl›r› ülke-ler aras›nda ticaret yapmak üzere büyük ortakl›klar kurulmaya bafllanm›flt›r. Ben-zer flekilde, tafl›mac›l›k, komisyonculuk ve poliçe ticareti ile u¤raflan baz› iflletme-ler kurulmufltur. Ayr›ca Bat› Avrupa’n›n baz› kentlerinde para ve sermaye piyasa-lar›n›n oluflmaya bafllad›¤› görülmektedir. Özellikle deniz afl›r› ticaret ve koloni ha-reketlerine kat›lan ülkelerde, daha önce belirli düzeye gelmeye bafllam›fl olan biri-kim, bundan sonra da h›zla artmaya bafllam›flt›r. Belirli bir grubun kiflisel yaflam›n-da ticaret öyle önemli olmaya bafllam›flt›r ki, bu durum devlet yaflam›na da yans›-yarak -belirli dönemde de¤ifliklikler göstermekle beraber- Merkantilist uygulamay›do¤urmufltur. K›saca “tüccar›n kâr› milletin kâr›d›r” politikas› esas al›nm›flt›r. Ulu-sal zenginli¤i para miktar›na ba¤l› gören Merkantilist uygulama özellikle baz› ülke-lerde (‹spanya, ‹ngiltere, Fransa) önemli birikimler sa¤lam›flt›r.

Merkantilizm döneminde günümüzde uygulanan, “devlet müdahalecili¤inin”temelleri at›lm›flt›r. Gümrük uygulamalar›, ithalat yasaklamalar›, ihracat primleri,devletin ekonomik teflekküller kurmas› v.b. ekonomik tedbirler ve kurumlar yinemerkantilistlerin ekonomi politikas›na di¤er katk›lar›d›r. Merkantilistlere göre, ge-nel anlamda ticareti artt›rmak ve düzenlemek için özellikle de ihracat hacmini ar-t›rmak için devlet, ülke sanayini düzenleyecek, gerekti¤inde sanayi kurulufllar› ku-racak ve sanayi kesimini s›k› bir denetim alt›nda bulunduracakt›r. Ticarete önemkazand›r›lan bu dönemde teflviklerle geliflen sanayiye gerekli ifl gücünü sa¤lamakiçin ve güçlü bir ordu için bizzat devlet nüfus artt›r›c› politikalar uygulam›flt›r.

Bu döneme, “ticari ya da merkantilist sistem” (the commercial or mercantilesystem) diyerek merkantilizm (mercantilism) ismini veren Adam Smith’tir. “Ulusla-r›n Zenginli¤i” adl› ünlü eserinde bu dönem düflüncesini elefltirirken kulland›¤› busözcük sonradan bu dönemin resmi ad› olmufltur. Merkantilizm, Adam Smith’in ta-biri ile “bir ulusun zenginli¤ini”, dolay›s›yla bir devletin gücünü ve itibar kazanma-s›n› o ülkenin sahip oldu¤u “alt›n veya gümüfl” gibi de¤erli madenler fazlal›¤›nadayand›ran bir anlay›flt›r.

Modern ‹ktisadi DüflünceninDo¤uflu: Merkantilizm ve

Fizyokrasi

MERKANT‹L‹ST ÇA⁄

Milli Ekonomilerin Do¤uflu Merkantilist doktrin ve politika, modern milli devletlerin kurulmas›nda önemli roloynam›flt›r. 16. yüzy›ldan önce, bölgesel ç›karlar› korumak amac›yla ticaret ve sa-nayi s›n›rland›r›lm›flt›. Derebeylikler y›k›l›p modern devletlerle birlikte büyük ikti-sadi ve siyasi üniteler oluflunca bölgesel ekonomiler ve ç›karlar, yerini milli eko-nomilere ve ç›karlara b›rakm›flt›r. Dolay›s›yla güçlü bir devlet, güçlü bir orduyagüçlü ordu da güçlü hazineye ihtiyaç do¤uruyordu. Bu nedenle birinci amac› ha-zinenin zenginlefltirilmesi olan hükümdar, bu amaca hizmet eden dolay›s›yla d›fl ti-caret dengesinin fazla vermesi için tüccarlar ile bir “ç›kar birli¤i” oluflturmufltu. 15.yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren kurulan milli devletlerin bafl›ndaki krallar, top-raklar›n› ve dolay›s›yla pazarlar›n› geniflletmek amac›yla bafl gösteren savafllar›nmasraflar›n› karfl›layacak gelirlerini artt›rmak için ticari faaliyetleri do¤rudan des-tekleyici önlemleri uygulamaktayd›lar.

Ulafl›mdaki geliflmeler k›rsal›n itici güçleri ile (örne¤in veba salg›n›) birleflince,kent merkezlerine yönelik göç hareketleri artt›. ‹ktisadi gücün k›rsal kesimlerdenkentlere kaymas›, siyasal iktidar üzerinde ticaretle zenginleflen burjuva s›n›f›n›n et-kisinin artmas›na neden oldu. Devlet ne kadar güçlü ise pazar›n genifllemesi ve gü-venli¤in sa¤lanmas› o denli mümkün olabilirdi. Ayr›ca, piyasan›n s›n›rlar›n› genifl-letmek, piyasalarda tüccarlar›n hem hammadde al›mlar›nda, hem de mamul mad-de pazarlamalar›ndaki ç›karlar›n› tehdit edecek tehlikeleri önlemek için gerekliydi.

Zihniyetteki De¤iflimlerTicaretin yoklu¤unda ve mevcut yap›n›n dayatmalar›nda zenginli¤in temel aktör-leri olan alt›n ve gümüfl Avrupa insan›n›n düflünce dünyas›nda özel bir öneme sa-hip olmufltur; bu yönleri ile zengin olan Çin ve Hindistan gibi ülkelere özenilmifl-tir. Maddi alanda büyük deniz keflifleri hem ticaret ufkunun genifllemesine hem deo zamana kadar bilinmeyen birtak›m yabanc› mallar›n d›flar›dan bol miktarlarda ül-keye gelmesine, sonuç olarak dünya a¤›rl›k merkezinin de¤iflmesine yol açm›flt›r.O dönemin düflünürleri ekonomik hayata yans›yan merkantilist düflünceyi destek-ler nitelikte eserler vermekteydiler. Tarih ve politika biliminin kurucusu say›lanFloransal› düflünür, devlet adam› Niccolò B.Machiavelli (1469 -1527) (Makyavelolarak da bilinir) politika ve ekonomiyi dinî hayattan kurtar›p, devletin ya da pren-sin güçlenmesi için kurallar ortaya koyuyordu; Ona göre: “Zafer ve baflar› siyasiotoritenin tek amac›d›r ve amaca ulaflmak için bütün yollar meflru kabul edilme-lidir.” Protestanl›¤›n kurucusu olan Martin Luther (1483-1546) benzer flekilde top-lumsal s›n›flar aras›ndaki eflitsizli¤in Tanr›’n›n ifli oldu¤unu ve bu yüzden de oldu-¤u gibi korunmas› gerekti¤ini savunmaktayd›.

Halklar gibi krallar da ülkelerinde bol mal ve para varl›¤› arzusundayd›lar. Bu-nu di¤erlerinin yoksullaflmas›n› sa¤layarak yani onlar›n zenginliklerine el koyarakyapabilirlerdi. Bu görüfller sömürgecili¤e de yol aç›yordu. Zaman›n önde gelen dü-flünürleri sömürgecili¤i övüyorlard›.

Sömürgecili¤i öven düflünürler tüm bu geliflmelere destek vermifllerdir. Örne-¤in, ünlü ve çok zengin bir ifladam›, bir merkantilist olan Sir Josiah Child (1630-1699) “Ticaret Üzerine Yeni Bir Söylev” (A new Discourse of Trade) adl› eserindebir koloniyal ekonomi teorisi gelifltirmiflti. Böylece devletin ve yurttafllar›n zengin-leflmesi mümkün olacakt›. A.Montchrétien (1575-1621) ise, sömürge elde etmekle


‹talyanca mercante (tüccar)kelimesinden türetilerekkullan›lan Merkantilizmkapitalist sistemin ilkdoktrinini oluflturmaktad›rve tarihi koflullar›ndayatmas› sonucu ortayaç›km›fl iktisadi düflünceak›m›d›r.

Montaigne’in “Denemeler”adl› ünlü eserinde kulland›¤›flu ifadeler Merkantilistfelsefeyi anlatmas›aç›s›ndan önemlidir:“...çünkü hiçbir kazançbaflkas›na zarar vermedensa¤lanamaz. Yoksa her türlükazanc› mahkûm etmekgerekir. Tüccar gençli¤ine¤lenceye düflmesinden kârsa¤lar. Mimar evlerin zarargörmesinden, hukukçuinsanlar›n aras›ndasorunlar, kavgalarolmas›ndan. Dinadamlar›n›n flan fleref vegörevleri bile bizimölümümüze, iyiliklerimize vekötülüklerimize dayan›r.”

hem dinî, hem iktisadi amaçlara birlikte ulafl›laca¤›n› ifade ediyordu. Ona göresömürgelefltirmenin amac›: “Yüksek ahlâkl›l›k dersleri ve yüce örneklerle kendileri-ni kurtulufl yoluna koymam›z için bizim egemenli¤imiz alt›na girmeye haz›r bek-leyen, bize kollar›n› uzatarak yalvaran, bizi ça¤›ran, uygarl›k yoksunu buncabarbar halka yarat›c›m›z tanr›n›n ad›n› tan›tmak” idi.

MERKANT‹L‹ST DÜfiÜNCEN‹N ESASLARI

Alt›n ve Gümüfl SevgisiMerkantilizmin dayand›¤› felsefelerin bafl›nda paraya dayal› ticaret felsefesi gel-mektedir. Bu düflünceye göre, ülkelerin zenginli¤inin tek kayna¤› o ülkenin sahipoldu¤u alt›n ve gümüfl gibi de¤erli maden miktarlar›na ba¤l›d›r. Alt›n ve gümüfl,zenginli¤in tek kayna¤›d›r. Merkantilistlerin paraya fazla önem vermeleri daha ön-ce de aç›klanan yaflad›klar› dönemin ekonomik olaylar›yla ilgilidir. Orta ça¤›n ay-nî (mal) ekonomisi, bu devirde para ekonomisi biçimine dönüflmüfl ve Merkanti-listler de bu dönüflüme dinamiklik ve kuvvet kazand›rmak istemifllerdi. Bunu sa¤-lamak için paran›n h›zl› ve mükemmel bir flekilde dolafl›m›n› öngörmüfllerdir. Mer-kantilistlerde ekonomik politikan›n amac›, mümkün oldu¤u ölçüde büyük miktar-da alt›n ve gümüfl toplay›p saklamakt›r. De¤erli madenleri toplay›p saklamak içinülkedeki madenlerin devlet veya kral taraf›ndan iflletilmesini, de¤erli madenleresahip olan devletlerin istilas›n› veya bu yöndeki olumlu önlemlerin al›nmas›n›önermifllerdir.

Merkantilistler “Krizohedonizm” ilkesine ba¤l› olmufllard›r. Servet kavram›,Merkantilistlerin ekonomik düflüncelerinde odak noktay› oluflturmaktad›r.

fiunu da kar›flt›rmamak gerekir ki, merkantilistler serveti, devlet ve siyasi iktidar›n ç›kar-lar› aç›s›ndan ele al›rlarken, klasikler birey yönünden incelemifllerdir.

MilliyetçilikMerkantilist düflünceye göre devletin ç›kar ve menfaatleri kiflilerinkinden daha ön-ce gelmektedir. Devlet zengin ve güçlü ise, kifliler mutlu ve huzurlu olabilir. Tica-ret yolu ile alt›n ve gümüfl elde etmek yani para kazanmak kiflilere ba¤l›d›r. Piya-sada s›n›rl› miktarda bulunan bu para, ülkeler aras›nda hareket hâlindedir. Bu yüz-den, bir ülkenin sahip oldu¤u alt›n ve gümüfl miktar›n›n ço¤almas›, di¤er ülkeninalt›n ve gümüfl miktar›n›n azalmas› demektir. Bu durumda, bir milletin kazanc› di-¤er milletin zarar›na karfl› sa¤lanabilecekti. Bu yüzden, ülkeler aras›nda ticaretinarac› oldu¤u bir para savafl› vard›r. Özet olarak Merkantilist doktrinde bireyin de-¤il devletin yarar› öndedir. D›fl ticaret konusundaki görüfllerine ba¤l› olarak ulus-lar›n ekonomik ç›karlar› aras›nda çat›flma vard›r.

SömürgecilikYukar›da da aç›kland›¤› gibi, merkantilistler serveti, öteki ülkelerin zenginlik du-rumlar›yla karfl›laflt›rarak ele alm›fllard›. K›saca bir ülke ancak öteki ülkeler zararetti¤i hâlde bir avantaj elde edebilirdi. Bu duruma göre kâr sa¤layabilmesi için, ya-banc› ülkelerde de ayn› duruma baflvuracaklard›r. O hâlde devlet kâr sa¤larken,yabanc› devletlerle yapaca¤› mücadelelerde kuvvetli olmal›d›r. fiu hâlde devletinçok kuvvetli bir orduya ve özellikle donanmaya ihtiyac› vard›r. Hollandal›lar buamaçla alt›n ve gümüfl yüklü gemileri soyarak ülkelerine zenginlik getirme yollar›-n› denemifllerdir. K›saca komflusunu yoksullaflt›rma pahas›na giriflilen bu mücade-

332. Ünite - Modern ‹kt isadi Düflüncenin Do¤uflu: Merkant i l i zm ve F izyokrasi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Krizohedonizm, “de¤erlimadenlere özellikle alt›nakarfl› afl›r› bir sevgi veba¤l›l›¤›” ifade eder.

Günümüzde de geçerlili¤inikabul edece¤imiz birdüflünce tarz›, bir ülkeningücünün askerî gücündenziyade ekonomik gücüneba¤l› oldu¤u düflüncesiMerkantilistlere aittir.Merkantilistler, ekonomikgücü, ülkenin sahip oldu¤ualt›n ve gümüfl miktar› ileölçmüfllerdir.

le, sald›rgan bir d›fl ticaret politika ilkesi hâline gelmifltir. Merkantilist düflüncedekiflilerin kendilerini ve dolay›s›yla ülkeyi zenginlefltirici faaliyetleri desteklenecek-tir. Bunun gerçekleflebilmesi için devlet, ekonomik faaliyetlere müdahale edecek-tir. Ayr›ca ülke d›fl›ndaki hammadde alt›n ve gümüfl kaynaklar›n›n ele geçirilmesiiçin sarf edilen çabalar da yayg›nlaflt›r›lacakt›r. Yani devlet, donanmas› ile yay›lma-c›l›k politikas› uygulayarak iktisadi aç›dan sömürgecili¤i destekleyip, gelifltirecek-tir. K›ymetli madenler ve sanayinin hammadde kaynaklar› peflinden koflmak, ülke-leri istila etmek ve sömürgelefltirmek devlet politikas› olmufltur.

www.dusuncetarihi.com; www.economictheories.org

Sömürgecilik, kral ya da kraliçeyi siyaseten ve ayn› zamanda iktisadi olarak dagüçlü k›lmaya yönelikti. Bu anlamda ekonomik hayat›n kontrolünü elinde tutanmerkezî güç daha zengin olabilmenin yollar›n› daha çok sömürge yaratmak ve sö-mürgelerden gelecek zenginlikleri artt›rmakta görmekteydi. Bu anlamda merkanti-list düflünce, tarihte ilk defa sistemli bir biçimde devletlerin, sömürgecilik faaliyet-leri içine kat›ld›¤› daha da ileri giderek korsanl›¤› bile meflru gördükleri bir düflün-ce sistemidir. Öyle ki, bazen ulusal korsanlara bile primler verilip çal›flmalar›na gözyumulmufltur. Yeni madenler iflletmeye aç›l›yor, sömürgecilik h›zlan›yor ve d›fl ti-caretten elde edilen kazanc›n artt›r›lmas› hedefleniyordu. Böylece yurt içinde “k›t”olan kaynaklar› artt›rabilmek için her türlü çabaya giriflilmifltir. Tüm bunlar›n yap›-labilmesi iki temel flarta dayal› idi. Birincisi, di¤er ülkelere göre avantaj yaratabil-mek için ülke ekonomisinin düzenlenmesi ve kontrölü yani müdahalecilik, di¤eriise bu güçlü devleti koruyacak güçlü bir ordu.

Kral›n veya merkezî devletin özellikle güçlü bir orduyu finanse etmesi için pa-raya, baflka bir deyiflle de¤erli madene ihtiyac› vard›. Sömürgecilik sayesinde sade-ce de¤erli maden de¤il bunun yan›nda çeflitli hammaddeler, yeni meslekler ve be-ceriler, üretim maliyetlerini düflürmeye yönelik köleler ülkeye getirilmektedir.Özellikle tarlalarda çal›flt›r›lacak köleler ucuz iflçi anlam›na geliyordu. Aristokrasi-nin gösterifl amac›yla tüketiminin h›zland›¤› bu dönemde Yeni Dünya’dan gelenköle de dâhil her türlü mal talep edilir hâle gelmiflti. Di¤er yandan, sömürgeciliküretilmifl mallar› satacak yeni pazar olanaklar› yaratmaktayd›. K›saca talep ve arz›nçal›flt›¤› bu dönemde ticaret hacmi genifllemekte ve s›n›rlar› aflan boyutlara ulafl-maktayd›.

MERKANT‹L‹STLER‹N ‹KT‹SAD‹ POL‹T‹KALARI

Para Politikas› Amerika’dan getirilen bol miktardaki alt›n ve gümüfl Avrupa tarihinde görülmemiflölçüde h›zl› ve uzun süreli enflasyona yol açm›flt›r. Di¤er yandan, merkatilistleregöre para bollu¤u, hem ticari ifllerin finansman›n› kolaylaflt›r›yordu hem de fiyatyükseliflleri hakim s›n›f olan tüccarlar›n ç›karlar›na hizmet ediyordu. Ticaret dahakârl› hâle gelirken ifl gücü piyasas› da bu durumdan etkilenerek, iflçilerin daha faz-la çal›flmalar› sa¤lanacakt›r. Böylece, merkantilistlerin, afl›r› para iste¤ine dayal› te-mel yaklafl›mlar› enflasyonun ortaya ç›kmas›na ra¤men genel kabul görüyordu.Temel görüfl, para bollu¤unun zenginli¤in esas göstergesi oldu¤u fleklindeydi.

Dolafl›mdaki paran›n bol olmas› gerekti¤i fleklindeki iste¤e yönelik düflünce ba-z›nda verilen u¤rafl, paran›n Miktar Teorisini ilk olarak merkantilistlerin formüle et-mesini beraberinde getirmifltir. Frans›z hukukçu ve düflünür Jean Bodin, ilk kez fi-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



yatlar›n yükselmesini tedavüldeki alt›n miktar›n›n artmas›na ba¤lam›flt›r. Bodin’densonra Miktar Teorisi di¤er pek çok merkantilist taraf›ndan kabul görmüfltür.

Jean Bodin’in, para miktar› ile fiyatlar aras›nda kurdu¤u iliflkiyi aç›klay›n›z.

D›fl Ticaret Politikas›Merkantilizm, korumac›, müdahaleci ve devletçi bir ekonomi politikas›na dayal›idi. ‹thalata uygulanan korumac› politika çerçevesinde birçok mal›n ülkeye girifliyasaklanm›fl veya yüksek gümrük resimleriyle s›n›rland›r›lm›flt›. Tersine, hammad-de ithalat› özendirilmekteydi. Merkantilizmin temel politikas›; mamul mal ihraca-t›n› teflvik etmek, buna karfl›l›k mamul mal ithalat›n› engellemekti. Temel düflün-cesi ithalat› hor gören, ihracat› teflvik eden ve dolay›s›yla avantajl› bir d›fl politika-ya sahip olabilme iste¤inin hâkim oldu¤u bu sistem “Bullionizm” olarak adland›r›l-m›flt›r. ‹çeride üretimi yap›lan hiçbir mal›n ithaline izin verilmemesi esast›r. Baz›mallar›n ithalât›n›n zorunlu olmas› hâlinde ise bunlar›n ilk elden al›nmas› ve bede-li, alt›n ve gümüfl vererek de¤il, yerli mal satarak karfl›lanmal›d›r.

Yurt içi sanayii ve ticaretini içte ve d›flta koruyuculuk (himaye), merkantilizminbafll›ca özelli¤idir. D›fl ticarette amaçlanan baflar›n›n yurt içi altyap›s›na gelince, ül-ke içindeki üretken faaliyetler; imtiyazlar, devlet yard›mlar›, vergi muafiyeti gibiyöntemlerle teflvik edilmifl ve d›flar›daki nitelikli elemanlar›n ülkeye çekilmesiamaçlanm›flt›r.

Nüfus Politikas›Merkantilistler, “Bir ülkenin en büyük hazinesi iyi beslenmifl insan say›s›d›r.” diye-rek nüfus art›fl›n› savunmufllard›r. Emek yo¤un teknolojiye dayanan bir ekonomiksistemde ihracat fazlas›n›n, daha çok insan›n daha düflük ücretlerle çal›flarak sa¤-lanabilece¤ini gördükleri için nüfus art›fl›na taraf olmufllard›r. Baflka bir deyiflle,nüfusun artmas› ifl gücü arz›n› yükseltip, üretim maliyetinde önemli bir unsur olanücretlerin de düflük seviyede oluflmas›n› sa¤layacak ve insanlar› çal›flmak zorundab›rakacakt›r.

Anlafl›lmaktad›r ki, merkantilizmde de¤erli maden art›fl› ile refah art›fl› ayn› anlama gel-miyordu. Burada daha çok istenen kral›n, kraliçenin ya da onlar›n temsil etti¤i ülkenin sa-hibi olan aristokrasinin zenginli¤i idi. Servet, kötü flartlarda bile olsa ucuz iflçi çal›flt›r›la-rak artt›r›labilmekteydi. Sonradan bu merkantilizmin elefltirileri aras›nda yer alacak gö-rüflün esas›n› oluflturdu. Nihai amac› insan refah› artt›rmak olan iktisadi anlay›fla ters dü-flen bu durum, devlet müdahalelerinin zamanla ortaya ç›kard›¤› olumsuzluklarla ve enflas-yonla birleflince merkantilizmin sonu geldi. Merkantilizm yerini, sanayi devrimi paralelin-de güçlenip yayg›nlaflan liberal felsefeye terk etti.

Merkantilist dönemin sürekli savafl ortam›n›n gerektirdi¤i asker ihtiyac›, nüfu-sun art›r›lmak istenmesinin bir baflka nedenini oluflturmufltur. Devletin gücünü art-t›racak ve koruyacak olan orduda ne kadar çok asker olursa o kadar güçlü oluna-cakt›r. Özetle, merkantilizmde nüfus hem ülkenin üretim gücü hem de askerî gü-cü ile iliflkilendirilerek artt›r›lmak istenmifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Merkantilizmin d›fl ticaretpolitikas›; mamul malihracat›n› teflvik etmek,buna karfl›l›k mamul malithalat›n› engellemekti.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



MERKANT‹L‹ZM‹N UYGULAMALARI

Külçeci Merkantilizm (‹spanya)Amerika ve Asya’daki muazzam kolonileri sayesinde ‹spanya imparatorlu¤u XVI.yüzy›lda dünya siyasetinde önemli bir güç olmufltur. Deniz afl›r› kefliflerin enönemli sonucu, de¤erli maden arz›n›n artmas› olmufltur.

‹spanyol Merkantilizmi, de¤iflik yollarla ülkeye alt›n getirmek, getirilen alt›n›korumak ve ülkeden ç›k›fl›n› engellemek gibi politikalar› içerir. Alt›n›n ülkeden ç›-k›fl›n›n yasaklamak, ihracat bedellerinin ülkeye getirilmesini zorunlu k›lmak, ya-banc› paralar›n ‹spanya’ya getirilmesi için bu paralara yüksek de¤er biçmek, yaniülke paras›n›n de¤erinin düflürmek, özellikle ‹spanyol mallar›n› sat›n alan ülkeler-den mal ithal etmek, ihraç edilen mallar›n bedelini k›smen alt›n olarak ülkeye ge-tirmek, ‹spanyol merkantilizminin temellerini oluflturmufltur.

Alt›n ve gümüflün fazlal›¤› zamanla ‹spanya’da fiyatlar›n yükselifline sebep ol-mufltur. XVI. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren ‹spanya’da fiyatlar XV. yüzy›la göre üçmisli artm›flt›r. Kamu yetkilileri, alt›n›n ülkeden ç›k›fl›na engel olmak istemifller an-cak para miktar› ve de¤eri ile fiyatlar aras›ndaki iliflkileri göz önünde bulundurma-d›klar›ndan baflar›l› olamam›fllard›r.

Ülke içindeki mallar›n çok yüksek fiyatlara ulaflmas› karfl›s›nda, mallar büyükmiktarlar hâlinde ithal edilmeye baflland›. ‹ç talepteki art›fl ithalat ile karfl›land›kçayurt içinde var olan sanayiler gerilemeye bafllam›flt›r.

Mevcut durum ‹spanyol ekonomisini ç›kmaza sokmufltur. Devlet ihracat yapa-m›yor d›fl ticaret gittikçe kötüleflti¤inden ithalata da izin verilmiyordu. Fiyatlar de-vaml› olarak art›yor, buna karfl›l›k bireylerin sat›n alma güçleri azal›yordu. ‹span-yol ticaret bilançosunun aç›klar› kapanmaz hâle gelmifl ve iktisadi bak›mdan alt›nihraç etmeye mecbur kal›nm›flt›r. Sonuç olarak, d›fl ticaret bozulmufl ve ülkedeyoksulluk artm›flt›r. Amerikan alt›n›n ‹spanya’ya akmaya devam etmesi ile külçecipolitika ülke ekonomisinin sars›lmas›na sebep olmufltur.

Ticari Merkantilizm (‹ngiltere)XVI. yüzy›l›n bafllar›nda ‹ngiltere’de endüstri alan›nda büyük hamleler ve geliflme-ler göze çarpmaktad›r. Öteki yabanc› ülkelerden gelen uzman ve iflçiler sayesindedokuma dal›nda özellikle üretim tekni¤i bak›m›ndan birçok de¤ifliklik olmufltur.‹malathaneler ço¤alm›fl, ipek, cam, saat, ka¤›t sanayileri kurulmufltur. Bu ürünlerinsürümü ile ilgili ortaya ç›kan sorunlar dolay›s›yla ‹ngilizler deniz ticaretine kaym›fl-lard›r. ‹ngiltere do¤al ve bar›nak oluflturan denizler taraf›ndan s›n›rland›r›lm›fl ol-du¤undan avantajl› bir duruma sahip olmufltur. Di¤er yandan, “Gemicilik Yasas›”sömürgelefltirme politikas›na katk› sa¤lam›fl, kolonilerden düflük maliyetli ürünler‹ngiltere’ye tafl›nm›fl ve sonuçta 1600 y›l›nda kurulan Do¤u Hindistan fiirketi gibibüyük ulusal ticari flirketler ortaya ç›km›flt›r. Ülkeye olumlu bir d›fl ticaret dengesisa¤lamaya gayret edilmifltir. Fakat bütün bunlar›n yan›nda O.Cromwell (1599-1658)’in büyük gayretleri de unutulmamal›d›r. Hatta baz› iktisatç›lar ‹ngiliz mer-kantilizmini Cromwell’in kiflili¤inde bütünlefltirmektedirler.

Cromwell denizcilik alan›nda, ‹spanya ve Hollanda’n›n ticari ve siyasi üstünlük-lerine son vermek için, gerekli önlemleri alm›fl ve özellikle ‹ngiltere’nin güçlü birdeniz ticaret filosuna sahip olmas›na ön ayak olmufltur. Cromwell “Deniz TicaretKanunlar›” (Act of Navigation) adl› kitab› ç›karm›flt›r. Yasalara göre: ‹ngiltere’denAvrupa d›fl›ndaki k›talara yap›lacak tafl›malar›n tekeli ‹ngiliz ticaret filosuna veril-


Alt›n ve gümüfl Pireneda¤lar›n› aflarak‹spanya’dan Avrupaülkelerine akm›fl ve ‹spanya,de¤erli madenlerin da¤›t›mmerkezi olmufltur.

Bu tarihte ‹spanyollar›nyar›s› üretken de¤ildir.%20’si devletten maafl›n›al›r, %30’u ya ruhbans›n›f›ndad›r ya da kilisekaynaklar›ndan yaflant›s›n›sürdürmektedir.

‹ngiliz tarihinin en önemliadlar›ndan biri olan OliverCromwell, ‹ç Savafl’ta Kral I.Charles’a karfl› ayaklananparlamento yanl›lar›n›nönderlerindendi. Kral›n idamedilmesinden sonra ülkeninyönetim biçimini krall›ktanCumhuriyet’e çevirmifl ama1650’den ölünceye kadar“Devlet Koruyucu Lord”unvan› ile ülkeyi tek bafl›naidare etmifltir.

mektedir. XIX. Yüzy›l›n ortalar›na kadar uygulama alan› bulan bu önlemlerde kimizaman özellikle de Cromwell’den sonraki dönemlerde afl›r›l›klara gidilmifltir. Sö-mürgelere dayal› geliflme, bir devlet politikas› olmufltur. Ancak tüm önlemler, ‹ngil-tere’nin özellikle denizcilik konular›nda bir hayli geliflmesine katk› sa¤lam›flt›r.

Cromwell denizcilik yasalar›ndan baflka birçok önlem alm›flt›r: Devletçe yöne-tilen planl› bir ekonomi çerçevesinde bir yandan ‹ngiltere’de üretilen mallarla d›flpazarlar› tekeli alt›na alm›fl öte yandan da ülke dahilinde genifl bir otarfli sistemikurma yoluna gitmifltir. Ulusal sanayide kullan›lan ithal malzemeler d›fl›nda afl›r›korumac› ve milliyetçi önlemlere baflvurulmufltur, baz› maddelerin örne¤in yünhatta canl› koyun ihrac› bile yasaklanm›flt›r. Bu yasa¤a uymayanlar›n mallar› dev-let taraf›ndan ellerinden al›nmakta ve sol elleri kesilerek bir y›l hapse konmaktay-d›. Bir baflka örnek olarak, ‹ngiltere’de ölülerin yünlü kumaflla kefenlenerek gö-mülmelerini zorunlu k›lan yasalar yap›lm›fl, çeflitli gümrük statüleri uygulanm›flt›r.

‹ngiltere de Merkantalist doktrin birçok teorisyen ve uygulamac›n›n görüflleriy-le desteklendi¤i için baflar›l› olmufltur. Bu sistemin baflar›lar›, ‹ngiltere’de SanayiDevriminin di¤er ülkelere göre önce bafllamas›na ortam haz›rlam›flt›r

Kameralizm(Almanya)Kameralist (hazineci) ad›yla an›lan Alman merkantilistleri devlet kasas›na, yapabil-dikleri kadar çok gelir sa¤lama amac›nda olmufllard›r. Stokçulu¤u öngören Hor-nigk (1638-1712), “Devletin ç›kar› halk›n ç›kar›d›r.” diyen Schröder (1640-1688),ulusal zenginli¤i alt›n stoklar›ndan ibaret bulan Sechendorff (1626-1692) bunlar›nen önemlileridir.

Alman Merkantilizminin ilkeleri temel olarak di¤er Avrupa ülkeler ile paralel-dir. Co¤rafi bak›mdan ‹ngiltere’den çok Fransa’ya benzedi¤inden onlar da ulusalendüstrinin geliflmesiyle ilgili önlemler alm›fllard›r. Gelifltirilen politikalar, devlethazinesinin gelirinin nas›l artt›r›laca¤› ve kamu kaynaklar›n›n nas›l etkin bir flekil-de kullan›laca¤› ve ülkenin nas›l sanayileflece¤i gibi amaçlara yönelik önlemleriiçermektedir. Yurt içi üretim ve tüketim düzenlenmifl, uluslararas› ticaret ön planagelmifltir. Merkantilistlerin temel konusu d›fl ticaret oldu¤u hâlde, Alman Kamera-listleri birkaç istisna d›fl›nda d›fl ekonomik iliflkiler, ticaret ve ödemeler dengesi gi-bi sorunlarla çok az ilgilenmifllerdir. Bunun yan› s›ra a¤›rl›¤› yurt içi tar›m ve sana-yi faaliyetlerine vermifllerdir. Tar›m› ihmal etmeyerek çiftçilerin korunmas›na dik-kat etmifllerdir. Nüfus konular›nda içerden ve d›flardan artmas› için gerekli çal›flma-lar yap›lm›fl, özellikle göçmenlerin nitelikli olmalar›na özen gösterilmifltir.

Kameralist politikalar ço¤unlukla kamu ekonomisi ve maliyesiyle ilgili gelifltirilen önlem-ler olarak kabul edilmektedir.

Sanayi Merkantilizmi (Fransa)Fransa’n›n di¤er Avrupa ülkelerinden fark›, ülke içinde alt›n ve gümüfl gibi de¤er-li madenlerin kayna¤›n›n bulunmay›fl›d›r. Bu yüzden Fransa, alt›n ile gümüfl gibide¤erli madenleri yabanc› ülkelerden getirmek için Avrupa’n›n di¤er ülkelerindendaha de¤iflik bir merkantilist politika izlemek mecburiyetinde kalm›flt›r. Frans›zlardaha çok sanayi üretimine ve sanayi mallar›n›n ticaretine önem vermifllerdir. Fran-s›z Merkantilizmi, devletin öncülü¤ünde sanayileflmeye a¤›rl›k vermesinden dola-y› Sanayi Merkantilizmi olarak da isimlendirilmifltir.

Fransa’da merkantilist politikalar›n›n ana hatlar›n› çizen ve uygulayan kifli, Kral14. Louis taraf›ndan bütün yetkilerle donat›lan bir bakan olarak tayin edilen mali-


Orta Ça¤’da kraliyet hazinesi“kamer” denen yerdekorunurdu. “Kamer”kelimesi Latince “camera”veya “chamber” kökündentüretilmifltir. Bu kelime dahasonra Almanca’da, kraliyetmal varl›¤›, hazinesi vegeliri ile efl anlaml› olarakkullan›ld›¤› gibi sistematikdevlet yap›s›n› da ifadeetmekteydi. Böylece“Kameralizm” kavram›kraliyet kabinesinin iktisadi,idari ve mali kararlar›n›belirleyen doktrini ifadeetmek için kullan›lm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ye bakan› Jean Baptiste Colbert (1619-1683) olmufltur. Colbert, bakanl›k görevin-de bulundu¤u y›llarda çeflitli önlemler alarak ülkeyi kendi kendine yeterli bir ülkehâline getirmifltir. Colbert zaman›nda, sanayinin devlet taraf›ndan düzenlenmesi veteflviki en üst düzeyde gerçeklefltirilmifltir. Colbert’in en önemli baflar›s›, eyaletleraras› uygulanan gümrükleri kald›r›p bunlar›n yerine tek bir gümrük tarifesi uygu-lamas›yd›.

Merkantilist düflüncenin etkisiyle devletin bütün deste¤ini sanayiye vermesi, ta-r›m› ihmal etmesi ve mali reformlar›n gerçeklefltirilememesi sonucu Fransa’da bugörüfl elefltirilmeye bafllanm›flt›r. Yeni aray›fllar sonucunda “Fizyokrasi” ad› verilenbir iktisadi düflünce ortaya ç›km›flt›r.

MERKANT‹L‹STLERYukar›da ülke örnekleri ile ilgili aç›klamalarda da yer verilen merkantilist düflün-ceye sahip daha birçok düflünür ve eser yer almaktad›r. Ancak di¤er baz› ünlümerkantilistlerden de k›saca bahsetmek okuyucu için faydal› olacakt›r. Örne¤in,devletçili¤i savunan düflünceleri nedeniyle merkantilist olarak de¤erlendirilen veayn› zamanda bir ütopist olan Tommaso Campanella (1567-1639) say›labilir. Cam-panella, paras›z, ticaretsiz, eflit yurttafllar›n örgütledi¤i bir devlet düfllemektedir.

Bir baflka merkantilist “Alt›n ve gümüfl, de¤erlerini para olarak kullan›lmalar›n-dan al›rlar.” fleklindeki öncü düflüncenin sahibi H. Genovesi (1712-l769) say›labilir.Tarihte ilk kez Napoli’de ba¤›ms›z bir ekonomi kürsüsü kurulmufltur. ‹lk ekonomiprofesörü de Genovesi’dir. Merkantilist yazarlardan bir di¤eri de “paray› alt›n vegümüflten kurtararak toprak karfl›l›¤›na dayamak” isteyen John Law (1671- 1729)’d›r.K›smen de¤inilebilen bu düflünürlerden en ünlüleri afla¤›da daha ayr›nt›l› bir flekil-de anlat›lmaktad›r.

Jean Bodin

Avrupa da fiyat yükselifllerini gözleyen Frans›z hukukçusu Bodin miktar teorisininilk formülasyonunu oluflturmufltur. Fiyat hareketlerinin ayr›nt›l› bir analizini yap-m›fl ve fiyatlar›n yükseliflini Avrupa’ya getirilen de¤erli madenlere ba¤lam›flt›r. Onagöre, fiyat yükselifllerinin en önemli nedenlerinden biri de ticari faaliyetlerin genifl-lemesidir. Baflka bir neden de zorla yarat›lan darl›klar ve paralarda yap›lan ta¤flifl-


Colbert, uzun y›llarFransa’n›n mali iflleriniyürütmüfl ve ülkeninsanayileflmesine ortamhaz›rlayan bir politikay›uygulamaya koymufltur.‹ktisadi görüflleri, 1663y›l›nda“Fransa’n›n Mali‹flleri Üstüne Hat›ralar”(Memoires sur Les Affairesde France) adl› eseri ileyay›nlanm›flt›r. Bu yüzdenFrans›z merkantilizmineiktisadi doktrinler tarihindeColbertizm (Colbertism) ad›verilmektedir.

Jean Bodin (1530-1596) Frans›z hukukçusu, tarihçi, si-

yaset felsefesi filozofu, Paris Parlamentosu üyesi ve Toulou-

se’de hukuk profesörüdür. Egemenlik kuram›yla tan›n›r.

Bodin, Reformasyon s›ras›nda yaflam›flt›r ve dolay›s›yla di-

nî ve sivil ihtilaflar›n arka planda yafland›¤› bir dönemde

eserlerini kaleme alm›fl, düflüncelerini gelifltirmifltir. Bu dö-

nemde Fransa’da devletin destekledi¤i Katolik Kilisesi ile

Kalvinist Huguenot’lar aras›nda büyük bir ihtilaf söz ko-

nusudur. Bodin, siyasi konulardaki fikirleriyle Protestan

ve Katolik kiliselerinin yak›nlaflmas›nda önemli rol oyna-

m›flt›r. “Devlet Üzerine Alt› Kitap” veya özgün ismiyle Les

Six livres de la République, Bodin’in baflyap›t›d›r. 1576’da kaleme al›nan eser, in-

sanlar›n karakterlerinin gelifliminde iklimin önemi ve etkisi gibi çeflitli sosyolojik ve

antropolojik fikirlerin yan› s›ra, egemenlik üzerine de önemli fikirler bar›nd›rmak-

tayd›. 1596’da vebadan ölmüfltür.

lerdir. Ülkede mal darl›¤› yaratan ihracat faaliyetlerinin özendirilmesi, para birimi-nin de¤er kaybettirilmesi, s›n›flar›n lüks harcamalar› hep fiyatlar›n yükselmesineneden olan hareketlerdir.

Bundan baflka, Merkantilist görüfle uygun biçimde, ülkenin zenginli¤ini alt›n vegümüfl bollu¤una ba¤lamaktad›r. Görüldü¤ü gibi, Bodin hem miktar kuram›n›nöncülü¤ünü yapmakta hem de merkantilist görüfle ba¤lanacak fikirler ileri sürmek-tedir. Miktar kuram› bak›m›ndan zaman›ndan hemen hemen 200 y›l ilerisine git-mektedir.

Thomas Mun

Thomas Mun’un “‹ngiltere’den Uzak Do¤u Ülkelerine Yap›lan Ticaret Üzerine BirTez” adl› eseri 1621 y›l›nda yay›nland›. Bu eserde Mun, d›fl ticaretin ülke içindekiekonomiye canland›r›c› etkisinin oldu¤una ve ticaretin yaln›zca de¤erli maden ge-tirisi olan bir ifllem gibi alg›lanmamas› gerekti¤ine vurgu yapar. “‹ngiltere’nin D›flTicaret Yoluyla Zenginleflmesi” adl› 1664 y›l›nda yay›mlanan risalesi de y›llarcadevlet adamlar›n›n baflvurdu¤u temel kaynaklardan birisi say›lm›flt›r.

T. Mun ticaret dengesi kuram›n›n kurucusudur. Ona göre ülke zenginli¤ini art-t›rman›n tek amac› ticarettir. Bu ticaret, ülkenin sat›n ald›¤›ndan daha fazla satma-s› mant›¤›na dayanmal›d›r. Ticaret dengesini sa¤lamak için ithalat›n azalt›l›p ihra-cat›n ço¤alt›lmas›n›, yiyecek maddeleri üretiminin art›r›lmas›n› öngörmektedir.Mun toplam dünya gelirinin sabit oldu¤unu düsündü¤ü için, d›fl ticaretin büyüme-sinin di¤er ülkelerin aleyhine mümkün olabilece¤ini ileri sürer.

William Petty

Petty’nin pek çok çal›flmas› döneminin vergilendirme, para, uluslararas› ticaret po-litikas› gibi konularda çözümler getirmifl, özellikle döneminin milli gelir gibi gün-


Thomas Mun (1571-1641), babas› ile birlikte gençlik

y›llar›nda ticari faaliyetleri sürdürmek amac›yla ‹talya

ve Do¤u Akdeniz ülkelerine seyahat etti. Ticaretten sa¤-

lad›¤› geliri Do¤u Hindistan (East ‹ndia) fiirketi’ne yat›-

ran Mun, bu flirketin yönetim kuruluna seçilmifltir. Do-

¤u Hindistan fiirketi direktörlü¤üne kadar yükselerek

flirket politikalar›n› savunmak için yazd›¤› iki kitapç›k-

ta d›fl ticarete iliflkin düflüncelerini aç›klam›flt›r. ‹ngilte-

re’de “D›fl Ticaretin Daralmas› ve Metalik Para Darl›¤›-

n›n Gerçek Sebepleri” konusunda araflt›rma yapmakla

görevli özel konsey üyeli¤ine seçildi. Daha sonra bu kon-

sey ‹ngiliz Ticaret Odas›na dönüfltürülmüfltür.

William Petty, (1623-1687), iktisadi istatisti¤in, de-

mografinin ve iktisadi düflüncenin kurucusu say›lmak-

tad›r. Paris ve Oxford Üniversitelerinde anatomi profe-

sörlü¤ü, Londra’da müzik profesörlü¤ü yapm›flt›r.

cel konular› üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. W.Petty topra¤›n de¤erinin ve rant›n›n be-lirlenmesinde “politik aritmetik” ad›n› verdi¤i kantitatif bir yöntem kullanm›flt›r.Düflünür ilk defa matemati¤i, ekonomik ve sosyal konularda kullanm›flt›r. ‹rlan-da’da ordu doktorlu¤u yapt›¤› s›rada elefltirdi¤i arazi da¤›l›m› rejimine iliflkin ola-rak kendisinden incelemeler yapmas› istenir. Bu incelemesi, dayand›¤› bilgiler ba-k›m›ndan birbiriyle karfl›laflt›r›lm›fl istatistiki rakamlar›n kullan›ld›¤› ilk sosyal veekonomik eser say›l›r. Bu anlamda istatisti¤in öncüsüdür. Keza, modern gelir ana-lizlerinin Petty’nin çal›flmalar›ndan hareketle bafllad›¤› söylenebilir. Ekonomininy›ll›k gelirinin o y›l yap›lan harcamalar miktar›na eflit olaca¤›n› savunmufltur. Ni-tekim Dr. Francois Quesnay’in bu konudaki çal›flmalar›nda Petty’den izler görül-mektedir.

Petty, bir mal›n de¤iflim de¤erini emek ile birlikte sat›c›lar aras›ndaki rekabetin,örf, adet ve arz ile talep aras›ndaki iliflkilerin belirleyece¤ini savunmufltur. Ticare-tin serbestçe yap›lmas›ndan yana olan Petty bu yönüyle Klasik emek-de¤er teori-sine öncü nitelik tafl›r. Düflünür, d›fl ticaretin artt›r›lmas› ile üretim hacminin ve ser-vetin artaca¤›n› savunur. Karl Marx da W.Petty’yi Klasik iktisadi düflüncenin öncü-sü ve iktisat biliminin ilk kurucusu olarak görür.

Ayn› zamanda liberal iktisada öncülük eden, fakat baz› görüflleri ile Merkantilist say›lanWilliam Petty “milli gelir” kavram›n› ilk kullanan kiflidir.

MERKANT‹L‹ZM‹N ELEfiT‹R‹S‹Merkantilizm her türlü zenginli¤in kayna¤›n› alt›n ve gümüfle ba¤lad›¤›ndan, ülke-ler aras›nda s›k s›k savafl rüzgârlar› estirmifl ve zaman zaman da dünya ticareti k›-s›r bir döngü içinde dönmüfltür. Merkantilist dönemde sa¤lanan baflar›lar›n yükü-nü her seferinde iflçiler ve köylüler tafl›m›fllard›r. Bu yöndeki geliflmeler toplumunsosyal yap›s›nda ekonomik güç aç›s›ndan birbirlerine yabanc›laflm›fl farkl› s›n›flaryaratm›flt›r. Özellikle XVI-XVII yüzy›l aras›nda uygulanan bu sistem, do¤urdu¤uneticeler sonucu, dar çerçevesi içinde bo¤ulmaya bafllam›fl ve sosyal alanda Fran-sa ve ‹ngiltere’de ticaret ve sanayiye dayal› güçlü bir burjuva s›n›f› yaratm›flt›r. Bu-na karfl›l›k asilzadeler, iflçiler ve köylüler yoksullaflarak yok olma tehlikesi ile kar-fl› karfl›ya gelmifllerdir.

18. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Merkantilizm güç kaybetmeye bafllam›flt›. Sömür-geleri olan devletler, sömürgelerindeki sanayilerin geliflimlerini engellemeye çal›fl-m›fllard›r. Ancak bu ülkelerdeki yerel firmalar teknoloji liderli¤ini ele geçirmifl veülke d›fl›ndaki hammaddelerin mülkiyetini alm›fllard›r. Bu ülkeler, genellikle d›fla-r›dan gelecek rekabete karfl› yüksek gümrüklerle korumac›l›k politikalar› uygula-m›fllard›r. D›fla kapal› yap› içindeki bu sömürgeler, böylece yaln›zca hammadde ç›-karan ve ticari yönden geliflmifl ana ülkeye ba¤›ml› hâle gelmifllerdir. Uzun y›llarboyunca bu ülkeler geliflmifllik düzeyinde geri kalarak ba¤›ms›zl›klar›n› da geç el-de etmifllerdir. Kald› ki, sömürge döneminde yerleflik hâle gelen kurumsal yap›,ba¤›ms›z dönemlerinde bile bu ülkelerin siyasi anlamda olmasa bile ekonomikolarak merkez ülkelere ba¤›ml› kalmalar›na yol açm›flt›r. Özetle, merkantilizm tektarafl› bir politika idi. Bir ülkenin zenginli¤inin alt›n ve gümüflle ölçülmesi, tar›m›nihmal edilerek sanayiye önem verilmesi; devletin, ülkeye alt›n girmesini teflvik et-mek, d›flar›ya alt›n ç›kmas›n› önlemek için ekonominin her alan›na müdahale et-mesi, zamanla bizzat geliflmekte olan sanayileri bo¤maya bafllam›flt›r. Böylece,hem elefltirilmesine neden olmufl hem de yeni düflüncelerin meydana gelmesiniteflvik etmifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



F‹ZYOKRAS‹N‹N DO⁄UfiUMerkantilist ilkelerin üç yüzy›l boyunca uygulanmas› ve o günkü Fransa’n›n flartla-r›, güçlü bir ideolojik tepki uyand›racak olan sonuçlar do¤urmufltur. Sanayi ve ti-carete önem veren merkantilizm, XVIII. yüzy›l Frans›z tar›m›n› oldukça zay›flatm›fl-t›. Bu dönemde ekonomik alanda endüstriyi gelifltirmek için feda edilen tar›m fa-aliyeti azalmaya bafllam›flt›. Tüm fonlar tar›mdan çekilip sanayiye ak›yordu ve ay-r›ca tüm vergiler tar›m›n üstüne binmiflti. Kilise ve toprak asillerinin varl›¤› tar›müzerinde a¤›r bir yük oluflturuyordu. Colbert’in uygulad›¤› ve Merkantilist “devlet-çi” olarak nitelendirilen sanayileflme politikas› tar›m›n kötüye gitmesine neden olu-yordu. Tar›m fiyatlar›n›n düflüklü¤ü, ekilmeyen topraklar›n artmas›na ve emekçile-rin flehirlere göçmelerine yol açm›flt›. 1756’da bafllayan 7 Y›l Savafllar›’n›n da buolumsuzluklara katk›s› olmufl, Frans›z Ticaret Filosu gücünü yitirmifltir. Bunlar›nyan› s›ra iç gümrükler, tah›llar›n iller aras›nda dolafl›m›n› engelliyordu bu da g›damaddelerinin k›tl›¤›na yol aç›yordu. Ayr›ca merkantilizmin getirdi¤i devlet müda-halecili¤ine karfl› genel bir hoflnutsuzluk bafllam›flt›. Sonuç olarak tüm bu geliflme-ler, Merkantilizme karfl› bir çeflit protesto olarak Fizyokrat düflüncenin do¤mas›naneden olmufllard›r.

Bu ak›m›n teorisyenleri iktisadi ve sosyal faaliyetleri düzenleyen müdahalelerinazalt›lmas›n› ve bu alanda özgürlüklerin geniflletilmesini savunmufllard›r. Onlaragöre, evrende bir do¤al düzenin (ordre naturel) varl›¤› söz konusudur dolay›s›ylasosyal ve ekonomik hayat› düzenleyen do¤al yasalar bulunmaktad›r. Bu yasalarkeflfedilmeli ve uygulanmal›d›r. Bu yasalara uyulmamas› iktisadi ve sosyal hayat›dengesizlefltirir. Bundan dolay› bu ak›ma “do¤a kural› ya da -Yunanca- do¤a gü-cü” anlam›na gelen “Fizyokrasi” ad› verilmifltir. Bununla topra¤›n, do¤an›n tek üre-tim kayna¤› oldu¤u, ekonomik yaflama hâkim olan kanunlar›n bulundu¤u anlat›l-mak istenmektedir.

Devlet, kendi kendine kurulan ilahi nitelikteki bu “do¤al düzene” uygun ka-nunlar düzenlerse toplumun zenginli¤i artar. Devletin yapaca¤› ifl, bireylerin faali-yetlerine müdahaleden çok, onlar› ekonomik faaliyetlerinde serbest b›rakmak ol-mal›d›r. Böylece do¤al düzen kendili¤inden ifller.

Fizyokratlar böylece, merkantilistlerin aksine, bireylere ekonomik faaliyetlerdesonsuz bir serbesti tan›nmas›ndan ve özel mülkiyetten yanad›rlar. Bunu, “B›rak›-n›z yaps›nlar! B›rak›n›z geçsinler! -’’ Laissez-faire, laissez-passer”-cümlesi ile aç›k-lam›fllard›r. Özellikle Avrupal› düflünürler kiflinin özgürlü¤ü üzerinde önemle dur-maya bafllam›fllar, ekonomik olaylar›n kiflilerin serbest oldu¤u bir ortamda “do¤aldüzen” içinde geliflebilece¤ini ve devletin müdahalesinin gereksizli¤ini belirtmifl-lerdir. Sanayileflmenin geliflmeye bafllamas› ile birlikte güçlenen kapitalist giriflim-ci s›n›f, devlet müdahalesi olmayan ekonomik bir ortamda ç›karlar›n› daha iyi ko-ruyabilece¤ini gördü¤ü için, politik alanda da bu fikirlerin destekçisi olmufltur.Çünkü, Fizyokrasi, bir yandan afl›r› sanayicili¤e karfl› tar›m›n önemini belirtirkenöbür yandan afl›r› yasakç›l›¤a karfl› tam serbestli¤i savunmufltur.

Fizyokratlar, sanayi devriminin öncü ekonomistleri durumundad›rlar. Fizyokratlar eko-nomiyi üretim, de¤iflim, harcama ve tüketimin birbirine ba¤l› oldugu organik bir bütünlükolarak kavram›fllard›r.

Fizyokratlar ticarete sanayiye oranla daha az önem verirler. Fizyokratlar sanayi-nin faydalar›n› reddetmemekle birlikte yine merkantilistlerin aksine ticarete ayn›


Devletin kanunlar,kararnameler ve yönetseluygulamalarla ekonomiye veekonomi için giriflti¤i baz›çabalara k›saca birlikte eleal›nd›¤›nda “devletinmüdahale vedenetimlerine”, Frans›zca“‘etatisme” ya da kötü birçevirisiyle ‹ngilizce“statism”: devletçilik ad›verilmifltir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



gözle bakmazlar ve ticaretin geliflmesinden yana de¤ildirler. Çünkü onlara göre ti-caret “mala karfl› mal verilerek” yap›lan bir faaliyet oldu¤u için, bir de¤er olufltur-maz. Üretken olan sanayi yararl›d›r. Örne¤in, Mercier de la Riviere (1719 / 1720-1794)’e göre, “Ticaret zorunlu bir musibet olup, önemi tar›ma hizmet etmesindenileri gelmektedir”. Di¤er yandan, Fizyokratlar, serbest d›fl ticareti de savunmufllar-d›r. Ancak, bu savlar› bir teoriye de¤il de tabii düzen anlay›fllar›na dayanm›flt›r.

Fizyokratlar›n iktisadi doktrinler tarihinde ilk liberaller olduklar› ileri sürülebi-lir. Ancak benimsedikleri liberalizm serbest piyasa mekanizmas›ndan çok, do¤aldüzen anlay›fl›na dayanmaktad›r. Fizyokratlar, anlaflma, giriflim ve ticaret özgürlü-¤ü ya da özel mülkiyet gibi, liberal anlay›fl›n temel ilkelerini savunurken, bu sav-lar›n› do¤al kanun felsefesinden ç›kar›yorlard›. Ekonomide arz ve talep aras›ndakidengesizliklerin geçici oldu¤unu ve bu dengesizliklerin piyasa mekanizmas› için-de kendili¤inden giderilece¤ini, dolay›s›yla müdahalenin gereksiz oldu¤unu sa-vunmufllard›r.

‹ktisadi düzenin iflleyiflini, soyutlama yöntemi ile kurduklar› bir model çerçeve-sinde anlama çabalar›, toplumu ifllevlerine göre birbirinden ay›rmalar›, servetinkayna¤›n› mübadelede de¤il üretim sürecinde aramalar›, tar›m üretimini düflüncesistemlerinin merkezi yapmalar›, bafll›ca özellikleri aras›nda say›labilir. Kurduklar›soyut modelden ç›kard›klar› vergi politikas› önerileri özellikle önemliydi; çünkü,dönemin Fransa’s›ndaki büyük toprak sahiplerinin vergi ödemesi gereken tek top-lum s›n›f› olmas› gerekti¤i sonucuna var›yorlard›. Oysa, gerçekte kral, kilise vesoylular gibi büyük toprak sahipleri de hiç vergi ödemezken, kirac› çiftçiler veköylüler a¤›r vergi ödemek zorunda bulunmaktayd›lar.

F‹ZYOKRAT DÜfiÜNCEN‹N ESASLARI‹lk liberaller olarak nitelendirilen Fizyokratlar, Klasik ve Neoklasik iktisat okullar›-n›n gelisiminde büyük önem tafl›r. Yukar›da k›saca aç›klamaya çal›flt›¤›m›z Fizyok-rasinin ekonomik düflünceye olan katk›lar›n› k›saca yineleyecek olursak onlar›, ilkkez olaylar aras›nda sebep-sonuç iliflkisi oldu¤unu belirtmeleri nedeni ve ekono-miyi bir bütün olarak ele almalar› sebebiyle ekonomi biliminin kurucular› aras›n-da görenler vard›r. Bunun nedeni, “ekonomik tablo” örne¤inde de görülece¤i gi-bi, Fizyokratlarda belirli bir düflünce disiplini ve sistematik sa¤lam mant›¤a dayal›bir teorik analiz çabalar›n›n bulunmas›d›r. Soyutlama, model kurma ve ekonomikolaylar› bir bütünlük içinde ele alma Fizyokratlar›n iktisat teorisine yapt›klar› enönemli katk›lard›r. Onlar bir ekonomik sistemin iflleyiflini ortaya koymada tümden-gelimci ak›l yürütmenin nas›l kullan›labilecegini göstermifllerdir. Bu çabalar, iktisa-d›n di¤er disiplinlerden ayr›lmas›na yard›mc› olmufltur.

Fizyokratlar›n di¤er katk›lar›na gelince, ticaretin iki yanl› bir ifllem oldu¤unuvurgulam›fllard›r. Onlar›n, “Her mal al›fl› bir sat›flt›r; her sat›fl ise bir al›flt›r.’’ pren-sipleri Klasik ‹ktisatç› J.B. Say’in “Pazarlar Yasas›’’n›n basit bir fleklidir. Ayr›ca Kla-siklerin Emek-de¤er teorisinin geliflimine öncülük eden Fizyokratlar, ayn› zaman-da verimli- verimsiz emek ayr›m›n› da ilk kez ortaya koymufllard›r. Yine “anlaflma,giriflim ve ticaret özgürlü¤ü ya da özel mülkiyet gibi” konularla liberal anlay›fl›n ya-ni klasiklerin öncüsüdürler. Üretimle gelir aras›ndaki özdeflli¤i görerek modernmilli gelir hesaplar›na yak›n bir çerçeve çizmifllerdir. Gayrisafi üretimle safi üretimaras›ndaki fark› ay›rt etmeleri bir baflka katk›lar›d›r. “Ekonomik Tablo” ekonomi-nin genel dengesini aç›klamaya yönelik genel denge modellerinin bafllang›c› say›l-maktad›r. Ayr›ca kesimler aras› has›la ak›mlar›n› yine basitçe göstermeye çal›flmas›Girdi-Ç›kt› Analizleri’ne bafllang›ç temsil etmektedir.


Fizyokratlar, reformcufikirleri ile 1789 Frans›z‹htilâli arifesinde, monarfliyeve merkantilist politikan›nFransa’da yaratt›¤› olumsuzetkilere karfl› ç›km›floluyorlard›. Bu nedenleFizyokrasinin Frans›z‹htilali’nin haz›rlay›c›s›oldu¤u yönünde düflüncelerde mevcuttur.

Do¤al DüzenFizyokrasi’nin esas›n›, gerek toplumsal alanlarda gerekse ekonomi alan›nda, “do-¤al düzen” oluflturmaktad›r. Toplumun iflleyifli de t›pk› fiziksel olaylarda oldu¤u gi-bi do¤al düzen içinde gerçekleflmektedir. Bu nedenle de devlet, yani kral, bu iflle-yifli bozmamak için toplumsal ve ekonomik alanlara müdahale etmemeli; sadecebu düzeninin iflleyiflinin devam› için gerekli düzenlemeleri yapmal›d›r. Do¤al dü-zen özel mülkiyet ve ekonomik serbestiye dayan›r. Toprak mülkiyeti, insanl›¤›nrefah ve mutlulu¤u için en hay›rl› kurumdur.

Do¤al düzeni (Tanr›sal düzeni) anlamak ve yaflant›m›z› bu düzene göre ayarla-mak durumunda oldu¤umuzu belirten Quesnay’e göre, devletin ekonomik ve sos-yal yaflant›ya müdahalesi gereksizdir, Bu görüfl, b›rak›n›z yaps›nlar-b›rak›n›z geç-sinler, fleklinde formüle edilmifltir.

Klasik iktisatç›lar›n liberal ekonomi slogan› hâline gelen, “B›rak›n›z yaps›nlar-b›rak›n›zgeçsinler” ifadesi temelde bir Fizyokrat söylemdir. Frans›z ticaret bakan› ve ekonomist olanbir fizyokrat Vincent de Gournay (1712-1759) bu deyifli ilk kullanan kifli olarak bilinir.

Üretim Teorisi ve Safi Has›laFizyokratlar tek verimli faaliyet alan› olarak tar›m› seçmifllerdir. Tar›m, ifl gücününve tabiat›n birlikteki faaliyetidir. Toprak harcanan eme¤in kat kat fazlas›n› vermek-tedir. Dolay›s›yla tar›m tüketilenden daha fazla üretime yol açar, yarat›lan bu faz-lal›¤a Fizyokratlar safi has›la (net ürün) ad›n› vermifllerdir. Bilindi¤i gibi, üretimçeflitli girdilerle yap›l›r. Elde edilen mahsulle girdiler aras›ndaki fark kadar bir ürünelde edilir. Ancak, Fizyokratlar bu fark›, “maldaki büyüme” olarak ele alm›fllar veböyle bir büyümenin yaln›z genel anlamda tar›mda (dar anlamda madencilik, ba-l›kç›l›k gibi do¤a kaynakl› di¤er alanlarda) oldu¤unu ileri sürmüfllerdir. Çünkü, Fiz-yokratlar üretimi “madde yaratma” olarak tan›mlam›fllar; madde yaratan, üretimdekullan›lan girdilerden fazla ürün elde edilen tek faaliyet kolunun tar›m sektörü ol-du¤unu ileri sürmüfllerdir. Tar›m d›fl›ndaki, sanayi ve ticaret faaliyetlerini k›s›r sa-yarlar. Bu kesimler fayda yaratabilirler ancak onlar›n safi has›la yaratmalar› müm-kün de¤ildir. Sanayi ve ticaret sadece zaman, mekan ve flekil faydalar› sa¤lar; gir-dilerden fazla bir fley meydana getirmez.

Fizyokratlar üretim-nüfus art›fl› iliflkileri üzerinde de durmufllard›r. Ancak bu düflüncele-ri Merkantilistlerden farkl›d›r. Çünkü Fizyokratlar önce ekonomik geliflmeye ve üretim ar-t›fl›na, sonra da nüfusun ço¤almas›na taraftarken, Merkantilistler ise, nüfus art›fl›n›n ikti-sadi geliflmeye ve üretim art›fl›na neden olaca¤›n› savunurlar.

Ekonomik Tablo Fizyokratlar net has›lan›n bölüflülme sürecinde toplumda üç tür s›n›f›n bulundu¤u-nu belirtmektedirler. Ekonomik Tablo’ya göre bunlar:

• Mülk (toprak) sahipleri: Toprak sahipleri, toprak mülkiyetini elinde tutar,üretken s›n›f de¤ildir.

• Topra¤› iflleyenler: Topra¤› iflleyenler, topra¤› kiralayanlar, yani çiftçiler /köylülerdir. Gerçek üretken s›n›f bunlard›r.

• K›s›r (steril) s›n›flar: K›s›r s›n›flar, zanaatkârlar, tüccarlar, sanayiciler ve ser-maye sahiplerinden oluflur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



i) Zanaatkârlar: Üretim yapmalar› için gerekli tüketimlerinden arta kalan bir ar-t› ya da fazlal›k, yani “net ürün” yaratmazlar. Ancak, üretimde kulland›klar› ham-maddelerin de¤erine, emekleriyle bir de¤er ilave ederler; gelirleri bu de¤ere eflit-tir. Zanaatkârlar, tar›m ürünlerine “iyi bir fiyat” sa¤layabilmek için gereklidir. Eldeettikleri gelir yaratt›klar› de¤ere eflittir.

ii) Tüccarlar, sanayiciler ve finansal kapital sahipleri: Sadece mallar›n sat›fl›naarac›l›k ettikleri ve bir de¤er yaratmad›klar› için (o dönem Fransa’n›nda sanayininekonomideki pay› çok küçüktü) bunlar›n geliri “parazitlerin geliri” olarak adland›-r›lm›flt›r.

Önceki aç›klamalarda de¤inildi¤i gibi, ticaretin ve finansal faaliyetlerin yaratt›-¤› hiçbir net ürün yoktur, bu tür faaliyetler sadece mal ile paran›n de¤ifl tokuflun-dan ibarettir. Bu üç s›n›ftan yaln›zca çiftçiler üretkendir ve bu üretken s›n›f›n yarat-t›¤› has›la toplumun üç s›n›f› aras›nda da¤›l›r ve dolafl›r. Analizin varsay›mlar›nagöre, toprakta özel mülkiyet vard›r, toprak sahipleri tar›m üreticilerinden rant eldeederler, üreticiler kapital sahibidirler ve üretimde hem kapital hem de ücretli isçikullan›rlar. Ekonomi d›fl ticaretin olmad›¤› kapal› bir ekonomidir. Tasarruflar ancakkapitalin yenilenmesine yetti¤i için net kapital birikimi yoktur.

Quesnay bu tabloda Fransa’n›n y›ll›k millî has›las›n›n 5 milyar Frank oldu¤unuvarsayarak, bu millî has›lan›n çeflitli sosyal s›n›flar aras›nda ve do¤a ile insan ara-s›ndaki da¤›l›m›n› göstermifltir. Bu üç s›n›ftan yaln›zca çiftçiler üretkendir ve buüretken s›n›f›n yaratt›¤› has›la toplumun üç s›n›f› aras›nda da¤›l›r ve dolafl›r. BunuQuesnay’›n afla¤›da flemas› yer alan ekonomik tablosundaki rakamlarla aç›klayabi-liriz: Diyelim ki üretici s›n›f 5 milyar de¤erinde bir ürün yarats›n. Bunun 2 milyar›-n› kendi tüketimi ve gelecek y›l tohum olarak kullan›lmak için ay›rs›n. Bu durum-da 2 milyarl›k gelir tedavülden çekilmifl olur. Geriye kalan 3 milyar tar›m kesimi-nin net has›las›d›r. Bu 3 milyar›n 2 milyar› kira ve toprak rant› karfl›l›¤›nda topraksahiplerine, 1 milyar da k›s›r s›n›fa sanayi mallar› için ödenecektir. Toprak sahip-leri, bu 2 milyardan 1 milyar›n› g›da maddeleri ihtiyaçlar› için üretken s›n›fa yaniçiftçilere verirler. Geriye kalan 1 milyar ile de k›s›r s›n›ftan mamul madde sat›n al›r-lar. Sanayicilerin (veya tüccarlar›n) eline geçmifl olan 2 milyar tekrar hammadde veg›da maddeleri karfl›l›¤› olarak çiftçilere döner ve dolafl›m bu flekilde tamamlan›r.Görüldü¤ü gibi k›s›r s›n›f›n elinde hiçbir fley kalmamaktad›r.

Ouesnay’e göre, topraktan elde edilen art›k de¤er, topraklar›n› tar›m›n kullan›-m›na vererek ilk avans› yapm›fl olan toprak sahiplerinin hakk›d›r. Bu hak, tar›ma


Üretici S›n›f Toprak Sahipleri K›s›r S›n›f

2 milyar

1 milyar1 milyar1 milyar2 milyar

2 milyar1 milyar

1 milyar

1 milyar1 milyar2 milyarY›ll›k harcamalar:

Toplam Net has›la: 5 milyar

0

1 milyar (art› de¤er)

fiekil 2.1

EkonomikTablonunFormülasyonu(Frank)

Kaynak: Orjinalinebenzer olmas›nedeniyle R.L.Meeks“The Economics ofPhysiocracy” denyararlanarakdüzenlenmifltir.

elveriflli bir toprak haz›rlamak için birtak›m masraflar›n yap›lmakta oldu¤u düflün-cesine dayan›r. Bununla beraber, bu hak da yukardaki tablosunda görüldü¤ü gibi,zorunlu olarak gene topra¤a dönmektedir. Ayr›ca, ona göre k›s›r s›n›f›n yapt›¤› d›flticaret, toprak de¤ifliklikleri yüzünden kaç›n›lmaz bir kötülüktür. Bir memleketkendi topraklar›n›n yetifltirmedi¤i bir ürünü baflka bir memleketten almak zorun-dad›r. Ancak, d›fl ticaret bir memleketi zenginlefltirmez, tersine yoksullaflt›r›r. ‹ç ti-caretin ve iç pazarlar›n gelifltirilmesi sayesinde d›fl ticaret azal›r ki amaç da budur.Bu nedenle iç piyasa serbest olmal› bireylere özel ç›karlar›n› gütmeleri olana¤› ya-rat›larak ifllerine kar›fl›lmamal›d›r. Bu durum “do¤al düzen düflüncesinin zorlad›¤›liberalizm” olarak adland›r›labilir.

Ekonomik Tablo, gerçeklere uymamakla beraber, gelir dolafl›m›n› gösteren ilkdeneme olmas› bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Genel denge modellerine öncülüketmifltir. Bu yönüyle Walras, Keynes ve Leontief gibi iktisat düflünürlerine ilhamvermifltir. “Net ürün” kavram›, emek - de¤er ve Marx’gil art›-de¤er teorilerinin ge-liflmesine yol açm›flt›r. Do¤al düzen fikrinden etkilenen Fizyokratlar, liberal ak›m›ngeliflmesinde öncülük etmislerdir.

Tek Vergi TeorisiFizyokratlar, daha önce de belirtildi¤i gibi, zenginli¤in kayna¤›n›n sadece toprak,yani tar›m oldu¤u görüflünü savunuyorlard›. Onlara göre, üretken olan emek top-rakla u¤raflan çiftçinin eme¤i olmaktad›r. Çünkü çiftçi bir art›k-de¤er yaratmakta-d›r. Bütün bu nedenlerden dolay›, iyi iflleyen bir ekonomide tar›ma öncelik veril-melidir. Bunun için de ilk olarak çiftçiler üzerindeki vergi yükünün kald›r›lmas› ge-rekiyordu. Kuflkusuz, safi has›la topraktan elde edildi¤inden, vergi de topraktanal›nmal›yd›. Ancak, verginin çiftçiden al›nmas› durumunda çiftçinin yaratt›¤› nethas›la dolay›s›yla toplumun zenginli¤i azalacakt›r. Öyleyse, toprak sahipleri eldeettikleri rant üzerinden vergi ödemelidir. Bu görüfl, sonralar› birçok iktisatç› tara-f›ndan savunulmufltur.

Sonuçta, tek üretken kaynak toprak oldu¤undan vergilerin çok olmas›ndan dayine tar›m dolay›s›yla tüm toplum zarar görecektir. Bu nedenle, toprak sahibindentek vergi al›nmal›d›r. Ayr›ca, tek vergiyi toplaman›n maliyeti de düflük olacakt›r.

Fizyokrasinin elefltirisini yapabilir misiniz?

F‹ZYOKRATLARBafll›ca Fizyokratlar, fizyokrasinin kurucusu Dr. François Quesnay; fizyokrasi kav-ram›n› ilk kullanan düflünür Dupont de Nemours, ulusal zenginli¤in kayna¤›n› ta-r›mda bularak fizyokrat düflünceyi haz›rlayan R. Cantillon, Mercier de la RiviereTurgot ve Mirabeau’dan oluflmaktad›r. Genel olarak, Fransa’da XV. Louis’nin sarayhekimi Dr. F.Quesnay’in çevresinde toplanan ve ayn› ekonomik düflünceyi savunankimselere fizyokratlar ve bunlar›n meydana getirdi¤i okula Fizyokrasi denmektedir.Dupont de Nemours, Fizyokrasiyi, do¤al düzen bilimi diye tan›mlam›flt›r. Fizyokrat-lara göre do¤al düzen, Tanr› taraf›ndan insanlar›n yarar›na istenen bir düzendir.

Fizyokrat düflünce, tar›m aleyhine geliflen sanayiye verilen büyük önemin tep-kisi olarak do¤mufltur. Örne¤in, ‹talyan merkantilisti papaz Galiani (1728-1787),Della Moneta (1751) önemli olan›n sanayi oldu¤unu vurgulayarak tar›m ürünlerinucuz olmas›n›n tehlikesinden bahsetmifltir. Ayr›ca 17. yüzy›l›n sonlar›nda siyasi,sosyal ve dini kurumlar›n incelenip elefltirildi¤i yaz›lar say›ca artm›flt›r. ‹ngiltere’deOxford bilgini John Locke ve Fransa’da Montesquieu (1689-1755) toplumun yeni-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Fizyokrasiye “Tar›msalKapitalizm” diyebiliriz çünküticari kapitalizm olanmerkantilizm ile sanayikapitalizmi aras›nda geçiflisa¤lam›flt›r.

den kurulmas› yönündeki her türlü giriflime o zamana kadar set çekilmifl olan yan-l›fl fikirlerin bir ço¤unun ortadan kalkmas› konusundaki görüfllere öncü olmufllar-d›r. Montesquieu’den hemen sonraki nesiller XVIII. yy.›n ortas›ndan sonuna kadar,onun ortaya koydu¤u ahlaki ve fikrî prensipleri sebestçe tart›flt›lar. Ço¤u kendile-rine “Ansiklopediciler” diyen ve Cizvit okullar›n›n etkisinden kurtulmufl baz› seç-kin düflünürler yeni bir dünya tasarlamaya bafllad›lar. (1766) Ansiklopedicilerin ya-n›bafl›nda iktisatç›lar veya Fizyokratlar denilen bir grup da g›da ve ihtiyaç madde-lerinin üretim ve tüketimi sorunlar›n› cesurca incelemeye bafllam›fllard›r. Bu grupVincent de Gournay (1712-1759) taraf›ndan slogan hâline getirilen, “B›rak›n›z yap-s›nlar, b›rak›n›z geçsinler.” fleklindeki do¤al düzenin kendili¤inden olufltu¤una ilifl-kin inanc› kendilerine düstur edinip, Morelley’in 1755’te “Code de la Nature” (Do-¤a Kanunu) adl› eseri, özel mülkiyet kurumunu elefltirerek toplumun kollektif dü-zenlenmesini teklif ediyordu. Bu kifli, XIX. yüzy›lda sosyalistler ad›yla bir aradagösterilen büyük ve çeflitli ‹fltirâkçiler okulu” üyelerinin öncüsü olmufltur.

François Quesnay

Quesnay ünlü Ekonomik Tablo’su ile, iktisat bilimine yeniden üretim ve bölüflümkavramlar›n› dahil eden bir analiz yapm›flt›r. Ayr›ca, bu eserin günümüzde kullan›-lan girdi-ç›kt› tablosunun öncüsü say›lmas›, esere bir di¤er aç›dan da önem kazan-d›rmaktad›r. Ouesnay, mal para ak›fl›n› bir canl›n›n vücudundaki kan dolafl›m›nbenzetmifltir.

Quesnay’e göre de¤iflim de¤eri piyasadaki al›c› ve sat›c›lar›n tutumlar›na görebelirlenmez ve dolay›s›yla onlar›n davran›fllar› fiyatlar› etkilemez. Ona göre malla-r›n cari fiyatlar›, mallar›n k›tl›k veya bollu¤undan oluflur. Sadece bu anlamda al›c›ve sat›c›lar cari fiyat›n oluflumuna etki edebilir. De¤iflim de¤erini bu flekilde izahettikten sonra de¤eri üretim taraf›ndan inceleyen Quesnay, de¤erin kayna¤›n› iflçi-nin geçimli¤iyle ölçülen emek maliyetinde görür. Mallar›n temel fiyat›n› belirleyenbu emek maliyetidir.

Quesnay’in “tar›m›n ekonomik büyümenin motoru” oldu¤u düflüncesi, Fizyok-rat fikirlerin ortaya ç›kmas›nda anahtar bir rol oynam›flt›r. Sanayi devrimi bafllad›k-tan ve Fizyokratlar›n etkisi azald›ktan sonra bile tar›m›n önemi üzerinde yap›lanvurgular, Quesnay’›n yaz›lar› referans gösterilerek yap›lm›flt›r. Onun ekonominin


François Quesnay (1694-1774), bir doktor, ekono-

mist ve düflünürdür. 60 yafl›nda iken, 1756 ve 1757

y›llar›nda Diderot ve d’Alembert’in yay›mlad›¤› Ency-

clopedie için ilk makalelerini yazm›flt›r. Altm›fl yafl›n-

dan sonra iktisadî konularla ilgilenen Quesnay, XV.

Louis’in dan›flman doktoru olmas› nedeniyle saray›n

imkanlar›ndan yararlanarak etraf›na çok say›da en-

tellektüel toplam›fl ve burada Adam Smith ile tan›fl-

m›flt›r. 1758’de “Ekonomik Tablo”yu yazm›flt›r. Daha

sonra taraftarlar›ndan biri olan Marquis de Mira-

beau ile birlikte Fizyokratik doktrini aç›klayan “Phi-

losophie Rurale” (1763) adl› kitab›n› yazd›. Quesnay’›n di¤er yaz›lar›, taraftarlar›-

na ad›n› veren “La Physiocratie” (1768) ve di¤er bir taraftar› olan Du Pont de Nu-

mours (1739-1817)’un editörlü¤ünü yapt›¤› kitapta toplanm›flt›r.

kendisini yeniden üretmesinde önemli bir role sahip olan “üretken s›n›flar” ile tü-ketim için gerekli olan maddeleri üreten “verimsiz s›n›flar” aras›ndaki fizyokratikayr›m A. Smith’i etkilerken; iflçilerin tar›msal has›la ve sanayi has›las›n›n oluflmas›sürecinde üstlendikleri ifllevden dolay› geçimini sa¤lamaya yetecek miktar›n üze-rinde bir “art›k de¤erin” varl›¤›na iflaret eden ekonomik analiz ile ilgili fikirleriMarx’› etkilemifltir.

Merkantilizm ve Frans›z tar›m›n›n aleyhine olsa da o dönemde etkin olan ima-lat ve sanayiye önem veren Colbertizm taraftarlar›, Quesnay’›n entellektüel rakip-leriydi. Bu nedenle Fizyokratlar›n uygulamadaki programlar›, k›rsal kesimdeki en-gelleri ve Orta Ça¤’dan kalan vergileri ortadan kald›rmak; kar›fl›k vergi sisteminiarazi rant› üzerinden al›nacak tek bir vergiye indirerek mali sistemi modernlefltir-mek; küçük iflletmeleri genifl ölçekli tar›msal kurulufllara dönüfltürmek; tah›l tica-retini tüm merkantilist k›s›tlamalardan uzak tutmak; k›saca ‹ngiltere ile rekabet et-mek anlam›na geliyordu. Ayr›ca, Quesnay Fransa’da nüfusun azalmas›ndan veyoksulluktan merkantilist politikay› sorumlu tutmufltur.

Anne R. J. Turgot

Turgot ortaya koydu¤u “de¤er teorisi” ile “azalan verimler” anlay›fl›n› ilk kez orta-ya koymufltur. Bu anlamda iktisada katk›s› büyüktür. Fizyokratlar aras›nda Klasikiktisatç›lara en çok yaklaflan Turgot’dur. Turgot, azalan verimler yasas›, toprakrant›n›n do¤uflu ve kapital birikiminin kayna¤› olarak rant›n önemi gibi iktisatç›-lar›n sonralar› detayl› flekilde inceleyecekleri konulara e¤ilmifltir. Ona göre belli birtoprak parças› üzerinde fazla emek ve sermayenin kullan›lmas› sürekli üretimi art-t›rmaz. Üretim belli bir dönemden sonra, artt›r›lan emek ve sermayeye ra¤menazal›r, oran olarak düfler.

‹htilal öncesi dönemde rejimin aksakl›klar›n› reformlar yoluyla düzeltmeye ça-l›flm›flt›r. Ülke içinde tah›l ticaretine konmufl gümrükleri kald›rm›fl; vergiden muaftutulmufl soylular› vergilendirmifl; Loncalar› kald›rarak, ticaret ve sanayideki tekel-ci yap›y› k›rmaya çal›flm›flt›r. Bütün bu önlemleri ise s›k› bir maliye politikas›yla ta-mamlam›flt›r. Kamu harcamalar›n› k›smak konusundaki çabalar› krala en fazla za-rar› veren önlem hâline gelince sonunda görevden al›nm›flt›r.

Azalan verimler yasas› neyi ifade eder?

Turgot’nun iktisat teorisine en önemli katk›s›, azalan verimler yasas›d›r. Bunagöre topra¤›n verimi sabit de¤ildir. Bir maksimum verim noktas› vard›r ki, verimbu noktadan sonra artmaz. Ayn› zamanda her toprak ayn› de¤ildir ve farkl› verim-lere sahiptir. Bu fikir rant kavram›n›n özüdür.


Anne R. J. Turgot (1727-1781) Frans›z düflünürü ve re-

formcusudur. XVI. Louis döneminde bir ara maliye ve tica-

ret bakan› s›fat›yla bakanl›k görevinde bulunmufltur. En

ünlü eseri (1766) “Servetin Oluflumu ve Da¤›l›m› Üzerine

Düflünceler”dir.

Turgot ‹fl bölümü, para, arazirant›, sermaye ve faizhakk›ndaki düflünceleri ile A.Smith’e ve ücret teorisi ile D.Ricardo’ya öncülük etmifltir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Ekonomik düflünce tarihi aç›s›ndan Turgot, merkantilistler ile fizyokratlar ara-s›nda bir geçifl dönemini temsil eder. Korumac›l›¤a karfl›n, serbest ticareti savunu-yordu. Yaz›lar›nda rant› fizyokratik “ner ürün” anlam›nda kullan›yordu. Ücretlerinasgari geçimlik düzeyde dengeye gelece¤ini savunurken, kârlar›n faiz oran› ve bel-li bir risk pay›ndan olufltu¤unu söylüyordu. Faiz oran›n› belirleyen ise reel tasar-ruflard›. Yaz›lar›nda emek de¤er teorisini and›ran ögelere de rastlan›r. Örne¤in:Turgot di¤er Fizyokratlar›n aksine, “de¤er” üzerinde bilimsel aç›klamalarda bulu-narak, sübjektif de¤er teorisine esas olabilecek düflünceler ileri sürmüfltür. Tar›m›nüretken oldu¤u, sanayi ve ticaretin üretken olmad›¤›, büyük arazi mülkiyetinin ila-hi hukukun bir kurumu oldu¤u yolundaki fizyokratik düflünceye ayn› kesinliklekat›lmam›fl; tafl›nabilir servete ve emek ürünlerine önemli bir yer vermifl; bu aradasermayeyi tahlil etmifl, faizi hakl› görmüfltür. Fizyokratlar›n tersine zanaatkâr vetüccarlar› k›s›r s›n›f olarak kabul etmemifltir.

Fizyokrasi ve Merkantilizm aras›ndaki farklar nelerdir?

Avrupa ‹ktisat Tarihi, ‹lkça¤dan Sanayi Devrimine” Herbert Heaton, ‹mge Yay›nevi. Çevi-ren: M.Ali KILIÇBAY.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Merkantilizmin ilkelerini aç›klamak.

XVI.- XVIII. yüzy›llar aral›¤›nda ekonomi dünya-s›na hâkim olan görüfl merkantilizm, devletçili-¤in öncüsüdür. Merkantilistlerin ortak düflünce-leri devletçilik, ulusal ekonomiyi koruyuculuk vesanayicilik sorunlar›nda toplan›r. Merkantilizmdeulusal zenginli¤i artt›rman›n yolu devlet kasas›n-daki alt›n ve gümüfl stokunun ço¤almas› idi. Buamaçla ticaret bilançosu fazlas› baflka bir deyiflleihracat› artt›ran ithalat› azaltan önlemler uygula-m›fllard›r. Genel ifadesiyle, alt›n ve gümüflü yurtiçinde tutmak için girifl kolayl›klar› ve ç›k›fl zor-luklar› koymufllard›r. Zengin madenleri ele geçir-mek yolundaki sömürgecilik de bu düflünceninzorunlu sonucu olarak bir devlet politikas› ol-mufltur. Temel düflüncesi ithalât› hor gören, ihra-cat› teflvik eden ve dolay›s›yla avantajl› bir d›flpolitikaya sahip olabilme iste¤inin hâkim oldu¤ubu sistem, “Bullionizm” olarak adland›r›l›rm›flt›r.Merkantilizmin ilkeleri özetle üç temel felsefeyedayan›r. Bunlar, “‹stilac›, milliyetçi ve parac›” fel-sefeye dayan›r. Özetle, Krizohedonizm, sald›r-gan d›fl ticaret, fazla nüfus temel ilkeleridir.

Merkantilizmin farkl› ülkelerdeki uygulamalar›-

n› aç›klamak.

‹spanya, ‹ngitere, Almanya ve Fransa’da gibi ço-¤unlukla bat› Avrupa ülkelerinde ancak farkl› fle-killerde uygulanm›flt›r. Bu farkl› uygulamalar›nsonuçlar› olarak merkantilizm farkl› flekillerdeadland›r›lm›flt›r. Örne¤in, ‹spanyol Merkantilizmiayn› zamanda “Külçeci Merkantilizm”; ‹ngilizMerkantilizmi “Ticari Merkantilizm”; Alman Mer-kantilizmi “Kameralizm”; Frans›z merkantilizmi“Colbertizm” ya da “Sanayi Merkantilizmi” flek-linde adland›r›lm›flt›r. Sömürgelerden gelen alt›n-lar›n bu ülkelere sürekli girifli karfl›l›¤›nda para-n›n de¤erinde yaflanan olumsuzluklar ve afl›r› ko-rumac›l›¤›n getirdi¤i k›tl›klar bu ülkelerde yük-sek enflasyonlara yol açarak toplumsal ve siyasialandaki tepkilere yol açm›flt›r.

Merkantilist düflünürleri tan›mak.

Ünlü Merkantilistlerden baz›lar› T. Campenella,H. Genovesi, J.Law, J. Bodin, A. Montchrestien,T. Mun, S.W. Petty ve R. Cantillon olarak say›la-bilir.

Fizyokrat düflünceleri ve düflünürleri aç›klamak.

Merkantilizme ideolojik bir tepki olarak do¤anFizyokratlar, “anlaflma, giriflim ve ticaret özgürlü-¤ü ya da özel mülkiyet gibi” konularla liberal an-lay›fl›n ve yine emek-de¤er konusundaki görüfl-leri ile klasik iktisatç›lar›n öncüsüdürler. Fizyok-ratlara göre ilâhi do¤al bir düzen vard›r. Sosyalve ekonomik hayat için bu olgu geçerlidir. Tümdüzeni yönlendiren do¤al kanunlara uymak ge-rekir. Bu nedenle ekonomiye devlet müdahalesirefah› azaltacakt›r, o hâlde yaflamda serbestlik veözel mülkiyet geçerli olmal›d›r. Bu düflüncedir kifizyokratlar›n ilkesini tan›mlayan “B›rak›n yap-s›n-b›rak›n geçsin.” ifadesi günümüze kadar libe-ral iktisad›n bir slogan› olarak kullan›lm›flt›r. Fiz-yokratlar toplumu üç ekonomik s›n›fa ay›rarakincelemifllerdir: Birincisi, toprak sahipleri; ‹kinci-si, tar›m-bal›kç›l›k-madencilikle u¤raflan üretkens›n›f; üçüncüsü, sanayi-ticaret ve mali ifllerle u¤-raflan k›s›r s›n›f. Üretkenli¤in ölçüsü “art› de¤er”olup, her çal›flan grup bu niteli¤e sahip de¤ildir.Tar›m ise fiziki olarak fazla de¤er yaratan teksektördür. F. Ouesnay, tar›m›n “net üretim” sa¤-lad›¤› ve sanayinin verimsiz oldu¤u varsay›m›;arazi rant› üzerinden tek bir verginin al›nmas›önerisi; do¤al düzen anlay›fl›; tar›msal faaliyetlerile u¤raflanlar›n meydana getirdikleri has›lan›ntoplumsal s›n›flar aras›nda nas›l da¤›ld›¤›n› anlat-t›¤› “Ekonomik Tablo” ile Fizyokratlar›n öncüsüolmufltur. Bir baflka ünlü isim Turgot, ekonomikdüflünce tarihi aç›s›ndan merkantilistler ile fiz-yokratlar aras›nda bir geçifl dönemini temsil eder.De¤er teorisi ve azalan verimler anlay›fl›, klasik-lere esin kayna¤› olmufltur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç



1. Afla¤›dakilerden hangisi Merkantilizmi haz›rlayankoflullardan biri de¤ildir?

a. Kölelik rejiminin Avrupa’ya yay›lmas›b. Sömürgecili¤in devlet politikas› hâline gelmesic. Tar›m›n yerini ticaretin almas› ve tüccar s›n›f›n›n

do¤mas›d. Avrupal› düflünürlerin kifli özgürlü¤ünü savu-

nan düflüncelerindeki art›fle. Ülkenin bütün çeflitli ekonomik faaliyetlerine et-

ki yapabilen milli ekonomilerin ortaya ç›kmas›.

2. Afla¤›da verilen fl›klardan hangisi Merkantilizmin te-mel ilkelerinden biri de¤ildir?

a. Sömürgecilikb. Korumac›l›kc. Milliyetçilikd. Parac›l›ke. Muhafazakarl›k

3. Afla¤›dakilerden hangisi Merkantilizm uygulamalar›hakk›nda yanl›fl bir ifadedir?

a. ‹ngiliz Merkantilizmin di¤er ad› “Ticari Merkan-tilizm”dir.

b. Alman Merkantilizm “Kameralizm” olarak adlan-d›r›lm›flt›r.

c. ‹spanyol Merkantilizmi ayn› zamanda “Külçecimerkantilizm” denir.

d. Frans›z merkantilizmi “Colbertizm” olarak ad-land›r›lm›flt›r.

e. Merkantilizm do¤al düzen anlay›fl›na dayan›r.

4. Afla¤›dakilerden hangisi Merkantilizmin görüflleriaras›nda say›lamaz?

a. ‹hracat ve ithalat s›n›rl› olmal›d›rb. Güçlü ordu güçlü devlet demektirc. Tüccar›n kâr› milletin kâr›d›rd. Bir ulusun zenginli¤i sahip oldu¤u alt›n ve gü-

müflle ölçülüre. Sanayi ve ticaret en önemli faaliyettir.

5. Afla¤›dakilerden hangisi hem merkantilist görüflleresahip olup hem de liberalizmin öncülerinden say›lmak-tad›r?

a. Bodinb. Montchretienc. Pettyd. Colberte. Cromvell

6. Afla¤›dakilerden hangisi “Tar›m› ekonomik büyüme-nin motoru” olarak gören iktisadi düflüncedir?

a. Colbertizmb. Fizyokrasic. Kameralizmd. Merkantliste. Klasik Teori

7. Fizyokratlar›n tablosuna göre ekonomide afla¤›dakis›n›fland›rmalardan yanl›flt›r?

a. Mülk sahipleri- kapitalist s›n›fb. Çiftçiler- üretken s›n›fc. Köylüler- üretken s›n›fd. Tüccarlar- k›s›r s›n›fe. Zanaatkârlar- üretken olmayan s›n›f

8. Afla¤›dakilerden hangisi Fizyokrat düflüncenin te-melleri aras›nda yer almamaktad›r?

a. Ekonomide do¤al düzen vard›rb. Servet topraktan do¤arc. Tek vergi al›nmal›d›rd. “b›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler” ilkesi

geçerli olmal›d›re. Ticaret en etkili faliyet alan› olarak desteklen-

melidir.

9. Fizyokrasi afla¤›daki görüfl ve teorilerden hangisinietkilememifltir?

a. Adam Smith ; emek-de¤er teorisib. David Ricardo; emek-de¤er teorisic. David Ricardo; rant teorisid. Karl Marx; art›de¤er teorisie. Bodin; miktar teorisi

10. Tar›m tüketilenden daha fazla üretime yol açar, ya-rat›lan bu fazlal›¤a fizyokratlar afla¤›dakilerden hangisi-nin ad›n› vermifllerdir.

a. Fazla üretimb. Katma de¤erc. Net has›lad. Tar›m fazlas›e. Do¤al rant


Ekonomi / 20/07/2009 Dani Rodrik “Merkantilizm yeni-den düflünülüyor?”CAMBRIDGE - Bir ifladam› bir bakan›n ofisine giriyor veyard›ma ihtiyac› oldu¤unu söylüyor. Bakan ne yapmal›?Bir fincan kahve içmeye davet edip hükümetin ne yapa-bilece¤ini mi sormal›? Yoksa hükümetin flirketleri kay›r-mamas› gerekti¤i ilkesi uyar›nca onu d›flar› m› atmal›?Bu soru, siyasi karar mercileri ve iktisatç›lar için birRorschach testi teflkil ediyor. Bir tarafta devlet ile ifldünyas›n›n keskin bir flekilde ayr›lmas›na inanan ateflliserbest piyasa taraftarlar› ve neo-klasik iktisatç›lar var.Onlar›n görüflüne göre, hükümetin rolü sarih kurallarve düzenlemeler koymak ve ard›ndan flirketlerin kendibafllar›na batmas›n› veya ç›kmas›n› seyretmek. Devletyetkilileri özel ç›karlar› belli bir mesafede tutmal› veonlarla asla yüz göz olmamal›. Velinimet olan müflteri-lerdir, üreticiler de¤il. Bu görüfl Adam Smith’e kadaruzanan kutsal bir gelene¤i yans›t›yor ve bugünün ikti-sat ders kitaplar›ndaki gururlu varl›¤›n› sürdürüyor.ABD, Britanya ve Anglo-Amerikan ilkeler do¤rultusun-da örgütlenmifl di¤er toplumlardaki egemen idari pers-pektif de bu - her ne kadar fiili uygulama s›k s›k ideali-ze edilmifl ilkelerden sap›yor olsa da. Di¤er tarafta isekorporatistler veya neo-merkantilistler diye adland›ra-bileceklerimiz var; bunlar hükümet ile ifl dünyas› ara-s›ndaki ittifak›, iyi ekonomik performans ve toplumsaluyum aç›s›ndan hayati addediyor. Bu modelde ekono-minin, bir kula¤› her daim ifl dünyas›nda olan ve gerek-ti¤inde ticaretin çarklar›n› teflvikler, destekler ve di¤erihtiyari faydalar sa¤layarak ya¤layan bir devlete ihtiyac›var. Yat›r›m ve istihdam yaratmak ekonomik refah›n si-gortas› oldu¤u için, hükümet politikas›n›n hedefi üreti-cileri mutlu etmek olmal›d›r. Kat› kurallar ve mesafelisiyasi karar mercileri, ifl dünyas›n›n canl›l›¤›n› bo¤mak-tan baflka bir ifle yaramaz.Bu görüfl ise, 17’nci asr›n merkantilist pratiklerine dekuzanan daha da eski bir gelene¤i yans›t›yor. Merkanti-listler devletin aktif bir ekonomik rol üstlenmesine ina-n›yordu - ihracat› teflvik etmek, ifllenmifl mal ithalat›n›geriletmek ve hem ifl dünyas›n› hem de hükümdarl›¤›zenginlefltirecek ticari tekeller yaratmak. Bu görüfl, gü-nümüzde Asyal› ihracat süper güçlerinin (bilhassa Çin)uygulamalar›nda yafl›yor. Adam Smith ve yandafllar› ka-pitalizmin bu iki modeli aras›ndaki entelektüel müca-deleyi kesin olarak kazand›. Fakat sahadaki gerçeklerdaha mu¤lak bir hikâye anlat›yor. Son yar›m asr›n bü-yüme flampiyonlar›n›n hepsi (1950 ve 60’larda Japonya,1960’lardan 80’lere kadar Güney Kore ve 1980’lerin ba-fl›ndan bu yana Çin) büyük flirketlerle yak›n iflbirli¤i ya-pan aktivist hükümetlere sahipti. Hepsi agresif bir flekil-de yat›r›m› ve ihracat› teflvik ederken, ithalat konusun-da cesaret k›r›c› (veya nötr) bir tutum sergiledi. Çin’inson y›llarda yüksek tasarrufa, büyük d›fl ticaret dengesifazlal›¤›na dayal› bir ekonomi izlemesi merkantilist ö¤-

retilerin cisimleflmesi anlam›na geliyor. Erken dönemmerkantilizm üzerinde yeniden düflünülmeyi de hakediyor. 16 ve 17’nci as›rlarda k›talararas› ticarette yaflanan bü-yük genifllemenin devletin sa¤lad›¤› teflvikler olmadan(sözgelimi tekel imtiyazlar›) mümkün olup olmayaca¤›flüphelidir. Birçok iktisat tarihçisinin de öne sürdü¤ü gi-bi, merkantilizmin Britanya’ya sa¤lad›¤› ticaret a¤lar› vekarlar›, ülkenin 17’nci as›r ortas›na do¤ru sanayi devri-mini bafllatmas›nda kritik önem tafl›m›fl olabilir. Bunla-r›n hiçbiri, zararl› etkilerini görmenin kolay oldu¤u mer-kantilist uygulamalar› idealize etmek anlam›na gelmi-yor. Hükümetler elini fazlas›yla kolay bir flekilde ifl dün-yas›n›n cebine atabiliyor, bu da ekonomik büyüme ye-rine kay›rmac›l›kla ve rant aray›fl›yla sonuçlanabiliyor.‹lk baflta baflar›l› olsa bile, hükümetin ifl dünyas› lehinemüdahalesi kullan›fll›l›¤›n› tüketebiliyor ve kemiklefle-biliyor. D›fl ticaret fazlal›l›¤›n›n pefline düflmek kaç›n›l-maz olarak ticari ortaklarla ihtilaflar› tetikliyor ve mer-kantilist politikalar›n etkilili¤i bir yan›yla baflka yerlerdebenzer politikalar›n olmamas›na dayan›yor. Dahas› tektarafl› merkantilizm baflar›n›n garantisi de¤il. Çin-ABDticari iliflkileri cennette yap›lm›fl bir evlili¤e (merkanti-list uygulamac›larla liberal modellerin izdivac›) benzi-yor olabilir, fakat sonradan anlafl›ld›¤› üzere, sadece birinfilaka yol açt›¤› aç›kça ortada. Sonuç olarak Çin eko-nomik stratejisinde önemli de¤ifliklikler yapmak zorun-da kalacak, kendisini henüz haz›rlamad›¤› bir mecburi-yet bu. Bununla birlikte merkantilist düflünce tarz› siya-si karar mercilerine baz› önemli avantajlar sa¤l›yor: özelekonomik faaliyetin yüz yüze kald›¤› k›s›tlamalar ve f›r-satlar konusunda daha iyi geribesleme ve ekonomikhedefler etraf›nda bir ulusal amaç hissiyat› yaratma ka-biliyeti. Liberallerin bundan ö¤renebilece¤i çok fley var.Hakikaten de devletle ifl dünyas› aras›ndaki yak›n iliflki-lerin avantajlar›n› görememek, modern ekonomik libe-ralizmin kör noktas›. Mali krizin nedenlerine yönelikaray›fl›n ABD’de nas›l çuvallad›¤›na bakman›z kafi. Mev-cut basmakal›p düflünce tarz›, suçu do¤rudan do¤ruyason 20-30 y›ld›r siyasi karar mercileri ile finans endüs-trisi aras›nda kurulan yak›n ba¤lara yüklüyor. Ders ki-tab› liberalleri için devlet mesafesini korumal›, sadecemüflteri egemenli¤inin platonik muhaf›zlar› olarak ha-reket etmeli. Fakat sorun hükümetin ‘Bankalar Cadde-si’ndekileri çok fazla dinlemesi de¤il; sorun daha ziya-de, gerçek üreticilerin ve mucitlerin bulundu¤u ‘SanayiSitesi’ne yeterince kulak vermemesi. Etkin piyasalar vekendi kendini düzenleme hakk›ndaki s›nanmam›fl ikti-sadi teoriler iflte böyle böyle sa¤duyunun yerini alabili-yor ve finans ç›karlar›n›n hegemonya kazanmas›na izinverebiliyor; geri kalan herkese ise (hükümetler de da-hil) k›r›nt›lar› b›rak›yor.

Kaynak: Copyright: The Project Syndicate

Yaflam›n ‹çinden

”

“


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkantilizmi Ortaya Ç›ka-ran Nedenler” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkantilist düflünceninFelsefe ve ‹lkeleri” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkantilizm Uygulamala-r›” bafll›kl› konuyu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkantilistlerin Temel Po-litikalar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkantilist Düflünürler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizyokrat DüflünceninEsaslar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizyokrat ‹ktisadi Düflün-cenin Esaslar›” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizyokrat ‹ktisadi Düflün-cenin Esaslar›” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizyokrat ‹ktisadi Düflün-cenin Esaslar›” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizyokrat ‹ktisadi Düflün-cenin Esaslar›” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

S›ra Sizde 1

Avrupa da fiyat yükselifllerini gözleyen Frans›z hukuk-çusu Bodin miktar teorisinin ilk formülasyonunu olufl-turmufltur. Fiyat hareketlerinin ayr›nt›l› bir analiziniyapm›fl ve fiyatlar›n yükseliflini Avrupa’ya getirilen de-¤erli madenlere ba¤lam›flt›r Bodin’e göre, fiyat yükse-lifllerinin en önemli nedenlerinden biri de ticari faali-yetlerin genifllemesidir. Ülkede mal darl›¤› yaratan ih-racat faaliyetlerinin özendirilmesi, para biriminin de-¤er kaybettirilmesi fiyatlar›n yükselmesine neden olanhareketlerdir.

S›ra Sizde 2

Fizyokrat düflünce, do¤du¤u ülke Fransa’n›n s›n›rlar›d›fl›na pek yay›lamam›flt›r. Fizyokratlar›n tar›m› ön pla-na alarak sanayinin gelece¤ini görememeleri büyük bireksikliktir. Ekonomik Tablo’nun analizindeki varsay›m-lar geçerli say›lamaz ayr›ca statik bir analiz niteli¤inde-dir. Üretimi “fayda yaratma” yerine “madde yaratma”biçiminde ele almas›, “üretken olmayan s›n›f görüflü”do¤ru say›lamaz. Net has›la fizyokratlar›n iddia ettiklerigibi, yaln›zca tar›ma özgü de¤ildir; tüketicinin mallar›n›ulaflt›ran ticaret faaliyeti de mallar› iflleyerek tüketimehaz›r hâle getiren sanayi faaliyeti de üretken say›l›r vefayda yaratmaktad›rlar. Dolay›s›yla Fizyokratlar taraf›n-dan yap›lan üretkenli¤in tan›m› yanl›flt›r.

S›ra Sizde 3

Bir üretim sürecinde ve verili teknolojik düzeyde kulla-n›lan faktörlerden birinin miktar› artt›r›l›r ve di¤er fak-törlerin miktar› sabit tutulursa, miktar› artt›r›lan girdininilâve birimleri üretime kat›ld›kça toplam ürün bir nok-taya kadar artacakt›r. Bu noktadan sonra eklenen birimgirdilerle ilâve ürün miktar› azalmaya ve hatta verimdüflmeye bafllayacakt›r. ‹ktisatta bu ilkeye “Azalan Ve-rimler Kanunu” denir. Bu kanunda belirli bir noktadansonra de¤iflken faktörün miktar›n›n artt›r›lmas› duru-munda ek ürün miktar› her defas›nda daha az olacakt›r.Nedeni ise, de¤iflken faktörün verimlili¤inin giderekazalmas›d›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 4

Fizyokratlar, Merkantilistlerin müdahaleci yaklafl›mlar›-n›n aksine, sosyal olaylar aras›nda düzgün iliflkiler bu-lundu¤unu, kiflilerin ve hükümetlerin bu iliflkileri tan›-mak ve davran›fllar›n› ona göre ayarlamak zorunda ol-duklar›n› ileri sürerek, bireysel özgürlü¤ü ve ticaretteserbestiyi savunmufllard›r. Merkantilistlerin sanayi ve ticarete önem vermelerinekarfl›n, fizyokratlar tar›ma önem vermifller; Merkantilist-ler ulusal zenginli¤i sanayi ve ticareti gelifltirerek, tica-ret bilançosunu lehe çevirmede gördükleri hâlde, fiz-yokratlar tar›m ve hayvan yetifltirmede aram›fllard›r. Fizyokratlar üretim-nüfus art›fl› iliflkileri üzerinde dedurmufllard›r. Ancak bu düflünceleri Merkantilistlerdenfarkl›d›r. Çünkü fizyokratlar önce ekonomik geliflmeyeve üretim art›fl›na, sonra da nüfusun ço¤almas›na taraf-tarken, Merkantilistler ise, nüfus art›fl›n›n iktisadi gelifl-meye ve üretim art›fl›na neden olaca¤›n› savunurlar.

Acar, G.T. “‹ktisat Tarihinde Klasik Öncesi Döneme

Genel Bir Bak›fl” http://www.feyonomi.com/GHi.htm Eriflim tarihi: 03.01.2012.

Adaçay, F.R. ve ‹slatince, H., (2009). ‹ktisadi Düflünce-ler Tarihi, Bursa: Ekin Yay›nevi.

Anonim, (2001). ‹ktisad›n Dama Tafllar›, ‹stanbul: ‹.Ü.iktisat Fakültesi Mezunlar› Cemiyeti

Blaug, M., (2009). ‹ktisatta Yöntem, Ankara: Eflatunyay›nevi.

Do¤ruer, E. (2009). “Merkantilizm, Farkl› Merkanti-

list Anlay›fl Ve Uygulamalar› Etkileyen Unsurla-

r›n Ülkeler Baz›nda Analizi”, Ankara: Ankara Üni-versitesi, SBE.

Ersoy, A., (2008). ‹ktisadi Teoriler ve Düflünceler Ta-

rihi, Ankara: Nobel Yay›nlar›.Hançerlio¤lu, O. (1995). Düflünce Tarihi, ‹stanbul:

Remzi Kitapevi.Heaton, H., (1995).Avrupa ‹ktisat Tarihi, Çev: M.A. K›-

l›çbay, Ankara: ‹mge KitabeviKazgan, G., (2006). ‹ktisadi Düflünce veya Politik ‹k-

tisad›n Evrimi, ‹stanbul: Remzi Kitabevi. Küçükkalay, A.M., (2008), ‹ktisadi Düflünceler Tari-

hi; ‹stanbul: Beta Yay›nlar›Özgüven, A. (1984). ‹ktisadi Düflünceler, Doktrinler ve

Teoriler, ‹stanbul: Filiz Kitabevi.Rima, I. H., (2001). Development of Economic Analy-

sis; Routledge, 6th Edition.Savafl, V.F., (1997). ‹ktisad›n Tarihi, ‹stanbul: LDT Av-

c›ol Matbaac›l›kSavafl, V.F., (2000). ‹ktisat›n Tarihi, Ankara: Siyasal

KitabeviSpiegel W.H., (1983), The Growth of Economic Tho-

ught, N.Carolina: Duke University Press.Turanl›, R., (2000). ‹ktisadi Düflünce Tarihi, ‹stanbul: Bi-

lim Teknik Yay›neviWell, H.G., (1962). K›sa Dünya Tarihi, ‹stanbul : Var-

l›k Yay›nevi

Yararlan›lan ‹nternet Adreslerihttp:// www.belgeler.com/http:// geocities.com/ceteris_paribuhttp:// www. feyonomi.comhttp:// www.dusuncetarihi.comhttp:// www.economictheories.org


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Ayd›nlanma ça¤› ve liberal düflüncenin do¤uflunu ifade edebilmek,,Sanayi devriminin ortaya ç›k›fl sürecini aç›klayabilecek,Klasik okulun temel ilkelerini s›ralayabilecek,Klasik okulun belli bafll› temsilcilerini tan›yabilecek,bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Ayd›nlanma Ça¤›• Sanayi Devrimi• De¤er Teorisi• Rant Teorisi

• Sermaye Teorisi• Ücret Fonu• D›fl Ticaret Teorisi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


Klasik Okul

• G‹R‹fi• KLAS‹K ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCEN‹N

GEL‹fiT‹⁄‹ ORTAM• L‹BERAL ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCEN‹N

TEMEL ‹LKELER‹• ADAM SMITH• ROBERT MALTHUS• DAV‹D RICARDO• JEAN BAPT‹STE SAY• JOHN STUART M‹LL• KLAS‹K ‹KT‹SATA TEPK‹LER


G‹R‹fi‹ktisat bilimini, 18. yüzy›l Bat› Avrupa’s›nda etkili bir dünya görüflü olarak kabulgörmüfl liberal doktrinden ayr› düflünmek mümkün de¤ildir. Liberal düflünceningeliflimine 17. ve 18. yüzy›l “Ayd›nlanma Felsefesi” ve “Rasyonalizm” temel teflkiletmifltir. Ayd›nlanma felsefesi, genel olarak insan›n kendi yaflam›n› düzenlemesiniyeniden gündeme alm›fl, hem düflüncenin hem toplumsal yaflam›n köklü de¤iflim-lere u¤rayaca¤› bir sürecin felsefi bafllat›c›s› olmufltur. Ayd›nlanma hareketi içindeyer alan düflünürlerin amac›, insanlar› dinin temsil etti¤i geleneksel düzenden kur-tarmak ve onun yerine akl› ikame etmektir. Ayd›nlanma felsefesinin kayna¤›n›, Rö-nesans felsefesinin ortaya koydu¤u ilkeler ve reformlar oluflturmufltur. Rönesanshareketi ile birlikte; insana, topluma, bilime, sanata, dine, tarihe tüm siyasal ve sos-yal olgulara bak›flta büyük bir nitelik de¤iflimi oluflmufltur. Rönesans’›n önemi, din-sel niteli¤i a¤›r basmayan bir özgürlük kavram› etraf›nda oluflan bireycilik anlay›-fl›n›n geliflimine temel oluflturan bir hareket olarak yeni bir insan felsefesi do¤ur-mufl olmas›d›r. Rönesans ve Reform hareketlerinin yol açt›¤› özgür düflünce, bi-limde ve teknik alanda geliflmelere ortam haz›rlad›. Co¤rafi kefliflerin bafllatt›¤› sö-mürgecilik hareketleri ile Avrupa zenginleflti. Teknik geliflmelerin üretim alan›nauygulanmas›yla da Sanayi Devrimi do¤du. Sanayi Devrimi’nin yaratt›¤› ortamdaburjuvazi güçlenmifl, özgürlü¤ün her alanda yay›lmas›n› sa¤lamaya çal›flm›fl vekendi felsefesine uygun devlet anlay›fl›n› savunmufltur. Sanayi devrimi, kapitalist-leflme, serbest giriflim, özel mülkiyet alanlar›ndaki geliflmeler, liberalizmin ekono-mik bir tabana oturmas›na neden olmufltur

Sanayi devrimi ile hem Fransa’da hem ‹ngiltere’de yeni geliflen giriflimci s›n›f,her türlü ticari s›n›rlamalara, merkantilist dönemde yarat›lan tekellere, devlet oto-ritesine, ayr›cal›klara, soylular›n toprak mülkiyetinden do¤an gücüne karfl›yd›. Gi-riflimci s›n›f ç›kar› için, bireycili¤e dayal›, ekonomik ve siyasal alandaki özgürlük-leri güvence alt›na alan, piyasa ekonomisinin do¤al iflleyifline dayal›, devletin eko-nomiye müdahalesinin minimum oldu¤u bir dünya görüflünü benimsiyordu. Budünya görüflünü hakl› gösterecek yeni bir felsefenin temelleri ise, klasik iktisatç›-lar taraf›ndan at›ld›.

Adam Smith’in Uluslar›n zenginli¤i (1776) adl› eserini yay›nlad›¤› y›l ile JohnStuart Mill’in Politik ‹ktisadin ‹lkeleri (1848) adl› eserinin yay›nland›¤› y›llar aras›n-daki dönemde Bat›’da gelifltirilen düflünceye “Klasik ‹ktisadi Düflünce” ve budüflünceleri savunan düflünürlerin oluflturduklar› okula da “Klasik okul” ad› ve-

Klasik Okul

rilmektedir. Klasik okulun belli bafll› temsilcileri aras›nda baflta bu okulu kurucusuolan Adam Smith, Robert Malthus, David Ricardo, John Stuart Mill ve Jean Baptis-te Say say›labilir. Afla¤›da bu düflünürlerin görüflleri aç›klanacakt›r.

KLAS‹K ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCEN‹N GEL‹fiT‹⁄‹ ORTAM18. yüzy›l›n birinci dönemi klasik iktisad›n oluflabilmesi için uygun flartlar› haz›rla-m›flt›. Bir yandan feodal tar›m ve sanayi üretim biçimi terk ediliyor, di¤er yandanfeodal lordluklar›n yerini merkezî devletler al›yordu. Çözülen feodalizmin tüm kat-manlar›, lordlar, rahipler, köylüler, mevcut s›n›fsal yap›lanmada kendilerine yerararken h›zla tar›m›n ticarileflmesine, tar›mda da özel mülkiyetin ve kâr için üreti-min yayg›nlaflmas›na yard›m ettiler. Avrupa insan› y›llar süren suskunlu¤unu bo-zarken, tüm bask›lardan ve özgürlü¤ünü s›n›rlayan engellerden kurtulmak istiyor-du. Toplumsal alanda meydana gelen bu de¤iflimlerin yan›nda as›l de¤iflim düflün-ce alan›nda ortaya ç›kt›. Ayd›nlanma ça¤› olarak adland›r›lan bu dönem (1688-1789) kilisenin ve dinin dünyadan ve dünyal›k ifllerden uzaklaflt›r›lmas› sürecinipekifltirdi.

Ayd›nlanma Ça¤›Ayd›nlanma felsefesi, genel olarak insan›n kendi yaflam›n› düzenlemesini yenidengündeme alm›fl, hem düflüncenin hem toplumsal yaflam›n köklü de¤iflimlere u¤ra-yaca¤› bir sürecin felsefi bafllat›c›s› olmufltur. Bu yüzy›l›n sonlar›na do¤ru meyda-na gelen Frans›z Devrimi (1789) ve ard›ndan gerçekleflen modernleflme süreçleri,düflünsel anlamda etkilerini ve kaynaklar›n› ayd›nlanma felsefesinde bulmaktad›r.Din ya da Tanr› merkezli toplumsal yap›n›n ve düzenlemelerin yerini bu süreçteak›l merkezli toplumsal düzenlemeler aray›fl› al›r. Ayd›nlanma hareketi içinde yeralan düflünürlerin amac›, insanlar› dinin temsil etti¤i geleneksel düzenden kurtar-mak ve onun yerine akl› ikame etmektir. Bu nedenle bu dönem Ak›l Ça¤› olarakda adland›r›l›r. Ayd›nlanma felsefesinin kayna¤›n›, Rönesans felsefesinin ortayakoydu¤u ilkeler ve reformlar oluflturmufltur. Rönesans hareketi ile birlikte; insana,topluma, bilime, sanata, dine, tarihe tüm siyasal ve sosyal olgulara bak›flta büyükbir nitelik de¤iflimi oluflmufltur. Rönesans’›n önemi, dinsel niteli¤i a¤›r basmayanbir özgürlük kavram› etraf›nda oluflan bireycilik anlay›fl›n›n geliflimine temel olufl-turan bir hareket olarak yeni bir insan felsefesi do¤urmufl olmas›d›r. Rönesans; in-san›n, eflyan›n, dünyan›n yeniden tan›mlanmas›d›r. Rönesans’›n temel düflüncemerkezinde hümanizm vard›r.

Hümanizm, kilisenin skolastik Orta Ça¤ düflünce anlay›fl› reddedilerek bilimde,felsefede, sanat ve edebiyatta özgür insan anlay›fl›n›n savunulmas›d›r. ‹nsan heralanda yüceltilmelidir. Hümanizm ile insanlar›n özgürlü¤ü, eflitli¤i, akl›n egemen-li¤i savunulmufltur. Ortaya ferdiyetçi, ak›lc› ve yaflama her fleyden fazla de¤er ve-ren “rasyonel birey” ç›km›flt›r Bu felsefe liberalizmin en önemli ilkeleri olan birey-cilik ve özgürlük anlay›fl›n›n geliflimine katk›da bulunmufltur. Liberalizmin fikiradamlar› da bu ça¤larda ortaya ç›kt›lar. John Locke, David Hume, Adam Smith, Im-manuel Kant gibi liberaller düflüncelerini Rönesans’›n do¤urdu¤u bu özgürlük or-tam›nda aç›klad›lar. Bireye ve birey akl›na güvenmeye, do¤al düzen ve do¤al hak-lar yasas›na, özgürlük ve toplumsal r›za anlay›fl›na dair düflüncelerini aç›klayarakliberalizmin felsefi temellerini att›lar.

Rönesans’›n önemi nedir?


Hümanizm: Genel olarakak›ll› insan varl›¤›n› tek veen yüksek de¤er kayna¤›olarak gören, bireyin,yarat›c› ve ahlâki geliflimini,rasyonel ve anlaml› birbiçimde, do¤aüstü alana hiçbaflvurmadan, do¤al yoldangerçeklefltirilebilece¤inibelirten ve bu çerçeveiçinde, insan›n do¤all›¤›n›,özgürlü¤ünü ve etkinli¤iniön plana ç›karan felsefiak›md›r.

Skolastik düflünce, bilimselve ak›lc› düflünceyireddeden, her fleyi dinedayand›rarak aç›klayan,elefltiriyi kabul etmeyen OrtaÇa¤ Avrupas›’n›n düflünceyap›s›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Sanayi DevrimiRönesans ve Reform hareketlerinin yol açt›¤› özgür düflünce, bilim alan›nda veteknik alanda geliflmelere ortam haz›rlad›. Co¤rafi kefliflerin bafllatt›¤› sömürgeci-lik hareketleri ile Avrupa zenginleflti. Teknik geliflmelerin üretim alan›na uygulan-mas›yla da Sanayi Devrimi do¤du. ‹ngiltere’de bafllay›p oradan tüm Avrupa’ya ya-y›lan sanayi devrimi; Birinci sanayi devrimi ve ikinci sanayi devrimi olarak iki afla-mada gerçekleflmifl bir olgudur. 18. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bafllayan ve 19. yüzy›-l›n ortalar›na kadar devam eden endüstriyel geliflme birinci sanayi devrimi veya“makine devrimi”, 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra bafllayan ise ikinci SanayiDevrimi veya “teknoloji devrimi” olarak adland›r›l›r.

Sanayi Devrimi öncesinde ilkel de olsa bir sanayi mevcut idi. Örne¤in iflçiler,dokumac›l›kta, imalatç› tacirler hesab›na evlerinde çal›fl›yorlard›; demirciler, dö-kümhanelerde d›flar›dan siparifl al›yorlard›. Ama bütün bunlar zanaat düzeyindey-di. Oysa 18. yüzy›l ortalar›na gelindi¤inde bu konuda büyük de¤ifliklikler meyda-na geldi. Bu de¤iflimler, üretim araçlar›n› hem nicelik hem de nitelik olarak etkile-di. Makinelerin geliflimi ve dolay›s›yla maliyetlerinin yükselifli, art›k iflçilerin bunla-ra tek bafllar›na sahip olamayacaklar›n› gösteriyordu. Buhar›n kullan›m› da bu ma-kineleri bir araya getirme, yani fabrikada (bir bina içinde) toplama zorunlulu¤u ge-tirdi. Böylece fabrikalar sanayi döneminin çarp›c› bir kurumu olarak ortaya ç›kt›.Fabrikalar, üretimi h›zland›rm›fl, kaliteyi artt›rm›fl, ifl gücünden tasarruf sa¤lam›fl vemaliyetleri afla¤› çekmiflti. Makinelerde buhar›n kullan›m›, kömür ve demir sektö-rünü etkileyerek “birinci sanayi devrimi”ne damgas›n› vurdu.

19. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren temel hammadde ve enerji kaynaklar›nda de-¤ifliklikler ortaya ç›kt›. Elektrik teknolojisindeki geliflmeler, kimya sanayinin do¤-mas›, kömür ve demirin yan›nda petrol ve kimyasal maddelerin ortaya ç›k›fl› gibiçok önemli geliflmeler bu döneme damgas›n› vurdu. Petrol ve elektrik gibi yenienerji kaynaklar›n›n kullan›m›, “ikinci sanayi devrimi”ni getirdi. Demir, birinci sa-nayi devrimi döneminde önemli bir etken iken, ikinci sanayi devrimi dönemindeyerini çeli¤e b›rakt›.

Birinci ve ikinci Sanayi Devrimlerinin temel kaynaklar› nelerdir?

Sanayi Devriminin yaratt›¤› ortamda burjuvazi güçlenmifl, özgürlü¤ün her alan-da yay›lmas›n› sa¤lamaya çal›flm›fl ve kendi felsefesine uygun devlet anlay›fl›n› sa-vunmufltur. Sanayi devrimi, kapitalistleflme, serbest giriflim, özel mülkiyet alanla-r›ndaki geliflmeler, liberalizmin ekonomik bir tabana oturmas›na neden olmufltur.

L‹BERAL ‹KT‹SAD‹ DÜfiÜNCEN‹N TEMEL ‹LKELER‹Liberal iktisadi düflünce, 18. yüzy›l sonun daFransa’da ve ‹ngiltere’de merkanti-lizme tepki olarak ve yeni do¤an sanayi kapitalizminin savunuculu¤unu yaparakortaya ç›kt›.

Hem Fransa’da hem ‹ngiltere’de yeni geliflen giriflimci s›n›f, her türlü ticari s›-n›rlamalara, merkantilist dönemde yarat›lan tekellere, devlet otoritesine, ayr›cal›k-lara, soylular›n toprak mülkiyetinden do¤an gücüne karfl›yd›. Giriflimci s›n›f ç›kar›için, bireycili¤e dayal›, ekonomik ve siyasal alandaki özgürlükleri güvence alt›naalan, piyasa ekonomisin do¤al iflleyifline dayal›, devletin ekonomiye müdahalesi-nin minimum oldu¤u bir dünya görüflünü benimsiyordu. Bu dünya görüflünü hak-l› gösterecek yeni bir felsefenin temelleri ise, klasik liberal iktisatç›lar olarak da ad-

573. Ünite - K lasik Okul

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

land›rabilece¤imiz fizyokratlar, klasikler ve neoklasikler taraf›ndan at›lm›flt›r. Libe-ral iktisadi düflüncenin kurumlaflmas›nda en büyük pay flüphesiz klasik iktisatç›la-ra aittir. Klasik iktisatç›lar ve bu arada iktisat biliminin ve klasik iktisadi düflünce-nin kurucusu kabul edilen Adam Smith, fizyokratlar›n “do¤al düzen” felsefesindenönemli ölçüde etkilenmifl ve hatta do¤al düzenin piyasada olan yans›malar›n› an-latarak, bu düzene uyuldu¤unda toplumun kendili¤inden optimal biçimde iflleye-ce¤ine inanm›flt›r. Liberal iktisadi düflünce, afla¤›da k›saca aç›klanacak temel ilke-leri benimsemifltir.

BireycilikLiberal iktisadi düflünce, bireyi temel alan ve onu s›n›f, toplum, halk, millet, dev-let gibi kurumlardan üstün sayan anlay›fl› savunur. Bir baflka de¤iflle, metodolojikolarak bireyci yaklafl›m› benimser. Birey, toplumlar›n tüm yap›lar›ndan üstündürve teorik olarak toplumdan önce var olmufltur ve dolay›s›yla bireyin haklar› datoplumdan önce vard›r. Di¤er taraftan bireycilik, bireyin insan olarak kendi amaç-lar›n› serbestçe seçebilmesini ve bunlar› gerçeklefltirmek için gerekli eylemleri ya-pabilmesini gerektirir. Bunun için birey özgür olmal›d›r. Ayr›ca, bireyin, hiç kim-senin müdahale edemeyece¤i özel bir hayat alan› mevcuttur. Di¤er bireyler gibidevlet de bu alana tecavüz etmemelidir. O yüzden, devletin hareket alan› da s›n›r-land›r›lmal›d›r. Böylece bireycilikten hukukun hakimiyeti ve s›n›rl› devlet ilkesineulafl›l›r.

ÖzgürlükLiberalizmin olmazsa olmaz ilkelerinden birisi özgürlüktür. Özgürlük, bireyin bas-k› ve zorlama olmaks›z›n istedi¤ini yapmas› ve istedi¤i gibi davranabilmesidir. Li-beralizmin özgürlük anlay›fl› genellikle negatif özgürlük olarak adland›r›lmaktad›r.Negatif özgürlü¤ün esas›, bireyin d›flar›dan gelen keyfi bir zorlama alt›nda kalmak-s›z›n davranabilmesi, serbestçe hareket edebilmesidir. Kiflinin eylem ve davran›fl-lar›nda tamamen serbest olmas› “pür” özgürlü¤ü ifade eder.

Klasik liberal anlay›fla göre devlet, özgürlük için en büyük tehdittir. Devletin,bireylerin özgürlü¤ünü hiçe sayan, yok eden bir despot olmas› önlenmelidir. Bu-nun yolu da devletin hareket alan›n› s›n›rlamak, onu baz› kurallarla ba¤lamakt›r.Liberalizmin özgürlük anlay›fl›n›n önemli bir parças› da ekonomik özgürlüktür.Bundan kastedilen, ekonomik faaliyetlerde bulunmak veya genellikle ifade edildi-¤i gibi ekonomik giriflimcilik hakk›na sahip olmakt›r. Bu da ancak piyasa ekono-misinde mümkündür.

Piyasa Ekonomisi ve RekabetPiyasa ekonomisi; rekabete dayal›, kâr amac›n› temel alan, özel mülkiyet, miras,giriflim ve tercih yapma özgürlü¤ünün güvence alt›na al›nm›fl oldu¤u ve devletin,fiyat oluflumuna minimum seviyede müdahale etti¤i bir ekonomik sistem modeli-dir. Piyasa ekonomisinde devletin görevi, bireylerin piyasa ekonomisinin korun-mas›na ve düzgün ifllemesine olan zararl› eylemlerini önlemektir. Bu yönüyle libe-ralizmin devlet anlay›fl›, “s›n›rl› ve sorumlu devlet yaklafl›m›” olarak adland›r›l›r.Devlet; adalet, e¤itim, sa¤l›k, iç ve d›fl güvenlik gibi hizmetleri yüklenmeli, mal vehizmet üretimini piyasa ekonomisine b›rakmal›d›r. Piyasa ekonomisinin iflleyiflin-de rekabetin çok fonksiyonel bir yeri vard›r. Rekabet olmaks›z›n piyasa ekonomi-si yaflayamaz. Rekabet, daha yararl› üretim metotlar›n› daha az yararl› olanlar›n ye-rine yerlefltirir, yüksek verimle çal›flan› az verimle çal›flan rakibine karfl› korur. Her-


kesin en iyi becerdi¤i ifli yapmas›n› ve her üretim faktörünün en çok verimli oldu-¤u yerde kullan›lmas›n›, yani en etkin kaynak da¤›l›m›n› sa¤lar.

Do¤al DüzenLiberal iktisadi düflüncenin do¤al düzen ilkesi flunu ifade eder: Toplumun iflleyiflide t›pk› fiziksel olaylarda oldu¤u gibi do¤al düzen içinde gerçekleflmektedir. Bunedenle de devlet, bu iflleyifli bozmamak için toplumsal ve ekonomik alanlara mü-dahale etmemeli, sadece bu düzeninin iflleyiflinin devam› için gerekli düzenleme-leri yapmal›d›r. Do¤al düzeni, (Tanr›sal düzeni) anlamak ve yaflant›m›z› bu düze-ne göre ayarlamak durumunda oldu¤umuzu belirten Quesnay’e göre, maddi dün-yan›n kanunlar› insano¤luna mümkün olabildi¤ince yararl› ifllemektedir. ‹nsanlar-da manevi bak›mdan bu kanunlara uyduklar› zaman, herkes maksimum tatminsa¤layacak ve düzenli bir toplum do¤acakt›r. Devletin ekonomik ve sosyal yaflan-t›ya müdahalesi gereksizdir, ‹flte “Laissez-faire, Laissez-passer” (B›rak›n›z yaps›nlar-B›rak›n›z geçsinler) slogan› böyle bir düflünceden bafllar.

Rasyonel Birey Rasyonel birey (Homo economicus) varsay›m›, bireylerin kendi ç›karlar›na görehareket ederken uzun dönemde de toplumun refah›n› art›racak flekilde hareket et-tiklerini öngörür. Rasyonel birey; mallar, piyasalar ve di¤er ekonomik konulardatam bilgiye sahip, karfl›laflt›¤› seçenekler aras›nda mutlaka de¤erlendirme yapan,ço¤u aza tercih eden, yapt›¤› tercihler birbiriyle çeliflmeyen kiflidir. Rasyonel tüke-ticiler, faydalar›n› maksimize ederken, üreticiler, kârlar›n› maksimize eder. Dolay›-s›yla, bireylerin fayda maksimizasyonunu sa¤lad›klar› durumda toplumsal fayda damaksimuma ulaflm›fl olur. Liberal düflünürlere göre, toplumun mutlulu¤u veya iyi-li¤i ancak özel ç›kar maksimizasyonu ile mümkün olur.

ADAM SMITH


A. Smith (1723-1790), ‹skoçya’da Kirkaldy kasabas›n-

da bir gümrük kâtibinin o¤lu olarak dünyaya gelmifltir.

Kasabas›ndaki özel bir okulu bitirdikten sonra Glasgow

Üniversitesine yaz›lm›flt›r. Daha sonra Oxford’da Balli-

ol College’de çal›flmalar›n› sürdürmüfl, burada mant›k

ve ahlak dersleri profesörlü¤ünde bulunmufltur.

Derslerinde etik, konuflma sanat›, hukuk, politik ekono-

mi gibi konular› ifllemifltir. 1759’da The Theory of Moral

Sentiments adl› kitab›n› yay›nlam›flt›r. Bu kitap, ç›kt›¤›

dönemde Smith’in itibar›n›n yay›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu

kitap da Smith, bencil bir yarat›k olan insan›n, nas›l

olup da ahlaki içerikler yüklü kararlar alabilmesinin ne-

denlerini inceliyordu. Smith, on y›l›n› An Inquiry into

the Nature and Causes of the Wealth of Nations adl›, 1776’da yay›mlanan baflyap›t›

üzerinde çal›flarak geçirmifltir. Kitap büyük ço¤unluk taraf›ndan kabul gördü ve re-

vaçta kalarak Smith’in meflhur olmas›n› sa¤lad›. 1778’de Smith ‹skoçya’da gümrük

müdürlü¤ünde ifl buldu ve bu ifl sabebiyle Edinburg’a yerleflti. 17 Haziran 1790 y›l›n-

da a¤›r bir hastal›k sonras› yaflam›n› yitirdi.

Emek ve ‹fl BölümüAdam Smith eme¤i, servetin gerçek kayna¤› kabul etmifltir. Ona göre bir ulusun ih-tiyaçlar›n› karfl›lamak için her y›l tüketti¤i mallar› yaratan, eme¤in y›ll›k çal›flmas›-d›r. A. Smith bu düflüncesini ortaya koyarken, do¤al kaynaklar›n ve sermayenin ro-lünü küçümsememifltir. Ancak fizyokratlardan ayr› bir aç›dan hareket etti¤ini gös-termek için, her y›l tüketilen mallar›n do¤al kuvvetler de¤il, insan çal›flmas› taraf›n-dan yarat›ld›¤› noktas›nda ›srar etmifltir. Emek olmaks›z›n do¤al kaynaklar, fayda-s›z kalacakt›r. A. Smith’e göre, ulusal geliri belirleyen iki faktör vard›r. Bunlar,eme¤in verimlili¤i ve üretken eme¤in, üretken olmayan eme¤e oran›d›r.

Üretken olan/olmayan emek ay›r›m›n›n temelleri merkantilistlere ve fizyokrat-lara kadar gider. Her ne kadar bunun tam bilincinde olmasalar da merkantilistleregöre d›fl ticarette kârl›l›k sa¤layan alanlarda çal›flan emek üretkendir. Fizyokratlarise, yaln›zca tar›msal alanlarda çal›flan eme¤i üretken kabul etmektedirler AdamSmith üretken eme¤i art›-ürün yaratan emek ba¤lam›nda öngördü¤ü ölçüde mer-kantilistlerin ve fizyokratlar›n izinden gitmifltir. Üretken olan/olmayan emek tart›fl-mas›n› bafllatan Adam Smith’e göre, üretken olan ve üretken olmayan emek ayr›-m›nda temel olan, de¤er yaratma veya bir de¤ere yeni bir de¤er katmakt›r. Smith’egöre emek, üzerinde harcand›¤› nesnenin de¤erine de¤er kat›yorsa, bu üretkenemektir. Üretken olmayan eme¤in ise üzerinde harcand›¤› nesneye yeni bir de¤erkatmas› söz konusu de¤ildir. Smith, bu nedenle hizmet üretimini üretim olaraksaymam›flt›r.

Çünkü hizmet üretiminde yeni bir de¤er yarat›lmaz veya var olan de¤erin üze-rine yeni bir de¤er kat›lmaz. Örne¤in bir iflçinin eme¤i, üzerinde çal›flt›¤› malzeme-nin de¤erine kendi geçimi ve patronun kâr› de¤erinde bir de¤er katmaktad›r. Oy-sa bir hizmetkâr›n eme¤i hiçbir fleyin de¤erine ek de¤er katmaz. Smith ayn› flekil-de toplumda en sayg›n mesleklerde çal›flanlar›n eme¤ini de üretken olmayan emeks›n›f›na sokmaktad›r. Ders veren hocalar, doktorlar, yazarlar, oyuncular vb. bunla-r›n yapt›¤› daha üretildikleri anda yok olup giden ifltir. Yani sonradan sat›lacak birfley kalmaz. Oysa üretken emek üretti¤i nesnede sabitleflir. Bu nesne maddidir, be-lirli bir süre varl›¤›n› sürdürür ve sat›labilir (ekonomik) özelli¤e sahiptir. Smith’egöre, üretken olmayan emek, üretimden ne kadar az pay al›rsa ve buna ba¤l› ola-rak az tüketirse, üretken emek için o kadar çok harcama yap›l›r ve daha fazla ser-maye birikimine olanak sa¤lan›r. Sermaye birikimi ise, uluslar›n zenginleflmesindetemel rol üstlenir.

Smith zenginli¤in temel kriterlerinden birisi olarak gördü¤ü eme¤in verimlili¤iniifl bölümüne dayand›rm›flt›r ‹fl bölümünün gerçekleflti¤i her alanda emekten yarar-lanabilme olana¤› fazlad›r ve ifl bölümü sayesinde zenginlik toplumun en alt kesim-lerine kadar ulaflacakt›r. Smith’e göre ifl bölümünün do¤mas›n›n nedenlerinden birtanesi, insanlardaki mübadele e¤ilimidir. ‹fl bölümünün hakim oldu¤u bir toplumda,insanlar fark›nda olmasalar da, binlerce insan›n iflbirli¤i olmadan yaflayamazlar. ‹fltebu de¤iflim e¤ilimi her insan›, kendini belli bir ifle vermeye ve bu ifl için olan yete-neklerini gelifltirmeye yöneltir. ‹nsanlar›n di¤er insanlardan farkl› yeteneklerine göreüretmesi, üretimde ifl bölümünü ortaya ç›kar›r. Mübadele e¤ilimi yan›nda ifl bölümü-nün gerçekleflmesinde ikinci etmen, yeterli bir sermaye birikiminin olmas›d›r. Smith’egöre, toplumda yeterli sermaye birikimi yoksa tam manas›yla ifl bölümü ve mübade-le gerçekleflmez. ‹fl bölümünün do¤uflunda üçüncü bir etken de pazar›n geniflli¤i-dir. Pazar dar oldu¤unda insanlar bir alanda daha az uzmanlaflma olana¤› bulacak-lard›r, çünkü ürettikleri mallar› satacak yeterli insan olmayacakt›r. O yüzden ifl bölü-münün do¤mas› için pazar›n genifllemesi, ihtiyaçlar›n artmas› gerekir.


Üretken emek, üzerindeharcand›¤› nesneninde¤erine katk› yapanemektir.

Yukar›daki aç›klamalara ba¤l› olarak, Smith’e göre ifl bölümü, eme¤in verimli-li¤ini art›r›r, de¤er fazlalar› yarat›r. Bu de¤er fazlalar› sayesinde de toplumlar zen-ginleflir, yararl› mallar›n üretimi ço¤al›r. Smith, bu konuyu toplu i¤ne yap›m› örne-¤iyle aç›kl›¤a kavuflturmak istemifltir.

‹fl bölümünü do¤uran faktörler nelerdir?

Ona göre, bir iflçinin, toplu i¤ne yap›m iflinde uzmanl›¤› bulunsa bile, tek bafl›-na bir günde ancak 20 kadar i¤ne yapabilmesi mümkündür. Buna karfl›l›k ifl bölü-mü uygulanan bir iflyerinde, iflçi bafl›na düflen üretimin 4800 i¤neyi buldu¤una dik-kat çekerek bunun nedenlerini araflt›rm›fl, birbirinden farkl› emek türlerinin ifl bö-lümü yapmak suretiyle, çok daha h›zl› ve yararl› bir üretim elde etme olana¤› bu-lundu¤una dikkat çekmifltir. Daha aç›k anlatmam›z gerekirse, bir toplu i¤ne yap›matölyesinde bir iflçinin bir tek i¤neyi tek bafl›na yapmas› üretimi azaltmakta, fakatbir iflçinin teli gerdi¤i, baflka bir iflçinin düzeltti¤i, di¤er bir iflçinin ise ucunu sivrilt-ti¤i v.b. gibi yeteneklere ba¤l› olarak bir ifl bölümü yap›ld›¤›nda üretim, bir iflçinintek bafl›na yapt›¤›yla karfl›laflt›r›ld›¤›nda kat kat artmaktad›r.

De¤er TeorisiAdam Smith kullan›m ve de¤iflim de¤eri olmak üzere iki de¤erden söz etmifltir.Smith, bu ayr›m› yapt›ktan sonra kullan›m de¤eri üzerinde fazla durmam›fl, hattabunun de¤iflim de¤eri için bile gerekli olmad›¤›n› belirtmifltir. Smith, bu konuda el-mas ve su örne¤ini vermifltir. Elmas›n fiyat› çok pahal›d›r, de¤iflim de¤eri (ayn› za-manda Smith buna gerçek fiyat demifltir) çok yüksektir. Fakat buna ra¤men elma-s›n kullan›m de¤eri yoktur. Suda ise bu durum tam tersinedir. Su çok yüksek birkullan›m de¤erine sahiptir, çünkü susuz yaflamam›z mümkün de¤ildir. Fakat su-yun da elmas›n tersine de¤iflim de¤eri çok düflüktür. Kullan›m de¤erinin ölçüsüfayda, de¤iflim de¤erinin ölçüsü ise emektir. Baflka bir deyiflle, o mal›n gerçek fi-yat› yani de¤iflim de¤eri, o mal› üretirken harcanan emekle ölçülür.

A. Smith’in de¤er teorisi pek fazla aç›k olmad›¤› gibi, çeliflkilidir de. Smith,eme¤i önce de¤erin tek kayna¤› ve her mal içindeki emek miktar›n› da eme¤in öl-çüsü olarak kabul etmifltir. Ancak, bu durum ilkel toplumlar için geçerli olabilir. ‹l-kel toplumlarda bir ürünün fiyat›, o ürün için harcanan eme¤e tam eflitti. Fakat birzaman sonra insanlar sermaye biriktirmeye bafllad›lar ve bu sermayelerini baflkafleylerin üretimi için kulland›lar. O zaman bu sermaye sahipleri baflka insanlara iflverip çal›flt›rmaya, onlar›n emeklerinden yararlanmaya bafllam›fllard›r. ‹flte bu du-rumda, sermaye sahibinin sa¤lad›¤› ilkel madde üzerine baflka insanlar›n el eme¤iilave edilmifl oldu. Böylece de¤er artt› ve artm›fl olan de¤er iki k›sma ayr›ld›. De-¤erin bir k›sm›n› ücret ad› alt›nda iflçi ald›, di¤er k›sm› ise sermaye sahibinde kârolarak kald›. Bunlar›n d›fl›nda, insanlar belli bir toprak parças›n›n özel mülkiyetinesahip olunca, onlar sahip olduklar› topra¤› ekip biçemedikleri zaman bile, bu top-rak parças›n›n ürününden bir k›sm›n› mülk sahibi olmak gerekçesiyle istemifllerdir.‹flte toprak sahibine verilen bu k›sma “rant” denmifltir Bunun için emekçi, üretimi-ni mal sahipleri, sermaye sahipleri ve toprak sahipleri ile paylaflmak zorunda kal-m›flt›r. Böylece sermaye sahipleri kâr sa¤lamakta, toprak sahipleri de topraklar›n›nkiras› karfl›l›¤› bir gelir (rant) elde etmektedirler. Bu durumda mallar›n gerçek de-¤erini üç unsur belirlemektedir. Bunlar, ücret, kâr ve rantt›r. Buradan görülece¤igibi Smith ilk de¤er teorisinden ayr›lm›fl ve üretim maliyeti teorisine gelmifltir.Smith, mallar›n mübadele de¤erinin para cinsinden ifade edilmesi durumunda o


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

mallar›n fiyatlar›n›n belirlenmifl olaca¤›n› söyler ve mallar›n fiyat›n› iki k›s›mda in-celemeye çal›fl›r.

Tabii fiyat (reel fiyat): Mallar›n üretiminde gerçekleflen maliyetlerin toplam›-na eflittir. Yani, sermayenin kâr› (faiz), eme¤in ücreti, topra¤›n rant› toplam›d›r.

Piyasa fiyat› (Cari fiyat): Mallar›n arz› ve talebi taraf›ndan piyasada belirlenenfiyatt›r. Piyasa fiyat› mallar›n üretim de¤erinden (tabii fiyat) daima yüksektir. Çünkühiç bir müteflebbis piyasa fiyat›n›, yaln›zca mal›n maliyetini karfl›layan bir düzeydebelirleyip piyasaya arz etmez. Ancak piyasa rekabeti, piyasa fiyat›n› mal›n tabii fiyatseviyesine indirmeye çal›fl›r. Piyasa fiyat› ile do¤al fiyat aras›ndaki fark geçicidir.

Sermaye TeorisiAdam Smith sermayeyi, eme¤in daha verimli çal›flmas›n› sa¤layan bir etken olaraktan›mlar. Alet, makine, toprak, gübre, vb. birer sermayedir. Sermaye; ülkelerinzenginli¤ini, refah›n› art›rmada en önemli faktördür. Üretim faktörlerinden emekve topra¤› daha verimli hâle getiren sermaye iki türlü tan›mlanabilir. Bunlar, de¤i-flir sermaye ve sabit sermayedir.

Sabit Sermaye, insanlar taraf›ndan üretilmifl üretim faktörü olarak tan›mlan›r.Bu gruba, binalar, makineler, aletler girer. Sabit sermaye iktisadi faaliyetler içindedolafl›ma kat›lmaz, sahibine bir kâr sa¤lar.

De¤iflir sermaye ise, sahibine el de¤ifltirmek suretiyle kâr getiren maddelerdir(hammadde, sat›lacak mallar). Bu mallar el de¤ifltirmedi¤i sürece herhangi bir kârsa¤lamaz.

Smith sermayenin meydana geliflini flu flekilde aç›klamaktad›r. Sermaye biriki-minin kayna¤› tasarruftur. Tasarruf ise, toplumdaki kiflilerin çal›flmalar› sonucu el-de edilir. Tasarrufun kayna¤›, iflçinin geliri ücret, kâr ve ranttan oluflmaktad›r. Ka-pitalist ve toprak sahiplerinin gelirleri iflçinin yaratt›¤› ancak kendisinde kalmay›pdi¤erlerine kâr ve rant olarak geçen gelirlerdir. Bu bir bak›ma Marks’›n art›k de¤erteorisine temel oluflturmufltur. Bu durumda kâr ve rant, asl›nda emek taraf›ndanyarat›lan net has›lan›n birer parças›d›r. Bu yüzden Smith’in düflüncesinde kâr veücret birbirine ters orant›l›d›r. Kâr›n artmas› için ücretin, ücretin artmas› için de kâ-r›n düflmesi gerekir.

Gelir TeorisiAdam Smith ekonomik faaliyetler sonucunda üç tür gelir elde edildi¤ini savunur.Bu gelirler ücret, rant ve kârd›r.

Ücret, iflverene ba¤l› olarak, üretimin sonucuna bak›lmaks›z›n önceden belirle-nen eme¤in bedelidir. Smith iktisadi faaliyetlerde, her fleyin fiyatlara ba¤l› olarakolufltu¤unu savunur. Ücret de eme¤in fiyat›d›r. Bu fiyat iflçilerle iflverenler aras›n-da belirlenir. ‹flçiler bu fiyat› yükseltmeye çal›fl›rken, iflverenler ise bu fiyat› düflür-me çabas›ndad›rlar. Ancak ücretler, iflçinin ve ailesinin geçimini sa¤layacak seviye-de belirlenir. Bu seviye asgari ücret seviyesidir. Asgari ücret seviyesi artarsa, do-¤um art›fllar› yüzünden iflçi say›s›nda art›fl olur ve ücretler tekrar asgari seviyeyedüfler. Bu flekilde Smith, ücret ile nüfus kurumlar› aras›nda bir ba¤ kurmaktad›r.Smith’e göre eme¤in ürünü karfl›l›¤›nda ald›¤› ücret onun tamam›na eflit olmay›pbir k›sm› rant ve kâr ad› alt›nda baflkalar›na gitmektedir. Ücretten yani iflçinin yap-t›¤› üretimden tar›m rant ad› alt›nda sanayi ise kâr ad› alt›nda bir pay alacakt›r.Smith’e göre rant hakl› bir gelir kayna¤› de¤ildir. Ona göre rant topra¤› elinde tu-tanlar›n ald›klar› bir tekel fiyat›d›r. Smith’e göre kâr ise giriflimcinin de¤il üretimekat›lan sermayenin pay›d›r. Sermayenin yüklendi¤i riskin bedelidir.


Para-Görünmeyen El-Ekonomik ÖzgürlüklerSmith’e göre para basit bir mübadele arac›d›r. Ülkelerde mal miktar› ço¤ald›¤› za-man onlar› tedavül ettirecek daha fazla para miktar›na ihtiyaç olacakt›r. Ancak, pa-ra miktar› mal miktar›ndan daha çok artarsa fiyatlar yükselir. Önemli olan mal mik-tar›d›r. Ülkenin zenginli¤i ve refah›, Merkantilistlerin aç›klad›¤› gibi, para miktar›ile de¤il, mal miktar› ile ölçülür.

Adam Smith Fizyokratlar›n do¤al düzen anlay›fl›ndan da yaralanarak, kiflisel ç›-karlar› peflinde koflan bireylerin engellenmemesi durumunda adeta bir “görünme-yen el” yard›m›yla tüm toplumun da ç›karlar› do¤rultusunda hareket edeceklerinisöyler. Bu görünmeyen el rekabetçi koflullarda iflleyen piyasa mekanizmas›d›r. Budüflünceye göre devlet ekonomik yaflant›ya kar›flmaktan kaç›nmal›d›r. Çünkü ikti-sadi yaflant›, kiflisel menfaat ilkesine uygun olarak kendili¤inden yürür. Rekabet vepiyasa mekanizmas› müteflebbisi; tüketicinin arzulad›¤›, talep etti¤i mal› en ucuz,en kaliteli bir biçimde üretmeye götürür. ‹flte kifli ç›karlar› ile toplum ç›karlar› ara-s›ndaki ahenk buradan do¤maktad›r. Adam Smith, özgürlü¤ün tek s›n›rlay›c›s›n›ndo¤al yasalar olmas› gerekti¤ine inanmaktad›r. E¤er küçük bir az›nl›¤›n do¤al öz-gürlükleri, tüm toplumun güvenli¤ini tehlikeye sokmakta ise, bu özgürlükleri k›s›t-lamak da devletin görevi olacakt›r. Devletin müdahalede bulunaca¤› hâller afla¤›-daki gibi özetlenebilir.

• Devlet, di¤er bir devletin sald›r› ve istilalar›ndan korumak için, iyi bir orduve donanma kurmal›d›r.

• Devlet, bireylerini di¤er toplumun bireylerinden gelecek tehlikelere karfl› iyibir adalet mekanizmas› ile korumal›d›r.

• Devlet, bireylerin genel ç›karlar›n› koruyamad›klar› konulara el atmal›d›r.• Ülkenin gelece¤i bak›m›ndan yabanc› devletlerin rekabetine karfl› önlemler

almal›d›r.Adam Smith’e göre devlet beceriksiz ve müsriftir. Bu yüzden yukar›daki hâller

d›fl›nda devletin ekonomiye müdahalesi asgari seviyede olmal›d›r.

Adam Smith’e göre devletin görevleri nelerdir?

D›fl Ticaret TeorisiA.Smith uluslararas› ifl bölümü ve serbest ticaret sayesinde ticarete giriflen iki ülke-nin bundan fayda sa¤layaca¤›n› ve kaynaklar›n böylece optimal bir flekilde da¤›la-ca¤›n› “Mutlak Üstünlük Teorisi” ile aç›klam›flt›r. Ona göre, her ülke di¤erlerin-den daha düflük maliyetle üretti¤i mutlak üretim üstünlü¤üne sahip oldu¤u malla-r› üretmeli bir baflka de¤iflle bu mallar›n üretiminde uzmanlaflmal› ve bunlar› ihraçederek, daha pahal›ya üretebildiklerini d›flar›dan ithal etmelidir.

Mutlak üstünlükler teorisini bir örnekle aç›klayabiliriz: Bir iflçinin bir günlüküretimi ‹ngiltere ve Türkiye için afla¤›daki tablo 3.1’de verilmifltir.

Tablodan görüldü¤ü gibi Türkiye bu¤day, ‹ngiltere kumafl üretiminde mutlaküstünlü¤e sahiptir. Çünkü bir iflçi Türkiye’de 12 birim bu¤day üretebilirken, ‹ngil-tere’de 4 birim üretebilmektedir. Buna karfl›l›k 1 iflçi bir günde ‹ngiltere’de 12 bi-

BU⁄DAY KUMAfi

TÜRK‹YE 12 birim 4 birim

‹NG‹LTERE 4 birim 12 birim


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Tablo 3.1Mutlak ÜstünlüklerTeorisi

rim kumafl üretebilirken, Türkiye’de 4 birim ürtebilmektedir. Bu yüzden Smith’egöre Türkiye bu¤day ‹ngiltere kumafl üretiminde uzmanlaflacak ve karfl›l›kl› ticare-te girerek kazançl› ç›kacaklard›r. Çünkü Türkiye’de 1 birim kumafl=12/4=3 birimbu¤day yapmakta; ‹ngiltere’de ise, 1 birim kumafl=4/12=1/3 birim bu¤dayla de¤ifl-tirilmektedir veya Türkiye’de birim bu¤day=4/12=1/3 birim kumafl, ‹ngiltere’de 1birim bu¤day=12/4=3 birim kumafl ile de¤ifltirilmektedir.

ROBERT MALTHUS

Nüfus TeorisiR. Malthus 1798 y›l›nda “Nüfus Art›fl Kanunlar› Üzerinde Bir Deneme” adl› eserininyay›nlanmas›ndan sonra toplumun büyük tepkilerini üzerine çekmifltir. Toplumunbu esere büyük tepki göstermesini zaman›n flartlar›na ba¤lamak gerekir. Bu dö-nemde makinenin sanayiye kat›lmas›yla birlikte piyasaya büyük çapta iflçi çal›flt›ranfirmalar girmifl ve böylece köylerden flehirlere çal›flmak üzere gelen nüfus ak›m›bafllam›flt›r. Daha sonra flehirlerde çok a¤›r flartlarda çal›flan iflçiler büyük bir sefaletiçinde yaflamaya bafllam›fllard›r. W. Godwin ve Condorcet gibi düflünürler mevcutsefaletin sebebini uygulanan sistemin yetersizli¤ine, özel mülkiyet kurumunun var-l›¤›na ba¤lam›fllard›. Bu düflünceleri kabul etmeyen Malthus’a göre halk›n sefaleti-nin sebebi ekonomik geliflmenin do¤al bir sonucudur. Nüfusun art›fl h›z› ile beslen-me olanaklar› aras›ndaki orant›s›zl›k sefaleti de beraberinde getirmekteydi. Malt-hus’a göre insanlar ço¤alma e¤ilimindedirler. Ancak tar›mda geçerli olan azalan ve-rimler kanununa göre, nüfus art›fl›n› mevcut topraklar›n beslemesi olana¤› k›s›tl›d›r.Malthus, Amerika’da nüfusun 25 y›lda iki kat›na ulaflm›fl olmas›na bakarak nüfus ar-t›fl› ile ilgili görüfllerini flu flekilde aç›klamaktad›r. Nüfus hiçbir engel olmad›¤› tak-dirde geometrik, g›da maddeleri de aritmetik bir dizi hâlinde artmaktad›r.

1 2 4 8 16 32 641 2 3 4 5 6 7

Yukar›da da görüldü¤ü gibi nüfus ile g›da maddelerinin art›fl› bu oranlar› koru-du¤u takdirde nüfus art›fl›, korkunç bir durum arz etmektedir. Malthus’a göreönemli olan nüfus miktar› ile beslenme olanaklar› aras›ndaki dengenin bozulma-mas›d›r. Nüfus art›fl›n› k›s›tlayan faktörler iki türlüdür.

Malthus açl›k ve sefaletin sebebini nas›l aç›klam›flt›r?


‹ngiliz iktisatç› Thomas Robert Malthus (1766-1834)Londra yak›nlar›ndaki Surrey’de entellektüel bir asilza-

denin o¤lu olarak do¤mufltur. Cambrige Üniversitesin-

de teoloji e¤itimi ald›ktan sonra, bir süre rahiplik yap-

m›flt›r. Do¤u Hindistan ortakl›¤› taraf›ndan Herfordshi-

re’de kurulan Haileybury Kolejine 1807 de tarih ve eko-

nomi profesörü olarak atanm›fl ve ölümüne kadar bu-

rada kalm›flt›r. 1798’de An Essay on the Principle of Po-

pulation (Nüfus ‹lkesi Üzerine Bir Deneme) adl› eserini

1820’de “Ekonomik Politik” eserini yay›nlad›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Birincisi tabii engeller: Açl›klar, büyük salg›n hastal›klar, f›rt›nalar, ölümler, ka-zalar vb. faktörler fazla nüfusu azaltabilir. ‹kincisi do¤umlar›n kontrolü ve evlenmeça¤›n›n geciktirilmesi: Asl›nda nüfus fazlas› ister istemez tabii engellerle karfl›lafla-cakt›r. Nüfusla dolu bir dünyada yeni do¤an bir kimse, e¤er ailesi onu beslemiyorise o dünyada gerçekten bir fazlal›kt›r. Bu bak›mdan, Malthus fakirlerin az çocukyapmalar›n› önerir. Böylece, Malthus nüfus ile g›da maddeleri aras›nda bir iliflkikurdu¤undan dinamik bir analiz, yani gelecek dönemlerde sürekli de¤iflmelere yolaçan bir analiz yapm›fl say›labilir.

Nüfus Politikas› ÖnlemleriDevlet fakirlere yard›m etmemelidir. Tabiat fakirleri yok olmaya mahkum etmifltir.Fakirlere yard›m etmenin amac› onlar›n sefaletlerini art›rmakt›r. Hayat kavgas›ndagüçlü olanlar yaflamak hakk›n› kazan›rlar. Bu görüflleri ile Malthus sosyal politika-n›n karfl›s›ndad›r. Bununla beraber bugün de üzerinde durulan ve özellikle gerikalm›fl ekonomilerin kalk›nmas›nda engelleyici bir faktör olarak görülen nüfus ko-nusuna dikkati ilk çeken Malthus olmufltur.

Malthus’un Di¤er Ekonomik Konular Hakk›ndaki Düflünceleri Malthus, ekonomik krizlerin oldu¤u dönemlerde bu krizlerden kurtulabilmek içinekonomiye müdahale edilebilece¤ini ifade etmifltir. Jean Baptiste Say’›n, “Her arzkendi talebini yarat›r.” düflüncesini elefltirmifltir. Bu düflüncenin alt›nda yatan temelmant›k ekonomide as›l olan üretim (arz) dir. Halbuki Malthus’a göre, ekonomikhayatta temel olan tüketimdir. Üretim tüketime tabidir. Üretim için sermayenin,nüfusun art›fl›ndan önce gerçek talebin artmas› gerekir. Gerçek talep, sat›n almagücüne sahip olanlar›n talebidir. Bu düflüncelerden hareket eden Malthus, Say’inve di¤er klasik okul üyelerinin ulaflt›klar› sonuca ulaflmaz.

Malthus ekonomide ortaya ç›kan krizlerin sebebiniN üretim ve tüketim aras›n-daki dengesizliklerden kaynakland›¤›n› aç›klam›flt›r. Ona göre, gelir sahipleri gelir-lerinin tamam›n› harcamad›klar› zaman, üretilen mallar›n tamam› sat›lamaz. Malt-hus ekonomik dengenin sa¤lanabilmesi için, gelirini harcamaktan çekinmeyen bi-reylerin ya da s›n›flar›n gelirlerinin art›r›lmas›n› önerir. Malthus, üretimi hareketegeçirmek, ekonomik yaflamda dengeyi sa¤lamak için tasarruftan ziyade, harcama-lara ve talep art›fllar›na önem verilmesi görüflünü benimser. Bu görüflleri ile A.Smithve di¤er klasik iktisatç›lardan ayr›lan Malthus’a destek Keynes’den gelmifl, Malt-hus’un görüfllerinin do¤rulu¤una iflaret eden Keynes, onlar› daha aç›k ve kapsam-l› bir flekilde aç›klam›flt›r.

DAV‹D RICARDO


Gerçek talep, sat›n almagücü ile desteklenentalepdir.

David Ricardo, (1772-1823) Londra’da do¤du. Porte-kiz Yahudilerinden bir aileye mensup olan babas›, Hol-landa’dan ‹ngiltere’ye göç etmifl ve Londra borsas›ndazengin olmufltur. Ricardo bir süre ticari e¤itim gördük-ten sonra, genç yaflta, O da baba mesle¤ine kat›larakborsada çal›flmaya bafllad›. Din de¤ifltirip H›ristiyanolunca, babas›yla ilifli¤i kesildi ve kendi hesab›na ifl ya-parak, k›sa zamanda zengin oldu. Ricardo, piyasa fiyat-lar›n›n yükseliflleri ile para de¤eri aras›ndaki iliflkiyiaraflt›rm›fl ve 1871 y›l›nda “Ekonomi Politikalar›n›nPrensipleri ve Vergi” adl› eserini yay›nlayarak ekonomikve sosyal politika alan›nda ülkenin otoriteleri aras›nagirmifltir.

De¤er TeorisiRicardo, de¤er üzerindeki tahlillerine Adam Smith’in izinden yürüyerek bafllam›fl-t›r. Onun gibi, temel iktisadi kavram olarak, kullan›m ve mübadele de¤erlerini bir-birinden ay›r›r. Mübadele de¤eri için kullan›m de¤erinin flart oldu¤unu belirtir. An-cak bunun, mübadele de¤erini aç›klamak için yeterli olmad›¤›n› onun meydanageliflinde etken olan bir faktör olmad›¤›n› iddia eder. Ricardo mallar›n mübadelede¤erlerinin (Kullan›m de¤erlerine sahip olmalar› flart›ndan baflka) iki kayna¤a da-yanabilece¤ini söyler. Bunlar ise;

1. K›tl›k,2. Mal›n üretimi için gerekli emek miktar›d›r.Ricardo mallar› nitelikleri bak›m›ndan iki gruba ay›r›r. Birinci grup mallar, ye-

niden üretilmesi mümkün olmayan mallard›r. Örne¤in, k›ymetli tablolar, heykeller,kitaplar, antika paralar ve pullar gibi. Bunlar›n de¤eri k›t olmalar›ndan ve bu mal-lar› sat›n alanlar›n iste¤i ile gelirinden do¤ar. Bu tür mallar›n d›fl›nda kalan mallarise ikinci gruba girmektedir. Bu tür mallar yeniden üretilmesi emek harcanarakmümkün olan mallard›r ve de¤iflim de¤eri hem k›tl›k derecesine ve hem de üre-timleri için gerekli olan emek miktar›na ba¤l›d›r.

Ricardo’ya göre mallar›n üretimi için gerekli emek iki ayr› cins emekten oluflur.Bunlardan birincisi “eski emek” veya “dolayl› emek” olup, üretimde kullan›lan ma-kine ve teçhizat›n üretimini gerçeklefltiren eme¤i gösterir. ‹kincisi de “ bugünküemek” veya “do¤rudan emek” olup üretimde makine ve teçhizatla, bir baflka de-yiflle sermaye ile kullan›lan emektir. Smith henüz kapital birikiminin meydana gel-medi¤i ilkel toplum aflamas›nda, üretimin sadece “bugünkü emek” ile yap›laca¤›n-dan söz etmiflse de Ricardo, tarihin hiçbir döneminde eme¤in tek bafl›na üretimdekullan›lmad›¤›n› ve mutlaka bir araç kullan›ld›¤›n› öne sürmüfltür. “Herhangi bir si-lah olmadan ne kunduzu ve ne de geyi¤i yakalamak mümkün olabilir; bu neden-le de¤iflim de¤erleri de sadece onlar› yakalamak için harcanan zaman ve emek-le de¤il, fakat ayn› zamanda avc›n›n kapitalinin, yani hayvanlar› yakalamak içinkulland›¤› silahlar›n üretimi için gerekli zaman ve emek ile birlikte belirlenecektir”.

Dolay›s›yla de¤iflim de¤eri, üretimde kullan›lan do¤rudan emekle, bu eme¤eyard›mc› olan makine-teçhizat alet ve binalar›n üretimine harcanan emek ile oran-t›l› olacakt›r.

Özetle Ricardo’nun de¤er teorisi içinde, yaln›z bugünkü de¤il, makine ve teç-hizat biçiminde biriktirilmifl, baflka bir deyimle sermaye hâline gelmifl olan emek-de söz konusudur. Bu durumda flu sonuca ulafl›l›r. De¤er, biriktirilmifl emek (ser-maye) kime ait olursa olsun, yeni ve eski emek miktar› taraf›ndan belirlenir.

Rant TeorisiXIX. yüzy›l›n bafllar›nda ‹ngiltere’de nüfusun h›zla artmas› ve g›da sorununun önplana geçmesi rant konusunu önemli hâle getirmifltir. Ricardo’ya göre rant “eldeedilen son üründen topra¤›n kullan›lmas› veya tahribine karfl›l›k olarak arazi sahi-bine ödenen bir bedeldir”. Ricardo’nun rant teorisinin temel dayana¤› mutlak ran-t›n mevcut olmad›¤›d›r. Ona göre rant, s›n›rl›, verimli topraklar›n azl›¤›d›r. Rant,nüfus art›fl› sonunda daha az verimli veya yeri itibar›yla daha az avantajl› toprakla-r›n ekilip biçilmesi zorunlulu¤undan do¤ar. Bu rant diferansiyel rantt›r Ricardo’nunrant teorisini biraz daha açarak aç›klamaya çal›flal›m.

Ricardo’ya göre insanlar önce, en verimli topraklar› ekmifllerdir. Bu topraklarartan nüfusu besleyemeyecek hâle gelince daha az verimli topraklar› ekmek zo-runda kalm›fllard›r. Farkl› verime sahip topraklarda yap›lan tar›msal üretimin ma-


Dolayl› emek, üretimdekullan›lan makine veteçhizat›n (sermayenin)üretimini gerçeklefltireneme¤i gösterir.

Diferansiyel rant, ifllenebilirve kullan›labilir topraklar›nkimyasal ve tar›msalözellikleri, co¤rafikonumlar›, hammaddetemini ve toprakverimlili¤indeki farkl›l›klarnedeniyle ortaya ç›kanrantt›r.

liyeti farkl› olacakt›r. Bu durumda daha verimli topraklara sahip olanlar bir rantelde edeceklerdir.

Ricardo’ya göre rant›n ortaya ç›k›fl sebebi nedir?

Örne¤in, birinci derece verimli toprakta elde edilen bu¤day›n maliyeti 250,ikinci derece verimli topraktaki bu¤day›n maliyeti 275, üçüncü derece verimli top-raktaki bu¤day›n maliyeti 300 olsun. Tam rekabet piyasalar›nda ayn› kalitedekiürünler tek fiyata sat›laca¤›na ve tek fiyat› da marjinal topraklar belirleyece¤ine gö-re bu¤day›n sat›fl fiyat› 300 olacakt›r (marjinal maliyet=fiyat). Bu durumda; birincitopraklar 50 (300-250); ikinci topraklar 25 (300-275) lira rant elde edeceklerdir.Üçüncü topraklar ise, bir rant sa¤layamayacakt›r. Çünkü Ricardo’ya göre, marjinalfirman›n maliyeti, sat›fl fiyat› oldu¤u için firma bir rant elde edemez. Ricardo, ran-t›n bir maliyet unsuru olmad›¤›na dikkati çekmifltir. Çünkü rant maliyetlere girenbir unsur de¤ildir. Yani, rant sebep de¤il sonuçtur. Rant oldu¤undan fiyatlar yük-selmez; tam tersine nüfus art›p fiyatlar yükseldi¤i için rant ortaya ç›kmaktad›r. Ri-cardo’ya göre bu¤day rant ödendi¤i için pahalanmam›fl, tam aksine bu¤day fiyat-lar› yüksek oldu¤u için rant ortaya ç›km›flt›r. Yani arazi sahipleri rant ald›¤› içinbu¤day pahal›laflmamakta, aksine bu¤day pahal›laflt›¤›ndan arazi sahipleri rant al-maktad›r. Rant›n ortaya ç›k›fl›ndan toprak sahipleri sorumlu de¤ildir. Toprak sahip-leri fiyat art›fllar›n›n bir sonucu olarak rant elde etmektedirler. Bu rant›n ortadankalkmas› için d›fl ticaretin serbestleflmesi ve devletin d›fl ticarete hiçbir müdahale-de bulunmamas› gerekir. Ricardo’nun rant teorisi üç faktöre dayan›r. Bunlar; tamrekabet, Malthus’un nüfus kuram› ve azalan verimler kanunudur.

Ücret TeorisiRicardo, kendisinden önce ortaya at›lan klasik düflüncelerden yararlanarak ücretteorisini oluflturmufltur. Ricardo’ya göre eme¤in fiyat›n› oluflturan iki çeflit ücretvard›r. Bunlar, do¤al ücret ve piyasa ücretidir. Do¤al ücret, iflçinin yaflamas›n›ve neslinin artmaks›z›n devam›n› sa¤layan ücrettir. Piyasa ücreti, piyasada eme¤inarz ve talebine göre belirlenen ücrettir.

Eme¤in arz ve talebindeki de¤ifliklik piyasa ücretindeki de¤iflikli¤i etkilemekte-dir. Ancak bu de¤ifliklik geçicidir. fiöyle ki piyasa ücreti do¤al ücreti aflarsa Malt-hus’un nüfus teorisine göre, toplumda evlenmeler artacak ve buna ba¤l› olarakemek arz› artacakt›r. Artan emek arz› iflçiler aras›ndaki rekabeti art›racak ve sonuçtapiyasa ücreti do¤al ücret seviyesine do¤ru azalacakt›r. Bu azal›fl do¤al ücret seviye-sinin alt›na inerse bu zamanda emek arz› azalacak ve ücretler do¤al ücret seviyesi-ne yükselecektir. Yani piyasa ücreti daima do¤al ücretin çevresinde dönecektir.

Toplum ilerledikçe, do¤al ücretin de artaca¤›n› söyleyen Ricardo, buna g›da üre-timinin daha zor ve maliyetli hâle gelmesinin yol açaca¤›na iflaret etmektedir.(‹nsan-lar›n yaflamas› için gerekli olan besin maddelerinin fiyat› art›nca, bu mallar› sat›n ala-cak do¤al ücret de artacakt›r, aksi hâlde insanlar nesillerini sürdüremezler). Ancak,tar›mda meydana gelecek geliflmelerle veya ithalat imkânlar›yla, g›da fiyatlar›ndakiart›fl e¤ilimin bir süre için durdurulabilece¤ine de iflaret etmektedir. Bu görüfl,Marks’›n zamanla iflçinin sefilleflece¤i doktrini için temel teflkil etmektedir. Ancak Ri-cardo ücret teorisinde, Marks ve di¤er sosyalistlerin yorumlar›n› hakl› ç›karacak ka-dar sert de¤ildir. Ücretin, do¤al düzeyinin açl›k ve sefalet s›n›r›nda olaca¤›n› söyle-memifl, her ülkenin sosyal görüfl ve adaletine göre, bir asgari düzeyin oluflaca¤›n›söylemifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Do¤al ücret, iflçininkendisinin ve ailesininancak yaflam›n› devamettirebilecek ücret düzeyi

Gelir Da¤›l›m› TeorisiRicardo, “fonksiyonel gelir da¤›l›m›” olarak tan›mlanan ve gelirin; emek, sermayeve do¤al kaynaklar aras›nda da¤›l›m›n› belirleyen ilkeler üzerinde durmufltur. Ay-r›ca gelir da¤›l›m›ndaki de¤iflmelerin sermaye birikimi ve ekonomik büyüme üze-rindeki etkilerini araflt›rm›flt›r. Ricardo’nun gelir da¤›l›m› teorisi toprak (arazi) vetopra¤›n marjinal kullan›m› ile s›k› s›k›ya ilgilidir. Her ne kadar farkl› topraklar›nsahiplerine farkl› gelirler sa¤layaca¤›n› öne süren ve azalan verimler kanunu üze-rinde ilk duran kifli Ricardo olmasa da bu ikisini bir araya getirip, orijinal bir gelirda¤›l›m› ve de¤er teorisi yaratan odur.

Ricardo’nun gelir da¤›l›m› teorisine göre, ücret, kâr ve rant geliri elde edenlerinç›karlar› birbirleri ile çat›flma hâlindedir. Kâr ancak ücret düfltü¤ü zaman yükselebi-lir. Ücret art›nca kâr azalmaya bafllar. Bu durumda, kapitalistin ve emekçinin men-faatleri uyuflma içinde de¤ildir. Di¤er yandan, do¤al ücret anlay›fl›na göre ücretle-rin artmas› ancak iflçinin yaflamas› için gerekli mallar›n fiyatlar›n›n yükselmesiylemümkündür. Bu mallar ise, daha çok tar›msal nitelikli olan g›da maddeleridir. Say›-lar› ço¤almakta olan iflçilere, baflta g›da maddeleri olmak üzere gerekli mallar›n üre-tilebilmesi için giderek daha az verimli topraklar›n üretime aç›lmas› gerekir. Bu du-rumda rant yükselirken ücretler yaln›zca parasal olarak artacakt›r. Dolay›s›yla top-rak sahibinin ç›kar› hem kâr hem de ücret geliri elde edenlerle çat›flmaktad›r. Budurumda toplumda ç›karlar›n uyumundan söz etmek mümkün de¤ildir.

D›fl Ticaret TeorisiD›fl ticaret teorisinde A. Smith’in mutlak üstünlükler teorisi önemli bir yere sahipolmas›na ra¤men, uluslararas› uzmanlaflmay› sadece mutlak üstünlükler ile aç›kla-mak mümkün de¤ildir. Çünkü e¤er bir ülke bütün mallar› di¤erlerine göre mutlakolarak daha ucuza üretirse durum ne olacakt›r. Afla¤›daki tabloda Türkiye ‹ngilte-reye göre her iki malda da mutlak üstündür. Smith’e göre bu durumda ticaret ola-mayacakt›r. Hâlbuki Ricardo böyle bir durumda da ticaretin kazançl› olaca¤›n›“karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisi” ile aç›klam›flt›r.

Bu teoriye göre, ülkeler en iyi ve en elveriflli flartlarda ürettikleri mallar›n üreti-minde uzmanlaflmal› ve bütün imkânlar›n› bu mallar›n üretimine harcamal›d›rlar.Aksine en pahal› ve en zor flartlarda ürettikleri mallar›n üretiminden vazgeçmeli-dirler. Ülkeler ihtisaslaflt›¤› mallar› d›flar› satmal›, bunun karfl›l›¤›nda zor üretti¤imallar› d›flar›dan sat›n almal›d›rlar. Böylece her iki ülkede ihtisaslaflm›fl olacak veticaretten ikisi de kârl› ç›kacakt›r.

Tablo 3.2’den izlenece¤i üzere hem bu¤day hem de kumafl üretiminde Türkiye‹ngiltere’ye göre mutlak üstündür. Çünkü Türkiye’de bir iflçi bir günde 12 birimbu¤day ya da 20 birim kumafl üretebilmektedir. Buna karfl›l›k ‹ngiltere’de bir iflçibir günde 4 birim bu¤day ya da 12 birim kumafl üretebilmektedir. Daha önce aç›k-lanan A. Smith’in mutlak üstünlükler teorisi geçerli olsa bu durumda ticaret olma-yacakt›r. Hâlbuki Ricardo’nun karfl›laflt›rmal› üstünlükler teorisine göre, böyle birdurumda dahi iki ülke ticarete girebilir ve bundan kazançl› ç›kabilir. Türkiye’nin


Karfl›laflt›rmal› üstünlüklerteorisi, ülkeler en iyi ve enelveriflli flartlarda ürettiklerimallar›n üretimindeuzmanlaflmal› ve bütünimkânlar›n› bu mallar›nüretimine harcamal›d›rlar.Buna karfl›l›k en pahal› veen zor flartlarda ürettiklerimallar›n üretimindenvazgeçmelidirler.

BU⁄DAY KUMAfi

TÜRK‹YE 12 birim 20 birim

‹NG‹LTERE 4 birim 12 birim

Tablo 3.2Karfl›laflt›rmal›Üstünlükler Teorisi

‹ngiltere’ye göre, bu¤daydaki üretim durumu 12/4=3’tür. Buna karfl›l›k kumafl üre-timinde ise, 20/12= 5/3 olmaktad›r. 3>5/3 oldu¤undan Türkiye, ‹ngiltere ile karfl›-laflt›r›ld›¤›nda bu¤dayda karfl›laflt›rmal› üstünlü¤e sahiptir.

‹ngiltere’nin ise Türkiye’ye göre, bu¤day üretim durumu 4/12=1/3’dür. Hâlbu-ki kumafltaki durumu 12/20=3/5 olmaktad›r. 3/5>1/3 oldu¤una göre ‹ngiltere’ninkumaflta karfl›laflt›rmal› üstünlü¤ü söz konusudur. Bu durumda Türkiy’nin bu¤day-da ‹ngiltere’nin kumaflta uzmanlaflmalar› ve ticarete girmelerinden iki ülke de ka-zançl› ç›kacakt›r. Çünkü Türkiye’de 1 birim kumafl 12/20=3/5 birim bu¤day etmek-tedir. Hâlbuki ‹ngiltere’de kumafl›n bu¤day cinsinden fiyat›, 1 birim kumafl 4/12=1/3birim bu¤dayd›r. Yani nispi olarak Türkiye’de bu¤day ‹ngiltere’de kumafl ucuzdur.Bu yüzden Türkiye bu¤dayda ‹ngiltere kumaflta uzmanlaflmal›d›r. Böylece Türkiye‹ngiltere’den 1/3 birim bu¤day karfl›l›¤›nda 1 birim kumafl alabilir. Kendisi 1 birimkumafl üretimi için kulland›¤› kaynaklar› bu¤day üretiminde kullan›rsa kazanc› 3/5birim bu¤day olacakt›r. K›saca, 3/5>1/3’tür, yani Türkiye ticaretten kazançl›d›r. Ay-n› flekilde, ‹ngiltere’de ticaretten kazançl› ç›kacakt›r. Çünkü; ‹ngilterede 1 birim ku-mafl karfl›l›¤›nda Türkiye’den 3/5 birim bu¤day elde etme flans›na sahiptir. Hâlbu-ki kendisi 1/3 birim bu¤day üretti¤i kaynaklar› kumafl üretimine ay›rd›¤›nda 1 bi-rim kumafl üretebilmektedir. ‹flte 1/3 birim bu¤day üretmekten vazgeçip, 1 birimkumafl üretip, bunu Türkiye’ye satarsa 3/5 birim bu¤day alabilir. Yani ‹ngiltere’deticaretten kazançl› ç›kar.

Bu kuram›n geçerli olabilmesi için flu varsay›mlar gereklidir:• Ülke içinde tam rekabet koflullar› geçerli olmal›d›r.• Ödemeler bilançosu dengede olmal›d›r.• Tam istihdam ve tam kapasite mevcut olmal›d›r.• Üretim maliyeti emek maliyetine eflit olmal›d›r.• Her mal›n arz fiyat› üretim maliyetine eflit olmal›d›r.• Nakliye masraflar› hesaba kat›lmamal›d›r.

Karfl›laflt›rmal› maliyetler teorisi nas›l çal›fl›r.

JEAN BAPT‹STE SAY

Mahreçler Yasas›Mahreçler (piyasalar) Yasas›’na “Say Yasas›” ad› da verilmektedir. Bu yasaya göre;esas olan mallarla mallar›n mübadele edilmesidir. Para sadece mallar›n mübadele-sini sa¤layan bir araçt›r. Günümüze kadar çeflitli tart›flma ve yorumlara neden olanbu düflünceyi Say, Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›kt›¤› dönemde öne sürmüfltür. Sa-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

Frans›z ekonomist Jean Baptiste Say (1767-1832) Lyon’da

do¤du Adam Smith’in Uluslar›n Zenginli¤i adl› eserinin et-

kisinde kalarak ekonomiyle ilgilenmeye bafllad›. 1799’da

hükümette görev ald›. 1803’te yay›mlad›¤› iki ciltlik Ekono-

mi Politi¤in ‹ncelenmesi adl› eserinde Smith’in öne sürdü¤ü

görüflleri daha sistematik olarak aç›klam›flt›r. 1813 y›l›nda

‹ngiliz ekonomisini incelemek üzere Frans›z hükümeti tara-

f›ndan ‹ngiltere’ye gönderildi. 1830’da Collége de France’da

siyasal ekonomi profesörü oldu.

nayi Devrimi bir taraftan üretimi büyük ölçüde artt›r›rken di¤er taraftan da bu üre-tim art›fl›n›n bir s›n›r› olup olmayaca¤› belli bir üretim seviyesinden sonra artanüretimin sat›n al›n›p al›nmayaca¤› sorusunu gündeme getirmiflti. Baz›lar› artan üre-tim karfl›s›nda gelirlerde belli bir düzenleme yap›lmazsa, bu artan üretimi tüketme-nin mümkün olamayaca¤›ndan korkuyorlard›. Bu korkunun yersiz oldu¤unu söy-leyen Say’e göre, bir mal üretildi¤i zaman yaln›z bir arz yap›lm›fl olmaz, ayn› andave ayn› miktarda bir talep de yarat›lm›fl olur. Örne¤in, bir çift ayakkab› üretmiflolan bir kimse, yaln›z bu ayakkab›y› satmak (arz etmek) istemeyecek, fakat ayn›zamanda ayakkab›ya efl de¤erde di¤er bir mal ya da mallar sat›n almak (talep et-mek) isteyecektir. Demek oluyor ki piyasaya mal arz eden herkes bir taraftan ma-l›n› satmaya çal›fl›rken di¤er taraftan da efl de¤erde baflka mallar almaya u¤raflacakve böylece piyasadaki arz ve talep birbirine daima eflit olacakt›r. Bir baflka de¤iflleher arz kendi talebini yarat›r. Say Yasas› genel talep yetersizliklerinin olanaks›zoldu¤unu iddia etmekle beraber özel talep yetersizliklerinin olabilece¤ini kabuleder. Çünkü tek tek baz› mallar›n taleplerinden fazla üretilmeleri elbette ki olanak-l›d›r. Ancak Say’ a göre böyle bir durum uzun süre devam edemez. Talepten fazlaüretilen mallar›n fiyatlar› derhal düflece¤inden üreticileri zarar etmeye bafllar veüretimlerini mevcut talebe göre ayarlarlar.

Mahreçler Yasas› nedir ve nas›l çal›fl›r?

Say Yasas› kazan›lan gelirlerin derhal ve tamamen harcand›klar› varsay›m›nadayanmaktad›r. Bu nokta önemlidir çünkü insanlar elde ettikleri gelirleri derhal vetamam›yla harcamazlar tersine insanlar çok defa gelirlerinin bir k›sm›n› para biçi-minde tasarruf ederler. Bütün insanlar›n bu davran›fl› acaba Say Yasas›’n› geçersiz-mi k›lacakt›r? Çünkü bu durumda herkes piyasadan satmak istedi¤inden daha azmal sat›n almak isteyecektir. Say bunun mümkün olamayaca¤›n› yani, tasarrufuntüketimi azaltmayaca¤›n› her tasarrufun eninde sonunda yeniden harcama ak›m›-na dönece¤ini aç›klam›flt›r. Tasarruf edilmifl fleylerin yeniden yat›r›lmas› veya üret-ken istihdama dönüfltürülmesi kofluluyla, hiçbir tasarruf hareketi tüketimi azalt-maz. Tasarrufun, böylece yeniden harcama ak›m›na dönece¤ini söyleyen Say, pa-ran›n da sadece bir de¤iflim arac› oldu¤unu belirtir:

“...Sizin para de¤il, di¤er mallar› istedi¤inizi söylüyorum. Gerçekten de siz pa-ray› niçin istiyorsunuz. ‹fliniz için gerekli hammaddeyi veya stoku veya yaflam›n›-z› devam ettirmek için yiyecek maddelerini sat›n almak için de¤il mi? Dolay›s›ylasizin istedi¤iniz para de¤il, ürünlerdir. Para k›ymetlerin transfer edilmesi arac›-d›r. Onun bütün faydas›, mallar›n k›ymetini elinize tafl›mas›ndan ibarettir. Parabu ikili de¤iflimde, sadece parasal bir görev görür ve ifllem tamamland›¤›nda birmal›n bir baflka malla de¤ifltirildi¤i görülür...” Ekonomide toplam arzla toplam ta-lep aras›nda denge sa¤lanm›fl olur, gelire eflit harcama yap›l›r. Buna göre fazla üre-tim veya talep yetmezli¤i söz konusu olmaz. J.B.Say, bu düflüncesi ile ekonomikkrizleri ilk kez sistematik biçimde ele alan bir ekonomisttir.

Jean B. Say’in Di¤er GörüflleriDe¤er Teorisi: Say de¤er teorisinde, bir mal›n de¤erini, üretimi için gerekli emekmiktar› ile belirleyen görüfle karfl› ç›km›flt›r. Yani sadece emek-de¤er teorisineba¤l› kalmak do¤ru de¤ildir. Ona göre, üretim sürecine giren emek, sermaye vetoprak hep birlikte mal›n de¤erinin belirlenmesinde rol oynar. Bununla birlikte


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

Say, bir mal›n tüketiciye sa¤lad›¤› faydan›n da de¤eri belirledi¤ini ifade ederek,marjinal fayda teorisine çok yaklaflm›flt›r.

Giriflimci Teorisi: Say’a göre giriflimci, bütün ekonomik faaliyetlerin temelinioluflturmaktad›r. Üretimde ve servetin da¤›l›m›nda düzenleyici bir rol oynar. ‹flçi-den eme¤ini, tasarruf sahiplerinden sermayesini, toprak sahiplerinden arazisini ki-ralar. Üretim için bu faktörleri birlefltirir; organize eder, üretimin riskine katlan›r.Sat›fl has›lat›ndan üretim faktörlerinin paylar› ( ücret, faiz, rant ) ç›kt›ktan sonra ge-riye kalan giriflimcinin kâr›d›r. Say’in yapt›¤› aç›l›mlara ba¤l› olarak iktisat literatü-rüne giriflimci kavram› girmifl ve üretim faktörleri gelirleri içinde kâr giriflimciningeliri olarak ele al›nmaya bafllanm›flt›r.

Sanayileflme: Say, ‹ngiltere’de sanayi devriminin gerçeklefltirdi¤i büyük de¤iflik-li¤i görmüfl ve makineli üretimin yararlar›n› aç›klamaya çal›flm›flt›r. Ona göre ma-kinenin iflçilerin yerini almas› geçicidir. Makineli üretim sayesinde maliyetler düflerüretim artar, daha ucuza daha fazla mal sat›l›r. Bu durumdan yaralanan iflletmeleryeni yat›r›mlar yaparak ifllerini geniflletirler. Böylece yeniden ifle al›nanlar›n say›s›bafllang›çta iflten ç›kar›lanlar›n say›s›ndan yüksek olur, istihdam genifller.

JOHN STUART M‹LL

J.St. Mill’in iktisadi düflünceler tarihindeki önemi, kendinden önceki klasik eko-nomistlerin ve daha önce yaflayan yazarlar›n düflüncelerini esasl› bir biçimde göz-den geçirerek, bu düflüncelerin iyi bir sentezini yapm›fl olmas›ndan ileri gelmekte-dir. Mill, iktisadi aç›dan Smith ve Ricardo’nun etkisi alt›nda kalm›fl ve faydac›l›k ko-nusunda Bentham’dan etkilenmifltir Ancak, daha sonra Saint-Simon ve AugustComte’nin düflüncelerinden etkilenmifl ve buna ba¤l› olarak hayat›n›n sonuna do¤-ru sosyalist e¤ilimli olmufltur. Onun düflüncelerinde, liberal kapitalizmin bireycili-¤i ile Sosyalizmin toplumculu¤u s›k s›k yan yana bulunur. Mill zaman zaman çe-liflkiye düflse de görüflleriyle liberal kapitalizmin kurumsal yap›s›nda reformlar ya-p›lmas›n› öneren ve sistemin aksayan yönlerinin ›slah edilmesini isteyen bir düflü-nürdür. Denilebilir ki Mill, liberal kapitalizmin müdahaleci kapitalizme dönüfltürül-mesini isteyen iktisatç›lar›n öncüsü ve habercisidir.

J. St. Mill, ekonomik düflünceleri ile klasik teorinin geliflmesine yard›m eden,fakat baz› bak›mlardan klasik teorinin sars›lmas›na yol açan bir ekonomisttir.


J.St. Mill (1806-1873), klasik düflüncelerin yay›lma-

ya bafllad›¤› dönemde yetiflen ekonomistlerden biri

olan James Mill’in o¤ludur. James Mill, o¤lu J.St. Mill’i

küçük yaflta insanüstü bir e¤itime tabi tutmufltur. Mill

8 yafl›nda evden ayr›larak Bentham’la birlikte yafla-

m›flt›r. Bundan dolay› Bentham’›n Mill üzerinde bü-

yük etkisi vard›r. 13 yafl›nda, Ricardo’nun Ekonomi-

nin ‹lkeleri adl› eserini ciddi olarak incelemifltir. Mill

14 yafl›nda zaman›n›n iktisat bilimini bilen bir kimse

hâline gelmifltir. Küçük yaflta felsefe ve ekonomi ile il-

gili yay›n yapmaya bafllayan Mill, 1848’de, D. Ricardo’nun ayn› ad› tafl›yan yap›-

t›ndan 30 y›l sonra iktisat biliminin ilkeleri <<Principles of Political Economy>> ad-

l› yap›t›n› yay›nlam›flt›r.

De¤er TeorisiSmith ve Ricardo’ya göre Mill de¤er konusunda daha kapsaml› bir görüfle sahiptir.O, kullan›m ve mübadele de¤eri ay›r›m›n› reddederek de¤erin de¤iflim de¤eri ola-rak incelenmesi gerekti¤ini düflünür. De¤iflim de¤eri ile fiyat›n birbirinden ayr›lma-s› gerekti¤ini söyleyen Mill’e göre, fiyat herhangi bir fleyin para ile ifade edilen de-¤erini, yani de¤ifltirildi¤i paran›n miktar›n› ifade eder. Bir baflka de¤iflle bir fleyinfiyat›, onun para cinsinden de¤erini gösterir fakat bir fleyin de¤eri yani de¤iflim de-¤eri onun, genel sat›n alma gücünü, ona sahip olman›n di¤er mallar üzerinde sa¤-lad›¤› gücü gösterir. Mill de¤er teorisinde arz ve talep yan›nda, fayda ve maliyet gi-bi faktörlerin de etkili oldu¤unu savunur. De¤eri yaratan faktörleri iki gruba ay›r-maktad›r. Bunlar; “Mal›n faydas›” ve “Mallar›n elde edilme güçlü¤ü”dür.

Mill, mallar› elde edilme güçlüklerine göre üç gruba ay›rm›flt›r:a. Arz› s›n›rl› olan mallar (Yeniden üretilmesi mümkün olmayan mallar): Bu

mallar›n de¤eri sadece arz ve talep koflullar›na göre belirlenecektir. Bu tipmallara eski tablolar, antika eflyalar örnek olarak verilebilir. Söz konusumallar›n arz› s›n›rl› oldu¤undan bir bak›ma bu mallar monopole konu ol-maktad›r. Ancak yine de arz-talep kanunlar›n›n etkisi alt›ndad›r.

b. Arz›, sabit maliyetlere ba¤l› olarak sonsuz flekilde art›r›lan mallar (Yenidenüretilmesi mümkün olan mallar): Bu gruba giren mallar›n de¤eri üretimmaliyetlerine ba¤l›d›r.

c. Arz›, ancak artan maliyetlerle artan mallar (Yeniden üretilmesi artan ma-liyetlerle mümkün olan mallar): Bu tip mallar›n de¤erinin belirlenmesindetemel etken yine maliyetlerdir. Ancak bu tip mallar›n de¤eri, mala olan ihti-yaç artt›kça yükselecektir. Bu tip mallara örnek olarak tar›msal ürünler veri-lebilir. Çünkü daha az verimli topraklar ekime aç›ld›kça maliyetler yüksele-cektir. Bu yüzden üretim yüksek maliyetler pahas›na yap›lacakt›r.

Arz› s›n›rl› mallar›n de¤eri nas›l belirlenir?

Ücret Fonu TeorisiJ.St. Mill, D.Ricardo gibi, emek arz ve talebine göre piyasada oluflan ücret haddi-nin iflçinin, asgari geçim haddine eflit olan emek maliyetine eflitlenece¤ini aç›kla-m›flt›r. Bu aç›klamada ücretlerin oluflumuna iflçiler taraf›ndan veya kanuni hiç birmüdahalenin bulunmad›¤› varsay›lmaktad›r. Ona göre emek arz› iflçi say›s›na;emek talebi ise, ücret ödemeleri için ayr›lan sermayeye, J.St. Mill’in deyimi ile üc-ret fonuna ba¤l›d›r. Ortalama ücret haddi; ücret fonunun iflçi say›s›na oran›na ba¤-l›d›r, iflçi say›s› ücretlerin ödenmesine ayr›lan sermayeye (ücret fonu) oranla dahah›zl› artarsa, ortalama ücret haddi düfler; iflçi say›s› ücretlerin ödenmesi için ayr›lansermayeye (ücret fonu) oranla daha yavafl artarsa, ücret haddi yükselir.

Ortalama Ücret = Ücret Fonu/‹flçi say›s›

Ricardo’nun do¤al ücret teorisi gibi, J. St. Mill’in ücret fonu teorisi de çeflitlielefltirilere u¤ram›fl olmakla beraber teori, ücret haddi ile sermaye birikimi aras›n-daki iliflkiye iflaret etmesi yönünden önem tafl›maktad›r. Bunun d›fl›nda teori çeflit-li elefltirilere aç›kt›r. Özellikle, ücretlerin ödenmesi için ayr›lan sermaye (ücret fo-nu) hangi sermayedir? Bu konuda teori aç›k de¤ildir; teoride izaha çal›fl›lan genelve ortalama ücret haddi gerçeklere uymamaktad›r. Baz› ekonomistlere göre ücretfonu teorisi, ücret hadlerindeki düflüklü¤ün sorumlulu¤unu, nüfusu artan iflçilere


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

Ücret fonu, iflverenlerinemek faktörüne ödemeyehaz›r olduklar› ya daödemeyi planlad›klar›ücretlerin toplam›n›noluflturdu¤u fondur. Bufonun miktar› toplam iflçisay›s›na bölünürse ortalamaücret seviyesi belirlenir.

yüklemektedir. Belli ücret fonu düzeyinde ücretlerin yükselmesi iflçi ailelerinin do-¤umlar› s›n›rland›rmas› ile mümkündür. Nitekim Ücret Fonu Teorisi J.St. Mill’densonra düzeltilmeye çal›fl›lm›flt›r.

Rant TeorisiMill, Ricardo’nun rant teorisini kabul etmekle beraber, sanayi sektöründe de rantoluflabilece¤ini ileri sürmek suretiyle bu teoriyi tamamlam›flt›r. Ona göre, piyasadaayn› fiyata sat›lan mallar›n çeflitli maliyetlerle elde edilmesi, düflük maliyetli ürün-ler için bir ranta, yani fazlal›¤a yol açar. Örne¤in verimli topraktan elde edilen ürü-nün maliyeti, ayni ölçüde verimli olmayan topraktan elde edilen ürüne nazarandüflüktür. Piyasada homojen oldu¤u varsay›lan bu ürünler ayn› fiyata sat›laca¤›n-dan, maliyeti düflük iflletme lehine bir fazlal›k meydana gelecektir. Verimlilik far-k›ndan do¤an bu ranta arazi rant› denmektedir. Mill’e göre, sanayi sektöründe birmal›n de¤iflik maliyetle elde edilmesi maliyeti düflük firmalar lehine bir diferansi-yel ranta sebep olur.

Fiyat TeorisiMill, kendisinden önceki fiyat teorisini baz› bak›mlardan tamamlayan düflüncelerileri sürmüfltür. Ona göre, piyasada fiyat arz ve talebe göre oluflur; öte yandan, pi-yasa fiyat› arz ve talebi etkileyen en önemli ögelerden birisidir. Piyasa fiyat› arz vetalebin eflit oldu¤u seviyedeki fiyatt›r. Çünkü ancak bu fiyatta piyasada denge sa¤-lan›r. Arz ve talebi etkileyen ögelerdeki de¤iflmeler fiyat›n da de¤iflmesine sebepolur. O hâlde arz ve talep yaln›z fiyattaki dalgalanmalar› aç›klar. Gerçek de¤eri(do¤al de¤eri) tayin eden fley maliyettir. Arz ve talebe göre oluflan fiyat rekabet sa-yesinde maliyete eflit olan do¤al de¤ere yaklafl›r.

Uluslararas› Mübadele TeorisiJ.S.Mill karfl›l›kl› talep ilkesi ile Ricardo’nun mukayeseli üstünlükler teorisi’ni ta-mamlam›flt›r. fiöyle ki, bu¤day üretiminde nispi üstünlü¤e sahip “A” ülkesi ile ku-mafl üretiminde nispi üstünlü¤e sahip “B” ülkesi aras›ndaki ticarette bu¤day›n ku-mafl cinsinden fiyat› yüksek ise, A ülkesi, B ülkesine daha fazla bu¤day arz ede-rek, kumafl talebini art›racak; Kumafl›n bu¤day cinsinden fiyat› yüksek ise, B ülke-si, A ülkesine daha fazla kumafl arz ederek, bu¤day talebini art›rmak isteyecek; ikimal aras›ndaki de¤iflim oran› iki ülkenin karfl›l›kl› taleplerine göre oluflacakt›r. Aülkesinde bu¤day›n kumafl cinsinden fiyat›n›n 1/5 oldu¤unu düflünelim. Bu ülke-nin B ülkesinden bu¤day karfl›l›¤›nda kumafl talep etmesi için bu¤day›n kumaflcinsinden fiyat›n›n 1/5 ten fazla olmas› gereklidir. Bu¤day›n kumafl cinsinden fiya-t› yükseldikçe, A ülkesinin B ülkesine kumafl karfl›l›¤›nda bu¤day teklifi artar.

Örne¤in, bu¤day›n kumafl cinsinden fiyat› 1/5 birim kumafltan 2/5 birim kuma-fla, 2/5 birim kumafltan 3/5 birim kumafla yükseldi¤i zaman, A ülkesi kumafl karfl›-l›¤›nda bu¤day teklifini art›racakt›r. Ancak, A ülkesi elinde kumafl artt›kça, ayn›miktar kumafla karfl›l›k daha az bu¤day teklif etme e¤iliminde olacakt›r. B ülkesin-de kumafl›n bu¤day cinsinden fiyat›n›n 5/3 oldu¤unu düflünelim. Kumafl›n bu¤daycinsinden fiyat› yükseldikçe, örne¤in, kumafl›n bu¤day cinsinden fiyat› 5/2, 5/1 bi-rim bu¤daya yükseldi¤i zaman B ülkesi bu¤day karfl›l›¤›nda kumafl teklifini art›ra-cakt›r. Ancak B ülkesi elinde bu¤day artt›kça, ayn› miktar bu¤daya karfl›l›k daha azkumafl teklif etme e¤iliminde olacakt›r. Bu¤day ile kumafl aras›ndaki de¤iflim ora-n› (fiyat) A ülkesinin kumafl karfl›l›¤›nda teklif etti¤i bu¤day miktar› ile B ülkesininbu¤day karfl›l›¤›nda teklif etti¤i kumafl miktar› birbirine eflit oldu¤u oran olacakt›r.


Para TeorisiParan›n bir mübadele arac› ve ortak de¤er ölçüsü oldu¤unu söyleyen Mill, paran›nde¤erinin de bir yandan dolan›m h›z› ile birlikte miktar›na, di¤er yandan da üretimmaliyetine ba¤l› oldu¤unu ifade eder. Paray› bir mal olarak kabul eden Mill’e gö-re, paran›n de¤eri de di¤er mallar gibi arz ve talebe göre belirlenecektir. Fiyatlardüfltü¤ü zaman, daha fazla mal sat›n al›nabilecek, yani de¤eri yükselecek, tersi du-rumda de¤eri düflecektir. Bu durumda paran›n de¤eri di¤er flartlar de¤iflmemekflart›yla, para miktar›na ba¤l›d›r.

Sosyal ReformlarMill’in bireyi esas almas›, kifli özgürlü¤üne önem vermesi, rekabet serbestîisini iyigörmesi v.b. düflünceleri klasik iktisadi düflüncenin bir devam›d›r. Fakat gelir bö-lüflümündeki eflitsizliklere de¤inerek önerdi¤i sosyal yenilik program› daha çoksosyalist düflüncelere özgü bir nitelik tafl›maktad›r, J.St. Mill’in sosyal reform öne-rileri afla¤›daki bafll›klar alt›nda özetlenebilir:

i. Ücret sistemi üretim kooperatifleri ile ikame edilmeli: Ona göre, mevcut üc-ret sistemi insan›n eme¤inin ürünü ile ba¤›n› yok etmekte, çal›flan›n kiflili¤i-ni öldürmektedir. Bu durum iflçi üretim kooperatifleri kurularak önlenebilir.

ii. Arazi rant› vergilerle sosyalize edilmeli: Rant, ücret sistemi gibi, bireycili¤eters düflmektedir. Çünkü rantta herkesin kendi eme¤inin ürünü ilkesi kay-bolmaktad›r. Gerçek ferdiyetçilik herkesin kendi eme¤inin ürününe sahipolmas› ile mümkündür. Arazi rant› vergi yolu ile topluma transfer edilmeli-dir. O Fransa’dakine benzer küçük arazi mülkiyetine taraftard›r.

iii. Miras hakk› s›n›rland›r›larak servet bölüflümündeki eflitsizlik kald›r›lmal›:Miras kurumu insanlar›n kendi üretmedikleri fleyler üzerinde hak sahibiolma olana¤›n› vermekte, servet bölüflümünde eflitsizli¤e neden olmakta-d›r. ‹nsanlar aras›nda f›rsat eflitli¤ini sa¤lamak için miras hakk› k›s›tlanma-l›d›r. J. St. Mill’in büyük ölçüde Saint-Simon’dan esinlenerek ortaya att›¤›bu düflünce onun kifli özgürlü¤ü hakk›ndaki görüfllerine ters düfltü¤ü ge-rekçesi ile elefltirilmifltir. Bu elefltirilere göre, mal sahibinin sa¤l›¤›ndaedindi¤i fleylerin miras yolu ile yak›nlar›na geçmesi kiflili¤inin devam›ndanbaflka bir fley de¤ildir.

KLAS‹K ‹KT‹SATA TEPK‹LER‹ngiltere’de gerçekleflip oradan di¤er Avrupa ülkelerine yay›lan sanayileflme hare-ketleri ile iflçinin yerine makinelerin geçmesi, bir yandan iflsizli¤i art›rm›fl di¤eryandan düflük ücretler sefaleti de beraberinde getirmiflti. Sanayileflme dönemindemilyonlarca insan fabrikalar›n veya imalathanelerin bulundu¤u bölgelere göç etti-ler. Bu durum, kötü koflullarda yaflayan insanlarla dolu gecekondu mahallelerinoluflmas›na neden oldu. Çal›flma süreleri çok uzun ve koflullar son derece kötüy-dü. Çal›flan kesimin bu durumuna karfl›l›k, sanayici kesimin zenginli¤i sürekli art-maktayd›. Ayr›ca ekonomik buhranlar ve konjonktürel dalgalanmalar liberal kapi-talist sistemin geçerlili¤i hakk›nda kuflkular uyand›rmaya bafllam›flt›. Uygulamadayaflanan bu geliflmeler yavafl yavafl tepkileri de beraberinde getirmiflti. Klasik ikti-sada bir tepki veya alternatif düflünce oluflturan iktisadi düflünceleri ana özellikle-ri bak›m›ndan 3 grupta toplamak mümkündür; birincisi, dönemin sosyal-ekono-mik sonuçlar›na tepki gösteren ‘’Marksist Sosyalist Düflünce’’dir. Bu düflünce, bir


yandan klasik iktisad›n yani kapitalizmin içsel çeliflkileri ile çökece¤ini savunurkendi¤er yandan h›zla ço¤almakta olan iflçi s›n›f›na sosyalist ihtilal gibi bir hedef gös-teriyordu. ‹kincisi, dönemin iktisadi sonuçlar›na karfl› ç›kan (özellikle ‹ngiltere’yekarfl›) ‘’Milli ‹ktisat Doktrini’’dir. Bu doktrin ise, klasik iktisadi analizlerin evrensel-likten uzak oldu¤u iddias›ndayd›. Üçüncüsü ise klasik ‹ktisad›n metoduna elefltirigetiren ‘’Alman Tarihçi Okulu’’dur. Bu okul mensuplar› Klasik iktisadi düflünceyiortaya koydu¤u ilkeler ve uygulad›¤› tümdengelimci, soyutlay›c› yöntem aç›s›ndanelefltiriyorlard›.

Klasik okula yöneltilen bu elefltiriler ilerleyen konularda daha kapsaml› aç›kla-nacakt›r.



Ayd›nlanma ça¤› ve liberal düflüncenin do¤uflu-

nu ifade etmek.

Liberalizmin, geliflimine 17 ve 18. yy Ayd›nlan-ma Felsefesi ve Rasyonalizm temel teflkil etmifl-tir Ayd›nlanma felsefesi, genel olarak insan›nkendi yaflam›n› düzenlemesini yeniden günde-me alm›fl, hem düflüncenin hem toplumsal ya-flam›n köklü de¤iflimlere u¤rayaca¤› bir sürecinfelsefi bafllat›c›s› olmufltur. Ayd›nlanma felsefe-sinin kayna¤›n›, Rönesans felsefesinin ortayakoydu¤u ilkeler ve reformlar oluflturmufltur. Rö-nesans hareketi ile birlikte; insana, topluma, bi-lime, sanata, dine, tarihe tüm siyasal ve sosyalolgulara bak›flta büyük bir nitelik de¤iflimi olufl-mufltur. Rönesans’›n önemi, dinsel niteli¤i a¤›rbasmayan bir özgürlük kavram› etraf›nda olu-flan bireycilik anlay›fl›n›n geliflimine temel olufl-turan bir hareket olarak yeni bir insan felsefesido¤urmufl olmas›d›r.

Sanayi Devrimi’nin ortaya ç›k›fl sürecini aç›k-

lamak.

Rönesans ve Reform hareketlerinin yol açt›¤› öz-gür düflünce, bilim alan›nda ve teknik alanda ge-liflmelere ortam haz›rlad›. Co¤rafi Kefliflerin bafl-latt›¤› sömürgecilik hareketleri ile Avrupa zen-ginleflti. Teknik geliflmelerin üretim alan›na uy-gulanmas›yla da Sanayi Devrimi do¤du. Sanayi

Devrimi’nin yaratt›¤› ortamda burjuvazi güç-lenmifl, özgürlü¤ün her alanda yay›lmas›n› sa¤la-maya çal›flm›fl ve kendi felsefesine uygun devletanlay›fll›n› savunmufltur. Sanayi Devrimi, kapita-listleflme, serbest giriflim, özel mülkiyet alanla-r›ndaki geliflmeler, liberalizmin ekonomik bir ta-bana oturmas›na neden olmufltur.

Liberal iktisadi düflüncenin temel ilkelerini s›-

ralamak.

Liberal iktisadi düflüncenin kurumlaflmas›nda enbüyük pay flüphesiz klasik iktisatç›lara aittir. Kla-sik iktisatç›lar ve bu arada iktisat biliminin veklasik okulun kurucusu kabul edilen AdamSmith; Fizyokratlar›n “do¤al düzen” felsefesin-den önemli ölçüde etkilenmifl ve hatta do¤al dü-zenin piyasada olan yans›malar›n› anlatarak, budüzene uyuldu¤unda toplumun kendili¤indenoptimal biçimde iflleyece¤ine inanm›flt›r. Klasikiktisadi düflünce, bireycilik, özgürlük, piyasa eko-nomisi, do¤al düzen ve rasyonel birey ilkelerinibenimsemifltir.

Klasik okulun belli bafll› temsilcilerini tan›mak.

Klasik okulun belli bafll› temsilcileri aras›nda bafl-ta bu okulu kurucusu olan Adam Smith, RobertMalthus, David Ricardo, John Stuart Mill ve JeanBaptiste Say say›labilir. Bu düflünürler klasik oku-lun temel ilkelerine ba¤l› kalarak, mallar›n de¤e-rinin belirlenmesi, rant, ücret, para, d›fl ticaret gi-bi konulardaki teorileri ile kapitalist sistemin teo-rik altyap›s›n› oluflturmufllard›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Rönesans’›n temel düflünce merkezinde afla¤›daki-lerden hangisi vard›r?

a. Ekonomib. Dinc. Hümanizmd. Rekabete. ‹fl bölümü

2. Birinci sanayi devriminin temel enerji kayna¤›n› afla-¤›dakilerden hangileri oluflturmufltur?

a. Demir ve kömürb. Petrol ve elektrikc. Su ve buhar gücüd. Kimya sanayi ve petrole. Do¤al gaz ve petrol

3. Afla¤›dakilerden hangisi liberal iktisadi düflüncenintemel ilkelerinden biri de¤ildir?

a. Bireycilikb. Özgürlükc. Piyasa ekonomisid. Do¤al düzene. Müdahaleci devlet

4. A.Smith’e göre, ulusal geliri belirleyen faktörler ara-s›nda afla¤›dakilerden hangileri yer almaktad›r?

a. Pazarlar›n geniflli¤i ve rekabetb. Mübadele e¤ilimi ve mallar›n fiyat›c. Eme¤in verimlili¤i ve üretken eme¤in, üretken

olmayan eme¤e oran›d. Sermaye birikimi ve d›fl ticarete. Kullan›m de¤eri ve fayda

5. Malthus’un nüfus teorisinin dayand›¤› temel yasaafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Azalan verimler yasas›b. Mahreçler yasas›c. Ücretlerin tunç kanunud. Gelir teorisie. Rant teorisi

6. Üretim için “gerçek talebin artmas› gerekir” düflün-cesi afla¤›dakilerden kime aittir?

a. D.Ricardob. A.Smithc. R.Malthusd. J.S.Mille. J.B.Say

7. D.Ricardo’ya göre “mallar›n mübadele de¤erleri”ninkayna¤› afla¤›dakilerden hangisinde birlikte ve do¤ruolarak verilmifltir?

a. Fiyat ve maliyetb. K›tl›k ve mal›n üretimi için gerekli emek miktar›c. Ücret ve rantd. Sermaye ve faydae. ‹thalat ve ihracat

8. “Fonksiyonel gelir da¤›l›m›” üzerinde duran düflü-nür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. A.Smithb. J.S.Millc. J.B.Sayd. D.Ricardoe. R.Malthus

9. “Mahreçler yasas›” afla¤›dakilerden hangisi ile ifadeedilir?

a. Her arz kendi talebini yarat›rb. Toplam talep, toplam arz› yarat›rc. Toplam rant, toplam gelire eflittird. Do¤al ücret, piyasa ücretine eflittire. Piyasa fiyat›, do¤al fiyata eflittir

10. “Ücret fonu kuram›na” göre do¤al ücretleri belirle-yen esas faktör afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Eme¤in verimlili¤i ve niteli¤ib. Eme¤in arz› ve talebic. De¤iflir sermaye ve nüfusd. Piyasa ücreti ve maliyete. Do¤al ücret ve piyasa ücreti



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klasik ‹ktisadi DüflünceninGeliflti¤i Ortam” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sanayi Devrimi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Liberal ‹ktisadi Düflünce-nin Temel ‹lkeleri” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “A.Smith, Emek ve ‹fl Bölü-mü” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Malthus’un Nüfus Teorisi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Malthus’un Di¤er Ekono-mik Konular Hakk›ndaki Düflünceleri” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “D.Ricardo’nun De¤er Teori-si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “D.Ricardo’nun Gelir Da¤›l›-m› Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “J.B.Say’in Mahreçler Yasas›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “J.St. Mill’in Ücret Fonu” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.


Rönesans’›n önemi, dinsel niteli¤i a¤›r basmayan birözgürlük kavram› etraf›nda oluflan bireycilik anlay›fl›n›ngeliflimine temel oluflturan bir hareket olarak yeni birinsan felsefesi do¤urmufl olmas›d›r. Rönesans; insan›n,eflyan›n, dünyan›n yeniden tan›mlanmas›d›r.

S›ra Sizde 2

Makinelerde buhar›n kullan›m›, kömür ve demir sektö-rünü etkileyerek “birinci sanayi devrimi”ne damga-s›n› vurdu. Tafl›mac›l›k alan›nda, demiryolu, deniz ula-fl›m› ve karayollar›nda teknik geliflmeler görüldü. 19.yüzy›l›n ortalar›na kadar devam eden sanayileflme süre-ci, demir ve kömürün as›l enerji kayna¤› ve hammad-deyi oluflturdu¤u bir makineleflme sürecidir. 19. yüzy›-l›n ortalar›ndan itibaren temel hammadde ve enerji kay-naklar›nda de¤ifliklikler ortaya ç›kt›. Elektrik teknoloji-sindeki geliflmeler, kimya sanayinin do¤mas›, kömür ve

demirin yan›nda petrol ve kimyasal maddelerin ortayaç›k›fl› gibi çok önemli geliflmeler bu döneme damgas›n›vurdu. Petrol ve elektrik gibi yeni enerji kaynaklar›n›nkullan›m›, “ikinci sanayi devrimi”ni getirdi. Demir,birinci sanayi devrimi döneminde önemli bir etken iken,ikinci sanayi devrimi döneminde yerini çeli¤e b›rakt›.

S›ra Sizde 3

A.Smith’e göre ifl bölümünün do¤mas›n›n nedenlerin-den bir tanesi, insanlardaki mübadele e¤ilimidir. ‹flbölümünün hâkim oldu¤u bir toplumda, insanlar far-k›nda olmasalar da binlerce insan›n iflbirli¤i olmadanyaflayamazlar. ‹flte bu de¤iflim e¤ilimi, her insan›, ken-dini belli bir ifle vermeye ve bu ifl için olan yetenekleri-ni gelifltirmeye yöneltir. ‹nsanlar›n di¤er insanlardanfarkl› yeteneklerine göre üretmesi, üretimde ifl bölümü-nü ortaya ç›kar›r. ‹fl bölümünün gerçekleflmesinde ikin-ci etmen yeterli bir sermaye birikiminin olmas›d›r.Smith’e göre, toplumda yeterli sermaye birikimi yoksatam manas›yla ifl bölümü ve mübadele gerçekleflmez. ‹flbölümünün do¤uflunda üçüncü bir etken de pazar›n

geniflli¤idir. Pazar dar oldu¤unda insanlar bir alandadaha az uzmanlaflma olana¤› bulacaklard›r.

S›ra Sizde 4

• Devlet, di¤er bir devletin sald›r› ve istilalar›ndankorumak için, iyi bir ordu ve donanma kurmal›d›r.

• Devlet, bireylerini di¤er toplumun bireylerindengelecek tehlikelere karfl› iyi bir adalet mekanizmas› ilekorumal›d›r.

• Devlet, bireylerin genel ç›karlar›n› koruyamad›kla-r› konulara el atmal›d›r.

• Ülkenin gelece¤i bak›m›ndan yabanc› devletlerinrekabetine karfl› önlemler almal›d›r.

S›ra Sizde 5

Malthus’a göre halk›n sefaletinin sebebi ekonomik ge-liflmenin do¤al bir sonucudur. Nufusun art›fl h›z› ile bes-lenme olanaklar› aras›ndaki orant›s›zl›k sefaleti de be-raberinde getirmektedir. Malthus’a göre insanlar ço¤al-ma e¤ilimindedirler. Ancak tar›mda geçerli olan azalanverimler kanununa göre, nüfus art›fl›n› mevcut toprak-lar›n beslemesi olana¤› k›s›tl›d›r. Bu yüzden fazla nüfusyok olacak veya sefalet içinde yaflayacakt›r.



S›ra Sizde 6

Ricardo’ya göre rant “Elde edilen son üründen topra¤›nkullan›lmas› veya tahribine karfl›l›k olarak arazi sahibi-ne ödenen bir bedeldir.” Ricardo’nun rant teorisinin te-mel dayana¤› mutlak rant›n mevcut olmad›¤›d›r. Onagöre rant, s›n›rl›, verimli topraklar›n azl›¤›d›r. Rant, nü-fus art›fl› sonunda daha az verimli veya yeri itibar›yladaha az avantajl› topraklar›n ekilip biçilmesi zorunlulu-¤undan do¤ar.

S›ra Sizde 7

Bu teoriye göre, ülkeler en iyi ve en elveriflli flartlardaürettikleri mallar›n üretiminde ihtisaslaflmal› ve bütünimkânlar›n› bu mallar›n üretimine harcamal›d›rlar. Aksi-ne en pahal› ve en zor flartlarda ürettikleri mallar›n üre-timinden vazgeçmelidirler. Ülkeler ihtisaslaflt›¤› mallar›d›flar› satmal›, bunun karfl›l›¤›nda zor üretti¤i mallar› d›-flar›dan sat›n almal›d›rlar. Böylece her iki ülkede ihti-saslaflm›fl olacak ve ticaretten ikisi de kârl› ç›kacakt›r.

S›ra Sizde 8

“Her arz kendi talebini yarat›r.” fleklinde tan›mlananSay Yasas›’na göre, bir mal üretildi¤i zaman yaln›z birarz yap›lm›fl olmaz, ayn› anda ve ayn› miktarda bir ta-lep de yarat›lm›fl olur. Örne¤in, bir çift ayakkab› üret-mifl olan bir kimse, yaln›z bu ayakkab›y› satmak (arzetmek) istemeyecek, fakat ayn› zamanda ayakkab›yaefl de¤erde di¤er bir mal ya da mallar sat›n almak (ta-lep etmek) isteyecektir. Demek oluyor ki piyasaya malarz eden herkes bir taraftan mal›n› satmaya çal›fl›rkendi¤er taraftan da efl de¤erde baflka mallar almaya u¤ra-flacak ve böylece piyasadaki arz ve talep birbirine dai-ma eflit olacakt›r. Bir baflka de¤iflle her arz kendi ta-

lebini yarat›r.

S›ra Sizde 9

Bu mallar›n de¤eri sadece arz ve talep koflullar›na görebelirlenecektir. Bu tip mallara eski tablolar, antika eflya-lar örnek olarak verilebilir. Söz konusu mallar›n arz› s›-n›rl› oldu¤undan bir bak›ma bu mallar monopole konuolmaktad›r. Ancak yine de arz-talep kanunlar›n›n etkisialt›ndad›rlar.

Ersoy, A. (2008) ‹ktisadi Teoriler ve Düflünceler Ta-

rihi, Nobel Bas›m Yay›mKazgan, G. (1993) ‹ktisadi Düflünce veya Politik ‹kti-

sad›n Evrimi, Remzi kitapevi, ‹stanbul.Küçükkalay, A. M. (2008) ‹ktisadi Düflünce Tarihi,

Beta yay›m, ‹stanbul.Meek, L. R (2009) Emek De¤er Teorileri, (Çev. U¤ur

Selçuk Akal›n), Kalkedon Yay›nlar›, ‹stanbul.Özgüven, A. (1984). ‹ktisadi Düflünceler, Doktrinler

ve Teoriler, ‹stanbul: Filiz KitabeviRima H.I. (1996) Development of Economic Analy-

sis, Routledge, 6th EditionSavafl, V. (2000) ‹ktisad›n Tarihi, Siyasal Kitapevi,

Ankara.Turanl›, R. (1994) ‹ktisadi Düflünceler Tarihi-Krono-

lojik Evrim, Blim Teknik Yay›nevi ‹stanbul.Zarakolu, A. (1981) ‹ktisadi Düflünceler Tarihi, An-

kara: Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›nlar›, An-kara.

Aktan, C.C. (1995) Klasik Liberalizm, Neo-Libera-

lizm ve Libertarianizm, Amme ‹daresi Dergisi,Cilt28, say› 1 Mart 1995

‹yibozkurt, E. (1995) Uluslararas› ‹ktisat Teori ve Po-

litika, Ezgi Kitapevi, Bursa


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyalist düflüncenin temellerini aç›klayabilecek,Klasik okula ve piyasa ekonomisine yönelttikleri elefltirileri aç›klayabilecek, Ütopik sosyalist düflünceler ve düflünürlerin görüfllerini ifade edebilecek,Marx ve marksist iktisadi düflünceyi analiz edebilecek,Marx ve di¤er sosyalist düflünürlerin görüfllerini karfl›laflt›rabilecek,bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Sosyalizm• Ütopik Sosyalizm• Anarflizm• Marksizm• Diyalektik Materyalizm

• S›n›f Çat›flmas›• Art› De¤er• Yedek ‹flsizler Ordusu• Kâr Oranlar›n›n Azalmas›• Konjonktürel Dalgalanma

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• SOSYAL‹ST DÜfiÜNCEN‹NDO⁄UfiU

• ÜTOP‹K SOSYAL‹STLER• MÜDAHALEC‹-DEVLETÇ‹

SOSYAL‹ZM• REV‹ZYON‹ST SOSYAL‹ZM:

EDUARD BERNSTE‹N• SEND‹KAL‹ZM: GEORGES SOREL• ANARfi‹ZM: JOSEPH PROUDHON• MARKS‹ZM• MARX’IN ‹KT‹SADI• MARX VE D‹⁄ER SOSYAL‹STLER:

KARfiILAfiTIRMA

SosyalistDüflüncenin Do¤ufluve Marksizm


SOSYAL‹ST DÜfiÜNCEN‹N DO⁄UfiU

Sosyalist Düflünceye Genel Bak›fl‹ktisat teorisinin tarihçesine bak›ld›¤›nda hem Ortodoks ve hemde heterodks ikti-sadi düflünürlerin cevaplamaya çal›flt›klar› temel soru nas›l bir ekonomik sistem vebu sisteme ba¤l› kurumlarla ekonomik etkinlik, verimlilik, eflitlik ve büyümeninnas›l sa¤lanabilece¤i olmufltur. Di¤er bir anlat›mla insan refah ve mutlulu¤unu sa¤-layacak en iyi ekonomik sistem nedir? Bu konuda tavsiye olunan iki temel ekono-mik sistem kapitalizm ve sosyalizm olmufltur.

Ço¤u iktisadi düflünüre göre insan refah ve mutlululu¤unun en yüksek olaca¤›ekonomik sistem serbest piyasa modeline dayal› kapitalist sistemdir. Kapitalizm ta-rihsel süreç sonunda ortaya ç›kan bir ekonomik ve politik sistemdir. ‹ktisadi düflü-nürler bu sistemin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve nas›l çal›flt›¤›n› ortaya koymaya çal›flm›fl-lard›r. Kapitalist sistemde ekonomik karar al›c›lar bireylerdir ve faktör sahipleriolarak bireyler ayn› zamanda farkl› piyasalarda tüketici olarak karar al›c›lard›r. Busistemde ço¤u ekonomik kaynak özel mülkiyet alt›ndad›r.

Kapitalizme alternatif olarak ortaya at›lan sistem sosyalizm olmufltur. Sosyalizm,kapitalizmin aksine öncelikle teorik olarak kapitalist sisteme alternatif olarak orta-ya at›lan bir ekonomik model olmufl ve daha sonra baz› toplumlarda uygulamaalan› bulmufltur. Sosyalist sistemde ekonomik karar alma, kaynaklar›n kontrölü veda¤›l›m› ve ço¤u ekonomik kayna¤›n sahipli¤i bireylere de¤il de onlar ad›na dev-lete verilmifltir.

Bu ünitede sosyalist düflüncenin do¤uflu ve marksizm konular› dört temel bafl-l›k alt›nda incelenecektir. Birinci k›s›mda sanayi devrimi öncesindeki sosyalizmbenzeri düflünceler “Öncü Sosyalist Düflünceler” bafll›¤› alt›nda incelenecektir.Marx öncesi sosyalist yaklafl›mlar ve ilgili konudaki düflünürler ki bu düflüncelerço¤unlukla sanayi devrimi ve devam›nda ortaya ç›km›flt›r, Marx’›n adland›rmas›ylaayn› flekilde “ütopik sosyalistler ve anarflistler” olarak ikinci k›s›mda ele al›nacak-t›r. Üçüncü k›s›m Marx’›n diyalektik materyalizm görüfllerini içeren “Marksist sos-yalist düflüncelerden” oluflacak ve son olarak Marx ve ütopik sosyalist görüfllerinkarfl›laflt›r›lmas› yap›lacakt›r.

Sosyalist DüflünceninDo¤uflu ve Marksizm

Öncü Sosyalist DüflünürlerModern sosyalist düflüncenin temellerini feodal toplumun y›k›l›p sanayileflmeningeliflti¤i ve bunun sonucu olarak kapitalist bir toplumun kendine has sosyal s›n›f-lar›n›n olufltu¤u 18 ve 19. yüzy›lda kapitalist toplumun yaratm›fl oldu¤u olumsuz-luklara bir tepki ve alternatif bir sistem çabas› olarak görmek mümkündür.

fiehirleflen ve ayn› zamanda iflçi ve sermaye s›n›flar›n›n ortaya ç›kt›¤› bu sanayitoplumunda yeni mal ve hizmetlerin pazar için üretilmesi, yeni piyasalar›n yarat›l-mas› ve uluslararas› ticaret yoluyla yeni pazarlar›n bulunmas› gibi sebeplerleMarx’›n da kabul gördü¤ü üzere yüksek büyüme oranlar›na ve insan o¤lunun re-fah›n›n daha önceki dönemlerin toplam›ndan daha fazla artt›¤› bir düzeye ulafl›l-m›flt›r. Bu olumlu geliflmelerin yan›nda ayn› zamanda üretim ve bölüflüm alanlar›n-da istenmeyen sorunlar ortaya ç›km›fl ve bu sorunlar özellikle alt s›n›f olan iflçi s›-n›f›n› olumsuz etkilemifltir.

Modern sosyalist düflüncenin temelleri neye dayan›r?

Gelirin yarat›lmas› ve bölüflümü, mülkiyet ve mülkiyet iliflkileri ve benzeri alan-larda ortaya ç›kan adalet ve eflitlikle ilgili sorunlar sadece sanayi toplumunda orta-ya ç›kan ve dolay›s›yla 18 ve 19. yüzy›la has sorunlar de¤ildir. Eflatun, ThomasMore ve Thomas Campanelle gibi düflünürler sanayileflme öncesinde sosyalizmbenzeri düflünceler ileri sürmüfllerdir. Fakat bu düflüncelerin ortaya ç›kmas›ndakitoplumsal dinamikler, sorunlar›n alg›lanmas› ve önerilen alternatif çözüm önerile-ri 18 ve 19. yüzy›ldaki anlay›fl, dinamik ve önerilerden tamam›yla farkl›d›r.

Antik Yunan’da Eflatun, içinde yaflad›¤› toplumsal siteme alternatif hayalî birdevlet ve toplumsal yap› önerisinde bulunmufl ve bunun için de hayal etti¤i top-lumda mülkiyetin ortak olmas›n› savunmufltur. Aristo Thales’in hocas› olan Eflatun(Plato) hayal etti¤i ideal toplumda askerler ve filozoflardan oluflan hâkim s›n›f›nmülk sahibi olmas›na karfl› ç›km›fl ve hâkim s›n›f›n toplumun daha önemli sorun-lar›na öncelik verebilmesi ve ç›kar çat›flmalar›n›n olmamas› için toplumda mülki-yetin ortak olmas› gerekti¤ini savunmufltur.

18 ve 19. yy. öncesi sosyalist düflünce benzeri di¤er bir yaklafl›m Thomas More(1478-1535)’dan gelir. More “Utopia” isimli eserinde mevcut toplumsal düzene is-yan etmifl ve özel mülkiyetin olmad›¤› daha adil bir toplum hayalini ortaya koy-mufltur. More’a göre toplumsal sorunlar›n temelinde özel mülkiyet sisteminin var-l›¤› yatar. Din ve cinsiyet ayr›m›n›n olmad›¤› onun ada devletinde; mülkiyet ortak-t›r, üretime herkes kat›lacakt›r ve lüks mallar üretilmeyecektir ve üretimin amac›hayalî devletin ihtiyac›n› karfl›lamak olacakt›r. More üretim ve bölüflümün organi-zasyonunun yap›lmas›n›n merkezî bir iradeyle yerine getirilmesini uygun görür.

Thomas Campanelle (1568-1638), de ayn› More’da oldu¤u gibi toplumsal so-runlar›n kayna¤›n› özel mülkiyette görür ve mülkiyetin ortak olmas› gerekti¤ini sa-vunur. More’dan farkl› olarak ise kad›n ve çocuklar›n da ortak oldu¤u bir ortakmülkiyet ve zenginlik paylafl›m› görüflünü savunur.

ÜTOP‹K SOSYAL‹STLEREndüstri devrimi s›ras›nda kapitalizm tüm kurumlar›yla tam olarak oluflmadan ön-ce baz› düflünürler erken vahfli kapitalizmin ortaya ç›karm›fl oldu¤u, bireyler vetoplum üzerinde yaratm›fl oldu¤u arzulanmayan durumlar› görerek bu sisteme kar-fl› ç›km›fllard›r. Marx öncesi sosyalistler olarak adland›rabilece¤imiz bu düflünürler


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Eflatun askerler vefilozoflardan oluflan hâkims›n›f›n mülk sahibiolmas›na, ç›karçat›flmalar›na sebep olaca¤›düflüncesiyle karfl› ç›kar vemülkiyetin ortak olmas›gerekti¤ini savunur.

More’a göre toplumsalsorunlar›n kayna¤›mülkiyetin özel olmas› vemevcut sosyal kurumlard›r.Toplumsal eflitlik ve adaletinsa¤lanmas›n›n veinsano¤lunun mutlulu¤ununyolu özel mülkiyetin yeriniortak mülkiyetin almas›d›r.

Ütopik sosyalist düflünürler;(i) büyük kitleler için sefalet,eflitsizlik ve güvensizliklesonuçlanan rekabetçiekonomik düzene karfl›büyük tepki vememnuniyetsizlikduymufllard›r, (ii) kapitalistsistemin uyum içindeçal›flmad›¤› ve çat›flmalaragebe oldu¤unudüflünmüfller, (iii) ç›karçat›flmalar› toplumsalçat›flmalara meydanverilmeden bar›flç›l yollarlaçözülebilir ve (iv) kurumsaldüzenlemelerde yap›lacakesasl› ve radikalde¤iflikliklerin toplumsalde¤iflimi sa¤layaca¤› verefah düzeyinde art›fla sebepolaca¤›na inanm›fllard›r.

ço¤unlukla filozoflar ve moralistlerdir (etikçiler). Bu düflünürler temel olarak kapi-talizmin elefltirisini yapm›fl fakat o sistemin yerine düflündükleri sosyalist sisteminnas›l ortaya ç›kaca¤› ve kurumlar› ile beraber bu sistemin nas›l iflleyece¤i ve temel-lerinin ne olaca¤› konular›na fazla önem vermemifllerdir. Bu sebeple bu düflünür-ler Marx taraf›ndan “ütopik sosyalistler” olarak adland›r›lm›fllard›r. Marx taraf›ndanütopik olarak adland›r›lmalar›n›n bir sebebi, sistemi analitik olarak ele almaktan zi-yade olmas› gereken ile gerçekte var olan aras›nda karfl›laflt›rmaya yer vermifl ol-malar›, bir nevi toplum için en uygun olan› betimlemeye çal›flmalar›d›r.

Marx, ütopik sosyalist tan›m›n› kimler için yapm›flt›r?

Ütopik sosyalistler farkl› görüfllere sahiptirler. Bu düflünürleri bir araya getirenbirçok ortak nokta mevcuttur. Bunlar›n bafl›nda büyük kitleler için sefalet, eflitsiz-lik ve güvensizlikle sonuçlanan rekabetçi ekonomik düzene karfl› duyulan büyüktepki ve memnuniyetsizlik gelir. Kurumsal düzenlemelerde yap›lacak esasl› ve ra-dikal de¤ifliklikler toplumsal de¤iflimi sa¤layacak ve refah düzeyinde art›fla sebepolacakt›r. Di¤er bir nokta 19. yy. Avrupa’s›ndaki kapitalist sistemin uyum (har-mony) içinde çal›flmad›¤›d›r. Ütopiklere göre kapitalist sistem uyumsuzdur ve ça-t›flmalara gebedir ve ç›kar çat›flmalar› toplumsal çat›flmalara meydan verilmedenbar›flç›l yollarla çözülmelidir. Bar›flc›l çözümün nas›l olaca¤› düflünürden düflünü-re farkl›l›k gösterir. Son olarak ütopikler rekabete karfl› ç›km›fl ve rekabetin kapi-talizmin sonunu getirece¤ine inanm›fllard›r.

fiimdi s›ras›yla bu düflünürleri inceleyelim.

Saint Simon

Saint Simon rekabete dayal› piyasa mekanizmas›n›n y›k›c› oldu¤unu savunmufl fa-kat alternatif bir sosyalist iktisadi model gelifltirememifltir. Bir yandan sistemin top-lum temeline göre düzenlenmesi ve planlanmas› gerekti¤ini savunurken öte yan-dan devletin bilimsel ve toplumsal geliflimi destekleyici bir araç olarak kullan›lma-s›n› desteklemifltir. Bilim adamlar› ve mühendislerin haz›rlanmas›nda ve uygula-mas›nda önemli rol oynayaca¤› planl› kamu ekonomisinin ekonomik ç›kt› ve akti-vite düzeyini çok art›raca¤›n› öngörmüfltür.

Simon kuramlar›n› feodalizmden kapitalist sisteme geçifl aflamas›nda olufltur-mufl ve halen kal›nt›lar› bulunan feodal yap›n›n tamamen saf d›fl› b›rak›lmas› gere-¤ine inanm›flt›r. Feodal yap›n›n ortadan kalkmas› aylaklar ve asalaklar ile üretici s›-n›flar aras›ndaki çeliflkinin ortadan kalkmas›na ve onun yerine baflar› ilkesinin top-lumun merkezinde yer almas›na sebep olacakt›r.

834. Ünite - Sosyal ist Düflüncenin Do¤uflu ve Marksizm

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Saint Simon (1760-1825), 19. yüzy›l›n en önemli düflünürle-

rinden birisidir. ‹lk Frans›z sosyalistlerden olan Simon’›n fikir-

leri Marx baflta olmak üzere pozitivizm ve sosyoloji dallar›n› da

içine alan pek çok düflünceyi etkilemifltir. Bir aristokrat olarak

dünyaya gelmifl olmas›na ra¤men hayat› boyunca savundu¤u

ideolojiler aristokratik kategoriden uzak olmufltur. Sosyalizmin

babalar›ndan birisi olarak görülmektedir.

Simon özel mülkiyete karfl›ç›kmaz ve toplumsal üretimiçin gerekli oldu¤una inan›r.Rekabete dayal› piyasamekanizmas› y›k›c›d›r.Bilimsel temellere dayal›planl› kamu ekonomisiarzulanan üretimisa¤layacakt›r.

‹ngiltere’de iflçi ve iflveren aras›nda görülen çat›flman›n kayna¤› Simon’a göreiflverenlerin iflçilere paylafl›lan ortak ç›karlar konusunda bilgi vermeyiflidir. Simon,hükümetlerin geleneksel rollerini bir kenara b›rak›p üretim yönetimi ile ilgilenme-si gerekti¤ine ve bunun sonucunda rekabetin ortadan kalkaca¤›na inanm›flt›r. Si-mon özel mülkiyete karfl› ç›kmam›fl, özel mülkiyeti toplumsal hoflgörü ve yüküm-lülükleri gerektiren bir parça olarak ele alm›flt›r.

Charles Fourier

Fourier, iyi bir toplumun, kooperatifler fleklinde organize olmufl ve herkese mini-mum gelirin garanti edildi¤i toplum oldu¤unu öngörmüfltür. Simon’›n aksine onagöre düzenli, ahlakl› ve adil bir topluma ulaflman›n önünde engeller vard›r.

Yine Simon’dan farkl› olarak merkezî planlanan bir sistem yerine yerellefltiril-mifl bir sistemin daha ak›lc› oldu¤una, sanayileflme hareketi yerine tar›ma geri dö-nüflün do¤ru olaca¤›na, yöneticilerin verece¤i komutlardan ziyade bireylerin inisi-yatif kullanmas›n›n gerekli oldu¤una inanm›flt›r. Ona göre ak›l, sorunlar›n çözü-münde yeterlidir.

‹nsanlar›n 12 tutkusunun tatmin edilmesi sonucu yeni topluma geçilece¤ini sa-vunmufltur. Bu tutkular›n tatmini için oluflturdu¤u kuram›na göre Falanster isminiverdi¤i kollektif yerleflim birimlerinde insanlar, devletin herhangi bir müdahalesiolmaks›z›n bar›fl içinde yaflayabilecektir.

Üretimin üç temel ögesi olan sermaye, emek ve yetenek üretimden s›ras›yla1/3, 5/12 ve 1/4 oranlar›nda pay almal›d›rlar. Fourier, ticareti yeni topluma geçifl-te k›s›tlanmas› gereken bir kurum olarak ele alm›fl, rekabetin ise bireysel de¤il amakooperatifler aras›nda bulunmas›n›n daha do¤ru oldu¤unu savunmufltur. Falans-terlerin mali ve ahlaki olarak sahip olduklar› üstünlük sayesinde Malthus’un nüfusyasas›n› çürütece¤ini iddia etmifltir. Burada yap›lacak üretim insanlar›n daha çokkazanmak iste¤iyle yani kazanç h›rs›yla de¤il; insan olman›n getirdi¤i bir içsel öz-veriyle meydana gelecektir. Üretim için uzmanlaflma flekilleri belirlenecek, belirle-nen flekiller aç›k ve anlafl›l›r hâle getirilecektir. Çal›flacak insanlara, onlar için enuygun uzmanl›k alanlar› tahsis edilecektir. Fourier kifli bafl›na bir de¤il, birden faz-la uzmanl›k alan› tahsis eder. ‹nsanlar uzmanlaflt›klar› her bir alanda sadece birkaçsaat çal›flacak, ard›ndan s›rayla di¤er uzmanl›k alanlar›nda ifle devam edeceklerdir.Bu yolla kifliler monotonluktan kurtulacakt›r.

Ücretlendirme konusunda Fourier her çal›flana eflit ücret gibi bir istekte bulun-maz. Kiflilerin bilgi ve becerisine göre ücretlendirme yap›labilir, yeter ki minimumücret kiflinin yaflam›n› idame ettirebilmesi için yeterli olsun.


Charles Fourier (1772-1837), 19. yüzy›l›n Frans›z as›ll›

önemli bir sosyalistidir. Döneminin radikal görüfllü düflünürle-

rinden birisi olan Fourier “feminizm” kelimesini ortaya atan

kifli olarak an›lmaktad›r. Zengin babas›ndan kalan miras ile

bir ifladam› olarak Avrupa’y› gezmifl, bofl zamanlar›n› düflün-

celerini üretmekle geçirmifltir. fiirket dâhilinde çal›fl›yor olmas›

dolay›s›yla flirket ifllerinden so¤umufl ve bu ifllerin s›k›c›, tekdü-

ze ifller olmas›ndan yak›nm›fl, firmalar›n ve üretim sahalar›n›n

yeni fleyler araflt›r›p gelifltirmesi gere¤ine dikkat çekmifltir.

Fourier’e göre iyi bir toplumkooperatifler fleklindeorganize olmufl ve herkeseminimum gelirin garantiedildi¤i toplumdur. Merkezîplanlamaya dayal› birsistem yerine yerellefltirilmiflbir sistem, sanayileflmehareketi yerine tar›ma geridönüfl daha ak›lc›d›r ve ak›lsorunlar›n çözümündeyeterlidir.

Fourier’›n tasarlad›¤› üretim yöntemi ABD’de bir çiftlikte denenmifltir. Ancakbu yöntem ya ilgi duyanlar›n entelektüel tabakadan olup bedensel güce ihtiyaçduyulanan iflleri yapmak istememeleri ya kollektif içerisinde yeni do¤anlar›n, butip üretim yöntemine ebeveynleri kadar merakl› olmay›fl› yüzünden uzun ömür-lü olamam›flt›r. Düflüncelerinde, s›n›flar aras›ndaki çeliflkileri hesaba katmamas›elefltirilmifltir.

Robert Owen Owen, insan› akl› sayesinde mükemmel olabilecek ve bütün sorunlar›n üstesindengelebilecek bir varl›k olarak ele alm›flt›r. ‹nsan›n yaflad›¤› problemler onun var olu-flundaki bozukluktan de¤il; “fleytani” kurumlar arac›l›¤›yla insanlar›n belirli kal›p-lara sokulmas›ndan ileri gelir. Bu nedenle Owen e¤itim reformu ve kooperatiflerinrekabetçi piyasalar›n yerini almas› tavsiyelerinde bulunmufltur. Owen s›n›f çat›fl-mas› oldu¤u görüflünü reddetmifltir.

Büyük bir sanayici olarak döneminde kapitalist sistem içerisinde iflçilerin duru-munu ve çal›flma koflullar›n› bire bir görmüfl ve bu eksikliklere karfl› neler yap›la-bilece¤ini düflünmeye bafllam›flt›r. Kendi fabrikas›nda ilk fikirlerini uygulayanOwen, önce çal›flma sürelerini k›saltm›fl, okul ve okul öncesi e¤itimine önem ve-rerek çocuk iflçi kullan›m›n› yasaklam›fl, ücretleri genele oranla daha yüksek tut-mufl, bar›nma ve sa¤l›k koflullar›n› iyilefltirmifltir. K›sacas› Owen, kendi fabrikas›içinde yeniden örgütlenme yoluna gitmifltir. Owen’›n uygulamalar› sonucunda fab-rikas› bafllang›çta önemli miktarlarda kâr elde etmeye devam etmifltir.

Owen iflçilerin yaflam ve çal›flma koflullar›n› iyilefltirmek için ne tür uygulamalar yapm›flt›r?

Yoksulluk ve zenginlik aras›ndaki çeliflkiyi çözmek için Owen bafllang›çta siya-sal sisteme meydan okumam›fl ve otoriteye baflkald›rma yoluna gitmemifltir. Buyüzden de bafllarda fikirlerini dinleyen, takip eden önemli bir ifl gücü ve hatta biraristokrat kitle oluflmufltur. Ancak kendi fabrikas›n›n s›n›rlar›ndan ç›k›p genel sis-teme iliflkin düflüncelerini beyan etmeye bafllay›nca hem siyasetçiler, hem aristok-rasi ve hem de iflçilerin bizzat kendilerinden gördü¤ü ilk ilgiyi kaybetmifltir. Bununüzerine Owen’›n sistem üzerine fikirleri daha radikalleflmifltir.

Ekonominin genel durumu ve Britanya’daki iflsizlik olgusu onda, ekonominingenel dengeye kendili¤inden gelece¤i fleklindeki klasik yarg›ya karfl› bir tutum ge-lifltirmifltir. Uygun koflullar alt›nda ve uygun kurumsal yap›larla insan›n üretken ya-p›s›n›n çok daha güçlü hâle gelebilece¤ine, k›tl›k probleminin azalt›labilece¤ine veafl›r› nüfusun da ortadan kalkaca¤›na inanm›flt›r.


Robert Owen (1771-1858), ‹ngiliz sosyalistlerin önde gelenle-

rindendir. 1771’de yedi çocuklu bir ailede alt›nc› çocuk olarak

do¤mutur. Owen’›n hayat› önemli ifl deneyimleriyle doludur ve

okumaya olan ilgisi sayesinde kazand›¤› önemli miktardaki bil-

gi onu zaman›n›n say›l› düflünürlerinden birisi hâline getirmifl-

tir. ‹skoçya’daki New Lanark köyünde bir iplik fabrikas› iflletmifl

olan Robert Owen, 19. yüzy›l ‹ngiliz sosyal reformcular›n›n en

ünlüsüdür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Owen ekonominin geneldengeye kendili¤indengelece¤i fleklindeki klasikyarg›ya ve Say Yasas›’nainanmaz. Ekonomidedevletin rolü minimizeedilmemelidir. Uygunkoflullar alt›nda ve uygunkurumsal yap›larla insan›nüretken yap›s›n›n çok dahagüçlü hâle gelebilece¤ine,k›tl›k problemininazalt›labilece¤ine ve afl›r›nüfusun da ortadankalkaca¤›na inanm›flt›r.Kooperatif üretim sahalar›oluflturulmas› içinçal›flm›flt›r.

Owen toplam üretim ve tüketim aras›ndaki dengesizli¤e dikkat çekmifl ve SayYasas’n›n geçerlili¤ini reddetmifltir. Hem ‹ngiltere hem de Amerika Birleflik Devlet-leri’nde kooperatif üretim sahalar› oluflturulmas› için çal›flm›flt›r. Ona göre ekono-mide devletin rolü minimize edilmemelidir. Öte yandan Malthus’un iddia etti¤i gi-bi yoksul yasalar›n›n kald›r›lmas› ya da vergileri azaltma yoluna gidilmesi iflsizli¤iortadan kald›ramayacakt›r. ‹flsizli¤e “iflbirli¤i köyleri” kuram›yla çözüm aram›flt›r.‹flbirli¤i köyleri sanayi alan›nda bir tür kooperatif üretimi olup mevcut kâr ve reka-bet sistemine karfl› düzenlenmifltir. Owen, sermayeye sabit ve maksimum s›n›rlar›belirlenmifl faiz düzeyi ödenmesi gerekti¤ini düflünmüfltür.

MÜDAHALEC‹- DEVLETÇ‹ SOSYAL‹ZMEn büyük temsilcileri Blanc, Rodbertus ve Sismondi olan müdahaleci-devletçi sos-yalizm görüflü temelde devlet müdahalesinin gereklili¤ini savunur ve devleti eko-nomik aktivitede denetleyici-düzenleyici ve yeri geldi¤inde düzeltici bir güç olarakele al›r. Toplumsal ve ekonomik yaflam›n etik de¤erleri, temel kurallar› devlet ta-raf›ndan konulmal› ve bu de¤er ile kurallar›n ifllerli¤i yine devlet organlar› taraf›n-dan kontrol edilmelidir.

Simonde de Sismondi

‹nsanl›k tarihini ilkel, feodal ve modern olarak üç döneme ay›ran Sismondi, iflçi-lerle iflverenler aras›ndaki toplumsal çat›flman›n kayna¤›n› özel mülkiyette görür.‹flverenler üretim araçlar›n›n mülkiyetine sahip olduklar›ndan bu çat›flmada avan-tajl›d›rlar.

Sismondi bafllang›çta Adam Smith’in görüfllerine inan›r ve piyasa mekanizmas›-n›n uyum içinde çal›flt›¤› ve devlet müdehalesinin olmad›¤› laissez faire yaklafl›m›-n›n toplumun refah›n› art›racak en iyi yaklafl›m olaca¤›n› savunur. Fakat daha son-raki yaz›lar›nda klasik düflünürlerin serbest piyasa ekonomisinin getirilerini çokabartt›¤›n› belirtir.

Say kanununu elefltirerek laissez faire politikalar›n›n iflsizlik ve büyük halk kit-lelerinin sefaleti ile sonuçlanaca¤›n› öngörür. Piyasa mekanizmas› adaletsiz ve eflitolmayan bir gelir da¤›l›m›na sebep olur ve toplumda en önemli sorun gelirin nas›lda¤›ld›¤›d›r. Ona göre toplumsal yaflamda uyum yerine iflçi s›n›f› ile sermayedarlararas›nda s›n›f çat›flmalar› hâkimdir ve bu zaman geçtikçe keskinleflecektir. Bu gö-rüflleriyle Sismondi Marksist teorinin öncülerindendir.

Sismondi hangi düflüncelerine ba¤l› olarak Marksist teorinin öncülerinden biri olarak ka-bul edilir?

Sismondi döneminin di¤er sosyalist düflünürlerinden farkl› olarak özel mülkiye-ti ve küçük ölçekliba¤›ms›z sanayi ve tar›m iflletmelerinin olmas› gerekti¤ini savun-


Simonde de Sismondi (1773-1842), Cenova’da do¤mufl, 19.

yüzy›l›n ‹sviçre kökenli önemli ekonomist ve tarihçilerinden bi-

risidir. Kontrolsüz sanayileflmenin tehlikeli sonuçlar do¤uraca-

¤›na dikkat çekmifltir. Afl›r› rekabet, afl›r› üretim, eksik tüketim

gibi kavramlar›, sonradan Karl Marx ve John Maynard Keynes

gibi önemli iktisatç›lara teorilerini gelifltirmekte yol gösterici ol-

mufltur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Sismondi iflçilerle iflverenleraras›ndaki toplumsalçat›flman›n kayna¤›n› özelmülkiyette görür ve Saykanununu elefltirerek laissezfaire politikalar›n›n iflsizlikve büyük halk kitlelerininsefaleti ile sonuçlanaca¤›n›öngörür. Piyasamekanizmas› adaletsiz birgelir da¤›l›m›na sebep olur.‹flçi s›n›f› ile sermayedarlararas›nda s›n›f çat›flmalar›hâkimdir ve bu zamangeçtikçe keskinleflecektir.

mufltur. Sismondi kapitalist toplumun üretim fazlas› olas›l›¤›na gebe oldu¤unu vetoplam arz›n toplam talepten fazla olmas› olarak adland›r›lacak bu uyumsuzluk(dengesizlik) durumunun toplam üretimin s›n›rland›r›lmas›yla ortadan kalkabilece-¤ini savunmufltur.

Üretim ve tüketim aras›ndaki dengesizli¤e dikkat çeken Sismondi, üretim fazla-s›n›n olufltu¤unu ve sonuçta iflsizli¤in körüklendi¤ini savunmufltur. Ona göre tek-nolojik ilerleme, kapitalist sistemde afl›r› üretime yol açmaktad›r. Sistemdeki di¤ersorunlardan biri, nüfus art›fl› nedeniyle ücretlerin giderek azalma e¤iliminde olma-s› ve bu yolla efektif talepte görülecek düflüfltür. Efektif talepte görülen düflüfl ay-r›ca rekabeti k›z›flt›rmaktad›r.

Krizler sadece ekonomik boyutuyla de¤il, sosyal boyutuyla da ele al›nmal›d›r.Toplumda görülen s›n›flaflma, servet ile emek aras›ndaki iliflkinin kesilmesinin veüretim ile çal›flma kararlar›n›n kapitalistlerin “keyfi” do¤rultusunda al›nmas›n›n bir so-nucudur. Çal›flma haklar›n›n düzenlenmesi ve iflçiler lehine gelifltirilmesi, sendikalafl-ma vb. sosyal haklar›n kazand›r›lmas› gibi reformlara ihtiyaç oldu¤unu düflünmüfltür.

Karl Rodbertus

Rodbertus devleti sosyal geliflimin motoru olarak ele alm›flt›r. Özellikle ifl gücü-nün düflük ücretlerine dikkat çekmifl ve ücret düzeylerinde yükselifl sa¤lamayayönelik yasalar› desteklemifltir. Geçimlik ücret düzeyi teorisini elefltirmifl ve ücret-lerin ulusal gelirin da¤›t›m›nda yetersiz kalaca¤›n› ifade etmifltir. Artan verimlili¤eve sonucunda artan ulusal gelire karfl›n, ifl gücünün toplam gelirden ald›¤› paygeçimlik düzeyde kalmaktad›r. Bu flekilde yap›lan üretim, mallar›n efektif talebidikkate almaks›z›n üretilmesine ve dolay›s›yla üretim fazlas›na yol açmakta, so-nuçta ise bölüflüm sisteminde sorunlara yol açmaktad›r. Gelirin eflit da¤›t›lmas›n›nbir hata olaca¤›n›, sonuçta her bireyin sadece küçük bir pay almas›yla sonuçlana-ca¤›n› düflünmüfltür.

Rodbertus potansiyel gelir ve üretim faktörlerinin bir k›sm›n›n at›l kalmas›ndandolay› potansiyel gelire ulafl›lam›yor olmas›na dikkat çeken ilk iktisatç›d›r.

Louis Blanc


Karl Rodbertus (1805-1875), bugün Almanya s›n›rlar› dâ-

hilinde bulunan Pomerania’da do¤an Rodbertus e¤itimini hu-

kuk alan›nda görmüfl, 1848 ‹htilali sonras› do¤rudan siyaset-

le u¤raflm›flt›r. Sonradan siyaseti b›rak›p, do¤rudan politik-

ekonomi ile ilgilenmifltir. Monarfli, ulusçuluk ve kapitalizm

ö¤elerini ayn› potada eritebilmifl ve bu ba¤daflt›rmas› yüzün-

den Marx ve Engels taraf›ndan fliddetle elefltirilmifltir.

Rodbertus geçimlik ücretdüzeyi teorisini elefltirmifl veiflçilerin göreceli gelirininulusal gelirin da¤›t›m›ndayetersiz oldu¤unu ifadeetmifltir. Artan verimlili¤era¤men ifl gücünün toplamgelirden ald›¤› pay›ngeçimlik düzeyde kalmas›mallar›n efektif talebidikkate almaks›z›nüretilmesine ve dolay›s›ylaüretim fazlas›na yolaçacakt›r.

Louis Blanc(1811-1882), 19. yüzy›lda yaflam›fl ünlü bir Frans›z

politikac›s› ve tarihçisidir. Saint Simon’un takipçilerinden olduk-

ça fazla etkilenen Blanc, endüstriyel devrimin kentlerdeki iflgücü

üzerindeki olumsuz etkilerini bertaraf edebilmek için sistemin ye-

niden organize edilmesi gere¤ini gündeme getirmifltir.

Sosyalizm terimini yaz›lar›nda ilk kullanan düflünürlerden olan Louis Blanc sosya-lizmi herkesin iflinin oldu¤u ve her çal›flana adil bir ücretin ödendi¤i sistem olaraktan›mlam›flt›r. Ona göre iyi bir ekonomik sistem herkese ifl sa¤layan sistemdir vebu ancak sosyalizmde söz konusu olacakt›r. Blanc’a göre sosyalizmde üretim araç-lar›n›n kontrolü devlette olacak ve devlet herkese ifl sa¤layacakt›r. Blanc’›n sosya-list toplumunda, herkes yetene¤i ölçüsünde üretime katk›da bulunup ihtiyac› ölçü-sünde toplumsal pastadan pay alacakt›r.

Blanc sosyalizmi nas›l tan›mlam›flt›r?

Blanc bireysel rekabeti fliddetle elefltirmifl ve bunun hem iflçi s›n›f›n› yoksullafl-t›rd›¤›n› hem de burjuvazinin büyük bölümünü tehdit etti¤ini iddia etmifltir. ‹nsaneme¤inin karfl›l›¤› olan reel ücretin sürekli olarak düflmesini engellemek amac›ylaeme¤in örgütlenmesi gerekti¤ini savunmufltur.

Blanc’a göre gelece¤in toplumu kooperatifsiz düflünülemez ve kooperatif ör-gütlenmesine devletin yard›mc› olmas› gereklidir. Devlet madenleri, bankalar›, si-gorta flirketlerini ve di¤er iflletmeleri ulusallaflt›rmal›, bunlardan elde edece¤i kâr›kooperatifler yoluyla ortak üretim için kullanmal›d›r. Bir kez demokratik yap›lan-ma sa¤lan›rsa devlet, kooperatif ifl yerlerinin çal›flmalar›n› denetim alt›na alabile-cektir. Öte yandan özel sektör kaybolmayacak, kamusal üretime paralel olarak biryanda var olmaya devam edebilecektir. Ancak Blanc yine de zaman içerisinde ko-operatif üretimin avantajlar›n›n görülece¤ini ve sonuçta kapitalist tüm firmalar›nyerini kooperatif üretimin alaca¤›n› düflünmüfltür.

REV‹ZYON‹ST SOSYAL‹ZM: EDUARD BERNSTE‹N

Marx’›n düflüncelerine k›smen kat›lm›fl, birtak›m alanlarda ise Marx’› fliddetle elefl-tirmifltir. Bu elefltiriler temelde üç noktaya odakl›d›r: Birincisi, Bernstein, Marx’›ntarihsel diyalektik materyalizm görüflüne karfl› ç›km›flt›r. Marx’›n tarihi ele al›fl biçi-mi ve ç›kar›mlar› ona göre eksiktir. ‹kinci olarak Marx’›n art›k de¤er kavram›, ka-pitalist iktisad›n gerçeklikleriyle uyumlu de¤ildir. Son olaraksa Bernstein, Marx’›nkapitalist sistemin çöküflü ile ilgili tezine karfl› ç›km›flt›r. Sosyalizm, eriflilmesi gere-ken bir fleydir ancak ona eriflmek kapitalizmi y›kmak yoluyla de¤il: kapitalizmi ya-flat›p evrimsel olarak gelifltirmekle mümkün olacakt›r. Bernstein’a göre piyasalar-daki yo¤unlaflma asl›nda sermayedeki merkezîleflmenin minimizasyonu olarak ad-land›r›lmal›d›r. Çünkü flirketler bünyesinde birleflen sermayeler asl›nda o flirketle-re yat›r›m yapan pek çok küçük yat›r›mc›n›n yat›r›mlar›yla oluflmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Blanc sosyalizmi herkesiniflinin oldu¤u ve herçal›flana adil bir ücretinödendi¤i sistem olaraktan›mlam›flt›r. Sosyalizmdeüretim araçlar›n›n kontrolüdevlette olacak ve devletherkese ifl sa¤layacakt›r.Bireysel rekabeti fliddetleelefltirmifl, gelece¤intoplumunun kooperatifsizolamayaca¤›n›, madenlerin,bankalar›n ve sigortaflirketlerininkamulaflt›r›lmas›n›önermifltir.

Eduard Bernstein (1850-1932), Almanya do¤umlu ünlü bir re-

vizyonist sosyalisttir. Alman sosyal demokrat teorisyen, politikac›

ve Alman Sosyal Demokrat Partisi’nin bir üyesidir. Revizyonizm

ve evrimsel sosyalizmin babas› say›lan Bernstein, Marx’› ciddi bi-

çimde elefltirmifltir.

SEND‹KAL‹ZM: GEORGES SOREL

Politik anlamda monarfli yanl›s› ve gelenekçi bir kiflili¤i olan Sorel, 1890’larda or-todoks Marksizm taraftar› hâline gelmifltir. Ancak Marx’›n düflüncelerinde gördü-¤ü eksiklikleri-boflluklar› tamamlamay› denemifltir. Bu düflünceleri Sorel’in hete-rodoks Marksizm kaymas›na yol açm›flt›r. Marx’›n düflüncelerinin temelinde pes-simizm ve irrasyonellik oldu¤unu kabul eden Sorel, Marksizm H›ristiyanl›¤a dahayak›n bulmufltur. Marxizmin söylemlerinin genelindeki do¤rulu¤u OrtodoksMarksistler gibi bilimsel temellere ba¤lamaya çal›flmak yerine bu do¤rulu¤un fi-kirsel ve etik anlamda proleteryan›n korunmaya çal›fl›lmas›ndan kaynakland›¤›n›düflünmüfltür.

Kapitalist düzenin nas›l olufltu¤unu irdeleyen Sorel, parlamenter sosyalizm veonun orta-s›n›f bürokrat ve gazete-entelektüellerinin, t›pk› onlardan önceki gele-neksel liberaller ve kapitalist elitler gibi sosyal bilimler, ekonomi ya da herhangibaflka bir önemli konuyu anlayamayaca¤›n› savunmufltur. Ona göre, 18. yüzy›l›nsonu ve 19. yüzy›l›n bafllar›nda çal›flanlara seçme hakk› tan›nmas›, bu insanlar›ndaha önceki politik güçlerden daha aptal ve daha az becerikli insanlar› politik elit-ler hâline getirmelerine yol açm›flt›r. Bu durumun çözümü Sorel’e göre sadece vesadece parlamenter yap›n›n iflçiler taraf›ndan bir bütün olarak boykot edilmesindegizlidir. Kapitalizme karfl› sald›r› ve iflçilerin haklar›n› elde etmesi ancak bu yollamümkün olacakt›r.

ANARfi‹ZM: JOSEPH PROUDHON Anarflizmin kökleri daha eskiye kadar götürülebilmekle beraber temel olarak budüflünce 19. yüzy›lda filizlenmifltir. Temel prensibi bireyin özgürlük alan›n›n ola-bildi¤ince genifl tutulmas›d›r. Bu nedenle bireyi k›s›tlayan hukuki, ahlaki, dinî vetoplumsal nitelikli bütün kurallar›n ve bu kurallar ile oluflturulmufl bulunan devle-tin tamamen ortadan kald›r›lmas›n› savunmaktad›r. Anarflizme göre ad› devlet ol-sun ya da olmas›n, her türlü otorite er ya da geç kendi içinde bulunmayanlar› yö-netip kontrol alt›na alacak araçlar› ortaya ç›karacak bir yap›ya sahiptir. Otoriteyekarfl› gösterilen sert tavr›n temel sebebi budur.

Proudhon, kronolojik olarak kendini anarflist ilan eden ilk sosyal devrimcidir.Sorunlara arad›¤› çözümlerde kesin ve k›sa yollar› tercih etmeyifli onu zaman›n›ndi¤er düflünürlerinden ay›r›r.

Proudhon’da devlete ve kurumlar›na ve din kurumuna karfl› bir güvensizlikduygusu hâkimdir ve bu nedenle devletin ve bir kurum olarak dinin varl›¤›nakarfl›d›r.


Georges Sorel (1847-1922), ünlü bir Frans›z filozof, devrimci

ve sendikac›l›k teorisyenidir. Hidroloji, mimari, fizik, politik tarih

ve felsefe alanlar›nda çeflitli makaleleri bulunmaktad›r. ‹lk Fran-

s›z Marxist düflünce dergisi “L’Ère nouvelle and Le Devenir soci-

al” üzerinde çal›flm›fl, di¤er Marxist yazarlarla ortak çal›flmalar

yapm›fl ve 1906’da ünlü yaz›s› “Reflections on Violence” › yay›n-

lam›flt›r.

Ona göre sorunlar›n kendisi kadar çözümleri de karmafl›k olacakt›r. Proudhonbilinen tan›m›yla özel mülkiyete karfl› ç›km›fl ve bu tip mülkiyeti h›rs›zl›k olarakaddetmifltir. Ayn› zamanda kollektivist düflünceye de karfl› ç›km›flt›r. Proudhonmülkiyete kökten karfl› de¤ildir, meflru bir mülkiyet hakk› tan›nmas›nda ona görebir sak›nca yoktur.

Proudhon’un mülkiyet konusuna yaklafl›m› nedir?

Proudhon’a göre liberal düflüncenin ortaya ç›kard›¤› mülkiyet hakk› ve bölü-flüm sistemi do¤ru ifllememektedir ve adaletsizdir. Do¤ru olan, herkesin üretimekatk›s› kadar mal üzerinde mülkiyet hakk›n›n olmas›d›r. Toprak ise mülkiyet hak-k› tan›namayacak bir varl›kt›r. Herkese kredi kanal›n›n faizsiz olarak aç›k oldu¤uanarflist bir toplum öngörür.

Devletin ortadan kald›r›lmas› gerekti¤ini savunan Proudhon federatif yap›ya sa-hip bir olufluma ve bireyler aras› anlaflma özgürlü¤ünün sa¤lanmas›na de¤er ver-mifltir. Dönemin anlam›yla devletin ortadan kald›r›lmas›ndan Proudhon’un anlad›-¤›, devletin sadece temsili demokrasi olarak de¤il, ayn› zamanda otoriter sosyalizmya da komünizm olarak da ortadan kald›r›lmas›d›r.

MARKS‹ZM

Marksist Düflünceye Genel Bak›flDavid Ricardo’nun ekonomik görüfllerinden etkilenen/yararlanan Karl Marx klasikyaklafl›m›n birçok elementini analizlerinde kullanm›fl fakat bu görüflleri farkl› birperspektifte ve yeni analitik düflünceleri de ekleyerek sunup klasik teoriden veonun ç›kar›mlar›ndan tamamen farkl› sonuçlara ulaflm›flt›r.

Marx’a göre kapitalizim de dâhil olmak üzere tüm ekonomik sistemler do¤as›gere¤i s›n›f çat›flmalar›na gebedir ve kapitalizimde bu çat›flma piyasa güçleri tara-f›ndan ortadan kald›r›lamaz. Klasiklerden farkl› olarak s›n›f çat›flmas›n›n kapitalist-lerle toprak a¤alar› aras›nda de¤il de kapitalistlerle (burjuvazi) iflçi s›n›f› (proleter-ya) aras›nda oldu¤unu savunur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

KARL MARX (1818-1883)- Marx ünlü Alman filozof, ekono-

mist, sosyolog, tarihçi, gazeteci ve devrimci sosyalisttir. Sosyal bi-

limlerin bugünkü hâlini almas›nda ve sosyalist politik hareketin

bafllay›p filizlenmesinde en önemli role sahip kifli say›lmaktad›r.

Pek çok yap›ta sahip olmakla birlikte en önemli yap›tlar› “Komü-

nist Manifesto” ve üç ciltlik “Kapital”’dir. Felsefi temellerini olufl-

tururken en çok etkilendi¤i kiflilik Hegel’dir. Felsefi görüfllerinin

temelini alm›fl oldu¤u hukuk ve felsefe e¤itimi ve görüfllerinden

etkilendi¤i Hegel’in görüflleri oluflturur. Sosyalist görüflleri Paris

ve Brükseldeki yaflam› s›ras›nda etkileflim içinde oldu¤u Frans›z sosyalistlere daya-

n›r. ‹ktisadi düflünceleri ise yaflam›n›n son 30 y›l›n› geçirdi¤i Londra’da etkilendi¤i

klasik düflünürler özelliklede Ricardo’nun düflünceleridir. Bu ba¤lamda Marx Al-

man tarihçi okulu, Frans›z sosyalist düflünce sistemi ve ‹ngiliz iktisadi yaklafl›m›n›n

de¤erli bir ortak yap›m›d›r.

Marx “klasik emek de¤er teorisini” Ricardo’dan farkl› kullanarak iflçilerin burju-vazi taraf›ndan sömürüldü¤ünü ortaya koymufl ve kapitalizmi elefltirmifltir. Sömü-rü, sistemle ilifltirilmifltir ve iflçinin sömürülmesinin nedeni üretim araçlar›na sahipolmamas›ndand›r. Ricardo ise emek de¤er teorisini gelirin uzun dönemde nas›l da-¤›laca¤› konusunu analiz etmek için kullanm›flt›r.

Marx tarihsel de¤iflime sebep olan güçlerin neler oldu¤unu analiz etmifl ve bugücün teknolojik de¤iflimler oldu¤unu savunmufltur. Bunun yan›nda gelir da¤›l›m›-n›n, kâr oranlar›n›n nas›l bir seyir izleyece¤i ve büyük halk y›¤›nlar›n›n refah›n›nuzun dönemde nas›l bir süreç izleyece¤i analiz etti¤i konular›n bafl›nda gelir.

Marx, ayn› klasikler gibi, kapitalist sistemin dinamik elementinin kâr peflindekoflan kapitalist s›n›f ve onun aktiviteleri oldu¤unu savunur. Fakat klasik iktisatç›-lardan farkl› olarak kapitalist s›n›f ve onun aktivitelerinin uzun dönemde proletar-ya ve toplumun ç›karlar›na ters düflece¤ini ve bunun da sistemin çöküflüyle sonuç-lanaca¤›n› öngörür.

Marx’a göre ekonomik büyümenin belirleyicileri teknolojik de¤iflmeler ve ölçe-¤e göre artan verimlerdir. Teknolojik nedenlerden dolay› firmalar büyüyecek vepiyasalarda piyasa yo¤unlaflmas› (tekelleflme) gerçekleflecektir.

Marx düflünsel anlamda ütopik sosyalistlerden farkl›d›r. Ütopik sosyalistler top-lumu do¤rudan bir bütün olarak ele al›r ve yeni topluma geçiflin sadece toplumsalbir bilinç de¤iflikli¤i ile sa¤lanabilece¤ine inan›rlar. Bu yaklafl›m s›n›flar üstü vesosyal s›n›flar› tarihsel dönüflümün merkezi olarak görmeyen bir düflüncedir.Marx’a göre ise ekonomik ve sosyal s›n›flar dönüflümün merkezini oluflturur. Ka-pitalist toplumdan sosyalizme geçifli sa¤layacak s›n›f Marx’a göre proletaryad›r.

Marx’›n Felsefesi ve Diyalektik MateryalizmKapitalizmin Marxist analizi Hegel’in tarih teorisine dayan›r. Hegel, tarihin tekrar-lardan oluflmayan ve ileriye do¤ru hareket eden bir süreç oldu¤unu ve bu sürecinde tez, antitez ve sentezden oluflan üçlü bir yap›n›n iliflkisinden olufltu¤unu savu-nur. Bu üçlü gücün ideolojik olmas› nedeniyle bu güçlerin analizi tarihsel kanun-lar›n bulunmas›na yard›mc› olacakt›r. Hegel’e göre herhangi bir zaman dilimindeher toplumda her zaman hâkim bir görüfl (tez) mevcuttur ve bu görüfl onun kar-fl›s›nda k›sa zamanda çat›flan baflka bir görüfl (antitez) bulur. Tez ve antitezin ça-t›flmas› ise daha iyi bir görüfl olan sentez’in ortaya ç›kmas›na sebep olur. Senteztoplumdaki yeni hâkim görüfltür (yeni tez). Bu tez yine antiteziyle çat›flarak sente-ze dönüflür ve bu ileriye dönük do¤rusal süreç tez, antitez ve sentez fleklinde de-vam eder. Hegel bu sonu gelmeyen ve zincirleme görüfllerin çat›flmas› sonucundatarihsel sürecin devam edece¤ini ve de¤iflimin (evrimin) kökeninde görüfllerin ça-t›flmas› oldu¤una inan›r. Hegel bu süreci ve sürecin analizini “diyalektik” olarakadland›r›r.

Marx da tarihsel süreci analizinde Hegel’in görüflüne benzer bir yol izler ve odasüreci diyalektik olarak adland›r›r. Fakat Hegel’in diyalekti¤i idealistik, Marx’›n di-yalektik anlay›fl› ise materyalistiktir. Hegel’in sürecinde de¤iflen görüfllerdir, Marx’›ntarihsel sürecinde ise de¤iflen yap›d›r. Bu nedenle Marx’›n tarihsel süreci ve yakla-fl›m› “diyalektik materyalizm” olarak bilinir. Marx’a göre tarihsel de¤iflimin enönemli belirleyicisi materyalistik ya da ekonomik de¤iflimdir.

Hegel ve Marx’›n tarihsel süreci analiz yaklafl›mlar› nas›ld›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

Tarihsel de¤iflimin en önemlibelirleyicisi ekonomikde¤iflimdir.

Marx feodalizm ve kapitalizm gibi sosyal yap›lar›n tarihsel bir evrimin do¤al so-nucu mu yoksa tesadüfî olarak m› ortaya ç›kt›¤› sorusunu cevaplamaya çal›flm›fl vetarihsel de¤iflimin diyalektik materyalizm teorisiyle aç›klanabilecek ve ayn› zaman-da tahmin edilebilecek evrimsel bir süreç oldu¤unu savunmufltur. Bu anlamdaMarksist teoride de¤iflmeyen tek fley de¤iflimdir ve tarihsel de¤iflimin en önemlibelirleyicisi ekonomik de¤iflimdir.

Marx’a göre s›n›fs›z bir toplum olaca¤› öngörülen komünizm hariç bütün top-lumlar “üretim güçleri” ve “üretim iliflkileri” olarak iki k›s›ma ayr›l›r. Üretim güçle-ri toplumun mal ve hizmetlerin üretiminde kulland›¤› üretim teknolojisidir ve kali-fiye emek, bilimsel bilgi, fiziksel sermaye, üretimde kullan›lan araç-gereçler olarakortaya ç›kar ve kullan›l›r.

Üretim iliflkileri ise kifliler aras›, sosyal iliflkiler bütünü, mülkiyet iliflkisi ve kiflilerile mallar aras›ndaki iliflkiler fleklinde ortaya ç›kar ve toplumsal “oyunun kuralla-r›”’d›r. Üretim iliflkilerinin düzenlenebilemesi için gerekli kurumsal yap›y› ifade eder.

Marx’a göre “üretim güçleri” do¤as› gere¤i dinamiktir ve altyap›y› oluflturur.Öte yandan “üretim iliflkileri” ise statiktir ve genel anlamda toplumun sanat, kül-tür, müzik, felsefe, yarg› ve din gibi yap›lar›ndan oluflan “toplumsal üstyap›” ola-rak adland›rd›¤› kurumlar taraf›ndan desteklenir. Üst yap›n›n görevi üretim iliflkile-rinin sa¤lam bir flekilde ayakta durmas›n› sa¤lamak k›saca toplumdaki mevcut sta-tükoyu korumakt›r.

Marx’›n tarihsel de¤iflime olan diyalektik yaklafl›m›na göre statik “üretim iliflki-leri” tez ve dinamik “üretim güçleri” ise antitez’dir. Her tarihsel aflaman›n bafllan-g›c›nda “üretim güçleri” ve “üretim iliflkileri” aras›nda uyum söz konusudur fakatbu uyum “üretim güçleri”’nde teknolojik de¤iflme ve ilerleme dolay›s›yla meydanagelecek de¤iflme ile yerini çeliflki ve çat›flmaya b›rak›r. Statik “üretim iliflkileri” veüstyap› kurumlar› art›k dinamik altyap›ya (teknoloji) uygun de¤ildir. Altyap› ileüstyap› aras›ndaki çat›flma ve uyumsuzluk kendisini Marx’a göre s›n›f çat›flmalar›olarak ortaya koyacakt›r. S›n›flar aras› çat›flma ise yeni “üretim güçleri” ile uyumluyeni “üretim iliflkileri” ve üst yap›n›n oluflmas›na sebep olacakt›r. Bu yeni “üretimiliflkileri” Marx taraf›ndan sentez (ayn› zamanda yeni tez) olarak adland›r›l›r vetez ile anti tezin çat›flmas› sonucu ortaya ç›km›flt›r. Bu noktada tekrar “üretim güç-leri” ve “üretim iliflkileri” aras›nda uyum söz konusudur ve zamanla üretim güçle-rindeki (teknolojik) de¤iflme ile yeni bir çat›flmac› süreç tekrar bafllamaya gebedirve herzaman altyap› üstyap›y› belirler.

Marx’›n tez, antitez ve sentez üçlüsüyle tarihsel sürecin evrimini aç›klamas› He-gel’in diyalekti¤i ile mant›k olarak ayn›d›r. Temel fark Hegel’e göre çat›flma fikirler(ideolojiler) aras›nda iken Marx’a göre çat›flma hep toplumdaki s›n›flar (kapitalisttoplumda burjuvazi ile proletarya) aras›ndad›r. K›saca tarih, s›n›f çat›flmalar›n›ntarihidir.

Marx her toplumsal yap›n›n kendi sonunu haz›rlayacak altyap›sal y›k›m tohum-lar›n› özünde tafl›d›¤›n› ve bu sebeple ayn› feodalizmin teknolojik de¤iflmeler so-nucu yerini kapitalizme terk etti¤i gibi, kapitalizminde ayn› süreç sonucu yerini ye-ni kurum ve üstyap›syla sosyalizme b›rakaca¤›n› öngörmüfltür. Sosyalizmden son-ra ise s›n›fs›z ve devletsiz bir toplum olan komünizme eriflilecektir.

Marx, kendi diyalekti¤i ba¤lam›nda de¤iflim ve geliflmenin yavafl yavafl ve za-manla olmak yerine iki karfl›t olgunun karfl›laflmas› sonras› s›çrama fleklinde olaca-¤›n› savunmufltur. Nitekim teorisinin son evresinde proletaryan›n isyan etmesi veotoriteyi kendi ellerine al›p yeni düzeni kurmas›, burada bahsi edilen s›çramaylailintilidir.


Üretim güçleri toplumun malve hizmetlerin üretimindekulland›¤› üretimteknolojisidir.

Altyap› ile üstyap›aras›ndaki çat›flma veuyumsuzluk kendisini Marx’agöre s›n›f çat›flmalar› olarakortaya koyar. Üretimgüçlerindeki (teknolojik)de¤iflme yeni bir çat›flmac›sürecin bafllamas›na sebepolur. Her zaman altyap›dakide¤iflimler üstyap›y› belirler.

Marx’a göre tarih, s›n›f çat›flmalar›n›n tarihidir.

MARX’IN ‹KT‹SADI

Emek-De¤er TeorisiKapitalizmi feodalizm gibi önceki toplum yap›lar›ndan ay›ran temel fark emekledi¤er üretim araçlar›n›n sahiplili¤inin ayr›flmas›d›r. Bu fark sermaye sahibi kapita-listler ile eme¤inden baflka bir fleyi olmayan iflçi s›n›f›ndan oluflan iki sosyal s›n›fl›toplumda mal ve hizmetlerin al›m-sat›m› ve iflçi ücretleri konusunda kontrat yap-ma iliflkilerinin varl›¤›n› ortaya koyar.

Marx’a göre piyasa için üretim yap›lmayan kapitalizm öncesi toplumlarda mal-lar “kullan›m de¤eri” için üretilmifl, kapitalizmde ise mallar›n üretimesinin amac›piyasaya yönelik “de¤iflim de¤eri” için olmufltur. Marx, mallar› (metalar›) de¤erba¤lam›nda aç›klar. Buna göre bir mal›n kullan›m de¤eri, bireylerin o mala atfetti-¤i önemle yani sa¤layacaklar› marjinalistler ba¤lam›nda faydayla ölçülür. Dolay›-s›yla bir mal›n kullan›m de¤eri, bireylerin sübjektif olan yarg›lar›na ba¤l›d›r. Öteyandan de¤iflim de¤eri, tüm mallar›n ortak ve standart olabilecek bir ölçü temelin-de (üretim temelinde) ele al›nmas› ve de¤eri oluflturan birimin, bahsi geçen mal›nüretilmesinde harcanan emek-zaman miktar› olmas› gerekir.

Marx öncesi Adam Smith, David Ricardo benzeri klasik iktitisatç›lar analizlerinebir mal›n de¤erinin (fiyat›n›n) nas›l belirlendi¤i sorusuna cevap arayarak bafllarlar.Marx ise mallar›n nispi fiyatlar›n›n nas›l belirlendi¤iyle ilgilidir. Bu ba¤lamda Ricar-do’nun “emek de¤er teorisi”nden yararlan›r ve bir mal›n di¤er mallar cinsinden de-¤erinin o mal›n üretilmesinde kullan›lan emek-zaman taraf›ndan belirlenece¤iniortaya koyar. Bir mal›n üretilmesinin sosyal maliyetini sadece onun üretilmesi ge-reken emek oluflturur. Sermaye biriktirilmifl/stoklanm›fl emektir.

Art› De¤er ve Eme¤in SömürüsüKlasik iktisatç›lar emek-de¤er teorisini de¤erin (fiyat›n) nas›l belirlendi¤ini aç›kla-mak için kullan›rken Marx bu teoriyi de¤erin emek taraf›ndan yarat›ld›¤› fakateme¤in kapitalist toplumlarda burjuvazi taraf›ndan sömürüldü¤ünü ortaya koymakiçin kullanm›flt›r.

Mallar›n üretiminin koordinasyonunu sa¤layan kifli kapitalistir ve üretmek içinifl gücünün eme¤ine ihtiyaç duyar. Bunun için eme¤ini satmak isteyen iflçileri ararve bunlarla sözleflme yapma yoluna gider. Ödedi¤i ücret karfl›l›¤›nda kapitalist, ifl-çinin sunmas› gereken eme¤i sat›n alm›fl olur. Bu, iflçinin kapitaliste kullan›m de-¤eri hakk›n› vermesidir. ‹fl gücünün eme¤i kullan›ld›kça tükenece¤inden her sefe-rinde yeniden üretilmesi, bir baflka deyiflle eme¤in hayat›n› idame ettirebilmesi ge-rekecektir. ‹flte sözleflmede belirlenen ücret, iflçinin hayat›n› idame ettirebilmesinisa¤layacak geçimlik ücret düzeyidir. ‹fl gücü kapitalist taraf›ndan tüketildikçe, butüketimin iki yans›mas› görülür: Birincisi, emek tüketildikçe yeni mallar üretilir.Öte yandan eme¤in kullan›m› sonras›nda bir de art› de¤er ortaya ç›kar.

Marx’a göre her toplumda eme¤in kullan›m› sonucu üretilen mal ve hizmetle-rin piyasa de¤eri, o mallar›n üretilmesinde kullan›lan eme¤e ödenecek ücretten(sosyal maliyetten) daha büyüktür. Yani üretilmifl mal ve hizmetlerin sat›lmas› so-nucu kapitalistlerin toplam hâs›lat› eme¤e ödeyecekleri maliyetten daha büyüktür.Toplam sat›fl hâs›lat› ile sosyal maliyet aras›ndaki bu fark Marx taraf›ndan “art› de-¤er” olarak adland›r›l›r. Art› de¤er Marx’a göre emek taraf›ndan yarat›l›r fakat üre-tim araçlar›n›n sahipli¤ine sahip olmad›¤›ndan dolay› bu art› de¤er kapitalistler ta-raf›ndan emekten al›n›r/çal›n›r. Bu eme¤in sömürüldü¤ünün göstergesidir.


Emek-de¤er teorisine görebir mal›n di¤er mallarcinsinden de¤eri o mal›nüretilmesinde kullan›lanemek-zaman taraf›ndanbelirlenir.

Toplam sat›fl hâs›lat› ilesosyal maliyet aras›ndakifarka “art› de¤er” denir. Art›de¤er Marx’a göre emektaraf›ndan yarat›l›r fakatüretim araçlar›n›nsahipli¤ine sahipolmad›¤›ndan dolay›kapitalistler taraf›ndanemekten çal›n›r.

Marx, sermayenin emek gücüne dönüflen k›sm›na de¤iflken sermaye; tüm ma-teryal ve eme¤in kulland›¤› araçlara dönüflen k›sm›na da sabit sermaye ad›n› verir.De¤iflken sermayenin de¤eri, üretim süreci boyunca de¤iflebilirken sabit sermaye-nin de¤eri üretim süreci boyunca ayn› kal›r.

Sömürü oran›, art›k de¤erin kullan›lan de¤iflken sermaye ile iliflkisinden ortayaç›kar. Kapitalist için önemli olan sömürü oran›n›n art›r›lmas›d›r. Bu oran›n artmas›için: Ya ödenen ücret sabit iken iflçilerin daha fazla saat çal›flt›r›lmas› sa¤lanmal›d›rya da mallar›n üretilebilmesi için gereken emek-zaman› süresi azalt›lmal›d›r.

Yedek Sanayi OrdusuKlasik yaklafl›m kapitalist bir toplumda kârlar›n varl›¤›n› Malthusun nüfus teorisinedayand›r›rken Marx bu teoriyi reddeder. Klasik düflünürlere göre sermaye birikimin-deki art›fllar emek talebininin artmas›na ve bu art›fl›nda ücretlerin artmas› sonucukârlar›n azalmas›na sebep olacakt›r. Fakat ücret art›fllar› nüfus ve aktif ifl gücününartmas›na sebep olacak ve bu durumda da ücretler tekrar azalma e¤ilimine girerekkarlar›n s›f›rlanmas› olas›l›¤›n›n ortadan kalkmas›na sebep olacakt›r. Bu ba¤lamdaMalthus’un nüfus terisiyle klasik düflünürler hem karlar›n varl›¤› ve sürecinin nas›lolaca¤›n› ve de ücretlerin nas›l belirlendi¤i ve seyrinin nas›l olaca¤›n› aç›klarlar.

Marx, Malthusun nüfus teorisini reddeder. Marx’a göre sermaye birikimindekiart›fllar emek talebininin artmas›na ve bu art›fl›nda ücretlerin artmas› sonucu kârla-r›n azalmas›na sebep olacakt›r. Fakat ücretler art›fllar› dolay›s›yla kârlar›n s›f›r-lanmas› yedek iflsizler ordusunun varl›¤›ndan dolay› söz konusu olmayacakt›r.Emek piyasas›nda her zaman emek arz fazlas› söz konusudur ve bu fazlal›k ücret-lerin düflük tutulmas› ve sonucunda da art› de¤er ve pozitif ekonomik kârlar›n ko-runmas›na sebep olacakt›r.

Marx’a göre kârlar›n azalma sebebi nedir?

Yedek iflsizler ordusu, ücret ve kâr oranlar› Marx’a göre konjonktürel dalgalan-malar›n sürecine ba¤l› olarak farkl›l›k gösterecektir. Sermaye birikiminin ve ekono-mik aktivitenin art›fl (büyüme) dönemlerinde ücretler artar ve yedek iflsizler ordu-su küçülür. Ücretlerdeki art›fl kârlar›n azalmas›na ve bu durumda kapitalistin göre-celi olarak pahal›laflan emek yerine fiziksel sermayeyi ikame etmesine sebep olur.Eme¤in sermaye ile ikamesi iflsizli¤in tekrar artmas›na ve ücretlerin azalarak kârla-r›n yeniden artarak eski düzeyine dönmesine sebep olur.

Eme¤in sermaye ile ikamesi sonucu ortaya ç›kan iflsizli¤e “teknolojik iflsizlik”denir ve klasik yaklafl›m uzun dönemde bu tür iflsizli¤in söz konusu olamayaca¤›görüflüne sahiptir. Marx ise bu tür iflsizli¤in uzun dönemde de geçerli olaca¤›n› or-taya koyarak “Say Kanunu”nu ve onun ç›kar›m› olan tam istihdam öngörüsünü re-detmifl olur.

Azalan Kâr Oranlar›Ayn› Smith, Ricardo, Mill vb. klasik iktisatç›lar gibi Marx’ta uzun dönemde kapita-list bir toplumda kâr oranlar›n›n azalaca¤› öngörüsünde bulunur. Kârlar›n azalma-s›na ise mal ve emek piyasalar›ndaki rekabet sebep olacakt›r.

Kapitalistin amac› kâr maximizasyonudur ve bu amaçla sürekli olarak sermayebirikimini art›rmak isteyecektir. Sermaye birikimindeki art›fllar emek talebininin vesonucu olarakda ücretlerin artmas›na ve yedek iflsizler ordusunun küçülmesine se-bep olarak kârlar›n azalmas›na neden olacakt›r. Ücretlerdeki art›fl kapitalistin göre-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

Eme¤in sermaye ile ikamesisonucu ortaya ç›kan iflsizli¤e“teknolojik iflsizlik” denir.

Kapitalist sistemde kâroranlar›ndaki azalman›ntemel nedeni kapitalistlerinsermaye birikimini art›rmakyoluyla mal ve emekpiyasalar›ndaki rekabetidir.

celi olarak pahal›laflan emek yerine fiziksel sermayeyi ikame etmesine ve sermayebirikimini daha da art›rmas›na sebep olur ki bu geliflme kâr oranlar›n›n daha fazladüflmesiyle sonuçlanacakt›r.

Mal piyasalar›ndaki rekabet de kapitalistlerin sürekli olarak üretim maliyetleri-ni düflürmek suretiyle daha düflük fiyattan mal satma istekleri neticesinde kâr oran-lar›n›n sürekli düflüfller göstermesine sebep olacakt›r. Üretim maliyetlerini düflür-mek amac›yla kapitalistler sürekli olarak maliyeti düflürecek üretim teknik ve me-todlar›n› bulma çabas›nda olacaklard›r ve bu çabada her zaman daha fazla tekno-loji yo¤un sermaye birikinin art›fl›n› gerektirecektir. Bu çaba da yine kâr oranlar›-n›n düflmesiyle sonulanacakt›r.

Teorik olarak sermaye miktar›ndaki art›fllar›n kâr oranlar› üzerine ters yönlü iki tür etki-si mevcuttur; Birincisi, sermaye miktar›ndaki art›fllar ceteris-paribus varsay›m› alt›ndaazalan verimler yasas› gere¤ince kâr oranlar›n›n azalmas›na sebep olur. Öbür yandan, ser-maye miktar›n›n art›fl› yeni teknolojileri de içerisinde bar›nd›rmas› dolay›s›yla verimlilikart›fl› ve maliyet azal›fl› yarataca¤›ndan kâr oranlar›n›n artmas›na sebep olur. Sonuç teorikolarak belirsizdir. Marx’›n öngörüsünün gerçekleflmesi bu iki farkl› ve ters yönlü etkiyesahip güçten azalan verimlerin azalt›c› etkisinin teknolojik ilerlemenin yarataca¤› art›r›c›etkiden büyük olmas›na ba¤l›d›r.

Her bir kapitalistin kâr konusundaki doyumsuzlu¤u, kâr oranlar›n›n azalmas›-n›n esas sebebidir ve Marx’a göre kapitalist sistemin çöküflü kâr oranlar›n›n azal-mas› sonucu gerçekleflecektir.

Konjonktürel Dalgalanmalar ve KrizlerMarx’a göre üretim güçleri ile üretim iliflkileri aras›ndaki sürekli çat›flma kapitalisttoplumlarda periyodik resesyonlara sebep olacakt›r. Periyodik krizler kapitalist sis-temin do¤as› gere¤idir.

Marx, Ricardo ve di¤er klasiklerin Say Yasas› ile ilgili ç›kar›mlar› olan bir “bar-ter ekonomisi” ile kapitalist ekonomi aras›nda hiçbir fark yoktur ve paran›n rolüsadece de¤iflim arac›d›r ve eme¤in uzmanlaflmas›n› sa¤lar görüfllerini reddeder.Çünkü Marx’a göre kapitalist sistemde kapitalistin amac› kârd›r ve kapitalist para-y› (M) mala (C) ve daha sonrada süreç sonucu üretilen mal› tekrar paraya (M’) çe-virir. Süreç sonucu kapitalistin bafllad›¤› para miktar› ile süreç sonucu eline geçenpara miktar› aras›nda fark vard›r ve M’ > M’dir. Marx bu fark› kapitalistin eline ge-çen art› de¤er olarak görür. Ayn› zamanda art› de¤erin varl›¤› kapitalist piyasa eko-nomisinde paran›n fonksiyonunun sadece de¤iflim arac› olmad›¤›n› da ifade eder.

Marx’a göre toplam arz›n toplam talepten büyük olmas› kapitalist toplumda herzaman mümkündür ve kâr oranlar›ndaki de¤iflmeler yat›r›m harcamalar›n›n art›fl›ile sonuçlanacakt›r. Yat›r›m harcamalar›ndaki volatile ekonomik aktivitedeki dal-galanmalar›n temel sebebidir.

Marx’a göre teknolojik patlamalar, sermaye birikiminin art›fl› yoluyla daha ön-ce belirtilen süreç sonucunda kâr oranlar›n›n uzun dönemde azalmas›na ve kâroranlar›ndaki azalma da sermaye birikimideki azalmaya sebep olarak resesyonayol açar. Fakat ekonomik durgunluk kendi içerisinde yeni ekonomik büyümeyigerçeklefltirecek elementleri de tafl›r. Resesyon yedek iflsizler ordusunun büyüme-si ve dolay›s›yla ücretlerin azalmas› anlam› tafl›r. Ücretlerin azalmas› ise kapitalist-ler için yeni kâr olanaklar› anlam›na gelir ki ve bu durumda yeniden bir sermayebirikimini art›rma ve ekonomik büyüme trendi yakalama süreci bafllar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TMarx’a göre ekonomikaktivitedekidalgalanmalar›n ana sebebikapitalistlerin kârlarkonusundaki doyumsuzlu¤usonucu sürekli yat›r›mharcamalar›n› art›rmalar› vebunun sonucunda yat›r›mharcamalar›ndakivolatilitedir (belirsizliktir).

Piyasa Yo¤unlaflmas› ve Sermayenin MerkezileflmesiMarx, kapitalist sistemlerde mal piyasalar›ndaki firmalar›n büyüklü¤ünün kontroletmek istedikleri sermaye birikimlerinin artmas› nedeniyle büyüyece¤ini ve reka-betçi piyasalar›n sonuçta yo¤unlaflma yoluyla tekelleflme e¤ilimine girece¤ini ön-görür. Piyasa yo¤unlaflmas›n›n arkas›nda yatan önemli neden sermayenin merke-zileflmesinde yatar. Çünkü büyük firmalar, ölçek ekonomileri yoluyla küçük firma-lara göre daha düflük ortalama maliyetlere sahip olacaklard›r.

Sermaye birikimi, ölçek ekonomileri, finansal piyasalar›n büyümesi ve ekono-mik aktivitenin Anonim fiirketler (A.fi.) fleklindeki firmalar taraf›ndan organizeedilmesi piyasa yo¤unlaflmas› ve sermayenin belirli ellerde toplanmas› (merkezî-leflmesi) sonucunu do¤urur.

MARX VE D‹⁄ER SOSYAL‹STLER: KARfiILAfiTIRMAMarx’›n görüflleri asl›nda daha önceden tahmin edilen veya ortaya konulmaya ça-l›fl›lan birtak›m fikirlerden kaynak alm›fl olabilir. Kapitalizmin mutlu bir sona git-meyebilece¤ini ve sürdürülemeyecek bir noktas› bulundu¤unu belirtmeye çal›flanpek çok iktisatç›-filozof bulunmas›na ra¤men Marx’a kadar hiçbirisi kapitalist sis-temin en temel yap›tafllar›n› materyalist anlamda incelemeye tabi tutmam›flt›r. Do-lay›s›yla Marx’›n bu noktada baflard›¤› hem materyalist ve detayl› bir inceleme yap-m›fl olmas› hem de tarihsel bir süreç içerisinde toplumun nereden geldi¤ini araflt›-r›p nereye gidece¤ini göstermeye çal›flan bir teori üretmesidir.

Marx’›n fikirleri, onun materyalist bak›fl aç›s›ndan dolay› ütopik sosyalistlerleuyuflmamaktad›r. Marx kadar ütopik sosyalistler de kapitalist sisteme olan güven-sizliklerini dile getirmifl olmalar›na ra¤men, çözümün gerçekleflmesi ve sorununtam olarak nereden kaynakland›¤› gibi konularda ayr›flmalar mevcuttur.

Müdahaleci-devletçi sosyalizm görüflleri ile Marx’›n bir karfl›laflt›r›lmas› yap›la-cak olursa aradaki en önemli fark devlete biçilen roldür. Müdahaleci anlay›fla gö-re devlet toplumsal düzenin kurulmas› ve kal›c› hâle getirilmesinde yads›namaz birrole sahiptir. Ancak Marx devlete, proleteryan›n kendi bilincine ulafl›p kapitalistsistemi y›kmas›ndan sonra sadece k›sa bir süreli¤ine, geçifl aflamas› süresince yerverir. Geçifl aflamas›ndan sonra Marx’›n düflüncelerinde devlet ve devletin düzen-lemelerine yer yoktur.

Marx, Sismondi’nin gündeme getirdi¤i eksik talebe çözüm olarak topra¤›nmülksüz köylülere da¤›t›lmas› önerisine karfl› ç›km›flt›r. Öte yandan yetersiz efek-tif talebe Owen taraf›ndan bulunan kooperatif tarz› üretimi de desteklememifltir.Bunun nedeni Marx’›n, kapitalistlerin kendi firmalar› bünyesinde çal›flanlara sade-ce ve sadece geçici bir süre için göreli bir refah art›fl› sa¤layabilece¤idir. Marx, ka-pitalistlerin bu göreli refah art›fl›n› kal›c› olarak sa¤layaca¤›na ve bunu sa¤lamay›gönülden istediklerine inanmaz.

H›ristiyan sosyalizmi ve Marx’›n düflünceleri aras›nda temel bir bak›fl aç›s› fark›bulunmaktad›r. Bu fark, Marx’›n maddeci bak›fl aç›s›na karfl›l›k H›ristiyan sosyaliz-minin temsilcisi Charles Kingsley’in, sosyalizmi Hristiyanl›k ile ba¤daflt›rmas›ndanileri gelir. Marx’›n düflüncelerinde metafizik olgulara yer yoktur, çünkü ona göremetafizik olgular toplumsal de¤iflim ve geliflmelerin nedenlerini aç›klayamaz.

Marx’›n devlet ve otorite hakk›ndaki görüflleri temelde anarflistlerinkine benzer-dir. ‹ki görüflün ayr›ld›¤› nokta, Marx’›n, dönüflüm sonras›nda birtak›m düzenleme-lerin yap›lmas› ve kapitalizmin getirdi¤i bask› sisteminin tekrar uyand›r›lmamas›


Marx’a göre marketyo¤unlaflmas› ve sermayeninbelirli ellerde toplanmas›kapitalist sermaye birikimi,ölçek ekonomileri, kredipiyasalar›n›n büyümesi veekonomik aktivitenin Anonimfiirketler (A.fi.) fleklindekifirmalar taraf›ndan organizeedilmesi sonucunda ortayaç›kar.

için gerekli tedbirlerin al›nmas› amac›yla devletin varl›¤›na k›sa bir süre yer ver-mek fleklindeki düflüncesidir. Anarflizm bu noktada Marksist düflünceye flu eleflti-riyi getirmektedir: Hangi sistem nas›l kurulmufl ya da oluflturulmufl olursa olsun,bir sistemin içinde otoriteye ve otoriter güce yer verilmesi er ya da geç o sistemiçerisinde birilerinin kontrolü ele almas›na ve ellerindeki gücü kötüye kullanmas›-na yol açabilecektir. Bu noktada anarflizm otoriter sistemi kurma ihtimali olan enufak bir düflünceye bile fliddetle karfl› ç›kmaktad›r. Bu durumda anarflizmin, insan-lar›n birlikte nas›l yaflayaca¤› sorusuna getirdi¤i yan›t, bireylerin kendi serbest ira-delerine dayal› olarak yapacaklar› sözleflmelere olanak tan›makt›r.



Sosyalist düflüncenin temellerini aç›klamak.Sosyalist düflüncenin temelleri Eflatundan baflla-yarak içinde bulunduklar› sistemin yaratm›fl ol-du¤u sorunlara tepki ve bu sorunlar›n nas›l çö-zülerek insan refah›n›n artt›r›labilece¤i sorusunaaranan cevaplar gelir.Modern Sosyalist düflüncenin temelinde büyükkitleler için sefalet, eflitsizlik ve güvensizlikle so-nuçlanan rekabetçi ekonomik düzene karfl› du-yulan büyük tepki ve memnuniyetsizlik gelir. Di-¤er bir nokta 19. yy. Avrupa’s›ndaki kapitalist sis-temin uyum içinde çal›flmamas› ve sisteme karfl›duyulan hoflnutsuzluk vard›r.

Klasik okula ve piyasa ekonomisine yönelttiklerielefltirileri aç›klamak.Gerek erken sosyalistler diyebilece¤imiz ütopiksosyalistler ve gerekse Marx, klasik okulun ço¤uvarsay›m ve ç›kar›mlar›n›n yanl›fl oldu¤u ve ka-pitalist sistemin insan mutlulu¤unu art›racak vesürekli k›lacak sonuçlar vermedi¤i görüflüne sa-hiptirler.Sosyalist düflünürler Say Yasas›’n›n çal›flmayaca-¤›na inan›rlar kapitalizmin y›k›lmas›› veya yerinedaha adil bir sistemin getirilmesi görüflündedirler.

Ütopik sosyalist düflünceler ve düflünürlerin gö-rüfllerini ifade etmek.Ütopik sosyalist düflünürler büyük kitleler içinsefalet, eflitsizlik ve güvensizlikle sonuçlanan re-kabetçi ekonomik düzene karfl› büyük tepki vememnuniyetsizlik duymufllard›r. Ütopik sosyalistdüflünürler kapitalist sistemin uyum içinde çal›fl-mad›¤› ve çat›flmalara gebe oldu¤unu düflünmüfl-ler. Ütopik sosyalist düflünürlere göre ç›kar çat›fl-malar› toplumsal çat›flmalara meydan verilme-den bar›flç›l yollarla çözülebilir. Ütopik sosyalistdüflünürler kurumsal düzenlemelerde yap›lacakesasl› ve radikal de¤iflikliklerin toplumsal de¤ifli-mi sa¤layaca¤› ve refah düzeyinde art›fla sebepolaca¤›na inanm›fllard›r.

Marx ve Marxist iktisadi düflünceyi ö¤renip, ana-liz etmek.Marxist iktisadi görüfl befl temel yaklafl›m ve so-nuçtan oluflur:Emek-de¤er teorisine göre bir mal›n di¤er mallarcinsinden de¤eri o mal›n üretilmesinde kullan›-lan emek-zaman taraf›ndan belirlenir.

Toplam sat›fl hâs›lat› ile sosyal maliyet aras›nda-ki farka “art› de¤er” denir. Art› de¤er Marx’a gö-re emek taraf›ndan yarat›l›r fakat üretim araçlar›-n›n sahipli¤ine sahip olmad›¤›ndan dolay› kapi-talistler taraf›ndan emekten çal›n›r.Kapitalist üretim süreci yedek iflsizler yarat›r vebu iflsizlerin miktar› konjonktüre göre farkl›l›kgösterir.Kapitalist sistemde uzun dönemde kâr oranlar›n-da azalma olacat›r. Kâr oranlar›ndaki azalman›ntemel nedeni kapitalistlerin, sermaye birikiminiart›rmak yoluyla mal ve emek piyasalar›ndaki re-kabetidir.Kapitalizm do¤as› gere¤i krizlere gebedir. Marx’agöre ekonomik aktivitedeki dalgalanmalar›n anasebebi kapitalistlerin kârlar konusundaki doyum-suzlu¤u sonucu sürekli yat›r›m harcamalar›n› ar-t›rmalar› ve bunun sonucunda yat›rm harcamala-r›ndaki volatilitedir.Kapitalist piyasa mekanizmas› tekelleflme ve ser-mayenin merkezîleflmesiyle sonuçlan›r. Marx’agöre market yo¤unlaflmas› ve sermayenin belirliellerde toplanmas› kapitalist sermaye birikimi,ölçek ekonomileri, kredi piyasalar›n›n büyümesive ekonomik aktivitenin Anonim fiirketler (A.fi.)fleklindeki firmalar taraf›ndan organize edilmesisonucunda ortaya ç›kar.Marx kapitalizmin kendi sonunu haz›rlayaca¤› gö-rüflündedir. Bunun nedeni ise iflçi s›n›f›n›n sefale-tinin sürekli artaca¤› ve bunun da iflçi s›n›f›n›n ka-pitalizme isyan›yla sonuçlanaca¤› öngörüsüdür.

Marx ve di¤er sosyalist düflünürlerin görüfllerinikarfl›laflt›rmak.Marx’a kadar hiçbir sosyalist düflünür kapitalistsistemin en temel yap›tafllar›n› materyalist anlam-da incelemeye tabi tutmam›flt›r. Dolay›s›ylaMarx’›n bu noktada baflard›¤› hem materyalist vedetayl› bir inceleme yapm›fl olmas› hem de tarih-sel bir süreç içerisinde toplumun nereden geldi-¤ini araflt›r›p nereye gidece¤ini göstermeye çal›-flan bir teori üretmesidir.Marx’›n fikirleri ütopik sosyalistlerle uyuflmaz.Marx kadar ütopik sosyalistler de kapitalist siste-me olan güvensizliklerini dile getirmifl olmalar›-na ra¤men, çözümün gerçekleflmesi ve sorununtam olarak nereden kaynakland›¤› gibi konular-da ayr›flmalar mevcuttur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi ütopik sosyalist düflünürle-rin ortak özelliklerinden birisidir?

a. Ütopik Sosyalistler, en iyi toplumsal düzeneulaflmada demokratik çözüme baflvurulmas›n-dan yanad›r.

b. Ütopik Sosyalistlerin tamam›, Marx’›n modelinealternatif sosyalist iktisadi modeller gelifltirmifl-lerdir.

c. Ütopik Sosyalistler, rekabetin y›k›c› oldu¤una vetopluma zarar verdi¤ine inanm›fllard›r.

d. Çeflitli ülkeler aras›nda karfl›laflt›rmalar yaparakhangi ülkedeki sosyalist sistemin daha do¤ru ifl-ledi¤ini göstermeye çal›flm›fllard›r.

e. Çal›flmalar›nda kulland›klar› temel yöntem ma-teryalist diyalektiktir.

2. Saint Simon ile ilgili olarak afla¤›da verilen bilgiler-den hangisi do¤rudur?

a. Anarflizmin önemli temsilcilerinden birisidir.b. Rekabetin toplum için yararl› oldu¤unu savun-

mufltur.c. Feodal yap›n›n devam ettirilmesi gerekti¤ini dü-

flünmüfltür.d. Özel mülkiyetin var olmas› gerekti¤ine inanm›flt›r.e. Demokratik Sosyalizmin önemli temsilcilerin-

den birisidir.

3. Müdahaleci-Devletçi Sosyalizm ile ilgili afla¤›da veri-lenlerden hangisi do¤rudur?

a. Devletin ekonomik hayat› belirlemede minimumrole sahip olmas›n› önerir.

b. Devletin piyasalardan uzak durup sadece dü-zenleyici rol oynamas› gerekti¤ini savunur.

c. Devletin kapitalist sistemdeki aksakl›klar› gide-rici rol oynamas›n› savunur.

d. Devletin toplumsal ve ekonomik alanda temelkurallar koyup denetlemesini savunur.

e. Devletin, toplumun hayat›na iliflkin kurallar› enküçük detaylar›na kadar koyup denetlemesinisavunur.

4. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi anarflizmin temsil-cilerinden birisidir?

a. Karl Marxb. Joseph Proudhonc. Eduard Bernsteind. Louis Blance. Charles Kingsley

5. Karl Marx ile ilgili afla¤›da verilen bilgilerden hangi-si do¤rudur?

a. ‹lk sosyalistlerin oluflturdu¤u farkl› modelleri bir-lefltirmifltir.

b. Etkilendi¤i en önemli kiflilik, Alman filozof Im-manuel Kant’t›r.

c. Temel amac›, kapitalist sistemdeki aksakl›klar›ngiderilmesidir.

d. Klasik iktisatç›lar›n görüfl ve ç›kar›mlar›n› büyükölçüde kabul etmifltir.

e. Analizlerinde s›n›flar› dönüflümün merkezi hali-ne getirmifltir.

6. Afla¤›dakilerden hangisi Marx’a göre kapitalist siste-min çöküflünün bir nedeni de¤ildir?

a. ‹flçilere ödenen ücretin, bir minimum düzeyinalt›na inememesi

b. Firmalar›n sermaye birikimini sa¤lamaya vemümkünse art›rmaya mecbur olmas›

c. Kapitalist sistemde eksik tüketim ve arz fazlal›¤›görülmesi

d. Sermayenin merkezîleflme ve yo¤unlaflma e¤ilimie. Gelir da¤›l›m›ndaki bozukluk dolay›s›yla s›n›flar

aras› gelir fark›n›n büyümesi

7. Sermayenin merkezîleflmesi ile ilgili olarak afla¤›da-kilerden hangisi do¤rudur?

a. Sermayenin merkezîleflmesi, kifli bafl›na serma-yenin giderek azalmas›na yol açar.

b. Sermayenin merkezîleflmesi sonucu firma say›s›artar.

c. Sermayenin merkezîleflmesi, küçük yat›r›mc›la-r›n istedi¤i bir fleydir.

d. Sermayenin merkezîleflmesi, yedek iflsizler or-dusu yarat›lmas›na yol açar.

e. Sermayenin merkezîleflmesi, ekonominin tümsektörlerinde görülmeyebilir.



8. Afla¤›dakilerden hangisi Marx ve di¤er sosyalistleraras›ndaki farklardan birisi de¤ildir?

a. Revizyonist sosyalistler devletin reforma tabi tu-tulmas›n› önerirken, Marx sistemin reformlarlasürdürülemeyece¤ini savunur.

b. Demokratik sosyalistler iyi bir temsil sistemininçöküfle engel olaca¤›n› düflünürken, Marx bu-nun yetersiz kalaca¤›n› savunur.

c. Anarflistler devlete kökten karfl› olmalar›na ra¤-men, Marx devletin bir süre daha var olmas› ge-rekti¤ini savunur.

d. Müdahaleci-devletçi sosyalistler devlet kontro-lünün çöküflü engelleyece¤ini düflünürken,Marx devletin sorunu çözemeyece¤ini savunur.

e. Ütopik sosyalistler rekabetin çöküfle neden ola-ca¤›n› öne sürerken, Marx rekabetin herhangibir soruna yol açmayaca¤›n› savunur.

9. Marx’a göre kapitalist üretim sürecinde sermaye bi-rikiminin art›fl› afla¤›daki durumlardan hangisinin ger-çekleflmesine sebep olur?

a. Yedek iflsizler ordusunda art›fla sebep olurb. ‹flçi bafl›na ç›kt› miktar›nda azalmaya sebep olurc. Kâr oranlar›nda azalmaya sebep olurd. Art›k de¤erin artmas›na sebep olure. Ücretlerde azalma görülür

10. Marx’a göre Kapitalist sistemde krizlerin görülmenedeni afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Kapitalist sistemin kendi iç çeliflkileri.b. ‹flçilere çok düflük ücret ödenmesi.c. Devletin yanl›fl uygulamalar›.d. Sermayenin, eme¤in yerine ikamesi.e. Kapitalistlerin yat›r›m konusundaki isteksizli¤i.

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ütopik Sosyalistler” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ütopik Sosyalistler” ve “Sa-int Simon” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ütopik Sosyalistler” ve “Mü-dahaleci-Devletçi Sosyalizm” konular›n› yeni-den gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Anarflizm” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Karl Marx” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Karl Marx” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Marx’›n ‹ktisadi Görüflleri:Piyasa yo¤unlaflmas› ve Sermayenin Merkezi-leflmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Marx ve Di¤er Sosyalistler:Karfl›laflt›rma” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Karl Marx” konusunu yeni-den gözden geçirin

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Marx ve Konjonktürel Dal-galarmalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.


Modern sosyalist düflüncenin temellerini feodal toplu-mun y›k›l›p sanayileflmenin geliflti¤i ve bunun sonucuolarak kapitalist bir toplumun kendine has sosyal s›n›f-lar›n›n olufltu¤u 18 ve 19. yüzy›lda kapitalist toplumunyaratm›fl oldu¤u olumsuzluklara bir tepki ve alternatifbir sistem çabas› olarak görmek mümkündür.

S›ra Sizde 2

Endüstri devrimi s›ras›nda kapitalizm tüm kurumlar›ylatam olarak oluflmadan önce baz› düflünürler erken vah-fli kapitalizmin ortaya ç›karm›fl oldu¤u, bireyler ve top-lum üzerinde yaratm›fl oldu¤u arzulanmayan durumlar›görerek bu sisteme karfl› ç›km›fllard›r. Marx öncesi sos-yalistler olarak adland›rabilece¤imiz bu düflünürler ço-¤unlukla filozoflar ve moralistlerdir (etikçiler). Bu dü-flünürler temel olarak kapitalizmin elefltirisini yapm›flfakat o sistemin yerine düflündükleri sosyalist sisteminnas›l ortaya ç›kaca¤› ve kurumlar› ile beraber bu siste-min nas›l iflleyece¤i ve temellerinin ne olaca¤› konula-r›na fazla önem vermemifllerdir. Bu sebeple bu düflü-nürler Marx taraf›ndan “ütopik sosyalistler” olarak ad-land›r›lm›fllard›r.



S›ra Sizde 3

Büyük bir sanayici olarak döneminde kapitalist sistemiçerisinde iflçilerin durumunu ve çal›flma koflullar›n› bi-rebir görmüfl ve bu eksikliklere karfl› neler yap›labilece-¤ini düflünmeye bafllam›flt›r. Kendi fabrikas›nda ilk fi-kirlerini uygulayan Owen, önce çal›flma sürelerini k›-saltm›fl, okul ve okul öncesi e¤itimine önem vererekçocuk iflçi kullan›m›n› yasaklam›fl, ücretleri genele oran-la daha yüksek tutmufl, bar›nma ve sa¤l›k koflullar›n›iyilefltirmifltir. K›sacas› Owen, kendi fabrikas› içinde ye-niden örgütlenme yoluna gitmifltir. Owen’›n uygulama-lar› sonucunda fabrikas› bafllang›çta önemli miktarlardakâr elde etmeye devam etmifltir.

S›ra Sizde 4

Sismondi, Say Kanunu’nu elefltirerek laissez faire politi-kalar›n›n iflsizlik ve büyük halk kitlelerinin sefaleti ilesonuçlanaca¤›n› öngörür. Piyasa mekanizmas› adaletsizve eflit olmayan bir gelir da¤›l›m›na sebep olur ve top-lumda en önemli sorun gelirin nas›l da¤›ld›¤›d›r. Onagöre toplumsal yaflamda uyum yerine iflçi s›n›f› ile ser-mayedarlar aras›nda s›n›f çat›flmalar› hâkimdir ve bu za-man geçtikçe keskinleflecektir. Bu görüflleriyle Sismon-di Marxist teorinin öncülerindendir.

S›ra Sizde 5

Blanc’a göre sosyalizmde üretim araçlar›n›n kontrolüdevlette olacak ve devlet herkese ifl sa¤layacakt›r.Blanc’›n sosyalist toplumunda, “Herkes yetene¤i ölçü-sünde üretime katk›da bulunup, ihtiyac› ölçüsünde top-lumsal pastadan pay alacakt›r.”

S›ra Sizde 6

Proudhon bilinen tan›m›yla özel mülkiyete karfl› ç›km›flve bu tip mülkiyeti h›rs›zl›k olarak addetmifltir. Ayn› za-manda kollektivist düflünceye de karfl› ç›km›flt›r. Proud-hon mülkiyete kökten karfl› de¤ildir, meflru bir mülki-yet hakk› tan›nmas›nda ona göre bir sak›nca yoktur.

S›ra Sizde 7

Marx’ta tarihsel süreci analizinde Hegel’in görüflünebenzer bir yol izler ve oda süreci diyalektik olarak ad-land›r›r. Fakat Hegel’in diyalekti¤i idealistik, Marx’›n di-yalektik anlay›fl› ise materyalistiktir. Hegel’in sürecindede¤iflen görüfllerdir, Marx’›n tarihsel sürecinde ise de¤i-flen yap›d›r. Bu nedenle Marx’›n tarihsel süreci ve yak-lafl›m› “diyalektik materyalizm” olarak bilinir. Marx’agöre tarihsel de¤iflimin en önemli belirleyicisi materya-listik ya da ekonomik de¤iflimdir.

S›ra Sizde 8

Marx’a göre sermaye birikimindeki art›fllar emek talebi-ninin artmas›na ve bu art›flda ücretlerin artmas› sonucukârlar›n azalmas›na sebep olacakt›r.

Yararlan›lan KaynaklarAktan, C.Coflkun, (1995). Klasik-Liberalizm, Neo-Li-

beralizm ve Libertarianizm, Amme ‹daresi Dergi-si, Cilt:28, say›: 1.

Ersoy, Arif, (2008). ‹ktisadi Teoriler ve Düflünceler

Tarihi, Nobel Bas›m Yay›mFine, Ben, Hardach, Gerd ve Karras, Dieter, (1993). Sos-

yalist ‹ktisadi Düflüncenin K›sa Tarihi, Türkçeye

Sabri ÇAKLI taraf›ndan çeviri, ‹mge Kitapevi Ya-y›nlar›

‹yibozkurt, Erol (1995). Uluslararas› ‹ktisat Teori ve

Politika, Ezgi Kitapevi, BursaKazgan, Gülten, (1993). ‹ktisadi Düflünce veya Poli-

tik ‹ktisad›n Evrimi, Remzi kitapevi, ‹stanbul.Küçükkalay, A.Mesud, (2010). ‹ktisadi Düflünce Tari-

hi, 2. Bask›, Beta yay›m, ‹stanbul.Landreth, Harry ve David C. Colander, (2002). History

of Economic Thought, Fourth Ed., Houghton Miff-lin Company, Boston, Toronto

Meek, L.Ronald, (2009). Emek De¤er Teorileri, (Çev.U¤ur Selçuk Akal›n), Kalkedon Yay›nlar›, ‹stanbul.

Savafl, Vural (2000). ‹ktisad›n Tarihi, Siyasal Kitapevi,Ankara.

Spiegel, H. William, (1992). The Growht of Economic

Thought, Second Paperback Printing of 3rd Ed.,Duke Unv. Press, Durham & London

Turanl›, Rona (1994). ‹ktisadi Düflünceler Tarihi-Kro-

nolojik Evrim, Bilim Teknik Yay›nevi ‹stanbul.Zarakolu, Avni (1981). ‹ktisadi Düflünceler Tarihi,

Ankara: Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›nlar›, An-kara.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Marjinal analizin ne oldu¤unu, niçin neoklasik olarak da nitelendirildi¤ini,temel kavramlar›n› ve iktisadi düflüncenin gelifliminde nas›l bir ifllevi oldu¤u-nu aç›klayabilecek,Neoklasik iktisad›n maksimizasyon ve rasyonellik ilkelerinin iktisadi davra-n›fllar›n aç›klanmas›nda nas›l kullan›ld›¤›n› gösterebilecek,Öncü marjinalistlerin hangi görüflleri nedeniyle öncü olduklar›n› aç›klayabilecek,Marjinalizmin kurucular› olan Walras, Jevons ve Menger’in katk›lar›n› aç›kla-yabilecek,Refah ‹ktisad›’n›n kurucular›n›n katk›lar›n›n neler oldu¤unu aç›klayabilecek,Neoklasik gelenekle özdefl olan Marshal›’›n görüfllerini ana hatlar› ile ifadeedebilecek,Neoklasik faiz ve fiyat teorisinin önemli isimleri olan, Böhm-Bawerk, Wick-sell ve Fisher gibi düflünürlerinin temel görüfllerini aç›klayabilecek,Tam rekabet piyasa modelini sorgulayan Chamberline ve Robinson’un Mars-hallgil tam rekabet modelinden sapmay› ifade eden görüfllerini tan›mlayabi-lecek, bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Azalan Marjinal Fayda Kanunu• Cateris Paribus• De¤er Paradoksu• Genel Denge• K›smi Denge Analizi• Maksimizasyon ‹lkesi

• Marjinal Fayda• Marjinalizm• Marshall Makas›• Paran›n Miktar Kuram›• Pareto Optimumu• Rasyonellik ‹lkesi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

NN

NN

N

N


Marjinalizm veNeoklasik ‹ktisat

• G‹R‹fi• NEOKLAS‹K ‹KT‹SADIN ESASLARI• MARJ‹NALISTLER• NEOKLAS‹K ‹KT‹SAT


G‹R‹fi19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren klasik iktisadi düflüncenin açmazlar›n› veelefltiriye konu olan noktalar›n› gözden geçiren marjinalistler ve daha sonra neok-lasikler olarak bilinen yeni bir iktisat yaklafl›m› ortaya ç›km›flt›r. 19. yüzy›l›n son 30y›l›, 1870 ile 1900 aras›, bugün iktisat ders kitaplar›na girmifl olan ve a¤›rl›kl› ola-rak da mikroiktisat bafll›¤› alt›nda incelenen yeni bir alan›n do¤mas›na neden ol-mufltur. Bu dönemde, serbest piyasa ekonomisini savunan klasik iktisad›n özü ko-runarak, yöneltilen elefltirileri karfl›lamaya yönelik yeni yöntem ve kavramlar gelifl-tirilmifl, 20. yüzy›l›n ilk otuz y›l› içinde de marjinalist analizi merkezine koyan ne-oklasik iktisat büyük oranda flekillendirilmifltir. Klasik iktisattan neoklasik iktisadageçifli sa¤layan faktörlerden en önemlisi, ekonomik karar süreçlerinin toplam de-¤erlerle de¤il marjinal de¤erlerle aç›klanmas›n› öngören marjinal analizdir.

Bu yeni ak›m›n temel ilgi noktas›, ekonominin temel iki aktörü olan tüketici veüreticilerin karar verme mekanizmalar›n›n ve bunun sonucu olarak ekonominin ifl-leyiflinin nas›l aç›klanabilece¤idir.

1890 y›l›nda da Alfred Marshall bu yeni analitik kavram›n kullan›ld›¤› tam birteori formüle etmifltir. Marjinal çözümlemenin yayg›nlaflmas› 1870-1930 aras›ndakidönemde iktisat teorisinde mikro konular›n öne ç›kmas› ve makro konulara fazlade¤inilmemesi sonucunu getirmifltir.

Ancak bugün iktisatta önemli bir devrimi ifade eden marjinalizm kavram›, mar-jinalist görüfllerin gelifltirildi¤i dönemde dahi çok dikkat çekici bulunmam›fl, hatta20. yüzy›l›n bafllar›nda bile bu kavram yayg›n olarak kullan›lmam›flt›r. Marjinalizm‹ngilizce kavram olarak ilk kez 1914 y›l›nda kullan›lm›flt›r. ‹ngilizce en kapsaml› ik-tisat sözlü¤ü olan Palgrave’in Siyasal ‹ktisat Sözlü¤ü’nün ilk bask›s›nda marjinalkelimesinin kullan›ld›¤› aç›klamalar yer almas›na ra¤men “marginalism” bafll›¤› al-t›nda ayr› bir kavrama yer verilmemifltir.

Bugün ço¤u zaman bu kavram, klasik iktisatç›lar›n serbest piyasa modelinin ifl-leyifline iliflkin tüketici ve üretici davran›fllar›n› aç›klamaya çal›flt›¤› için neoklasikiktisat ile efl anlaml› gibi de kullan›lmaktad›r. Bu ünitede de bu iki kavram zamanzaman birbirinin yerine kullan›lacakt›r.

Marjinalizm ve Neoklasik‹ktisat

Klasik iktisatç›lar ileneoklasikler, serbest piyasasisteminin refah›nyarat›lmas› ve da¤›t›m›ndaey uygun iktisadi sistemoldu¤u konusundahemfikirdirler.

Marjinalizm: Bir mal veyahizmetin de¤erinin sontahlilde, sat›c›n›n sözkonusu mal› veya hizmetiteslim etmek için yapaca¤›fedakarl›k marj› ile al›c›n›nbunu elde etmek için gözealaca¤› fedakarl›k marj›aras›nda yap›lacak birk›yasla belirlenebilece¤inisavunan yaklafl›m.

NEOKLAS‹K ‹KT‹SADIN ESASLARI

Ekonomide Kendili¤inden Denge ve EtkinlikNeoklasik iktisat temelde bir denge iktisad›d›r. Walras, Pareto ve Edgeworth geneldenge modeli üzerine çal›flm›fllard›r. Ama, hem daha kolay anlafl›labilir hem de da-ha yayg›n uygulama alan› olan Marshall’›n gelifltirdi¤i k›smi denge modelidir. Birin-ci ve ikinci kufla¤›n gelifltirdi¤i hem genel hem de k›smi denge modelleri, zamanunsurunu dikkate almayan, ekonomiyi belirli bir anda foto¤raflamay› amaçlayanstatik denge modelleridir. Zaman faktörünü de içine alacak flekilde kurgulanan di-namik denge modelleri daha sonraki kuflaklar taraf›ndan gelifltirilecektir.

Neoklasik analizde genel denge ve k›smi denge yaklafl›mlar› hangi özellikleri ile benzer-lik göstermektedir?

Maksimizasyon ve Rasyonellik ‹lkeleriNeoklasik iktisat iki temel aksiyom üzerine kurulmufltur. Bunlardan birisi maksi-mizasyon di¤eri de rasyonellik ilkesidir. Bu iki ilke, tüm insanlar›n isteklerini kar-fl›layamama anlam›nda k›t olan kaynaklar›n, nas›l, kim taraf›ndan ve ne miktardasahiplenilebilece¤inin kararlaflt›r›labilmesi için insan iradesinin devreye sokulmas›durumunda ortaya ç›kacak seçimin mant›¤›n› aç›klamaya çal›flmaktad›r. Bu yüzdeniktisat biliminin tan›m›nda k›tl›k ve seçim kavramlar› anahtar ifllev görmektedir. Zi-ra k›tl›k maliyeti, maliyette seçimi zorunlu k›lmaktad›r. ‹ktisat bilimi de, bu seçiminnas›l yap›labilece¤ini ortaya koymaya çal›flmaktad›r.

Tümdengelimsel Yöntem ve Matematiksel Araçlar›n Kullan›m›Marjinalizmle birlikte iktisatta, tümevar›mdan ziyade tümdengelimsel yöntemlera¤›rl›k kazanmaya bafllam›flt›r. Bilindi¤i üzere, tümevar›m, gözlemlerden yola ç›ka-rak genellemeler yapmak, tümdengelim ise önce soyut mant›ksal tutarl›¤› olan birmodel oluflturmak, sonra da o model yoluyla olay ve olgular› aç›klamaya çal›flmak-t›r. Marjinalizm, tümevar›msal özellik tafl›yan politik iktisad›, tümdengelimsel nite-likteki iktisada do¤ru evriltmifltir. Asl›nda tümdengelimsel yaklafl›m, klasik iktisat-ç›lardan Ricardo ile bafllam›fl Walras ve Jevons ile birlikte, üretim, fiyat, faiz, talep,arz gibi iktisadi hayata iliflkin say›sal de¤erlerin matematik formülleriyle ifade edil-di¤i bir bilim dal›na dönüfltürülmüfltür. Hatta bu iktisatç›lar›n eserlerinin matema-tik bilgisi derin olmayan entelektüeller taraf›ndan yeterince okunamam›fl ve anla-fl›lamam›fl olmas›, bu görüfllerin h›zl› yay›lmas›nda bir eksiklik olarak görülmüfltür.

‹ktisatta matemati¤in yo¤un biçimde kullan›lmaya bafllanmas›nda, öncü marji-nalistlerin formel e¤itimlerini do¤a bilimleri ve mühendislikte yapm›fl olmalar›n›nkatk›s› büyüktür. Do¤a bilimlerinde e¤itim alm›fl iktisatç›lar›n katk›s› sadece mate-mati¤i iktisad›n ifade dili olarak kullanmalar›yla s›n›rl› kalmam›fl, dönemin fizik bi-liminin kavram ve yaklafl›mlar›n› iktisadi kavramsallaflt›rmaya da tafl›malar›na yolaçm›flt›r. Bu yönüyle birinci kuflak marjinalistlerden Jevons ve Walras’›n iktisad›Newton fizi¤ine benzetmeye çal›flt›klar› söylenebilir. Bugün de hem iktisat ö¤reti-minde hem de iktisat literatüründe say›sal teknikler ve matematiksel formüllerinbolca kullan›lmas›n›n yan›nda matematiksel iktisat ve ekonometri olarak ayr› iki altalan oluflmufl durumdad›r.


Neoklasik iktisat temelde birdenge iktisad›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Rasyonellik ilkesi:‹nsanlar›n tercihlerinde,kendilerine en az maliyetyükleyecek ve en fazla faydaveya kazanç sa¤layacakseçenekleri tercih etmeleri.

Maksimizasyon ilkesi:Üreticilerin amac›n›n kâr›,tüketicilerin ise fayday›maksimuma ç›karma oldu¤uvarsay›m›

Tümevar›m: Tek tekgözlemlerden genel ilkelerevarmak için kullan›lan ak›lyürütme yöntemi.

Tümdengelim: Do¤ru oldu¤ukabul edilen birgenellemeden özeldurumlara iliflkin sonuçlar›nç›kar›lmas›na yönelik ak›lyürütme ifllemi.

Marjinalizm, tümevar›msalözellik tafl›yan politikiktisad›, tümdengelimselnitelikteki iktisada do¤ruevriltmifltir.

De¤erin Nihai Kayna¤› Olarak FaydaDe¤erin kayna¤›n›n ne oldu¤u sorusu iktisad›n en önemli sorular›ndand›r. Bu so-ruya verilen cevaplar, sadece teknik aç›klamalar›n de¤il, ayn› zamanda ideolojikbak›fl aç›lar›n›n da farkl›laflmas›n›n kayna¤›n› oluflturmaktad›r. Marjinalistler, gerekklasiklerin gerekse Marxistlerin merkezî anlam yükledikleri emek-de¤er teorisinin,fiyatlar› belirleyen güçleri aç›klamada yetersiz kald›¤›n› söylemektedirler. Emekde¤er teorisine yöneltilen temel elefltiri, fiyatlar›n üretim maliyetleri taraf›ndan be-lirlendi¤i tezinin, birçok mal›n fiyatlar›n›n klasiklerin öngördü¤ü biçimde ele al›n-mamas›ndan dolay› genellikten yoksun oldu¤udur. Bunlar hem Ricardo’nun emekde¤er teorisini, hem de Senior ve Mill’in üretim maliyetleri teorilerini, söz konusuteorilerin arz› sabit olan mallar›n fiyatlar›n›n aç›klanmas› için ayr› bir teori gerektir-dikleri gerekçesiyle elefltirmektedirler.

Buna göre neoklasik iktisatta; ilk olarak, tamamen inelastik bir arz e¤risi olanmallar›n fiyat veya de¤erleri, üretim maliyetlerine ba¤l› de¤ildir. Maliyetler artsa daazalsa da üretim de¤iflmeyecektir.

‹kinci olarak, de¤erin üretim maliyetlerine ba¤l› oldu¤unu ileri süren klasik de-¤er teorisi, fiyat›n geçmiflte katlan›lan maliyetlerden kaynakland›¤›n› öngörmekte-dir. Bu noktada marjinalistler bir mal›n üretimi s›ras›nda geçmiflte katlan›lan büyükmaliyetlerin zorunlu olarak o mal›n fiyat›n›n yüksek olmas›n› gerektirmedi¤ini ile-ri sürmektedirler. Bunlara göre bir mal›n de¤eri, sa¤lad›¤› faydaya ba¤l›d›r ve bufayda da geçmiflten de¤il, flimdi ve gelecekte yap›lacak tüketimden kaynaklanmak-tad›r. Bir mal›n fiyat›n›, sök konusu mal›n üretimi için geçmiflte ne kadar maliyetekatlan›ld›¤› de¤il, tüketicinin o maldan ne kadar fayda sa¤lamay› umdu¤u belirle-mektedir.

Marjinalizmin iktisatta bir devrim olarak nitelenmesinde de¤ere yaklafl›mlar›n›n rolünüaraflt›r›n›z.

MARJ‹NALISTLER1870’lerde birbirinden habersiz olarak Alman Carl Menger, ‹ngiliz William StanleyJevons ve Frans›z Léon Walras isimli üç düflünür marjinal fayda kavram›n› gelifltir-mifl, bir mal›n de¤er veya fiyat›n›n, tüketiciye sa¤lad›¤› marjinal faydaya ba¤l› ol-du¤unu ileri sürerek marjinal çözümlemeyi talep teorisine uygulam›fllard›r. Bu dü-flünürlerin iktisadi düflüncenin geliflimine olan katk›s› genellikle marjinalizm ola-rak isimlendirilir. Bu üç düflünürün üçü de iktisat düflüncesine özgün ve devrim-sel nitelikte katk›da bulunmufllard›r. Klasik iktisad›n yaklafl›k yüz y›ll›k etkinli¤in-den sonra afla¤› yukar› ayn› zamanda Avrupa’n›n de¤iflik ülkelerinde ortaya ç›kanbu yeni iktisadi ak›m iktisadi düflüncede devrim niteli¤inde bir de¤iflimi ifade etti-¤i için daha sonra marjinalist devrim olarak da nitelendirilmifltir.

Öncüler1830’lu y›llardan itibaren 10’ar y›ll›k aral›klarla öncü habercileri olsa da 19. yüzy›l›nson 30 y›l›, iktisatta önemli bir devrime flahit olmufltur. Klasik iktisatç›lar›n açt›¤› yol-da, radikal, sosyalist ve Marxist elefltirileri de karfl›layacak yeni bir bilim dal› olufltu-rulmufl, “politik iktisat”, “iktisat”a dönüflmüfltür. Bu dönüflüm; konu, yöntem, konu-lar›n ele al›n›fl biçimi ve kullan›lan terminoloji ile birlikte gerçekleflmifltir. Öncekidönemlerden farkl› olarak iktisadi analiz, art›k firma ve tüketici davran›fllar›na daya-l› olarak yap›lmaya bafllanm›fl, klasik de¤er teorisi terk edilerek, marjinal fayda, ik-

1055. Ünite - Mar j inal izm ve Neoklasik ‹kt isat

Marjinalistlere göre birmal›n fiyat›n›, söz konusumal›n üretimi için geçmifltene kadar maliyetekatlan›ld›¤› de¤il,tüketicinin o maldan nekadar fayda sa¤lamay›umdu¤u belirlemektedir.

Marjinalistler, üretimfaktörlerinin de¤erlerinin,son tahlilde üretimindekullan›ld›klar› nihai tüketimmallar›n›n tüketilmesindensa¤lanan marjinal faydayaba¤l› oldu¤unusöylemektedirler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Marjinalist devrim:Avrupa’da 1870’lerdensonra ortaya ç›kan veiktisadi davran›fllar›marjinal fayda kavram› ileaç›klayan yeni iktisadailiflkin bir nitelendirmedir.

Marjinalistlerle birlikteiktisadi analiz, firma vetüketici davran›fllar›nadayal› olarak yap›lmayabafllanm›fl, klasik de¤erteorisi terk edilerek marjinalfayda, iktisat teorisininmerkezî kavram› hâlinegelmifl ve matematik iktisatteorisinin ola¤an ifade arac›olmaya bafllam›flt›r.

tisat teorisinin merkezî kavram› hâline gelmifl ve matematik, iktisat teorisinin ola¤anifade arac› olmaya bafllam›flt›r. fiimdi de k›saca bu geliflmelere bir göz atal›m.

Firma davran›fllar›n›n çözümlenmesinde marjinal de¤erleri kullanan ve mono-pol teorisine ilk önce katk›da bulunan Augustin Cournot (1801-1877); Soyutlan-m›fl Devlet isimli eserinde marjinal verimlilik teorisinin ipuçlar›n› tafl›yan görüfllerileri süren Johann H. Von Thünen (1783-1850); azalan marjinal fayda, tüketiciart›¤›ve fiyat farkl›laflt›r›lmas› gibi konularda önemli katk›lar› olan Jules Dupuit(1804-1866) gibi isimler marjinalizmin erken öncüleri aras›nda yer alm›fllard›r

Bu öncüler aras›nda, özellikle sübjektif de¤er teorisinin kurucusu kabul edilenve tüketici davran›fllar› ve talep teorisi bak›m›ndan önem tafl›yan katk›lar› bulunanF. Herman Gossen (1854) özellikle dikkati çekmektedir. ‹ktisatta azalan marji-nal fayda yasas›’n› ilk formüle eden kifli Gossen’dir. Gossen’in birinci yasas› deni-len bu ilkeye göre, bir mal›n tüketimi artt›kça tüketimde kullan›lan her ilave mal›nfaydas› bir öncekine göre daha düflük olur. Dolay›s›yla azalan marjinal fayda yasa-s› ilk kez Gossen taraf›ndan aç›klanm›flt›r.

Gossen’in ikinci yasas› da birinciden türetilmifltir. Buna göre, tüketicinin sat›nalaca¤› mallardan her birine yapaca¤› harcaman›n sonuncu liras›ndan elde edece-¤i faydan›n, mallar›n her biri itibariyle eflitlenmesi gerekmektedir. Bu yasaya eflmarjinal fayda yasas› da denilmektedir.

Birinci Kuflak Marjinalistler: Marjinal Faydac›larMarjinalizm dendi¤inde hemen akla ‹ngiltere’den Jevons, Almanya’dan Menger veFransa’dan Walras gelir. Daha önce söylendi¤i üzere, hemen hemen ayn› y›llarda,1870’lerde, eserlerini vermifl olmalar›na ra¤men birbirlerinin eserlerinden haberdarolmam›fl olmalar› ilginçtir. Bunlara birinci kuflak marjinalistler diyoruz. Bu birincikufla¤›n, daha önce de ifade edildi¤i üzere, sadece birbirlerinden de¤il, erken ön-cülerinden de haberdar olmam›fl olmalar› enteresand›r.

Stanley Jevons

Jevons’un Politik ‹ktisat Teorisi adl› eserinin ikinci bölümünün bafll›¤› “Haz veElem Teorisi”dir. Burada Jevons, Jeremy Bentham’›n faydac› görüfllerini detayl› bi-


Gossen’in birinci yasas›denilen bu ilkeye göre, birmal›n tüketimi artt›kçatüketimde kullan›lan herilave mal›n faydas› biröncekine göre daha düflükolur.

Efl marjinal fayda yasas›:Belirli bir ihtiyac›ngiderilmesinde kullan›lan birmal›n türdefl birimleritüketildikçe ihtiyac›n fliddetiazal›rken, tüketilen her ekbirimden elde edilen faydaazal›r.

William Stanley Jevons (1835-1882), 1835 y›l›nda Li-

verpool’da do¤mufltur. Londra’da do¤a bilimleri oku-

mufl ve 5 y›l Avustralya’da, kimyac› olarak çal›flt›ktan

sonra 1859 y›l›nda mant›k, felsefe ve politik iktisat çal›fl-

mak üzere tekrar Londra’ya geri dönmüfltür. Kendisin-

den önceki iktisatç›lardan farkl› olarak iktisat alan›nda

lisansüstü ö¤renim gören Jevons, 1862 y›l›nda ‹ngiliz Bi-

lim Gelifltirme Derne¤inin organize etti¤i bir toplant›da,

“Bir Genel Matematiksel Politik ‹ktisat Teorisi” bafll›¤›yla

daha sonra meflhur olacak birçok görüfl ileri sürdü¤ü bir

tebli¤ sunmufl ama bekledi¤i ilgiyi görmemifltir.

Manchester’da bir kolejde ö¤retim üyesi olarak görev ya-

parken 1871 y›l›nda, Politik ‹ktisat Teorisi adl› temel

eserini yay›mlam›flt›r. Sadece teorik konularla de¤il, fiyat indeksleri, çal›flma ekono-

misi ve ifl çevrimleri konular›nda da eserler vermifltir. Ayr›ca 1874 y›l›nda Bilimin ‹l-

keleri konusunda da bir eser yazm›flt›r. 1876’da Londra’ya tafl›nm›fl, 1882 y›l›nda

47 yafl›nda trajik bir kazada hayat›n› kaybetmifltir.

çimde anlatarak, onun yaklafl›m›n› tümüyle benimsedi¤ini ve haz ve elemin eko-nomi matemati¤inin nihai nesneleri oldu¤undan flüphe duymad›¤›n›, hazz› maksi-mize etmenin ekonominin konusunu oluflturdu¤unu bu yüzden dikkatleri fizikselobjelerden, haz ve eleme kayd›rman›n uygun olaca¤›n› belirtir.

Kitab›nda fayda teorisi, de¤iflim teorisi, emek teorisi, kira teorisi, sermaye teori-si konular›n› ayr› bölümler hâlinde inceler. De¤er teorisinde azalan marjinal fayda-y› ve hava ve su örne¤inde de¤er paradoksu olarak bilinen durumu izah eder.

Jevons, “De¤er yaln›zca nihai düzeydeki faydaya ba¤l›d›r.” diyerek emek-de¤erteorisine itiraz eder. Ona göre üretim maliyetleri arz› belirler, arz faydan›n nihaidüzeyini belirler, nihai fayda düzeyi de de¤eri belirler. Jevons’a göre, son tahlildebir mal›n de¤eri ona harcanan eme¤e de¤il, nihai kullan›c›ya sa¤layaca¤› faydayaba¤l›d›r.

Karl (Carl) Menger

Jevons ile ayn› y›l, yani 1871’de, Viyana’da Karl Menger ‹ktisad›n ‹lkeleri isimli bireser yay›mlar. Bu kitab›yla Menger’in neoklasik okulun Avusturya versiyonunukurdu¤u kabul edilir.

Menger’e göre bir mal›n belirli miktarlar› de¤iflik amaçlar için kullan›l›yor ise,bunlar›n her biri, o an karfl›lanmayan bir ihtiyaçtan daha önemli olmal›d›r. Baflkabir ifade ile daha önemli bir ihtiyaç varken mallar daha az önemli ihtiyaçlar› karfl›-lamak için kullan›lmamal›d›r. Karfl›lanan bir ihtiyac›n de¤eri, onu karfl›layan mal›nortadan kalkmas›yla oluflacak kay›p ile ölçülebilir. Menger matematiksel formülas-yonlar kullanmadan Gossen’in birinci kanunu olarak bilinen durumu, yani azalanmarjinal fayda ilkesini, yeniden keflfetmifltir.

Jevons ile Walras kendilerinin iktisatta yeni bir fleyler icat ettiklerini düflünür-ken Menger’in böyle bir iddias› yoktur. Onlar gibi matematiksel formülasyonlar dakullanmam›flt›r. Menger’in içinde yetiflti¤i Alman gelene¤inde, klasiklerin aksinebir subjektif de¤er teorisi ileri sürülmüfltür. Azalan marjinal fayday›, bu tabiri kul-lanmadan aç›klam›fl, maksimum toplam faydan›n, her bir mala harcanan son birimparan›n toplam faydaya ayn› katk›y› yapma flart›na ba¤l› oldu¤unu ifade etmifltir.

Menger’in görüflleri, Avusturya Okulu olarak bilinen, faiz teorisi ileri süren Eu-gen von Böhm-Bawerk ile Almanca marjinal fayda (grenznutzen) kavram›n› lite-ratüre yerlefltiren Friederich von Wiser (1851-1956) taraf›ndan daha sonra gelifltiril-mifltir.


Bentham’›n faydac›yaklafl›m›n› tümüylebenimseyen Jevons, haz veelemin ekonomimatemati¤inin nihainesneleri oldu¤unu, hazz›maksimize etmeninekonominin konusunuoluflturdu¤unu, bu yüzdendikkatleri fiziksel objelerden,haz ve eleme kayd›rman›ndo¤ru olaca¤›n› savunur.

Jevons, ekonomide üretilenmal ve hizmetlerinde¤erlerinin sa¤layacaklar›faydaya ba¤l› oldu¤unusavunarak, emek de¤erteorisinin geçerli olmad›¤›n›savunur.

Karl (Carl) Menger, (1840-1921) 1840 y›l›nda flim-

di Polonya’ya ba¤l› olan ama o zaman Avusturya’n›n

bir parças› olan topraklarda, avukat bir baban›n ço-

cu¤u olarak do¤mufl, Viyana ve Prag’da hukuk oku-

mufl ve Krakow Üniversitesinde hukuk alan›nda dok-

tora yapm›flt›r. Gazetelere iktisadi analiz yaz›lar› yaz-

m›fl ve baflbakanl›k ofisinde iktisat analisti olarak ça-

l›flm›flt›r. ‹flinin bir gere¤i olarak fiyat hareketlerini ya-

k›ndan izlemifl ve emek de¤er teorisinin fiyat oluflu-

munu anlamada pek ifle yaramad›¤›n› bizzat gör-

müfltür. 31 yafl›nda ‹ktisad›n ilkeleri adl› ünlü kitab›-

n› yay›mlam›flt›r. 1903 y›l›na kadar Viyana Üniversi-

tesi’nde ö¤retim üyesi olarak görev yapm›flt›r.

Menger’in neoklasik okulunAvusturya versiyonunukurdu¤u kabul edilir

Menger, bir ekonomidekibütün fiyatlar›n oluflumunuaç›klayacak bir ilkedenbahsedilebilecekse bunun,azalan marjinal faydaoldu¤unu savunur.

Léon Walras

Walras, iktisatta kulland›¤› matematiksel yöntemin ona baflar› sa¤layan en önemliunsur oldu¤unu düflünmektedir. O matematiksel yöntemin bir deneysel yöntemde¤il, rasyonel yöntem oldu¤u iddias›ndad›r. Kafas›nda, saf iktisat teorisinin de¤i-flim, arz, talep, faiz, piyasa, sermaye gelir gibi deneyimle bildi¤imiz kavramlar›al›p, teori içinde ideal-tip kavramlara dönüfltürmesi ve bilim tan›mland›ktan sonrauygulamaya geri dönülmesini öngören bir yöntem vard›r. Buna örnek olarak dageometriden üçgenin iç aç›lar›n›n toplam›n› vermektedir. Sadece ideal üçgenin içaç›lar›n›n toplam› 180 eder. Gerçek hayatta yapt›¤›n›z ölçümlerde tam 180’i yaka-layamayabilirsiniz. Ona göre iktisatta da soyutlama ile üretti¤iniz kavramlar aras›n-da kurdu¤unuz ilifliklerin gerçek hayatta birebir ayn› olmas› gerekmez.

Walras’a göre firmalar kâr, tüketiciler de faydalar›n› maksimize ederler. Bumaksimizasyon iliflkisi piyasa ortam›nda gerçekleflir. Firmalar tüketicilerin talep et-ti¤i mallar› üretmek için onlar›n sundu¤u üretim faktörlerini talep ederler. Ekono-minin genel dengesi, tüketicilerin talebinin firmalar›n üretti¤i tüketim mallar› top-lam›na, firmalar›n talebinin de tüketicilerin sundu¤u toplam üretim faktörleri mik-tar›na eflit oldu¤u noktada oluflur. Bu durumda hem faktör piyasas› hem de malpiyasas› dengededir. Buna literatürde genel denge modeli denmektedir.

Walras, Menger ve Jevons’dan farkl› olarak, matematiksel denklemler yoluyla bü-tün piyasalarda arz ve talebin dengeye geldi¤i bir genel denge modelini gelifltirmifltir.

Walras’›n genel denge modeli çok önemli bir kavramsal icat olmas›na karfl›nçokça da elefltirilmifltir. Elefltirilerin odak noktas›, modelde bilinmeyen say›s›n›n,modelde yer alan denklem say›s› kadar olmas›n›n, bu denklemler kümesinin tek


Léon Walras (1834-1910), Walras Fransa’n›n ku-

zeyinde, Normandy’de dünyaya gelmifltir. Babas›

Auguste Walras, (1801-1866) iktisat teorisine kat-

k›s› olmad›ysa da Jevons’›n kitab›n›n özsözünde

görüflleri özetlenecek de¤erde olan ve iktisad›n teo-

rik konular›nda eserler veren bir iktisatç›yd›. O¤lu-

nun otobiyografisinden, iktisada yönelmesi ve ye-

tiflmesinde, babas› ile uzun tart›flmalar›n›n önemli

katk›s›n›n oldu¤unu ö¤renmekteyiz.

Jeoloji mühendisli¤i e¤itimi alan, ancak final s›-

navlar›n› veremedi¤i için diploma alamayan ve

e¤itim ald›¤› alanda de¤il, demir yolu iflçisi, gazete-

ci, banker, romanc› olarak çal›flan Walras, ününü

bu alanlar›n d›fl›nda, babas›n›n yönlendirmesiyle

ilgilendi¤i iktisatta elde etmifltir. Babas› 19. yüzy›l entelektüellerinin yapaca¤› iki

önemli ifl oldu¤unu düflünüyordu. Birincisi, bilimsel temellere dayal› bir tarih yaz›-

m› gerçeklefltirmek, ikincisi de toplumu inceleyen bir bilimin temellerini oluflturmak-

t›. Bu ikinci görevi o¤lunun yapabilece¤ini düflünüyordu. Walras, babas›n›n kendi-

sini iktisat çal›flmaya ikna etmek için bu gerekçeyi kulland›¤›n› söylemektedir.

Marjinalizmin üç önemli kurucusundan biri olan Walras,1870 y›l›nda ‹sviçre’de

bulunan Lozan Üniversitesi Hukuk Fakültesinde iktisat alan›nda bir profesörlük

kadrosuna atand›ktan sonra, 1874 ile 1877 y›llar›nda Frans›zca iki cilt olarak ba-

s›lan Saf ‹ktisad›n ‹lkeleri isimli eserini yay›mlad›.

Walras’a göre saf iktisatteorisi, de¤iflim, arz, talep,faiz, piyasa, sermaye gelirgibi günlük hayattadeneyimle bildi¤imizkavramlar› al›p, onlar› ideal-tip kavramlara dönüfltürereksoyut ve tutarl› bir modeloluflturmal›, modelkurulduktan sonra gerçekhayattaki iliflkilereuygulanmal›d›r.

Walras’a göre ekonominingenel dengesi, tüketicilerintalebinin firmalar›n üretti¤itüketim mallar› toplam›na,firmalar›n talebinin detüketicilerin sundu¤utoplam üretim faktörlerimiktar›na eflit oldu¤unoktada oluflur.

Genel denge: Ekonominintüm kesimleri ile ekonomikbirimlerini üretti¤i mal vehizmetlerin arz, talep vefiyatlar›n›n birbiriyle tutarl›olmas›, bir eksiklik veyafazlal›k olmamas› durumu.

bir çözümü oldu¤unu garantilemedi¤i gibi mal ve faktör piyasas›nda negatif fiyat-lar›n ortaya ç›kmas›n›n da ihtimal dahilinde olmas›d›r. Halbuki mal piyasas›nda ne-gatif fiyat bir kifliye mal› tüketmesi için ödeme yap›lmas›, faktör piyasas›nda nega-tif fiyat ise bir kiflinin para vererek bir yerde çal›flmas› anlam›na gelir ki, bunlarekonominin ola¤an iflleyifline pek uygun durumlar de¤ildir.

Walras, di¤er marjinalistlerin de belirtti¤i gibi, fiyat› belirleyenin, mallar›n mar-jinal faydalar› oldu¤una vurgu yapar. Tüketicinin fayda maksimizasyonu, de¤iflikmallardan elde etti¤i marjinal faydan›n o mal›n fiyat›na oran›n›n eflit oldu¤u mal bi-lefliminde oluflur.

‹kinci Kuflak Marjinalistler: Refah ‹ktisad›‹kinci kuflak marjinalistler yerleflik iktisat teorisinin bir yandan birinci kufla¤›n mar-jinal de¤erler üzerine kurulmufl olan talep teorisini gelifltirirken, öte yandan daüretim teorisi ve arz yönünü incelemifllerdir. Bunlar›n döneminde matematikselformülasyonlarla üretim teorisi gelifltirilmifl, toplumsal refah ve d›flsall›k konular›ele al›nm›flt›r.

Francis Ysidro Edgeworth

Döneminin en etkili iktisatç›lar›ndan ve matematiksel iktisad›n öncülerinden olanEdgeworth. makale ve kitaplar› ve editörü oldu¤u dergide kitap tan›t›m yaz›lar› ya-n› s›ra meflhur Palgrave’in Politik ‹ktisat Sözlü¤ü’ne 130’dan fazla madde yazm›flt›r.

Edgeworth matematiksel iktisad›n yan› s›ra fayda teorisine de önemli katk› sa¤-lam›flt›r. Bugün iktisat ders kitaplar›n›n en önemli kavramlar›ndan olan kay›ts›zl›ke¤rileri ve sözleflme e¤rileri, bugünkine yak›n biçimde ilk kez onun taraf›ndan dilegetirilmifltir. E¤rilerin fleklinin orijine göre d›flbükey olmas›n›n azalan marjinal fay-dadan kaynakland›¤› onun taraf›ndan ileri sürülmüfltür.

Vilfredo Pareto


Walras’›n modelineyöneltilen en önemli elefltiri,modelde bilinmeyensay›s›n›n, modelde yer alandenklem say›s› kadarolmas›n›n, bu denklemlerkümesinin tek bir çözümüoldu¤unu garantilemedi¤igibi mal ve faktörpiyasas›nda negatiffiyatlar›n ortaya ç›kmas›n›nda ihtimal dahilindeolmas›d›r.

Francis Ysidro Edgeworth, (1845-1926), ‹rlanda’da

do¤up 22 yafl›nda göç etti¤i ‹ngiltere’de yaflam›flt›r. Önce

klasik dil ve edebiyat alan›nda e¤itim görmüfl daha sonra

hukuk, matematik ve iktisat okumufltur. 1891 y›l›nda Ox-

ford Üniversitesinde iktisat profesörü olmufl, 1922’ye ka-

dar burada kalm›flt›r. Edgeworth 35 y›l boyunca bazen

tek bafl›na bazen de Keynes ile birlikte, dönemin en pres-

tijli ekonomi dergilerinden biri olan Economic Journal’›n

editörlü¤ünü yapm›flt›r. Bugün mikroiktisat derskitaplar›n›n en önemlikavramlar›ndan biri olan veazalan fayda nedeniyleorijine d›flbükey niteliktekikay›ts›zl›k e¤rileri,bugünkine yak›n biçimde ilkkez Edgeworth taraf›ndandile getirilmifltir.

Edgeworth kutusu:Edgeworth taraf›ndangelifltirilen ve iki tüketicininiki farkl› maldansa¤lad›klar› fayday›, farkl›gelir düzeylerine göremaksimize eden noktalar›ngösterildi¤i geometrik flekil.

Vilfredo Poareto (1848-1923), aslen ‹talyan olmakla bir-

likte Paris’te dünyaya gelmifltir.‹talya’da ö¤renim gördü.

1891’de Walras’›n Lozan Üniversitesi’ndeki kürsüsünü dev-

rald› ve burada profesör oldu. Politik ‹ktisad›n El Kitab›

(1906) en önemli eseridir.

Pareto iktisad›n d›fl›nda siyaset sosyolojisi alan›nda da önem-

li bir düflünürdür. Özellikle toplumsal çevri teorisi ünlüdür.

Walras’›n koltu¤una oturan Pareto, hem Walras’›n genel denge modelini gelifltirmiflhem de bu modelin yayg›nlaflmas›na, iktisatç›lar aras›nda kabul görmesine büyükölçüde katk›da bulunmufltur.

Ekonomide bir kiflinin durumunun iyilefltirilmesinin baflka birisinin durumunukötülefltirmeden yap›lamayaca¤› duruma, günümüz iktisat ders kitaplar›nda Pare-to etkinli¤i, bir ekonomide baflkalar›n›n durumunu kötülefltirmeden hiç kimsenindurumunun iyilefltirilemeyece¤i genel denge durumuna da Pareto opitmumu den-mektedir.

NEOKLAS‹K ‹KT‹SAT

Neoklasik Gelene¤in Bafllang›c›: Alfred Marshall

Neoklasik iktisad›n bugünkü ders kitaplar›na girecek biçimde formüle edilmesin-de en büyük katk›s› olan kifli flüphesiz Marshall’d›r. Ekonomi’nin ‹lkeleri, kendisihayattayken bile tam sekiz bask› yapm›fl, daha sonra da defalarca bas›lm›flt›r. Bueser on y›llar boyu ‹ngilizce temel ders kitab› özelli¤ini korumufl, oradaki analizle-rin ço¤u iktisat biliminin ortak birikimi olarak görüldü¤ü için do¤rudan Marshall’aat›f yap›lmadan ders kitaplar›nda yayg›n olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r.

Walras’›n bütün piyasalar›n ayn› anda dengesini öngören genel dengesine kar-fl›l›k Marshall di¤er piyasalar› veri kabul edip bir piyasan›n dengenin nas›l olufltu-¤unu ele alan k›smi denge analizini gelifltirmifltir. K›smi denge analizinde dengeüzerinde dolayl› etkisi olabilecek ilgili di¤er tüm de¤iflkenler sabit kabul edilip birde¤iflkenin de¤erlerindeki de¤iflikli¤in olas› sonuçlar› incelenir. Bu analiz bugünders kitaplar›nda, Latince “di¤er flartlar de¤iflmezken” anlam›na gelen ceteris pari-bus, terimi ile birlikte yerleflmifltir.

Birinci kuflak neoklasiklerden Menger ile Jevons ekonominin talep taraf›naa¤›rl›k verirken Marshall hem arz hem de talep yönüne eflit a¤›rl›k vermifltir. Ese-rinde arz ve talep fazlal›¤›n›n fiyat ayarlamas›yla nas›l dengeye gelece¤ini ayr›nt›l›biçimde anlatmaktad›r (Marshall, 1961: 345). Bugün neredeyse bütün iktisada giriflders kitaplar›nda yer alan arz ve talep e¤rileri, arz ve talep esneklikleri, üretici vetüketici art›¤›, ölçe¤e göre azalan ve artan getiri, azalan marjinal fayda gibi ko-nular›n tümü Marshall’›n kitab›nda yer alm›flt›r (Marshall, 1961). Bu yüzden Mars-hall’›n görüfllerinin ayr›nt›l› anlat›lmas› için, bir mikro iktisat kitab› yazacak kadaryerin ayr›lmas›n› gerektirir.


Pareto optimumu: Birekonomide en az bir kiflinindurumunu kötülefltirmedenbaflka birinin durumununiyilefltirilmesinin mümkünolmad›¤›, en etkin kaynakda¤l›m› durumu.

Alfred Marshall (1842-1924), ‹ngiltere’de Clap-

ham’da do¤an Marshall, 1865 y›l›nda Cambridge Üni-

versitesi’nden mezun olmufltur. 1885 y›l›nda da Cam-

bridge Üniversitesine profesör olarak atanm›flt›r. 1890

y›l›nda en önemli eseri olan Ekonominin ‹lkeleri adl›

kitab›n›n yay›mlanmas›na kadar görüfllerini daha

sonra Cambridge sözlü aç›klama gelene¤i hâline gelen

konferans ve sohbetleri s›ras›nda ö¤rencilerine ve mes-

lektafllar›na aktarm›flt›r. Ekonominin ‹lkeleri adl› kita-

b›ndan sonra Sanayi ve Ticaret (Industrly and Trade,

1919) ve Para Kredi ve Ticaret (Money Credit and Com-

merce, 1923) en önemli kitaplar›d›r.

Marshall’›n Ekonomininilkeleri adl› eserinde ortayakoydu¤u görüfllerin ço¤u,bugün iktisat biliminin ortakbirikimi olarak görüldü¤üiçin, iktisat derskitaplar›nda ona herhangibir at›f yapmadankullan›lmaktad›r.

K›smi denge analizi: Birekonomide bulunansektörlerin tümünün de¤il,belirli bir kesiminin,di¤erlerinden soyutlanarakincelenip denge koflullar›n›nincelendi¤i analiz.

Cateris paribus: Di¤erkoflullar sabitken anlam›ndaLatince bir terim.

Talep esnekli¤i: Belirli birmal›n fiyat›ndaki yüzdebirlik bir de¤iflme karfl›s›ndatalep miktar›nda meydanagelen yüzde de¤iflim.

Arz esnekli¤i: Belirli birmal›n fiyat›ndaki yüzdebirlik bir de¤iflme karfl›s›ndaarz edilen miktar›ndameydana gelen yüzdede¤iflim.

Üretici art›¤›: Üreticinin,daha düflük fiyatlardasatmaya raz› olmas›nara¤men mal›n› piyasadaoluflan fiyattan satmas›nedeniyle elde etti¤i kazanç.

Bugün neredeyse bütüniktisada girifl derskitaplar›nda yer alan arz vetalep e¤rileri, arz ve talepesneklikleri, üretici vetüketici art›¤›, ölçe¤e göreazalan ve artan getiri,azalan marjinal fayda gibikonular›n tümü Marshall’›n‹ktisad›n ‹lkeleri isimlikitab›nda yer alm›flt›r.

Marshall’›n önceki marjinalistlerden en önemli fark› nedir? Belirtiniz.

Fiyat›n dikey, miktar›n da yatay eksenden yer ald›¤› bir çizelgede, arz e¤risininpozitif, talep e¤risinin de negatif e¤imli olarak birbirini kesti¤i grafik, ilk gündemegetiren kifli Cournot olsa da Marshall taraf›ndan meflhur edilmifl ve bu grafik Mars-hall Makas› olarak iktisat literatürüne geçmifltir. Formül ve grafikleri yo¤un olarakkullanan Marshall kitab›n›n sonuna da matematiksel notasyonlar› içeren 20 sayfa-l›k bir ek yerlefltirmifltir.

Neoklasik Faiz ve De¤er TeorisiMarjinalistler ve Marshall tüketim mallar› piyasas›nda denge koflullar› üzerine e¤il-mifllerdi. Sermaye, yat›r›m ve faiz iliflkisine iliflkin yaklafl›mlar› olmakla birlikte da-ha çok göreli fiyatlar› konu edinmifl, fiyatlar genel düzeyindeki de¤iflimler, dolay›-s›yla enflasyon veya deflasyon veya faiz oranlar›ndaki de¤iflim ana ilgi konusu de-¤ildi. Bu yöndeki önemli çal›flmalar ikinci kuflak içinde yer alan Böhm-Bawerk,Wicksell ve Fisher taraf›ndan yap›lm›flt›r.

Eugen Von Böhm-Bawerk

Böhm-Bawerk sermaye ve faiz konular›na yo¤unlaflm›flt›r. Ona göre, sermaye mal-lar›n›n oluflmas›, tüketim mallar›ndan gecikmeli olarak gerçekleflir. Bunun için detasarruf gerekir. Tasarruf da bugünün tüketimini yar›na ertelemek demektir. ‹nsan-lar gelirlerini yar›ndansa bugün tüketme e¤iliminde olduklar›na göre, gelecekteüretimi art›rmak için hangi yolla bugünkü tüketimi s›n›rlamak mümkündür? Böhm-Bawerk bu sorunun nas›l çözülece¤ine odaklan›r. Ona göre bu çözümü sa¤layanfaizdir. Çünkü faizin ancak bugün ve gelecekte tüketim imkan› olan iki mal›n de-¤iflim ihtiyac› oldu¤unda ortaya ç›kt›¤›n› düflünür.

Böhm-Bawerk’e göre faizin ortaya ç›k›fl› nereden kaynaklanmaktad›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Ölçe¤e göre sabit, artanveya azalan getiri: Biralanda üretim faktörlerininart›fl oran› ile o faktörlerinkullan›m› sonucu ortayaç›kan üründeki art›fl oran›karfl›laflt›r›ld›¤›nda, her ikiside ayn› oranda art›yorsaölçe¤e göre sabit getiri,üründeki art›fl oran›kullan›lan üretimfaktörlerinin art›fl oran›ndandaha fazla ise artan getiri,az ise azalan getiri sözkonusudur.

Marshall makas›: Negatife¤imli talep e¤risi ile pozitife¤imli arz e¤risinin birbirinikestikleri grafik.

Jevons, Menger ve Walrastaraf›ndan sistematizeedilen neoklasikçözümlemenin standartiktisat ders kitaplar›nageçirilmesinde en büyükkatk› Marshall’a aittir.

Eugen Von Böhm-Bawerk (1851-1914), 1888’de

yay›mlad›¤›, Sermayenin Pozitif teorisi adl› kitab› ile

ünlü olan Böhm-Bawerk, Avusturya Okulu’nun Men-

ger ve Wieser’dan sonra üçüncü üyesidir. Viyana Üni-

versitesi’nde Politik ‹ktisat Kürsüsü profesörlü¤ü yap-

m›flt›r. Sermaye kuram›na önemli katk›lar› olan Avus-

turyal› Böhm-Bawerk, kuramsal katk›lar› yan›nda

1889 y›l›ndan itibaren Avusturya Maliye Bakanl›¤›n-

da para reformu üzerinde çal›flm›fl ve 1904 y›l›nda ay-

r›l›ncaya kadar üç kez Maliye Bakan› olarak görev ya-

parak görüflleriyle bizzat uygulamaya yön vermifltir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Knut Wicksell

Wicksell fiyatlar genel düzeyi ile ilgilenmifltir. O dönemde kabul gören yaklafl›mparan›n miktar kuram› idi. Buna göre paran›n dolan›m h›z› sabit kabul edildi¤indefiyatlar genel düzeyindeki art›fllar para arz› taraf›ndan belirlenir. Wicksell bu yak-lafl›ma karfl› ç›karak, fiyatlar genel düzeyinin faiz oran› taraf›ndan belirlendi¤ini ile-ri sürer. Bunu aç›klamak için do¤al ve piyasa faiz oran› ay›r›m›na gider. Do¤al fa-iz oran›, ona göre, parasal de¤iflkenlerden etkilenmeyen sermayenin reel getirisiniifade eder. Piyasa faiz oran› ise, bankalar taraf›ndan belirlenen faiz oran›d›r. E¤erbankalar›n belirledi¤i piyasa faiz oran› do¤al faiz oran›na eflitse enflasyon s›f›ra eflitolacakt›r. Ama e¤er piyasa faiz oran› do¤al faiz oran›n›n alt›ndaysa bu durum ye-ni sermaye mal›na olan talebi art›rarak enflasyona yol açacakt›r. Ona göre bu sü-reç piyasa faiz oran› do¤al faiz oran›na eflit oluncaya kadar devam eder.

Irving Fisher

Neoklasik iktisad›n en önemli isimlerinden biri olan ve yerleflik iktisada pek çokkatk›s› olan Fisher’in en yayg›n bilinen katk›lar›ndan biri de Fisher denklemidir.Paran›n miktar kuram› olarak da bilinen Fisher denklemi MV=PQ’dur. Burada Mdolafl›mdaki para miktar›n›, V paran›n dolan›m h›z›n›, P fiyatlar genel düzeyini ve


Knut Wicksell (1851-1926), ‹sveçte Stockholm’da do¤-

mufl ve Uppsala Üniversitesi’nden matematik ve fizikten

yüksek derece alarak mezun olmufltur. Uzun süre gaze-

tecilik ve özel ö¤retmenlik gibi birtak›m ifllerle geçimin

sa¤lad›ktan sonra 1896’da ö¤retim üyesi ve 1901’de elli

yafl›ndayken de profesör olmufltur. Eserleri: De¤er, Ser-

maye ve Rant (1893), Politik ‹ktisat Dersleri (1901) ve

Faiz ve Fiyatlar (1898).

Irving Fisher (1867-1947), 1867 y›l›nda New

York’ta do¤du, Yale üniversitesinde matematik ve fi-

zik ö¤renimi gördü. ‹ktisatta genel denge konusunda

bir doktora tezi yazd› ve tezi yay›mland›. Üç ayakl›

sandalye, termostatl› hasta yata¤› gibi ilginç icatlar›

oldu. En büyük icad› 1910 y›l›nda indeks kart siste-

mini bulmas› oldu. Fisher ayn› zamanda borsadan

büyük paralar kazand› ama 1929 buhran›n› zama-

n›nda tahmin edemedi ve iyimser tahminlerle kendi

serveti yan›nda, yak›n akrabalar› ve gazete sütu-

nundan tavsiyelerini izleyenlerin de büyük servet

kaybetmelerine yol açt›. Borçlar›n› ödeyemeden 1947

y›l›nda New York flehir hastanesinde öldü. Çok say›-

da kitap yazd›, eserlerinin bir k›sm› popüler konu-

larla ilgiliydi. Eserleri aras›nda Paran›n Sat›n Alma Gücü (The purchasing Power of

Money 1911) ve Faiz Teorisi (The Theory of Interest 1930) özellikle zikredilebilir.

Q da y›l boyunca üretilen mal miktar›n› ifade etmektedir. Fisher’e göre, dolafl›m-daki para miktar›ndaki art›fl, ayn› oranda enflasyona yol açar. Asl›nda para mikta-r›ndaki art›fl›n fiyatlar› yükseltece¤i görüflü Fisher’den önce, klasik iktisatç›lardanDavid Hume ve John Stuart Mill taraf›ndan da dile getirilmiflti. Fisher bu konuyaodaklanarak onu kurama dönüfltürmüfltür.

Fisher de Walras ve Pareto gibi ekonomi biliminin gelece¤inin matematiksel veistatistiksel yöntemlerin kullan›lmas›nda oldu¤unu düflünüyordu. Amerika’n›n ilkmatematiksel iktisatç›s› da say›labilir. 1930 y›l›nda Ragnar Frisch, Charles F. Roosve Joseph Schumpeter ile birlikte Ekonometri Derne¤ini kurdu ve ilk baflkan› se-çildi. 1918 y›l›nda da Amerikan Ekonomi Derne¤i’nin baflkan› seçilmiflti

Tam Rekabet Varsay›m›ndan SapmalarNeoklasik iktisat teorisi, piyasalarda serbest rekabet flartlar›n›n egemen oldu¤uvarsay›m›na dayanarak çözümlemeler üretmekteydi. Tekel, duopol veya oligopolpiyasa türlerinin varl›¤› kabul edilmifl olsa da teorik analizlerde bunlar istisnai du-rum gibi görülmekteydi. Bu yaklafl›m sadece teknik analiz aç›s›ndan de¤il, politikyaklafl›m aç›s›ndan da önemlidir. Çünkü piyasa türleri aras›nda en yayg›n ve eko-nomiye rengini veren piyasa türü tam rekabet piyasas›ysa, devlet müdahalesinegerek kalmadan toplumsal refah kendili¤inden maksimize edilmifl olacakt›r. Amae¤er tam rekabet piyasas› esas ve yayg›n piyasa türü de¤ilse, o zaman devlet mü-dahalesi için meflru bir gerekçe de oluflmufl olacakt›.

Tam rekabet karfl›s›nda eksik rekabet piyasa modelinin gelifltirilmesinde ‹talyanPiero Sraffa, Amerikal› Edward Chamberlin ile Harold Hotelling, ‹ngiliz Joan Ro-binson ve Alman Heinrich von Stackelberg önemli katk›larda bulunmufllard›r.

Edward Hastings Chamberlin

Chamberlin literatürde iki uç olan tam rekabet piyasas› ile tekel piyasas› aras›ndatan›mlanabilecek tekelci rekabet ad›yla yeni bir piyasa türünden bahseder. Bu pi-yasada firmalar, birbirinin ayn›s› olmayan ama tüketicinin ayn› ihtiyac›n› karfl›la-yan, yani birbiri yerine ikame edilebilir özellikler tafl›yan ürünler üretirler. Firma-lar, ürünlerini sanki rakip firmalar›nkinden çok de¤iflikmifl gibi farkl›laflt›r›r, tüketi-cinin kendi mallar› yerine di¤er mallar› sat›n almamas› için reklam ve tan›t›m ya-parlar. Bu yönüyle tekel gibidirler. Ama fiyat› yükselttiklerinde, bütün çabalar›nara¤men, tüketicilerinin bir k›sm›n›n rakip firmalar›n ürünlerini almalar›na da engelolamazlar. Yani her bir firman›n mal›na olan talep e¤rileri, mal›n ikâme edilebilir-li¤ine ba¤l› olarak, tekel ile tam rekabet piyasas›n›n aras›nda bir e¤imle, negatif


Ekonomideki paramiktar›ndaki art›fl›n fiyatlar›yükseltece¤i görüflüFisher’den önce, klasikiktisatç›lardan David Humeve John Stuart Milltaraf›ndan da dile getirilmiflolmas›na karfl›n Fisherparan›n dolan›m h›z› veticaret hacmi de¤iflmedenpara miktar›ndaki de¤ifliminayn› oranda ve yönde fiyatlargenel düzeyini etkileyece¤iniileri süren ve paran›n miktarkuram› ad›yla tarihe geçenbir kuram gelifltirmifltir.

Edward Hastings Chamberlin (1899-1967), Was-

hington eyaletinde do¤mufltur. Iowa Üniversitesinden

lisans ve Harvard Üniversitesi’nden de doktora derece-

sini alm›flt›r. 1937 y›l›ndan öldü¤ü y›la kadar Harvard

Üniversitesi’nde ö¤retim üyeli¤i yapm›flt›r. 1927 y›l›nda

sundu¤u doktora tezini, Tekelci Rekabet Teorisi (The

Theory of Monopolistic Competition) olarak 1933’te ya-

y›mlam›flt›r.

e¤imlidir. Yak›n ikamesi çok olan mal›n talep e¤risi yat›klafl›r. Araba, mobilya, g›-da ve giyim piyasalar› bu tür firmalardan oluflur. Yak›n ikamesi olmayan veya tü-ketici üzerinde böyle bir izlenim b›rakan firman›n talep e¤risi tekelinkine benze-meye bafllar. Ancak piyasaya girifl serbest oldu¤u için mevcut firmalar hiçbir za-man uzun dönemde tekel pozisyonunu koruyamazlar.

Joan Robinson

1933 y›l›nda yay›mlad›¤› Eksik Rekabet Ekonomisi adl› eseri, ayn› y›l yay›mlananChamberlin’n›n Tekelci Rekabet Teorisi isimli eseri ile çok benzer konular› ele al-maktayd›. Robinson, Sraffa’n›n yaklafl›m›ndan yola ç›karak, tam rekabet piyasas›-n›n gerçek hayatta yayg›n olarak var olan bir piyasa türü olmad›¤›n›, gerçek hayat-taki piyasalar›n tam rekabet piyasa modelinin öngördü¤ü özelliklerden bir k›sm›n›tafl›mayan, bu yönüyle de eksik rekabet flartlar›n›n bulundu¤u piyasalar oldu¤unudile getirmifl, bu piyasa türünde firma davran›fllar›n› ele alm›flt›r. O da Chamberlingibi yak›n ikâme mallar›n üretildi¤i bir sektörde piyasaya giriflin serbest olmas›n›nafl›r› kârlar› ortadan kald›raca¤›n› öngörmekteydi. Denge üretim düzeyi, marjinalmaliyet ile marjinal has›lat›n eflitlendi¤i ve ortalama maliyetin ortalama has›lata eflitoldu¤u noktada olufluncaya kadar piyasaya girifllerin devam edece¤ini ileri sür-müfltür.


Chamberlin tekelpiyasas›ndan farkl› olaraktekelci rekabet piyasas›ndak›sa dönemde firmalar›nelde etti¤i normal üstükâr›n, uzun dönemde yenifirmalar›n piyasayagirmesiyle ortadankalkaca¤›n› ve firmalar›n,fiyat›n ortalama maliyeteeflit oldu¤u bir üretimdüzeyine, normal kâradönece¤ini savunur. Joan Violet Robinson (1903-1983), Cambridge Üni-

versitesi’nde Alfred Marshall’›n ö¤rencisi olan Robinson

daha sonra uzun y›llar ayn› Üniversite’de ö¤retim üye-

li¤i yapm›flt›r. Aksak Rekabet Ekonomisi (The Economics

of Imperfect Competiton, 1933), ‹stihdam Teorisine Girifl

(Introduction to the Theory of Employment, 1937),

Marksist Ekonomi Üzerine (An Essay on Marxian Eco-

nomics, 1942) ‹ktisat Felsefesi (Economic Philosophy:

An essay on the progress of economic thought, 1962)


Marjinal analizin ne oldu¤unu, niçin neoklasik

olarak da nitelendirildi¤ini, temel kavramlar›n›

ve iktisadi düflüncenin gelifliminde nas›l bir iflle-

vi oldu¤unu aç›klayabilmek.

19. yüzy›l›n son 30 y›l›, bugün iktisat ders kitap-lar›na girmifl olan ve a¤›rl›kl› olarak da mikroik-tisat bafll›¤› alt›nda incelenen yeni bir alan›n do¤-mas›na flahit olmufltur. Bu dönemde, serbest pi-yasa ekonomisini savunan klasik iktisad›n özükorunarak, yöneltilen elefltirileri karfl›lamaya yö-nelik yeni yöntem ve kavramlar gelifltirilmifl, 20.yüzy›l›n ilk otuz y›l› içinde de marjinalist analizimerkezine koyan neoklasik iktisat büyük orandaflekillendirilmifltir. Klasik iktisattan neoklasik ikti-sada geçifli sa¤layan faktörlerden en önemlisi,ekonomik karar süreçlerinin toplam de¤erlerlede¤il marjinal de¤erlerle aç›klanmas›n› öngörenmarjinal analizdir. Bu yeni ak›m›n temel ilgi nok-tas›, ekonominin temel iki aktörü olan tüketicive üreticilerin karar verme mekanizmalar›n›n vebunun sonucu olarak ekonominin iflleyiflinin na-s›l aç›klanabilece¤idir.

Neoklasik iktisad›n maksimizasyon ve rasyonel-

lik ilkelerinin iktisadi davran›fllar›n aç›klanma-

s›nda nas›l kullan›ld›¤›n› gösterebilmek.

‹nsanlar›n birbirinden çok farkl› nedenlere daya-l›, s›n›r tan›mayan ve sürekli geniflleme e¤ilimin-de olan istekleri vard›r. Bu isteklerin ço¤unu kar-fl›lamak için sahip olunan imkan ve kaynaklarise hem mutlak ve nispî anlamda k›tt›r hem dealternatif kullan›m imkanlar› vard›r. Dolay›s›ylainsanlar neye sahip olacaklar›na karar vermeküzere alternatif kullan›m imkanlar› aras›ndan birseçim yapmak zorundad›rlar. Bir seçimin yap›labilmesi için seçim sürecinin ikiunsuru vard›r. Birincisi, seçime konu olan alter-natiflerin sa¤layaca¤› fayda; di¤eri de alternatif-leri elde etmenin maliyeti. E¤er insanlar elde edi-lebilir alternatiflerin fayda ve maliyetlerini tamolarak ve eksiksiz biçimde ölçebilme imkan›nasahip olurlarsa, bu seçim sorunu iki aflamal› birifllemle kolayca afl›lacakt›r. ‹lk aflamada, tek tekbütün alternatiflerin maliyetleri ile faydalar› kar-fl›laflt›r›lacak, maliyeti faydas›ndan çok olan alter-natifler hemen elenecektir. ‹kinci aflamada, fay-

das› maliyetinden çok olan alternatifler karfl›lafl-t›r›lacakt›r. Bunlar aras›ndan da maliyeti en az,(maliyet minimizasyonu) fakat faydas› en çok

(fayda maksimizasyonu) olan alternatif tercih edi-lecektir (rasyonellik ilkesi). Dolay›s›yla bu iki il-ke yard›m›yla, k›t kaynaklar›n s›n›rs›z isteklerkarfl›s›nda nas›l bölüfltürülece¤i sorunu çözül-müfl olacakt›r.,

Öncü marjinalistlerin hangi görüflleri nedeniyle

öncü olduklar›n› aç›klayabilmek.

Augustin Cournot, firma davran›fllar›n›n çözüm-lenmesinde marjinal kavram›n› kullanm›fl ve mo-nopol teorisine ilk önce katk›da bulunmufltur.Johann H. Von Thünen, marjinal verimlilik te-orisinin ipuçlar›n› tafl›yan görüfller ileri sürmüfl-tür. Jules Dupuit ise, marjinal fayda, tüketici ar-t›¤› ve fiyat farkl›laflt›r›lmas› gibi kavramlarda ön-cüdür. Bu isimler aras›nda özellikle, subjektif de-¤er teorisinin kurucusu kabul edilen ve tüketicidavran›fllar› ve talep teorisi bak›m›ndan önem ta-fl›yan katk›lar› bulunan ‹ktisatta azalan marjinal

fayda yasas›n› ilk formüle eden kifli olarak Gos-

sen dikkati çekmektedir.. Yine Gossen’in efl mar-

jinal fayda yasas›na göre de belirli bir ihtiyac›ngiderilmesinde kullan›lan bir mal›n türdefl birim-leri tüketildikçe ihtiyac›n fliddeti azal›rken, tüke-tilen her ek birimden elde edilen fayda azalmak-tad›r.

Marjinalizmin kurucular› olan Walras, Jevons

ve Menger’in katk›lar›n› aç›klayabilmek.

Marjinalizm dendi¤inde hemen akla ‹ngiltere, Al-

manya ve Fransa olarak üç farkl› ülkeden s›ras›y-

la Jevons, Menger ve Walras olarak üç isim gelir.

Bentham’›n faydac› yaklafl›m›n› tümüyle benim-

seyen Jevons, haz ve elemin ekonomi matemati-

¤inin nihai nesneleri oldu¤unu, hazz› maksimize

etmenin ekonominin konusunu oluflturdu¤unu,

bu yüzden dikkatleri fiziksel objelerden, haz ve

eleme kayd›rman›n do¤ru olaca¤›n› savunur. Je-

vons’a göre refah, fayda, de¤er, talep, arz, ser-

maye, faiz, ifl gücü gibi ifl dünyas›n›n günlük ifl-

lemlerinde kullan›lan birçok kavram niceliklerle

ilgili olduklar› için matematiksel yöntemlerle ifa-

de edilebilecek bir ortak özellik tafl›maktad›r ve

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


gerçek bir iktisat teorisi matemati¤in yard›m› ol-

maks›z›n oluflturulamaz. Ekonomide genel den-

ge analizini gelifltiren ve matematiksel iktisad›n

kurucular› aras›nda yer alan Walras ise, saf ikti-

sat teorisinin, de¤iflim, arz, talep, faiz, piyasa,

sermaye gelir gibi günlük hayatta deneyimle bil-

di¤imiz kavramlar› al›p onlar› ideal-tip kavramla-

ra dönüfltürerek soyut ve tutarl› bir model olufl-

turulmas›, model kurulduktan sonra da gerçek

hayattaki iliflkilere uygulanmas› gerekti¤ini dü-

flünmektedir. ‹çinde yetiflti¤i Avusturya düflünce

gelene¤ine uygun olarak matemati¤in iktisatta

uygulanmas›na çok s›cak bakmayan marjinalist-

lerden biri olan Menger, bir ekonomideki bütün

fiyatlar›n oluflumunu aç›klayacak bir ilkeden bah-

sedilebilecekse bunun, azalan marjinal fayda ol-

du¤unu savunur.

Refah ‹ktisad›’n›n kurucular›n›n katk›lar›n›n ne-

ler oldu¤unu aç›klayabilmek

Ekonomide genel denge modelinin kurulmas›na

önemli katk›larda bulunan ve bugün mikroiktisat

ders kitaplar›n›n en önemli kavramlar›ndan biri

olan ve azalan fayda nedeniyle orijine d›flbükey

nitelikteki kay›ts›zl›k e¤rileri, bugünkine yak›n

biçimde ilk kez Edgeworth taraf›ndan dile getiril-

mifltir. Walras’›n koltu¤una oturan Pareto, hem

Walras’›n genel denge modelini gelifltirmifl hem

de bu modelin yayg›nlaflmas›na, iktisatç›lar ara-

s›nda kabul görmesine büyük ölçüde katk›da bu-

lunmufltur. Pareto refah ekonomisinin de kuru-

cular› aras›nda say›labilir. Bir ekonomide en az

bir kiflinin durumunu kötülefltirmeden baflka bi-

rinin durumunun iyilefltirilmesinin mümkün ol-

mad›¤›, en etkin kaynak da¤l›m› durumuna Pare-

to optimumu denmektedir.

Neoklasik gelenekle özdefl olan Marshall’›n gö-

rüfllerini ana hatlar› ile kavrayabilmek.

K›smî denge yaklafl›m›n› gelifltiren ve marjinalist-

lerin görüfllerini sistematize ederek ders kitab›

format›na dönüfltüren Marshall neoklasik iktisa-

d›n geliflimine büyük katk›lar sa¤lam›flt›r. Ekono-

minin ‹lkeleri adl› eserinde ortaya koydu¤u gö-

rüfllerinin ço¤u, örne¤in arz ve talep e¤rileri, arz

ve talep esneklikleri, üretici ve tüketici art›¤›, öl-

çe¤e göre azalan ve artan getiri, azalan marjinal

fayda gibi, bugün iktisat biliminin ortak birikimi

olarak görüldü¤ü için, iktisat ders kitaplar›nda

ona herhangi bir at›f yapmadan kullan›lmaktad›r.

Neoklasik faiz ve fiyat teorisinin en önemli isim-

leri olan, Böhm-Bawerk, Wicksell ve Fisher gibi

düflünürlerinin temel görüfllerini kavramak.

Avusturya ekolünden gelen Böhm-Bawerk faiz

oranlar›n›n pozitif olmas›n›n, birincisi büyüyen

bir ekonomide, mal arz› gelecekte daha büyük

olaca¤› için mallar›n marjinal faydalar›n›n bugü-

ne k›yasla azalmas›na yol açaca¤›, ikincisi insa-

no¤lu ölece¤ini bildi¤i için gelecekteki sevinç ve

üzüntüsüne flimdikine göre daha az de¤er verme

e¤iliminde oldu¤u ve üçüncüsü, zaman gerekti-

ren çetrefilli (dolanmaçl›) üretim yöntemleri, ba-

sit ve çok fazla zaman harcamay› gerektirmeyen-

lere göre daha üretken olmas›na ba¤lar. Paran›n

miktar kuram› Fisher, üretim fonksiyonu da

Wicksell taraf›ndan gelifltirilmifltir.

Tam rekabet piyasa modelini sorgulayan Cham-

berline ve Robinson’un Marshallgil tam rekabet

modelinden sapmay› ifade eden görüfllerini an-

lamak.

Chamberlin ve Robinson taraf›ndan tam rekabet

piyasas›n›n öngördü¤ü homojen mal varsay›m›

sorgulanm›fl, gerçek hayattaki piyasalar›n tekel

ve tam rekabet ortas›nda tekelci rekabet denebi-

lecek bir piyasa türü oldu¤u ileri sürülmüfltür.

5NA M A Ç

6NA M A Ç

7NA M A Ç

8NA M A Ç


1. ‹ktisadi düflünce tarihinde marjinal analizi önemlik›lan temel özellik afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Marjinal analizin, ekonominin temel aktörlerininfirmalar oldu¤unu kabul etmesi

b. Marjinal analizin iktisadi kararlar›n toplam de-¤erler yerine marjinal de¤erlere göre olufltu¤u-nu ileri sürmesi.

c. Marjinal analizin tümdengelimsel yöntemi ikti-sada yerlefltirmesi.

d. Marjinal analizin, yerleflik iktisadi çözümlemeyeitiraz etmesi.

e. Marjinal analizin emek de¤er teorisini savunmas›.

2. Afla¤›dakilerden hangisi marjinalizmin erken öncü-leri aras›nda yer almaz?

a. Hermann H. Gossenb. Johann H. von Thünenc. Jules Dupuitd. Augustin Cournote. Carl Menger

3. Tüketici art›¤› yaklafl›m›n› sosyal projelerin yap›lma-s›na uyarlayan ilk düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. W. Stanley Jevonsb. Carl Mengerc. Jules Dupuitd. Arthur Cecil Pigoue. Alfred Marshall

4. Jevons, Menger ve Walras’› karfl›laflt›ran afla¤›dakiifadelerden hangisi do¤rudur?

a. Menger üretim ve faiz konusuna yo¤unlafl›rken,Jevons k›sm› denge Wlaras da genel denge yak-lafl›m›n› gelifltirmifltir.

b. Jevons marjinal fayda kavram›n› Menger’denödünç alm›fl, Walras da Jevons’tan alarak geneldenge modelini kurmufltur.

c. Jevons ile Walras iktisad›n matematiksel bir dilkullanmas› gerekti¤ini savunurken Menger’inböyle bir iddias› yoktur.

d. Jevons ile Menger azalan marjinal fayday›, Wal-ras ise toplam fayday› modellerinin merkezineoturtmufltur.

e. Walras, Menger ve Jevons birlikte bir kitap yaza-rak marjinalist yaklafl›m› iktisada yerlefltirmifllerdir.

5. Afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?a. Alfred Marshall marjinalizmin erken öncüleri ara-

s›nda yer al›r. b. Arz ve talep esnekli¤i kavramlar› Edgeworth ile

iktisada girmifltir.c. Pareto k›sm› denge yaklafl›m›n› gelifltirmifltir.d. Walras kay›ts›zl›k e¤rilerini ilk kullanan kiflidir.e. D›flsall›k sorunu ilk olarak Pigou tart›flm›flt›r.

6. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Böhm-Bawerk faizin ortaya ç›kmas›nda insanla-r›n gelece¤e iyimser yaklaflmalar›n›n rolü oldu-¤unu savunmufltur.

b. Wicksell üretim miktar›n›n sabit kalabilmesi için,girdilerden bir k›sm›n›n azalmas› halinde di¤erle-rinin art›fl›yla telafi edildi¤i, yani marjinal teknikikamenin söz konusu oldu¤unu ileri sürmüfltür.

c. Wicksell’e göre di¤er üretim faktörlerinin fiyat›gibi, farkl› piyasalarda eme¤in ücretinin farkl›olmas›n›n sebebi eme¤in marjinal verimlili¤ininfarkl›laflmas›d›r.

d. Fisher bugünkü tüketimin sadece bugünün geli-rine de¤il, hayat boyu beklenen gelire ba¤l› ola-rak belirlendi¤ini savunur.

e. Para miktar›ndaki art›fl›n enflasyona yol açaca¤›-n› ilk kez Carl Menger dile getirmifltir.

7. Tam rekabet piyasas›n›n temel varsay›mlar›ndanolan homojen mal varsay›m›n›n gerçekçi olmad›¤›n›söyleyerek ilk karfl› ç›kan afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Fisherb Walrasc. Sraffad. Chamberline. Robinson

8. Marjinalizmin bir devrim olarak nitelenmesinde afla-¤›dakilerden hangisinin rolü yoktur?

a. Marjinalizmle birlikte mikro iktisat konular› öneç›km›flt›r.

b. Kaynaklar›n etkin kullan›m› marjinalistlerin pekilgilenmedi¤i bir konudur.

c. Marjinalizm tümdengelimsel bir yaklafl›mla ko-nular› ele almaya bafllam›flt›r.

d. Marjinalizmin temel kavramlar›ndan biri dengedir.e. Marjinalistler de¤erin nihai kayna¤›n›n fayda ol-

du¤unu savunmufllard›r.

Kendimizi s›nayal›m


9. De¤er paradoksunun marjinalistlere kadar çözüle-meyiflinin sebebi nedir?

a. Marjinalistllerden önce iktisatç›lar›n de¤erin kay-na¤›n› emekte aramalar›.

b. Marjinalistlerden önce tam rekabet piyasalar›n›nyeterince geliflmemifl olmas› ve piyasalarda te-kellerin hakim olmas›.

c. Marjinalistlerden önce iktisatta a¤›rl›kl› olaraktümevar›m yönteminin kullan›l›yor olmas›.

d. Marjinalistlerden önce kullan›m de¤eri ile de¤i-flim de¤erlerinin aras›ndaki fark›n bilinmiyor ol-mas›.

e. Marjinalistlerden önce, fiyat›n belirlenmesindekitemel faktörün toplam fayda de¤il, marjinal fay-da oldu¤unun fark edilmemifl olmas›.

10. Neoklasik çözümlemeye göre afla¤›dakilerden han-gisi yanl›flt›r?

a. Kaynaklar k›t olmasayd› tercih sorunu ortayaç›kmayacakt›.

b. Kaynaklar›n alternatif kullan›m alan› olmas›yd›,tercih sorunu olmayacakt›.

c. Rasyonel bireylerin kararlar› sadece kendileriiçin do¤ru sonuçlar verir.

d. Fayda ve kar maksimizasyonuna yönelik karar-lar toplum için en etkin kaynak ve gelir da¤›l›-m›n› yarat›r.

e. Üretimde maksimizasyonun sa¤lanmas›, bölü-flümde de maksimizasyonun sa¤lanmas›n› ga-rantilemez.

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marjinal ve Marjinalizm Kav-ramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz..

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marjinalizmin Erken Öncü-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marjinalizmin Erken Öncü-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marjinalistler veya Birin-ci Kuflak Neoklasikler” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neoklasik ‹kinci Kuflak: K›s-mi Denge ve Refah Ekonomisi” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neoklasik ‹kinci Kuflak: Fa-iz ve Fiyatlar” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tam Rekabet Piyasas› NeKadar Gerçekçi?” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Marjinalist Devrim ve Ne-oklasik ‹ktisat” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “De¤erin Nihai Kayna¤› Ola-rak Fayda” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Maksimizasyon ve Rasyo-nellik ‹lkelerinin Kullan›m›” konusunu yenidengözden geçiriniz.


Neoklasik iktisat temelde bir denge iktisad›d›r. Walras,Pareto ve Edgeworth genel denge modeli üzerine çal›fl-m›fllard›r. Ama, hem daha kolay anlafl›labilir hem dedaha yayg›n uygulama alan› olan Marshall’›n gelifltirdi-¤i k›smî denge modelidir. Birinci ve ikinci kufla¤›n ge-lifltirdi¤i hem genel hem de k›smî denge modelleri, za-man unsurunu dikkate almayan, ekonomiyi belirli biranda foto¤raflamay› amaçlayan statik denge modelleri-dir. Zaman faktörünü de içine alacak flekilde kurgula-nan dinamik denge modelleri daha sonraki kuflaklar ta-raf›ndan gelifltirilecektir.

S›ra Sizde 2

De¤erin kayna¤›n›n ne oldu¤u sorusu iktisad›n enönemli sorular›ndand›r. Bu soruya verilen cevaplar, sa-dece teknik aç›klamalar›n de¤il, ayn› zamanda ideolo-jik bak›fl aç›lar›n›n da farkl›laflmas›n›n kayna¤›n› olufl-turmaktad›r. Marjinalistler, gerek klasiklerin gerekse



Marxistlerin merkezî anlam yükledikleri emek-de¤er te-orisinin fiyatlar› belirleyen güçleri aç›klamada yetersizkald›¤›n› söylemektedirler. Emek de¤er teorisine yönel-tilen temel elefltiri, fiyatlar›n üretim maliyetleri taraf›n-dan belirlendi¤i tezinin, birçok mal›n fiyatlar›n›n klasik-lerin öngördü¤ü biçimde ele al›nmamas›ndan dolay›genellikten yoksun oldu¤udur. Bunlar hem Ricardo’nunemek de¤er teorisini hem de Senior ve Mill’in üretimmaliyetleri teorilerini, söz konusu teorilerin arz› sabitolan mallar›n fiyatlar›n›n aç›klanmas› için ayr› bir teorigerektirdikleri gerekçesiyle elefltirmektedirler. Buna göre neoklasik iktisatta; ilk olarak, tamamen ine-lastik bir arz e¤risi olan mallar›n fiyat veya de¤erleri,üretim maliyetlerine ba¤l› de¤ildir. Maliyetler artsa daazalsa da üretim de¤iflmeyecektir.‹kinci olarak, de¤erin üretim maliyetlerine ba¤l› oldu-¤unu ileri süren klasik de¤er teorisi, fiyat›n geçmifltekatlan›lan maliyetlerden kaynakland›¤›n› öngörmekte-dir. Bu noktada marjinalistler bir mal›n üretimi s›ras›n-da geçmiflte katlan›lan büyük maliyetlerin zorunlu ola-rak o mal›n fiyat›n›n yüksek olmas›n› gerektirmedi¤iniileri sürmektedirler. Bunlara göre bir mal›n de¤eri sa¤-lad›¤› faydaya ba¤l›d›r ve bu fayda da geçmiflten de¤il,flimdi ve gelecekte yap›lacak tüketimden kaynaklan-maktad›r. Bir mal›n fiyat›n›, söz konusu mal›n üretimiiçin geçmiflte ne kadar maliyete katlan›ld›¤› de¤il, tüke-ticinin o maldan ne kadar fayda sa¤lamay› umdu¤u be-lirlemektedir.

S›ra Sizde 3

Birinci kuflak neoklasiklerden Menger ile Jevons eko-nominin talep taraf›na a¤›rl›k verirken Marshall hem arzhem de talep yönüne eflit a¤›rl›k vermifltir. Eserinde arzve talep fazlal›¤›n›n fiyat ayarlamas›yla nas›l dengeyegelece¤ini ayr›nt›l› biçimde anlatmaktad›r

S›ra Sizde 4

Böhm-Bawerk’e göre, sermaye mallar›n›n oluflmas›, tü-ketim mallar›ndan gecikmeli olarak gerçekleflir. Bununiçin de tasarruf gerekir. Tasarruf da bugünün tüketimi-ni yar›na ertelemek demektir. ‹nsanlar gelirlerini yar›n-dansa bugün tüketme e¤iliminde olduklar›na göre, ge-lecekte üretimi art›rmak için hangi yolla bugünkü tüke-timi s›n›rlamak mümkündür? Böhm-Bawerk bu soru-nun nas›l çözülece¤ine odaklan›r. Ona göre bu çözümüsa¤layan faizdir. Çünkü faizin ancak bugün ve gelecek-te tüketim imkan› olan iki mal›n de¤iflim ihtiyac› oldu-¤unda ortaya ç›kt›¤›n› düflünür.

Barber, William J. (2009). A History of Economic

Thought, Middletown: Wesleyen University Pres.Blaug, Mark (1996) Economic Theory in Retrospect,

(fifth ed.), Cambridge University Press. Demir, Ömer ve Acar Mustafa (2005) Sosyal Bilimler

Sözlü¤ü, Ankara: Adres yay›nlar›. Groenewegen, Peter (2007). “English Marginalism:

Jevons, Marshall, and Pigou”, ‹çinde Samuels,Warren J., Biddle, Jeff E. ve Davis, John B. (eds.) ACompanion to the History of Economic

Thought, (ss. 246-261), Blackwell.Kazgan, Gülten (1999). ‹ktisadi Düflünce veya Politik

‹ktisad›n Evrimi, ‹stanbul: Remzi Kitabevi.Landreth, Harry ve Colander, David. C. (1989). History

of Economic Theory, second edition, Boston:Houghton Mifflin Company.

Marshall, Alfred (1961). Principles of Economics,

eighth ed. New York: Macmillian.Medema, Steven ve Samuels, Warren J. (eds.)(2003).

The History of Economic Thought: A reader,

London and New York: Routledge.Routh, Guy (1975). The Origin of Economic Ideas,

New York: International Arts and Science Press.Samuels, Warren J., Biddle, Jeff E. ve Davis, John B.

(eds.) (2007) A Companion to the History of

Economic Thought, Blackwell.Sandelin, Bo., Trautwein, Hans-Michael ve Wundrak,

Richard (2009). A Short History of Economic

Thought, London and New York: RoutledgeçSandmo, Agnar (2011). Economics Evolving: A

History of Economic Thought, PrincetonUniversity Press.

Skousen, Mark (2009) ‹ktisadi Düflünce Tarihi:

Modern ‹ktisad›n ‹nflas›, (çev. M. Acar, E. Erdemve Metin Toprak) 4. Bask›, Ankara: Adres Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kurumculara göre kurumun ne oldu¤unu ve iktisadi hayat›n iflleyiflinde ku-rumlar›n nas›l bir ifllevi oldu¤unu aç›klayabilecek,Amerikal› kurumcu iktisatç›lardan Thorstein Veblen’in kurumlara ve sosyalde¤iflime iliflkin yaklafl›mlar›n› ifade edebilecek,Amerikal› kurumcu iktisatç›lardan Commons’›n temel yaklafl›m›n› aç›klayabi-lecek,‹ktisadi düflünceler tarihinde, eski kurumcu iktisat ve yeni kurumcu iktisatekollerinin görüfllerini ana hatlar› ile özetleyebilecek bilgi ve becerilere sahipolacaks›n›z.

‹çindekiler

• Kurum• ‹fllem Maliyeti• Kurumcu ‹ktisat• Eski Kurumcu ‹ktisat• Neokurumcu ‹ktisat• Yeni Kurumcu ‹ktisat• Yerleflik ‹ktisat• Teknoloji-Kurum ‹kilemi

• Sat›labilirlik-Kullan›fll›l›k ‹kilemi• Veblen Etkisi• Ebeveynlik ‹çgüdüsü• Ustal›k ‹çgüdüsü• Aylak Merak ‹çgüdüsü• Gösteriflçi Tüketim• Tarihçi Okul

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


Kurumcu ‹ktisat veTarihçi Okul

• KURUMCU ‹KT‹SAT NED‹R?• KURUM VE ‹KT‹SAD‹ HAYATTA

KURUMLARIN ROLÜ• KURUMCU ‹KT‹SAT EKOLLER‹ VE

KURUMCU ‹KT‹SADIN ÖNCÜLER‹• THORSTEIN BUNDE VEBLEN • JOHN ROGERS COMMONS• TAR‹HÇ‹ OKUL VE KURUMCULAR • YEN‹ KURUMCU ‹KT‹SAT


KURUMCU ‹KT‹SAT NED‹R?‹ktisadi düflünce tarihinde kurumculuk, iktisadi sistemlerin ve süreçlerin temelinibireylerin de¤il, kurumlar›n oluflturdu¤unu ve bireylerin bu kurumlar›n etkisindenba¤›ms›z olarak ele al›namayaca¤›n› savunan yaklafl›mlar›n genel ad›d›r. Kurumcu-lara göre, yerleflik iktisad›n yapt›¤› gibi, iktisadi hayata yön verdi¤i düflünülen bi-reysel isteklerin, tercihlerin ve seçimlerin veri olarak al›nmas› do¤ru de¤ildir. Çün-kü bireylerin istek, tercih ve seçimleri, içinde yer ald›klar› kurumsal yap›lar taraf›n-dan belirlenirler. Bu yüzden, kurumculara göre, iktisadi hayat› anlamak için, öncebireylerin karar ve davran›fllar›na çerçeve oluflturan kurumlar› anlamak gerekir.Kurumlar›n belirleyici oldu¤unun kabulü, do¤al olarak, iktisat biliminin sadece in-celeme konular›n› de¤il, inceleme biçimini ve incelemede kullan›lan kavramsalaraçlar›n da de¤iflimini gerektirmektedir. Bu yüzden kurumcu iktisat yeni bir ikti-sadi terminoloji önermektedir.

Bu ünitede önce kurum kavram›n›n iktisadi düflüncedeki yeri aç›kland›ktansonra eski kurumcu iktisat okulunun yaklafl›m tarz›, öncüleri olan, Amerikan ku-rumcu düflünürleri Veblen ve Commons’›n görüflleri ana hatlar› ile özetlenecek vegünümüzdeki yeni kurumcu iktisad›n ana gündem konular› özetlenecektir.

KURUM VE ‹KT‹SAD‹ HAYATTA KURUMLARIN ROLÜKurumcu iktisad›n görüfllerini anlamak için önce kurumcu iktisat literatürü ba¤la-m›nda kurum kavram›n› netlefltirmek gerekir. Bu girifl cümlesinden de anlafl›la-ca¤› üzere kurum teriminin kurumcu iktisat literatüründe günlük dildeki kullan›-m›ndan biraz farkl› bir içeri¤i vard›r. Günlük dilde kurum, kurulufl, tesis, evlilik,aile, mülkiyet gibi insanlar taraf›ndan oluflturulan fleyleri ifade etmek üzere kulla-n›l›r. Sosyal bilim literatüründe ise kurum, genel olarak istikrar, düzenlilik ve sü-reklilik gösteren inanç, davran›fl veya faaliyet biçimine denmektedir. Bu tan›m› bi-raz daralt›rsak kurumcu iktisat literatüründe kurum dendi¤inde birey davran›flla-r›n›n meflruiyet s›n›rlar›n› belirleyen ve yapt›r›m gücüyle desteklenen inanç ve ku-rallar bütünü akla gelmektedir. Dolay›s›yla bir kurumdan bahsedebilmek için ya-z›l› veya yaz›l› olmayan, birbirini destekleyerek bir bütünlük oluflturan ve göreliolarak süreklili¤i olan kurallar dizisi ile bu kurallar›n öngördü¤ü biçimde hareketedilmesini temin eden bir yapt›r›m mekanizmalar›n›n bulunmas› gerekir. Burada-ki anahtar kavram yapt›r›m gücüdür. Zira yapt›r›m gücü olmayan kurallar küme-sine kurum diyemeyiz. Bu kurum tan›m›, hukuk, ahlak, din, meslek kurallar›, gör-

Kurumcu ‹ktisat veTarihçi Okul

Yerleflik ‹ktisat: Klasik,neoklasik ve yeni klasikiktisat okullar›n›n genel ad›.

Kurumcu ‹ktisat: ‹ktisadisistemlerin ve süreçlerintemelini bireylerin de¤il,kurumlar›n oluflturdu¤unuve bireylerin bu kurumlar›netkisinden ba¤›ms›z olarakele al›namayaca¤›n›savunan yaklafl›mlar›n genelad›.

Kurumculara göre bireylerinistek, tercih ve seçimleri,içinde yer ald›klar› kurumsalyap›lar taraf›ndan belirlenir.Bu nedenle iktisadi hayat›anlamak için, önce bireylerinkarar ve davran›fllar›naçerçeve oluflturan kurumlar›anlamak gerekir.

Kurum: Birey davran›fllar›n›nmeflruiyet s›n›rlar›n›belirleyen ve yapt›r›mgücüyle desteklenen inançve kurallar bütünüdür.

gü kurallar› dâhil tüm düzenleme ve yönlendirme gücü olan kurallar dizisini kap-samaktad›r.

Kurum ile herhangi bir kurallar bütünü aras›nda temel fark nedir? Araflt›r›n›z.

Kurumlar› da “formel kurumlar” ve “enformel kurumlar” olarak ikiye ay›rabili-riz. Formel kurumlar, devletin yapt›r›m gücü ile desteklenen, enformel kurumlarise devletin yapt›r›m gücüne ihtiyaç duymadan varl›¤›n› sürdüren kurumlard›r.Mahkeme ve polis gücü ile hayata geçirilen hukuk sistemi, formel kurumlara,adab-› muafleret kurallar› da enformel kurumlara örnek verilebilir. Bir toplumdaenformel ve formel kurumlar›n birbirini desteklemesi ve tamamlamas› ekonomikfaaliyetlerin ifllem maliyetlerini düflürür. Bu kurum tan›m›na ba¤l› olarak dü-flündü¤ümüzde, tüm iktisadi davran›fllar, üretim ve tüketim al›flkanl›klar›, bireyselzevklerin bile bir flekilde o toplumdaki kurumlar taraf›ndan biçimlendirildi¤i söy-lenebilir. Kurumcu iktisatç›lar›n analizleri bu ön kabule dayanmaktad›r.

Formel ve enformel kurum aras›ndaki fark› ne belirler? Formel ve enformel kurumlar ara-s›ndaki iliflkiler ifllem maliyetlerini nas›l etikler? Araflt›r›n›z.

KURUMCU ‹KT‹SAT EKOLLER‹ VE KURUMCU‹KT‹SADIN ÖNCÜLER‹Kurumcu iktisatç›lar, iktisadi hayat› biçimlendiren kurumlar›n dikkate al›nd›¤›çözümlemeler yapmakta, zamanla de¤iflen yeni yeni yaklafl›mlar gündeme getir-mektedirler. Bu yüzden tek bir kurumcu iktisat teorisi olmad›¤› gibi, kavramlar›ntan›mlar›nda ve aç›klama modellerinde de birbirinden farkl›l›klar bulunmaktad›r.Bu farkl›l›klar, yeni yeni iktisat okullar›n›n ortaya ç›kmas›na da zemin olufltur-maktad›r.

Bu yüzden kurumcu iktisat da kendi içinde farkl›laflma ve evrim hâlindedir. Buba¤lamda eski kurumcu iktisat ve yeni kurumcu iktisat olmak üzere iki ana kurum-cu ekolden bahsedebiliriz.

Çal›flmalar›n› eski kurumculardan Thorstein B. Veblen, ifl çevrimi kurumunugelifltiren Wesley C. Mitchell, ekonomide çarpan ve h›zland›ran iliflkisinin öncüle-rinden John Maurice Clark ve John R. Commons’›n görüfllerinin çizdi¤i çerçevedesürdüren John K. Galbraith,Gunner Myrdal, Waren J. Samuels gibi düflünürlere ne-okurumcu da denmektedir. Aralar›nda R. Coase, Williamson, D. North, Posner gi-bi iktisatç›lar›n bulundu¤u ve yerleflik iktisad›n kavramsal araçlar›n› kurumsal ikti-sad›n inceleme konular›na uyarlayarak yerleflik iktisad›n alan›n› geniflleten iktisat-ç›lara da yeni kurumcular denmektedir.

Eski kurumculara göre, rasyonel iktisadi aktörler üzerine kurulu neoklasik yak-lafl›m tamamen terk edilerek, yerine iktisadi davran›fl›n kültürel ba¤lam içindemeydana geldi¤ini varsayan yeni bir yaklafl›m konmal›d›r. Fakat yeni kurumcula-r›n birço¤una göre rasyonel tercih üzerine kurulu standart neoklasik yaklafl›m, ta-mamen terk edilmek yerine yeniden düzenlenmeli ve geniflletilmelidir. Eski ve ye-ni kurumculuk aras›ndaki en temel fark budur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1‹fllem maliyeti: Bir mal veyahizmetin üretim maliyetkalemleri içinde yer almayanve bu yüzden piyasa fiyat›nayans›mayan ancak mal›nmülkiyetinin edinimi veyade¤iflimi sürecinde ortayaç›kan maliyet.

Kurum ile di¤er kurallardizisi aras›ndaki en önemlifark, kurumun öngörülenflekilde düflünme vedavranmak için meflru biryapt›r›m gücü iledesteklenmesi gerekir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Eski kurumcu iktisat:Veblen ile Commons’›ngörüfllerine dayal› olarakgelifltirilen ve neoklasikiktisadi analizin iktisadiolaylar› anlamak veaç›klamak için geçersizoldu¤unu, bireydavran›fllar›n›n içindebulunduklar› kurumsalk›s›tlar bilinmedenanlafl›lamayaca¤›n›, bunedenle de iktisadi analizinkurumlar›n iktisadihayattaki rollerininaç›klanmas›na yönelmesigerekti¤ini savunankurumcu ekol.

Yeni kurumcu iktisat:Öncülü¤ünü Nobel iktisatödülü kazanan Coase,Williamson ve North gibiiktisatç›lar›n yapt›¤› veyerleflik iktisad›n analizmant›¤›n› küçükde¤ifliklikler yaparak,kurumsal yap›lar›n oluflumve geliflimini de bu mant›klaaç›klayan kurumcu ekol.

Neokurumcu iktisat: Eskikurumcular›n yaklafl›mlar›n›iktisad›n konular›nauyarlayan John K. Galbraith,Gunner Myrdal, Marc R. Tool,Paul D. Bush, Waren J.Samuels gibi iktisatç›lar›noluflturdu¤u kurumcu ekol.

Eski kurumcular yerleflikiktisad›n fayda ve kârmaksimizasyonuna dayal›analiz mant›¤›n›n tümüyleterk edilmesi gerekti¤inisavunurken yeni kurumcularneoklasik yaklafl›m›n baz›varsay›mlar›n› yenidentan›mlamak suretiylekullan›lmas› gerekti¤ini ilersürmektedirler.

Kurumcu ‹ktisad›n ÖncüleriYerleflik iktisat Avrupa k›tas›nda, özellikle de ‹ngiltere’de, ortaya ç›km›flt›r. Bununnedenlerinden biri, ‹ngiltere’nin sanayi devrimi ve onu izleyen iktisadi geliflmele-re, di¤er Avrupa ülkelerinden daha erken flahit olmas›d›r. Kurumcu iktisad›n ana-vatan› ise Amerika’d›r. Amerikal› iktisatç›lar›n en belirgin özelliklerinin bafl›nda iseeklektizm (seçmecilik) gelmektedir. Thomas Jefferson ve Alexander Hamilton’danHenry Carey ve Henry George’a kadar hemen bütün Amerikal› iktisatç›lar, Avru-pa’da ileri sürülen fikirleri kendi deneyim ve kurumlar›n›n filtresinden geçirerek,toplumlar›n›n prati¤i aç›s›ndan ele al›yor; dönüfltürerek Amerika’n›n koflullar›nauygulamaya çal›fl›yorlard›. Dolay›s›yla klasik ve neoklasik teorik çözümlemeler, ‹n-giliz iktisatç›lar› üzerinde oldu¤u kadar Amerikan iktisatç›lar› üzerinde etkili ola-mam›flt›r.

Kurumcu iktisad›n öncüleri, ayn› dönemlerde yazmaya bafllayan iki Amerikal›düflünür Thorstein Veblen ile John. R. Commons’d›r. Veblen Wisconsin’de 1857 y›-l›nda, Commons’da Ohio’da 1862 y›l›nda do¤mufltur. Her iki düflünürün de Ame-rikan Sivil Savafl sonras› tar›m toplumundan sanayi toplumuna do¤ru ani ve h›zl›bir de¤iflimin yafland›¤› ortama flahit olmalar›, düflünceleri üzerinde etkili oldu¤usöylenebilir.

Bu iki düflünürün gözlemledi¤i Amerika’n›n bu dönemi, çal›flma saatlerininuzun, konutlaflman›n yetersiz oldu¤u, güvenli¤in sa¤lanamad›¤›, büyük çapl› iflsiz-li¤in ortaya ç›kt›¤›, yafll›lar›n korunmad›¤›, birçok iflçi çocu¤u için yüksek ö¤reti-min mümkün olmad›¤›, ifl güvenli¤inin bulunmad›¤›, sa¤l›k ve güvenlikle ilgili dü-zenlemelerin yetersiz oldu¤u, iflverenlerin örgütlenip iflçileri özel yaflamlar›nda bi-le bask› alt›nda tuttuklar›, yo¤un göç dalgalar›n›n iflçi ücretlerini afla¤›ya do¤ruçekti¤i, azalan oranl› vergi sistemlerinin sermayenin katlanmas›n› sa¤lad›¤›, tefeci-li¤in yayg›nlaflt›¤›, ifllerini kaybedenlerin sürekli artan bir gerilim içinde bulunduk-lar› bir dönemdi. Bu yüzden 19. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Amerika’daki egemen si-yasal ve sosyal iklim, ortodoks marjinalist yaklafl›mdan çok memnun de¤ildi. Sos-yalistlerin yan› s›ra sosyalist olmayan bir k›s›m iktisatç›lar da bu yerleflik iktisad›nvarsay›mlar›, çözümlemeleri ve sonuçlar›na kat›lm›yorlard›. Marjinalizmin temelvarsay›mlar›n›n gerçekçi olmamas›n›n yan› s›ra “B›rak›n›z yaps›nlar.” felsefesininmümkün olabilecek en uygun dünyay› ortaya ç›karaca¤› tezi de çok ikna edici gel-miyordu. Tekel, kaynaklar›n israf edilmesi, sefalet ve depresyon konular›na vebunlar›n ortaya ç›k›fl nedenlerinin araflt›r›lmas›na yönelik ilgi daha fazlayd›. Ame-rika’n›n bu dönemdeki prati¤inde, kapitalizmin geleneksel iktisadi düflüncenin ön-gördü¤ü gibi, bir rahatl›k sa¤lamad›¤› gözlendi¤i için devletin devreye girmesi vebaz› s›n›rlamalar getirmesi genel kabul görmekteydi.

Amerika’daki iktisadi düflüncenin, yerleflik neoklasik iktisatla olan mesafeliiliflkileri yirminci yüzy›l›n ilk yar›s›nda da devam etmifltir. Hatta iktisatta Nobel sa-hibi Amerikal› Kenneth Arrow, Columbia Üniversitesinde 1940’l› y›llarda, yükseklisans çal›flmalar›n› sürdürürken Veblenci iktisad›n tamamen egemen oldu¤unu veburada fiyat teorisini konu edinen herhangi bir dersin dahi okutulmad›¤›n› söyle-mektedir. fiimdi s›ras›yla Veblen ve Commons’›n görüfllerine biraz daha yak›ndanbakal›m.

1236. Ünite - Kurumcu ‹kt isat ve Tar ihçi Okul

Eklektisizm: De¤iflikdüflünce, ekol, sistem veyadüflünürlerin en iyi veya endo¤ru oldu¤u varsay›landüflüncelerinin, ait olduklar›bütünlükten soyutlanarakbir araya getirilmesi.

Pragmatizm: Bilginin pratikde¤eri üzerinde duran vealternatif düflünceleraras›nda seçimyap›labilmesindekullan›labilecek tek ölçütünsöz konusu düflüncetarzlar›n›n pratik sonuçlar›ve sa¤layacaklar› faydaoldu¤unu ileri sürenyaklafl›m.

Amerika k›tas›nda sadeceiktisadi düflünce alan›ndade¤il, genel olarak düflünceve sanat alan›nda eklektikve pragmatist yaklafl›megemendir. Bu yüzdenAmerikal› düflünürlerAvrupa’da gelifltirileniktisadi görüflleri, teorikbütünlüklerine bakmaks›z›nkendi toplumlar›n›nihtiyaçlar›n› esas alarakdönüfltürerek aktarm›fllard›r.

Amerikan kurumcuiktisad›n›n kurucular› olanCommans ile VeblenAmerika k›tas›nda 19.yüzy›l›n son çeyre¤inde tar›mdevriminden sanayidevrimine h›zl› geçiflingetirdi¤i ekonomik ve sosyalde¤iflimi gözledikleri için, bude¤iflimin yaratt›¤› olumsuzsonuçlar›n devletmüdahalesi olmaks›z›nkendili¤inden iflleyen birpiyasa sisteminin çözümgetiremeyece¤inidüflünmüfllerdir.

THORSTEIN BUNDE VEBLEN

Kurumcu iktisat dendi¤inde hemen akla, yaz›m›na 1895 y›l›nda bafllad›¤› ve binbirmacera sonucu 1899 y›l›nda yay›nlanan Aylak S›n›f›n Teorisi isimli kitab›yla Thors-tein Veblen gelir. Yapt›¤› elefltirilerin tümüne kat›l›nmasa da Veblen’in Amerikantoplumunu en iyi elefltiren düflünürler aras›nda yer ald›¤› kabul edilmektedir. Hat-ta C. W. Mills, Veblen için “Amerika’n›n yetifltirdi¤i en iyi Amerika elefltirmeni” de-mektedir (Mills, 1957: XI). Veblen Amerikan toplumunu, ya¤mac›, sald›rgan israf-ç› ve iflbirli¤ine dayanmayan bir toplum olarak görür. Aristokratik özellikleri devahfli, kendi ç›kar›n› gözeten, bask›c›, hilekar, ve hizipçi diye tan›mlar. Bu yüzdenVeblen’e göre bask›, sald›rganl›k, para ve servet üzerinde çat›flma, ekonomik güçgibi konular iktisad›n merkezî konular›d›r. Ona göre mülk sahibi s›n›f›n israfç› tü-ketimi, iflçileri, teknolojik geliflmenin nimetlerinden gerekti¤i gibi faydalanmaktanal›koymaktad›r. Bu flekliyle mülkiyet, eski bir düflünce al›flkanl›¤›d›r. Sanayinin li-derleri, mallar›n de¤il, kâr›n yarat›c›lar›, israf›n, sömürünün, iflsizli¤in ve durgunlu-¤un müsebbipleridir. Veblen’in, sadece döneminde gözlemledi¤i flekliyle Ameri-kan toplumuna getirdi¤i elefltiriler nedeniyle de¤il, ayn› zamanda bu elefltirilerekavramsal çat› oluflturacak biçimde iktisadi düflünceye farkl› bir bak›fl aç›s› kazan-d›rmas› bak›m›ndan da iktisadi düflünce tarihinde çok önemli bir yeri bulunmak-tad›r. Veblen, yerleflik iktisad›n hazc› rasyonellik yaklafl›m›n› iki nedenle elefltir-mektedir. ‹lk olarak, Veblen’e göre bireyler, büyük oranda, al›flkanl›k, gelenek, ku-rumlar ve statü sahibi olma güdüsü taraf›ndan motive edilmektedirler. ‹kinci ola-rak, bireyler her ne kadar davran›fllar›n› yönlendiren kendilerine özgü amaçlara sa-hip iseler de bu amaçlar sosyal bir ba¤lamda ortaya ç›karlar. Sosyal ba¤lam› gözard› ederek, bireyi analiz oda¤›na yerlefltirmek do¤ru bir yaklafl›m olmaz.


Thorstein Bunde Veblen (1857-1929). Norveç as›ll› Ame-

rikal› sosyolog ve iktisatç› olan Veblen, ABD toplumunun ve

ekonomisinin en çalkant›l› döneminde yaflam›flt›r. Nor-

veç’den ABD’ye göç etmifl çiftçi ailenin o¤lu olan Veblen,

gençlik y›llar›nda Amerikan halk›n›n hem diline hem de ya-

flam biçimine uyum gösterememifl ve biraz da savunma gü-

düsüyle çevresine alayc› bir bak›fl aç›s› gelifltirmifltir. Veblen,

yaflad›¤› dönemin Amerikan kapitalizminin olumsuzlukla-

r›na da karfl› ç›kmas› ve eserlerinde daima elefltirel bir yak-

lafl›m sergilemifl olmas› onun “Amerikan›n yetifltirdi¤i en iyi

Amerika elefltirmeni” s›fat› almas›na neden olmufltur. 1884’de Yale Üniversitesi’nde

doktoras›n› tamamlad›. 1892’de Chicago Üniversitesi’nde profesör oldu. Ayn› y›l Jo-

urnal of Political Economy (Politik Ekonomi Dergisi) editörlü¤ü yapt›. Bugün Yeni

Okul (New School) olarak adland›r›lan Sosyal Araflt›rmalar ‹çin Yeni Okul’un (the

New School for Social Reserach) kurulmas›nda etkili oldu. En ünlü kitab› olan “Ay-

lak S›n›f Kuram›”n› (The Theory of The Leisure Class) 1899 y›l›nda yazm›flt›r. Eserin-

de, kurumsal yap›n›n iktisadi faaliyetleri nas›l etkiledi¤ini aç›klamaya çal›flm›flt›r.

Metodolojik olarak Neoklasikler hep fizik bilimlerini temel al›rken, Veblen biyoloji di-

siplini ve dolay›s›yla evrim düflüncesinden yo¤un bir flekilde etkilenmifltir.

Veblen bireyselmotivasyonun al›flkanl›k,gelenek ve kurumlartaraf›ndan oluflturulmas›n›ve bir sosyal ba¤lamdaortaya ç›kmas›n› göz ard›etti¤i için hazc› rasyonellikyaklafl›m›n› elefltirmektedir.

Veblen, insanlar› çok iyi haz ve elem hesab› yapan birer rasyonel hesap maki-nesi olarak de¤il, içgüdüleri, duygular› ve al›flkanl›klar› olan varl›klar olarak gör-mek gerekti¤ini söylemektedir (Veblen, 1990: 245). Veblen’e göre insan› çevrele-yen maddi koflullar, insanlar›n dünya ile ilgili önyarg› ve e¤ilimlerini belirleyen enönemli faktörlerin bafl›nda gelmektedir. Olaylar› kavray›fl biçimimizin seyri flöyleifade edilebilir: Birey ya da toplumun dünya görüflünün temeli, insan›n kendisiniiçinde buldu¤u olaylara dayanmaktad›r. ‹nsan ve mülk, insan ve felsefe, insan vedin, insan ve yasal-siyasal sistem iliflkileri böyle bir temel üzerine kurulmaktad›r.Buna göre dünya görüflleri, belirli bir ça¤›n maddi koflullar›na dayanmak zorunda-d›r. Bir fleyleri düflünebilmenin ve yapman›n yollar› anlam›na gelen kurumlar birmaddi koflullar kümesini desteklemek üzere ortaya ç›karlar.

Veblen’e göre Ortodoks neoklasik iktisad›n sistem anlay›fl› ve onu destekleyenteorik üstyap› k›s›r ve kullan›fls›zd›r. Veblen, veri varsay›mlar alt›nda neoklasik çö-zümlemenin geçersiz oldu¤unu de¤il, böyle bir yaklafl›m›n gerçeklerden uzak ol-du¤unu söylemektedir. Veblen’in dikkat çekti¤i nokta, iktisatç›lar›n bu modellerledüflünmelerinin söz konusu modellere bir gerçeklik ve do¤all›k kazand›rd›¤›, buyönüyle iktisat teorisinin seremonik bir ifllev görerek toplumsal denetimin sa¤lan-mas›na hizmet etti¤idir (Veblen, 1990:65-66).

Veblen, klasik iktisat teorisinin, sadece olgusal gerçeklikten yoksun olmas› ba-k›m›ndan de¤il, süreçlerin nas›l geliflti¤ini aç›klayamamas› bak›m›ndan da büyükbir eksiklik tafl›d›¤›n› düflünmektedir. Sonuç olarak Veblen, klasik teorinin yal›t›l-m›fl, amaçs›z, d›flar›dan gelen etkilere tepki veren pasif bir birey yaklafl›m›na karfl›ç›kmaktad›r. Veblen’e göre iktisat teorisi; tarihsel, iktisadi, siyasal ve sosyal olayla-r›n içgüdüsel-al›flkanl›klara ba¤l› insan davran›fllar› taraf›ndan biçimlenen grupözellikleri taraf›ndan belirlenir ve en iyi bunlarla betimlenebilir. Ona göre determi-nistik olmayan Darwinci bir sosyal evrim kuram›, sosyal ve iktisadi olgularla ilgile-nirken de¤iflimi anlamak için en uygun araçlar› sunmaktad›r (Veblen, 1990: 37).

‹çgüdüler ve KurumlarVeblen’e göre üç içgüdüsel e¤ilim insan toplumlar›n›n ilerlemeci evrimsel geliflimi-ne katk›da bulunur. Bunlar ustal›k, ebeveynlik ve aylak merak içgüdüleridir.

Ustal›k içgüdüsü, pratik çare, yol ve araçlarla; etkinlik, maharet ve ekonomiyleilgili mekanizma ve icatlar; yarat›c› çal›flma ve olgulara teknolojik üstünlük kurmagibi e¤ilimleri ifade etmektedir.

Ebeveynlik içgüdüsü, insanlar›n herhangi bir karfl›l›k beklemeden gelecek ku-flaklar›n iyili¤ini düflünme e¤ilimlerini ifade etmektedir. Bu içgüdü, ustal›k içgüdü-sü ile birleflti¤inde sadece kendisi için de¤il, di¤er insanlar ve gelecek nesilleri degöz önüne alarak onlar›n da lehine olabilecek flekilde çal›flmay› mümkün k›lmak-tad›r. Bu iki içgüdü toplumun ve kültürün süreklili¤inin sa¤lanmas›n›n da en temelön flart› durumundad›r.

Aylak merak içgüdüsü ise, elde edildikten sonra sa¤layaca¤› faydaya bakmak-s›z›n, çok somut ödüller beklemeden insanlar›n bilgiye sahip olma e¤ilimlerini ifa-de etmektedir. Yeni bilgiler peflinde koflmay› gerektiren bu içgüdü, ustal›k içgüdü-sü ile bütünleflti¤inde yeni araçlar yaratmak ve maharetler gelifltirmek için gereklive anlaml› bir unsur hâline gelmektedir. Ona göre, insan toplumlar›n›n de¤iflimin-de bu aylak merak içgüdüsü büyük yer tutmaktad›r.

Veblen’e göre insan davran›fllar› içindeki bu unsurlar›n, hayat›n olgunlaflmas›-na ve kültürün devam›na ilavelerde bulunduklar› için teflvik edilmeleri gerekir. ‹n-san davran›fllar›n›n bu e¤ilimlerle çeliflen unsurlar›, kültürün süreklili¤ini ve gelifl-


Veblen yerleflik iktisadianalize, varsay›mlar› vemuhakeme tarz› bak›m›ndantutars›z oldu¤u için de¤il,mevcut ekonomik sisteminmeflru görülmesine hizmeteden bir aç›klama getirdi¤iiçin itiraz etmektedir.

Veblene’e göre ustal›k veebeveynlik içgüdüsübirleflti¤inde sadece kendisiiçin de¤il, di¤er insanlar vegelecek nesilleri de gözönüne alarak, onlar›n dalehine olabilecek flekildeçal›flmak mümkünolmaktad›r.

mesini engelleyici ve tehdit edici bir nitelik arz etmektedir. Bu durum açgözlüceve istismarc› rekabet, talan ve sabotaj uygulamalar›nda aç›kça görülmektedir. Böy-lece Veblen, ileri götürücü ve geri götürücü özelliklerin yan yana konmas›, bu uy-gulama ve kurumlar›n hangilerinin hürmete lay›k olup hangilerinin olmad›klar›n›nayr›flt›r›labilmesi için bir ilke önermektedir.

Kullan›fll›l›k-Sat›labilirlik ‹kilemiVeblen, ekonominin kurumlar›n›, üretken ya da açgözlüce bir amaca hizmet etme-sine göre iki gruba ay›rmaktad›r. Y›k›c› (k›skançl›¤a dayal›) menfaati koruyan ku-rumlar ya¤mac› ve açgözlüce güdüleri yans›t›r ve bu yüzden geri götürücüdürler.Bir ifl davran›fl ilkesi olarak bunu sat›labilirlik terimi ile ifade etmek mümkündür.Tersine k›skançl›¤a dayal› olmayan menfaati koruyan iktisadi kurumlar ise ileri gö-türücü niteliktedir. Bu kurumlar›n ortaya ç›kard›¤› ifl davran›fl ilkesi de kullan›fll›-l›k terimi ile ifade edilebilir. Veblen’in ortaya koydu¤u sosyal yap›n›n unsurlar› ara-s›ndaki bu ikilem, toplumun geliflmesi ve süreklili¤ini koruyabilmesi için, hangide¤erlerin bask›n olmas› gerekti¤ine dair karar verilmesini gerektirmektedir. Veb-len’in bu ikilem yoluyla yapmak istedi¤i, k›skançl›¤a dayal› olmayan ve ileri götü-rücü olan ve sonuçta kullan›fll›l›¤› teflvik eden kurum ve uygulamalar ile seremo-nik ve k›skançl›¤a dayal› olan ve sonuçta sadece sat›labilirli¤i teflvik edenleri ayr›fl-t›rmak için bir yöntem gelifltirmektir.

Teknolojik-Kurumsal De¤er ‹kilemiVeblen’in teknolojik ve kurumsal davran›fl aras›nda yapt›¤› ay›r›m, kurumcu ikti-satta yap›lan teorik katk›lar›n hareket noktas›n› oluflturmaktad›r. Bilindi¤i üzere ge-nel olarak kurumculara göre teknoloji, bir uygarl›k içinde elde edilmesi mümkünolan ve fiilen kullan›lan araç ve donan›mlar ile teknik ve anlay›fl düzenini ifade et-mektedir. Dolay›s›yla bir toplumun teknolojisi, onun ortak bir birikimidir ve kolek-tif olarak bir kültür içinde üretilip gelifltirilir. ‹nsanlar›n ulaflabilecekleri materyalle-rin fiziksel özellikleri zaman içinde çok fazla de¤iflmez. Fakat insanlar›n bunlar›nnas›l kullan›laca¤› konusundaki anlay›fllar› de¤iflebilir. ‹nsanlar, yarat›c› düflünceyoluyla de¤iflimin aktif gücüdürler. Bu yüzden teknolojik geliflmenin arkas›ndakiitici güç, bireysel merak ve zekâd›r.

Teknolojik ve kurumsal de¤er ikileminde Veblen, teknolojik de¤ere öncelikvermektedir. Veblen’e göre de¤iflim teknolojik geliflmenin güçlerine karfl›, kurum-sal direnme oran›na ba¤l› olarak belirlenir. Yani de¤iflim ba¤lam›nda teknoloji iti-ci, kurumsal yap›lar ise tutucu güçtür. Teknolojik geliflme, üretilen mal ve hizmet-lerin nitelik, nicelik ve kompozisyonlar›ndaki de¤iflmeler ile yeni elde edilme yön-temlerinin gelifltirilmesini sa¤larken, kurumlar bu de¤iflimlere a¤›r a¤›r ve direne-rek karfl›l›k verirler.

Bu yüzden Veblen, de¤iflimin iki temel unsurunu teknoloji ve kurumlar ile ta-n›mlamaktad›r. Ona göre, kurumlar statik ve de¤iflimi engelleyici, teknoloji ise di-namik ve de¤iflimi körükleyici bir nitelik tafl›maktad›r. Teknolojinin itici gücü, so-nuçta kurumlar›n da de¤iflimini getirmektedir.

‹ktisadi Hayatta EvrimVeblen sosyal bilim tarihini, Darwin öncesi ve Darwin sonras› olmak üzere ikiyeay›rmaktad›r.

Veblen’in evrimci yaklafl›mdan ald›¤›, hayvan topluluklar› ile insan toplulukla-r›n›n benzerlikleri veya tarihin de¤iflik aflamalara bölünüp bölünememesi de¤il,


Veblen’e göre k›skançl›¤adayal› olmayan ve bunedenle de ileri götürücükurumlar›n özelli¤ikullan›fll›l›k, sadece açgözlüve ya¤mac› güdülerinbiçimlendirdi¤i kurumlar›nkiise sat›labilirlik ilenitelendi¤inde, toplumungeliflmesi ve süreklili¤inkorunmas› için kullan›fll›l›¤›öne ç›karan kurumlar teflvikedecek, sat›labilirli¤i öneç›karan kurumlar› iseengelleyecek düzenlemeleryap›lmal›d›r.

Veblen’e göre bir uygarl›kiçinde elde edilmesimümkün olan ve fiilenkullan›lan araç vedonan›mlar ile teknik veanlay›fl düzenini ifade edenteknoloji toplumu ilerigötürücü, kurumlar›n isegeri götürücü rol üstlenirler.

Sosyal evrimcilik: Canl›lar›nevrimi ile toplumsal geliflimsüreçleri aras›nda paralellikkurarak biyolojik evrimkuram› yard›m›yla,toplumsal geliflim süreciniaç›klamaya çal›flanyaklafl›m.

Determinizm: Evrendeki herolay veya olgununnedensellik zinciriçerçevesinde belirli kanunlarveya kurallara ba¤l› olarakmeydana geldi¤ini ilerisüren görüfl.

farkl› co¤rafyalarda yaflayan insanlar›n kültürlerinin zaman içinde hedefi belli ol-mayan bir biçimde evrildi¤idir (Veblen, 1990: 37). Veblen, toplumsal de¤iflimin biramaca yönelik oldu¤unu söyleyenlere kat›lmamaktad›r. Veblen’in kurumcu dü-flünceye en önemli katk›lar›ndan biri sosyal evrim nosyonunu al›p onu teleolojikolmayan (unteleological) ve etnosentrik olmayan (non- ethnocentric) bir sosyalde¤iflim sürecine dönüfltürmesidir.

Gösteriflçi Tüketim veya Veblen EtkisiVeblen Aylak S›n›f›n Teorisi isimli eserinde, israfç› tüketim üzerinde özellikle dur-maktad›r. Gösteriflçi tüketimde bir mal veya hizmetin faydas›, sahip oldu¤u nitelik-lerden de¤il, kiflinin al›m gücünün yüksekli¤ini yans›tarak baflkalar›na gösteriflyapman›n verdi¤i hazdan kaynaklanmaktad›r. Bir mülkün, onu sahip olana kazan-d›rd›¤› statüsüne ba¤l› olarak talep edilmesi buna güzel bir örnektir. Bu tüketim tü-ründe, mal›n niteliklerinin de¤il, onun pahal› olmas›, yani bir güç gösterisini sergi-ledi¤i için pahal› olman›n bizzat kendisi bir de¤er ifade etmektedir. Tüketim üze-rindeki bu etkiye literatürde Veblen etkisi denmektedir (Leibenstein, 1985: 25).

Veblen etkisi nedir? Araflt›r›n›z.

JOHN ROGERS COMMONS

“John R. Commons, 1934 y›l›nda en önemli kitaplar›ndan biri olan ve o zamana ka-darki çal›flmalar›n› da bir ölçüde kapsayan Kurumcu ‹ktisat adl› eserine yazd›¤›Önsöz’de ard›ndan gelen kitab›n ilk bölümünde kendi görüfllerinin oluflumunailiflkin önemli ipuçlar› vermektedir. Commons, iktisadi sisteme iliflkin görüfllerininbiçimlenmesinde, hayat› boyunca içinde bulundu¤u kolektif karar süreçlerinin vebu sürede edindi¤i deneyimlerin çok büyük rol oynad›¤›n› düflünmektedir. Sözkonusu eserin “Bak›fl Aç›s›” isimli ilk bölümünün girifl cümlesinde, bireysel eyle-min önemli bir bölümünü, kolektif eylemin bireysel eylemi denetlemesinin olufl-turdu¤unu öngören teorisindeki bak›fl aç›s›n›, bizzat kolektif faaliyetlere kat›l›m› s›-ras›nda edindi¤ini ifade etmekte ve ard›nda görüfllerinin arka plan›n›n ortaya kon-mas› bak›m›ndan önemli ipuçlar› içeren 1883 y›l›ndan itibaren kat›ld›¤› toplu ey-lemleri s›ralamaktad›r (Commons, 1990: 1-3).

Burada Commons, kendi görüfllerinin oluflumunda bizzat kendi deneyim vegözlemlerinin çok önemli bir yer tuttu¤unu ifade edip, uzunca hayat› boyunca ka-t›ld›¤› komisyon ve kurullar› ve onlar›n karar alma mekanizmalar›n› anlatmaklabizzat teorisinin do¤ruland›¤›n› ima etmektedir.


Veblen do¤ada oldu¤u gibisosyal hayat›naç›klanmas›nda da evriminaç›klay›c› bir yaklafl›moldu¤unu ancak sosyalsistemlerin hedefibilinmeyen bir yöndeilerledi¤ini, deterministik birnitelik tafl›mad›¤›n› ve buyüzden de öncedenöngörülemeyece¤inisavunmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

John Rogers Commons (1862-1945), ABD’de Ohio flehrin-

de do¤du. Johns Hopkins Üniversitesinde doktora yapt›. 1902-

1932 aras›nda Wisconsin Üniversitesinin en önde gelen ö¤-

retim üyesiydi. Commons iktisat teorisyeni olmaktan çok, ya-

sal düzenlemelerle sosyal ve ekonomik reformlar›n gerçeklefl-

tirilmesi için çal›flm›flt›r. Commons’un, Wisconsin Eyaletin-

de, çal›flma hayat›, kamu hizmeti ve antitröst alanlar›nda

gerçeklefltirdi¤i yasal düzenlemeler, Federal Devlet taraf›n-

dan da benimsenmifl ve uygulamaya konmufltur.

Commons’a göre sosyalhayat›n anlafl›lmas›ndabilim adamlar›n›n veyadüflünürlerin yapt›klar›gözlemler önemli yer tutar.Bu yüzden toplumlar›nekonomik, sosyal ve siyasalhayatlar›n› derindenetkileyen savafllar›nöncesinde veya sonras›ndaözgün ve yeni fikirlerinortaya ç›kmas› daha ihtimaldâhilindedir. Savafl sonras›ortaya ç›kan ‹ngiliz, Frans›zve Amerikan devrimleri bunagüzel örneklerdir. Commonsbuna savafl çevrimi ad›n›vermektedir.

Commons’a göre özgün ve yeni fikirlerin ortaya ç›k›fl›, devrimci savafllar›n ön-cesinde veya sonras›na rastlamaktad›r. Bu duruma Commons, Savafl Çevrimi ad›n›vermektedir. Bu çevrimin dönüm noktalar› 1689 ‹ngiliz Devrimi, 1789 Frans›z dev-rimi, 1861 Amerikan Devrimi, 1848 Avrupa Devrimi ve 1914’lerden itibaren ortayaç›kan birçok devrime rastlamaktad›r. Commons bu devrimlerin hemen öncesindeve sonras›nda ortaya ç›kan sosyal ve siyasal görüfllerin, sonraki dönemlerde deuzun süre etkili olduklar›n› ifade etmektedir.

Meta ve Bireyden ‹fllem ve Toplu Eyleme GeçiflCommons klasik iktisattan kurumcu iktisada geçifli iki noktada özetler. Birincisi ik-tisadi çözümlemenin odak noktas›n›n meta ve bireylerden, ifllem ve toplu eylemisa¤layan kurallara kaymas›d›r. ‹kincisi, klasik ve hazc› iktisatç›lar teorilerini insanve do¤a iliflkisi üzerine kurarken kurumcular ise teorilerinde insan-insan iliflkileriniöne ç›karmaktad›rlar.

Klasik iktisatç›lar›n en küçük inceleme birimi emek karfl›l›¤› üretilen bir metaidi. Hazc› iktisatç›lar›n en küçük birimi de nihai tüketicilerin hoflland›klar› ayn› yada benzer meta idi. Bu iki birim do¤al güçler ile insan aras›ndaki ayn› iliflkinin, bi-risi nesnel di¤eri de öznel boyutunu ifade etmektedir. Sonuç, her iki durumda damaddeci bir otomatik denge mekanizmas› benzetmesi söz konusudur.

Ancak Commons’a göre, kurumcu iktisatç›lar›n en küçük birimi, taraflar›yla bir-likte bir ifllemdir. Çünkü tan›m› ve do¤as› gere¤i ifllemler, klasik iktisatç›lar›n eme-¤i ile hazc› iktisatç›lar›n hazlar› aras›na girmektedir. Çünkü do¤al güçlere ulaflmayollar›n› denetleyen toplumdur ve ifllemler, “metalar›n mübadelesi” de¤il, toplu-mun ortaya koydu¤u ve insanlar aras›nda kazanma ve baflkas›na devretmeyi müm-kün k›lan, mülkiyet haklar›n›n mübadelesi anlam›na gelmektedir. Bu nedenle birifllem, eme¤in üretimde bulunmadan, tüketicinin tüketmeden ya da metalar›n fi-ziksel olarak el de¤ifltirilmesinden önce, ilgili taraflar›n karfl›l›kl› olarak anlaflmala-r›n› gerektirmektedir (Commons, 1931: 652) Bu da klasik ve neoklasiklerin veri ka-bul ettikleri mülkiyet iliflkilerinin ve mülkiyet yap›s›n›n incelenmesini iktisad›nkapsam› içine sokmaktad›r.

K›tl›k ve ‹fllemK›tl›k, formel bir iktisat e¤itimi alm›fl olan kiflilerin hiç de yabanc› olmad›klar› birkavramd›r. Lionel Robbins’den bu yana, neredeyse bütün iktisada girifl ders kitap-lar›nda yer alan alternatif kullan›m› olan k›t kaynaklar›n s›n›rs›z insan ihtiyaçla-r›n›n karfl›lanmas›ndaki kullan›m›n›n incelenmesi fleklindeki iktisat bilimi tan›m›,lisans veya önlisans düzeyinde bir iktisat dersi alm›fl herkes taraf›ndan ezbere bi-linmektedir. ‹ktisadi düflünceye, yerleflik iktisad›n oldukça d›fl›nda bir teorik yak-lafl›m getiren Commons’›n görüfllerinin dayand›¤› temel hipotezde de k›tl›k kavra-m›n›n önemli bir yeri vard›r. Bu hipoteze göre iktisadi hayat› düzenleyen ilkelerinilki k›tl›kt›r.

Commons k›tl›¤›n, ayn› zamanda, bir insan iliflkileri problemi ortaya ç›kard›¤›-n› savunmaktad›r. Çünkü k›tl›k, bireyler aras›nda ç›kar çat›flmas›na neden olmak-ta, kurumsal k›s›tlar›n olmad›¤› bir ortamda da çat›flmalar›n ancak bireysel fliddet-le çözülebilece¤ine dikkat çekmektedir. Kaynaklar›n herkesin ihtiyac›n› veya iste-¤ini karfl›layacak kadar bol olmamas›, ayn› zamanda, mülkiyet kavram›n›, özellik-le de özel mülkiyeti ve bireysel ç›kar çat›flmas›n› ortaya ç›karmaktad›r. Bireyler ara-s›nda ortaya ç›kan bu çat›flmalar›n çözüme kavuflturulmas› ve yeni bir menfaatuyumunun sa¤lanabilmesi, baflka bir deyiflle, iflbirli¤inin gerektirdi¤i düzen ortam›-


Commons’a göre kurumcuiktisatla birlikte iktisadiçözümlemenin odaknoktas›n›n meta vebireylerden, ifllem ve toplueylemi sa¤layan kurallarakaym›flt›r.

n›n kurulabilmesi için toplu eyleme (collective action) ihtiyaç vard›r. Bu yüzden,iktisadi hayat›n temelinde, toplu denetim (collective control) yatmaktad›r. Bir de-receye kadar düzen ve belirlilik yaratacak bir kurumsallaflm›fl kurallar sistemi ol-maks›z›n ne giriflim, ne de¤er, ne ifllem, ne de istihdam›n olmas› mümkündür.

Bu nedenle, Commons’a göre kurumcu iktisatta da iktisadi hayat›n anlafl›lma-s›nda k›tl›k önemli bir yer ve hareket noktas› oluflturmaktad›r. Ancak k›tl›¤›n, kla-sik iktisatç›lar gibi veri kabul edilip k›tl›k ortam›nda arzu ve isteklerin nas›l biçim-lendi¤inin gösterilmesi için de¤il, k›tl›¤›n nas›l çeliflki, dolay›s›yla uzlaflma ve dü-zen, düzenin oluflmas› için de toplu eylemi gerekli k›ld›¤›n› göstermek bak›m›ndanbüyük önemi vard›r. Bu yüzden iktisadi araflt›rman›n inceleme birimi, iktisadi ha-yat› biçimlendiren bu ba¤›ml›l›k, çat›flma ve toplumsal denetim yoluyla kurulandüzen unsurlar›n› bir araya getiren bir birim olmal›d›r. Kendinden önceki teoriler-de meta, emek, istek, birey ve de¤iflim gibi kavramlar›n bu üç unsuru bir arada ifa-de etmeye imkân vermedi¤ini söyleyen Commons’a göre bu birim ifllemdir (Com-mons, 1990: 4). ‹fllem; düzen, çeliflki ve ba¤›ml›l›¤› de¤iflik düzeylerde içinde ba-r›nd›ran ve yasal denetimin aktar›ld›¤› bir birimdir. Bu ba¤lamda Adam Smith’in“görünmez el”ini elefltiren Commons, tarihe bak›ld›¤›nda zaman içinde insanlar›ndirenmelerine ra¤men düzeni sa¤layan mahkemelerin görünür ellerinin görülebi-lece¤ini ifade eder (Commons, 1990: 162).

Toplu EylemCommons’›n tan›m›na göre toplu eylemin kapsam›, organize olmam›fl gelenek vegöreneklerden, aile, ticari kurulufllar, sendika ve devlet gibi oldukça iyi organizeolmufl kurumlar› kapsayacak biçimde genifllemektedir. Hepsindeki ortak olan ilke,toplu eylem ile bireysel eylemin daha fazla veya az denetim, serbestlik ve geniflle-me kazanmas›d›r.

Denetim, bir davran›fl, eylem veya düflünce üzerinde s›n›rlama getirmek de-mektir. Toplu eylem, bireysel eylemi fiziksel, moral veya iktisadi yapt›r›mlar uygu-layarak kontrol alt›nda tutar. Bir bireyin eylemlerine getirilen herhangi bir denetim,ço¤unlukla di¤er bireylerin bir kazanç veya kayb› ile sonuçlan›r, sonuçlanmas›amaçlan›r. Baflka bireylerin bir kazanc› olmad›¤› hâlde bir kiflinin eylemlerininonun zarar›na sonuç verecek bir biçimde k›s›tlanmas› veya denetlenmesinin hiç birmant›¤› ve meflru gerekçesi olamaz. ‹flte, kurumlar›n ortaya ç›kmas›n› sa¤layantoplu eylemin içsel mant›¤›, bu kazanç ve kay›p dengesini sa¤lamakt›r.

Öte yandan denetim, olay›n denetlenen aç›s›ndan görünüflüdür. Olay›n, dene-timin yap›lmas›n› gerekli k›lan taraf›nda yer alan bireyler için denetim, hakl› ola-rak serbestleflmenin sa¤lanmas›n›n bir gereklili¤i olarak görülür. Dolay›s›yla toplueylem, bireysel eylemi, bask›dan, zorbal›ktan, ay›r›mc›l›ktan veya di¤er bireylerinhaks›z rekabetinden korumakta, bireye bu anlamda serbestlik tan›maktad›r.

Ancak Commons’a göre, her toplu eylem, bireysel eylemin denetlenmesi veserbestlefltirilmesinden daha fazla bir fleydir. Çünkü toplu eylem, bireye kendi ba-fl›na yapabilece¤inden daha fazla fleyler yapma imkân› sunarak, onun etkinlik ala-n›n› geniflletmektedir. Kurumsal örgütlenme içerisinde bireylere, yaln›z bafllar›na,toplu eylemin yapt›r›m gücü olmaks›z›n yapamayacaklar› çok fleyi yapma imkân›verilmektedir. Baflkalar›na bir fleyler yapt›rmay› gerektiren tüm durumlar için bu-nun geçerli oldu¤u söylenebilir. Komutandan, flirket müdürüne, ö¤retmenden ailebüyüklerine kadar bütün faaliyet alanlar›nda, toplu eylemin yapt›r›m gücü, birey-sel etkinlik alan›n› geniflletmektedir.


Commons’a göre k›tl›k,klasik iktisatç›lar›n yapt›¤›gibi, veri kabul edilip k›tl›kortam›nda arzu ve isteklerinnas›l biçimlendi¤iningösterilmesi için de¤il,k›tl›¤›n nas›l çeliflki,dolay›s›yla uzlaflma vedüzen, düzenin oluflmas›için de toplu eylemi gereklik›ld›¤›n› göstermekbak›m›ndan büyük önemivard›r.

Toplu eylem: Bireysel eylemüzerinde denetleyici,serbestlefltirici ve geniflleticietkide bulunan karar vesüreçler.

Commons’a göre toplueylem, bireyin yapabilece¤ibaz› fleyleri yapmamas›n›sa¤layarak bireyseleylemlere denetim getirir.Ancak bu denetim,davran›fllar›na s›n›rlamagetirilenler d›fl›ndakilere iseönemli ölçüde serbestliksa¤lar. Toplu eylem, ayn›zamanda, bireylerin tekbafl›na yapamayacaklar› birçok fleyi de yapmalar›naimkan sa¤lar.

TAR‹HÇ‹ OKUL VE KURUMCULAR

Tarihçi Okul19. yüzy›lda soyutlamac› ve neoklasik iktisada ilk tepkiler Tarihçi Okul taraf›ndanverilmifltir. Tarihçiler, zaman ve mekândan ba¤›ms›z bir iktisadi aç›klaman›n ola-mayaca¤›n› ifade ederler. Tarihçilerin görüflleri, ‹ngiltere ve Fransa’da da ilgi görsede Alman Tarihçi okulu iktisadi düflünce tarihinde daha çok temayüz etmifltir. Ön-cüleri aras›nda W. Rosher, B. Hildebrand ve K. Knies gibi düflünürlerin bulundu-¤u Alman Tarihçi Okulunun en ünlü temsilcileri G. Schmoller ve W. Sombartt›r.

Tarihçi Okul, esas olarak, yerleflik iktisad›n do¤al düzen varsay›m›na dayal› ola-rak bütün toplumlarda benzer yasalar›n oldu¤u ve iktisat biliminin bu yasalar› or-taya ç›karmakla görevli oldu¤u tezine karfl› ç›kar. Tarihçi Okula göre toplumsal ku-rallar zaman içinde de¤iflti¤i için, bütün zamanlarda geçerli toplumsal kurallar›keflfetme gayreti do¤ru de¤ildir. Bütün toplumlar için geçerli kurallar›n olmamas›,farkl› toplumlarda farkl› uygulamalar›n yap›lmas›na, böylece devletin ekonomiyemüdahalesine kap› aralan›yordu.

Tarihçi Okulun Kurumcularla ‹liflkisiAlman Tarihçi Okulu ile Amerikan kurumculu¤u aras›nda dolayl› da olsa bir iliflkioldu¤u söylenebilir. Amerikan Sivil Savafl›’n› izleyen y›llarda ve daha sonralar›,sosyal bilimlerde önde gelen çok say›da kifli Almanya’ya lisansüstü ö¤retime git-mifltir. Bu ö¤rencilerin ço¤u, Amerika’ya geri döndüklerinde, ayn› amaçla ‹ngilte-re’ye gidenlerin aksine, b›rak›n›z yaps›nlar’a karfl› tav›r alm›fllard›r.

Bu ba¤lamda Veblen’in Carleton’da lisans ö¤rencisiyken hocas› olan ve bir ne-vi “H›ristiyan sosyalizmi” gelifltiren John Bates Clark Almanya’da e¤itim görmüfl veAlman gelene¤inin etkisinde olan bir iktisatç›yd›. Yine Veblen Johns Hopkins’deö¤renciyken Alman Tarihçi iktisatç›lar›yla birlikte çal›flm›fl, tümdengelim yerine tü-mevar›m›n üstünlü¤üne inanan ve Amerika’da bu okulun önemli taraftarlar›ndanbiri olan ve ayn› zamanda Amerikan Ekonomi Derne¤i’nin kurucular›ndan RichardT. Ely ayn› yerde hocayd›. Ely’nin, Commons ile de Johns Hopkins’de bafllayan veuzun bir süre Wisconsin’de de devam eden bir dostlu¤u vard›. Bu yüzden Ely’nin19. Yüzy›l Alman Tarihçili¤i ile Amerikan Kurumculu¤u aras›nda do¤rudan birköprü ifllevi gördü¤ü söylenmektedir.


Gustav Schmoller (1838-1917) Alman Tarihçi Okulunun

genç kufla¤›n›n öndegelen üyesidir. Uzun y›llarBerlin Üniver-

sitesinde ö¤retim üyeli¤i vard›r. Schmoller, ayn› zamanda

kamu yönetiminde ve Prusya Krall›k Diet meclisinde de görev

yapm›flt›r. Devletin sosyal ve iktisadi konularda daha fazla

görev almas›n› savunmufltur. Olgulara iliflkin tarihi ve betim-

leyici malzemelerin, tümdengelimci kuramsalc›l›ktan daha

önemli oldu¤unu savunmufltu.

‹ktisadi düflünce tarihindeTarihçi Okul, kurallar›tümdengelimsel biçimdeönceden bilinebilen vekendili¤inden oluflan do¤aldüzen fikrine karfl› ç›karakher bir toplumun tarihselflartlar› içinde ele al›n›panlafl›labilece¤ini, toplumlararas›ndaki benzerliklerinolmas› hâlinde tümevar›myoluyla baz› genellemelerinyap›labilece¤ini savunur.

Süreli yay›nlar›, üyeleri, toplant› ve organizasyonlar› ile yerleflik iktisad›n en önemli ve et-kin derneklerinden biri olan ve kuruluflu üzerinden yüz y›l geçmifl olan Amerika EkonomiDerne¤inin faaliyetlerine http://aeaweb.org adresinden ulafl›labilir.

Kurumcular›n zaman ve mekândan ba¤›ms›z genel geçer teoriler ortaya koy-maya çal›flmamalar›nda, Amerikan kurumculu¤unun önde gelen isimleri ve ayn›zamanda Amerikan Ekonomi Derne¤i’nin kurucular› aras›nda yer alan Ely, Selig-man, James gibi düflünürlerin, 18. yy. bafllar› ve 19. yy. sonlar›na do¤ru iktisat e¤i-timini Almanya’da sürdürmüfl ve Alman Tarihçi Okuluna mensup hocalardan dersalm›fl olmalar›n›n katk›s› oldu¤u söylenebilir.

Johns Hopkins’de Veblen’in hocalar›ndan olan ve Almanya’da Hegelci üniver-sitelerde e¤itim görmüfl George S. Morris de Alman Tarihçi Okulunun etkisini ku-rumculara tafl›yanlar aras›nda say›labilir (Oser ve Blancfield, 1984: 362).

Tarihçi yaklafl›m, siyasal iktisat ve iktisadi faaliyetlerin sosyal organizman›n sa-dece bir yönünü oluflturdu¤unu ve do¤as› gere¤i bu etkinliklerin dinî, siyasal vesosyal yönleriyle yak›ndan iliflkili oldu¤unu savunmaktad›r. Kurumcular ile tarihçiyaklafl›m, Ricardocu iktisad›n ve ondan ç›karsanan b›rak›n›z yaps›nlarc› politikala-r›n reddedilmesi ba¤lam›nda ayn› ortak inanc› paylaflmaktad›rlar.

Bu ba¤lamda Commons, özellikle Alman iktisatç›lar›n iktisat bilimine gelenek,mülkiyet ve ç›kar çat›flmalar›n› katmalar›ndan övgüyle bahsetmektedir (Commons,1990: 115).

Kurumcu iktisad›n, bütün bu etkilenmelere ra¤men Alman Tarihçi Okulununbir kolu oldu¤unu söylemek haks›zl›k olur. Alman Tarihçi Okuluna mensup ikti-satç›lar›n, iktisadi de¤iflimin önemini kavramalar›na ve bu ba¤lamda Ricardocu ik-tisad›n çok az katk› sa¤lad›¤›n› kabul etmelerine ra¤men, böyle bir de¤iflimin do-¤as›n› ortaya kayacak genel bir teoriyi gelifltiremedikleri, Veblen’in ise bunu yap-t›¤› söylenebilir. Ayn› flekilde Commons’›n kolektif eylem ve çözümleme birimi ola-rak ifllemi kabul etmesinin Alman gelene¤ine ters düflmedi¤i, ancak bunun oradanal›nd›¤›n› söylemek do¤ru olmaz.

Veblen ile Commons’›n görüflleri, kurumcu iktisat literatüründe nas›l farkl›laflmalara yolaçm›flt›r. Araflt›r›n›z.

Kurumcu iktisat ile ilgili ayr›nt›l› bilgi içeren Türkçe eserler için Ömer Demir’in yazd›¤›Kurumcu ‹ktisat (Ankara, Vadi Yay›nlar›, 1996) ile Eyüp Özveren taraf›ndan derlenen Ku-rumsal ‹ktisat ( Ankara: ‹mge Yay›nlar›, 2007) adl› kitaplara bak›labilir.

YEN‹ KURUMCU ‹KT‹SAT

Eski Kurumculuk, Neokurumculuk ve Yeni Kurumculuk ‹ktisadi hayat›n biçimlenmesinde kurumlar›n önemini vurgulayan kurumcu iktisat-ç›lar çal›flmalar›n› genelde iki gelenek içinde sürdürmektedirler. Bu iki gelene¤infarkl›laflmas›nda esas nokta, kurumlar›n rolü ve ifllevine iliflkin yaklafl›m farkl›l›¤›-d›r. Bu iki gelene¤in temelini de iki eski kurumcu olan ve ayn› dönemlerde ve bir-birine yak›n co¤rafyalarda yaflam›fl bulunan Veblen ve Commons’›n görüfllerininfarkl›l›¤› oluflturmaktad›r.

Veblen’in çal›flmalar›n› izleyenler, Veblen-Ayres çizgisi olarak bilinen birincikurumcu gelene¤i; Commons’›n çal›flmalar›n› izleyenler de ikinci kurumcu gelene-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹ktisadi faaliyetlerin sosyalorganizman›n sadece biryönünü oluflturdu¤unu vedo¤as› gere¤i buetkinliklerin dinî, siyasal vesosyal yönleriyle yak›ndaniliflkili oldu¤unu savunanatarihçi okul ile kurumcularRicardocu iktisad›n veondan ç›karsanan b›rak›n›zyaps›nlarc› politikalar›nreddedilmesi ba¤lam›ndaayn› ortak inanc›paylaflmaktad›rlar.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



¤i yaflatmaktad›rlar. Bu iki gelenek aras›ndaki farkl›l›k, neokurumculuk ve yeni ku-rumculu¤un ortaya ç›kmas›na da zemin haz›rlam›flt›r. Clerence Ayres (1891-1972)Ekonomik ‹lerleme Teorisi ad›yla 1944 y›l›nda yay›nlad›¤› eserinde Veblen’in eko-nominin itici gücünün teknolojik de¤iflim oldu¤u, kurumlar›n ise bu de¤iflimi fren-ledi¤i tezini yeniden ele alm›flt›r.

Burada özellikle Eski Kurumculuk (old institutionalism) Neokurumculuk (Neo-institutionalism) ve Yeni Kurumculuk (New Institutionalism) aras›ndaki ay›r›made¤inmek gerekmektedir. Kurumcu iktisad›n ortaya ç›k›fl›, büyük ölçüde, yerleflikiktisada bir baflkald›r› niteli¤indeydi. Bu yüzden, Commons’›n da iflaret etti¤i gibi,ço¤u zaman kurumculuk yerleflik iktisada yöneltilen bütün elefltirel yaklafl›mlaraortak bir flemsiye oluflturacak anlamda kullan›lmaktad›r (Commons, 1931: 648).

Veblen ve Commons merkezli bu yaklafl›m, zaman içinde de¤iflime u¤rayarakkurumculu¤un bir versiyonu, neoklasik iktisad›n özüne dokunmadan koruyucukuflaktaki de¤iflikliklerle kurumsal yap›lar›n incelenmesinin de içerildi¤i bir niteli-¤e kavuflturulmufltur. Dolay›s›yla bir anlamda, kurumcu iktisat ile neoklasik iktisatuzlaflt›r›larak evlendirilmifltir. Ça¤dafl kurumcu iktisat literatüründe bu evlili¤e tarafolanlar yeni kurumcu, karfl› olanlar ise neokurumcu ekolü oluflturmaktad›r.

Kurumcu ‹ktisad› ve Yerleflik ‹ktisad› Uzlaflt›rmaYeni kurumcu iktisat, yerleflik iktisad› teorilefltirmenin bilinen temel araçlar› kulla-n›larak kurumlar›n ve kurumsal iliflkilerin de bu çerçevede aç›klanabilece¤i varsa-y›m› üzerine kurulmaktad›r. Yeni kurumculara göre, iyi tan›mlanm›fl çevre koflul-lar› içinde, bireylerin fayda maksimizasyonu çabalar› etkin sonuçlar üretmektedir.Buna göre, gerçekte tercihler kurumsal çevreden etkilenmektedir, ancak iktisaditeorilefltirme yapabilmek amac›yla, yine de maksimize eden soyut bir bireyden iflebafllanabilir.

Yeni kurumcu iktisad›n da kendi içerisinde farkl›l›klar tafl›yan ekolleri bulun-maktad›r. Yeni kurumcular, ifllem maliyetlerinden mülkiyet haklar›na kadar birçokkonunun yerleflik iktisad›n kavramsal araçlar› yard›m›yla iktisadi çözümlemeninkapsam›na al›nmas›n› savunmaktad›rlar. Bu ba¤lamda ‹fllem Maliyeti ‹ktisad›, Mül-kiyet Haklar› ve Hukuk ve ‹ktisat gibi ekoller ortaya ç›km›flt›r.

‹fllem maliyeti kavram› son otuz y›ld›r iktisat literatüründe çok s›k kullan›lmayabafllanan anahtar kavramlardan birisidir. Geleneksel maliyet kavram›n›n içinde yeralmayan ifllem maliyetleri konusunda yap›lan çal›flmalar ‹fllem Maliyeti ‹ktisad› ad›alt›nda bir alt bilim dal› oluflmufltur.

‹fllem maliyetleri, iktisadi de¤erlerin sahiplenebilme hakk›n›n bireyler aras›ndade¤ifltirilmesi ve bireylere özgü bu haklar›n uygulanabilmesi s›ras›nda ortaya ç›kanmaliyetlere denmektedir . Bu çerçevede, sözleflme yapma, bilgi edinme, ölçme vedan›flmanl›k maliyetleri de ifllem maliyeti çerçevesinde ele al›nmaktad›r. Üretimmaliyetleri mal ve hizmetlerin üretiminde, ifllem maliyetleri ise onlar›n el de¤ifltir-mesi s›ras›nda ortaya ç›kmaktad›r.

Daha önce ayr›nt›l› bir biçimde ele al›nd›¤› üzere kurumcu literatürde ifllemkavram›n› iktisadi çözümlemenin temel birimi olarak ileri süren ilk düflünür Com-mons’d›r. Ancak bugünkü ifllem maliyeti iktisad›n›n kulland›¤› ifllem maliyetlerikavram›n›n kökeni Commons’a ait de¤ildir.

1991 y›l›nda iktisatta Nobel ödülünü alan Ronald Coase’un, 1937 y›l›nda kale-me ald›¤› Firman›n Do¤as› isimli makalesine dayanmaktad›r. Coase bu makalesin-de, üretim faktörlerinin serbestçe al›n›p sat›ld›¤› iyi iflleyen bir piyasa organizasyo-nu olmas›na ra¤men neden üretici birim olarak firman›n ortaya ç›kt›¤›n›, yani ne-


Neokurumcu iktisatç›lar eskikurumcu iktisatç›lar›n,yerleflik iktisad›n analizmant›¤›n›n tamamen terkedilmesi gerekti¤i görüflünükorumalar›na karfl›n yenikurumcular, yerleflikiktisad›n temel yaklafl›mbiçimini koruyarakkurumlar›n iktisadi hayat›nflekillenmesindeki rollerininanalizine yönelmektedirler.

den üretimin do¤rudan piyasada de¤il de firma özelinde yap›ld›¤›n› ifllem maliyet-leri çerçevesinde aç›klamaktad›r. Bu makalede Coase’un ileri sürdü¤ü temel tez,firman›n varolufl nedeni, piyasaya göre ifllem maliyetlerini azaltmas›d›r. Dolay›s›y-la ifllem maliyetlerini azaltan firma baflar› flans›n› kazanmaktad›r.

Coase daha sonra,1960 y›l›nda kaleme ald›¤› Sosyal Maliyet Sorunu isimli ma-kalesinde ise, s›f›r ifllem maliyeti oldu¤u varsay›m› alt›nda d›flsall›k ve mülkiyethaklar› sorununun nas›l çözülebilece¤ini göstermeye çal›flm›flt›r. Coase’un bu s›f›rifllem maliyeti varsay›m›n›n do¤ru olmad›¤› bilinmekle birlikte, bir analitik araçolarak onu kullanmas›ndan iki sonuç ç›kar›labilir: Birincisi, s›n›rl› varsay›mlar alt›n-da yerleflik iktisadi kavramsallaflt›rman›n mant›ksal düzeyde do¤ru oldu¤unu herdurumda göstermek mümkündür. Çünkü varsay›mlar›n gerçekçi olmamas› sorunoluflturmad›¤› sürece, neoklasik teori daima geçerli k›l›nabilir. Bunun için Coasevarsay›mlar›n gerçekçili¤ine büyük önem verdi¤ini ifade etmektedir. Yak›n zaman-da yazd›¤› bir makalede “Gerçekçi varsay›mlar bizi, olmayan hayali dünyalar› de-¤il, mevcut dünyay› incelemeye zorlar.” demektedir (Coase 1993: 97).

Coase’un bu önermesinden yola ç›kan yeni kurumcu iktisatç›lar, bunun dahada geniflletilerek, veri teknoloji çerçevesinde ifllem maliyetini azaltacak kurumla-r›n varl›¤›n› sürdürece¤i, ifllem maliyetini art›ran kurumlar›n ise zamanla tasfiyeedilece¤ini öne süren ifllem maliyeti iktisad› ekolünü getirmifllerdir (North ve Wal-lis, 1994: 617). Buna göre bizzat piyasan›n kendisi, di¤er üretim ve bölüflüm ku-rumlar›na göre ifllem maliyetlerini ekonomiklefltirdi¤i için vard›r. Piyasalarda üre-tim daha düflük ifllem maliyetiyle gerçekleflmektedir. Bu bak›fl aç›s› ile köleli¤inkald›r›lmas›ndan siyasal sistemlerin evrimine kadar birçok konuyu ele almakmümkündür.

‹fllem maliyeti iktisad›n›n önemli isimlerinden ve 2009 y›l›nda Elinor Ostom ilebirlikte Nobel iktisat ödülü kazanan Oliver Eaton Williamson’a göre, ifllem maliye-ti iktisad›n›n ortaya ç›k›fl›nda Coase’un önemli bir yere sahip olmas›n›n bir di¤ernedeni, bu makalesiyle Coase’un, firmay› ekonomide bir üretim birimi olman›nyan› s›ra bir yönetim birimi olarak da gündeme getirmifl olmas›d›r. Zira yerleflik ik-tisat, firmay› daha çok üretim fonksiyonu çerçevesinde ele alm›fl, yönetim iflleviy-le çok fazla ilgilenmemifltir. Bu ba¤lamda ifllem maliyeti iktisad›n›n ortaya ç›k›fl›-n›n, firman›n bu iki ifllevi göz önüne al›narak vurgunun ikincisine do¤ru kaymas›biçimde de¤erlendirilmesi mümkündür .

Yerleflik iktisat çok yak›n zamana kadar iktisat teorisini mübadele, piyasa ve fir-ma gibi kavramlar üzerine kurmaya çal›fl›yordu. Mülkiyet haklar› ve kurumlar›n ik-tisadi analize dahil edilmesi, iktisat biliminin kavramsal çat›s›nda bir de¤ifliklik ya-


Ronald Coase (1910-) ‹ngiliz as›ll› Amerikal› iktisatç›-

d›r.1964 y›l›ndan itibaren Chicago Üniversitesi ö¤retim üye-

sidir. Halen, ayn› üniversite’nin hukuk fakültesinde emeritus

profesördür. 1991 y›l›nda Nobel ‹ktisat ödülünü alm›flt›r. En

önemli çal›flmalar›; “Firman›n Do¤as›”(1932) ve “Sosyal Ma-

liyet Problemi”(1960)adl› makaleleridir.Firman›n Do¤a-

s›’nda, ifllem maliyetleri kavram›n› gelifltirmifltir.Sosyal Mali-

yet Problemi’nde ise mülkiyet haklar›n›n iyi tan›mlanmas›

ile d›flall›klar probleminin çözülebilece¤ini ileri sürmüfltür.

Coase firman›n ortayaç›k›fl›n›n ana nedenini,firman›n piyasaya göreifllem maliyetleriniazaltmas›na ba¤lamaktad›r.Buna göre bir firmaorganizasyonu olmadando¤rudan piyasada üretimfaktörlerinin bir araya gelipüretimi gerçeklefltirmesi,firmaya göre daha çok ifllemmaliyetini gerektirmekte veüretimi daha pahal›yamaletmektedir. Bu nedenlefirma dedi¤imiz üretimbirimi oluflmaktad›r.

p›lmas›n› gerektirmeye bafllad›. Burada hemen belirtmek gerekir ki, iktisadi düflün-ce içerisinde mülkiyet haklar› konusu üzerinde durulmas› çok yeni bir durum de-¤ildir. Hatta mülkiyet haklar›n›n iktisadi hayattaki yeri ve önemi konusundaki gö-rüflleri Karl Marx’a kadar geri götürmek mümkündür. Ancak mülkiyetin iktisadi et-kinliklerin yap› ve niteli¤ini de¤ifltirici özelli¤i, kurumcu iktisad›n bir katk›s› olarakdüflünülmelidir.

Bu çerçevede, iktisat biliminin paradigmal çerçevesinin s›n›rlar›n› gösteren ikti-sat ders kitaplar›nda, son y›llarda mülkiyet konusunun da yer ald›¤› görülmektedir(Ruffin ve Gregory, 1993: 799; Henderson ve Poole, 1991: 543).

Mülkiyet haklar› dendi¤inde iktisadi aç›dan bunun ne anlama geldi¤inin anla-fl›labilmesi için mülkiyet haklar›n›n niteliklerine ve farkl›l›klar›na bakmak gerekir.Birincisi bir iktisadi de¤eri (akset), kullan›c›n›n onu fiziksel olarak dönüfltürme vehatta yok etme dahil bütün meflru kullanma biçimlerini tan›mlayan kullanma hak-k›; ikincisi, bir iktisadi de¤er üzerinden gelir elde etme ve di¤er insanlarla sözlefl-me yapma hakk› ve üçüncüsü de bir iktisadi de¤er üzerindeki sahiplenme hakla-r›n› sürekli bir baflkas›na aktarma hakk› olmak üzere de¤iflik mülkiyet haklar› var-d›r. Bu haklardan her birinin iktisadi mekanizma üzerindeki etkileri, di¤erlerindenfarkl› olmaktad›r. Bu farkl› mülkiyet sistemleri, üretimi, ifllem maliyetlerini ve bö-lüflümü etkiler niteliktedir. Bu konular yeni kurumcu iktisatla birlikte iktisat bilimi-nin inceleme kapsam›na girmifltir.

Yeni Kurumcu iktisatç›lardan ve 1993 y›l›nda Nobel iktisat ödülü kazanm›fl olan DouglassC. North’un Kurumlar, Kurumsal De¤iflim ve Ekonomik Performans, (çev. Gül Ça¤al› Gü-ven, ‹stanbul: Sabanc› Üniversitesi yay›nlar›, 2002) kitab›na bak›labilir.

Uluslararas› Yeni Kurumcu ‹ktisatç›lar›n derne¤inin (International Society of New Institu-tional Economics) web sayfas› için bak›n›z: http/www.isnie.org


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Kurumculara göre kurumun ne oldu¤unu ve ik-

tisadi hayat›n iflleyiflinde kurumlar›n nas›l bir

ifllevi oldu¤unu aç›klamak.

Kurumcu iktisatç›lara göre birey davran›fl›n› s›-n›rlayan biçimsel (yasa, norm, kural) veya en-formel (gelenek, inanç, anlay›fl) k›s›tlar› ifadeeden kurumlar iktisadi çözümlemenin en temelkonular› aras›nda yer al›r. Kurumsal k›s›tlar›n ol-mad›¤› ve her bir bireyin davran›fl›n›n soyut ras-yonel ilkelerle aç›kland›¤› bir ekonomik sistem-de, sonuçlar ne kadar tutarl› olsa da gerçek dün-yadan uzaklaflt›klar› için kullan›fll›l›klar› azal›r.Bu nedenle yerleflik iktisad›n ekonominin en te-mel karar birimi olan rasyonel bireyin davran›fl-lar›n›n analizi, bize gerçek dünyada olup biten-leri anlama konusunda yeterince fikir vermez.Yap›lmas› gereken, bireylerin davran›fllar›n› be-lirleyen kurumsal k›s›tlar›n da ekonominin ince-leme kapsam›na al›nmas›d›r. Bunun için yenikavram ve yaklafl›mlar›n gelifltirilmesi gerekir.Bu yüzden kurumcu yaklafl›m›n, iktisadi süreç-leri çözümlemeye çal›flan, sosyal de¤iflimi ev-rimci olarak gören, kurumlar üzerine odaklaflan,de¤erlerin toplumsal yap› üzerindeki öneminivurgulayan ve araflt›rmalar›n deneysel olarak te-mellendirilebilmesi gerekti¤ini savunan çal›flma-lar›n genel ad› diyebiliriz.

Amerikal› Kurumcu iktisatç›lardan Thorstein

Veblen’in kurumlara ve sosyal de¤iflime iliflkin

yaklafl›mlar›n› ifade etmek.

Amerika’y› en iyi elefltiren Amerikal› olarak nite-lenen Thorstein B. Veblen, 19 yüzy›l›n ikinci ya-r›s›nda, özellikle de son çeyre¤inde Amerika’dameydana gelen ve tar›m toplumundan sanayi top-lumuna geçiflin çok k›sa bir süreye s›k›flt›¤› sü-reçteki gözlemlerine dayal› olarak görüfller ilerisürmüfltür. Bu dönemde, tar›mdan sanayiye h›zl›bir geçiflle birlikte uzun çal›flma süresi, düflükücret, sefalet, iflsizlik, sosyal güvenceden yok-sunluk gibi çok say›da toplumsal sorunun kendi-li¤inden iflleyen bir piyasa sistemi ile çözülece¤itezini çok inand›r›c› bulmam›flt›r. ‹ktisadi hayat›nbiçimlenmesinde kurumlar›n rolüne dikkat çek-mifl, uçta analizi kullanmadan ekonomik de¤ifli-mi aç›klamaya çal›flm›flt›r. Veblen insan güdüleri-

nin iyi ve kötü yönlerini ele alarak baz› davran›fl-lar›n y›k›c› baz›lar›n›n da yap›c› sonuçlar do¤ur-du¤unu söyleyerek aylak merak içgüdüsünün te-tikledi¤ini teknolojik bulufllar›n toplumu ilerletti-¤i, ancak ço¤unlukla geçmifl düflünce al›flkanl›k-lar›na dayal› olarak oluflan kurumsal yap›lar›n bugeliflmeyi engelleyici rol üstelendi¤ini ileri süre-rek toplumsal geliflimin teleolojik ve gerekirci ol-mayan bir evrim süreci ile aç›klanabilece¤ini sa-vunmufltur. Ona göre toplumun kurtuluflunu ifl-çiler de¤il, mühendis ve di¤er teknik elemanlarsa¤layacakt›r.

Amerikal› kurumcu iktisatç›lardan Commons’›n

temel yaklafl›m›n› aç›klamak.

Veblen ile afla¤› yukar› ayn› dönemlerde yazma-ya bafllayan Commans, hayat› boyunca içindebulundu¤u toplu eylem faaliyetlerinin de etkisiy-le, Veblen gibi kurumlar› toplumsal geliflmeninayakba¤› olarak de¤il, birey davran›fllar›n› yön-lendiren toplu eylem gereklili¤inin bir sonucuolarak görmektedir. Ona göre bireylerin tek bafl-lar›na yapmad›klar› birçok fleyi yapmalar›na im-kân veren toplu eylemdir ve bireyler aras›ndakiçat›flmalar›n toplu eylem ile çözüme kavuflturul-mas› sonucu kurumlar meydana gelmektedir.Toplu eylem bireysel eylem üzerinde denetleyi-ci, serbestlefltirici ve geniflletici etkilerde bulun-maktad›r. Bu sayede bireyler aras›nda kaynakla-r›n k›tl›¤› nedeniyle ortaya ç›kan çeliflkiler olufl-turulan kurumlar yoluyla çözümlenebilmektedir.Bu kurumlar›n oluflumu ve arkalar›ndaki ekono-mik mant›¤›n ortaya konmas›, kurumcu iktisad›nevriminde önemli bir hareket noktas›n› olufltur-mufltur.

‹ktisadi düflünceler tarihinde, eski kurumcu ikti-

sat ve yeni kurumcu iktisat ekollerinin görüflleri-

ni ana hatlar› ile özetlemek.

‹ktisadi hayat›n biçimlenmesinde kurumlar›nönemini vurgulayan kurumcu iktisatç›lar bugünçal›flmalar›n› neokurumcular ve yeni kurumcularolmak üzere iki gelenek içinde sürdürmektedir-ler. Neokurumcular, aralar›nda baz› farkl›l›klarolmakla birlikte eski kurumcular›n yerleflik ikti-sada yönelik mesafeli tav›rlar›n› korumaktad›rlar.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Onlara göre yerleflik iktisad›n rasyonel birey te-melli neoklasik yaklafl›m›, ekonomik iliflkileri an-lamak ve sistemleri çözümlemek için yeterli veuygun de¤ildir. Bu kavramsal fleman›n de¤iflme-si için, ekonomik sistemin daha genel olan sos-yal ve kültürel sistemlerin bir alt kümesi olarakele al›naca¤› bir yaklafl›m benimsenmelidir.Yeni kurumcu iktisatç›lar ise neoklasik iktisad›n,özüne dokunmadan baz› yan varsay›mlar›nda kü-çük de¤iflikliklerle kurumsal yap›lar›n incelen-mesinin de içerildi¤i bir niteli¤e kavuflturulabile-ce¤ini savunmaktad›rlar. Dolay›s›yla bir anlam-da, yeni kurumcular, kurumcu iktisat ile neokla-sik iktisad› uzlaflt›rarak evlendirme teflebbüsün-de bulunmaktad›rlar. Bu ekolün temsilcilerindenolan Coase, Williamson ve North’un Nobel ikti-sat ödülü alm›fl olmalar›, kurumcularla neokla-siklerin yak›nlaflmas›n›n günümüz iktisat literatü-rüne kayda de¤er bir zenginlik katt›¤› ve uzunsoluklu bir var olma zemini oluflturdu¤u biçimin-de yorumlanabilir.


1. Afla¤›dakilerden hangisi kurumlar›n iktisadi hayatta-ki rolüne de¤inmemifltir?

a. T.B. Veblenb. J. R. Commons c. R. Coased. D. Northe. L. Walras

2. Bir kurallar dizisinin kuruma dönüflmesi afla¤›daki-lerden hangisine ba¤l›d›r?

a. Yapt›r›m gücüne sahip olup olmamalar›nab. Devlet taraf›ndan desteklenip desteklenmeme-

lerine c. Uluslararas› kabul görüp görmemelerined. Tüm toplum taraf›ndan kabul görüp görmeme-

lerine e. Tarihsel boyuta sahip olup olmamalar›na

3. Eski kurumcu iktisatç›lar için afla¤›dakilerden hangi-si söylenemez?

a. Yerleflik iktisad› elefltirmifllerdir.b. ‹ktisadi hayat›n biçimlenmesinde kurumlar›n

önemini vurgulam›fllard›r.c. Soyut teorik tart›flmalardan ziyade, somut sorun-

lar ve çözümler üzerinde durmufllard›r. d. Toplumsal de¤iflimde evrim üzerinde durmufl-

lard›r.e. ‹ktisadi çözümlemede rasyonel bireyin esas al›n-

mas›n› gerekli görmüfllerdir.

4. Afla¤›dakilerden hangisi Amerikan kurumculu¤ununözelliklerinden biri de¤ildir?

a. Pragmatist b. Eklektikc. Evrimci d. Elefltirel e. Devrimci

5. Veblen’in düflüncesinde teknoloji-kurum ikilemi ne-yi ifade etmektedir?

a. Teknoloji ile kurumlar›n birbirine karfl›l›kl› ba-¤›ml› oldu¤unu

b. Teknoloji ile kurumlar aras›nda bir sebep sonuçiliflkisi oldu¤unu

c. Teknolojinin geçmifle, kurumlar›n bugüne aitiliflkileri yans›tt›¤›n›

d. Yerleflik kurumlar›n olmad›¤› yerde teknolojiningeliflmeyece¤ini

e. Teknolojinin geliflmeyi teflvik edici, kurumlar›nise önleyici özellik tafl›d›¤›n›

6. Commons’›n k›tl›¤› iktisad›n temel kavramlar›ndanbirisi olarak görmesinin nedeni afla¤›dakilerden hangi-sidir?

a. Temelde neoklasik yaklafl›m› benimsedi¤i içinb. Ekonominin temel inceleme birimi olarak k›t

olan mal ve hizmetleri gördü¤ü içinc. K›tl›¤›n toplu eylemi gerektiren bireyler aras›n-

da çat›flman›n sebebi oldu¤unu düflündü¤ü içind. Ekonominin k›t mal ve hizmetlerin alternatif ve-

rimli kullan›m biçimlerini oluflturdu¤unu düflün-dü¤ü için

e. K›tl›k kavram› çerçevesindeki çal›flmalar› eleflti-rerek ifle bafllad›¤› için

7. Tarihçi ve Kurumcu iktisatç›lar› karfl›laflt›ran afla¤›-daki ifadelerden hangisi do¤rudur?

a. Tarihçiler yerleflik iktisad›n analizlerini tarihselverilerle desteklemesi gerekti¤ini savunurken,kurumcular yerleflik iktisad›n analiz mant›¤›n›tümüyle reddetmektedirler.

b. Tarihçiler a¤›rl›kl› Amerika’da kurumcular iseAlmanya ve ‹ngiltere’de etki göstermifllerdir.

c. Tarihçiler somut model gelifltirirken kurumcularelefltiri ile yetinmifllerdir.

d. Tarihçilerin analizleri, büyük oranda AdamSmith’in görüflleri üzerine kurulmufltur.

e. Tarihçiler dolayl› yollardan da olsa kurumcula-r›n görüfllerini etkilemifllerdir.

8. Neokurumcular ile yeni kurumcular aras›ndaki te-mel fark afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Neokurumcular yerleflik iktisad›n analiz biçimi-ni tümüyle reddetmelerine karfl›n yeni kurum-cular onu baz› yönleri ile reforma tabi tutmay›önermektedirler.

b. Neokurumcular Amerika kökenli iken yeni ku-rumcular Avrupa kökenlidir.

c. Neokurumcular Commons’›n yeni kurumcularise Veblen’in görüfllerini esas almaktad›rlar.

d. Neokurumcular teknoloji-kurum ikilemini, yenikurumcular ise sat›labilirlik-kullan›fll›l›k ikilemi-ni hareket noktas› olarak almaktad›rlar.

e. Neokurumcular eski kurumcular› k›yas›ya eleflti-rirken yeni kurumcular eski kurumcular›n gö-rüfllerini farkl› kavramlarla yenilemektedirler.



9. ‹fllem maliyeti ile üretim maliyeti aras›ndaki temelfark nedir?

a. ‹fllem maliyeti eme¤in bir sonucu olarak ortayaç›kmas›na karfl›n, üretim maliyetleri di¤er üretimfaktörlerinin sonucudur.

b. ‹fllem maliyeti de¤iflim s›ras›nda üretim maliyetiise üretim s›ras›nda ortaya ç›kar.

c. ‹fllem maliyeti sabit maliyetleri, üretim maliyetiise de¤iflken maliyetler içinde yer al›r.

d. ‹fllem maliyeti eski kurumcular›n üretim mali-yetleri ise yeni kurumcular›n ilgi oda¤›nda yeral›r.

e. ‹fllem maliyeti Veblen’in üretim maliyetleri iseCommons’›n çal›flmalar›nda ilk kez ele al›n-m›flt›r.

10. Mülkiyet haklar›n›n iktisadi analizdeki yeri konu-sunda afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Mülkiyet haklar› konusu ilk kez iktisatç›lar›n dik-katini yeni kurumcularla birlikte çekmifltir.

b. Mülkiyet haklar› kaynak tahsisini etkiledi¤i içiniktisadi düflüncede yeri eskilere dayan›r.

c. Mülkiyet sistemi hem üretim hem de bölüflümüetkiledi¤i için iktisatç›lar›n hep ilgisini çekmifltir.

d. Baz› iktisatç›lar mülkiyet sistemini veri kabulederek ekonomideki di¤er faktörler üzerindeyo¤unlaflt›r›rken baz›lar› da bizzat mülkiyet hak-lar›n›n oluflumunda ekonomik faktörlerin rolü-nü inceleme konusu yapmaktad›rlar.

e. Mülkiyet haklar› konusundaki araflt›rmalar sade-ce ayr› bir iktisat ekolu ortaya ç›karmam›fl, ayn›zamanda yerleflik iktisat ders kitaplar›nda da bukonunun ele al›nmas›n› sa¤lam›flt›r.


1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kurumcu ‹ktisat Ekolleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kurum ve ‹ktisadi HayattaKurumlar›n Rolü” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kurumcu ‹ktisat Ekolleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kurumcu ‹ktisad›n Öncüle-ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Teknolojik-Kurumsal De-¤er ‹kilemi” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “K›tl›k ve ‹fllem” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tarihçi ve Kurumcu Okul-lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kurumcu ‹ktisat Ekolleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kurumcu ‹ktisat”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Kurumcu ‹ktisat”konusunu yeniden gözden geçiriniz.


Bir kural veya düzenlili¤in kurum olarak nitelenebilme-si için, kendi içinde bir bütünlük tafl›mas›, göreli olaraksüreklilik kazanm›fl olmas› ve bir yapt›r›m gücü ile des-teklenmesi gerekir. Örne¤in bir görgü kural›n›n kurum-sal nitelik kazanmas› için, onun yap›lmas› hâlinde top-lumsal be¤eni ve iltifat, yap›lmamas› hâlinde de top-lumsal d›fllama, küçümseme görecek flekilde toplumsalyapt›r›m kazanmas› gerekir. Ayn› flekilde bir hukuki dü-zenlemenin kurumsal nitelik kazanmas›, o düzenleme-nin gere¤ini yapmayanlar›n polis, mahkeme ve gerekir-se hapishaneyi devreye sokacak yapt›r›m gücünün ar-kas›nda olmas›na ba¤l›d›r. Hukuk profesörlerinin yaz-d›¤› harika metinlerin de¤il de ilgili otoritelerin onay›n-dan geçmifl ve onlar›n yapt›r›m gücünü arkas›na alm›flkanunlar›n hukuk kurumunu oluflturmas› bu yapt›r›mgücünden kaynaklan›r.

S›ra Sizde 2

Bir kurumun olmas› için o kurumun öngördü¤ü biçim-de düflünülmesini veya davran›lmas›n› sa¤layan yapt›-r›m gücünün olmas›n›n, kurumu di¤er kurallar bütü-nünden ay›ran en önemli özelli¤i oldu¤unu daha öncebelirtmifltik. Bu yapt›r›m gücünün nas›l sa¤land›¤› dakurumun türünü belirlemektedir. E¤er bir kurumun ön-gördü¤ü düflünce veya davran›fl biçimlerinin yerine ge-tirilmesinde son tahlilde yapt›r›m olarak devlet gücükullan›l›yorsa ona biçimsel kurum denir. Yapt›r›m›ndevlet gücüne gerek olmadan bireylerin kendi aralar›n-da uzlaflmas›yla sa¤lanmas› durumunda ise biçimsel ol-mayan kurum söz konusudur. Bu çerçevede hukuk ku-rallar› formel kuruma, görgü kurallar› ise enformel ku-ruma örnek verilebilir. Enformel kurumlar ile formelkurumlar›n birbirini destekledi¤i toplumlarda kurallar›hayata geçirmenin ifllem maliyeti düfler, tersi durumdaise artar. Örne¤in, vergi kaç›rman›n hem ahlaken hemdinen hem de hukuken kötü kabul edildi¤i bir toplum-da, vergi kurallar›n› uygulamak için daha az vergi de-netmeni, daha az hâkim, savc›, polis ve sonuçta dahaaz hapishaneye ihtiyaç duyulur.

S›ra Sizde 3

Talep teorisi, mallar›n fiyatlar› ile talep edilen miktarla-r› aras›nda ters yönlü bir iliflki öngörür. Bunun anlam›,di¤er koflullar de¤iflmezken bir mal›n fiyat› yükseldi¤in-de ona olan talep azal›r. Ancak baz› mal veya hizmet-ler, sahip olduklar› niteliklerinden ziyade, fiyatlar›n›nyüksek olmas›n›n onu sat›n alana kazand›rd›¤› prestijnedeniyle talep edildi¤i için fiyat› ile talep miktar› ara-s›nda do¤ru iliflki bulunur. Yani fiyat› yükseldikçe talepmiktar› artar. Bu flekilde, fiyat teorisindeki bu istisnaidurumlardan biri olan fiyat›n yükselmesinin talebi art›r-mas›na Veblen etkisi denir.



S›ra Sizde 4

Veblencilere göre kurumlar ile teknoloji birbirinden ay-r› de¤erlendirilmelidir. Buna göre araç kullanma anla-m›nda teknoloji ekonomiyi gelifltiren itici gücü olufltur-maktad›r. Kurumlar da iktidar ve statüleri takviye edenve bu yüzden yeni teknolojilerin gelifltirilmesini engel-leyici unsurlar olarak görülmektedir.Commons’› izleyenler ise, iktisadi performans› teknolo-ji ve kurumlar› da içeren bir dizi faktörün ürünü olarakgörmektedir. Burada kurumlar teknolojinin dayatt›¤›geliflmenin önündeki engeller de¤il, teknolojik alterna-tifler aras›nda tercihi ortaya ç›karan bir seçim tarz› ola-rak görülmektedir. Bu yüzden Commons’c› gelene¤isürdüren iktisatç›lar, kendi çal›flmalar›n› daha çok ne-oklasik iktisad›n eksiklerini tamamlay›c› olarak görmek-te ve kurumlar›, iktisadi organizasyon, denetim ve ba-flar›y› yöneten de¤iflkenler kümesi olarak ele almakta-d›rlar.

Yararlan›lan KaynaklarArrow, K. (1975). “Theorstein Veblen as an Economist”,

American Economist, 19, 5-9.Coase, R. (1937). “The Nature of the Firm”, Economica,

New Series, 4(13-16), 386-405. T›pk›bas›m içinde,B. E. Supple, (der.). (1992). The Rise of Big Business,(111-130). New York: Edward Elgar.

Coase, R. (1960). “The Problem of Social Cost”, Journal

of Law and Economics, 3, 1-44. Türkçe çevirisi içinbkz. “Sosyal Maliyet Sorunu”, çev. Mehmet Aktafl,içinde Ömer Demir (der.) (2000), Devlet, Rekabet,

Mülkiyet ve ‹ktisat, (ss. 101-174), Adapazar›: De¤i-flim Yay›nlar›).

Coase, R. (1993). “Coase on Posner on Coase: Com-ment”, Journal of Institutional and Theoretical Eco-

nomics, 149(1), 96-98.Commons, J. R. (1931). “Institutional Economics”, Ame-

rican Economic Review, 21, 648-57.Coats, A. V. B. (1992). On the History of Economic

Thought: British and American Economic Es-

says, Vol. 1, London: Routledge. Commons, J.R.(1964). Myself. Madison.

Commons, J. R. (1990). Institutional Economics: Its

Place in Political Economy, London: TransactionPublishers.

Demir, Ömer ve Acar, Mustafa (2005). Sosyal Bilimler

Sözlü¤ü, Ankara: Adres Yay›nlar›.

Demir, Ömer (1996). Kurumcu ‹ktisat, Ankara: VadiYay›nlar›.

Eggertsson, T. (1992). Economic Behaviour and Ins-

titutions, New York: Cambridge Universit Press.Henderson, J. V. ve Poole, W. (1991). Principles of

Economics, Toronto: D.C. Heat and Company. Hic-kerson, S. R. (1988). “Instrumental valuation: TheNormative Compass of Institutional Economics”,‹çinde M. R. Tool (der.). Evolutionary Economics

Vol. I Foundations of Institutional Thought,(167-193), London: M. E. Sharpe, Inc.

Hodgson, G. M. (1988). Economics and Institutions:

A Manifest for a Modern Institutional Econo-

mics, Cambridge: Polity Press.Leibensteing, H. (1985). “Bandwagon, Snob and Veble

Effects in the Theory of Consumers’ Demand” için-de E. Mansfield (der.). Microeconomics: Selected

Readings, (12-30), New York: W. N. Norton andCompany.

Libecap, G. D. (1992). “Douglas C. North”, ‹çinde W. J.Samuels (der). New Horizons in Economic Tho-

ught, Appraisals of Leading Economists, (227-248), Aldershot: Edward Elgar.

Mayhew, A. (1988). “The Beginnings of Institutiona-lism”, ‹çinde M. R. Tool (der.). Evolutionary Eco-

nomics Vol. I Foundations of Institutional Tho-

ught, (21-48), London: M. E. Sharpe, Inc.Mills, C, W. (1957). “Introduction to the Menton Editi-

on”, ‹çinde The Theory of The Leisure Class: An

Economic Study of Institutions, Thorstein Veb-len, (vi-xix). The Macmillan Company.

North, D. C. ve Wallis, J. J. (1994). “Integrating Institu-tional Change and Technical Change in EconomicHistory: A Transaction Cost Approach”, JITE, 150(4),609-24.

North, D. (2002). Kurumlar, Kurumsal de¤iflim ve

Ekonomik Performans, (çev. Gül Ça¤al› Güven),‹stanbul: Sabanc› Üniversitesi yay›nlar›.

Oser, J. ve Blanchfield, W. C. (1984). The Evolution of

Economic Thought, (third ed.), New York: Harco-urt Brace Jovanovich, Inc.

Özveren, Eyüp der. (2007). Kurumsal ‹ktisat, Ankara:‹mge yay›nlar›.

Robbins, L. (1952). An Essay on the Nature Signifi-

cance of Economic Science, London: Macmillan.Ruffin, R. J. ve Gregory, P. R. (1993). Principles of

Economics, (fifth ed.) Harper Collins College Pub-lishers.


Sayar, A. G. (1986). Osmanl› ‹ktisat Düflüncesinin

Ça¤dafllaflmas›, ‹stanbul: Der Yay›nlar›.Veblen, T. (1946). The Instinct of Workmanship,

New York: Viking Press.Veblen,T. (1953). The Theory of The Leisure Class,

N.Y. Mentor BooksVeblen, T. (1965). The Higher Learning in America,

New York: Augustus M. Kelley.Veblen, T. (1990). The Place of Science in Modern

Civilization, London: Transaction Publishers. Williamson, O. E. (1993). “Transaction Cost Economics

Meets Posnerian Law and Economics”, Journal of

Institutional and Theoretical Economics, 149(1),99-118.

Zingler, E. K. (1974). “Veblen vs. Commons: A Compa-rative Evaluation”, Kyklos, 27(2), 322-4.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Keynesyen (Dengesizlik) yaklafl›m›n tarihsel olarak ortaya ç›k›fl süreciniaç›klayabilecek,Keynes ‹ktisad›’n›n temel varsay›mlar›n› aç›klayabilecek,Yeni Keynesyen ‹ktisat okulunun ortaya ç›k›fl nedenini ö¤renecek,Yeni Keynesyen ‹ktisat okulunun temel varsay›mlar›n› aç›klayabilecek,Post Keynesyen düflüncenin ortaya ç›k›fl›n› anlamak ve di¤er Keynesyen ak›m-lardan fark›n› ö¤renecek,Post Keynesyen düflüncenin temel önermelerini kavrayabilecek,bilgi ve beceriler kazanacaks›n›z.

‹çindekiler

• Keynesyen ‹ktisat• Yeni Keynesyen ‹ktisat• Post Keynesyen ‹ktisat• Ücret Yap›flkanl›¤›• Fiyat Yap›flkanl›¤›

• Dengesizlik• Belirsizlik• Ergodik Sistem• Para Arz›n›n ‹çselli¤i• Eksik ‹stihdam

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNNN

N


Keynes veKeynesyenler

• KEYNES VE KEYNES ‹KT‹SADI• YEN‹ KEYNESYENLER• POST KEYNESYENLER


KEYNES VE KEYNES ‹KT‹SADI

Tarihsel Arka Plan: Piyasac› ve Müdahaleci Yaklafl›m Karfl›tl›¤›‹nsano¤lunun d›fl dünyaya, eflyaya, hayata, insan-insan ve insan-do¤a iliflkilerinebak›fl›n› belirleyen, esas itibariyle iki farkl› pencereden, iki farkl› düflünüfl ve yak-lafl›m biçiminden, k›saca iki farkl› zihniyetten söz etmek mümkündür. Biri serbest-li¤i di¤eri kontrol ve denetimi esas alan bu iki zihniyetin felsefi, siyasi ve ideolojikgörünümleri kadar iktisadi görünümleri de mevcuttur. Çeflitli düzlemlerdeki görü-nümleri merkezîyetçilik-ademi merkezîyetçilik, kollektivizm-bireycilik, otoriterye-nizm-özgürlük, içe kapanmac›l›k-d›fla aç›lmac›l›k fleklinde s›ralanabilecek olan zih-niyet farkl›laflmas›n›n ya da karfl›tl›¤›n iktisattaki izdüflümü, piyasac› yaklafl›m-ku-mandac› yaklafl›m veya serbest ticaret-korumac›l›k fleklinde karfl›m›za ç›kan karfl›t-l›kt›r. Denebilir ki, modern iktisad›n tarihi serbest piyasac› yaklafl›m ile müdahale-ci-kumandac› yaklafl›m›n mücadelesinin tarihidir.

Bu çerçevede iktisat tarihine bak›ld›¤›nda, esas itibariyle yukar›da iflaret edileniki farkl› yaklafl›m›n öne ç›kt›¤› görülmektedir. Bunlardan birincisi, temelde serbestpiyasalar›n etkin, optimal, bir anlamda “adil” çözümler üretece¤ini vurgulayan,“Denge Yaklafl›m›” olarak da adland›r›lan, “Klasik Yaklafl›m”d›r. Bu yaklafl›m, piya-salar›n kendi hâline b›rak›ld›¤›nda dengeye yönelece¤ini, dengenin ücret ve fiyat-lar›n esnekli¤i sayesinde sa¤lanaca¤›n› kabul etmektedir. Bunun alternatifi olan ve“Dengesizlik Yaklafl›m›” ya da “Keynesyen Yaklafl›m” olarak adland›r›lan ikinciyaklafl›m ise piyasan›n kendili¤inden dengeye gelmeyece¤ini, ücret ve fiyatlar›nesnek olmad›¤›n›, ifl gücü piyasalar›n›n kurumsal düzenlemeler taraf›ndan belirlen-di¤ini, ekonomik sorunlar›n çözümü için d›flar›dan müdahalenin gerekli oldu¤unuileri sürmektedir.

“Klasik Yaklafl›m” ve “Keynesyen Yaklafl›m” temelde neyi vurgulamaktad›r?

Klasik yaklafl›m 1770’lerden 1870’lere, Klasik okulun birçok bak›mdan devam›say›labilecek Neoklasik yaklafl›m ise 1870’lerden I. Dünya Savafl›’na (1914) kadariktisad›n egemen paradigmas› olmufltur. ‹ktisat literatüründe Klasik Yaklafl›m›negemenli¤inin sars›lmas›n›n ve dengesizlik yaklafl›m›n›n ön plana ç›kmas›n›n enönemli nedeni, 1929 y›l›nda patlak veren “Büyük Bunal›m”d›r. ‹ki dünya savafl›

Keynes ve Keynesyenler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

aras›nda Amerika Birleflik Devletleri (ABD) ve Avrupa’da hemen hemen tüm ülke-leri vuran ve iflsizlik oranlar›n›n rekor düzeylere ulaflmas›na neden olan bu kriz,Klasik yaklafl›m›n politika önerileriyle afl›lamay›nca serbest piyasa fikri de sorgu-lanmaya bafllanm›flt›r.

Bunal›m dönemleri her zaman yeni aray›fllar› tetiklemifl, yeni alternatiflerin or-taya ç›kmas›n›n zeminini haz›rlam›flt›r. Bu ba¤lamda 1929 Büyük Bunal›m› da ikti-satç›lar aras›nda yeni aray›fllar›n bafllamas›na sebep olmufltur. Bu dönemde, J. M.Keynes, 1936 y›l›nda yay›mlad›¤› “‹stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi” (k›saca“Genel Teori”) adl› eserinde Klasik okulun kapsaml› bir elefltirisini yapm›fl, “BüyükBunal›m” gibi derin bir ekonomik kriz meydana geldi¤inde, piyasa güçlerinin tekbafl›na bu durumun üstesinden gelemeyece¤ini belirterek piyasay› kendili¤indendengeye getiren bir mekanizman›n varl›¤›n› reddetmifl, devlet müdahalesinin flartoldu¤unu vurgulam›flt›r.

John Maynard Keynes

Keynes’in Klasik Liberal ‹ktisat Gelene¤ine ‹tiraz›Keynesyen iktisad›n anlaml› bir çerçeveye oturtulabilmesi için onun do¤up yüksel-di¤i sosyoekonomik koflullara dikkati çekmek gerekir. Zira Keynes, kariyerini esasitibariyle Klasik liberal gelene¤e itiraz ederek, ona alternatif bir model ortaya ko-yarak yapm›fl bir iktisatç›d›r.


John Maynard Keynes (1883-1946), yetiflkinlik dö-

neminin büyük bölümünü Cambridge Üniversitesi’nde

geçirmifltir. Aristokrat-seçkin bir çevrede do¤up büyü-

yen Keynes, Cambridge Üniversitesi’nde profesör -ayn›

zamanda ünlü iktisatç› Alfred Marshall’›n arkadafl›

olanbir baban›n ve Cambridge’in ilk kad›n belediye

baflkan› olarak isim yapm›fl bir annenin çocu¤udur.

1905 y›l›nda Cambridge’in matematik bölümünden

mezun olan Keynes, bir süre Hindistan Ofisi’nde me-

murluk yapt›ktan sonra I. Dünya Savafl›’n›n bafllama-

s›ndan k›sa bir süre önce Cambridge’de ö¤retim üyesi

olmufl, Hazineye dan›flmanl›k yapm›fl, Paris Bar›fl Kon-

ferans›’na kat›lan ‹ngiliz heyetinde yer alm›flt›r. Bu konferansta Almanya’ya kabul

ettirilen tazminat koflullar›n›n kin güdücü, ahlâka ayk›r› ve uygulanmas› imkâns›z

oldu¤u gerekçesiyle heyetteki görevinden istifa etmifltir. Konferans› aç›kça elefltiren

“Bar›fl›n ‹ktisadi Sonuçlar›” bafll›kl› eseri uluslararas› alanda isim yapmas›n› sa¤la-

m›fl, ancak bu yüzden uzunca bir süre ‹ngiliz resmî çevrelerinde d›fllanm›flt›r.

‹ki dünya savafl› aras›ndaki dönemde daha çok iktisadi araflt›rmalarla ilgilenmifl,

1911’den 1944’e kadar Cambridge’in ç›kard›¤› Economic Journal dergisinin editör-

lü¤ünü yapm›flt›r. 1936’da yay›mlad›¤› ve Türkçeye de çevrilmifl olan ‹stihdam, Fa-

iz ve Paran›n Genel Teorisi iktisat düflüncesinde ç›¤›r açm›fl, iktisat müfredat›na gir-

mifl, akademik dünyan›n baflucu eserlerinden biri olmufltur. II. Dünya Savafl›’ndan

sonra uluslararas› iktisadi sistemin yeniden flekillendirilmesi çal›flmalar›na aktif

olarak kat›lm›fl olan Keynes, alt›n ve dolara dayal› sabit döviz kuru sisteminin teme-

lini atan, IMF ve Dünya Bankas›n›n kuruldu¤u Bretton Woods sisteminin mimarla-

r›ndan biri olmufltur.

1929 bunal›m›n›n etkisiyle borsalar›n çöktü¤ü, bankalar›n batt›¤›, iflyerlerininkapand›¤›, milyonlarca insan›n iflsiz kald›¤› ve herkesin bir kurtar›c› bekledi¤i birortamda, piyasay› kendi hâline b›rakmay› ö¤ütleyen Klasik ö¤retiye duyulan kufl-kular›n giderek t›rmand›¤› bir ortamda Keynes ortaya ç›km›fl, Klasik görüfllerin ogünkü koflullarda art›k geçerli olmad›¤›n› ileri sürmüfltür. Keynes’in itiraz etti¤iKlasik modelin öncüsü, Milletlerin Zenginli¤i adl› ünlü eseriyle bu alanda ç›¤›r aç-m›fl iktisatç› Adam Smith’dir. Adam Smith’in Do¤al Özgürlükler Modeli ad› alt›ndatoplad›¤› özgürlük, rekabet ve kiflisel ç›kar ilkelerine dayal›, ça¤dafl› olan veya da-ha sonra gelen birçok iktisatç›n›n da katk›da bulundu¤u Klasik iktisat modelininözü dört madde hâlinde flu flekilde özetlenebilir

• Tasarruf, çok çal›flma, bilinçli kiflisel ç›kar ve yurttafllara karfl› yard›msever-lik birer erdemdir ve teflvik edilmelidir.

• Devlet, faaliyetlerini adalet da¤›tmak, mülkiyet haklar›n› korumak ve ülkeyid›fl sald›r›lara karfl› savunmakla s›n›rlamal›d›r.

• Devlet, iktisadi konularda müdahaleye yer vermeyen, (serbest ticaret, düflükvergiler, minimal bürokrasi vb. unsurlardan oluflan) genel bir laissez faire(b›rak›n›z yaps›nlar) politikas› benimsemelidir.

• Klasik alt›n standard›na dayal› sa¤lam para politikas› devleti paras›n›n de¤e-rini düflürmekten al›koyar ve içinde ekonominin geliflip serpilebilece¤i istik-rarl› bir parasal ortam sa¤lar.

1930’lu y›llara kadar, iktisat literatürüne hakim olan görüfl, kökeni neredeyseiki yüzy›l öncesine dayanan Klasik Yaklafl›md›r. Klasik Yaklafl›ma göre, ekonomi,otomatik olarak çal›flan bir mekanizmaya sahiptir ve bu mekanizman›n motoru daifl gücü piyasalar›d›r. ‹fl gücü piyasalar›nda serbestçe, reel ücretin azalan bir fonk-siyonu olan ifl gücü talebi ile reel ücretin artan bir fonksiyonu olan ifl gücü arz›n›nkarfl›laflt›¤› noktada denge sa¤lanmakta ve bir reel ücret düzeyi oluflmaktad›r. Bunoktada oluflan denge reel ücret düzeyi de tektir, çünkü; herhangi bir nedenledenge reel ücret düzeyinden bir sapma oldu¤u takdirde, tekrar ayn› reel ücret dü-zeyine geri dönülmesi gerekecektir. Bu nedenle, piyasada oluflan denge kararl› birdengedir.

Klasik Yaklafl›ma göre ücretler esnek oldu¤undan ifl gücü arz› ve talebinin bir-birine eflitlendi¤i noktada tam istihdam dengesi sa¤lanacakt›r. ‹flgücü arz› fazlas›durumunda ücretler düflecek, talep fazlas› durumunda ise ücretler yükselecek vedenge yeniden sa¤lanacakt›r. Dolay›s›yla Klasik yaklafl›m›n dünyas›nda iflsizlik sa-dece gönüllü bir iflsizliktir. Yani insanlar›n bir k›sm› mevcut ücret düzeyini be¤en-medikleri için iflsizdirler. Bu koflullar alt›nda gayri iradi (gönülsüz) iflsizli¤in temelnedeni, reel ücretin düflmesine engel olmakt›r. Reel ücretler dondurulmad›¤› süre-ce ekonomide geçici olarak ortaya ç›kacak iflsizlik bir süre sonra kendili¤inden or-tadan kalkacakt›r. K›sacas›, Klasik Yaklafl›mda, ekonominin kendili¤inden denge-ye gelmesi, ücretlerin ve fiyatlar›n esnek olmas›n›n bir sonucudur.

Klasik Yaklafl›mda gayriiradi iflsizlik mümkün olmad›¤›ndan, devletin ekonomi-ye müdahale etmesine gerek yoktur. Gayriiradi iflsizlik, ancak, piyasaya d›flar›danmüdahale edilmesi ile ortaya ç›kabilir. Klasik görüfle göre, e¤er ülkede gayriiradiiflsizlik varsa, bunun nedeni, ücretlerin esnek olmas›n› engelleyen serbest iflçi ör-gütleri, sosyal güvenlik mevzuat› ve devlet müdahaleleridir.

18. yüzy›l›n sonlar›ndan 20. yüzy›l›n bafllar›na kadar iktisat literatürüne hakimolan Klasik Yaklafl›m, 1929 y›l›nda yaflanan Büyük Bunal›m ile gözden düflmüfltür.Büyük Depresyon ile birlikte ortaya ç›kan yayg›n ve kal›c› iflsizlik, Klasik Yaklafl›-m›n savundu¤u, ekonominin daima tam istihdamda dengede bulunaca¤› fleklinde-

1457. Ünite - Keynes ve Keynesyenler

ki görüflü geçersiz k›lm›flt›r. Özellikle, ‹ngiltere’de gözlemlenen yüksek iflsizlikoranlar›na ra¤men ücretlerin düflmemesi, Klasik yaklafl›m›n tam istihdam denge-siyle ilgili öngörülerini sorgulan›r hâle getirmifltir.

Klasik yaklafl›m neden gözden düflmüfltür?

‹ktisatç›lar makro dengeleri altüst eden, iflsizli¤in rekor seviyelere ç›kmas›na se-bep olan bu ekonomik bunal›m›n olas› sebeplerini aç›klamaya çal›flm›fllard›r. Kla-sik yaklafl›ma elefltirilerin artt›¤› bu dönemde, J. M. Keynes, ‹stihdam, Faiz ve Pa-ra’n›n Genel Teorisi adl› kitab›nda, Klasik yaklafl›m›n kapsaml› bir elefltirisini yap-m›fl, dönemin iktisat literatürüne hâkim Klasik Okul’un serbest piyasa anlay›fl›n›ntehdit alt›nda oldu¤unu savunmufltur. Keynes bu büyük kriz ortam›nda Klasik ‹k-tisat Okulu’nu elefltirerek, ekonomiyi kendi kendine bir sosyal optimuma yönelten“görünmez el’in olmad›¤›n› vurgulam›fl ve eksik istihdam seviyesinde devlet mü-dahalesinin olmas› gerekti¤i bir iktisadi ak›m›n temelini oluflturmufltur.

Keynes ‹ktisad›Keynesyen iktisad› daha iyi anlayabilmek ve bir k›yaslama yapabilmek için, Klasikiktisad›n temel varsay›mlar›n› hat›rlamakta yarar vard›r. Klasiklerin temel varsay›m-lar› flöyle özetlenebilir:

• Kendili¤inden denge: D›flar›dan müdahale olmad›kça ekonomi kendili-¤inden dengeye yönelir.

• Esnek fiyatlar: Mal ve faktör fiyatlar› esnektir.• Tam istihdam: Fiyat ve ücretlerin esnekli¤i sayesinde ekonomide tam istih-

dam dengesi sa¤lan›r; iflsizlik ancak gönüllüdür.• Paran›n yans›zl›¤› (Klasik dikotomi): Parasal de¤iflkenlerle oynayarak re-

el de¤iflkenler de¤ifltirilemez. (Parasal geniflleme ekonomiyi canland›rmaz.)• Müdahalenin gereksizli¤i (B›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler):

Serbest piyasa, devlet müdahalesinden daha optimal çözümler üretir; devletpiyasaya müdahale etmemelidir.

Keynes ‹ktisad›’n›n Temel Varsay›mlar›

Ekonominin Kendili¤inden Dengeye Gelmemesi: DengesizlikDenebilir ki, flayet Klasik iktisat bir denge iktisad› ise, Keynesyen iktisat bir denge-sizlik iktisad›d›r. Klasik iktisad›n, ekonominin kendi hâline b›rak›ld›¤›nda dengeyedo¤ru gidece¤i görüflü Keynesyen iktisat taraf›ndan reddedilmifltir. Keynesyenleregöre ekonominin do¤al e¤ilimi dengeye do¤ru de¤il, bir dengesizli¤e, hatta kaosado¤rudur. Bundan dolay› da ekonominin d›flar›dan gözetilmesi, denetlenmesi,yönlendirilmesi gerekir.

Keynes’in dengesizlik fikrini benimsemesinin alt›nda yatan neden, paran›n ro-lü kapsam›nda ortaya ç›kan belirsizlik ve tarihsel zaman kavramlar›d›r. Keynes,analizine paray› dahil etmifl ve para-yat›r›m (istihdam)-belirsizlik ba¤lant›s›n› kur-mufltur. Bu iliflkide, para, bugün ile gelecek aras›ndaki ba¤lant›y› kurmaktad›r. Pa-ran›n üstlendi¤i bu farkl› rolle birlikte ortaya ç›kan belirsizlik, eksik bilgi sorununayol açmaktad›r. Belirsizli¤i ölçülemez olarak ele alan Keynes’e göre, belirsizlik riskde¤ildir çünkü ölçülebilen belirsizlik (risk), sonuçta kesinli¤i ifade etmektedir. Bu-nun da klasik yaklafl›mdan bir fark› yoktur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Arz Yerine Talebin Belirleyicili¤i: Temel Sorun Talep Yetersizli¤i Keynesyen iktisada göre ekonomik krizlerin temel nedeni, iktisadi s›k›nt›lar›n anakayna¤› talep yetersizli¤idir; yani talebin mevcut arz› emebilecek düzeyde olma-mas›d›r. Bu sorunu aflmak için para ve maliye politikalar›yla devlet piyasaya mü-dahale etmeli, para ve maliye politikas› araçlar›yla, duruma göre ekonomiye mü-dahale ederek talebi art›r›c› önlemler almal›d›r. Para basarak yahut aç›k finansma-n› yoluyla kamu harcamalar› art›r›labilir, böylece talep canland›r›labilir.

Keynes, Klasik Yaklafl›m›n önemli yap› tafllar›ndan birisi olan Say Yasas›’n›elefltirmifl ve ekonominin motorunun talep oldu¤unu belirtmifltir. Ona göre, 1929y›l›nda yaflanan Büyük Bunal›mda da görüldü¤ü gibi, ekonominin krize sürüklen-mesinin nedeni, üretimin yap›lamamas› de¤il, üretilen ürünlere yeterli talebin sa¤-lanamamas›d›r. Yani, efektif talep eksikli¤i ekonominin dengeye ulaflmas›n› engel-lemektedir. O hâlde talep yetersizli¤i sorununa çare bulmal›, bunun için devletmüdahalesi devreye girmelidir.

Eksik ‹stihdam Dengesi: ‹flsizli¤in Kal›c›l›¤›Keynese göre, Klasik iktisatç›lar›n öngörüsünün aksine, ekonomi ille de tam istih-damda dengeye gelmek zorunda de¤ildir; ekonomi eksik istihdam hâlinde de ya-ni belirli bir iflsizli¤in varl›¤› halinde de dengeye gelebilir. Baflka bir deyiflle, Kla-sik iktisad›n öngörüsünün aksine iflsizlik ve durgunluk ar›zi (geçici) bir durum ol-may›p, sürekli hâle gelebilir. Hatta, Keynes’e göre, ekonomi genellikle eksik istih-dam dengesinde bulunmaktad›r ve tam istihdam dengesi durumu, ekonomi içinsadece mutlu bir tesadüften ibarettir

Fiyat ve Ücret Kat›l›¤›: Yap›flkan Fiyatlar Klasik iktisad›n varsay›mlar›ndan biri, hat›rlanaca¤› gibi, esnek fiyatlar varsay›m›-d›r. Keynesyen iktisat bu varsay›ma karfl› ç›kar ve piyasalar›n sürtünmesiz olmad›-¤›n› ileri sürer. Bu kabul Keynesyen iktisatta fiyat ve ücret kat›l›¤› ya da yap›flkanfiyatlar olarak adland›r›l›r. Keynes’e göre, piyasalar›n tam istihdama yönelmesiniengelleyen en önemli nedenlerinden birisi, fiyat ve özellikle de ücret kat›l›klar›d›r.Fiyatlar›n ve ücretlerin afla¤› do¤ru yap›flkan olmas› nedeniyle, fiyat mekanizmas›düzgün çal›flmamaktad›r. Dolay›s›yla Klasik ve Neoklasik iktisatç›lar›n öngördü¤ü-nün aksine, piyasalar sürtünmesiz de¤ildir; fiyatlar ve ücretler esnek de¤il, kat›d›r.Fiyat yap›flkanl›¤› yüzünden piyasa mekanizmas› düzgün çal›flmaz; mal piyasas›n-da fiyatlar, özellikle de faktör piyasas›nda ücretler afla¤› do¤ru gitme konusundaisteksizdir. Ekonominin canl› oldu¤u dönemlerde fiyatlar (ve ücretler) yükselse bi-le, durgunluk dönemlerinde kolay kolay düflmezler. Fiyatlar esnek olmad›¤› içinde mal piyasas›nda arz veya talep fazlal›klar› kendili¤inden ortadan kalkmaz; emekpiyasas›nda da ücretler düflmedi¤i için emek arz ve talebi eflitlenmez. K›saca piya-salar otomatik olarak temizlenmez; iflsizlik sorunu kendili¤inden çözülmez.

Ücret kat›l›¤›n›, iflçilerin adalet ve nispi gelirle ilgili endifleleriyle alakal›, hayat›nbir gerçe¤i olarak ele alan ve iktisat politikalar›n›n bu konuda fazla bir etkisinin ol-mayaca¤›n› söyleyen Keynes, sendikalardan ve hükümet düzenlemelerinden sözetmemifl ve ücret kat›l›¤›n›n insan psikolojisine dayand›¤›n› savunmufltur. Keynes’egöre, iflçiler, reel de¤iflkenlerden ziyade, nominal de¤erlerle ilgilenirler; bu da fir-malar›n, yüksek iflsizlik oranlar›nda bile ücretleri düflürmelerini engellemektedir.

Keynes de Klasik modelde oldu¤u gibi, ifl gücü talebinin, reel ücretin azalan birfonksiyonu oldu¤unu, yani; reel ücretler art›nca ifl gücü talebinin azald›¤›n› kabul


Say Yasas›, “Her arz kenditalebini yarat›r” fleklindeifade edilen, ekonomidegenel bir talep yetersizli¤isorunu olmayaca¤›n›,üretilen her mal›n bir flekildeal›c›s›n› bulaca¤›n› öngörenyasa.

Yap›flkan fiyatlar: Fiyatlar›nyukar› do¤ru esnek fakatafla¤› do¤ru kat› ve esnekolmamas› durumu.

etmifltir. Ancak, Keynes, istihdam düzeyi ile ifl gücü arz› aras›ndaki iliflkiyi nominalücret aç›s›ndan tan›mlayarak, ifl gücü arz›n›n nominal ücretin artan bir fonksiyonuoldu¤unu belirtmifltir. Daha sonra, bu flekilde tan›mlad›¤› ifl gücü talebi ile ifl gücüarz›n›n, daima piyasay› temizleyen noktada dengeye gelmeyebilece¤ini ve eksik is-tihdam durumunun söz konusu olabilece¤ini ileri sürmüfltür. Klasiklerin belirtti¤igibi, bir nominal ücret esnekli¤i olsa dahi, bunun dengenin sa¤lanmas› için yeterliolmayabilece¤ini belirterek, iflsizli¤in kal›c› olmas›n›, ücretlerin piyasay› temizleyendüzeye uyarlanmas›ndaki baflar›s›zl›¤a dayand›rm›flt›r.

Keynes’e göre ekonomide ortaya ç›kan eksik istihdam durumunun sebebi nedir?

Keynes, yüksek iflsizlik oranlar›nda bile iflçilerin -di¤er gruplar›n büyük olas›-l›kla bu indirimi izlemeyecekleri düflüncesiyle- genellikle nominal ücretlerinde birindirim yap›lmas›na karfl› koyduklar›n› belirtmifl ve bu nedenle, nominal ücretlerinafla¤› do¤ru yap›flkan olaca¤›n› ileri sürmüfltür.

Keynesyen yaklafl›mda sendikalar›n etkileri, asgari ücret düzenlemeleri, iflsizliksigortas›, refah toplumu gibi nedenler ücret kat›l›¤› yaratabilmektedir. Ancak, Key-nes’in bu konuda getirdi¤i yenilik, yat›r›m yapan giriflimci s›n›f›n kâr hesaplar› ne-deniyle, bu gibi kurumsal sertlikler bulunmasa da piyasa güçlerinin, kendili¤inden,ekonominin tam istihdamda dengeye gelmesini sa¤lamaya yetmeyece¤i ve iflsizli-¤in ortaya ç›kabilece¤i yönündeki iddias›d›r. Ortaya ç›kan bu iflsizli¤i de nominalücret indirimleriyle gidermek olanaks›zd›r. (Keynes’in ifadesiyle, Nominal ücretler-de meydana gelen bir azalman›n, bir bütün olarak toplumun tüketim e¤ilimi yada sermayenin marjinal etkinli¤i ya da faiz oran› üzerindeki yans›malar› d›fl›n-da, istihdam› uzun soluklu olarak artt›rma etkisi olmayacakt›r.

Dolay›s›yla, de¤iflken ücret politikas›n›n sürekli tam istihdam› sa¤lamayaca¤›, ak-sine “en fazla tavsiye edilebilir” politikan›n, kat› ücretin benimsenmesi oldu¤u fikri,Keynes’in ortaya koydu¤u hipotezlerden birisidir. Bunun nedeni, kat› ücret politika-s›n›n, belirsizli¤in azalt›lmas› ölçüsünde istikrar›n korunmas›na katk›da bulunmas›d›r.

Yani, Keynes’e göre, yüksek nominal ücretler iflsizli¤in nedeni olmad›¤› gibinominal ücretlerin azalt›lmas› da iflsizli¤i azaltmak yönünde çok fazla etkili olma-yacakt›r. Nominal ücretlerin esnek olmas›, iflsizli¤in ortaya ç›kmas›n› engellemeyeyard›mc› olsa bile nominal ücretlerin düflürülmesinin, iflsizli¤i önlemek için fayda-l› bir politika oldu¤u söylenemez. Ayr›ca, klasik çözüm yolu olan reel ücretleri dü-flürmek de iflsizli¤i engellememekte aksine, reel ücretleri düflürmek, iflsizli¤i dahakal›c› hâle getirmektedir. Bu nedenle, devletin, iflsizli¤i azaltmak konusunda, aktifbir rol oynayarak ekonomiye müdahale etmesi gerekmektedir.

Mikro De¤il, Makro AnalizKeynesyen iktisad›n oda¤›nda mikro de¤il makro analiz yer almaktad›r. Klasikleringenel e¤iliminden farkl› olarak, Keynes makro de¤iflkenler ve bunlar aras›ndaki ilifl-kiler üzerine yo¤unlaflmaktad›r. Yani, tüketici ve firma gibi bireysel karar vericilerde¤il; toplam üretim, toplam gelir, toplam tüketim, toplam tasarruf, toplam istihdamgibi kavramlar Keynesyen iktisadi analizin merkezinde yer almaktad›r. Esasen, Key-nes’e kadar iktisatta “mikro-makro” diye bir ayr›m söz konusu de¤ildi. Keynes’lebirlikte böyle bir ayr›m bafllam›fl; o tarihten sonra mikro iktisat bireysel iktisadi ka-rar vericilerin davran›fllar›n› (firma teorisi, fiyat teorisi, tüketici dengesi vb.); makroiktisat ise toplu davran›fllar› (toplam gelir, toplam harcamalar, enflasyon, iflsizlik,vb.) inceleme konusu yapar hâle gelmifltir. Bu ba¤lamda Keynesyen analiz için tek


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

bir A mal›n›n fiyat›ndaki art›fltan ziyade, bütün mallar›n fiyatlar›n›n ortalama art›fl›olan enflasyon; tek bir iflçinin emek arz›ndan ziyade ekonomideki fiilen çal›flan her-kesi içine alan toplam istihdam; ifl bulamayan herkesi içine alan iflsizlik oran› dahaönemli olup as›l analiz konusunu bu kavramlar teflkil etmektedir.

Phillips E¤risi: Enflasyon ‹flsizlikle Ters Orant›l›d›rKeynesyenlere göre enflasyon ile iflsizlik aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r; biriartarken di¤eri azalmaktad›r. Birinin artmas›n› göze alma pahas›na di¤erini azalt-mak mümkündür. Baflka bir deyiflle, enflasyon ve iflsizlik sorunlar›n›n ikisiyle bir-den ayn› anda mücadele edilemez; birini çözmek için di¤erinin varl›¤›na katlan›l-mal›d›r. Enflasyonu afla¤› çekmek için talebi k›smak üzere daralt›c› politikalar izle-yip, artacak durgunlu¤a ve dolay›s›yla iflsizli¤e raz› olunmal›d›r. ‹flsizli¤i azaltmakiçin ise talebi canland›r›c› geniflletici politikalar uygulanmal›, bunun bedeli olarakda fiyatlar›n artmas›na, yani enflasyona raz› olunmal›d›r.

Devlet Müdahalesinin Gereklili¤i: Piyasa Kendi Hâline B›rak›lmamal›d›rEsasen buraya kadar söylenenlerden, Keynesyen iktisatta devlet müdahalesinin ge-reklili¤i konusu kendili¤inden aç›kl›¤a kavuflmaktad›r. fiayet ekonomi kendi kendi-ne dengeye yönelmiyorsa, eksik istihdam dengesi de söz konusu olabiliyorsa, fiyat-lar ve ücretler esnek de¤ilse, iflsizlik ve yetersiz talep sorunu da kendili¤inden orta-dan kalkm›yor demektir. O hâlde bu sorunlarla mücadele etmek için, talebi canlan-d›r›p iflsizli¤i azaltmak için piyasaya birilerinin müdahale etmesi gerekir ki, bunuyapmas› gereken güç, devlettir. Baflka bir deyiflle Keynesyen iktisatta piyasaya dev-let müdahalesi yararl›, gerekli, hatta zorunludur. Keynes’e göre, ekonomi bir krizesürüklendi¤inde piyasa güçleri kendi bafl›na bu krizin atlat›lmas›n› sa¤lamamaktave ekonomi eksik istihdamda dengeye gelebilmektedir. Bu nedenle, devlet piyasa-ya müdahale etmeli ve efektif talep eksikli¤ini giderici önlemler almal›d›r.

Keynes, devletin ekonomiye müdahale etmesi gerekti¤ini belirtirken, likiditetuza¤› ve beklentilerin yat›r›m kararlar›n› etkilemesi nedeniyle para politikas›n›nçok etkili olmad›¤›n›; ekonominin tam istihdama ve istikrara ulaflmas› konusundamaliye politikas›n›n daha etkili olaca¤›n› ileri sürmüfltür. Hükümetlerin denk büt-çe yapmalar› gerekti¤ini belirten Klasik yaklafl›m›n aksine, Keynes, toplam talebiartt›rmak için bütçe aç›klar› verilmesi gerekti¤ini savunmufltur. Keynesyenlere gö-re maliye politikas› (vergiler ve hükümet harcamalar› yoluyla) daha k›sa sürede so-nuç do¤urur, iktisadi de¤iflkenler üzerinde -para politikas›na k›yasla- daha etkili-dir. Bu nedenle ekonomik durgunluk dönemlerinde bütçe aç›¤› verme pahas›nakamu harcamalar›n› art›rmak, vergileri azaltmak tavsiye edilir bir politikad›r.

Yukar›da da belirtildi¤i gibi, Keynes’e göre temel sorun talep yetersizli¤iydi. Busorunu aflmak için de devletin talep yarat›c› geniflletici para ve maliye politikalar›y-la piyasaya müdahale etmesi gerekiyordu. Bu reçete o günkü koflullarda, 1929 Bu-nal›m› ve II. Dünya Savafl› gibi ola¤anüstü durgunluk, tahribat ve y›k›m ortam›ndayeniden toparlanma konusunda ifle yarad›¤› için, Keynesyen yaklafl›m uzunca birsüre iktisad›n egemen paradigmas› olmay› baflarm›flt›r. Ancak zamanla öngörülme-mifl s›k›nt›lar ortaya ç›km›flt›r.

Keynes, sanayileflen ülkelerdeki temel sorunun kal›c› iflsizlik oldu¤unu düflün-dü¤ü için, eksik istihdam (iflsizlik) ile fiyatlar genel düzeyindeki bir art›fl›n (enflas-yon) ayn› anda yaflanabilece¤ini, iktisat literatüründeki yayg›n ad›yla stagflasyonsorununun ortaya ç›kabilece¤ini hiç düflünmemiflti. Ancak, II. Dünya Savafl›’ndan


Phillips E¤risi: Enflasyon ileiflsizlik aras›nda ters yönlübir iliflki vard›r; biri artarkendi¤eri azalmaktad›r. Birininartmas›n› göze almapahas›na di¤erini azaltmakmümkündür.

Stagflasyon: ekonomikdurgunluk ile enflasyonunayn› anda yafland›¤›, iflsizlikile enflasyonun ayn› andayafland›¤› durumu anlatanmakro iktisat kavram›d›r.

sonraki y›llarda, özellikle de 1960’lardan itibaren, Amerika ve Bat› Avrupa gibi ge-liflmifl dünyada tam istihdam düzeyine ulafl›lmadan enflasyon oranlar› h›zla artma-ya bafllam›flt›r. Bu durum Keynesyen görüfl ile ilgili tart›flmalar›n artmas›na yol aç-m›flt›r. Çünkü, Keynesyen iktisat, özelikle geliflmifl ülkelerde bafl gösteren ve Phil-lips e¤risi analizinin çöktü¤ünü ima eden iflsizlik ile enflasyonun bir arada varl›¤›demek olan stagflasyon sorununa çare üretememifltir. Stagflasyon sorununu çöz-mede daralt›c› para ve maliye politikalar› ifle yaram›yordu; zira daralt›c› politikalarmevcut iflsizli¤i daha da art›r›yordu. Geniflletici para ve maliye politikalar› da çarede¤ildi; zira zaten var olan enflasyonu daha da körüklüyordu.

Stagflasyon sorununun yan› s›ra, Keynesyen iktisadi reçetelerden beslenen dev-letçi-müdahaleci politikalar›n zamanla yaratt›¤› devasa bütçe aç›klar›, artan kamuborçlar›, rant-kollama faaliyetler, verimsizlik, kaynak israf› (kaynak da¤›l›m›nda et-kinsizlik) ve hantal devlet gibi sorunlar, 1930’lardan 1970’lere yaklafl›k k›rk y›l ege-men iktisadi paradigma olan Keynesyen iktisad› gözden düflürmüfl, yeni aray›fllarbafllam›flt›r.

Bu ba¤lamda, 1970’lerin bafllar›ndan itibaren yaflanan dönem Keynesyen iktisad›ngerilemesine ve Yeni Klasik ‹ktisat bafll›¤› alt›nda toplanabilecek iktisat okullar›n›nyükselifline tan›kl›k etmifl bir dönemdir. Milton Friedman’›n öncülü¤ünü yapt›¤› Pa-rasalc›l›k, ard›ndan geliflen Arz Yanl› ‹ktisat, Rasyonel Beklentiler Okulu ve Reel ‹fl çev-rimleri Teorisi gibi yaklafl›mlar özü itibariyle Klasik liberal iktisadi ö¤retiye ba¤l›, an-cak zamanla yeni ortaya ç›kan sorunlar›n nedenlerini izah etme ve bunlara çözümönerme giriflimleri olarak de¤erlendirilebilir. Buna paralel olarak, ayn› dönemde Key-nesyen iktisad›n takipçisi niteli¤indeki Yeni Keynesyen ve Post-Keynesyen okullar,Keynesyen miras› devam ettirme gayretiyle ön plana ç›kan yaklafl›mlar olmufllard›r.Keynesyen iktisada yöneltilen a¤›r elefltiriler karfl›s›nda, Yeni Keynesyen ve Post-Key-nesyen iktisatç›lar, Keynesyen iktisad› baz› de¤ifliklikler ve yeniliklerle takviye etme,yeniden yorumlama ve günümüz koflullar›na uyarlama çabas› içinde olmufllard›r.

Özetle, piyasac› ve kumandac› gelene¤in kökü çok eskilere dayanan kadim mü-cadelesi içinde Keynesyen gelenek önemli bir köfle tafl›d›r. Keynes Klasik gelene¤een ciddi elefltirileri yöneltmifl, fikirleriyle bir döneme damgas›n› vurmufl, yirminciyüzy›l›n uzun süre egemen iktisat paradigmas› olarak kalmay› baflarm›fl bir gelene-¤in öncüsüdür. Varsay›mlar› ve ç›kar›mlar› esas al›nd›¤›nda Keynesyen gelenek, tampiyasac› gelenek ile tam devletçi gelenek aras›nda bir konumda yer almaktad›r. Mik-ro aç›dan piyasac› liberal ö¤retiye, makro aç›dan ise kumandac›-kollektivist gelene-¤e yak›n duran Keynesyen iktisat, mikroiktisadi aç›dan özel mülkiyeti kabul etmek-te, kâr güdüsünün önemini inkâr etmemekte, bireysel özgürlükleri tan›maktad›r. An-cak makroiktisadi aç›dan piyasaya güvenmemekte, kendili¤inden ve tam istihdamdadengeyi kabul etmemekte, devlete üretici, gözetimci, denetimci ve yeniden da¤›t›m-c› olarak merkezî bir ifllev yüklemekte, devlet müdahalesini kaç›n›lmaz ve gerekligörmektedir.

Yukarda da vurguland›¤› gibi, önce 1929 Bunal›m›, ard›ndan II. Dünya Savafl›’n›nyaratt›¤› durgunluk ve y›k›m ortam›nda ifle yarayan Keynesyen politika reçeteleri1960’lar›n sonu ve 1970’lerin bafllar›nda yükselen stagflasyon (durgunluk içinde enf-lasyon) sorunu karfl›s›nda t›kanm›flt›r. Politika önerilerinin ifle yarad›¤› dönemdehem akademik dünyada hem de uygulamaya dönük siyaset-bürokrasi dünyas›ndabüyük prestij edinmifl olan Keynesyen iktisat, özelikle geliflmifl ülkelerde bafl göste-ren ve Phillips e¤risi analizinin çöktü¤ünü ima eden iflsizlik ile enflasyonun bir ara-da varl›¤› demek olan stagflasyon sorununa çare üretemedi¤i ölçüde, prestij kayb›-na u¤ram›flt›r.


Klasik ve Keynesyen okul aras›ndaki mücadele, her iki okulun bugünkü takip-çileri taraf›ndan sürdürülmektedir. Klasik yaklafl›m›n temel argümanlar› günümüz-de Parasalc›l›k, Arz Yanl› ‹ktisat ve Rasyonel Beklentiler okulu gibi Yeni KlasikOkullar taraf›ndan savunulmakta; buna karfl›l›k Keynesyen yaklafl›m›n argümanla-r› da Yeni Keynesyen ve Post Keynesyen okullar taraf›ndan benimsenmektedir.1980’lerden itibaren üstünlü¤ü ele geçirmifl olan Yeni Klasik yaklafl›mlar, 2008-2009 küresel ekonomik krizin patlak vermesiyle yo¤un elefltiriler almaya bafllam›fl,“Keynes hakl›yd›” diyenler ço¤alm›flt›r. Öyle görünmektedir ki, piyasac› yaklafl›mile müdahaleci yaklafl›m aras›ndaki bu mücadele gelecekte de devam edecek, herdevrin iktisadi-siyasi konjonktürüne, krizlerin niteli¤ine ve zaman›n ruhu’na ba¤-l› olarak bazen birinin, bazen öbürünün üstünlü¤ü söz konusu olacakt›r.

YEN‹ KEYNESYENLERTemelleri, genellikle Fischer, Phelps ve Taylor’a dayand›r›lan Yeni Keynesyen ‹kti-sat’›n di¤er önemli temsilcileri aras›nda Mankiw, Stiglitz ve Blinder gibi iktisatç›larsay›labilir. Di¤er iktisat okullar›na göre oldukça heterojen bir yap›da olan YeniKeynesyen ‹ktisat, rasyonel beklentiler varsay›m› ve mikroekonomik temellerleKeynesyen iktisad› takviye etmeye, yer yer yeniden infla etmeye çal›flmaktad›r.

Yeni Keynesyen ‹ktisat’›n Varsay›mlar›Oldukça heterojen bir yap›ya sahip olan Yeni Keynesyen ‹ktisat’›n varsay›mlar› veele ald›¤› konular k›saca flu flekilde s›ralanabilir:

• Piyasalarda eksik rekabet koflullar›n›n geçerlili¤i, • Nominal ve reel kat›l›klar,• Koordinasyon hatalar›,• Kat›l›klar›n özel maliyetleri,• Ç›kt›n›n talep taraf›ndan belirlenmesi ve ç›kt›da belirgin dalgalanmalar mey-

dana gelmesi,• Rasyonel beklentiler hipotezinin geçerli olmas›,• Ç›kt›da meydana gelen art›fllar›n refahta da bir art›fla yol açmas›,• Paran›n ço¤u zaman önemli olmas› ancak, Büyük Bunal›m gibi kriz ortam-

lar›nda para politikas›n›n etkili olmayabilece¤i,


Edmund Strother Phelps, Jr. (1933) Amerikal› ikti-

satç›d›r. Amherst Üniversitesi’nden mezun olduktan

sonra yüksek lisans ve doktora ö¤renimini 1959 y›l›n-

da Yale Üniversitesi’nde tamamlad›. En önemli katk›-

s›, makroekonominin mikro temelleri konusundad›r.

Ücretler ve fiyatlar hakk›nda eksik ve yetersiz bilgi gibi

ögelerin istihdam teorisi ve fiyat- ücret dinamiklerine

olan etkisi üzerinde durmufltur. Do¤al iflsizlik haddi

kavram›n› gelifltirmifltir. Buradan emek piyasalar›n-

da denge ile enflasyon oran› aras›nda anlaml› bir ilifl-

ki olmad›¤›n› ileri sürmüfltür. Dolay›s›yla uzun dö-

nemde iflsizlik ve enflasyon aras›nda bir takas duru-

mu olmad›¤›n› savunmufltur ki bu sav› Phillips E¤ri-

si’ne iliflkin yeni araflt›rmalara yol açm›flt›r. Phelps’in öncü çal›flmalar› yeni-Keynes-

yen okulun çekirde¤ini oluflturmufltur.

• Ücret kat›l›¤›n›n, düflük talep vas›tas›yla iflsizli¤in ortaya ç›kmas›na nedenolmas› ve nominal kat›l›klar›n toplam talep d›flsall›klar›na sahip olmas›.

Yeni Keynesyen iktisatç›lara göre, ücret ve fiyatlar›n esnekli¤inin artmas›, eko-nomik daralmalar› daha da kötü hâle getirebilir. Yani, s›n›rl› fiyat ve ücret esnekli-¤i ekonomideki dalgalanmalar› azaltarak, ekonominin durumunu iyilefltirebilmek-tedir. Ayr›ca, nominal ücretlerin ve fiyatlar›n yap›flkan olmas› ve tam olarak ayar-lanamamas› nedeniyle, Klasik Dikotomi’nin (ikili¤in) ifllevini kaybetmesi de YeniKeynesyen ‹ktisat’›n en önemli argümanlar›ndan biridir,

Yeni Keynesyen ‹ktisat’ta nominal ücret, reel ücret ve fiyat kat›l›klar›n› aç›kla-mak üzere gelifltirilmifl modeller ve teoriler ise k›saca flu flekilde özetlenebilir.

Fiyat Kat›l›klar›

Nominal Fiyat Kat›l›klar›Nominal fiyat kat›l›klar›, firmalar›n mal ve hizmetlerinin fiyatlar›n› de¤ifltirdiklerin-de baz› maliyetler ile karfl› karfl›ya kald›klar›n› ifade etmektedir. Yeni Keynesyen-lere göre, baflta menü maliyetleri olmak üzere fiyatlar›n de¤ifltirilmesi ifllemlerin-den kaynaklanan küçük maliyetler, ekonomide büyük ve kal›c› dalgalanmalar ya-ratabilmektedir.

Yeni Keynesyen ‹ktisat’ta, menü maliyetlerinin yan› s›ra, nominal fiyat kat›l›¤›-na yol açt›¤› ileri sürülen di¤er faktörler ise flunlard›r.

• Liste Fiyatlar›: Mallar›n fiyatlar› listelerde bas›l› oldu¤undan, fiyatlar›n de¤ifl-mesi yeni listelerin ya da fiyat kataloglar›n›n bas›lmas›n› gerektirmektedir.Listelerin veya kataloglar›n yeniden bas›lmas› da ek maliyet demektir.

• Firma ‹çi Bürokrasi: Fiyatlar de¤iflti¤inde, yeni fiyatlar›n tüm personele du-yurulmas› da firmaya ek maliyet yüklemektedir.

• Envanter De¤iflikli¤i: Firmalar›n, fiyat de¤iflimleri hâlinde envanter de¤ifl-tirmek durumunda olmalar›n›n maliyeti de fiyatlar›n kat› olmas›na nedenolmaktad›r.

Nominal fiyat kat›l›klar› neyi ifade etmektedir

Reel Fiyat Kat›l›klar›Reel fiyat kat›l›klar›n›n temel nedeninin, “mark-up fiyatlama” oldu¤u ileri sürül-mektedir. Mark-up fiyatlama nominal kat›l›¤›n reel etkisini göstermektedir. Buradamark-up büyüklü¤ü ile talep esnekli¤i ters orant›l›d›r. Talep esnekli¤i düfltükçemark-up artmakta, marjinal maliyet azald›¤›nda ise fiyat düflmektedir

Reel fiyat kat›l›klar›n›n nedenleri ba¤lam›nda Yeni Keynesyen iktisatç›lar tara-f›ndan öne sürülen öteki nedenler flunlard›r

• Yo¤un Piyasa D›flsall›klar›: Birçok ürünün sergilendi¤i ve sat›ld›¤› piyasada,al›c› ve sat›c›lar›n karfl› karfl›ya gelmeleri araflt›rma maliyetlerini gerektirmek-tedir. Bu maliyetler nedeniyle sat›c›lar, piyasada benzer mal› satan birçoksat›c› olmas›na ra¤men, belli bir monopol gücüne sahip olurlar. Fiyatlarda-ki bir yükselme tüketiciler taraf›ndan an›nda ö¤renilecekken, fiyatlardaki birdüflme durumunda -baflka firmalar›n müflterilerine bu yeni bilginin ulaflma-s› zaman alaca¤›ndandaha küçük bir ilk tepki olacakt›r. Müflterilerin fiyatart›fl ve düflüfllerine verdikleri tepki derecelerindeki bu farkl›l›k ve firmala-r›n daimi müflterilerini kaybetmeme iste¤i de fiyat kat›l›¤› yaratmaktad›r.


Menü maliyetleri: Birfirman›n fiyatlardade¤ifliklik yapmas› hâlinde,tahakkuk edecekmaliyetlerdir. Söz konusuterim,, lokantalar›n fiyatde¤iflikli¤i yapmas› hâlindeyeni fiyatlar› içeren menülistelerinin bas›mmaliyetlerin esinlenilmifltir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Mark-up fiyatlama:Maliyetlerin üzerinde birfiyatlama yöntemidir.Fiyatlar›n do¤rudanmaliyetleri karfl›layacak veek olarak da belli bir kâryüzdesi sa¤layacak biçimdesaptanmas›d›r.

• Fiyat Kat›l›¤› ve Girdi-Ç›kt› Tablosu: Çok say›da mal ve hizmetin ve firman›nfaaliyette bulundu¤u bir dünyada karar alma süreci de haber alma süreci deaksak ve belirsizdir. Bu belirsizlik ortam›nda, talep artmas› veya azalmas›fleklindeki floklar›n getirdi¤i maliyet art›fl veya azal›fllar›n› bilebilmek müm-kün olamamakta; bu da fiyat kat›l›¤›na yol açmaktad›r.

• Sermaye Piyasas› Aksakl›klar›: Sermaye piyasalar›nda ödünç alanlar ve ve-renler aras›nda bir “asimetrik bilgi” sorunu bulunmakta olup ödünç alanlardaha fazla bilgiye sahiptir. Firma aç›s›ndan bunun temel sonuçlar›ndan birid›fl finansman›n iç finansmandan daha pahal› olmas›d›r. Geniflleme dönem-lerinde firmalar iç finansman yoluyla hareket edebilirken, durgunluk dö-nemlerinde d›fl finansmana ihtiyaç duymaktad›rlar. D›fl finansman›n serma-yenin maliyetini art›raca¤› öngörüsü ise fiyat kat›l›¤›na neden olmaktad›r.

• Kalitenin Fiyatla Ölçülmesi: Mal›n özellikleri ile ilgili s›n›rl› bilginin söz ko-nusu oldu¤u piyasalarda genellikle “yüksek fiyat, kalite demektir” fleklindebir inan›fl›n olufltu¤u söylenebilir. Bu durumda ilgili mala yönelik talepdüflse bile fiyat düflmeyebilmektedir. Bu da sonuç itibariyle, bir fiyat kat›l›-¤› yaratmaktad›r.

Ücret Kat›l›klar›

Nominal Ücret Kat›l›klar› ‹fl gücü piyasas›nda ücret kat›l›klar›n›, nominal ve reel ücret kat›l›klar› olmak üze-re ikiye ay›ran Yeni Keynesyen ‹ktisat’a göre, nominal ücretlerin, piyasa koflullar›-na göre de¤iflmemesinin nedenlerinin, uzun dönemli ücret sözleflmeleri, iflverenve iflçi aras›ndaki güven sorunu, menü maliyetleri ve iflsizlik sigortas› olmak üzeredört nedeni bulundu¤u söylenebilir. Afla¤›da bu nedenler s›ras›yla ele al›nm›flt›r.

• Ücret Sözleflmeleri: Ücretlerdeki nominal kat›l›klar›n olas› nedenlerinden bi-risi, ücret görüflmelerinin çok s›k yap›lmamas› ve ücret sözleflmelerinin uzunbir dönemi kapsamas›d›r. Bir ekonomide, ücret belirlemelerinin tümü ayn›anda yap›lmamakta ve ücretler aflamal› olarak belirlenmektedir. Ayr›ca, üc-retler, “sözleflme süresi” denilen belli bir dönem süresince sabit kalmakta vebu süre içinde meydana gelen de¤iflikliklerden de etkilenmemektedir.

• Güven Sorunu: Güven sorunu da ücret kat›l›klar›n›n aç›klanmas›nda kulla-n›labilecek faktörlerden biridir. Zaman içinde iflçinin, çeflitli yollarla nitelikve beceri düzeyinin artmas› iflçinin verimlili¤inin de artmas›n› sa¤layacakt›r.Bu durumda, verimlili¤i artan iflçiye daha fazla ücret ödenmesinin iflçi ve fir-ma aç›s›ndan faydalar› bulundu¤u düflünülse de iflçinin art›k o ifli yapacakbelli bir beceriyi ve bilgiyi kazanmas› ile firma aç›s›ndan, iflçiye daha yük-sek ücret ödenmesi gibi bir güdü ortaya ç›kmayacakt›r. Firma, iflçinin kazan-d›¤› befleri sermayenin kendi iflyerinde geçerli oldu¤unu ve çal›flan›n›n iflde¤ifltirme riski olmad›¤›n› düflündü¤ünden, iflçiye, eski ücretini ödemeyedevam etmektedir. Bu durumda da iflçi ile firma aras›nda bir güven proble-mi ortaya ç›kacakt›r. Di¤er taraftan, baz› durumlarda, iflçi yüksek ücret alma-ya bafllay›nca daha az çaba harcamaya bafllayabilir. Bu durumda güven so-runu, bu kez firma için geçerli olacakt›r.

• Menü Maliyetleri: Gregory Mankiw taraf›ndan gelifltirilen menü maliyetleriyaklafl›m›na göre, yeni menü basma gibi, firmalar›n fiyatlar›n› de¤ifltirdikleris›rada maruz kald›klar› maliyetler, firmalar›n fiyatlar›n› ancak belirli periyot-larla ayarlamalar›na yol açmakta; bu da fiyatlar›n yap›flkan oldu¤u anlam›na


gelmektedir. (Menü maliyetleri yaklafl›m›, ifl gücü piyasas›na da uyarlanabil-mektedir.) Firmalar, ifl gücü piyasas›ndaki s›k yap›lan ücret görüflmelerinimaliyetli bulduklar›ndan, ücret görüflmeleri çok s›k yap›lmamaktad›r. ‹flgücüpiyasas›nda karfl›lafl›lan menü maliyetleri ise de¤iflen ödemelerin yönetimmaliyetleri ile ücret veya gelir de¤iflikliklerini yaratan performans de¤erlen-dirme ve anlaflma maliyetlerinden oluflmaktad›r. Ayr›ca, k›sa süreli sözleflme-lerde, sendikalar ücretlerin dondurulmas›na daha s›cak bakt›klar›ndan, ücretkat›l›klar›n›n k›sa dönemde daha yayg›n oldu¤u ileri sürülmektedir.

• ‹flsizlik Sigortas›: ‹flsizlik sigortas›, bireylerin iflsiz kald›klar› belli bir süre bo-yunca, sat›n alma güçlerinin belirli bir düzeyde tutulmas›n› ve iflsizlik nede-niyle u¤rayacaklar› maddi ve manevi zarar›n asgari düzeye indirilmesini sa¤-lamaktad›r. Bu da iflçilerin, pazarl›k an›nda, firmalar›n teklif etti¤i her ücretdüzeyini kabul edecek kadar savunmas›z olmamalar›na yol açmaktad›r. ‹fl-sizlik sigortas›, ayn› zamanda, çal›flan iflçilerin de rezervasyon ücret düzeyi-ni artt›rmakta ve çal›flanlar›n iflte kalma e¤ilimini azaltarak, firmalar›n etkinücret düzeyini artt›rmaktad›r. Bu faktörler de ücretlerin, belli bir düzeydenitibaren, afla¤› do¤ru kat› olmas›na neden olmaktad›r.

Nominal ücret kat›l›klar›n›n sebepleri nelerdir?

Reel Ücret Kat›l›klar›Reel ücret kat›l›klar›, Yeni Keynesyen ‹ktisat’ta, reel kat›l›k yaklafl›m›n›n temelinioluflturmaktad›r. Bu nedenle, Yeni Keynesyen ‹ktisat’ta reel ücret kat›l›¤›n› ve ifl-sizli¤i aç›klamak amac›yla çeflitli teoriler gelifltirilmifltir. Bu teoriler ise Z›mni Söz-leflme Teorisi, Etkin Ücret Teorisi ve ‹çerdekiler-D›flar›dakiler Teorisi olmak üzereüç gruba ayr›lmaktad›r.

• Z›mni Sözleflme Teorisi: Z›mni Sözleflme Teorisi, nominal ücretlerden ziya-de, reel ücretlerin afla¤› do¤ru kat› oldu¤u fikri üzerine infla edilmifltir. Buteoriye göre, geleneksel sigorta flirketlerinden yararlanamayan iflçiler, gelir-lerindeki dalgalanmalara karfl› baz› teminatlar elde etmek istemektedirler.Riskten daha az kaç›nan ve sermaye piyasas›na eriflimleri daha kolay olaniflverenler ise istihdam paketinin bir parças› olarak çal›flanlar›na baz› ücretve ifl güvenceleri sa¤lamaktad›rlar. Bu tarz bir güvence sa¤layan firmalar›n,sa¤lamayan firmalara göre daha düflük ücretten iflçi istihdam edebileceklerisöylenebilir. Firmalar, reel ücretlerin düflmesine izin verirlerse, gelecek dö-nemde tekrar iflçi kiralamak için daha fazla ücret ödemek zorunda kalacak-lar› düflüncesiyle, bu tarz bir davran›fl sergilemektedirler. Gelirlerinde mey-dana gelecek dalgalanmalardan hofllanmayan iflçiler aç›s›ndan da bu tarz birsözleflme, onlara bir ücret sigortas› sa¤lamaktad›r. Yani, bu tarz bir sözlefl-me alt›nda, firma ekonomik dalgalanmalar›n riskini tafl›rken, iflçiler riskekarfl› ifllerini koruyacaklar; ücretler ise d›flsal ifl gücü piyasas› koflullar›na du-yarl› iken, ifl gücü piyasas›n›n flu anki durumundan etkilenmeyecektir. Ayr›-ca, ücretler, Walrasgil modeldekinden daha az bir dalgalanma gösterecek;hatta baz› uç durumlarda kat› olacakt›r. Baflka bir deyiflle, Z›mni SözleflmeTeorisi’ne göre, ücret kat›l›¤›, iflverenlerin, z›mni bir sigortalanma sa¤layarakiflçilerinin risklerini yüklenmelerinin bir sonucudur denebilir.

• Etkin Ücret Teorisi: ‹flçi verimlili¤i ile reel ücretler aras›nda pozitif bir ilifl-kinin oldu¤u ilk olarak Marshall taraf›ndan ortaya at›lm›flt›r. Daha sonra builiflki, Etkin Ücret Teorisi çerçevesinde, Akerlof, Solow taraf›ndan ayr›nt›l›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

bir flekilde incelenmifltir Ücretler ile verimlilik aras›ndaki iliflkiyi, Besin Mo-deli, Kaytarma Modeli, ‹flçi Dönüflüm Modeli, Ters Seçim Modeli, Sosyolo-jik Modeller ve Sendika Tehdit Modeli çerçevesinde inceleyen Etkin ÜcretTeorisi’nin en önemli ç›kar›m›, firmalar›n, iflçilerinin verimlili¤i ile ilgili ek-sik bilgiye sahip olduklar› ve iflçinin verimlili¤inin ödenen ücretin bir fonk-siyonu oldu¤udur. Bu durumda, firmalar, bir ifl gücü arz fazlas› olsa bileücretleri düflürmek verimlili¤i daha fazla düflürebilir ve ifl gücü maliyetleri-ni art›rabilir düflüncesiyle, ücretleri düflürmek istemeyeceklerdir. Bu ne-denle, firmalar, iflçilerine, piyasa temizleyen ücretin üstünde bir ücret öde-me e¤ilimindedirler. Bu teoriye göre, yüksek reel ücretler ve yüksek iflsiz-lik oranlar›, iflçinin daha fazla çal›flmas›n› sa¤lamakta, bu nedenle de ve-rimlili¤i art›rmaktad›r.

• ‹çerdekiler-D›flar›dakiler Teorisi: ‹çerdekiler-D›flar›dakiler Teorisi’nde, mev-cut çal›flanlar›n -içerdekilerin- iflverenler üzerinde pazarl›k gücü olabilece¤ive içerdekilerin, di¤er iflçilerin ifllerini koruyabilmeleri veya iflsiz kiflilerin ifleal›nabilmeleri ile ilgilenmeden, firmalar›n, daha ucuz olan iflsizlerle -d›flar›-dakilerle- yer de¤ifltirmelerini engelleyecekleri varsay›lmaktad›r. Etkin ÜcretTeorisi’nde, düflük ücretler firman›n ilgisini çekmedi¤inden ücret indirimle-ri meydana gelmezken, bu teoride, içerdekilerin, piyasa güçleri arac›l›¤›ylaücret düflüfllerine karfl› direnmeleri, ücret kat›l›¤›n›n ortaya ç›kmas›na nedenolmaktad›r.

Son olarak, Yeni Keynesyen ‹ktisat’ta üzerinde durulan konular aras›nda, geçi-ci bir flokun iflsizlik oran›n› yükseltmesi ve flok ortadan kalkt›¤›nda dahi iflsizli¤ineski düzeyine dönmemesi hâlini ifade eden Histeri Etkisi, fiyat kat›l›klar› nedeniy-le paran›n yans›z olmamas› ve kredi, hisse senedi ve tahvil piyasalar›nda aksak re-kabet ortam›n›n bulunmas› gibi görüfllerin yer ald›¤› belirtilmelidir.

POST KEYNESYENLERPost Keynesyenler terimi ilk kez 1975 y›l›nda kullan›lm›fl olmas›na karfl›n bafllang›-c› daha eskiye giden bir ak›md›r. Journal of Post Keynesian Economics dergisinin1978’de yay›na bafllamas›yla da önemli bir yayg›nl›¤a kavuflmufltur. 1975’ler önce-sinde, 1936 y›l›ndan beri Keynes’i takip edenlerin ba¤l› oldu¤u Keynes sonras› ik-tisatla, Post Keynesyen iktisat ayn› anlamda kabul ediliyordu. Ancak, 1970’lerdensonra bir grup iktisatç› Keynes’in yanl›fl yorumland›¤›n› ve özellikle Neo-Keynesyen‹ktisad›n ve Yeni- Keynesçi iktisad›n, Keynes’in görüflleri ile iliflkisiz oldu¤unu,Keynes’i yanl›fl yorumlad›klar›n› ileri sürmeye bafllad›lar. Özellikle Amerika’da Sid-ney Weintraub ve Paul Davidson ‹ngiltere’de de Joan Robinson ve daha eskilerdende Polonyal› iktisatç› Michal Kalecki ve Nicholas Kaldor bafl› çeken iktisatç›lard›r.1978’lerden sonra Post Keynesyenler kendilerini tan›mlayarak ana ak›mdan farkl›-l›klar›n› ortaya koydular. Do¤ald›r ki bu ak›m›n kökleri John Maynard Keynes’inGenel Teorisi’ne kadar gitmektedir. Keynes’in son dönemde yaz›lm›fl en önemli bi-yografisinin yazar› Skidelsky’e göre de Post-Keynesyenler, Keynes’in görüfllerine enyak›n ak›md›r.


Bu iktisatç›lar, sorunun çekirde¤ine Keynes’in efektif talep kavram›n› yerlefltir-mektedirler. Onlara göre toplam talep uzun ve k›sa dönemde sorunun esas›n›oluflturmaktad›r. Klasikler k›sa dönemde dengesizlik olsa bile uzun dönemde pi-yasalar›n otomatik olarak dengeye geleceklerini savunuyorlard› Keynes ise k›sadönemde toplam talep yetersizli¤ini dengesizlik nedeni olarak görmüfltü. Bununtelafi edilmesiyle ancak dengenin gerçekleflebilece¤ini düflünmüfltü. Hâlbuki yeni-Keynesciler, talep yetersizli¤ini piyasa baflar›s›zl›¤›n›n bir sonucu olarak görüyor-lard›. Bunun alt›nda yatan nedenler ise onlara göre, kat› ya da yap›flkan ücretlerdi.Post-Keynesyenler yeni Keynesyenlerin yukardaki görüfllerin kabullenmediklerigibi, neo-Keynesyen teorinin merkezinde olan John Hicks’in IS/LM modelini vegenel denge analizlerini de reddediyorlard›.

Post Keynesyenler ekonominin dengede olmad›¤›n› ve yerleflik iktisad›n kabul-lendi¤i gibi piyasa güçlerinin görünmez bir elle düzenlenmedi¤ini savunmaktad›r-lar. Kapitalist ekonomin do¤as› gere¤i ve kurumsal faktörlere ba¤l› olarak piyasa-lar dengesizli¤e ve bunal›ma e¤ilimli olacaklard›r. Öyleyse devletin düzeltici poli-tikalarla ekonomiye müdahalesi kaç›n›lmazd›r. Bu çerçevede özellikle vergi temelpolitikalar önem kazanmaktad›r.

Post Keynesyenlerin “ekonomik denge” görüflünü aç›klay›n›z.

Yeni-Keynesyen ve Neo-Keynesyen iktisad›n d›fl›nda Post Keynesyen iktisat,toplam talep analizinin d›fl›nda, gelir bölüflümünden para teorisine kadar kapsam-l› bir makro model ortaya koymaya çal›flmaktad›rlar. Keynes ve Kalecki’den sonraözellikle Joan Robinson’un bafl›n› çekti¤i ve Nicolas Kaldor’un da bulundu¤u Cam-bridge iktisatç›lar›n›n çal›flmalar› oldukça önemli bir yer tutmaktad›r. Bu bak›m-dan, genellikle Cambridge’deki Post Keynesyenler birinci kuflak Post Keynesyen-ler olarak ele al›n›rken; Amerikan Post Keynesyenleri ise ikinci kuflak Post Keynes-yenler olarak ele al›nmaktad›r.


Paul Davidson (1930-), Brooklyn College’de kimya li-

sans› dereecesini ald›. ‹flletme dal›nda yüksek lisans›n› ta-

mamlad›ktan sonra, University of Pennsylvania’dan dok-

tora derecesini ald›. Sidney Weintraub ile birlikte Journal

of Post Keynesian Economics dergisini kurdu ve derginin

editörü oldu. Post Keynesyen okulun Amerikan kanad›n›n

önde gelen sözcüsüdür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Post Keynesyen ‹ktisat’›n Temel Varsay›mlar› ve ÖnermeleriPost Keynesyen ‹ktisat Okulunun ana önermeleri, dengesizlik, ergodik olmayansistem, organiklik, tarihsel süreç, kurumlar›n önemi, belirsizlik ve para arz› yakla-fl›m› olarak özetlenebilir. Bu özelliklerin yan› s›ra, Post Keynesyen ‹ktisat’ta, efek-tif talep ilkesi, parasal üretim ekonomisi, ayarlanan fiyatlar gibi ilke ve varsay›mla-r›n bulundu¤u da belirtilmelidir.

DengesizlikPost Keynesyenlere göre gerçek ekonomilerde uzun dönemde dahi gözlenen du-rum dengesizliktir. Robinson’a göre, k›sa dönemde dengesizliklerin as›l nedeni,beklentilerin belirsizlik ortam›nda oluflmas›ndan dolay› tutarl› ve istikrarl› bir yat›-r›m fonksiyonunun olmamas›d›r. Uzun dönemde denge, beklentiler gerçekleflme-di¤i takdirde ulafl›lmas› güç olan birtak›m kurumsal faktörler taraf›ndan belirlen-mektedir. Uzun dönemde bu faktörlerin bir arada denge için gerekli koflullar› ger-çeklefltirmesi güçtür ve bu koflullar gerçekleflse bile ulafl›lan dengenin tam istih-dam dengesi olmas› tamamen tesadüfidir.

Belirsizlik Ortam› ve Karar Alma SüreciBelirsizlik konusu Post Keynesyen ‹ktisat içerisinde önemli bir yer tutmakta ve te-mel belirsizlik koflullar›n›n bütün ekonomiyi kuflatt›¤› ileri sürülmektedir. PostKeynesyen iktisatç›lar gelece¤in belirsizli¤ini kabul etmekte ve rasyonel beklenti-ler varsay›m›n› gerçeklere ayk›r› bulmaktad›rlar. Post Keynesyenlere göre, gerçekdünyada bireyler geçmifl bilgilerden hareketle gelece¤e yönelik tahminler yapar-larken mevcut tüm bilgileri elde edememe güçlü¤üyle karfl› karfl›yad›rlar. Yaflan-m›fl tarihsel örneklerden hareketle gelece¤in görülebilece¤ini, ekonomik sürecintutarl›l›k ve düzenlilik içinde devam edece¤ini varsaymak gerçekçi de¤ildir. Birey-lerin herhangi bir seçiminin bütün olas› sonuçlar›n› aç›kça belirleyebilmeleri vebütün olas› beklentilere iliflkin tercihlerini s›ralayabilmeleri oldukça zordur.

Post Keynesyenler, bireylerin karmafl›k hesaplamalardan ve düflüncelerden ka-ç›nd›klar›n› ve bu nedenle de birçok kararlar›n› o dönemdeki kurallara, gelenekle-re ve al›flkanl›klara dayanarak ald›klar›n› ileri sürmektedirler.


Michal Kalecki (1899-1970), Polonyal› iktisatç›-

d›r. Makroiktisat teorisine kal›c› katk›lar yapm›flt›r.

Keynes’in Genel Teorisini yay›mlamas›ndan önce

1933’te ‹fl Çevrimlerinin Teorisi, adl› makalesini ya-

y›mlad›. Bu çal›flmas›yla ilk kez Kalecki, kapsaml›

bir konjonktür teorisi ortaya koymufltur. Bu makale-

deki temel yaklafl›mla, Keynes’in Genel Teorisi ara-

s›nda büyük ölçüde benzerlik vard›. Böylece mo-

dern makroekonominin iki temel kurucusundan bi-

ri olarak kabul edilebilir. 1939 y›l›nda ise en önem-

li çal›flmas›, Ekonomik Dalgalanmalar Teorisi Üzerine Makaleleri (Essays in the The-

ory of Economic Fluctuations)’i yay›mlad›. Çal›flmalar›nda özellikle kapitalist eko-

nomilerde konjoktürel dalgalalanmalar, toplam kâr denklemi, sosyalist planlama ve

ücretlerin yap›s› üzerinde durmufltur. Kuflkusuz yirminci yüzy›l›n en önemli iktisat-

ç›lar› aras›ndad›r.

Ergodik yaklafl›m: Geçmiflistatistiklerden yararlanarakgelece¤in hesaplanmas›.Yani geçmifl istatistiklerigelece¤e tafl›yarak gelecekhakk›nda bilgi edinilmesidir.

Ergodik olmayan sistem:Gözlemle, kavranamayantekrarlanmayandurumlard›r.

Ayr›ca, Post Keynesyen bak›fl aç›s›na göre, bugün yap›lan seçimlerin gelecekdönemlerdeki sonuçlar›yla ilgili çok say›da belirsizlik bulunmaktad›r. Bu durum-da da karar vericiler, ellerindeki kaynaklar›, geçmifl verileri analiz etmek amac›y-la kullanmak istememekte veya bugünkü piyasa iflaretleri gelecek dönemle ilgiligüvenilir ve sa¤lam istatistiki bilgi ve ipucu sa¤layamamaktad›r. Belirsizli¤in oldu-¤u bir dünyada ise beklentilerin ekonomik sonuçlar üzerinde çok önemli bir ro-lü bulunmaktad›r.

‹ktisadi Sistemin Organik Bir Süreç Olarak Ele Al›nmas›Post Keynesyen ‹ktisat, ekonomik süreçlere “organik” aç›dan bakmaktad›r. Orga-nik bak›fl aç›s›na göre, insan, do¤as› gere¤i daha karmafl›kt›r ve bireyler sosyal var-l›klard›r. Özellikle bireysel davran›fllar, toplumsal veya grup düzeyinde belirlenenal›flkanl›klardan ve adetlerden büyük ölçüde etkilenmektedir. Yani Ortodoks yak-lafl›m›n önemli varsay›mlar›ndan birisi olan rasyonel birey, belirsizli¤in hakim ol-du¤u ve sosyal olgular›n hesaba kat›ld›¤› bir ekonomi için geçersiz ve idealistik birönerme hâline gelmektedir. Ayr›ca, gelecek belirsiz ve hesaplanamaz oldu¤undan,Ortodoks ‹ktisat’taki rasyonel beklentiler varsay›m› da geçerlili¤ini yitirmektedir.Bu durumda, ço¤u ekonomik ifllem, geleneklere ve sosyal kurallara göre düzen-lenmektedir. Gelenekler ve sosyal kurallar, bireyler aç›s›ndan gelecek belirsizli¤i-ni azaltmakta ve bireylerin karar verme süreçlerini kolaylaflt›rmaktad›r.

Kurumlar›n ÖnemiPost Keynesyenlere göre, Neo-Klasik ‹ktisat’ta göz ard› edilen ekonomik ve po-litik kurumlar gerçek dünyan›n ekonomik sonuçlar› üzerinde çok önemli rolleroynamaktad›r.

Post Keynesyenlere göre, Neo-Klasik ‹ktisat’ta varsay›ld›¤› gibi, piyasan›n etkinbir kurumsal yap› üretmesi mümkün olsa bile bu oldukça zaman alan bir süreçolacakt›r. Ayr›ca, piyasa, efektif talebi karfl›lamakta yetersiz kalaca¤›ndan, karma-fl›k kurumsal yap›n›n istek ve gereklerine yan›t verebilmesi de oldukça güçtür. Bunedenle, uygun kurumsal yap›n›n infla edilebilmesi için, devletin piyasaya müda-hale etmesi gerekmektedir. Post Keynesyen iktisatç›lara göre, kurumlar, bu belir-siz dünyada, biraz istikrar sa¤lamak, tam istihdama ulaflmak ve toplumun geliflme-si için gereklidir.

Son olarak, geçmifl ile gelecek aras›nda büyük bir fark bulundu¤undan ve birey-sel davran›fllar kurumlar ve organizasyonlar taraf›ndan büyük ölçüde belirlendi¤in-den, ekonomik davran›fllar piyasada de¤il, kurumsal yap› içerisinde oluflmaktad›r.Yani, ekonomik davran›fllar ‘’sosyoekonomik yap›’’ içerisinde flekillenmektedir.

Paran›n Rolü ve Para Arz›n›n ‹çselli¤i Ço¤u Post Keynesyen iktisatç›ya göre, modern ekonomilerde para arz› içsel olarakbelirlenmektedir. Para arz›n›n piyasada yer alan birimlerce (bankac›l›k sistemi) be-lirlenmesi, yani talep yanl› olmas›, Post Keynesyen ‹ktisat’ta para arz›n›n içsel ola-rak alg›lanmas›na neden olmaktad›r. Paran›n yans›z olmamas› da para stokundakid›flsal de¤iflikliklerin, uzun dönemde reel de¤iflkenleri etkiledi¤i anlam›na gelmek-tedir. Örne¤in, gelece¤in belirsizli¤inden dolay›, insanlara güven sundu¤u için da-ha çok para ve likit varl›klar talep edilmekte ve artan likidite talebi reel sermayevarl›klar›n›n da dahil oldu¤u daha az likit varl›klar›n fiyatlar›n›n düflmesine nedenolmaktad›r.



Keynesyen (Dengesizlik) yaklafl›m›n tarihsel ola-

rak ortaya ç›k›fl sürecini aç›klamak.

Klasik yaklafl›m›n egemenli¤inin sars›lmas›n›n veKeynesyen (dengesizlik) yaklafl›m›n›n ön planaç›kmas›n›n en önemli nedeni, 1929 y›l›nda pat-lak veren “Büyük bunal›m”d›r. ‹ki dünya savafl›aras›nda Amerika Birleflik Devletleri (ABD) veAvrupa’da hemen hemen tüm ülkeleri vuran veiflsizlik oranlar›n›n rekor düzeylere ulaflmas›naneden olan bu kriz, klasik yaklafl›m›n politikaönerileriyle afl›lamay›nca serbest piyasa fikri desorgulanmaya bafllanm›flt›r. Bunal›m dönemleri her zaman yeni aray›fllar› te-tiklemifl, yeni alternatiflerin ortaya ç›kmas›n›n ze-minini haz›rlam›flt›r. Bu ba¤lamda 1929 büyükbunal›m› da iktisatç›lar aras›nda yeni aray›fllar›nbafllamas›na sebep olmufltur. Bu dönemde, j. M.Keynes, 1936 y›l›nda yay›mlad›¤› “‹stihdam, Faizve Para Genel Teorisi” (k›saca “Genel Teori”) ad-l› eserinde klasik okulun kapsaml› bir elefltirisiniyapm›fl, “büyük Bunal›m” gibi derin bir ekono-mik kriz meydana geldi¤inde, piyasa güçlerinintek bafl›na bu durumun üstesinden gelemeyece-¤ini belirterek, piyasay› kendili¤inden dengeyegetiren bir mekanizman›n varl›¤›n› reddetmifl,devlet müdahalesinin flart oldu¤unu vurgulam›fl-t›r. K›saca, 1929 Büyük Bunal›m› Keynesyen yak-lafl›m›n bafllang›c› olarak kabul edilir.

Keynes iktisad›’n›n temel varsay›mlar›n› aç›klamak

• Ekonominin kendili¤inden dengeye gelmemesi:

Dengesizlik

Denebilir ki, flayet Klasik iktisat bir denge iktisa-d› ise Keynesyen iktisat bir dengesizlik iktisad›-d›r. Klasik iktisad›n ekonominin kendi hâline b›-rak›ld›¤›nda dengeye do¤ru gidece¤i görüflü Key-nesyen iktisat taraf›ndan reddedilmifltir. Keynes-yenlere göre ekonominin do¤al e¤ilimi dengeyedo¤ru de¤il, bir dengesizli¤e, hatta kaosa do¤ru-dur. Bundan dolay› da ekonominin d›flar›dan gö-zetilmesi, denetlenmesi, yönlendirilmesi gerekir.

• Arz yerine talebin belirleyicili¤i: Temel sorun ta-

lep yetersizli¤i

Keynesyen iktisada göre ekonomik krizlerin te-mel nedeni, iktisadi s›k›nt›lar›n ana kayna¤› talepyetersizli¤idir; yani talebin mevcut arz› emebile-

cek düzeyde olmamas›d›r. Bu sorunu aflmak içinpara ve maliye politikalar›yla devlet piyasaya mü-dahale etmeli, para ve maliye politikas› araçlar›y-la, duruma göre ekonomiye müdahale ederektalebi art›r›c› önlemler almal›d›r. Para basarak ya-hut aç›k finansman› yoluyla kamu harcamalar›art›r›labilir, böylece talep canland›r›labilir

• Eksik istihdam dengesi: ‹flsizli¤in kal›c›l›¤›

Keynese göre, klasik iktisatç›lar›n öngörüsününaksine, ekonomi ille de tam istihdamda dengeyegelmek zorunda de¤ildir; ekonomi eksik istih-dam hâlinde de yani belirli bir iflsizli¤in varl›¤›hâlinde de dengeye gelebilir

• Fiyat ve ücret kat›l›¤›: Yap›flkan fiyatlar

Klasik iktisad›n varsay›mlar›ndan biri, hat›rlana-ca¤› gibi, esnek fiyatlar varsay›m›d›r. Keynesyeniktisat bu varsay›ma karfl› ç›kar ve piyasalar›nsürtünmesiz olmad›¤›n› ileri sürer. Bu kabul Key-nesyen iktisatta fiyat ve ücret kat›l›¤› ya da yap›fl-kan fiyatlar olarak adland›r›l›r.

• Mikro de¤il, makro analiz

Keynesyen iktisad›n oda¤›nda mikro de¤ilmakro analiz yer almaktad›r. Klasiklerin genele¤iliminden farkl› olarak, Keynes makro de-¤iflkenler ve bunlar aras›ndaki iliflkiler üzerineyo¤unlaflmaktad›r.

• Phillips e¤risi: Enflasyon iflsizlikle ters orant›l›d›r

Keynesyenlere göre enflasyon ile iflsizlik aras›n-da ters yönlü bir iliflki vard›r; biri artarken di¤eriazalmaktad›r. Birinin artmas›n› göze alma paha-s›na di¤erini azaltmak mümkündür.

• Devlet müdahalesinin gereklili¤i: Piyasa kendi

hâline b›rak›lmamal›d›r

Keynesyen iktisatta piyasaya devlet müdahalesiyararl›, gerekli, hatta zorunludur. Keynes’e göre,ekonomi bir krize sürüklendi¤inde piyasa güçle-ri kendi bafl›na bu krizin atlat›lmas›n› sa¤lama-makta ve ekonomi eksik istihdamda dengeye ge-lebilmektedir. Bu nedenle, devlet piyasaya mü-dahale etmeli ve efektif talep eksikli¤ini gidericiönlemler almal›d›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Yeni keynesyen iktisat okulunun ortaya ç›k›fl ne-

denini ö¤renmek

Uzun bir süre iktisat literatüründe hakim yakla-fl›m olan Keynesyen iktisat, 1960’larda stagflas-yon olgusunun ortaya ç›kmas›yla ciddi elefltirile-re maruz kalm›fl ve gözden düflmüfltür. Keynes-yen iktisat’a elefltirilerin artmas› karfl›s›nda Key-nesyen iktisatç›lar, Keynes’in yaz›lar›na dönerek,keynesyen iktisad› yeniden canland›rmaya çal›fl-m›fllard›r. Bu ba¤lamda yeni Keynesyen iktisat vePost Keynesyen iktisat, esas itibariyle keynesyengörüflleri paylaflan, ancak zamanla ortaya ç›kansorunlar karfl›s›nda bir yandan yöneltilen elefltiri-lere cevap verirken, bir yandan da yeni varsay›m-lar ve analizlerle Keynesyen iktisad› günümüz ko-flullar›nda devam ettirmeye çal›flan okullard›r.

Yeni Keynesyen ‹ktisat Okulunun temel varsa-

y›mlar›n› aç›klayabilmek.

Yeni Keynesyen ‹ktisat’›n varsay›mlar› ve ele al-d›¤› konular k›saca flu flekilde s›ralanabilir.

• Piyasalarda eksik rekabet koflullar›n›n geçerlili¤i, • Nominal ve reel kat›l›klar,• Koordinasyon hatalar›,• Kat›l›klar›n özel maliyetleri,• Ç›kt›n›n talep taraf›ndan belirlenmesi ve ç›kt›da

belirgin dalgalanmalar meydana gelmesi,• Rasyonel beklentiler hipotezinin geçerli olmas›,• Ç›kt›da meydana gelen art›fllar›n refahta da bir

art›fla yol açmas›,• Paran›n ço¤u zaman önemli olmas›; ancak, bü-

yük bunal›m gibi kriz ortamlar›nda para politika-s›n›n etkili olmayabilece¤i,

• Ücret kat›l›¤›n›n, düflük talep vas›tas›yla iflsizli¤inortaya ç›kmas›na neden olmas› ve nominal kat›-l›klar›n toplam talep d›flsall›klar›na sahip olmas›.

Post Keynesyen düflüncenin ortaya ç›k›fl›n› an-

lamak ve di¤er Keynesyen ak›mlardan fark›n›

ö¤renmek

1970’lerden sonra bir grup iktisatç› Keynes’in yan-l›fl yorumland›¤›n› ve özellikle neo Keynesyen ik-tisad›n ve Yeni- Keynesçi iktisad›n, Keynes’in gö-rüflleri ile iliflkisiz oldu¤unu, Keynes’i yanl›fl yo-rumlad›klar›n› ileri sürmeye bafllad›lar. ÖzellikleAmerika’da Sidney Weintraub ve Paul Davidson‹ngiltere’de de joan Robinson ve daha eskilerdende Polonyal› iktisatç› Michal Kalecki ve NicholasKaldor bafl› çeken iktisatç›lard›r. 1978’lerden son-

ra Post Keynesyenler kendilerini tan›mlayarak anaak›mdan farkl›l›klar›n› ortaya koydular. Do¤ald›rki bu ak›m›n kökleri john Maynard Keynes’in ge-nel teorisine kadar gitmektedir.

Post Keynesyen düflüncenin temel önermelerini

kavramak

Post Keynesyen iktisat, toplam talep analizinind›fl›nda, gelir bölüflümünden para teorisine ka-dar kapsaml› bir makro model ortaya koymayaçal›flmaktad›r. Post Keynesyen ‹ktisat Okulununana önermeleri, dengesizlik, ergodik olmayansistem, organiklik, tarihsel süreç, kurumlar›nönemi, belirsizlik ve para arz› yaklafl›m› olaraközetlenebilir.Post Keynesyenler ekonominin dengede olma-d›¤›n› ve yerleflik iktisad›n kabullendi¤i gibi pi-yasa güçlerinin görünmez bir elle düzenlenme-di¤ini savunmaktad›rlar. Kapitalist ekonomindo¤as› gere¤i ve kurumsal faktörlere ba¤l› ola-rak piyasalar dengesizli¤e ve bunal›ma e¤ilimliolacaklard›r. Öyleyse devletin düzeltici politika-larla ekonomiye müdahalesi kaç›n›lmazd›r. Buçerçevede özellikle vergi temel politikalar önemkazanmaktad›r.

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. 1920’li y›llarda Klasik Yaklafl›m›n elefltirilmesine ne-den olan temel sorun afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Ekonomik büyümenin yavafl olmas›.b. Enflasyon oranlar›n›n yüksek olmas›. c. Yüksek iflsizlik oranlar›na ra¤men, ücretlerin

düflmemesi.d. Yüksek iflsizlik oranlar›yla enflasyonun ayn› an-

da ortaya ç›kmas›.e. Hükümetlerin piyasaya yo¤un flekilde müdaha-

le etmeleri.

2. Afla¤›dakilerden hangisi Klasik ‹ktisat’a elefltiriler yö-nelten Keynesyen ‹ktisat’›n temel varsay›mlar› aras›ndayer almamaktad›r?

a. Arz yerine talebin belirleyici olmas›.b. Ekonominin kendili¤inden dengeye gelmemesi.c. Eksik istihdam dengesinin varl›¤›.d. Fiyat ve ücretlerin esnek olmas›.e. Devletin piyasaya müdahale etmesi gerekti¤i.

3. Keynesyen ‹ktisat’›n yo¤un flekilde elefltirilmesineneden olan ve bir ekonomide, eksik istihdamla fiyatlargenel düzeyindeki art›fl›n ayn› anda meydana gelmesiolay›na ne ad verilmektedir?

a. Enflasyonb. Dengesizlikc. Stagflasyond. Hiper-enflasyone. Ücret kat›l›¤›

4. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Keynesyen ‹ktisat’›ntemel varsay›mlar› aras›nda yer almaz?

a. Piyasalarda eksik rekabet koflullar›n›n geçerlili¤i,b. Nominal ve reel kat›l›klar,c. Koordinasyon hatalar›,d. Kat›l›klar›n özel maliyetleri,e. Ç›kt›n›n arz taraf›ndan belirlenmesi.

5. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Keynesyen ‹ktisat çer-çevesinde nominal ücret kat›l›klar›n›n nedenleri aras›n-da yer almamaktad›r?

a. ‹çerdekiler-d›flardakiler sorunub. Güven sorunuc. Menü maliyetlerid. Ücret sözleflmelerie. ‹flsizlik sigortas›

6. Yeni Keynesyen ‹ktisat çerçevesinde, iflçilerin ve-rimliliklerinin ödenen ücretin pozitif bir fonksiyonu ol-du¤unu ileri süren görüfl afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Z›mni Sözleflme Teorisib. Etkin Ücret Teorisic. ‹çerdekiler-D›flardakiler Teorisid. Piyasa d›flsall›klar› yaklafl›m›e. Sermaye piyasas› aksakl›klar› görüflü

7. Afla¤›dakilerden hangisi Post Keynesyen ‹kti-sat’›n gelifliminde rol oynayan iktisatç›lar aras›ndayer almamaktad›r?

a. Kaleckib. Robinsonc. Kaldord. Fishere. Sraffa

8. Afla¤›dakilerden hangisi Post Keynesyen ‹ktisat’›ntemel önermeleri aras›nda yer almaktad›r?

a. Ekonomide paran›n yans›z olmas›.b. Ekonomik çevrenin ergodik olmas›.c. Ekonomide belirsizli¤in ve dengesizli¤in bulunmas›.d. Para arz›n›n d›flsal olarak belirlenmesi.e. Ekonominin iflleyiflinde kurumlar›n ve tarihin

önemli olmamas›.

9. Afla¤›dakilerden hangisi Post Keynesyen ‹ktisat’›nvarsay›mlar› içinde yer almaz?

a. Efektif talep ilkesi,b. Parasal üretim ekonomisi, c. Ayarlanan fiyatlard. Ekonomide tam istihdam dengesinde olmas›.e. Ekonomik sisteme devletin müdahale etmesi.

10. Rasyonel beklentilerin mümkün oldu¤u ve geçmifl,flimdi ve gelece¤in gerçeklerinin belirli oldu¤u sistem-lere ne ad verilmektedir?

a. Atomistik sistemb. Ergodik sistemc. Stokastik sistemd. Stokastik olmayan sisteme. Mekanik sistem



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Keynes ve Keynes ‹ktisad›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Keynes ve Keynes ‹ktisad›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Keynes ‹ktisad›’n›n Temel Var-say›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Keynesyen ‹ktisad›n var-say›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Keynesyen; NominalÜcret Kat›l›klar›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Reel Ücret Kat›l›klar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post Keynesyenler” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post Keynesyenler” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “De¤erin Nihai Kayna¤› Ola-rak Fayda?” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post Keynesyen ‹ktisat’›nTemel Varsay›mlar›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.


‹ktisat tarihine bak›ld›¤›nda, esas itibariyle iki farkl› yak-lafl›m›n öne ç›kt›¤› görülmektedir. Bunlardan birincisi,temelde serbest piyasalar›n etkin, optimal, bir anlamda“adil” çözümler üretece¤ini vurgulayan, “Denge Yakla-fl›m›” olarak da adland›r›lan, “Klasik Yaklafl›m”d›r. Buyaklafl›m, piyasalar›n kendi hâline b›rak›ld›¤›nda den-geye yönelece¤ini, dengenin ücret ve fiyatlar›n esnekli-¤i sayesinde sa¤lanaca¤›n› kabul etmektedir. Bunun al-ternatifi olan ve “Dengesizlik Yaklafl›m›” ya da “Key-nesyen Yaklafl›m” olarak adland›r›lan ikinci yaklafl›mise piyasan›n kendili¤inden dengeye gelmeyece¤ini,ücret ve fiyatlar›n esnek olmad›¤›n›, ifl gücü piyasalar›-n›n kurumsal düzenlemeler taraf›ndan belirlendi¤ini,ekonomik sorunlar›n çözümü için d›flar›dan müdahale-nin gerekli oldu¤unu ileri sürmektedir.

S›ra Sizde 2

18. yüzy›l›n sonlar›ndan 20. yüzy›l›n bafllar›na kadar ik-tisat literatürüne hakim olan Klasik yaklafl›m, 1929 y›-l›nda yaflanan Büyük Bunal›m ile gözden düflmüfltür.Büyük Depresyon ile birlikte ortaya ç›kan yayg›n ve

kal›c› iflsizlik, Klasik yaklafl›m›n savundu¤u, ekonomi-nin daima tam istihdamda dengede bulunaca¤› fleklin-deki görüflü geçersiz k›lm›flt›r. Özellikle, ‹ngiltere’degözlemlenen yüksek iflsizlik oranlar›na ra¤men ücretle-rin düflmemesi, Klasik yaklafl›m›n tam istihdam denge-siyle ilgili öngörülerini sorgulan›r hâle getirmifltir.

S›ra Sizde 3

Keynes, istihdam düzeyi ile ifl gücü arz› aras›ndaki ilifl-kiyi nominal ücret aç›s›ndan tan›mlayarak, ifl gücü arz›-n›n nominal ücretin artan bir fonksiyonu oldu¤unu be-lirtmifltir. Daha sonra, bu flekilde tan›mlad›¤› ifl gücü ta-lebi ile ifl gücü arz›n›n, daima piyasay› temizleyen nok-tada dengeye gelmeyebilece¤ini ve eksik istihdam du-rumunun söz konusu olabilece¤ini ileri sürmüfltür. Kla-siklerin belirtti¤i gibi, bir nominal ücret esnekli¤i olsadahi, bunun dengenin sa¤lanmas› için yeterli olmayabi-lece¤ini belirterek, iflsizli¤in kal›c› olmas›n›, ücretlerinpiyasay› temizleyen düzeye uyarlanmas›ndaki baflar›-s›zl›¤a dayand›rm›flt›r.

S›ra Sizde 4

Nominal fiyat kat›l›klar›, firmalar›n mal ve hizmetlerininfiyatlar›n› de¤ifltirdiklerinde baz› maliyetler ile karfl› kar-fl›ya kald›klar›n› ifade etmektedir.

S›ra Sizde 5

Yeni Keynesyen ‹ktisat’a göre, nominal ücretlerin, piya-sa koflullar›na göre de¤iflmemesinin nedenlerinin, uzundönemli ücret sözleflmeleri, iflveren ve iflçi aras›ndakigüven sorunu, menü maliyetleri ve iflsizlik sigortas› ol-mak üzere dört nedeni bulundu¤u söylenebilir.

S›ra Sizde 6

Post Keynesyenler ekonominin dengede olmad›¤›n›ve yerleflik iktisad›n kabullendi¤i gibi piyasa güçleri-nin görünmez bir elle düzenlenmedi¤ini savunmakta-d›rlar. Kapitalist ekonomin do¤as› gere¤i ve kurumsalfaktörlere ba¤l› olarak piyasalar dengesizli¤e ve bu-nal›ma e¤ilimli olacaklard›r. Öyleyse devletin düzelti-ci politikalarla ekonomiye müdahalesi kaç›n›lmazd›r.Bu çerçevede özellikle vergi temel politikalar önemkazanmaktad›r.



ACAR, Mustafa (2007). Liberal Uluslararas› Ekonomi

Politik Teorileri, ‹çinde: M. Ataman (ed.), KüreselGüç ve Refah: Uluslararas› Ekonomi Politik Teorile-ri ve Alanlar›, Ankara, Nobel Yay›nlar›, ss. 15-54.

AREN, Sadun (1998). ‹stihdam, Para ve ‹ktisadi Poli-

tika, Ankara: Savafl Yay›nlar›.BARBER, William (1991). ‹ktisadi Düflünce Tarihi,

(çev. ‹. Durdu), ‹stanbul: Ç›dam Yay›nlar›.BAfiO⁄LU, Ufuk, ÖLMEZO⁄LULLARI, Nalan, PARASIZ,

‹lker (2004). ‹ktisatta Devrimler ve Karfl› Dev-

rimler, ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›.B‹L‹R, Hüsnü (2011). “1980 Sonras› Dönemde Türki-

ye’de Genç ‹flsizli¤in Ücret Yap›flkanl›¤› Üzerine Et-kileri,” Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti-

tüsü, Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi.COLANDER, David (1992). New Keynesian Economics

in Perspectives, Eastern Economic Journal, Volu-me 18, Issue 4, pp. 449-463.

ÇEV‹K, Filiz Sanal, BAL, O¤uz (2010). Post KeynesgilOkul: Oluflumu ve Temel Özellikleri, Akademik

Araflt›rmalar ve Çal›flmalar Dergisi, Prof. Dr. Ala-eddin Yavaflça Özel Say›s›, Haziran, ss. 31-39.

DAVIDSON, Paul (1994). Post Keynesian Macro Eco-

nomic Theory (A Foundation for Succesful Econo-mic Policies for Twenty-First Century), Edward El-gar Publishing.

EREN, Ercan (2001). Keynes, Keynesçi ‹ktisat Okulla-

r› ve Yeni Keynesçi ‹ktisat, ‹ktisat’›n Dama Tafl-

lar›: Ekoller- Kavramlar- ‹z B›rakanlar I, ‹stan-bul, ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Mezunlar›Cemiyeti ‹ktisat Dergisi Yay›nlar›, ss. 112-129.

EREN, Ercan, B‹LD‹R‹C‹, Melike (1997). ‹ktisat Teorisin-de Son Geliflmeler, ‹ktisat Dergisi, ss. 65-78.

GORDON, Robert (1990). What Is New-Keynesian Eco-nomics?, Journal of Economic Literature, Volu-me 28, No. 3, pp. 1115-1171.

KAZGAN, Gülten (2002). ‹ktisadi Düflünce veya Poli-

tik ‹ktisad›n Evrimi, ‹stanbul: Remzi Kitabevi.KEYNES, J. M. (2008). Genel Teori: ‹stihdam, Faiz ve

Paran›n Genel Teorisi, çev. U¤ur Selçuk Akal›n,‹stanbul: Kalkedon Yay›nlar›.

PARASIZ, ‹lker, B‹LD‹R‹C‹, Melike (2002). Modern

Emek Ekonomisi, Bursa: Ezgi Kitabevi Yay›nlar›.SARI‹PEK, Do¤a Baflar, KES‹C‹, Mehmet Rauf (2010).

Yeni Keynesyen ‹ktisat ve Emek Piyasalar›, Para-doks Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi, Cilt6, Say› 2, ss. 17-38.

SAYDAM, ‹pek (2009). Yeni Keynesçi Yaklafl›mda Üc-ret Kat›l›klar›, ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakül-

tesi Mecmuas›, Cilt 59, Say› 2, ss. 239-262.SKOUSEN, Mark (2005). ‹ktisadi Düflünce Tarihi,

(çev. M. Acar, E. Erdem, M. Toprak), 2. bs., Ankara:Adres Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Monetarizmin temel ilkelerini aç›klayabilecek,Monetarist iktisatç›lar› tan›mlayabilecek,Yeni Klasik ‹ktisad›n ve Rasyonel Beklentiler Teorisi’nin temel ilkelerini aç›k-layabilecek,Rasyonel Beklentiler Teorisine yöneltilen elefltirileri özetleyebilecekbilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Monetarizm• Parac›lar

• Rasyonel Beklentiler• Chicago Okulu

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

N


• MONETAR‹ZM• MONETAR‹ZM‹N TEMEL ‹LKELER‹• MONETAR‹ZM UYGULAMALARI VE

YANSIMALARI• YEN‹ KLAS‹K ‹KT‹SAT TEOR‹S‹

Monetarizm veYeni Klasik ‹ktisatTeorisi


MONETAR‹ZM1929 Bunal›m› sonucu eksik istihdama yönelik aç›klamalar› ile ün kazanm›fl olanKeynesgil iktisat 1940’l› y›llardan itibaren elefltirilmeye bafllanm›flt›r. Özellikle Chi-cago üniversitesi mensubu iktisatç›lar›ndan Milton Friedman ve yak›n çevresinde-ki iktisatç›lar›n alternatif görüflleri, 1970’lerde ortaya ç›kan stagflasyon krizininKeynesci politikalarla çözümlenememesi durumunda yükselifle geçerek iktisattakiMonetarizm / Keynesyen iktisat tart›flmalar›n› do¤urmufltur. Keynesgil teorinin pa-ray› ve fiyatlar genel seviyesindeki de¤ifliklikleri ihmal eden analizlerine yönelikdo¤an bu tepkisel ak›m, “Parasalc›lar” veya “Monetarizm” olarak adland›r›lm›flt›r(1968’de ‹sviçreli iktisatç› Karl Brunner (1926-1989)’in Federal ReservBank Saint Louis Review’de yay›nlanan makalesinde “Monetarizm” kavra-m›n› ilk kez kullan›larak 1920’lerde bilinen ve sonra unutulan para pren-siplerini baflka bir deyiflle klasiklerin miktar teorisini yeniden hat›rlat-m›flt›r).

Monetarizmin temel özelli¤i, klasik iktisad›n “paran›n etkisizli¤i” öngörüsünükabul etmesi ve Keynes’in uzun dönemi ihmal etmesini ve kamu müdahaleleriniiçeren politikalar›n› elefltirmeleridir.

Monetarizm, nominal milli gelir düzeyinin belirlenmesinde ve de¤iflmesindeparasal faktörlerin önemini vurgulayan doktriner bir yaklafl›md›r. Monetaristler,Chicago Okulunun ilk kuflak temsilcileri gibi liberal piyasa ekonomisini savunmufl-lard›r ve devletin ekonomik yaflama müdahale etmemesi gerekti¤ini ileri sürmüfl-lerdir. Serbest piyasan›n gücüne, rekabete, ekonomik özgürlüklere ve özel mülki-yete olan güven ve inanç ikinci kuflak Chicago Okulu üyeleri olan Monetaristlercede devam ettirilmifltir.

Monetarizm hangi faktör veya faktörlere vurgu yapar ve savundu¤u düflünce sistemi nedir?

Monetarizmin zaman içinde vurgular›nda önemli de¤ifliklikler olmufltur:1950’lerde para talebi, parasal gecikmeler, para ve maliye politikalar›n›n etkinli¤ive nispi gücü; 1960’larda parasal büyüklüklerin kontrol edilebilirli¤i ve 1970’lerdeenflasyon analizi ve Phillips E¤risi üzerine tart›flmalar önem kazanm›flt›r. Bu gru-bun içinde farkl› varsay›mlarla yola ç›kan yeni bir grup Yeni Klasik ‹ktisat do¤mufl-tur. Bu yeni ak›m da ayr›ld›¤› ana ak›m Monetaristler gibi, Keynesyen iktisada birkarfl› devrim niteli¤indedir.

Monetarizm ve Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi

Stagflasyon ekonominineksik istihdam ve potansiyelüretim seviyesinin alt›ndaolmas›na karfl›l›k, genelfiyat seviyesinin yükseldi¤idurumdur. Baflka bir deyiflle,ekonominin, ayn› anda hemiflsizlik hem de enflasyoniçinde bulunmas› durumunuifade eder. Moneteristleregöre, ekonomi politikas›otoritelerinin iflsizli¤i, do¤aliflsizlik oran›n alt›na çekmekiçin toplam talebiuyarmalar› yönündekipolitikalar stagflasyonaneden olmaktad›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Monetaristlerin ço¤unlu¤unu, Chicago çevresinden yetiflmifl ve ço¤unlu¤u Fri-edman’›n ö¤rencisi olan bilim adamlar› Gary Becker ve di¤erleri (Cagan, Lerner,Selden, Pasek, Macesich, Meiselman, Gibson, Sidrouski, Darby, Laidler) ile St.Lou-is Federal Reserv Bankas› uzmanlar› (L.Anderson, J.Jordan, Keran, K.Carlson) olufl-turmaktad›r. Ayr›ca bu grubun ‹ngiltere’de de temsilcileri (A.Allan Walters, H.G.Johnson) vard›r. ‹kinci bir yaklafl›m olarak, Friedman’›n Transmisyon Süreci Ana-lizini çok daha ayr›nt›l› bir Nispi Fiyat Teorisi olarak gelifltiren Karl Bruner-AllanMeltzer yaklafl›m› vard›r. Üçüncü önemli yaklafl›m ise Rasyonel Bekleyifller Hipote-ziyle tan›nan ve Walrasgil genel denge çerçevesinde makroiktisat›n mikro temelle-rini kuran analizleriyle Yeni-Klasik ‹ktisat Okulu yaklafl›m›d›r.

Yukar›da sözü edilen yaklafl›mlar, özellikle son yaklafl›m›n analitik araçlarda vemetodolojik çerçevede Friedman yaklafl›m›ndan oldukça farkl› olmas›na ve bafll›-bafl›na bir ekol oluflturmas›na karfl›n, hemen hepsi özünde temel prensiplerde bir-leflmektedirler. Bunlar: Ekonominin, piyasa mekanizmas›n›n ekonomileri dengeyegetirici etkin güç oldu¤u; devletin ekonomiye müdahalelerinin, kaynak ve gelir da-¤›l›m›n› bozdu¤u ve konjonktür dalgalar›n› yaratan en önemli etkenin beklenme-yen parasal de¤iflmeler oldu¤udur. Bu ortak düflünceler ayn› ya da benzer politi-ka önerilerinin savunulmas›na zemin haz›rlam›flt›r: Parasal kurallar›n, iste¤e ba¤l›(discretionary) politikalara göre daha üstün oldu¤u; para ve maliye politikalar›n›netkinsiz oldu¤u, politika yap›mc›lar›n, güvenilir ve itibarl› olmas›n›n bafll›bafl›na birpolitika arac› oldu¤u önerileridir.

Klasik iktisatç›lar› paran›n yans›zl›¤› (nötr) ilkesini uzun dönemde kabul etmek-le beraber, paran›n k›sa dönemde etkili oldu¤unu kabul etmektedirler. Ekonomi-de para uzun dönemde etkisiz ise para stokundaki yüzdesel art›fllar, uyum sürecin-den sonra reel de¤iflkenler üzerinde, örne¤in üretim ya da tüketim miktar›nda ve-


Karl Brunner (1916-1989), ‹sviçre as›ll› iktisatç› 1943’te

Amerika’ya göç etmifltir. Mant›k, bilim felsefesi ve para arz›-

n›n do¤as› temel ilgi alanlar› olmufltur. Zürich üniversitesin-

den doktoras›n› alm›flt›r. Brunner, Rochester Üniversitesi’nde

ekonomi profesörü olmufltur. Ayn› üniversite bünyesinde Brad-

ley Politikalar› Araflt›rma Merkezi direktörlü¤ü yapm›flt›r. ABD

ve Avrupa'da yoldafl› monetaristler için enerjik bir organiza-

tör, lider ve sözcü olmufltur. 1970'lerin ortalar›nda, ABD ve

Bat› Avrupa ülkelerinin ekonomilerinde uygulanan monete-

rist ekonomi politikalar›n›n, Carnegie-Mellon Üniversite-

si'nden Profesör Allan Meltzer ile birlikte kurucular›ndan biri olmufltur. Bruner, bir

monetarist grup olarak bilinen “Aç›k Gölge Piyasa Komitesi”nin kurucusu ve üyesi-

dir. Bruner, ABD Federal Rezerv Sistemi’ne getirdi¤i elefltirilerle ekonomi dünyas›n-

da ünlenmifltir. Fiyatlar ve enflasyonun, para arz›n›n büyümesi ile s›k› bir ba¤lan-

t›s› oldu¤unu bu nedenle -özellikle Federal Rezerv Bank’›n para arz›ndaki büyüme-

yi makul sabit bir oranda tutabilmek için baflar›s›z oldu¤unu savunarak- para po-

litikalar›n› elefltirmifltir. Çal›flma alan› olan “Para Ekonomisi” ile ilgili bir düzine ki-

tap yazm›flt›r. Bafll›ca eserleri: “Para Yönetimi, ‹ç Enflasyon ve ‹thal Enflasyon”, Ulu-

sal Para Politikalar› ve Uluslararas› Finans Sistemi ‹çinde, (ed. R.Z.Aliber) (1974);

A. Meltzer ile beraber yazd›¤› “Döviz Piyasas›nda Paran›n Kullan›m›” (1971); Para

ve Ekonomi (1993), Ekonomik Analiz ve Siyasal ‹deoloji ( 1996), Para Teorisi ve Pa-

ra politikas› (1997).

ya nispi fiyatlar› etkilemeksizin sadece ayn› oranda fiyatlar genel düzeyinin artma-s›na neden olurlar. Bu nedenle Monetarizm, ekonomik geliflmenin ve istikrar›ngerçekte dolafl›mdaki para miktar› üzerinden yönetilmesini talep etmektedir. Mil-ton Friedman bu anlay›fl›yla ‹ngiliz siyasal iktisatç›s› Adam Smith’in ö¤retisini izle-mek istemifltir. Bu aç›dan Monetarist ‹ktisat genifl kapsamda, Neo-klasik okulunkapsam› içinde yer al›r. Ancak, Keynesyen iktisad›n karfl›s›nda gücünü yitiren Ne-oklasik ak›ma yeniden hayat veren güçlü yönüyle bafll›bafl›na bir okul olarak -Chi-cago Okulu- veya Monetarizm olarak tan›mlanm›flt›r.

Monetarizmin kurucusu olan Milton Friedman, John Maynard Keynes’in aksine,piyasan›n kendi kendini tedavi edecek güçlere baflka bir deyiflle, piyasan›n kendi-li¤inden tam istihdam› sa¤lama ve insanlar›n gereksinimlerini karfl›lama yetene¤i-ne sahip oldu¤una inanmaktayd›. Monetarist iktisatç›lar aras›ndaki genifl çapl› gö-rüfl farkl›l›klar› sebebiyle tek bir Monetarizm tan›m›ndan söz etmek güç olmaklabirlikte, monetarizmin temel iktisadi görüflleri afla¤›da aç›klanmaya çal›fl›lm›flt›r.

Milon Friedman

1678. Ünite - Monetar izm ve Yeni K lasik ‹kt isat Teor is i

Monetarizm (Parac›) okulun kurucusu Milton Friedman (1912-2006), Ukrayna as›ll› Amerikal› göçmen bir Yahudi ailesinin men-subudur. (1932) Rutgers Üniversitesinde matematik, (1933) Chica-go Üniversitesinde ekonomi master› yapm›flt›r. Burada Jacob Viner,Frank Night, Henry Schultz, Lloyd Mints, Henry Simons gibi büyükekonomistlerle tan›flm›flt›r. (1946) Columbia Üniversitesi ekonomidoktoras› s›ras›nda da Wesley Mitchell, John M. Clark ile çal›flm›fl-t›r. Savafl döneminde federal hükümette, Hazine’de görev alm›flt›r.

Otobiyografisinde Friedman, Hazine’de gelir vergisi tasar›s› üzerinde çal›fl›rndeen, eko-nomi yaklafl›m›n›n tam bir Keynesyen oldu¤unu kendisi ifade ediyor. Doktora sonras›n-da Minnesota Üniversitesinde George Stigler ile sonra da Chicago Üniversitesinde çal›fl-maya bafllam›flt›r.(1948) Onun da etkisi ile Keynesyen iktisadi düflünceden uzaklaflma-ya bafllam›flt›r. Arthur Burns döneminde ABD Ulusal Ekonomi Araflt›rmalar› Bürosuna(NBER) girmifl ve Simon Kuznets ile birlikte çal›flm›flt›r. Amerikan Ekonomi Cemiyetininbaflkanl›¤›n› yapm›fl (1967) ve Chicago Üniverisitesinden emekli olmufltur. (1977) Bura-da 1958’de aralar›na kat›lan George Stigler ile birlikte Monetarizm ö¤retisiyle “ChicagoOkulu” olarak adland›r›lacak olan Nobel ödülleri alan entelektüel bir grubun oluflumu-na yard›m etmifltir. 1976 y›l›nda “Paran›n Miktar Teorisi Üzerine Çal›flmalar” bafll›¤› al-t›nda, editörlü¤ünü yapt›¤› bir kitap ile Monetarizm’in temel ilkelerini ortaya koymufltur.Friedman ayn› y›l Nobel ‹ktisat Bilimleri ödülünü alm›flt›r. Anna Schwartz ile birlikteyazd›¤› “ABD’nin Parasal Tarihi: 1867-1960” bafll›kl› çal›flmas› bir di¤er önemli eseridir. Friedman’›n iktisat teorisine yapt›¤› katk›lar› k›saca özetlersek: Miktar Teorisinin moder-nize edilmesi (ve para talebi fonksiyonu analizi); Nominal Gelirin Parasal Teorisi; Paratalebi ve Dolafl›m H›z› Üzerine Yap›lan Ampirik Çal›flmalar; K›sa ve Uzun Dönem ayr›m-lar›n›n belirginlefltirilmesi; Sürekli Gelir Hipotezi (ve Tüketim Fonksiyonu Analizi); Enf-lasyon/‹flsizlik Analizi ve Do¤al ‹flsizlik Oran› Hipotezi; Transmisyon (Parasal Aktar›m)Mekanizmas› Analizi; Adaptive (Uyumcu) Bekleyifller Hipotezi’dir. Friedman’›n bafll›cakatk›s›n›n, devlet müdahalesinin, özellikle para politikas› alan›nda gerçekleflen müda-halelerin, ekonomik dengelerin bozulmas›na, sebep oldu¤unu, araflt›rmalar› ile ortayakoymas› oldu¤u söylenebilir. Bu durumda Friedman’›n temel sorunsal›, iktisadi / politikdüzey iliflkileri içinde piyasan›n ve devletin s›n›rlar›n› (ifllevlerini) belirlemektir. Fried-man bu konulardaki görüfllerini üç temel kitab›nda belirtmektedir: Kapitalizm ve Öz-gürlük (Capitalism and Freedom) (1962), Seçim Özgürlü¤ü (Free to Choose) (1980) veefliyle yazd›¤› Statükonun Zorbal›¤› (Tyranny of The Status Quo) (1983).

MONETAR‹ZM‹N TEMEL ‹LKELER‹

Modern Miktar TeorisiMonetaristler parasal art›fllar›n›n enflasyonist etkilerini kabul etmekle birlikte, baz›yönlerden Klasik Miktar Teorisi’ni elefltirerek, enflasyonu aç›klamada yetersiz kal-d›¤›n› öne sürmüfllerdir. Monetaristlere göre, M.V=P.T fleklinde ifade edilen KlasikMiktar Teorisi formülünde yer alan paran›n dolafl›m h›z› (V) sabit de¤il, aksinebaz› de¤iflkenlerin istikrarl› bir fonksiyonudur. Milton Friedman’›n analizleri ile ge-lifltirilen Monetarizm’e bu nedenle ayn› zamanda “Modern Miktar Teorisi” ad› daverilmektedir.

Friedman’a göre Chicago gelene¤i, 1930’lar ve 1940’lar boyunca parasal konu-lara ve para teorisine e¤ilen, paran›n problem oldu¤unu öne süren ve miktar te-orisini gelifltiren bir yaklafl›md›r; ‹lk kuflak Chicago Miktar Teorisinden fark› önce-likle, V sabit veya istikrarl› de¤ildir. Piyasadaki para sabit kalsa bile banka sistemi-nin özellikleri nedeniyle para miktar› de¤iflmektedir; bu nedenle hükümet V’dekide¤iflmeleri dengelemek için M’yi ayarlamal›d›r.

‹nsanlar›n tafl›mak istedi¤i aktif türlerinin ve bilançolar›n›n yap›s›n›n analiziolan “Portföy Analizi” yaklafl›m›yla miktar teorisine bakan bu yeni yaklafl›m ilk(özellikle Fisher tipi) yaklafl›mlardan oldukça farkl› ve detayl›d›r. Bilindi¤i gibi,Keynesyen Teori’de, para ve tahvil birbirini tam ikame etmekte, tahvilin getirisi pa-ra tutman›n tek alternatifini oluflturmaktad›r. Buna karfl›n Portföy Teorisi, bir yat›-r›mc›n›n varl›klar›n› getirisi farkl› alternatif yat›r›m flekilleri aras›nda nas›l da¤›tt›¤›-n› incelemektedir. Teoride, finansal varl›klarla reel varl›klar aras›nda s›n›rl› ikameiliflkisi oldu¤u varsay›lmaktad›r. Cambridge ve Keynesyen yaklafl›m›n gelifltirilmiflhâli olan bu yeni mikro bazl› Para Talebi Teorisi yaklafl›m›nda hem bireyler (nihaiservet sahipleri) hem giriflimciler, bir bütçe s›n›r› (servet s›n›r›) alt›nda kendileriiçin en uygun portföy bileflimini oluflturma çabas›ndad›rlar. Teoride, önemli de¤i-fliklik, para talebi güdülerinin (ihtiyat, ifllem ve spekülasyon güdüleri) dikkate al›n-mamas›d›r.

Portföy Teorisi neyi aç›klar?

Paran›n miktar teorisinin önemli yeniliklerinden biri bireylerin enflasyon ile il-gili beklentileri dikkate almas›d›r. Enflasyon ile ilgili beklentiler dikkate al›n›nca fa-iz oran› “nominal faiz oran› ve reel faiz oran› olarak ikiye ayr›l›r. Bu nedenle Fri-edman öncelikle Nominal ve Reel Para Miktar› aras›nda ayr›m yapmaktad›r; nomi-nal para miktar› (M) fiyat düzeyi ile deflate edildi¤inde reel para miktar› (MR ) el-de edilmektedir:

MR = M / P (1)

Friedman ABD ile ilgili yapt›¤› çal›flmalar›nda, nominal para arz›n›n gerçektemerkez bankas› taraf›ndan, reel para miktar›n›n ise, iktisadi aktörler taraf›ndan be-lirledi¤ini tespit etmifltir. ‹ktisadi aktörler veri reel gelir düzeylerinde belirli bir re-el ankes tutmay› arzulamaktad›r. Bu kararlar› ile ayn› zamanda harcama düzeylerihakk›nda da karar vermekte ve böylece mal arz› veri iken fiyat düzeyini belirlemiflolmaktad›rlar. Dolay›s›yla reel para miktar› tan›m›ndan (Eflitlik 1), nominal paramiktar› veri iken iktisadi aktörlerin reel para miktar›n› belirledikleri sonucu ortaya


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Baz› amprik çal›flmalarMonetarist Teoriye güçlüdayanak oluflturmufltur.Özellikle Milton Friedman’›nA.Schwartz ile birlikteyapm›fl oldu¤u araflt›rman›nsonuçlar›, Modern MiktarTeorisi’nin pek çok iktisatç›taraf›ndan benimsenmesineyol açm›flt›r. Friedman veSchwartz, ABD’deki parasalde¤iflmelerin etkilerineiliflkin yapt›klar› birçal›flmada (Friedman andSchwartz, 1963) paramiktar› art›fl oran› ile reeliktisadi büyüme oran›aras›nda büyük ölçüdeparalellik bulundu¤u veetkinin belirli bir gecikmeyleortaya ç›kt›¤› sonucunaulaflm›flt›r. Böylece, parasalbüyümeden reel büyümeyebir nedensellik iliflkisininbulundu¤u fleklindeki teorikdüflüncelerine ampirik teyitelde etmifllerdir. Friedmanbir yandan “Parasal Aktar›mSüreci”ni aç›klam›fl, di¤eryandan hipotezini geniflampirik bulgularadayand›rm›flt›r.

ç›kmaktad›r. O halde, reel para miktar› Para Talebi Teorisi ile aç›klanmaktad›r. Fri-edman’›n Para Talebi Fonksiyonu’nu afla¤›daki gibi ifade etmek mümkündür;

MD /NP = f (Y/NP) (2)

Yukar›daki 2’nci eflitlikte nüfus art›fl› ile reel gelirdeki de¤iflimler dikkate al›n-maktad›r. Buna göre, kifli bafl›na tutulmak istenen reel ankes miktar› (MD /NP ),kifli bafl›na düflen reel gelirin bir fonksiyonudur. Bir ekonomide parasal denge pa-ra talebinin para arz›na eflit olmas› fleklinde tan›mlanmaktad›r. Parasal dengeninörne¤in para arz›ndaki art›fl nedeniyle bozulmas› sonucu gelir ve fiyatlar›n her iki-sinde de art›fl ortaya ç›kmaktad›r. Baflka bir deyiflle, Merkez Bankas›n›n para arz›-n› artt›rmas› hâlinde parasal denge bozulmakta, eldeki fiili para miktar› tutulmakistenen miktar›n üzerine ç›kmaktad›r. Bu durumda iktisadi ajanlar, harcamalar›n›artt›rmak suretiyle ellerindeki fazla ankesi azaltmaya çal›flmaktad›r. ‹lave mal tale-bi, fiyatlar› ve üretimi artt›rmaktad›r. Üretim ve böylece milli gelirin artmas› bir ta-raftan reel para talebini artt›r›rken, di¤er taraftan fiyat art›fllar› nominal para mikta-r›n›n reel de¤erini azaltmaktad›r. Bu flekilde gerçekleflen bir uyum sürecinin ard›n-dan yeniden dengeye ulafl›lmaktad›r.

Modern Miktar Teorisi’ne göre, Reel Para Talebi Fonksiyonu k›saca afla¤›da be-lirtilen de¤iflkenlerin bir fonksiyonu olarak da düflünülmektedir:

MD= f (Yp, R (rb,re), Pe, u,w)

MD = Reel para talebiYP = Sürekli gelirR = Tahvil (rb) ya da Hisse senedi (re) gibi finansal aktiflerin getiri oran›Pe = Beklenen enflasyon oran›u = Para talep edenlerin zevkleri ve tercihleriw = Befleri sermaye

Burada w ile gösterilen befleri sermaye kavram› da yine Chicago Okulundan baflka bir ik-tisatç›n›n (G.Becker’in) literatüre katt›¤› bir kavramd›r.

Friedman, para arz›n›n kontrolü için en uygun parasal büyüklü¤ün M2 oldu¤u-nu belirtmektedir. M2, halk›n elinde bulundurdu¤u nakit para, vadesiz mevduat vevadeli mevduat›n toplam›ndan oluflmaktad›r. Friedman, para arz›n›n kontrolündeM2’yi kullanmas›n›n nedenini flu flekilde aç›klamaktad›r: “Ampirik olarak ele al›n-d›¤›nda M2’nin gelir düzeyi ve temel ekonomik büyüklükleri aç›klay›c›l›k gücü di-¤er parasal büyüklüklere göre daha yüksektir. Buna ek olarak, k›sa dönemde M2’deortaya ç›kan dalgalanmalar di¤er parasal büyüklüklerde ortaya ç›kan dalgalan-malardan daha küçüktür.”

Günümüzde iktisatç›lar aras›nda para arz›n›n kontrolünde en uygun parasal büyüklü¤ünhangisi oldu¤u konusunda bir uzlaflman›n mevcut olmad›¤›n› belirtmekte yarar var. Ayn›flekilde uygulamada da merkez bankalar› parasal hedef olarak, kimi zaman M1 ya da M2’yi,ayr›ca bunlar›n d›fl›nda parasal taban, “Rezerv Para” ve “Merkez Bankas› paras›” gibi pa-rasal büyüklükleri esas almaktad›rlar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Klasik Miktar Teorisi ile Modern Miktar Teorisi aras›ndaki farklar afla¤›daki fle-kilde özetlenebilir;

1. Klasiklerde paran›n dolafl›m› sabit (veri) iken, Monetaristlerde sabit de¤ildir.Monetaristlerde paran›n dolafl›m h›z›; sürekli gelir, faiz oran›, beklenen enf-lasyon oran› gibi gözlemlenebilen birkaç de¤iflkenin istikrarl› bir fonksiyo-nudur.

2. Klasiklerde Milli Gelir (MG) ifadesi cari ifllemlerin nominal de¤erini ifadeeder. Monetaristlerde ise, MG ile kastedilen fley “sürekli gelir” olup servet ileifade edilmifltir.

3. Klasiklerde para talebini belirleyen unsur gelir düzeyidir. Görüldü¤ü gibi,Monetarist yaklafl›mda paran›n getirisi sabitken tahvillerin getirisinin azal-mas›, elde tutulan para miktar›n› artt›rmaktad›r. Para talebini belirleyen un-surlar, gelir düzeyi ve faiz oran›d›r.

Sabit Oranl› Parasal Büyüme Kural›Friedman’›n yukar›da saym›fl oldu¤umuz ekonomik istikrar için önerilerinin yan›s›-ra, parasal istikrar için önerilerini de afla¤›da kendi ifadeleriyle özetleyebiliriz:

“Para arz›ndaki büyüme oran› ile nominal gelirin büyüme oran› aras›nda çok kesin

olmamakla birlikte bir iliflki bulunmaktad›r. Çünkü para arz›ndaki art›fllar›n geliri

etkilemesi zaman al›r. Ayr›ca, bunun ne kadar sürece¤i de belli de¤ildir. Ortalama

olarak para arz›ndaki art›fl, nominal gelirleri yaklafl›k 6 ve 9 ay aras›nda geçecek bir

süre sonunda etkiler. Nominal gelirin büyüme oran›ndaki art›fl etkisi ilk olarak üre-

tim üzerinde görülür. Bu daha sonra fiyatlara yans›r. Ortalama olarak, fiyat etkisi

yaklafl›k olarak 6 ve 9 ay aras›nda de¤iflen zaman boyutu içerisinde ortaya ç›kar.

Para arz›ndaki art›fl ile enflasyon aras›ndaki toplam gecikme ortalama 12-18 ay

aras›ndad›r. Para arz›ndaki art›fl ile bunun nominal gelirlere ve daha sonra fiyatla-

ra yans›ma iliflkisi ‘çok kesin ve belirli’ de¤ildir. Bu iliflkide bir kayma söz konusudur.

K›sa dönemde (5 veya 10 ay kadar bir sürede) para arz›ndaki de¤iflmeler öncelikle

üretimi etkiler. 10 ay› aflan bir sürede para arz›n›n büyümesi fiyatlar› etkiler.”

Bu ifadelerin içerdi¤i flekilde “para arz›ndaki art›fllar›n fiyatlar genel seviyesiniartt›raca¤›” görüflü, klasik iktisatç›lar›n aç›klad›klar› Miktar Teorisini yeniden önplana ç›karm›flt›r. Görüldü¤ü gibi, Monetarist görüflte para arz›ndaki art›fl›n 6-9 aysonra milli geliri, 12-18 ay sonra da fiyatlar› art›r›ca¤› öngörülmektedir. Monetarist-lere göre, enflasyonu kontrol alt›na almak için en etkin araç para politikas›d›r. Pa-ra arz›ndaki de¤iflmeler, para talebinden ba¤›ms›z bir flekilde para otoritesince ba-¤›ms›z olarak belirlenir. Ancak para otoritesinin bu gücünün s›k s›k de¤iflen paraart›fl h›zlar› fleklinde uygulanmas› istikrar de¤il istikrars›zl›k getirir. Monetaristler,bu istikrars›zl›klar› önlemek için para arz›n›n belirli bir oranda ve ekonomideki ge-liflmelerle orant›l› olarak aflamal› bir flekilde art›r›lmas›n› önermektedir. Moneta-rizm, paran›n miktar›ndaki de¤iflmelerin, iktisadi faaliyetler ve fiyatlar genel sevi-yesi üzerinde büyük etkisinin oldu¤unu ve fiyat istikrar›n›n sa¤lanmas› için en uy-gun çözümün para arz›ndaki art›fl h›z›n›n önceden belirlenmesi (her y›l sabit oran-da artt›r›lmas›) ile gerçeklefltirilebilece¤ini savunmaktad›r. Friedman’a göre paramiktar›nda ›l›ml› büyüme öngören bir para politikas›n›n benimsenmesiyle parasalotorite, enflasyon ya da deflasyondan kaç›nm›fl olacakt›r.

Friedman, para stokundaki art›fllar›n konjonktüre paralel olarak düzenlenmesigörüflünü kabul etmemekte ve bunun parasal kural› zaman içerisinde giderek an-


lams›z hâle getirece¤ini ifade etmektedir. Friedman’a göre parasal istikrar için ihti-yarî (iste¤e ba¤l›) para politikalar›na son verilmeli ve sabit bir kural ile siyasi oto-ritenin parasal otorite üzerindeki müdahaleleri ortadan kald›r›lmal›d›r. ‹stisna ola-rak, Friedman savafl ve ola¤anüstü durumlarda bu sabit kural›n de¤ifltirilebilece¤i-ni belirtmektedir.

Friedman, kamu harcamalar›n›n enflasyonist olup olmayaca¤›, kamu harcama-lar›n›n nas›l finanse edildi¤i ile ilgilidir. Kamu harcamalar› para arz›n› art›rarak fi-nanse edilirse enflasyon, boçlanma yoluyla finanse edilirse d›fllama etkisini ortayaç›kar›r.

Milton Friedman, Sabit Oranl› Parasal Büyüme Kural› d›fl›nda parasal istikrariçin afla¤›daki önerilerin de önemli oldu¤unu belirtmektedir;

1. Aç›k piyasa ifllemlerinin yönetimi parasal büyüme kural›na uygun olarak yü-rütülmelidir.

2. Merkez bankas›, ticari bankalar›n kendi kasas›nda bulunan mevduatlar›napiyasa faiz oranlar› kadar (örne¤in, k›sa vadeli devlet tahvillerine ödenen fa-iz kadar) faiz ödemelidir.

3. Merkez bankas›n›n zorunlu rezerv oranlar›n› de¤ifltirme olana¤› ortadan kal-d›r›lmal›d›r.

Sürekli Gelir Hipotezi (Tüketim Fonksiyonu Analizi)Friedman, para talebi fonksiyonunda “gelirin kapitalize edilmifl bugünkü de¤eri”olarak tarif etti¤i serveti, “sürekli gelir” kavram›yla aç›klam›flt›r. Bireylerin geçmiflve flimdiki gelirlerinin üstel olarak a¤›rl›kl› bir ortalamas›yla ölçülen servet “befleriservet” ve “befleri olmayan servet” fleklinde ikiye ayr›l›r. Sürekli gelir ise, gerek be-flerî (emek geliri, ücret) gerekse beflerî olmayan (tafl›n›r ya da tafl›nmaz varl›klar-dan elde edilen kazançlar) servetten (sermayeden) elde edilmesi beklenen uzundönemli gelirdir. Beflerî servet, likit de¤ildir. Baflka bir deyiflle, beflerî serveti herzaman gelire dönüfltürmek mümkün de¤ildir. Örne¤in iflsizlik dönemlerinde befle-rî servetin gelire dönüflmesi olana¤› yoktur. Bu nedenle toplam servet içinde befle-rî servetin pay› ne kadar büyükse para talebi de o kadar büyük olacakt›r.

Friedman yaln›zca geliri, sürekli gelir ve geçici gelir olmak üzere iki k›sma ay›r-makla kalmam›fl ayn› zamanda tüketimi de “sürekli tüketim” ve “geçici tüketim” ol-mak üzere iki k›sma ay›rm›flt›r. Sürekli gelir hipotezine göre, tüketim harcamalar›üzerinde etkili olan tek de¤iflken, sürekli gelirdir. Yani, sürekli tüketim, geçici ge-lirlerin fonksiyonu de¤il, sürekli gelirin bir fonksiyonudur.

Friedman modelinde, gelenekselden ayr›lmayarak “bireylerin gelir beklentileri-ni adaptif (uyumlu) bir biçimde oluflturdu¤u” varsay›m›na ba¤l› kalm›flt›r. Yani, bi-reylerin gelecek gelirleri hakk›nda tahmin yaparken, yak›n geçmifle daha fazla,uzak geçmifle daha az a¤›rl›k vererek geçmifl deneylerini hesaba katt›klar› (hatayapma, ö¤renme) fleklindeki uyumcu bekleyifller varsay›m› geçerlidir. Buna görebir de¤iflkenin gelecekte almas› umulan de¤eri, bu de¤iflkenin flimdiki ve geçmifl-teki de¤erlerinin üstel olarak a¤›rl›kland›r›lm›fl ortalama de¤erlerinin toplam›d›r.

Sürekli geliri afla¤›daki gibi formüle etmek gerekir:

A¤›rl›klar›n›n toplam›:

olmas› gerekir. Geçmifle gittikçe b’nin a¤›rl›¤› azalmaktad›r.

bii

n=

−∑ 1

1

Y bY b b Y b b Y b b Ypt t t t t n= + − + − + + −− − −( ) ( ) ... ( )1 1 112

2


Friedman’›n ünlü, “enflasyonher zaman ve her yerdeparasal bir olgudur” sözüMonetarizm’in temelfelsefesini özetlemektedir.Milton Friedman, birçokeserinde parasal istikrarayönelik önerisini y›llarcatutarl› bir flekildesavunmufltur. MiltonFriedman, ünlü “Kapitalizmve Özgürlük” (1962) adl›eserinde flöyle yazmaktad›r:“Benim flu anki tercihim,parasal otoritenin parastokunu belirlenen biroranda art›rmas›na izinveren bir yasaldüzenlemeninyap›lmas›ndan yanad›r. Parastokunun y›ll›k art›fl oran› %3 ila % 5 aras›nda bir oranolabilir. Önemlebelirtmeliyim ki bu önerim,paran›n yönetiminde herzaman ve sonsuza dekgeçerli olacak bir kuralolarak görülmemelidir. Bizimflu an para konusundakibilgilerimize göre en uygunkural›n bu oldu¤unudüflünüyorum. Parakonusunda daha fazla bilgisahibi oldu¤umuz takdirde,daha iyi kurallar› dabulmam›z mümkünolacakt›r.”

Sürekli gelirin bir fonksiyonu olarak, cari faiz oran›nda servet ise afla¤›daki gi-bi tan›mlanmaktad›r.

Özetle, Friedman’n›n tüketimle ilgili hipotezi üç eflitlikle ifade edilmektedir.Bunlar:

C= k (i.w.u)Yp ; Y= Yp+Yt; C= Cp+Ct

fleklindedir.P ve t, her de¤iflken için (C ve Y) sürekli (permanent) ve geçici (transitory) k›-

s›mlar› ifade etmektedir. w ise beflerî servetin, sürekli gelire oran›d›r.Sürekli gelir kavram›n›n bir fonksiyonu olarak, hem para talebi hem de tüketim

fonksiyonu (uzun dönemli ) istikrarl› kabul edildi¤i için, Keynes’in öne sürdü¤ütüketimin ve para talebinin yaratt›¤› istikrars›zl›klar bu kavramla bertaraf edilmek-tedir.

Enflasyon- ‹flsizlik ‹liflkisi ve Do¤al ‹flsizlik HipoteziMonetaristler, serbest piyasa ekonomisinin kendi iç dinami¤i sayesinde istikrarl›bir model oldu¤unu savunmakla birlikte, klasik iktisatç›lardan farkl› olarak ekono-minin her zaman tam istihdam düzeyinde olmayaca¤›n› kabul etmektedirler. Fried-man, ekonominin (konjonktürün) iniflte olmas› hâlinde bile, tam istihdam amac›y-la devletin önlem almas›n› reddeden bir yaklafl›m sergilemifltir. Ayr›ca, devletin sü-rekli olarak ortadan kald›ramayaca¤› “do¤al bir iflsizlik oran›” vard›r. Ona göre,devletin istihdam programlar›, kredi al›nmas›na ve enflasyona yol açmakta, belirlibir zaman sonra da iflsizli¤in art›fl›na neden olmaktad›r. Devletin görevi, enflasyo-na karfl›, dolafl›mdaki para miktar›n› s›n›rlayarak savaflmakt›r. Böylece enflasyonuntemel nedenini para arz›n›n gereksiz yere artt›r›lmas› oldu¤unu düflünen Friedman,bu iflin sorumlusu olarak para basma yetkisini elinde bulunduran hükümeti yanidevlet müdahalecili¤ini suçlam›flt›r.

Do¤al iflsizlik hipotezinde, ekonomi her zaman kasiklerin iddia etti¤i gibi tamistihdam düzeyinde dengede de¤ildir. Monetaristler, insanlar›n daha iyi bir ifl ara-ma veya iflsizlik yard›m›ndan yararlanmalar› neticesinde belirli bir süre iflsiz kala-bileceklerini, böylece ekonomide her an bir “do¤al iflsizlik” olabilece¤ini öne sür-müfllerdir.

Do¤al iflsizlik oran› ekonominin yap›sal özelliklerini ve ifl gücü piyasas›n›n ko-flullar›n› yans›tan bir olgu olup iflsizli¤in azalt›lmas› uzun vadede bu koflullar›n iyi-lefltirilmesine (örne¤in, ifl gücü piyasalar›n›n tam rekabet koflullar›na kavuflturul-mas›, asgari ücret, iflsizlik tazminat› gibi piyasa d›fl› uygulamalar›n kald›r›lmas›)ba¤l›d›r. Keynesyen yaklafl›mda oldu¤u gibi harcamalar› artt›rarak iflsizli¤i azaltmaçabalar› k›sa vadede sonuç verse bile, uzun vadede enflasyon -ve belki de dahayüksek oranl› iflsizlikile sonuçlanacakt›r. Monetaristlere göre parasal istikrar iflsiz-li¤i ‘do¤al’ oran civar›nda tutabilir. O hâlde, Monetaristlerde, ne Klasiklerdeki gibi“tam istihdam” ne de Keynesteki gibi “eksik istihdam” seviyesi yoktur; Do¤al ‹stih-dam Seviyesi vard›r.

Monetaristler, ekonominin do¤al yap›s› itibar›yla oldukça istikrarl› oldu¤u ve-Keynesyen yaklafl›m›n aksine- temel harcama e¤ilimlerinin büyük çapl› ve anidalgalanmalar göstermedi¤ini varsaymaktad›r. ‹stikrars›zl›k, asl›nda “‹stikrar› sa¤-

WY

i)t

n pt=

+−∑

1 1(


lamaya yönelik” oldu¤u iddia edilen müdahaleci iktisat politikalar›ndan kaynak-lanmaktad›r. Bu aç›dan Monetaristler hükümetin para ve maliye politikalar›n› “is-tikrara yönelik” de¤il, “istikrar bozucu” uygulamalar olarak kabul etmektedirler.Öyle ki, konjonktürel dalgalanmalar›n ortaya ç›k›fl›n› müdahaleci makro politika-lara ba¤lamaktad›rlar.

K›sa dönemde nominal para arz› art›fl› reel de¤iflkenleri etkileyebilir. Yani paraarz› artt›¤›nda k›sa dönemde üretim ve istihdam artar. Bunun temel sebebi; ücret-lerin tam esnek olmay›fl› ve para yan›lg›s›d›r. Nominal para arz› üretim ve istihdam-da konjonktürel dalgalanmalara yol açar. Konjonktürel dalgalanmalar›n nedeniMB’nin para arz›yla fazla oynamas›d›r. Para arz› art›fl› uzun dönem itibar›yla reelde¤iflkenler üzerinde de¤il nominal de¤iflkenler üzerinde, yani fiyatlar genel sevi-yesi üzerinde görülür. Uzun dönemde üretim ve istihdam gibi reel de¤iflkenler yi-ne reel faktörler taraf›ndan belirlenir. Uzun dönem üretim ve istihdam›n›n belirle-yicisi yine klasiklerde oldu¤u gibi; ifl gücü miktar›, sermaye stoku ve teknoloji se-viyesidir.

Monetaristler uygulanan politikalar›n etkisinin bir zaman gecikmesi (time lag)ile ortaya ç›kt›¤›n› ve bu zaman gecikme yap›s›n›n iyi bilinmedi¤ini ya da de¤ifl-kenlik gösterdi¤ini savunurlar. Bu nedenle, uygulanan politikalar›n dozu ve za-manlamas› bafllang›çta do¤ru olsa bile, aksi ve istikrar bozucu sonuçlar›n al›nmas›söz konusu olabilmektedir. Bu aç›dan, para politikas› “önceden belirlenmifl ve sa-bit” bir kurala göre yürütülmelidir. Örne¤in, para arz› her y›l -tedavül h›z›ndaki de-¤iflmeler de hesaba kat›larak- fiziki üretim art›fl› kadar artt›r›labilir. Böylece ekono-minin üretici kesiminin istikrar› için zorunlu olan istikrarl› parasal zemin haz›rlan-m›fl olacakt›r.

Her ne kadar fiyat istikrar›, reel ekonomik dengelerin sa¤lanmas›nda bir ön ko-flul olarak kabul edilip monetar politikalar bu yönde olsa da iflsizli¤in azalt›lmas›uzun dönemde üretime ba¤l› kabul edilmektedir. Bu anlamda hükümetin görevi,iflsizli¤i azalt›c›, üretimi artt›r›c› harcama politikalar› uygulamak de¤il, fiyat istikra-r›n›, serbest rekabet koflullar›n› sa¤lamak ve ekonomide arz koflullar›n› iyilefltiricipolitikalar yürütmektir. ‹flsizlik ve üretim art›fl› gibi sorunlar›n çözümü, ekonomi-nin do¤al yap›s› içinde çözülece¤inden, hükümetin görevi ekonomiyi, serbest re-kabetin ve asgari müdahalecili¤in geçerli oldu¤u bir duruma yaklaflt›rmakt›r.

Monetarist politikada iflsizlik yine uygulanan politikalar›n ve müdahalelerin bir sonucuolarak do¤maktad›r. Nominal enflasyon beklenen enflasyona eflit oldu¤unda ekonomi, do-¤al iflsizlik tam istihdam seviyesindedir. Para otoriteleri cari iflsizlik seviyesini do¤al iflsiz-lik seviyesinin alt›na indirmek için para arz›n› genifllettiklerinde, cari iflsizlik seviyesi , ge-çici olarak ve sadece enflasyonun yükselmesi pahas›na , do¤al iflsizlik oran›n›n alt›na dü-flebilir. Yani para politikas› k›sa dönemde iflsizli¤i önlemede geçici olarak etkilidir. Halkenflasyon beklentilerini yükseltti¤inde, k›sa dönem Phillips e¤risi sa¤a do¤ru kayarakekonomi, eski do¤al iflsizlik dengesi seviyesine geri döner. Uzun dönem Phillips e¤risi, k›-sa dönem Phillips e¤rilerinin, do¤al iflsizlik seviyesi do¤rusu ile kesiflme noktalar›ndanoluflur ve fiyat / enflasyon eksenine paraleldir. K›sa dönem Phillips e¤rileri iflsizlik ile enf-lasyon aras›nda geçici bir de¤ifl tokuflun bulundu¤unu gösterse bile, uzun dönem Phillipse¤risine göre iflsizlik ile enflasyon aras›nda kesinlikle bir de¤ifl tokufl yoktur. Phillips e¤-risi analizi k›sa dönemde geçerli, uzun dönemde geçersizdir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Parasal Aktar›m Süreci ve Para Politikas›n›n Etkinli¤iParasal aktar›m mekanizmas›, para politikas› ve reel ekonomi aras›ndaki etkileflimi,yani parasal de¤iflimlerin, toplam talep ve üretimi, hangi yollarla ve ne ölçüde etki-ledi¤ini gösteren mekanizmad›r. Gerek teoride gerek ise uygulamada oldukça kar›-fl›k olan bu mekanizmay› tam olarak anlamak veya çözmek mümkün de¤ildir. An-cak, parasal aktar›m mekanizmas› genel olarak iki ad›mda tan›mlanmaktad›r: Birin-ci ad›m, para politikas› uygulamalar›ndaki de¤iflimlerin piyasa faiz oranlar›, varl›k fi-yatlar› ve döviz kuru gibi finansal piyasa koflullar›na aktar›m›n› belirler; ‹kinci ad›mise finansal piyasa flartlar›ndaki de¤iflmelerin, üretim seviyesi ve enflasyonu nas›lde¤ifltirdi¤ini gösterir. Paran›n ekonomiye geçifl (aktar›m) mekanizmas›yla ilgili ola-rak Keynesyen ve Monetarist düflüncedeki farkl›l›klar afla¤›daki gibidir.

Keynesyen görüflte para politikas›, faiz oranlar›ndaki de¤iflmeler yoluyla reelekonomiye aktar›lmaktad›r. Baflka bir deyiflle para arz›ndaki de¤iflmelerin nominalgelir üzerindeki etkisi çeflitli yollardan gerçekleflebilir. Para arz›ndaki bir azalma,faiz oranlar›n› ve dolay›s›yla borçlanman›n maliyetini yükseltmektedir. Böyleceüreticilerin sermaye mallar›na ve tüketicilerin dayan›kl› tüketim mallar›na yapt›kla-r› harcamalar azalmaktad›r. Para arz›ndaki bir art›fl ise, faiz oranlar›n›n düflmesineve -harcamalar›n faize duyarl›l›¤› ölçüsünde de- harcamalar›n artarak milli gelir dü-zeyini artt›rmas›na yol açabilir. Bu flekilde, paran›n ekonomiyi etkilemesi, dolayl›yoldan ve çeflitli nispi fiyatlar›n -aktiflerin birbirine ikamesi süreci sonucu- de¤ifl-mesi yoluyla gerçekleflmektedir. Keynesyen yaklafl›m parasal de¤iflmelerin bu yol-la aktar›ld›¤›n› kabul etmektedir. Monetaristler ise parasal de¤iflmelerin daha do¤-rudan yollardan da aktar›labilece¤ini öne sürmektedirler. Bireyler ya da firmalar,likit fazlalar›n› süratle harcamaya dönüfltürme saikine (spill-over ef-fect) sahiptirlerve parasal de¤iflmelerin toplam talep üzerindeki etkisi bu yolla daha dolays›z ola-rak gerçekleflir. Bu aç›dan para talebi ve harcama talebinin faiz oranlar›na duyarl›olup olmamas›, parasal de¤iflmelerin gelir düzeyini etkilemesinde kritik öneme sa-hip de¤ildir. Bu ise para politikas›n›n monetarizm çerçevede etkinli¤ini artt›ranbaflka bir husustur. Para politikas› reel ekonomi üzerinde önemli etkiler do¤ur-maktad›r. Yani para önemlidir.

Moneterist aktar›mda para politikas›ndaki de¤iflmeler, varl›klar›n nispi fiyatlar›ve dolay›s›yla portföy bileflimini de¤ifltirmek suretiyle reel ekonomiye aktar›lmak-tad›r. Ancak, bu etki k›sa vadede söz konusudur. Uzun vadede nispi fiyatlar ve re-el milli gelir ayn› kal›rken, fiyat düzeyi para miktar› ile ayn› oranda de¤iflmektedir.Di¤er bir ifadeyle para politikas›, üretim üzerinde geçici, fiyatlar üzerinde kal›c› et-kiler do¤urmaktad›r. Örne¤in, Tüketim, yat›r›m vb. harcamalar›n›n faiz esnekli¤i -Keynesyen görüflün aksine - yüksek kabul edilmekledir. Monetarist çerçevede pa-ra talebinin düflük faiz esnekli¤i ve toplam harcama talebinin yüksek faiz esnekli-¤i nominal gelir düzeyini etkilemede, para politikas›n›n maliye politikas›na oranladaha etkin olmas›n› sa¤lamaktad›r.

Monetaristler -Klasik Okula paralel olarak- faiz oran›n›n temelde “reel” bir olguoldu¤unu öne sürerek, Keynesyen yaklafl›mdan ayr›lmaktad›rlar. Monetaristleregöre, faiz oran› -çok k›sa vadede- parasal faktörlerden etkilense bile, bu geçici birolgudur. Faiz oran› gerçekte tasarruf ve yat›r›m e¤ilimi gibi reel faktörlerce belir-lenmektedir. Örne¤in, parasal geniflleme yoluyla faiz oranlar›nda geçici olarak birazalma gözlense bile, sonuçta oluflan enflasyon, bir yanda reel para miktar›n› azalt-mas›, di¤er yanda enflasyon beklentilerinin hesaba kat›lmas› yoluyla nominal faizoranlar›n›n tekrar artmas›na yol açacakt›r.


Sonuç olarak Keynesyen ve Monetarist görüflte Parasal Aktar›m Mekanizma-s›’n›n farkl› yönlerini flu flekilde özetleyebiliriz:

1. Keynesyen görüflte para ve tahvil olmak üzere sadece iki varl›k hesaba ka-t›l›rken, Monetarist görüfl reel varl›klar› da hesaba katmaktad›r.

2. Keynesyen görüflte para politikas›n›n reel ekonomiye aktar›m› faiz oran›üzerinden ifllemektedir. Monetarist görüflte ise para politikas› portföyde yeralan varl›klar›n nispi fiyatlar›n› de¤ifltirmek suretiyle reel ekonomiyi etkile-mektedir.

Keynesyen ve Monetarist görüflte “Parasal Aktarma Mekanizmas›na” yönelik farkl›l›klarnelerdir?

MONETAR‹ZM‹N UYGULAMALARI VE YANSIMALARINeoliberal düflüncenin ça¤›m›zdaki güçlü temsilcisi Milton Friedman afla¤›daki ba-z› önerileri ile dikkatleri çekmifl ve liberal ekonomik düflüncenin ekonomik haya-ta getirdi¤i alternatifleri aç›klam›flt›r. Friedman’›n ekonomik önerilerinden baz›lar›flunlard›r:

a. Devletin ekonomik hayat üzerindeki ayr›nt›l› müdahaleleri ortadan kald›r›l-mal›d›r.

b. Piyasan›n iflleyiflini engelleyen ve yeni giriflimlerin kurulmas› konusunda ce-saret k›r›c› olan sübvansiyonlara son verilmelidir.

c. Enflasyonu kamç›lamaktan ve daha önce hiç görülmemifl derecede yüksek biristikrars›zl›k meydana getirmekten baflka bir yarar› olmayan parasal reformlar,hükümetlerin inisiyatif kullanamayacaklar› sa¤lam esaslara ba¤lanmal›d›r.

d. Devletin sosyal güvenlik kurumlar› arac›l›¤› ile toplad›¤› fonlar, sorunlar›çözmede çare olamaz. Devlet bu ifllerle u¤raflmamal›d›r.

e. Destekleme al›mlar›na son verilmelidir.f. ‹thal kotalar› ve ihracat k›s›tlamalar› kald›r›lmal›d›r.g. Genel fiyat ve ücret kontrollerine son verilmelidir.h. Belli ifllerin ve mesleklerin ruhsat ile s›n›rland›r›lmas› uygulamas›ndan vaz-

geçilmelidir.i. Kamu toplu konut yap›m› ve konut yap›m›n› desteklemeye yönelik yard›m

programlar› iptal edilmelidir.j. Ulusal parklar›n, posta tafl›ma hizmetlerinin ve paral› otoyollar›n devlet mül-

kiyetinde olmas› ve iflletilmesi devletçe yap›lmamal›d›r.k. Bunlarla birlikte devletin yapaca¤› ifller de bulunmaktad›r:l. Devlet teknik tekelleri engellemeli, ekonomik oyunun kurallar›n›n uygulan-

mas›n› sa¤lamal› ve ihtilaflarda hakemlik yapmal›, rekabeti gelifltirmeli, pa-rasal çerçeveyi sa¤lamal›, kiflilerce oluflturulan yard›m derneklerine ek yar-d›m vermelidir.

Monetarizme göre piyasa, iktisadi birimlerin faaliyetlerinin koordinasyonunu fi-yatlar yoluyla sa¤layan mekanizmad›r. Devletin politik gücüne getirilen s›n›rlama-lar bireylerin politik gücünü artt›r›r iken ayn› zamanda ekonomik özgürlüklerini deartt›rmaktad›r. Monetarizmin “Tekellerin önemsiz ve k›sa ömürlü oldu¤u, ancakbüyük flirket birliklerinin oluflturdu¤u piyasan›n kontrolü için gerekli unsurlar ol-du¤u” yönündeki görüflü ifl dünyas› taraf›ndan ya da “vergilerin gelirin yeniden da-¤›l›m›na de¤il, özel gelirlerin yükseltilmesine yönelik bir sistem olmas› gerekti¤i”fleklindeki görüflü ise yüksek gelirli gruplar taraf›ndan benimsenip destek bulmufl-tur. Ancak, tar›msal fiyat destekleri vb. sübvansiyon uygulamalar›n› elefltirdikleri


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

fiili’de 1973 y›l›nda sosyaldemokrat Allende’yi darbeile devirerek iktidara gelendiktatör Augusto Pinochettaraf›ndan Friedmanekonomik politikas›n›nradikal bir biçimde kabulettirilmesi, 70’li y›llar›nortas›ndan sonra ülkede a¤›rtoplumsal çekiflmelereneden olmufltur. Friedman’›naç›k destek verdi¤i hattabazen övdü¤ü Pinochetdöneminde emeklilik fonlar›özellefltirilmifl, servet veiflletme kârlar› üzerindekivergiler kald›r›lm›flt›r. 212kamu iflletmesi ve 66 bankaözellefltirilmifltir. 1973’te%4,3 olan iflsizlik 1983’te%22’ye yükselmifl veekonomi %19 düzeyindedaralm›flt›r.

için çiftçiler ve genel anlamda hükümete dayal› gelirleri olan iflçi ya da memur ke-simi ise monetar politikalar› elefltirerek bu okul politikalar›na karfl› olmufllard›r.

Friedman’›n ekonomik liberalizmi ABD’de ve Büyük Britanya’da da politikaüzerinde son derece etkili olmufltur. Friedman’›n ö¤retisi böylelikle hem ‹ngilterebaflbakan› Margaret Thatcher (1979’dan sonra)’e hem de Amerikan baflkan› RonaldReagan (1980’den sonra)’a Türkiye baflbakan› Turgut Özal (1983’den sonra)’a mo-del olarak hizmet etmifltir. Her üç politikac›, devlet giderlerini k›smak ve sosyalödemeleri azaltarak ayn› zamanda vergileri indirmekle ekonomilerini canland›rma-ya çal›flm›fllard›r. Bu tip uygulamalar Thatcherizm veya Reaganomics olarak ad-land›r›lm›flt›r. Ancak, ne Reagan ne Thatcher, Friedman’›n parac› politikalar›n› ken-di ülkelerinde, fiili’de oldu¤u gibi, tümüyle ve uzun süre uygulamaya cesaret ede-memifllerdir. Thatcher’ a göre, “‹ngiltere’nin demokratik kurumlar› ve toplumsalmutabakat›, Pinochet’in ald›¤› tedbirlerin bir k›sm›n› kesinlikle kabul edilemez k›-l›yordu.” Ancak bu iki politikac›n›n açt›¤› kap›dan giren neoliberal küreselleflmeiçinde IMF, bu reçeteyi geliflmekte olan ülkelere önermeye daha uzun süre devametti. Bu gerçeklefltirilen uygulamalar›n sonuçlar› amaçlar›yla çeliflmekteydi. Çünküenflasyon oran› düflmekle beraber, ayn› zamanda flirket iflaslar›nda ve iflsizlikte ar-t›fllar kaydedilmifltir. Bunun sonucu olarak toplumsal sorunlar giderek artm›flt›r.

Friedman, sosyal yard›m sisteminin, sistemin çal›flan ve vergi ödeyen herkesialdatt›¤›na inand›¤› için o zamanki hâliyle sürdürülmeyip kald›r›lmas›n› savunmufl-tur. Friedman’a göre, devlet bu insanlar›n al›nlar›n›n teriyle kazand›klar› paralar›ellerinden al›p çal›flmayanlar için harcamaktad›r. Benzer flekilde, sosyal yard›m bü-rokrasisinin sosyal paralar›n bir bölümünü, esas al›c›lar›na ulaflt›rmadan kendisiiçin harcad›¤›na inanan Friedman buna bir alternatif olarak belirli bir gelir sa¤laya-mayan, gerçekten muhtaç olanlara devlet taraf›ndan götürü bir para yard›m› yap›l-mas›n› önermifltir. Böylece masrafl› ve karmafl›k bürokrasiyi ve çok çeflitli sosyalödemeleri (örne¤in çocuk paras› gibi) aradan ç›karmak isteyen Friedman’a göre;“‹ndirim ve vergi muafiyetlerinden sonra geriye kalan vergilendirilebilir bir gelirvarsa birey gelir vergisini ödeyecektir ancak indirim ve muafiyetlerden sonra, kifli-sel gelir eksi ise o zaman bu kifliler belli oranlarda Negatif Gelir Vergisine (yanigelir yard›m›na) tabi olacakt›r. Yard›m oranlar› da artan oranl› olabilecektir. Buuygulamada, ülkenin kifli baflna gelir düzeyine ba¤l› olan vergiden ba¤›fl›k mini-mum bir gelir düzeyinin saptanmas› gere¤i vard›r.”

YEN‹ KLAS‹K ‹KT‹SAT TEOR‹S‹ Yeni klasik iktisat, Monetarist politikalara dayal› olarak do¤mufl ancak 1970’li y›l-larda bu yaklafl›mdan ayr›lm›fl ve farkl› bir teori hâline dönüflmüfltür. Enflasyonanalizinde monetarist makro teori ile ayn› görüflleri paylaflmas›na karfl›n, ortayakoyduklar› iki temel ilke nedeniyle monetarist görüflü elefltirmifllerdir.

Yeni klasik iktisatç›lar›n monetarist iktisada yönelik elefltirilerinin kayna¤› olaniki temel ilkesi flunlard›r:

1. Friedman ve ö¤rencilerinin Klasik Miktar Teorisi’ni yeniden yorumlayarakenflasyon sorununa önerdikleri yeni çözümler d›fl›nda, yine ayn› üniversite-de çal›flan ve esasen Friedman’›n ö¤rencileri olan bir grup iktisatç› -özellikleAmerika’da Robert Lucas (1937-...) ve ‹ngiltere’de Patrick Minford (1943-...)enflasyon konusunu de¤iflik bir aç›dan ele alarak, Rasyonel Beklentiler Te-orisi (Rational Expectations Theory) ad›yla iktisat literatürüne giren bir görüflortaya koymufllard›r. Makroekonomik de¤iflkenlerin gelecekle ilgili tahmin-lerinde Monetarist iktisad›n kulland›¤› Uyumcu Beklentiler Hipotezi yerineRasyonel Beklentiler Hipotezini gelifltirmifllerdir. Bu onlar›n “yeni” yan›d›r.


2. Monetarist görüflün konjonktürel dalgalanmalar›n nedeni olarak tamam›ylapara politikas›n› sorumlu tutmalar› fleklindeki görüfl yerine, önceden kamu-oyuna ilan edilmeyen (beklenmeyen para politikas›), bu yüzden ekonomikaktörlerce tahmin edilemeyen para politikas›n› sorumlu tutmufllard›r. Onlaragöre, Merkez Bankas›n›n önceden ilan etti¤i dolay›s›yla da ekonomik kararbirimlerin, bekledi¤i para politikas›n›n (beklenen para politikas›) ekonomidehiçbir de¤iflikli¤e yol açmayaca¤›n›, yani konjonktürel dalgalanmalara yolaçamayaca¤›n› ileri sürmüfllerdir. Yeni klasik iktisat düflünceye göre, bekle-nen para politkas› ekonominin reel de¤iflkenleri (üretim, istihdam vs.) üze-rinde hiçbir etki yapmaz. Etkisiz oldu¤u için de para politikas› uygulanma-mal›d›r. (Lucas-Sargent-Wallace Politika Etkisizli¤i Hipotezi). Benzer flekildegeniflletici maliye politikas›n›n da k›sa dönemde reel de¤iflkenleri etkileye-meyece¤i ancak uzun dönemde negatif yönde sonuçlar do¤urabilece¤i örne-¤in iflsizlik veya üretimde azalmaya yol açabilece¤i öngörülmektedir. K›saca,Yeni Klasik Teorinin gerek para gerekse maliye politikalar›n›n etkisizli¤iniortaya koymaya çal›flm›flt›r. Böylece klasiklerin “piyasalar›n etkin ve rekabet-çi ortamda herhangi bir müdahaleye gerek olmaks›z›n kendini otomatik den-geledi¤i” görüflü sürdürülmektedir. Bu onlar›n “klasik” yan›d›r.

Özetle, Yeni klasik yaklafl›m, uyumcu beklentiler hipotezine karfl› gelifltirdi¤irasyonel beklentiler hipotezi ve merkez bankalar›n›n ekonomiye müdahalesinekarfl› gelifltirdi¤i politika etkisizli¤i hipotezi ile makroiktisadi düflüncede dev-rim yaratm›flt›r.

Yeni klasik iktisad›n öncüleri Amerikal› Robert Lucas Jr., Thomas Sargent,Edward Prescott ve Neil Wallace rasyonel beklentiler üzerine önemli çal›flmalaryay›mlam›fllard›r. Ayr›ca, ‹ngiltere’de Patrick Minford yeni klasik iktisat okulu-nun önde gelen isimleri olmufllard›r.

Yeni klasik iktisat teorisi de zamanla kendi içinde ikiye ayr›lm›flt›r. Bir grup ik-tisatç› kendilerini “Yeni Klasik ‹ktisat Teorisi” üyesi olarak kabul ederken, ayr›langrup “Yeni Klasik Reel Konjonktür Teorisi”ni gelifltirmifllerdir. Yeni Klasik ‹k-tisat teorisi ile Yeni Klasik Reel Konjonktür Teorisi’nin kökleri ayn› olmakla birlik-te, konjonktür dalgalanmalar›n›n analizindeki yaklafl›mlar› farkl›l›klar göstermekte-dir. Yeni klasik reel konjonktür teorisinin, Yeni Klasik ‹ktisattan kopmas›n›n nede-


John Fraser Muth (1930-2005) Amerikal› iktisatç› Muth,

1961 y›l›nda yay›mlanm›fl olan “Rasyonel Beklentiler ve Fiyat

Hareketleri Teorisi” bafll›kl› makalesinde ilk kez “Rasyonel Bek-

lentiler” kavram›n› kullanmas› nedeniyle “Rasyonel Beklentile-

rin Babas›” olarak adland›r›lm›flt›r. Carnegie Mellon Üniversi-

tesinde matematik doktoras› yapm›flt›r. Ayn› üniversitede do-

çent olmufltur. 1954 y›l›nda Alexander Henderson ödülünün

ilk sahibidir. Muth, yay›nlam›fl oldu¤u çal›flmas›nda, enflasyonist dönemlerde eko-

nomik birimlerin Uyumcu beklentiler (Adaptive expectations)’den ziyade Rasyonel

beklentiler (Rational expectations)’e sahip oldu¤unu aç›klam›flt›r. Chicago üniversi-

tesi iktisatç›lar› taraf›ndan çal›flmas› tekrar gündeme getirilmifl ve 12 y›l sonra Tho-

mas J. Sargent “Rasyonel beklentiler, halk›n beklentilerinin, ekonomi teorisinin ya-

p›lmas›n› istediklerine uygun olarak gerçekleflmesidir” fleklinde onun cümlelerini

tekrarlayarak, bireylerin rasyonel hareket edip ekonomi politikalar›n›n hedeflerine

ulaflmas›n› güçlefltirdi¤ini savunmufltur.

ni yani temel fark› fludur: Yeni Klasiklere göre konjonktürel dalgalanmalar›n nede-ni önceden beklenmeyen para politikas› iken Yeni Klasik Konjonktürel teorisyen-leri ise buna karfl› ç›karak konjonktürel dalgalanmalar›n gerekçesi olarak “teknolo-jik floklar”› göstermifllerdir. Baflka bir deyiflle, Yeni Konjonktürel Teoride, konjonk-türel dalgalanmalar›n nedeni parasal de¤il reel faktörlere dayanmaktad›r ve bun-lardan en önemlisi de teknolojik floklard›r. Bu yaklafl›m›n yeni klasik iktisat teori-sinden ayr›lan önderleri Robert Barro, Charles Polosser, Edwar Prescott, FinnKynland, Robert King, Alan Stockman ve Sergio Rebelo’dur.

Rasyonel Beklentiler Teorisi

Rasyonel Beklentiler Teorisi, monetaristlerden bir ad›m daha ileri giderek fert-lerin uyumcu de¤il, rasyonel beklentiler içinde oldu¤unu ve bu nedenle iktisat po-litikalar› karfl›s›nda hemen aktif bir tav›r tak›n›p iktisat politikas›n› tamamen etkisizhâle getirebildi¤ini ileri sürmektedir. Çünkü Bütün ekonomik birimler do¤ru mo-deli ve onun parametrelerini bilirler; politika yap›mc›lar›n›n bütün reaksiyonlar›n›hesaba katarlar. Bir tahmine varabilmek için de ekonomik model çerçevesi içinde-ki bütün bilgileri elde eder ve kullan›rlar. Böylece politika tedbirlerinin etkileriniönceden tahmin edebilir ve davran›fllar›n› flekillendirerek politika uygulamalar›n›bofla ç›karabilirler. Bu durumda, para arz› ve maliye politikas› de¤iflkenleri ile üre-tim hacmi üzerinde bir etkide bulunabilmek, para arz› ile faiz oran›n› de¤ifltirebil-mek, faiz oran›n› belli bir seviyede tutmak için sistematik politikalar uygulamak,bu teoriye göre mümkün bulunmamaktad›r. Böyle bir politika enflasyonist veyadeflasyonist olabilece¤i gibi, fiyatlar genel seviyesi dengesinin oluflmas›n› da en-gelleyebilecektir.

Rasyonel Beklentiler Teorisi’nin iktisat bilimine getirdi¤i yenilik “beklentiler” konusundaolmufltur. Gerçekte, beklentiler konusu, Rasyonel Beklentiler Teorisyenleri’nden önce,Keynesyenler ve daha sonra Monetaristler taraf›ndan da incelenmifltir. Gerek Keynesyenlerve gerekse Monetaristler, fertlerin genel fiyat seviyesindeki de¤iflmeleri önceden tahmin et-mede “Uyumcu Beklentilere” sahip olacaklar›n› belirtmifllerdir. Uyumcu Beklentiler Teori-si’ne göre gelecekteki fiyat seviyesi önceki dönem(ler)deki fiyatlar›n seviyesine göre belir-lenir. Bu teoriye göre özellikle son dönemdeki fiyatlar genel seviyesi ortalamas›, gelecekte-ki fiyatlar›n tahmin edilmesinde önemli rol oynar. Örne¤in, enflasyon oran› önceki y›l %20ise bireyler cari y›l enflasyon oran›n›n da %20 olaca¤›n› beklerler. E¤er cari y›l içerisindeenflasyon oran› artarsa (azal›rsa) bireyler sonraki y›ldaki enflasyon oran›n›n da artaca¤›n›(azalaca¤›n›) tahmin ederler ve davran›fllar›n› buna göre ayarlarlar. Rasyonel BeklentilerTeorisi ise bireylerin, uyumcu (adaptive) de¤il “rasyonel” (rational) beklentilere sahip ola-caklar›n› ve bu nedenle iktisat politikas› uygulamalar› karfl›s›nda derhal aktif bir tav›r al›pbu politikalar›n beklenen sonuçlar›n› de¤ifltireceklerini öne sürmektedir.


Robert Lucas (1937-...) Makroiktisat›n mikro temellerini kuran

analizleriyle Yeni-Klasik ‹ktisat Okulu yaklafl›m›n›n öncüsü olan

Amerikal› iktisatç› Washington’da do¤du. Chicago Üniversitesi’nde

tarih fakültesinde okumufl ve ekonomi doktoras›n› tamamlam›flt›r.

1995 y›l›nda Nobel ekonomi ödülü sahibidir. Halen ayn› üniversi-

tede görev yapmaktad›r. Bafll›ca eserleri, Konjonktür Teorisi Üzeri-

ne Araflt›rmalar (1981) Rasyonel Beklentiler ve Ekonomik Uygula-

malar› (1982), Konjonktür Dalgalanmalar› Modelleri (1987).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Rasyonel Beklentiler teorisi nedir?

Rasyonel Beklentiler Teorisine göre bireyler, iktisat politikas› uygulamalar› vebu uygulamalar›n yarataca¤› etkiler konusunda tam bir enformasyona sahiptirlerve dolay›s›yla bireylerin sistematik bir hata yapmalar› söz konusu olamaz. K›saca,fertlerin rasyonel hareket etmeleri sonucunda, iktisat politikas› kendinden bekle-nen etkileri yaratamaz. Rasyonel Beklentiler Teorisi taraftarlar›na göre, devlet k›sadönemde dahi, vergiler, kamu harcamalar› ve para arz› gibi araçlar› kullanarak üre-tim, istihdam, fiyat istikrar› vb. ekonomik de¤iflkenler üzerinde etkili olamaz. Bubak›mdan “aktif” iktisat politikalar› yerine “istikrarl›” politikalar kullanmal›d›r. Buteoriye göre, devlet sadece oyunun kurallar›n› belirlemeli; fertler de hangi imkân-lar›n kendilerine aç›k oldu¤unu bilip kararlar›n›n muhtemel sonuçlar›n› öncedenkestirebilmelidir. Örne¤in; vergi politikas› ve kamu harcamalar› politikas› ile ilgilikararlar önceden belirlenmeli ve s›k s›k de¤ifltirilmemelidir. Politika de¤iflikliklerizorunlu oldu¤u zaman ise bu de¤ifliklikler yavafl yavafl yürürlü¤e konulmal›d›r.

Rasyonel beklentiler hipotezi, günümüz dünyas›n›n dinamik, rasyonel ve en-formasyona kolay eriflebilen bireyine (ekonomik karar birimine) dayanmaktad›r.Bu birey hata yapabilir fakat sürekli olarak hata yapmaz ve sürekli olarak aldat›la-maz. Rasyonel beklentiler hipotezine göre; ekonomik karar birimleri bir de¤iflke-nin gelecekte alaca¤› de¤erle ilgili bir tahmin yaparken, bu de¤iflkenin de¤erini et-kileyece¤ini tahmin ettikleri faktörlerin tamam› ile ilgili elde mevcut bulunan bü-tün enformasyonu (bilgiyi) en etkin flekilde kullan›r. Hipotezin kat› yorumu olanilk hâlinde, ekonomik karar birimlerinin tahmin edecekleri de¤iflkenle ilgili bütünenformasyona sahip olacaklar›n› varsayar. Zay›f yorumunda ise enformasyon eldeetmenin belirli bir maliyeti bulundu¤u için karar birimlerinin, söz konusu de¤ifl-kenle ilgili bütün enformasyona de¤il, ancak k›smi bir enformasyona sahip olabi-lece¤i varsay›lmaktad›r.

Rasyonel Beklentiler Teorisi’ne göre ekonomide para arz› art›r›ld›¤› zaman, bi-reyler, bunun belli bir dönem sonra fiyatlar genel seviyesi ile birlikte nominal faizoran›n› da yükseltebilece¤ini tahmin edebilirler. Bireyler para arz›n›n enflasyonistbir etki yarataca¤›n› bildikleri için buna karfl› rasyonel davran›fllarda bulunacaklar-d›r. Örne¤in, iflçiler nominal ücretlerin enflasyon oran›nda art›r›lmas›n› isteyecek-lerdir. ‹flçilerin bu taleplerinin iflverenler taraf›ndan kabul edilmesi olas›l›¤› yüksek-tir. Zira iflverenler de fiyatlar genel seviyesinin artmas›n›n kendi kârlar›n› artt›raca-¤›n› önceden “rasyonel” bir flekilde tahmin edebileceklerdir. Sonuç olarak, para ar-z›n›n artt›r›lmas› reel milli gelir ve istihdam düzeyinde önemli bir de¤ifliklik yarat-mayacak sadece enflasyonist bir etki do¤uracakt›r. Dahas›, ücret art›fllar› ile fiyatart›fllar› birbirini kovalayacakt›r. Bu durumu afla¤›da yer alan flekil yard›m›yla aç›k-lamaya çal›flal›m: Ekonomide para arz›n›n art›r›lmas›, toplam talep seviyesini AD0düzeyinden AD1 düzeyine kayd›rarak sonuçta fiyatlar›n P0 düzeyinden P1’e yük-selmesine neden olur. Rasyonel Beklentiler Teorisi’ne göre, Uzun Dönem ToplamArz E¤risi’nin (LRAS) inelastik oldu¤u varsay›lmaktad›r. Bunun nedeni, yukar›dada belirtti¤imiz flekilde, para arz›n›n art›r›lmas›n›n uzun dönemde reel üretim ve is-tihdam üzerinde etkili olmayaca¤›n›n kabul edilmesidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Rasyonel BeklentilerTeorisi’ne göre uzundönemde bütçe aç›klar›n›nborçlanarak finanseedilmesi, para basarakfinanse etmeye göre dahafazla enflasyonist sonuçdo¤urur. (Borçlanmaimkân›n›n ortadan kalkmas›durumunda) Di¤er birifadeyle, parasalfinansmandan kaç›nmakuzun dönemde daha fazlaenflasyona yol açar.Monetaristler enflasyonunnedeninin para basmakoldu¤unu varsayd›klar›ndanbu olgu “Hofl OlmayanMonetarist Aritmetik” (T.Sargent ve N.Wallace) olarakadland›r›lm›flt›r.

Rasyonel beklentiler hipotezi, baz› yönlerden elefltirilere u¤ram›flt›r. Örne¤in,Nobel Ekonomi Ödülü sahibi Kenneth J. Arrow, teoriyi bafll›ca flu aç›lardan elefltir-mifltir:

1. Rasyonel Beklentiler Teorisi’nde ekonomik birimler ekonominin gelecekdengesini analiz etme yetene¤ine sahip, süper istatistikçiler olarak kabuledilmektedir.

2. Ekonomide menkul k›ymetler piyasas› etkin olarak çal›fl›rken, mal ve emekpiyasalar› bu düzeyde etkin olmayabilir. Aksine bunun tam tersi de olabilir.Arrow’a göre fiyat beklentilerine iliflkin tahminler ço¤unlukla sermaye biri-kimi konusundaki kararlar için do¤rudur. Sermayenin ak›fl›na iliflkin karar-larda ise fiyat beklentileri önemli hatalar içerebilir. Hisse senetlerindeki fiyatdalgalanmalar› buna bir örnek teflkil etmektedir.

Sonuç olarak denilebilir ki Rasyonel Beklentiler Hipotezinin elefltirilecek yanla-r›na ra¤men, beklentilerin ekonomik modellerin içerisine dahil edilmeye ihtiyaçduydu¤u belirlendi¤inden, bu metot bu beklentileri flekillendirmek için sahip ol-du¤umuz en elveriflli metottur. Piyasadaki beklentilerin rasyonel olup olmad›¤›ylailgili sonuçlar çok net olmamakla birlikte, baz› deneysel çal›flmalar beklentilerinrasyonel oldu¤unu desteklemektedir.


Fiyatlar GenelDüzeyi

Gelir ve ‹stihdamDüzeyi (Yf)

P1

P2

P0

E1

E0

E2

AD1

AD0

AD2

fiekil 8.1

Para Arz›n›n Büyümesi ve Rasyonel Beklentiler


Monetarizmin temel ilkelerini aç›klamak.Monetarizm, özü itibariyle klasik politik iktisad›npara teorisi alan›ndaki görüfllerinin yeniden yo-rumlanmas› olarak ifade edilebilir. Bu ak›m›n ön-cüsü olan Milton Friedman, tümüyle laissez-fairedüflüncesini savunmamakla birlikte, devlet faali-yetlerinin s›n›rland›r›lmas›, ekonominin do¤al iflle-yifline b›rak›lmas›, bireysel ve psikolojik beklenti-lerin ekonomik hayattaki büyük önemi üzerindedurmufltur. Monetaristlere göre, ekonomideki is-tikrars›zl›klar›n birço¤u parasal kökenlidir. Bu ne-denle para politikas›n›n iktisadi sorunlara karfl›, di-¤er iktisat politikas› araçlar›ndan daha etkili oldu-¤unu düflünmektedirler. Bu nedenle Modern Mik-tar Teorisi olarak da adland›r›lan Monetarizm’deenflasyonun temel nedeni para arz›ndaki art›fllar-d›r. Monetarist Miktar Teorisinde paran›n dolafl›mh›z›n›n sabitli¤inin teorik bir sonuç de¤il, ampirikbir bulgu oldu¤unu kabul edilmektedir. Moneta-ristler ekonomideki istikrars›zl›¤›n nedenini parapolitikalar›n›n yanl›fl uygulanmas› olarak görmüflve 1929 ekonomik buhran›n›n nedenini, para arz›-n›n yeterince ve zaman›nda art›r›lmamas› oldu¤u-nu; 1973’deki stagflasyonun ise, para arz›n›n gere-¤inden fazla art›r›lmas› oldu¤unu savunmufllard›r.Monctaristelere göre; milli gelir, istihdam ve fiyat-lardaki istikrars›zl›k, para arz›ndaki istikrars›zl›ktankaynaklanmaktad›r. E¤er para arz› büyüme h›z›n-da istikrar sa¤lan›rsa, üretim, istihdam, fiyatlar vegelirlerde de istikrar sa¤lanabilir. Monetarizm, pa-ran›n miktar›ndaki de¤iflmelerin, iktisadi faaliyetlerve fiyatlar genel seviyesi üzerinde büyük etkisininoldu¤unu ve fiyat istikrar›n›n sa¤lanmas› için enuygun çözümün para arz›ndaki art›fl h›z›n›n önce-den belirlenmesi (her y›l sabit oranda artt›rlmas›)ile gerçeklefltirilebilece¤ini savunmaktad›r.

Monetarist iktisatç›lar› tan›mlamak.Monetaristlerin ço¤unlu¤unu Chicago çevresin-den yetiflmifl ve ço¤unlu¤u Friedman’›n ö¤rencisiolan bilim adamlar› Gary Becker ve di¤erleri (Ca-gan, Lerner, Selden, Pasek, Macesich, Meiselman,Gibson, Sidrouski, Darby, Laidler) ile St.Louis Fe-deral Reserv Bankas› uzmanlar› (L.Anderson,J.Jordan, Keran, K.Carlson) oluflturmaktad›r. Ayr›-ca bu grubun ‹ngiltere’de de temsilcileri (A.AllanWalters, H.G. Johnson) ve Karl Bruner say›labilir.

Yeni Klasik ‹ktisad›n ve Rasyonel Beklentiler Te-

orisinin temel ilkelerini aç›klamak.

Yeni klasik iktisat, Monetarist politikalara dayal›olarak do¤mufl ancak 1970’li y›llarda bu yakla-fl›mdan ayr›lm›fl ve farkl› bir teori haline dönüfl-müfltür. Yeni klasik yaklafl›m, uyumcu beklenti-ler hipotezine karfl› gelifltirdi¤i rasyonel beklenti-ler hipotezi ve merkez bankalar›n›n ekonomiyemüdahalesine karfl› gelifltirdi¤i politika etkisizli¤ihipotezi ile makro iktisadi düflüncede devrim ya-ratm›flt›r. Rasyonel Beklentiler Teorisi, ancak toplumunbeklemedi¤i anlarda ve beklemedi¤i flekillerdeuygulanacak bir politikan›n çok k›sa sürede etki-li olaca¤›n›, zaman içerisinde bireylerin enfor-masyonu takip ederek beklentilerin de¤ifltirme-leri halinde ise politikalar›n tekrar etkisiz kalaca-¤›n› öne sürmektedir.

Rasyonel Beklentiler Teorisine yöneltilen elefltiri-

leri özetlemek.

Rasyonel Beklentiler Teorisi bafll›ca flu aç›lardanelefltirmifltir:1. Rasyonel Beklentiler Teorisinde ekonomik bi-

rimler ekonominin gelecek dengesini analizetme yetene¤ine sahip, süper istatistikçilerolarak kabul edilmektedir.

2. Ekonomide menkul k›ymetler piyasas› etkinolarak çal›fl›rken, mal ve emek piyasalar› budüzeyde etkin olmayabilir. Aksine bunun tamtersi de olabilir. Arrow’a göre fiyat beklentile-rine iliflkin tahminler ço¤unlukla sermaye bi-rikimi konusundaki kararlar için do¤rudur.Sermayenin ak›fl›na iliflkin kararlarda ise fiyatbeklentileri önemli hatalar içerebilir. Hisse se-netlerindeki fiyat dalgalanmalar› buna bir ör-nek teflkil etmektedir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Monetarizmin iktisat litera-türünde kullan›lan di¤er adlar›ndan biri say›lamaz?

a. Parac›larb. Modern Miktar Teorisic. Neoklasik ak›md. Yeni Klasik iktisate. Reaganomics

2. Afla¤›dakilerden hangisi Monetarizm ile ilgili yanl›flbir ifadedir?

a. Klasik miktar teorisini elefltirip gelifltirmifllerdirb. Chicago okulu kurucusu Milton Friedman’›n ve

takipçilerinin miktar teorisine iliflkin çal›flmalar›-n›n literatürdeki ad›d›r.

c. ‹stikrars›zl›klar›n nedenini kamu harcamalar›n›nyetersiz olmas›na ba¤lar.

d. Klasiklerin tam istihdam görüflü reddedip, “do-¤al iflsizlik hipotezi”ni ileri sürerler.

e. Türkiye’de Turgut ÖZAL’a ekonomi politikala-r›nda model olmufltur.

3. Afla¤›dakilerden hangisi Monetarist görüflün temelvarsay›mlar› aras›nda say›lamaz?

a. Sürekli gelir hipotezib. Do¤al iflsizlik hipotezic. Sabit oranl› parasal büyüme kural›d. Uyumsal beklentiler hipotezie. Maliye politikalar›n›n etkinli¤i hipotezi

4. Friedman’a göre sürekli gelirin tan›m› afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Uzun dönemde beklenen ortalama gelirb. Faizin bir fonksiyonuc. K›sa dönemde beklenen ortalama gelird. Befleri servet ve befleri olmayan servet oran›n›n

bir fonksiyonue. Beklenen enflasyon oran›n›n bir fonksiyonu

5. Monetarist yaklafl›mda paran›n getirisi sabitken tah-villerin getirisinin azalmas›, elde tutulan para miktar›n›nas›l etkiler?

a. Art›r›rb. Azalt›rc. Etkilenmezd. Art›fl oran› azal›re. Art›fl oran› artar

6. Friedman’›n para talebi fonksiyonunda paran›n do-lafl›m h›z› afla¤›dakilerden hangisinin istikrarl› bir fonk-siyonudur?

a. Sürekli gelirinb. Yaflam boyu gelirinc. Mutlak gelirind. Cari gelirine. Nispi gelirin

7. Monetarizmin içinden farkl› ancak varsay›mlarla do-¤an, bireylerin politikalar› bofla ç›karaca¤›n› savunangörüfl afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Marjinalizmb. Uyumcu Beklentilerc. Rasyonel Beklentiler Teorisid. Strüktüralizme. Arz yanl› iktisatç›lar

8. Rasyonel Beklentiler teorisine iliflkin olarak afla¤›da-ki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Bireyler tam bilgi sahibidirler; sistematik hatayapmazlar

b. Uzun dönem toplam arz e¤risi’nin inelastik ol-du¤u varsay›lmaktad›r

c. 1961’de J.Muth’un bir makalesi ile ortaya ç›k-m›flt›r,

d. Devletin politikalar› k›sa dönemde ekonomikde¤iflmeler yaratmaz,

e. Para arz› reel milli geliri etkilemezken enflasyo-na sebep olur,

9. Afla¤›dakilerden hangisi politikalar›n etkinsizli¤inisavunan ve ekonomideki istikrars›zl›klar›n nedenini pa-rasal floklara dayand›ran yaklafl›md›r?

a. Marjinalizmb. Uyumcu Beklentilerc. Rasyonel Beklentiler Teorisid. Reel Konjonktür Teorisie. Strüktüralizm

10. Afla¤›dakilerden hangisi Yeni Klasik ‹ktisad›n öncüisimlerinden biri de¤ildir?

a. R. Lucasb. P.Minfordc. T. Sargentd. N.Wallacee. A. Schwartz



1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Monetarizm” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Monetarizmin Temel ‹lke-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sürekli Gelir Hipotezi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sürekli Gelir Hipotezi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Parasal Aktar›m Süreci...”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Monetarizm” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rasyonel Beklentiler Teori-si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rasyonel Beklentiler Teori-si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Klasik ‹ktisat” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Klasik ‹ktisat” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Monetarizm, “nominal milli gelir düzeyinin belirlenme-sinde ve de¤iflmesinde parasal faktörlerin önemini vur-gulayan doktriner bir yaklafl›md›r”. Monetaristler, libe-ral piyasa ekonomisini savunmufllar ve devletin ekono-mik yaflama müdahale etmemesi gerekti¤ini ileri sür-müfllerdir. Monetarist ekonomik yaklafl›mda serbest pi-yasan›n ve rekabetin gücü, ekonomik özgürlükler veözel mülkiyet esast›r.

S›ra Sizde 2

Portföy Teorisi, bir yat›r›mc›n›n varl›klar›n› getirisi farkl›alternatif yat›r›m flekilleri aras›nda nas›l da¤›tt›¤›n› ince-lemektedir. Teoride, finansal varl›klarla reel varl›klararas›nda s›n›rl› ikame iliflkisi oldu¤unu varsay›lmaktad›r.

S›ra Sizde 3

Keynesyen ve Monetarist görüflte Parasal Aktar›m Meka-nizmas›na yönelik farkl›l›klar› flu flekilde özetleyebiliriz:1. Keynesyen görüflte para ve tahvil olmak üzere sade-ce iki varl›k hesaba kat›l›rken, Monetarist görüfl reelvarl›klar› da hesaba katmaktad›r. 2. Keynesyen görüflte para politikas›n›n reel ekonomi-ye aktar›m› faiz oran› üzerinden ifllemektedir. Moneta-rist görüflte ise para politikas› portföyde yer alan varl›k-lar›n nispi fiyatlar›n› de¤ifltirmek suretiyle reel ekono-miyi etkilemektedir.

S›ra Sizde 4

Rasyonel Beklentiler Teorisi, fertlerin uyumcu de¤il,rasyonel beklentiler içinde oldu¤unu ve bu nedenle ik-tisat politikalar› karfl›s›nda hemen aktif bir tav›r tak›n›piktisat politikas›n› tamamen etkisiz hale getirebildi¤iniileri sürmektedir. Çünkü Bütün ekonomik birimler do¤-ru modeli ve onun parametrelerini bilirler; politika ya-p›mc›lar›n›n bütün reaksiyonlar›n› hesaba katarlar. Birtahmine varabilmek için de ekonomik model çerçevesiiçindeki bütün bilgileri elde eder ve kullan›rlar. Böyle-ce politika tedbirlerinin etkilerini önceden tahmin ede-bilir ve davran›fllar›n› flekillendirerek politika uygula-malar›n› bofla ç›karabilirler.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Adaçay, F.R.ve Islatince, H., (2009), ‹ktisadi Düflünce-

ler Tarihi, Ekin Kitapevi, Bursa.Aktan, C. C., (2000), “Monetarizm ve Rasyonel Bek-

lentiler Teorisi”, Politik ‹ktisat, Anadolu Matbaas›,‹zmir.

Aktan, C. C, (2004), Yeni ‹ktisat Okullar›, Seçkin Ya-y›nc›l›k, Ankara.

Bocuto¤lu, E., (2012), ‹ktisadi Düflünceler Tarihi,

Murathan Yay›nevi, Trabzon.Cengiz, V. (2008), “Keynesyen Ve Monetarist Görüflte

Parasal Aktar›m Mekanizmas›: Bir Karfl›laflt›rma”,Atatürk Ünv. ‹‹BF Dergisi, C.22, S.1, s.115-127.

Çiçek, M. (2005). “Türkiye’de Parasal Aktar›m Mekaniz-mas›: VAR Yaklafl›m›yla Bir Analiz”, ‹ktisat ‹flletme

ve Finans, 233, 82-105.Çubukçu, T. (1983), Enflasyon Teorisi ve Türkiye’de

Enflasyon, Ankara: HÜ. ‹‹BF Yay›n›.

Friedman, M. (1956): (ed.): Studies in the Quantity

Theory of Money, Chicago Un.Press.Friedman, M. (1957): A Theory of Consumption

Function, Princeton University Press, Princeton.Friedman, M. (1968): “The Role of Monetary Policy”,

American Economic Review, 58(1), pp.1-17.Friedman, M. (1962), “Should There Be An Indepen-

dent Monetary Authority”, L.B.Yeager (Ed.), InSearch of Monetary Constitution içerisinde, HarvardUniversity Press, Cambridge.

Friedman, M. (1969) (ed.): The Optimum Quantity of

Money, Chicago, Aldine.Friedman, M. (1970): The Counter Revolution in

Monetary Theory, Institute of Economic Affairs,London.

Friedman, M. (1970): “A Theoretical Framework for Mo-netary Analysis”, Journal of Political Economy,

78(2), March-April, ss.328-337.Friedman, M. (1972):”Comments on the Critics”, Jour-

nal of Political Economy, 80(5), ss.906-950.Friedman, M. (1975): Unemployment versus Inflati-

on? An Evolution of Phillips Curve, IEA, Lecture,No.2.

Friedman, M. (1977): “Nobel Lecture: Inflation andUnemployment”, Journal of Political Economy,

85(3), ss.451-472.Friedman, M. and Schwartz, A.J. (1963), A Monetary

History of the United States 1867-1960, Prince-ton University Pres, Princeton.

Friedman, M., (1971): “Government Revenue From Inf-lation” Journal of Political Economy, 79 (4), ss.846-856.

Friedman, M., M.(1953): Essays in Positive Economics,

University of Chicago Press, Chicago & London.Friedman,, M. (1975), “The Case for A Monetary Ru-

le”, Milton Friedman, An Economist’s Protest içeri-sinde, Thomas Horton, New Jersey.

Friedman,, M. ve R. Milton Friedman (1980), “The Tideis Turning”, P. Duignan ve A. Rabushka (Eds.), TheUnited States in the 1980’s, Hoover Institution,

Stanford, 3-30.

Kantor, B., (1979) “Rational Expectations and Econo-mics Thought”, Journal of Economics Literature

Vol. 17, pp, 1422-1441.Friedman, M., M. ve R.Friedman (1988): Kapitalizm ve

Özgürlük, Çev: D.Erberk ve N. Himmeto¤lu, Al›nKitaplar, ‹stanbul

Öçal, T., vd. (1997) , Para Banka: Teori ve Politika,

Gazi Kitabevi, Ankara.Özgüven, A.,(1984), ‹ktisadi Düflünceler, Doktrinler

ve Teoriler, Filiz Kitapevi Beyaz›t-‹stanbul.Paras›z, ‹., (1996) Monetarizm Ve Ünlü Monetarist

Ve Keynesgil ‹ktisatç›larla Söylefliler, Ezgi Kita-pevi, Bursa.

Sargent, T., (1976), “Rational Expectations and the The-ory of Economic Policy”, Journal of Monetary Eco-

nomics, April-1976. Vol 2, No 2, pp, 169-183.Sargent T., (1981), (ed) Lucas R.E., “The Rate of Interest

...”, Ratinational Expectations & Econometric Practi-ce, The Unv. Of Minesota Press. Minneapolis.

Savafl, V., (1984) Keynezyen ‹ktisat Y›k›l›rken, FatihYay›nevi Matbaas›, ‹stanbul.

Turanl›, R., (2011), ‹ktisadi Düflünce Tarihi, Bilim

Teknik Yay›nevi, ‹stanbul.Yay, G.G., (2001) , “Ch›cago Okulu, Milton Fr›edman

Ve Monetarizm”, Liberal Düflünce, Güz, 6 (24),196-207.


Documents

iktisadi dusunceler tarihi