III.Uluslararası Ukrayna'da şan Halklar Sempozyumu 18-21 ... · УКРАЇНСЬКІ НАРОДНІ ПІСНІ ДО ТАНЦЮ: ТРАДИЦІЯ І СУЧАСНІСТЬ..... 56

Київський національний університет імені Тараса Шевченка

Інститут філології кафедра тюркології і кафедра фольклористики Інститут фольклорних досліджень Туреччини

ВГО "Союз гагаузів України"

Кiev Milli Taras Şevçenko Üniversitesi Filoloji Enstitüsü Türkoloji Bölümü - Folklor Bölümü

Türkiye Halk Kültürü Araştırmaları Kurumu Ukrayna Gagauzlar Birliği

III-Й МІЖНАРОДНИЙ СИМПОЗІУМ "ТЮРКОМОВНІ НАРОДИ УКРАЇНИ"

18-21 ВЕРЕСНЯ 2012 РОКУ

"III.Uluslararası Ukrayna'da Türkçe Konuşan Halklar Sempozyumu"

18-21 Eylül 2012

МАТЕРІАЛИ / BİLDİRİLER

Київ/Kiev 2012

Київський національний університет імені Тараса Шевченка Інститут філології

кафедра тюркології і кафедра фольклористики Інститут фольклорних досліджень Туреччини

ВГО "Союз гагаузів України"

Кiev Milli Taras Şevçenko Üniversitesi Filoloji Enstitüsü Türkoloji Bölümü - Folklor Bölümü

Türkiye Halk Kültürü Araştırmaları Kurumu Ukrayna Gagauzlar Birliği

III-Й МІЖНАРОДНИЙ СИМПОЗІУМ

"ТЮРКОМОВНІ НАРОДИ УКРАЇНИ" 18-21 вересня 2012 року


18-21 Eylül 2012

МАТЕРІАЛИ / BİLDİRİLER

Відповідальні за випуск / Kitabı hazırlayanlar: Ірфан Юнвер Насраттиноглу (проф.) /Prof.Dr.İrfan Ünver Nasrattınoğlu,

Ф.І. Арнаут канд. філол. наук / Doç.Dr.Fedora Arnaut

Київ 2012

Статті, присвячені тюркомовнім народам України, наукові праці вчених тюркологів, викла-дачів, аспірантів, магістрів які порушують актуальні проблеми історіографії, теорії та функціо-нування літератури та фольклору, матеріальна та і духовна культури тюркомовніх народів України та взаємовплив культур між українським і тюркськими народами на теренах України, а також матеріали доповідей із сучасної тюркології – методології та перспективи розвитку в Україні.

Bu kitapta "III.Uluslararası Ukrayna'da Türkçe Konuşan Halklar Sempozyumu' ile ilgili bildiriler yer almaktadır Edebiyat, folklor, dil, kültür gibi çeşitli konuların yanısıra Ukrayna - Türkiye kültürlerinin karşılıklı etkileri ve Çağdaş türkolojinin Ukrayna'da gelişim süreci gibi bildiriler sunulmuştur. Bildirilerin bilimselliği Taras Şevçenko Kiev Milli Üniversitesi Filoloji Enstitüsü Türkoloji Bölümü'nün 04 Ekim 2012 tarihli (protokol № 3) kararı ile onaylanmıştır

Рекомендовано кафедрою тюркології (протокол №3 від 4 жовтня 2012 року)

Редакційна колегія:

Сергій Вижва, д-р геол. наук, проф. (Україна); Петро Бех, д-р філол. наук, проф. (Україна); Григорій Семенюк, д-р філол. наук, проф. (Україна); Олена Снитко, д-р філол. наук, проф. (Україна); Олена Івановська, д-р філол. наук, проф. (Україна); Любов Копаниця, д-р філол. наук, проф. (Украї-на); Володимир Підвойний, канд. філол. наук, доц. (Україна); Нуран Каябаши, д-р філол. наук, проф. (Туреччина); Незіхе Шентюрк, д-р філол. наук проф. (Туреччина); Алі Рафет Озкан, д-р філол.наук, проф. (Туреччина); Аріф Аго, д-р філол. наук, проф. (Македонія); Ерман Артун, д-р філол. наук, проф. (Туреччина); Тунджер Гюленсой, д-р філол. наук, проф. (Туреччина); Медіха Гюлер, д-р філол. наук, проф. (Туреччина); Озлен Озген, д-р філол. наук, проф. (Туреччина); Супхі Саатчи, д-р філол. наук, проф. (Туреччина); Уміт Фаво Телатар, д-р філол. наук, проф. (Туреч-чина); Иса Хабібейлі, д-р філол. наук, проф. (Азербайджан-Нахічевань); Ченгіз Хаков, д-р істор. наук, проф. (Болгарія); Хамді Хасан, д-р філол. наук, проф. (Македонія); Джеліл Нагієв, д-р філол. наук, проф. (Азербайджан); Севім Пілічкова, д-р філол. наук, проф. (Македонія); Степан Варбан, д-р економ. наук, проф. (Молдова); Данута Шмелевська, канд. філол. наук (Польща); Сельджук Думан, канд. істор. наук (Туреччина); Гюлін Огют Екер, канд. філол. наук (Туреччина)

Bilim kurulu Prof. Dr. Sergiy VIJVA (Ukrayna); Prof. Dr. Petr BEH (Ukrayna); Prof. Dr. Grigoriy SEMENÜK (Ukrayna); Prof. Dr. Olena SNİTKO (Ukrayna); Prof. Dr. Olena İVANOVSKA (Ukrayna); Prof. Dr. Ludmila KOPANİTSYA (Ukrayna); Doç. Dr. Vladimir PİDVOYNIY (Ukrayna); Prof. Dr. Nuran KAYABAŞI (Türkiye); Prof. Dr. Nezihe ŞENTÜRK (Türkiye); Prof. Dr. Ali Rafet ÖZKAN (Türkiye); Prof. Dr. Arif AGO (Makedonya); Prof. Dr. Erman ARTUN (Türkiye); Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY (Türkiye); Prof. Dr. Mediha GÜLER (Türkiye); Prof. Dr. Özlen ÖZGEN (Türkiye); Prof. Dr. Suphi SAATÇİ (Türkiye); Prof. Dr. Ümit Fafo TELATAR (Türkiye); Prof. Dr. İsa HABİBBEYLİ (Nahçıvan-Azerbaycan); Prof. Dr. Cengiz HAKOV (Bulgaris-tan); Prof. Dr. Hamdi HASAN (Makedonya); Prof. Dr. Celil NAGİYEV (Azerbaycan); Prof. Dr. Sevim PİLİÇKOVA (Makedonya); Prof. Dr. Stepan VARBAN (Moldova); Doç. Dr. Danuta CHMIELOWSKA (Polo-nya); Doç. Dr. Selçuk DUMAN (Türkiye); Doç. Dr. Gülin ÖĞÜT EKER (Türkiye) Автори опублікованих матеріалів несуть повну відповідальність за підбір, точність наведених фактів,

цитат, статистичних даних, відповідної термінології, власних імен та інших відомостей. Bu kitapta yer alan bildirilerdeki düşünce, görüş, varsayım, alıntılar, tez, savlar, ekonomi-istatistik bilgiler,

şahsi isimler yazarlara aittir.

Збірник друкується за підтримкою ВГО "Союз гагаузів України". Bu kitap 'Ukrayna Gagauzlar Birliği' tarafından basılmaktadır.

3

ЗМІСТ Івановська Олена

УКРАЇНА І ТУРЕЧЧИНА: ФОЛЬКЛОРНІ І ФОЛЬКЛОРИСТИЧНІ ТРАДІЦІЇ ................................................. 10 Гьонюль Кючюкбасмаджі

ТУРЕЦЬКА НАРОДНА КАЗКА, ЯК НОСІЙ КУЛЬТУРИ ................................................................................. 12 Мехмед Наджі Онал

НАРОДНА ЛІТЕРАТУРА ТУРКІВ – МЕСХЕТИНЦІВ...................................................................................... 19 Наталія Кропотова

ЖАНРООБРАЗУЮЧІ ЕЛЕМЕНТИ КАРАЇМСЬКОЇ НАРОДНОЇ КАЗКИ ........................................................ 26 Алі Рафет Озкан

ЧОТКИ В РЕЛІГІЙНИХ ТРАДИЦІЯХ НАРОДІВ СВІТУ .................................................................................. 33 Ергюн Верен

ЗВИЧАЙ ОГЛЯДИН У КРИМСЬКИХ ТАТАРІВ ТА ІНШИХ ТАТАРСЬКИХ НАРОДІВ .................................. 42 Аллахверді Меммедлі

МОЛЛА НАСРЕДДІН ТА ТУРЕЧЧИНА. ВПЛИВ ТВОРІВ МОЛЛИ НАСРЕДДИНА НА УЗБЕЦЬКУ ЛІТЕРАТУРУ ........................................................................................................................... 52

Світлана Лещинська УКРАЇНСЬКІ НАРОДНІ ПІСНІ ДО ТАНЦЮ: ТРАДИЦІЯ І СУЧАСНІСТЬ...................................................... 56

Федора Арнаут МЕТОДИЧНІ ЗАСТОСУВАННЯ РИМИ ТА ПАУЗИ В ЧАСТІВКАХ (МАНІ) (НА ПРИКЛАДАХ МАНІ ГАГАУЗЬКИХ ТА БАЛКАНСЬКИХ ТУРКІВ)............................................................ 60

Зера Бекирова ДОСВІД ЗБЕРЕЖЕННЯ ФОЛЬКЛОРУ КРИМСЬКИХ ТАТАР У РОКИ ДЕПОРТАЦІЇ НА СТОРІНКАХ ГАЗЕТИ "Ян'и ДЮНЬЯ"........................................................................................................ 65

Хіляль Бозкурт / Нуран Кайябаши ТРАДИЦІЇ ВИГОТОВЛЕННЯ СТЬОБАНОЇ КОВДРИ В ЧОРУМІ .................................................................. 69

Гюльшен Аслан Елькиран ГОЛКА ТИГ ЯК ОДИН З ІНСТРУМЕНТІВ НАРОДНОГО МИСТЕЦТВА ПОЗОЛОТИ (ХУДОЖНЬОГО ОЗДОБЛЕННЯ) .................................................................................................................... 79

Ханим Аліева ТВОРЧІСТЬ АЗЕРБАЙДЖАНСЬКОЇ АШУГСЬКОЇ ПОЕЗІЇ ........................................................................... 84

Мустафа Йилмаз ДЕРЖАВОТВОРЧА ДІЯЛЬНІСТЬ ГАГАУЗІВ ТА ГАГАУЗЬКОЇ ЛІТЕРАТУРИ ПІСЛЯ РОЗПАДУ РАДЯНСЬКОГО СОЮЗУ ПО СЬОГОДЕННЯ ................................................................................................ 86

Пономарева Ірина МАРІУПОЛЬСКІ ГРЕКИ: УРУМИ ТА РУМЕЇ................................................................................................... 94

Валентина Теосе / Олена Куйжуклу ГАГАУЗИ МОЛДОВИ: ЕТНІЧНА САМОСВІДОМІСТЬ В ЛІТЕРАТУРНІЙ ТРАДИЦІЇ І ПРОБЛЕМИ СОЦІЄТАЛЬНОЇ ІНТЕГРАЦІЇ НА СУЧАСНОМУ ЕТАПІ......................................................... 98

Микола Стоянов СТРАТЕГІЧНЕ ПЛАНУВАННЯ СОЦІАЛЬНО-ЕКОНОМІЧНОГО РОЗВИТКУ АТО ГАГАУЗІЇ – ШЛЯХ ЗАЛУЧЕННЯ ІНВЕСТИЦІЙ В АВТОНОМІЇ ....................................................................................... 103

Вєра Балова ВПЛИВ СВІТОВОЇ ЕКОНОМІЧНОЇ КРИЗИ НА СТРАТЕГІЮ РЕГІОНАЛЬНОГО РОЗВИТКУ ОСВІТНІХ УСТАНОВ ................................................................................................................. 111

Йонджа Анзерліоглу УРУМИ У СОЦІОКУЛЬТУРНОМУ ВИМІРІ ТА У СВІТЛІ ІСТОРІЇ ............................................................... 116

Айнур Газанферкизи СХОЖІСТЬ ТА РІЗНОМАНІТНІСТЬ ЖАНРІВ БАЯТИ, МАНІ ТА САРИН .................................................. 120

Насим Сахапов ЭТРУСКИ – ТЮРКИ ....................................................................................................................................... 125

Наталія Дарадур ДЕМОГРАФІЧНИЙ ПОТЕНЦІАЛ АТО ГАГАУЗІЇ: РЕАЛІЇ ТА ПЕРСПЕКТИВИ........................................... 141

4

Алла Папцова ТРАДИЦІЇ ТА ІННОВАЦІЇ ТА ЇХ ПРОЯВИ В КУЛЬТУРІ ГАГАУЗІВ У ЗВ'ЯЗКУ З ТРАНФОРМАЦІЄЮ ТРАДИЦІЙНОГО СУСПІЛЬСТВА ................................................................................................................. 144

Фатма Озтюрк / Інджі Седа Кивилджимлар ВІДБИТТЯ КУЛЬТУРНИХ ЗМІН ПЕРІОДУ РЕСПУБЛІКИ У ПОВСЯКДЕННОМУ ОДЯЗІ ......................... 155

Незіге Шентюрк ТЕМИ ЖІНКИ ТА МУЗИКИ У ТУРЕЦЬКІЙ КУЛЬТУРІ.................................................................................. 162

Айшегюль Каракеллє/ Мустафа Арли ПРОЕКТУВАННЯ В НАРОДНОМУ РЕМЕСЛІ.............................................................................................. 169

Нурія Емірсуїнова ДВА ВАРІАНТИ КАЗКИ ПРО ВЕДМЕЖЕ ВУХО У КРИМСЬКОТАТАРСЬКОМУ ФОЛЬКЛОРІ................. 175

Шуле Чівітджі /Хаджер Ольчер / Нуран Кайябаши ПРЕЗЕНТАЦІЯ ТРЬОХВИМІРНОЇ МОДЕЛІ ДЖЕПКЕНУ ТРАДИЦІЙНОГО КРОЮ І ОЗДОБЛЕННЯ ІЛУ АНКАРА ....................................................................................................................... 179

Юдум Кирмизи ЖІНКА В ТУРЕЦЬКІЙ КУЛЬТУРІ :НА ПРИКЛАДІ ТВОРЧОСТІ ЮНУСА ЕМРЕ ........................................ 187

Ясемін Доганер ДІЯЛЬНІСТЬ ТУРЕЧЧИНИ У СФЕРІ СПІВПРАЦІ З КРИМСЬКОЮ АВТОНОМНОЮ РЕСПУБЛІКОЮ ПІСЛЯ РОЗПАДУ РАДЯНСЬКОГО СОЮЗУ ПО СЬОГОДЕННЯ ............................................................... 197

Владислав Новіцький / Vladislav NOVİTSKİY ПОЛІТИКО- ПРАВОВІ АСПЕКТИ ІНТЕГРАЦІЇ КРИМСЬКИХ ТАТАР В УКРАЇНСЬКЕ СУСПІЛЬСТВО .................................................................................................................... 208

Назіфе Оздоглар КРИМСЬКІ ТАТАРИ ТУРЕЧЧИНИ ТА ЇХНІ ЗУСИЛЛЯ ІЗ ЗБЕРЕЖЕННЯ КУЛЬТУРНИХ ТРАДИЦІЙ ..... 214

Світлана Біляєва ПРОБЛЕМАТИКА ВЗАЄМОВПЛИВУ УКРАЇНСЬКОГО ТА ТЮРКСЬКИХ НАРОДІВ У КОНТЕКСТІ СУЧАСНОГО СВІТОБАЧЕННЯ ............................................................................................ 220

Еліф Оздоглар КІНЕМАТОГРАФІЧНИЙ АНАЛІЗ СТРІЧКИ "ТАРАС БУЛЬБА".................................................................... 223

Халім Серарслан РОКСОЛАНА В ОДНОЙМЕННОМУ ТВОРІ ОРХАНА АСЕНИ.................................................................... 229

Метін Саїп Сюрюджюоглу / Айше Озфер ДОСЛІДЖЕННЯ КУЛЬТУРИ ЇЖІ ІНОЗЕМНИХ СТУДЕНТІВ АНКАРСЬКОГО УНІВЕРСИТЕТУ............... 232

Севгі Озтюрк МІСЦЕ КАСТАМОНУ В ЧОРНОМОРСЬКОМУ ТУРИЗМІ ........................................................................... 240

Мехмет Кирбийик КРИМСЬКА ВІЙНА У ХРОНІЦІ "СУЛЬХ-НАМЕ-І ХАЛІС" ............................................................................ 246

Флера Сайфулина В.В. РАДЛОВ – ЗАСНОВНИК ТЮРКСЬКОЇ ФОЛЬКЛОРИСТИКИ (ДО 175-РІЧЧЯ ВІДОМОГО ТЮРКОЛОГА).................................................................................................. 256

Елі Шаміль ХАСАН САБРІ АЙВАЗОВ ТА АЗЕРБАЙДЖАН............................................................................................ 258

Осман Уяник СПОЛУЧНИК TAKI – ЗАПОЗИЧЕННЯ З УЙГУРСЬКОЇ ТА ХОРЕЗМСЬКОЇ ДО УРУМСЬКОЇ ................. 267

Ірина Юзвяк СИНОНІМІКА РЕЛІГІЙНОЇ ТЕРМІНОЛОГІЇ ГАГАУЗЬКОЇ МОВИ ............................................................... 274

Ольга Кулаксиз ГАГАУЗЬКІЙ НАРОДНИЙ ФОЛЬКЛОР, ЯК ЗАСІБ МОРАЛЬНО-ЕТИЧНОГО ВИХОВАННЯ МОЛОДШИХ ШКОЛЯРІВ ............................................................................................................................... 280

Лілія Арабаджи РОЛЬ ФОЛЬКЛОРУ ТА ЛІТЕРАТУРИ ПРИ ВИКЛАДАННІ ГАГАУЗЬКОЇ МОВІ У ШКОЛІ ........................ 288

5

Юсуф Сюлюкчю КЛАСИФІКАЦІЯ МЕТОДІВ НАВЧАННЯ ІНОЗЕМНОЇ МОВИ З ТОЧКИ ЗОРУ ЧОТИРЬОХ БАЗОВИХ МОВНИХ НАВИЧОК ...................................................................................................................................... 290

Ісмаїл Казимов ОСОБЛИВОСТІ ФОЛЬКЛОРНОЇ МОВИ ТУРКІВ-МЕСХЕТИНЦІВ, ЩО МЕШКАЮТЬ НА ТЕРЕНАХ УКРАЇНИ ................................................................................................................................. 299

Валентина Кисса РОЗВИТОК НАЦІОНАЛЬНОЇ САМОСВІДОМОСТІ У ГАГАЗІВ – ШКОЛЯРІВ У ПОЧАТКОВИХ КЛАСАХ ......................................................................................................... 303

Назан Юнал / Ендер Дуруальп АНАЛІЗ ДОСЛІДЖЕНЬ, ПРИСВЯЧЕНИХ МІСЦЮ ДИТЯЧОЇ ЛІТЕРАТУРИ У РОЗВИТКУ ДИТИНИ ДОШКІЛЬНОГО ВІКУ.............................................................................................. 306

Баян Ісмагулова / .Х.Базарбаева КАЗАХСЬКА МОВА В СУЧАСНОМУ КАЗАХСТАНІ (У СВІТЛІ СОЦІОЛІНГВІСТИЧНОГО АНАЛІЗУ) ..... 314

Татяна Кырбоба ПОЛІТИЧНА ДОЛЯ ГАГАУЗІВ В УМОВАХ СТАЛІНСЬКОГО РЕЖИМУ (40-ті рр. XX ст.)........................ 317

Баян Ісмагулова / Флєра Саметова ПРОСТІР У МОВНІЙ СВІДОМОСТІ КОЧІВНИКІВ ....................................................................................... 327

Мурадгелди Соєгов З ІСТОРІЇ ПОРІВНЯЛЬНОГО ВИВЧЕННЯ ТУРКМЕНСЬКОЇ МОВИ ТА ЛІТЕРАТУРИ З ІНШИМИ СПОРІДНЕНИМИ ТА НЕСПОРІДНЕНИМИ МОВАМИ (ЗОКРЕМА ГАГАУЗЬКОЮ).................................. 331

6

İÇİNDEKİLER

Olga İVANOVSKA UKRAYNA VE TÜRKİYE: HALKBİLİMİ VE HALKBİLİM GELENEKLERİ ........................................................ 10

Gülten GÖNÜL KÜÇÜKBASMACI TÜRK MASALLARININ KÜLTÜREL SÜREKLİLİK AÇISINDAN ÖNEMİ ......................................................... 12

Mehmet Naci ÖNAL AHİSKA TÜRKLERİNİN HALK EDEBİYATI...................................................................................................... 19

Natalya KROPOTOVA KIRIM KARAY MASALLARINININ ŞEKİL OLUŞUM ÖĞELERİ ....................................................................... 26

Ali Rafet ÖZKAN DİNLERDE TESBİH .......................................................................................................................................... 33

Ergün VEREN KIRIM TATARLARI İLE DİĞER COĞRAFYALARDA YAŞAYAN TATARLARIN EVLENME GELENEKLERİNDE KIZ BAKMA/GÖRME PRATİĞİ ....................................................................................... 42

Allahverdi MEMMEDLİ MOLLA NESREDDIN'IN " TÜRKIYE'YLE ILIŞKISI VE ÖZBEK EDEBIYATINA ETKISI.................................. 52

Svitlana LEŞÇİNSKA "HALK OYUNLARI IŞIĞINDA VAR OLAN UKRAYNA HALK TÜRKÜLERI: GELENEKLER VE ÇAĞDAŞÇILIK" ................................................................................................................................................. 56

Fedora ARNAUT MANİLERDEKI KAFİYE VE DURAKLAMA İNCELENMESİNDE METODİK UYGULAMA (GAGAUZ VE BLKAN TÜRKLERİ'NİN MANİ ÖRNEKLERİ ÜZERİNE) ........................................................... 60

Zera BEKIROVA YENİ DÜNYA' GAZETESİN'DE KIRIM TATARLARI'NIN SÜRGÜN YILLARINI İÇEREN FOKLORUNU KORUMA BECERİLERİ ............................................................................................................ 65

Hilal BOZKURT / Nuran KAYABAŞI ÇORUM'DA YORGANCILIK.............................................................................................................................. 69

Gülşen ASLAN ELKIRAN TÜRK TEZHİP SANATININ YARDIMCI UNSURU TIĞLAR ............................................................................. 79

Xanım АLİEVA AZERBAYCAN AŞIKLIĞI: HALKIN DOSTLUK, SULH VE MUHABBET NAĞMELERİ ................................... 84

Mustafa YILMAZ SOVYETLER BİRLİĞİ'NİN DAĞILMASINDAN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE'NİN GAGAUZ ÖZERK CUMHURİYETİ'NE YÖNELİK FAALİYETLERİ................................................................................................. 86

İrina PONOMARYOVA MARİUPOL YUNANLARI: URUM TÜRKLERİ VE ELLENLER......................................................................... 94

Valentina TEOSE / Olena KUYJUKLU MOLDOVA GAGAUZLARI: EDEBİ GELENEKLERDEK, ETNİK BİLİNÇALTI VE ÇAĞDAŞ DÖNEMDEKİ SOSYETAL ENTEGRASYON........................................................................................................................... 98

Nıkolay STOYANOV GAGAUZİYA'NIN SOSYAL VE EKONOMİ GELİŞİMİNDE STRATEJİK PLANLAMA – OTONOMİ İÇİN YATIRIMIN YOLU................................................................................................................. 103

Vera BALOVA DÜNYA EKONOMİK KRİZİN EĞİTİM SİSTEMİN BÖLGESEL GELİŞİM STRATEJİSİNE ETKİSİ ............... 111

Yonca ANZERLİOĞLU TARİHİ VE SOSYO-KÜLTÜREL VERİLER IŞIĞINDA URUMLAR ................................................................ 116

Aynur GAZANFERKIZI BAYATI, MANİ VE SARINLARIN ORTAK VE FARKLI TARAFLARI.............................................................. 120

Hasim SAHAPOV ETRUSKLAR: TÜRK ....................................................................................................................................... 125

Natalya DARADUR GAGAUZ YERİ'NDEKİ DEMOGRAFİK VARLIK: GERÇEKLER VE PERSPEKTİFLER................................ 141

7

Alla PAPTSOVA GELENEKSEL TOPLUM OLUŞUMUNDA GAGAUZ KÜLTÜRÜNE GELENEKLERİNİN VE YENİLİKLERİNİN YANSIMASI.................................................................................................................. 144

Fatma ÖZTÜRK / İnci Seda KIVILCIMLAR CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK KÜLTÜRÜNÜN GİYSİ SOSYOLOJİSİNE YANSIMASI .............................. 155

Nezihe ŞENTÜRK TÜRK TARİHİNDE ESKİ TÜRKLERDEN GÜNÜMÜZE KADIN VE MÜZİK................................................... 162

Ayşegül KARAKELLE / Mustafa ARLI EL SANATLARINDA TASARIM ÖRNEKLERİ ................................................................................................ 169

Nuriye EMİRSUYİNOVA KIRIM TATAR FOLKLORUNDA 'AYI KULAĞI' MASALININ İKİ VERSYONU ............................................... 175

Şule ÇİVİTCİ / Hacer ÖLÇER /Nuran KAYABAŞI ÜÇ BOYUTLU GİYSİ SİMÜLASYON SİSTEMİNDE ANKARA İLİNE AİT ÖRNEK BİR GELENEKSEL CEPKEN TASARIMI......................................................... 179

Yudum KIRMIZI TÜRK KÜLTÜRÜNDE KADIN: YÛNUS EMRE ÖRNEĞİ ............................................................................... 187

Yasemin DOĞANER SOVYETLER BİRLİĞİ'NİN DAĞILMASINDAN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE'NİN KIRIM'A YÖNELİK FAALİYETLERİ......................................................................................... 197

Vladislav NOVİTSKİY KIRIM TATARLARI'NIN UKRAYNA ORTAMINA SİYASİ – HUKUK KAYNAŞMALARI ................................. 208

Nazife ÖZDOĞLAR TÜRKİYE'YE GÖÇ EDEN KIRIM TATARLARININ GELENEK VE KÜLTÜRLERİNİ NE KADAR KORUDUKLARI İLE İLGİLİ BİR ARAŞTIRMA ............................................................................ 214

Svitlana BİLYAEVA GENEL BAKIŞ AÇISINDAN UKRAYNA VE TÜRK HAKLARININ KARŞILIKLI ETKİLERİ ............................ 220

Elif ÖZDOĞLAR KAZAKLARIN MÜCADELESİNİ KONU ALAN BİR FİLM, ''TARAS BULBA'' FİLM MİMARİSİ AÇISINDAN ANALİZİ ........................................................................................................... 223

Halim SERARSLAN ORHAN ASENA'NIN HÜRREM SULTAN ALGILAMASI ................................................................................ 229

Metin Saip SÜRÜCÜOĞLU/Ayşe Özfer ÖZÇELİK ANKARA ÜNİVERSİTESİ'NDE OKUYAN TÜRK ASILLI YABANCI UYRUKLU ÖĞRENCİ AİLELERİNİN MUTFAK KÜLTÜRLERİNİN İNCELENMESİ .................................................................................................. 232

Dr. Sevgi ÖZTÜRK KASTAMONU KENTİNİN KARADENİZ KÜLTÜR TURİZMİ İÇİNDEKİ YERİ ................................................ 240

Mehmet KIRBIYIK SULH-NÂME-İ HÂLİS'E GÖRE KIRIM SAVAŞI.............................................................................................. 246

Flera SAYFULİNA V.V.RADLOV: TÜRK FOLKLOR KURUCUSU (ÜNLÜ TÜRKOLOĞUN 175 YIL DÖNÜMÜNE) ................... 256

Ali ŞAMİL AZERBAYCANLA SIKI BAĞLANTISI OLAN ASAN (HASAN) SABRİ AYVAZOV ......................................... 258

Osman UYANIK UYGUR VE HAREZM TÜRKÇESİNDEN URUM TÜRKÇESİNE KÖPRÜ 'TAKI' BAĞLAMA EDATI ............ 267

İrina ÜZVYAK GAGAUZ DİLİNDE DİNİ TERMİNOLOJİ SİNONİMİĞİ ................................................................................... 274

Olga KULAKSIZ ORTA SINIFTAKI ÖĞRENCİLERİN EĞTİMİNDE BİR ARAÇ OLARAK- SÖZLÜ GAGAUZ HALK YARATMALARI ............................................................................................................................................... 280

Lilya ARABACI OKULLARDA GAGAUZ DİLİNİN OKUTULMASI SIRASINDA FOLKLORUN VE EDEBİYATIN ETKİSİ....... 288

Yusuf SÜLÜKÇÜ YABANCI DİL ÖĞRETİM YÖNTEMLERİNİN DİLİN DÖRT TEMEL BECERİ ALANINA GÖRE SINIFLANDIRILMASI ...................................................................................................................................... 290

8

İsmayıl KAZIMOV UKRAYNA ARAZİSİNDE YAŞAYAN MESHETİ TÜRKLERİ'NİN DİL ÖZELLİKLERİ .................................... 299

Valentina KISA OKUL DÖNEMİNDE GAGAUZ ÖĞRENCİLERİNDE MİLLİ BİLİNCİNİN GELİŞİMİ....................................... 303

Nazan ÜNAL / Ender DURUALP OKUL ÖNCESİ DÖNEM ÇOCUK EDEBIYATI ILE ILGILI ARAŞTIRMALARIN ANALİZİ .............................. 306

Bayan ISMAGULİNA / BAZARBAEVA ÇAĞDAŞ KAZAKİSTAN'DA KAZAK DİLİ (SOSYOLİNGVİSTİK DEĞERLENDİRME ESASINDA)............... 314

Tatyana KIRBOBA STALİN DÖNEMİNDEKİ (XX ASIR. 1940. YILLAR) GAGAUZLAR'IN SİYASİ KADERLERİ......................... 317

Bayan İSMAGULOVA / FAUZIYA SAMETOVA GÖÇEBENİN BİLİNCİNDEKİ DİL ALANI ........................................................................................................ 327

Muratgeldi SOYEGOV TURKMEN DİLİ VE EDEBİYATININ GAGAUZ DİLİ DE DAHİL OLMAK ÜZERE DİĞER AKRABA DİLLER İLE KIYASLAMA TARİHİNDEN......................................................................................................... 331

9

SUNUŞ

Merkezi Ankara'da bulunan ve 1981 yılında kurulan Halk Kültürü (Folklor) Araştırmaları Kurumu Türkiye'deki faaliyetlerine paralel olarak, Türkiye dışında da çalışmalar yapmaktadır.

Bu kurum 2007 yılında kurulmuş olan Ukrayna Gagauzlar Birliği ile imzaladığı işbirliği protokolu çerçevesinde her yıl bir dizi bilimsel, kültürel ve sanatsal etkinlikler düzenlemektedir.

Örneğin 2009, 2010, 2012 yıllarında uluslararası düzeyde üç önemli bilimsel sempozyum gerçekleştirdi. Bununla beraber kurumun Türkiye'de düzenlediği festivallere Ukrayna'nın çeşitli sanat toplulukları ile katılımını Ukrayna Gagauzlar Birliği sağladı. İki kuruluş zaman zaman sanat sergileri düzenledi. Örneğin 18–21 Eylül 2012 tarihlerinde gerçekleştirilen "III.Uluslararası Ukrayna'da Türkçe Konuşan Halklar Sempozyumu" programında yer alan karma Türk sanatları ve Ukrayna, Moldova, Azerbaycan, Tataristan sanat sergileri açıldı.

Anılan iki kuruluş Kiev'de düzenlediği etkinliklerde Taras Şevçenko Kiev Milli Üniversitesi Filoloji Fakültesi, Folklor ve Türkoloji Bölümleri ile işbirliği yaptı. Bu nedenle yapılan düzenlemelerde bize desteklerini esirgemeyen Taras Şevçenko Kiev Milli Üniversitesi Filoloji Fakültesi Dekanı Prof.Dr.Grigoriy SEMENÜK'e, Folklor Bölümü Başkanı Prof.Dr.Olena İVANOVSKAYA'ya ve Türkoloji Bölümü Doç.Dr.Volodimir PİDVOYNIY'ya içtenlikle teşekkür ediyoruz. Teşekkür edeceğimiz iki kişi daha vardır ki, onların katkıları da yadsınamayacak değerdedir. Bunlar ‘Günsel' Ulaşım Firması sahibi Selami GÜNSEL ve Azerbaycan Kiev Büyükelçisi Exc.Dr.Eynullah MEDETLİ'dir.

Elinizdeki kitap "III.Uluslararası Ukrayna'da Türkçe Konuşan Halklar Sempozyumu"'nda sunulan bildirileri içermektedir. Bu kitabın türkoloji çalışmalarına önemli katkılarda bulunacağına inanıyoruz.

Gerek, Ukrayna'da gerek ise Türkiye'de gerçekleştirdiğimiz tüm etkinliklerimizin hızla gelişmekte olan Türkiye – Ukrayna ilişkilerine yardımcı olacağına kuşku yoktur.

Kiev–Ekim 2012

Prof.Dr.İrfan Ünver Nasrattınoğlu, Doç.Dr.Fedora Arnaut

10

Олена Івановська, д-р філол. наук, проф.; / Prof.Dr. Olga İVANOVSKA (Україна/UKRAYNA)

УКРАЇНА І ТУРЕЧЧИНА: ФОЛЬКЛОРНІ І ФОЛЬКЛОРИСТИЧНІ ТРАДІЦІЇ

UKRAYNA VE TÜRKİYE: HALKBİLİMİ VE HALKBİLİM GELENEKLERİ

На шляху кожного народу від давнини до сучасності однією з прикметних ознак фізичної і духовної його присутності в просторі і в часі поряд з історичною чинністю була його неперервна культурна традиція, виражена у Слові.

Ще на початку ХХ століття видатний український учений Михайло Грушевський, акцентуючи на прагненні людства до творчості, зазначив: "Це не лише духовний, божественний потяг самовияву людини, а й її біологічна потреба знайти внутрішню гармонію: ритм серця привести в унісон із Всесві-том. Сей ритм – сторож традиції..."

З огляду на те, що останнім часом у всьому світі величезне значення приділяється питанням між-культурної комунікації, зростає необхідність у піднесенні значення загальнолюдських ідеалів на основі глибокого аналізу й синтезу національно-культурних надбань. Феномен світового фольклорного над-бання – складний у своїй поліфонії, оскільки об'єднує текстовий простір, суб'єктом творчості якого є різні етноси зі своєю історією, релігією та світоглядом загалом.

Відхилити завісу власної ідентичності, збагнути специфіку рідної національної площини ми можемо лише за умови пізнання фольклорної традиції нашої землі у всій її розмаїтості.Корисний досвід нам бачиться у подібному компаративному зрізі фольклорних і фольклористичних традицій України і Туреч-чини, на які багаті наші наукові школи. Відтак, науково-пізнавальне охоплення і осмислення всього універсуму "фольклор" сприяло би покращенню міжкультурного діалогу і збагатило і українську, і туре-цьку науку про народну творчість.

І український, і турецький фольклор творчо засвоїв історичні реалії минулих віків і представлений різними жанрами.

Так, фольклорний репертуар обох наших народів включає давні форми народної словесності, в яких домінуючими є вірування в магію слова, зокрема замовляння, голосіння, обрядова лірика (щоправда, в українців спостерігається певний збій традиції, оскільки радянська тоталітарна система "оголосила їм бій", що спричинило підміну сакрально-магічної функції розважальною).

Ключові слова: фольклор, жанр, компоративистика,

Herbir halk yaradılışından günümüze kadar kendini ifade etmeğe çalışmış ve bu ifadesini yaratmış olduğu kültürden, söylemiş olduğu 'söz' den oluşmuştur. Daha XX yılın başlarında Ukrayna'nın ünlü bilim adamı Mihaylo Gruşevskiy insanoğlunun yaradıcılığına dikkat çekmek için şöyle demiştir: ‘Bu ancak kendinin ifade ediş şekli değildir, aynı zamanda onun biolojik ihtiyacıdır: kalbinin atışlarını dünyanın nabzına göre ayarlanması ve bu atışlaş – geleneklerin bekçisidir'.

Bugünlerde uluslararası bağlantının öneminin artmasıyla beraber manevi değerlerin belirtme ile yükselme gibi öğeler bir vazifemiz gibi ortaya çıkar. Zira, evrensel kültürel birikim, polifonik bir yapı olup yüzlerce geleneklerin karışımıdır.

Kendi kültürümüzün zenginliği anlamanın tek bir şartı var: başka medeniyetlerin değerlendirilmesi ve onlara karşı saygı göstermesi.

Soz zamanlar kültürler arası komunikasyona dikkat çekilirken milli ve kültürel değerlendirmeye de bakmakta fayda var. Bu alanda en önemli dikkat ve araştırma Ukrayna ve Türkiye'nin sözlü edebiyat ve folklor geleneklerinin karşılaştırmalı kıyaslanması. Ve bu alanda en önemli alan ise 'folklor', ki bu bilim dalına göre kültürlerarası dialogun güçlenmesi daha da mümkündür.

Ukrayna ile Türkiye'nin folklor geleneklerin diakronik açıdan analiz edilmesi ne kadar kıymetli bilgi verebilmektedir. Doğal görülen bir gerçek şu ki, hem Ukrayna'nın hem de Türkiye'nin folklorları geçmişe ait kültürün yansımasıdır.

Anahtar kelimeler: folklor, tür, karşılaştırmalı analiz

Найпоширенішими жанрами наших культур є паремії. Зокрема, прислів'я і приказки – найпродуктивніший скомпресований формат, який маніфестує нарації дидактичного змісту. Щоправда, на відміну від української традиції, прислів'я і приказки у Туреччині не диференціюються і мають спільну характерну назву "аталар сезю", що в перекладі означає

11

"слово предків", отож-бо і для турків, як і для українців, культ предків є питомою рисою. Багаті на тематичну палітру загадки ("білмедже") та анекдоти, особливою популярністю з-посеред яких вирізняються ті, що розповідаються від особи "Бу-Адам", що в перекладі означає "та людина". Значно поширенішими порівняно з українською традицією у турецькому фольклорі є короткі жартівливі оповідання ("лятифа").

Цікавим явищем у турецькій ліриці і казковому епосі ("масал") є чітка гендерна стратифікація, для української ж традиції вона характерна переважно для ліричної пісні.

Помітними є однакові тенденції, характерні для казкового епосу як текстового утвору, який зазнавав культурних нашарувань. Турецькі казки – явище самобутнє, але позначене присутністю традицій народів Заходу і Сходу. Будь-яке запозичення відбувалося не механічно, а творчо та у відповідності до поетики турецького фольклору.

У фольклорних текстах турецька міфологія являє собою контамінацію елементів міфологій тенгріанства, ісламу, іранської міфології, власних світоглядних уявлень.

Хронологічно мусульманська міфологія є останньою зі вторинних міфологічних систем (бу-ддійська, зороастрійська, юдаїстична, християнська, маніхейська) й відображає синкретичний характер ісламу й мусульманської культури загалом. Зважаючи на те, що домінуючою релігією в Туреччині є мусульманство, то, безумовно, традиції ісламу підтримуються на державному рівні, у духовному житті, культурі, обрядах, звичаях і віруваннях, а також знайшли своє відо-браження в казковій прозі.

Відтак, характерною особливістю турецьких казок є згадування монотеїстичного божества – Аллаха. Це – не лише данина традиції, а й релігійний канон, оскільки казковий текст виконував культове призначення: цей могутній дидактичний ресурс активно засвоювався та транслювався нараторами-священиками у вигляді казки-проповіді, яка на основі давніх міфологічних мотивів утверджувала ідеї ісламу.

В українській казковій традиції звернення до Бога притаманно найбільшою мірою соціаль-но-побутовій казці, яка є найпізнішою за часом появи. Значно рідше такий мотив трапляється у чарівній і практично відсутній у звіриному епосі.

Порівняння цих феноменів дозволяє висловити гіпотезу, що турецька казка більшою мірою є продуктом прирощування релігійних смислів, українська ж демонструє певну статику – вона є при-кладом консервування уявлень наших пращурів, притаманних тій чи іншій епосі.

Функціонально близькі, попри певну відмінність поетикальних параметрів, турецькі народні пісні "мані" з українськими частівками та "тюркю" з коломийками. Цим жанрам притаманні формульність та чіткі канони віршування. Змістове ж наповнення відповідає їхній прагматичній меті.

Осердям звитяги, непоборності духу та героїзму є самобутні ліро-епічні жанри: дума та да-стан автохтонних теренів героїчного епосу – України та Туреччини. Спільними рисами цих жанрів є виконавські традиції – ашугська та кобзарська – й інформативна функція: зберегти та донести правду про неординарну особистість, її непересічний вчинок, героїчну смерть во славу віри та Вітчизни. В історії української фольклористики є трагічний факт: за народну правду тисячі співців-кобзарів, котрі залишалися вірні цеховим традиціям і не приставали на вимогу радянських ідеологів фальшувати автентичні думові тексти шляхом підміни думових героїв вождями революції, у 1934 році були схоплені, більша частина розстріляна, а решта – вивезена на заслання до Сибіру. Цей факт доводить визначальну місію майстрів-виконавців ліро-епосу як духовної еліти народу.

Що ж до наукових традицій вивчення уснословесної творчості, то варто зазначити помітні відмін-ності, зумовлені історичними, геополітичними чинниками, з-поміж яких рушійним для української польової та теоретичної фольклористики було прагнення збереження культурних надбань українсь-кої нації, їхнє осмислення задля утвердження її окремішності в умовах колоніальної експансії. В той час, як турецька усна словесність існувала як природна даність, українське народне слово було і залишається оберегом нації, чи не єдиним засобом її утвердження на світовій мапі та головним опором протидії ідеологічним утискам аж до фізичного знищення. Тому-то кожен свідомий націонал-

12

патріот давнини і сьогодення прилучається до справи фіксації, упорядкування, публікації та вивчення перлин народної мудрості.

Прикро констатувати, що українська наука про фольклор ще не має ґрунтовних українсько-турецьких компаративних розвідок, що спричинено недостатньою кількістю фактологічного матеріалу. Фольклор Туреччини репрезентований українському загалу переважно перекладами казкового епосу. Нещодавно, у 2009 році, побачили світ турецькі дастани у перекладі українсь-кою мовою Федори Арнаут, Михайло Василенко і Катерини Шпорт. Відрадно, що загальну редакцію здійснювала професор кафедри фольклористики нашого Інституту Любов Копаниця, яка також була науковим керівником дисертаційної праці Катерини Шпорт про фольклорні ремінісценції у творчості Яшара Кемаля.

Перспективним, на нашу думку, є вивчення турецької мови студентами-фольклористами з метою проведення наукових студій, адже, на наше переконання, лише той фольклорист здатен адекватно проаналізувати текст, який розуміє мову народу-творця на рівні серця.Спільно про-ведені наукові зібрання, налагодження особистих контактів – все це слугує пунктирному накре-сленню подальшої стратегії співпраці і вироблення методології наукових пошуків.

Маємо великі сподівання, що і надалі співпраця кафедр фольклористики і тюркології з науко-вою спільнотою Туреччини буде результативною та корисною для взаємопізнання наших народів. Оскільки розвиток національного творчого інтелекту як духовної системи базується на багатовіко-вому досвіді народу, то дослідження народної творчості українців і турків сприятиме осмисленню самобутньої фольклорної традиції наших етносів та розширенню інформаційного поля, яке пов'я-зується з перспективою позитивного впливу на сучасну етносвідомість. Як динамічна форма творчої енергії народу фольклор був і залишається унікальним дослідним полем для проведення різноаспектного аналізу історичного, психологічного, соціологічного аспектів його буття. Текст, який має давню природу свого походження, і текст, який актуалізується комунікативному процесі нашого сучасника, більшою чи меншою мірою транслює генетичний код нації, являє світові націо-нальний характер та етико-духовну систему його творця.

І які б глобалізаційні тенденції, спрямовані на нівелювання етнічної самобутності, не спо-стерігалися у сучасному культурно-інформаційному просторі, віримо, що збереження етнічного обличчя збереже світ цікавим у всій його розмаїтості.

Гьонюль Кючюкбасмаджі, канд.філол.наук;/ Yrd. Doç. Dr. Gülten GÖNÜL KÜÇÜKBASMACI (Туреччина/TÜRKİYE)

ТУРЕЦЬКА НАРОДНА КАЗКА, ЯК НОСІЙ КУЛЬТУРИ

TÜRK MASALLARININ KÜLTÜREL SÜREKLİLİK AÇISINDAN ÖNEMİ Культурою називають сукупність надбань, що відрізняють одне суспільство від іншого. Культура

має здатність переходити у спадок наступним поколінням і суттєво трансформуватись; слово вили-лось у книгу, пізніше з явилось телебачення, ще пізніше – комп'ютер. Надзвичайно важливою є культур-на національна самоідентифікація, бо саме таким чином зростає культурно свідоме покоління. Освіта якраз виконуює функцію інструменту наслідування культурних надбань.

Серед усних народних переказів одне з провідних місць належить казці, яка, окрім іншого, виявляє себе потужним носієм культурного спадку, що було помічено ще першими фольклорними дослідниками.

У роботі досліджені окремі казки з книги "Час у часі" Пертева Наїлі Боратава. Акцент студії було зроблено на висвітлення феномену народної казки як акумулятора духовних надбань попередніх поко-лінь, носія культурних цінностей.

Казка яка зароджувалась виключно як усний жанр, сьогодні, разом із потужних технологічним роз-витком, трансформувалась у майже безальтернативно письмовий.

Природним є факт буття казки діахронічною призмою народної культури. Наслідування молоддю традицій давнини є умовою збереження невід ємної національної ідеї.

Ключові слова: культурна спадкоємність, народні оповідання, казки

13

Tales which are important species among the folk narrations become widespread by the means of transfer-ring from generation to another and they have a national character according to language that they used in. With this feature, the tales have a great importance on transferring common cultural heritage to the future. Since the first studies, it is drawn attention to the fairy tales mission of culture transporter.

In this paper, selections from the Pertev Naili Boratav's book named ''Zaman İçinde Zaman'' have been in-vestigated. On the bases of these tales, it is focused on the importance of Turkish Tales in terms of cultural continuity. Every civilization creates its own humanity by transferring the cultural codes. One of the important ways of the transferring cultural codes is literary text. The tale which includes our cultural values and richness is less told because of working women, technological advancements and remaining outside grandparents by the reshape of nuclear family. The tale based on telling principal reaches today's people by television and computers. In these cases, it is important to have Turkish Tales in terms of cultural continuity. It is essential to introduce our culture, thought system and common behavior patterns to new generations for the continuation of the national assets.

Keywords: cultural continuity, folk narration, tale.

Bir milleti diğer milletlerden ayıran yaşam biçimi olarak ifade edebileceğimiz kültürün tanımlarından biri şöyle yapılmıştır: "Kültür, bir cemiyetin sahip olduğu maddî ve manevî kıymetlerden teşekkül eden öyle bir bütündür ki, cemiyet içinde mevcut her nevi bilgiyi, alâkaları, itiyatları, kıymet ölçülerini, umumî atitüt, görüş ve zihniyet ile her nevi davranış şekillerini içine alır. Bütün bunlarla birlikte, o cemiyet mensuplarının ekserisinde müşterek olan ve onu diğer cemiyetlerden ayırt eden hususî bir hayat tarzı temin eder (Turhan, 1969: 56)." Kültürün bir toplumu diğerinden ayırma işlevi sebebiyle, geleneksel kültürün derlenmesi, korunması ve gelecek nesillere aktarılması meselesi dünya için 18. yüzyıla kadar uzanan önemli bir meseledir (Oğuz, 2009b: 7). UNESCO'nun 32. Genel Konferansı'nda "Somut Olmayan Kültürel Mirasın (SOKÜM) Korunması Sözleşmesi" (Oğuz ve Özay, 2005) ile 33. Genel Konferansı'nda kabul edilen "Kültürel İfadelerin Çeşitliliğinin(KİFAÇ) Korunması ve Geliştirilmesi Sözleşmesi" (Oğuz, 2009a) bu konudaki çalışmaların ulaştığı noktadır.

Toplumlar kültürlerini yeni nesillere aktardıkları sürece toplum olma özelliğini korurlar. "Toplumların kendisini oluşturan bireylere belli bir kültürü aktarma, kazandırma, toplumun istediği insanı eğitip yaratma ve onu denetim altında tutarak, kültürel birlik ve beraberliği sağlama, bu yolla da toplumsal barış ve huzuru sağlama süreci(Güvenç, 2004:85)"ne kültürleme denir. Kültürlemenin önemli araçlarından biri edebî metinlerdir. Çünkü kültür, bütün özellikleri ile dile yansır. Malzemesi dil olan edebî metinler de kültürü kuşaktan kuşağa naklederek bireylerin kültürlenme sürecinde rol oynar.

Edebî metinler içinde halk anlatısı olarak değerlendirilen mit, masal, destan, halk hikâyesi, efsane ve fıkra gibi türler büyük oranda sözlü kültür ürünleridir. Bununla birlikte halk anlatıları, sözlü kültür ortamından sonra şekillenen yazılı kültür ve elektronik kültür ortamlarında da kendine yer bulabilmiştir. Alanla ilgili çalışmalar halk anlatılarının kapalı işlevlerinden birinin eğitim olduğunu ve bu anlatıların kültürün gelecek nesillere naklinde toplumun göstergesi durumunda bulunduğunu ortaya koymaktadır(Eker, 2004. 323).

Halk anlatıları içinde önemli bir tür olan ve dilden dile, kulaktan kulağa, kuşaktan kuşağa anlatılarak yaygınlaşan, söz ve yazı aracılığıyla bugünümüze ulaşan masallar söylendikleri dile göre millî karakter kazanır. Bu özelliğiyle masalların ortak kültür mirasımızı geleceğe aktarmada büyük payı vardır. Ancak, asırlardır ortak kültürel kodlarımızı oluşturan masallarımız unutulmaya yüz tutmuştur(Oğuz, 2009b: 6-12). Günümüzde televizyon ve bilgisayar bağımlısı çocuklar kendi masallarını dinleyip okuyamamaktadır. Bunun sonucunda kendi toplumunun değerlerini ve ülküsünü yansıtan masal kahramanlarıyla hayâl arkadaşlığı kuramadan büyüyen bir çocuk toplumuna yabancılaşacaktır. "Bu nedenle çocuk, önce kendi toplumunun ve medeniyet dünyasının masal kundağında büyümeli ve geleceğin rüyasını görmelidir (Şirin, 1994: 47)."

Türkçenin inceliklerini ve zenginliklerini bünyesinde barındıran masal "Kahramanlarından bazıları hayvanlar ve tabiatüstü varlıklar olan, olayları masal ülkesinde cereyan eden, hayal mahsulü olduğu halde dinleyenleri inandırabilen bir sözlü anlatım türü" (Sakaoğlu, 2002: 4) olarak tanımlanmaktadır. Türkiye'de masalın bir milletin kültür unsurlarını barındırdığına ilk dikkat çeken Ziya Gökalp olmuştur. Gökalp, "Halk masalları bir milletin en zengin hazinelerinden biridir. Milletin eski seciyesi, eski

14

mefkûresi masallarda mahfuzdur." (Sakaoğlu, 2002: 15'ten) diyerek masalın kültür taşıyıcılığı yönüne dikkat çekmiştir. Şükrü Elçin'e göre, "İnsanlığın hayat içinde ve tabiat karşısındaki ortak duygu ve düşüncelerinin temlerini işleyen masallar, söylendikleri dile göre millî karakter kazanırlar (1993: 370)."

Türkiye'de ilmî masal çalışmalarının başlamasında önemli bir isim olan Boratav'a göre, "İyi usullerle, usta masalcılardan derlenmiş bol sayıda Türk masal malzemesini inceleyince, insan çehrelerinin bizim olan çizgilerini tanırız. Türk masalcısının anlatmasındaki insanlar: çocuklar, kadınlar, erkekler; yoksul veya varlıklı, her tabakadan, her işten, devlet makamlarının her basamağından kişiler – padişah, vezir, şehzade, bey, ağa…- bizim insanlarımızdır. Onlarda kendimizden ve çevremizdekilerden birer parça buluruz. Kişi nasıl kendi diliyle başka milletlerin fertlerinden ayırt ediliyorsa, davranışlarındaki özelliklerle de içinde yaşadığı topluluğun damgasını taşır. Masalın kişileri de bu kanunun dışında kalmamışlardır. Türk masalları, içindeki kişilerin, yabancılardan çok bizim aşina olduğumuz nişanlarıyla da başka milletlerinin masallarından ayrılır.(2007, 18)."

Dünya masalları arasında benzerlikler her zaman dikkat çekmiştir; "ancak, masallar yalnız şekil ve konudan ibaret değildir. Tem ve şekil, onu dile getiren anlatıcıların gönlünde ve zihninde canlılık kazanır. Dil, masal kahramanları, çevre, inanç, âdet ve gelenekler masallarda millîliği meydana getirir. Masalcı denilen sanatçı, masalı ilk anlatan veya nesilden nesile aktaran kişi olarak masalın kişilerini şematik bir düşünce, duygu kalıbı olmaktan çıkarır, belli bir zamanın ve yerin insanları olmamakla beraber kültür birliğine sahip bir ülkede, uzun çağların tecrübelerinin toplamı olan belirli bir dünya görüşünü temsil eden insan tiplerini canlandırır, dinleyicilerle tanıştırır. Masalcı, kendi toplumunun sevinç ve kederlerini, beklentilerini, şakalarını milletinin dilinin incelikleriyle aktarır. (Günay, 1998: 431)"

Masallar geçmiş ile gelecek arasında köprü konumundadır. "Aynı kültür ve medeniyeti paylaşan toplumların masalları, dünle bugünü, bugünle yarını ortak duygu ve düşünce ikliminde yansıtırlar. (Şirin, 2007: 36). Bu tespitlerden de yola çıkarak masalın kültür aktarımında, bireylerin kültürlenme sürecinde çok önemli bir işleve sahip olduğu söylenebilir.

Bu bildiride Pertev Naili Boratav'ın "Zaman Zaman İçinde" (2007) adlı kitabından seçilen Yatalak Mehmet, Menekşe Yaprağından İncinen Kızım, Arap Lala, Dülger Kızı ve Ahu Melek masalları incelenmiştir. Bu masallardan yola çıkılarak Türk masallarının kültürel süreklilik açısından önemi ortaya koyulmaya çalışılmıştır.

Yatalak Mehmet (Boratav, 2007; 136-144) adlı masalda geçen kültür unsurları: Unvanlar: padişah, baş vezir, ikinci vezir, derviş, derviş baba, delikanlı, kocakarı, bey, uşak. Akarabalık isimleri: baba, kız, oğlan, nine, evlat, ana, karı. İş-Meslek İsimleri: cellad, hamal, tüccar, kuyumcu, aşçı, saray, kulübe, konak, tavan, raf. Mutfak Kültürü: çorba, börek, sofra, kuyu. Eşya: değnek Ulaşım-Ticaret: kervan Değerler: el öpmek, misafirlik, vedalaşma, kader inancı, hediyeleşme, açları doyurma, karşılıksız iyilik. Deyim: canı sıkılmak, yollara düşmek, kanaat etmek, tam takır, yer göstermek, ekmek parası,

feryat etmek, can havli, ele sarılmak, yola gelmek, giyinip kuşanmak, deliye dönmek, yola revan olmak, yola düzülmek, şaşa kalmak, dillere destan olmak, ezilip büzülmek, sarmaş dolaş olmak.

Yemin: vallahi. İlişki sözleri: selamünaleyküm, aleykümselam, aferin, hoş geldin, baş üstüne, Allah yardımcın

olsun, Allahaısmarladık , güle güle, yolun açık olsun. Masal Formelleri: 1. Başlangıç Formeli: "Bir varmış, bir yokmuş… Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, deve

tellal iken, pire berber iken, ben babamın beşiğini tıngır mıngır sallar iken… var varanın, sür sürenin, destursuz bağa girenin hali budur, heyyy…"

2. Geçiş Formelleri: "Bunlar, daha birçok tüccarla yola revan olurlar, gitmekte olsunlar…." "Mehmet kuyunun dibine inedursun." "Biz gelelim padişaha…" 3. Bitiş Formelleri: "…kırk gün kırk gece yeniden düğün dernek ederler."

15

"Onlar ermiş muradına, biz çıkalım Murat bayırına…" 4. Formülistik Sayılar: "…sen daha yedi kat yerin dibine ineceksin." "…koynundan üç tane nar çıkarır." 5. Güzel-Çirkin Tasvirleri: "…bir Arap, bir dudağı yerde bir dudağı gökte." "Bu Arabın yanında bir dünya güzeli." Menekşe Yaprağından İncinen Kızım (Boratav, 2007; 145-154) adlı masalda geçen kültür

unsurları: Unvanlar: padişah, sultan hanım, şehzade, hanım, kocakarı. Akarabalık isimleri: ana, anne, kız, oğlan, abla, gelin. Hayvan İsimleri: at. Bitki İsimleri: menekşe Mimari: saray, ev, bahçe duvarı. Giyim-Kuşam- Süslenme: duvak. Geçiş Dönemleri (Evlilik): kız isteme, görücü, nişan, nişan yüzüğü, gelin almak, düğünün ilanı,

gelin alayı. Deyimler: buyur etmek, razı olmak, kapıya dayanmak, hiddetinden deli gibi olmak, tuhafına gitmek. Kalıp söz: sultanım Masal Formelleri: 1.Başlangıç Formelleri: "Bir varmış, bir yokmuş…" "Evvel zaman içinde, …" 2. Geçiş Formeli: "…gelinin yüzüne dikkatle bakmış, ne görsün…." 3. Bitiş Formelleri: "…yeniden kırk gün kırk gece yeniden düğün olmuş..." "Yemiş, içmiş, muratlarına ermişler." 4. Güzel-Çirkin Tasvirleri: "…dalların arasında ayın on dördü gibi bir kız oturuyor." Arap Lala (Boratav, 2007; 145-154) adlı masalda geçen kültür unsurları: Unvanlar: padişah, lala, şehzade, cariye, sultan hanım. Akarabalık isimleri: baba, anne, kardeş, kız kardeş, damat, abla. Meslek: terzi, dülger. Mimari: saray, konak, misafir odası Mutfak Kültürü: sofra, şerbet. Eşya: çuvaldız, iğne, makas, tüfek, çan, süpürge, tokmak, topuz, çekmece, kese, torba. Giyim-Kuşam-Süslenme: mücevher, elmas, incili çevre. Ulaşım araçları: landon. Taşımacılık: deve katarı Bitki İsimleri: arpa. Hayvan İsimleri: deve, eşek, kuş, kedi. Ekonomi: altın Halk Hekimliği: limon Geçiş dönemleri (Evlilik): evlilik vakti, evlilik yaşı, kız isteme, nikâh kıyma. Deyimler: hoşuna gitmek, zangır zangır titremek, tir tir titremek, başından savmak içi sıkılmak, çat kapı, peşine düşmek. Masal Formelleri: 1. Başlangıç Formelleri: "Bir varmış, bir yokmuş…" "Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde …" 2. Geçiş Formelleri: "Az gitmişler, uz gitmişler , dere tepe düz gitmişler, bir de arkalarına

bakmışlar ki bir arpa boyu yol gitmişler…." "Az gitmişler, uz gitmişler , dere tepe düz gitmişler, bir de arkalarına bakmışlar ki bir çuvaldız

boyu yol gitmişler…." "Az gide uz gide, dere tepe düz gide "Bir de kız ne görsün…."

16

"Kız orada beklemekte olsun." 3. Bitiş Formelleri: "Kırk gün kırk gece düğün yapıyorlar." "Onlar ermiş muradına, biz çıkalım kerevetine…" 4. Güzel-Çirkin Tasvirleri: "Bakıyorlar ki ayın on dördü gibi bir delikanlı." "…, bir dudağı yerde bir dudağı gökte bir Arap." 5. Formülistik Sayılar: "Sonra elini yıkarken üç damla fazla su döküyor." Dülger Kızı (Boratav, 2007; 136-144) adlı masalda geçen kültür unsurları: Unvanlar: padişah, şehzade, vezir, cariye, yeni gelin. Akarabalık isimleri: baba, anne, kız, oğlan, karı, gelin, ortak. Mimari: saray Meslek: dülger El Sanatları: gergef Oyun-oyuncak: ağaç bebek Ulaşım: saltanat arabası Giyim-Kuşam-Süsleneme: tel-pul Geçiş Dönemleri (Evlilik): kız isteme, elçi, gelin alayı, gelin alma, gelin gelme. Görenek: misafir

karşılama, misafir ağırlama Mutfak Kültürü: kahve, salatalık, balık, kuzu tandır, tuz, biber, tabak, bıçak, tepsi, tandır Mit: Ay-Baba, Gün-Ana Deyim: feryat koparmak, başı cellat edilmek, yola düzülmek, hoş beş, dumanı tütmek, tadına

doyamamak, düşünceye dalmak, akıl vermek, ortadan kaybolmak, kulağını vermek, ayak altında ezmek, şaşıp kalmak, aklı başına gelmek, hor görmek.

İkileme: tıngır mıngır Kalıp söz: Gam benim kasvet senin mi? Yemin:…başı için Masal Formelleri: 1. Başlangıç Formeli: "Evvel zaman içinde, …" 2. Geçiş Formelleri: "…ihtiyarın dediği gibi yapar, kapıya kulağını verir. Görelim içerde ne olup

bitiyor?" 3. Bitiş Formeli: "Yeni baştan kırk gün kırk gece yeniden düğün kurulur, muratlarına ererler." "Onlar ermiş muradına, biz de çıkalım tahtına." 4. Güzel-Çirkin Tasvirleri: "Tutar çıkarır ki, ayın on dördü gibi bir kız…"

Ahu Melek (Boratav, 2007; 136-144) adlı masalda geçen kültür unsurları: Unvanlar: padişah, şah, sultan, sultan hanım, hanım, şehzade, vezir, cariye, halayık, nişanlı, derviş. Akarabalık isimleri: baba, ana, amca, yenge, kız, oğlan, amca oğlu, amca kızı. Yerleşim Biçimleri: şehir. Barınma: çadır. Mimari: saray, konak, kapı mandalı. Meslekler: müftü, kuyumcu, aşçı, hamal, hizmetçi, çoban, çırak, çöpçü, tellal, doktor, kundura boyacısı. Ekonomi: altın, elmas, yakut, inci. Eşya: çuval, torba, şamdan, çan, leğen-ibrik, hasır, sicim, gülabdan, buhurdan. Giyim-kuşam: pabuç, terlik, hatem, yüzük. Geçiş Dönemleri (Evlilik): kız aramak, çeyiz, düğün, nişanlılık, nikah kıymak, gülabdan, buhurdan

dağıtmak. Mutfak Kültürü: badem ezmesi, lokum, şerbet, çorba, pirinç, terbiyeli çorba, sürahi, kâse, fırın, tepsi. Ölçü-tartı: okka, ölçek.

17

El Sanatları: mendil işleme Haberleşme: mektup Hukuk: fetva, kırbaç vurmak. Deyimler: başını bırakıp dizini dövmek, yalap yalap yanmak, yerinden fırlamak, gönül eğlemek,

canına layık olmak, idare etmek, temenna etmek, el pençe durmak, söz vermek, haber yollamak, çekip gitmek, çaresiz kalmak, alıp başını gitmek, yola düşmek, gönlü hoşlanmak, yanına almak, helak etmek, cehenneme göndermek, süsüne vurulmak, umut üzmek.

Dua: Allah işini rasgetire, hamdolsun, çok şükür, elhamdülillah. Değer: helalleşmek Âdet: Allahaısmarladık gezme, el öpmek Kalıp söz: sokaktan gelen sokağa gider. İlişki sözleri: Allahaısmarladık, elveda, canına sağlık, gözüne ışık, koluna kuvvet, ömrüne

bereket, dizine takat. Masal Formelleri: 1. Başlangıç Formeli: "Bir varmış, bir yokmuş." 2. Geçiş Formelleri: "Gel zaman, git zaman padişahın karısı ölür." "Neyse, onlar orada dursunlar, biz gelelim Altın-Öküz içinde kıza…" "Bir de ne görsün Ahu Melek'in parmağından aldığı kendi yüzüğü…." "Günlerden bir gün Şehzade gezmeye çıkmış." 3. Bitiş Formeli: "Onlar ermiş muradına…" 4. Formulistik Sayılar: "kırk gün mühlet versin diye." "…içi boş olsun, yedi günlük de erzak alsın." "…sekizinci yerde elpençe durur." "Böyle böyle çöpçü üç gün sıra ile çorba getirir, üç torba altın alır." 5. Güzel-Çirkin Tasviri: "Boy desen çınar gibi, dudaklar kiraz, ağız, burun fındık, dişler inci, gerdan billur gibi…." Sonuç: İncelenen masal metinlerinin yerleşim şekilleri (köy, kasaba, şehir); mimarî; ekonomi; ulaşım;

yiyecek-içecek kültürü; ölçü-tartı; giyim-kuşam ve süslenme; halk hekimliği; meslekler; geçiş dönemleri (evlilik); âdetler; dinî, ahlakî ve toplumsal değerler; eşya adları; bitki ve hayvan adları; unvanlar, akrabalık isimleri, deyim; atasözü; dua; yemin, ilişki sözleri; masal formelleri gibi kültür unsurlarını barındırdığı görülmüştür.

Ele aldığımız masallarda saydığımız kültür unsurlardan özellikle evlilik gelenekleri, ilişki sözleri, akrabalık isimleri, meslekler, masal formelleri, deyimler önemli bir yer tutmaktadır

İnsan hayatındaki geçiş dönemleri içinde öncesi ve sonrası etrafında oluşan ritüelleriyle evlilik çok önemlidir. Türk kültürü hakkında bize çok önemli bilgiler aktaran Dede Korkut'tan bu güne evlilik etrafında oluşan geleneklerimiz oldukça değişmiştir. Dede Korkut'un bize anlattığı Bamsı Beyrek-Banı Çiçek evliliğiyle (Tezcan ve Boeschoten, 2001), günümüz gençlerinin evlilikleri oldukça farklıdır. Gelenekler değişime açıktır. Ancak bu değişiklik özüne aykırı olmadığı sürece gelenek yaşamaya devam edecektir. İncelediğimiz masallarda kız arama, kız isteme, nişan, nişanlılık, düğünün ilanı, gelin alayı, gelin alma, gelin gelme, düğün, nikâh kıyma, gülabdan ve buhurdan dağıtma, görücü, elçi, nişan yüzüğü, çeyiz gibi evlilikle ilgili her aşamanın yer aldığı görülmüştür. Dolayısıyla bu masallar günümüz nesilleri için evlilik geleneklerinin aktarılmasında önemli rol oynayacaktır.

Dülger, hamal, tüccar, tellal, terzi, kuyumcu, aşçı, müftü, cellat, hizmetçi, çoban, çöpçü, kundura boyacısı, çırak, doktor masal metinlerinde geçen iş-meslek isimlerindendir. Günümüzün şehirli ortamında yetişen çocukları için dülger, tellal, tüccar gibi meslek isimleri yabancıdır.

"Günlük yaşamda, insanlar arasındaki ilişkilerde söylenmesi âdet olmuş sözlere …ilişki sözleri ya da kalıp sözler denmektedir.…. Türkçede ilişki sözleri çeşitli ve pek çok dile oranla çok çeşitli ve

18

zengindir. Türkçe, değişik ve çok özel durumlarda kullanılan …..özgün sözlere sahiptir.(Aksan, 2008: 169)." İncelenen masallarda Allahaısmarladık, elveda, canına sağlık, gözüne ışık, koluna kuvvet, ömrüne bereket, dizine takat, selamünaleyküm, aleykümselam, aferin, hoş geldin, baş üstüne, Allah yardımcın olsun, güle güle, yolun açık olsun gibi ilişki sözleri sıklıkla geçmektedir. Masallar insan ilişkilerinin kültüre ve dile yansımasının en güzel örnekleri olarak asırlardan beri anlatılmaktadır.

Türk kültüründe akrabalık ilişkileri önemli olduğu dilimizdeki akrabalık isimlerinin çeşitliliğinden anlaşılmaktadır. Sadece beş masalda karşımıza çıkan nine, baba, ana, anne, karı, evlat, kız, oğlan, kardeş, kız kardeş, abla, amca, yenge, amca oğlu, amca kızı, damat, gelin gibi akrabalık isimleriyle de masallar kültürel sürekliliğe hizmet etmektedirler.

İncelediğimiz masallar içinde yer alan "Dülger Kızı" isimli masalda kahraman "Ay-Babamın, Gün-Anamın başı için tez gelin." diye seslenmektedir. Türk mitolojisinde yaratılış mitleri arasında ilk insanın yaratılışında mağara, su, güneş ısısı, ayın rolü olduğu ve bu ilk insana "Ay Atam" dendiği bilinmektedir.(Roux, 1998: 86). Masalda geçen Ay-Baba, Gün-Ana ifadeleri mitlerin sürekliliği göstermesi açısından önemlidir.

Bir milletin masallarını diğer milletlerin masallarından ayıran özellikler arasında masalın dili ve üslubu ilk sırada yer alır. Türk masalları başlangıç formelleri, geçiş formelleri, bitiş formelleri, formulistik sayılar, güzel ve çirkin tasvirleri gibi masal formelleri açısından da oldukça zengindir.

"Bir varmış, bir yokmuş." "Evvel zaman içinde, …" "Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde …", "Bir varmış, bir yokmuş… Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, deve tellal iken, pire berber iken, ben babamın beşiğini tıngır mıngır sallar iken… var varanın, sür sürenin, destursuz bağa girenin hali budur, heyyy…", başlangıç formelleri;

"Az gitmişler, uz gitmişler , dere tepe düz gitmişler, bir de arkalarına bakmışlar ki bir arpa boyu yol gitmişler….", "Az gitmişler, uz gitmişler , dere tepe düz gitmişler, bir de arkalarına bakmışlar ki bir çuvaldız boyu yol gitmişler….""Az gide uz gide, dere tepe düz gide", "Gel zaman, git zaman padişahın karısı ölür." Neyse, onlar orada dursunlar, biz gelelim Altın-Öküz içinde kıza…", günlerden bir gün , Görelim içerde ne olup bitiyor?, "Bir de kız ne görsün….", "Kız orada beklemekte olsun.", "….gitmekte olsunlar….", "Biz gelelim padişaha…" gibi geçiş formelleri;

"Onlar ermiş muradına…" Onlar ermiş muradına, biz de çıkalım tahtına." "Onlar ermiş muradına, biz çıkalım kerevetine…", "Onlar ermiş muradına, biz çıkalım Murat bayırına…", "Yeni baştan kırk gün kırk gece yeniden düğün kurulur, muratlarına ererler.", "Kırk gün kırk gece düğün yapıyorlar.", "…kırk gün kırk gece yeniden düğün dernek ederler.", "Yemiş, içmiş, muratlarına ermişler." gibi bitiş formelleri;

Boy desen çınar gibi, dudaklar kiraz, ağız, burun fındık, dişler inci, gerdan billur gibi….", "Tutar çıkarır ki, ayın on dördü gibi bir kız…", "Bakıyorlar ki ayın on dördü gibi bir delikanlı." gibi güzellik tasvirleri;

Ve formulistik sayılardan: üç, yedi sekiz ve kırkla karşılaşılmaktadır. Yapılan bir araştırmanın(Küçükbasmacı 2009) sonuçlarına göre araştırmaya katılanların en çok

bildiği on masaldan altısı Grimm masallarındandır. Bunun bir sebebi ortak kültürel kodlarımızın "sinema, müzik veya televizyon gibi en yaygın kültür endüstrisi alanlarında var olamaması ve binlerce yılda oluşan ortak belleğin referans kaynakları olarak kullanılamaması"dır(Oğuz, 2009b: 10-11). Pamuk Prenses ve Yedi Cüceler herkes tarafından bilinirken; ölümüne sevmenin sembolü olarak Romeo ve Juliet, zenginden alıp fakire vermenin sembolü olarak Robin Hood, uçan at olarak Pegasus akla gelirken Nardaniye Hanım ve Kırk Haramiler masalı, aşkı uğruna yanıp kül olan Kerem, dağları delen Ferhat, zenginden alıp fakire veren Köroğlu, Köroğlu'nun kanatlı atı Kırat gibi kahramanlar tamamen unutulmuştur. (Oğuz, 2009b: 10-11)"

Bu durum kuşaktan kuşağa aktarılan kültürün kent ortamına girememesi olarak okunabilir. "Çünkü kentsel alanda ve örgün eğitim kurumlarında geleneksel kültürün geçiş imkânları sınırlandırılmış, modernleşme, çağdaşlaşma batılılaşma gibi hedefler öne çıkarılarak kent ve eğitim alanı kitle kültürüne terk edilmiştir. (Oğuz, 2009b: 12)"

Mustafa Ruhi Şirin bir yazısında medeniyet merkezli çocuk yetiştirmemizin gerekliliğinden bahseder. (2006, 67-75). Her medeniyetin dinamikleri farklıdır. Her medeniyet kendi insanını yetiştirir ve kendi insanını yetiştirirken kültürel kodlarını aktarır. Kültürel kodların aktarılmasının önemli bir yolu

19

edebî metinlerden geçer. Edebî metinler bir milletin kültürel değerlerinin kuşaklar arasında naklini sağlayan en önemli araçtır.

Kültürel değer ve zenginliklerimizi içinde barındıran masal, özellikle annelerin iş hayatına atılması, çekirdek ailenin şekillenmesiyle birlikte dede, nine gibi büyüklerin ev dışında kalması ve teknolojik gelişmelerle sözlü kültür ortamlarında daha az anlatılmaktadır. Anlatma esasına dayanan masal bugünün insanına yazılı kültür ortamının ürünü olan masal kitapları ve elektronik kültür ortamının araçları olan telefon, televizyon ve bilgisayarla ulaşmaktadır. Bu ortamlarda Türk masallarına yer verilmesi kültürel süreklilik açısından önemlidir. Yeni nesillere kültürümüzün, düşünce sistemimizin ve ortak davranış kalıplarımızın tanıtılması ve benimsetilmesi, millî varlığın devamı için şarttır

Aksan, Doğan (2008), Türkçeye Yansıyan Türk Kültürü, Bilgi Yayınevi, Ankara. Boratav, Pertev Naili (2007), Zaman Zaman İçinde, İmge Yayınları, Ankara. Eker, Gülin Öğüt (2004), "Gelenekten Geleceğe Halk Edebiyatı", Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, ed. M. Öcal Oğuz, Ankara: Grafiker Yayınları, s. 315-330 Elçin, Şükrü (1993), Halk Edebiyatına Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara. Günay, Umay (1998), "Masal", Türk Dünyası El Kitabı, 3.C., s.425-438. Güvenç, Bozkurt (2004), Kültürün ABC'si, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. Küçükbasmacı, Gülten (2009), "Sözlü Kültür Ortamından Elektronik Kültür Ortamına Geçiş Sürecinde. Kastamonu Halk Anlatıları" Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halk Edebiyatı Bölümü, Basılmamış Doktora Tezi. Oğuz, M. Öcal (2007), "UNESCO, Kültür ve Türkiye", Millî Folklor, 10(73), s.5-11. (2009a), "Somut Olmayan Kültürel Miras ve Kültürel İfade Çeşitliliği", Somut Olmayan Kültürel Miras Nedir?, s.99-108. (2009b), "Somut Olmayan Kültürel Miras ve Kültürel İfade Çeşitliliği", Millî Folklor, 21 (82), s.6-12. Oğuz, M. Öcal ve Özay, Yeliz(çev.) (2005), "Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi", Millî Folklor 9(65), s.163-171 Roux, Jean-Paul (1998), Türklerin ve Moğolların Eski Dini, İstanbul. Sakaoğlu, Saim (2002), Gümüşhane ve Bayburt Masalları, Akçağ Yayınları, Ankara. Semih Tezcan-Hendrik Boeschoten (2001), Dede Korkut Oğuznameleri, İstanbul: YKY. Şirin, Mustafa Ruhi(hzl.)(1994), Çocuk Edebiyatı, İstanbul: Çocuk Vakfı Yayınları. (2006), Dersimiz Çocuk, İstanbul: İz Yayıncılık 2007), Masal Atlası, Kök Yayıncılık, Ankara. Turhan, M. (1969), Kültür Değişmeleri, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul.

Мехмед Наджі Онал, д-р філол. наук, / Doç.Dr. Mehmet Naci ÖNAL (Туреччина / TÜRKİYE)

НАРОДНА ЛІТЕРАТУРА ТУРКІВ - МЕСХЕТИНЦІВ

AHİSKA TÜRKLERİ'NİN HALK EDEBİYATI Російсько-турецька війна 1828–1829 років залишила по собі сотні тисяч убитих та знедолених на

територіях, що відійшли до Російської імперії. Довгі місяці війни, повні горя, голоду, болю та смерті відбилися у усній творчості. Особливо популярними стали некрологічні твори по смерті султана Абдул-Азіза, тюркю "Плевна", "Чанаккалє" та прапор націоналістичного руху – "Я – турок".

У роботі висвітлюються традиції народної літератури турків-месхетинців різних жанрів, в якій лейтмотивом є всенародний біль від тяжких втрат. Спільне горе, викарбуване у пам'яті цілого народу, на устах месхетинців постає як жива історія.

Тюркю, мані, марші та розповіді месхетинців розповідають не лише про нелегку долю свого, але й інших народів, разом з якими ті крокували історією.Роки гніту та поневолення, які пережив народ месхетинців, постають перед нами ехом у їхній творчості.

Ключові слова: турки месхетинци,історія та література, балада

The sensitivity of a society expresses everything related to life such as long wars, shortages, famines, segre-gations, longings etc. primarily in its poems and folk songs and then in other oral literary works. Requiems starting from Alp Er Tunga, Plevne songs, folk songs of Çanakkale victory have common traces in the common memory of the people. The sensitivities of the people living in the Ottoman geography and sharing the common destiny are reflected in folk literature. The first step where history and literature come together is the transformation of history into a text. Historical texts having natural or supernatural narrations should be analyzed through inter-disciplinary works. The products of folk literature are the most important materials complementing oral history. There are many methods used to reveal the relationships between history and literature. Turkish poems, songs, free-form folk poems, tales provide verbal information about the particular history of Ahiskas and about the general history of the nation they are connected with. In the presents study, Turkish poems, songs and free-form poems from

20

Ahiska folk literature shedding light to Ahiska history will be dealt with. Common destiny forms the common memory of the communities and oral cultural elements expressing every type of experience hold the traces of the past experiences of Ahiskas as a kind of oral history.

Key words: Ahiska Turks, history and literature, ballad, oral history

Türkiye sınırına 15 km uzaklıkta Posof ırmağı üzerine kurulmuş Ahiska şehri aynı zamanda bölgeye adını vermiştir Gürcistan'da Mesketya Bölgesi olarak geçmekte, Mesket Dağları vesilesi ile Ahıskalılar Mesket veya Misket olarak anılmaktadır. Ahiska Türkleri kendilerine ısrarla Mesket veya Misket değil, Ahiska Türkleri denmesini arzu etmektedirler.

Gürcücede Ahal-Tsihe'nin adı, Türkçe - Farsça terkibi ile "Yeni Kale" anlamına gelmektedir (Bostan 1988: I, 526). Ahiska ili, 5 ilçesi ve 124 köyünde 15 Kasım 1944 tarihine kadar 170.000 civarında nüfus yaşamakta iken sürgünle beraber 18 Kasım 1944 günü bu rakam 18.000'e gerilemiştir. Ahiskalılar Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ile Rusya Federasyonunun çeşitli bölgelerde dağıtılmışlardır. Günümüzde Ahiska Türklerinin toplam nüfuslarının 350-400 bin arasında olduğu tahmin edilmektedir.

Ahiska Sultan Alpaslan ile Türk (1068), ardından Moğol hâkimiyetine (1267-1268) girer. Ahiska bölgesi atabekler döneminde, Karakoyunlu, Akkoyunlu devletlerine bağlı kalırlar. 1578'de Osmanlı topraklarına katılan Ahiska, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşları sonrası Edirne Antlaşması ile Ruslara terkedilir (Bostan 1988: I, 526). 1853-1856 Osmanlı-Rus Savasında Osmanlı ordusuna yardım eden Ahiskalılar Rusların baskısından kaçarak Erzurum'a sığınırlar. 1918 Mondros Mütarekesine göre, merkezi Kars olan geçici hükümete katılırlar. 1918 Trabzon Antlaşmasıyla Ahıska ve Ahılkelek sancakları resmen Türkiye'ye bırakılır. 1919'da geçici hükümetin dağılmasıyla Ahiska Gürcistan tarafından işgal edilir. 1921 Moskova Antlaşması ile Gürcistan, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine bağlanınca Ahiska Bölgesi aynı akıbeti paylaşır (Bostan 1988: I, 526-527).

1989 Fergana olayları ile çok sıkıntılar çeken Ahiska Türkleri 11 Temmuz 1992'de resmi gazetede yayımlanan bir kanunla eski Sovyetler Birliğinden Türkiye'ye gelmek isteyenlere Bakanlar Kurulunca izin verilir. 1992-2000 yılları arasında toplam 20720 kişi Türkiye'ye gelmiştir. 28.02.2009 tarih ve 5838 sayılı kanunla beş ay için Ahiska Türkleri Türkiye'ye tekrar kabul edilmiştir.

Tarihî olaylar sadece tarih yazıcıları tarafından kaydedilmiş, halk edebiyatına yansıyan birikimi yeterince değerlendirilmiştir. Tarihî galipleri üzerinden yazılanlar, gerçeğin sadece bir tarafını nesnel olarak ortaya koymaktadır. Tarihin mağdurları yazıdan çok sözlü halk edebiyatı verileriyle içlerine düştükleri durumları dile getirmektedirler. Tarih yazmaktan çok tarih yapan bir millet olma ifadesinin bir eksiği vardır. Tarih yapan Türk milleti, adı sanı belli olan veya olmayan aracılar ile sözlü tarihe malzeme üretmişlerdir. Manilerde, türkülerde, ağıtlarda, koşmalarda; destanlarda, halk hikâyelerinde, efsanelerde hatta masallarda doğrudan veya sembolik olarak tarihten izler bırakmışlardır.

I- TARİH VE EDEBİYAT Tarih ve bağlam, sözlü halk edebiyatı çerçevesinde öncelikle toplumun sözcüleri (aşık/ozan),

sonra da halkın bizzat kendisi tarafından oluşturulur. Edebiyat yaşamın, aynı zamanda tarihin veya geçmiş zaman yaşamının sözcülüğünü üstlenir. Edebiyat bu yönüyle sosyal işlevini yerine getirmiş olur (Wellek ve Warren 1983: 123).

XIX. yüzyılın başlarında ortaya çıkmış olan "Tarihi Yeniden Kurma Kuramı"nın öncüleri, sözlü kültür çerçevesindeki anlatıların ne kadar güvenilir olduğu üzerinden tartışmalar yürütmüşler; gerçek veya hayali halk bilgisi ürünlerinin tarihin doğru anlaşılmasına yardımcı olacağına dair sonuçlara varmışlardır (Çobanoğlu 1999: 130-132). Aynı yüzyılda, "Tarihi-Kültürel Halkbilimi Okulu"nun temsilcileri tarihle coğrafi şartları öne çıkaran bir kuram geliştirmişlerdir. Her türlü bilgiyi birikime dönüştüren kültürel ürünlerle, tarihî bağlar üzerinde çalışmışlardır (Çobanoğlu 1999: 154-158). Afrikalı tarihçiler 1950'lerden itibaren geleneğin üzerinden tarih yazıcılığı yapmaya, Avrupalı tarihçiler 1960'lı yıllardan sonra sözlü tarihten yararlanmaya başlamışlardır (Tosh 1997: 190).

Sözlü tarih, uzak geçmişten yakın geçmişe kadar günlük yaşamların sosyal tarihini ele alır. Günlük yaşamın tarihi çerçevesinde bağlam öne çıkar. 1980'li yılların başında "Yeni Tarihçilik Okulu"nun temsilcileri, tarihi bağlamı ile birlikte ele almak gerektiğini, tarihi kayıtların yeterli

21

olmadığını, var olanlarının ise bağlamdan koptuğunda giderek silikleştiğini savunurlar. Tarihin metinleştiği yerde tarih ve edebiyat muğlak bir noktaya sürüklenir (Uysal 2011: 10). Tarih bize kesin doğrular bildirmez, geçmişte yaşanan deneyimlerle ilgili söylemler üretir (Oppermann 2006: 16-20). Bağlama ait her şey, tarihi olayların doğruya en yakın bir şekilde anlaşılmasına katkı sağlar. Halk edebiyatı ürünleri, sosyal tarih ve bağlam çerçevesinde toplum belleğine son derece önemli katkılarda bulunur. F. Köprülü "Kayıkçı Kul Mustafa" adlı çalışması ile Genç Osman türkülerini ve öykülerini Bağdat'ın fetih dönemi ile birlikte ele alır. Türkülerle tarihi gerçekler arasında bağlar kurar (Köprülü 1989: 229-326).

Yeni Tarihselcilik Okulu, tarihle bağlam arasında iç içe geçmiş karmaşık alışverişe dikkat çekerken metnin üretildiği tarihî ana vurgu yapar (Uslu 2011: 28-29). Tarih metnini bağlamdan koparmamak gereklidir. Bağlamı ortaya koyan simgesel âlem kültürden oluşur. Metnin anlam dünyasında yaratılan simgeler evreni, kültürün ta kendisi olarak kabul görür. Burada önemli olan kültürel alanın nasıl işlediğini doğru kavramaktır (Uslu 2011: 39). İlk ağızdan anlatılar sözlü tarih bilgileri Ortaçağ Avrupa kroniklerinde (Tosh 1997: 142-143), aynı çağda Osmanlı tarih yazıcılığında da askerin coşkusunu artıran popüler hikâyeler, menkıbeler vb. tarihi kayıtlarda yerini alır (İmber 2005: 245).

Tarih, ancak uzmanların elde ettikleri belgelere dayanarak yaptıkları okumalarla ortaya koydukları şeydir. Tarih yazmak metinlerarası dile ait bir okumadır (Jankins'den Uysal 2011: 7-25). Tarihî türküler hükümdarlar, ayaklanmalar, savaşlar, belirli kişiler, depremler, kıtlıklar, yangınlar, salgın hastalıklar hakkında bilgi verir (Öztelli 1976). Halk arasında söylenen "seni davun (taun) tuta" bedduası veba hastalığının yaygın olduğu dönemlerin tarihi hatırasını taşır (Öztürk 2011: 178-180).

Yeni tarihçilerden Greenblatt, bireyin içinde yaşadığı kültür tarafından nasıl biçimlendirildiğini, onu çevreleyen simgeler sistemi (ideoloji veya kültür) tarafından nasıl etkilendiğini, toplumsal vaka ve algıların nasıl oluşturulduğunu ve bunların analiz edilmesi gerektiğini belirtir (Uslu 2011: 45). H. White, tarihin bir kronik olmaktan çıkıp bir öykü yaratmaktaki başarısından söz eder. Buradaki kasıt olayların kültürel öyküleştirilmesidir. Bu çerçevede tarihî kayıtlar, ancak birer öykü unsurudurlar. Bu bakış açısına göre hiçbir tarihi olay doğası gereği trajik değildir. Ancak belli bir bağlamda, belirli bir bakış açısı içinde öyle olduğu düşünülür. Tarihte bir açıdan trajik olan, diğer açıdan komik olabilir. Tarihsel kayıtlar tarafsız değildir. Tarihçiler kurgusal bir yapı içinde anlatım sergilerler. Seçtikleri gerçeği, anlaşılır bir öykü oluşturmak adına yaparlar. Böylece farklı anlamlar üretilen değişik öyküler oluşur. Çünkü tarih, tarih dışı, ideolojik, estetik veya mitik ihtiyaçlara da cevap verir (Uysal 2011: 10-11). Pek çok tarihi olay veya şahsiyet hakkında anlatılan destanlar, efsaneler sözlü tarih bağlamında işlevsel bir göreve sahiptir. Gerçekten fantastik dünyaya kadar geniş bir yelpazede sözlü tarih anlatıları değerlendirilmelidir. Rüyalar sözlü tarihi, gerçek ötesi bir dünyadan gerçek dünyaya taşırlar. Rüyalar geleceğe dair bir işaret olarak halk edebiyatında kabul görür. Danişmentname'den Dede Korkut'a, Manas'tan Çora Batır'a kadar pek çok destan; padişahlardan sıradan insanlara dek pek çok efsane döneminin kültür dokusundan ve tarihi bağlamından izler taşımaktadır (Çelepi 2012: 179-352;642-812).

Tarihte yaşananlar karşısında bireyin veya bir toplumun duyarlılığı her zaman söz konusu olmuştur. Geçmiş yıllarda yaşanmış savaşlar, yokluklar, kıtlıklar, ayrılıklar, özlemler vb. yaşama dair her şey bir duyarlılık gerektirir. Tarihin yaşattığı her türlü başarılar, zaferler ve yenilgiler sözlü halk edebiyatı içinde öncelikle manilere ve türkülere, sonra diğer sözlü edebî eserlere yansımıştır. Çeşitli ağıtlar, Plevne türküleri (Önal 2011), Çanakkale türküleri, ozanların çeşitli şiirleri, Alp Er Tunga destanından Ezo Gelin türküsüne dek, kendi döneminin hatıralarını bölük pörçük da olsa taşırlar. Toplumsal bilinci oluşturmada, kuşaklararası bağlantılar kurmada ve dayanışmayı sağlamada sözlü halk edebiyatı ürünleri işlevsel görevler üstlenirler.

Maniler, türküler, halk hikâyeleri gibi halk edebiyatı ürünleri, hem Ahiskalıların özel tarihleri, hem de mensubu oldukları milletin genel tarihleri hakkında bilgiler verirler. Yaşanan zulümler ve sürgünler hakkında söylenen halk şiirleri Ahiskalıları günümüze dek gelen sedaları olur. Bu çalışmada, Ahiska halk edebiyatından Ahiska tarihine ışık tutan manileri, türküleri, koşmaları ile Osmanlı coğrafyasında ortak kaderi paylaşan insanların edebiyata yansıyan duyarlılıkları ele alınacaktır. Sözlü tarihe dayanak oluşturan halk edebiyatı unsurları, toplumun ortak kaderini bir kere daha hatırlatır; toplum

22

hafızasına kaynaklık edip bu kaderi yineleyerek yaşanmışlığın izlerini diri tutar. Yaşanmış sürgün hallerini dile getiren halk edebiyatı unsurları, Ahiskalıların sosyal tarihlerine tanıklık eder.

Ahiska halk edebiyatı ile ilgili bilimsel çalışmalar maalesef yeterli değildir. Yapılan son çalışmalar arasında, A. Hacılı'nın Azerbaycan ve A. Poladoğlu'nun Özbekistan'dan derlediği manzum ve mensur türleri içeren yayımları (Hacılı ve Poladoğlu 2011); İ. Kazımov'un Azerbaycan ve Rus kaynaklarından hareketle Ahiska dil, tarih ve folklorları üzerine kitabı (Kazımov 2012). C.J. Oh'un Sovyet sonrası Kazakistan ve Özbekistan diasporasındaki Ahiska ve Korelilerin durumlarını karşılaştırdığı makalesi sayılabilir (Oh 2012: 14-26).

II- AHİSKA TARİHİNİN EDEBİYATA YANSIMALARI 1828 yılında Osmanlılar Kafkasları kaybedince, Ahiska da elden çıkar. Tüm Osmanlı

coğrafyasında olduğu gibi, Kafkaslarda da vatan duyarlılığı söz konusudur. Sözlü kültürün en eski örneklerinde olan bir mani tarihte yaşananları özetler. Ahiska'nın Osmanlı için ne anlama geldiği halkın irfanında dile getirilir. Dörtlükte Ahiska'nın güzelliği, özelliği, hangi dönemde elden çıktığı ve önemi vurgulanır.

Ahiska gül idi gitti Bir ehl-i dil idi gitti Söyleyin Sultan Mahmut'a İstanbul kilidi gitti (Balcı 2001: 13)

Bir başka Ahiska manisinde, nasıl vatansız ve garip kalındığı, derin sularda boğulmak üzere olunduğu sembolik bir dille ifade edilir. Vatanından, evinden yurdundan edilmiş insanların durumu dramatik bir tablo gibi estetik bir şekilde anlatılır. Dörtlükteki estetik yapı, sosyal yaşamı sanata dönüşten bir mani türüdür. En garip kimse vatanı olmayan kimsedir. Mani, vatansız kalmanın hüznüyle, geniş bir coğrafyaya sürgün edilmiş olunmasına rağmen, Osmanlı'dan umut kesmeyen Ahiskalının sedası olur.

Gariben vetenım yoh Gul oldum satanım yoh Düştüm derin deryalara El atıp tutanım yoh (Balcı 2001:60)

Bir ağıt parçası olan aşağıdaki dörtlükte, sürgüne gönderilen Ahiska Türkünün hali dile getirilir. Sürgün, dermansız kalmak, ağlamak, görememek, gurbette olmak, medet ummak gibi olumsuz çağrışımlarla yüklüdür. Sürgünü yaşayanlar kendi dertlerini, içinde bulundukları olumsuz durumları sanat endişesi duymadan bütün çıplaklığı ile söylerler. Belli bir edebi türe ait olan dörtlük, aynı zamanda sosyal tarihten izler taşır. Sosyal tarih ve edebiyatın konusu örtüşür. Bireyin şahsında çekilen ıstıraplar, Ahiska Türklerinin sürgün psikolojisini yansıtır.

Geze geze gezmez oldu dizlerin Ağlamaktan görmez oldu gözlerim Gurbet elde geçmez oldu sözlerim Medet Allah medet sen imdat eyle (Balcı 2001:60)

Bir toplumun en zor zamanlarında, içinde bulundukları durumun acısını dile getiren ağıtlar, sözü sanata ve estetiğe dönüştürür. Ağıtlar aile yakınlarından bir kimseden başlamak üzere ozanlara kadar geniş bir yelpazede söylenir (Önal 2011: 3-38). Ahiska ilinden sürgün edilen Türk halkı vatan özlemi içinde pek çok ağıt yakar. Ahiskalı adı bilinen veya bilinmeyen pek çok ozan veya şair ağıtlar yakarak çektikleri sıkıntıları dile getirmiştir.

1) Şahbender, Ahiska Türklerinin önemli ozanlarından biridir. 1939 doğumlu olan ozanın tam adı Muradov Şehbender'dir. Üniversite mezunu olan ozan soyadını mahlas olarak kullanır. Sürgünden vatana dönmüştür ve Bursa'da yaşamaktadır. 06.11.2000 tarihinde kendisinden derlemeler yapılmıştır.

Söylediği türkülerden ve ağıtlardan da anlaşılacağı üzere sürgünü çocukluk yıllarında yaşamıştır. Halkının çekmiş oldukları zorluklara tercüman olmak onun birinci dereceden görevi olmuştur. "Veten" adlı "heç yazamadım" redifli şiiri Ahiska topraklarının özlemini dile getirir. Şiir vatan, hasretlik ve ayrılık acısı üzerinedir ve koşma türündedir.

23

1.1. Ciğer yarası, en derin yaradır; gönül derdinin en büyüğüdür. Bu üzüntü de vatansız kalmaktır. Öyle bir derttir ki, yazılacak söylenecek türden bir dert değildir. Gönül o kadar kederlidir ki hiçbir şey onu bu üzüntüden alıkoyamaz. Birinci bentte söylenenler, bir dönemin tarihine ışık tutmaktadır. Ozan toplumun ne hale düştüğünü dile getirirken elemlidir, bu keder şahsi olduğu kadar toplumsaldır. Vatansız kalmanın sürgün yaşamanın psikolojisi, tarihi bağlamı vermesi bakımından önemlidir. Edilgen bir vaziyette dönemin yöneticilerinin gazabına uğramış başından geçen sürgünün nasıl algılandığı tarihe ışık tutan dizelerde anlatır.

Ciğer yarasını göynül derdini Gel destanlar düzüp heç yazamadım Çünkü vetensizim dilden ganan yoh Bu benim derdimi heç yazamadım

1.2. Kendi ülkesini sehere dek hayal edip düşleyen ozan, vatanını yad ettiğinde aklı başından gider, ülkesine doyuncaya dek bakamamış, onun derdiyle yazamamış bir gönül vardır. Ozanın çocukken sürgün yaşamış olduğu, vatan özlemini kendi çevresiyle birlikte yaşadığı ve sürgünü özünde yaşatmış olduğu anlaşılmaktadır. Uzak illerde vatan özlemiyle dolu hayatı tüm Ahiska halkının sosyal tarihine ışık tutmaktadır.

Sehereçen ben hayaller ederdim Veten deyip düşte yollar gederdim Her yâda gelende (h)aklım gederim Doyup bakmaduğumheç yazamadım

1.3. Ozan daha gençken vatanından ayrılmıştır, vatanından sürgün edilmiş halkın bağrı yanmıştır. O ateş yürek yangını bir oddan oluşur. Rüzgâr gibi savuran bir sürgünden söz edilir. Yüreği yanan ozanın yazmak içinden gelmez. Aradan yıllar geçse bile, sürgünün izleri halkın bağrındaki yansımasıyla devam eder. Sürgün vakasının sonuçları Ahiska halkını mustarip kılmıştır.

Cayilukda benvetenden ayrıldım Gece güniz ataş odsuzgavruldum Dilsüzdüşip un miseli savruldum ….. … yanduğumi heç yazamadım

1.4. Ozan vatansızlık ıstırabının gözyaşlarını dağlara taşlara döktürür. Üzüntüsünden başını taşlara vurur. Haksız yere vatanından olmanın elemiyle hiçbir iş yapmak istemez. Gönlü o kadar kırıktır, vatan hasreti öylesine perişan eylemiştir ki, bu durumu dizelere dökmek bile zordur. Ozan tarihte Ahiska halkına yapılan zulmün haksız olduğunu, mazlum olmanın çaresiz olmak anlamına geldiğini anlatmaya çalışır.

Ben ağlarım dağlar töker gözyaşın Daşlardandaşlara vurur başın Sebebsiz gark olmuş veten yoldaşım Vetendeşin derdin heç yazmadım

1.5. Şahbender, vatanından edilen Türklerin yaşadığı zorlukların ne kadar derin ve zor olduğunu, evi ülkesi olmayanın sonunun belli olmayacağını, kendi kaderinin başkalarının elinde olmasının büyük bir azap olduğunu, bu yüzden geleceğinin ne olacağını bilemediğini ve söyleyemediğini dile getirir. Toplumun kaderi, kendi elinde değilse, o toplum esir veya köle demektir. Ahiskalının kaderi esaretle eşdeğerdir. Toplumun yazgısı sürgün acıları ve sancılarla doludur. Vatansız kalan Ahiskalıların geleceği de meçhuldür. Sürgünün izleri tarihin kara sayfası olarak günlük yaşamı olumsuz şekilde etkilemeye devam etmektedir.

Kim bilür ki ey ömür nerde bitecek Vadeki ceset nerde yatacak Ana …….kime bizi satacak Ben onun sırrını heç yazamadım

1.6. Heç yazamadım redifli şiirin son bendinde, halkı perişan olmuş, söyleyecek söz bulmakta zorlanmış ve artık kocamış olan ozan ile karşılaşılır. Karamsar olan ve devranının geçmiş olduğunu düşünen bu yüzden yazamayan ozan, kendi halkının durumunu dile getirir. Sürgün olan Ahiska halkının

24

ıstırabı yaklaşık yetmiş yıldır devam etmektedir. Bu seda onların tarihlerini ve günlük yaşamlarını anlatmaktadır. Ozan halkı adına mezalimin geçmişini hatırlatma görevini yerine getirmiştir.

Elleri titiriyir gelem yazmiyir Halkım perişandur dilim düzmiyir Şehbender gocalmış dâhim gezmiyir Bende devren geçmiş heçyazamadım (Balcı 2001:60)

2) Ozan Şehbender'e ait bir koşmanın redifi "ermendeyim ben" olup şiir beş bentten oluşmaktadır, ilk dörtlükte bir dize eksiktir. Ermendeyin ben ile biten ayak, Ermeni diyarındayım anlamında olup vezin gereği kısaltılmış olmalıdır.

2.1. Anadiline hasret kalmış, anadilde bir şeyler okuyamamış, anayurdundan uzakta özlemle anılan bir dil ve bir coğrafya söz konusudur. Tarih Ahiskalıyı dilinde uzak tutamamış, ama vatanından etmiştir. Ermeni diyarında olmakla sürgün yeri de verilmiş olunur. Tarih karşısında başına sürgünler gelen ve kendi özünü yitirmeyen Ahiskalının arzusu yitirdiklerine kavuşmaktır. Şiirin dili özlem ve cefa üzerinedir. İçinde umut taşıyan bir seda bulunmaktadır. Türkiye'nin bağımsızlığı anavatan özlemini anavatandan beklentiye dönüştürmüştür. Toplumun sözcülüğünü yapan ozanlar, Ahiskalının sosyo-psikolojik yanını gözler önüne sermektedir.

……………………………. Anadilde okumadım kitepler Ana vatan yurdi bende uzakta Tarih tamam oldı ermendeyim ben

2.2. Dörtlükte, atalarının adının unutulduğu/unutturulduğu anadilin yok sayıldığı bu yüzden kanlar döküldüğü, vatandan uzak kalındığı, yaslar tutulduğu, yurdunun virane olduğu, vatanına ermek arzusunu taşıdığı görülür. Kendi kimliğine sahip olmanın, vatansız kalmanın tarih içinde yaşanmış zorlukları açık bir dille ifade edilir. Asya coğrafyasına dağıtılmış bir Türk topluluğunun kendi topraklarına dönme arzusu, anadiline sahip çıkmanın yaşanmış zorlukların derin bir deneyimin ifadesi olur.

Baba dedelerin adım unutdum Ana dilim deyip çok ganlar yutdım Veten için ömrim yasini dutdum Yurdum verenadur ermendeyim ben

2.3. Vatan hasreti hayal dünyasında giderilmeye çalışılır. Dağını, taşını yolunu özleyen; düşüncelerinde kendini, gönlünü üzen bir durum resmedilir. Vatan kişileştirilir ve onun da sahipsiz kaldığı dile getirilir. Sürgün mağdurlarının neler çektiği, vatansız olmanın ne onmaz bir yara olduğu, gönlün hayallerle avutulduğu bir tecrübe söz konusu edilir.

Ermeni diyarında olunduğu tekrar tekrar vurgulanır. Hayellerle vatenimde gezerdim Dağdan daşdan ana yolı düzerdim Düşinüp aynımda göynlim bozardım Veten bensiz galdı ermendeyim ben

2.4. Öz dilinde uzun uzun destanlar yazmak, yitirilmiş bir vatanın yetimi olmak, gurbetlere düşmek, kanatsız kalmak ve çöllerde olmak aynı acının farklı deyişleri olurlar. Can yangını, iç sızısı kuşaklara sürgün öyküleri ile aktarılır. Vatandan uzak olmak çöllerde uçamayan kuş olmak, susuz kalmak Ahiska insanının başından geçmiş üzüntülerdir, sembolik ve gerçekçi anlatımlarla verilir. Ahiska Türkünün başından geçenler ozanın sözcülüğünde tarihe ışık tutmaktadır.

Destanlar yazur özge dillerde Bizler yetim galduk gurbet ellerde Ganatsuz ukuçamaduk çöllerde İlimden uzakta ermendeyim ben

2.5. Ozan gözlerinin uzağı görmediğini, kendisinin kalanları bile hatırlamakta zorlandığını, kendi ömrünü sorguladığını, ömrünü vatanı için ermeyi beklediğini dile getirir. Vatan hasreti öyle büyüktür ki, acılar, hasretler içinde ömür vererek beklemelere değecek kadar Ahiska Türküne yaşam sevinci

25

verir. Ozanın şahsında dile getirilmiş olan şiir aslında Ahiska halkının hayali, düşüncesi ve beklentileridir. Ozan, tarih karşısındaki sorumluluğunu kendi halkı adına yerine getirmiştir.

Dahi gözler görmez bildim ırağı Hatırleyi bilmem bende durağı Şehbender dilinde ömür sorağı Ömür veten için ermendeyim ben (Balcı 2001: 79-80)

3) Aşağıdaki dörtlükler 1918 doğumlu Mavuş Öztürk adlı kaynak kişiden derlenmiştir. Kaynak kişi İnegöl'de oturmaktadır ve hemşire emeklisidir. Dörtlükler birbirinden bağımsız redifler taşımaktadır. Bir türkü veya bir koşmanın parçalarından oluşan şiirin teması vatan ve vatan özleminden oluşmaktadır.

3.1. Bir zamanlar Ahiska'da gezmiş olduğu güzel yaylaları, çayırları, gölleri özlediğini dile getiren meçhul ozan, sonra da çektikleri cefalardan söz eder. Mağdur ve mazlum olmalarının vatansız kalmaktan dolayı olduğunu dile getirir.

Tarihe dizeler, dörtlükler düşen sözlü tarihi belli kalıplarla belleklere taşıyan bu manzum türler tarihin bir parçasını tamamlar.

Bir zamanlar gezer idim Ahıska'nın elinde Gözel yaylasında çayırında gölünde Çok cefalar çektük zalim istilanın elinden Veten diye diye yanar ağlarım

3.2. Dörtlükte gurbetle tanışmış, sürgün yemiş, yüreği buruk ve neşesiz, gülmez insanlarla karşı karşıya kalınır. Söz önemini yitirmiş, gurbetin derdinin çaresizliği dile getirilmiştir. Dörtlüğün bir önceki dörtlükle tematik bağı bulunmaktadır. Ahiska Türklerinin sıkıntıları bir başka ozan tarafından anlatılmış olunsa da sürgün derdi ortaktır. Gurbetlik Ahiskalıların ortak cefasıdır.

Gurbete düşene gadri bilinmez Heç yüreği şad olmaz ne yüzi gülmez Söylese sözine mene verilmez Ne çetindür gurbet elde yaşamak

3.3. Sürgün sonrası vatan özlemi hayal edilen uzak ülkelere dönüşür. Geçmişte yüce dağları, uçan sunaları, öten bülbülleri varken; geriye ah ile anılan boşalmış bağları, perişan bülbüllerle dolu bir vatan kalmıştır. Sanata dönüşen ifadeler, aynı zamanda tarihi bir gerçekliği ortaya koyar. Şahsi duygular Ahiska Türk halkının sürgün acısını, sıla özlemini dile getirir.

Sene gurban olim ey uli dağlar Vetenden ayrı düşen ah çekip ağlar Uçmıştır sonalar boş kalmış bağlar Bülbülün konduğı dallar perişan (Balcı 2001:74)

III- SONUÇ Sürgünler arasında dünya ölçeğinde en çok bilinen sürgün Yahudi sürgünleridir. Oysa II. Dünya

Savaşı sonrasında Kırım Tatar Türkleri, Karaçay-Balkar Türkleri, Volga Almanları, Çeçen-İnguşlar ve Ahıska Türkleri sürgünlerden mağdur olmuş topluluklardır.

Tarihin ve edebiyatın kesiştiği noktada Ahiska sürgünlerinin sedası halk edebiyatına yansımış, Ahiska halkının yaşadıkları zorluklar, cefalar, özlemler sözlü tarihe kaynaklık eden manzumelerle dile getirilmiştir. Sözlü tarihe şüphe ile bakmak, halk ezgilerinin nesnel olabileceği düşünmek bilimsel bakış olmakla birlikte, bu malzemeler tarihte yaşanmış olayların çok uzağında değildir. Uzak dönemin tarihî bilgilerine bakıldığında her zaman bir şeyler eksik kalır. Her dönemin sözlü tarihine ışık tutacak manileri, türküleri, ağıtları; destanları, hikâyeleri, efsaneleri tarihi tamamlayacak bilgiler içerir. Yemen türküsü bizlere Osmanlı askerilerinin halini resmederken askerleri ve bekleyenlerinin durumlarını vermektedir. Tarihin sosyal cephesi tarihi tamamlayan önemli unsurlardan biri olur. Ezgiye dayalı halk edebiyatı unsurlarının ömrü yazılı tarihten daha uzundur ve daha canlıdır. Özellikle ezgiye dayalı türlerin tarihi tamamlayan sesleri (sözlü birer halk edebiyatı ürünleri olarak) ihmal edilmemelidir.

Tarih ve edebiyat çerçevesinde, sözlü tarihi adına geliştirilen yöntemler tarihi, bağlamla birlikte ele alır. Bu yöntemlerin temel amacı, döneminin bütün verilerini kullanmak amacını taşır. Ahiska

26

halkının tarihte başına gelenler, edebiyatları içinde yankılar bulmuştur. Bireylerin ıstırapları toplumun ortak kaygıları veya acıları olmaktadır. Bu bağlamda Ahiska manileri, türküleri veya koşmaları o topluluğun tarihini tamamlamaktadır. Sözlü tarih halk edebiyatı ürünleri ile pekiştir ve mağdurların cephesini verir. Ahiska Türkleri yaşanmış sürgünün izlerini azap dolu dörtlüklerle dile getirmişler, sürgün olmanın gerçekliğini ve ardından çekilen ıstırapları ifade etmişlerdir. Zaman karşısında sözü, edebî ve ebedî hale getirerek tarihe mal etmişlerdir.

BALCI, Necmettin, (2001), Ahıska Türkleri'nin Halk Edebiyatı Ürünleri ve Folklorik Unsurları, Muğla Üniversitesi yayımlanmamış Lisans Bitirme çalışması, Muğla.ÇELEPİ, Mehmet Surur, (2012), Türk Halk Kültüründe Rüya, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yayımlanmamış Doktora Tezi, Muğla.ÇOBANOĞLU, Özkul, (1999), Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Akçağ Yay., Ankara.HACILI, Aydın ve Aydın POLADOĞLU, (2001), Ahıska Türk Folkloru, 2.bs., Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara. İMBER, Colin, (2005), "Osmanlı Hanedan Efsanesi," Söğüt'ten İstanbul'a Osmanlı Devletinin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, 2.bs., İmge Yay., 243-270.KAZIMOV, İsmayıl, (2012), Axısqa Türkleri: Dil, Tarix ve Foklor, Bakü,KÖPRÜLÜ, M. Fuad, (1989), Edebiyat Araştırmaları 2, Ötüken Yay., İstanbul. OH, Chong Lin, (2012), "Comparative Analiysis of The Ahıska (Meskhetian) Turks and Koreas in Post-Soviet Kazakhstan and Uzbekıstan: The Making od Diaspora Identity and Culture," Milli Folklor, Sayı 94, 14-26. OPPERMANN, Serpil, (2006), Yeni Tarihselcilik ve Roman, Phoenix Yay., Ankara. ÖNAL, Mehmet Naci (2011), "Muğla'da Yas Etme Geleneği," Ağıt Kitabı, (Editör Emine Gürsoy Naskali), Kitabevi Yay., İstanbul, 3-38. (2011), Tarihin ve Edebiyatın Kesiştiği Noktada Plevne Türküleri, AKM Yay., Ankara. ÖZTÜRK, Necdet, (2011), Saray Penceresinden 14-15. Yüzyıl Osmanlı Sosyal Hayatı, İstanbul. ÖZTELLİ, Cahit (1976), Uyan Padişahım, Milliyet Yay., (yayın yeri yok). TOSH, John, (1997), Tarihin Peşinde, Tarih Vakfı Yurt Yay. (çev. Özden Arıkan), İstanbul. USLU, Mehmet Fatih, (2011), "Greenblatt'ın Yeni Tarihselçi Eleştirisi,"Edebiyatın Omzundaki Melek Edebiyatın ve Tarihle İlişkileri Üzerine Yazılar, İletişim Yay., İstanbul, 25-52.UYSAL, Zeynep (2011), "Giriş Edebiyatın Omzundaki Melek" Edebiyatın Omzundaki Melek Edebiyatın ve Tarihle İlişkileri Üzerine Yazılar, İletişim Yay., İstanbul, 7-24.

Наталья Кропотова / Natalya KROPOTOVA (Україна/UKRAYNA)

ЖАНРООБРАЗУЮЧІ ЕЛЕМЕНТИ КАРАЇМСКОЇ НАРОДНОЇ КАЗКИ

KIRIM KARAY MASALLARINININ ŞEKİL OLUŞUM ÖĞELERİ

Враховуючи складну історію вивчення караїмської культури загалом і народної творчості зокрема, а та-кож важкодоступність фольклорних текстів, неосвітленим залишається питання про чітку жанрову класифі-кацію текстів народної літератури і принципи такої класифікації. У даній статті ми спробуємо визначити основні ознаки, за якими деякі зразки фольклору кримських караїмів можна класифікувати як казки.

Ключові слова: кримські караїми, караї, фольклор, народна казка, жанр.

Considering the complex history of the study of Karaite culture in general and folk art in particular and also inaccessibility of folklore texts, remains unanswered question about genre classification of folk literature texts and principles of the classification. In this article, we'll try to identify the main grounds on which some samples of folklore Crimean Karaites can be classified as a fairytales.

Keywords: Crimean Karaites, karayi, folklore, folk fairytale, genre.

Kırım Karay folkloruna ait yapıtları incelediğimizde Karay masallarının ne folklor ne de filoloji alanında ilmi bir kaynak olarak görülmediğini söyleyebiliriz. 19. asrın ortasından bugüne kadar neşredilmiş birçok Karayca dilbilimsel ve sözcükbilimsel çalışma arasında, Karay folkloru incelemelerinde kullanılabilecek çok değerli eserler de vardır. Tabi, bunlardan en önemlisi, bazı Karay halk edebiyatı ürünlerini içine alan V. Radloff'un Proben adıyla bilinen ''Kuzey Türk Boylarının Halk Edebiyatından Örnekler'' derlemesinin, Kırım Karaylarının halk edebiyatı örneklerinin de bulunduğu 7. Cilt, bugüne kadar yapılmış en kapsamlı çalışmadır.

Kırım Karay folkloruna dair yapılan çalışmaların yetersiz olması, eserlerin az olmasından kaynaklanmaktadır. Şu anda Ukrayna'da Karayca, Karay aileleri arasında unutulmuş gibi görünmektedir. Litvanya ve Polonya için de aynı durum geçerlidir. Yani bu durumda sözlü gelenekte nesilden nesile, ağızdan ağıza halk edebiyatı ürünlerinin aktarma geleneği sona ermiştir. Ancak Karaylarda halk edebiyatı ürünlerinin yazılı kaynakları olan mecumalar, saklanmıştır.

27

Karay mecumaları - el yazması derlemelerdir. Çoğu zaman bu defterlere halk edebiyatına ait masallar, destanlar, halk hikâyeleri, şarkılar, bilmeceler ve atasözleri gibi türlerle, o zamandaki önemli olaylar v.s. yazılırdı. Bu defterlerin şekli normal defterlerden biraz değişiktir. Uzunlamasına yazılan bu defterler, aşağıdan yukarıya açılır. Defterlerin ismi Karayca mecumadır, bu tür eserler Türk edebiyatında cönk olarak adlandırılır. Bazı mecumalar, XVIII. Yüzyılın sonunda yazılmış ve bugüne kadar gelmiştir.

Bu tür elyazması derlemeler, Rusya, Ukrayna ve Polonya'da devlet ya da özel koleksiyonlarda bulunmaktadır. En çoğu da Kırım, St.Petersburg, Vilnius ve Varşova'daki kütüphanelerde kayıtlıdır.

Birinci Dünya Savaşından önce bu tür mecumalar yaklaşık her Karay ailesinde bulunurdu. Savaşın başlaması, Karayların başka yerlere göçmeleri, ve diğer üzücü olayların meydana gelmesiyle mecumaların sayısında da azalma olmuştur.

Bugün bu metinlerin okunması, oldukça güçtür. Çünkü İbrani harfleriyle yazılan Karay metinlerini okuyabilmek ve anlamak için hem Eski İbrani alfabesini ve okuma kurallarını, hem de Karaimceyi veya akraba Türk dillerini bilmek gerekiyor.

Karay dilleriyle ve kültürleriyle ilgilenen ve problemlerini çözmek isteyen uzman sayısının son yıllarda arttığınıı söyleyebiliriz. Ukrayna'da (D. Rebi, N. Kropotova, S. İlyaşeviç, Y. Polkanov), Türkiye'de (T. Çulha, E. Altınkaynak), Polonya'da (A. Abkoviç, G. Jankowskiy, G. Aqtay, P. Muchowski, M. Nemet), Litvanya'da (M. Lavrinoviç) Bu araştırmacılar sayesinde Karay mecumalarına ilişkin kitaplar ve yapıtlar ortaya çıkmaya başlamıştır.

Karay folklor eserlerine gelince karşımıza tür sınıflandırma problemi çıkmaktadır. Dünya folklor alanında "tür" kavramı hala tartışılmaktadır. Hangi prensiplere göre bir sınıflama yapmak gerektiğini düşününce araştırmacılar bu konuda çeşitli düşünceler ileri sürmektedir.

V. Veselovskiy, V. Prop ve E. Meletinskiy'in incemelerine göre folklorun tür sitemi, sinkretik ve örf-mitoloji geleneğine bağlıdır. İlk folklor eserlerinde gizli arkaik bilgiler saklanmıştır. Ancak zaman geçtikçe eserlerdeki gizli arkaik bilgilerin aktarılması değil, eserlerin yani metnin yaratılması daha da önemli olmaktadır.

Geniş anlamda folklorun her bir türü ve bu türlerin sistemi, belli bir tarihi dönemdeki halkın hayatını yansıtmaktadır. ''Bütün folklor metinleri, aynı dünyayı tasvir ederler'' [3, 77]. Türlerin içindeki, çeşitli eserlere yansıtan problemler, birbirine benzer olmaktadır. Bazen hem masallarda, hem efsanelerde, hem de türkülerde hayatın aynı durumlara, gerçeğin ideal tasavvuruna, insanın düşüncelerine ve isteklerine rastlanmaktadır. Ancak folklor türleri, anlatıların sanatsallığı, sunum şekli ve ifadeli araçların kompleksi ile birbirinden ayrılmaktadır. Eserin sanatsallığı ve sunum şekli genel anlamda folklor ürünün özelliklerini oluşturmaktadır.

Masal, masalın metni – tipik unsurlar takımı olmak üzere özel sistemdir. Bu unsurların bazıları şunlardr: sanatsal motif, çeşitli formeller, semboller, isimler v.s. Aynı anda bu unsurlar takımını hem masalın türü, hem de masalı yaratan ve masalın devamlılığını sağlayan kültür ortamı etkilemektedir.

Masalın özel, tür oluşum öğesi nedir? Rus folklorist Erna Pomeranzeva'ya göre ''uydurma''masal türünü oluşturan ana özelliğidir. E.

Pomeranzeva, "uydurma"yı halk eseri poetikasının temeli olarak kabul etmiştir. Onun düşüncesine göre masal, olağanüstü de olsa gerçekçi de olsa metinlerde tasvir edilen olayların herhangi bir tarihi dönemle ilişkisi olamaz. Bütün halklarda masalların temeli fantastik "uydurma"dır. [7, 4.]

Bize göre böyle bir düşünce aksiyon olarak kabul edilemez, çünkü her halk masalının tipik olağanüstü kahramanları, motifleri ve sembolleri vardır. Böyle kramanların ve unsurların olduğu masalların sadece insanın uydurması değil, mutlaka tarihi ve kültürel kökleri olması gerekir.

Bir başka folklorist V. P. Anikin, masalın gerçeğe benzemeyen dünyası ve mantığa uymayan anlatısının köklerini mitlerde bulmaktadır. [1, 221]. Yani masallarda uydurma vardır, ancak masalın tarihine göre "uydurma" yeterince yeni bir unsurdur ve bu unsurun temelinde yüzyıllık mitolojik tasavvur geleneği vardır.

Ünlü halkbilgisi uzmanı V. Propp, olağanüstü masalın yapısını totemik kabul törenleriyle özdeşleştirmiştir. Ona göre masal, kabileye veya gizli bilim alemine kabul edilen kişilerin yaşadığı

28

maceraları adım adım anlatır. Aynı zamanda halkın eski inanışlarına göre ölümden sonra insanın neler yaşadığını anlatsa da bildiğimiz olağanüstü masalın yapısı karşımıza çıkmaktadır. Bu seri, masalların şekil oluşumunun ana öğelerini içinde bulundurur. [8, 309].

V. Propp'a göre, masal yapısının özelliği tarihi ve gerçek örflere dayanmaktadır. Zaman geçtikçe masalın yapısı kalmakta, ancak tarihi ve sosyal durumun değişimiyle birlikte masalların kahramanları ve motifleri de değişmektedir. Özel yapı içinde eski örf anlamını kapsayan özel motif düzeni, masalın özelliğini oluşturmaktadır.

V. Propp'a göre masal incelemesi için şu ana noktalar önemlidir: 1. Kimler tarafından ve nasıl gerçekleştirilirse gerçekleştirilsin, kişilerin işlevleri masalın değişmez

ve sürekli öğeleridir. Bunlar masalın temel oluşturucu bölümleridir. 2. Masallardaki işlevlerin sayısı sınırlıdır (31 işlev veya fonksiyon). 3. Masallarda işlevler hep benzer şekillerde sıralanırlar. 4. Bütün masallar yapılarına göre tek bir türe aittirler. Kırım Karaylarının halk masalları, uzun ve bileşik bir etnik oluşum sonucunda halk kültürünün bir

ürünü olarak ortaya çıkan oldukça ilgi çekici örneklerdir. Elbette ki Karay halk masalları, ilk ve orijinal kaynaklar değildir. Ancak Kırım Karay olağanüstü halk masallarının özel yapısı korunmuş olur: kahraman evden ayrılır→çeşitli sınavlardan geçer→olağanüstü araçlar veya yardımlar alır→zor soruları çözer→sonuçta kahraman mükafata ulaşır.

Karay olağanüstü halk masalının kahramanları bazen sosyal özellikleri yansıtır. Tabi ki bu kavramlar masalın metnine oldukça geç girmişlerdir. Böyle eserlerde ana kahramanlar genellikle fakir, çalışmayı seven ve sonuçta kusursuz davranışlara karşı hakettiği ödülü alan insanlardır.

Olağanüstü Karay halk masallarının diğer grubunda ise kahramanın ayrıntılı tasviri yoktur. Bütün karakterlerin özellikleri masal metninde yer alan olaylarda belli olur. Genellikle masalın baş kahramanı tembel oğlan, onun sevgilisi, her zaman baş kahramana düşmanca davranan kızın babası, her zaman baş kahramana engeller kuran kahramanın düşmanı ve kahamanın yardımcıları olur.

Olağanüstü Karay masalının tipik yönü ritimli ve kafiyeli baş ve bitiş formelleridir. Bazı ürünlerde bitiş formelleri olarak tavsiyeler veya dilekler mevcuttur.

Zaman ilerledikçe masal metinleri de değişime uğramıştır. Masal, var olduğundan beri belli bir döngüsel komünikasyon sisteminin içinde yaşamaktadır: masal→anlatıcı→dinleyici. [4, 88]. Bu sistemde masal, hem kültürü yansıtan, hem de bu kültür değişimlerine bağlı bir metin olarak ortaya çıkar. Bu sistemde anlatıcılar, tipik giriş ve bitiş formellerini, kahramanları, olayların sırası gibi masalın tipik unsurlarını saklayarak masalıın var oluşunda büyük rol oynarlar. [2, 278].

Kaydetmeliyiz ki zamanla masal, olağanüstü unsurların anlamını kaybedince kendi arkaik köklerinden uzaklaşır. Artık masal dinleyen kimse baş kahramanı, insanoğlunun atasıyla ve tasvir edilmiş maceraları kabul töreniyle özdeşleştirmez. Genelde bu olağanüstü unsurlar sadece uydurma olarak kabul edilir. Uydurma ise sonraki irticale yol açar. Öyle de olsa masalın en önemli özelliği kalmıştır. Sonuçta masalın kahramanı, bütün zorluklardan geçerek muradına erişir ve istediğini alır. Bu açıdan Ukraynalı folkrocu M. Çornopıskıy'e göre masal ahlaki idealdir. İnsanlık bu ideale ulaşma isteğini kaybedince, insan özelliğini kaybeder. [9, 23]

Böylece masal, mitolojik metinden ahlaki konuları işleten esere dönmüştür. Kendi yapısında ise masal, eski mitolojik unsurları saklamıştır.

Halkbiliminde hayvan masallarının oluşumunun ilkel insanların totemik ve animistik inanışlarından geldiği kabul edilmektedir[6, 933]. Karay hayvan masalları genelde bütün mitolojik ve büyü özellikleri kaybetmiş; anlatının mizah ve mecaz yönleri ön plana çıkmıştır. Çoğu Karay hayvan masalların yapısı yeterince basittir. Bütün ürünler didaktik ve ahlaki konuları işler.

Gerçekçi Karay masalları, kuşkusuz daha çok halkın edebi yaratıcılığının ürünleridir. Ancak bu yaratıcılık, eserin tür özelliklerine ilişkin geleneklere bağlıdır. Gerçekçi masalların anlatımında toplum ve aile ilişkileri, hatta halkın kültür yaşamına ilişkin özellikler de açıkça görülmektedir.

Masallarda halkın dünya görüşü, milli yemekleri, olayların veya insanların nitelikleri, atasözleri ve deyimler gibi Karay kültürünün tipik yansımalarına da rastlamak mümkündür. Böylece Karay halk masalını,

29

arkaik mitolojik ve ritüel izlerin saklandığı halk yaratıcılığın nesir eseri olarak incelemek gerekir. Aynı anda masalın konu çeşitliliğinin kültür ve tarihi hayata bağlı gelişiminden kaynaklandığını unutmamalıyız. Masalın kapsamlı incelenmesi için bu iki özelliği göz önünde tutmak gerekir.

Сказка как часть фольклора караев является уникальным источником по истории и этнографии караимского народа. В караимских сказках, обладающих чертами цельного фольклорного произведения со сложным сюжетом, фабулой и психологическими мотивировками, можно обнаружить и специфические черты конкретных исторических эпох, пройденных караимским народом, и особенности его мировосприятия и миропонимания, и следы национальных традиций, обычаев и верований.

Учитывая сложную историю изучения караимской культуры в общем и народного творчества в частности, и труднодоступность фольклорных текстов, неосвещенным остается вопрос о четкой жанровой классификации фольклорных текстов и принципах такой классификации. В данной статье мы попытаемся определить основные признаки, по которым некоторые образцы фольклора крымских караимов можно классифицировать как сказки.

Одной из основополагающих проблем в области караимской фольклористики можно считать отсутствие каких-либо жанровых дефиниций, разграничивающих огромное поле произведений устного народнеого творчества крымских караимов. В особенности это касается эпических форм фольклора, которые являются порождением и продолжением "архаического фольклора". По мнению Е. М. Мелетинского, истоки архаического фольклора лежат в мифе и ритуале, его тематика и стилистика еще долгое время подчиняются именно им [5].

Следует отметить, что проблема жанровой классификации свойственна многим фольклорным исследованиям. Жанровая система фольклора синкретична и напрямую связана с обрядово-мифологической традицией. Первые фольклорные произведения были ей обусловлены и связаны с некой сакральной, тайной информацией. Это подтверждают исследования В. Веселовского, В. Проппа, Е. Мелетинского. Однако с течением времени акцент с передачи важной информации переносится на наррацию – содержание сюжета.

Все жанры фольклора, каждая жанровая система отражает в широком смысле жизнь данного народа в определенный исторический период. "Все фольклорные тексты –по крайней мере тексты данной традиции – описывают один и тот же мир"[3, 77] Содержание жанров, проблемы, которые освещаются в разных произведениях – схожи. Порой и в сказках, и в песнях, и в легендах определенного мы встречаем одни и те же жизненные ситуации, идеальное представление действительности, желания и упования человека. Однако жанры различаются художественным стилем и формой изложения, комплексом выразительных средств, что в общем понимании и составляет поэтическое своеобразие фольклорного произведения.

Сказка, текст сказки, – это своеобразная система с определенным набором типовых элементов, таких как: художественный мотив, разного рода стереотипы, формулы, символы, имена и прочее. Причем набор этих элементов обусловлен как самим жанром сказки, так и культурной, исторической средой в которой эта сказка составлялась и продолжала свое бытование.

Что же можно считать характерным, жанрообразующим признаком сказки? Российский фольклорист Эрна Васильевна Померанцева - считала характерным признаком

сказки вымысел, который выступает основой поэтических особенностей народного произведения. По ее мнению, в сказке, независимо от того, волшебная она или бытовая, вопрос о достоверности и соотнесении действий сказки с какими-либо историческими событиями просто не может существовать; у всех народов сказка основана на фантастическом вымысле и лишь претендует на достоверность. [7, 4.]. По нашему мнению подобное предположение совершенно не аксиоматично и не учитывает определенных символов, клишированных мотивов сказок, главных героев, наделенных волшебными свойствами, которые характерны для сказок какого-либо народа, как например: Баба Яга, Иван-дурак, избушка на курьих ножках – в русских сказках или красавицы-пэри, Хадыр, лесные чудища, старцы-мудрецы – в восточных сказках. Подобные действующие лица и

30

элементы сказок не могут не иметь исторических и культурных корней, и быть лишь воплощением человеческой фантазии, вымысла.

В.П.Аникин объясняет природу сказочного вымысла и нелогичного под час повествования через мифологические корни сказки. "Сказки – это коллективно созданные и коллективно хранимые народом устные художественные эпические повествования в прозе с такими нравственно-эпическим, социально-политическим и общественно-бытовым содержанием, которое по самой своей основе требует полного или частичного использования приемов неправдоподобного изображения действительности и в силу этого прибегает к фантастическому вымыслу, разнообразные и традиционные формы которого, не повторяясь больше ни в каком другом жанре фольклора, складывались на протяжении веков в тесной связи со всем укладом народной жизни и находились в первоначальной связи с мифологией" [1, 221]. Т.е. в сказках присутствует вымысел, но вымысел этот продукт поздний, и в основе его вековые традиции мифологических представлений.

Признанный исследователь сказочного эпоса – В. Я. Пропп, занимаясь, главным образом, изучением волшебной сказки, ученый показал, что сюжетный каркас сказки напоминает собой тотемические ритуалы инициации: "Если представить себе все то, что происходило с посвящаемым, и рассказать это последовательно, то получится та композиция, на которой строится волшебная сказка. Если рассказать последовательно все то, что, как полагали, происходит с умершим, то получится опять тот же стержень, но с прибавлением тех элементов, которых не хватает на линии указанных обрядов. Оба эти цикла вместе дают уже почти все основные конструктивные элементы сказки" [8, 309].

Таким образом, по мнению В.Проппа, особенности композиционного строения волшебной сказки можно соотносить с историческим обрядовыми реальностями прошлого. В дальнейшем композиция сохраняется, но меняются исторические и социальные реалии, которые являются источником перемен действующих лиц и мотивов. Особая композиция, порядок построения сюжетов, в основе которого кроется древняя обрядовость, и есть отличительная черта сказки.

Для исследования волшебной сказки В. Пропп выделил 4 основные положения: 1. Постоянными, стойкими элементами сказки являются функции персонажей, независимо

от того кем и как они исполняются. 2. При этом количество функций, свойственных сказке ограничено. Исследователь

выделяет 31 функцию. 3. Последовательность этих функций всегда одинакова. 4. Все волшебные сказки однотипны по своему строению. При рассмотрении композиции, сюжетов и мотивов волшебной сказки крымских караимов1

удается наиболее часто повторяющиеся элементы, соответствующие ограниченному набору мотивов-функций, предложенных для идентификации сказочного текста как такового В. 1 Характеристика сказок крымских караимов дается на основании диссертационного исследования "Особенности поэтики крымских караимов". Основные нацчные положения работы изложены в следующих статьях: 1. Проблемы изучения фольклорных произведений крымских караимов/Н. В. Будник (Кропотова) // Мова і культура. (Науковий журнал). - К.: Издательский Дом Дмитрия Бураго. - 2008.- Т. 8, № 10. - С.192 – 200. 2. О коллекциях рукописных материалов крымских караимов в Российской национальной библиотеке (г. Санкт-Петербург) и Санкт-Петербуржском филиале Института востоковедения Российской академии наук. Перспективы исследования/Н. В. Будник (Кропотова) //Мова і культура. (Науковий журнал). – К.: Видавничий Дім Дмитра Бураго, 2009. – Т. VII (119), № 11. – C. 102-108.3. Содержание и жанровый состав меджума крымских караимов/ Н. В. Будник (Кропотова) // Культура народов Причерноморья. - 2009. - № 173. – С.147-151. 4. Зачины в народных сказках крымских караимов / Н. В. Будник (Кропотова)//Сходознавство . – 2010. - №48. – С. 14- 24.5. Место караимской литературы в полиэтничном культурном своеобразии/ Н.В. Кропотова//Культура народов Причерноморья. – 2011. - №211. – С.53-58.

Фактический материал для исследования,т.е. сами тексты сказок были взяты из народных рукописных сборников – меджума, архивных материалов, фрагментов фольклорных текстов, встречающихся в статьях и монографиях по тематике исследования, а также имеются сказки, записанные со слов представителей народа, в ходе полевых экспедиций.

31

Проппом. Основная композиционная канва сохраняется: герой отправляется из дома → проходит через испытания → получает волшебные средства и/или волшебных помощников → решает трудные задачи → герой вознаграждается.

Система образов и эстетических средств волшебной сказки крымских караимов в ряде случаев наполнена социальными смыслами, что говорит об их позднем вкраплении в сказочный текст. Главными героями в таких образцах выступают люди небогатые, любящие труд, которые в конечном итоге вознаграждаются за свое достойное поведение.

Другая группа образцов волшебных сказок характеризуется отсутствием подробных описаний внешних характеристик героев. Образы и специфика отношений становятся понятными из контекстных подробностей образцов. Общими для таких образцов выступает образ главного героя – ленивый парень; возлюбленная девушка, ради которой герой проходит испытания; отец девушки – всегда враждебно настроенный к будущему зятю; антагонист главного героя, который строит козни и пытается помешать; персонажи-помощники. Характерной чертой для волшебной сказки являются рифмованные и ритмичные зачины и концовки. В некоторых образцах в качестве концовок присутствуют пожелания или моральные напутствия.

Первоначальное отношение к сказителям было как к посредникам между духами и людьми. Считалось, что именно духи наделяли определенного человека тайной информацией и вдохновляли его на импровизацию. Если принять во внимание теорию о происхождении сказочного жанра из мифологического прошлого, можно понять, почему почитались сказители. Мифы сообщали о происхождении мира, животных, растений и самого человека, и о различных важных событиях до происхождения всего материального и их следствиях. События, свершившиеся в мифологические времена, представляют сакральную историю, т.к. действующими лицами тех событий являются не люди, а сверхъестественные существа, силы. [10, 19-20].

С развитием общества, народа, мифологические представления подверглись процессам деритуализации и десакрализации, и у сказителей главным становится не точная передача информации, а творение и передача текста. Рассказчик напрямую связан с аудиторией и должен уметь удержать эту связь. Он старается усилить эффект воспроизводимый на слушателей, добавляя все новые и новые подробности, украшая свой рассказ эпитетами, гиперболами, сравнениями, метафорами и др. тропами. Поэтому впоследствии критерием выделения жанра сказки из других повествовательных жанров стала ориентация на реальность описываемых событий, их правдоподобность. Текст постепенно теряет статус сообщения от богов и духов и становится цельным художественным произведением. Традиции повествования, построения сюжета архаического фольклора постепенно, с течением времени попадают под влияние традиций народной, а затем и авторской литературы.

Проходя сквозь века, тексты сказок претерпевали изменения. Не стоит исключать возможность изменения текстов сказок ввиду их участия в коммуникативных актах в цикличной системе: сказка-рассказчик-слушатель [4, 88]. В данной системе сказка является текстом, репрезентирующим культуру, в которой он был создан, и зависящим от изменений данной культуры. Находясь в этой зависимости, сказка, в большей мере волшебная, достаточно прочно держит композиционную форму архаических времен, проявляя таким образом свою жанровою принадлежность. В этом случае задача рассказчика состоит в создании (передачи) текстов со стойкой системой внешних сигналов, которые проявляются в виде типичных зачинов, стереотипных героев, закрытого перечня ситуаций и др. [2, 278].

Нужно констатировать, что с течением времени сказка все дальше отходит от своих магических корней, теряя значение чудесных элементов, которые воспринимаются как выдумка, порождая импровизацию в дальнейшем. Уже давно никто не ассоциирует главного героя с мифическим прародителем, а его приключения – с актами инициации.

Тем не менее важным остается в сказке достижение главным героем желаемого, задуманного, преодоление героем всех трудностей на своем пути. В этом плане сказка, по мнению фольклориста, к.филол. н. Чорнопыского М.Г., становится "идеалом морального, без

32

стремления к которому человечество теряет человеческое обличие" [9, 23] От понимания человеком необходимости стремления к идеалам, справедливости, правде и недостатка этих ценностей в обыденной жизни происходят все вторичные признаки сказки: фантастический смысл, счастливое завершение конфликта, многочисленные испытания различных качеств характера главного героя, познавательно-воспитательное влияние на аудиторию и др.

Таким образом из мифического нарратива сказка стала произведением, сфокусированном в своем содержании на представлении о морали, и в своей форме сохраняющая элементы прежнего своего бытования. Этим объясняется появление бытовых сказок и сказок о животных, в большинстве своем аллегоричных рассказов, культивирующих высокоморальные качества.

Наряду с устоявшемся в фольклористике мнением о происхождении сказок о животных как следствия анимистических воззрений и тотемистических представлений первобытных людей [6], в связи с чем многие рассказы о животных имели мифологическое и магическое значение, на практике, среди сохранившихся образцов животного эпоса мы имеем дело со сказками, которые утратили мифологические и магические черты и приобрели вместе с тем сатирический и аллегорических характер.

Чаще всего композиция сказок о животных крымских караимов довольно проста, не содержит разнообразных эпизодов и действий. Все образцы можно отнести к разряду сказок-апологов. В центре сюжета – история с обманом, обязательно с поучительным финалом. Морально-этические концовки сказки, как и приемы аллегории, доказывают довольно позднее появление рассматриваемых образцов.Поэтический стиль караимских народных сказок о животных формируется вокруг социальных смыслов сменяющихся времен, сатирической направленностью или поучительно-развлекательной функцией.

Главными героями в таких сказках выступают: хитрая, коварная, лживая и ловкая лиса; наивный глупый и в то же время жестокий волк; опасная ворона. Противоположное отношение в сказках к домашним и мелким лесным животным. Действие в сказки завязывается вокруг одного этого главного героя, который демонстрирует свой характер во взаимодействии со второстепенными персонажами. Во всех сказках поведение животных аллегорично подчеркивает некие человеческие поступки и манеры, которые проявляются и обличаются наиболее ярко в развязках таких сказок.

В повествовании бытовых сказок, по сравнению с волшебными и сказками о животных, наиболее ярко проявляются особенности общественных, семейных отношений и культурной среды народа. Бытовые и сатирические сказки схожи. Практически все они повествуют о поучительном событии, которое заканчивается наставлением или просто мудрыми словами. Сюжеты таких сказок, как правило, односложны. Изложение кратко. Основная черта – установка на мораль.

Отдельную группу составляют сатирические сказки, о Ходже Насреддине, которые представляют собой контаминацию и трансформацию известных сюжетов об остроумном Ходже. Герои приведенных сказок выходят из положения благодаря ответу или поступку, построенному на алогизме, парадоксе, абсурдности.

Бытовая сказка отличается от волшебной и сказок о животных наличием в повествовании мотивированных и социально обусловленных поступков, создающих галерею различных образов, соотнесенных с культурным и историческим моментом: мудрая советница-жена, бедняк, отец, муж представители власти - паша, везир, представители других национальностей и др.

Таким образом караимскую народную сказку следует рассматривать как эпическое произведение народного творчества, сохранившее в своем повествовании следы прошлого мифологического, ритуального бытования, и в своем сюжетно-тематическом разнообразии демонстрирующее длительное развитие, обусловленное культурной и исторической реальностью.

33

1. Аникин В.П. Сказки русского народа/ Вступ. ст. В.П. Аникин. – М. Детгиз, 1959. – 239 с. 2. Дуркалевич В.В. Казка як текст(до проблеми структурально-семіотичної інтерпретації)/ В.В. Дуркалевич// Актуальні про-блеми слов'янської філології. Серія: Лінгвістика і літературознавство: Міжвуз. зб. Наук. Ст.. – 2009. - Вип. 21. – С. 275-282. 3. Левинтон Г.А. Замечания к проблеме "Литература и фольклор"/Г. А. Левинтон// Труды по знаковым системам. – Тарту, 1975. – Т. 7. – С.77. 4. Лотман Ю. М. Семиотика культуры и понятие текста/ Ю. М. Лотман// Статьи по семиотике культуры и искусства. – СПб.: Академический проект, 2002. – С.84-90. 5. Мелетинский Е.М. Статус слова и понятие жанра в фольклоре/ Е.М. Мелетинский, С.Ю. Неклюдов, Е. С. Новик// Историческая поэтика. Литературные эпохи и типы художественного сознания. М.:Наследие, 1994. - С.38-104. 6. Померанцева Э.В. Животный эпос/Э.В. Померанцева// Краткая литературная энциклопедия [Гл. ред. А. А. Сурков]. – М.: Сов. энциклопедия, 1962 – 1978. – Т. 2. – 1964. – С. 933-934. 7. Померанцева Э.В. Русская народная сказка/ Э.В. Померанцева. – М.: Изд-во Акад. Наук СССР, 1963. – 128 с. 8. Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки/Владимир Яковлевич Пропп. - М.: Лабиринт, 2005 – 332 с. 9. Чорнопиский М. "Царівна родом із високого, блискучого замку", Іван Франко про естетичну сутність народної казки/М. Чорнопиский. – Вісник Львів. Ун-ту. – Серія філол. – 2006. – Вип. 37. – С. 3-30. 10. Элиаде М. Аспекты мифа/ М. Элиаде. – М.: Парадигма, 2005. – 224 с.

Алі Рафет Озкан, д-р філол. наук, проф. / Prof.Dr. Ali Rafet ÖZKAN (Туреччина/TÜRKİYE)

ЧОТКИ В РЕЛІГІЙНИХ ТРАДИЦІЯХ НАРОДІВ СВІТУ

DİNLERDE TESBİH Чотки (вервечки), які наразі поширені величезною територією і мають історію, щонараховує

близько 2800 років, зазвичай асоціюються із містичнимирелігійними традиціями, в яких займають особливе місце. Віруючі завжди використовували вервечки під час молитов, відводячи цьому атрибутові рольінструменту для підрахунку кількості молитовних текстів або їхніхфрагментів, що вимовляються.Задовго до появи вервечок у їх сучасному вигляді роль цього сакральногоатрибута лягала на камінці гальки та короткі гілочки із щербинами. Пізніше із появою вервечок звичної моделі, а саме намистинок із різних матеріалів (дерева або мінералів), вервечки стали одним з невід'ємнихелементів молитовної традиції головним чином, у колах індуїстських табуддистських ченців. Із плином часу вервечки поширились на інші культури далеко за межі ареалу, де виникли вперше.Вервечки використовуються двома третинами населення Землі у їхніхтрадиційних релігійних практиках. У таких світових релігіях, як іслам,християнство та буддизм вервечки обіймають важливі функції. Крім того,вервечки активно використовуються у інших традиціях по всьому світові.Незважаючи на величезну кількість різновидів вервечок та символічних образів, які їм присвоюються, сутність та місце у сакральній сфері завжди залишається однаковим. Головна риса, яка об'єднує традиції використання вервечок, це їхня функція калькулятора молитовних текстів.Вервечки із самого початку свого існування були нерозривно пов'язані ізрелігією. Хоча щодо точного датування є певні сумніви, є відомості про те, що першими, хто почав практикувати використання вервечок, булиіндуїстські ченці ще близько 8-го століття до нашої ери, ще дві сотні років потому вервечки були прийняті буддистською традицією, ще пізніше естафета була підтримана ісламом та християнством. Вважається, що найпершим завданням вервечок була допомога людині, яка під час промовляння сакральних текстів відчувала потребу точно контролювати хід читання та повтори окремих фрагментів. Примітним єте, що вервечки забезпечували можливість молитися під час виконанняповсякденних справ. Ще тоді, коли роль вервечок виконували камінці, уперекладанні з одного місця на інше або із однієї руки до іншої полягала калькуляційна їхня функція. Перші моделі вервечок являли собою мотузку із багатьма вузлами, нанизані на мотузку фруктові кісточки, круглі кості та частини костей, суха глина. Заможні люди надавалиперевагу вервечкам з дорогоцінних каменів. Із часом спостерігалися зміни в уявленнях про роль та місце вервечок у сакральних актах. Тоді як в традиційному ісламі вервечкам відводилисьвельми вузькі функції, пов'язані виключно з релігійною сферою, втурецькій культурі методика виготовлення та оздоблення вервечок сталиоднією з гілок мистецтва, переступивши межу суто сакрального атрибута. В роботі коротко охарактеризована історія вервечок, детальнопроаналізовані сфери їхнього використання та функціональна специфіка.

Ключові слова: вервечки, релігія, молитва

34

The traditional use of the prayer beads, which outspread a wide geography of the world, has a history of about 2800 years and the prayer beads as a tool for helping worship has an important place for many religions. Past to the present, people have applied to the prayer beads to determine the number of prayers read.

Before the invention of the stringed prayer beads , grains, pebbles, notched tree branches and knotted ropes served as the prayer beads. In later periods, with the discovery of the strings of beads or pieces of wood and metal particles, it especially became an indispensable tool in a prayer of priest, monks and nuns from the Hindu and Buddhist monk class. In the course of the time, prayer beads consisting grains lined up on the ropes have crossed the borders in many parts of the world, have been an instrumental used in a prayer for the various religions. Mainly for the Hinduism and the Buddhism, also for Islam and some sects of Christians, the Prayer beads has the spiritual meaning far beyond being a tool to pray .

Even though making very precious prayer beads through 17 and 19th centuries and particularly transformation of the prayer beads to fine arts at Turkish culture were accepted as the golden age of the prayer beads, which was about its artistic side of the event and at such times very precious and remarkable prayer beads were made and presented to the Islamic world. The Turks evaluating the prayer beads leisure and entertainment, apart from just being a tool of a prayer have transformed it into a branch of the fine arts. Thus, it is obvious that the Turks contributed a lot to the widespread of the prayer beads in the Islamic world. In particular, the prayer beads habitually used in everyday life have been widely used in Syria, and Egypt as Islamic countries and even Greece as a Christian country due to the Turks.

Keywords: Prayer beads(Rosary), Religion, Prayer, Worship, Zikr

1. Giriş İslamda terminolojisinde Tesbih, zatının kemaline layık olmayan her şeyden Allah'ı tenzih

etmektir. Bir başka ifadeyle Tesbih; "Allah Teâlâ'yı tenzih etmek, yani en kutsî zatını inanç, söz ve amel bakımından layık olmayan her türlü kusurlardan uzak tutmaktır."1

Tesbih, Arapça "subhān" kelimesiyle ifade edilmektedir. Bu kelime, Allah'ı tenzih ve takdis etmek anlamına gelmektedir. Allah'ı takdis ve tenzih etme, O'nu her türlü kusurdan ve noksanlıktan uzak tutmaktır. Ayrıca namaz sonlarında otuz üçer defa "subhanallah", "elhamdülillah" ve "Allahu Ekber" demek de Tesbih etmektir. Allah'ı belli sayılarda anma ve tenzih sayılarını belirlemek için kullanılan ve genellikle ibrişim veya ipliğe dizilmiş 99 veya 33'lük tanelerden oluşan diziye de Tesbih denmektedir. Tesbih, çeşitli ebatlarda yapılan, yuvarlak tanelerin ortalarından delinerek bir ip üzerine dizilmesinden ve ipin iki ucunun birleştiği yerinde de Tesbih tanesinden dört veya altı misli uzunluğunda imameden oluşmaktadır. Bunun Arapçası misbahadır.

Kısaca ifade etmek gerekirse bir Tesbih tane, pul, imame ve kamçıdan oluşmaktadır. Taneler, armudî, servi, şalgamî, beyzî ve üstüvane gibi çok değişik biçimlerde yapılabilir.

Subhanallahın anlamı, eksiklikten, şer ve kötülükten, vehmedenlerin vehminden ve zannedicilerin zannından Allah'ın azamet alanını tenzih ediyorum demektir. Çünkü aklın, fikrin veya hayalin tasavvur ettiği her şeyden Allahu Teala daha yücedir. O, şerrin kendisinden sadır olmasından münezzehtir. Mahlûkatına şer ve eksiklik istemekten uzaktır ve O, cömertliğin ve varlığın sahibidir. Hayır ve kemalin de kaynağıdır.2

Sözlükte Tesbih, "subuh" ve "sebaha" kelimelerinden türemiştir. Bu kelime asıl anlamından başka mecazî anlamlar için de kullanılmaktadır. Mesela yıldızların gökyüzünde kayması anlamında kullanılmaktadır. "Her şey gökyüzünde yüzer."3. Ya da Naziat Suresi 3. ayette atın hızlı koşması veya Müzzemmil Suresi 7. ayette, "işe hızlı koyulma" gibi anlamlara da geldiği olmaktadır. Ancak Tesbih kelimesi ibadetlerde genel anlamda kullanılmıştır. Bu ibadet, ister söz, ister fiil, isterse niyetle ilgili olsun, ibadetlerin hepsini kuşatıcıdır.

Tesbih, Allahu Teala'yı yüceltmek (tazim etmek) ve onu bütün noksanlıklardan da tenzih etmektir.4 Nitekim Kuran'da Allah, "Rabbinin adıyla onu Tesbih et ve ondan bağışlanma dile. Çünkü O, tövbeleri kabul

1 Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, 10 cilt, İstanbul 1982, 1/301 2 Salih Adîme, Mustalahatü'n Kur'aniyyetün, el-Camiatü'l-Alemiyye li'l-Ulumı'l-İslamiyye, Beyrut 1414/1994, s. 92. 3 Kur'an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 1993, Yasin, 40. 4 Bkz. Cemaluddin el-Mukerrem İbnu Manzur, Lisanu'l-Arab, Beyrut Tsr., c. 2. s. 470-475.

35

edendir"1 buyurmaktadır. Keza bir başka Kuran ayetinde de "O halde yüce Rabbının adını Tesbih et"2 denilerek, insanlar Allah'ı Tesbihe teşvik edilmektedir. Bu ayetlerde geçen Tesbih, Allah'ı isimleriyle yüceltmek ve kendine vermediği isimlerden onu uzak tutmaya işaret etmektedir.

İbadet maksadıyla veya oyalanmak için Tesbih tanelerini başparmağı ile işaret parmağı arasından geçirmeye Tesbih çekmek denmektedir. Tesbih etmek ise, Allah'ı noksan sıfatlardan tenzih etmek, devamlı söylemek ve vird haline getirmeye denmektedir.3

Avrupa dillerinde de Tesbih sözcüğünün gül bahçesi anlamına gelen Latince rosariumdan geldiği düşünülmektedir. Tesbih, Rosary, chaplet ve crown gibi farklı şekillerde de isimlendirilmektedir. İngilizce "bead" kelimesi, Anglo-Sakson kelimeleri olan "bidden" ("to pray": rica etmek, yalvarmak, dua etmek, ibadet etmek) ve "bede" ("prayer": rica, yalvarma, dua, ibadet) kelimelerinden türetilmiştir. Uzak Doğu dinlerinde ise Tesbih genellikle "mala" şeklinde adlandırılmaktadır.4

2. Tesbihin Başlangıcı ve Tarihî Seyri Tesbih, hatırlamaya bir yardımcı olarak tasarlanmış düğümler veya taneler (boncuklar) dizgisidir.

Dua ezberlerinin veya Allah'ın isim ve sıfatlarının tekrarlarının sayılması için kullanışlı bir yöntem sağlar. Tesbihin kullanımı çok geniş bir sahaya yayılmıştır. Onun en eski vatanının, Asya olduğu ve bunun başlangıcının çok eski çağa ait olduğu düşüncesi hâkimdir. Ancak bunun menşeinin kesin olarak hangi çağda ve nerde başladığını kesin olarak belirlemek zordur.

Tarihî kaynaklar, Tesbihi M.Ö. 800'ler ile M.Ö. 500'lerde başlatmaktadır. Ancak Tesbihin tarihini bu kadar kısa bir süreyle sınırlandırmak kanaatimizce doğru değildir. Zira onun tarihini, iplere dizilmiş formuyla olmasa da insanın yaratılışına kadar gerilere götürmek mümkündür. İnsanın yaratılışıyla birlikte Tesbihin kullanımı ve önemi daha belirgin hale gelmiştir denebilir. Bunu yüce kitabımız Kur'an-ı Kerimden çıkartmaktayız. "Öyle ise siz beni anın ki, ben de sizi anayım"5; "Muhakkak ki ben insanları ve cinleri bana ibadet etsinler diye yarattım" 6, "Ey iman edenler! Sabah akşam Allah'ı bolca Tesbih edin"7 gibi pek çok ayet bize insanların yaratılış gayesinin Allah'ı anmak (Tesbih etmek) için olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla pek çok dindeki Allah'ı anma aracı olarak kullanılan Tesbihin kökeni de, ilk insana ve ilk dine dayanıyor olmalıdır. İlkel veya gelişmiş olsun dünyanın çeşitli coğrafyasındaki pek çok dinde Tesbihin olması, Hz. Âdem'den beri insanların Allah'ı anmakla, ona ibadetle mükellef tutuluşlarının bir göstergesi olsa gerektir. Şuur sahibi olmayan varlıkların hal diliyle Tesbihleri bir yana, şuur sahibi olan meleklerin insandan önce Allah'ı Tesbih ettiklerini de biz yine Kuran'dan öğrenmekteyiz: "Hatırla ki Rabbin meleklere: 'Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım,' dedi. Onlar: Bizler hamdinle seni Tesbih ve seni takdis edip dururken, yeryüzünde fesat çıkaracak, orada kan dökecek insanı mı halife kılıyorsun dediler?..."8

Hafızaya yardımcı işaretler olarak düğümlerin kullanımı hemen hemen evrenseldir ve basit bir araç olarak farklı medeniyetlerde birbirlerinden tamamen bağımsız olarak icat edilmişlerdir. Dünyanın çeşitli bölgelerindeki görünümü, öncelikle bir ülkede icat edildiği ve daha sonra da diğer bölgelere aktarıldığı anlamına gelmez. Kayıt tutmak için ve hatırlamaya yardımcı bir araç olarak düğümler sisteminin en ileri seviyedeki gelişim şekli, ileri seviyede örgütlenmiş bir toplumdaki iletişimin ve kayıtın bir aracı olarak "quipu" (düğümler anlamındaki Perulu bir kelimenin) vazife gördüğü Güney Amerika'da görülmektedir. Bu bir düğümle yazım sistemidir ve her çeşit düğümün farklı anlamı vardır. Ayrıca farklı renkli kordonlar (ipler) de kendine has bir anlama sahiptir. Çin'de Yung-ching-che döneminde halkın, yazma yerine vazife gören

1 Nasr, 3. 2 Vakıa, 74. 3 İlhan Ayverdi, Asırlar Boyu Tarihi Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Lugatı, 2. Baskı İstanbul 2006, Cilt 3, s. 3139. 4 http://coas.missouri.edu/anthromuseum/minigaleris/prayerbeads/intro.html 5 Bakara(2), 152. 6 Zâriyat (51), 65 7 Ahzâb (33), 41-42. 8 Bakara (2), 30.

36

sayıları ve aralıkları ile farklılık gösteren düğümlerle işaretlenmiş küçük ipleri kullandığı ifade edilmektedir.1 Çinliler tarafından düğümlü iplerin ve sayıların kullanım şeklinin Peruluların "quipu"su ile benzerlik arz ettiği görülmektedir. Japonya'da Budistlerin Shingon Tarikatı tarafından kullanılan Tesbihte, boncukların asıl bağından asılmış olan iki bağın birleşimi ile şekillenen bir düğüm vardır ve Buda'nın pek çok sıfatından birini temsil etmekte kullanılan karakterlerin birleşiminden biri olan "man" anlamındaki eski bir Çinli karakterine benzediği söylenmektedir.2

Günümüzde birçok ülkede hafızaya yardımcı işaretler olarak sadece dünyevî amaçlar için düğümlerin kullanılmasına hâlâ devam edilmektedir. Gineli Hintliler arasında "paiwari" denilen bir ziyafete karar verildiğinde, eğlendirmekle görevli olanlar, ziyafetin devam edeceği günlerin sayısınca düğümlerin bağlı olduğu ipleri hazırlamaktadır. Ortadoğu Afrika'daki Wagogolar arasında, bir kadının hamilelik dönemi düğümlerle hesaplanmaktadır. Her yeni ayda bir düğüm çözülmek suretiyle doğum zamanı hesaplanmaktadır. Bu ülkede hatırlamaya yardımcı olarak mendile düğüm atmak, ortak bir uygulamadır. Aynı gelenek Hindistan'da da bulunmaktadır. Keza ülkemizde de verilen bir siparişi unutmamak için parmaklara renkli iplerin bağlanması uygulaması vardır. Bilhassa çocukluk yıllarımızda annelerimizin verdikleri siparişleri unutmayalım diye parmaklarımıza ip bağladığı hala hafızalarımızdadır. Böyle uygulamalar, günümüzde unutulmaya yüz tutmuştur. Ancak dünyanın çeşitli yerlerinde az da olsa varlığını sürdürdüğüne şahit olmaktayız. Mesela Rum Ortodoks kilisesinde, Mısır ve Hindistan'da bu özelikleri taşıyan Tesbihler görülmektedir. Nitekim ileride bu konulardan bahsedilecektir.

Düğümlere benzer bir diğer uygulama ise, çentikli dalların kayıt tutmak için kullanılmasıdır ve bu da evrensel bir yöntemdir. Türkçe'de "çentik atma" tabiri, önemli bir olayı kayıt etme anlamında da kullanılmaktadır. İngiltere ve İrlanda gibi ülkelerde bile dalların sayılma geleneği varlığını hala sürdürmektedir. İrlanda'da bu çentikli dallar, söylenen duaların sayısını kaydetmek için kullanılmaktadır ve belli bir ihtiyacın elde edilmesi için kutsal bir kuyuya sunulan bir adak olarak böyle bir dal bırakılmaktadır. Bu dallara adak Tesbihleri denmektedir.

Hint edebiyatında Tesbihler hakkındaki en eski referans, Caynist Canon'dur (Caynist Kural Kitabı). Burada onlardan Brahmanik keşişlerin Tesbih olarak kullandığı aletlerin şekillenmiş hali olarak bahsedilmektedir. Bu kutsal metinlerde Tesbihlere iki isim verilmektedir: Ganettiyā ve Kañchaniyā. Bu Sanskritçe isimlerden ganetriyāka sayan hesaplayan anlamına gelirken, kañchaniyā ise altın, parlak ve parlayan gibi anlamlar taşımaktadır. Sonraki edebiyattaki referanslar, sadece Brahmanik işlerde yer alır ve burada daha çok her ikisi de ip anlamına gelen "mātā" (çelenk) ve "mālika" (sutra) iki isim öne çıkar. Bu isimler Tesbihlerin şekline atfedilir. Tanrılardan bazıları ellerinde Tesbih taşıyor şekilde takdim edilir. "Budist Doktrinin 42 işareti" adlı pasajda Tesbihten bahsedilmektedir:

"Erdem pratiğinde, bütün kötü alışkınlıkları söküp atmak için kendini zorlayan kişi, Tesbih boncuklarını parmakları arasında çeviren adama benzer. Kişi, onları birer birer tutmaya devam ederse, sona çabuk ulaşır. Kötü eğilimlerini teker teker söküp atarak mükemmele ulaşır"3

3. Tesbihin Fonksiyonu Dünya nüfusunun üçte ikisinden fazlası dini pratiklerinin bir kısmını icra etmek için Tesbih

kullanmaktadırlar. Bilhassa İslam, Hıristiyanlık ve Budizm, Tesbih kullanan büyük dinlerdir. Ancak bunların dışındaki pek çok din de dini ayinlerinde Tesbihe yer vermektedir. Tesbihlerin çok fazla çeşidi ve anlamı vardır, fakat temel gaye aynıdır. Özellikle özel duaları veya sihirli sözleri belirli sayılarda söylemeye yardımcı olmak, Tesbihin bütün dinlerdeki benzer yönlerinden biridir.

Tesbihler uzun zamandan beridir dua aktivitesiyle birleşiktir. İbadetlerde Tesbihin en eski kullanımı, Hindistan'da Hindu dini geleneği içerisinde başlamış gibi gözükmektedir. Kesin tespiti zor

1 Bu konuda geniş bilgi içib bkz. Geoges Ifrah, Uzak Doğu'dan Maya Ülkesine Bir, İki, Üç… Rakamların Evrensel Tarihi IV, Tübitak Popüler Bilim, 9. Basım, Ankara 2003, IV, s. 5–71. 2 Bkz. Winifred S. Blackman, "Rosaries", Encyclopedia of Religion and Ethics (ERE), edited by James Hastings, T&T Clark LTD., Edinburgh 1981, X, s. 847. 3 Blackman, "Rosaries", ERE, X, s. 848.

37

olmakla birlikte Tesbihin M.Ö. 8. yüzyıl civarında Hinduizm'de doğup geliştiği ve M.Ö. 6. yüzyılda doğmuş olan Budizm'in de bu geleneği devam ettirdiği düşünülmektedir. Daha sonra da İslam ve Hıristiyanlık gibi dinlerin de bir dua ve ibadet aracı olarak Tesbihe yer verdikleri görülmektedir.1

Tesbih, kaynak olarak insana dua tekrarını takip etmede yardımcı olmak için icat edildi. Tesbih, kişiye çeşitli aktiviteler arasında ve rutin işlerini yaparken dua etme imkânı tanıyordu. Çok eski zamanlarda dualar çakıl taşlarının bir yerden bir yere konmasıyla işaretleniyordu. Milattan 500 yıl kadar önce ipe düğümler atmak âdet oldu. Tesbihin ilkel formları meyve çekirdeklerinden, kuru tanelerden, kemik parçalarından ve kurutulmuş topraktan yapılıyordu. Zenginler değerli taşarlı ve mücevherleri kullanıyordu.2

İnsanoğlunun kabile toplumundan medeniyet toplumuna geçişiyle birlikte Tesbih tanelerinin hammaddelerinde de değişmeler başlamıştır. Boncuklar daha fonksiyonel hale gelmiştir. Süslemede, giysilere iliştirmede ve çanta yapımında kullanılır olmuştur. Çinliler saymaya ve karmaşık hesaplamaları yapmaya yardımcı olan abaküsü icat ettiler. Abaküsün, ipe boncuk dizme fikriyle, duaları sayma uygulamasını başlattığını kabul edenler mevcuttur.3

İpe dizilen boncuklar (taneler), kişinin tekrar ettiği duaların sayısını kolayca aklında tutmasına imkân verir. Tesbihin ilk kullanımı, Hindu dinine dayandırılır. Bu, ilk olarak doğuya daha sonra Orta Doğu'ya ve son olarak da Avrupa'ya Hindistan'dan yayılmıştır. Günümüzde Hindular, Budistler, Hıristiyanlar ve Müslümanlar tarafından kullanılan Tesbihin fonksiyonu aynıdır ve duaları sayma aracı olarak kullanılır. Ancak kullanılan malzemenin anlamı, önemi, boncukların sayısı ve dini muhteva her bir din için farklıdır.

Bu bilgilerden sonra Tesbihlerin işlevlerini şu şekilde sıralamak mümkündür: 1. Tesbihler, dua esnasında zihnin devamlı uyanık kalmasına yardımcı olurlar. 2. Tesbihler bir yere sağlam bir şekilde tutunacak bir dayanak görevi görürler. 3. Tesbihler zihnî ve sesli dualar kadar, fiziksel ve ruhî duyumsal duadan da geri kalmama

yoludur. 4. Tesbihle yapılan dualar eski veya yeni, önceden hazırlanmış veya ihtiyarî, kişisel veya

toplumsal olabilir. Hangisi olursa olsun Tesbihler duamızı sınırlamaz. 5. Tesbih dualarının birçoğu mükerrer olmasına rağmen mükerrer olmayanları da vardır. Tesbihi

önceden belirlenen hazır dualar için kullanabildiğimiz gibi, aynı şekilde yalnız kendi ihtiyarî dualarımızı da okuyabiliriz.

6. Tasavvufta bir sayı tutmaksızın istenildiği kadar ve istenilen miktarda zikretmek, canın istediği kadar uzatmak, kısaltmak, istenilen yerde zikri kesmek de nefsin arzusuna dayandığı için pek makbul sayılmaz. Bu açıdan kesin belirlenmiş sayıdaki zikri Tesbih aleti ile yapmak, nefsini disipline sokmak, nefse muhalefet olduğu için makbul sayılır.

4. İslam'da Tesbih Günümüzde bütün Müslümanlar onunla Allah'ın isimlerini zikrettikleri 33 veya 99 taneli Tesbih

kullanmaktadırlar. Tesbih, çeşitli ebatlarda yapılan, yuvarlak tanelerin ortalarından delinerek bir ip üzerine dizilmesinden ve ipin iki ucunun birleştiği yerinde de Tesbih tanesinden dört veya altı misli uzunluğunda imameden oluşmaktadır. Bir Tesbih tane, pul, imame ve kamçıdan oluşmaktadır. Tesbihin başlama yerini belirleyen uzun ve irice baş boncuğa "imame" denmektedir. Ayrıca her 33 tanenin arasını ayıran normal boncuklardan daha iri iki adet ayırma taneleri de bulunmaktadır ki bunlara da "pul" denmektedir. İlerde Tesbih yapımı bahsinde bu konu teferruatlıca anlatılacaktır.Her ne kadar Müslüman kâşiflerin veya tüccarların Budist Tesbih geleneğini (boncuklu Tesbihi) İslam'a soktukları düşünülse de, İslamî Tesbihin kullanımı 9. yüzyılda Budistik etkiden bağımsız olarak ortaya çıktığını söylemek mümkündür.

1 http://coas.missouri.edu/anthromuseum/minigaleris/prayerbeads/intro.html 2 http://www.natcath.com/NCR_Online/archives/121302/121302zc.htm 3 http://coas.missouri.edu/anthromuseum/minigaleris/prayerbeads/intro.html

38

Müslümanların ibadet aracı olarak kullandıkları Tesbihleri iplere dizili 33'lü veya 99'lu tanelerden oluşmaktadır. Farz namazlarından sonra Tesbihlerin veya parmakların yardımıyla 33 kere "subhanallah", 33 defa "elhamdülillah" ve 33 kere de "Allahu Ekber" denerek Allah anılmaktadır. Farz namazlardan sonra Allah'ı Tesbih etme (anma/zikir), bizzat Peygamber Efendimiz (S.A.V.) buyruğuyla başlamıştır. Nitekim bir hadisi şerifte şöyle buyrulmaktadır: "Bir kimse her namazın sonunda Allah'a otuz üç defa tesbîh (subhanallah), Otuzüç defa hamd eder (elhamdülillah), otuz üç defa da tekbirde (Allahuekber) bulunursa bunların toplamı doksan dokuz eder. Yüzün tamamında da: Allah'tan başka hiç bir ilâh yoktur. Yalnız o vardır. Şeriki yoktur. Mülk onundur; Hamd de ona mahsustur; hem o her şey'e kadirdir; derse günahları denizin köpüğü kadar bile olsa (yine) affolunur".1

5. Hıristiyanlıkta Tesbih Hıristiyanlar arasında Tesbihin tanımı çeşitli insanlara atfedilmektedir. Bunların arasında en

meşhurlarından Aziz Aybert de Crespin, Peter the Hermit (münzevi), keşiş Abbot Paul'un ve Aziz Dominik zikredilebilir. İpe dizilmiş veya dizelere sıralanmış boncukların Hıristiyanlar tarafından dua için kullanıldığının en eski alâmeti, Sozomen (400–450) tarafından "Ecclesiastical History"de (Kilise Tarihi) anlatılan M. S. 341 yılında ölmüş olan Mısırlı keşiş Abbot Paul'un uygulamasına dayandırılmaktadır. Abbot Paul, her gün düzenli olarak duaları saymasına yardımcı olması amacıyla pelerininin kucağına 300 çakıl taşı almakta ve okuduğu her bir duanın karşılığı olarak kucağındaki taşlardan birini atmaktaymış.2

8. Yüzyılda günah cezalarını ihtiva eden kilise kitapları, yani tövbekârlara ilişkin kural kitapları, papazlara 20, 50 veya daha fazla çeşitli kefaretleri emretmektedir. Bunun gibi tam olarak belirlenmiş cezalar, Tesbihlerin yardımıyla tedrici olarak "Rabbin duası" gibi bilinir hale gelmiştir. Arkeolojik kayıtlar Avrupalı Hıristiyanların Tesbih kullanmaya M. S. 7. yüzyılda başladığından söz etmektedir. 659 yılında ölen Kutsal Başrahibe Gertrude of Nivelles'in türbesinde bir Tesbih parçasıyla bulunmuştur. Her ikisi de M. S. 12. yüzyılda yaşayan Aziz Norbert ve Aziz Rozalia'nın ellerinde de benzer boncuklara rastlanmıştır. Tesbihin Hıristiyanlıktaki başlangıcıyla alakalı birçok teorinin yanı sıra Hıristiyan dünyasında Tesbihin Müslümanlardan örnek alınarak Haçlı seferleri zamanında Avrupa'ya getirildiğine dair geniş kabul gören bir teorinin varlığına da işaret etmemiz gerekir. Ancak bazı Hıristiyan araştırmacılar bunun doğru olamayacağı düşüncesinden hareketle, Hıristiyanlıktaki Tesbihin başlangıç tarihinin daha önceki tarihlerde olduğuna dair deliller üretmeye gayret etmektedirler. Bu araştırmacılardan biri olan Winifred S. Blackman, iplere dizili Tesbih uygulamasının Haçlı Seferlerinden önce Hıristiyanlıkta olduğunu düşünmekte ve bunu 1070'den önce ölmüş olan Lady Godiva'ya dayandırmaktadır. Lady Godiva, İngiltere'nin o dönemdeki ismi Coventry olan şehrinden Leofic isimli şahsın eşi olarak takdim edilmektedir. Bu Layd Govina'nın "kısa olmayan sayılardaki dualarını ezbere okurken birer birer parmaklarıyla çevirmek için ipe dizerek oluşturduğu kıymetli taşlardan yapılmış bir halkayı" manastıra miras bıraktığı ifade edilmektedir. Bu bilgiyi ve yukarıda ifade ettiğimiz Mısırlı keşiş Aziz Paul'ün eteğine koyduğu 300 adet çakıl taşından her birini ezbere okuduğu dualarının birine karşılık atışını referans olan Blackman, Tesbihin bazı bölgelerde bir birinden bağımsız olarak geliştiği ve başkalarından alınmadan gelişmiş bir düzeye ulaştığını düşünmektedir.3

12. yüzyıldan önce Tesbihler uğur getirmesi amacıyla kullanılıyordu. Örneğin mercan boncuklarının kanı temizlediği ve çocukları hastalıklardan koruduğu zannediliyordu. Öyle ki Hz. İsa'nın resimlerde çoğunlukla mercan boncukları takarken veya tutarken resmediliyordu. 11. yüzyılda kilise hiyerarşisi, Tesbihlerin putperest tılsım koruyuculuğundansa duaları sayma işlemini daha uygun olduğunu beyan etti. Böylece Latin dünyasındaki eğitimsizler ve okuma yazma bilmeyenler, duaları ezberleyip Tesbihlerle tekrar etmekle görevlendirildiler. 15. yüzyıldan itibaren bir kimsenin kuşağına boncuklar takması dinî kardeşlik cemiyetinde ayırıcı bir işaret olarak algılanmaktaydı. Bunun için bu dönemde rahiplerin ve keşişlerin putperest uğurluk eşyalarından sayıldığı için kişisel elbiselerinde

1 Müslim b. Haccâc, Sahîh, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Dâru İhyâi't-Turâs, Beyrut, Tsz, Mesâcid ve Mevziu's Salat, 146. 2 Bkz. JOHN R. VOLE , "Use of Beads at Prayers", The Catholic Encyclopedia, Volume II Copyright© 1907 by Robert Appleton Company Online Edition Copyright © 2003 by K. Knight Imprimatur. +John M. Farley, Archbishop of New YorkTranscribed by Janet Grayson (http://www.newadvent.org/cathen/02361c.htm) 3 Bkz. Blackman, "Rosaries", ERE, X, s. 853.

39

mercan, quarz veya amber gibi süs amacıyla boncukların kullanılması yasaklanmıştı. Rahip ve keşişler de süs amacından uzak olarak Tesbihler takmaya başladılar.1

5.1. Katolik Tesbihi Katolik Tesbihi Aziz Dominik'e dayandırılmaktadır. Ancak yukarıda da işaret edildiği üzere Hıristiyanlıkta

Tesbihin tarihi daha gerilere götürülmektedir. Dolayısıyla Aziz Dominik sahneye daha sonraları çıkanlardandır. Batılı kilisesinde Tesbih fikrinin 1213 yıllarında Haçlı Seferleri sonrasında başladığı kanaati de mevcuttur. Bununla birlikte Katoliklerce Aziz Dominik'i, bir rüyada Hz. Meryem'in eğittiği ve Tesbihi telkin ettiğine de inanılmaktadır. İnanışa göre bu rüyada Hz. Meryem, ona Tesbihi kötülüklere karşı bir panzehir olarak takdim etmiş ve bunu yaygınlaştırmasını ondan talep etmiştir. Tesbih için en yaygın kullanılan kelimelerden biri Rosary'dir. Bu isim, genellikle Roma Katoliklerinde kullanılmaktadır. Batı'da Tesbihi ifade etmek için kullanılan Rosary kelimesi, Latince "güllerden yapılmış çelenk veya taç" anlamına gelen rosarium kelimesinden gelmektedir. Gül bahçesi Orta Çağ'da dua edenler için bir mekândır. Bu uygulama muhtemelen rosary kelimesinin temelini oluşturmaktadır. Hıristiyanlara göre kırmızı gül Hz. İsa'nın kanını, beyaz gül ise Hz. Meryem'in iffetini temsil etmektedir. Ayrıca Katoliklerde Rosary kelimesi, standart 5 veya 15 tane onluk içeren Tesbihleri ifade eder. Eğer Tesbihte değişik herhangi bir sayı varsa buna "chaplet" denir. En yaygın chapletlerden biri 10 boncuklu olanıdır. Rosary, aynı zamanda rosary denen Tesbihle yapılan duaya denir. Episkoposların düzenli okumakla yükümlü oldukları " Hail Mary full of grace…" diye başlayan dua rosary dualarından biridir.2

Rosary terimi, genellikle Dominik Tesbihine atfedilmektedir. Bu, hem sesli hem de zihinsel duadan oluşan bir dinî uygulamadır. Her biri "our Father (Babamız) dan önce gelen, "Glory be to the Father" (Baba'ya hamd olsun)'un takip ettiği, gizem dolu bir meditasyonun eşlik ettiği "Hail Marys" (Meryem'e Selam)'ın 15 tane onlu grup halinde ezbere okunmasını içerir. Onun 15 gizemi, enkarnasyona (Tanrı'nın İsa biçimine bürünmesine), ıstıraplarına, İsa ve Meryem'in hayatının ve liturjik(ayin) yılın bir özeti olan Mesih'e övgüye önem verme üzerine odaklanır. Liturji gibi, Tesbih de Mesih'i gerçeği kapsamlı ve açık bir şekilde tanıtır. Onun, dua edenlere kutsallık veren büyük güce sahip olduğuna inanılmaktadır. Hz. İsa ve onun annesine, bütün şükran dualarının kaynağı olarak Hz. Meryem'den Hz. İsa'ya doğru öncülük eder.3

150 boncuktan oluşan bir Tesbihe "chaplet" veya "psalter" denir. Bu sayı mezmurların sayısına tekabül eder. 15 tane büyük boncuk, bütünü, 10'arlı gruplara ayırır. Bu, duaları takip etmede orijinal parmakla sayma metoduna benzer. Küçük onlu grup yani Havva boncukları, Kutsal Meryem duasını okumak için kullanılırken, büyük ayırıcı boncuklar ise "babamız" ve "gloria" dualarını okumada kullanılır. Tesbihteki her bir onlu grup, bir konuyu veya Hz. İsa ile Hz. Meryem'in hayatındaki bir sırrı temsil eder.4

5.2. Ortodokslarda Tesbih Yunan ve Rus Ortodoksları da dua sayıcıları, özellikle de dua ipi denilen düğümlenmiş bir ip

kullanırlar. Ortodoksların dua ipleri 33, 50, 100 veya 300'lü boncukların dizildiği bir ip veya yünden yapılmış düğümlerden oluşur. Bunlar onluklara ayrılmazlar. Her bir boncuk veya düğümde aşağıdaki dua yapılır: Lord Jesus Christ, Son of Living God, have mercy on me, a sinner" (Yaşayan Tanrının Oğlu İsa, günahkâr bana merhamet et).5

Kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre hem Yunan hem de Slav manastırlarında küçük ve büyük habit keşişlerinin üniformalarının bir parçası, ayinle rahip ve rahibelere ihsan edilen düğümlenmiş bir ipten oluşmaktadır.

5.3. Anglikanlarda Tesbih Anglikan Tesbihi ise 33 boncuktan oluşmaktadır. Dua zinciri bir haç ile başlamaktadır. Daha

sonra askıda duran haçı takip eden büyük bir boncuk bulunur. Halkanın kendisi ise haftanın 7

1 http://coas.missouri.edu/anthromuseum/minigaleris/prayerbeads/intro.html 2 Bkz. Vole , "Use of Beads at Prayers", The Catholic Encyclopedia, Volume II 3 Bkz. W. A. Hinnebusch, "Rosary", New Catholic Encyclopedia, The Catholic Universty of America, Washington, Volume XII, s. 667. 4 http://coas.missouri.edu/anthromuseum/minigaleris/prayerbeads/intro.html 5 Geniş bilgi için bkz. http://www.holywisdom.net/chotkis.html

40

gününü, kilise yılının 7 mevsimini, dünyevi hayatın 7 gününü temsil eden ve haftalar denen dört tane yedili set içerir. Bu yedili setler, Cruciform (haç şeklinde) denilen ve haçın Hıristiyanların hayatındaki ve dinlerindeki yerini temsil eden 4 büyük boncukla birbirinden ayrılır. Toplam boncuk sayısı olan 33 Hz. İsa'nın hayatını sembolize etmektedir. Anglikanlar Tesbihle çeşitli dualar yapmaktadır. Ancak bu Tesbihle yapılan Anglikan duaları oldukça yenidir, 1980'lerde gelişmiştir.

6. Hinduizm'de Tesbih Bilginler Tesbihin Hindu diniyle başladığını kabul ederler. Muhtemelen boncukların dua için

kullanılışı M.Ö. 8. yüzyıla kadar gerilere gider. M.Ö. 185'e ait Hindistan'daki "kumtaşı oymaları" ellerinde Tesbihler tutan Hindu bilginlerini gösterir. Bu Hindu Tesbihlerine Sankritçe'de Japa-mala" (mırıldanma tılsımı) denilmektedir. Bazen de Tesbihi ifade etmek için smarani (hatırlatıcı) kelimesinin kullanıldığı da olmaktadır. Çünkü boncukların aracılığı ile belirli miktarda duanın okunuşu sayılmaktadır. Dindar Hindular, Tesbihle sadece okudukları duaların sayısını hesaplamakla kalmaz, aynı zamanda en sevdiği tanrılarının isimlerini saatlerce zikretmek suretiyle kendilerine tanrılarına adarlar. Malada hem Hindu tanrılarının isimleri tekrar edilir hem de duaların sayısı belirlenir.

Hindu dini uzun zamandır Tesbihe sahiptir. Onların Tesbihi 108 taneden müteşekkil – 108 i tanrının 108 adını işaret eden ve biri de dua halkasının başlangıcını işaret eden—dans eden Şiva bize inayet huzur ve yaratıcı güç gösteren ve cüce şeytanın üzerine basan ve imha eden" Şiva'ya Tesbih çekilmektedir.

7. Budizm'de Tesbih Budist Tesbihi muhtemelen Brahman kökenlidir ve bir ipe dizilmiş tanelerin sayısı 108'dir. Bunun,

zihinsel şartların veya Tesbih tanelerine ezberden okuyarak üstesinden gelinen günahkâr eğilimlerin sayısına bağlı olduğu söylenmektedir. Bunun dışında Tesbih tanelerinin 108 adet oluşuyla alakalı efsaneye göre, 108 Brahman kendi kaderlerini öğrenmek üzere Buda'nın doğum gününe çağrılmasıyla ilişkilendirilir. Sebebi her ne olursa olsun 108 sayısı hem Hindularda ve Budistlerde kutsaldır. Daha doğrusu bu sayı Hindistan genelinde kutsaldır ve bu ülkede doğan pek çok din tarafından da ortak olarak kullanılmaktadır. Mesela Caynistlerin ve Sihlerin Tesbihleri de tıpkı Hinduların ve Budistlerinki gibi 108 tanelidir.

Çeşitli Budist ülkelerde 108'in önemi çeşitli farklı şekillerde vurgulanmaktadır. Mesela Burma'da Buda'nın ayak izleri bazen 108 parsele ayrılır. Tibet'te kutsal yazılar (Kahgyur) 108 bölüme denk düşer. Çin'in başkenti Pekin'deki Beyaz Pogoda (mebet) 108 sütunla kuşatılmıştır. Keza Çin'de suçlulara 108 darbe sıradan cezalardandır. Japonya'da 13–15 Temmuz arasında kutlanan Bommatsuri veya bonku denilen ölüm festivali, deniz, göl ve nehir kıyısında yakılan 108 tane hoş geldin ateşi ile kutlanılır ve 108 rupi sadaka olarak verilir.

8.Yahudilik'te Tesbih Eskiden bazı Yahudi mezheplerinde Tesbih kullanıldığı, ancak son zamanlarda Tesbihin bütün

dinî önemini kaybettiği ve gündelik ibadet aracı olma özelliğini yitirdiği bildirilmektedir. Sadece Cumartesi günü (Sebt günü) ve kutsal günlerde kullanılmaktadır. Bu günlerde kullanılan Tesbihin el yapımı olmaması gerekir. Bunun dışında bazı Yahudiler, sadece el alışkanlığı olarak Tesbih kullanmakta ve bu alışkanlığı da Türklerden kazanmış oldukları tahmin edilmektedir. Onların kullandığı bu Tesbihler 32 bazen de 99 tanelidir.1

Yahudilikte her ne kadar günümüzde Tesbih aleti olmasa da Allah'ı anma ve duanın çok büyük bir önemi vardır. Yahudi inanç sisteminin yazılı dini edebiyatı olan "Tevrat" ve sözlü dinî edebiyatı olan "Talmud"dan sonra en önemli temel kaynaklardan biri olan "Sidur" denilen dua kitabıdır. Sidur, Musevîlerin inançlarını günlük hayatlarına aktarırken hemen her an başvurduğu, dolayısıyla da her zaman kolayca erişebileceği kadar yakın bir yerde tutmaya özen gösterdiği ibadet rehberi ve günlük hayat tarzı kılavuzudur.

Sonuç Sonuç olarak söylemek gerekirse şu ya da bu şekilde tesbih, insanlık tarihi boyunca varlığını

sürdürmüştür. Dillerde dua olarak sürekli var olan tesbih, gün gelmiş çakıl taşlarına, meyve 1 Bkz. Blackman, "Rosaries", ERE, X, s. 855.

41

çekirdeklerine, çentikli taşlara ve en sonunda boncuk taneneleri formuna dönüşerek hayatiyetini devam ettirmiştir. Duaya yardımcı araç olarak fonksiyon gören tesbihler, dindarların ait oldukları inançlara göre de sadece şekillerinde değil, işlev ve sayılarında da değişikliklere bürünmüştür.

Dinlerin fazgeçilmez müştereklerinde olan tesbih bilhassa tarihin seyrinde Türk Kültüründe güzel sanatlar alanında da ün kazanmıştır. Öyle ki, onyedinci yüzyıl ve ondokuzuncu yüzyıllar arasında Türklerin elinde tesbih, sanat eseri şah eserlere dönüşmüştür. Ayrıca Türk halk kültüründe de tesbihle ilgili pek çok deyim türetilmiştir. Mesela Tesbih tanesi gibi dizilmek; sıralanmak dizi halinde durmak anlamında kullanılmaktadır. Yediği yemek boğazına Tesbih tanesi gibi dizliyor ifadesi de bununla bağlantılıdır. Tesbihten geçmek deyimi ise, küçük çocukların nazara uğramaması veya hastaların iyileşmeleri için türbelerde büyük Tesbihlerin üzerinden atlatılmasını veya içinden geçilmesini ifade etmektedir. Büyük Türkçe sözlüklerde, halk arasında münasebetsizlik yapanlara, uygunsuz söz söyleyenlere, "pabucu büyüğe git de seni Tesbihten geçirsin", "sen bu günlerde Tesbihten geçmelisin galiba" tarzında sözler söylendiği ifade edilmektedir.1

Dua aracı olarak kullanılan 99'luk tesbihlerin boyna asılmasıyla alakalı olarak da bir takım halk inancının geliştiğini söylemek mümkündür. Mesela namaz tesbihini boynuna asmanın fakirlik getireceğine dair inanç bunlardan birdir.

Adîme, Salih, Mustalahatü'n Kur'aniyyetün, el-Camiatü'l-Alemiyye li'l-Ulumı'l-İslamiyye, Beyrut 1414/1994.Ayverdi,

İlhan, Asırlar Boyu Tarihi Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Lugatı, 2. Baskı İstanbul 2006, Cilt 3, s. 3139.Blackman, Winifred S., "Rosaries", Encyclopedia of Religion and Ethics (ERE), edited by James Hastings, T&T Clark LTD., Edinburgh 1981, vol. X, (848–855).Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş'aş, Sünen, Thk. Muhyiddin Abdulhumeyd, Dâru'l-Fikr, Beyrut, Tsz. el-Buhârî, Muhammed b. İsmail, es-Sahîh, el-Mektebetü'l-İslâmiyye, İstanbul Tsz. Eliade, Mircea, Babil Simyası ve Kozmoloji, çev. Mehmet Emin Özcan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2002. er-Razî, Fahruddîn, Tefsîr-i Kebir Mefatihu'l-Gayb, Cilt I-XXIII, Tercüme, Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç, C. Sadık Doğru, Akçağ, Ankara 1992. Gill, Sam D., "Parayer", Encyclopedia of Religion, editor Lindsay Jones, Second Edition, New York 1987, vol. 11, s. 7367. ( 7367-7372) Gorbon, Bedii, "Türk Tesbihçilik Sanatı", Türkiyemiz, Yıl 11, Sayı 31, Akbank Kültür Yayınları, İstanbul 1980. Hinnebusch, W. A., "Rosary", New Catholic Encyclopedia, The Catholic Universty of America, Washington, Volume XII, (pp. 660 667). Ifrah, Geoges, Rakamların Evrensel Tarihi IV, Uzak Doğu'dan Maya Ülkesine Bir, İki, Üç…, Çeviri Kurtuluş Dinçer, Tübitak Popüler Bilim, 9. Basım, Ankara 2003. Ifrah, Georges, Rakamların Evrensel Tarihi, Hint Uygarlığının Sayısal Simgeler Sözlüğü, Çeviri Kurtuluş Dinçer, Tübitak Popüler Bilim Kitapları, 5. Basım, Ankara 2003. Ifrah, Georges, Rakamların Evrensel Tarihi, Uzak Doğu'dan Maya Ülkesine Bir, İki, Üç…, 9. Baskı, Ankara 2003. İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd, Sünen, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Dâru'l-Fikr, Beyrut, Tsz İbnu Manzur, Cemâlü'd-Dîn Muhammed bin Mükerrem, Lisanu'l-Arab, Dâru Sadır, Beyrut Trs., Cilt 2, (470-474). İbnu'l-Hâc, el-Medhal, Daru'l-Hadis, cilt 3, s. 205. Kitab-ı Mukaddes Eski Ve Yeni Ahit, Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul 1991. Koenig, Horold G., "Spiritual Healing and Prayer", Clinician's Complete Reference to Complementary/Alternative Medicine, Mosby, Philadelphia 2000, (s.131-136). Kur'an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 1993 Kuşoğlu, Mehmet Zeki, Dünkü Sanatımız – Kültürümüz, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1994. Müslim b. Haccâc, Sahîh, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Dâru İhyâi't-Turâs, Beyrut, Tsz. Nuhoğlu, Mualla Murat, Türk İslam Kültüründe Tesbih ve Tesbih Sanatı, Kevser Kitabevi, Ankara 1995. Princeton Religion Research Group: Religion in Amerika, 1996 report, Brinceton, New York 1996, Gallup. Tirmizî, Muhammed b. Îsâ, Sünen, Thk. Ahmed Muhammed Şakir ve ark., Dâru İhyâi't-Turâs, Beyrut, Tsz. Tümer, Günay – Küçük, Abdurrahman, Dinler Tarihi, 2. Baskı, Ankara 1993. Vole, John R. , "Use of Beads at Prayers", The Catholic Encyclopedia, Volume II Copyright© 1907 by Robert Appleton Company Online Edition Copyright © 2003 by K. Knight Imprimatur +John M. Farley, Archbishop of New YorkTranscribed by Janet Grayson Yazır, Elmalılı M. Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, 10 cilt, İstanbul 1982.

WEB S İTELER İ : http://coas.missouri.edu/anthromuseum/minigaleris/prayerbeads/intro.html; http://dictionary.laborlawtalk.com/rosary;

http://thebeadsite.com/BBRS-01.html; http://www.beadshows.com/ibs/ibrag.html; http://www.beadshows.com/ibslprayer.html; http://www.catholic.net/hope_healing/print.phtml?article_id=434; http://www.depung.org/tibetan/malas.cfm; http://www.holywisdom.net/chotkis.html; http://www.jhbmc.jhu.edu/healthcarenews/01121801.html; http://www.kingofpeace.org/contact.htm; http://www.natcath.com/NCR_Online/archives/121302/121302zc.htm; http://www.newadvent.org/cathen/02361c.htm; http://www.pbs.org/wnet/religionandethics/week844/interview.html

1 Bkz. Ayverdi, a.g.e., c. 3, s. 3139.

42

Ергюн Верен / Ergün VEREN (Туреччина/TÜRKİYE)

ЗВИЧАЙ ОГЛЯДИН У КРИМСЬКИХ ТАТАРІВ ТА ІНШИХ ТАТАРСЬКИХ НАРОДІВ

KIRIM TATARLARI İLE DİĞER COĞRAFYALARDA YAŞAYAN TATARLARIN EVLENME GELENEKLERİNDE KIZ BAKMA/GÖRME PRATİĞİ

В центрі нашого етнографічного дослідження звичай оглядин – перший етап у серії весільних звичаїв,

поширений на теренах Криму, Татарстану, Добруджі та серед татар, що мешкають у Туреччині. Користуючись з усних та письмових джерел, традиція оглядин не лише проаналізована загалом,

подані соціальні та психологічні аспекти цього культурного явища. Включивши до роботи історію татарського етносу на території Анатолії та поза її межами, було проведено порівняльну характеристику особливостей традиції оглядин між татарськими діаспорами.

Ключові слова: звичай, наречена, Кирим, Туреччина.

In this study, the practice of "Looking for/Seeing the Bride Candidate" stage of marriage which is analysed/deemed as the eclipse of life in Turkish Folklore, among Tatars living in Ukraine (Crimea), Tatarstan (Kazan), Romania (Dobruca) and Turkey is analysed.

By making use of written and oral sources, firstly after an overview of the subject of marriage, looking for/seeing the bride candidate concepts are discussed via social and psychological aspects. Focusing on the historical processes of Tatars afterwards, the "Looking for/seeing the bride candidate" practices of Tatar communities inside and outside of Anatolia are examined and compared.

Key words:Marriage, tradition, looking for / like bride candidate, see the girl, Crimea, Turkey

Soyunu sürdürmek insanoğlu için hem sosyal hem de fiziksel bir gerekliliktir. Ancak yaşamını ve soyu tek başına sürdüremeyeceğini anlayan insanoğlu bunun için aileden başlayarak topluma ve millete uzanan kurumlar oluşturmuştur. Bu iki unsurun gerçekleşmesinin karşı cinsle birlikte yaşama olgusuyla mümkün olabileceğini görmesiyle de evlilik kavramını ortaya çıkarmış, zamanla geliştirmiş ve kurumsallaştırmıştır.

Evlilik kurumunun ortaya çıkması, toplumu oluşturan diğer bireylerce kabul görmesi, onaylanması ve içselleştirilmesi için kurallar belirlenmiş; ritüeller oluşturulmuş ve bunlar zamanla toplum normları haline dönüşmüşlerdir.

Evlenmenin nasıl yapılacağı, hangi riütellerin gerçekleştirileceği ve hangi normlar uygulandığında sürekli ve ahlaki olacağına dair her toplumda kendine özgü kural, örf, adet, gelenek ve töreler oluşmuştur.

EVLENME Evlenme, bireylerin bir ev ya da aile birimi kurmalarının toplumca benimsenmiş ve yaptırıma

bağlanmış biçimini oluşturan toplumsal kurumdur (Özkaya 1975). Kadınla erkeğin aile kurmak için yasaca birleşmesi de olan evlilik kızın ve erkeğin sosyalleşme

sürecinin önemli bir aşamasıdır. Aileler arasında dayanışmayı, toplumsal ve ekonomik ilişkiyi belirler ve düzenler. Evlenme törenleri bağlı bulunduğu kültür tipinin öngördüğü belirli kurallara ve kalıplara uyularak gerçekleştirilir. Evlenme, töre, adet, gelenek, görenek ve inanma bakımından zengin bir tablo çizer (Artun 2009: 157'den Örnek 1995:185).

Evlenmenin gerçekleşmesi yönünde Anadolu'da uygulanan birçok yöntem vardır. Bunlar evlenecek kişilerin yaşlarına; sosyal durumlarına: bulundukları yöreye; örf, adet, gelenek ve göreneğe göre farklılıklar göstermektedir. Artun'a göre bunları "severek", "görücü usulü", "kız kaçırma", "oturak alma", "beşik kertmesi", "berdel", "taygeldi", "levirat" ve "sorarat" şeklinde sınıflandırmak mümkündür (Artun 2009:157;160). Sezen ise sınıflandırmayı biraz daha genişleterek "görücü usulü", "başlık parasıyla evlenme", "kepir (yaban değişimi)", "kız kaçırma", "baş örtüsü kaçırma", "beşik kertmesi", "tay geldi", kuma getirme", "berdel (bedel)", "ölen kardeşin karısıyla evlenme (levirat)", "baldızla evlilik (sorarat)", "iç güveysi", "yetim evliliği", "yakın akrabayla evlilik", "oldu bitti", "para karşılığı", "kan parası karşılığı", "tanışıp anlaşarak evlenme", "çok eşli evlilik", "anlaşmalı evlilik", "rastlantı evliliği", "tercihli evlenme", "yabancıyla evlenme", "farklı mezhep evliliği", "metres edinme", "muta evliliği", "öç alma karşılığı evlenme", "dış güvey evliliği" ve "ilan yoluyla eş seçme" olarak sınıflandırmaktadır (Sezen 2012)

43

Evlenmenin aşamaları da vardır. Bunlar evlilik öncesi, düğün ve evlilik sonrası olmak üzere üç aşamadan oluşur. Bu aşamaların da kendi içinde ayrıca aşamalı pratikler bulunur. Evlilik öncesinde; sırasıyla kız bakma-kız görme, kız isteme-söz kesme ve nişan yapılır. Düğün aşaması daha ayrıntılı ve bol aşamalıdır. Bunlar; çeyiz götürme- çeyiz gösterme, gelin hamamı, kına gecesi (ana kınası-kız kınası), gelin alayı, gelin indirme, gerdek şeklinde sıralanır. Düğün sonrasındaki aşamalar ise, duvak günü, kız ardı, gelin paçası, düğün tatlısı gibi pratiklerden oluşur. Bunların pratikleri yöreye ve geleneklere göre varyant özellikler gösterir (Artun 2009: 160;185).

BAKMA / GÖRME KAVRAMI Evlenme geleneğinde evlenme öncesi aşamalardan olan kız bakma/kız görme aşamasını

incelemeye "bakmak" ve "görmek" kavramlarını irdelemekle başlamakta yarar vardır. Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlüğüne göre "Bakmak, bakışı bir şey üzerine çevirmek; aramak; yoklamak,

incelemek, denemek; ilgilenmek"; görme ise "göz yardımıyla bir şeyin varlığını algılamak, sezmek; yanına gidip konuşmak; ziyaret etmek; karşılaşmak, rastlaşmak" olarak tanımlanmaktadır (TDK 2011)

Sözlükteki tanımlar, konumuz olan "kız bakma/kız görme" kavramlarına uyarlandığında; bunları şöyle tanımlamak mümkün olmaktadır:

- Kız bakma: ilk kez gördüğü bir kıza bakışını çevirmek; evlenmek için kız aramak, beğendiği kızın da kendisini beğenip beğenmediğini yoklamak, karakterini ve özelliklerini öğrenmek için onu denemek, ilgilenmektir.

- Kız görme: çevresinde ilgisini çeken bir kızın varlığını sezmek; yanına gidip konuşmak; tavsiye üzerine varlığı öğrenilen bir kızı (ailesini) ziyaret etmek, onunla herhangi bir yerde karşılaşmak, rastlaşmaktır.

Kız bakma/görme kavramları böyle detaylandırıldığında konunun sosyal ve psikolojik yönlerinin varlığı kendini ortaya çıkarmaktadır.

Psikolog Baltaş'lara göre herhangi bir nedenle yapılan resmi ya da özel toplantılarda kadınlar ilginin merkezi olurlar ve bu durum onları memnun eder. Kadınlarda ilgi merkezi olmanın tadını çıkartırlar. Çoğunlukla da bir süre sonra ilgi duydukları kişiye kendi merkezlerini çevirebilirler (Batlaş Zuhal-Acar 1993:121). Bir kadın ve bir erkek her zaman karşılaşabilir, tanışabilir ve aynı ortamı paylaşabilirler. Ancak bu iletişim konumuz olan evlilik birlikteliğine gidecekse o zaman etkileşim söz konusu olur. İlgi duyduğu birisiyle karşılanan kişinin davranışı üç aşamada kendini göstermektedir. Birinci aşama; uzun süreli göz temasıdır. İkinci aşama; karşıdaki kişinin bakışlara karşılık vermesi durumunda bedensel olarak yakınlaşma davranışıdır. Üçüncü aşama ise hoşlanılan kişiye dokunma teşebbüsüdür (Batlaş Zuhal-Acar 1993:129). Bu aşamalar kendi içinde harekete geçirilir ve karşı cinsler bunu evlenmeye kadar götürürler. İşte evlenme geleneğinin ilk aşaması olan kız bakma/görme aşamasının temelindeki gerçek budur.

Kız bakma/görme pratiğine Dede Korkut kitabında da rastlamak mümkündür. Dede Korkut kitabında geçen "Kanglı Koca oğlu Kan Turalı Destanı (Ergin 2003: 83)" ve "Kam Pürenin oğlu Bamsı Beyrek Destanı (Ergin 2003:41)" bölümlerinde destan kahramanları genç erkeklerin evlenmek amacıyla kız bakma/görme için yaşadıkları yerlerden başka yerlere gidip dolaştıkları anlatılmaktadır.

Evlenme geleneğinin ilk aşaması olan kız bakma/görme aşaması gerek Anadolu'da gerekse Anadolu dışındaki Türk toplumlarında mevcut pratiklerle günlük hayata yansıdığı, çalışmamızın ileriki bölümlerinde ortaya çıkacaktır.

ANADOLU'NUN BAZI BÖLGELERİNDE KIZ BAKMA/GÖRME PRATİĞİ Anadolu'nun bazı bölgelerinde evlenme geleneğinin ilk aşaması olan kız görme/beğenme

konusunda özel uygulamalar görülür. Tokat-Başçiftlik ilçesinde gençlerin buluğ çağıyla beraber karşı cinse ilgileri artar. Her genç erkek

mutlaka bir kız bulur. Zamanla bu konuda artışlar gözlenmektedir. İlk uygulama mahalle ve sokaklarda gençlerin gezmeye başlamalarıyla başlar. İlçede yaşayan aileler hala tarım işleriyle uğraştıklarından her genç gönlünde sevdiği kızı, her zaman uzaktan da olsa görebilir. Bakışlar ve çeşitli işaretler sonucu birbirlerine ilgi duyarlar. Kız ve erkeklerde mektuplaşmalar ve flört devresi başlar. Yalnız flörtler çok gizli ya da çok yakın bir iki akraba aracılığı ile olmaktadır (Veren 2012).

44

Denizli, İzmir, Manisa, Muğla ve Isparta illerinin Aydın iline komşu ya da sınır köy, belde ve ilçelerinde de gencer günü; aynı ya da farklı isimlerle bilinmekte ve uygulanmaktadır. Aydın ilinde, kuzeyindeki yayla ve dağ köylerinde; Eğrikavak ve Akçaköy'de; Çine-Akçaova, Sarıköy ve Musalli'de; Nazilli, Bozdoğan, Yenipazar ilçelerinde; Nazilli-Pirlibey ve Esenköy'de; gencer kurulduğu anlatılmaktadır. Yörede dini bayramlarda gencer adıyla eğlence ağırlıklı bir pazar kurulmakta, bu pazarda daha çok çarşıya çıkamayan köylü kadın ve kızlar en güzel kıyafetlerini giyerek alışveriş edip birlikte gezerek rahat ve eğlenceli bir gün geçirmektedirler. Dini bir özelliği olmayan gencer, şenlik günü olarak bilinmekte ve kabul edilmektedir. Bugün de genç kız ve erkekler birbirlerini görüp beğenerek tanışmakta ve sözleşmektedirler. Bunun sembolü olarak kız erkeğe mendil, erkek de kıza tarak hediye etmektedir. Daha sonra konu ailelere açılmakta ve erkek tarafı kız istemeye giderken bu mendili de götürerek kızın da erkekle evlenmeye niyetli olduğu gösterilmektedir (Veren 2011).

Sinop ili Merkez Bektaş Ağa köyünde her yıl Mayıs ayı ikinci hafta sonunda Bektaş Ağa Şenlikleri adıyla büyük bir pazar ve panayır düzenlenmektedir. Cumartesi günü sabahında başlayan bu şenlikler Pazar akşamı sona erer. Buraya Balıkesir ilinden dahi Roman vatandaşlarımız gelip eğlence çadırları kurarlar. Bu panayırda her türlü yiyecek, giyecek ve eşyanın alım satımı yapılır. Halk buradan bir yıllık ihtiyacını satın alır. Tandırlar kurulur, kuyu kebapları yapılır. Bektaş Ağa köyü Kafkas Türkleri kökenli bir köydür ve Çerkez olarak bilinirler. Burada kızlar ve erkekler tanışırlar; evlenirler. Hatta kızların kaçarak evlenmesine izin verilir (K-1).

Amasya ili Merzifon ilçesinde hıdrellez gününde bu günle paralel olarak kutlanan yöresel bir gün vardır. Buna "Sıçan" günü denir. Aslı "Seçen günü" dür. Ancak yöre ağzı ile sıçan haline dönüşmüştür. Bu gün de bağlar bölgesine pikniğe gidilir. Hatta bir özelliği de faytonlarla gidilmesidir. İlçe merkezinden olduğu gibi köylerden de gelinir. Bu günde kızlar ve erkekler birbirlerini görüp seçerler. Günün adının "Seçen/Sıçan" olarak tanımlanmasının nedeni de budur. Bu görme ve beğenmelerden sonra evlenmeler olur (K-1).

Eskişehir'de şehir merkezinde ve çevresinde kız görme/beğenme aşaması evlenme yaşına gelen oğulları için anneler çevrede genç kız arama ve soruşturma ile başlarlar. Bunun için düğünler, hamamlar, hıdrellez piknikleri, loğusa mevlitleri (yeni doğum yapan anne ve bebeği için okutulan mevlit) gibi sosyal çevre ve etkinliklerden faydalanılırı. Bunun dışında hısım, akraba ve komşulardan da yardım alınır, onların tavsiye ettiği genç kızları görmek ve genç erkeğin görmesi için tavsiyelerde bulunmakta bu aşamada yapılanlardandır. Gazetelerin evlenme köşelerinde kendini tanıtan kişilerle tanışma uygulaması günümüzde yerini cep telefon ile tanışma ve televizyonlarda yayımlanan "evlenme-evlendirme" programlarına bırakmıştır (K-2).

TATAR'LAR KİMDİR? Tatar kelimesinin anlamı ve kökenine dair farklı görüşler mevcuttur. Bunları söyle sıralayabiliriz: a-Tatar (ta-ta) kelimesi okçu anlamında olup Avrupa'da olumsuz anlamda kullanılarak uygar

toplumlara barbarca saldıran yağmacı Moğol anlamında kullanılmış, İslamiyet'in gelişinden önce Türkçe konuşan veya konuşmayan bir çok halka bu isim verilmiştir. _İslamiyet'i kabullerinden sonra Rusya tüm Müslümanlara bu adı vermiştir (Gökçebay 2006:14;36).

b-Tatarca "dağ" anlamına gelen "tau/tav" ile "kişi" anlamındaki "ar" kelimelerinin birleşmesiyle oluşan dağ adamı ifadesi ile bağlantılı olabileceği öne sürülmüştür. Farsça kişi anlamına gelen "ar" eki birçok halk adında mevcuttur; Bulgar, Macar, Avar vs (Gökçebay 2006:14;36).

c-Tatar kelimesi Çin kökenlidir. V. asırda yaşamış ve barbarlıkla nam salmış bulunan bir kabileden sonra yayılmıştır. Bundan başka tatarların kökeninin Bulgarlara dayandığı ve tatar ifadesinin kullanılmasının yanlış olduğu iddiaları da ileri sürülmüşse de bu görüşler ciddi eleştirilerle karsılaşmıştır (Gökçebay 2006:14;36).

d-Eski Yunan ve Roma mitolojisinde "cehennem" anlamında kullanılan "Tartarus" sözcüğü, Hıristiyanlık dinince de aynı anlamda kabul edilmiş ancak zamanla "Tatar" sözcüğü ile karıştırılmıştır. Bu anlamda kullanılmasıyla beraber "tatar" kavramı barbar halk anlamında olumsuz bir çağrışıma sahip olmuştur (Gökçebay 2006:14;36).

45

Tarihte çoğunlukla Moğollarla beraber ad olarak yaygınlaşan ve sonraları Ruslar tarafından bütün Müslüman Türk halklarını ifade etmek üzere kullanılan "Tatar" kavramı bir etnik grup adı olmayıp bugün Rusya'da yasayan bir kısım Türkler ile Kırım Türkleri için kullanılmaktadır (Gökçebay 2006:14;36).

KIRIM (Yeri, konumu ve tarihi) Kırım, batı ve güneyden Karadeniz, doğudan ve kuzeyden Azak deniziyle çevrili bir yarımadadır

ve 9 km genişliğinde ve 20 km uzunluğunda bir berzahla karaya bağlanır. Yaklaşık 26.000 km² dir. Ana kara ile olan dar bağlantı nedeniyle bir ada görünümünde olan Kırım, Yeşil ada olarak anılmıştır (Gökçebay 2006:14;36).

Tarih boyunca özellikle Asya içlerinden gelen kavimlerin uğrak yeri olan Kırım'ın en eski sakinlerinin Taurlar olduğu ileri sürülür. Daha sonra İskitler, Yunanlılar ve bir takım göçebe halk için yerleşim yeri olmuştur (Gökçebay 2006:14;36).

M.S. V. yy.da Hunların hâkimiyetinden sonra çeşitli Türk kavimleri Kırım'a yerleşti. VII. yy. da Kırım, Hazar Türklerinin idaresi altına girmeye başlamıştır. Bu dönemde Kırımın dağlık kesimlerinde Gotlar kısmi bir hakimiyet kurmuşlarsa da bir süre sonra Hazarlar Kırım'ın tamamını kontrol altına almıştır. X-XI. yy.larda Kırım'da Hazarların hâkimiyeti ortadan kalkınca geriye küçük topluluklar kaldı. Bu dönemde bölgeHazar ismiyle anılmaktaydı. Kırım'ın XIII. yy.da Anadolu ile ilişkileri gelişmeye başladı. Anadolu Selçukluları döneminde ticari ilişkiler kuruldu (Gökçebay 2006:14;36).

Alâeddin Keykubat zamanında Kırım'ın önemli ticaret merkezi olan Sugdak ele geçirildi. 1220'lerde Batu Han'ın, ordusuyla gelerek Kırım'ı ele geçirmesiyle Altın Orda (Altın Ordu) hâkimiyeti başlamıştır. Bu dönemde İslamiyet Kırım halkı arasında hızla yayılmaya başladı. 13. yy. sonlarında Cenevizliler Kırımda ticari imtiyazlar edinerek koloniler kurdular. Altın Orda hükümdarı Toktamıs Han ile mücadeleye giren Timur 1395'te bu devleti parçalayarak Ceneviz kalelerine de ağır darbe vurdu. Altın Orda'nın dağılmasıyla Kırım'da başlayan iç çekişmeler Kırım Hanlığı'nın kurulmasına kadar sürdü. 1475'te Osmanlı himayesine giriş ile birlikte Kırım'da yeni bir dönem baslar. 17. yy. dan itibaren Kırım'a yönelen Rus tehdidi ile birlikte Hanlığın Osmanlı Devleti ile bagları daha da güçlendi.20 1783 yılına kadar Osmanlı hakimiyetinde kalan Kırım bu tarihten sonra Rusların kontrolü altına girdi. Çarlık döneminden sonra Sovyet döneminde Kırım'ın asli unsuru olan Müslüman Kırım Tatarları II. Dünya Savasının ardından ülkelerinden çıkarılmıştır. Bunların yerine Rus ve Ukraynalı nüfus yerleştirilerek yarımadanın demografik ve tarihi görünümü tümüyle değiştirilmeye çalışılmıştır. 1991'de Sovyetlerin dağılmasıyla Ukrayna'ya bağlı özerk bir cumhuriyet haline gelen Kırım'a Tatarlar tekrar dönmeye başlamışlardır (Gökçebay 2006:14;36).

ANADOLU'DA YAŞAYAN TATAR'LAR XVIII. yy. sonlarında Kırım'dan yapılan ilk göçler 1783 Rus işgali sonrasında görülmektedir.

Rusların baskıları ile 1785–1788 ve 1789–1790 yılları arasında gerçekleşen bu göçlerde ilk olarak kıyı bölgelerinde yasayan halk Balkanlara ve Anadolu'ya göçmek etmek zorunda bırakılmıştır. İkinci büyük göç dalgası 1812 yılında gerçekleşmiş ve XIX.yy. boyunca aralıklarla devam etmiştir. Üçüncü büyük göç dalgası ise 1856–1862 yıllarında olmuştur. Kırım savası (1853–1856) sonrasında Kırım'da bulunan Osmanlı kuvvetlerinin geri çekilmesini yeni bir göç dalgası izlemiştir. 1874'te Kırım Türklerinin ilk defa askere alınmak istenmesi yeni göçlere neden olmuştur. 1890–1893 yıllarında yeni bir göç dalgası daha olmuştur. Osmanlının Kırım'dan çekilmesi üzerine artan bastılar 1890–92 yıllarında yeni bir kitlesel göç dalgası meydana getirmiştir. Kırım'da Rus işgalinin başladığı 1783'ten 1914'e kadar siyasi sosyal ve ekonomik baskı ve yıldırma politikaları nedeniyle devam eden kitlesel veya gruplar halindeki göç dalgaları sonucunda adada mevcut 1.5 milyona yakın nüfustan ancak 238 bin kişi kalmıştır (Gökçebay 2006:14;36).

Göçmenler başlangıçtan 1877 yılına kadar Osmanlı İmparatorluğu'nun Rumeli kıyılarında bulunan Köstence, Mangalıya, Balçık, Varna, Burgaz gibi şehirlere gitmiş oradan da Balkanların içlerine yayılmışlardır. Göçmenlerin toplandıkları merkezler arasında Dobruca önemli bir yer tutar. Osmanlı topraklarına gelen göçmenlerin yerleştirildiği baslıca bölgeler İstanbul, Edirne, Bursa, Eskişehir, Ankara, Sivas, İzmir, Konya, Adana, Diyarbakır ve Halep vilayetleridir. Bunlardan

46

Eskişehir, Konya, Bursa, Adana gibi merkezler önde gelen iskân bölgeleridir (Gökçebay 2006:14;36). Belli baslı yerleşim bölgeleri şunlardır:

Eskişehir Bölgesi: Osmanlı Devleti'nin son döneminde Bursa ve buraya bağlı bir kaza durumunda olan Eskişehir, Kırım göçmenleri için olduğu kadar Kafkas göçmenleri için de önemli bir İskân bölgesi olmuştur. Eskişehir bölgesine Kırım Tatarlarının 1880 yılından itibaren iskân edildikleri görülmektedir. 1303/1887 yılı Bursa Vilayet Salnamesine göre bölgeye yerleştirilen Kırım Tatar nüfusu 3.706 kisi (789 hane) dir.1893 ve 1902'de Eskişehir'de yeni Tatar köyleri oluşturulmuştur. Günümüzde Eskişehir, köyleri ve şehir merkeziyle en fazla Kırım Tatarının bulunduğu ilimizdir (Gökçebay 2006:14;36).

Konya Bölgesi: Göçmenlerin iskânı açısından Konya, düz ve geniş arazisiyle sürekli tercih edilen bir il olmuştur. Konya bölgesinde Kırım Tatarlarının yerleştirilmeleri 1890-1905 yılları arasında gerçekleşmiştir (Gökçebay 2006:14;36).

Diğer Bölgeler ve Köylerin Dağılımı: Kırım Tatarlarının bu iki bölge dışında yerleşmiş bulundukları iller de vardır. Buralardaki Tatar nüfusu yukarıda bahsedilen illerdeki kadar yoğun değildir. Bugün Kırım Tatarlarının yerleşik bulundukları belli baslı iller Adana, Ankara, Bursa, Edirne, İstanbul ve Tekirdağ'dır. Az da olsa Kırşehir, Kırıkkale ve Yozgat'ta da tatar köyleri bulunmaktadır. Türkiye genelinde toplam köy sayısı ve nüfus net olarak bilinmemektedir1 (Gökçebay 2006:14;36).

ANADOLU'DA YAŞAYAN TATAR'LARDA KIZ BAKMA/GÖRME PRATİĞİ Günümüzde en fazla Kırım tatarının bulunduğu ilimiz olan Eskişehir'de yaşayan tatarlarda kız

bakma/görme pratiğinde Anadolu dışında yaşayan tatarlardaki pratiklerle benzerlikler görülür. Eskişehir tatarlarında günlük hayatı etkileyen gelenekler ile hayatın dönüm noktaları olarak kabul

edilen düğün, doğum, ölüm gibi olaylar törensel etkinliklerle gerçekleştirilmektedir. İlk doğumlar, loğusa evi olarak tanımlanan yeni doğum yapmış kadın ve bebeğinin yaşadığı eve yapılan "gözaydın ziyareti" sonrası köy hanımlarının tamamının davet edildiği "köbete cıyın" ile kutlanması çok eski tarihlere dayanan bir gelenektir. Bundan başka "Cuma günleri kutlamaları" başlı başına bir özellik taşıyor. Perşembe günü ev işleri tamamlanır, kadınlar köy büyüklerini ziyaret eder. Genç kızlar kendi aralarında toplanırlar, Cuma salası zamanında harman yerine çıkar oynarlar. Köy delikanlıları da Cuma namazından sonra bu eğlencelere katılırlar. Tatarların törelerine göre akraba evliliği yasaktır. Evlenmelerde yedi göbek uzağı aranır. Çocuklarda başlayan kız erkek arkadaşlığı gençlik döneminde de sürer gider (Bayındır 2011:19).

1 Türkiye'de ki bazı Kırım Tatar Köyleri: ADANA: Ceyhan – BüyükBurhaniye, Çakaldere, Kılıçkaya, Yellibel, AFYON: Sandıklı – YeniBelkavak, Çay – Orhaniye, AKSARAY: - Hamidiye (Alaca), ANKARA: Bâlâ – Ahmetçayırı, Gölbası – Ballıkpınar, Günalan(Holos), Taspınar, Haymana – Ahırlıkuyu, Keçiören - Sarıbeyler(Lezgi), Polatlı – Eskipolatlı, Karakaya, Karakuyu, Karapınar, Karayavsan, Sakarya(Tırnaksız), Taspınar, Tatlıkuyu, Toydemir, Yenidogan, BALIKESİR: Merkez – Karakaya, Bandırma – Orhaniye, Gönen – Saraçlar, BURSA: Karacabey – Bakırköy, Durumtay, Güngörmez, Sazlıca(Dümberez), ÇORUM: Alaca – Kalecikkaya, Bogazköy, Küçükgölpınar, EDİRNE: Merkez – Suakacagı, Havsa, Taptık, Kesan - Büyük Doganca, Lalapasa, Çömlekköy, Sinanköy, Süloglu, Hacıumur, Uzunköprü – Balabankoru, ESKİSEHİR: Merkez – Boyacıoglu, Gökdere, Kalkanlı, Karaçay, Karaçobanpınarı (Tilkipınar), Rıfkiye (Aktepe), Alpu – Çardakbası, Çerkes Çukurhisar, Fevziye, Gökçeoglu, Güneli (Mâmûre), Güroluk (Kızılsuvat), Kireçli, Yellice(Esence), Yesildon, Uyuzhamam, Beylikova (Beylikahır), Sultaniye, Isıkören (Aziziye), Çifteler – Hayriye (Süngülhöyük), Ilıcabası (İhsaniye), Yıldızören (Mecidiyeköprüsü), Zaferhamit, Mahmudiye – Fahriye, Güllüce (Hayriye), Hamidiye, Akyurt (Lütfiye), Mesudiye(Taslıhöyük), Serefiye, Tokathan (Tokat mecidiye), Yeniköy (Canköy), Seyitgazi – Aksaklı, Çukuragıl, Yenikent (Canköy), Sivrihisar – Karakaya, Ortaklar (Aziziye), Pasakadın (Burhanettin), Yaverören (Yaverviran), İSTANBUL; Arnavutköy –İmrahor, Büyük Çekmece – Ahmediye, Çatalca – Bahsayıs, İzzettin, Sazlıbosna, Hacımıslı, Küçükçekmece – Samlar, KIRSEHİR: Kaman-Darıözü, Degirmenözü, Gökesme, KONYA, Merkez - Dokuz (Sadiye), Yaglıbayat, Akören – Süleymaniye (Susuz), Ahmediye (Yıkık), Çumra – Fethiye, Seçme, Sarayönü – Konar, Aksehir – Dursunlu, Kaha (Köklüce), Erdogdu, KARAMAN: Ayrancı, KIRIKKALE : Karakeçili – Sulubük, Keskin – Polatyurdu, Yoncalı (Göztepe), KIRKLARELİ, Babaeski - Mutlu(Kofalca), SİVAS: Kangal – Akpınar, Sarkısla – Ahmetli, TEKİRDAĞ: Merkez - Yukarı Kılıçlı, Çorlu – Sahbaz, Türkgücü(Pasaalan), Yakuplu, Hayrabolu, Emiryakup, Malkara – Ahievren, Mu, ratlı, Ballıhoca, Saray – Büyük Yoncalı (BüyükManika), YOZGAT: Sorgun – Tuzlacık, Yerköy – Beserek'dir. Bu köyler dısında adı geçen il ve ilçe merkezlerinde de küçük gruplar halinde tatar nüfusu bulunmaktadır (Gökçebay 2006:14;36).

47

Kırım Türkleri tarafından kurulan Eskişehir-Merkez-Mamure köyünde Pazartesi günü başlayan ve hafta boyunca devam edip Pazar günü biten düğün sırasında kız tarafında ise cuma günü "kelinin perdeye tüşmesi" denilen toy merasimi yapılır. Kına yakılır, gelin kız ağlatılır. Akşama doğru kızlar ve "caş" adı verilen genç erkekler bahçede hazırlanan bir bölümde eğlenmek için toplanırlar. Kızlar ve erkekler karşılıklı "şın"1 olarak bilinen maniler söylerler. (Derici 2011:38). Yine avuztiyer adıyla bilinen düğün yemeğinden sonra yapılan duanın ardından düğüne katılan genç kız ve erkekler karşılıklı olarak "şın"2 adı verilen maniler söyleyerek birbirlerine karşı duygu ve düşüncelerini dile getirdikleri, genç kız ve erkeklerin aynı ortamda birlikte bulunmalarında bir sakınca görülmediği anlatılmaktadır (Demirel 2011:31). Bu şekilde genç kız ve erkeklerin birbirlerini görmesi, tanıması ve beğenmesi sonucu evlenmelerine zemin oluşmaktadır.

Eskişehir tatarlarında "cıyın" olarak isimlendirilen bir sosyal etkinlik daha bulunur. Yaz mevsiminde işlerin çokluğu sebebiyle, dinlenmek ve eğlenmek için zaman pek zaman yoktur. Kış günlerinde özellikle şehirde yaşayan genç kızlar köyde yaşayan yakınlarına misafirliğe giderler. Ev sahibi, köyün genç kızlarını evine davet eder, kızlar da darbuka, def çalarak eğlenirler. Köyün genç erkekleri (caşları) bu eğlenceye katılır, kızlarla erkekler karşılıklı maniler söylerler. Buna şınlaşmak denir. Şınlar3 gençlerin birbirlerine söylemek istediklerinin hiciv edilerek dile getirilmesidir. Bu arada tentene (pişmaniye) yapılır, kurabiyeler pişirilir, hoşça vakit geçirilir. Evlenmeyi düşünen gençler de bu sosyal ortamlarda birbirlerini görme ve tanıma fırsatı bulurlar (Derici 2011:39;40).

Ancak günümüzde bu gelenek ve göreneklerin uygulamalarının azaldığı görülmektedir (Bayındır 2011:19), (Derici 2011:38;40), (Demirel 2011:31).

KIRIM'DA YAŞAYAN TATAR'LARDA KIZ BAKMA/GÖRME PRATİĞİ Kırım özerk bir cumhuriyet olup, Karadeniz'in kuzeyinde yer almaktadır. Kırım, bir yarımadadır.

19 Şubat 1954 tarihinde Rusya tarafından Ukrayna'ya bağışlanmıştır (YTA 1995:1835). Günümüzde Ukrayna'ya bağlıdır. Yüzölçümü 26.945 km2 olup, nüfusu 2.632.400'dür. Başkenti Akmescit'tir. Diğer önemli şehirleri; Bahçesaray, Akyar, Yatla, Gözleve, Kefe, Karasubasar, Kerç ve Aluşta'dır. Kırım Özerk Cumhuriyeti'nin nüfusunu; Kırım Türkleri, Ruslar, Ukraynalılar, Karaim, Kırımçak Türkleri ve Karay Türkleri oluşturmaktadır (Güler-Akgül-Şimşek 2001:487).

Kırım tatarlarında, kız kaçırma suretiyle evlenme görülmez. Evlenmeler genelde evleneceklerin tercihlerine bağlı olarak, ailelerin izni ile yapılır (Kalafat 1999:49).

Kırım tatarları, Müslüman ve sünni'dir (Kalafat 1999:14). Tatar Türklerinde Ramazan ve Kurban bayramından başka sosyal bağı kuvvetlendirici birçok bayram bulunmaktadır. Ekin, Bereket, Kızıl Yumurta, Yaprak Bayramları, Yağmur, Kurban Merasimleri, Kış Uğurlama, Gündönümü Şenlikleri, Kız Günü4, Asker Uğurlama gibi isimlerle bilinen bu bayram, şenlik ve etkinlikler kızların ve genç erkeklerin birbirlerine baktıkları; gördükleri ve beğendikleri günlerdendir (Kalafat 1999:14 vd).

1 Erkek (Çaş)- Mına selam aleykum bızde keldık alla / Atımızın başını baylamay cıbereberdık

Kız- Aleykum selam koşkeldın sız ekesız alla / Bakşalarda aşılgan gul ekesız alla (Derici 2011:38) 2 Erkek:" Al atayım men bır taş deryaga / Tenezzül etken şınlasın el bergen alsın" dediğinde

Kız: "Tenezzül ettim şınladım el bedrim aldım / Kol cetgısi selviye koterip saldım", diye cevap verir. (Kız istetmeye dünür yollayacak olan Erkek: "Cuma günü başın cuv şaşın tara, / Cumartesi collarda cavşı kara" dediğinde kızın gönlü varsa; Kız: "Cuma günü başım cuvdum şaşım telledim, / Coldan şıggan kışini sen belledim" der ya da: Erkek: "Aleykımselam koş geldin sen ekesin, / Bakşalarda kokugan kul ekesin" derse, Kız: "Bismillasız cer basmam abdestsiz curmem / Aşılsa cennet kapısı sensiz kırmem" diye cevaplar (Demirel 2011:31).

3 Erkekler (Caşlar)- Cıkte catkan koyanday ız taşlayık / Konakbaybaşı bız bolsak al başlayık Kızlar- Al atayım men bır taş deryaga dalsın / Tenezzul etken şınlasın elvergen alsın Erkekler (Caşlar)- Tenezzul ettim şınladım el verdım aldım / Kol cetmegen yerlerge koterdım saldım Kızlar- On ekı turlu ornek bar al cavlukta / Şınlaşayık oynayık can savlukta (Derici 2011:39;40)

4 Ekin bayramı, ekim zamanının başlangıcını temsil eder. Koşum atları toprağı sürmek için hazırlanır. Şenliklerle toprağa saban salınır. Bereket bayramı, ekim başlamadan önce yapılır. Yılın bereketli olması için yapılır. Beraberce yemekler yenilir. Kızıl yumurta, nisan sonu mayıs başında yapılan bir etkinliktir. Yumurtalar o gün boyanır, çocuklara verilir. Yaprak bayramları, bahar bayramıdır. Kız günü, sonbaharda ürünler kaldırıldıktan sonra yapılır. Yetişkin kızlar ev ev dolaşıp şarkılar söylerler (Kalafat 1999:14 vd).

48

Kırım tatarları Ekim Bayramı (Saban Toy), Harman Sonu Bayramı (Arpa Tüp Toyu) ve Ey Şuval Bayramı ile Ramazan ve Kurban Bayramı dışında "Tebreş" adını verdikleri Bahar Bayramını kutlarlar. İlkbaharın ilk günü halk arasında fakirlerin koruyucu olarak kabul edilen Kidir bu dostluk gününde anılır. Bu bayram Anadolu'da "Hıdrellez" adı altında kutlanır. Tebreş gününde Kırım Türkleri sabahı renkli mendillerle süslü atların çektiği arabalarla farklı bölgelerde oturan akraba ve dostları ile kırlarda buluşurlar. Şehirlerde oturanlar bu buluşmaya gelirler. Genç erkekler ve kızlar burada serbestçe dolaşırlar ve konuşurlar. Bu serbest dolaşma ve konuşmalarda evlenme ile sonuçlanan yakınlaşmalar başlayabilir (Hutoğlu 2010).

Evlenmelerde gençlerin fikirleri çok önemlidir. İstemedikleri zaman zorla evlendirilmezler. Kız ile delikanlı evlenmek üzere anlaştıktan sonra, her iki taraf tarafından kız ve genç erkekle ile ilgili araştırmalar yapılır. Bu hususta daha çok evlenecek gençlerin akraba olup olmadıklarını tespit etmek çok önemlidir. İki, aile arasında baba tarafından yedinci kuşağa, ana tarafından beşinci kuşağa kadar devam eder (KGV 2012).

Kırım tatarları arasında akraba evliliği uğursuzluk sayılır. Yedi kuşak öncesinde tespit edilen akrabalıklarda evlenmeye izin verilir. Kırım Türkleri kardeş çocukları kardeş olarak kabul edilir. Ayrıca kapıları bitişik olan komşu gençler de kardeş sayılmaktadır. Genç erkeklere, kapı komşusu genç kıza yakınlık duymanın büyük ayıp olduğu da öğretilmektedir. Bu nedenle evlenmeler yakın köylerde ve şehirlerdeki Kırım Türkleri ile yapılmaktadır (Hutoğlu 2010).

Kırım tatarlarında genç erkekler gündüzleri (Kalav) da (Cıyın) da ve akşamları da (Pencere) de genç kızlarla bakışıp beğendikleri ve görüştükleri anlatılmaktadır (Hutoğlu 2010).

Kalav, genç kızlara ve genç erkeklere özellikle cuma günlerinde birbirlerini görmelerine fırsat veren çok eski bir gelenektir. Kızlar içlerinden birinin evinin bahçesinde toplanır. Bahçenin etrafı duvarlarla çevrilidir. Kızlar orada ve kendi aralarında öğlene kadar eğlenir hatta dans ederler. Öğlene doğru genç erkekler gruplar halinde ve en yeni elbiselerini giymiş olarak sokak boyunca dolaşmaya başlarlar. Kızlar bu sırada ellerindeki mendillerle sevdiklerine işaret verirler. Genç erkekler de durur onları selamlarlar ve sonra karşılıklı konuşmalar başlar. Fakat tarafların konuşmaları hep bir arada iken olur. Bu gelenek sayesinde dedikoduya sebebiyet vermeden birbirini tanırlar (Hutoğlu 2010).

Cıyın olarak adlandırılan toplantı ise kış aylarında akşamlan kızlarla erkeklerin toplanmasından ileri gelir. Cıyın evlenen bir kızın eğlenmesi için düzenlenebilir. Önceleri genç erkekler bu toplantıya davetsiz gelirler, kapının eşiğinden veya pencereden oyun oynayan kızları seyredebilirlerdi. Cıyın da kızlara köbete (bir tür tepsi böreği) ve hoşaf, genç erkeklare da sigara ikram edilir. Çok defa kızlar hisselerine düşen köbeteyi genç erkeklerle paylaşırlar. Kızlar evin içinde erkekler ise bahçede milli oyunlarını oynar. Karşılıklı iki oyuncunun oynadığı "ağır hava" ya da "cengil hava" denilen milli oyunlar da yer alır. Bu oyun günümüzde gruplar halinde de kaytarma adı altında cıyınlarda oynanmaktadır. Ancak kızlar ve erkekler artık odanın içinde beraberce de oturmakta ve yemek yemektedirler. Cıyınlarda erkekler bir tarafta kızlar bir tarafta oturduklarında ise Çın (Şın) adlı karşılıklı ve müzikli konuşma ile de anlaşmaktadırlar. Her çın özel bir ritm ile söylenen iki satırdan oluşur. İki ya da dört kişiden oluşan genç erkek bir grup genç kızlara müzikli bir davetle seslenir1 (Hutoğlu 2010).

1 Kız ve erkeklerin karşılıklı söyledikleri bir çın (şın)'örneği:

"Erkek: Mına, selam aleykum, men de keldim, / Atımnıñ başın baylamay, cibereberdim. Kız: Aleykum selam, hoş keldin, sen ekensiñ, / Bagçalarda açılgan gul ekensiñ. Erkek: Selamımdan başladım elifke-taşka, / Kutlı bolsın toyıñız kartka-yaşka. Kız: Akşam hayır, ak şavle, keyfler nice?/ İşte keldi aldıma bir eglence. Erkek: Öte-kete cüresiñ köralmaymen, / Ne kalbte bolganıñ bilalmaymen. Kız: Ne demege bilmeymen ne aytmaga, / İstemeymen men seni mugaytmaga. Erkek: Aveleymen, aveley, konalmayman, / Avuzından bir cevap alalmayman. Kız: Cevabım şu, sözüm şu: sendey yaşka, / Gonül berdim, kimsem yok, senden başka. Erkek: Demek, bizde gönül, bir şenleneyik, / Şay bolsa kel, toy yasap üyleneyik. Kız: Men razıman sözine, degeniñe / Tatlı melem bolayım şu derdiñe" (Yıldız 2007:36'dan Fazıl 1975:210-217).

49

Kızlar da hemen bir grup oluşturur ve böylece her genç erkek ya bir kız düşecek şekilde düzenlenir. Kız ve erkekleri ayıran çizgi üzerinde dolaşma sadece "Konakbay" ın hakkıdır. Konakbay ziyafeti verenin görevlendirdiği genç bir erkek veya kızdır. Konakbay erkeklerin verdiği hediyeleri kızlara götürür ve onlarında olumlu ya da olumsuz cevaplarını genç erkeğe bildirir. Hediyeler çoğunlukla sigara olur. Genç erkek iki sigara ve iki kibrit çöpü ile demet yapar ve kıza gönderir. Bunun anlamı "sende benim gibi aşkın ateşine yan" demektir (Hutoğlu, 2010).

Diğer bir tanışma şekli ise pencerede gerçekleşirdi. Erkek sevdiği kızın penceresi önüne geceleyin gelir. Kız odasında, erkek bahçede iken kimseye görünmemeye çalışarak anlaşırlar. Zamanla bu görüşmeler hoş görülmeye başlanılmıştır (Hutoğlu 2010).

Köyde herhangi bir düğün dolayısıyla başka köyden kızlar geldiğinde köyün genç erkekleri gelen kızların misafir olarak kaldığı evin önünde dolaşarak kızın pencereye çıkmasını beklerler. Çıktığında da görür ve tanışırlar (Hutoğlu, 2010).

DOBRUCA'DA YAŞAYAN TATAR'LARDA KIZ BAKMA/GÖRME PRATİĞİ Dobruca, Karadeniz ile Tuna Nehri arasında kalan bölgedir. Bu bölge günümüz siyasi sanırlarına

göre Romanya'nın Köstence ve Tulça şehirleri ile Bulgaristan'ın Dobriç ve Silistre şehirlerini içine alır. Bu bölgede Kırım'dan göç etmiş Kırım Tatar Türkleri de yaşamaktadır.

Talaka, Romanya'daki Kırım Türkleri arasında çok yaygın bir gelenektir. Bir talakanın hazırlığı iki gün önceden haber verilir. Bu toplantıya özellikle gençler katılır. Amacı maddi karşılık olmaksızın tamamen fahri bir çalışma yolu ile acele yardıma ihtiyacı olan birine yardım etmektir. Örneğin bir genç kızın çeyizini hazırlamak ya da mısır ambara doldurmak gibi. Köylülerin birbirine olan bağlılıklarını yansıtan talaka toplantısı genellikle akşamüzeri yapılır. Türküler söylenir, oyunlar oynanır, bilmeceler çözülür ve hikâyeler anlatılır. Kızlar ve erkekler aynı mekânda fakat farklı gruplar halindedir (Hutoğlu 2010).

Yine Dobruca bölgesindeki Tatar düğünlerinde kızlar bir tarafta ve delikanlılar karşı tarafta yer alarak, toplantılarda ise kızlar iki gruba ayrılarak birbirlerine duygularını, düşüncelerini, sevinç ve kederlerini, tenkitlerini, hayata bakış açılarını vezinli ve kafiyeli şiirlerle ifade ederler. İkişer mısralık bu türlere "çın" adı verilmektedir. Düğün ve toplantıları dolaşarak "çın" söyleyen erkeklere "Keday" veya "Geday" adı verilir. Kadınlar veya kızlar ise yalnızca "çıncı kadın veya kız" olarak adlandırılır. Cınların başlıca hususiyetleri, Anadolu'daki "Âşık", Orta Asya Türkleri arasında "akın" geleneğinde olduğu gibi, irticalen ve karşılıklı olarak söylenmeleridir (Gülşen 2005:12;15).

TATARİSTAN'DA YAŞAYAN TATAR'LARDA KIZ BAKMA/GÖRME PRATİĞİ Tataristan, Rusya Federasyonuna bağlı bir özerk cumhuriyettir. Batısında Çuvaşistan,

doğusunda Başkurdistan olmak üzere iki kardeş cumhuriyet ile sınırdaştır. Kuzeyinde Mari Cumhuriyeti, güneyinde Samara, Simbir Bölgeleri ile sınırdır. Yüzölçümü 67.836 km2dir. Nüfusu 7.026.237 (2000). Bu nüfusun % 53ünü Türk Kökenli Tatar, Çuvaş, Başkurt Türkleri, % 42 sini Ruslar, %5'ini Ukraynalılar oluşturmaktadır. Tataristan Özerk Cumhuriyetinin başkenti Kazan'dır. Diğer önemli şehirleri Yar Çallı, Tübenikama, Emlet, Zelenodol, Bügülme'dir (Avşar-Solak-Tosun 1997:145).

Kazan Tatarlarında diğer coğrafyalarda yaşayan tatarlarda olduğu gibi birçok bayram ve şölen yapılır. Bunlar, Ekin Bayramı1, Bereket merasimleri2, Yağmur merasimleri, Kurban Merasimleri1, Dağ

1 Ekim Bayramı, Koşum atları toprağı sürmek ve ekmek için özel olarak hazırlanır. Bununla amaç ürünün artmasını bereketli olmasını sağlamaktır. Ekinden önce herkese haber verilir, herkes pirinç ve yağ alır bir tepeye veya açık havaya çıkılır, orada pilav yapılır. Buna Zere Butkası denir. Zere Butkası, Pirinç yağ ve sütten yapılır. Ekinden evvel yumurta toplanır, toplamayı çocuklar ev ev dolaşarak yaparlar. Zere'ye davet ekinden birkaç gün önce çocuklar tarafından yapılır. Çocuklar şiirlerle şarkılarla duyuru yaparlar. Davetten 2 gün sonra daha büyük çocuklar bir tepenin üzerine çıkar; "Zer Zer zerege, İrte tor da sabanga" (Saban için erken çık) derler (Kalafat 2005:124 den Bayazıtova 1995:7;11). Saban Pilavı; ekinden sonra ekini yapanlara yapılan ikramdır. "Saban Kurbanı" ekinin bereketi hizmetine kesilen kurbandır. Bu kurbanda bütün köy halkı toplanıp bir koyun keserler. Pilav yapılıp hayvanın eti ile birlikte yenilir. Hayvan kesilirken bereket duası yapılır. Halk evden eve ziyaret dolaşması yapar. Buna "Saban Sırası" denir. Saban (Sapan) şarkıları ekine başlamadan evvel söylenir (Kalafat 2005:124). 2 Bereket merasimleri; "Yarile", Ekin başlamadan evvel yapılan bir merasimdir. Yarile'nin güneşin ruhu olduğu inancı vardır. Toplu yemek yenir, sportif faaliyetler yapılır. Çeşitli yarışlar düzenlenir. Bir direğin tepesine bir horoz bağlanır,

50

Kedisi Şenlikleri, Kızıl yumurta Bayramı2, Ulugün Bayramı3, Yaprak Bayramı4, Kış Şenlikleri5, Kış Uğurlama Şenlikleri, Gündönümü Bayramı, Eme Bayramı, Ev Yapma Şenliği6, Kızlar Günü7, Buz Erimesi Şenlikleri, Asker Uğurlama Merasimleri, Hayvan Yetiştirme Bayramı'dır (Kalafat 2005:123 den Bayazıtova 1995:7;11). Bu geleneksel kutlama, bayram ve şenliklere ilave olarak "Neürüz, Sabantuy, Qaz Ömase (kaz yolma imecesi), Awlağıy (gençlerin akşam oturmaları)'da bulunmaktadır (Zaripova 2005:95).

Kazan'da da tatar genç erkek ve kızlar birbirlerini tanıyarak ve bir araya gelip görüşüp anlaşarak evlenmektedirler. Tatar kızlar ve erkekler bu mevsimlerle ilgili olarak düzenlenen kutlama, bayram, şenlik gibi etkinlikler sırasında ya da akşamüstleri pencereden görüşüp konuşma fırsatı bulurlar. "Şınlaşma" geleneği burada da görülmektedir. Bu görüşme, tanışma, konuşma ve şınlaşma pratikleri evliliğe kadar giden sürecin başlangıç aşamasıdır. Ancak yaşanan sürgün dönemleri ve komünist rejimin kültürel değerleri yasaklama ve asimile uygulamalarının sonucu olarak günümüzde tanışma, görme/beğenme ve evlenme uygulamalarında geleneklerden kopma görülmektedir (Zaripova 2005:95).

DEĞERLENDİRME Bu çalışmamız gösteriyor ki fiziksel ihtiyaçların karşılanması ve soyun devamına dayalı toplumsal

bir kurum olan "evlenme" , geleneksel kesimde "kız bakma/görme" aşaması ile başlar. Burada erkek ve ailesi "seçen", kız ve ailesi ise "seçilen" konumundadır. Gerek tatar gerekse tatar olmayan Türk

tepeye tırmanabilen horozu almaya hak kazanır. "Saban Toyu" birkaç köy bir köyde toplanıp yemek yerler. Burada güreş tutulur, çeşitli yarışlar yapılır, şarkılar söylenir. Saban toyu ilkbaharda ekin yapıldıktan sonra yapılır. "Yağmur duası" veya bereket kurbanları kırda yapılır, kesilirler. Kazalardan, kuraklıktan korunmak için bütün aul (köy) bu merasimlere katılır. Duadan sonra toplu yemek yenir. Bir günde 4 ayrı yerde yemek yapılır. Bunlar subaşı, baytırmen (değirmen), Çura Yılgası ve Molla Baba Çeşmesi Yemeğidir. Bu maksatla her ev yumurta, tavuk ve kendi yemek servisini getirir. Yağmur yağması dileğinde bulunduktan sonra kırlara su saçılır(Kalafat 2005:124). 1 Kırban (Kurban): Kırban ayı, Kırban gayeti (Bayram namazının kılındığı birinci gün) ve Kırban Bayramı bölümlerinden oluşur. Kazan Tatarları İslamiyet'ten evvel de kurban kesiyor ve adakta da bulunuyorlardı (Kalafat 2005:124). 2 Kızıl Yumurta Bayramı: Nisan ayı sonu Mayıs ayı başlarında olur. Yumurta pişirilip çeşitli renklere boyanıp çocuklara ikram edilir. o gün eve ilk girenin ayağının uğuruna inanılır ve "ayağı ağır mı, ayağı cinil mi (hafif mi)" denir. Yumurta boyanması iyi dilekte bulunma anlamındadır (Kalafat 2005:124). 3 Ulugün Bayramı, Kırişin Tatarları arasındaki yumurta bayramının uygulanış şeklidir. Ural Dağı'nda Perim Şehrinde yaşayan Kırişin Tatarları IV. İvan zamanından itibaren çeşitli Rus baskı ve teşvikleri ile hıristiyanlaştırılmış olmalarına rağmen soy isimleri hala Tatar Türkçesindendir (Kalafat 2005:124 den Bayazıtova 1995:49;52). 4 Yaprak bayramı da Kırişin Tatarları ve Mandıva halkı arasında yaygındır. Bayramdan bir hafta önce kızlar ormana gider, oradan bir kayın ağacı getirirler. Ağaç köye getirilmeden evvel süslenir ve ona bir yumurta takılır. Bayramda köye götürülür. Bu ağaç sokak sokak gezdirilir. Bayrama akşama doğru yaşlılarda katılırlar, o ağacı öven şarkılar söylenir, benzeri bayramlar Altay Türklerinde de vardır (Kalafat 2005:124 den Bayazıtova 1995:49;52). 5 Kış bayramlarından Nasdugan Bayramı 24-25 aralıkta, kışı uygulama bayramı Kirişin Tatarları ve Mardıva halkı arasında yaygındır. Yazı karşılama olarak, Şubat ve Martta şenlikler olur. Gün dönümü Bayramı, Eme bayramı, kışa doğru ziraatın ağır işi bitince yapılır. Tatar Türklerinin de eski bir bayramıdır. Bayrama ilk gelen Eme başıdır. Kaz emesi, Kaz Günü, Kazlar büyüyüp havalar soğuyunca yapılır. Bütün kazlar toplanır. Herkes kendi kazını keser. Becerikli kızlar emeye birbirlerine yardıma çağırırlar. Evvelce "beni kaz emesine çağırırsan ben de sana ekin toplamada yardım ederim" denir (Kalafat 2005:125). 6 Ev Yapma Bayramı (Ev Yapma Emesi). Bir Tatar ev yapma kararı alır ise, komşuları ve çevre halkı birşeyler getirirler, birlikte yenilir. Daha ziyade ekmek, yağ ve bal getirilir. Yiyecekler oradan geçen herkese ikram edilir. evin bir köşesine gümüş akça konur ve hatim okutulur. Evin temeline Ayetel Kürsü, Eşik başına, eşiğin altına (eşik busaga) dua konur. Amaç eve şeytanın girmesinin önlenilmesidir. Evin çatısı yapılırken ustalara havlu hediye edilir. Büyük bir ekmek yapılır ve o ekmek de ustalara verilir. Ocağın yapılmasına sıra gelince horoz veya tavuk kesilir. Ev yapılıp bitince eve kimse sokulmaz. Eve bir kedi bırakılır. O kedi bir gün o evde kalır. Amaç eve gelecek zararın kediye gelmesini sağlamaktır. Ev kutlamalarına gelenler, yeni evin hürmetine hediye getirirler (Kalafat 2005:125 den Bayazıtova 1995:76;83). 7 Kazan Tatar Türklerinin "Kızlar Günü" şenliklerinde sonbaharda ürünler toplandıktan sonra yetişkin kızlar ev ev dolaşır, evlere misafir olur. Kız cırınları (şarkıları) söylerler. Bu şarkılar geçen yüzyıla kadar Narilerde ve Çuvaş Türklerinde de vardı. "Buz Erime Şenlikleri" İlkbaharda karlar, buzlar erimeye başlayınca yapılır. Köy halkı var ise göl ve nehir başlarına yoksa köprü üzerinde toplanırlar. Buzun erimesi seyredilir. Toplu yemekler yenilir. Birlikte şarkılar söylenilir, danslar yapılır (Kalafat 2005:126 dan Bayazıtova 1995:104;110).

51

toplumlarında tesadüfen ya da tavsiye üzerine bizzat gerçekleşen kız bakma/görme pratiğini sınıflandırmak mümkündür.

Kız Bakma/Görme Pratiğinin Sınıflandırılması: Bu pratik iki bölümde sınıflandırılabilir. (1) Kişinin kendisinin görmesi, (2) Kişi adına başkasının görüp tavsiye etmesidir.

Tatar toplumlarında kişinin bizzat kız görme/bakma pratiğinin; kızın evinin çevresinde ve pencereden, imece faaliyetlerinde, düğünlerde, bayram/şenlik/kutlamalarda gerçekleştiği dikkati çekmektedir. Neşeli, eğlenceli ve özel olan bu ortamlarda kızların en güzel elbiseleri ile, güler yüzlü ve sevecen tavırlarıyla daha dikkat çekici ve cazip hale gelmeleri kız bakma/görme pratiğini daha da kolaylaştırmaktadır. Yine düğünlerde, hamamlarda, loğusa mevlitlerinde kişi adına başkasının görerek tavsiyelerde bulunduğu da pratiklerin analizinden ortaya çıkmaktadır. Özellikle hamamlar talip olunacak kızın vücut bütünlüğünün kolaylıkla incelenmesine fırsatı oluşturmaktadır.

Bu tespitlerden sonra Kız Bakma/Görme Pratiği Ortamları (1) Kızın evinin çevresi, (2) Düğünler, (3) Hamamlar, (4) Loğusa Mevlitleri, (5) Bayram, şenlik ve özel sosyal etkinlikler, (6) Gazetelerin "Evlilik Köşeleri", (7) Televizyonlardaki "Evlenme/Evlendirme" programları, (8) Okul, (9) İşyeri, (10) Resmi ya da özel toplantı/toplanmalar, (11) Tarla, bağ bahçe işleri ile imece faaliyetlerinde, (12) Bunların dışındaki ortamlar şeklinde sıralanabilir. Bunlar eğitim, kültür, inanç ve ait olunan sosyal grupların değer yargılarına göre farklılıklar gösterir.

Bunun yanında kız bakma/görme pratiğinde sözlü halk edebiyatı ürünlerinden olan şın ve manilerden faydalanılarak bunlar aracılığı ile istek ve niyetlerin ortaya konulduğu görülmektedir.

Tatar toplumlarında kız ve erkeklerin çeşitli sosyal etkinliklerde, bayram, tören, düğün ve kutlamalarda rahatlıkla birbirleriyle görüşebildikleri, aynı ortamda bulunabildikleri, birbirleri ile konuşup anlaşarak eş olarak seçebildikleri yine bu çalışmada tespit edilen hususlardandır.

Tatar toplumlarıyla Anadolu'da yaşayan diğer toplumların kız görme/beğenme pratiğinde benzerlikler görülmektedir. Bu da inanış ve pratiklerin millilik, bağlayıcılık, değişmezlik, ortaklık ve meçhuliyet 1(Çelik 1995:17;20 vd.) ilkelerinin varlığını ortaya koymaktadır.

Dede Korkut kitabında da kız bakma/görme pratiği işlenmekte; bu da Türk kültüründe bu pratiğin tarihsel derinliğinin varlığını ortaya koymaktadır.

Bunların dışında idarenin yönetim biçimi ve uygulamaları; folklorik öğelerin yaşanması ve sürdürülmesini engelleyerek bu geleneklerin unutulmasına neden olmaktadır.

SONUÇ Kişi içine doğduğu ve yaşadığı toplumun değer yargıları, kuralları, gelenek ve göreneklerini

içselleştirir. Artık bu değer yargıları ve kurallar ile gelenek ve görenekler o kişi için kutsaldır. Bunları varlığının ve devamının olmazsa olmazı olarak görür, korur, uygular, sürdürür ve ihraç eder.

Tatar toplumlarındaki gelenek ve görenek pratiklerinden biri olan "kız görme/beğenme" pratiği de gelişen ve değişen dünya düzeni içinde, eski önemini ve uygulama biçimini kaybetmeye başlamış olsa da tatarlar, kültürel varlıklarının devamını sağlamak için folklorik bir öğe olarak uygulanmaya devam etmektedirler.

Artun Erman (2009), "Türk Halkbilimi", Kitabevi Yayınları, İstanbul. Avşar Zakir – Solak Ferruh – Tosun Selma

(1997), "Türk Dünyasının Demografik Yapısı", Türk Dünyası Dergisi Özel Sayısı, Mayıs-Haziran .Batlaş Zuhal-Baltaş Acar (1993), "Bedenin Dili", Remzi Kitabevi, İstanbul, Bayazıtova F.S (1995), "Tatar Halkının Bayram Hem Kergüneş Yalaları", Kazan, Tataristan.Bayındır Ahmet (2011), "Kırım Muhacereti", Eskiyeni Dergisi, Yıl: 3, Sayı 24 (Kırım Özel

1 Halk inançlarının özellikleri şu şekilde sıralanabilir. Millilik; Halkı oluşturan her fert halkın bütünün ortak değerine, "Mensubiyet şuuru ve birlik hissi" ile bağlıdır. Millilik bünyeye alıp benimseyip sahip olmadır. Bağlayıcılık; Halk inançları ahlak kurallar ile görgü ve toplumsal kuralları ile benzerlik gösterir. Bu toplumsallaşmanın gereği olan esnek bir zorakiliktir. Ama hukuk kuralları gibi yazılı değildir ve yazılı bir yaptırımı da yoktur, yaptırımı manevi baskıdır. Değişmezlik; Halk İnançları ait olduğu toplumla yaşıttır ve köklüdür. Bu da değişmezlik özelliği verir. Ortaklık; Halk inançları yaşadığı toplum içinde görünmez bir bağlayıcılık rolü üstlenmiştir. Meçhuliyet; Çoğu zaman uygulanan halk inancı öğesinin kaynağı bilinmez. Bu özellik halk inançlarının bel kemiğini oluşturmaktadır (Çelik 1995:17;20 vd).

52

Sayısı), Aralık, Eskişehir Valiliği Aylık Şehir Kültürü Dergisi, S:19. Çelik Ali (1995), "İslam'ın Kabul veya Reddettiği Halk İnançları", İstanbul, Demirel Rahsar (2011), "Mamure Köyü", Eskiyeni Dergisi, Yıl: 3, Sayı 24 (Kırım Özel Sayısı), Aralık, Eskişehir Valiliği Aylık Şehir Kültürü Dergisi, S:31. Derici Nurten (2011), "Korup-Yaşap Kelgenlerimiz (Gelenek ve Göreneklerimiz)" Eskiyeni Dergisi, Yıl: 3, Sayı 24 (Kırım Özel Sayısı), Aralık, Eskişehir Valiliği Aylık Şehir Kültürü Dergisi, S:37;41. Ergin Muharrem (2003), "Dede Korkut Kitabı", www.hisargazetesi.com (İnt.Erişim Tarihi: 03.05.2012). Fazıl Riza (1975),"Maneler ve Çıñlar", GafurGulam Adına Edebiyat ve Sanat Neşriyatı, Taşkent. Gökçebay Özcan (2006), "Türkiye'ye Yerleşen Tatarlarda Dini Hayat ve Adetler (Konya Yöresi Örneği)", Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Konya. Güler Ali - Akgül Suat ve Şimşek Atilla (2001), "Türklük Bilgisi", Türkar Yay., Ankara http://www.kirimvakfi.org/html/kirim%20toy.html (İnternet Erişim Tarihi: 12.06.2012). Hutoğlu Sedat (2010), "Kırım Türklerinin Düğün Gelenekleri", http://turkgelenek.blogspot.com /2010/05/krm-turklerinin-dugun-gelenekleri.html (İnternet Erişim Tarihi: 10.06.2012). İsmail Gülşen (2005), "Dobruca Türklerinin Örf, Adet ve Gelenekleri", KALKAY Dergisi, Yıl 10, Sayı 28, S: 12, Ekim-Kasım-Aralık, Bursa Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, Bursa

K-1 (Kaynak Kişi) DEMİR Selahattin, 1966 Amasya-Suluova ilçesi doğumlu, 1978-1985 yılları arasında Amasya-Merzifon ilçe merkezinde yaşadı, halen Ankara'da yaşıyor, Yüksek Okul mezunu, kamu görevlisi. K-2 (Kaynak Kişi) VEREN Hatice, 1936 Eskişehir-Merkez-Güllük Mahallesi doğumlu, okuryazar, evli, halen Eskişehir'de yaşıyor.Kalafat Yaşar (1999), "Kırım Kuzey Kafkasya", ASAM Yayınları, Ankara. Kalafat Yaşar (2004), "Tatar Türklerinde Karşılaştırmalı Halk İnançları", Karadeniz Araştırmaları, Güz 2004, S.. KGV (2012), "Kırım'da Toy", Kırım Gelişim Vakfı Resmi İnternet Sitesi, Özkaya Özer (1975), "Toplumbilim Terimleri Sözlüğü" Türk Dil Kurumu Yayınları–415, Türk Dil Kurumu, Ankara. Sezen Lütfi (2012), "Türkiye'deki Evlilik Türleri", Sabah Gazetesi, 05.02. TDK (2011), "Türkçe Sözlük", Türk Dil Kurumu Yayınları, 11.inci baskı, Ankara. Veren Ergün (2011), "Aydın Yöresinde Gencer ve Gencer Macunu Uygulaması", Bildiri, III. Uluslararası Türk Kültürü Kurultayı (21/23 Mart ) Muğla-Fethiye, Fethiye Belediyesi ve Halk Kültürü Araştırmaları Kurumu. Veren Ergün (2012), "Tokat-Başçiftlik İlçesinde Evlenme Gelenek ve Görenekleri", Kümbet Dergisi, Yıl: …, Sayı …., S: …, Tokat Şairler ve Yazarlar Derneği Yayını, Tokat Yıldız Naciye (2007), "Kırım Türklerinde Mane, Çın ve Beyitler", Millî Folklor Dergisi, Y›l 19, Say› 73, Ankara. YTA (1995), "Yeni Türk Ansiklopedisi", C. 5, Ötüken Yayınları, İstanbul.. Zaripova Çetin Çulpan (2005), "Tatar Türklerinin Düğün Geleneği", Modern Türklük Bilgisi Dergisi, C:2, Sayı 3, Eylül, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayını, Ankara

Аллахверді Меммедлі, к. філол. наук / Dr. Allahverdi MEMMEDLİ (Азербайджан / AZERBAYCAN)

МОЛЛА НАСРЕДДИН ТА ТУРЕЧЧИНА.

ВПЛИВ ТВОРІВ МОЛЛИ НАСРЕДДИНА НА УЗБЕЦЬКУ ЛІТЕРАТУРУ

MOLLA NESREDDIN'IN " TÜRKIYE'YLE ILIŞKISI VE ÖZBEK EDEBIYATINA ETKISI

Наприкінці XIX століття і на початку XX ідеї туранізму на теренахтюркських країн стали дедалі зміцнювати свої позиції. Журнал "МоллаНасреддин", що почав видаватися у Азербайджані, хоча і не здається наперший погляд тураністичним виданням, за загальним визнанням є одним з осередків таких ідей.Разом із публіцистичною діяльні-стю тураністів Ахмет Бея Агаоглу, Алі Бея Хусейнзаде та Мехмета Ресульзаде на початку XX століттяспос-терігається новий виток еволюції національної азербайджанськоїідеї, який вилився у створення журналів Фюйзат, Шелалє, АчикГьоз, автори яких відкрито симпатизували ідеям туранізму. Молла Насреддин та Фюйзат у питан-нях Турану та Туреччини відрізнялисьідентичними ідейними настановами. На їхніх сторінках, крім то-го,друкувалися новини Туреччини та тюркського світу. Помітним є той факт, що Молла Насреддин користувався надзвичайною популярністю і здобувчималого впливу. У творчості узбецького поета М.Є.Сабіра, якогопрозвали духом узбецької сатири, також відчутний сильний впливжурналу.У роботі проаналізовані зв'язки турецьких публі-цистів-тураністів і авторів журналу Молла Насреддин та його вплив на узбецькулітературу.

Ключові слова: Молла Насреддин, Туран, тюркський світ,азербайджанська ідея, узбецька літера-тура.

XIX asrın sonlarında Azerbaycan'da milli bakış, turancılık, yerini azerbaycan dergilerinde bulmuş ve fıkra

konusu ele almıştır. Tüm Türk dünyasında eğitimci rol oynayan Molla Nasrattın Azerbaycan edebiyatında da kendi izini bırakmıştır. Azerbaycan basımında bu şahsın rolü ,ayrıca Türk ve Özbek edebiyatında da tesiri bu bildirimizin konusu olmuştur.

Anahtar kelimeler: fıkra, Nasrettin Hoca, edebiyat, azerbaycan ve özbek edebiyatı

53

Azerbaycan basını gelişmeğe başladığı ilk senelerden milli düşünceler – azerbaycancılık, milli kakış, milli intibah gibi köklü konulara dikkatlice yaklaşmış, bu düşünceleri Türkcülük ve Turancılık konumunda ele almıştır. Tabii ki, ilk bakışta azerbaycancılık fikrinin Türkcülük, Turancılık konumunda ifade edilmesi bir az garip gözükebilir. Lakin klasik Azerbaycan bedii sanat örneklerine, özellikle bedii söz sanatına dikkatli bakarsak, Nizami Gencevi'den, Mehmet Füzuli'den, Mirze Feteli Ahundov'dan başlamış Mehmet Hadi'ye, Hüseyn Cavit'e kadar bir çok sanatcının meseleyi bu şekilde ortaya koyduğu belli olur.

XX yüzyılın ilk on senesinde Elibey Hüseynzade'nin, Ahmetbey Ağaoğlu'nun, Mehmetemin Resulzade'nin gazate yazarlığında da Türkiye'ye, Turancılığ'a bağlılık, aslında, azerbaycancılığın yeni dönemi gibi kendini gösterir. Rus imparatorluğu'nun Türkiye-Azerbaycan, Türkiye-Turan ilişkilerine son derece kıskançlıkla yaklaşmasına rağmen şair ve yazarlarımız klasik milli basınımız bu köklü meseleyi daim gündemde tutmuşlar. Söylemeliyiz ki, bu meyil kendini Sovyet dönemindeki en ağır senzur zamanında da devam ettirmişdir. Sovyet "ideoloji maşını" en sade araştırma işlerinde bile Azerbaycan klasik basınının azerbaycançılık ve Turancılıkla bir az bağlı örneklerinin adını bile zikr etmeyi yasaklamıştı. Hatta yasaklamakla kalmamış, kontekstten çıkarılmış ayrı-ayrı fikirleri esas getirmekle gazete ve dergileri, onların çalışanlarını Türkiye'ye ilişkide yalancı (suni) cephelere bölmeğe, birini diğerine karşı koymak istemiştir. Mesela, Sovyet dönemi basın araştırmalarının bazılarında Türkiye'ye ve Türk dünyası'na rağbetini (sempatisini) açık şekilde belirten "Füyuzat", "Şelale", "Açık söz" gibi dergi ve gazeteler "Molla Nesreddin" gibi milli köklerine bağlı basına karşı koyulup, Türk dünyası'na, azerbaycancılık düşüncelerine bakışında onların tamamen zıt kutuplarda durduklarını ciddi bir çabayla "isbat ediyorlardı". Mesela, "Molla Nesreddin" dergisine ait araştırmaların bazılarında bu derginin "burjuva basınında ve mekteplerde, gerçeğini inkar eden bir grup "aydınlar" arasında yayılan farscılık, arabcılık, osmanlıcılık (oku "Türkcülük" – A.M.) meyillerine karşı "sarsıtıcı darbeyi" guya bu derginin vurduğu iddaa edilir (Ahundov N., 1996:111). Diğer taraftan bu araştırmalarda belirtilir ki, guya "Molla Nesreddin" "Füyuzat"cıların ortaya attığı bütün Türk düşüncesine karşı gelip, bu düşünceyi zararlı sayıyordu.

Aslında, bütün bu fikirleri esaslandırmak için komünist düşüncesine hizmet eden araştırmacılar farklı fikirleri genel kontekstten ayırmış ve kendi iddaalarını sadece bu şekilde "isbat" ede bilmişler.

Azerbaycan'ın yeni özgürlük dönemi, bütün sosyal bilim alanlarına yeni bakış bakış fonunda bu meselelere objektiv yaklaşımı da temin etti. Akademisyen, İsa Habibbeyli'nin "Celil Mehmetkuluzade: ortamı ve çağdaşları", profösör Şamil Veliyev'in "Füyuzat" edebi mektebi" gibi araştırmaları bu meselelere açıklık getirdi. Profösör Şamil Veliyev doğru olarak vurgular ki, "Füyuzat"la "Molla Nesreddin" arasında bedii-estetik karşıdurma, bazı durumlarda ise zıtlıklar radikal düşmanlık şeklinde deyil, taraflar arasında etki ve tepki mahiyetiyle karakterize edilir… Taraflar arasındaki zıtlkların uyumu ve zıtlığı hem milli sosyal, hem de edebi-bedii gelişimin dialektolojisini karşılardı"(Veliyev Ş., 2000:32-33).

Altını çizerek söylemeliyiz ki, "Molla Nesreddin" dergisi Türkiye ve Turan dünyasına karşı "Füyuzat"la çoğu zaman birleşmiştir. Bir tek "Füyuzat"ın genel Türkce düşüncesine ilişkide bunu açık şekilde görmek mümkündür. Akademisyen İsa Habibbeyli Sovyet dönemi araştırmalarının bu konuya ilişkin idyoloji "görev"ine son verer yazar: "Maalesef, son yıllara kadar mevcut cemiyetteki sosyal-politik taleplerine istinaden, gerçeği pek fazla yansıtmadığı halde, "Molla Nesreddin" ve "Füyuzat", hatta Celil Mehmetkuluzade ve Alibey Huseynzade suni şekilde bir-birine karşı konulmuş, zıt cepheleri cebheleri temsil eden edebi güçler şeklinde gösterilmiştir" (Hebibbeyli İ., 1997:3.290).

Akademisyen zıtlaşma faktörü olarak her iki edibin edebi akım farklılığını, devrimsel-demokratik platforma karşı düşüncesini ve s. faktörlerin esas alındığını, özellikle tavrını ve s. Bu gibi faktörlerin "Füyuzat"ın pantürkist, panislamist tavrının meviyini abartılmasını ortaya koyar. Gerçekten de, Sovyet döneminin bazı ciddi saya bileceğimiz araştırmalarında ve basında yayımlanan yazılarında "Molla Nesreddin" ve "Füyuzat"ın bütün meselelerde bir-birine düşman tavrını her şekilde isbat etmeye çalışmışlar. O dönem dergilerinden birinde de yazıldığı gibi: "Alibey Huseynzade'nin Turkiye karşısında hizmet etmesi, Turkiye'yi Azerbaycan'dan üstün görmesi mollanesreddincilerin haklı gazabına geliyordu" (Azebaycana..., 1976:14). Dergi bu fikrini esaslandırmak için uydurulmuş faktörlere istinat ediyordu, lakin bu faktörlerin sahte olduğu derhal anlaşıllyordu.

54

Elbette, inkar edemeyiz ki, "Molla Nesreddin" ve "Füyuzat" farlı yaratıcılık üslubuna sahip deyillerdi. Birinci, mizahi üslupta, olayıara ironik tavır içindeydi, ikincisi ciddi gazetecilik üslubunda, olaylara serbest tavrıyla seçiliyordu. Lakin buna rağmen, öyle onular vardı ki, her iki dergi onlara eşit mesafeden, eşit mevkiden yaklaşır. Türk dünyası, azerbaycancılık, turkcülük bu tip konulardandı. Bütün bunlar gerçektir. Peki o zaman biz neden derginin Türkiye ve Türk dünyasına tavrını çok çox ciddi edebi üslupta, bir az da netleştirirse, elit üslupta yayımlanan "Füyuzat"la kıyasta veriyoruz? Bunun sebebi XX yüzyılın başlarında Türkiye'ye tabrında ve Türk dünyası, ortak Türk dili firi alanında, "Füyuzat" çok önemli bir dergi olmuştur. Bu dergi hem de Azerbaycan milli-manevi deyerlerinin taşıyıcısı olmuş, milli-istiklal mücadelesi cephesinde durmuştur. İşte bu yüzdendir ki, Sovyet-komünist idyolojisi zamanında bu derginin araştırılmasına sadece yasak getirilmemiş, hem de onu gözden düşürmek kampanyası da yapılmıştır. Bu "gözdendüşürme" kompanyasında "Füyuzat" ve "Molla Nesreddin"in farklı üsluba sahip olmasının bir-birine düşmanlığı gibi gösterilmiştir.

Bütünüyle "Molla Nesreddin" ister milli-manevi deyerler sisteminde, ister milli özgürlük kontekstinde, isterse de halkın gelişimi, bağımsız deyerlerin şekillenmesi, cemiyyetin aydınlanması işinde Azerbaycan ve Türkiye'yi aynı dikkat merkezinde tutmuş, her iki ülkenin ve her iki halkın doğmalık, benzerlik faktörünü ortaya koyan mevzulara deyinmiştir. Dergi özel olarak her iki ülkede hürriyyetin ve demokrasinin zaferini arzulamıştır. Derginin sayılarından birinde yayımlanmış "Batdağ" ("Bataklık") felyetonunda "Füyuzat"ın bağlanması sebebini "Ahund Geyirtge" manşetli bir yazı ile açıklar. "Molla Nesreddin" gösterir ki, "Füyuzat"ın İran'da gelişmekte olan meşrutenin Türkiye'de de olmasını arzulayan yazısı derginin bağlanmasına neden olmuş. Elbette, bu, mizahi derginin gerçek-ten kendinin de olaya bakış açısıdır. Lakin "Molla Nesreddin" "Füyuzat"ın bu yazısını kullanarak Türkiye'yi demokratik bir ülke gibi görmek istediğini dile getirir. Dergi yazar: "Rusya devriminden sonra (1905-1907 – A.M.) kürreyi-erzin en çeşitli mühtelif cehetlerinde mütlegiyyetler bir-bir meşruteye müngelib olmağa başladı. Avrupa'da balkan şibh ceziresinde balaca (küçük – A.M) Karabağ prensi balaca milletine kanuni-esası ve hürriyyet verip şurayi-milliyyet için meclisi-mebusan güşad etdi. Asiya'da İran ölkesinde daraların darati-mütleqiyyetlerine hatime çekilib meclisi-şurayi-milli ile İran milletinin seadetine geniş yollar açıldı…" (Molla Nesreddin., 1907:3).

Daha sonra Hindistan'da, Afrika'nın bazı ölkelerinde ve başka yerlerde gelişen olaylar ve meşrutelerin Türkiye'ye de ulaşacağına ümid eden dergi bu noktada "Füyuzat"la birleşir. Genel olarak "Molla Nesreddin" daha ilk sayılarından Türkiye'nin sosyal hayatına özel dikkatle yaklaşmıştır. Dergi daha ilk yayım yılının üçüncü sayısındaki "Osmanlı" manşetli felyetonunda avrupalıların Türkiye madenlerine, demir yollarına, ticarethanelerinde olmasını, "el-ele vererek çalışmasını" ve bununla da Türklerin endilerinin "ellerini ağdan karaya vurmamasını" (kılını bile kıpırdatmamasını) milletin etaleti şeklinde deyerlendirer ve Türk milletini işgüzarlığa davet eder, ülkeyi yabancıların eline bıramamayı taviye eder" (Molla Nesreddin., 1906:6). Bu fikir, bu eleştiri, aslında, Türkiye'ye ve Türk haı'na böyük sevgiden yaranmıştı.

"Molla Nesreddin" ve mollanesreddinciler Türkiye Türkcesi ile Azerbaycan Türkcesinin aynı dil olduğunu defalarca farklı şekillerde göstermişler ve Türkiye'ye gidip döner dönmez hemen Türk lehcesinde konuşmağa meylli olanları mollanesreddinciler alay konusu yapmalarının nedeni Türkcenin bir lefsi olan azerbaycancaya üvey müamele olmasın. (Hemen burda gösterelim ki, hatta günümüzde bile bu konudaki rahatsızlığını bazı gazetelerde gore biliriz). Derginin yayımlattığı "Osmanlı dili" (Molla Nesreddin., 1907:6) felyetonunda meselenin konuluşu tam da bu şekildeydi. Dergi "Hariç Haberler" bölümlei Türkiye gazetelerinin ereb-fars diline uymalarını "İgdam" gazetesinden olduğu gibi kopyaladığı bir yazı ile tenkid eder (Molla Nesreddin., 1907:3 26.sayı). Ayrıca söylemeliyiz ki, derginin bu yerde Türkiye Türkçesinin alınma sözlerle, ereb-fars izafet terkibleri ile bozulmasından dolayı geçirdiği rahatsızlığı aynı zamanda Azerbaycan Türkcesinin aynı durumda olduğunu belirtmesi demekti. Ve aynı zamanda "Molla Nesreddin"de ve mollanesreddincilerin yaratıcılığında milli dilin korunması sırf azerbaycancılık, dolayısı ile, Türkcülük ideyası gibi bir anlam taşıyordu.

Dergi kendinin "Osmanlı" manşetli bir felyetonunda Türkiye sultanının başka milletlerin derdine yandığını, Türk dünyasına ait halklara lakayıt olduğunu ilginç ironi ile şöyle sunar: "Halifeyi-islam sultan hazretlerinin merhemet ve ihsanını Avrupa'da bilmeyen hiç bir şikest ve müsibetzade yokdur. Avrupanın her hansı bir yerinde bir yanğı ve ya zelzele olsa, hemin saat sultan hezretleri heberdar

55

olub oraya min-min lire ehsan gönderir… Amerikanın en uzak bir mehellesinde bir xırda müsibet olsa, o degige duyub müsibetzadelerin ahu-feryadlarına çatar, hamı amerikalıları, hetta milyonerleri bele özüne minnetdar ve duaçı eler" (Molla Nesreddin., 1907:3 sayı 28.sayı). Daha sonra felyetonda bu "merhameti" padişahın "iki seneden beri evleri uçan, dağılan, aç susuz kalan, hatta çöllerde ot bile bulmayan Kafkasların fakir müslümanlarına Baküde'ki Osmanlı konsolosluğu vasıtasıyla 50 min lire gönderdiğini" (Molla Nesreddin., 1907:3 27.sayı) yürek ağrısı ile yazar.

Azerbaycan ve Türkiye'nin zor günlerde her zaman beraber olduğunu söyleyen yazar sultanın bu hareketinden teessüf hissini belirtir. "Molla Nesreddin" dergisi Türkiye torpaklarına ermeni iddalarından rahatsız olan bir basın mensubuydu. Onun etrafına toplaşmış mollanesreddinciler ister bedii eserlerinde, isterse de gazete yazarlığında bu konuyu Azerbaycan'a karşı duydukları raht-sızlığın belirtisi olarak göstermeye çalışmışlar. Derginin sayfalarında yayımlanan "Hariç Haberler" bölmesinde yazılan bir mizahi yazıda mollanesreddincilerin Türkiye torpakları için duyduğu endişeyi görmemiz mümkündür: "Türkiye'de yaşayan ermeniler bu ölkeye torpaq iddasından el çekmişler.Rusiya hökumeti bundan çox meyus olmuşdur" (Molla Nesreddin., 1907:7 19.sayı). Bu kısa cümlede çağdaş günümüz için de çok böyük bir anlam taşıyor. Dergi grotesk, ironi uslubunda ermenilerin Türkiye'den topra iddalarının diyer yüzünde rus hükumetinin dayandığını belirtme ister.

"Molla Nesreddin" ve mollanesreddinciler Türkiye'yi her zaman ilimli, aydınlanmış, mükemmel cemiyyete malik ülke olarak görmeyi arzulamışlar. Dergi onlarca sayında ve bütün faliyyeti boyu çok farklı tipli yazılarında Türkiye'ye, Türk halkına sevgilerini ve saygılarını ifade etmişdir. Lakin "Molla Nesreddin"in kendi şekliyle mizahi dergi oldugunu göz önünde bulundursak, o zaman bu derginin bütün mataryellerinde olduğu gibi, Türkiye'ye ait yazılarında da tenkidi faktörlerin daha da çoğalmasının nedeni ortaya çıkar. Mesela, dergi endinin düzenlediği "Teleqraf haberleri" bölmesinde mizahi yazıları ile Türkiye'yi bir delet olara demokratik deyerlere, halkın rifah halini yükseltmeğe, milli-manevi deyerleri zenginleştirmeğe davet etmiştir. Meselan, derginin yukarda adı zir edilen bölmede çıkan "Mekkeyi-mükerreme" isimli bir yazıda-teleqraf haberinde şunlar yazar: "İstanbul ülemasından birinin sedareti altında bir "ülema cemiyyeti" meydana geldi. Bu cemiyyetin borcu odur ki, Mekkeye yığılan hacılara hitabeler deyib, esl Heccden megsud ne olduğunu bildirsin ve İslam milletlerinin tereggi yollarını müzakire etsin.

Bu cemiyyet bu il hacıların öz memleketlerine muncuq, hena ve mesvag aparmaglarını gedeğen etdi (yasakladı – A.M.) ve meslehet gördü ki, bunların evezine memleketlerine elm ve maarif muncuğu, geyret ve ittihat henası aparsınlar" (Molla Nesreddin., 1907:3 2.sayı).

Göründüyü üzere, "Molla Nesreddin" müslüman alemine aydınlığın, elmin yayılmasının nicatını yine de Türkiye'de, İstanbul ülemasında görüyor.

"Molla Nesreddin" faliyyetinin ilk on senesinde Türkiye ve Türk dünyasına daha çok yer ayırmı-ştır. Bu, 1905-1907'li yılların devrimi – demortaik atmosferinin Türküstan ellerini de etkilemesi ile alakalı olmuştur. Bu etki özellikle özbek sosyal fikrinde ve edebiyyatında daha fazla duyulmuştur. Özbek edebiyyatında meşhur mizahi şair olarak ün kazanmış Seidehmed Siddiqi Eczinin (1864-1927) yaratıcılığı bu bakımdan dikkati çeker. Eczi yaratıcılığı bütünüyle "Molla Nesreddin" atmosferi, Mirze Celil fıkrası, Sabir poetik fikri, mana ve mazmunu üzerinde kurulmuştur.

Meşhur özbek edebiyyatşinası, akademisyen Vahid Abdullayev Sabir edebi fikrinin Eczi yaratıcılığına etkisini ilk defa ilmi şekilde "Sabir ve Eczi" makalesinde araştırmıştır. Bu makalede Sabir edebi fikrinin bir tek Eczi yaratıcılığına deyil, bütünüyle Özbekistan demokratik ortamına büyük etkisi araştırılmıştır. Türkdilli ülkelerin edebi ilişkileri tarihinde mühüm sayfayı teşkil eden bu faktörler sözsüz ki, geniş araştırma konusudur. Akademisyen Vahid Abdullayev yazar: "Sabir ve Eczi arasındakı edebi elageler dostlug münasibetlerinedek gelib çıkmışdır. Bu dostluğa revac veren esas güvve Eczinin veteninde geniş yayılmış "Molla Nesreddin" dergisi idi" (Abdullayev V., 1962:33).

Eczi'nin "özbek satirasının Sabiri" gibi tanınması tesadüf sayılmamalı. Sabir'in "Ey pul", Eczi'nin "Çervon"; Sabir'in "Ekinçi", Eczi'nin "Ekin yerlerinin derdi-hesreti"; Sabir'in "Uçiteller", Eczi'nin "Aydınlar" ve s. şiirlerindeki etkiler dediklerimizin isbatıdır.

Eczi gibi mizahi şairin sabirane eserleri "Molla Nesreddin"in Türk dünyasına edebi etki ettiğini açık bi şekilde ortaya çıkarmakta.

56

"Molla Nesreddin" dergisi, söylediyimiz üzere, yayımlandığı zaman da, sonralar da doğu mizah mektebinin üstadı olarak görülmüştür. Elden-ele dolaşan bu basın mensubu büyük bir mizah mektebinin özülü olmuştur. Edebiyyatşinas Abdulla Gediri Mirze Celil'in de, "Molla Nesreddin"in de, Mirze Elekber Sabir'in de Orta Asya halklarının edebi-medeni gelişimine etkisinden söz açarken, bunu altını çizerek vurgulamıştır: "Orta Asiyada Azerbaycan edebiyyatını oxumayan, bilmeyen senetkar yokdur. Biz hecvçiliyi "Molla Nesreddin"den öyrenmeliyik. Men gelem tutmağı ereblerden, gelemle güldürmeyi ise "Molla Nesreddin"den öyrenmişem" (Ülvi A., 2006:4).

"Molla Nesrredin" dergisinin sırf tenkidi ruhu ve olaylara mizahi yaklaşımı kutsal düşüncelere hizmet ettiğinden, halkın acılı, zor problemlerine deyindiyinden, derdlerine melhem olduğundan aydınlar tarafından daim yüksek deyerlendirilmişler. Türk dünyasının yorulmaz mubelliği, kalbi Türk'e sevgiyle atan Alibey Hüseynzade dergi hakkında fikrini şöyle ifade etmiştir: "Molla Nesreddin" yalnız hecv ile, istehza ile, hende ile güsurlarımızı tenkid ve islah yolunu tutmuştur. Bundan kimsenin dilgir olmağa haqqı yoktur. Sabah eger meni de hecv etse, teşekkürden başga elimden bir şey gelmeyecek" ("Heyat" gezeti., 1906:3 11 may).

XX yüzyılın başlarında Azerbaycan edebi-sosyal hayatının aynası olan "Molla Nesreddin"in ve o devirde Türk dünyasının edebi aynasına çevrilmiş "Füyuzat"ın daha o zaman başlattıkları büyük cedidcilik bu gün aynı olaylardan tam doksans sene geçtikten sonra bile öz hayati önemi taşımaktadır" (Ağayev İ., 2008:294).

1. Ahundov Nazim. (1959) "Molla Nesreddin" dergisinin neşri tarihi. "Azerneşr", Bakı. 2. Abdullayev Vahid.

(1962) Sabir ve Eczi. "Elm ve heyat" (Fen ve turmuş) Daşkend, sayı 7.3. Ağayev İslam. (2008) Edebiyyat, metbuat ve publisistika problemleri. "Elm". Bakı. 4. Azerbaycana ögey azerbaycanlılar. (1976) "Teşvigatçı" jurnalı, Bakı, sayı 4. 5. Hebibbeyli İsa. (1997) Celil Memmedguluzade: Mühiti ve müasirleri. "Azerneşr", Bakı. 6. "Heyat" gazeti. (11 may 1906) sayı 101 7. "Molla Nesreddin" jurnalı. (18 noyabr 1907) sayı 43. 8. "Molla Nesreddin" jurnalı. (21 aprel 1906) sayı 3. 9. "Molla Nesreddin" jurnalı. (2 iyun 1907) sayı 22. 10. "Molla Nesreddin" jurnalı. (15 iyul 1907) sayı 26. 11. "Molla Nesreddin" jurnalı. (29 iyul 1907) sayı 28. 12. "Molla Nesreddin" jurnalı. (12 iyul 1913) sayı 19. 13. "Molla Nesreddin" jurnalı. (13 yanvar 1907) sayı 2.14. Ülvi Almaz. (11 mart, 2006) Molla Nesreddin ve özbek satirası. "Halk gazeti", sayı 78. 15. Veliyev Şamil. (2000) "Füyuzat" edebi mektebi. "Ejdat", Ankara.

Світлана Лещинська / Svitlana LEŞÇİNSKA (Україна / UKRAYNA)

УКРАЇНСЬКІ НАРОДНІ ПІСНІ ДО ТАНЦЮ: ТРАДИЦІЯ І СУЧАСНІСТЬ

"HALK OYUNLARI IŞIĞINDA VAROLAN UKRAYNA HALK TÜRKÜLERI: GELENEKLER VE ÇAĞDAŞÇILIK."

Uluslararası folklor forumlara katılım deneyimi dünyanın ülkelerindeki folklor ile ilgili durumu analiz edilme

konusunda yardımcı olmaktadır. Folklorun özelliklerinin şekillendirilmesinde en önemli olan husus folklor çevresi ve halkın düşünce tarzıdır.

Mühim folklor uzmanları bu konudaki araştırmalarda mümkün olduğu kadar folklorun taşıyıcılarla iletişim kurmanın önemli olduğunu vurgulamaktadır. S.Gritsa'ya göre kitap ne kadar yeterli bilgi verirse de 'folklorun ruhunu bir türlü aktaramaz'. Bugünkü folklorun bırkaç yüzü vardır. Gerçek ile folklor türleri arasında 'uzmanca bir folklorun şekillendirilmesi' kavramı ve 'folklorızm' denilen bir bağlantı mevcuttur.

Folklorun korunması ve eski örneklerinin hayatta kalması bugünkü kültürün gündeminde olan ve hala çözülemeyen bir sorun olup sanat ile bilim çevrelerinde sık sık üzerinde durulan bir konudur. Dans eşliğinde geleneksel şarkılar folklorun büyük bir kısmı olmakt ve dünya kültürününde vardır. Ukrayna folklor sanatçılarının maksatlarından biri Ukrayna halk kültürünün uluslararası sahnede sunmanın yanında milli hissin aktarılmasıdır.

Anahtar kelimeler: geleneksel kültür; sanat, düşünce şekli,folklor, folklor örneklerin şekilleri The article deals with topical issues of contemporary existence folk genre of songs to dance, its place in the

cultural mission of promoting Ukrainian folk traditions in the world. Keywords: traditional culture, professional art, mode of thinking, folklore, folklore's reconstruction, the binary

opposition.

57

Найвпливовішим фактором у формуванні специфічних ознак фольклору є фольклорне се-редовище, модус його мислення, котрі проектують свій вплив на всі роди і жанри фольклору. У різні роки класики фольклористичної науки закликали науковців більше спілкуватися з носіями "живого" фольклору. Так, на думку видатного українського музиколога і фольклориста С. Грици, не варто вивчати фольклорні музичні зразки по книжках, оскільки "друкована література не спроможна відтворити найголовнішого – "виконавської аури", голосових тембрів, агогіки, вико-навського нюансування, без чого сам текст пісні, інструментального твору стає обезкриленим, позбавляється струму душі" [2; 212].

Фольклор сьогодні перебуває у кількох іпостасях – як органічний елемент сільського побу-ту, у різного роду обробках-репродукціях сценічної виконавської практики, дизайні, композитор-ських, художніх, літературних, архітектурних трансформаціях. Поміж автентичним та вторинним фольклором, до якого відносяться види і жанри народної творчості, видозмінені у різного роду обробках, котрі зберегають функції фольклорної першооснови і не переходять у форми власне професійної творчості, знаходиться ланка, яку б можна назвати "професійною реконструкцією фольклору" (йдеться про сценічну реконструкцію автентичного матеріалу – пісень, обрядів, народної інструментальної музики тощо). Всі інші видозмінені форми фольклору, які уособлю-ють трансформацію фольклору в професійній творчості – в літературі, музиці, архітектурі, побуті і т.д., слід вважати фольклоризмом [2; 24]. Зразками фольклоризму можуть бути компо-зиторські обробки народних пісень, аранжування й творчі інтерпретації народних інструмента-льних творів, народно-сценічні хореографічні стилізації, які на сьогоднішній день складають широкий спектр репертуарних доробків сучасних аматорських та професійних ансамблів, що репрезентують своє мистецтво у світі.

З попередньої тези постає проблемне питання: на якому рівні подібна творчість здатна про-демонструвати іноземному глядачеві й слухачеві національні скарби нашої духовності, якщо останні (мистецькі) форми є продуктом трансформації окремих фрагментів народної традиції через призму суб'єктивного бачення митця (композитора, поета, хореографа, художника тощо). Яку саме ідею сприймає іноетнічна аудиторія через подібного роду творчість: естетичні погляди окремо взятої особистості, виражені через різноманітні, філігранно відшліфовані сферою профе-сійного мистецтва кліше чи проекцію так званого "модусу мислення" цілого народу, вираженого через глибинні коди нашої давньої музичної народної творчості?

Визначення національної специфіки й гідна презентація традиційної народної культури українців у світовому фольклорному просторі є найголовнішим завданням, яке постає перед сучасними фольклористами та виконавцями музичного фольклору, а проблема збереження і реконструкції первинних зразків фольклору з урахуванням особливості їхньої традиційної стилістики та унікальності та відтворення їх в умовах сцени залишається невирішеною і нерідко стає об'ктом дискусій в наукових та мистецьких колах.

Пісні до танцю складають чималий обсяг мініатюрних ліричних жанрових різновидів. Синкретичні за природою свого утворення і побутування в народній культурі, вони займають вагоме місце у фольклорі усіх без винятку етносів світу. Багаторічний досвід участі у міжнародних фольклорних фестивалях та наукових форумах засвідчує перевагу народних творчих колективів, які репрезенту-ють реконструкції обрядів, традиційних пісень, танців у супроводі етнічних інструментів перед колек-тивами, що демонструють у якості зразків традиційної культури авторську творчість з ґалузі фольк-лоризму. Відірваність репертуару останніх від реальних фольклорних першоджерел стають очевид-ними на спільних майстер-класах з традиційного народного танцю, навчити якого іноземних колег по творчості має кожен колектив, що презентує культурну традицію своєї країни. Нескладні фігури, що виконуються по колу, синкретичне поєднання рухів з музичним супроводом, який є невід'ємною складовою саме цього танцю, весела і розкута атмосфера загальної забави – усе це сприяє швид-кому засвоєнню присутніми іноетнічного матеріалу. Натомість новотвори грішать зарозумілими рухами, які зазвичай не відтворюють музичної будови акомпаніменту і не мають чіткої логіки, що заважає успішному засвоєнню танцю. На превеликий жаль, до цієї верстви колективів слід віднести

58

ансамблі країн, що багато років входили до складу СРСР і, як наслідок, демонструють замість фоль-клорних зразків уніфіковані моделі, створенні майстрами професійного народно-сценічного танцю, в яких домінує театральний сюжет, балетна виправка танцюристів, а виразність виконання забезпечу-ють не внутрішні емоції виконавців, а зовнішня демонстрація емоцій-формул направлених не на партнерів по танцю, а на глядача. Нерідко доводиться чути фразу від представників фольклорних колективів, що наслідують в своїй творчості етнічну традицію свого народу, які безпомилково відчу-вають і аналізують різницю між двома вищезазначеними формами танцювальних презентацій: "Вони танцюють для когось третього, а ми – для власного задоволення".

Однією з ознак будь-якого фольклорного жанру є його функція, яка визначає місце кожного окремого зразка народної творчості у фольклорі. Синкретизм, притаманний з давніх давен багатьом жанрам народної творчості, цілковито об'єднує на основі певних спільних ритмічних форм поетичні, хореографічні й музичні елементи у жанрі танцювальної пісні.Так, танцюваль-ність, що сформувалась у надрах найдавніших обрядових жанрів фольклору як їх невід'ємна складова, поступово вийшла за межі обряду (як календарного так і родинного), де виконувала функцію візуалізації вербальної магії пластично-ритмічними засобами та динамізувала рухами ряд культових відправ. Таким чином, танець продовжив своє існування у двох іпостасях: обря-дових хороводах (гуртових танках) та позаобрядовому дозвіллі (побутові гуртові, парні та трійкові танці. Спосіб виконання перших і дотепер відчуває на собі відбиток давнього родового єднання, переживання спільних почуттів та емоцій, одностайність опору спільним ворогам з року в рік. Це виявляється і в геометрії хороводів, де переважають циклічні замкнуті фігури (коло, вісімки), які подекуди розмикаються, перетворюючи симетричний танцювальний малюнок на асиметричні кривульки та равлики ("кривий танець"), лінії в одинарних та подвійних "бінар-них опозиціях" [3; 137] ("Просо", "Царівна"). Те саме відбувається і в русі: на заміну поступаль-ному і послідовному обертанню основної фігури (кола) у двох напрямках з'являється хаотичний рух ланцюжка виконавців, який спрямований на утворення все нових символічних малюнків, подібно до того, як нитка, керована голкою, залишає на полотні різномаїття символічних орна-ментів. Спільним елементом цих форм є об'єднання усіх танцюючих через тримання за руки – найдавніший виказ цілковитої довіри, який має створити рівноправні умови для всіх виконавців, враховуючи при цьому психологічний комфорт, що має сприяти емоційній атмосфері самого виконавства. Формотворення хореографічного елементу хороводів (рівно як і спосіб виконан-ня) напряму залежить від музичної будови пісенного супроводу до танцю, яка, в свою чергу, випливає з синтаксичної моделі словесного тексту. Так, наприклад, діалогічну модель вес-нянки "А ми просо сіяли", утворює багатоваріантна бінарна опозиція, яка має вигляд ланцюга вербальних конструкцій: "а ми просо сіяли" – "а ми просо витопчем" – "а як же вам витоптать" – "а ми коней випустим" – "а ми коней переймем" – "а ми коней викупим" і т.д. Так само у вигляді бінарної опозиції представлений у веснянці танцювальний елемент, який має вигляд двох шеренг виконавців, що по черзі наступають і відступають одна від одної, тримаючись під руки (за руки чи перехресно) і водночас співаючи вищезазначені текстові опозиції.

Усі танцювальні малюнки, способи виконання танцю та основні танцювальні кроки, сфор-мовані в обрядових танках та іграх з часом залишають межі обряду, продовжуючи розвиватися як самостійні пісенно-танцювальні жанри.

Власне танцювальні пісні – це твори, що співаються на танцювальні мелодії переважно під час танцю у вигляді пісенного супроводу до нього, приспівки. У різних місцевостях України народ наділяє їх різними назвами, такими як: приспівка, співка, данайка, метелиця, триндичка, шумка, сабадашка, чабарашка, козачок, коломийка, гудинка, шантопурка та ін.

Про жанрову характеристику танцювальних пісень пише Філарет Колесса у своїй праці "Тан-кові пісні". На думку дослідника, зміст танцювальних пісень головним чином складають любовні мотиви, "жарти, дотинки й насмішки, навіяні молодечою веселістю й безжурністю" [4; 102], але визначальним критерієм об'єднання цих пісень у групи Ф. Колесса всеж- таки вважав не зміст, а "характеристичні ритмічні форми". Використовуючи саме цей принцип розподілу, він окреслює

59

чотири групи танкових пісень, притаманних переважно західноукраїнському фольклору, а саме: коломийки, шумки, козачки та аналогічні до коломийок лемківські танкові пісні.

Згідно з класифікацією Ф. Колесси, до першої групи належать коломийки, – короткі західно-українські однострофні приспівки до танцю, які визначаються "скочним ритмом", що виповнює дводольний музичний розмір 2/4 та типовим розміром вірша, складочисельна формула якого має вигляд (4+4+6) або у модифікаціях (4+3+6) і дуже рідко (3+3+6) [4; 103]. Другою групою коротких традиційних танцювальних пісень монострофічної будови з аналогічним дводольним метром у розмірі 2/4 та характерною складочисельною формулою 4(4+4) Ф. Колесса називає шумки, яким у центральній, північно-східній та південній Україні відповідають триндички, саба-дашки та чабарашки. До третьої він відносить доволі великий шар козачків, які мають, на думку дослідника, наддніпрянське походження (козачки, гопачки, тропаки і метелиці складають у цьому історично козацькому регіоні чималу групу пісень до танцю), при цьому вчений спираєть-ся на припущення про походження назви танцю від "козак" [4; 104]. Останньою групою танцю-вальних пісень Філарет Колесса визначає "лемківські короткі танкові пісні", які, на думку вчено-го, з'явилися під впливом польських краков'яків. Як і коломийки з краков'яками, лемківські танцювальні пісні мають аналогічну квадратну музичну будову і визначаються характерною формою строфи 2(6+6).

"Пісня і танець – рідні брат і сестра" – наголосив теоретик української хореологічної науки В. Верховинець(1880-1938), автор фундаментального дослідження "Теорія українського народного танцю" (1919 р.), яке стало підґрунтям професійного розвитку хореографічного мистецтва в Україні. В його роботі вперше було зібрано й описано з використанням української лексики танцювальні рухи та композиції з різних місцевостей України, розроблено оригінальну методику запису і виконання українських танців. Визначаючи особливості виконання народних танців синк-ретичної при роди походження, Верховинець зазначив, що найдавнішою формою народного танцю є танець "під язик", тобто, коли танцівники самі собі співали пісенний супровід до танцю, а інструментальний супровід з'явився набагато пізніше під впливом тих самих пісенних зразків, які музики вигравали, імпровізуючи мелодії на слух. [1; 23] Так з'явилась традиційна група музикантів, що супроводжували свята та дозвілля сільських громад. За поєднання у спільному інструмента-льному виконавстві трьох музичних функцій: мелодії (сопілка, скрипка тощо), ритму (басоля, бугай, бухало, бубон тощо) та гармонії (цимбали, пізніше баян) вони отримали назву "троїсті музѝки". Саме В. Верховинцю, який мріяв про створення національного українського балету, вдалося вперше синтезувати народний танець з технікою класичної європейської хореографії. Він був постановником першого українського балету "Пан Каньовський" М. Вериківського, танцю-вальних сцен у "Наталці Полтавці" М. Лисенка. "Триколінний гопак" В. Верховинця здобув на початку минулого сторіччя блискучу перемогу на Першому міжнародному фестивалі народного танцю в Лондоні (Велика Британія). Узагальненим виявом художньо-естетичних пошуків митця став "Жінхоранс" (жіночий хоровий ансамбль) – унікальний в історії українського хорового мистец-тва "театр української пісні", в якому через залучення складних синтетичних форм народну пісню піднесено до рівня сценічно-театрального жанру.

Але, в процесі втілення пісенно-танцювального фольклорного підґрунтя в професійне ба-летне та хорове мистецтво, В. Верховинець передбачав грубі помилки, яких вже помалу припу-скалися балетні хореографи і намагався застерегти їх від надмірної штучності, відхилень від традиційної естетики та норм виконання народного танцю. На жаль, його послідовники захопи-лись запровадженням у народний танець безлічі складних для виконання рухів та трюків, що не мали нічого спільного з фольклорними першоджерелами, відірвали танець від пісні, кардина-льно змінили вигляд народного костюму, що привело до остаточної руйнації синкретичної природи жанру, його цілковитої заміни на кардинально нову мистецьку форму, в якій внутрішні мотиви народної творчості були переорієнтовані на зовнішню ефектність, направлену на задо-вільнення вимог глядацької аудиторії. Керманичі тодішньої радянської держави жорстоко роз-правилася з національно свідомим Верховинцем, стративши його у 1938 р. за статтями "шпи-гунство" та "націоналізм". А любов секретарів комуністичної партії до балету та намагання

60

уніфікувати усе національне призвела до повного витіснення автентичного танцю його мисте-цьким "елітарним" еквівалентом. Справжній народний танець продовжував існувати на рівні сільської традиції, відчуваючи на собі тиск з боку урбанізації, уніфікації, наступу чужоземних культур. Довгий час пісні до танцю збиралися виключно як словесний матеріал, подекуди з фіксацією мелодій і дуже рідко – рухів і фігур. Сьогодні небайдужі до збереження української національної традиційної культури фахівці намагаються відновити знання та вміння виконувати автентичні побутові та обрядові танці та пісні, збираючи їх по крупицях по всій Україні. Викори-стовуючи фестивальні форми, вони влаштовують майстер-класи з народного танцю, поверта-ючи його нам в ужиток в гармонійному поєднанні з традиційною піснею та інструментальною музикою, а разом з тим повертають і ідею об'єднання українців навколо наших вічних етнічних цінностей.

1. Верховинець В. Теорія українського народного танцю. – 5-те вид., доп. – К.: Муз. Україна, 1990. –

150 с. 2. Грица С. Трансмісія фольклорної традиції: етномузикологічні розвідки. – Тернопіль: "Астон", 2002. – 236 с. 3. Іваницький А.І. Історичний синтаксис фольклору. Проблеми походження, хронологізації та декодування народної музики. – Вінниця: Нова книга, 2009 –404 с. 4. Колесса Ф. Музикознавчі праці / Ф.М. Колесса. – Київ: Наукова думка, 1970. – 590с. – С. 102-106.

Федора Арнаут, канд. філол. наук, доц. /Doç.Dr.Fedora ARNAUT (Україна /UKRAYNA)

МЕТОДИЧНІ ЗАСТОСУВАННЯ РИМИ ТА ПАУЗИ В ЧАСТІВКАХ (МАНІ) (НА ПРИКЛАДАХ МАНІ ГАГАУЗЬКИХ ТА БАЛКАНСЬКИХ ТУРКІВ)

MANİLERDEKI KAFİYE VE DURAKLAMA İNCELENMESİNDE METODİK UYGULAMA (GAGAUZ VE BLKAN TÜRKLERİ'NİN MANİ ÖRNEKLERİ ÜZERİNE)

Folk literature with the grate number of its oral literary tradition types form the foundation of the classical lit-

erature. The examples of literature works made in verse or prose became the main foundation in making long and short stories, novels, poems and koshma types of the written literature. Manis which take plays among these types protect their own widespreadness in the oral literature tradition. Turkish people in order to show their feel-ings use four line poems. It's important to notice that this type of folk literature forms also is using in türküs.

The structure of community, individual thoughts, their problems, love and melancholy, feelings, deeds are re-flected in manis. There it's possible to find signs of the community's customs and traditions and sometimes even the history of it. While finding remainders of the past in manis which consist of one four line column we can also find hopes of the present days. "Like the other works of the folk culture manis play an important role that deter-mines the dynamic which helps people to resist. Manis can show the esthetic understanding, forms of life under-standing, peoples' views of the world" (Artun 1998: 139). Gagauz who were for centuries living in Balkans founded their own oral literature there. Only in the XIX century the main part of them roam from Balkan to Bucak together with their rich folk traditions. Because of that lots of the folk literature examples were absorbing the sole of the Balkan peninsular. Manis of Gagauz nation, who live on the Balkan peninsular, from the structure and theme point of view are much the same with the folk examples of other Turkish communities' works. Besides there are lots of similarities between Makedon and Alban's manis especially from the theme point of view.

In the article there will be researched the structure of this type of oral literature tradition not the theme and the devel-opment of the word. The rhyme, the pause and especially the changes of the verse will be researched. While researching these problems the parallelism between manis of Macedonian Turks and Gagavuzs' ones will be studded too.

Key words: mani, folklore, comparative method, Gagauz, Balkan Halk edebiyatı zengin sözlü türleri ile yazılı edebiyatın temelini oluşturmuştur. Nazım ve nesir örnekleri şair ve

yazarların yazılı edebiyattaki koşmalarının, şiirlerinin, romanlarının , uzun ve kısa hikayelerinin , yaratılmasında asıl temeli atan türlerden olmuşlardır. Bu türlerin arasında yer alan maniler sözlü edebiyatta kendi yaygınlığını koruyan türlerdendir. Türk insanı bu türde kendi duygularını dışarı yansıtmak için dörtlükler söylemiştir. Bu türün yerini türküler almıştır diyebiliriz.

Manilerde toplum ve bireylerin düşünce yapısı, beğenisi, dertleri, özlemleri, sevdaları, duyguları, davranışları yansıtılmaktadır. Onlarda o toplumun gelenek ve göreneklerinin izlerini , hatta bazılarında tarihin izlerini bulmak

61

mümkündür. Bir dörtlükten oluşan türde geçmişin kalıntılarını bulurken, günümüzün beklentilerini de görmekteyiz. "Manilerin diğer halk kültürü ürünleri gibi toplumu ayakta tutan dinamikleri belirlemekte önemli bir rolü vardır. Manilerin söylendiği yöre insanının dünyaya bakışı, hayatı algılayış biçimi ve estetik anlayışı belirlenebilir" (Artun 1998: 139). Balkanlarda asırlarca yaşayan Gagauzlar kendi sözlü edebiyatlarının temelini atmış ve burada onu oluşturmuşlardır. Ancak XIX asrın sonlarında büyük bir kısmı Bucak bölgesine göç ederken zengin sözlü kültürlerini de beraberinde götürmüşleridir. Birçok örnekler Balkan yarımadasının nefesini taşırken daha sonra oluşan manilerde hayatın izlerine çağdaş motifleri katmışlardır. Balkan yarımadasında oturan Gagauzlar'ın manileri konu ve yapı bakımından diğer Türk halklarının örnekleri ile aynılık göstermektedir. Hatta burada oturan Bulgaristan ve Makedonya Türkleri'nde var olan mani örnekleri ile özellikle konu ve yapı bakımından da benzerlikleri mevcuttur. Mani türünün konu ve kelime geçmişine değinmeden, bu türdeki yapı özellikleri ele alınacaktır. Manilerde kafiye (uyak) ve durak üzerinde durulacak, ayrıca mısra değişiklikleri ele alınacaktır. Bu yapılırken Gagauz mani örnekleri ile Bulgaristan ve Makedonya Türkleri'ndeki maniler arasında paralellik kurulmasına çalışılacaktır.

Anahtar kelimeler: mani, folklor, karşılaştırmalı metod, Gagauz, Balkan

Halk edebiyatı zengin sözlü türleri ile yazılı edebiyatın temelini oluşturmuştur. Nazım ve nesir örnekleri şair ve yazarların yazılı edebiyattaki koşmalarının, şiirlerinin, romanlarının , uzun ve kısa hikayelerinin , yaratılmasında asıl temeli atan türlerden olmuşlardır. Bu türlerin arasında yer alan maniler sözlü edebiyatta kendi yaygınlığını koruyan türlerdendir. Türk insanı bu türde kendi duygularını dışarı yansıtmak için dörtlükler söylemiştir. Bu türün yerini türküler almıştır diyebiliriz.

Manilerde toplum ve bireylerin düşünce yapısı, beğenisi, dertleri, özlemleri, sevdaları, duyguları, davranışları yansıtılmaktadır. Onlarda o toplumun gelenek ve göreneklerinin izlerini , hatta bazılarında tarihin izlerini bulmak mümkündür. Bir dörtlükten oluşan türde geçmişin kalıntılarını bulurken, günümüzün beklentilerini de görmekteyiz. "Manilerin diğer halk kültürü ürünleri gibi toplumu ayakta tutan dinamikleri belirlemekte önemli bir rolü vardır. Manilerin söylendiği yöre insanının dünyaya bakışı, hayatı algılayış biçimi ve estetik anlayışı belirlenebilir" (Artun 1998: 139). Balkanlarda asırlarca yaşayan Gagauzlar kendi sözlü edebiyatlarının temelini atmış ve burada onu oluşturmuşlardır. Ancak XIX asrın sonlarında büyük bir kısmı Bucak bölgesine göç ederken zengin sözlü kültürlerini de beraberinde götürmüşleridir. Birçok örnekler Balkan yarımadasının nefesini taşırken daha sonra oluşan manilerde hayatın izlerine çağdaş motifleri katmışlardır. Balkan yarımadasında oturan Gagauzlar'ın manileri konu ve yapı bakımından diğer Türk halklarının örnekleri ile aynılık göstermektedir. Hatta burada oturan Bulgaristan ve Makedonya Türkleri'nde var olan mani örnekleri ile özellikle konu ve yapı bakımından da benzerlikleri mevcuttur.

Mani türünün konu ve kelime geçmişine değinmeden, bu türdeki yapı özellikleri ele alınacaktır. Manilerde kafiye (uyak) ve durak üzerinde durulacak, ayrıca mısra değişiklikleri ele alınacaktır. Bu yapılırken Gagauz mani örnekleri ile Bulgaristan ve Makedonya Türkleri'ndeki maniler arasında paralellik kurulmasına çalışılacaktır.

Mani türü genellikle 7 heceden ibaret olup aaba şeklinde ve yarım kafiye (uyak) temelindedir. Gagauz ve Makedon Türk mani örneklerinde de görüldüğü gibi 7 hece ve aaba şeması her zaman kendi ölçütleri içerisinde bu düzeni korumamakta. Diğer bir yazımızda bunun üzerine daha fazla durmayı odaklıyoruz. Bu bildirimizde ise uyak ve duraklama şekillerini ele alacağız.

Kafiye (Uyak) Biçimleri Kimilerince kolay gibi görülen halk şiirini yaratmak aslında çok zordur. Zira, hece vezninin

ustalıkla kullanılması özellikle kafiyelerin hatasız oluşturulması gerekir. Kuşkusuz, şiiri tüm kurallarına uygun bir şekilde meydana getirmeyi başaran ozanlar vardır; fakat ortaya konulan şiirlerin çoğu yarım kafiye dediğimiz türdendir. Manilerde de durum aynıdır. Manilerin içeriği çok akıcı ve halkın arasında en fazla akılda kalan türlerdendir. Kendi iç dünyasını, sevgi ve aşklarını anlatan kişiler kelimeleri kısa ve öz söylerken kullandıkları sözler de belli ölçütler çerçevesindedir.

Herbir kelimenin bir anlamı olan manilerde yarım kafiye esastır (Kaya 1999. 22) Bunun yanısıra tam kafiye, zengin ve bozuk kafiye örnekleri de sıkça rastlanmakta. Fakat, belirtmeliyiz ki Gagauz ve Balkan Türkleri'ndeki mani örneklerinde yarım kafiye ile birlikte tam kafiye de çoğunluğu teşkil etmekte.

62

Yarım kafiye Gagauz Bulgaristan Rodop Makedonya Türk

A gidelim bizädan Tiren gelir vızlanır Al elma kızıl elma Gül sökelim dizädan Potinlerim tozlanır Derdime derman olma Sarılalım, yatalım Yatağın üstünde Gönderdim yola seni Avgusttan güzädan Gel dedikçe nazlanır Sakın gereye kalma (Arnaut özel arşiv) (Yançev 2002 (Hasan H. 2007

Tam kafiye örneklerinin içeriği de yarım kafiye örneklerinden ayrı değildir. Konu bakımından aynı duygularla yansıtılan maniler ölçüt ve hece sayısını bozmadan mısra şemasını aynen korumakta.

Tam kafiye Gagauz Bulgaristan Rodop Makedonya Türk

Armut dalda sallaner, Karpuz kestim kan gibi Dağdan ener(ım) atli Era düşe ballaner, Uzadı urgan gibi Mendili(m) doli tatli Bir iyit vizir olsa Şimdi burdan geçti Neylerim ben şu tatli Gena kıza yalvarer. Kınalı kurban gibi Sarmali güzel atli (Arnaut özel arşiv) (Yançev 2002 (Hasan H. 2007

Zengin kafiye Gagauz Bulgaristan Rodop Makedonya Türk

Kaya dibi yellidir Fırın üstünde kürek Çanağım burma burma Kundurası tellidir. Ne yanarsın be yürek İçinde sarı hurma Onbeş yaşında kızların Her dertlere dayandın Sana haber gönderdim Memesinden bellidir Buna da dayan yürek Atla gel bir an durma (Zayanczkovvski 1996:53) (Yançev 2002 (Hasan H. 2007

Gagauz ve Balkan Türklerindeki mani örneklerinde birçok zaman birinci, ikinci mısradakı kafiye düzeni aynılık gösterirken dördüncü mısradakı örnekler çoğu zaman uymamakta. Biz bu tür örneklere yarı bozuk ad vermeyi uygun gördük.

Yarı bozuk kafiye Gagauz Bulgaristan Rodop Makedonya Türk

Ay bar oynar, bar oynar, Leblebi koyudum tasa Altın küpe kulakta Buz üstünda kar oynar Doldurdum basa basa Benim yarim irakta Al kilimin üstünda Eller ne dese desin İrakta olsa bile Gelin güveylan oynar. Benim işim hayıra Yine gönlüm var onda (Arnaut özel arşiv) (Yançev 2002 (Hasan H. 2007

Bozuk kafiyeli örnekler de yeterince mevcuttur. Gagauz Bulgaristan Rodop Makedonya Türk

Denizin dibi kara, Al şu demir tarağı Karanfilsin bilersin Sevgilim benzar ona Al da tara saçımı Bilersin ki güzelsin Kemiklerim çürüdü Ayrılmamız olursa Söz verdim, gönülvermem Günneri saya, saya. Sil gözünün yaşını Gurbetçisin gidersin (Arnaut özel arşiv) (Yançev 2002) (Türkiye Dışındakı Türk

Edebiyatları Ansiklopedisi, cilt 7.s.108) Cümle yapısına baktığımızda dilek ekleri, zaman ekleri en fazla kullanılan lardır. Anlatıcı

söyleyeceği örneği mani kalıbına sokmak için cümle sonunda duygularını ıfade ederken dilek veya zaman eklerini kullanmakta. Elbet bu da kendi içerisinde bir uyak yaratır ve dörtlük daha akıcı ve düzgün düzene girer. Halbuki, eklenmiş olan kelimelere dilek ekleri ve zaman ek yapısını eklemeden baktığımızda bu sözcükler bozuk kafiye sınıfına girmektedir.

63

Zaman eki kullanılmış olan örnekler: Gagauz Bulgaristan Rodop Makedonya Türk

Al çember diktirdim Basamaklardan inmiyor Mavi ilik dikerim Ban sana baaşladım Ne dediğini bilimiyor Pembe yelek biçerim San benim için duumuşun Ne dedin de darıldın Hiçbir yerde olmasa Canımı ilaçladım. Hiç gölerin görmüyor Kapı ardı öperim (Arnaut özel arşiv) (Yançev 2002) (Hasan H. 2007)

Elbet ki bu örnekleri çoğaltmak ve gramer yapısına daha derinden değinmemiz mümkündür, fakat konumuzdan sapmadan bu çalışmaya burada ancak değinmeği uygun gördük ve başka bir makalemizin konusu bu olacağını değinmekle yetiniyoruz.

Bunun dışında Gagauz ve Balkan Türk manilerinde hece düşmeleri, kafiye bozuklukları ve estetik güzellik taşımayanlar vardır; fakat bunların önemli bir kısmı derleme sırasındaki kayıtların, ya da yazıya geçirilirken yapılan hataların sonucu; bazıları ise müzik eşliğinde söylenirken ritm etkisiyle değişmiş olabilir. Doğaldır ki, örneklemeler yapılırken metin üzerinde hiç bir müdahale olmamış; dizeler üzerinde düzeltmeler yapılmamıştır.

Manilerde Durak biçimi. Maniler genellikle yedi heceli, 4+3 duraklıdır. Bunun dışında değişik duraklı maniler de vardır.

Gagauz ve Balkan Makedon Türkleri'nce söylenen manilerin büyük bir çoğunluğu vezin ve kafiye açısından Türkiye Türkleri'nde varolan örneklerle aynılık göstermektedir. Genellikle yedi hece kalıbıyle söylenen mani örneklerinde "hece sayısının azaldığı ve görünen bir iki örneğin dışında , manilerinimizin arasında veznin bozulduğu ve hece sayısının arttığı örnekleri de vardır" Hasan H.2007,11 Kafiyesi aaba olan Gagauz manilerinin birinci, ikinci ve dördüncü dizelerindeki serbest durak sayısına göre yaptığımız kümelendirmede 3+4, 2+3+2, 3+2+2 duraklı üç şekil Bulgaristan ve Makedon Türklerinde de saptanmıştır.

Fakat öncelikle 4+3 duraklı örneklerinden birer örnek veriyoruz: Gagauz Bulgaristan Rodop Makedonya Türk

Mavi tasta su durur Beyaz çorap giysene Denizin ortasında Benim yarim kudurur Bizim tarafa gelsene Mum yanar sofrasında Bän kuvarim o durur Ben seni seviyorum Hafız'ım beni arar Söylemäz da ne zooru Gözlerimden bilsene Gecenin ortasında (Ana sözü 1991:7) (Yançev 2002) (Hasan H. 2007)

3+4 duraklı örnekler: Gagauz Bulgaristan Rodop Makedonya Türk Yalpunun kavakları Güvercin uçuverdi Amanın ortasında Tellidir yaprakları Kanadı açıverdi Gül toplar futasında Benim uzak yarimin El kızı değil midir Benim bir yarim ne var Çınnasın kulakları Aldattı kaçıverdi Maalenin ortasında (Arnaut özel arşiv) (Yançev 2002) (Hasan H. 2007)

D. Kaya'nin (1999) saptamasına göre Türkiye'de de mani durakları aynı biçimi taşımaktadır (Kaya 1999:27).

Gagauz manilerinde çoğunlukla serbest olan üçüncü dizelere göre durak kümelendirilmesinde 9 biçim saptanmıştır. Biz burada sıralamanın sadece üçüncü dizelerini

vermekle yetineceyiz:

4+3 Sarılalım + yatalım/ 2+2+3 Hele + biraz + durunuz 4+2+2 Bu sevdanın + sonu + yoktur 3+4 Gagauz + milletinä

64

4+1+1+1 Orda kalsın + kar + hem + nar 2+3+2 Aala + gözlerim + aala 2+5 Sevda + ibrişin midir 2+2+3 Ban bir + garip + kişiyim 2+1+4 benim + hiç + günahım yok. Üçüncü dizelerin diğer dizelere göre daha fazla çeşitlilik kazanması o dizenin serbest olmasından

kaynaklanmaktadır.Türkiye manileri üzerine böyle bir kümelendirme çalışmasının yapıldığına tarafımızca rastlanmamıştır. Bulgaristan ve Makedon Türkleri mani örneklerinde bu sınıflandırmada en fazla 4+3 3+4 duraklı örnekler ağırlıktadır.

Bulgaristan Rodop Makedonya Türk

Yol üstünde ben durdum Kalanın arkasında Yıldızlı para buldum Gurbetin ortasında 4+3 Alacaksan +al beni Kaybetmişim + yarimi

Senden iyiysini buldum Yedi dak arasında

Denizde kara balık Allı yazma başında Yüreğim sana yanık Tam on sekiz yaşında 3+4 İsretim + konuşmayı Mürada + ereceğiz Yanlarım kalabalık Hıdırlez'in başında

Gagauz, Bulgaristan Rodop ve Makedon Türk manileri genellikle aaba kafiye düzeni ile kurulmuştur. Fakat az da olsa Gagauz mani örneklerinde aaaa, aabb kafiye düzeni ile oluşturulan örnekler de vardır.

Gagauz: Mavi midir morunuz a Genç kız mıdır zorunuz a Hele biraz durunuz a Biz onnarı buluruz a (Arnaut özel arşiv)

Kara beygir ahırda a Benim ürâam kahırda a Kahırcıımı bilseniz b İstediimâ verseniz. b (Kuroglu 1998: 30) Bu sayı Makedon Türkleri'nde daha fazla çeşitlilik göstermektedir. Prof.Dr.Hamdi Hasan'ın

derlemiş olduğu ve kitapta toplamış olduğu mani örneklerinde "2080' aaba, 69' abcb, 56'sı aabb, 13'ü abab, 5'i aaab, 4'ü abbb kafiye dözenindedir. Bunların dışında abca ve aabc kafiye düzeninde 3'er ile abbc ve abcc kafiye düzenlerinde olan 3'er örnek yer almaktadır." Hasan H. 11 Hatta biz bu sıralamaya tıpkı Gagauz örneklerinde olduğu gibi aaaa ve aabc kafiye şemasını da eklemekteyiz.

Elimdeki dayreyi a Sular aldı mahleyi a Boş ver yarim kahveyi a Dolaş bizim mahleyi. a Türkiye dışındakı Türk Edebiyatları Ansiklopedisi .110

Tespit ettiğimiz aabc kafiye sırasını da bu sıraya eklemek istiyoruz. Altın küpe kulakta a Benim yarim irakta a İrakta olsa bile b Yine gönlüm var onda c Prof.Dr.Hamdi Hasan'ın belirtmiş olduğu sıralama ile ilgili örneklerden ancak bir tanesini veriyoruz. Yağmur yağıyor yağmur a Dere taşlıklarına b

65

Ben yarimi bırakmam c Elin aşıklarına b

Bulgaristan Rodop Türklerinde tıpkı Türkiye'de derlenen manilerde olduğu gibi çoğunlukla aaba düzeninde olmasına karşın abcb kafiye düzeninde örnekler de bulunmaktadır.

Bahçelerde üç çiçek a Hanginden takınayım b Dost sekiz, düşman dokuz c Hanginden sakınayım b

Gagauz manilerini halkın arasında derleyen araştırmacılar kafiye düzenin bozukluğunu Gagauzlar'ın slav halkları ile birlikte yaşadıklarından ve onların kullandıkları ve "çastuşka" adını verdikleri bağımsız dörtlüklerden esindiğini söylemekteydiler. Halbuki yapmış olduğumuz araştırmada da görülmektedir ki Balkan Türkleri asırlarca bir arada yaşamışlar ve bugün Türkiye'de de varolan örneği ile aynısı kendilerinde de mevcuttur. Aynı halkın evlatları olan Bulgaristan Rodop ve Makedon Türkleri ile Gagauz Türkleri sözlü edebiyatın ürünü olan manileri halen tüm canlılıkla korumaktadır. Gerek yazarlar, gerekse ise halk tarafından yaratılmakta olan maniler, dilden dile aktarıldığı için kısa sürede anonimleşmektedirler. Ancak Bulgaristan Rodop ve Makedon Türkleri ve Gagauz manileri yapı özelliklerini korumaktadırlar. Kafiye düzeni genellikle aaba olan bu dörtlüklerde bazen yukarıda da belirtmiş olduğumuz şekilde farklılıklar da meydana gelmektedir, bu da bu türün Balkanlarda yayıgınlığını ve zenginliğini göstermekte.

Ana Sözü gazetesi (1999). 6(371). Kişinev-Moldova .Ana sözü gazetesi (1991).7 (70)-8(71). Kişinev-

Moldova. Arnaut, Fedora (2008) Gagauz manilerinde kafiye ve durakla ilgili kümelendirme denemesi (Türkiye ve Azerbaycan Mani-Bayatı Örnekleri ile Karşılaştırma) Yildiz dergisi. Kirim. Арнаут, Ф. И. (2006 ) Автореферат дисертації на здобуття наукового ступеня кандидата філологічних наук // Жанр маані в гагаузькому фольклорі (зіставлення з жанрами маані та байати в турецькій та азербайджанській усній народній творчості) //. Київ..Baboğlu, Nikolay (1969). Gagauz Folkloru. Kişinev. Moşkov, V. A (1904). "Nareçiya bessarabskih gagauzov"(Besarabya Gagauzlan'nin şiveleri): Türk Kavimlerin Halk Edebiyati Örnekleri. Yay.:V. Radloff. C.X. Sank-Peterburg. Kaya, Doğan (1999). Anonim halk şiiri. Ankara: Akçağ yayını. Kuroglu, Stepan (1998). Maniler. Odesa: Mayak yayın. Oktürk, Serif(1985). Türk Manileri Antolojisi-Güldeste. İstanbul. Pokrovskaya, Lüdmila (1953).Pesennoe tvorçestvo gagauzov(Gagauzlarin sanatyaradıcılığı). Avtoreferat na soiskanie uçennoy stepeni kandidata fililogiçeskih nauk. Leningrad. Hasan, Hamdi (2007) . Makedonya Türklerince Söylenen Maniler. Atatürk Kültür Merkezi.Ankara.Yançev, Mihail (2002). Mani ve Bilmeceler. Kültür Bakanlığı. Türk Dünyası Edebiyatları. Ankara..Tanasoğlu, Dionis (1959). Bucaktan sesler. Literatura yazıları. Kişinev. Türkiye Dışındakı Türk Edebiyatları Ansiklopedisi, cilt 7.Makedonya Yugoslavya (Kosova Türk Edebiyatları (1997) .Kültür Bakanlığı. Ankara.. Zayanczkowski, Wlodzimiers (1966).Yezyk i Folklor Gagauzow z Bulgarii (Bulgaristan 'daki Gagauzlar'in DiIi ve Folkloru). Krakow.

Зера Бекирова / Zera BEKIROVA (Україна/UKRAYNA)

ДОСВІД ЗБЕРЕЖЕННЯ ФОЛЬКЛОРУ КРИМСЬКИХ ТАТАР У РОКИ ДЕПОРТАЦІЇ НА СТОРІНКАХ ГАЗЕТИ "Ян'и ДЮНЬЯ"

'YENİ DÜNYA' GAZETESİN'DE KIRIM TATARLARI'NIN SÜRGÜN YILLARINI İÇEREN FOKLORUNU KORUMA BECERİLERİ

Общенациональная газета крымских татар "Янъы дюнья" (с 1957 по 1991 гг. – издавалась под на-

званием "Ленин байрагъы") – газета с почти вековой историей. Созданная сразу после Указа Президиу-ма Верховного Совета СССР от 1956 года газета в течение 34 лет в условиях депортации носителей устного народного творчества вела работу по сбору и сохранению фольклора крымских татар. В предлагаемой статье сделана попытка анализа опыта газеты "Янъы дюнья" по сбору и сохранению фольклора крымских татар в условиях депортации.

Ключевые слова: национальная печать, газета, крымскотатарский фольклор

66

Newspaper "Yany dyunya" (from 1957 to 1991 published under the title "Lenin bayragy") with almost a century of history for over thirty years remained the world's only newspaper in Crimean Tatar language, and was essentially the only cultural institution of the people. This article presents an analysis of newspaper "Yany dyunya" for the collection and preservation of folklore, the Crimean Tatars during the deportation.

Key words: national print, newspaper, Crimean Tatar folklore

В 1989 году в Париже с 17 октября по 16 ноября Генеральная конференция Организации Объединенных Наций по вопросам образования, науки и культуры на 25-ой сессии выразила обеспокоенность состоянием фольклора на современном этапе. В частности, на сессии, было отмечено, что "фольклор является частью общего наследия человечества и мощным средством сближения различных народов и социальных групп и утверждения их культурной самобытности". Также, сессия отметила "крайне хрупкий характер традиционных форм фольклора, особенно его аспектов, связанных с устными традициями, и риск того, что эти аспекты могут исчезнуть". В связи с чем, 16 ноября 1989 г. ЮНЕСКО приняла Рекомендации правительствам стран по сохранению фольклора

Крымскотатарский народ, депортированный из Крыма 18 мая 1944 года, был лишён всех институтов государственности и обречён на полное уничтожение. Функции и научно-исследовательских институтов, и музеев, и даже правительства призванных содействовать сохранению и популяризации культурного наследия нации взяла на себя газета "Янъы дюнья". Именно благодаря деятельности редакции газеты по сбору, публикации фольклорных произведений, аналитических статей по устному народному творчеству, словарей стало возможным издание учебного пособия для студентов отделения крымскотатарского языка и литературы Ташкентского педагогического института им. Низами "Татар фольклоры" (Татарский фольклор), "Къырымтатар бала эдебиятынынъ хрестоматиясы" (Хрестоматия крымскотатарской детской литературы.

И хотя после возвращения крымских татар в Крым газета "Янъы дюнья" в числе других этнических изданий Крыма стала предметом исследования кандидатских и докторских диссертаций, ее роль, опыт работы редакции именно в сфере сохранения культурного наследия народа до сих пор никем не изучены, что и обуславливает актуальность предлагаемой статьи.

Постановка проблемы. Подвергшийся 18 мая 1944 года насильственному выселению из Крыма крымскотатарский народ лишился государственности, земли, возможности использова-ния языка, развития литературы, что привело бы к уничтожению всего культурного наследия нации. Единственная газета на крымскотатарском языке "Ленин байрагъы" (с 1991 г. – "Янъы дюнья"), которая стала издаваться с 1 мая 1957 года вплоть до массового возвращения крым-ских татар в Крым, взяла на себя функции по сбору и сохранению фольклора. Через 32 года 1989 году в Париже с 17 октября по 16 ноября Генеральная конференция Организации Объе-диненных Наций по вопросам образования, науки и культуры на 25-ой сессии выразила обес-покоенность состоянием фольклора на современном этапе. В частности, на сессии, было отмечено, что "фольклор является частью общего наследия человечества и мощным средст-вом сближения различных народов и социальных групп и утверждения их культурной самобы-тности". Также, сессия отметила "крайне хрупкий характер традиционных форм фольклора, особенно его аспектов, связанных с устными традициями, и риск того, что эти аспекты могут исчезнуть". В связи с чем, 16 ноября 1989 г. ЮНЕСКО приняла Рекомендации правительствам стран по сохранению фольклора [1].

Собранный и систематизированный на страницах газеты, в частности, на тематических полосах "Халкъ агъыз яратыджылыгъы хазинесинден" (Из сокровищницы устного народного творчества), фольклор, публикация исследований по фольклору стали основой для издания учебных пособий для студентов отделения крымскотатарского языка и литературы Ташкентского педагогического института им. Низами "Татар фольклоры" (Татарский фольклор)[2], "Къырымтатар бала эдебияты-нынъ хрестоматиясы" (Хрестоматия крымскотатарской детской литературы(3).

67

Деятельность газеты была предметом диссертационных и научных работ в числе других этнических изданий, но конкретно опыт газеты по сбору и сохранению фольклора в условиях депортации до сих пор никем не исследовался. Данная работа станет первым исследованием этой темы. Анализ литературы показал, что в научных работах последних двадцати лет таких, как труды И. Керимова[4], Н. Яблоновской[5], Г. Юксель[6], Л. Селимовой [7] даётся общая характеристика газеты как таковой. Тогда как исследования зарубежных исследователей Н. Девлета[8], К. Чапраза[9] (Турция), Э. Боева[10] (Болгария) рассматривают историю именно газеты "Янъы дюнья". Но, ни в одном из них нет полной картины деятельности редакции газе-ты по сбору и сохранению фольклора крымских татар.

Целью данной статьи является описание методов работы редакции газеты по сбору, пуб-ликации, сохранению и вводу в общенациональное достояние произведений устного народно-го творчества в условиях депортации.

Изложение основного материала. Как известно Крымская война 1853-56 гг. вызвала мощ-ную волну эмиграции крымских татар, часть из которых поселилась на территории современ-ной Болгарии. И как пишет болгарский исследователь крымскотатарского языка и фольклора Эмил Боев, "при полном отсутствии обучения, газет, журналов и книг только татарский фольк-лор в некоторой степени удовлетворяет литературные потребности"( с248). В связи с этим наблюдался постоянный интерес к крымскотатарскому фольклору и что примечательно, в основном за рубежом. Перечисляя ряд исследований по крымскотатарскому фольклору, Эмил Боев отмечает, что после войны (то есть после депортации 1944 года – З.Б.) "место фольклору уделяет на своих страницах выходящая на крымскотатарском языке газета "Ленин байрагъы" (с.265)

И через почти сто лет крымские татары опять переживают те же трудности, что и их предки. Вся литература на крымскотатарском языке была изьята из библиотек и сожжена. После тоталь-ной депортации на протяжении 13 лет народ жил в условиях комендантского надзора. И только через год после Указа 1956 года, снявшего огульное обвинение с крымских татар 1 мая 1957 года начинает издаваться национальная газета. Восстановить прежнее название "Янъы дюнья" было запрещено, по требованиям однопартийного режима она выходит под стандартным для того времени названием "Ленин байрагъы" (Ленинское знамя) [13].

Коллектив редакции, состоявший в основном из писателей и поэтов, журналистов довоен-ных газет, чётко понимает значение фольклора для развития литературы и языка. И поэтому уже в первых номерах газеты публикуются произведения устного народного творчества[14]. При первых публикациях редакция не соблюдает научные правила оформления фольклорных произведений. Отсутствует паспорт произведения. Не сообщается, кем, от кого, где записано, кто подготовил к печати. Редакция ограничивается лишь тем, что указывает, кто обработал произведение[15]

Также, нет системности в публикации фольклора. Сказки, пословицы и поговорки, песни и частушки, загадки размещаются без рубрик, между официальными отчётами и материалами. Думается, что это вызвано скорее не отсутствием опыта редакции в этом плане, а условиями депортации. Подтверждением этому может служить и то, что газете запрещается даже указы-вать на точную национальную принадлежность фольклора. Так крымскотатарский фольклор становится татарским.

И только к концу 1957 года на страницах газеты впервые появилась рубрика "Халкъ яратыджы-лыгъы" (Народное творчество)[16]. Но опять это делается не систематически. Так в 1958 году эта рубрика появилась в газете всего два раза, во всех других случаях народные произведения разме-щаются на цельных полосах "Эдебият саифеси" (Литературная страница)[17].

Оценивая роль литературы для национальной идентичности народа в иноязычной среде в 1957-1958 годы, газета постоянно публикует произведения прозы и поэзии. А в 1959 году в газете впервые объявляется рубрика "Нефис эдебияты асабалыгъымыздан нумюнелер" (Образцы изящ-

68

ного литературного наследия), во вводном слове к которой редакция сообщает, что с этого номера будет публиковаться произведения старых писателей и поэтов, и просит читателей присылать имеющиеся у них рукописи. Под словом "старые" редакция здесь подразумевает довоенных лите-раторов. Первым публикуются сочинения Джафер Гафара[20]. Затем целевые полосы знакомят читателей с произведениями репрессированных в 1937-38 годах писателя и драматурга Умера Ипчи, учёного филолога и поэта Бекира Чобан-заде, поэтов Абдуллы Лятиф-заде, Мемета Нузета, чьи имена находились под строжайшим запретом.

Значимым достижением этого года, безусловно, является страница, посвященная убитому в 1913 году поэту Усеину Шамилю Тохтаргазы. Откликнувшись на обращение редакции учёный фольклорист, поэт, довоенный журналист Керим Решидов (Джаманаклы) представил 13 ранее нигде не опубликованных, не известных стихотворений поэта[21].

В 1960 году редакция газеты более активизирует работу по сбору и публикации фолькло-ра. Наблюдаются качественные изменения в подготовке произведений к печати. Но редакция газеты по-прежнему не имеет права указывать, что это крымскотатарский фольклор. Так, учёный филолог Басыр Гафаров, написавший рецензию к книге Рефика Музафарова "Татар халкъынынъ аталар сёзлери" (Пословицы татарского народа) приводит слова А.М. Горького "Собирайте свой фольклор, работайте с ним и изучайте", но ни разу не упоминает термин "крымскотатарский фольклор" [22].

Только через десять лет, в 1968 году редакция газеты не ограничивается лишь публикаци-ей произведений фольклора, но и делает попытку их научного анализа[23]. В этом же году первый раз редакция готовит целевую полосу "Халкъ яратыджылыгъы хазинесинден" (Из сокровищницы народного творчества). Во вступлении к полосе редакция даёт определение устного народного творчества, его важность для развития языка и литературы, его роль и место в культурном наследии. Редакция выражает благодарность активным читателям, при-славшим фольклорные произведений, тем самым поощряя и вдохновляя их на дальнейшее сотрудничество [24]. И надо отметить, что именно данный метод работы с собирателями фольклора очень скоро дал свои положительные результаты.

Так во 2-ом номере газеты за 1970 год тематическая страница "Халкъ яратыджылыгъы ха-зинесинден" была составлена из частушек, сказок, загадок и поговорок, собранных и записан-ных от активной хранительницы фольклора - уроженки села Болек Аджи Евпаторийского уезда Аджи-Султан Мустафаевой. В авантексте к полосе читатели знакомятся с биографией скази-тельницы[25].

Одним из активнейших фольклористов стал и довоенный учитель из села Аджи-Менды Керченского полуострова Абдураман Бариев. Записанные им в разные годы в сёлах Керченс-кого уезда предания, легенды и сказки были впервые опубликованы в газете "Ленин байраг-ъы". По утверждению специалистов из Московского института востоковедения записанный Абдураманом Бариевым вариант легенды о Эдиге батыре, является наиболее полным из всех ранее известных[26].

Выводы. Исследование опыта редакции газеты по сбору, публикации и популяризации культурного наследия и фольклора в частности, намечает новые перспективы для современ-ных национальных газет в то время, когда достаточно большая часть носителей фольклора крымских татар находится как в местах депортации, так и за рубежом. И пока существует угроза исчезновения фольклора, как материнского ядра нации, так и ее диаспоры, необходимо детально изучить методы работы редакции газеты по сохранению национального культурного наследия на научном уровне. Думается, что выводы исследования войдут в учебные пособия по этнической журналистике Украины и Крыма.

1. Рекомендации ЮНЕСКО о сохранении фольклора.(15 ноября 1989г.) Интернет сайт ЮНЕСКО [Эле-

ктронный ресурс]/ ЮНЕСКО – Режим доступа: unesdok.unesco.org\mages. Бекиров Дж. Татар фольклоры

69

/Джафер Бекиров. – Ташкент: Укитувчи. 1974. – 312 с.. Бекиров Дж. Къырымтатар бала эдебиятынынъ хрестоматиясы /Джафер Бекиров – Симферополь: Къырымдевокъувпеднешир, 1998. – 352 с. Керимов И.А. Матбуатымызнынъ къыскъадан тарихы: Къырымтатар эдебияты. Къулланма дерслик. /Исмаил Асан огълу Керим – Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир. 1995. - 352 с. Яблоновська Н.В. Єтнічна преса Криму: Історія та сучасність. /Н.В. Яблоновская– Сімферополь. Кримнавчпеддержвидан. 2006. - 312 с. Юксель Г.З. Периодизация крымскотатарской журналистики 1905-194гг /Гаяна Заировна Юксель //Культура народов Причерноморья. – 2004. - №43 –с.249-253. Селимова Л. Къырымтатар миллий матбуаты тарихына бир назар/Ленияра Селимова – Акъмесджит. 2008. – 124 с. Devlet Nadir Lenin bayragi Gazetesinin 25 yili ve Kirim Türk Kültürünün Bugünkı Durumu//Emel. 1982/ sayi 135. 231 s/ Çapraz Kemal. Kırım Tatar Türklerinde Basin.(1881-1990) İstanbul Ünıversitesi Gazetecilik ve Halkla Ilişkiler Bölümü. Yuksek Lisans Tezi. 1990. - 28 s. Боев Э. Крымские татары и их язык/ Эмил Боев; [cocт. Руска Симеонова, Андрей Данчев – Sprachkontakt, Transfer, Spracherverd. Wissenschaftliche Bertrage (1986 -1991). Sofia. – 2000. Universitatsverlag. St. Kliment Ohridski. - С. 285 Боев Э. Крымские татары и их язык. / Эмил Боев; [cocт. Руска Симеонова, Андрей Данчев – Sprachkontakt, Transfer, Spracherverd. Wissenschaftliche Bertrage (1986 -1991). Sofia. – 2000. Universitatsverlag. St. Kliment Ohridski. - С. 247 Боев Э. Крымские татары и их язык. / Эмил Боев; [cocт. Руска Симеонова, Андрей Данчев – Sprachkontakt, Transfer, Spracherverd. Wissenschaftliche Bertrage (1986 -1991). Sofia. – 2000. Universitatsverlag. St. Kliment Ohridski. - С. 256-266 Керимов И. Бизлер артыкъ кене эски "Янъы дюнья"мыз/ Керим Исмаил Асан огълу// "Янъы донья". – 1991. №1. -с.2 Ленин байрагъы – 1957. №18. - с.4 Ленин байрагъы – 1957 №48.- с.4 Ленин байрагъы – 1958 №51- с.4 Ленин байрагъы. – 1957 №18.- с.4 Ленин байрагъы. – 1959 №6.- с.4 Гъафаров Б. Ана тильге эмиет /Басыр Гъафаров. //Ленин байрагъы. – 1957. №12. - с.1 Нефис эдебияты асабалыгъымыздан нумюнелер //Ленин байрагъы 1959. №40. - с.3 Нефис эдебияты асабалыгъымыздан нумюнелер //Ленин байрагъы. 1959 №81. – с.3; Гъафаров Б. Янъы китап / Басыр Гъафаров // Ленин байрагъы. – 1960. №36. – с.2; Алтанълы А. Фольклор ве поэзия-мызда солдатлыкъ ве арбий хызметке халкъ бакъышы /Абдуреим Алтанълы //Ленин байрагъы 1968. №32. - с.2-3. Агъыз яратыджылыгъы хазинесинден. Ленин байрагъы 1968. – №142. – с.3; Агъыз яратыджылыгъы хазинесинден. Ленин байрагъы 1970. - №2. – с.3 Бари А. Аятымнынъ унутылмаз левхалары. /А. Бари – Симферополь. Тезис. 2008. - 112 с.

Хіляль Бозкурт, / д.філол.наук, проф.. Нуран Кайябаши / Öğr.Görev.Hilal BOZKURT, Prof.Dr.Nuran KAYABAŞI

(Туреччина/TÜRKİYE)

ТРАДИЦІЇ ВИГОТОВЛЕННЯ СТЬОБАНОЇ КОВДРИ В ЧОРУМІ

ÇORUM'DA YORGANCILIK Мистецтво виготовлення ковдр, постійно розвиваючись, протягом багатьох років підтримувало

духовний зв'язок між поколіннями, в усі часи слугувало одним з найбільших надбань культури і разом з тим було присвячено задоволенню побутових потреб.

Мистецтво ручного виготовлення ковдр, що займає одне з чільних місць за популярністю серед ремесел, наразі найбільш поширене в Анатолії.Традиційний спосіб виготовлення ковдр передбачає створення цілісного виробу з трьох елементів – підкладинки, лицьової сторони та баластного матеріалу, природнього (шовк, бавовна) або штучного.

Не зважаючи на те, що у сучасних реаліях ручне виготовлення ковдр віддало позиції автоматизованому виробництву, це ремесло, традиції якого надзвичайно важливі для турецької національної культури, продовжує існувати в таких регіонах, як, наприклад, Чорум.

Наразі в місті Чорум мешкають 6 відомих майстрів, що займаються виготовленням ковдр. В якості малюнків обираються не тільки народні регіональні мотиви, але й зразки із всесвітньої мережі. Майстри, які займаються цим ремеслом з дитинства, приймають замовлення на виготовлення ковдр як для повсякденного використання, так і у якості приданого.

У роботі висвітлені матеріали та інструменти, що їх використовують у традиційному ремеслі міста Чорум, етапи виготовлення виробу, на основі зроблених фотографій розглянуто різновиди ковдр та нанесених малюнків.

Ключові слова:Чорум, ремесла, ковдри

70

One of the most important cultural assets produced to meet people's need, becoming a revenue-generating business developed over time, providing the cultural interactions between generations is traditional quilt art. This art which has a very wide range in crafts and ongoing construction of many parts of Anatolia, is produced by using different colours and pattern. Crafting quilts is an art that sheeting, and planted together sheat of fabric between the wool, cotton, fiber materials, such as the introduction and planting of these patterns in the face after the drawing part of the pattern formed by various techniques handicraft.

Which has an important place in Turkish folk culture, art quilts, along with the development of technology in some regions and although the wound is still being carried out this kind of handicraft. Çorum is one of the places where basketry, saddle making, handicrafts such as copper and the quilting are occupied intensively. There are six skilled people engaged in the art of quilt today in Çorum. These craftsmen crafting their own workplaces make traditional quilts and when they use ragional patterns in planted quilts, they get benefit the patterns from the net. These craftsmen who have dealed with art of quilt since their childhood, have sewed the quilts for daily usage and as dowry according to the order.

In this declaration, art of quilt and materials for production, equipments, process of production and different types of quilts are examined and they were documented by taking photos.

Key Words: Çorum, handicrafts, quilt

1.GİRİŞ İnsanların geçmişte günlük ihtiyaçlarını karşılamak için yapılan el sanatları günümüzde, daha çok

boş zaman değerlendirmek amacıyla hobi olarak yapılmakta, ülkeyi veya ili tanıtmak amacıyla hediyelik ve turistik eşya olarak üretilmektedir. El sanatları içerisinde yorgancılık da geçmişte önemli bir meslek grubu iken günümüzde sayıları çok az da olsa bazı illerimizde halen yaşatılmaktadır.

İki kumaş arasına yapay lif, pamuk ve çoğunlukla yün gibi dolgu malzemesinin doldurulması ve değişik dikiş tekniklerinin kullanılmasıyla örtünme amaçlı üretilen ürüne yorgan denilmektedir. Türk kültüründe önemli bir yere sahip olan yorganın kelime anlamı kaynaklara göre çeşitlilik göstermektedir.

Yorgan kelimesinin tanımına birçok kaynakta rastlamak mümkündür. Kaşgarlı Mahmut'un Divan-ı Lügat-it Türk adlı eserinde yazdığına göre "yorgan" sözcüğü "yoğur kan" sözcüğünden gelmektedir (Atalay, 1985).

Uygur yazıtlarında da karşılaşılan yorgan, eski ve orta Türkçe evrelerinde yapurgan/yavurgan biçiminde kullanılmakta ve örtünmek anlamına gelmektedir (Yardımcı, 2008).

Bugünkü yorgan kelimesinin atası olarak kabul edilen yogurkan, yogurgan, yovurkan, yovurgan kelimesindeki (-gu) eki zamanla söylene söylene düşmüş ve günümüzdeki yorgan şeklini almıştır (Ögel, 1985).

20. yy da teknolojinin de gelişmesine paralel olarak yorgancılık, fabrikasyon yorganların üretimi ile eski önemini kaybetmiştir. Önceleri büyük kentlerin her semtinde ve ilçelerinde bulunan yorgancı dükkânlarının sayısı azalmış, günümüzde bu mesleği yaşatan çok az sayıda yorgancı kalmıştır. Yorgancıların az da olsa varlığını devam ettirdiği illerden biri de Çorum İli'dir.

Orta Karadeniz'in güneyinde bulunan Çorum İli, 39 dakika ve 41 derece 20 dakika kuzey enlemleri ile 34 derece 04 dakika ve 35 derece 28 dakika doğu boylamları arasında yer alır. Doğuda Amasya, güneyde Yozgat, batıda Çankırı, kuzeyde Sinop, kuzeydoğuda Samsun, güneybatıda Kırıkkale ile çevrilidir. Yüzölçümü 12.820 km2' dir. Yüzölçümü ile Türkiye'nin yaklaşık %1,6'sını kaplayan ilin merkezinin denizden yüksekliği 802 metredir.

Şekil 1. Çorum il haritası (www.bilgibu.com, www.bogazkale.gov.tr) 1.1 Çorum'un El Sanatları Çorum tarihi ve kültürel güzelliklerinin yanı sıra geleneksel el sanatları açısından da önemli bir

bölgedir. Bu yörede sepetçilik, semercilik, dokumacılık, bakırcılık, Kargı bezi dokumacılığı gibi el sanatları ile halen uğraşılmaktadır. Çorum ilinde üretimine devam edilen diğer bir sanat dalı ise yorgancılıktır. Çorum İli'nde bundan kısa bir süre önce 25-30 yorgancı bulunurken günümüzde varlığını sürdürmeye çalışan 6 yorgancı bulunmaktadır. Teknolojinin hayatımıza girmesi ve gelişmesi yorgancılık da diğer el sanatlarında olduğu gibi zamana yenik düşmüştür. Yorgancı olarak varlığını sürdürmeye çalışan ustalar, genellikle çıraklıktan yetişmiş ve ata mesleğini yaşatmaya çalışmaktadır.

Şekil 1.1 Çorum yorgancıları

71

2. MATERYAL ve YÖNTEM 2.1 Materyal Araştırmanın materyalini, yorgancılığın tarihsel gelişimi, yorgan yapımında kullanılan araç ve

gereçler, yorgan yapım aşamaları ve yorgan çeşitleri, küçük işletmeler halinde yorgan işçiliğiyle uğraşan ustalarla yapılan karşılıklı görüşmeler sonucu elde edilen bilgiler, çekilen fotoğraflar ve yorgancılık konusunda bugüne kadar yapılmış araştırmalar oluşturmaktadır.

2.2 Yöntem 2012 yılı içerisinde Çorum'a yapılan seyahatler sonucu Çorum'da altı yorgan işletmesinin varlığı tespit

edilmiş, bu işletmelerin sahibi ve Yorgancılar Odası Başkanı'ndan yorgancılık ile ilgili bilgiler alınmıştır. Yorgancılıkta kullanılan araç- gereç ve malzemeler, yorgan yaptırmak isteyen kişinin getirdiği ya da yorgan yapan atölyelerden satın alınarak temin edilen yünlerin yün tarama tezgâhından geçirilmesi, kabartılarak yorgan dikimi için hazır hale getirilmesi, yüz olarak kullanılacak kumaşların içine doldurulması ve çomaklanması, kenar dikişlerinin yapılması, uygulanacak desenin çizilmesi ve uygun dikiş tekniği kullanılarak yorganın dikilmesi, gibi yorgan yapım aşamaları, elde edilen yorgan çeşitleri ve yorganlarda kullanılan desen ve motif özellikleri incelenmiş fotoğrafları çekilerek belgelendirilmiştir.

3. BULGULAR ve TARTIŞMA Çorum İlinde yapılan araştırma sonucu, 6 yorgancı olduğu belirlenmiştir. Bu işletmeler yorgan

yapımının yanı sıra aynı zamanda manifatura dükkânı olarak da varlığını sürdürmektedirler. Yorgan ustaları ile yapılan karşılıklı görüşmelerde ise yorgan yapımında kullanılan hammadde ve araçlar ile yorgan dikim teknikleri ve yorgan çeşitleri belirlenmiş ve yorgan yapım aşamaları tek tek fotoğrafları çekilerek belgelendirilmiştir.

3.1 Yorgan Yapımında Kullanılan Araç ve Gereçler Çorum'da, yorgancılıkta kullanılan araç ve gereçler, yorgan sanatı ile uğraşan ustalarla yapılan

karşılıklı görüşmeler sonucu belirlenmiştir. Yapılan araştırmada, yorgancılıkta yün tarama tezgâhı (hallaç makinesi), dikiş makinesi, çırpı ipi, makas, pergel, kalıp, yüzük, değnek (çomak), çeşitli iplikler ve dikiş iğneleri, tezgâh gibi araç ve gereçler kullanıldığı görülmüştür.

3.1 Yün Tarama Tezgâhı (Hallaç Makinesi) Yorgan yapımında kullanılacak olan yün ya da pamuğun yorganın içine doldurulmadan önce

tezgâhın içine atılıp tarandığı ve inceltildiği, elektrikle çalışan makinelere yün tarama tezgâhı ya da hallaç makinesi denilmektedir. Eskiden Hallaç yayı ile yapılan yün atma işlemi günümüzde hallaç makinesinde yapılmaktadır.

Şekil 3.1 Yün tarama makinesi 3.1. 2 Dikiş Makinesi Astarlık ve yüzlük kumaşın birbirine dikilmesi için kullanılan ve yorgan çatma işleminin yapılması

için gerekli olan ev tipi makinelere dikiş makinesi denilmektedir. Şekil 3.2 Yorgan kumaşlarını dikmek için kullanılan dikiş makinesi 3.1.3 Çırpı ipi Boş büyük bir makaraya 2,5 m kadar pamuklu kalın ipin, bir ucundan sabitlenmesiyle elde edilen çizim

yapmada kullanılan bir araçtır. Kullanılacağı zaman ipin tamamı tebeşir tozuna bulanır. Çirpi ipi yorgan üzerinde çizim yapılacak yere getirilir, ip gerdirilir, ortasından yukarı 15-20 cm kadar kaldırılır. Bırakıldığında oluşan titreşimle tebeşir tozları yorgan yüzeyinde istenilen çizgiyi oluşturur (Yardımcı, 2008).

3.1.4 Makas Yorgan dikiminde kullanılacak olan astarlık ve yüzlük kumaşları, dikiş ipliklerini kesmeye yarayan

araca makas denir. Şekil 3.3 Makas 3.1.5 Pergel Yorganın üzerine çizilecek desenin yorgan üzerine düzgün bir şekilde yerleşmesi ve yorganda

kullanılacak yuvarlak hatlı desenlerin yerleştirilmesinde kullanılan, ahşaptan yapılmış araca pergel denir. Pergelin ucuna deseni çizmek için tebeşir yerleştirilmektedir.

Şekil 3.4 Pergel

72

3.1.6 Kalıp Yorgan üzerine çizimi yapılacak olan desen ya da motiflerin mukavva kartonlar üzerine oyularak

elde edilmesi ile oluşan şablonlara kalıp denir. Desenleri çizebilmek için kuş, çiçek, lale gibi çeşitli kalıplar kullanılmaktadır.

Şekil 3.5 Desen çiziminde kullanılan kalıplar 3.1.7 Yüzük Yorgan dikişi yaparken kullanılan iğnenin ele batmaması için bakırdan yapılmış yüzükler

kullanılmaktadır. Yüzük üzerinde iğnenin kaymaması ve iğnenin ele batmaması için bu yüzükler küçük bir kumaş parçası ile kaplanmaktadır.

Şekil 3.6 Yüzük 3.1.8 Değnek (Çomak) Yapılacak yorgan için hazırlanmış olan kumaşın içine yün doldurulduktan sonra tezgâh üzerinde

düzeltme işlemini yapmak için kullanılan, boyu yaklaşık 1,10m, 1,15 m veya 1,5 m olan ve ayvadan ya da kızılcık ağacından yapılmış ince uzun sopaya çomak (değnek) denir.

Şekil 3.7 Çomak (değnek) 3.1.9 İğneler ve iplikler Yorganın işçiliğinde kullanılmak üzere dikiş iğneleri gerekmektedir ve yapılacak olan yorganın

rengine göre çeşitli renklerde merserize ya da pamuk dikiş iplikleri kullanılmaktadır. İyi bir iğne çok iyi cilalanmış ve ucu sivri deliğin içinde ipliğini koparmaması için cilalı ve düzgün

olması şarttır. İğnenin başı gövdesine nazaran çıkıntılı olmamalıdır. Aksi takdirde kumaştan iyi geçmez. İyi bir iğne hafifçe bükülebilir ve kendi kendine doğrulabilir. Az bir kuvvetle büküldüğünde kırılan iğneler makbul değildir (Aker, 1970).

Çorum'daki yorgancı ustalarının kullandığı iğneler ise, saten ve ipek yorganları dikerken kullandıkları ince iğneler ve yün yorganları dikerken kullandıkları kaba iğneler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Şekil 3.8 İğneler ve kullanılan dikiş iplikleri 3.1.10 Tezgâh Yorgan işçiliğinin düzgün bir biçimde yapılabilmesi için atölyelerin zeminin kaplayan ve yerden

yüksekliği yaklaşık 50-100 cm arasında değişen, tahtadan yapılmış ve üzeri muşamba ile kaplanmış düz yüzeylere tezgâh denilmektedir. Yorgan sanatı ile uğraşan ustaların rahatça çalışabilmesi için tezgâhın mutlaka olması gerekmektedir.

Şekil 3.9 Tezgâh 3.2 Yorgan Yapımında Kullanılan Dolgu Malzemeleri Yorgan ustalarının ya da sipariş veren kişilerin isteğine göre belirlenen dolgu malzemesi olarak

sentetik ürünler, pamuk ya da yün kullanılmaktadır. 3. 3 Yorgan Yapımında Kullanılan Kumaşlar Yorganın ortaya çıkabilmesi ve şekillenebilmesi için birbirine dikilen iki kumaştan altta olana astarlık,

üstte olana ise yüzlük kumaşlar denmektedir. Astarlık olarak kullanılan kumaşların yerine yüzlük kumaşlar kullanılabileceği gibi her iki yüzü de astarlık kumaş kullanılarak dikilen yorganlar da bulunmaktadır.

3.3.1 Yüzlük Kumaşlar Şekil 3.10 Yüzlük kumaşlar 3.3.2 Astarlık Kumaşlar Şekil 3.11 Astarlık kumaşlar 4. YORGAN YAPIM AŞAMALARI 4.1 Yorgan Çatma Yapılacak olan yorganın çeşidine göre kullanılacak olan kumaşlar ölçülerine göre kesilmekte,

daha sonra ise yüzlük ve astarlık olarak kesilen bu kumaşlar dikiş makinesinde birleştirilmektedir. Bu işleme ise "yorgan çatma" denilmektedir. Yorgan çatma işlemi bittikten sonra ağız kısmında dolgu malzemesini doldurmak için küçük bir açıklık bırakılmakta ve dolgu malzemesi doldurulduktan sonra bu açıklık dikiş makinesinde ya da elde dikilerek kapatılmaktadır.

Şekil 4.1 Dikiş makinesinde yorgan çatma işlemi

73

4.2 Yün Tarama Yorgan işçiliğinde dikilecek yorgan çeşidine göre dolgu malzemesi olarak elyaf, pamuk ya da yün

kullanılmaktadır. Kullanılacak olan dolgu malzemesi yün ise, kumaş içine doldurulmadan önce yün tarama tezgâhında taranmakta ve kabartılmaktadır. Yün tarama işlemine başlamadan önce hazırlanmış olan yorgan kumaşı, yırtılan kısmından ters yüzü çevrilerek yün tarama tezgâhının önüne serilmekte ve taranan yünler bu kumaşın üzerine dökülmektedir. Yeterli miktarda yün taranıp kabartıldıktan sonra ters bir şekilde duran kumaş yön yüzüne çevrilmekte ve yünler kumaşın içine doldurulmaktadır.

Şekil 4. 2 Yün tarama işlemi 4.3 Dolgu Malzemesi ile Yorganı Doldurma Yapılacak yorgan çeşidine göre yorgan çatma işlemi yapıldıktan ve kullanılacak dolgu malzemesi

belirlendikten sonra yorganın iç kısmı kenarından bırakılan açık yerden belirlenen dolgu malzemesi ile doldurulmakta ve daha bu açıklık elde veya dikiş makinesinde dikilerek kapatılmaktadır.

Şekil 4. 3 Yorganın ağzının dikilmesi 4.4 Çomaklama (Değnekleme) Dolgu malzemesi doldurulmuş olan kumaş torba, tezgâhın ortasına yerleştirilir ve daha sonra ayva

ve kızılcık dalından yapılmış değnek yardımıyla kumaşın ortasında bulunan dolgu malzemeleri kumaşın boş olan kenarlarına doğru itilerek yerleştirme işlemi yapılır. Bu şekilde yünlerin her yere eşit dağılması sağlanır. Yapılan bu işleme de çomaklama (değnekleme) denir. Çomaklama işlemi bittikten sonra düz bir şekilde tezgâhın üzerinde olan yorganı dikme işlemine geçilir. "Kenar geçme" olarak adlandırılan bu dikişler, yorganın etrafı boyunca üç sıra halinde yapılır ve desen çizme işlemine geçilir.

Şekil 4. 4 Çomaklama işlemi 4.5 Desen Çizme Dikilecek yorganın deseni, yorgan ustası ya da sipariş verenin isteği üzerine seçilmektedir. Geleneksel

yorgan desenleri kullanılabileceği gibi internet üzerinden de yorgan desenleri belirlenebilmektedir. Kullanılacak olan desen seçildikten sonra önceden hazırlanan kalıplarla desen çizilebileceği gibi yorgan ustaları bir ipi tebeşir yardımıyla boyadıktan sonra deseni kumaşa aktarmaktadır.

Şekil 4.5 Desen çizme işlemi 4.6 Yorgan Dikme Kenar dikişleri yapılmış ve deseni çizilmiş olan yorganı dikme işlemi, yorgan ustaları tarafından

büyük bir titizlikle yapılmaktadır. Yorgan ustası, tezgâh üzerinde serili yorganı dizlerinin üzerine çekerek bir eli yorganın altında bir eli yorganın üzerinde olacak şekilde desenin çizilmiş olduğu yerlerden dikiş işlemini yapmaktadırlar.

Şekil 4. 6 Yorgan dikme işlemi 5. YORGANLARIN SINIFLANDIRILMASI 5. 1 Yorganın Dikim Tekniğine Göre Sınıflandırılması Yorganlar; aplike (yama işi) tekniği ile yapılan yorganlar, kırkyama tekniği ile yapılan yorganlar ve

oyulgama tekniği ile yapılan yorganlar olmak üzere sınıflandırılabilir. 5. 2 Yorgan İşçiliğinde Kullanılan Dikiş Teknikleri Yorgan işçiliğinde, çırpma dikiş, makine dikişi, teğel ve oyulgama tekniği kullanılmaktadır. 5. 3 Yorgan Çeşitleri Bebek yorganı, tek ve çift kişilik yorgan olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Şekil 4. 7 Yorgan çeşitleri 5. 4 Çorum İlinde Yorganlarda Kullanılan Desenler Çorum İli'nde yapılan yorgancılıkta mor menekşe, buket, kardelen, atlas, yelpaze, kartal kanadı,

sabahyıldızı, lale, kibrit çöpü, kabak çiçeği gibi desenler kullanılmaktadır. Tren Yolu Tren yolu, birbiri içinden geçen çizgilerle bir ray görünümü oluşturan ve genellikle kenarda

kullanılan bir motiftir. Göbek kısmında ise çiçek motifi yer almaktadır. Şekil 5. 1 Tren yolu motifi

74

Mekik Dokumacılıkta kullanılan mekik aracının dördünün uçlarının bir noktada birleşmesiyle bir çiçek

görünümü oluşturmaktadır. İki motifin arasına çiçek motifinin konulmasıyla oluşan desendir. Şekil 5. 2 Mekik motifi Tavan Nakışı Tavan süslemelerinden esinlenerek ahşap oyma görüntüsü verilen, dört köşe ve bir göbekten

oluşan desenlerdir. Şekil 5. 3 Tavan nakışı Tavus Kuşu Hayvansal motiflerden olan tavus kuşunun tekli veya karşılıklı iki kuşun arasına hayat ağacı

konularak yapılan yorgan desenidir. Şekil 5. 4 Tavus kuşu motifi Yıldız Geometrik motiflerden olan yıldız, aralarına sık dikiş yapılmasıyla altı kabartılı motifin bir araya

gelmesiyle oluşturulan desenlerdir. Şekil 5. 5 Yıldız motifi Kabak Çiçeği Bitkisel motiflerden olan kabak çiçeğinin ortada ve kenarlarda eşkenar dörtgenin ve köşelerde

baklava motifinin kullanılmasıyla oluşan desenlerdir. Şekil 5. 6 Kabak çiçeği motifi Lale Osmanlılarda bir döneme adını veren ve bitkisel motfilerden olan lale ortada tekli veya üçlü

kullanılmasıyla oluşan ve etrafını çevreleyen yuvarlak ya da bitkisel bezemelerin yer aldığı desenlerdir. Laleler buket şeklinde de yorganlarda yer almakta ve bu yorganlara buket lale yorgan denilmektedir

Şekil 5.7 Lale ve buket lale motifi Yelpaze Yorgan Modeli Genellikle ortada yer alan baklava motifinin ya da köşelerde üçgen bir yapının içinde yelpaze

şeklindeki çizgilerin yer almasıyla oluşturulan desenlerdir. Bazen bu desenler tüm yüzeyde serpme şeklinde yer almaktadır.

Şekil 5. 8 Yelpaze yorgan modeli Ayçiçeği Bitkisel motiflerden olan ayçiçeği ortada olup kenarlarda üçgen ve karelerin yer aldığı

desenlerdir. Şekil 5. 9 Ayçiçeği motifi 6. SONUÇ ve ÖNERİLER Yorgancılığın geçmişte yoğun olarak yapıldığı Çorum ilinde, günümüzde bu sanatın oldukça

azaldığı ve sadece altı işyerinde yapıldığı belirlenmiştir. Yorgan yapımında dolgu malzemesi olarak genellikle yün kullanıldığı bunun yanı sıra isteğe bağlı olarak yapay liflerin de kullanıldığı görülmektedir. Çorum ilinde yapılan yorgancılıkta yüzlük ve astarlık kumaş olarak pamuklu kumaşların tercih edildiği ayrıca saten ya da desenli saten kumaşların kullanıldığı belirlenmiştir. Yorganlarda kabak çiçeği, yıldız, lale, buket lale, ayçiçeği, tavan nakışı, yelpaze, tavus kuşu, mekik, tren yolu gibi motiflerin kullanıldığı ve en fazla olarak tavan nakışı, kabak çiçeği, yıldız, yelpaze, tren yolu gibi motifleri içeren desenli yorganlar üretilmektedir. Çorum'da üretilen yorganlarda kullanılan renkler tüketicin siparişine ya da ustanın tercihine göre belirlenmektedir.

Bir ata sanatı olan yorgancılık sanatının kaybolmaması için günlük kullanım ve çeyizlik yorgan dışında dekoratif amaçlı çeşitli ürünler yapılmalıdır. Şu anda yorgancılıkla uğraşan ustaların yorgancılıkla uğraşmaması durumunda hiçbir usta kalmayacaktır. Yeni ustaların yetişmesinde yorgancılık alanında kursların açılması da bu sanatın yaşatılması açısından önem taşımaktadır.

75

Aker, M., Bostancıoğlu, H. 1970. Genel Teknoloji. Ankara. Atalay, B. 1985. Divan-u Lugat-it Türk. Ankara,T.T.K. Ögel, B. 1985.Türk Kültür Tarihine Giriş III. 2.Baskı. Yardımcı, N. 2008. Ankara El İşi Yorganları Üzerine Bir Araştırma. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü El Sanatları Eğitimi Anabilim Dalı Geleneksel Türk El Sanatları Eğitimi Bilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi. Ankara.

Şekil 1. Çorum il haritası (www.bilgibu.com, www.bogazkale.gov.tr)

Şekil 1.1 Çorum yorgancıları

Şekil 3.1 Yün tarama makinesi

Şekil 3.2 Yorgan kumaşlarını dikmek için kullanılan dikiş makinesi

76

Şekil 3.3 Makas Şekil 3.4 Pergel

Şekil 3.5 Desen çiziminde kullanılan kalıplar

Şekil 3.6 Yüzük

Şekil 3.7 Çomak (değnek)

Şekil 3.8 İğneler ve kullanılan dikiş iplikleri

Şekil 3.9 Tezgâh

77

Şekil 3.10 Yüzlük kumaşlar

Şekil 3.11 Astarlık kumaşlar

Şekil 4.1 Dikiş makinesinde yorgan çatma işlemi

Şekil 4.2 Yün tarama işlemi

Şekil 4.3 Yorganın ağzının dikilmesi

78

Şekil 4. 4 Çomaklama işlemi

Şekil 4.5 Desen çizme işlemi

Şekil 4. 6 Yorgan dikme işlemi

Şekil 4. 7 Yorgan çeşitleri

Şekil 5.1 Tren yolu motifi

79

Şekil 5.2 Mekik motifi Şekil 5.3 Tavan nakışı

Şekil 5. 4 Tavus kuşu motifi

Гюльшен Аслан Елькиран, канд. філол.наук / Öğr. Gör. Dr. Gülşen ASLAN ELKIRAN (Туреччина/TÜRKİYE)

ГОЛКА ТИГ ЯК ОДИН З ІНСТРУМЕНТІВ НАРОДНОГО МИСТЕЦТВА ПОЗОЛОТИ (ХУДОЖНЬОГО ОЗДОБЛЕННЯ)

TÜRK TEZHİP SANATININ YARDIMCI UNSURU TIĞLAR Характерною рисою турецького мистецтва є те, що у ньому гармонійно сполучаються простота

та вишуканість. У деякому сенсі це відноситься і до мистецтва книжного оздоблення. Прискіпливо обрана кількість та міра є основними елементами, які впливають на естетичну красу

виробу. У мистецтві художнього оздоблення книги важливими виступає не тільки власне позолота, яку наносить майстер, але й площа, що її залишають порожньою. Голка тиг, яку було обрано предметом дослідження, якраз проводить межу між цими двома фундаментальними вимірами художньо оздобленої книги.

Налічують кілька сотень різновидів тиг, кожна з яких відбиває епоху, для якої була характерною. Дослідження ілюстровано фотографіями і детальними малюнками, що демонструють різноманітні епохи у історії та види цього інструменту.

В рамках дослідження висвітлено такі теми, як основні мотиви та кольори оздоблення, різновиди тиг різних періодів, регіональні варіанти виконання інструменту як основного знаряддя оздоблення.

Ключові слова: Освітлення, дизайн, мистецтво Simplicity and elegance are combined in Turkish art. The same situation exists in the book arts. Balance and proportion which influences the beauty must be present in all works of art. In regard to the art of

book decoration, the proportion of illuminated parts to the reminder influences the beauty, as well. Arrowpoints, the subject of the present research, achieve a balance between these two portions, and ease the transition of the eye to the blank space.

There are hundreds of varieties of arrowpoints that reflect the taste of art of their respective era. We supported this situation by visualizing this study with the photos and drawings of arrowpoints.

In this study, we searched arrowpoints which are supplementary elements of the art of illumination, and we examined the colors used in designs (motifs) and examples varying according to their specific periods and locations.

KeyWords: Illumination, arrowpoint, design

Tığ kelimesi Türk Dil Kurumu sözlüklerinde "Dantel veya yün örmekte kullanılan, ucu çengelli kısa şiş" diye tanımlanmaktadır. Fakat tezhip sanatında kullanılan tığ kelimesi ile örücülükte kullanılan tığ kelimeleri ancak sesteştirler.

80

Tezhip sanatında kullanılan tığ kelimesi Farsça "tig" kelimesinden gelmekte olup "kılıç" anlamını taşımaktadır. 12. ve 13. yüzyıllardaki tığlar incelendiğinde çizgi ve noktadan oluşan tığlarla eserlerin tamamlandığı görülmektedir. Tığlar yüzyıllara göre çeşitli değişiklikler göstermişler ve tezhip sanatındaki yerlerini, önemlerini günümüze kadar korumuşlardır. Tığlar ile ilgili en önemli hususlardan birisi de hiç şüphesiz tezhibin bittiği yerden başlamalarıdır. Böyle düşünüldüğü zaman tığlara "bitiş çizgileri" demek de mümkündür.

Tığlar, tezhip sanatında eseri tamamlayan yardımcı unsur olarak kullanılırlar. El yazması eserlerde veya günümüzde daha fazla tercih edilen panolarda uygulanan kompozisyonlarda; yoğunluğun azalması, ahengin sağlanması ve desen ile geride kalan alanın dengesinin sağlanması amacıyla desenin bitiminden sonra zemin boşluğuna uygulanan tığların denge unsuru olması tezhip sanatı içerisindeki önemini göstermektedir.

Akar ve Keskiner tığların tezhip sanatı içindeki görevini şöyle ifade etmişlerdir: "Süslenen bölüm ile geride kalan boşluğun dengesini sağlamak amacı ile yapıldıkları bellidir." (Akar,Keskiner;1978:24)

Tezhipte üslup; yapıldığı devir ve şehre, uygulandığı yere göre değişmiş, ancak süslemeden boş kısma geçiş, pek az örnek dışında, daima tığlarla yapılmıştır. (Esiner,1986:45)

Tığların Devirlere Göre Değişim Süreci Tığların da devirlere göre değişen yüzlerce çeşitleri bulunmaktadır. Kompozisyon zenginliği

tığlarda çok çeşitliliğin doğmasına neden olmuştur. Ana tığlarda; rumî, geometrik şekiller, çiçek motifleri, bulut, hayvan figürlerine benzeyen çok çeşitli motifler kullanılmakla birlikte, ara tığlar genellikle çizgi ve noktalarla oluşturulmuştur.

Tığlar yüzyıllara göre incelendiği zaman görülmüştür ki 12. ve 13. yüzyıllarda çizgi ve nokta ile oluşturulan tığlar tezhibi tamamlamıştır. 12. ve 13. yüzyıllarda tığlarda renkler genellikle lacivert ve tonlarıdır. Seçuklular döneminde başlık ve tam sayfa tezhibinde tığlar yok denecek kadar az olsa da, küçük çıkma ve çok seyrek çizgiler halinde kendini göstermektedir. Çorum İskilip Kütüphanesinde bulunan Tezhipli Kuran'ı Kerimin yapılış tarihi belli olmamakla birlikte geometrik motiflerin çok kullanılması Selçuklu dönemi özelliği taşıdığını düşündürmektedir. (Fotoğraf No:1-2)

14. yüzyılda geometrik şekiller, noktalardan meydana getirilen sade çiçekler ve yalın rumîler tığları oluştururken, bu yüzyılda tığlarda kullanılan rengin lacivert ile sulu altın olduğu görülmüştür. (http://www.kalemguzeli.net)

14. yüzyılda görülen gelişmeler 15. ve 16. yüzyıllarda artarak devam etmiştir. Selçuklu sanatında kullanılan münhani motifi 15. yüzyılda kitap sanatında daha çok bordür şeklinde olup, bu eserlerde çoğu zaman münhani bordür üzerine kuzu çizgisi bırakılmadan mavi rengin tonlarıyla geometrik tığlar çalışılmıştır. Bu dönemin bir özelliği de düz cetvel üzerinde çizilmiş tığlardır. (Akbaş, Öztekin, Tansı, Taşkapılıoğlu, 1991:X)

Amasya tezhibinde zerenderzer (altın üzerine altınla yapılan) süslemeyi, mavi, zarif tığlar tamamlar. Başlık tığlarında geçme motifine de rastlanır. Madalyon tığlarında küçük çıktılar, kalından inceye geçen stilize, sade ama çok güzel motifler vardır.(Esiner Özen,1986)

Selçuklular döneminde gelişmeye başlayan tığ örneklerinin en çeşitli olduğu dönem şüphesiz Osmanlı klasik dönem olarak adlandırılan 16.yüzyıldır. Bilindiği gibi Osmanlı süsleme sanatı her alanda olduğu gibi en parlak dönemini 16. yüzyılda yaşamıştır. Bu dönemdeki tezhipli el yazmaları arasında çok çeşitli eserler bulunmaktadır. Bunlar arasında vakfiyeler, Şerhül şifalar, Delailül hayrat, Şifai şerifler, Mesnevi,musiki, tarih, coğrafya eserleri vardır. Bu eserlerde çeşitli kompozisyon örnekleri uygulanmış olup tığlarda da çok çeşitliliğin doğduğu dönem olmuştur. Tığ çeşitlerinin artması nedeniyle aralara doldurma motiflerin eklenmesi ihtiyacı oluşmuştur. Realist çiçek motifleri de çok sık olmamakla beraber bu dönemde kullanılmıştır. Örneğin; Selvi ağacına benzeyen stilize tığlar, hatayi ve penç motifli tığlar, geçmeli tığlar, şemse şeklinde tığlar, bulut motifli tığlar, rumi motifli tığlar, profilden stilize karanfil ve lale motifli olanlar bu dönemde kullanılmıştır. (Fotoğraf No:3-4-5), (Çizim No:1-2)

Fatih dönemindeki tığ örneklerinin çeşitliliği bir nevi Kanuni döneminin habercisi niteliğindedir. 16.yüzyıldaki tığlarda mavi ve altınla çekilen tığların yansıra kırmızı da katılmıştır.

XVI. yüzyıldan başlayarak fermanın tuğrasının tezhibi zenginleşir. 16 yüzyılda tezhip; beyze, hançere ve tığları da içine alarak fermanın üst kısmına doğru uzamıştır.

81

17. yüzyılın ilk yarısında bir önceki yüzyılın zengin ve zarif çalışmaları sürmüştür. 17. yüzyılda altının tezhipte daha da bol kullanıldığı görülmektedir. Bu devirde tığlarda zerefşan (serpme altın) zemin üzerinde iğne perdahlı süsleme yer almaktadır.

18. yüzyılda tezhib iki tarzda yapılmıştır. Klasik tezhibin değişmeye başladığını gösteren büyük çiçekli süslemeler yapılmış, büyük ve renkli çiçekler tığda da yer almıştır. Bunun yansıra barok ve rokoko üslûpları da tezhibe girmiş, bu tarzda yapılan kurdeleli, vazolu, çok renkli çiçekler tığların yerini almıştır. (Fotoğraf No:6)

18. yüzyılda ana tığlarla birlikte, aynı boyda ve zenginlikte ara tığlar da kullanılmıştır. Diğer yüzyıllardan farklı olarak, tığların cetvelleri siyahla çekilmiş, ana tığlarda lacivert, ara tığlarda kırmızı ve zaman zaman altın kullanılmıştır. Eserdeki tezhipli kısımda yoğun bir şekilde bütün kağıt zeminini kapatacak kadar teferruatlı tığlar kullanılmıştır.

19. yüzyılın sonu 20. yüzyılın başında görülen batı etkisi tığlarda da belli olmaktadır. Bu dönemdeki tığlar; klasik ve rokoko tarzı birleştirilerek çalışılmıştır. Bu devirde altın, yeşil ve kırmızı renklerin daha çok kullanıldığı tespit edilmiştir. (Fotoğraf No:7, Çizim No:3)

Bulundukları Yerlere Göre Tığ Çeşitleri Bulundukları yerlere göre tığ çeşitleri üç grupta incelenmiştir. Bunlar arasında başlıklara

uygulanan tığların yanı sıra; güller, tuğralar ve ciltlerde görülen tığ çeşitleri bulunmaktadır. Tuğlarda Tığ: Didinal, Yüksek Lisans Tezinde Tuğ kelimesini; Oğuzca'dan gelen ve "Hakanın Buyrultusu,

Mührü" manasını taşıyan, Osmanlı padişahlarının nişan ve alameti, bir çeşit imzasıdır diye tanımlamıştır. (Didinal,1985)

Padişah imzası olan tuğralarda tezhip sanatının değişimi yüzyıllara göre aynen yansımış, buna paralel olarak tuğralardaki tığlarda kompozisyonlarla bütünlük sağlamıştır. (Akbaş, Öztekin, Tansı, Taşkapılıoğlu, 1991:XI) (Fotoğraf No: 8, Çizim No:4)

Güllerde Tığ: Elyazması Kuranı-Kerimlerde sayfaların haşiye (açıklama varsa yazılmak üzere bırakılan kenar)

boşlukları üzerinde yer alan, oval veya daire şeklinde yapılan süsleme motiflerine "gül" denilmektedir. Güller bir sayfada bir kaç tane yan yana veya ardı ardına geldiklerinde aralarında hiç kesinti

yapılmadan tığlarla birleştirilmiştir. Sure ve hizip güllerinde düz zemin üzerine çekilen tığlar olduğu gibi, zerefşanzemin üzerinde

görülen ve iğne perdahlı olanları da vardır. (Fotoğraf No:9, Çizim No:5) Ciltlerde Tığ: Ciltte tığlar bütün dönemlerde sade cizgi ve noktalardan oluşmuş, renk olarak genelde altın

kullanılmıştır. (Akbaş,Öztekin,Tansı,Taşkapılıoğlu,1991:XII) (Fotoğraf No:10-11)

Fotoğraf No 1: Haşiye boşluğundaki

madalyon ve tığ (Fotoğraf: Aslan Elkıran, Gülşen)

Fotoğraf No 2: Haşiye boşluğundaki şemse

ve tığ (Fotoğraf: Aslan Elkıran, Gülşen)

Fotoğraf No3: Rumi motifli tığ örneği (Fotoğraf: Aslan Elkıran,G., 2012:92)

82

Çizim No1: Rumi motifli tığ örneği (Çizim: Aslan Elkıran,G., 2012:92)

Fotoğraf No 4: Hatai ve penç motiflerinden oluşan tığ örneği. (Fotoğraf: Aslan Elkıran,G., 2012:298)

Fotoğraf No5: Başlık tezhibinde bulunan tığ örneği(Fotoğraf: Aslan Elkıran,G., 2012:52)

Çizim No:2 Başlık tezhibinde bulunan tığ çizimi. (Çizim: Aslan Elkıran,G., 2012:52)

Fotoğraf No 6: Tığ yerine kullanılan vazolu çiçek

örneği. (Fotoğraf: Aslan Elkıran,G.,2012:358 Fotoğraf No 7: Yeşil renk, altın ve lacivert renklerinden oluşan tığ örneği (Fotoğraf: Aslan Elkıran,G., 2012:312)

Çizim No 3: Yeşil renk, altın ve lacivert renklerinden oluşan tığ örneği çizimi (Çizim: Aslan Elkıran,G., 2012:312)

Fotoğraf No:8 Tuğrada bulunan tığ örneği

(Fotoğraf: Aslan Elkıran,G., 2012:203) Çizim No 4: Tuğrada etrafındaki tığın çizimi.

(Çizim: Aslan Elkıran,G., 2012:203)

83

Fotoğraf No 9: Haşiyede bulunan gül örneği

Fotoğraf: Aslan Elkıran,G., 2012:123) Çizim No 5: Haşiyedeki gül çizimi

(Çizim: Aslan Elkıran,G., 2012:123))

Fotoğraf No 10 : III.Mustafa Vakfiyesi

Cildindeki Tığ Örneği. (Fotoğraf: Aslan Elkıran, Gülşen)

Fotoğraf No 11: I.Mahmut'un Kahiredeki Vakıflarına Dair Vakfiyesindeki Cilt Tığı Örneği.

(Fotoğraf: Aslan Elkıran, Gülşen) Sonuç Çok sayıda yazma eser gözden geçirildiğinde, tığlarda hâkim renk mavi görünmektedir. Ancak

eserine ve tezhibine göre bu ana renge altın, kırmızı ve yeşil renkler de katılmıştır. Tığlarda çeşitli yüzyıllarda görülen bariz özellikler bir önceki yüzyıldan etkilenip bir sonraki yüzyılı de etkilemiştir. Fatih dönemindeki tığ örneklerinin çeşitliliği bir nevi Kanuni döneminin habercisi niteliğindedir.Tezhip sanatında tığların ilk uygulanış yerleri kompozisyonu tamamlayan yardımcı unsur olsa da zamanla bu amaç yön değiştirmeye başlamış ve sadece kompozisyonu tamamlamakla kalmamış, ayrıca bir motif olma yolunda ilerlemiştir. Tuğralarda, ciltlerde, güllerde tığ motifi kullanılmıştır. Fakat bu durum tığın yardımcı unsur olması gerçeğini değiştirmeye yetmemiştir. Bu nedenle kronolojik sıraya bakıldığı zaman tığlar her ne kadar çeşitlilik gösterseler bile yardımcı unsur olma özelliğini sürdürmüşlerdir.

1. Akar A, Keskiner, C.,"Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif", İstanbul, 1978, s. 242-Aslan Elkıran,

G., "Ankara Vakıf Eserleri Müzesinde Bulunan Tezhipli Eserlerin Süsleme Özellikleri", Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, El Sanatları Eğitimi Bilim Anabilim Dalı, Geleneksel El Sanatları Bilim Dalı (Yayınlanmamış Doktora Tezi) ; Ankara,2012. 3-Didinal,T., Türk Kitap Sanatları İçinde Tezhip, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi); Ankara,1985.4-Esiner Özen,M., "Tezhip'te Tığ", Antika 10, İstanbul,1986.5-Akbaş,M,Öztekin,V,Tansı,Ü,Taşkapılıoğlu,M., "Tezhip Sanatında Tığ" Kültür Bakanlığı,Ankara,1991. 6- http://www.kalemguzeli.net/tezhipte-tigin-yeri-ve-onemi.html adresinden 28.08.2012 tarihinde erişilmiştir.

84

Ханим Аліева/ Xanım АLİEVA (Азербайджан /AZERBAYCAN)

ТВОРЧІСТЬ АЗЕРБАЙДЖАНСЬКОЇ АШУГСЬКОЇ ПОЕЗІЇ

AZERBAYCAN AŞIKLIĞI: HALKIN DOSTLUK, SULH VE MUHABBET NAĞMELERİ

Будучи давнім і неповторним видом мистецтва, ашугська творчість є невід'ємною частиною багатовікової історії і моральної культури тюркомовних народів. Зібравши, і, зберігши, в собі далеке минуле, впевнено йдучи в майбутнє, цей вид народної творчості підтверджує своє безсмертне значення як незгасний світ мистецтва.

Ашугськиї вірш має кілька нижченаведених жанрів: Герайли, гошма, теджніс, устаднаме, вюджюднаме

Елементи багатоголосся, знаходять своє відображення в ансамблевих формах виконання ашугської музикі. Ашугской музиці тембрінтонація, що йде від традиції усної культури і виникаюча відповідна темперації передає принципи протівозвучащего колориту, барвистості. Крім того, темброва інтонація має своєрідні фактори, властиві тембральні фарби саза, способи виконання на сазі. Одним з таких якостей є зв'язок ашугської творчості з фольклорною музикою, іншим же його якістю є зв'язок з мугамного творчістю, що збагачує його своєрідними якостями.

Ключові слова: ашугська поезія, жанр, саз. Aşık edebiyatı asırlarca eşsiz ve en kadim sanat olarak tanınmakta ve Türk dünyası edebiyatında,

folklorunda kendi yerini almaktadır. Çeşitli türlere bölünen bu sanat Azerbaycan folkloru, sanat müziği ve edebiyatında ve ayrıca hayatın içinde günümüzde de kendi varlığını ve işlevini korumakta. Bu bildirimizde aşığ edebiyatının rolu ve tesiri, gelişimi ele alınacaktır.

Anahtar kelimeler: aşıg edebiyatı, folklor, sanat, tür, saz

Azerbaycan xalqı tarixler erzinde çox deyerli ve zengin medeniyyet irsi yaratmışdır. Dünya medeniyyet ve incesenet tarixine öz qiymetli töhvelerini vermiş olan qedim xalqlar arasında azerbaycanlılar da vardır. Qedim türk etnoslarından biri Azerbaycan xalqının yaratmış olduğu zengin ve deyerli edebiyyat, dastan, şeir, folklor, musiqi, reqs medeniyyeti bütün Şerq, Avropa, Asiya, Qafqaz ölkelerinde yayılaraq geniş intişar tapmış, meşhurlaşmış, dünya medeniyyet ve incesenetine daxil olmuşdur.

Yüz esrler boyunca mövcud olan Böyük İpek Yolu Avropa ve Asiya xalqlarının hem iqtisadiyyat, ticaret, hem de medeniyyet elaqelerinin genişlenmesi yolunda çox mühüm bir tarixi hadise idi. Fexrle demek olar ki, Böyük İpek Yolu Qedim Azerbaycan erazilerinden de keçmiş, azerbaycanlıların Avropa ve Asiya xalqları ile, o cümleden, slavyan xalqları ile iqtisadi ve medeniyyet elaqelerini genişlendirmişdir. Qeyd etmek vacibdir ki, tarixde türk xalqları ile slavyan xalqlarını bir-birilerine yaxınlaşdıran mühüm amillerden biri de onların musiqisi, folkloru, inceseneti olmuşdur. Bu baxımdan, türk ve slavyan xalqları arasında zengin musiqi elaqeleri yaranmşdır. Bu xalqlar arasında medeniyyet ve incesenet elaqeleri, medeni deyerlere qarşılıqlı maraq ve hörmet müasir dövrümüzde de davam etmekdedir.

Azerbaycan xalqı tarixin qedim dövrlerinden indiye qeder Avropada ve Asiyada yaşayan müselman türk xalqları ile yanaşı, bir çox qeyri-türk xalqları ile de sıx medeniyyet elaqeleri saxlamışdır. Bu xalqlar sırasında rus, ukrayna, belorus, moldavan, alman, ingilis, gürcü ve bir çox başqa xalqlar olmuşdur.

Azerbaycan – Ukrayna medeniyyet, incesenet elaqeleri tarixler boyu, dünen ve bu gün de yaşayaraq, iki xalqın arasındakı dostluq, mehribanlıq, qarşılıqlı anlaşma, sülh, yaradıcılıq, qardaşlıq münasibetlerini daha da artırmış ve güclendirmişdir.

Azerbaycanlılarla Ukrayna xalqı arasında esrler boyu davam eden medeniyyet ve incesenet elaqeleri neticesinde bu gün Ukraynada minlerle azerbaycanlı ve Azerbaycan diasporu semimi dostluq, qarşılıqlı emekdaşlıq, sabitlik, emin-amanlıq şeraitinde yaşayır ve işleyir.

Azerbaycan ve Ukrayna dövletlerinin siyasi, iqtisadi, sosial sahelerde daim genişlenen qarşılıqlı emekdaşlığı her iki dövletin ve xalqın dostluq münasibetlerinin de güclenmesine sebeb olmuşdur. Bu dostluğun qarşısı alınmaz olmasında her iki xalqın medeniyyet elaqelerinin ve incesenet xadimleri arasındakı yaradıcılıq elaqelerinin böyük rolu vardır.

85

Melumdur ki, musiqi - tercümeye ehtiyacı olmayan incesenet növüdür. Bütün dünyada musiqi "tercümesiz anlaşılan beynelmilel dil" adlanır. Bu menada, musiqi esrler boyu xalqları bir-birile yaxınlaşdıran, xalqlar arasında medeniyyet elaqelerini güclendiren incesenet növü olmuşdur. İster Ukrayna, isterse de Azerbaycan xalqı tarixler boyu zengin musiqi inceseneti, musiqi folkloru, xalq mahnıları ve reqsleri yaratmışdır. Her iki xalqın qedim ve zengin musiqi irsi arasında olduqca yaxınlıq ve doğmalıq duyulur. Bele menevi ve medeni doğmalıq ise xalqlarımızın bir çox keyfiyyetleri - semimilik, qehremanlıq, vetenperverlik, cesaret, dostluq, yoldaşlıq, mehribanlıq, zehmetseverlik, edalet, qonaqperverlik, sedaqet, heyatseverlik, xeyirxahlıq kimi keyfiyyetleri arasında olan yaxınlıqla, oxşarlıqla bağlıdır. Her iki xalqın musiqi folklorunda onların mehz bu yüksek milli-menevi xüsusiyyetleri terennüm edilir.

Ukraynada türk xalqlarının medeniyyetine, adet-enenelerine, musiqisine, musiqi aletlerine, poeziya ve ressamlıq senetine daim böyük maraq olmuşdur. Ukrayna tarixler boyu türk medeniyyetinin ve incesenetinin geniş yayıldığı ve yaşadığı qedim ve zengin bir medeniyyet ölkesi olmuşdur. Dünen olduğu kimi, Ukraynada bu gün de dost xalq olan azerbaycanlılar yaşayırlar. Azerbaycanlıların Ukraynada yaşamasının daha bir vacib ehemiyyeti onların Azerbaycan medeniyyet ve incesenetini bu ölkede geniş şekilde tebliğ etmeleridir. Bele bir sağlam medeni elaqeler şeraitinde Azerbaycan aşıq senetinin de Ukraynada daha geniş tebliğine zeruret yaranır.

Azerbaycan aşıq seneti qedim ozan senetinin varisi ve davamı kimi yaranmışdır. Azerbaycanın ozan ve aşıq seneti xalq-professional senet olaraq xalqın heyatını, qehremanlığını, emeyini, sevgisini ve kederini terennüm etmişdir. Ozanı ve aşığı Ukrayna xalqının kobzarı ile müqayise etmek olar. Onların ikisi de xalq-professional ifaçıdır; qehremanlıq, emek, lirik neğmeler yaratmışlar ve ifa etmişler. Bununla yanaşı, kobzar da, aşıq da epos janrının yaradıcıları kimi xalqın qehremanlıq tarixinin ve xalq qehremanlarının terennümçüsüdürler. Başlıcası, her iki xalqın enenevi-professional senetkarı humanist ideyaların – dostluq, sedaqet, mehebbet, zehmerseverlik, vetenperverlik, heyatseverlik, insana ve tebiete sevgi hislerinin terennümçüleri ve tebliğatçıları olmuşlar.

Tesadüfi deyildir ki, dahi bestekar ve musiqişünas-alim, XX esrde Azerbaycan bestekarlıq mektebinin banisi Üzeyir Hacıbeyli aşıq musiqisini türk xalq musiqisinin en qedim sahelerinden biri kimi yüksek qiymetlendirmişdir. Dahi bestekar orta esrlerde ve müasir dövrde aşıqların repertuarında daxil olan, türk xalqları arasında geniş yayılan "Koroğlu" eposu esasında meşhur "Koroğlu" operasını yazmışdır.

Üzeyir Hacıbeyli xalq musiqisine dair meqalelerinde "aşıq" termininin "aşiq" sözünden yarandığını qeyd etmişdir. Aşıqların yaradıcılığı tesdiq edir ki, aşıq heyatın, xalqın, vetenin, tebietin, gözelliyin, heqiqetin, düzlüyün, yüksek meneviyyatın aşiqi olmuşdur. Aşıq yaradıcılığı araşdıran musiqişünaslar da öz elmi meqale ve monoqrafiyalarında Üzeyir beyin bu fikrini davam etdirmişler.

Maraqlıdır ki, Ukrayna kobzarının ifa etdiyi kobza aleti Azerbaycan aşığının tarixi selefi olan ozanların qobuz (kobuz) aleti ile terminoloji baxımdan oxşar seslenir. Bizim fikrimizce, bu terminoloji oxşarlığın köklerini her iki xalqın qedim medeniyyet elaqelerde axtarmaq lazımdır.

Kobzar kimi aşıq seneti de sinkretik senetdir. Bu senetin ikisi de özünde xalqın musiqisini, poeziyasını, folklor ve merasim tefekkürünü, xalq ifaçılığının enenelerini birleşdirir. Her iki senetkar el-el, oba-oba gezerek hemişe sade ve zehmetkeş xalqın arasında olmuş ve xalqın arzularını, azadlıq, vetenseverlik, qehremanlıq hisslerini, sevincini ve kederini, onun ideallarını yaxından öyrenmişdir. Azerbaycan aşıqları öz neğmeleri ile xalq arasında en yüksek menevi amilleri – xeyirxahlığı, insan ve veten sevgisini, mehribanlığı, semimilyi, heqiqeti, edaleti tebliğ etmiş ve genc nesillerin bu keyfiyyetlerle terbiye etmişler. Aşığın xalq arasında daşıdığı en vacib funksiyalarından biri de terbiyevi, menevi funksiya olmuşdur.

Kobzarın ve aşığın ifa etdiyi musiqi xalqın melodiya, lad, intonasiya tefekkürüne, qedim ritmik formullara esaslanır. Buna göre de, Ukrayna ve Azerbaycan xalqlarının bu musiqisi tedqiqatçılar üçün elmi-nezeri cehetden olduqca böyük maraq ve ehemiyyet kesb edir. Kobzar ve aşıq musiqisinin tarixi-müqayiseli şekilde araşdırılması müasir dövrde Ukrayna-Azerbaycan dostluq münasibetleri ve medeniyyet elaqeleri şeraitinde musiqişünaslıq elminin aktual problemlerinden biridir.

86

Qeyd edek ki, Ukrayna xalq musiqisi (xalq mahnıları, xalq reqsleri, epik musiqi, merasim musiqisi) bir neçe regional ve dialekt üslublara ve enenelere malikdir. Eynile Azerbaycan aşıq seneti de regional üslublara ve enenelere malikdir. Bu üslublar ve eneneler esasında aşıq mektebleri (aşıq mühitleri) yaranmış ve inkişaf etmişdir.

Azerbaycanda Qarabağ, Qazax-Şemkir-Tovuz, İrevan-Göyçe, Kelbecer, Naxçıvan, Gence, Şirvan, Borçalı, Tebriz, Derbend aşıq mektebleri mövcuddur. Bu aşıq mekteblerinin her biri özünemexsus tarixe, ifaçılıq enenelerine, melodik üsluba, mahnı ve dastan repertuarına, görkemli professional (ustad) ifaçılara malikdirler. Azerbaycan aşıq senetinin bele regional xüsusiyyetlere malik olması, bu senetin tarixi qedimliyi, kamilliyi ve zenginliyi ile bağlıdır. Aşıq musiqisi Azerbaycan xalqının varlığını, meneviyyatını ve ruhunu ifade etdiyi üçün bu musiqi Azerbaycanın bütün qedim ve müasir tarixi çoğrafiyasını da ehate edir. Bu aşıq mekteblerinin hamısı birlikde vahid Azerbaycan aşıq medeniyyetini teşkil edirler.

Azerbaycanın aşıq senetinin qedim tarixe ve geniş çoğrafiyaya malik regional mekteblerinden biri de Şirvan aşıq mektebidir. Şirvan aşıqlarının ifaçılığı diger Azerbaycan aşıq mühitlerinden ferqli olaraq, muğam ifaçılığına xas olan melodiya, interpretasiya, ritm üslubunu özünde ehtiva edir. Diger aşıq mekteblerindeki olduğu kimi burada da dastan, ustadname, qoşma, tecnis, bayatı janrları geniş yayılmışdır. Lakin Şirvan aşıq mektebinin özünemexsus mahnı repertuarı da vardır. Meselen, "Şirvan şikestesi", "Bayatı şikeste", "Sarıtorpaq şikeste", "Qobustan şikestesi" ("Qobustanı"), "Döyme Keremi", "Şeşengi", "Cüdayi", "Ordubadı", "Osmanlı Koroğlu", "Gerayı", "Sarıköynek" ve başqa havalar yalnız bu aşıq mühiti üçün seciyyevidir.

Şirvan aşıqlarının repertuarına daxil olan vokal-instrumental janrlardan biri de "Peşrov" adlanır. Şirvanda aşıqlar terefinden ifa olunan "Peşrov" janrının çoxlu melodik nümuneleri vardır. Meselen, "Qedim peşrov", "Koroğlu peşrovu", "Eyvaz peşrovu", "Kerem peşrovu", "İbrahim peşrovu", "Ehmed peşrovu" ve s.

"Peşrov" janrı Türkiyede ve Orta Asiya türklerinin musiqisinde de geniş yayılmışdır. Türkiyede orta esrlerde ve müasir dövrde "peşrov" (peşrev, peşrou) instrumental-professional janr kimi ifa olunur. Şirvan aşıqları arasında ise peşrov vokal-instrumental janr kimi yayılmışdır.

Belelikle, Ukraynada yaşayan qedim türk etnoslarından olan Azerbaycan xalqının zengin musiqi medeniyyetinin bir sahesi de aşıq musiqisidir. Ukrayna azerbaycanlıları öz qedim milli-medeni deyerlerini, o cümleden, aşıq musiqisini çox sevir, dinleyir, genc nesillere öyredir ve yaşadırlar. Fexr etmek olar ki, Ukraynada keçirilen Azerbaycan medeniyyeti ve inceseneti günlerinde, müxtelif medeniyyet tedbirlerinde qedim enenevi musiqi yaradıcılığı olan aşıq musiqisi de daim seslenir.

1. Azerbaycan tarixi. - Bakı, 2007. 2. Архимович Л., Карышева Т., Шеффер Т., Шреер-Ткаченко. Музыка-

льная культура Украины. – М., 1961. 3. Гаджибеков У. О музыкальном искусстве Азербайджана. - Б., 1968. 4. Гуменюк А. Украинские народные музыкальные инструменты. (на укр. языке). – Киев, 1967. 5. Кривоно-сов В. Ашуги Азербайджана. - ж. "Советская музыка", 1938, № 4, с.25-30. 6. Мамедов Т. Традиционные напевы азербайджанских ашыгов.- Б., 1988. 7. Эльдарова Э. Искусство ашыгов Азербайджана. – Б., 1984

Мустафа Йилмаз д-р філол. наук, проф., / Prof.Dr.Mustafa YILMAZ (Туреччина/ TURKİYE)

ДЕРЖАВОТВОРЧА ДІЯЛЬНІСТЬ ГАГАУЗІВ ТА ГАГАУЗЬКОЇ ЛІТЕРАТУРИ З РОЗПАДУ РАДЯНСЬКОГО СОЮЗУ ПО СЬОГОДЕННЯ

SOVYETLER BİRLİĞİ'NİN DAĞILMASINDAN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE'NİN GAGAUZ ÖZERK CUMHURİYETİ'NE YÖNELİK FAALİYETLERİ

У другій половині 1991 року після розпаду СРСР Турецька республіка почала налагоджувати зв'язки з

новоутвореними державами, основне населення яких становили тюркські народи. Процеси державного формування, які проходили в Середній Азії багато чим нагадують політичну активність на Балканах того самого періоду. Під проводом утвореного у 1988 році Гагаузького Народного Руху, ядро якого складали видатні діячі науки та культури гагаузького походження, була проведена спроба заснувати незалежну державу із центром у м.Комрат у північній Молдові. Гагаузька республіка, яка, втім,

87

залишилась автономією у складі Молдови, встала на шлях підтримання тісних зв'язків із Туреччиною. Особливе місце у стосунках між сторонами стала займати турецька державна агенція з питань співпраці TİKA, що з 1992 року на юридичному рівні засвідчила свою готовність до співпраці з Гагаузькою автономією в сферах освіти, культури, охорони здоров'я, соціальній галузі та сільському господарстві.

У роботі, засновуючись на офіційних звітах сторін, проаналізовано успіхи співпраці TİKA із гагаузькою стороною у сферах освіти, культури, охорони довкілля, матеріально-технічної допомоги, туризму, торгівлі, охорони здоров'я, фінансів, промисловості, сфері послуг та житлово-комунальній сфері.

Ключові слова: культура, гагаузька література After the collapse of USSR, the new independent Turkish states appeared in Inner Asia. After their

independency, Republic of Turkey begun to interest with these infant states of Inner Asia and a relationship was established between Turkey and each of these Turkish Republics. Similarly, a new relationship between Turkey and the Balkan states of old USSR in Balkans were established.

Gagauz nationalism strengthened by the end of the last decade of 20th century. In 1988, under the leadership of Gagauz intelligentsia the movement known as the "Gagauz People" (Gagauz Turkish: Gagavuz halkı) apperared and in August 1990, Comrat was declared as the autonomous republic. After that, Gagavuz Yeri declared itself independent on 19 August 1991. After these historical development, Turkey begun to contact with Gagauz Turks of Balkans. In this manner, Turk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi, TİKA(Administration of Turkish cooperation and development) became the central point in this relationships both with infant independent Turkish states of Inner Asia and Gagauz Authonomius Republic of Balkans. In this study, it is tried to evaluate the activities of Turkey in Gagauz Authonomious Republic and the relationship between these two Turkish Republics especially in the fileds of health, education, cultural, environment, tourism, trade and etc. under the lights of datas obtained from TİKA.

Bu tebliğin esas konusu Sovyetlerin dağılması sonrası ortaya çıkan yeni Cumhuriyetler ve bağımsız topluluklardan biri olan 'Gagavuz Bağımsız Cumhuriyeti', 'Gagavuz Yeri Özerk Bölgesine' Türkiye'nin yaptığı yardımlardır.

Bu ilişkilerin esasını oluşturan Türkiye'nin yaptığı yardımların daha iyi anlaşılabilmesi için dış yardım ve teknik yardım konularının kısaca açıklanması gerekmektedir. Kalkınma isteği olan bu ülkeler veya topluluklar; tasarruf açığı ve dış ticaret açıklarından kaynaklanan sermaye yetersizlikleri dolayısıyla kalkınmalarını sağlayacak yatırımlarını gerçekleştirmek için dış kaynaklara ihtiyaç duymuşlardır. Sonuçta anılan ülkeler, kalkınmayı sağlayacak sermaye ve teknik bilgiden ve bunu satın alacak kaynaklardan yoksundurlar. En önemli eksiklik de şüphesiz eğitimli insan gücünün olmayışıdır.

Gelişmiş ülkeler ise çoğunlukla ticari ve siyasi kaygılarla konuya yaklaşmışlar ve aralarında tarihi, kültürel ve siyasi bağlar bulunan ülkelere yardım yapmışlardır. Ama soğuk savaşın sona ermesi ile dış yardımlar gelişmiş ülkeler açısından bir gereklilik haline gelmiş ve sanayileşmiş ülkelerle uluslararası kuruluşların yardım faaliyetleri hız kazanmıştır. İkili düzeyde yapılan yardımların yanı sıra çok taraflı yardım verilmesi yönünde gelişmeler yaşanmış ve örgütlenmeler olmuştur. Çok taraflı yardım veren kuruluşlar; başta Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu (İMF) ve Birleşmiş Milletler (BM) olmak üzere uluslararası kalkınma bankaları ve fonları sayılabilir.

Özellikle dış yardımın gelişimine bakıldığında 1950'li yıllardan itibaren teknik yardım kavramının ortaya çıktığı ve bu yardım türünün dış yardımlar içerisindeki payının giderek arttığı görülmektedir. Yine bilinen uluslararası düzeyde teknik yardım veren Birleşmiş Milletler Kalkınma Teşkilatı (UNDP) ile ikili düzeyde teknik yardım veren ABD, Japonya, Kanada ve Almanya'nın teknik yardım kuruluşları vardır. (JİCA, GTZ, CİDA vb).

Dış yardımların; askeri yardımlar, teknik yardımlar, hibe şeklinde yapılan yardımlar ve kalkınma kredileri şeklinde tasnif edilebileceği görülmektedir. Devlet Planlama Teşkilatı tarafından hazırlanan 'Türkiye'nin İkili Dış Yardımları (1992-1996)' başlıklı çalışmada; Türkiye'nin yaptığı dış yardımlar; teknik yardım, insani yardım, ekonomik yardım ile kültürel ve bilimsel işbirliği olarak dört başlık altında toplanmıştır. Bunlardan teknik yardım: kısa süreli eğitim, staj ve uzman gönderme, eğitimci gönderme, inceleme gezisi, toplantı-seminer-konferans gibi faaliyetleri kapsarken, gıda ilaç ve giyecek yardımları insani yardım kapsamına girmektedir. Ekonomik destek amaçlı hibe olarak verilen yardımlar, doğrudan verilen krediler, imtiyazlı krediler, Eximbank kredileri, kredili/vadeli satılan mallar

88

ve sermaye transferleri ise ekonomik yardım niteliğindedir. Son olarak kültürel ve bilimsel işbirliği başlığı altına girebilecek faaliyetler ise; toplantı, bilimsel gezi, kitap basılması ve dağıtılması gibi konular ile sosyal ve bilimsel faaliyetler olarak nitelendirilebilir.

Sanırız Türkiye'nin Gagavuz Özerk Bölgesi'ne yaptığı yardımların hangi kategoriye gireceğini anlamamız açısından bu açıklamalar yeterlidir. Bu arada dış yardımların çoğunlukla dış politikanın bir aracı olarak kullanıldığı, ülkelerin güvenlik kaygıları ile dış yardımlar arasında bir ilişki bulunduğu, dış yardımların belirli koşullara bağlı olduğu, yardımların zamanla bağımlılık yarattığı gibi eleştirel yaklaşımlarda bulunmaktadır.

Sovyetlerin dağılması sonrası yeni bağımsız devletlerin ve toplulukların ortaya çıktığını söylemiştik. Orta Asya, Kafkasya ve Balkanlarda birçok ülkenin bağımsızlığına kavuşması, coğrafi sınırları ve güç dengelerini önemli ölçüde değiştirmiştir. Yeni duruma bağlı olarak küresel ve bölgesel güçler enerji ve güvenlik stratejilerini yeniden belirleme ihtiyacı hissetmişlerdir.

Bu güç mücadelesinin yanı sıra yeni ülkelerin uluslararası siyaset sahnesinde yerlerini alabilmeleri, serbest piyasa ekonomisine geçebilmeleri ve demokratik kurumlarını oluşturup geliştirebilmeleri yönünde yardım ve işbirliği çabalarını gündeme getirmiştir. Sınırlarının etrafında küresel ve bölgesel güçlerin farklı beklentilerine ve yaklaşımlarına muhatap olan yeni devletler bulan Türkiye Cumhuriyeti de yeni bir strateji arayışına mecbur kalmıştır. Üstelik tam da Sovyetlerin dağılması sonrası yani soğuk savaşın sona ermesiyle batı nezdindeki stratejik önemini kaybettiği yolunda düşünce ve endişelerin dile getirilmesi, Türkiye'yi yeni bir strateji arayışına zorlamış ve yeni kurulan devletler bu açıdan fırsat olarak görülmüştür. Ancak bu yeni duruma kadro, kurum, belirlenmiş milli hedefler ve bölgede yaşayan akraba toplulukları ile ilgili gerekli ve yeterli bilgi birikiminden yoksun olarak yakalanmıştır. Şüphesiz bu durum sonuca etki edecektir.

Sıkça referans vermekten öte bir şey yapılmayan Atatürk'ün 1933 yılında yaptığı tarihi uyarıya rağmen, Türkiye 1990 sonrası yeni siyasi oluşuma karşı hazırlıksız yakalanmıştır. Oysa Türkiye Cumhuriyeti Osmanlı Devleti'nin mirası üzerine kurulan modern bir ulus devlet olarak, Atatürk önderliğinde gerçekleştirdiği radikal değişimlerle bulunduğu noktada zenginliklerini ve birikimini Türk dünyasının yararına sunması beklenen bir ülke konumundadır.

Nitekim anılan gelişmeler sonrası 1992 yılında bölge ülkelere yönelik teknik yardım programlarının hazırlanmasından ve uygulamaya konulmasından sorumlu bir kuruluş olan Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) kurulmuştur.

Şüphesiz Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri ve akraba topluluklar arasında işbirliğinin temeli sadece maddi olmayıp, tarihi ve kültürel yakınlığa bağlıdır ve Türkiye bu yönüyle diğer ülkelere göre söz konusu coğrafyada hep bir adım önde olmuştur.

Yine bu ilişkinin anılan yönler dışında; ekonomik tamamlayıcılık, ulusal ve uluslararası ortak çıkarlar yani bir anlamda karşılıklı çıkarlara dayalı, egemenliklere saygılı içişlerine karışmama gibi ilkeler çerçevesinde olması hedeflenmiştir. TİKA'nın bağlı bulunduğu devlet bakanlığının bölgeye yönelik ekonomik, eğitim, sosyal ve kültürel açıdan hedefleri şöyle sıralanabilir:

Bölgede piyasa ekonomisinin yerleşmesini sağlayacak kurumsal ve yasal altyapının kurulması; Bölge ile ticaretin geliştirilmesi bağlamında girişimcilerin yönlendirilmesi ve küçük ve orta ölçekli

girişimcilerin bu ülkelerde iş kurması için gerekli bilgi ve altyapı desteğinin sağlanması; Ulaştırma, haberleşme ve enerji alanlarındaki işbirliği ve benzeri projelere destek verilmesi; Ortak tarih, dil, sosyal ve kültürel alanlarda işbirliğinin sağlam temellere oturtulması; Ortak kültürel mirasın tespiti, korunması ve tarih, dil ve kültür alanında ortak unsurların

canlandırılmasına yönelik Türk dili ve kültürünün gelişmesini sağlayacak projelerin desteklenmesi şeklinde özetlenebilir.

Belirlenen hedefler bağlamında TİKA dışında yüzün üzerinde Türk kamu kuruluşunun bölgeye yönelik yardım ve işbirliği yaptığı görülmektedir. Faaliyet alanları; eğitim programları, müşavirlik hizmetleri, giden ve gelen ziyaretçilere destek, Konferans, Kongre, Seminer, Toplantı, Fuar, Şenlik, Festival, Konser, Sergi, Turnuva, belirli konulara ilişkin rapor, Etüt Fizibilite, Master planı, Kalkınma planı, yayın faaliyetleri başlığı altında toplanabilir. Bunları yine konularına göre açacak olursak; Türk Kültür ve Tarihi, Sağlık, İstatistik, Türk

89

Dili, Özel Sektörü Geliştirme, Ekonomi, Standartlar, Gıda, Tarım ve Hayvancılık, Dış İlişkiler, Bankacılık Ticaret, Basın-yayın, Savunma, Eğitim, Sanat, Güvenlik, Sanayi, Bilim, Spor, Çevre, Gümrük, Demiryolları ve Ormancılık gibi çok farklı alanları kapsadığı görülmektedir.

Şimdi bu genel bilgileri sahada gözleyecek olursak, Türkiye'nin Gagavuz Özerk Yeri ile ilişkilerinin tarihsel arka planı olmasına rağmen tebliğin konusu olan ilişkiler 23 Aralık 1994 tarihinde Moldova Cumhuriyeti'nin Gagavuz Özerk Bölgesini tanımasıyla başlamıştır. 1998'de ise 'Gagavuz Yeri Özel Hukuki Statüsü Kanunu' yani Gagauz Ana Kanunu kabul edilmiştir. Bu bağlamda bağımsızlığını 27 Ağustos 1991 yılında ilan eden Moldova'yı ilk tanıyan ülkelerden biri olan Türkiye Moldova ile 3 Şubat 1992 tarihinde diplomatik ilişkileri başlatmış ve 1994 yılında ise, dostluk ve işbirliği anlaşması imzalanmıştır. Şüphesiz Moldova'nın güneyinde yaşayan Gagavuz Türkleri Türkiye'nin Moldova ile ilişkilerinin artmasında ve iki ülke arasındaki dostluk ve işbirliğinde temel bir köprüdür. Bu doğrultuda Devlet Planlama ve Devlet İstatistik verilerine göre yıllar itibariyle Türkiye'nin Moldova'ya yaptığı yardımlara bakacak olursak:

1992 = 7 bin dolar 1993 = 551 bin dolar 1994 = 289 bin dolar 1995 = 418 bin dolar 1996 = 260 bin dolar 1997 = 327 bin dolar (bağış) 1998 = 555 bin dolar (bağış) 1999 = 155 bin dolar (bağış) 2000 = 483.682 dolar 2001 = 735.121 dolar 2002 = 255.698 dolar 2003 = 198.417 dolar Türkiye'nin dış yardım yapan kuruluşları arasında teknik yardım yapan kuruluşlar şunlardır: Milli

Eğitim Bakanlığı (MEB), Diyanet İşleri Başkanlığı, Devlet Planlama Teşkilatı, Sosyal Yardım Derneği, Vakıflar Bankası, TİKA, Türk Standartları Enstitüsü, Devlet İstatistik Enstitüsü, Halkbank ve 24 diğer kuruluş bulunmaktadır.

Ekonomik yardım yapan kuruluşlar arasında şunlar söylenebilir: Eximbank, Hazine Müsteşarlığı, Türkiye Petrolleri A.O. (TPAO), Toprak Mahsulleri Ofisi, Şeker Fabrikaları, Toplu Konut İdaresi, Ziraat Bankası, TİKA, Diyanet ve 14 diğer kuruluş sayılabilir. İnsani yardım yapan kuruluşlar arasında ise Kızılay, Sağlık Bakanlığı, Savunma Bakanlığı, Toplu Konut İdaresi, TİKA, Hazine Müsteşarlığı, Tarım Bakanlığı, Toprak Mahsulleri Ofisi, EGO ve diğer beş kuruluş görülmektedir.

Kültürel yardım yapan kuruluşlar arasında ise; TİKA, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Diyanet, Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Kültür Bakanlığı, Maden Teknik Arama Genel Müdürlüğü, Bilkent ve Anadolu Üniversitesi sayılabilir.

Türkiye'nin yaptığı dış yardımlara ilişkin temel sorun yardımların kayıt altına alınmamış oluşudur. Örneğin 1992-2001 yılları arasında 2685 faaliyet gerçekleştirildiği ve bu faaliyetlerin 1180'inin yardım, 1050'sinin ise işbirliği faaliyeti olduğu görülmektedir. Bunlardan 1160 faaliyeti TİKA yapmıştır. Böylece TİKA'nın Sovyetlerin dağılması sonrası Türk Cumhuriyetleri ve Türk topluluklarına yönelik faaliyetleri dünyadaki benzer kuruluşların faaliyetinden farklı olarak sadece teknik yardım ile sınırlı olmayıp, karşılaşılan duruma bağlı olarak, ilgili ülke ve topluluklarla sosyal ve kültürel ilişkilerin geliştirilmesine yönelik bir koordinasyon kurumu işlevini gördüğü anlaşılmaktadır.

Türkiye'nin Gagavuz bölgesine yaptığı yardımları Eğitim ve Kültür, Basın-Radyo ve Televizyon, Sağlık, Çevre ve Teknik yardım başlıkları altında toplamak mümkündür. Bu yardımlardan öncelikli ve önemli olanları şüphesiz, Sulama ve içme suyu şebekesi, ayni ve nakdi yardım bağlamında petrol temini, (12.255 ton 2000 ve 2001'de), Buğday yardımı, Teknik malzeme, Otomobil, Minibüs, Mefruşat malzemesi, Sağlık malzemesi ve benzeri malzeme yardımı dışında, Gagauz dilinin ve kültürünün gelişmesine yönelik kültürel faaliyetler ve eğitim alanında yapılan yardımlar oluşturmaktadır.

90

Anılan yardımları yukarıdaki tasniflere göre açacak olursak; Eğitim ve Kültür alanında yapılan yardımlar: Komrat Atatürk Kütüphanesi'nin kurulması ve desteklenmesi. (Üniversitenin bulunduğu

Komrat'da kurulan bu kütüphaneyle hem Türkiye ve Türk Tarihi hem de bölgeye ve Gagavuzlara ilişkin eserlerin kullanıcılara sunulması, kütüphanede görevli memurlar ile kütüphanenin giderlerinin karşılanması (temizlik, internet hizmetleri, bakım/onarım vb) önemli bir faaliyettir. Yine aynı bağlamda Komrat Üniversitesi'ne kitap yardımı yapılmıştır.)

Kongaz Süleyman Demirel Türk Lisesi'nin ve Akkerman şehrindeki Gagavuzlara ait Prometey İlköğretim okuluna destek sağlanması,

Çadır Lunga Tiyatrosu'na maddi destek, Çocuklar ve gençler için Kinetoterapi odası kurulması, Eğitim Bakanlığı'na kitap ve ekipman yardımı, Gagavuz Dili Olimpiyatlarının desteklenmesi, Gagavuz Milli Tiyatrosunun desteklenmesi, Gagavuz edebiyatından seçmelerin dijital ortama aktarılması, Komrat el becerilerini geliştirme kursu açılması, Gagavuz Halk Türküleri festivaline destek verilmesi, Uluslararası tiyatro festivalinin desteklenmesi, Gagavuz Kalender Adetleri adlı kitabın ve tanıtım konferansının desteklenmesi, Türk Kültür Merkezi'ne kitap desteği, Gagavuz Şarkı ve Dans Topluluğu'na destek. Gagavuz Türklerine Türkçe eğitim projesi Vulkaneşti Kültür Evi projesine destek, Gagavuz yazı dilinin geliştirilmesine destek, Gagavuz yeri şiir yarışmasına destek, Kadınca Çocuk ve Dans grubuna destek, Djoltay ortaokuluna yardım, Kazakay Köyü kreş ve ilkokuluna yardım, Kıpçak köyü ilkokuluna yardım, Komrat Devlet Üniversitesi Türkoloji Bölümüne Teknik donanım ve öğretim elemanı desteği, Komrat çocuk kreşine destek, Beşalma lisesine yardım, İvuşka 7 nolu kreşine yardım, Türkçe Öğretimi, Türk Kültürü ve Milli Eğitim sisteminin tanıtılması bağlamında her yıl

düzenlenen seminere Gagavuz öğretmenlerinin katılımının sağlanması, Türkoloji yaz staj proğramı çerçevesinde Türk Dili ve Edebiyatı bölümünde okuyan öğrencilere

yönelik proğrama Gagavuz öğrencilerinin katılımının sağlanması, Türk Dili ile ilgili eğitim yapan veya Türkçe eğitim veren akademisyenlerin Türkiye'ye daveti, Gagavuz dilinin yazılı hale getirilmesi ve dil bilgisinin oluşturulmasına büyük katkı sağlayan dil

bilimci Dionis TANASOĞLU'nun doğumunun 90. Yılı nedeniyle düzenlenen 'Gagavuz Dili Cumhuriyet Olimpiyatları'nda dereceye giren öğrencilere hediyeler verilerek teşvik edilmesi,

Ukrayna'nın seçkin kültür ve eğitim kurumlarından olan Kiev Milli Taras Şevçenko Üniversitesi'nin düzenlediği Ukrayna'da Türkçe Konuşan Halklar paneline destek.

Ressamlar Birliği'ne destek verilmesi, Periyodik bir proğram çerçevesinde yapılan Genç Diplomatlara Eğitim projesine Gagavuzların da

dâhil edilmesi, Moldova dışişleri bakanlığı uzmanlarının eğitimine destek verilmesi, Moldova İstatistik programı çerçevesinde uzmanlara eğitim, Avrasya yerel yönetim kongresine katılımının desteklenmesi, Risk altında korunması gereken çocuklar sempozyumuna Moldova'dan katılımın sağlanması,

91

Uluslar arası polis akademileri işbirliği organizasyonuna katılım, Kültürler arası iletişim günleri etkinliğine katılım, 8. Uluslarası Sapanca Şiir akşamları etkinliğine beş kişilik müzik grubunun katılımının

sağlanması, Altıncı Oyun grubunun 23 Nisan Çocuk Şenliğine katılımı, Türkiye ve Balkan ülkeleri arasında dostluğu ve işbirliğini geliştirme konferansına katılımın

sağlanması, Uluslararası Türkçe Dil Olimpiyatlarına katılım, Avrasya'ya yön veren şahsiyetler sempozyumuna katılım, Türksoy Ressamlar Buluşması etkinliğine katılımın sağlanması, Avrupa Gençlik topluluğuna katılımın sağlanması, Türkçe süreli yayınlar sempozyumuna katılımın sağlanması. Görüleceği üzere eğitim ve kültür başlığı altına girebilecek yardımların büyük bir bölümü dil, tarih

ve eğitim alanında etkinlikler yanında kültürün önemli öğelerinden olan, tiyatro, güzel sanatlar, şiir ve dans gibi etkinlikleri de kapsamakta ve anılan konulara ilişkin hizmet içi eğitim ve toplantılara katılımın sağlanması yanında bu bağlamda verilen malzeme kitap ve diğer yardımlardan oluşmaktadır. Anılan faaliyetlerin tamamı sonlandırılmıştır.

Basın, Radyo- Televizyon (Medya) Bu başlık altında yapılan faaliyetler ise şunlardır: Bucağın Dalgası adlı radyo programının desteklenmesi, Sabaa Yıldızı ve Güneşcik gazetesine destek verilmesi, Anasözü gazetesine maddi katkı ve ekipman desteği, Çadır Lunga belediyesine matbaa yardımı, Gagavuz FM Radyo ve TV projesine destek, Gagavuz Korafları adlı TV proğramına destek, Gagavuz Radyo ve Televizyon ağının genişletilmesine destek, Gagavuz Radyo ve TV yayınlarının izlenmesini teşvik amacıyla şarkı yarışmasına destek TRT soydaş eğitimi projesi bağlamında bölgeye destek, Türk Dilinde Yayın Yapan Radyolar buluşmasına katılım gibi faaliyetlerden oluşmaktadır. Görüleceği üzere Gagavuz dilinin ve kültürünün gelişmesinde önemli bir araç olan gazete ve dergilerle

radyo ve televizyonun önemi çerçevesinde, Gagavuz bölgesinde yazılı ve görsel medyanın oluşması için bilgi birikimini paylaşma ve teknolojik yardım ve hizmet içi eğitim konularında işbirliği yapılmıştır.

Sağlık ve Çevre Bu başlık altında yapılan etkinlikler ise şunlardır: Gagavuz bölgesi sağlık hizmetlerini iyileştirme projesi, Komrat Devlet Hastanesi'ne donanım desteği, Kişinev 2 nolu doğumevine donanım desteği, Vulkaneşti huzurevi restorasyonu ve teftişi, Sağlık konusunda hizmet içi eğitim, Taur Engelliler Derneği'ne yardım. Beşgöz Sağlık Ocağı'nın onarımı, Çadır Lunga hastanesine malzeme ve yardım, Vulkaneşti hastanesinin onarımı, Gagavuz Özerk bölgesine ambulans yardımı, 19. Dünya İş Sağlığı ve Güvenliği Kongresi'ne katılımın sağlanması, Dünya Halk Sağlığı Kongresi'ne katılımın sağlanması. Sağlık ile ilgili yardım diğer yardımlar gibi hizmet içi eğitim, uluslararası etkinliklere katılımın

sağlanması yanında malzeme ve teknolojik yardım desteği şeklinde kendini göstermektedir. Sağlık ve Çevre genel başlığı altında incelenecek diğer bir konu Gagavuz yeri içme suyu

projesidir ve bu proje yaklaşık on yılda tamamlanmıştır. Proje çerçevesinde:

92

Çadır Lunga içme suyu projesi, Vulkaneşti içme suyu projesi, Kıpçak Köyü Artezyen kuyularının ıslahı. Görüleceği üzere onbinlerce kişiyi ilgilendiren içme suyu da önemli bir proje olup

sonuçlandırılmıştır. Teknik Yardım Bu başlık altındaki aktiviteler farklı konularda bilgilendirme, bilgi alma, proje geliştirme ve

malzeme yardımları gibi çalışmaları içermektedir. Bu aktiviteler şunlardır: Bankacılık, Dış Ticaret ve Halıcılık alanında danışman desteği, Barutçu kasabasına spor kompleksi kurulması, Farklı tarihlerde yapılan inceleme gezileri, Ekolojik tarımın yaygınlaştırılması ve geliştirilmesi projesi, Gagavuz Kültür Bakanlığı'na otobüs hibesi, Gagavuz sulama suyu ön fizibilitesinin hazırlanması, Gagavuz halıcılığının geliştirilmesi projesi, Gümrük eğitimi, Güreş şampiyonası için katkı, İşadamları gezisi, Komrat belediyesine ekipman yardımı, Modern meyve bahçelerinin kurulması, Milli Anayasa Mahkemesi'nin kuruluşuna destek, Moldova İhracatı Geliştirme Kurumu'na destek, Moldova özelleştirme programına destek kapsamında özel idare uzmanlarının eğitimi, Moldova'da 150 muhtaç aileye yardım, Moldova'da düzenlenen uluslararası bahar şenliklerine destek, Moldova şarap üreticilerinin uluslararası yarışmaya katılımlarına destek, Serbest bölgeler konusunda danışman görevlendirme, Sigara fabrikası kurulması ve sanayi konusunda inceleme gezisi, Tuğla, Kiremit fabrikası için etüt, proje ve danışmanlık konularında destek, Web sayfasının hazırlanmasında eğitim ve uzman desteği, Yeni Nesil Gençler derneğine ekipman desteği, Bender kalesinin restorasyonu kapsamında fizibilite çalışmaları, Vatva geçici yerleştirme ve rehabilitasyon merkezinde barınan kimselere meslek edindirme ve

ekipman yardımı, Görme engellileri bilgilendirme ve rehabilitasyon merkezinin yemekhanesinin teftişi, Moldova Ankara Büyükelçiliği'nin desteklenmesi, Moldova Dışişleri Bakanlığı'nın kapasitesinin geliştirilmesi, Moldova hayvancılık projesi etüt çalışması, Moldova meyvecilik sektörünün geliştirilmesi, Uluslararası Nükleer Teknolojide Dünya Konjonktürü Kongresi'ne katılım, Sigorta teşkilatlarının imkânları ve mali istikrarı ile ilgili normlar konulu eğitime katılım, Sonuç Anılan faaliyetlerin bölge genelinde veya Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi'nde bir değerlendirmesi

yapılacak olursa şunlar söylenebilir: Başta söylediğimiz gibi Sovyetlerin dağılması sonrası kurulan Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları ile akraba topluluklara yönelik Türk İş Birliği ve Kalkınma İdaresi'nin veya Türkiye'nin bölgeye ilişkin kadro, kurum ve bölgede yaşayan akraba topluluklar ile ilgili yeterli bilgiden yoksun olduğu görülmektedir. Bu durum uygulanacak politikalarda da başarısızlığı beraberinde getirmiştir.

93

Yine bölgeye yönelik faaliyetlerde kurumlar arasında işbirliği eksikliği son zamanlarda önlenebilmiştir. Yukarıda saydığımız başlıklar altında yapılan faaliyetlerin sürekliliği, verimliliği ve etkisi ölçülememiştir.

Tarihi ve kültürel bağlar ile bölgeye bağlı olan Türkiye zaman zaman ikili ilişkilerde yerine getirilmeyecek vaatlerde bulunmuş, bu durum ise güvenin sarsılmasını beraberinde getirmiştir. Duygusal yaklaşımların son bulması için yılların geçmesi gerekmiştir.

Yardımlar yapılırken ihtiyaç sıralaması belirlenmemiştir. Oysa her ülkenin temel ihtiyaçlarına ve hedeflerine göre yardımların belirlenmesi gerekmektedir. Şüphesiz bu hem yardım yapacak ülkenin hem de alıcı ülkenin imkânlarını, kapasitesini, amaçlarını, güçlü ve zayıf yönlerini bilmek ile ilgilidir ve bu konuda yeterli çalışma ve araştırma gerekmektedir. Anılan türde araştırma birimleri hala mevcut değildir.

Bilinen şey yardım yapılırken; önce yörenin ekonomik, sosyal, siyasi ve idari durumunun ortaya konulması, sorunlarının belirlenmesi, daha sonra ise çözüm önerileri geliştirerek sonra uygulamaya geçmek iken, Türkiye' de bu çoğu zaman tersinden başlamıştır.

Şüphesiz verimliliğe etki eden sadece Türkiye'nin mali, idari bilgi birikimi ve benzeri yetersizlikleri değildir. Bunun yanında muhatap ülkenin ve topluluğun yetersizlikleri de vardır. Bunlar; bölgede eski yani önceki sistemde yer alan yönetim anlayışı ve alışkanlıklarının sürüyor olmasıdır. Geçmişte uygulamaya konulan kanunlar halen yürürlüktedir. Eski kadroların yeni sistemi benimsemesi güç olup, buna bir de demokratik geleneklerin zayıflığı eklenince verime olumsuz etki yapmaktadır.

Yine anılan bölge ve topluluklarda istikrarlı bir para ve banka sisteminin olmayışı ve yeni ekonomik yapılanma, dış ticaret konularında eğitimli eleman yetersizliği sayılabilir.

Şüphesiz Türkiye ve muhatap ülke ve topluluk dışında bir de dış çevre ve içinde yaşanılan dünyanın koşullarının yansıması vardır. Şöyle ki, başlangıçta Ortadoğu, Kafkaslar ve Balkanlar için Türk modeli veya Türkiye'nin modernleşme modeli Batı tarafından önerilmiş ama Türkiye'ye bu modeli sunmada gerekli destek verilmemiştir.

Yine Sovyetlerin dağılması sonrası başlangıçta bölge üzerinde etkisini azaltan Rusya Federasyonu kısa bir süre sonra yakın çevre politikası ile tekrar bölge ile ilgilenmeye başlamıştır. Bu durum Türkiye'nin bölge üzerinde etkinliğini azaltan bir faktördür.

Bu bağlamda bölge ile ilgili olarak, ABD ve AB gibi küresel güçler yanında Rusya, Türkiye, Çin, Hindistan, İran, Japonya ve Pakistan gibi Asya ülkeleri de devreye girmiştir. İşte Türkiye bütün bu değişmeleri dikkate alarak ve geçmişteki tecrübelerinden de yararlanarak dış politika ve yardımları bu bağlamda değerlendirmek bu güne kadar gelen süreçte edinilen bilgiler ışığında TİKA ve diğer kuruluşları buna göre düzenlemek durumundadır.

1. Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü'nde Öğretim Üyesi. 2.Nükrettin Parlak,

'Orta Asya, Kafkasya ve Balkan Ülkeleriyle İlişkiler ve Türk Dış Yardımları (1992-2003)', TODAİE, Kamu Yönetimi Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007, s. 12-243. 3. DPT, Türkiye'nin İkili Dış Yardımları (1992 – 1996), Ankara 1998, s. 2. 4. Mustafa Yılmaz, 'Türkiye'nin Türk Dünyasına Yönelik Faaliyetleri İle İlgili Bir Değerlendirme', Avrasya Etütleri, Ankara, Bahar 2002, Ankara, s. 165-167. 5. Gagavuzların tarihi ve Ortodoks Hıristiyanlarının hikâyesi ile Sovyet öncesi ve sonrası tarihsel sürece ilişkin ve yine Gagavuzlar ile Atatürk döneminin Romanya Büyükelçilik görevinde bulunan Hamdullah Suphi Tanrıöver (1885-1966)'in elçiliği döneminde bölge ve Gagavuzlara yönelik çalışmaları için bkz. Maria Stamova, 'Gagavuz Türklerinin 19-20. Yüzyıl Tarihine Dair Malzemeler', KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Ankara, Bahar 1999, s. 133-150; Mihail Ciachir, 'Basarabyalı Gagavuzların Tarihi', (Haz. Harun Güngör), Türk Dünyası Araştırmaları, Ekim 1982; Harun Güngör, 'Gagavuzların Hıristiyanlığı Kabulü ve İnanışlarındaki İslami Unsurlar Meselesi', Faruk Timurtaş'a Armağan, Aralık 1983; Atanus I. Manov, Gagavuzlar (Romanya ve Bulgaristan'da Oturan Türkler Hakkında Tarihi ve Etnolojik Bir Etüt), Çev. Türker Acaroğlu, Varlık Neşriyat, Ankara 1980; Mustafa Ekincikli, Türk Ortodoksları, Ankara 1998; Yonca Anzerlioğlu, Karamanlı Ortodoks Türkler, Ankara 2003. 6. Anılan rakamlar içerisinde bağış- uluslararası kuruluşlara aidat ödemesi ve yardımlar bulunmaktadır. 7. Parlak, a.g.e. 8 Yılmaz, a.g.m.

94

Пономарева Ірина, д-р філол. наук, проф. /Prof.Dr. İrina PONOMARYOVA (Україна /UKRAYNA)

МАРІУПОЛЬСКІ ГРЕКИ: УРУМИ ТА РУМЕЇ

MARİUPOL YUNANLARI: URUM TÜRKLERİ VE ELLENLER Стаття присвячена проблемам етнічної історії маріупольських греків. Сьогодні не існує обгрунто-

ваних теорій їх походження та поділу на етнічні групи – румеїв (еллінофонів) і урумів (тюркофонів). Ці питання можливо вирішити тільки за допомогою ареальних етноісторичних досліджень Кримсько-Малоазійському та Балканському регіонах.

Ключові слова: етнічна історія, уруми, фольклор. Makale Mariupol Urumları'nın etnik tarihleri ile ilgilidir. Günümüzde onların tarihleri ve etnik kökenleri ile ilgili

birçok hipotiz mevcuttur. Bazıları onları Rumey, yanı Ellınofonlar'a bazıları ise Urum Türkofon'lara bağlamakta . Bu ve dığer sorularа Kırım ve Balkan bölgelerindeki tarihi kaynakları araştırarak cevap bulmak mümkündir.

Anahtar kelimeler: etink tarih; Urumlar: folklor

The Greeks of Mariupol' living on the Azov area of Ukraine take their roots from the town they founded. In the year of 1778 the Christian Greeks of the Crimean Khanate moved on to the territory of Mariupol district of Ekaterinoslav province. They were headed by Metropolitan Ignatiy, the initiator of the migration. Having abandoned their prosperous Crimea, 18 thousand Greeks obtained an administrative and religious autonomy in the Azov area. Nowadays the number of Greeks living in Donetsk region run third in its ethnic structure (1,6 percent). According to the population roll of 1989 the number of Greeks equaled 98 thousand people1, but according to the population roll of 2001 the number decreased to 92,6 thousand people2 due to migrations to Greece.

The scientific interest lies in the fact that over a long period of time the Greeks have preserved their cul-ture, traditions and language while being a constituent of various ethnic and social systems such as the Byzantine and the Osmanic Empires. Besides, another ethnic environment hasn't affected the transforma-tion of their selfconsciousness badly. The investigation of the ethnic processes that take place among the Greeks of the Azov area make it possible to typify the most complicated phenomena in the international interactions and in the intensity of the national and the cultural identity.

Several stages of the ethnic history of the Greeks of Mariupol have been described in various re-views and research works, but still there are a lot of aspects that require a complex investigation.

There is no unified picture of the ethnic history thus far. The majority of research works are aimed at investigation of ethnic and historical phenomena in the Crimean and the Azov periods. In fact, the pre - Crimean history of the Greeks of Mariupol and the current condition of the Greek Dias-pora in the Azov area remain under investigated.

The term "The Greeks of Marioupol" unites the two following ethnic entities: The Roomies whose lan-guage is divided into five dialects referred to the Greek group of the Indo - European language family3, and the Urums, who speak four dialects of the Turkish group of the Altaic language family4. The both call them-selves Greeks, but each group separated itself from the other. Nor did it maintain relations with the other one till the early 20th century, though they both had a common language for communication - Tatar. The Roomies settled down apart from the Urums in the Crimea and the Azov area. They didn't perform any marriages and had different ethnonyms. But their confessional adherence to Orthodoxy is one of the main criteria of their being Greek. The investigations of the current condition of the Greek Diaspora is an evidence to the above - mentioned phenomena being rife nowadays5.

Here a question arises: Why do the Urums and the Roomies speak different languages? Is it a consequence of their once being neighbors of the Crimean Tatars or an evidence to the fact that they moved on to the Crimea from different territories and at a different time? The materials available at present are in no condition to answer the questions asked. To have plosible hypothesis of the origin of the Greeks of Mariupol created, complex investigations on the basis of a possible historic and ethnographical material sharply bound to a certain territory and certain historical events are to be

95

carried out. For the ethnic history to be highlighted, it's necessary to tackle a set of research trends. In the set under consideration the linguistic, anthropological and cultural data alongside the Greeks illiteracy are of great interest. No doubt, the areal investigation of the ethnic processes on the coasts of the Black and the Mediterranean Seas are imperative. Moreover they should go beyond the inves-tigations of the Greeks themselves. It could result in finding out of cultural isoglosses, lines on the geographical map, that could show the territorial spreading of a certain ethnic phenomenon.

Nowadays the investigation of practically all the aspects of ethnology of the Azov area Greeks are aimed at the objects and forms of expression. The emphasis is laid on description and systemati-zation, rather then on the semantics of the material and spiritual culture. As a matter of fact, the lack of interdisciplinary investigation principle or any comparative studies bring about a unilateral charac-ter of the existing research works. As far as the historical concepts, the ethnic history of the Greeks of Mariupol is linked with the peoples of Balkan, Asia Minor, the Crimea, and the Azov area. Therefore it's advisable to start to investigate the materials available with the linguistic data. The language is considered to be one of the most important attributes of the ethnic integrity.

The fact of the Roomies and the Urums using different languages is not yet an evidence to their being different nations. Nor does the spoken language make different groups of people automatically belong to one ethnos.

The dialects of the Azov area Greeks are the best investigated theme. Nowadays there are well many research works concerned with the comparative analysis of the Roomies' and the Urums' dialects. But the structural resemblances of the Azov Greeks' languages to the languages of the Greeks of the Balkan, the Pontic Greeks and the Greeks of Asia minor are not under the investiga-tion. The Greeks of Mariupol are bilingual and speak their mother tongue mainly in everyday life. Multiple attempts of Greek intelligentsia to revive their language and to develop the Greek literature are not a success thus far6. The decrease of the population is undoubtedly caused by the ethnic assimilation, but the latest population roll reveals a decrease in ethnic consciousness as well, which couldn't but be affected by the state policy of the 20th century aimed at hellinization and study of the modern Greek language that is in turn not the Azov area Greeks mother tongue. Distraction of the Greek population from learning their mother tongue has entailed the loss of their dialects and destruc-tion of the ethnic self-consciousness.

The reconstruction of the facts which could influence the formation of the Urums and the Roomies is to be linked to the territories the Greek ethnic groups inhabited in different periods of their existence. In fact the ethnic processes in the Crimea and the Asian Minor various problems of the Greek of Mariupol's history is inseparably connected with are not investigated. These areas are a classical example of the complicated bond of ethnic, political, social, economic and cultural phenomena. Being at the crossroads of trade ways and the bridge between Europe and Asia, the areas have absorbed the phenomena of the East and the West. Therefore the ethnic history can be highlighted only if the forms of interaction, enrichment and correla-tion on the interdisciplinary level are worked out. Let's give it and try to find out about the missing links important to the ethnic history along with periodization that would reflect the qualitative changes of the major characteristics of the ethnos.

It is the nation's origin that is one of the most complicated and important aspects of the ethnic history. In this respect there is no grounded theory of the Greeks of Mariupol origin nowadays that could take their split into the two ethnic groups, the Roomies (the Hellinophones) and the Urums (the Turkophones) into consideration. This fact was first discovered by the researchers of the late 19th century V. I. Grigorovitch7 and F. Braun8. The former referred the Aurums to the Alans and the latter referred to the Goths. The hypothesis of the Aurums' Turkish origin was put forward by I. A. Korelov9 and A. N. Garkavets10. But the majority of the investigators of the 19th century, such as A. A. Bertje – Delagar11, A. I. Markevitch12, I.I. Sokolov13 and M. Aradzhioni14 adheres to the hypothesis of the ethnic entity and the same origin roots of the Urums and the Roomies. The scholars' inability to carry out a critical analysis of many key moments in the Azov Greeks history is caused by the selective use of the sources and lack of the complex approach. It is possible to answer the question of origin only if various sources and literature are investigated.

96

The investigation of the early stage of the Azov Greeks' ethnic history have always caused various difficulties to emerge. The data of anthropology can prove to be one of the few sources that make it possible to approach a solution of a problem. It is here that the anthropological materials enjoy a sort of dominance over the sources of other types. The data of anthropology make it possible to confirm the hypotheses that highlight the problem of the Greeks' split according to the language principle. Or it may be caused by their once being neighbors of the Crimean Tatars. Or the linguistic distinctions between the Urums and the Roomies can be explained by the fact that they came to the Crimea from different territo-ries and at a different time. It is difficult to make conclusions at the present stage of investigation be-cause of scarcity of the anthropological characteristics of the Azov area Greeks.

In the 1950s - 1960s the investigation of the Greek population of the Azov area was carried out by the Ukrainian anthropologist V. D. Dyachenko15 and the Greek anthropologist A. N. Poulanos16. The investigation was held in two Greek villages, therefore no sure conclusions of the distinctions between the Aurums and the Roomies were able to be found. Only nowadays an opportunity of a profound investigation of the Greeks' anthropology has emerged. Over the year of 2002 the Urumian and Roomiean villages were investigated by S. P. Segeda. The program of the anthropological investigation included odonthological and dermathoglifical methods that make it possible to determine the degree of resemblance and distinctions between the representatives of the two ethnic groups on the basis of a set of relevant features. As a result of the expedition work catalogues of anthropotypes of the Greeks of Mariupol at their residence (more than one thousand phenotypes) are compiled. The data gathered have started to be processed and preparation for the following stages of the anthropo-logical investigation is continued.

By way of summing up the materials of the first stage, the ethnogenetic connections of the Azov area Greeks can be traced. Taking into consideration the corporal appearance of the Greeks of Mariupol, it is notworthy that they are bound anthropologically with the population of the Balkan and the preseldzhukian and preorsmanic population of Asia Minor on the one hand, and with the so -called brand new elements oguzo - turkish or oriental elements on the other hand. Over all the both groups belong to the South European type of the European race. The traits of Mediterranean, Minor Asian and Oriental anthropological type are present.

A great expedition work aimed at selection of the ethnographical material is being carried out nowadays in Mariupol Institute of Humanities. The research is aimed at the current condition of the Azov area Greeks. The research was in particular targeted at investigation of ethnonyms spread among the Greek population, such as the Greeks, the Hellens, the Roomies, the Urums, the Tats and the Bazariots. The investigation by the philologist E. I. Nazariev18 who accentuates the semantics and traces the isoglosses of ethnonyms is of great interest. It significally widened the range of opportuni-ties of modeling the ethnogenetic connections. With reference to the spreading of the term "Tats" which is used by the Azov area Greeks one can draw the isogloss as follows: the Iranian (Asia) —> the Turks (Asia and Asia Minor) —"the Osmanic Turks (Asian Minor) —"the Tatars (the Crimean Peninsula) —> the Greeks (the Crimea and the Azov area).

No doubt, the traditional culture study and its modern state are closely connected with the ethnical processes. For the ethnical history study the traditional culture is a kind of the mirror, which reflects the ethnohistorical phenomena. This material can be considered as the basic one. But this trend researches mainly fixed and described the material and spiritual culture of the Greeks of the Azov area without practically any comparison and distinction of the Urumian and the Roomiean Cultures. The exception is made for I. V. Ivanova's works where the author fragmentary correlates the cultural phenomena with the analogous phenomena existing on the Minor Asia, the Trans Caucasus and the Balkan territories. The common life and cultural features were formed in the both groups as a result of their lasting existence in the borders of the Osmanic Empire and the Azov area. These features can especially be traced in the material culture facts dwellings, clothes, food) with the oriental influence prevailing19. Here we can trace the features common to those of the Tatar, the Osmanic, the Greek traditional cultures. But it's also possible to sketch the separate areals due to the groups of features which testify the ethnogenetic and ethnocultural relationship of some peoples of these areas.

97

The Urumian and the Roomiean folklore is rich in its contents and diverse in its genres. It is a matter of scientific interest for a wide range of scholars. All the more that it's only the folklore samples that have been fixed by now. Though some research works distinguish between the epic and song genres of the Aurums and the Roomies due to their completely different genetic roots. S. I. Markov considers the Urumian folklore as a superficial character and correlates it with the oriental charac-ter20. A. N. Garkovets, who studies the Aurumian dialects draws attention to their folklore speech which has the Turkish - Osmanic base. In the way of summing up we can say that the Osman tradi-tional poetry has influenced the Crimean - Tatar song art21. Hence is the answer to the question - Why are lots of the Roomiean historical songs so incomprehensible? - The majority of these songs are borrowed from the Tatar language. Therefore the language of the Osman poetry as a constituent of the Tatar folklore is completely incomprehensive for the hellinophones. Such phenomenon isn't observed in the Urumian folklore as the Osman language is close and plain for the Urums.

Being a source of the ethnic history, the calendar rituals are the versatile and many - layered phe-nomenon which comprises the compressed facts of different historical epochs and ethnocultures. In the Urumian and Roomiean folklore some temporal periods are personified, holidays being the important part of them. Besides Saint George the particular respect is shown to saint Foydor, Triphon, Harlampiy, Stratilat, Konstantin, Panteleimon, who are little known among the Slavs. Though these holidays belong to those celebrated by the Christian Church, they have the ancient Greek root and in the remote past they were called as "eorte" or "urti" and 'jorti" in the Greeks of Mariupol pronunciation. They took their names in the ancient Hellada and were devoted to the most - honored gods. "Jorti" B celebration is obligatory bound to "panair" celebration; "panair" being a patronal festival which comprises the elements of the pagancy and the Christianity. It includes such stages as a vow, a sacrifice, a collective meal, a public prayer and sport competitions22. So, the holiday brought by the Greeks from the Crimea is a classical ethnocultural interlace. In the whole it should be noted that the Balkan Greece influence is oftener manifested in the calendar rituality than the influence of the East.

As seen from the above mentioned examples, one of the Greeks of Mariupol' development peculi-arities is the influence of the direct participation of Algean World in the closest connection with the peo-ples of the Asia. Therefore the Crimean - Minor Asian and the Balkan regions are definitely to be in the sphere of the scientific interests of those who study the ethnic history of the Greeks of Mariupol. It is only areal research work of the enumerated scientific trends that can answer a lot of questions.

Наулко В.І. Хто і відколи живе в Україні. - К., 1998. - С.52; Пономарьова І.С. Місто Маріуполь та грецька спіль-

нота (кін. XVIII - ХІХ ст.) // Гілея (науковий вісник): Збірник наукових праць. – К., 2009. Спецвипуск. – С. 34-60. 2 Урядовий кур єр . -2002. - №244. - С.12 3Соколов И.И. О языке греков Мариупольского и Сталинского округов //Язык и литература.-1930. –Т.6. –С.49-67; Спірідонов Д.С. Історичний інтерес вивчення говірок маріупольських греків // Східний світ. –Харків, 1930. –Т.12(3). С.171-181; Сергиевский М.В. Мариупольские говоры// Известия АН СССР. Отделение общественных наук. –Л., 1934.-С.533-587. 4 Гарковец А.Н. О происхождении и классификации урумских говоров Северного Приазовья // Советская тюркология. -1981.-№2.-С.46-58; Муратов С.Н. Материалы по говорам тюркоязычных греков (урумов) Донецкой области УССР // Краткие сообщения института народов Азии. –Л., 1963. -№72. –С.178-191; Пономарьова І.С. Історія та сучасне функціонування мови греків – тюркофонів При-азов'я // Схід. – 2007. – № 2. – С. 86–91. 15 Пономарьова Ірина. Етнічна історія греків Приазов'я (кінець ХVІІІ – початок ХХІ ст.). Історико-етнографічне дослідження. – К.: Реферат, 2006. – 300 с. 6Киор В.И., Тоцкая И.В. О некоторых парадоксах языковой ситуации в регионе Приазовья //Греки Украины: история и современность.-Донецк, 1991.-С.147-151. 7Григорович В.И. Записки антиквара о поездке его на Калку и Кальмиус.-Одесса, 1874. 8Браун Ф. Мариупольские греки//Живая старина. -1891.-Вып.2. 9Корелов И.А. Иноязычные греки (урумы) на территории Грузии // Известия АН ГССР. Серия история искусства.-Тбилиси, 1990.-№2. 10Гарковец А.Н. Тюркские языки на Украине.-К.,1988; 11Бертье-Делагар А.Л. Исследование некоторых недоуменных вопросов средневеко-вья в Тавриде //ИТУАК.-1920. - Вып.57. 12Маркевич А.И. К вопросу о положении христиан в Крыму во время татарского владычества.-Симферополь, 1910. 13Соколов И.И Мариупольские греки // Труды Института славягове-

1 Stephan Kalayerov ile Donetks'de 08.05.2002 tarihinde gerçekleştirilen mülakat ve Aleksandre Garkavets ile Akmescit'te 13.05.2002 tarihinde gerçekleştirilen mülakat.

98

дения АН СССР.-Л.,1932.-Т.1. 14Араджиони М. Греки Крыма и Приазовья: история изучения и историография этнической истории и культуры .-Симферополь,1999. 15Д яченко В.Д. Антропологічний склад українського народу.-К., 1965. 16Пулянос А.Н. К антропологии греков СССР// Вопросы антропологии.-1960.-Вып.4. 17Вывод сделан на основании таблиц , приведенных А.Н.Пуляносом в указанной работе и материалов полевых этнографических экспедиций в греческих селах Приазовья в 2002году (антропологические исследования проводил д.и.н. С.П.Сегеда 18Назар'єв Є. Ісламізація візантійського населення Малої азії в епоху сельджукидів // Етнічна історія народов Европи: Збірник наукових праць.-Вип.6.-К., 2000.-С.61-65; Про питання протогенезу греків України // Етнічна історія... .Вип.4.-К.,2000.-С.54-58; Определение "эллин" и "румей", бытующие на территории украинского Приазовья // Мариуполь: история и перспективы.-Т.2. -Мариуполь, 2002.-С.40-43. 19Богадица Т.К. Саенко Р.И. Традиционная народная пища мариупольских греков : история и современность //Україна-Греція: історична спадщина і перспективи співробітництва .-Т.1.,Ч.ІІ.-Маріуполь,1999.-С.396-399; Будина О.Р. Жилище болгар, греков, албанцев. Материальная культура компактных этнических групп на Украине // Жилища.-М., 1979; Куф-тинБ.А. Жилища крымских татар а связи с историей заселения полуострова // Мемуары этногр. Отд. О-ва люби-телей естествознания, антропологии и этнографии.-М., 1925.-Вып.1.-С.1-58; Иванова Ю.В. Традиционная культу-ра греческого населения России – СССР в ее историческом развитии// Украина-Греция: история и современ-ность.-Донецк, 1991.-С.173-181 20Марков С.И. Заметки о быте греков г. Мариуполя // Мариуполь и его окрестнос-ти.- Мариуполь, 1892. 21Гаркавец А.Н. Тюркские языки на Украине.-К., 1988. - С.45,50. 22Лиганова Л. Про особливо-сті панаїра – престольного свята греків Приазов' я // Східний світ. - №1.-2000.-С.46-52.

Валентина Теосе, д-р філол.наук, проф., /Олена Куйжуклу/ Prof.Dr.Valentina Teose/Olena KUYJUKLU

(АТО Гагаузія - Молдова / GAGAUZ YERİ - MOLDOVA)

ГАГАУЗИ МОЛДОВИ: ЕТНІЧНА САМОСВІДОМІСТЬ В ЛІТЕРАТУРНІЙ ТРАДИЦІЇ І ПРОБЛЕМИ СОЦІЄТАЛЬНОЇ ІНТЕГРАЦІЇ НА СУЧАСНОМУ ЕТАПІ.

MOLDOVA GAGAUZLARI: EDEBİ GELENEKLERDEK, ETNİK BİLİNÇALTI VE ÇAĞDAŞ DÖNEMDEKİ SOSYETAL ENTEGRASYON

Включенность этнических меньшинств в политическую, культурную и экономическую сферы жизни

Республики Молдова является предметом многих современных исследований. Особый интерес пред-ставляет интеграция гагаузов в данном контексте. В статье сделана попытка анализа степени социетальной интегрированности гагаузского этноса, проблем в продвижении данного процесса. Важным обстоятельством, оказавшим влияние на характер интеграционных процессов, является то, что они разворачиваются на фоне этнической мобилизации гагаузов, роста этнического самосозна-ния, нашедшего отражение и в литературной традиции.

Ключевие слова: этническое меньшинство, гагаузы, литература Inclusion of ethnic minorities in the political, cultural and economic life of the Republic of Moldova is the sub-

ject of many contemporary studies. In this context the integration of the Gagauz is of particular interest. The aim of this article has been an attempt to analyze the degree of Gagauz population societal integration and problems it faces in this process. In this case the nature of accommodation process is influenced by the ethnic mobilization and the rise of ethnic identity of Gagauz people, as it was reflected in the literary tradition.

Key words: societal integration, ethnic minority, Gagauz people, political participation.

Этническое и культурное разнообразие характеризует большинство современных госу-дарств. Глубокое разделение по этническим, лингвистическим, культурным признакам в обще-стве вызывает множество противоречий и конфликтов между группами, борющимися за поли-тические, экономические и иные ресурсы. Равный доступ к процессу принятия решений в публичной сфере, образованию, распределению материальных благ, политическую, культур-ную автономию этнических групп является основным мотивом противостояния этнических меньшинств большинству. Так, этническая мобилизация становится одним из самых значимых процессов в становлении государства и служит вызовом для консолидации общества. Перед современными демократиями стоит величайшая проблема "поиска морально оправданных и политически жизнеспособных ответов" [1, с.2] на возникающие противоречия.

99

Республика Молдова, наряду с другими постсоветскими государствами, в процессе формиро-вания нации сталкивается с проблемами интеграции этнических сообществ, сопровождающиеся укреплением этнического самосознания, и перестройки политических институтов, происходящей на фоне идеологического плюрализма. Наделение этнических меньшинств правами политической и культурной автономии стало основой для построения конструктивных межэтнических отношений в государстве. Так, создание автономно-территориального образования Гагаузии (Гагауз Ери) в 1994 г. путем принятия Парламентом закона "Об особом правовом статусе Гагауз Ери (Гагаузия)" [2] является следствием признания особых прав гагаузов, компактно проживающих на юге Молдовы. Решение, учитывающее интересы данного этнического сообщества, часто оценивается как редкий случай успешного урегулирования этнотерриториальных противоречий на постсоветском простран-стве[3], а также создание как минимум фундамента для обсуждения подобного урегулирования приднестровского конфликта[4, с. 96]. Непоследовательность властей в утверждении автономии, несовершенство законодательства, а также этническая мобилизация гагаузов создали в последст-вии политическое противостояние между центром и регионом, и замедлило интеграционные про-цессы.

Цель данной работы состоит в определении демократических, социо-культурных и других факторов, которые влияют на решение проблем самоидентификации гагаузского меньшинства и степень их интеграции в молдавском обществе.

Особенность характера современных интеграционных процессов, состоит в том, что они разворачиваются на фоне этнической мобилизации гагаузов, роста этнического самосознания, нашедшего отражение в исторической и литературной традиции. Эти две традиции оказались тесно связанными в истории гагаузского народа. Первым оригинальным произведением на гагаузском языке стала "История гагаузов Бессарабии" протоиерея М. Чакира [5]. В настоящее время это произведение интересно не c точки зрения приводимых в нем фактов, а как одна из первых историософских концепций, обосновывающих самобытность и уникальность гагаузско-го этноса и истории и указывающая на "исторический прецедент" для возможного обретения гагаузами государства в будущем – его наличие в прошлом.

Во второй половине ХХ большой вклад в формирование представления об особом историчес-ком пути гагаузов внесли литераторы. Роман Танасоглу Д. "Узун Керван" сделал для этнической мобилизации гагаузов больше, чем могли бы сделать сотни статей в узких научных журналах. В этом знаковом художественном произведении был показан долгий исторический путь гагаузов во времени и пространстве, подчеркивалась связь с миром тюркоязычных народов.

Известный исследователь истории и традиций гагаузского народа М.Н. Губогло, изучая пробле-мы этнической мобилизации, отмечает, что мобилизующим выразителем самоопределения гагаузс-кого народа стала "не административно-управленческая и не хозяйственно-политическая элита гагаузов, а ее художественная гвардия в лице писателей, поэтов, живописцев, композиторов и театральных деятелей". Но даже исторические труды, посвященные самобытности гагаузского народа, отличаются особой эмоциональной заряженностью, которая стирает грань между историче-ским нарративом и литературой. В книге "Именем языка" М .Н. Губогло пишет: "поиски ответа на вопрос о смысле истории гагаузов во второй половине ХХ века достиг своего апогея и найденный ответ потряс не только самих гагаузов, но и многих тех, кто раньше даже не подозревал о существо-вании целого народа" [ 6, c.111]

А.К. Папцова считает, что в процессе этнической мобилизации сыграла роль мифоистори-ческая традиция, которая позволила восполнить недостаток материальных ресурсов, необхо-димых для становления автономии ресурсами символическими.[7, с.315] Существование богатой литературной и исторической традиции, подчеркивающей самобытность гагаузского этноса и его истории исключали возможность легкой и быстрой ассимиляции гагаузов в ходе интеграционных процессов.

Рассмотрение нами вопроса интеграции гагаузской общности в Республике Молдова, ос-новывается на данных эмпирических исследований [16;17;11], проводимых в различные вре-

100

менные периоды. Среди основных составляющих анализа используются следующие парамет-ры: экономические, политические и культурные.

Экономическая интегрированность представляет собой равенство возможностей наряду с другими общностями для представителей этнических меньшинств в получении материальных благ. Проблемы, связываемые с равенством в доступе к экономическим ресурсам, относятся, прежде всего, к отсутствию ясности в разграничении полномочий и законодательно закреплен-ных компетенций, между автономией и республиканской властью, что становится одной из основных причин противоречий [8]. Бюджетно-финансовая и налоговая деятельность автоно-мии не осуществляется в соответствии с Законом о правовом статусе Гагаузии (Гагауз Ери) [2, ст.18]. Перераспределение финансовых средств из республиканского бюджета в регионы, при этом, не имеет четких процедур [8], что делает уязвимым бюджет автономии от различных факторов, в том числе и политических.

Население региона сталкивается с проблемами безработицы, которая вынуждает выбирать основной стратегией выживания трудовую миграцию. Последняя, в свою очередь, приобретает необратимые последствия для существования гагаузского меньшинства [19; 20, с.240].

Политическая интеграция характеризуется степенью участия представителей меньшинст-ва в политических процессах и представительстве в органах власти, которая основывается на праве равного доступа к принятию решений. Анализ показателей пропорциональности этниче-ского представительства в Парламенте РМ в период 1994-2009 гг. показывает, что гагаузское меньшинство обладает высоким индексом пропорциональности[9, с.17]. Несмотря на то, что число депутатов гагаузского происхождения в законодательном органе снизилось за послед-нее время (в 2005-2009 гг.- 3 чел., в 2010г.- 4 чел.), сохраняется уровень представительства в соответствии с численностью населения гагаузов в республике (4,4%). Однако представитель-ство на данный момент существует только на уровне законодательного органа, по сравнению с предыдущими годами. Подобная ситуация создает недовольство со стороны региональной элиты в невозможности участвовать в процессе принятия решений и более настойчивому требованию выделения квот для этнических меньшинств в органах власти [10]. Одной из основных причин отсутствия представителей гагаузского этноса в органах исполнительной власти связывают с недостаточным уровнем знания государственного языка, с которой стал-кивается подавляющее большинство населения автономии [11, таблица 7].

Функционирование автономии в отсутствии ясного разграничения полномочий между рес-публиканской и региональной властями порождает противостояние сторон. При этом, до сих пор не создан "механизм, позволяющий улучшить диалог между центральными органами власти и властями автономного территориального образования Гагаузия, по всем аспектам местной демократии" [8].

Другим аспектом, отражающим степень политической интегрированности, является учас-тие населения автономии в избирательных процессах национального масштаба. Анализ ста-тистики участия электората Гагаузии демонстрирует "стабильное и акцентированное падение уровня участия в выборах" за 1994-2010гг.[12, с.108]. Снижение участия в электоральном процессе отмечается исследователями в большей степени на национальном уровне. Однако в свете прошедших выборов в Народное Собрание Гагаузии (законодательного органа автоно-мии) в сентябре 2012г. можно констатировать самую низкую явку избирателей Гагаузии (50,65% в первом туре и 50,96% - во втором) по сравнению с предыдущими выборами как республиканского, так и регионального уровня [13].

Участие гагаузской элиты в политических партиях, выражение доверия к определенным парти-ям представляют собой иной аспект политической интегрированности этноса. Гагаузские лидеры слабо представлены в политических партиях. Существует невысокий уровень доверия к политичес-ким партиям со стороны населения, что в очередной раз доказывают прошедшие выборы в законо-дательный орган автономии, где из 35 депутатов 10 являются представителями национальных партий, остальные 25- (можно назвать условно) независимыми. Основной и наиболее электорально

101

успешной партией в регионе является Партия Коммунистов РМ на протяжении 15 лет на парламен-тских выборах [9, с.11]. Следует отметить, что успех данного формирования отмечается и на регио-нальных выборах, в Народное Собрание.

Гражданская идентичность также характеризует одну из сторон вопроса политической интег-рированности этнических меньшинств. Она предполагает высокий уровень позитивного отношения к государству со стороны индивида и групп. Согласно исследованию Института Публичных Политик, среди представителей гагаузского меньшинства подтверждается более высокий уровень этнической идентичности, чем гражданской (59,7% по сравнению с 40,2%)1. Объяснить это можно несколькими причинами, к которым относится незавершенность и противоречивость процесса формирования нации, не предлагающий четкого идеологического конструкта. Принятие Концепции Национальной политики в 2003г., отражающей принципы Конституции РМ, было попыткой формирования ценнос-тей гражданской нации, однако не получила должного развития в дальнейшем. Другой причиной является актуальность развития этнического самосознания для гагаузов, подкрепляемого созданной территориальной автономией.

Культурная интеграция связана с сохранением культурной самобытности группы, в част-ности языка. Знание государственного языка является наиболее четко выраженной проблемой в автономии, решение которой может стать фактором успешной интеграции гагаузского насе-ления и других этнических меньшинств в социокультурное пространство Республики Молдова [14]. Как показывают результаты различных исследований, наблюдаются тенденции к реше-нию языковой проблемы в регионе, однако процесс "протекает довольно медленно и не всегда качественно. Ряд поставленных задач не реализован в полной мере или не выполнен вообще. … Оптимизация языковой ситуации в Гагаузии должна стать частью специальной государст-венной программы", по мнению исследователей, инициаторами которой должны стать регио-нальные власти. Отсутствие молдавской языковой среды определяется в качестве одной из нескольких причин медленного изучения языка [15].

В регионе можно отметить сохранение гагаузско-русского билингвизма у населения [15; 11, таблица 7]. Это связано с сохранением русского языка как языка обучения в сфере образова-ния, де-факто основным официальным языком делопроизводства и в сфере масс-медиа Гагаузии. Провозглашение трех официальных языков в автономии пока не стало фактом реального триязычия гагаузов.

Наряду с проблемой изучения государственного языка выступает не менее острая необ-ходимость продвижения и развития гагаузского языка и культуры в автономии. Несмотря на то, что ответственность за сохранение и развитие этих основных элементов гагаузской этничности лежит во многом на региональной элите, по мнению респондентов, все же наблюдается недо-статок поддержки со стороны государства.

Итак, процесс интеграции гагаузского населения в Республике Молдова носит противоречивый и сложный характер. В нем четко прослеживается социо-культурная составляющая, в основе кото-рой лежат исторические и культурные традиции. Особое место в формировании этнического само-сознания гагаузов принадлежит национальной культуре и литературе, которые наряду с демократи-ческими преобразованиями в государстве, оказали мощное влияние на процессы этнической моби-лизации гагаузов в ходе формирования молдавской нации.

Интегрированность этнических меньшинств, вообще, и гагаузкого населения в частности, пред-полагает их активное соучастие в общественной жизни государства, что требует конкретных про-грамм интеграции этнических меньшинств от институтов государственной власти и гражданского общества Молдовы. При этом, как убедительно демонстрируют социологические исследования, данные программы должны быть направлены не только на решение социально-политических и социо-экономических проблем, но и на сохранение исторических и культурных традиций гагаузского 1 Диаграмма 12. Насколько вы гордитесь принадлежностью к гагаузскому народу/молдавскому народу/ "Исследование уровня интегрированности АТО Гагаузия" // Институт Публичных Политик [Электронный ресурс].- Режим доступа: http://www.ipp.md (forthcoming)

102

народа, развитие его языка, литературы и искусства, в которых заложен огромный потенциал этни-ческой самоидентификации любого маленького народа.

Will Kymlicka, "Multicultural citizenship", Oxford University Press, New York,1995.Legea privind statutul juridic

special al Găgăuziei (Gagauz-Yeri), nr. 344-XIII din 23. 12. 1994.// Monitorul Oficial al Republicii Moldova, nr. 3-4 din 14.01.1995.Protsyk O. Gagauz autonomy in Moldova: the real and the virtual in post-Soviet state design/ Asymmetric Autonomy and the Settlement of Ethnic Conflicts. Marc Weller and Katherine Nobbs, Ed. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2010. Chinn, Jeff/Roper, Steven. Territorial autonomy in Gagauzia, in: Nationalities Papers, no. 1, 1998.- pp. 87-101. Чакир М. История гагаузов Бессарабии // Страницы истории и литературы гагаузов XIX – начала ХХ в. Кишинев: Pontos, 2005. С. 80–108. Губогло М.Н. Именем языка: очерки этнокультурной и этнолингвистической истории. Москва, 2006,498 с. Папцова А.К. Рождении нации: роль образа прошлого в этнической мобилизации гагаузов. Перекрестки, 2011, № 3-4. Лек Ф., Миеле А. Проект рекомендации (для голосования) Местная и региональная демократия в Республике Молдова 22-я СЕССИЯ CG(22)10// Совет Европы.. Protsyk O., Osoian I. Ethnic or multi-ethnic parties? Party competition and legislative recruitment in Moldova. Flensburg, ECMI Working Paper N. 47, 2009. ПРОЕКТ ПРОГРАММЫ "ЗА СИЛЬНУЮ ГАГАУЗИЮ" // [Электронный ресурс].- Режим доступа: http://www.gagauzlar.md/libview.php?l=ru&idc=295&i4700d=; . Обращение НСГ в Правительство РМ// Народное Собрание Гагаузии [Электронный ресурс].- Режим доступа: http://halktoplushu.com/index.php?option=com_content&view=article&id=467:2011-12-09-09-15-44&catid=1:news. Дата доступа: 09.12.2011. Исследование уровня интегрированности АТО Гагаузия // Институт Публичных Политик [Электронный ресурс].- Режим доступа: http://www.ipp.md. (forthcoming). Миронова С. Политическое интегрирование гагаузов – перспектива оптимизации политических отношений в Республике Молдова.// MOLDOSCOPIE (Probleme de analiză politică). Revistă ştiinţifică trimestrială. - Chişinău: CEP USM, nr. 4 (XLVII), 2010 КИШИНЁВ, P.105-112. Выборы в Народное собрание Гагаузии 9 и 23 сентября 2012 года// [Электронный ресурс].- Режим доступа: http://www.e-democracy.md/ru/elections/gagauzia/2012/. Единство в разнообразии и… знании государственного языка// Бюро Межэтнических Отношений Республики Молдова [Электронный ресурс].- Режим доступа:http://www.bri.gov.md/index.php?pag=presa&opa=view&id=127&start=&l=ru. Дата доступа: 25.03.2010.Никогло Д. Языковая ситуация в Гагаузии: проблемы и перспективы// Moldova Noastră [Электронный ресурс].- Режим доступа: http://www.mdn.md/ru/print.php?id=2464&lang=ru Дата доступа: 09.03.2006 . Ţurcan V., Teosa V. , Molodilo D. Moldovan Experience in Carrying out Interethnic Field Studies./Patterns of Interethnic Integration. Ed. N. Genov. # 57, 2007. Free University of Berlin.- Berlin, 2007.- Р. 75-78. Теоса В., Корлэтяну С., Куйжуклу Е. Социетальная интеграция гагаузского меньшинства в социально-политическое и культурное пространство Республики Молдова (из интервью с успешными представителями этнического меньшинства)// Studii Internationale. Viziuni din Moldova= International Studies. Views from Moldova: Publ. periodică șt.-metodică/ Univ. De Stat din Moldova; col. red.: V. Teosa (red.-șef), ... .- Chișinău: CEP USM, 2007.- С. 135-138. Кауненко И. К проблеме идентичности этнических групп Молдовы: трансформации и развитие// Revista de etnologie şi culturologie. Chişinău: Elan Inc, 2011,vol. IX-X.- Р.132-138. Субботина И.А. Гагаузы: расселение, миграция, адаптация./Отв.ред. М.Н. Губогло/.- М.,2007.-280с. Комиссарова О. Проблемы миграции и их последствия для сел АТО Гагаузии// Наука. Культура. Образование, Междунар. науч.-практ. конф. (2011; Комрат). Международная научно-практическая конференция, посвященная 20-летию Комратского Государственного Университета "Наука. Культура. Образование", 11 февр. 2011 год. - Комрат: Комрат. гос. ун-т, 2011. – С. 238-240. Genov N. Patterns of Interethnic Integration. Ed. N. Genov. # 57, 2007. Free University of Berlin.- Berlin, 2007.с.34-41 . Etnobarometrul in Republica Moldova / Inst. de Politici Publice; aut.: Doru Petruţi, Ala Roşca, Tamara Cărăuş,... – Ch.: Gunivas (F.E.-P "Tipogr. Centrală"), 2006. – 384 p. Legea privind aprobarea Concepţiei politicii naţionale a Republicii Moldova, nr. 546 din 19.12.2003// Monitorul Oficial al Republicii Moldova, nr. 001 din 01.01.2004. Letschert R. Successful integration while respecting diversity; 'Old' minorities versus 'New' minorities // [Электронный ресурс].- Режим доступа: http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=68794. Neukirch C. Autonomy and Conflict Transformation: The Case of the Gagauz Territorial Autonomy in the Republic of Moldova/ Kinga Gal (Ed.), Minority Governance in Europe, Budapest 2002 (Series on Ethnopolitics and Minority Issues, Vol. I).- Р.105-123. Protsyk O. Gagauz autonomy in Moldova: the real and the virtual in post-Soviet state design/ Asymmetric Auton-omy and the Settlement of Ethnic Conflicts. Marc Weller and Katherine Nobbs, Ed. Philadelphia: University of Penn-sylvania Press, 2010. Protsyk O. Nation-building in Moldova// International Policy Fellowships [Электронный ресурс].- Режим доступа: http://www.policy.hu/protsyk/Publications/NationalisminMoldova.pdf. Кауненко И. Психологические особенности ценностной сферы этнических меньшинств Молдовы / Этносоциологические и этнопсихологические практики: методологические подходы и комментарии: (учеб.-метод. пособие для высш. Шк.) Ин-т культ. наследия АНМ, Комрат.гос. ун-т/ В. Степанов, И. Кауненко; отв. за вып.: Романова С.Я.- Кишинев-Комрат: "Primex-Com"SRL, 2010.- С. 183-206. Лундские рекомендации об эффективном участии

103

национальных меньшинств в общественно-политической жизни с пояснительными примечаниями/ ВКНМ: тематические рекомендации 1996-2008// ОБСЕ/ ВКНМ [Электронный ресурс].- Режим доступа: https//www.osce-hcnm.org.- С. 41-70.

Микола Стоянов / Nıkolay STOYANOV (АТО Гагаузія - Молдова / GAGAUZ YERİ - MOLDOVA)

СТРАТЕГІЧНЕ ПЛАНУВАННЯ СОЦІАЛЬНО-ЕКОНОМІЧНОГО РОЗВИТКУ АТО ГАГАУЗІЇ –

ШЛЯХ ЗАЛУЧЕННЯ ІНВЕСТИЦІЙ В АВТОНОМІЇ

GAGAUZİYA'NIN SOSYAL VE EKONOMİ GELİŞİMİNDE STRATEJİK PLANLAMA – OTONOMİ İÇİN YATIRIMIN YOLU

У сучасних Європейських державах ринкова система соціально-економічного розвитку

супроводжується підвищенням ролі і значущості територіального регулювання. Це проявляється в наданні достатньо широких прав і можливостей самостійного розвитку територій, в підвищенні відповідальності на місцях за вирішення власних проблем і питань. Подальше просування реформ неможливе без активного залучення в цей процес місцевих факторів і ресурсів, без розвитку територіального самоврядування і самофінансування. Тому особливе значення в даний час має створення правової та соціально-економічної бази сталого функціонування і динамічного розвитку територій. Для становлення економічної основи самоврядування та проведення активної місцевої політики, необхідне формування ефективної системи планового регулювання розвитку території, основу якої складає муніципальне планування. Муніципальні плани визначають найважливіші цілі, завдання та орієнтири розвитку території, а також механізми їх досягнення і реалізації. Розглянемо основні можливі напрями вдосконалення системи стратегічного планування на прикладі АТО Гагаузія.

Ключові слова: Гагаузія, стратегічесне планування,політіка,сістема Avrupa ülkelerinde Pazar ekonomi sistemi sosyal- ekonomik gelişime tesir etmektedir. Bu, bölgelere verilen geniş hak

ve etkilerden, yaratılan imkanlardan ve genel problemlerin çözümlerinin yerel seviyede çözülmesine bağlıdır. Bu bildirimizde Gagauz Yeri Otonom Bölgesini bir örnek alıp , burada bu ve diğer problemlerin, çözümlerin

hangi metod ve yönerilere dayanarak halledildiğini inceleyeceğiz. Anahtar kelimeler: Gagauziya, gelişim, stratejik planlama, siyaset.

Стратегический план экономического развития АТО Гагаузия позволит решить важные со-циальные и экономические проблемы в автономии и, основан на региональных экономических интересах и местных ресурсах. Однако это не означает, что региональные проблемы должны быть решены без учета проблем и интересов соседних регионов и национального масштаба. В случае, если все эти условия приняты во внимание, выполнение стратегического плана будет под влиянием экономических агентов извне, тех, которые заинтересованы в участии в процес-се регионального экономического развития. Привлечение инвестиций в Гагаузию посредством стратегического плана регионального экономического развития представляет для автономии стратегический приоритет.

Главной ценностью стратегического Гагаузии является поддержка сотрудничества между региональной публичной администрацией, гражданским обществом, местными, национальны-ми и международными экономическими агентами.

Общая экономическая характеристика АТО Гагаузия: Законодательные власти Гагаузии наделены широкими юридическими полномочиями, закре-

пленными в Конституции Республики Молдовы, в том числе в экономической и налоговой сфе-рах. АТО Гагаузия расположено в южной части РМ и относится к южному экономико-географическому району страны. Автономия имеет производственно-хозяйственные связи с районами региона "Юг": Кагульским, Кантемирским, Тараклийским и Бессарабским и Чимишлийс-ким. На востоке автономия граничит с Одесской областью Украины.

104

Общая площадь территории Гагаузии составляет 1848 км2 или 5,5% общей территории РМ. Общая площадь земель Гагаузии составляет 184,8 тыс. га, в том числе 17,3 тыс.га – земли государственной собственности (9,3%), 42,3 тыс. га – земли, находящиеся в публичной собственности административно-территориальных единиц (23%), 125,2 тыс. га – в частной собственности (67,7%). Основным фактором развития экономики автономии является сельско-хозяйственные земли площадью 146,3 тыс. га, удельный вес которых в общей площади Гагау-зии 80% при среднереспубликанском уровне - 75%.

В структуре сельскохозяйственных угодий пашня занимает 72,5% - 106,1 тыс. га, многоле-тние насаждения - 14,7% - 21,5 тыс. га (сады – 3,3% - 4,8 тыс. га, виноградники – 11,3% - 16,5 тыс. га), пастбища и сенокосы занимают 12,5% - 18,2 тыс. га. Лесными насаждениями занято 5% территории – 17,6 тыс. га, под водоемами находятся 3,1% - 5,8 тыс. га.

Территория Гагаузии в соответствие с Законом "Об особом правовом статусе Гагаузии (Га-гауз Ери)" и "Об административно-территориальном устройстве Гагаузии" делится на 3 района: Комратский, Чадыр-Лунгский и Вулканештский. Доля Комратского района в формировании территории Гагаузии составляет 48,2%, Чадыр-Лунгского района – 35,3%, Вулканештского района – 16,5%. В состав Гагаузии входят 1 муниципий, 2 города, 3 коммуны и 20 сел. Муници-пий Комрат является столицей и административным центром Гагаузии.

В АТО Гагаузия численность населения составляет 155,7 тыс. Чел. или около 4,6% насе-ления страны. Плотность населения составляет 84 чел. на 1 кв. км. или меньше, чем в РМ на 37 чел. Соотношение городского и сельского населения составляет 37,4% : 62,6%. В 3-х горо-дах Гагаузии проживает 58,2 тыс. чел. Большая часть населения проживает в селах с числен-ностью населения более 3 тыс. чел. Средний возраст жителей автономии составляет 34,6 лет (по РМ – 35,6 лет).

В общей численности населения автономии доля населения в возрасте моложе 15 лет состав-ляет 22,2%. Доля населения в трудоспособном возрасте в структуре численности жителей Гагаузии равна 64,3%, численности населения старше трудоспособного возраста - 13,5%.

В расчете на 1 тыс. жителей трудоспособного возраста по Гагаузии приходится 217 чел. пенсионного возраста и 286 чел до трудоспособного возраста. На территории автономии во всех секторах экономики работают около 39 тыс. человек, доля которых в числе трудоспособ-ного населения автономии равна 37,9%. Основная часть работающего населения занята в сельском хозяйстве - 29,2%, в торговле – 17%, в промышленности – 13,8%, в образовании – 16,8%, в здравоохранении - 6,6%, в сфере услуг - около 5%. Миграция рабочей силы играет особую роль в изменении демографической ситуации и продолжает оставаться серьезной проблемой. Из общего числа трудоспособного населения автономии:

В поисках работы за пределы страны выехало около 20 тыс. человек или 19,5% населения в трудоспособном возрасте. Процент молодых эмигрантов в возрасте 18-24 лет в общей численности эмигрантов АТО Гагаузия намного выше, чем в среднем по стране и составляет свыше 37% от общего числа эмигрантов. В общем числе выехавших за границу 43% работают за пределами страны в течение 1 года, 33,4% - от 1 до 3-х лет, 23,5% - более 3-х лет. За последние годы естест-венный прирост населения в регионе был преимущественно положительным.

Социально-экономическое положение. Традиционно автономия считалась аграрным ре-гионом. В настоящее время роль сельского хозяйства в занятости рабочей силы и валовом производстве региона сокращается, тогда как роль промышленности и сферы услуг растет. Важную роль обрела пищевая промышленность.

Гагаузская экономика отличается высокой зависимостью от климатических факторов и от доступа к традиционным рынкам сбыта. Уровень доходов и уровень жизни населения АТО Гагаузия соответствуют ситуации в южном регионе Республики Молдова.

По сравнению со средненациональными показателями уровень жизни населения в авто-номии несколько ниже, что объясняется более высокими доходами и более высоким доступом

105

к коммунальным услугам в Кишиневе. Доступ к газоснабжению в АТО Гагаузия намного выше, чем в соседних районах и в Республике Молдова в целом.

Абсолютное большинство населения Гагаузии с точки зрения доходов относится к средне-му уровню. Доходы от заработной платы - основной источник существования для почти 50% населения, а пенсия - примерно для 1/5населения. Существенно повышают доходы населения Гагаузии поступления средств от работающих заграницей.

Уровень жизни и доходы населения. Структура доходов в Гагаузии сильно отличается от структуры доходов в других регионах. Заработная плата в регионе за последние 10 лет увеличивалась медленнее, чем в среднем по стране. В 2011 г. заработная плата в Гагаузии равнялась 70% средней заработной платы по стране. Около 40% семей в Гагаузии в разной степени зависят от денежных переводов из-за рубежа. Для 3% семей основным источником доходов служат средства, вырученные от сельскохозяйственной деятельности. Индивидуаль-ная предпри-нимательская деятельность играет незначительную роль в формировании дохо-дов населения гагаузского региона. Население АТО Гагаузия по сравнению со средне респуб-ликанскими показателями имеет более широкий доступ к системе газоснабжения, отопитель-ным системам, к сети Интернет, стационарной и мобильной телефонной связи, к компьютерам и телевидению. Вопреки физической доступности ряда услуг, их потребление сократиться в связи с постоянным ростом цен (природный газ). В то же время население автономии ущемле-но в плане доступа к водопроводу и канализации, общественным дорогам приемлемого качес-тва.

Природные ресурсы. АТО Гагаузия располагает разнообразными, хоть и ограниченными по своему объему природными ресурсами. В автономии, как и в Республике Молдова, отмеча-ется высокое давление антропогенной деятельности на окружающую среду и, в том числе, на природные ресурсы. Это обусловлено, главным образом, следующими причинами: относите-льно высокой плотностью населения; высокой степенью сельскохозяйственного использова-ния территории (более 2/3 от общей площади); давностью заселения и антропогенным исполь-зованием территории; неадекватным отношением (потребительским и зачастую безответст-венным) человека к природным богатствам.

Гагаузия располагает ограниченными запасами минеральных ресурсов. Главный тип име-ющихся полезных минеральных ресурсов - горные строительные породы и сырье для промы-шленности строительных материалов. К ресурсам промышленности строительных материалов относятся глина, песок и известняк. Глина, используемая для производства кирпича и черепи-цы, встречается повсеместно – общая площадь карьеров по добыче глины равна 28,9 га. Ресурсы песка и гравия представлены 30 небольшими месторождениями. На территории автономии обнаружены крайне незначительные запасы бурого угля низкого качества. Водные ресурсы представлены надземными ресурсами рек и озер и подземными водами. Самые крупные реки – Ялпуг, Лунга, Лунгуца, Ялпужел и др. В отдельных населенных пунктах авто-номии ощущается недостаток питьевой воды.

Климат АТО Гагаузия умеренно – континентальный переходного типа. Он характеризуется относительно мягкой короткой зимой и долгим жарким летом. Большой потенциал солнечной энергии отражает следующий показатели: среднее многолетнее количество валовой солнеч-ной энергии – 114-116 Ккал/см2 в год и продолжительность сияния солнца – 2150 часов в год. Среднегодовая температура воздуха составляет 10 градусов. Среднегодовое количество осадков колеблется в пределах 450-550 мм. Автономия входит в 3-ий агроклиматический регион, охватывающий южную часть страны. Сумма среднедневных температур в активный вегетационный период растений превышает 3300 градусов, количество атмосферных осадков – 320-360 мм.

Период без заморозков длится 190 дней. Агроклиматические условия АТО Гагаузия весьма бла-гоприятны для возделывания разнообразных сельскохозяйственных культур, в частности теплолю-бивых сортов зерновых, бобовых, технических культур, винограда, овощей и фруктов.

106

Финансовые ресурсы. Финансовый сектор АТО Гагаузия, как и в Республике Молдова, развит достаточно слабо и представлен только банковскими учреждениями. На долю банковс-ких кредитов в общей сумме инвестиций приходится около 9% инвестиций. В последние годы, благодаря предпринятым мерам, наблюдается активизация потока инвестиций в АТО Гагау-зия, однако в структуре инвестиций доля привлеченных иностранных средств недостаточно высока и преобладает собственный капитал предприятий автономии.

В отдельные годы инвестиции от иностранных инвесторов поступали на более высоком уровне, правда, указанный источник финансирования нестабилен.

Региональная инфраструктура. Уровень развития инфраструктуры в АТО Гагаузия в об-щих чертах соответствует положению в других регионах Молдовы. Автономия имеет широкую инфраструктуру автомобильных дорог и второстепенную линию железной дороги. Система автодорожного транспорта охватывает 457,8 км. дорог, в т.ч. 445,9 км. с твердым покрытием. Из общей протяженности автодорог национальные составляют 219,8 км., а местные – 230,8 км. Общая протяженность железнодорожных линий – 102,6 км. Состояние дорожной инфраструк-туры не в полной мере соответствует требованиям, что оказывает влияние на развитие про-мышленности и экспорта из Гагаузии.

Важным фактором в развитии автономии является географическое положение АТО Гагау-зия и его связь с украинскими портами (Одесса, Ильичёвск и Рении) и румынским портом Галац. Начало деятельности Джурджулештского терминала и обеспечение его связи с Гагау-зией послужит положительным моментом при экспорте продукции из автономии. Положение вещей в электросвязи достаточно хорошее. Большинство населенных пунктов имеет доступ к стационарной и мобильной телефонной связи.

В то же время доступ к Интернету остается достаточно ограниченным. В АТО Гагаузия действует только один Интернет-провайдер, что ограничивает конкуренцию и предложение в области информационных и телекоммуникационных технологий (ИКТ).

Энергетическая инфраструктура относительно развита в АТО Гагаузия, а энерго-сектор за-нимает важное место в структуре экономики региона. Все местные сообщества Гагаузии имеют обеспеченный доступ к электрической связи и газоснабжению. Автономия занимает одно из лидирующих мест в Республике Молдова в газоснабжении – все населенные пункты автономии подключены к газовым сетям. Уровень газификации потребителей составляет 87,3%. Удорожа-ние энергоресурсов ограничивает потребление газа и сказывается на конкурентоспособности продукции. Энергосектор зависит от импортируемых первичных ресурсов.

Растениеводство. Сельское хозяйство – одна из основных отраслей гагаузской автоно-мии, агросектор составляет основу перерабатывающей промышленности, которая занимает 85% сектора. Аграрный сектор обеспечивает около 20% производства товаров, работ и услуг региона.

Земли сельскохозяйственного назначения занимают 4,4% сельскохозяйственной площади Республики Молдова. В 2001-2011 г.г. занятость населения в аграрном секторе сократилось в 2,2 раза. Слаборазвитый финансовый рынок сокращает шансы на рост инвестиций в аграрный сектор региона. Снижение объемов производства основных сельскохозяйственных культур стал причиной сокращения доходов как агрохозяйств, так и занятого в этом секторе населения.

Гагаузия располагает относительно благоприятным для сектора природным потенциалом. Его освоение в сочетании с определенными агротехническими и экономическими решениями привели к изменению размера площадей. В 2003-2011 г.г. возросли площади под зерновыми, виноградом, садами, овощами в то же время снизились площади под кормовыми культурами. Зерновыми в АТО Гагаузия занято 1/2 сельхозугодий Гагаузии. На долю зерновых культур и винограда отведено около 85% сельскохозяйственных угодий, что подтверждает соответству-ющую специализацию автономии.

Площадь угодий, занятых зерновыми, возросла в 2003-2011 годах примерно на 33%, уро-жайность зафиксирована ниже, чем по стране. В АТО Гагаузия из технических культур возде-

107

лывается преимущественно подсолнечник и табак. Удельный вес урожая табака Гагаузии в общем объеме производства по Республике Молдова составляет 18,1%.

В 2003-2011 г.г. площадь виноградных плантаций увеличилась. Доля виноградников в об-щем объеме по стране составляет 9,9%. Проблемы садоводства в АТО Гагаузия отражает положение по всей РМ. Отрасль не справляется с внешней конкуренцией, а урожай на 1 га снижается. В последние годы в автономии начата работа по возрождению садов и виноградни-ков. На производство продукции растениеводства сильное влияние оказывают частые засухи. В регионе незначительный уровень облесения, ограничены запасы воды, часть земель подве-ржены эрозией почвы.

Животноводство. Производство животноводческой продукции в автономии осуществляе-тся преимущественно в личных подсобных хозяйствах граждан. Выращивание домашних животных переживает качественные и количественные изменения на фоне сложностей орга-низационного, технического и инвестиционного характера и трудностей в плане профессиона-льной подготовки животноводов региона. В 2001-2011 годах во всех категориях хозяйств уве-личилось поголовье овец и свиней, а крупного рогатого скота сократилось. За этот период возросло производство мяса птицы и баранины, в то же время производство говядины и сви-нины несколько снизилось.

Перерабатывающая промышленность. Промышленность в настоящее время служит стимулирующим фактором для развития га-

гаузской автономии. За 2001-2010 г.г. удельный вес перерабатывающей промышленности увеличился в 1,4 раза. Наиболее высока доля виноделия, переработки фруктов и овощей и мукомольной промышленности. Переработка мяса, молока и хлебопечение развиты незначи-тельно. Ключевые препятствия для развития предприятий пищевой промышленности – отсутс-твие сертификации продукции по международным стандартам ISO, сложности в бесперебой-ном обеспечении оборотными средствами, применение примитивных менеджмента и маркети-нга, слабый уровень интеграции с поставщиками сырья - ограничивают возможности диверси-фикации производства и проникновения на европейские рынки.

Непищевая промышленность за последние годы стала играть все более важную роль в ре-гиональной экономике. Значительный удельный вес в непищевой промышленности как в совокупном производстве, так и в экспорте, играет текстильная промышленность, которая в последнее время развивалась мощными темпами. В связи с тем, что большинство предприя-тий текстильной отрасли работает на давальческом сырье, основная часть добавленной стои-мости, созданной в отрасли, мигрирует к заграничным компаниям-партнерам. Предприятия данной отрасли имеют общие риски: высокая текучесть кадров и необходимость обеспечивать бесперебойные поставки сырья из-за границы. Обострение указанных рисков способно приве-сти к упадку отрасли и ограничению роли сектора в экономическом росте региона в перспекти-ве.

В последние годы получило дальнейшее развитие мебельное производство, продукция ко-торого реализуется как внутри страны, так и за ее пределами. В данной отрасли проблема инвестирования капитала стоит очень остро.

Предприятия, работающие в отрасли машиностроения, прогнозируют расширение деяте-льности за счет увеличения рабочей силы, инвестиций в производственные мощности, а также за счет вложения средств в новые технологии или географическую экспансию деятельности предприятий.

Производство ферментированного табака в последние годы переживало неуклонный спад из-за системного кризиса отрасли, как в автономии, так и в стране. Удельный вес сектора в совокупном по Республике Молдова объеме в 2010 г. достигла 13,1%.

Услуги торговли. Развитие сферы услуг и торговли автономии происходит более быст-рыми темпами, чем в Республике Молдова. Однако низкий уровень доходов населения пре-пятствует быстрому развитию услуг с повышенной добавленной стоимостью. Сфера обслужи-

108

вания населения составляет лишь 0,6% всех платных услуг. Практически отсутствуют консал-тинговые, технологические и другие услуги, нацеленные на поддержку бизнеса, а доля комму-нальных услуг равна 45%. Высока доля государственных услуг образования, здравоохранения, почты и электросвязи.

Объем услуг в секторе с более высокой прибылью - сделки с недвижимостью, услуги тури-стических агентств, юридической и финансовой деятельности - незначительны. Отсутствие квалифицированной рабочей силы в секторе услуг становится все более острой проблемой. Краткосрочные перспективы развития туризма в АТО Гагаузия достаточно ограничены. Учиты-вая имеющиеся в наличии туристические ресурсы, развивать туризм в Гагаузии можно в кон-тексте национальных и международных туристических сетей, а также сельского туризма. Наличие винзаводов дает возможность создания винного туристи-ческого маршрута, охваты-вающего различные этапы производства вина.

Закон о предпринимательском патенте и Закон о фиксированном налоге АТО Гагаузия предусматривают упрощенную систему налогообложения в области торговли и обслуживания населения. Закон о фиксированном налоге устанавливает упрощенную систему финансовой отчетности не только для сферы розничной торговли, но и для деятельности в сфере общест-венного питания, деятельности валютных касс, компьютерных залов. Отсутствие рынка сбыта, один из главных барьеров в расширении бизнеса. Низкий уровень доходов в регионе способс-твует низкому спросу структуре платных услуг. Деловая среда в АТО Гагаузия не сильно отли-чается от делового климата в Республике Молдова. Она значительно улучшилась в последние годы. Создание "единого окна" упрощает процедуру и сокращает сроки регистрации предпри-нимателей. Наряду с этим процедура ликвидации предприятий остается продолжительной и дорогостоящей.

Анализ возможностей социально-экономического развития АТО Гагаузия сводится к следующему:

Сильные стороны: - Гагаузия - автономный регион Республики Молдова, наделенный широкими полномочия-

ми в сфере экономики и законодательства. Согласно ст. 1 Закона об особом правовом статусе Гагаузии (Гагауз Ери), Гагаузия - это территориальное автономное образование (АТО) с осо-бым статусом как форма самоопределения гагаузов, являющееся составной частью Республи-ки Молдова.

- Гагаузия отличается благоприятным географическим расположением. АТО Гагаузия на-ходится на границе с Румынией и Украиной и вблизи нескольких важных черноморских и дунайских портов (Одесса, Ильичёвск и Рени и румынский порт Галац), в том числе Джурджу-лештского.

- Благоприятные для сельскохозяйственной деятельности почвенно-климатические усло-вия. Большой потенциал солнечной энергии - 114-116 Ккал/см2 в год и продолжительность сияния солнца – 2150 часов в год. Это одни из самых высоких в Республике Молдова величин, они обеспечивают благоприятные условия для использования солнечной энергии и агроклима-тических ресурсов. Среднегодовая температура воздуха составляет 10°С. Среднегодовое количество осадков колеблется в пределах 150-550 мм. Почвы представлены карбонатными и обыкновенными черноземами, содержат в метровом слое около 280-350 тонн гумуса на 1 га. Бальность черноземов составляет 71-82 балла.

- Климатические условия вместе с сильными традициями способствовали зарождению мощного виноградарско-винодельческого сектора. Виноградарство является традиционным занятием в регионе. В 2010 г. площадь виноградных плантаций Гагаузии составляла 14,5 тыс. га. Ежегодно площадь виноградников увеличивается. Доля виноградников в общем объеме по РМ увеличилась до 9,9%. В АТО Гагаузия действуют 16 крупных винзаводов и спиртзавод, мощность которых позволяет переработать 400 тыс. тонн винограда.

109

Виноделие – приоритетная отрасль в Гагаузии, которая славится своими уникальными ви-нами. На винзаводах ПИК "ДК Интертрайд", "Винария Бостован", АО "Вина Комрата", АО "Вул-канештский винзавод", СП "Казаяк вин", АО "Жемчужина", АО "Томай Винекс" и др., продукция которых известна далеко за пределами страны, производится розлив 4,8 млн. дал вина креп-ких вин и шампанского.

- Развитая инфраструктура – газификация, электрификация и телефонизация всех насе-ленных пунктов.

- Привлекательный инвестиционный климат. Экономические агенты – инвесторы, осущес-твляющие инвестиции в производственную сферу, которые приводят к созданию новых мощ-ностей или модернизации производства, освобождаются от уплаты всех видов местных нало-гов и сборов, подоходного налога с юридических лиц, НДС. Льготный режим налогообложения действует при условии недопущения сокращения среднесписочной численности работников предприятия в период действия данного режима и выплате работникам предприятия минима-льного уровня оплаты труда в размере не менее среднемесячной заработной платы, сложив-шейся в соответствующей отрасли экономики Республики Молдова. Льготный режим налогоо-бложения не применяется по отношению к субъектам инвестиционной деятельности в случае создания ими временных рабочих мест. При инвестировании средств в посадку многолетних насаждений инвесторы освобождаются на 3 года от уплаты налога на землю, после этого предусмотренные в настоящем Законе льготы по освобождению от налогов действуют в тече-ние 2-х лет. Указанные в настоящем Законе льготы не распространяются на сферу переработ-ки табака. При инвестировании средств в создание ферм любой формы собственности по производству молока и мяса, содержащих от 35 до 50 голов крупнорогатого скота, освобожда-ются от налогов на 3 года вне зависимости от объема инвестированных средств, более 50 голов – на 5 лет.

- Наличие развитой системы учреждений образования. АТО Гагаузия располагает относи-тельно диверсифицированным сектором образования. В гагаузской автономии действуют 59 детских садов, 48 дневных школ, гимназий и лицеев, 3 средних профессиональных учебных заведения, 2 колледжа и 1 университет.

Недостатки: -Сеть национальных и местных дорог АТО сильно изношена, что влечет за собой высокие

прямые и косвенные затраты для предприятий и населения. Состояние дорожной инфраструк-туры не на должном уровне из-за того, что выделяются в недостаточном объеме финансовые средства, вкладываемые в сооружение новых, содержание и реконструкцию существующих дорог. Плохое состояние инфраструктуры приводит к увеличению затрат для хозяйственной деятельности местных компаний, в том числе для осуществления экспортно-импортных опе-раций.

- Смертность трудоспособного населения в автономии несколько превышает средние по-казатели по южному региону. Структура причин смертности не очень сильно отличается от общенациональной. Тем не менее, в АТО Гагаузия прослеживается более высокий уровень смертности вследствие онкологических заболеваний.

- Несмотря на наличие в АТО Гагаузия широкой системы профессионального образова-ния, она еще неэффективна и пока не адаптировалась к потребностям регио-нального рынка труда. Профессиональные учебные заведения не соответствуют структуре и объему спроса на специалистов, на региональном рынке рабочей силы. Количество новых рабочих мест, соз-данных в гагаузском регионе, весьма небольшое в сравнении с числом молодых специалис-тов, которые ежегодно переходят в категорию экономически активного населения. Профессио-нальные учебные заведения не имеют адекватного технологического обеспечения и не распо-лагают достаточными человеческими ресурсами для подготовки конкурентоспособных специ-алистов, особенно рабочих профессий. Структура специальностей не соответствует структуре спроса на региональном рынке труда. Система профессионального образования в АТО Гагау-

110

зии делает особый упор на престижные специальности. В то же время на рынке труда региона существует спрос скорее на инженерные профессии и специальности, чем на экономические или сельско-хозяйственные.

- АТО Гагаузия отличается ограниченной национальной и международной экономической, инвестиционной и коммерческой "узнаваемостью"; ни одна из компаний региона не проводит активную маркетинговую политику в интернете Интернет доступен, но рынок этих услуг пока еще недостаточно развит, а в регионе есть только один провайдер интернет-услуг (АО Moldtelecom). Интернет-услуги пока еще мало востребованы и не используются в должной степени местными компаниями.

Главные стратегические цели в перспективе развития АТО Гагаузия позволят: - Усовершенствовать существующую нормативно-законодательную базу Гагаузии, продвижение и ознакомление с существующей нормативно-законодательной базой в ком-

мерческой области местных публичных властей, содействовать свободному доступу в базы данных законодательства Республики Молдова и АТО Гагаузия.

- Провести к росту эффективности организаторской структуры местной и региональной пу-бличных властей и оптимизацию внутренней эффективности.

- Развивать некоторые региональные политики по финансовой и фискальной децентрализации, оптимизировать бюджетный процесс на всех его этапах, рационализировать руководство публич-ными деньгами и профессиональный рост сотрудников в сфере публичных финансов.

- Развивать политики по консолидации инструментов по контролю и по распределению природных ресурсов, публичными институтами, следуя цели долгосрочного развития региона и нейтрализации потенциальных или существующих рисков для окружающей среды.

- Разработать эффективные политики для поддержания государственной системы образо-вания; ориентация школьной, лицейской, университетской систем на нужды региона, улучшая управление в образовательном секторе, стимулируя и частное образование.

-Разработать механизмы по продвижению одарённых молодых людей для обучения в пре-стижных университетах.

Осуществление стратегического плана принесёт многозначные выгоды, основные следующем:

- Позволит успешно и прагматично управлять региональным бюджетом, направить регио-нальные финансовые ресурсы согласно установленной стратегии на достижение разработан-ных программ, ускорит процесс выполнения поставленных задач.

- Рационально использовать доступные людские и финансовые ресурсы в развитии и определении экономических направлений, что будет способствовать максимальной выгоде на местном уровне и содействовать достижению целей и задач.

- Укрепит партнёрские отношения между общественными и частными организациями в процессе принятия решений относительно совместного финансирования разработанных проектов.

- Повысит привлекательность региона и, в то же время, придаст динамичность процессу привлечения иностранных инвестиций.

- Улучшит управленческие способности местных и региональных властей. - Разовьёт навыки координационной работы у организаций и агентств, ответственных за

осуществление разработанных стратегий. Наличие стратегического плана позволит профинансировать проекты, заложенные

в плане через: -Исполнительный Комитет АТО Гагаузия, который будет финансировать полностью или

частично самые приоритетные проекты из стратегического плана. - Местные бюджеты населенных пунктов трех районов: Комратского, Чадыр-Лунгского и Вулка-

нештского. В этом смысле будут финансироваться, в первую очередь, те проекты, которые непос-редственно относятся к социально-экономическому развитию данных населенных пунктов.

111

- Разные международные организации, национальных и международных доноров. - Сообщества бизнесменов из страны и автономии. Прямые инвестиции в особо важные проекты для региональной экономики явятся конкрет-

ным положительным показателем для иностранных инвесторов. Таким образом, осуществление стратегического плана позволит рационально управлять

региональным бюджетом, направить финансовые ресурсы согласно установленной стратегии на достижение разработанных программ, ускорит процесс выполнения поставленных задач. Рациональное использование людских ресурсов в развитии и определении экономических направлений, что будет способствовать максимальной выгоде на местном уровне и содейст-вовать досрочному достижению целей и задач. Укрепит партнёрские отношения между общес-твенными и частными организациями в процессе принятия решений относительно совместного финансирования разработанных проекто, повысит привлекательность региона и, придаст динамичность процессу привлечения иностранных инвестиций. Улучшит управленческие способности местных центральных властей АТО Гагаузия.

1. Конституция Республики Молдова, утверждена 29.07.1994. В: Моnitorul oficial al Republicii Moldova,

1994, №1. 2. Закон Республики Молдова "О местных сборах" № 186-XIII от 19.07.1994 г. В: Моnitorul oficial al Republicii Moldova, 2002, №54-55. 3. Закон Республики Молдова "Об особом правовом статусе Гагаузия (Гагауз Ери)". 23.12.1994 г. В: Моnitorul oficial al Republicii Moldova, 1994, № 37. 4. Закон Республика Молдо-ва "О бюджетной системе и бюджетном процессе Nr. 847 от 24.05.1996 . В: Моnitorul oficial al Republicii Moldova, 2003, № 91-96/91. 5. Burlacu N., Cojocaru V. Management, prelegeri. Chişinău: ASEM, 1995. 78 р. 6. Борисов А. Самоуправление: европейская традиция и Россия. В: Городское управление, 1996, № 1. 7. Боршевский А.П. Основные права и свободы граждан в ведущих демократических странах мира и в Мол-дове. Кишинев, 2004. 162 с. 8. Бурлаку Н., Кожокарь В., Ионицэ В. Основы Государственного администри-рования. Кишинев, 1999. 206 с.

Вєра Балова / VERA BALOVA (АТО Гагаузія - Молдова / GAGAUZ YERİ - MOLDOVA)

ВПЛИВ СВІТОВОЇ ЕКОНОМІЧНОЇ КРИЗИ НА СТРАТЕГІЮ РЕГІОНАЛЬНОГО РОЗВИТКУ ОСВІТНІХ УСТАНОВ

DÜNYA EKONOMİK KRİZİN EĞİTİM SİSTEMİN BÖLGESEL GELİŞİM STRATEJİSİNE ETKİSİ

Розвиток системи освіти тісно пов'язана з ефективністю функціонування освітньої установи, яка, в свою чергу, залежить від ступеня її самостійності, що дозволяє адекватно реагувати на зміни в навколишньому середовищі. Кризова ситуація відсунула питання оп-тимізації структури освітніх закладів та бюджетних витрат на них, питання переходу до нових механізмів фінансування та ефективним організаційно-правовими формами організації їх діяльності. До недавнього часу зберігалися неефективні механізми фінансування та на-дання освітніх послуг. Пошук власних підходів до вирішення даної проблеми в умовах перехо-ду економіки країни до ринку і несформованого європейського інтеграційного економічного простору вимагає вивчення і адаптації зарубіжного досвіду.

Ключові слова: освіта, європейський простір,криза Eğitimin gelişimi yakından ortamdaki değişikliklere yeterince cevap veriyor ve özerklik derecesine bağlıdır.

Ayrıca da eğitim kurumların etkin işleyişi ile ilgilidir.Kriz, onları yeni bir finansman mekanizmaya ve bu konudaki organizasyona yöneltirken, etkili kurumsal ve yasal formlar geçiş eğitim kurumların ve harcamalarının optimizasyonun yapısına itmekte. Yakın zamana kadar, verimsiz finansman mekanizmaları ve eğitim hizmetlerinin sağlanması malümdur. Bir piyasa ekonomisi ve gelişmekte olan Avrupa bütünleşmesi ekonomik alanı öğrenme ve yurtdışı deneyimi adaptasyona götürmekte.

Anahtar kelimeler: eğitim, Avrupa eğitim sistemi, kriz

112

Последствия экономического кризиса напрямую сказываются на социальных процессах. Государство заявило о ряде шагов по нейтрализации негативных воздействий в этой сфере. Эти шаги, однако, сосредоточены сейчас на том слое социальной сферы, который непосредс-твенно зависит от базовых экономических показателей (занятость, доходы населения) и прак-тически не учитывают ситуации, которая может сложиться в относительно автономных секто-рах (образование, здравоохранение, культура), а также в системе фундаментальной и прикла-дной науки и инноваций.

Бюджетный характер этих отраслей экономики создает устойчивую иллюзию их будущего благополучия на фоне сокращения рыночного спроса на них. Более того - социальные отрасли рассматриваются как "убежище" работников, временно ставших излишними на коммерческих предприятиях, а "занятость через образование" - как одна из ключевых мер смягчения ситуа-ции на рынке труда.

В условиях мирового экономического кризиса модернизация системы образования являет-ся важным компонентом социально-экономических реформ, где необходимо новое видение относительно количественных и качественных изменений системы, которая обеспечит прочное функционирование системы образования и повышение ее роли в развитии человеческих ресурсов и экономики.

В связи с мировым финансовым кризисом на стратегию регионального развития образова-тельных учреждений влияют следующие проблемы:

1. Неудовлетворительное финансирование системы образования. 2. Некачественный педагогический менеджмент. 3. Ухудшение условий и стандартов жизни дидактических кадров. Развитие системы образования тесно связано с эффективностью функционирования об-

разовательного учреждения, которая, в свою очередь, зависит от степени ее самостоятельно-сти, позволяющей адекватно реагировать на изменения в окружающей среде.

Кризисная ситуация отодвинула вопросы оптимизации структуры образовательных учреж-дений и бюджетных расходов на них, вопросы перехода к новым механизмам финансирования и эффективным организационно-правовым формам организации их деятельности. До недав-него времени сохранялись неэффективные механизмы финансирования и предоставления образовательных услуг.

Поиск собственных подходов к решению данной проблемы в условиях перехода экономи-ки страны к рынку и формирующегося европейского интеграционного экономического про-странства требует изучения и адаптации зарубежного опыта.

По оценке ряда зарубежных исследователей "большинство европейских стран переживают кризис образовательных учреждений". Причины его кроются в следующем:

в неспособности системы выполнять свои главные функции; в высокой степени централизации в управлении образованием; в монополии государства на образование. Ухудшение условий и стандартов жизни для большинства населения отрицательно повли-

яло на демографическое развитие населения Республики Молдова и Гагаузии. На протяжении последних 10 лет на территории Гагаузии сократилось количество учащихся в доуниверситетс-ких учебных заведениях более чем на 10 тысяч, уменьшилась продолжительность жизни и увеличилась смертность людей. Все эти причины обусловлены массовой миграцией населе-ния в развитые страны, включая молодежь, в поисках рабочих мест. Наряду с этим намети-лась зарегистрировано увеличение количества рождаемости.

Появились проблемы, связанные с образованием в демографическом контексте: 1. Уменьшение школьного населения. 2. Неэффективное использование образовательных учреждений всех уровней. 3. Преклонный возраст дидактических кадров.

113

4. Массовая миграция родителей обуславливает появление некоторых нестандартных си-туаций для реализации качественного воспитания.

5. Молодежь не поступает на педагогические специальности. Кризис отрицательно повлиял на укомплектованность квалифицированными педагогичес-

кими кадрами образовательных учреждений, а именно до 2007 года наблюдался массовый выезд педагогов за границу с целью лучшего заработка. Кроме того учителя-предметники высокой профессиональной квалификации (иностранный язык, математика, информатика, экономика и право) искали себе работу в других сферах деятельности, переходили на более высокооплачиваемую работу. Однако с учетом тенденций поэтапного повышения доходов учителей массовый выезд педагогов за границу прекратился.

В рамках реализации Национального Плана действий по внедрению структурной реформы образования в Молдове, с целью повышения эффективности использования финансовых средств в сфере образования идет тенденция на сокращение количества образовательных учреждений. Это порождает проблему обеспечения рабочими местами всех педагогов и вспо-могательный персонал. На фоне этих процессов люди с высоким уровнем образования, поте-ряв работу, часто избирают стратегию - не искать работу на более низкой карьерной позиции, а инвестировать накопления в свой человеческий капитал, то есть получить дополнительное образование, переквалифицироваться.

В результате внедрения в Молдове Проекта реформирования общего обязательного образо-вания была изменена воспитательная парадигма, стал применяться куррикулум и новая сис-тема оценивания. В реализации находятся и проекты "Воспитание для всех - инициатива быстрого действия" и "Качественное образование в сельской местности".

Качество воспитания и образования, как известно, представляет собой один из самых ва-жных факторов развития человеческих ресурсов, имея существенную роль в обеспечении экономического роста, модернизации технологических и интеллектуальных компонентов, что приводит к улучшению благосостояния населения.

В последние десятилетия государством принято ряд мер по реформированию образова-ния, что создает предпосылки для внедрения изменений в образование согласно требованиям меняющегося общества. Как известно, элементом государственных стандартов общего обра-зования является базисный учебный план как "нормативно-правовой акт, устанавливающий перечень учебных предметов и объем учебного времени, отводимого на их изучение по ступе-ням общего образования и учебным годам". Учебный план характеризует содержание реали-зуемых школой программ обучения. Определяя стратегию изменений в учебном процессе, необходимо спроектировать и систему задач, ориентирующих педагогов на обеспечение при-оритета методов и форм обучения, отвечающих требованиям государственного заказа и об-щественного запроса на содержание образования.

Изменения в содержательных компонентах образовательного процесса требует, прежде всего, формирования соответствующего учебно-методического ресурса. Предстоит оценить:

какие новые пособия, дидактические материалы потребуются для реализации целей об-разовательной программы;

как будут использованы возможности, предоставляемые внешней средой, в том числе и партнерские связи образовательного учреждения;

будут ли (и если будут то как) использоваться собственные ресурсы. В образовательном учреждении обеспечивающие процессы могут быть разделены на две

группы. В первую группу включаются те, которые "обеспечивают собственно образовательную и

инновационную деятельность (процессы концептуального, программно-методического, иссле-довательского, большая часть кадрового, финансового, материально-технического, информа-ционного обеспечения)".

114

Во вторую - процессы, связанные "с общим жизнео6еспечением школы (инфраструктура, инженерное обеспечение, питание, медицинское обслуживание и часть других видов ресурсно-го обеспечения)"

Внедрение инноваций неизбежно связано с поиском финансовых ресурсов для их обеспе-чения. Особенно важно найти способы, которые будут направлены на стимулирование инно-вационной деятельности педагогов, мотивацию персонала к освоению новаций, их профессиона-льному и личностному саморазвитию и самосовершенствованию. Ориентация на развитие требует внимания и к развитию информационной инфраструктуры образовательного учрежде-ния, нормативно-правовому о6еспечению инновационных процессов.

Работа над концепцией развития школы - это всегда творческая, интеллектуально напря-женная деятельность. В концепции должен найти отражение тот комплекс проектных системо-образующих идей, принципов, которые сформируют единое ценностное пространство иннова-ционной деятельности педагогического коллектива.

Можно выделить следующие основные направления реформирования системы образова-ния в АТО Гагаузии:

1. Образование в АТО Гагаузии должно соответствовать европейским и международным стандартам.

2. Изменение структур образовательной системы в соответствии с международным стан-дартным классификатором образования.

3. Создание необходимых социальных и воспитательных условий для обеспече-ния доступа всех детей/учеников к обязательному образованию.

4. Обеспечение развития педагогических и информационных технологий в образовании. 5. Создание механизмов повышения эффективности научных исследований в воспита-

тельной области и методологической деятельности на национальном, региональном и инсти-туционном уровнях.

6. Обеспечение непрерывного развития национального куррикулума для всех ступеней обра-зования.

7. Внедрение эффективных моделей воспитательного менеджмента. 8. Создание механизмов обеспечивающих качество образования. 9. Обучение дидактических и руководящих кадров по обеспечению качества образования

согласно международным стандартам. 10. Создание новых механизмов финансирования образовательной системы. 11. Изучение финансового менеджмента. Экономическое развитие определяется изменением социальной политической системы, а в облас-

ти управления заменой административно-командной административно-командной системы рыночной. Преобразования меняют социально-экономическую систему, возникают новые требования к управле-нию образовательными учреждениями, обусловленные рыночными отношениями.

Основой успешной работы образовательного учреждения является квалифицированное управление (менеджмент), требующие качественное изучение теоретических и практических проблем менеджмента.

Современный менеджмент направлен на эффективное управление в условиях дефицита ре-сурсов, на внедрение новых технологий управления на базе информационных технологий. Рыноч-ные отношения позволяют изменить взгляд, роль, значение труда руководителя. Менеджер образо-вательного учреждения должен быть самостоятельным, инициативным, иметь творческое мышле-ние, быть готовым к разумному риску, а также управлять совместной деятельностью людей.

Руководитель образовательного учреждения должен владеть современными подходами к управлению:

ориентация на потребителя, предпринимательский подход, маркетинговая концепция управления и инновационный подход в управлении и т.д.

115

Инновационный менеджмент должен обеспечить научную организацию этого сложного и богатого по своему содержанию процесса управления.

Рассмотрим два элемента инновационного управления образовательным учреждением: источники инноваций и сопротивление инновациям.

В системе образования все учреждения имеют возможность сопоставить цели и задачи своей деятельности с рынком образовательных услуг. Для этого необходимо изучить теорию маркетинга. Система образования очень консервативна к новшествам образовательного учреждения, поэтому проявляет сопротивление внедрению инноваций.

При формировании структуры управления образовательного учреждения необходимо мо-дернизировать процессы управленческой деятельности, а именно необходимость работы с компьютером от исполнителей до руководителей образовательных учреждений.

От руководителя, его экономической и технической образованности, умения управлять ко-ллективом зависит успех образовательного учреждения.

С целью диагностики реальной ситуации относительно управления образованием нами проведен анализ качественного и количественного состава менеджерских кадров доуниверси-тетских учебных заведений Гагаузии.

Основная масса руководителей имеют возраст от 36 до 50 лет. Наряду с пенсионерами руководителями (около 15 %) работают молодые директора в возрасте до 35 лет (6, 25 %).

Таблица 3.3.1. Возраст менеджерских кадров учебных заведений. Возраст Количество % До 35 лет 3 6,25 36-40 лет 6 12,5 41-50 лет 12 25 51 -60 лет 20 41,67 61 -65 7 14,58

Таблица 3.3.2. Педагогический стаж менеджерских кадров учебных заведений. Педстаж Количество % До 15 лет 7 14,58 16-25 лет 10 20,83 26- 35 лет 20 41,67 36 и более 11 22,92

По педагогическому стажу менеджерских кадров следует отметить, что около 65 % руково-дителей работают в системе более 26 лет и лишь 14,58 % имеют стаж педагогической деяте-льности до 15 лет.

В рамках аттестации менеджерских кадров Главным управлением образования проводит-ся большая работа по мониторингу менеджерской деятельности. Организуются инструктивные семинары, семинары-практикумы, мастер-классы для директоров, работает школа начинаю-щего руководителя.

Таблица 3.3.3. Наличие менеджерской степени. Категория Количество % Высшая 1 2,08 I 3 6,25 II 26 54,17

Не имеют 17 37,5

Более половины руководителей имеют II менеджерскую степень, а 37,5% предстоит прой-ти аттестацию на присвоение менеджерской степени.

Опыт развитых стран свидетельствует о том, что их успехи во многом определяются высо-ким уровнем менеджмента. Становление открытого и демографического общества, безуслов-но, предполагает подготовку высококвалифицированных менеджеров. Данная задача должна

116

предшествовать другим действиям, это особенно важно для образования, формирующего человеческие ресурсы. В связи с этим необходимо сформировать высокий уровень управлен-ческой культуры, адекватной новым тенденциям и отношениям. При этом необходимо привле-кать самих руководителей, учителей, учеников, общественность к процессу управления, что будет способствовать усвоению новой системы ценностей, обеспечит социальный прогресс. Усвоение знаний и формирование управленческих умений в новых условиях выступает, как данное и никем не может быть недооценено. В связи с этим очевидным является необходи-мость разработки национальной программы по подготовке школьных менеджеров. Образова-тельная реформа не будет иметь шанса на успех, если ее основные "актеры" не будут подго-товлены для осуществления данного процесса. В рамках новой образовательной парадигмы директор школы должен соответствовать ее параметрам.

Таким образом, необходимо: 1. усовершенствовать педагогический менеджмент 2. минимизировать централизацию в области управления образованием 3. необходим переход к новым механизмам финансирования образовательных учреждений 4. изменить кадровую политику в вопросе назначения руководителей учебных заведений 5. вопросы оптимизации структуры образовательных учреждений решать путем эффекти-

вных организационно-правовых форм организации 6. изучить опыт зарубежных стран в области функционирования образовательных учреж-

дений в современных условиях.

1. Исследование педагогического образования учителей начальной и средней школы в шести странах Восточного партнерства: Армении, Азербайджана, Беларуси, Грузии, Молдове и Украины: Итоговый отчет. – 22.09.2011. – 129 с. 2. Кожокару В. Менеджмент в образовании: Пособие для руководителей учебных заведений. – Кишинев: Штиинца, 2002. – 120 с. 3. Монахов В. Реформы школьного образования// Директор школы. – 2012. - №9. – С.20-26. 4. Развитие образования в Республике Молдова через обеспечение досту-па к качественному образованию: Августовская конференция педагогических работников АТО Гагаузия. 23.08.2012 г.// Информационный бюллетень Главного управления образования АТО Гагаузия. – 2012. - №4. 5. Стратегия Социально-Экономического Развития Гагаузии (Гагауз Ери) коорд.: Игорь Мунтяну и Любомир Кирияк; Inst. for Development and Social Initiatives (IDIS) "Viitorul", Open Soc. Inst., Soros Foundation Moldova, – Ch.: IDIS "Viitorul", (F.E.-P "Tipogr. Centrală"). 2009, 180 p.

Йонджа Анзерліоглу, д-р філол. Наук / Doç.Dr.Yonca ANZERLİOĞLU (Туреччина /TÜRKİYE)

УРУМИ У СОЦІОКУЛЬТУРНОМУ ВИМІРІ ТА У СВІТЛІ ІСТОРІЇ

TARİHİ VE SOSYO-KÜLTÜREL VERİLER IŞIĞINDA URUMLAR

Незважаючи на те, що переважна більшість тюркських народів історично сповідує іслам, серед їхніх релігій досі знаходиться місце іудаїзму (караїми, кримчаки), буддизму (тувинці, уйгури), християнству (гагаузи, чуваші, група татар, хакаси, якути, долганці, тофаларці). Уруми, тюркське походження яких не викликає сумніву, проте які не сповідують традиційну для тюрків ісламську релігію, у культурному відношенні продовжують знаходитись від них вельми далеко.

У роботі на основі достовірних відомостей висвітлюються історичний шлях та соціокультурні особливості сучасних реалій життя урумів – тюркомовного християнського народу, представників якого після 1783 року було насильно переселено царським урядом з історичного регіону проживання – території Криму і який наразі поширений на території східної України, головним чином у Донецькій області.

Ключові слова: уруми тюрковоні, караманлійці, Крим

It is known that the majority of the Turkish population is the member of the Islamic religion. But, there are also Turkish people who are the members of the other religions; Jewish, Budhism and Christianity. This reality can be ignored mostly. The Urumians state that they are Turks and the members of the Turkish world.

In this study it is tired to evaluate the Christian Urumians who speak Turkish and were exiled by Catherina II. from Crimea in 1780 and resettled around Donetsk in today's Ukraine under the light of the field study and written literature.

Key words: Urumians, Karamanians, Orthodox Turks, Crimea.

117

Bugün Ukrayna'da Donetsk başta olmak üzere Manguş, Starokırım, Granitnaya, Starolaspa, Staroignatovka, Mirna, Staromolinovka, Starobeşevo, Komar, Ulaklı, Bagatiri köyleri ve Mariopol şehrinde yaşayan ve resmi belgelerde Greko-Tatar olarak adlandırılan Ortodoksların en çarpıcı özelliği Türkçe konuşuyor olmalarıdır. Dil dışında gelenek ve görenekleri açısından da Rumlardan farklı bir yapı sergilediklerinin altını çizen bu topluluk mensupları kendilerine Urumlar demektedirler.

1780'de II. Katerina tarafından Ermeni ve Greklerle birlikte Kırım'dan çıkarılarak Donetsk böl-gesinde iskan edilen Urumlar, Kırım'dan ayrılışlarını sürgün olarak nitelendirmektedirler. Urumlara göre II. Katerina'nın almış olduğu bu sürgün kararının nedeni Kırım Hanlığını ekonomik olarak zay-ıflatmaktır. Çünkü, Hanlığın ekonomik gücünün çoğunluğu Hıristiyan nüfusa dayalıdır ve onların Kırım'dan ayrılmaları Hanlığın çöküşüne yardım edecektir. Bu görüş çerçevesinde, Donetsk Devlet Üniversitesi Matematik Profesörü Stephan Kalayerov ve Kazakistan'da , Almata'da Deşt-i Kıpçak sahası ve Urumlar üzerine incelemeleri ile tanınan Dr. Aleksandr Garkavets'e göre de bu iskanın gerçek amacı Kırım hanlığını ekonomik olarak çökertmek ve Hanlığın Rusya'ya bağlanmasını sağlamaktır. Sonuçta, 1780'deki Kırım'da 52 yerleşim sahasının boşaltılması, ki bunlardan 36 köy Bahçesaray'dadır, ve toplam 31 385 Hıristiyanın nüfusunun sürgünü sonrası, 1785 yılında Kırım Hanlığı Rusya'ya bağlanacaktır.

Kırım'dan ayrıldıktan sonra özellikle Ukrayna'da kuzey ve orta kesimlerde iskan edilen Urum, Rum ve Ermeni nüfusun çoğu açlık, soğuk ve hastalıktan yollarda hayatlarını kaybetmiş, geride kalanlardan Ermeniler 5, Grekler ve Urumlar toplam 22 köy kurabilmişlerdir. İskan sonrası dönemde de herhangi bir yardım almadan bugüne kadar varlıklarını sürdürmüş olan Urumların 1989 Sovyetler Birliği nüfus sayımına göre nüfusları 45.000olarak belirtilmişse de, bunun anılan dönem için 60.000 civarında olduğunu belirten Valeri Kior ile 2002 yılında Staro Kırım'da yapılan görüşme sırasında günümüzdeki nüfusları ile ilgili olarak da elde resmi bir veri bulunmasa da Ukrayna'da yaklaşık olarak 300.000 Grek nüfusunun bulunduğu, bunun da yarısının Urum olduğuna dikkat çekmiştir. Kırım kökenli Urum nüfusu dışında Anadolu kökenli olup 1821-1825 yıllarında Trabzon, Giresun, Erzurum ve Kars'tan Gürcistan'da Tselka olarak bilinen yerleşim birimine göç eden bir Urum kafilesinden daha bahsedilmektedir. 2000-3000kişilik bu Urum kafilesi 20. yy. son çeyreğinde 1981- 1986 yılları arasında Kırım, Donestsk ve Dniyepropetrovsk'a yerleşmişlerdir.

Sonuç olarak, Karadenizin kuzeyinde Deşt-i Kıpçak'ın yerli nüfusu olan Kıpçak Türkleri, yine Hazarlar ve Peçenek Türkleri dışında Anadolu'nun Karadeniz bölgesinde de köken olarak Kıpçak, Hazar ve Peçenek Türklerine dayandıklarını belirten Ortodoksluğu benimsemiş bir Türk nüfusunun varlığı inkar edilemez bir gerçektir denilebilir.

Urum Tarihi ve Dili Her ne kadar tarihi kaynaklarda doğrudan Urum adını taşıyan bir Türk Ortodoks topluluğuna

rastlanamasa da, Urumca yazılı belgeleri 18. Yüzyıldan itibaren görmek mümkündür. Bu bağlamda, Otto Von Blau ve Vasili Grigoroviç tarafından yayınlanan 1861 tarihli Yunan alfabesinde Urum Türkçesiyle yazılmış dini bir metin bu açıdan önemlidir.

Urumlara yönelik 2002 yılı içerisinde yukarıda belirtilen yerleşim birimlerinde yapılan saha çalışması sonucunda elde edilen verilere göre 1778 yılı öncesine ait yazılı kaynaklarda Urum adına rastlamanın mümkün olmadığı doğrudur. Ancak her ne kadar bu doğru ise de onlar Ortodoks kimlikleri ile konuştukları Türkçe ve Arabacı, Keçeci, Yağmurci, Nalça, Karasakal, Kör (Kior), Körük gibi Türkçe soyisimleri ile kendilerinin Greklerden oldukça farklı olduklarını her fırsatta dile getirmeleri ile toplumsal hafızalarında yer ederek Greklerle karışmadan günümüze kadar gelmeyi başarmışlardır.

Kendisi de bir Urum olan ve Urumların tarihi ile ilgilenen Valeri Kior'a göre Urumlar, yüzyıllar boyunca Hunlardan itibaren Bulgar, Hazar, Peçenek, Uz ve Kıpçak Türklerinin hakim oldukları Deşt-i Kıpçak'da yaşamaktadırlar. Adetleri, gelenek ve görenekleri de Müslüman Türklerden farklı değildir ve Urumlar, Kıpçak-Oğuz Türklerinin bir karışımıdırlar.

Tarihi süreçte Deşt-i Kıpçakta hem Roma Katolik Kilisesi ve hem de Bizans Ortodoks Kilisesinin misyon faaliyetleri sonucunda Katoliklik ve Ortodoksluk Türkler arasında kabul görmüştür. Bu açıdan Codeks Cumanicus adlı tarihi kaynağın varlığı dahi tek başına bu açıdan büyük bir önem

118

taşımaktadır denilebilir. Dolayısıyla, Karadeniz'in kuzeyinde farklı Türk boyları mensuplarının Hıristiyanlığı kabulü ile bir Hıristiyan Türk nüfusu ortaya çıkmıştır. Ayrıca, bu Hıristiyan Türk nüfusunu sadece Karadeniz'in kuzeyi ile sınırlandırmak da doğru değildir. Eldeki tarihi kaynaklara dayanarak Hıristiyan Türk nüfusunun izlerine Balkanlar, Anadolu ve İç Asya'ya kadar uzanan bir coğrafyada rastlamak mümkündür. Bu açıdan bugün hala Gagauz Türklerinin varlığı ve 20.yüzyılın ilk çeyreğine kadar Anadolu'da yaşamış daha sonra Türk-Yunan nüfus mübadelesi ile Yunanistan'a gitmek zorunda kalmış olan Karamanlı Ortodoks Türklerin varlığı büyük bir öneme sahiptir. Bu açıdan Karamanlı Ortodoksların da köken olarak Bizans ordusunda hizmet ederken Ortodoksluğu benimsemiş ve Anadolu ve Balkanlarda iskana tabi tutulmuş Peçenek, Kıpçak ve Türkmen nüfusa dayalı olduğu bu gün tarihi kayıtlarla sabittir.

Urumların özellikle resmi kayıtlarda ve batı literatüründe Greko-Tatar olarak adlandırılmaları bir yana, kendi aralarında bu isimlendirme kullanılmaktaysa da, bu adlandırma kendilerinin yine resmi kayıtlarda Greko Helen olarak adlandırılan Yunanlılardan farklı olduklarını belirtmek içindir."Biz Helen değiliz Greko-Tatarız. Helen başka Greko-Tatar başka" şeklindeki ifadeleri de bu ayrımın altını çizmektedir. Yunanlılarla aralarındaki farkı her fırsatta dile getirmeleri bir tarafa, gündelik yaşamlarında Rusça ister istemez belirli bir yere sahiptir ve kendi aralarındaki konuşmalarda Rusça konuşmaya başlayanların "bizces laf et" diyerek uyarmaları da dikkat çekicidir. Sonuçta, dillerine Urumca deseler de, konuştukları dil Türkçe'dir ve dil özelliği itibarı ile Kıpçak ve Oğuz Türkçesinin özelliklerini yansıtan Urumca günlük konuşma dili olduğu kadar kilisede de ibadet dili olmuştur.

İçinde yaşadığımız yüzyıla kadar Rus idaresi altında kalmalarına rağmen dil ve kültürel öğelerini korumayı başaran Urumlar arasında dilin hayatta kalabilmesi bağlamında belirli bir tedirginliğin hakim olduğu da dikkati çeken bir diğer noktadır. Bu konuda özellikle gençlerin kendi ana dilleri ile konuşmaları ve unutmamaları için topluluk üyelerinin kendi çabalarıyla gençlere yönelik faaliyetler yürüttüklerini belirtmek gerekir. Bu bağlamda, Karan 'da (Granitnaya) emekli bir kütüphaneci Dora Vasilevna Famiçova'nın faaliyeti dikkate değerdir.

Karan'daki kütüphaneye girildiğinde geçmişi yansıtan çeşitli günlük eşyaların sergilendiği bir köşe hemen dikkati çekmektedir. Bunun dışında asıl dikkati çeken ise kütüphane görevlisiyken ana dillerini doğru dürüst öğrenebilmeleri için gençlere Urumca öğrettiğini dile getiren Famiçova'nın, Türkiye'de kullanılan Latin alfabesinin Urumcanın ifade edilmesinde en uygun alfabe olduğunu tespit ederek Latin alfabesini Urumcaya uyarlamış olmasıdır. Famiçova'nın dışında benzer bir uygulamanın Valeri Kior tarafından 2002 yılında Eski Kırım (StaroKırım)'da da uygulandığı bilinmektedir. Ancak Kior, anılan tarihte, Famiçova'dan farklı olarak Urum gençlerine Türkçe'yi Latin alfabesiyle değil, Krill alfabesiyle öğretmekteydi.

Urum Adet, Gelenek ve Görenekleri Bir toplumu tanımanın en önemli kaynakları olan kültürel öğeler ele alındığında Urumların Helen

yada Yunan değil, fakat Türk kültür dairesinin içinde bir yere sahip oldukları görülür. 2002 yılında Eski Kırım'da (StaroKırım) Feodora Mihaeliç'le gerçekleştirilen mülakatta Urum

geleneklerinin Greklerden farklı olduğuna sıkça vurgu yapıldığı tespit edilmiştir. Bu farklılık, Mihaeliç'e göre gerek düğün gerekse doğum ve ölüm adetlerinin her safhasında açık bir biçimde görülebilmektedir. Bir Urum Düğününde neler yapıldığına bakılacak olursa genel hatları ile şunları söylemek mümkündür: düğünün ilk günü süslenen iki at ile damat tarafı gelinin evine gider. Gelinin vaftiz annesi geline damat ile paylaşacağı yastığı satar. Gelinin evine gidilirken vaftiz annesi ön sırada gelinin temizliğini simgeleyen kırmızı bir bayrak taşır. İkinci gün köy meydanında gelinin anne ve babası ile damadın anne ve babası bir çember içinde davul, klarnet, kemençe eşliğinde Yarım Hava ve Haytarma başta olmak üzere oyunlar oynarlar. Bu iki ailenin birbirine saygısını gösterdiği bir uygulamadır. Üçüncü gün ise gelinin çeyizinin alınmaya gidildiği gündür. Bugün düğünün son günüdür. Çalınan gelin havası ile gelinin ağlatılmasının özel bir yeri vardır. Yine Anadolu'daki düğünlerde görülen köçek oynatmanın Urumlar arasında da hala var olduğunun altını çizmek gerekmektedir.

Evlilik sonrası aileye bir bebeğin katılmasının anlamını büyüktür. Yeni doğan bebeğin kötü ruhlardan korunması için yatağa istavroz-haç konur. Bebeğin ailesi kendilerine göz aydınına gelen misafirleri için göz aydın sofrası hazırlar. Bu arada yeni doğan bebek yada balanın kırklanması da

119

ihmal edilmez. Yeni doğum yapan anne bir loğusadır ve onun 40 gün dışarıya çıkmaması gerekir. 40.gün ise yıkandıktan sonra kiliseye giderek dua etmesi gerekir. Loğusanın 40 gün boyunca dışarı çıkmamasının sebebi yeni doğum yapan bir kadının bastığı yerde ot bitmeyeceği inancıdır.

Düğün ve doğum hayatın en güzel anları olarak anılırken ölüm bu dünyadan ayrılıştır. Bu ayrılış için düzenlenen cenaze töreni öncesi ölen kişinin bir gece evinde yatması gerekmektedir. Cenazenin bulunduğu odada mum yanmalı, ölen kişinin ayakları ve çenesi bağlanmalıdır. Karnının üzerine ise mıknatıs konulur, eline de haç verilir. Bu arada evde yaşayan kedi ve köpeklerin ortada dolaşmaması gerekir. Ayrıca evdeki tüm aynalar da örtülmelidir. Ertesi gün düzenlenen cenaze töreni ile artık defin işlemi gerçekleştirilir. Cenazenin defnedilmesinden sonraki 8. ve 40.günleri önemli kabul edilmektedir. Bu süre boyunca ölen kişinin akrabalarının tıraş olmaması da özen gösterilen bir ayrıntıdır.

Urumlar arasında var olan bir diğer inanç da nazar değmesi'dir. Feodora Mihaeliç'in verdiği bilgilere göre nazar değmesi esneme ve baş ağrısı ile ortaya çıkmaktadır. Bu arada bazı insanların gözünün değebileceğini vurgulayan Mihaeliç, nazara karşı İncil'den dua okunması gerektiğini, bu duayı da herkesin okuyamayacağını belirtmektedir. Kendi ailelerinde bu özelliğin büyükannesinin elini sürüp sırtını sıvazlamasıyla kızı Ludmila'ya geçtiğini de özenle belirtmiştir. Yani Ludmila büyükannesinden el almıştır.

Doğan çocuğun gelişim aşamasında önemli bir yere sahip olan çocuk oyunları açısından Urum çocuklarının oynadığı oyunlara bakıldığında koyun ayağı kemiği ile oynanan aşık oyunu, dip düştü, elçi geldi, çaka oyunu, çelik çomak'ın yer aldığını söylemek mümkündür.

Urumların günlük hayatlarında mutfakta neler pişirdiklerine bakıldığında ise köbete ve kolbası dışında kavurmanın sızık ismiyle, ayranın aryan, kaymağın haymah olarak, pekmezin de bekmez olarak çıktığını yine yoğurdun süzme yoğurt hali ile karşımıza çıktığı görülür.

Ayrıca, Aşık Garip, Köroğlu, Arzu ile Kanber ve Tahir ile Zühre'yi Urumlardan dinlemenin de mümkün olduğuna burada yer vermek gerekmektedir.

Yunanistan ve Urumlar 18.yy. sonundan itibaren Rus yönetimi altına girmelerine rağmen dillerini ve kültürlerini korumayı

başarmış olan Urumların bugün hala kendi kimlikleriyle hayatta kalmaya çalışmaları dikkate değerdir. Ancak, onlar her ne kadar kimlikleri ile hayatta kalmayı başarmışlarsa da 20.yy.'da önemli bir sorun ile karşı karşıya kalmışlarıdır.

Yunanistan, yukarıda belirtilen yerleşim yerlerinde yaşamakta olan Urumlarla yakından ilgilenmekte ve onların Greko Helenlerle aynı soydan geldiklerini ileri sürerek Grekleri ve Urumları bir çatı altında birleştirmeye çalışmaktadır. Bu amaçla, Grek federasyonu adı ile 1990 yılında Donetsk'te bir Grek Federasyonu kurulmuştur.Federasyon Başkanı Feodor İstanbulci ile 2002 yılında gerçekleştirilen mülakatta tüm Grek ve Urumları bir çatı altında toplamayı hedefleyen federasyonun zaman içinde parçalandığına dikkat çekilmiştir. Federasyon başkanı, bu parçalanmanın nedenleri konusunda her hangi bir açıklama yapmaktan kaçınırken, bu konuda Urumlar oldukça açık bir şekilde Greklerin kendilerini dışladıklarını, din dışında onlarla hiçbir ortak noktalarının bulunmadığına dikkat çekmişlerdir. Federasyonun, Urumlar arasında Helen soyundan geldikleri ve Türklerin baskısı sonucu dinlerini korumak adına dillerini kaybettikleri ve Türkçe konuşmaya başlayıp onlara benzedikleri şeklinde propaganda yürütmesi dışında topluluk mensuplarının Yunanca öğrenmelerini sağlamak, Urum gençlerini eğitim veya çalışma amacıyla Yunanistan'a götürmek, hatta Yunan vatandaşlığına geçmeleri için çaba sarf etmek anılan yıl ve öncesi süreç için tespit edilen faaliyetleri arasında yer almaktadır. Federasyonun bu çabalarının tamamen boşa gittiği söylenemezse de, federasyona tepki gösteren Urumların sayısının çokluğu federasyonun tam anlamıyla hedefine ulaşamadığını göstermektedir. Staroignatovka'da kendileri ile görüşme imkanı bulunan Syvetlana Konstantinova, Maria Sağırova ve Evdokia Tırnaksız, Yunanistan'a giden Urumların, Yunan toplumu tarafından kabul görmedikleri ve toplumdan dışlandıklarına vurgu yapmışlardır. Kendi imkanları ile çıkardıkları Birlik adlı gazete ile birliklerini korumaya çalışmaları kadar Valeri Kior'un ve ünlü güreşçileri ve şairleri Viktor Borata'nın yazmış olduğu Krill alfabesiyle Urumca şiir ve yazılar tüm topluluk üyeleri tarafından ilgiyle takip edilmektedir.

Urumlar üzerine akademik çevrelerde yapılan çalışmalara bakıldığında bugüne kadar bu konuda özellikle Dr. Alexander Garkavets'in adına rastlanmaktadır. Kazakistan'da Avrasya Araştırmaları Merkezinin başkanlığını yürüten Garkavets, 1973 yılından bugüne Urumlar üzerine dil ve folklorik incelemeler yapmış ve bu anlamda başta bir Urumca Sözlük olmak üzere Azak Urumları adlı bir diğer

120

eseri ile Urumlara yönelik kapsamlı çalışmaları ile tanınan bir kişi olmuştur. Garkavets dışında yine Alman General Otto Blau, Mariupol Üniversitesi Tarih Fakültesi Dekanı İrina Ponamerova, J. Nemeth, Eckman gibi akademik isimlere rastlamak mümkündür. Türkiye'de ise Urumlar akademik alanda daha yeni sayılacak bir ilgi uyandırmış durumdadır.

Sonuç olarak, Urumların yaşamakta oldukları coğrafya itibariyle Deşti Kıpçak olarak anılan sahada Kıpçaklar başta olmak üzere Hazar, Peçenek ve Uz Türklerine dayanan kökleri ve Rus hakimiyeti altında yaşadıkları sürece kaybetmeyerek bugün hala konuşmaya devam ettikleri Türkçeleri ile daha fazla akademik anlamda araştırma ve incelemeyi hak eder durumda olduklarını belirtmek yanlış olmayacaktır.

Mülakatlar 1 Stephan Kalayerov ile Donetks'de 08.05.2002 tarihinde gerçekleştirilen mülakat ve Aleksandre Garkavets

ile Akmescit'te 13.05.2002 tarihinde gerçekleştirilen mülakat. 2Erdoğan Altınkaynak,"Ukrayna'daki Hıristiyan Türkler: Urumlar", Karam, Bahar 2004, sa.1, ss. 38. 3Valeri Kior ile Eski Kırım (Staro Kırım)'da 10.05.2002 tarihinde gerçekleştirilen mülakat; Nüfus bilgisi ile ilgili olarak Altınkaynak'ın yukarıda anılan makalesinde Greklerin ve Urumların toplam 120. 000-130.000 civarında olduğu bunun da %60-65'inin Urum olduğu belirtilmektedir. Bkz. Altınkaynak, Karam, s. 39. 4 Altınkaynak, Karam, s.40. 5 http://www.millifolklor.com 67 6 Kior ile mülakat; 7 Deşt-i Kıpçak sahasında misyonerlik faaliyetleri hakkında detaylı bilgi için bkz.: Peter Golden, "Religion Among the Qıpcaqs of Medivial Eurasia", Central Asiatic Journal, no.42, 1998; İstvan Vasary, " Orthodox 8 Yonca Anzerlioğlu, Karamanlı Ortodoks Türkler, Ankara, 2000; Anzerlioğlu, Yonca."Karamanlılar, Gagauzlar ve Urumlar Arasında Tarihi ve Sosyo-Kültürel Bağlar Var mıdır ?", Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Ankara Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri Bölümü, 8-10 Mayıs 2002. 9 Anzerlioğlu, a.g.e.; Erdoğan Altınkaynak, Ortodoks Türkler, Urumlar, 2005, s.12;Ayrıca bkz.; Baruch Podolsky, A Greek Tatar-English Glossary, Ottoharrassowittz, Wiesbaden, 1985. 10 Dora Vasilevna Famiçova ile Karan-Donets'de 09.05.2002 tarihinde Kior ile gerçekleştirilen mülakat; 11 Feodora Mihaeliç iile StaroKırım-Donets'de 10.05.2002 tarihinde yapılan mülakat; Syvetlana Konstantinova ile Staroigneteva-Donets'de 09.05.2002 tarihinde yapılan mülakat. 12 Feodor İstanbulci ile Donets'de 08.05.2002 tarihinde yapılan mülakat 13 Syvetlana Konstantinova, Maria Sağırova ve Evdokia Tırnaksız ile Staroignatovka-Donets'de 09.05.2002 tarihinde yapılan mülakat.

Altınkaynak, Erdoğan. Ortodoks Türkler, Urumlar, 2005. Altınkaynak, Erdoğan."Ukrayna'daki Hıristiyan Türkler: Urumlar", Karam, sa.1, Bahar 2004, Anzerlioğlu, Yonca . Karamanlı Ortodoks Türkler, Ankara, 2000. Anzerlioğlu, Yonca. "Ortodoks Karamanlı ve Urum Türkleri", I. Uluslararası Karadeniz Kültür Kongresi, 06-09 2011, Sinop. Anzerlioğlu, Yonca."Karamanlılar, Gagauzlar ve Urumlar Arasında Tarihi ve Sosyo-Kültürel Bağlar Var mıdır ?", Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Ankara Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri Bölümü, 8-10 Mayıs 2002. Golden, Peter. "Religion Among the Qıpcaqs of Medivial Eurasia", Central Asiatic Journal, no.42, 1998; Moravcsik, Gyula. " Byzantinische Mission im Kraise der Türkvölker an der Nordküste des Schwarzen Meeres", Proceedingss of the 13th International Congress of Byzantine Studies, Oxford, 5-10September 1966, ed. J.M. Hussey, D. Obelensky and S. Runciman, Oxford Un. Press, London, 1977. Podolsky, Baruch. A Greek Tatar-English Glossary, Ottoharrassowittz, Wiesbaden, 1985. Vasary,İstvan. " Orthodox Christian Qumans and Tatars of Crimeea in the 13th-14th centuries", Central Asiatic Journal, vol.32, no. 3-4, 1988.

Айнур Газанферкизи /Aynur GAZANFERKIZI (Азербайджан/AZERBAYCAN)

СХОЖІСТЬ ТА РІЗНОМАНІТНІСТЬ ЖАНРІВ БАЯТИ, МАНІ ТА САРИН

BAYATI, MANİ VE SARINLARIN ORTAK VE FARKLI TARAFLARI

Sarın qumuq folklorunun, mani türkiye, qaqauz folklorunun, bayatı ise azerbaycan folklorunun qedim şeir növlerinden biridir. Adları müxtelif olsa da, mahiyyetleri eyni olan bu şeir növleri ritmik seciyyevidir. Pratürkde sillabik şeirinin esas xüsusiyyeti alliterativ ses tekrarları, texminen her setirde eyni hecaların olması, seslerin uyumudur. Yığcamlığı ve mühafizekarlığı ile seçilen mani, bayatı ve sarınlarda bu keyfiyyet özünü daha çox qoruyub günümüzedek getirib çıxara bilmişdir. Bütün bu benzerlikle yanaşı, ciddi ferqlere de rast geldik.

Meruzemizde sarın, bayatı ve manileri müqayiseli şekilde tehlil ederek onların oxar ve ferqli xüsusiyyetlerini müeyyenleşdireceyik.

Açar sözler: sarın, bayatı, mani, folklor

121

Abstract: One of the old kind of poem in kumuk's folklore is sarin, in turkish and gagauz's folklore is mani and in azerbaijan folklore is bayati. This kind of poem's essence is same and rhytmical typical, although they called different names. This quality has guarded much in sarin, mani and bayati knowing conservatism and compactness till Modern circumference. We meet serious differents.

In our article we will comparative analyse sarin, mani and bayati and will explain the likeness and different of this folk-lore genre.

Key words: sarin, bayati, mani, folk-lore.

Türk xalqları dünyanın çox böyük bir alanında yaşadıqlarından, müxtelif xalqlarla bu ve ya başqa şekilde ünsiyyetde olduqlarında, onların medeniyyetleri eyni kökden qaynaqlansa da, zaman keçdikce yaşadıqları bölge ve qonşu xalqlarla elaqe neticesinde ferqlilikler de yaranmışdır. Bunu heca veznli şeirimizde de aydın aydın görmek olar. Heca vezinli şeirimizin en geniş yayılmış janrlarından biri de bayatılardır. Azerbaycanda bayatı dediyimiz bu janra Türkiye türkcesinde, qaqauzcada, İraq türkmanlarının lehcesinde mani, özbek ve uyğurlarda eşüle, tatarlarda cır, cir, qumuqlarda sarın ve s. deyilir.

Sarın türk sillabik şeirinin qanunauyğun inkişafının heca veznli örneydir ve ümumtürk şeirinin bütün qanunauyğunluqlarını özünde yaşadır. "Türk edebiyyatı ile meşğul olan bütün alimlerin tesdiqi ile türk nezm şeklinde esas ölçü: "qite"dir (dörtlemeler). Bayatı-mani növü qite halında bir vahiddir." (1, 223) Türk nezmine mensub alliterasiya sarın ve bayatılarda da öz hökmünü qoruyub saxlamaqdadır.

Sarınlardan behs ederken Doğan Kaya yazır: "Sarın qumuqların toylarda ve qız ve oğlanların qarşılıqlı olaraq (deyişerek – A.Q) oxuduqları mahnılara verilen addır" (6, 625). Çetin Pekaçar ise sarınları bele izah edir "Sarın, şekil ve qafiye özellikleri terefinden baxıldığında maninin Qumuq türkçesindeki qarşılığı olan menzum dörtlüklere verilen addır." (10, 334).

XX yüzilliyin başlarında Türk xalqlarındakı dördlükleri araşdıran Emin Abid sarınlar haqqında bele bir izah yazır: "Qumuq" türkcesile Dağıstan ehalisi arasında bu mani növü (söhbet sarınlardan gedir – A.Q.) inkişaf etmiş bir haldadır. Bunlar ümumi quruluşca Azerbaycan bayatılarına çox yaxın bir şekil göstermekdedirler." (1, 205). Emin Abidin sarınları bayatılarla yaxınlaşdırması tesadüfi hal sayılmamalıdır. Çünki diqqetli incelendikde sarınlarla bayatılardan ciddi bir ferqleri olmadığını göre bilirik. Azerbaycan folklorunda bayatı adlanan bu şeir növünü bütün türk dillerinde ifade eden sözlerin anlamı "neğme", "mahnı", "türkü" kimi tercüme olunur.

Bu janrın öyrenilmesinde Bekir Çobanzade, Emin Abid, Henefi Zeynallı, Asif Hacıyev, Çetin Pekaçar, Tudora Arnaut ve s. alimlerin böyük xidmetleri vardır. Bunlarla yanaşı, Elxan Memmedli özünün "Tecnisler" kitabında bilavasite bu janr haqqında araşdrıma aparmışdır (11).

Türk sillabik şeirinin davamı olan sarınlar minilliklerin derin qatlarından süzülerek xalqın medeniyyetini yaşadır.

Folklorumuzun en qedim janrlarından biri olan mani, sarın ve bayatılar özünde sadeliyi ve mürekkebliyi ehtiva edir. "Bayatı kiçik lirik şeirdir. Lakin bu lirik şeir öz bedii tutumu, mezmunu, lirizmi, emosionallığı ve estetik gücü ile Azerbaycan xalq şeiri nümuneleri içerisinde möcüzeler yaratmışdır." (12,13)

Türk şeirinin esas keyfiyyeti ritmik seciyye daşımasındadır. Pratürkde sillabik şeirinin esas xüsusiyyeti alliterativ ses tekrarları, texminen her setirde eyni hecaların olması, seslerin uyumudur. Yığcamlığı ve mühafizekarlığı ile seçilen mani, bayatı ve sarınlarda bu keyfiyyet özünü daha çox qoruyub günümüzedek getirib çıxara bilmişdir. Sarınlarda ritm ve vezn xüsusiyyetlerinin özünemexsusluğu heca daxilinde misraların sayında ve bölümünde özünü gösterir. Sarınların misralarının sayı 7, yeni tekdir. Bu teklik sayesinde misralar öz daxilinde iki – cüt ve tek hisseye bölünerek statik ahengi saxlayaraq tarazlığı qoruyur. Sarınların misradaxili semantikası evvelinde ireli sürülen müddeanın daha sonra genişlendirilmesi yaxud deqiqleşdirilmesi ve inkar edilerek bedii tezad yaratmasındadır.

122

Sarınların poetik strukturuna mani ve bayatılarla müqayiseli şekilde diqqet yetirek. "Bedii struktur dedikde eserin daxili quruluşu, mühitden asılı olmayan immannet forması, yeni işare elaqeleri nezerde tutulur" (5, 15). Sarınların poetik ritmi yeni, misradaxili hecaların bölümü ve sayı esasen qanunauyğunluğa tabedir ve aşağıdakı kimidir:

1,2,4-cü misralarda 3/4, üçüncü misrada 4/3 tenasübü; a) 1,2,3-cü misralarda 4/3 tenasübü, 4-cü misrada 4/4 tenasübü.

Sarın Mani Bayatı Avruma /da avruyman, Yalpunun /kavakları Bu dağların/ başına, Sav tügül/men nece de, Tellidir /yaprakları Bülbül düşer/ qaşına. Sensiz getgen/ günlerim Benim uzak /yarimin Mahir ovçu/ düz vurar Gündüz tügül/-geçe edi. Çınnasın/ kulakları. Gülle atmaz/ boşuna. (7, 120) (3) (4, 194) Sonuncu misrada sarınların ümumi xarakteristikasından kenara çıxılaraq 7 yox, 8 heca

işlenmişdir. Qaqauz örneyinde ise maninin 3-cü misrasında da 3+4 tenasübü öz yerinde qalmışdır. b) 1,2,4-cü misrada 4/3 tenasübü 3-cü misrada 3/4 tenasübü. Avruma da /avruyman, A gidelim /bizädan Ezizim /ay inciler, Umut da yoq /canıma, Gül sökelim /dizädan Yox sene /tay inciler, Umut da /bolar edi, Sarılalım, /yatalım Sene baxan/ gözlerim Bir sen gelseng/ yanıma. Avgusttan/ güzädan İncimez,/ hey inciler. (7, 120) (3) (4, 67) c) 1,2,4-cü misralarda 3/4 tenasübü 3-cü misrada 4/3 tenasübü sarın mani bayatı "Ah!"-desem, /ahım paşman, Bahçelerde üç çiçek Arifler /himi gözler, Uyada bala /quşman man, Hanginden takınayım Tar çalan/ simi gözler Bala quşun /tas etip, Düşman dokuz dost sekiz, Ilqarın ki /menimdir Qıdıra çıqgan /yaşman. Hanginden sakınayım. Gözlerin /kimi gözler? (7, 121) (3) (4, 67) d) bütün misralarda 4/3 tenasübü sarın mani Aq üyleni xalçası elimdeki dayreyi Art tamında gül açar. Sular aldı mahleyi Meni dertli yüreyim Boş ver, yarım, kahveyi Sen açmasan, kim açar? Dolaş bizim mahleyi. (7, 120) (3) Sarınların fonopoetik qatındakı hecaların teqtiler daxilindeki düzümü Azerbaycan folklorunda da

xarakterikdir. Bu hal maniler üçün daha çox xarakterikdir. Maniler esasen bütün setirlerde ya 4+3 ya da 3+4 tenasübü ie düzülür.

Sarınlarda misradaxili bölgülerden bezileri mani ve bayatılarda müşahide olunmadı. Meselen, 1,3,4-cü misralarda 3/4 tenasübü, 2-ci misrada 2/5 tenasübü.

Aytayım /alim yimik, Alim /mutalim yimik, Men seni /köp süyemen İçimde /canım yimik! (7, 122) Bu sarınlar üçün tez-tez rast geldiyimiz xarakterik bir haldır. Görünür, qumuq dilinin bezi xüsusi-

yyetleri sarınlarda bele misradaxili bölgüye yol açmışdır. Sarın, mani ve bayatı qafiyelerinin növlerine nezer yetirdikde ise aşağıdakıları müşahide ede

bildik:

123

Tam qafiyelerde: Sarın mani bayatı

Akuşa tav, avar tav, Armut dalda sallaner, hay salıram oyanmır Çıqası malqa essi yav. Era düşe ballaner, Derde qeme boyanmır Dos güydürken yüregin Bir iyit vizir olsa Eşq oduna düşmüşük Bolurmu yarası sav? Gena kıza yalvarer. Men yanıram, o yanmır (7, 119) (3) (4, 74) Yarım qafiyelerde: Sarın mani bayatı Kaptal etsenq, kayıp et, Mavi midir morunuz Köç eylesin senem yar Karşı aldınqa yayıp et, Genç kız mıdır zorunuz Qalsın sende tenem yar. Sen syüygende, syüygenmen, Hele biraz durunuz Seni alem sevse de, Daqı syüysem, ayıp et Biz onnarı buluruz Ezel seven menem yar (7, 118) (3) (4, 74) Misranın ve ya ritmik bölümün sonunda qafiyelerin işlenme yerlerine uyğun olaraq teqtilerin

sonunda qafiyelein uyumuna nezer yetirek: Sarın mani bayatı almalanı ahsan Kara beygir ahırda qara atın kekili bavlanı şaptalısan Benim ürâam kahırda tel-tel olub tökülü

(11,8) (3) (4, 77) Misraların sonunda : Sarın mani bayatı Kalkı yaqada karaman Elimdeki dayreyi Bayquş menem, bayquş men Men aytqan syözde barman. Sular aldı mahleyi Hamı quşdan say quş men, Gyün tiyqende iriymen. Boş ver yarim kahveyi Ne belalı quş oldum, Saqa karap yüryüymen Dolaş bizim mahleyi Sızıldaram ya, qış men

(7, 122) (3) (4, 143) Qafiyelenme üsulu sarın ve bayatıların geniş yayılmış aaba şeklinden ferqli variantlarda da

mövcuddur. Qaqauz manilerinde de qafiyenlenmde müeyyen ferqlilikler ortaya çıxa bilir. Abcb üsulu: Sarın mani Kajarlar kajan asmas, a Altın küpe kulakta Erten axşam oilavsuz. b Benim yarim irakta Barırsan bir kukayqa, c İrakta olsa bile Gyününq qetmes yılavsuz. b Yine gönlüm var onda (7,118) (3) Abcb üsulu ile deyilmiş bayatı şekline rast gelmedik. Qafiyelenmede diqqetimizi çeken meqamlardan biri de odur ki, bayatılarda aaba üsulu olduqca

geniş yayılmışdır. Aaba üsulu ile söylenen bayatılar bezen daxili hecalarda bezen sözlerde ses artımı ve ya azalması ile müşayet olunsa da, yene de aaba üsulu hökm sürür. Meselen:

Derd getdi qada qaldı, a Günüm feryada qaldı. a Zülm elinden el köçdü, b Yurd yuvam, yada qaldı. a (4, 148) Aaaa üsuluna uyğun bayatı ve maniler: Dağ başın duman aldı, a Mavi midir morunuz Çen getdi, duman qaldı. a Genç kız mıdır zorunuz Sonalar köç eyledi, a Hele biraz durunuz El, oba sara qaldı. a Biz onnarı buluruz

124

(4, 163) (3) Aaaa üsulu ile söylenen sarınlara rast gele bimedik. Sarın ve bayatılarda ses tekrarlarının işlenme yerleri misra ve bend daxilinde esasen aşağı-

dakı kimidir: Sarın mani bayatı Tavlanı tarmaqından Gelin güveylan oynar. Gemi geli, yan geldi (7,120) (3) (4,166) Ses tekrarları çarpaz şekilde:

Sarın mani bayatı At aytmay, ogyüz aytmay, Maanimi çala, çala Aylar keçdi il kimi, Adam ayta oynay. Çıktım bir ince dala Kaman qaşlar mil kimi Men çi seni syüedim, (Kuroglu 1998 :37) Yar geldi qürbet elden, Syüymege ananq koymay. Qelbim açdı gül kimi.

(6, 119) (3,167). Sarın, mani ve bayatıların 3 ve 4-cü misrasının özünemexsus xüsusiyyeti mövcuddur. İlk iki misra ile giriş etdikden sonra esas mezmuna keçid mehz 3-4-cü misralarda hökm sürür.

Bezen 3-cü misra diger misralardan hecalarının sayına göre de ferqlenir. Emin Abid bayatıların tesnifatını vererken üçüncü misra haqqında fikirlerini bele açıqlayır: "Üçüncü misranın başqa bir xüsusiyyeti de qısa ve ya uzun olmasıdır, bezi bayatılarda üçüncü misra, ümumi veznden azdır.

Bu azlıq altı hecadan aşağı enmez. Bezi bayatılarda üçüncü misra ümumi veznden uzun olur, sekkiz hecalı olanlar çoxdur" (1, 215).Tudora Arnaut qaqauz manilerini araşdırarken üçüncü misraya da xüsusi yer ayırmıdır. "Gagauz manilerinde çoğunlukla serbest olan üçüncü dizelere göre durak kümelendirilmesinde 9 biçim saptanmıştır" (3, ). Daha sonra Tudora xanım qafiyelenme sistemi ile beraber manilerin üçüncü setrinin xüsusiyyetlerini de göstermişdir. Ancaq bu bizim tedqiqat obyek-timiz olmadığından bir mani örneyi göstermekle kifayetlenmek isteyirik.

Sarın mani bayatı Qaşların bar qaqmaday, Mavi yelek mor düyme Ulduza bax, aya bax, Kirpiklerin xunduzday. Sindi gördün göynüme Yar elinde yay bax. Savla bere spatın Ben seni çoktan seveli Ümman axtarırsan, Kökdegi Mars yulduzday Kan damnar yüreğime Derd dolu deryaya bax. (6, 122) (14, 59) (3,147) Yuxarıda bayatı janrının diger türk xalqlarındakı tezahürü ile tanış olduq. Sarın, mani ve bayatıların bir-

biri ile müqayiseli tehlili bayatıların özelliklerini, qafiyelenme sistemini, teqtiler arasındakı xüsusiyyetleri daha deqiq ve düzgün başa düşmemize, aydınlaşdırmamıza yardımçı oldu.

1. Abid Emin. Seçilmiş eserleri [Metn] /Emin Abid; tert. ed. ve ön sözün müel. B. Ehmedov Bakı : Şerq-

Qerb , 2007. 288 s. 2. Arnaut Tudoranın özel arxivinden. Ukrayna-Odessa Vilayeti Bolgrad rayonu Dimitrovka kendinde 1946-cı ilde anadan olmuş Mariya KARACAdan toplananlar. 3. Arnaut Tudora. "Gagauz manilerinde kafiye ve durakla ilgili kümelendirme denemesi". "Ulduz" jurnalı. 2008. 4. Bayatılar. Tertibçi Hesen Qasımov. Bakı, "Azerneşr" 1960. 5. Hacıyev Asif Bayatı poetikası. Bakı, "Elm", 2000. 6. Kaya Doğan. Türk halk edebiyatı terimleri sözlüğü. Ankara, 2007. 7. Kumuk xalk avuz yataıcıluvqu. Tertibçi A.K.Abdullatipov, A.M.Soltanmuradov. Maxaçqala, 2002. 8. Kuroglu, Stepan (1998). Maniler. Odesa: Mayak yayın. 9. Memmedli Elxan. Tecnis senetkarlığı. Bakı, Nafta-press, 1998. 10. Mümtaz Salman. Azerbaycan edebiyyatının qaynaqları. Bakı, 1986. 11. Pekaçar Çetin. Kumuk Türkleri Edebiyatı, Türk Dünyası El Kitabı, Cilt: 4, Ankara, s. 319-340. 12. Sednik Paşa Pirsultanlı, Heca vezninin bayatı ve qoşma möcüzeleri, Bakı, 2003. 13. Şamil Eli. Uyğur, qaqauz, güney qafqaz türklerinin folkloru ve edebiyyatı. Bakı, 2012. 14. Veliyev M.(1950). "Bayatilanmizda alliterasiya": "Ulduz" jurnalı. Bakı Zayanczkowski, Wlodzimiers (1966).

125

Насим Сахапов/Hasim SAHAPOV (Татарстан (Россия) /TATARİSTAN(RUSYA))

ЭТРУСКИ – ТЮРКИ

ETRUSKLAR: TÜRK

На території Європи 2500-3000 років тому жили етруски, які побудували Рим, справили величезний вплив при формуванні культури народів Європи. Латиницю від етрусків прийняли італійці, англійці, французи, німці та інші народи. Але, нажаль, досі було невідомо якою мовою розмовляли етруски, не прочитані написи, які були знайдені археологами.

Автор вважає, що етруски-тюрки і доводить це прочитанням цих написів. Додатковим доказом є наведені розшифровки італійських слів з використанням тюркських (татарських) слів. Автор доводить, що на основі італійської мови лежить етруський (тюркський) мову, що є сенсаційним за змістом.

Ключові слова: етруски, тюрки, тексті

2500-3000 bin önce Roma'da Etrusklar oturmuşlardır. Onlar zamanında Roma'nın kurucuları olarak sayılmakta ve aynı zamanda Avrupa kültürüne de büyük katkı koymuşlardır. Etrusklar'dan İtalyanlar, Fransızlar; Almanlar ve diğer halklar latin grafikasını kabul etmişlerdir. Halbuki onların hangi dilde konuştuklarını arkeoloji kazıları yapılmadan öğrenmek mümküm olmamıştır.

Bu bildiride yazar bu yazıtların Türkler'e ait olduklarını delileler ile ortaya koymaktadır.Ek olarak da Türkçe (Tatarca ) kelimelerin Italyan dilinde varolduğu ile ispat edilmektedir. İtalyan dilinin temelini Türkçe oluşturmaktadır diye yazar kanıtları ile açıklamaktadır.

Anahtar kelimeler: Etrusklar, yazıtlar, Türkler 2500–3000 лет тому назад на территории Италии, Греции жили этруски. Этруски построили

Рим, являются началом всей Европейской цивилизации. У них были алфавит и письменность. Алфавит (рис.1) [1] хорошо изучен и среди ученых по нему споров мало. Одной из моих доба-влений является то, что латинскую букву " Р" надо читать как"К".Это объясняется тем, что когда пишут начиная справа "Р" читается как "Q", и это подтверждается при прочтении совре-менных итальянских слов (получаются тюркские слова).

Рис.1. Один из вариантов этрусского алфавита

До сих пор этрусские надписи на более 11000 артефактах никто не прочитал. Причиной являются ошибочные попытки применения индоевропейских языков, непризнание того, что этруски являются тюркским народом.

Если посмотреть повнимательнее, то можно увидеть, что были и есть ученые, которые до-казывают, что этруски – тюрки. Это Садри Максуди , его дочь Адила Айда, Казим Миршан, Мирфатых Закиев, Нурихан Фаттах и др.

126

Нурихан Фаттах в своей книге "Язык богов и Фараонов" [2] прочитал Фестский диск, испо-льзуя татарский язык и очень глубоко проанализировав все обстоятельства доказывает, что там жили тюрки. Когда смотришь два рисунка из этой книги понимаешь, что случайности иск-лючены (рис.2, рис.3)

Считается, что намогильный камень принадлежит "Авле Фелуска", но позже вы поймете, что это неправильно… "Авле" означает "ауылы" - населенный пункт.

Надпись внизу читается "ТАМА ИАШ МИНИМ" - капают слёзы мои! Расшифровку боковых надписей пока оставим, там есть неразборчивые буквы.

Рис.2 Намогильный камень из села Средние Аты Арского района (Татарстан), датируется 16 в.

Рис.3 Намогильный камень из Ита-лии(Ветулония), датируется 5в. до н.э.

Тюркский язык он очень древний и этим объясняется его постоянство. Как пишет К.Гумбатов [3]( http:// lingvoforum.net/index.php?topic=28040.0) "… что знакомство с орхоно - енисейскими надписями открыло еще одну особенность тюркских языков. За прошедшие, с момента появления этих надпи-сей 13 веков древнетюркский язык совсем мало изменился. Большинство древних слов (не менее 2000 слов) почти без всяких изменений сохранились в словах тюркских языков. Только в чувашском языке фонетика этих слов существенно изменилась".

Хотелось бы добавить, что после истечения 2000-2500 лет такая же картина, этрусские надписи читаются по тюркски, слова вполне можно понять.

Рис.4

127

Продолжим расшифровку этрусских надписей. На рис. 4 также имеется надпись, что памя-тник поставлен "Авле (принц) Метелис", что сильно помешало при расшифровке. Почему-то специалистов не насторожило, что всех и везде зовут "Авле"…

После того, как избавился от шаблонов предыдущих расшифровщиков, мне удалось про-читать один из самых интересных надписей этрусков (здесь и далее по тексту пропущенные этрусками и добавленные мной гласные буквы обозначены строчными буквами):

АУЛеСИ МЕ ТЕЛИСе УЕ: УЕ ЗИАЛы СиЛЕНСИ, СЕН УЛЕ ОЕШ ТЕСЕ, ЧАһ ЧЛА, ТЕН ИһЕ Туа ОИаНЕСы ХИЧ УЛИСеС! По современному татарскому языку звучит так: "Аулысы мин телисе уе: уе зыялы

сөилəнсə, син үлəсен яшь дисə, чак (аз) ела, тəн ике туа, янысы һич үлемсез!" В переводе на русский язык: "Пожелание мое деревне, если умный скажет, что ты умрешь

молодым, плачь немного, тело рождается дважды, душа – бессмертна!" Такую надпись и сейчас не стыдно было бы повесить на любом месте.

Хочу отметить, здесь была цифра 2 – "ике", в других надписях встречается 1 – "бер", 3 – "өч", что показывает неправильность существующих толкований этрусских цифр. Если прочитать все артефакты, цифры появятся сами собой. В итальянском языке сохранилось применение цифры один – "бер" - "пер": primo(береме) – первый, prioritario (бере ора итəр ие) – первоочередной и др. [4] стр.346. Встречается два – ике: близнецы – gemelli (икеме əллə? – двойня?) [4] стр.75, equivoco – (ике уй бусы) - двусмысленный [4] стр.76.

Рассмотрим надпись из работы А.И. Харсекина "Труды Государственного Эрмитажа" 1962 [5] рис.5.

Рис.5 Урна- пеплохранилище из терракоты

Надпись: Читаем справа: уЛАК СУКЕМКНА МЕТКИАСы. Уточняем: уЛАК -СУКАМа ГыНА МЕДХИАСы. В переводе: " Умерший - плуг свой только восхваляю". Передняя стенка украшена рельефным изображением легендарного эпизода из Марафонс-

кой битвы. Эхетлос с плугом в руках явившись, согласно преданию, в самый разгар сражения в ряды греческих воинов, бесстрашно поражает врагов. На крышке - скульптурное изображение мужчины, вероятно, самого погребенного. Если придать большое значение точкам, и с учетом того, что четвертая буква справа, возможно, была "О", то можно читать: уЛАКО УКЕМ КНА МАТ-КИАСе - по современному: үлеккə укыйм гына мадхиясы- умершего только восхваляю.

Следующая надпись на бронзовой заколке рис.6.

128

Рис.6

Переписываем: МАNI OSME DУНЕ VHA KE DNVMA SIOI. МАНИ ОСМЕ ДУҺӨЕ УҺОА КЕ. ДаНУМА СИОИ. По-современному татарскому: "МИНЕМ ӨСТЕМА ШУШЫ УКА КИ. ТАНЕМЕ СОЙ!" В переводе: "Мне заколи эту заколку. Люби мое тело!" Несколько текстов возьмем из трудов М. Копленда [6].

Рис.7

Текст рис.7 (справа): аНАСы (НАЗы) АРНоР, уЛАР ИЗАЛы. аУИЛ ӨРИ ТаСХаНАЛаР аЙТ. По современному татарскому: "АНАСЫ (НАЗы) АРНОР, УЛАР ИЗАЛЫ. АУЛ ы УР

ТАСХАНАЛАР АЙТ." В переводе: мать (чувство) горюет, умер мучительно. Деревня Верхние Тасханалар скажи (Таскания!)

Рис.8

Текст рис. 8 (обе строчки начинаются справа): ДАУ аНДУ, УЗ УЕЛЧИ, АЛ УЕЛСЕЗ, АДНО АЛа-ЛА КОИАЛ- УИ ТЕНА аЛЧЕ ОДЕШ ТаУОН АЗ ТУИА. По современному: ТАУ АНДА, УЗ ЮЛЧЫ, АЛ ЯЛСЫЗ, АТНЫ АЛА-ЛА КУАЛ- ЫЙ. ТАНЕ АЛҖЫЙ, ЭТЕШ ТАУЫН АЗ ТЫЯ. По русски в переводе: Гора там, проходи путник, бери без передышки, гоняя лошадь ала-

ла. Тело устанет, толкай в гору придерживая малость. Как понятно по содержанию, этот камень не является намогильным. Он был поставлен у

дороги перед подъемом на гору как предупреждение – инструкция, предлагающая брать гору с разгона, помогать лошади толкая телегу.

Рис.9

На рис.9 один из текстов, которые расшифровались очень тяжело. Но в конечном итоге удалось прочитать и этот текст (начинаем все три строчки справа):

129

ТыН ЕЛИ ҺӨРНОЙ аТУЙКАМ СЕ иШеТИ ИТ Ч- ЛАТО АЛа ЗУАЛаПЕ. ӨУИЛе ГХII<I. ЧЛаУы НАК АНАСы, аПУСА, КЗЕ. По татарски звучит так: ТЫН ЕЛИ СӨРНАЙ, АТАЙКАМ СИН ИШЕТ, ЕЛАТА АЛА ЮАЛАП. ЕЛЫ 62,5. ЕЛАУЫ НЫК АНАСЫ, АТАСЫ (БАБАСЫ), КЫЗЫ. По русски: Тихо плачет сорнай, ты слушай папенька, заставляет плакать утешая. 62,5 лет.

Сильно плачут мать, отец (дед), дочь. "Corno" - по итальянски – рог [4] стр.434.

Рис.10

На рис.10 посуда для еды. Содержание надписи подтверждает это (читаем обе строчки справа):

ИТУН ТУРаУЧЕ УЕНЕ ЛҺӨ ТЕЛИН КиС ТИН АШ СаЛ ИНИИА ДАШ. По современному: ИТЕН ТУРАУЧЕ УЕНА: ЭЛЕК ТЕЛЕН КИС СИН, АШ САЛ, АНИЕННЕ ДАШ. В переводе: на заметку кто мясо режет: сначало отрежь язык, положи в суп и зови свою

мать (для угощения). На левой ноге у человека написано (рис.11): ТаН уТУРу ЧЕ (или ТУРауЧЕ) УЕЛ СУЕ ИТУЧе. По современному: ТАН УТЕРУЧЕ (или ТУРАУЧЫ) УЛ, СУЯ ИТУЧЕ. В переводе на русский: тела убийца (или резчик) он, который зарежет. О.Сулейманов в своей статье "Язык Письма" [7] доказывает, что этрусские тексты

славянские. И теперь очень многие его прочтения берут за доказательства. Содержание этой очень глубокомысленной статьи не буду пересказывать, кто интересуется, сам прочтет.

А теперь ближе к делу. О каком же тексте идет речь? Этрусская надпись на четырехуголь-ном камне из Вольтерры (р. 381, CIE 48). Привожу уже готовый, переведенный, О.Сулеймановым на латинский текст:

Dviarasadentmaselaeitrecsdenstmenada. По Сулейманову: двиа раза ден тма села е и треч денс тменада – два раза день тьма съе-

ла , есть и третий день с темнота. Теперь переписываем этот же текст с добавлением пропущенных гласных и с учетом вза-

имозаменяемости букв "Д" и "Т": ТУИ АРАСА аТЕН, ТиМАСЕ үЛАЕ ИТəР ЕЧСа. ТЕН оСТо МЕН АТА. По современному: ТЫЙ АРСА АТЫН, ТЫЙМАСАН УЛА ЕЧСА. ТЕН ОСТОНА МЕН (АТКА АТЛАН). В переводе: "Придержи усталого коня, если не придержать и выпьет воды – умрет, поэто-

му садись на коня (и надо, чтобы он потихоньку ходил)". Это первое правило после скачек и казах О.Сулейманов об этом должен знать.

Другая надпись, которую анализирует О.Сулейманов: Zatladaidas - ЗАТЛы АТ АЙДАШ (куышу, чабышу- по татарски) – по современному элит-

ные скачки!

130

Рис.11 Рис.12

Третья надпись (рис. 12): Dafaalkiladunikaiiivladilin…. Читаем по татарски: ДАУА АЛ КИЛ АТУ аНИКАЙИИ УЛА ДИ, ЛИН… В переводе: привези лекарство, АТУ маменькаЙИИ умрет, ЛИН…! Как заканчивается по-

следняя фраза неизвестно, т.к. буквы не разборчивы. Парня с этого рисунка провожают не на войну, а за лекарством.

Чтобы подтвердить правоту своего чтения привожу еще один текст, где рекомендует са-диться на коня (ӨСТЕ АТЫ) не кто-нибудь, а сам Ю.Цезарь. В Италии в центре г.Римини есть памятник, поставленный в честь переправы через р.Рубикон войск Ю.Цезаря. Фото автора 1,2 снято в 2011 г.:

Фото 1. Фото 2.

131

Фото 1, сторона А: Переписываем Переводим буквы Читаем

C CAESAR ДИСТ RVBICONE SVPERATO CIVILI BEL COMM ILIT SVOSHIC NF ORO AR ADLOCVT

С САЕЗАР ДИ өСТе РУБИСОНЕ СУ КЕР АТО СИ УИЛИ БЕЛə СОС СөИЛИ иТə СУОСҺИС НУ ОРО АРЫ АТЛЫ СУ уТ

САЕЗАР ДИ ӨСТЕ РУБИСОНЕ СУ КЕР АТЫ СИН УЙЛЫЙ БЕЛƏ СҮЗ СӨЙЛИ ИТƏ СУСЫЗ, НУ ОРА: АРЫ АТЛЫ СУ УТ

В переводе на русский язык : "САЕЗАР говорит в Рубисон заходить на коне. Ты умеешь думать и говорить без воды. Говорит: переправиться на коне". Здесь название реки я читаю "Рубисон", т.к. "С" везде читается как "С", а при окончательном переходе на латынь стал чи-таться как "К". Отсюда у немцев " САЕЗАР-КАЕЗАР-КАЙЗЕР".

Фото 2, сторона В Переписываем Переводим буквы Читаем

SVCCESTVM HYNC VETV STATE COS ARIM MENSIVM NOVEMBRIS ET DECEMB M D LV RESTIT

СУСыС ЕЗ айТУ С- ҺУН аШа УЕТУ оСТе АТЕ- СОЗ АРИСе- С уЕНЧИ УЧ- НО УЕСа БР ИЗ- ЕТ ДЕШ ЕС Ба- С аД ЛУ РЕ аЗаТ аИТ

СУСЫЗ АЗ ƏЙТҮ СУЫН АША ҮТҮ ӨСТЕ АТЫ- СЫЗ АРИСЫЗ. УЕНЧЫ ӨЧ- НӨ УЙНАСА БР- ИШЕТ, ТӨШ ӨС, БАС, АТЛА- РЫ АЗАТ ƏЙТ.

На этой стороне написано содержание выступления Ю.Цезаря перед воинами: "Говорю вам мало – без воды, переправиться без коней устанете, когда горнист сыграет три раза "БР" - услышь, слезай, становись, скажи: кони свободны!"

Отличительной чертой данной надписи является то, что все буквы уже пишутся по латыни, но читаются еще по этруски: "С", "М" - читается как "С" "Ч".

На эту тему в Риме выпускались в разное время несколько монет, где Ю.Цезарь выступает перед воинами [8], рис.13,14.

Рис.13 Рис.14

ADLOCVT – расшифровывают как имя полководца, хотя во всех этих случаях имеется ввиду выступление Ю.Цезаря перед переходом через реку Рубикон. ADLOCVT – АТЛО СУ уТ – переправься на коне. Это было верное тактическое решение Ю. Цезаря, которое восхвалялось в течение многих лет.

Теперь прочтём один из больших текстов (Cippus Perusinus) [9], рис.15

132

Рис.15

Текст переведенный на кириллицу По татарски 1.ЕУаЛАТ ТАННА уЛА КЕТСа УЛ- 2.АМ. ЕУА ХаКЛАУ ТаН УЕЛО ИНАСЕ- 3.ШАТЛА АУУНАСЧЛЕ аЛЕО ЧАКУ 4.ТЕТСА АНАУ УСаЛ ЕКИТЕСеН оСТЕЙ С 5.КАСНЕ ЧИТА АМЧО ЕНыНА ТЕК 6.КЗИИ УЕЛО ИНАО УКАСА КАЧТЕ 7.К АЧСЕМ УЛыМ үЛЕ ШУЛ аТСУ СИ ЕН 8.ЕЗ СИЕ ТЛа ТУЛАКУ 9.АУЛЕСИ УЕЛО ИНАСА КТ СаНАЛСЛ 10.ЕНСИ ОИИ ОИЛСа ШУНА СЕНУЕ- 11.НеСе УЕЛИ эШЛА КОАЛСА ЮаНЕЧ- 12.ЧЛЕНО УНХУ уЛО. Е- 13.УАЛАСаХ ИЕМ УУЧЛЕ УЕЛО ИНА 14.ӨИНО АСАТ ЕМУНИ эШЛЕТМАСУ 15.Н АТЕР СаРАН СТСЛОИ ИУАЛСиТИУ

юалат тəнне ула китсə ул- ым. Юа хаклау тəн уйлый инəсе- Шатлы юанычле əле чагы Тотса ана усал егетне өстендə се касне җитə алмаса янына тик кызый уйла инəсе указ. Кач тек к ачсам. Улым үле шул Атасы (балага) син ен ес(ен) сөя телə тулакы Аулысы уйлый инəсе каты саналышлы енесе ое оелсə шунысыну е- несе уйлый- эшли калса юанеч- лено анын улы. Е- юаласак ие,үчле, уйла инə Өйне асат имуни эшлəтмəсен əйтер саран сата шулай Юалаш итү елы инəсе утын атыйк ди, ене ташыш- мас, юатсын инə җлауына уйл-

133

16.ЕЛО ИНАҺӨ УТыН АТЕК Ти ЕНЕ ТаШыШ 17.МАС ЮАСыН ИНА СЛЕЛАУУНА УЕЛ- 18.О ИНАМ уЛЕР ТиС ИНИ АИНыТЕМ иАМЕ 19.КСН Л УЕЛО ИНА ТС ИАСАТ ЕНЕ 20.ТЕЗНЕ ЕЧА УЕЛО ИНАО УКАСО 21.АУКАЧ ӨЕЛ УТЕСНЕ ЕКАЧНЕ СЕИ 22.ТЕЗН СТЕИ СКАСН СХИМ ОСТ 23.ЕЛО УТАС ШУНА АУУНА МЕНА 24.ҺӨЕН аНА ТЕК СИСН ЛҺӨ АРЕ УТУЧЕ

а инəм үлəр, тиз инане айнытам, яме, кайчан əле уйла өйне инə тиз ясата ене. тезне ача уйла инəуе указы Аугач елы үтсен- икенчене сөй тездəн өстə секасн схим. Өсте елы үткəч шунын аууна менə сөен, аны тик сөйсен ин элек ары утүче

Смысл текста по русски: 1. Ублажать(ласкать) тело если умрет мой сын. 2. Про цену думает мать. 3. Пока еще веселая, беззаботная. 4. Если поймает мать злодея парня во время се- 5. кса, но не может просто догнать 6. девка думай мать тебе указ, убегай если открою (коленки). 7. Сын мой мертв, отцом (ребенка) ты люби 8. брата желая беременности. 9. Деревня думает, что мать считается строгой. 10. Брата дом построится, 11. если брат подумает и сделает, 12. радуется ее сын. 13. Утешить бы, хочет мстить мать, думай. 14. Пусть дом легко не приватизирует, 15. Скажет скряга, продает так. Утешать 16. год: если мать скажет дрова бросать (собирать), то брат не таскает, 17. а утешает мать. Мать будет плакать 18. и умрет мать, думай, быстрее тебя отрезвляю, ладно. 19. Думай, когда же мать заставит брата быстрее построить дом. 20. Коленки откроет указ матери. 21. Через год после смерти люби другого, 22. выше колена сексом. Больше 23. года пройдет после смерти, после этого вот 24. радуйся. Только ее пусть первым полюбит прохожий путник.

Текст сбоку Выделяем слова По татарски УЕЛО ИНАС АТЕСА ТСУС ИЕН ЕЗеСИ аИТ АСТЕЛАНЕ ОИ УУЛУМЛ УАСТЕЛОИ КЕНЕОИЕСИ АЧУЕЛОИНА Текст сбоку

УЕЛО: ИНАСе. АТЕСА ТЗУСе оИЕН Еза СИ аИТ АСаТЕЛАНЕ. ОИУ УЛУМ аЛ- У АЗ ТЕЛО И- КЕНЕ ОИЕСИ. АЧУ ЕЛО ИНА Выделяем слова

Уйла: инəсе, атисе төзесə оен изасы əйт асатлана. Ое улум ал- у аз телə и- кене оесе. Ачу елы инə

По татарски

134

АСИЛУНУа АУКУНЕШСə УНЕТСЕАЧУС ИУНУЗСИАО УСИСС АУУ НАС ТЕНОН А АМАУЕЛО ИНА АУУН ОУКУМИ ЛМ ТСТАУНАСЛ АОИЛОУНЛ УЛОЛ ИХ СА СЕХАСИХУХ

АЧИЛУНУ- АУ КУНЕШСа УНЕ ТЗЕ АЧУ С- ИУНУЧе СИАО УЗИСеС АУУ- Н АЧа ТЕНОН- А АМАУ ЕЛО ИНА АУУН- ОУ КУНИ аЛМа ТиЗ ТАУНА ЧЛ- А ОИЛОУНЛ УЛ ОЛаИ ХиСА СЕХАС ИХ УХЕ.

ачылуына күнешсə анын тезен ачу с-өенуче сөя үз ишесе. Ауу- на ача тəнен алмау елы, инə, ауун- ау күнə алма тиз. Тауына ела, ойлəнуенлə ул оло хисə секс их-ухе.

В переводе: "Думай, если мать с отцом построят дом меньше будет мучений. Сын меньше думай о втором доме. В год скорби если мать согласится коленки открыть, то пусть любит свою пару. После смерти год запрет на открытие тела, быстро не привыкай к его смерти. Плачь на могиле: после женитьбы он с большим чувством любил их-ух!".

Вот мы с вами прочли договор. До сих пор как только не "читали" его! На всех индоевро-пейских языках. Этот договор показывает, насколько были развиты у этрусков договорные отношения. Его написала на камне мать для своей невестки заблаговременно, на случай если сын умрет. Видимо молодые мужчины часто умирали на войне. Я думаю, этот камень стоял на видном месте дома или во дворе.

Здесь на пятой строке сверху и на третьей строке снизу применяется слово "СЕКС". В та-ком же смысле в последней строке текста сбоку. Только через год после смерти сына разре-шается любить другого выше колена (секс).

Слово "УКАЗ" встречается на шестой строке сверху и на пятой строке снизу. На 14 строке сверху есть слово "ИМУНИ", которое применяется здесь в смысле "привати-

зация!"- ЕМУНИ ЭШЛЕТМАСУН - пусть не приватизирует! Слово "ИМУНИ" так же встречается на межевом камне, найденном в Средней Италии в

деревне Нови близ Рокетта, в 50 км от Рима (рис.16).

Рис.16

Читаем справа: МЕ ТЗУН ЕМУНИ УЗ МИН ТӨЗЕГƏН ЕМУНИ УЗ! - мной построенное (созданное) имущество, проходи! Эти надписи в двух разных текстах показывают, что существовали жесткие законы,

защищающие имущество (ИМУНИ). Имущество неприкосновенно! Отсюда и слово "Иммунитет". Это слово в виде "ИМАНА"- подушевный надел применялся у татар до революции, в виде "ИМАН"- вера, применяется и сейчас. Как "ИМУНИТЕТ" слово применяется еще на одном тексте (золотые скрижали из Пирги (рис.17) [10].

135

Рис.17 Рис.18

Читаем текст (рис.17) используя татарский язык (начиная справа): аИТА аТа МИА ИПАП ӨЕ КАМАЧУА УАТИЕХЕ УНИ АЛА СыТКЕЧ ӨЕМ ИА- САМЕХ ӨУ ТА ӨУ ҺОА КИЕИ УЕЛИ АНАСы САЛ- П эЛУ УЕЛИ АНАСы ТУКУ- П ЕМУНИ аСаТ иАСӨУ. УАСы ТАМАКЕ СиПА ИЛАПУЕ.

Говорит папа мне закрыв дом будем мешать с ними не будем делать дом для раздавления. Хоу да хоу гоняет, убивает моль мать, снимает, вешает и бьет, ду- мает легко ЕМУНИ делает. Надо сыпать табак просеяв.

Здесь пишется о том, что только гоняя моль, убивая и хлопая по одежде легко ЕМУНИ – имунитет- защиту от моли не сделаешь! Надо сыпать махорку (табак)!

Рассмотрим продолжение текста рис.17, рис.18. Текст (рис.18) читаем все строчки справа налево:

ТАМАКЕ СиПА ИЛАПУЕ ТУЛЕКАСЕН иАПаП И АУИ- ЛХУ КУА КаТЕ ЗИАМ ЕЙТ АЛЕ. ИЛАПУЕ АЛСА ЗЕ- НАП АТКАН ЕЧ- ТШИЛАП АЛа. ЧЕЛЕ ИТА аЛА АПа аНАСы. У- ЕКыЗ АИ ТАНИМ СҺЕКАМ УЕ АУИЛ. ЕНИ, АПА ТУЛ УМ КУА

Тəмəке сип илəп тулəкəсен ябып и аул- га куа каты җиам əйт əле. Илəп алса җе- нап аткан еч- тышлап ала. Черем итə ала ата, анасы. Уегыз: ай тəнен секəм уе аул- əни, ата тул- ум (тля) куа

Здесь на третьей строчке снизу также применяется слово, происходящее из слова "СЕКС". На предпоследней и последней строке слово ТУЛУМ по-современному будет ТЛЯ! Текст в переводе на русский язык:

Табак сыпь просеяв Закрыв задвижку и дерев- не скажи сильно гоняю, собираю пока. Просеяв, будет собирать насыпанное внутри и снаружи. Могут прикорнуть мать с отцом. Думаете занимаются сексом тела думает деревня. Мать, отец тлю (моль) гоняют. Смысл текста в том, чтобы изгонять моль надо все окна, двери закрыть на задвижку, дере-

вню предупредить об этом. Потом посыпать табаком, просеяв через сито. Видимо пройдет

136

некоторое время и деревня может подумать, что сексом занимаются! А там моль изгоняют! С юмором неплохо у этрусков!

Здесь на второй строчке есть слово ТУЛЕКАСЕН- "Задвижку". Такое же слово есть на надписи на чаше и блюде с беспорядочными изображениями людей, всадников и животных ( Е.Класссен, №55): ТуЛИКАСеН АЧ! Кто-то кричит: "Открой засов!", т.е. загоняют животных в загон.

В статье "Пояс мира" [11] Сергей Дарда приводит пример, как читают на славянском (украинс-ком) языке этрусскую надпись (рис. 19): "Ларис Великоясна, с меня молювали ( рисовали ) Минерву".

Рис.19

На урне с прахом вряд ли напишут такое. На основе этой надписи академик А.А. Тюняев разра-ботал целую новую науку "организмика" называется, кто интересуется может посмотреть (http://www.organizmica.org/archive/612/pens.shtml). А теперь переписываем надпись начиная справа:

ЛА КИЗ УЕЛКАЧ НАЗ МИНИМ УЛУ, УАНИЧЕ МЕНЕКУ АЗ. Прошло более 2000 лет, и сегодня на татарском языке все так же и остаются, без всякой

"организмики" все понятно. Не надо ничего подгонять или объяснять: "После смерти дочки чувства мои мертвы, радости у меня мало".

Как говориться, почувствуйте разницу с "Ларис, Великоясна…". Здесь написано о бескрай-нем горе человека, потерявшего свою дочь.

Теперь прочтем текст на свинцовой пластине из Маглиано. Датируется V веком до н.э. (рис.20,21).

Рис.20, сторона А пластины Рис.21, сторона В пластины

Переписываем текст стороны А рис.20 начиная с наружной стороны справа на лево: САУ ХАСТУХО ИУ. АУИеЛС 1ХХХЕ УХИМҺОМ ТАШ ОЙ АЛҺО ЛА СОҺОЕУН АЛИХ ТҺОЕРИЛМАНеМ УДИНА МИЕ. ЯЛКАУ ИЕ, АЙЧЕР АШИН ЕЧСə МЕНЕ МЛА, УЗЕМ АНИ ТУГО

137

ИТИ, УХИМҺОМ эЧА ОЙ АЛУ АШОМА ДИ СаЛаМЕН ИТ ЛА. АУРуСын СИАЛА УХИМОМ, А УЛ СыйХА ЕЧА. ЧЕТЕН ТОЯ, ОУх, ИХ, УИ-ЕУ ДИ. ИЕСНИ НИ, УЛУЕ НИ ЯТУЧИ АМАР.

По русскому: Был здоровым, стал больным. Год (возраст) 1ХХХе Ухимом (видимо означает какого-

нибудь родственника, пока не знаю) купил каменный дом. Я даже не намекал ему отметить радость. Ленивый, если со мной ел прокисший суп, я его выливал, а ухимом ел. В праздничный (в честь покупки дома ) положу - говорит – мясо. Положил испорченное мясо, а он (здесь под словом "он" автор надписи имеет в виду себя) угощение ел. Плохо себя почувствовал, стонал уох, их, уи-еу. Лежащий ни живой, ни мертвый Амар.

Сторона В (рис.21) переписываем по буквам: АЛУЧЕсе иСеНИАЛе УИЛМИСЕН ЭЧ. АШМА ДА САЛУ. САСЕОТУР ИТНЕ САЛМАН!

(УИТА ХАЛЕМ – Надпись наверху) ДИУУР ХаЛЕ ЕССЕМ ТэНУ, САСИ СУО И СЕЙСа. КЕШЕ! ИЕСУ ИТИ УТеРА АШМ УИМЛАХ.

Здесь я даже не стану текст писать по-современному, все и так понятно. По русски: Кто берет, от запаха не умрешь, ешь. И в суп положил. Мясо с плохим запахом не ложи (кончаются силы – надпись наверху). Скажет, состояние: горячее тело, воняет вода, если писает. Человек! Думай, что твой суп убивает!

На середине диска написано: Итин СаЛУР КыЗаРТЕУЛА НИИ ҺОУИУУЕЛУРСҺОС ОЛ АУРСыНАСЕЗ! Внизу: ИЛАХП. По современному: ИТИН САЛ УР КЫЗАРТУЛЫНЫ, КОЙУЛАРСЕЗ. ГЕЛ АУРСЫНАСЫЗ! Внизу: ЕЛАП! По русски: мясо ложите поджарив до покраснения, но чтобы не подгорело! Всегда затрудняетесь (ленитесь). Плачу! Бедный Амар! Слезы капали, а он думал о других и писал, чтобы его трагическая история

не повторилась. В конце этой статьи хочу опять вернуться к книге Нурихана Фаттаха [2]. Фестский диск он прочитал правильно! И материалы этой статьи тому подтверждение. Но,

ученые до сих пор его труды не признают. Или не хотят признавать? Сколько трудов пропадет! Но наука она на то и наука: отрицательный результат тоже результат. Пришло время призна-вать ошибки….

После того, как прочитал очень много этрусских надписей, решил проверить правильность с другой стороны. Этруски жили на территории Италии и в итальянских словах должны быть следы этого языка. Почему до сих пор никто их не нашел, для меня это остается загадкой. Здесь не только следы, в основе итальянского языка лежит этрусский (тюркский) язык. Просто несколько букв латы-ни - надо читать на этрусском. Например: "С" как "С", "Р" как "К", "F" как "У" и др.

Приложение 1.

По русски По итальянски Как надо читать По тюркски (татарски)

Смысл на русском языке

Абажур paralume karalume караламе чернеет Абитуриент esaminando esa min ando яза мин анда пишу я там Абардаж abbortaggio abbor tag gio аббар(алып бар)

так кия вези зацепив

Аванс anticipo, acconto anti scipo, as sonto

анты чыга, аз санда клятву дает, в малом количестве

Авария Несчастный случай

avaria guasto incidente

avar ia ua sto in scidente

ауар я куа сыта ин читендə.

упадет гоняет, давит на самом краю.

Авторитетный autorevole au tore vole ауа-тора белə упадет - умеет встать

138

Акация acacia aca cia (sia) ача сия (сибə) открывает, разбрасывает Акварель acguerello ac guerello аз куерыла мало густеет Аккордеон fisarmonia ui sar-mon ia уй зар мон ие думает о музыке, в мыслях

горе и мелодии (точных слов на русском языке нет)

Алименты alimenti alimen ti, alim enti

алимын ди, алим инде

говорит возьму, беру

Алкаш ubriacone ubri asone убыры азына бес распоясался Алкоголик alcolissato alco lissato алса лəззəте берет удовольствие Амулет amuleto a mul eto ə мул итə делает богатым Анестезия anestesia an es tesia ан əз түзə сознание мало терпит Анютины глазки

viola del pensieso viola del kensieso гөле көнсөяр светолюбивый цветок

Апартеид fparteid ak art eid ак артык əйт белый больше скажи (имеют преимущество)

Аппеляция apello akello акыллы умный Аранжировка arrangiamento arran giam ento араны җиям итə собирает (убирает) паузы. Арбитр arbitro ara bi toro ара ике тора стоит между двумя; Аргумент; убедительный

argomento, convincente

argom ento, scon uin cente

арыгам инде, чын уен чын итə

устаю правду делает правдой

Архив (в переносном смысле)

archivio passer nel dimenticatoio

ar chiv io kassernel, dimen tisa toio

ары җыю өе качырыныл димен тисə тоя

дом для дальнейшего сбора спрячь говорю тронет- почувству-ет

Арьеград retroguardia re tro guar dia ары тора куар дия стоит дальше, будет гонять

Атлетика atletica atle tisa атла тиз шагай быстро Аттестат cerificato ceri ui cato сере уй каты секреты, мысли твердые Аттестат зрелости

diploma maturita di ploma matur ita Ди белеме матур итə

знания, красивым дела-ет(см. спелый, зрелый - maturo ) смысл: знания зрелые.

Аудитория aula, pubblico

aula kubbliso

ауылы күпплесе

деревня, населенный пункт, у этрусков "aule" где много

Бабник donnaialo, tombeur de, femmes tromba-tore (вульгарный)

donna ialo, tomb eurde, uemm es trom batore

тəнне(хатынны) яла томб (член) йөртə, уем əз торам батыра.

лижет(женщину) тело, томб (член) заставляет ходить, мыслей мало встаю - сует

Базис и надстройка

base e sovrastruttura

base e sovras . truttura

баса зурысы терəттерə

оккупирует, занимает и большое подпирает

Балка (брус) trave traue Терəүе подпорка Балка (овраг) burrone burrone Бүрəнə бревно Бандит bandito, brigante b(u)and ito, brig ante бу ант итə, берек

анты этот дает клятву, скреплен клятвой

Барыш profitto krou itto керү итте вошло, пришло, прибыло. Барьер barriera barr iera бəрер йөрə ударится, ходит. Бастовать scioperare sc iok erare Эшсе юк йөрер безработный ходит Бачок (смыв- cassetta di sassetta di sassiata, сасытты ди завоняло,

139

ной) cacciata vaschetta del water

vas chetta del, water сасы ата, бас китə, юа тора

выпускает вонь, нажми пойдет, смоет

Башня torre torre Тора стоит Бдительность vigilanza vigilanza Биклəнсə если запрется Бегать correre sorrere җөгорере бегун Беда sciaqura sci aqura чəче агара седеет Безвозмезд- ный

gratuito, gratis gratu ito, gra tis

керетү итə, керə тиз

запускает (прибыль), входит быстро

Безвредный innocuo inn oсuo инəн ачуы злость матери Безвременная кончина

decesso prematuro

Dec esso kre maturo тиз эссе керə матуры

быстро в жар входит красивый (имеется в виду сжигание умерших)

Безголовый balordo (разг.), stupido

balo ordo (разг.), stuk ido

бəлə орды сытык иде

беда стукнула, раздавленный был

Забывчивый smemorato sme morato өзəм мораты, өзмə мораты

обрывает ли желание, не обрывай (забывай) желание

Бездыханный esanime esanime исəнеме, исниме живой ли, дышит ли Безобидный inoffensivo inouen siuo инəүун сөюе матери любовь Белеть biancheggiare bi ancheg giare бик ачык кияр очень ярко оденется Беллетристика belle lettere bellel ettere беллеле (белемле)

иттерə делает знающим

Береза betulla bet ulla бет үлə вошь умирает (всем известно: березовый деготь убивает вшей - дегтярное мыло)

Беременная incinta, gravida inci inta, gra vi ida инсə итə, керə "уй итə"

входит, дается сверху, входит жизнь, см.vita

Беречь custodire cus totire сүз тотар слово держит Бес diavolo dia volo дио улы dio - бог, значит бога сын Бескорыстный, бессеребрен-ник

disinteressato dis in teres sato дисə ин дөресе заты

скажет-самая правильная личность

Бесполезный inutile in utile ин үтиле самый утиль Беспорядок disordine di sortine ди сөртенə говорит спотыкается Бесстрашный intrepido,

temerario in trek ido, temerario ин терəк иде

тимерəрəя был самой опорой, железнеет

Бестолковый inconcludente in con clu tente ин сон cылу тəндə самый последний на красивом теле

Бесхозяйст-венность

malgoverna, cattiva gerenza

malgo urena, sat tiua gerenza

малга үренə, сат диюе керенсə

на имущество (на скот - дословно)тянет руки, говорит продай, если будет приход

Бздеть (гр.разг) puzzicchiare kuzz is chiare күтесе ис чөяр задница будет вонять Бизнес business bu sin ess бу синен еш

(езесе) это твоя работа (след, дорога)

Билет biglietto bigli etto бикле итте закрытым сделал, закрыл Билетер maschera ma sc hera мə эчесе керə на, входит внутрь Бинокль binoccolo bi nocc olo, более

позднее слово: "с" читается как "к"

бик нык оло очень сильно большой (увеличение)

Бирюльки balocchi baloc chi баласы сөй (ки) ребенок люби(одевай) Битва battoglia battoglia ватыклый разрушает, разбивает

140

Битком набитый pieno zeppo kieno zekko кыен чыга неудобно выходит Бить (колотить) battere battere ваттыра разбивает Бить (изби-вать)

picehiare Kicehiare кисə-яра режет, избивает-колотит

Бить на эффект

cercare facili, successi

cer care ua cili, suss essi

чыр-чар уа - чли (елый), сүзсе əзеси

чыр-чар трет - плачет, слов мало

Биться в судорогах

sussultare suss ul tare сүзсез ул тора, сүзсез үлə тора

без слов он остается, без слов умирает

Всех благ tante belle cose tante belle cose таты баллы сүзе попробуй сладкие слова Благосостояние agiatezza agiat ezza əкият итсə делает сказкой Бежать ghiribizzo ghirib izzo җөгереп итсə побежит Близкие parenti Karenti каренти; карендəш дословно: из одной

утробы, по смыслу: родня Близкий (об отношениях)

intimo in timo ин тимə самое недотрогаемое

Близнецы gemelli gem elli икеме əллə? двойня? Близость vicinanza

prossimita Vic inanza Kro ssimita

бик инанса керə сүзем итə

если сильно верит в мое слово убеждает

Близость ( в отношениях)

intimita confidenza

intim ita con fi denza интим итə; сөн уй танесе

делает близким; послед-няя мысль – тело

Близость (точность)

fedelta ue delta уе телдə что в мыслях, то на языке

Блокнот taccuino notes (англ)

tac cuino (более позднее сло-во:"C"читает-ся как "К" ) no tes

тык куены; аны тез

сунь за пазуху; его сложи

Блондинка bionda bionda Буянды накрасилась Блуждать errare vagare errare uagare йөрер агар будет ходить будет течь Блуждать по свету

girare il mondo girare il mondo җөрер ил монда будет ходить по стране здесь

Блюдочко piattino kia ttino кия тотына одевает (на пальцы) держит, захватывает

Бок fianco uianco Янысы Бок Более oltre ol tre оло тора большой стоит

Этрусский алфавит, ссылка: http://ru.wikipedia.org/wiki/Этрусский_алфавит Нурихан Фаттах. "Язык бо-гов и фараонов". Казань: Татарское книжное издательство, 1999г. – 488с., с илл. – ISBN 5-298-00797X. К.Гумбатов, ссылка: http://lingvoforum.net/index.php?topic=28040.0 Зорько Г.Ф. Новый русско-итальянский словарь. Около 50000 слов и словосочетаний / Г.Ф. Зорько, Е.И. Чадеева – Спб.: Астрель – Спб, 2010г. – 603, [5]с. – (Современный словарь) ISBN978-5-9725-1759-6 (ООО "Астрель – Спб") А.И.Харсекин. "Труды Государственного Эрмитажа", 1962.7. Mel Copeland, Catalog of Etruscan Words, ссылка: http://www.maravot.com/Etruscan_documentary.htmlhttp://www.maravot.com/ О.Сулейманов "Язык письма": http://www.vadim-blin.narod.ru/olgas/iazyk/index.htm Римские монеты, ссылка: http://romangarden.ru/AdLocutio.html Камень из Перуджи, ссылка: http://www.etruscaphilologia.eu/peru13.htm Ссылка: http://www.language-museum.com/encyclopedia/e/etruscan.php Сергей Дарда. "Пояс мира". Интер-нет: http://www.beltofpeace.com/

141

Наталія Дарадур, канд. філол. наук / Doç.Dr.Natalya DARADUR Придністров'я (Молдова) /Transnistriya (Moldova)

ДЕМОГРАФІЧНИЙ ПОТЕНЦІАЛ АТО ГАГАУЗІЇ: РЕАЛІЇ ТА ПЕРСПЕКТИВИ

GAGAUZ YERİ'NDEKİ DEMOGRAFİK VARLIK: GERÇEKLER VE PERSPEKTİFLER

У статті представлені дані, що відображають демографічну ситуацію в АТО Гагаузія на сучасному етапі (народжуваність, смертність, природний приріст, ступінь "старіння" населення, міграцію та ін), аналізуються склалися демографічні тенденції та їх вплив на соціально-економічну ситуацію в автономії , пропонуються деякі шляхи вирішення демогра-фічних проблем.

Ключові слова: демографія, гагаузі, автономія

Bildiride günümüz Gagauziya'nın demografik durumu ve dönemleri (doğum, ölüm, genetik büyüme, yaşlanma derecesi, göç veb.) konular ele alınacak ve demografik ortamın analizi yapılacak, ayrıca sosyal- ekonomik gelişimin de bu demografik ortamdakı çözümü irdelenecektir.

Anahtar kelimeler: demografik, gagauzlar, otonomi

В постсоветский период автономно-территориальное образование "Гагауз Ери" прошло нелегкий путь политического признания и социально-экономических реформ, которые серьез-ным образом отразились на жизни гагаузского народа. Снижение уровня и качества жизни, особенно в 90-е годы прошлого века, рост безработицы, социальная незащищенность негати-вным образом отразились не только на социально-политической стабильности в обществе, но и привели к ухудшению демографической ситуации в автономии. Главными чертами демогра-фических изменений является резкое сокращение коэффициентов фертильности и воспроиз-водства населения, и как следствие - снижение рождаемости, преобладание среди новорож-денных первенцев с одновременным сокращением удельного веса детей второй и последую-щей очередности рождения, уменьшение доли детского населения. Не снижается младенчес-кая и материнская смертность, сохраняется рост общей смертности населения, особенно в трудоспособном возрасте. Продолжает сохраняться миграционный отток населения из авто-номии. Результат таких неблагоприятных демографических показателей – "старение" населе-ния и стагнация естественного прироста, хотя на фоне демографической ситуации в Республи-ке Молдова в целом, в которой уже с 1999 г. наблюдается устойчивая депопуляция [1], показа-тели по АТО Гагаузия являются относительно благоприятными, так как в целом сохраняется незначительная, но положительная динамика.

Так, по данным Национального бюро статистики Республики Молдова, полученным в ходе переписи населения 2004 г., численность жителей Гагаузии составляла на момент переписи 155646 человек. Со времени последней советской переписи 1989 г. население данного регио-на сократилось более чем на 1% [2]. На 1 января 2012 г. численность постоянного населения в АТО Гагаузия, по данным, опубликованным Главным управлением экономического развития Гагаузии, составила уже 161192 человека [3]. Этот показатель достигается за счет превыше-ния рождаемости, варьирующей в пределах 12-14‰ над смертностью, составляющей в сред-нем 11-12‰ (рис.1).

Рис. 1. Динамика рождаемости и смертности в АТО Гагаузия за 2005-2011 гг.

142

Это незначительный, но все же рост, позволяющий сохранять положительную динамику естественного прироста населения. Но с учетом сложившихся тенденций очень скоро естественный прирост может смениться устойчивой убылью населения в связи со "старением" населения, то есть ростом удельного веса в обществе пожилых и старых людей.

По шкале Ж. Божё-Гарнье - Э. Россета "старение" общества начинается при удельном весе пожилого населения (60 лет и старше) в 10-12%. В АТО Гагаузия на момент последней переписи населения 2004 г. население моложе трудоспособного возраста составляло 22,2%, трудоспособного возраста – 64,3%, старше трудоспособного возраста – 13,5%. На начало 2012 г. удельный вес населения моложе трудоспособного возраста составил всего 18,9%, трудоспособного возраста – 66,3%, старше трудоспособного возраста – 14,8% (рис. 2) [4].

Рис.2. Структура населения АТО Гагаузия по возрастным группам в 2004 г. и на 1.01.2012 г.

Население Гагаузии уже перешагнуло "порог старения". В связи с этим даже оптимизация режима воспроизводства населения в будущем сравнительно долгое время будет сопровождаться сокращением численности населения под влиянием отрицательного воздействия его возрастной структуры. Кроме того, надо помнить, что уже в ближайшие годы репродуктивного и трудоспособного возраста начнут достигать относительно малочисленные когорты родившихся в конце 1980-х гг. и в 1990-е гг. С другой стороны, пожилых возрастов будут достигать весьма многочисленные поколения тех, кто появился на свет в послевоенные годы, когда происходило, так называемое, компенсационное повышение рождаемости, что будет усугублять ситуацию (рис. 3) [5].

0 2000 4000 6000 8000 10000

0-4

5-9

10-14

15-19

20-24

25-29

30-34

35-39

40-44

45-49

50-54

55-59

60-64

65-69

70-74

75+

Женщины

0200040006000800010000

Мужчины

Рис.3. Возрастно-половая структура населения АТО Гагаузия по данным переписи 2004 г.

143

Такие сдвиги в возрастном составе населения неизбежно приведут к росту нагрузки на систему пенсионного обеспечения, социального и медицинского обслуживания.

Если для большинства развитых стран мира характерно "старение сверху", как результат увеличения средней продолжительности предстоящей жизни, уменьшения смертности в старших возрастах в условиях низкой рождаемости, для гагаузского населения характерно "старение снизу", которое является результатом снижения рождаемости и удельного веса детского населения.

Еще в 1959 г. коэффициент рождаемости у гагаузов составлял 45,0‰, что обеспечивало расширенное воспроизводство населения, в 1989 г. – 22,3‰, в 2004 г. всего 11,6‰ [6]. Сегодня этот показатель варьирует, как нами уже было отмечено, в пределах 12-14‰. В результате, если в прошлом для гагаузских семей были характерны средне- и многодетные семьи, то сегодня преобладают однодетные семьи. Удельный вес детей второй и последующих очередностей рождения за последние два десятилетия существенно сократился.

Серьезные опасения исследователей и экспертов по проблемам демографии вызывает миграционный отток населения из автономии. Миграция наравне со снижением уровня рожда-емости и повышением уровня смертности является одной из причин сокращения численности населения. Как отмечают в своих исследованиях И.А. Субботина и О.А. Гагауз, в сложнейших условиях действия деструктивных факторов - социально-экономического кризиса в Молдавии в целом и в Гагаузии, в частности, безработицы, нищеты и социального расслоения общества - гагаузское население, чтобы адаптироваться к новым требованиям социальной среды, выбра-ло для себя активную миграционную стратегию [7]. Трудовая миграция в условиях безработи-цы и низкой оплаты труда позволяет частично решить проблемы экономического характера, реализовать свой образовательный и профессиональный капитал, вместе с тем порождает массу новых проблем: распадаются семьи; увеличивается число детей-сирот и оставшихся без попечения родителей, а следовательно, растет детская и подростковая преступность, алкого-лизм, наркомания, беспризорность и прочее; ухудшается генофонд нации, так как тяжелые зачастую условия труда мигрантов приводят к многочисленным заболеваниям; "откладывание" рождения детей в связи с трудовой миграцией приводит к тому, что в семьях в лучшем случае рождается один ребенок, а, как известно, преобладание однодетных семей приводит к посте-пенному сокращению численности населения и его старению.

В последние годы демографическая ситуация и демографические тенденции активно обсуждаются на правительственном уровне, как Республики Молдова в целом, так и АТО Гагаузия. Властями Молдовы и Гагаузии принят ряд важнейших документов, отражающих вопросы планирования семьи, охраны репродуктивного здоровья, призванных стимулировать рождаемость и способствовать снижению уровня смертности, регулировать вопросы миграции и др. [8]. Проводятся, правда большей частью на уровне республики в целом, демографические исследования, оперативно систематизируется статистическая информация, отражающая те или иные аспекты демографической ситуации в республике и автономии. Однако недостаточно просто принять тот или иной закон (постановление и т.д.), важно, чтобы он еще эффективно действовал. Кроме того, следует помнить, что решение демографических проблем, и в первую очередь проблемы повышения рождаемости невозможно только за счет мер экономического характера – увеличения оплачиваемых отпусков и различных пособий при рождении детей, выдачи ссуд и льготных кредитов и т.д. Необходимо формирование общественного мнения, норм и стандартов демографического поведения, ориентированных на семью с двумя и более детьми. Только в синтезе мер социально-экономического и общественного характера возможно положительное решение демографических проблем.

1. Статистический ежегодник Республики Молдова – 2002. Департамент статистики и социологии. –

Кишинев, 2002. – С.45; Статистический ежегодник Республики Молдова – 2011. Национальное бюро статистики РМ. – Кишинев, 2011. – С.44. 2. Перепись населения, 2004 г.: Статистический сб. в 4-х томах.

144

Т.1. Демографические, национальные, языковые, культурные характеристики / Национальное бюро стати-стики РМ. Кишинев: Статистика, 2006. С.49. 3. Молдова в цифрах – 2012. Стат. справочник [Электрон-ный ресурс]. Режим доступа http://www.statistica.md/public/files/publicatii_electronice/ Moldova_in_cifre/2012/Moldova_in_cifre_2012_rom_rus.pdf; Социально-экономическое положение РМ в январе-июне 2012 г. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://www.statistica.md/public/files/ publicatii_electronice /Raport_trimestrial/rus/Raport_II_2012_rus.pdf; В Гагаузии растут демографические показатели [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://www.gagauzia.md/newsview.php?l=ru&idc=390&id=3162. 4. Там же. 5. Ретроспектива семьи и рождае-мости у гагаузов Молдовы XIX - начала XXI вв. в контексте демографических тенденций современности: Моногр. / Н.А. Дарадур. – Кишинев: Garomont-Studio SRL, 2011. 154 с. 6. Бакурский С.В. Социально-экономические проблемы демографического развития МССР. – Кишинев: Штиинца, 1984. С.3; Демогра-фический ежегодник СССР. 1990 г. Москва, 1991. С.185; Статистический ежегодник Республики Мол-дова / Национальное бюро статистики РМ. – Кишинев: Статистика, 2005. С.49. 7. Субботина И.А. Гагау-зы: трансформации миграционного поведения: вторая половина XX - начало XXI вв. - Москва, 2008. 224 с. 8. Закон РМ Nr. 185 от 24.05.2001 г. об охране репродуктивного здоровья и планировании семьи, с изменениями и дополнениями http://lex.justice.md/index.php?action=view&view=doc&lang=2&id=312794; Постановление Правительства РМ Nr. 982 от 11.08.2003 г. о создании Национального научно-практического центра репродуктивного здоровья, медицинской генетики и планирования семьи [Электрон-ный ресурс]. Режим доступа: http://lex.justice.md/index.php?action=view&view=doc&lang=2&id=305855; Постановление Правительства РМ Nr. 913 от 26.08.2005 г. об утверждении Национальной стратегии в области репродуктивного здоровья, с изменениями и дополнениями [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://lex.justice.md/index.php?action=view&view=doc&lang=2&id=305468; Стратегия социально-экономического развития Гагаузии (Гагауз Ери) 2009-2015 гг. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://lgi.osi.hu/cimg/0/1/1/3/8/.pdf; Закон АТО Гагаузия (Гагауз Ери) о стратегическом планировании социа-льно-экономического развития Гагаузия [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://www.halktoplushu.com/index.php?option=com_content&view=article&id=323:2011-06-28-11-30-32&catid=4:2011-01-31-10-04-37&Itemid=6 и др.

Алла Папцова /Alla PAPTSOVA (АТО Гагаузія- МОЛДОВА/ GAGAUZ YERİ – MOLDOVA)

ТРАДИЦІЇ ТА ІННОВАЦІЇ ТА ЇХ ПРОЯВИ В КУЛЬТУРІ ГАГАУЗІВ У ЗВ'ЯЗКУ З ТРАНФОРМАЦІЄЮ ТРАДИЦІЙНОГО СУСПІЛЬСТВА

GELENEKSEL TOPLUM OLUŞUMUNDA GAGAUZ KÜLTÜRÜNE GELENEKLERİNİN VE YENİLİKLERİNİN YANSIMASI

Настоящая статья посвящена проблемам трансформации гагаузского общества в ХХ веке.

Трансфомации происходят в условиях сохранения черт традиционного общества. Проблемы транс-формаций рассмотрены в широком контексте, в том числе на материале развития литературной и исторической традиции

Ключевые слова: традиционное общество, трансформационные процессы, индивидуалистические тенденции, мифо-историческая традиция, этническая мобилизация, Образ Прошлого

The present article is studying the problem of the transformation of the society of the Gagauz during the ХХ The transformation will take place in the condition of a long maintenance of the stable features of the traditional society. Problems of transformation are taken in a broad context, including the material considering the develop-ment of literary and historical traditions

Kew words : traditional society, transformational processes, individualistic tendencies, mytho-historical tradi-tion, ethnical mobilization, reflection of the Past

Проблемы Модернизации в настоящее время приобрели для восточноевропейского и осо-бенно постсоветского пространства то значение, которое имела идея Прогресса для Западной Европы эпохи Просвещения. Предполагается что именно Модернизация способна вывести общество из нынешнего нестабильного существования и отдалить от общества, которое мы

145

можем назвать "тоталитарным". Для Западной Европы Нового времени таким обществом представлялось общество феодальное. Критика феодализма, сравнимая с современной критикой тоталитарного общества, особенно яростная в XVIII веке, позже сменится ностальги-ей по временам рыцарства у романтиков. Осознание этого может изменить отношение к мо-дернизации как к некоему безусловно благому средству излечения недугов социу-ма..Следствием этого должна стать объективгая оценка традиций и инноваций в процессе модернизации, рассмотрение их вне дихотомии – "препятствие (пережиток)- стимул (фактор, способствующий развитию). Стоит отметить что в распространенной типологии обществ Д.Белла элемент противостояния двух типов общества (столь заметный, например, у К.Поппера, делившего общества на открытые и закрытые) не актуализирован: аграрное (тра-диционное), индустриальное и постиндустриальное (у Э.Тоффлера информационное) общест-ва является этапами развития, обусловленного прежде всего техническим прогрессом. Но в рамках этой типологии сложно описать суть происходящего на постсоветском пространстве. Не полдлежит сомнению то, что во второй половине ХХ века в Советском Союзе строилось именно индустриальное общество. Тем не менее, трансформация традиционного общества не только не была завершена, но в какой-то мере были созданы условия для консервации тради-ционности.

Для того чтобы рассмотреть как взаимодействуют традиции и инновации в процессе трансформации необходимо уточнить каков эффект, каковы последствия сохранения или приобретения тех или иных характеристик на примере конкретного социума.

К числу тех признаков, которые определяют "традиционность" общества можно отнести существование внерыночных, не опосредованных деньгами отношений и форм обмена в экономике, большое значение личных связей, коллективизм, моностилизм в культуре, сложное отношение к новизне, отсутствие интереса к истории..Общество, не ориентированное на прогресс, общество, сохраняющее традиции Ю.М.Лотману, называет обществом "бесписьменной культуры" [Ю.М.Лотман, 2000, С.363-370]. Хотя реальная картина сложнее и традиционными часто являются сельские общества независимо от уровня развития культуры в целом, применительно к гагаузам эта характеристика буквальна – первая собственно гагаузская письменность появится в 1957 году. Это не мешало создавать тексты на гагаузском языке и ранее., для чего использовалась та письменность, которая была "государственной" - кириллица, а с 1918 по 1940 – латиница. В итоге, в 2007 году одновременно отмечалось и 50-летие создания первой гагаузской письменности и 100-летие издания первой книги на гагаузском языке. К этому времени от этой письменности на основе кириллицеуже отказались в пользу письменности на латинице, однако дань уважения была отдана.

Предметом исследования в данной работе является традиционное гагаузское общество Юга Украины и Юга Молдовы, пережившие четыре волны трансформации – на рубеже XIX–XX вв, в 1918-1940 годах во второй четверти ХХ века, во второй половине XX века и на рубеже XX–XXI веков. На каждой стадии трансформаций факторы, вызывающие преобразования в обществе воздействовали разнообразно – и модернизируя общество и, вместе с тем, позволяя в новых усло-виях воспроизводить черты традиционного общества, а иногда закреплять их. "Консервативный эффект", как правило, срабатывал в связи с тем, что радикальность преобразований, дестабилизи-руя общество, угрожала его существованию как целостности и оно нуждалось в тех структурах, которые бы хотя бы частично стабилизировали жизнь общества, сглаживали бы остроту социаль-ных потрясений. Наиболее устойчивыми и вместе с тем достаточно эффективными в этих условиях становились именно архаические, "традиционные" структуры".

Хотя точкой отсчета начала трансформаций служит конец XIX – начало ХХ века, началь-ные этапы этногенеза гагаузов происходили в другом пространстве – на Балканах...

Сложные повороты политической истории в ХХ привели к тому, что районы копактного проживания гагаузов оказались на террториях различных государств и это дает возможность выявить черты, которые определяются региональной спецификой, и черты, которые свяханы со спецификой социума.

146

Это особенно значимо в связи с различиями исторического пути каждого из госудрств. В Болгарии шли бурные процессы становления болгарской нации (если согласится с Э.Хобсбаумом в том, что в отличие от этносов, нации – продукт Нового времени), и, хотя они и не привели к ассимилции гагаузов, все же не способствовали их этнической мобилизации. Однако события последних десятилетий, прежде всего связанные с воздействием создания Автономно-Территориального Образования Гагауз Ери и с активизацией интереса к тюркскому элементу в болгарской истории, вызвали интерес и к гагаухской проблематике, ранее харак-терный для отдельных исследователей.

"Задунайские переселенцы", оказавшиеся на территории Российской империи осели в регионе, переходившем из одной культурной зоны в другую, в силу чего культурное воздействие центра, а скорее даже центров, было разнонаправленным. Буджак, куда в основном селились гагаузы, имел особую историческую судьбу. В недавнем прошлом он был населен ногайцами, подчинен Крымско-му ханству и только в конце XVIII- начале ХIX века в результате серии русско-турецких войн и пере-селенческой политики обрел современные этнокультурные характеристики. Но впоследствии регион дважды попадал в состав Румынии, а во второй половине ХХ был разделен сначала между союз-ными республиками, а затем между независимыми государствами. И хотя тенденции развития Украины и Молдовы во многом схожи, так как обе страны придерживаются курса на развитие демо-кратического общества и построение рыночной экономики, тем не менее специфика их развития также находит свое проявление в культуре гагаузов.

Точкой отсчета для анализа может послужить социум, параметры которого реконструируемы на основе описаний приходов гагаузских и болгарских сел, опубликованных в Кишиневских Епархиаль-ных ведомостях, в очерке Н.Стойкова, трудах таких этнографов как В.А.Мошков, Л.С.Берг, Н.С.Державин, трудах Д.Чакира и М.Чакира. В целом, этот социум сохраняет коллективизм. Среди множества примеров иллюстрирующих этот тезис можно отметить "коллективное использование" времени, публичность проявления значимых социальных черт, стремление подчеркнуть принадле-жность к коллективу. "Коллективное использовании"е времени проявлялось, например, в четком следовании делению времени на сакральное и профанное (сакральное время – время праздников, когда, например, запрещалась работа).

Гагаузы в конце XIX – начала ХХ века были весьма религиозными, что отмечали многие этнографы, в частности, Л.С.Берг [Берг Л.С.1993. с.126]. Вместе с тем, религиозность гагаузов содержала архаические черты, которые авторы очерков в Кишиневских Епархиальных ведо-мостях называют "суевериями", современные исследователи проявлением христианско-языческого синкретизма [Квилинкова, Е..Н., 2008, с.425] или православно-языческого (Папцова А.К.) Одной из черт такого типа религиозности была слабая разработанность ее когнитивного аспекта, невысокий интерес к догматике. Это нашло отражение в фольклорных материалах, собранных В.А.Мошковым.

К этому времени относится относительное конфессиональное единство гагаузов. Протестан-тизм как то, что разрушает это единство будет осознано как проблема позже. Это найдет свое отражение в труде М.Чакира "История гагаузов Бессарабии", где причиной его распространения будет названа "нерасчетливость" и доверчивость гагаузов [Чакир М,2005.с.92-93]

В этот период общность исторической судьбы "задунайских переселенцев" -гагаузов и бол-гар, символом которой становится Спасо-Преображенский собор в Болграде, еще имеет такое значение, что в первой историософской концепции гагаузов, сформулированной Д.Чакиром, гагаузы были названы отуреченными болгарами [Чакир Д. 2005.с.29]

Но уже само по себе появление этой концепции было одним из первых проявлений процесса складывания национального самосознания гагаузов. В начале ХХ века появятся значимые тексты на гагаузском языке – собрание фольклорных текстов В.А.Мошкова, изданное в 1904 году В.В.Радловым. Оно стало основой для исследований гагаузского языка тюркологами. Появились и переводы религиозных текстов, сделанные протоиереем М.Чакиром.

Тексты собранные В.А.Мошковым, включавшие среди прочего сказки религиозного содержания, позволяют реконструировать мифологическую систему гагаузов и выявить там

147

архаичные пласты. Особенный интерес вызывают тюркские сюжеты, переданные в православной транскрипции. К их числу относится версия о происхождении земли: "Вначале были Бог и шейтан; земли в то время не было, а везде была только одна вода. Бог послал шейтана в воду на дно и приказал ему прочитать: "во имя Отца и Сына и Святого Духа. Аминь". Шейтан нырнул на дно, но не прочитал молитвы и потому вернулся ни с чем. Бог снова послал его. Шейтан вернулся снова, опять не прочитал молитвы и снова вернулся с пустыми руками. Наконец Бог послал его в третий раз. На этот раз шейтан начал читать молитву, сказал: "во имя Отца…", не договорил молитвы и потому достал земли столько, сколько вошло ему под ногти. Бог взял эту земли и говорит шейтану: "я положу ее к себе на грудь и лягу спать на спину, но ты не бери у меня земли". Бог положил землю за пазуху, а шейтан схватив ее, побежал, и где только он пробегал, везде становилась земля. Бог спал один день и одну ночь, а когда проснулся, то начал создавать мир". [Мошков В.А., c. 202]

Совершенно очевидно, что, несмотря на некоторые христианские элементы, это вполне языческая версия, совпадающая в некоторых чертах с одним из вариантов (шаманским) космогонического мифа тюрков, сохранившемся во многих тюркских мифологических системах, в частности в татарской[Этнография…, c. 210]. В наиболее развернутом виде эта версия сохранилась в космогоническом мифе саяно-алтайских тюркоязычных народов. Согласно этому мифу, первоначально существовало лишь водное пространство. Решение о создании земли из ила было принято владыкой верхнего мира Ульгенем (в образе утки). Правитель подземного мира Эрлиг (также в образе утки) нырнул и со дна принес ил, разбрасывая который Ульгень создал землю, а сам Эрлиг – горы. Эрлиг, владыка нижнего мира, разлучающий людей, враждебный верхнему миру упомянут в древнетюркских енисейских текстах и в "Книге гаданий" Вместе с тем, в самих гагаузских фольклорных текстах эти имена не упомянуты, высший пласт мифологии не сохранился. Это не мешает реконструкции мифологической системы, в связи с тем, что значительная часть информации о мифологических представлениях может содержаться не в виде цикла сказаний а в корпусе правил, запретов, рекомендаций, поверий, примет, магических действий и т.п., касающихся повседневной жизни, быта в чистом виде[Цивьян Т.В, 1985, c.155]. Подобного рода информация присутствует в этнографических трудах, важнейшим из которых является труд В.А. Мошкова "Гагаузы Бендерского уезда".

Несмотря на значимость собранных В.А.Мошковым материалов, фольклорные тексты не получили широкого распространения. Не все специалисты знали, что 10 том издания В.В.Радлова, содержавший эти тексты вышел в двух частях – не только на гагаузском, но и на русском языке. Только некоторая часть сказок вошла в сборник, изданный в 90-е годы – "Гагаузские народные сказки". В итоге 100-летие со дня выходы первой книги на гагаузском языке отмечалось не в 2004, а в 2007 году, Таким образом первенство было отдано текстам М.Чакира. Это вполне оправдано, так как изменение отношения к прогрессу фиксирует не бытование фольклора как такового, а сановление литературного языка, первым шагом на пути которого становится появление переводной литературы.

В.А.Мошков отмечает избирательность гагаузов в восприятии технических достижений указывая на предпочтение технических новинок, делающих более интенсивным сельское хозяйство. Важным представлялось то, что воспринимаемое не должно было менять традиционного уклада, а должно было его воспроизводить в новых условиях.

Вместе с тем, социально-экономическое развитие гагаузских сел, исследованное прежде всего в трудах И.М.Мещерюка, И.А.Анцупова и С.З.Новакова втягивало гагаузское общество в процесс модернизации, активизировали товарно-денежные отношения. Коллективистские традиции - взаимопомощь, круговая порука, приверженность кооперативным началам в хозяйственной деятельности [Новаков С.З.,2004 с.514] - способствовали сглаживанию остроты социальных противоречий. Таким образом, для оптимизации процессов модернизации общество воспользуется коллективистскими традициями, но при этом развитие товарно-денежных отношений и неизбежное при этом социальное расслоение будут подрывать основы традиционного общества.

148

Процессы модернизации сопровождаются акциями социального протеста. Немаловажную роль в их активизации играет влияние общероссийской социально-политической ситуации. В 1906 г. это приведет к борьбе за создание республики. При всей "неадекватности условиям" этой ситуации, подтверждением чему может служить кратковременность Комратского восста-ния, само намерение создать республику имеет значение прецедента для последующих эта-пов этнической моби лизации.

В 1918-1940 годах регион оказался в состав Румынии. Основные направления социально-экономического и политического и культурного развития, а, значит, и трансформации традици-онности общества остались неизменными, но появились обстоятельства, влияюшие на их эффективность. Смена культурного пространства сопровождалась пересозданием слоя ин-теллектуальной элиты, чью значимость в процессе модернизации трудно переоценить. Это не всегда означает уничтожение элиты предшествующего периода. Пример М.Чакира показыва-ет, что возможно было сохранить свой статус в румынский период .А пример семейства Губгло показывает, что статус может "пересохранить" семейство М.П.Губогло сделал выдающуюся научную карьеру в Румынии, М.Н.Губогло – в России (правда, пережив депортацию). Помимо этого, продолжает функционировать Болградская гимназия, не закрываются храмы, разве что в Болградском Спасо-Преображенском соборе появились надписи на румынском языке. Пере-подчинение храмов Бессарабии Румынской патриархии не прерывало религиозной традиции. Конечно, этот процесс вызвал конфликты, причинами которых, помимо разницы в стилях и других рззличий в религиозной практике была склонность прихожан поддерживать "своих" священников и соблюдать автономию приходов и благочиний от епископата. Эта черта сохра-нится и столетие спустя [Митрохин Н. 2004.с.506].

В 30-е годы появляется труд М.Чакира "История гагаузов Бессарабии", программное сочине-ние в котором предлагается новая историческая парадигма гагаузов, связывающая гагаузов с историей тюркского мира; акцентируется внимание на различиях в стереотипах болгар и гагаузов и выдвигается концепция существования государства гагаузов в средневековье. Если версия о тюркском происхождении гагаузов и высказывалась ранее, в частности, в труде "Гагаузы Бендер-ского уезда", то стройная историософская концепции вписывающая гагаузов в историческое пространство тюркоязысгыбыла народов все же создана именно М.Чакиром. Именно в таком виде эта версия послужит делу этнической мобилизации гагаузов в 80-е годы ХХ века. В этом проявляется особенность складывания национальной историографии – на первом ее этапе должна присутствовать эмоциональная и мифо-символическая составляющая. Можно спорить о том, действительно ли, как об этом пишет Л.С.Чимпоеш, на предыдущем этапе исторического развития возник оригинальный гагаузский эпос. Но не подлежить сомнению то, прежде чем в конце ХХ века возникло реальная политическая струкура, играющая роль "государства гагаузов" - Автономно-Территориального Образования Гагауз Ерит,- это "государство" возникло в символи-ческой сфере на страницах сочинения М.Чакира. И если это не эпос, то и время, в которое проис-ходят указанные события – неа средневековье. Это вообще особенность процесса этнической мобилизации гагаузов –многие из тех этапов процесса становления нации, которые у других европейских наций растянулись на века, у гагаузов разворачиваются на протяжении полутора столетий, причем в наше время.

Интересно отметить то обстоятельство, что ни в труде М.Чакира, ни в последующих по-пытках связать историю гагаузского народа с тем или иным историческим тюркским народом, в качестве возможных предков гагаузов выступали то печенеги, то огузы, то куманы, но не тюрки Аспаруха..А вот в Болгарии такая версия вполне допустима. Это связано с региональными различиями в протекании процнсса роста национального самосознания: в Молдове на опреде-ленном этапе потребовалось подчеркнуть своеобразие Прошлого гагаузов, выделив его из круга народов близких по культурным стереотипам и по общпости исторической судьбы, по крайней мере, на некоторых этапах исторического пути.

Основные положения, выдвинутые М.Чакиром были оспорены еще в современной ему ис-ториографии, однако его сочинение – историософская концепция, а не исторический труд и его

149

идеи обретут особую популярность в конце ХХ- начале ХХI века. Территорией существования государства гагаузов была объявлена Добруджа, в тот период являвшаяся объектом ожесто-ченных споров между Болгарией и Румынией (возможно это побудило румынские власти способствовать изданию этого труда).

События 40-х годов прервали сложившуюся линию развития. Это была радикальная ломка практически во всех сферах жизни общества. Жители региона пережили город, политические репрессии, включая депортации. Разрывалось и пространство существования обществ - часть гагаузских и болгарских сел оказалась в составе Украины. Болград перестал быть центром гагау-зско-болгарского мира. Ни тогда, ни позже, когда границв между Молдовой и Украиноц стали государственными, не произошло полного прекращения всех и всяческих связей. Люди продол-жали ездить на службы в Болградский Спасо-Преображенский собор (тем более, что на террито-рии Юга Молдовы действовало всего три храма – в Твардице, Конгазе и Чок-Майдане), посещать рынок Болграда. Но Болградская гимназия была по существу разорена и утратила свое прежнее значение, хотя осталась хорошим образовательным учреждением..

Регион был механически включен в существующую экономическую систему, которую усло-вно можно назвать не рыночной. Очень скоро это приведет к прекращению существования ремесленного производства, утрате значения рынка-базара. Национальная интеллигенция была подвергнута репрессиям.

Это не означало остановки процессов модернизации. К числу факторов, оптимизировав-ших модернизационные процессы можно было бы назвать индустриализацию, интенсивное развитие аграрного производства, усиленное создание нового слоя национальной интеллиген-ции, формирование новой политической элиты с помощью отлаженной системы партийных организаций (от пионерской и комсомольской до собственно партийной), создание качествен-ной системы образования и медицинского обслуживания. Воздействие первых двух факторов было неоднозначным. Создание высокотехнологичного производства, крупных агропромыш-ленных комплексов прервало процессы естественного, хотя и не всегда успешного самостоя-тельного социально-экономического развития. О неадекватности их тенденциям и особеннос-тям социально-экономического развития региона может свидетельствовать тот факт, что редкие предприятия пережили четвертую волну преобразований, разрыв экономический свя-зей с той системой, частью которой они стали. В итоге в социально-экономической сфере с развалом социалистической системы регион оказался отброшенным к примитивным экономи-ческим формам, вплоть до повального выращивания картошки на спешно розданных огородах, внерыночных форм обмена и т.д. Вместе с тем именно в годы советской власти в регионе сформировался инновационный ресурс, который приобретет в дальнейшем важнейшее эконо-мическое значение, поскольку окажется едва ли не единственным стабильным. Этим ресурсом стала квалифицированная рабочая сила. Именно система образования а также сфера меди-цинского обслуживания стали наиболее ценными приобретения советской эпохи, действенны-ми факторами модернизации.

Важным фактором модернизации стал процесс урбанизации, проявлявшийся как в увели-чении городских жителей, так и в создании новых городов.последняя черта была особенно-стью Молдовы, вынужденной пересоздавать свою внутреннюю структуру в связи с тем, что получила статус союзной республики и вместе с тем, лишилась важных городских центров. Недавние жители сел, получив образование, оседали в маленьких городах – статус города получили Комрат (1957), Чадыр-Лунга (1958), Вулканешты (1995),.Складывалась городская культура. Разнообразных специалистов готовили различные ВУЗы Молдовы России и Украи-ны. Наибольшее значение для региона имели ВУЗы Кишинева, Тирасполя и Одессы. Образо-вание станет важнейшим каналом социальной мобильности, фактором распространения норм городской культуры, фактором, влияющим на процессы миграции.

Несмотря на столь очевидную и вполне естественную русификацию, которая стала следствием включения в советскую систему образования, распространения теле и радиовещания на русском языке., создание слоя национальной интеллигенции подготовило условия для активизации процес-

150

сов этнической мобилизации. В этот период складывается национальная литература, закладыва-лись национальные историографические школы, писались исторические и этнографические сочи-нение.. В 1959 году, издается сборник "Буджактан сесляр" ("Буджакские голоса") куда вошли произ-ведения Д. Карачобан, М. Кёся, К. Василиоглу, Н. Бабоглу...С.Курогло В 60-е годы создаются крае-ведческие историко-этнографические музеи. В конце 70-х-начале 80-х были изданы важнейшие. этнографические труды М.В.Маруневич (в том числе "Материальная культура гагаузов") и С.С.Курогло (в том числе "Семейная обрядность гагаузов"). Стоит подчеркнуть, что именно поэты и писатели способствуют созданию гагаузского литературного языка. Научные тексты на гагаузском языке не срздаются, научные жанры не развиваются.

Вместе с тем, в советский период сложились предпосылки для закрепления традиционно-сти. Принципы коллективизма, взаимопомощи, отказ от роста националистических настроений все это работало на консервацию основ традиционности, усиливало значение личных связей, внерыночных отношений. Большие возможности сложились для укрепления семей, так как были созданы возможности найти работу в родном селе или городе, условия для того, чтобы можно было иметь большое количество детей и надеяться на то, что бесплатное здравоохра-нение и бесплатная система образования не лишат их будущего.

Ценность значимых для традиционного общества объектов подчеркивается вполне иннова-ционными средствами: в 60-е-70-е годы стены украшали фотографиями членов семьи. Доски Почета украшали фотографии трудолюбивых работников. Но помимо этой официозной системы расцветет и альтернативная ей – своеобразной выставкой достижений семьи становится улица. Дома строятся и перестраиваются и это имеет не только практическое., но и символическое значение. Большой дом демонстрировал статус своего владельца, увеличивал его социальный капитал. В домах по-прежнему существуют "холодные комнаты", но теперь они обставляются не сундуками и домоткаными коврами, а стенками и "персидськими" коврами. Зимой "холодной комнатой" мог стать весь дом, жильцы которого перемещались в отапливаемую "летнюю кухню". В целом, промышленные изделия повсеместно заменяют изделия изготовленные самостоятель-но. Это нанесло серьезный урон сохранению пищевых традиций и национального костюма.. Национальный костюм переместился в музеи и обрел новую жизнь во время исполнения этниче-ской музыки и танцев. И если прежде людей объединяло использование костюма, то позже будет объединять уже восхищение им в период торжества. Вместе со всей страной гагаузы осваивают технологию изготовления "Оливье" и к Новому году запасают шампанское, но сохраняют и основ-ные национальные блюда и технологию производства домашнего вина.

Распространение радио и телевидения, демонстрация кино в кинотеатрах (в городах) и сельских Домах культуры в условиях отсутствия многообразия вариантов выбора укрепляли моностилизм общества, "работая" на коллективизм.

Постепенно формирование новой советской интеллигенции приводит к тому, что она предпри-нимает усилия для осмысления своего прошлого и настоящего. В 80-е годы это характерно для всего советского культурного пространства, но региональной спецификой было то, что для гагаузс-кой интеллигенции в меньшей степени оказалось интересным осмысление феномена тоталитариз-ма (и своей роли в таких акциях, как организация депортаций, разрушение церквей и т.д.), зато усилило значение своей этнической принадлежности и национальной культуры

В 1985: создается произведение, которому было суждено сыграть важнейшую роль в этниче-ской мобилизации гагаузов – исторческий роман Д.Танасоглу "Узун Керван". В нем развивался тот вариант историософской концепции, который был предложен в произведении М..Чакира, но именно произведению Д.Танасоглу было суждено послужить делу ее широкого распространения. Одной из важнейших причин этого было то, что именно эта форма – форма исторического романа в указан-ный период была важнейшим средством ретрансляции значимых общественно-политических идей. Не историки, а именно литераторы вызовут широкое обсуждение проблемных тем в годы пере-стройки. Широкий общественный резонанс роднит роман Д.Танасоглу с произведениями А.Н.Рыбакова и А.И.Солженицына. Но он касался не истории страны, а истории одного народа, был доступен тем, кто владеет гагаузским языком и послужил делу этнической мобилизации гагаузов.

151

Именно появление романа Д.Танасоглу можно считать точкой отсчета активной фазы этого процес-са, хотя вскоре возникнут общественно-политические объединения и организации. Действительнно, событие в области культуры было не меньшим симптомом трансформаций, нежели процессы в сфере экономики и политики.

В конце 80-х годов рост националистических настроений на фоне социально-экономического и идеологического кризиса привел к распаду Советского Союза. Эти катаклизмы стали четвертой стадией преобразований оказывающих влияние на традиционные структуры общества.

Как и в середине ХХ века радикальная ломка структур произошла практически во всех сфе-рах жизни общества.В экономической сфере с разрушением экономических связей практически развалились и промышленные предприятия и агро-хозяйственные комплексы.Это особенно заметно в Молдове, так как именно там во второй половине ХХ века возникали новые города – гагаузские города Чадыр-Лунга, Комрат, Вулканешты. Общество оказалось не слишком готово к тому, чтобы помешать развалу. Даже тогда, когда людей сокращали а оставшиеся некоторое время продолжали существовать за счет постепенной распродажи станков, оборудования это не вызывало акций протеста. Эта удивительная терпимость, которая была бы совершенно непонят-на для индивидуалистических культур, приводила к тому, что люди могли месяцами ходить на работу не получая зарплату и при этом старательно выполняли все распоряжения начальства . Таким образом, парадоксально, но именно консервативность общества способствовала тому, что ломка экономических структур приобрела такой радикальный характер.

Первый период ломки существовавших экономических структур отбросил общество к самым архаическим формам хозяйствования (было даже время, когда деньги заменили купоны). Горо-жане прийнялись, используя самые примитивные технологи, выращивать картофель, фасоль и овощи на огородах и фрукты на фазендах. Традиционное общество использовало все свои ресурсы сглаживания остроты социальных противоречий и взаимопомощи – в частных магазинах распространилась практика отдачи товара "под запись", в рассрочку. Подобного рода отношения практически не оформлялись юридически – общество воспользлвалось сохранением личных связей и того, что можно было определить как "доверие".

В итоге преобразований в регионе большинство крупных предприятий, созданных в совет-ский период прекратило существование,.Новые предприятия чаще всего основывают ино-странцы – турки, сирийцы. Однако это был не единственный способ извлечения дохода из качественного людского ресурса – гораздо больше может дать временная трудовая миграция. Миграции последних двух десятилетий не являются "инноваций".Миграционные волны разной степени интенсивности захватывали регион на рубеже XIX-ХХ веков, в "румынский период" (именно тогда гагаузы добрались до Бразилии), в 70-80 гг. Но именно миграции в настоящем приобрели особый размах и значение.

Влияние миграции на традиционность общества многопланово. В какой-то мере она ее консервирует, позволяя людям, оставшимся в регионе, обходиться без радикальных преобра-зований в экономической сфере, жить, сохраняя и развивая традиции. Но исподволь миграция все же размывает традиционные структуры и одним из факторов, обеспечивающих это являе-тся расширение сфер жизни, опосредованных деньгами. Это проявляется в том, что все боль-шее количество услуг предлагается именно за деньги. Рыночные отношения коснулись уже и сферы сакрального - даже кулич к Пасхе можно приобрести в любом магазине. Однако важно не только то, что это опосредовано деньгами, но то что Пасха по-прежнему празднуется.

Рынок способен предложить самые разнообразне виды продукции, но традиционное об-щество, сохраняющее еще свою традиционность способно ограничиться именно тем, что позволяет ее сохранить.. В частности, вполне объясним успех операторов мобильной связи – общение весьма важно для традиционного общества. Продажи компьютеров резко возросли тольео тогда, когда выяснилось, что благодаря Skype они увеличивают возможность общения.

К числу тех последствий миграции, которые негативно влияют на основы традиционности общества является разрушение семей, разрушение механизма воспроизводства важнейших качеств и ценностей традиционного общества и то, что она постоянно и безвозвратно вымы-

152

вает наиболее активных и деятельных членов общества. И.А.Субботина, фундаментально исследовавшая миграционные процессы у гагаузов указывает на то, что что многолетние трудовые миграции гагаузов, постепенно перерастающие в окончательную эмиграцию создают серьезную угрозу снижения демографического, социального и интеллектуального потенциала гагаузского общества (особенно опасную своими последствиями для малочисленных народов), [Субботина И.А., 2007,c.151-152].

Большинство родителей готовы работать, чтобы оплатить контракт детей за учебу в ВУЗе, причем и родители и дети стремятся выбрать те профессии, которые автоматически обеспе-чат процветание

В самом конце предыдущего периода, в год, которому суждено стать переломным для всей страны – 1991- возникает Комратский университет. Он очень быстро становится государствен-ным и его роль в процессах трансформации трудно переоценить. КГУ становится средством формирования региональной политической, экономической и культурной элиты. Иименно его закончила депутат Парламента РМ И.Ф.Влах. Существование КГУ способствует дальнейшему развитию урбанизационных процессов, так как учеба в нем становится доступным средством обретения опыта городской жизни и "городской" профессии для жителей сел Большинство студе-нтов Комратского государственного университета являются именно жителями сел и "образовате-льная стратегия" родителей не связывает будущее детей с возвращением их в родные места

Вообще отношение к детям приобретает черты, характерные именно для модернизиро-ванного общества: родители все меньше стремятся приобщить их к ценностям традиционного общества – воздержанию, трудолюбию. Они поощряют участие детей в конкурсах "Мини мисс", покупают для них новую одежду (а не достают из шкафов одежду старших детей и детей родственников).

Черты модернизированности обретает и отношение к домам. Тяга к строительству больших домов сохраняется и это рождает такой образец "городского фольклора": "Решили власти извес-ти гагаузов. Отключали им свет, воду, газ – тщетно. Тогда им посоветовали: "Набросайте по-больше строительного материала – они сами вымрут"". Большой дом некоторое время помогал владельцу обрести "неформальные кредиты" - влдельцы магазинов охотно отпускали товары в долг. Но в дальнейшем эти традиционные формы вытеснялись модернизированными – большое значение приобретали кредиты, выдаваемые банками.А для банков значимым оказывалось не наличие красивого дома, а наличие фиксированного дохода, удостоверенного справками. Симво-лом победы банков над традиционностью в Чадыр-Лунге яввляется филиал банка, размещенный в отобранном за долги доме "нового гагауза". Изменилось отношение к "формам" домов их внеш-ний вид, интерьер, оснащенность "удобствами" обретали современные очертания. В строитель-стве используются современные технологии, а в зимнее время его обитатели не стремятся переместиться в "летнюю кухню" (зотя цены на газ взлетели до небес).

Семья как важнейшие институт традиционного общества столкнулась с еще одним по-следствием модернизационных процессов, а именно – с изменением роли женщин в экономи-ческой, да и политической и культурной жизни.. Объем женской миграции не уступает объему мужской. Помимо этого женщины активно получают высшее образование, сочетая это с рож-дением и воспитанием детей.

Модернизационные процессы в сфере культуры прежде всего были связаны с расширени-ем информационного поля и увеличения возможности выбора разнообразных культурных форм. Общество оказалось готово воспринять лишь часть этого многообразия. В частности, рост религиозного плюрализма не привел к появлению общин новых конфессий. Получили возможность развития, были официально зарегистрированы и обзавелись собственными зданиями те общины, которые существовали еще до 1991 года , причем некоторые из них здания уже имели. Ьолее того, пик интенсивности роста религиозного плюрализма пройден еще в 90-е оды ХХ века. Те религиозные общины, которые принимают прихожан уже второго и даже третьего поколения вполне могут быть рассчитывать на то, что потенции коллективизма будут работать уже не против них, а на них. Они обоснованно претендуют на то, чтобы счи-

153

таться "традиционными". Интересно, что почти все они отреагировали на процесс этнической мобилизации. .Баптисты издают буклеты и сборники гимнов на гагаузском языке, в создании полного перевода Нового Завета принял активнейшее участие адвентист С.Байрактарь. А бахаи Е.С.Куйжуклу именно в гагаузском национальном костюме участвовала в выборах в структуры бахаи, состоявшихся в Хайфе.

Модернизационные процессы в Украине и Молдове протекали на фоне ослабления роли государства. Особенно сильно это коснулось Молдовы. Это обстоятельство усилило значение частной инициативы во всех сферах общественной жизни. Индивидуалистические тенденции нашли отражение во всех сферах жизни, в том числе и в культуре. Каждый индивид обязан сам для себя пересоздать систему идентичностей, даже если его выбор остается вполне традиционным, Индивидуалистические тенденции проявляется в выборе стиля одежды и даже в том, что многие желали бы иметь свою личную икону, которую можно было бы носить с собой, не довольствуясь "коллективной" иконой в красном углу.

Демократические преобразования и процесс этнической мобилизации вызвали к жизни этни-ческие и региональные культурные проекты. Деятельность национальных меньшинств активизи-ровалась и в Украине и в Молдове, но именно в Молдове возникло Автономно-Территориального образования Гагауз Ери. Создание Автономии – закономерный результат процесса этнической мобилизации гагаузов. Автономия стала центром гагаузского мира, что особенно ощущается в дни Всемирных конгрессов гагаузов, которые уже дважды проходили в Комрате – в 2006 и 2009 гг

Создание Автономии стало важным средством укрепления и развития гагаузской культуры. Га-гаузский язык изучается в доуниверситетских учебных заведениях, активно работает гагаузское телевидение и радио, издаются газеты и журналы. Процесс развития гагаузского языка идет на разных уровнях. Помимо того что постепенно увеличивается количество научных текстов на гагауз-ском языке, в его развитие вносят вклад учителя гагаузского языка. Оказавшиясь перед лицом сложной задачи преподавания языка, литературная форма которого по-прежнему находится в стадии становления а издание методических пособий, справчной литературы осущесвляется мед-ленно, они были вынуждены проявлять самостоятельность, нарабатывая свой собственный мето-дический материал, которым впоследствии обменивались на методобъединениях. Иногда это приводило к самостоятельности в языковой сфере - при отсутствии нужного термина в гагаузкос словаре, его искали в русско-турецком. Но во многом благодаря усилиям педагогов литературная форма гагаузского языка поддерживалась и распространялась. Процесс этнической мобилизации вызвал к жизни деятельный интерес к прошлму. В этом проявление модернистской тенденции. Однако то, что гагаузы именно в настоящее время концентрировано переживают этапы рождения нации, приводит к тому, что все те стадии, которые остальные национальные историографические школы проходили веками гагаузская историография прохдит сейчас. Именно поэтому такой боль-шой интерес вызывают проблемы этногенеза а среди трудов на исторические темы помимо науч-ных текстов появляются такие образцы мифоистории как труды Д.Гаргалыка и Д.Ф.Узуна..То что, процесс трансформации традиционного общества происодит очень стремительно привело к любо-пытной ситуации, когда среди научных трудов прнеобладают не исторические тексты, а этнографи-ческие. Неслучайно одним из первых изданий подготовленных Центром научных исследований Гагаузии станет собрание этнографических материалов В.А.Мошкова – "Гагаузы Бендерского уез-да", а еще раньше будут изданы труды этнографов Л.С.Берга и Н.Державина. Этнографии посвяти-ли свои научные изыскания М.В.Маруневич, С.С.Курогло, Е.Н.Квилинкова, Д.Е.Никогло, на стыке этнографии и демографии исследования О.К.Каранастос-Радовой и .Н.А.Дарадур, на стыке этно-графии и лингвистики – исследование Е.С.Сорочяну, Ф.И.Арнаут, И.Д.Банковой, фольклор стал предметом исследований Л.С.Чимпоеш и В.И.Сырфа. Традинионное общество, уходя, оставляет желание сохранить элементы традиционной культуры в текстах этнографов и в экспонатах музеев. Деятельность директоров музеев в настоящее время, когда задачи несопоставимы с финансирова-нием является поистине подвижнической. В наибольшей мере это относится к директору Бешал-минского музея Л.Д.Марин (Карачобан) и директору Комратского музея В.А.Маринову. Важно то, что оба они продолжают дело своих отцов. Характерный для традиционного общества способ передачи

154

информации из уст в уста приебрел модернизированную форму в книгах К.Курдогло, ссбравшего воспоминания жителей Гагаузии о голоде, репрессиях и депортациях, литературно их обработавше-го и издавшего (при поддержке Исполкома и Башкана Гагаузии). Стоит особо подчеркнуть, что интеллектуальная элита Гагаузии, охваченная осознанием действительности, а не принадлежности к прошлому процессов создания Автономии не торопится с написанием мемуаров. Редким исключе-нием стали мемуры М.Н.Губогло "Сполохи прошлого" и тексты собранные М.В.Кендигиляном..Вообще деятельность М.Н.Губогло в деле развития Образа прошлого многопла-нова – он и организатор молдо-российских симпозиумов и автор исследований об этнической моби-лизации гагаузов и процессах в духовной сфере и автор трудов, которые находятся на стыке науч-ных исследований и мифоисторических конструкций – особенно ярким примеров этого является его труд "Воображаемая вероятность:новейшие размышления о происхождения гагаузов".

Образ Прошлого гагаузов развивается. В настоящее время его отличает символическое ос-воение гагаузского пространства – появляются и истории городов Комрата и Вулканешт, напи-санные С.С.Булгаром и истории сел – Чишмекиоя, Баурчей Авдармы,. Виноградовки (Курчи)

Анализ основных направлений эволюции гагаузского позволяет сделать следующие выво-ды.: модернизационные процессы в регионе прошли четыре стадии стали ии, причем после второй и после третьей стали происходили резкие смены направления развития..Начало каждой стадии сопровождалось разрушением ранее созданных структур, возвращению к архаическим формам в экономике и культурной жизни. Те механизмы, которое могло предложить традицион-ное общество, помогали сгладить остроту противоречий. Но это приводило к тому, что те самые факторы, которые способствовали модернизации в известной мере, способствовали и консерва-ции традиционности общества. Тем не менее, постепенное проникновение индивидуалистиче-ских тенденций, замена личных отношений экономическими, воздействие внешних факторов, втягивающих регион в существующую систему экономических отношений и предлагаемых миро-вым сообществом в качестве стандартов политических форм делают перспективу дальнейшей трансформации традиционного общества неизбежной.. Но проходить эта трансформация будет при достаточно долгом сохранении устойчивых черт традиционного общества – коллективизма, ценности семьи и т.д. Воплощения этих черт на каждом новом историческом этапе будут прини-мать навые, хотя и узнаваемые облики. Сохранение черт традиционного общества замедляет трансформационные процессы. Но этот защитный механизм каждый раз, когда следующий этап преобразований, едва ли не полностью разрушал предыдущий уберегал общество от полного разрушения и деградациию

Берг Л.С.Бессарабия.Кишинев.1993. 196 с. Лотман Ю.М. Альтернативный вариант: бесписьменная

культура, или культура до культуры? В:Семиосфера.Санкт-Петербург: "Искусство-СПБ", 2000.-с.363-370 . Митрохин Н. Русская православная церковь: современное состояние и актуальные проблемы. Москва.2004. 648 с.. В.А.Мошков.Гагаузы Бендерского уезда. 2004.550 с. В.А.Мошков.Гагаузы Бендерского уезда. Глава VII. Этнографическое обозрение.1901. Новаков С.З.Социально-экономическое развитие болгарских и гагаузских сел Южной Бессарабии (1857-1918). Chişinău,2004.-578 с.. Cтойков Н.Религиозно-нравственное состояние болгарских колоний в Бессарабии со времен их основания до настоящего времени. КЕВ, 1911, №1-2, Суббо-тина И.А.Гагаузы: расселение, миграция, адаптация (вторая половина ХХ –начало ХХI вв.).Москва, 2007, 280 с. Цивьян Т.В.Мифологическое рограммирование повседневной жизни.//Этнические стереотипы поведе-ния.Ленинград.1985.С.155. Чакир Д. Биографический рода и фамилии Чакир.В:Страницы истории и литерату-ры гагаузов XIX – начала ХХ вв. Кишинев:Pontos.2005, с.25-56. Чакир М. История гагаузов Бессарабии. В:Страницы истории и литературы гагаузов XIX – начала ХХ века. Кишинев:Pontos, 2005, с.80-108. Этногра-фия татарского народа.Казань. Изд-во "Магариф".2004

Фатма Озтюрк д.філол.наук, проф., / Інджі Седа Кивилджимлар / Prof. Dr.Fatma ÖZTÜRK, Arş. Gör. İnci Seda KIVILCIMLAR

(Туреччина /TÜRKİYE)

ВІДБИТТЯ КУЛЬТУРНИХ ЗМІН ПЕРІОДУ РЕСПУБЛІКИ У ПОВСЯКДЕННОМУ ОДЯЗІ

155

CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK KÜLTÜRÜNÜN GİYSİ SOSYOLOJİSİNE YANSIMASI

Культуру розглядають як соціальний феномен, що здатен відбивати зміну духовних і матеріальних цінностей, створених протягом історичного розвитку суспільства і здатних передаватись наступним поколінням, а також рівень свободи людини по відношенню до природного середовища або до суспільства.

Культури суспільств, що поділяють однакові цінності, завжди є носіями однакового способу життя. Культура є надзвичайно широким феноменом і той факт, що її поділяють на дискретні елементи, це підтверджує. Одна з гілок культури – культура одягу належить до тих, які здатні надати вичерпну інформацію про особливості життя того чи іншого народу, задля цього іноді варто кинути лише один погляд на одяг людини. Отже, мета нашої роботи – спираючись на аксіому про залежність формування смаків відносно одягу від особливостей повсякденного життя суспільства дослідити цей бік його життя, себто аспект соціокультури одягу. В роботі досліджено стиль одягу Туреччини 1920-1930 років та його соціокультурні витоки. Крім того, в роботі висвітлено соціокультурні фактори, що вплинули на формування стилю одягу в різні роки з до республіканського періоду та після 1924 року. У кінці роботи сформульовано висновки щодо тези про роль одягу як індикатору культурних змін у суспільстві.

Ключові слова: турецька культура, соціологія

The culture, consists of personal and social experiences, is the most important element to create values and transfer them to next the generation during historical and social development period of humanity. The culture of people identifies their social belongings .

The culture of societies which have similar values effects all of their life styles . The culture is the fact has an immense area and, dissected by branching may be an evidence of this. Clothes is the part of the material culture that element of culture and, clothes give an information about the characteristics of the community. In order to have clues about the culture of the community, it is possible by looking at clothing and accessories. The aim of this study is understanding the community's culture by analysis clothing sociology that include the meaning of clothes which explanation by the community.

In accordance with this purpose emphasized the cultural characteristics by sociologically analysis the clothes in the period between the years of 1920-1930. This study matter to apprehend the socio-cultural change on the effect on clothes before and after the republic. As a result of this study emerge the clothes that is the wordless and visual communication language carrying the marks related to culture and effect the clothes in this period.

Key Words: Turkish culture, clothing, sociology, cultural change, clothing sociology

Giyim-Moda ve Giysi Sosyolojisi Yüzyıllardır giyim toplumların her sınıfında ve her dönemde önemli bir yere sahip olmuştur. Bu

nedenle bir toplumu toplum yapan birçok özelliği de üzerinde toplamıştır. Giyim, bir kültürün gözle görülebilir en önemli unsurlarından biri olduğu için, tarihin evreleri

bakımından büyük bir önem taşımaktadır(Sönmez, 2006: 1). Giysiler, sözsüz iletişim kurmanın en önemli yardımcılarıdır. Kişi konuşmaya başlamadan üzerinde taşıdığı giysiler ile kişilik özellikleri, yaşadığı toplum ve toplumun özelliği hakkında birçok ipuçları barındırmaktadır.

İnsanları giyimlerine göre yargılarız. Giydiğimiz giysiler kendi düşüncelerimize göre şekillense de yaşadığımız yer, devam ettiğimiz okul, yaşımız, dinsel inançlarımız gibi diğer pek çok unsurdan etkilenmektedir. Giyimin etkilendiği en önemli unsurlardan biri kuşkusuz modadır. Moda; bir döneme damgasını vuran geçici giyim, kullanım ve davranış bütünlüğünü, yani hayata karşı duruşlardaki farklılıkların toplamını temsil eder. Aynı zamanda toplumsal tavır, ahlak, din ve bilim toplumsal durumlarını sembolize eder bir biçime dönüşmüştür. Örneğin Mısır'da toplumun alt tabakaları basit, yalın bir giyime ve çıplaklığa yönelirken; yüksek tabakalar daha zengin ve görkemli bir giyim biçimini seçmiştir(Sönmez, 2006:2).Giyime yönelik moda hareketlerinin temelinde onu taşıyan kişileri ayrıcalıklı kılma dürtüsü yatar(Üstün, 2011: 37).

Moda toplumun bütün katmanlarında etkili olduğundan; o toplumu oluşturan fert, ait olduğu gruba kendisini kabul ettirebilmek gayesiyle grubun giymiş olduğu onaylanmış tarzları giymektedir. Moda bir üniformadır. Diğer üniformalardan ayrılan tarafı belli bir şekil içinde kalmaksızın bir tarzın savunuculuğunu yapıyor olmasıdır (Barbarosoğlu, 2002: 51).

Günümüzde"Giyim",kendi gereksinmeleri için toplum tarafından istenen ve örgütlenen bir "toplumsal buluş" olarak ortaya çıkmaktadır (Hakko, 1987). Tüketimin en görünür biçimi olan giyim,

156

her dönemde kimliğin ifadesi olmuştur. Toplumsal statünün ve cinsiyetin en belirgin göstergesidir. Bu yüzden sembolik sınırların kurulmasında ya da yıkılmasında çok etkilidir. Giysinin ve sonrasında giysi modasının anlamı çağlar boyunca değişmiştir. Birçok sosyolog moda tarihini incelemiş, modanın hiyerarşik sınıf yapısı ve bu yapının giyim alışkanlıkları üzerindeki etkilerinden bahsetmiştir. Davis'e göre moda süreci, esinlenme, taklit ve kurumsallaşmadan oluşan karmaşık bir bileşim sayesinde ayakta kalmaktadır(Akyol, 2007: 3).

Bireylerin elde etmek istedikleri statü ve prestij, diğerlerinde olmayanı edinmek ve tüketmekle mümkün hale gelmiştir. Birey artık tüketimin içinde kendine özel şeyler aramaya başlamış, kitle tüketiminden çıkılarak, tüketiciyi birey olarak ele alıp tatmin etme yolları aranmaya başlanmıştır. Günümüzde ise tüketim, gelişen toplumsal ve teknolojik koşullara bağlı olarak yaygınlaşmış; yalnızca ihtiyaçların değil, arzuların tatminine de yönelmiş bulunmaktadır (Odabaşı, 1999, 40). Moda, toplumsal rekabette önemli bir araç olarak yer alır ve insanın, değişik sınıflar arasındaki engelleri aşmasına olanak vermektedir.

En eski çağlardan beri giyim ile iktidar arasında çok kuvvetli bir bağ vardır. İktidar sahibi olanlar güzel iyi kaliteli ve pahalı giyinirler. Teba'nın giyinişi sade ve yoksuldur. Sınıflar arasındaki geçişin günümüze oranla oldukça katı olduğu orta çağ boyunca birçok toplumda fert ancak mensubu olduğu sınıfın özelliklerini yansıtan giysiler giyebilmekteydi. Hem sosyal statü hem de ekonomik açıdan kendi sınıfının dışında başka bir tarzı giyebilmesi söz konusu değildi (Barbarosoğlu, 2002: 52).

Bu durum ülkemizde Tanzimat ile birlikte ortaya çıkan Batılılaşma çabası sonucu Türk toplumunun hayat tarzı ve değer kavramlarında köklü değişiklikler meydana getirmiştir. Toplumun Tanzimat ile değişen hayat tarzının önemli göstergelerinden biri dış görünüştür. Batılı görünmek isteyen orta ve üst sosyal kesim, Avrupa modasını takip edebilmek için büyük bir gayret sarf ederken Batı kültürünü gereğince algılayamadıkları için bu durum taklitten öteye gidememiştir. Romanları aracılığıyla Türk toplumunu eğitmeyi amaçlayan yazarlar ise romanlarında kurguladıkları olaylar ve yarattıkları karakterler aracılığıyla bu konuda da halka yol gösterici olmaya çalışmışlardır (Üner, 2008: 252).

Çalışmanın Önemi Çalışma, cumhuriyet öncesi ve cumhuriyet kurulduktan sonra Türk toplumunun yaşadığı

toplumsal değişimin giysi sosyolojisine yansımasını kavramak ve giyim alanında yapılan reformlara Türk halkının bakış açısı ve yenilikleri uygulama konusundaki tavırlarını belirlemek açısından önem taşımaktadır.

Çalışmanın Yöntemi Araştırma verilerinin toplanmasında tarihi araştırma yöntemi kullanılmıştır. Geçmiş zaman içinde

meydana gelmiş olay ve olguların araştırmasında ya da bir problemin geçmişle olan ilişkisi yönünden incelenmesinde kullanılan yönteme "tarihi yöntem" denilmektedir. Tarihi süreç içerisinde giysi biçimlerinde yaşanılan değişikleri belirleyebilmek açısından tarihi yöntem seçilmiştir.

Bulgular 4.1.Cumhuriyet Öncesi ve Sonrasında Türk Kültürü ve Giyim-Kuşamın Çağdaşlaşması Moda olgusu, yeni olan, bütün alışkanlıkları alt üst eden, insanı modernleştiren bir kavram olarak

düşünüldüğünde Türk insanının çağdaşlaşması sürecinde çok şey kazandırdığı kabul edilmektedir. Moda Cumhuriyetin ilk yıllarından bu yana medeni dünyaya adım atışın sembolü olarak sayılmıştır (Koç, 2009: 1225) .

II. Abdülhamid 2 Nisan 1892 (1308)'de, çok ince kumaştan siyah çarşaf giymiş ve siyah tül örtmüş olan Müslüman kadınların matem tutan Hıristiyanlara benzediklerinden çarşaf giyilmesini yasaklamıştır. Bu yıllarda bazı erkeklerin çarşaf giyerek hırsızlık ve yolsuzluk yapmaları da bu kararın alınmasında rol oynamıştır (Kurnaz, 1991: 33).

Türkler 1453'te İstanbul'un fethinden sonra, tüm Avrupa'nın kıskandığı gösterişli giysilerinin temel ilkelerindeki bozulmaya hiçbir zaman izin vermemiştir. Böylece 18. yüzyılın sonlarına kadar geleneksel giysi çizgileri korunmuştur. Osmanlılarda genellikle giysilerin takım oluşturmasında temel üç katmanı görmek her zaman mümkün olmuştur;

1. Şalvar ve gömleklerden oluşan iç giyimler,

157

2. Entari, kaftan ve cepkenlerden oluşan dış giyimler, 3. Ferace ve dış kaftanlarından oluşan üst giyimler (Koç ve Koca, 2009: 2171). XVII. yüzyılda hızlı bir çöküş dönemine giren Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilikçi padişahları bu

çöküşü batılılaşarak önleyebileceklerini düşünmüşler ve batılılaşmanın batılılar gibi giyinmek olduğu düşüncesiyle askerin giyim-kuşamını değiştirmeye çalışmışlardır (Sönmez, 2006: 54).

Batılı tarzda giyim-kuşamı getiren padişahlardan biri III. Selim olmuştur. III. Selim(1789- 1807), mevcut Yeniçeri Ocağını kaldıramadığından, bu teşkilatın yanı sıra ayrı bir askeri teşkilat kurmuştur. 1792 yılında Bostancı Ocağına bağlı olarak kurulan bu teşkilat için yeni bir giyim düzeni öngörüldüğünden, subaylarının başlarına kırmızı barata, askerlerin başlarına ise, Bostancıların börkü gibi yatırmalı kırmızı börk giydirilmiştir, Önceleri baratanın etrafına şal bağlanması düşünülmüşse de sonradan bundan vazgeçilmiştir. Ayrıca erler için üst tarafı geniş, alt tarafı dize kadar dar olan ve "sıkma" tabir edilen şalvar ile uzunca bir mintan(gömlek); subaylar için ise boy cepkeni denilen dar bir cüppe ile altına kısa entari ve şalvar öngörülmüştür (Sönmez, 2006: 54).

Bundan sonraki ciddi atılım ise II. Mahmut'tan gelmiştir. II. Mahmut(1803- 1839) tarafından 1808 yılında oluşturulan Sekban-ı Cedit askerinin başına, o tarihte giyilmekte olan sarıktan daha modern bir başlık olan şubara giydirilmiştir. 1826 yılında Yeniçerilerin tamamen ortadan kaldırılmasından sonra Asakir-i Mansure-i Muhammediye ismiyle kurulan teşkilattaki askerler ile rütbelilerin de başlarına şubara giymeleri ve üzerine şal sarmaları emredilmiştir (Sönmez, 2006: 55).

1827 senesi ortalarına kadar kullanılan şubara, güneşten ve yağmurdan etkilenerek kısa sürede bozulduğundan, zamanla askerin başına yeni bir başlık düşünülmesi gerekmiştir. Bu sırada Kaptanı Derya Hüsrev Paşa'nın Tunus'tan getirterek askerlerine giydirdiği fesi görerek beğenen II. Mahmut, bu konuda Sadrazama emir vererek ordunun başlık sorununun çözümünü istemiştir. Başlık sorunu Sadrazam'ın başkanlığında devletin ileri gelenlerinden oluşturulan özel bir komisyonda tartışılmış ve oy birliği ile askerin başına "Fes" giydirilmesine karar verilmiştir. Komisyonda işin estetik yanı da dikkate alınmış ve fesin püskülü yarım parmak kadar kısaltılmıştır (Sönmez, 2006: 55).

Geçiş sürecinde Osmanlılığın en önemli statü belirleyici giysi parçalarından olan sarık yerine Fas kökenli kırmızı bir başlık olan "fes" ulema sınıfı dışındaki bütün memurlara zorunlu tutulmuştur. Yine bunun gibi, fesle birlikte Osmanlı bürokrasisini tek biçimli hale getiren İstanbulin (siyah redingot) giyme zorunluluğu getirilmiştir. Fes, istanbulin ve yeni düzenlemeler, yavaş yavaş batılılaşmış bir bürokrasinin görünürdeki işaretleri olarak sunulmuştur (Koç ve Koca, 2009: 2173).

Lale Devri(1718-1730), kadınların dışa açılma, kendini gösterme ve varlığını kanıtlama çabalarının tekrar yükseldiği bir dönem olarak dikkati çeker. Osmanlı geleneksel giyim kurallarının değişmesinde önemli rol oynayan bu dönemden sonra, kadın giysilerinde görülmeye başlayan değişiklikler saray tarafından daima engellenmeye çalışılmış, sürekli olarak kanunlar çıkartılmıştır(Üstün, 2011: 37).

II. Meşrutiyet Dönemi'nde siyasi ve kültürel alanda meydana gelen gelişmeler, Cumhuriyet Dönemi siyasi ve kültürel gelişmelerine de zemin hazırlamıştır. Batılılaşma ile birlikte Türk düşünce yapısında yeni anlayışlar ortaya çıkarmıştır (Aslan, 2008: 367).

Özellikle II. Meşrutiyet döneminde kurulan kadınlarla ilgili meselelere yönelmiş dernekler kılık kıyafet alanında da çalışmalar yapmaya önem göstermişlerdir. Yeni bir giyim tarzını Osmanlı toplumuna benimsetmeyi gaye edinen bu kuruluşlar yazı ve yayınlarında, kadın giysilerinin kadının sosyal hayata katılmasını kısıtlamayacak bir tarzda olması gerektiği üzerinde kurulmuştur(Üstün, 2011: 38).

Cumhuriyetin ilk yıllarında yenilikler, köklü değişimler birbirini izlemiştir. Bunların büyük bir kısmının taslağı Osmanlı son dönemlerinde gündeme gelmiş, tasarlanmış fakat günün şartlarına göre uygulama imkânı bulunamamıştır. Cumhuriyetle birlikte yaşanan değişim, bazı ikilikleri de beraberinde getirmiştir. Örneğin dışarıdan ithal bir kısım cep saatlerinde yabancı firmalar hem alaturka, hem de alafranga saati gösterebilecek iki küçük kadran yapmaktaydılar. Cumhuriyetle bu ikililikler yasal düzenlemeler ile çözüme bağlanmıştır (Özer, 2009: 105).Cumhuriyet devrimlerinin getirdiği yeniliklerin başında günlük hayattaki değişimler gelmektedir. Değişim yukarıdan aşağıya yapılmanın yanında, hassas konularda bir cebrilikten de söz edilebilmektedir. Ayrıca, değişimin tabana yansıması Osmanlı dönemine göre daha hızlı olmuştur. Bu

158

konuda merkezi otoritenin güçlülüğü, tek parti idaresi ve modernleşen dünyanın getirdiği teknolojiyle iletişim, haberleşme, basın gibi kanalların iyi kullanılması devrimlerin yayılması ve benimsenmesi noktası önem taşımıştır (Özer, 2009: 105).

Batılılaşma öğeleri büyük bir hızla yaygınlaşmıştır, giysilerdeki değişim, eğlence yaşamında yaşanan modernleşme büyük bir oranda doğal sürecinde varlıklı ailelerden başlayarak, oldukça zor bir süreçte alt tabakalara doğru inmiştir (Özer, 2009: 106).

Cumhuriyet döneminde kadınların giyim kuşamlarına ilişkin yasal bir zorunluluk olmamasıyla birlikte giyim tarzları, modernleşme ve millileşme sürecinden etkilenmiştir. Bu süreç, zaten 1908 sonrası özgürlük ortamının Avrupalı kadınlara benzer giyim ve davranışların artması, lüks, şık ve modern giyimlerin yaygınlaşmasıyla hızlanmıştır. Meşrutiyet dönemi dergilerinin Paris modellerini ve yeni giyim tarzını halka aktaran araçlar olmasının yanında kadına ilişkin Türkçü, İslamcı, batıcı fikirlerin yansımalarına da yer vermesiyle yeni boyutlar kazanmıştır (Sarıkaya, 2012: 154).

Cumhuriyet'in ilk yıllarında geleneksel el sanatlarının korunması hedeflenirken, bir takım geleneksel giysilerin yerini dünya modasına göre biçimlenmiş yeni giyim tarzı almıştır. Böylece Cumhuriyetin ilk yıllarında, Türkiye'nin ne denli modern bir ülke olduğunun anlatılmasında giyim dilini etkin kullanmak; İsmet Paşa Kız Enstitüsünde dikilen elbiselerden Sümerbank kumaşlarına kadar birçok alanda "Cumhuriyet Şıklığını" göstermek, modanın çağdaşlaşma sürecindeki önemli rolünün örnekleridir (Sarıkaya, 2012: 156).

Mustafa Kemal Atatürk'ün yurt gezilerinde modern giysileriyle millete örnek oluşturması, çeşitli cemiyet ve aydınların yerli kumaşlardan yapılan modern giysileri tercih etmeleri, yerli fabrikalarda üretilmiş veya Türk terzilerce dikilmiş elbise ve şapkaların kullanılmasının önemi topluma anlatılmıştır. Bu çalışmalar neticesinde şekillenen yeni kadın tipi, koşulların uygun olduğu ve kültürel atılımın etkilerinin görüldüğü yerlerde yasal bir zorunluluk olmaksızın benimsenirken, bazı gelenekselve yerel giyimler de varlığını sürdürmüş; yeni modeller, İstanbul ve İzmir gibi büyük şehirlerin yanında Ankara ve diğer şehirlerdeki memurların üzerinde halkın beğenisini kazanmıştır (Sarıkaya, 2012: 157).

Osmanlı'da 18.yüzyılda başlayan batılılaşma ve dolayısıyla modernleşme çabaları ile birlikte değişikliğe uğrayan dış görünüm, 19. Yüzyılda değişikliklerin büyük bir kısmının ikinci bir değişikliğe uğramasına neden olmuş ve pek çok şey alaturkalaştırılmıştır. Atatürk bu durumu 27 Ağustos 1925 tarihinde Kastamonu'da yaptığı tarihi nutkunda şu şekilde ifade etmiştir: "…Soruyorum bizim kıyafetimiz milli midir? Bizim kıyafetimiz medeni ve beynelmilel midir? Size iştirak ediyorum hayır, hayır tabirimi maruz görünüz. Altı kaval üstü şişhane diye ifade olunabilecek kıyafet ne millidir ve ne de beynelmileldir. O halde kıyafetsiz bir millet olur mu?" (Koç, 2009: 1227). Bu dönemde kadın haklarını savunan dernek üyesi kadınların peçesiz giysiler giyinmeleri, bu şekilde fotoğraf çektirmeleri, sokaklarda peçesiz gezmeleri, çok az da olsa başörtüsü kullanmayan şapkalı Müslüman kadınların görülmesi, "Kadının Özgürleşme" gayretleri olarak dikkati çekmiştir (Üstün, 2011: 38).

Cumhuriyet Türkiye'sinde Osmanlı Devletinden kalma bazı temel yapısal unsurlar değişmiş, onların yerine Batı uygarlığı hedef alınıp, bir devlet politikası şekline dönüştürülmesi gerçekleşmiştir. Gerçekte de Cumhuriyet reformlarının hedefi; bütün örfleri, gelenekleri ve müesseseleriyle köklü bir değişimin Batı bilimi ile desteklendiği bir anlayış olarak ortaya çıkmıştır ve tarihinin en büyük devrimlerinden biri olarak tarihteki yerini almıştır(Özer, 2009: 106).

Cumhuriyet dönemi kültürel politikalarının hareketlerinin yönü uzun uğraşlardan sonra dil, tarih, düşünce ve kültür çağdaşlaşması yönünde olmuştur. Bu yöneliş, Cumhuriyet döneminin kültür devrimi denilen sürecini başlatmıştır. Bu aşamada 1925, 1928, 1931, 1932 ve 1934 yıllarındaki devrimlerin hepsi, uygarlık çizgisi içinde yer alan yönü ile Batılı değişmelerdir. Bunların başında şapka devrimi önemli bir yer tutmaktadır(Özer, 2009: 112).

Atatürk'e göre modernleşme Türkiye'nin asırlık gerilikten tek kurtuluş yoludur. Çünkü modernleşmeyen toplumlar gelişimlerinde geri kalmakta, uygar toplumların ulaştıkları refahı bulamaktadırlar. Atatürk bu yüzden de yeni Türk devletinin, Türkiye Cumhuriyeti'nin modernleştirilmesini zorunlu bulmaktadır ( Hakov, 2004: 40).

159

Cumhuriyetin ilanından önce Özellikle başlık olmak üzere giyim-kuşam, eskiden beri insanın inancını ve sosyal statüsünü göstermiştir. Bütün Türk-İslam devletlerinde olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğu'nda da giyime ve başlığa büyük önem verilmiş ve her devirde fertlerin toplum içindeki yerine göre ayrı renk başlık giymeleri öngörülmüştür. Zamanla başa giyilen başlık ile düşünce yapısı arasında bir paralellik oluştuğundan, başlığın devrim tarihimizde çok özel ve önemli bir yeri olmuştur (Sönmez, 2006: 53).

XIX. yüzyılın sonlarına doğru erkek giyimiyle ilgili önemli bir gelişme Türklerin kalpak giymeye özenmeleridir. Bu durumdan cesaret alan II. Abdülhamit 1903 yılında topçulara ve süvarilere fes yerine kalpak giydirmek istemiş; ancak II. Mahmut devrinde fese karşı çıkanlar bu defa fesi şeriata uygun bir başlık olarak kabul edip kalpağa karşı çıkmışlardır. Bununla birlikte kalpak yavaş yavaş kabul görmüş ve 1908 yılında ordu mensupları ile zaptiyenin(polisin) kalpak giymesine karar verilmiştir. Bu tarihten itibaren de fes sadece bahriyeliler ve Mızıka-i Hümayun'dakiler tarafından kullanılmaya devam edilmiştir (Sönmez, 2006: 56-57).

Tanzimat dönemi, hukuk açısından Batı ile İslam hukuku arasında bir 'geçişi' yaşamaktadır. Devlet henüz kararsızlık içindedir. Köklü değişiklikler ancak cumhuriyetle gerçekleşmiştir (Kurnaz, 1991: 34).

Cumhuriyet ile birlikte , 'Türk Kadınının' Batılı bir görünüme sahip olması istenmiştir. Mustafa Kemal Atatürk, kadının eski kılıkla dolaşmasını hem kadına karşı bir hakaret, hem de laik ve uygar rejime karşı bir tavır olarak görmüştür. Buna rağmen kadınların çarşafları konusunda herhangi bir zorlama getirmediği halde kadınlar haklara ve özgürlüklere kavuştukça çarşaflarından çıkmışlardır (Koç, 2009: 1229-1230).

Cumhuriyetin ilanından sonra Büyük Önder Atatürk, birçok reform yapmıştır. Yalnız; bu reformları, rastgele yapılmış olarak görmek, askeri bir zaferin ardından, o günlerin sosyo-psikolojik havası içinde yaşanan bir geçici heyecanın itici gücü içindeki faaliyetler olarak değerlendirmek söz konusu olmamaktadır (Komşuoğlu ve diğerleri, 1986: 224).

Reformların yaratıcısı Atatürk, geçmiş değil gelecektir. Bunu, kendisi şöyle dile getirmiştir: " Benim yaptığım işler, biri diğerine bağlı ve lüzumlu olan şeylerdir. Fakat bana, yaptıklarımdan değil, yapacaklarımdan bahsediniz". Bu sözleri, " En büyük eseriniz hangisidir?" sorusu üzerine söylemiştir ( Komşuoğlu ve diğerleri, 1986: 224).

Cumhuriyet Tarihi incelendiğinde, 1925 yılının İnkılâp Takvimi'nde çok önemli bir yıl olduğu görülmektedir; Şer'iye Mahkemelerinin kaldırılmasına dair Kanun'un kabulünden Kıyafet ve Şapka Kanunu'nun kabulüne, Milletlerarası Takvim ve Saatin toplum bünyesine kazandırılmasına kadar birçok yenilik; halen yaşamakta olan ölçüler, aynı yıl içinde millete benimsetilmeye başlanmıştır (Komşuoğlu ve diğerleri, 1986: 225).

Yeni Türkiye Devleti, bağlarını kopardığı Osmanlı Devletinin aksine, dine değil ulusa dayalı olmuştur. Bu ulus bağını, en iyi, "Türk kadını" nın simgeleyeceği düşünülmüş ve nasıl ki, kadınların tecridi, örtünmeleri, kamusal alandan dışlanmaları şeriat döneminin çarpıcı bir göstergesi idiyse, yasal olarak eşit yurttaş kabul edilmeleri de Cumhuriyet'in ayırt edici göstergesi sayılmıştır(Üstün, 2011: 39).

Kıyafet-Şapka Devriminin Türk Giysi Kültürüne Etkileri Kastamonu, Osmanlı dönemi önemli vilayetlerinden birisi olmuştur. Bu yönüyle Osmanlı basının

tarihinde çıkarılan dergi ve gazetelerle özellikle II. Meşrutiyet yıllarında basında önemli bir yer tutmuş, ülke gündemini takip etmekte İstanbul'dan geride kalmamıştır. Bu dönem cemiyet hayatında bir kısım siyasî ve sosyal işlevli derneklerin çokluğuyla da dikkati çeker. Örneğin Türk Derneğinin üçüncü şubesi Kastamonu'da kurulmuştur. Ayrıca fırka mücadeleleri açısından da siyasal bağlamda Osmanlının son dönemi içerisinde aktif bir vilayet olup İttihat ve Terakki politikalarının taşra boyutunun daha net bir şekilde gözlenebildiği bir konuma sahiptir (Yılmaz, 2005: 231).

Atatürk'ün Kastamonu gezisi ile başlatılan şapka ve kıyafet inkılâbı sonucunda Kastamonu halkı yalnız şapka değil bir kıyafet inkılâbı olan bu günü yerel kutlamalarla geleneksel hale getirmiştir. Bu anlamlı gün ve reformların kutlanması geleneği günümüzde de "Atatürk'ün Kastamonu Seyahati, Şapka ve Kıyafet İnkılâbı" adı altında çeşitli etkinliklerle sürdürülmektedir (Yılmaz, 2005: 231). (Resim 1)

160

Mustafa Kemal Atatürk şapka konusunda halkın yanlış zihniyetini kırmak, yanlış inançları ortadan kaldırmak ve şapka giymekle dinden çıkılmayacağının anlaşılmasına çalışmıştır. Bir başlangıç ve sembol olarak kullanılan şapkanın ardından zorlamaksızın diğer giyimler de değiştirilmeye başlanmış ve 1934 'de, yapılan yasal düzenleme ile laik ve çağdaş giyimlere geçiş tam olarak sağlanmıştır. Ufak tefek itirazlara rağmen, geçiş beklenenden de hızlı gerçekleşmiştir (Koç, 2009: 1228).

Şapka, ceket, Frenk gömlek, kravat, yelek, pantolon ve fotinden oluşan yeni erkek giyimi İstanbul'dan Türkiye geneline doğru yaygınlaşan bir etki göstermiştir. Ancak yurt genelinde ikili giyim tarzı gelişmeye başlamış, kentli erkekler İstanbul'dan yayılan batılı tarza itibar ederken, köylüler şapkayı kaskete dönüştürerek kullanmışlardır (Koç ve Koca, 2006: 45 Akt; Koç, 2009: 1228). (Resim 2)

Cumhuriyet Döneminin Giysi Sosyolojisi Açısından İncelenmesi Cumhuriyetin ilk yıllarında her alandaki hızlı değişmeler moda konusunda sınırlı bilgiye sahip

Türk kadınını genellikle çevrelerindeki etkili kişilerin tutum ve davranışlarını izleme eğilimine itmiştir (Üstün, 2011: 42).

Modernleşme ve çağdaşlaşmanın bir göstergesi olarak giyinme, Cumhuriyet döneminin en önemli mücadele alanı olmuştur. Kadınlar Avrupa modasına uygun tarzlar giymeye, toplumun içerisinde yer almaya, bizzat ülkeyi yönetenlerce teşvik edilmiştir (Üstün, 2011: 41).

Erkek giyimlerinde bu şapka kanunu ile gerçekleştirilirken, İslam toplumları için daha hassas olan kadın giysilerinde ise daha geniş zamana yayılan, ama sonuçta modernleşmenin amaçlandığı bir süreç tercih edilmiştir. Bu noktada eğitim, kitap, gazete, dergi gibi basın yayın araçları kullanılan en önemli araçlar olmuştur (Üstün, 2011: 41).

Kılık kıyafet reformunun topluma yaygınlaştırılmasında kuşkusuz çalışma hayatında yer alan kadınların da büyük katkıları olmuştur. Çünkü genellikle iyi eğitimli, yüksek gelir grupları içerisinde yer alan bu kişilerin kabul ettikleri yeni giyim tarzları, zamanla diğer sosyal gruplar tarafından da benimsenerek taklit edilmeye başlanmıştır (Üstün, 2011: 41). Örneğin, yurt dışında yaşayan Türklerin Türkiye ve yaşadıkları ülke kültürü arasında bocalama yaşamaları giyim alışkanlıklarına da yansımıştır. Göçün giyime olan etkisi açısından bakıldığında, Almanya göçü ile yurt dışına giden Türklerin Almanya'dan geldiklerinde kullandıkları giysiler ile farklı bir görüntü sergilemeleri ve bazı gruplarca bu giyim tarzının benimsenmesi farklı bir giyim tarzının oluşmasına neden olmuştur (Bayram,1997: 44; akt. Koca ve Koç, 2006: 50). Örneğin, varoşlarda güllü şalvar üzerine yabancı dilde yazılmış t-shirtler, pantolon üzerine giyilmiş uzun etekler, yarım tesettür veya yarım açılma gibi giyim şekilleri ortaya çıkmıştır (Koca ve Koç, 2006: 50).

" (…)Beyoğlu caddesinden fesini burnuna eğmiş, bonjurunun yaka-sına bir demet menekşe iliştirmiş ve elindeki bastonu bir saat rakkası kadar intizamla sallayarak potinlerinin gıcırtısını bu ölçüye uydurarak yürüyüp giden mahlûk-ı acâibintetkîk-i ahvâl-i husûsiyyesi yolunda biraz siz de yorulmuş olsaydınız keşfedeceğiniz garâibin bizim burada haber verdiğimizden kaç kat fazla olduğunu görürdünüz.(…)" Hüseyin Rah-mi'ye göre bu tip, şair veya yazar gibi görünmeye özendiğinden "hiç ihtiyaçları yok iken gözlerine gözlük takıp cidden görmek istedikleri şeylere gözlük camının ya altından veya üstünden bakmak gibi nefsini büyük bir sıkıntıya koş[ar]." Hüseyin Rahmi, tasvirini yaptığı bu "şık" tipini, zevk duygusundan mahrum bir "moda karikatürü" olarak nitelendirmektedir (Üner, 2008: 258).

Tüm dünyada savaş sonrası kadınların aktif çalışma yaşamının içerisine girmesi ve yeni haklar elde etmesi, moda anlayışını da kökten değiştirmiştir. Kadınların kazandıkları özgüven, saçlarının kısalmasına giysi siluetlerinin düzleşerek sadeleşmesine neden olmuştur (Üstün, 2011: 42). Bu yıllar etek ve bluzlardan oluşan sade bir tarzın ve klasik stilin (etek-ceketten oluşan tayyörler ve döpiyeslerden oluşan giysiler) altın yılları olarak tanımlanabilir (Üstün, 2011: 44).(Resim 3, Resim 4, Resim 5)

Sonuç Sözsüz iletişim sanatının en güzel örneğini oluşturan giysiler, giyildikleri zamanı, toplumu,

toplumun kültürel, sosyal, ahlaki, dini ve ekonomik özellikleri hakkında önemli ipuçları vermektedirler. Örneğin, Lale Devri'ndeki saray erkânının kostümleri incelendiğinde modernleşme ve Batılılaşma izlerini görmek mümkün olabilmektedir. Cumhuriyet'in ilanından sonra şapka-kıyafet inkılâbıyla

161

değişen giysi kültürü dönemin özelliklerini taşımaktadır. Erkeklerde; şapka, ceket, Frenk gömlek, kravat, yelek, pantolon ve fotinden oluşan yeni erkek giyiminin İstanbul'dan Türkiye geneline doğru yaygınlaşan bir etki gösterdiği görülmüştür.

Kadınlarda, sade şıklığı temsil eden, etek-bluz, tayyör ve döpiyes takımların revaçta olduğu görülmektedir.

Modernleşmenin sembolü olarak kullanılan şapkanın ardından zorlamaksızın diğer giyim tarzları değiştirilmeye başlanmış ve 1934'de giysiler üzerinde yapılan yasal düzenleme ile laik ve çağdaş giysilere geçiş tam olarak sağlanmıştır.

Resim 1. 1925- Şapka İnkılâbı (Koç ve Koca, 2006). Resim 2. Şapka Giyen Beyefendiler (Koç, 2009)

Resim 3. Latife Hanım'ın ailesinin Ankara'yı

ziyaretlerinde 8 Temmuz 1923 (http://www.anitkabir.org/ataturk/resimlerle-

ataturk.html)

Resim 4. Gazi Mustafa Kemal, Orman Çiftliği'nin 3. kuruluş yıldönümünde Afgan

Kralı Amanullah Han ve Eşi ile 21 Mayıs 1928 (http://www.anitkabir.org/ataturk/resimlerle-

ataturk.html)

162

Resim 5. Ankara Palas'ta kostümlü Cumhuriyet Balosu'nda… 29 Ekim 1929

(http://www.anitkabir.org/ataturk/resimlerle-ataturk.html) 1. Akyol, Y.(2007). 'Stil İkonu' Olgusunun Tekstil Modası Açısından İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan

Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. 2. Aslan, T.(2008).İkinci Meşrutiyet Düşüncesinin Cumhuriyet'e Tesirleri, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı: 21, 345-378. 3. Barbarosoğlu, F.(2002), Modernleşme Sürecinde Moda ve Zihniyet (2.Baskı), İstanbul: İz Yayıncılık. 4. Cabrera, A.,Frederick, M.(2012), Moda Okulunda Öğrendiğim 101 Şey, (Çev: Barbaros Şansal), (Birinci Basım), İstanbul: Tor Ofset. 5. Koca, E., Koç,F.(2009), "Geleneksel Giysi Tarzlarının Değişimi ve Türk Modasının Oluşumunda İstanbul", 7. Uluslar arası Türk Kültürü Kongresi, Ankara, 6-10 Ekim s.2167-2204.6. Koç, F.(2009). Moda Tasarımı. Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü Atatürk Dönemi Dergisi, Cilt: 3, 7. Komşuoğlu, Ş.,İmer, A., Seçkinöz, M. ve diğerleri (1986). Resim II Moda Resmi ve Giyim Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi: Ankara. 8. Kurnaz, Ş.(1991). Cumhuriyet Öncesi Türk Kadını, (2.baskı), Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları. 9. Odabaşı,Y. (1999). Tüketim Kültürü, Birinci Baskı, İstanbul: Sistem Yayıncılık. 10. Onur, N. (2004). Moda Bulaşıcıdır, (Birinci Baskı) Epilson Yayıncılık: İstanbul. 11. Özer, İ.(2009). Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Yaşam ve Moda.(4.Baskı). Truva Yayıncılık: İstanbul. 12. Hakko, C.(1987). Moda Olgusu. http://www.cemhakko.com/wp-content/uploads/moda-olgusu-cem-hakko.pdf. 13. Hakov, C.(2004), Atatürk ve Türkiye'nin Modernleşmesi, Prizren, yıl 1, Sayı 1, syf: 39-44. 14. Üstün, G.( 2011). Cumhuriyetten Günümüze Toplumda ve Çalışma Hayatında Kadın, Giysilerdeki Değişimler ve Moda Faktörü e-Journal of New World Sciences Academy Volume: 6 Number: 1. 15. Üner, A.(2008). Hüseyin Rahmi Gürpınar'ın Romanlarında "Şık" Delikanlılar, TÜBAR-XXIV-/2008-Güz. 16. Rauf, D.,Vescia, M. (2009), "Fashion Designer", New York. 17. Sarıkaya, M.(2012). ResimliAy'da Kıyafet, ActaTurcicaYıl IV, Sayı 2-1, 151-173. 18. Sönmez, T.(2006). 1925-1961 Yılları Arasında Türkiye'de Giyim-Kuşam İle İlgili Düzenlemeler ve Tepkiler, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara. 19. Yılmaz, M.(2005). Atatürk'ün Kastamonu Gezisi Ve Şapka İnkılâbı, Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt:13 No:1 223-232

Незіге Шентюрк, д-р філол. наук, проф. / Prof. Nezihe ŞENTÜRK (Туреччина /TÜRKİYE)

ТЕМИ ЖІНКИ ТА МУЗИКИ У ТУРЕЦЬКІЙ КУЛЬТУРІ

TÜRK TARİHİNDE ESKİ TÜRKLERDEN GÜNÜMÜZE KADIN VE MÜZİK

Музика завжди була серед тих елементів культури, які надихали людину, діяли на неї по-особливому, вона стала річчю, без якою неможливо уявити собі життя людини. Не можна відкидати й не останню роль жінки в тому, що на світ з'явилася ціла низка музичних шедеврів.

У цій роботі висвітлено вплив теми жінки на розвиток музичної традиції епохи анатолійських цивілізацій, Сельджуцького періоду, періоду османської доби, часів Республіки аж до сьогодення.

Окрім танців та гри на музичних інструментах, як то було у минулі часи, в наш час жінку відрізняє активна участь у інших, більш значущих заняттях: задієність у музичній індустрії, осмислений вибір жінками професійної діяльності, пов'язаної з музикою.

Музика є одним з основних занять людства починаючи з появи цивілізованого суспільства. Хоча музика є феноменом колективної природи, буде мало сказати, що жінка займає у ньому видатне місце. Допоки музична культура буде черпати натхнення з теми жінки, музична традиція, поза всяким сумнівом, і надалі буде активно розвиватись.

Ключові слова: мистецтво, турецька музика, жінка

163

Throughout the history of humanity, music has been the most basic and effective way for mankind to express themselves and to identify their own feelings. As a centuries old-tradition, music has become the core source of individual and society, fostering the life and culture. It is know that today, the life without music cannot be imagined anymore. Also, women's role over the development of music, which profoundly impress human life, cannot be ignored. Women have undertook important role and responsibility in the societal music life for social order and social solidarity through folk songs or cradlesongs.

In this context, in addition to Republican era and recent times by comparison with ancesters of Turkish people, starting from the "baksı" tradition to Seljuq Empire and pre-Islamic era, Islamic era, Anatolian civilizations, Ottomon era both in palace and outside the palace are analyzed in relation to women artist on the basis of examples about Turkish music in a comparative way. By this way, the relation between music and women is elucidated in this research.

Key words: Women, Turkish Music

Müzik insanlığın tarihinden bu yana insanın kendini bulmasında en temel ve en etkin öğelerden biridir. Öteden beri müzik, bireyi ve toplumu besleyen başlıca yaşam ve kültür damarlarından biri olmuştur ve bu gün artık müzikten yoksun bir insan yaşamı düşünülemeyeceği bilinmektedir. Yüzyıllardan bu yana insanın yaşamını bu denli etkileyen müziğin oluşmasında ve gelişmesinde kadının da rolü yadsınamaz. Yaktığı türküler ve söylediği ninnilerle toplumsal yaşamın anlaşılmasında, düzenlenmesinde, insani duyguların paylaşılmasında ve yaşamı kolaylaştırmada kadınlarımız toplumumuzun müzik yaşamında etkin ve yaşamsal bir rol ve sorumluluğa sahiptirler.

İslamiyet Öncesi Eski Türklerde Kadın ve Müzik Eski Türk Devleti Hunlar'dan başlamak üzere Türkler'de kadının yeri diğer toplumlara göre

farklılık göstermektedir. Can'ın anlatımında Ziya Gökalp'e göre " eski kavimler arasında hiç bir kavim Türkler kadar kadına haklar vermemiş ve saygı duymamıştır". Hun, Göktürk ve Uygurlarda ve ilk müslüman Türk Devleti Karahan'lılarda kadının önemli bir yeri olduğu bilinmektedir. Bu devletlerde kadınlar tek başına tanık olabiliyor, işçi ve kalfa olarak çalışma hayatında yer alabiliyorlardı. Göktürk ve Uygurlarda kadınlar kutsal sayılırken, silah kullanan ve ata binen kadınlar ön plana çıkıyordu.

Anadolu'da ise kadın kendine tanınan geniş yetkilerle toplumda önemli, sosyal bir yere sahipti. Bilinen ilk savaşçı kadınların Anadolu'da Amazon kadınları olduğunu bilmekteyiz. Eski Hitit devleti zamanında da, kraliçe ülke işlerinde çok geniş yetkilere sahipti. Devletin politik kararlarına katılır, törenleri yönetir ve sosyal olaylarla ilgili kararlarda kendilerine ait Tavananna adlı mühürlerini kullanırlardı. Bu da onların kuvvetli ve bağımsız olmalarının açık bir kanıtı idi. Eski Anadolu kaynaklarında (M.Ö.2000) Anadoludaki Rubatum adlı kadın yöneticilerden söz edilir. Bunlar ceza vermenin yanında cezaları bağışlama yetkisine de sahiptiler. Türkistan Hanlarının da bütün devlet işlerini hatunlardan fikir alarak yaptıkları bilinmektadir (Turan, 225). Eski türk toplum anlayışında kadına toplum içerisinde önemli bir yer tanındığı için kadınlarla erkekler arasında kaç-göç denen bir soyutlama söz konusu olmamıştır. Hatta çadır yaşamına kadınların yön verdiğine ilişkin elimizde bilgiler vardır.

Türklerde kadın ve erkeğin günlük yaşamdaki bütüncül, paylaşımcı olarak tanımlayabileceğimiz rolleri farklı coğrafyalarda müzik yaşamlarında da karşımıza çıkmaktadır. M. Ö. Türklerde kadın (Hatun-Hoton) ve erkek (Togun-Toyan) baksılar (ozan) birlikte dans ederler, şiir okurlar ve şifa dağıtırlardı (tr.wikipedia.org/wiki/Baksı). Türkistanda Türklerin öleng adı verdiği şarkılar düğünlerde gelinin dans etmesi amacıyla kızlar tarafından gelinin odasında damadın vasfında söylenirdi . Çin İmparatorları da sık sık Göktürk kağanlarına müzisyenler armağan ederlerdi. 733 yılında Huttalan Yabgusu'nun kadınlardan oluşan bir orkestra'sı vardı (Turan, 326).Genç'in yazısında Yine Kaşkarlı Mahmut'ta çalgılarımızın atası kabül edilen kopuz (kubuz)'un XI. yüz yılda kadınlar ve cariyeler tarafından da çalındığı ve eğlencelerde kullanıldığı belirtilmektedir. Karahanlılar döneminde (1072) "kızlar kubzaştı" (saz çalarak eğlendiler) söylemine rastlıyoruz. Öteden beri söyleyegeldiğimiz kubuz atmak (Sultanın meclisinde dilek ve istek belirterek karşılıklı şarkı söylemek) deyiminin de bu günlere dayandığını görmekteyiz.

Tarihi kaynaklarda da belirtildiği gibi Milat öncesinden başlayarak türk kadını müzik ve eğlence yaşamının içinde olmuş, çalgı çalmış, şarkı söylemiş, dans etmiş, türküler,ninniler yakmıştır. Kadınların sosyal yaşamındaki bu gelenekler 13. yüzyıllarda Selçuklular döneminde de sürdürülmüş

164

ve kadınlar ava ve seferlere çıkmış, savaşlara, dini, sosyal ve ekonomik etkinliklere katılmışlardır. Turan'a göre Selçuklu döneminde Selçuk emirleri kadınların olduğu müzikli, rakslı eğlenceler düzenlerler, bazı han ve kervansaraylarda kadın okuyucuları dinler danslarını seyrederlerdi. Bu anlamda Selçuklu hakimiyeti ve Türklerin Orta ve Yakın doğuya gelmeleri onların müzik yaşamına da canlılık ve çeşitlilik getirmiştir. Müziğin bu dönemde ordu ve saraylarda, göçebe çadırlarında sosyal yaşamı etkilediğini ve kendine önemli bir yer edindiğini görmekteyiz. Selçuklu Hanlarının önünde şimdiki anlamıyla bando ile Nevbet (Nöbet) çalındığını ve önemli nevbetleri kadın sultanın başlattığını Kaşkarlı Mahmut'a dayanarak bilmekteyiz. O dönemlerde askeri müzik, sultanların haşmetini gösteriyordu. Her melik ve emir de hakimiyeti ve konumu oranında bir müzisyen kadrosuna sahipti ve Hanların tahta çıkışlarındaki törenlerde de şarkıcı ve rakkase kadınlar görev alırdı. Arap gezgini ünlü İbn-i Haldun o yıllarda "musiki medeni yükselişin son ve sukutun ilk sanatıdır" sözüyle müziğe verilen önemi çok açıkca belirtmektedir. (Turan, 324).

İslamiyette Kadın ve Müzik Eski Türklerde müzik yaşamında hayli etkin olan Türk kadını İslamiyetin kabulünden sonra müzik

yaşamında bazı yöneticiler yönünde engellerle karşılaşmıştır.Osmanlı şeyhülislamları arasında daha çok verdiği fetvalarla tanınan Ebusuut Efendi bayram ve düğün dışında şarkı söyleme, saz çalma ve raks etmenin dini açıdan haram olduğunu, hatta hıristiyan yortularında onlarla dans eden bir müslüman'ı dinden uzaklaşmış ve eşinden boşanmış sayarak imanını ve nikahını tazelemesi gerektiğini söyler. O'na göre davul ve kudumü makamla çalmak caiz değildir. Saz çalan bir kadın kendi evinde cariyelere saz dersi verecek olursa mahalle halkı onu mahalleden çıkartabilir (Turan,132-266-267). Ebusuut Efendinin bu bakışının dışında aslında islamiyette kadına değer verildiğini müziksel etkinliklerin içinde yer alması gerektiğini peygamberin söylemlerinde ve onun kendi yaşamında görmekteyiz. Peygamberin "Cennet anaların ayağının altındadır" sözü kadınlara verilen bu değeri açıkça göstermektedir. Bu dönemde Hırıstiyanlıkta kadınların eli incile dokunur mu? Dokunmaz mı? tartşılırken Hz. Ebubekir'in kitap haline getirdiği dünyadaki tek Kuranı Kerim'in Hz.Ebubekir, Ömer ve Osman dönemlerinde bir kadına emanet edildiği bilinmektedir. Bu dönemde Hazreti Peygamberin müziğe de çok önem verdiğini bilmekteyiz. Kişilerin nikâhlandığı haberinin her zaman def çalınarak duyurulmasını istemesi bu anlamda önemli bir ipucudur. Peygamber Hazreti Ayşe'ye bir düğünden eve döndüğünde "Gelini götürdüğünüz zaman şarkı söylemek için cariyeler de götürdünüz mü?" diye sormuştur. Bu örneklerden de anlaşılacağı üzere müzik o dönemde, nikah ve düğün törenlerinde önemli bir yere sahipti.

Osmanlı Döneminde Kadın ve Müzik Osmanlı döneminde önceleri doğu islam kültürü etkisinde olan, 18.y.y sonlarında tanzimatla

birlikte modernleşme çalışmaları arasında batı kültürünün de etkisi altına giren ve oldukça önemli bir yere sahip olan müzik alanındaki değişimler de söz konusuydu. II.Mahmut'un yeni Musika-yı Humayun adlı saray bandosundan sonra bu alanda yapılan en önemli adımlardan biri de belkide dünyanın ilk ve tek kadın bandosu, Sultan Abdülmecit'in hareminde kurulmuş, bunu Adile Sultan'ın saray orkestrası izlemiştir.Saray müzik yaşamındaki bu yeni atılımlar aynı zamanda saray kadının günlük ve sanatsal yaşamını da oldukça etkilemiştir.

Cengiz Göncü bir yazısında Sultan Abdülmecit'in katıldığı bir saray eğlencesini şöyle anlatır: "Kadınefendiler (padişah eşleri) ve ikballer saz sofrasında toplanıp padişahı beklerlerdi. İkinci hazinedar göründüğünde hepsi ayağa kalkıp sıralanırlar ve yere eğilip Sultan Abdülmecit'i selamlarlardı. Padişah da 'memnun oldum, inşallah eğlenirsiniz' diye iltifat ederdi. Saraydaki cariyeler tarafından icra edilen piyano, keman ve sazlardan oluşan küçük orkestrayı Sultan II. Abdülhamit de dinler, yine onlar tarafından yapılan İspanyol bale ve danslarını ilgi ile izlerdi". Osmanlı döneminde sarayın kadınlarını içine alan bu müzik yaşamını o dönemin aydınlanmasında önemli sanatsal belgeler olan minyatürlerimizde de görmekteyiz.

Yüzyıllar boyunca Osmanlı sarayında kadınlar arasından sayısız müzisyen çıkmıştır. Ancak bunların çok azının adları bilinmektedir. O yıllarda sarayın bilinen en ünlü kadın bestecisi Dilhayat Kalfadır. Bir diğeri Kantemuroğlu'nun peşrev ve saz semalarını kaydettiği Refter Kalfadır (Araştırma:Sarayda Musiki, inleyen nagmeler.com/korput/makaleler). Saray dışında da 19.y.yıl

165

tuluatlarında orkestra eşliğinde gerdan kırıp göbek atarak, kendi etrafında dönerek abartılı hareketlerin sergilendiği, çarpıcı güfteli, alaycı bir şarkılı dans türü olan kanto ortaya çıkmıştır (Turan: 297). Rum ve Ermeni kadınlarca söylenen ve İtalyan tiyatro ve operasının Türk Kültürüne etkisi ile ortaya çıktığı düşünülen kantolar genelde doğu makamları ve batı çalgılarıyl seslendirilen eserlerdi (Sarayda Musiki.inleyennagmeler.com/korput/makaleler/83).

O yılların ünlü kantocusu bıldırcın lakaplı " ne bakarsın gözüme Peruz derler özüme" adlı bestesiyle tanınan Peruz Terzakyan'dır. Aynı dönemde bir başka ünlü kantocu Beyaz Gerdan Kantosu ile ünlenen Şamran Kelleciyan'dır. Diğer kantocular arasında Roza Skinazi, Rita Abadzi, Marika Papagika, Sotiria Bellau, Sofia Korivali, Marika Ninou gibi kantocuları sayabiliriz. Bu kantoculardan sonra Cumhuriyet dönemimizin kantocu temsilcilerinin başında Nurhan Damcıoğlu gelmektedir.

Osmanlı döneminde İstanbul ve sarayda müzik yaşamı kadın müzisyenler yönünde etkin iken Anadolu'da da kadınlarımız günlük yaşamı, acıları,ölümü, sevgi ve benzer konuları işleyen müzikleri yakmaya ve seslendirmeye devam etmişler, müziğimizin zenginliğine zenginlik katmışlardır.

Cumhuriyet Döneminde Kadın ve Müzik Atatürk'ün Cumhuriyet Türkiye'sinde cumhuriyet ilkelerini yaymada en önemli öğe olarak görülen

kadın 1934'te birçok ülkeden daha önce seçme ve seçilme hakkını elde etmiş, sosyal, medeni, ekonomik ve siyasi yaşamın en temel parçası ve paydaşı olmuştur.

Cumhuriyet Döneminde "Kemalist reformların gertirmiş olduğu toplumsal dönüşümler bağlamında kadına birçok sorumluluk yüklenmiştir. Bu sorumluluklar, kültürden eğitime, sanattan siyasete kadar geniş bir yelpazeye uzanmaktadır. Bu yelpazenin açılımında ise Atatürk'ün, milli kültüre sahip, erkekle her alanda eşit Türk kadınını simgeleştirmek; eğitimli, ülkesi ve ailesi için çalışan, milliyetçi ve medeniyetçi, taklitçilikten uzak Türk kadını anlayışını yerleştirmek ve kadına saygın bir konum kazandırmak çabasında olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu bağlamda "Cumhuriyet öncesi dönemde kadına kamusal alanda yasaklamalar ve/ veya sınırlamalar getiren her türlü mesleğin önü açılmıştır. Bu mesleklerden bazıları tiyatro ve müzik gibi sahne sanatlarıdır. Cumhuriyet öncesinde Müslüman Türk kadınına yasaklanmış olan bu meslekler, Cumhuriyetin ilk dönemlerinde de toplum tarafından hemen kabul görmemiştir (Kaplan,173. Akt.Volkan Güloğlu).

1.Cumhuriyet Dönemi Geleneksel Müziğimizde Kadın Sanatçılarımız Cumhuriyet dönemi Türk Sanat Müziğinde Safiye Ayla ve Müzeyyen Senar ses sanatçılarımız

olarak öncü sanatçılarımızdandır. Atatürk'ün Safiye Ayla'ya söylediği "Safiye isterim ki tüm dünya müziğimizi senin sesinden dinlesin" (Güloğlu,177) sözleri Atatürk'ün o yıllarda kadın sanatçıya ve Türk Müziğine bakış açısını göstermesi yönünde önemlidir. Geleneksel çalgı müziğimizde Neveser Kökdeş'in eserleri TRT'nin halen vazgeçilmezleri arasındadır. T.R.T. İstanbul radyosu Türk Müziği Gençlik korosunu yöneten kadın şefimiz Serap Mutlu Akbulut ile, Mefharet Yıldırım da ses sanatçısı ve repertuar kurulu üyeliği ile Devlet Klasik Türk müziği şef yardımcılığı yapan ilk kadın sanatçılarımızdandır.(http://devletkorosu.com/site/index.php?option=com_content&task=view&id=23&Itemid=41) Aynı dönemdeki Leyla Saz Hanım, Tamburi Faize Ergin, Melahat Pars hanımlar da dönemin geleneksel müzik temsilcileridir.

Türk halk müziğinde de Neriman Altındağ Tüfekçi ilk kadın Türk Halk Müziği solisti ve şefidir. 1949 yılında yurttan sesler şef yardımcilığına atanmış, 1957 de ilk kadınlar korosunu kurmuş ve yönetmiştir. Yüzden fazla derlemesi aynı zamanda Nida Tüfekçi ile yazdıkları "Memleket Türküleri" Kitabı olan Tüfekçi aynı zamanda dönemin ilk türk halk müziği kadın koro öğretmenidir (Başak Doğan BÜMK –Caz-Korosu).

Bu dönemde geleneksel müziklerimizi hem yurt içinde hem yurt dışında sesleri, besteleri ve çalgılarıyla tanıtan pek çok kadın sanatçımız vardır. 1938 Diyarbakır doğumlu Bağdat radyosunda çalışmış besteci ve şarkıcı Ayşe Şan Dengbej bunlardan biridir.Yurt dışında ülkemizi başarı ile pekçok kereler temsil etmiş ve milletin de temsilcisi olarak meclise gelmiş Sabahat Akkiraz'da başarılı halk müziği sanatçılarımızdan biridir.

Müzik dünyamıza baktığımızda geleneksel müziklerimizle ağıt yakan, ninni söyleyen adsız kadın kahramanlarımız ile dolaylı olarak kendileri müzik yapmasalar bile kendileri için adına türküler yakılan, makamlar üretilip müzik dünyamızın zenginleşmesine katkıda bulunan kadınlarımızı da

166

unutmamak gerekir. Aşağıdaki örneklerde görüldüğü üzere erkeklerin ve kadınların ilişkilerindeki duygular ve hisler türkülere açıkça yansımıştır.

Asker yolu beklerim Günü güne eklerim Sen git yarim talime de Ben burayı beklerim. türküsü ile eşine bağlılığını içten duygularıyla anlatan kadınlarımıza Aşık Mahsuni;

Ceylan bakışını üzme boşuna Kurbanlar olayım gözün yaşına Keder yakışmıyor hilal kaşına Gidiyorum karagözlüm ağlama..... diyerek seslenmiştir. Eşleri ve yaşamı yönünde sıkıntılı olan kadınlarımız ve erkeklerimiz de duygularını kadın-erkek

çekişmeli türkülerle dile getirmişlerdir. Bir kadının; Dağda belimde odun Beni ne hale kodun Tarlada ırgat, avrat Hanede hazır hatun.

Yüreğim dert doludur Perdelidir görünmez Etsem halimi tarif Tarif etmeye gelmez. sözleriyle yaktığı türkülere benzer sözleri karşı cins olarak aşık Fakir'in aşağıdaki türküsünde

açıkca görmekteyiz. Tabib sen elleme benim yaremi Beni bu dertlere salanı getir. Kabul etmem birgün eksik olursa Benden bu ömrümü çalanı getir. Git ara bul getir saçlarını yol getir. Toplumsal yaşamımızla ilgili önemli ip uçları veren geleneksel müziklerimiz içinde aşık

geleneğinin ve aşıkların da çok önemli bir yeri vardır. Bu gelenek içinde aşık kadınlarımız da önemli bir yer tutmaktadır. Yalnız bu geleneği sürdürmek kadın aşıklarımız için hiç de kolay olmamıştır. Aşık geleneğinin doğası gereği bu gelenekte var olmak için saz çalıp-söylemek, usta-çırak ilişkisi ile yetişmek, gerektiğinde gece-gündüz demeden köy-şehir-kasaba gezmek ve çeşitli etkinliklere katılmak gerekir. Bu gereklilikler kadın aşıklar için pek de kolay olmayan koşullardır. Geleneğin sosyal ortamı kadınlara bu olanağı pek sunamamaktadır. Bu nedenle aşık Kevser Ezgili'nin kendi aşıklık yaşamıyla ilgili "dilediğim gibi kadınlığımı yaşayamadım" sözleri düşündürücüdür. Öte yandan Sarıcakız lakablı İlkin Manya aşıklar bayramında atışma yaptığı erkek aşığı yenmesiyle bir gazetede" kadın ozanın fendi erkekleri yendi" başlığıyla yer almış ve bu yengiden sonra söz konusu aşıklar bayramına uzun süre davet edilmemiştir. Bu çetin koşullarda dahi varlıklarını sürdürmeye çalışan kadın aşıklar toplum yaşamıyla ve kendileri ile ilgili sorunları deyişlerine açıklıkla taşımışlardır.Çınar' dan alınan aşağıdaki deyişlerde:

Sarıca Kız'ın ; Gün oldu dövüldük yere post olduk, Susturdular heykel olduk büst olduk, Acıyla yaşadık dertle dost olduk, Yutkunup ümükte düğlemedik mi? At kaderi,it kaderi, İllede avrat kaderi

167

kadının sosyal yaşamdaki yerine tanık olurken, yine Sarıcakız'a bir atışmada erkek aşığın söylediği aşağıdaki dörtlük ile onların da kadın aşıklara bakışına tanıklık etmekteyiz.

Taze civciv iken uçmaya çıktın, Çıkma kümesinden kışlarım seni, Sen tavuksun horoz olmaya kalkma, Keskin bıçak ile suçlarım seni. Töre, din baskısı, kadın olma yükümlülüğü, ustalarla çalışamama, çeşitli aşık toplantılarına

katılamama gibi nedenlerle atışan aşıklar dünyasında pek yer alamayan kadın aşıklarımızdan bazılarını şu şekilde sıralayabiliriz: Fatma Kamile,Cevheriye Banu Hanım, Şerife Soykan, Ayşe Berk, Dudu Karabıyık, Nevruza Oylum, Derdimend Ana, Şahturna Ağdaşan, Şahsanem Akkaş, Dursen Mert. Son yıllarda ismini duyduğumuz Sivas'lı Özlemi' de yeni kuşak kadın aşıkları temsil etmektedir.

2.Cumhuriyet Dönemi Popüler Müziğimizde Kadın Sanatçılarımız Bu dönemde günlük yaşamı daha çok eğlence ve keder dağıtma amaçlı olarak popüler bir

anlayışla müziğine yansıtan erkek sanatçılarımızın yanında birçok kadın sanatçımızdan söz etmek olasıdır. Bunlar arasında 1970' li yıllarda şarkı sözü yazarlarımız Aysel Gürel, Fikret Şenes, Ülkü Aker'i, aynı zamanda hem şarkı sözü yazarı, hem de şarkı söyleyen sanatçılarımız Sezen Aksu ve Nazan Öncel'i sayabiliriz.

Popüler müzik dalında ülkemizi Eurovizyon şarkı yarışmasında temsil ederek birinci gelen Sertap Erener ile Ajda Pekkan, Semiha Yankı gibi birçok kadın şarkıcılarımızı da unutmamak gerekir. Son yıllarda bu alanda hem söyleyen hem besteleyen Özlem Tekin, Şebnem Ferah ve daha nice sanatçılarımız yurt içi ve yurt dışında bizleri temsil ederek haklı gururumuz olmaktadırlar.

3.Çok Sesli Çağdaş Türk ve Batı Müziğinde Kadın Sanatçılarımız Cumhuriyetin ilanından sonra ülkemizde bir yandan geleneksel sanatlarımız yaşatılmaya

çalışılırken bir yandan da çağın gerekleri doğrultusunda sanat yapıtları "çağdaş sanat" anlayışıyla üretilmeye/seslendirilmeye başlamış ve bu doğrultuda pek çok kadın sanatçımız yetişmiştir. Bu anlayışla yetiştirilmek üzere ilk yurt dışına gönderilen sanatçılarımızdan biri Ferhunde Erkin olmuştur. Erkin 1928 de Almanya'ya Müzik eğitimi için gitmiş, 1931 yılında yurda dönmüştür. Türkiye'de Cumhuriyet Döneminin ilk kadın piyanistidir. Atatürk, Ferhunde Erkin ve ağabeyisi Remzi atak için "hepiniz her türlü mevkiye gelebilirsiniz ama sanatçı olamazsınız" sözünü köşkte davet ettiği bu kardeşlerin konseri sonrasında söylemiştir. Cumhuriyetin kültürel aydınlanma projesinin en önemli öncülerinden biri olan Erkin, Türk Bestecilerinin piyano eserlerini yurt dışında seslendirerek piyano edebiyatımızın tanınmasını sağlamıştır. 1948 yılında 5245 Sayılı yasa Maraş Milletvekili Dr. Kamil İdil'in konuşmasının da etkileri sonucu İdil-Suna yasası olarak meclisten geçmiş ve bu yasa ile Erkin'i yurt dışına giden piyanist İdil Biret ve kemancı Suna Kan izlemiştir. Daha sonraları Verda Erman, Gülsin Onay bu yasadan yararlanıp yurt dışında eğitim alan piyanistlerimiz arasına girmişlerdir. (www.idilbiret.eu/tr/?p=63). Ayşegül Sarıca, Arın Karamürsel, Güher-Süher Pekinel, Ufuk-Bahar Dördüncü, Ferhan-Ferzan Önder, Yeşim Gökalp, Zeynep Üçbaşaran, Ayşegül Durakoğlu, Zeynep Yamantürk, Canan Kocaay, Hande Dalkılıç, Rüya Taner, klavsenci-eğitmen Leyla Pınar akla gelecek diğer kadın piyanistlerimizdendir. Piyano sanatçılarımızın yanında, Riyaseticumhur Filarmoni Orkestrası'nda çalan ilk kadın arpist Nazmiye Hanım ve kemancı Meliha Demirkuşak'la birlikte Ayla Erduran, Gülden Turalı, Çağıl Yücelen Akın akla gelen keman sanatçılarımızdandır. Şefika Kutluer ve Gülşen Tatu da yurdumuzu yurt dışında tanıtan flüt sanatçılarımızdır. Elim bir uçak kazasında yitirdiğimiz arp sanatçımız Fatma Ceren Necipoğlu da değerli sanatçılarımız arasındadır.

Cumhuriyetle birlikte tiyatro sahnelerinde ve müzikallerde de kadın sanatçılarımızı görmekteyiz.İstanbul Tepebaşı Dram Tiyatrosunda 25 Ocak 1932'de Hasan Ferit Alnar tarafından sahnelenen ilk şarkılı komedi "Yalova Oteli" piyesinde ilk türk kadın oyuncular Bedia Muvahhit, Neyyire Neyir, Halide Pişkin, Şaziye Moral, Semiha Berksoy'dur. Cemal Reşit Rey'in Lüküs Hayat Operetinde ilk oynayan Türk kadın sanatçı ise Afife Jale'dir (Tuçdemir, 439) Müzik ve diğer sanatlar eğitiminde bazı öncü kadınlarımız özellikle aileleri yönünde büyük güçlüklerle karşılaşmışlardır.Bu kadın müzisyenlerimizden biri de Semiha Berksoy'dur. İstanbul konservatuvarında ailesinden habersiz eğitimine başladığında babasından " 'evi terk aderek adeta bir sokak serserisi olduğunu ve

168

bu durumun kendisine çok ağır geldiğini, onun bayağı ve aşağılık bir ailenin evladı olmadığını' belirten bir mektup almasına karşın O'da babasına yazdığı mektubunda 'her ne sebeple olursa olsun Konservatuara devam edeceğini' ve 'bu kararını uygularken ailesine karşı gelme eğiliminde olmadığını' belirtmiştir" (Güloğlu, 167).Aynı zamanda bir ressam olan Berksoy devlet bursu ile Almanya'da Berlin Devlet Yüksek Müzik Akademisi Opera Bölümünü birincilikle bitiren ve Avrupa'da da konser veren ilk Türk Kadın opera sanatçısıdır. Bir başka devlet sanatçımız Leyla Gencer ise bugün dünyanın tanıdığı ünlü bir sopranomuz olarak müzik tarihimizde haklı yerini almıştır. Nimet Vahit ve Mesude Çağlayan gibi operacıların yanısıra Atıfet Usmanbaş, Cemaliye Kıyıcı, Işın Güyer, Leyla Demiriş, Gölge Şekeramber, Nilgün Akkerman, Zehra Yıldız, Yekta Kara, Aytaç Manizade de önemli opera sanatçılarımızdandır. Bunların dışında Özlem Ünsal, Burcu Uyar ve Pervin Çakar son yıllarda Avrupa'da ve diğer ülkelerde ülkemizi temsil eden genç sanatçılarımızdandır (http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=3185.).Çok sesli çağdaş müzikte Sıdıka Özdil, Perihan Önder Ridder, Ayşe Önder, Meliha Dağduyal, İpek Mine Altınel, Pınar Köksal gibi yorumcu ve/veya besteci kadınlarımız ile İnci Özdil, Ahter Destan ve Elnara Kerimova gibi kadın orkestra ve koro şeflerimiz ön plana çıkmaktadır. Ayrıca "Arditti Quartet" repertuarına giren ilk türk kadın sanatçımız Zeynep Gedizoğlu'da önemli bir değerimizdir (http://www.bianet.org/bianet/diger/ 133891-muzik-dunyasinda-kadin-olmak).

Sonuç Bugün, çalma, söyleme, dans gibi uğraşların yanında artık kadınlarımız aynı zamanda müzik

alanının diğer iş kollarında da bir birey olarak karşımıza çıkmaktadır. Böylece kadınların çaldığı çalgılar çeşitlenmekte (davul, Bas gitar vb), şeflik, ses mühendisliği ya da prodüktörlük gibi müziksel alanları da meslek olarak seçmekte ve ülkemizi dünyanın birçok ülkesinde başarıyla temsil etmektedirler.Müzik insanlık tarihimizin başlangıcından beri insan yaşamında var olagelen en önemli uğraşlardan biridir. Elbetteki müzik denen olgu hem toplumsal olarak hem de birey olarak kadını ve erkeği birlikte bu günlere taşımıştır.Yaşamlarında müziğe yer veren ve bu anlamda birçok güçlükle karşılaşan kadınlarımız, kararlı tutumlarıyla, ulusal ve uluslararası başarılarıyla müzik yaşamının vazgeçilmez bir üyesi haline gelmişlerdir. Bundan böyle kadının yaratıcılığından beslenen ve çeşitlenen müziğimiz daha da zenginleşerek yaşayıp, yarınlara ışık tutmaya devam edecektir.

1. Can,Sevim.Selçuklular Döneminde Kadın:Terken Hatundan Valide Sultana. kitap.antoloji.com Erişim:23.11.2011.

Ergeç, Rifat.Eski Anadoluda kadın , http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/139651.asp.Erişim 16.02.2012.. Genç,Reşat.Kaşkarlı Mahmud'a GöreXI.YüzyıldaTürk Dünyası,Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları 17, Ankara,1997. Güloğlu, Volkan. akademik.mu.edu.tr/data/060 Erişim: 15.01.2012. Pekin,Ersu. Sultan Bestekarlar, www.octave/wiki/Music_of_Turkey)BAK. Pekin,Ersu.SaraydaMusiki. 2. http://www.turkishmusicportal.org/article_chapter.php ?id=5&page_num=2&lang2=tr Erişim: 20.01.2012. Çınar,Sevilay. Karahasanoğlu Songül.Süleyman,Şenel. Kadın Aşıkların Aşık Sanatı İçerisinde Toplumsal Rolleriyle Konumlanma Problemleri.İTÜ Dergisi,Cilt 5,Sayı2 (2008).İstanbul. Tunçdemir,İlknur. Tanzimattan Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar Darülbedayi'de OperetlerveTürkKadınSanatçılarınYeri,2.Uluslararası Bir Bilim Kategorisi Olarak"KADIN"Edebiyat,DilveKültürÇalışmalarındaKadınSempozyumu,ADÜEğitim Fakültesi,Nisan2009. Turan,Şerafettin. Türk Kültüründen Türkiye Kültürüneve Evrenselliğe,Bilgi Yayınevi,Şubat,1990.Ankara. Turan,Osman.Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti,Turan Neşriyat Yurdu.İstanbul. Uçan,Ali. Müzik Eğitimi,Temel Kavramlar-İlkeler-Yaklaşımlar ve Türkiye'deki Durum,Evrensel Müzikevi,Ankara,2005. 3. http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=3185 (SemihaBerksoy)Erişim:20.012012. 4. http://kahramankaptan.net/dergi-yazlar/5-dergi-yazlar/86-muezikte-cumhuriyetin yuezuenue-artan-kadnlarmz.htmlErişim25.01.2012. 5. http://devletkorosu.com/site/index.php?option=com_content&task =view&id=23&Itemid=41 Erişim 10.02.2012. 6. http://blog.milliyet.com.tr/eski-ramazanlarin-vazgecilmezi-3---kantolar/Blog/?BlogNo=129976 Erişim 03.03.2012

169

Айшегюль Каракеллє д-р філол. наук, проф. / Мустафа Арли/ Öğr. Gör. Ayşegül KARAKELLE / Prof. Dr. Mustafa ARLI


ПРОЕКТУВАННЯ В НАРОДНОМУ РЕМЕСЛІ

EL SANATLARINDA TASARIM ÖRNEKLERİ Людина, задовольняючи свої потреби, намагаючись змінювати окремі особливості різних природних

матеріалів, стала творцем того, що ми сьогодні називаємо виробом. Проектування, починаючись як задум надати ту чи іншу форму природним матеріалам, разом із

технічним прогресом набуло статусу окремого сектору промисловості. Проектування, яке на перших етапах розвивалось вельми хаотично, є невід'ємним атрибутом мало не кожної сфери людської діяльності. Під цим явищем ми розуміємо комплекс заходів, спрямованих на отримання конкретного виробу, виходячи з даних про його особливості та маючи на руках вихідні матеріали.

Основними факторами, які впливають на процес проектування є естетичний, технічний, економічний та соціальний аспекти. Задля успішного виконання проектувального завдання необхідно дати поштовх першому етапу процесу, який передбачає адекватну оцінку наявної інформації про всі аспекти проекту. По-друге, життєво необхідно передбачити усі боки естетичного та технологічного факторів як тих, які визначатимуть успіх виробу.

В доповіді містяться відомості про інструменти, що використовуються в ремеслі і закликані полегшити ручну працю так само, як це роблять механічні пристрої в промисловості.

Ключові слова: народне ремесло, графіка, культура

Changing some of the properties of the ingredients found in nature, the son of man, and the first products are developed in accordance with requirements established formats. Design, from Neolithic times to the present day from the date the process by shaping the land and the mineral line with technological advances has become an important industrial sector. Originally developed as a random design, in almost every subject and within each period of scientific and artistic phenomenon. Although the design process, the design made in accordance with the format determines the basic values and factors that make a tangible product regardless of format, materials and construction method. Factors affecting the overall design aesthetic, technical, economic, and social factors. The right to a design factors determining the location in case of findings and recommendations, the design process of the formation of a new initiates. The result is a design, visual, functional and aesthetically pleasing product that will arise is proving to be successful and the indispensable.

In this research, in order to mitigate the workload of handicrafts industry and is now produced in human-powered hand tools, which inspired the technological machines are discussed.

Keywords: Industrial, Design, Crafts, Functionality, Too

GİRİŞ Günümüzde tasarım şehirleşmeden en basit endüstri ürününe kadar her alana yayılmış bir kavram

olarakщ karşımıza çıkmaktadır. Yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren ekonomik kalkınmanın en önemli konusu haline gelen tasarım, teknolojik üstünlükler, estetik değerler, kültürel anlamlar, ekolojik denge, imalat ve pazarlamanın konularıyla birlikte ele alınmaya başlamıştır. Değişen dengeleri kurmak için yapılan eylemler olarak tanımlanan tasarım, etkili ve anlamlı bir görsel ürün yaratma süreci olarak tanımlanmaktadır. Tasarım sırasında görsel organizasyonların oluşması için kullanılan elemanlar ise, tasarım elemanlarıdır. Görsel anlatım dili; nokta, çizgi, düzlem, renk, doku gibi, bu elemanları ve aralarındaki ilişkileri içermektedir. Tasarım elemanları arasındaki ilişkileri tanımlayan prensipler; ritm, denge, ölçek ve oran, vurgu ve bütünlük tasarımın temel ilkeleridir. Bu elemanların ve prensiplerin bilinmesi ve anlaşılması tasarım sürecini daha kontrol edip bilinçli bir hale getirmektedir.

2. MATERYAL ve YÖNTEM 2.1 Materyal Bu çalışmada, Ankara İlinin Güdül ilçesine bağlı Tahtacı Örencik köyünde Mehmet Tekin'e ait

eski eserler koleksiyonundan 13 ürün seçilerek ürünlerin fotoğrafları ve konu ile ilgili elde edilen yazılı ve görsel kaynaklar materyal olarak kullanılmıştır.

170

2.2 Yöntem "El Sanatlarında Tasarım Örnekleri" konulu araştırma hakkında ayrıntılı yazılı ve görsel materyal

toplamak için Ankara ilinde bulunan Gazi Üniversitesi Kütüphanesi, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü ve Milli Kütüphane'ye bizzat gidilerek literatür bilgileri taranmıştır. Elde edilen teorik bilgilerin yanı sıra alan araştırması yöntemi kullanılarak yöreden çeşitli bulgular elde edilmiştir.

3. ARAŞTIRMA SONUÇLARI İnsanoğlunun yaradılışında her şeyin niçin ve nedenini araştırmak, bu Fotoğrafde bilinmeyenleri

keşfetmek eğilimi vardır. İnsan, tarihten günümüze bu niçin ve nedenleri sorarak, sorduğu sorulara araştırma ve mantık yoluyla cevap arayarak gelmiştir. Bilimsel metotlar geliştirerek cevap araması, bulduğu sonuçları temel prensiplere bağlayarak kullanılmasını sağlaması insanoğlunun ilerlemesinin nedenidir. İnsan görsel dünyayı tanımlamaya çalışır, bu dünyayı inceleyen bilimsel metotları ve düzenleyen kuralları arar, ilkeleri ortaya çıkarmak ister. Kişi beklentilerini karşılamak, problemlerine çözüm bulmak süreci olan tasarım konusunda da aynı ihtiyacı hisseder. Tasarımın anlaşılmasında ve uygulanmasında, tasarım prensipleri önemli bir konudur. Tasarım prensipleri konularına göre çeşitli sınıflamalar ve sıralamalarla tarif edilir. Tasarımda kullanılan temel elemanlar bu prensipler ile yan yana getirilir. Aynı zamanda tasarım prensipleri tasarımcının ürünlerinin diğer insanlar tarafından da anlaşılmasını sağlar.

İyi bir tasarımcı, çalışma alanına giren tüm konuların ana prensiplerini ve birbirleriyle ilişkilerini iyi bilmeli ve kullanmalıdır. Organizasyon metotlarını, düzen fikrini ve sistem anlayışını tam olarak öğrenmelidir. Başarılı bir tasarım, tasarım prensiplerinin uygulandığı ve izleyici tarafından algılanabildiği bir tasarım ürünüdür.

Tasarım sürecinde ifade, şekillerin organizasyonu ile yapılır. Bu organizasyon sırasında prensiplerin uygulanmasıyla düzen meydana gelir. Kurulan düzen ile tasarım başlar. Bu düzen içinde, birtakım kişisel görüşler, birikimler yer bulur. Sonuçta, doğru, herkes tarafından anlaşılabilir, özgün bir eser ortaya çıkar. Tasarımcı, görsel olayların analizini ve sentezini yapabilme becerisine sahip olmalıdır. Mantığını kullanabilen bir tasarımcı akılcı yolla seçim yapabilecektir. Bir yere kadar duygusal olmanın etkisinden korunabilmek için kurallar ve değer ölçüleri gerekmektedir.

3.1 Tasarım Nedir? Tasarım kelimesi, ilgili alanların çeşitliliği nedeniyle, farklı anlamlar taşımaktadır. Türk Dil

Kurumu'nun Türkçe Sözlüğünde, (1994) tasarım teriminin tanımı "tasarımlamak işi veya tasarımlanan biçim, tasavvur, çizim, dizayn" şeklindedir.

Tasarımlamak fiili ise; "Bir şeyin biçimini zihinde canlandırarak biçim verme" şeklinde açıklanmıştır. Bunu, ürünün gerçekleştirilmesi aşaması izler. Latince kökenli bir kelime olan dizayn, 20.yy'dan itibaren daha geniş kapsamlı tanımlamalarla kullanım diline yerleşen tasarım kelimesi Türkçe'de tasavvur kelimesi ile eşanlamlıdır ve "zihinde canlandırılan biçim"dir (Edirne, 2004).

Tasarım "Artık geçerli olmayan dengeleri yeniden kurmak için gösterilen çabadır." Bu tanım, tasarım eylemini en geniş kapsamlı haliyle açıklamaktadır. İmkanlar ve ihtiyaçlardaki değişiklik dengelerin bozulmasına neden olmakta işte bu durumda, yeni dengelerin oluşması için, yeni tasarımlar yapılmasına sebebiyet vermektedir.

Tasarımın yenilik getirmesi ve orijinal olması beklenir. Çünkü eskisi geçerliliğini yitirmiştir. Tasarlama eylemi teknoloji ile ve doğal olarak görsel sanatlarla da ilgilidir. Artistik eğilimler ve teknolojik olanaklar arasında birleştirici bir rol oynar. Tasarım ürünü, fonksiyonu ve görsel etkinliği ile hem teknolojik açıdan hem de artistik normlar açısından ihtiyaca uygun olmalıdır. Tasarımcı ise, çeşitli ihtiyaç ve isteklere yanıt bulmak için, verilerden netice çıkaran kişidir (Öztürk, 2009).

1760'da, tasarım ve uygarlık tarihinin önemli bir kırılma noktası olarak, etkileri tüm insanlık tarihini değiştiren Endüstri Devrimi gerçekleşmiştir. Buhar makinesinin icadı ve lokomotifin kullanımı sadece İngiltere'de değil tüm dünyada ulaşım alanında bir devrimin gerçekleşmesine neden olmuştur. Metal üretiminin hızlanması ve fabrikaların kurulması, kanal ve karayolu teknolojilerinin gelişmesi sonucunda seyahat edebilme özgürlüğü azınlığın tekelinden çıkarak tüm insanların özgürlüğüne dönüşmüştür.

171

Avrupa'da yüzyılın değişiminde Arts and Crafts hareketi de etkili olmuştur. Bu çağda yeni malzemelerin keşfi ve bu malzemelerin kullanımlarının geliştirilmesi ile tasarımda değişimler yaşanmıştır. Ancak Arts and Crafts tasarımcılarının, tasarımlarında kullandıkları yeni malzemeler ile ortaya çıkan eski formlar arasında çelişkiler göze çarpmaktadır. Kültürel faktörler ile teknolojik gelişmelerin uyumu hiçbir zaman sağlanamamıştır. Makineleşme, insan yaşamını değişime uğratarak, teknik, ekonomik sosyal vb. birçok alanda, çevre oluşumu bağlamında olumlu ve olumsuz yeniliklere neden olmuştur. Yaşam biçimlerinin değişime uğraması doğal olarak, yeni tasarım biçimlerinin de geliştirilmesini sağlamıştır. Bu yeni fikirler giderek modern tasarım anlayışının doğuşunu da öncülük etmiştir.

Bu çağın en önemli hareketi ise 1919'da Alman Mimar Walter Gropius tarafından kurulan Bauhaus Tasarım Okuludur. Bauhaus Okulu, dönemin tasarımcıları üzerinde güçlü ve devamlı bir etki kurdu ve tasarım alanında deneylere ve keşiflere imkan verdi. Bauhaus çeşitli tasarım alanları arasındaki işbirliğini destekleyici tek hareketti. Öğrencilerin eğitim sürecinin başlangıcından itibaren aldıkları temel tasarım eğitimi halen birçok tasarım ve mimarlık okullarının eğitim programlarında yer almaktadır.

1940'lı yıllar II.Dünya savaşının derin etkileri ile geçti. Savaş sonrası, hammadde kıtlığının sona ermesiyle birlikte fabrika sahipleri, endüstri tasarımcılarını kullanarak, ürün modellerini yeniledi ve çeşitlendirdi. Yeniden yapılanma, tasarıma geniş uygulama alanları sağladı. Tasarım ürünleri artık, çok amaçlı, seri üretime ve istiflemeye uygun tasarımlar olmalıydı.

1960'lı yılların başında her konuya mal edilen bir 'atom' saplantısı tasarımlara yansıdı. Nahif, çocuksu ve kalıcılıktan yoksun karakterdeki ürünler moda oldu. Bunun yanı sıra cam ve çelik kullanımının belirginleşmesiyle sanatta farklı bir estetik anlayışı yaşandı. Ekonomide artan canlılık, pazarlama tekniklerinin yenilenmesi tüketim artışını körükledi.

1980'lerde ise ev aletlerindeki yenilikler ile konforlu yaşam hedefi, süpermarketlerin artışı, televizyonun, ev mutfağının ve aletlerinin bir statü simgesi haline getirilmesi tasarım alanında yeni ve parlak ürünlerin çıkışına imkan verdi.

21.yy.ın başlamasıyla, tasarım da ekonomik kalkınmanın en önemli elemanı olarak kabul edilmektedir. Çünkü tasarım konusu, üretilmiş malların pazarlanmasında etkili ve kesin bir faktör halini almıştır. Tasarım eğitimi kurumsallaşmış ve teknolojik üstünlükler, estetik değerler, kültürel anlamlar, ekolojik denge ve imalat ve pazarlamanın konularıyla birlikte ele alınmaya başlamıştır. Kullanımda güven ve uyum insani değerler arasında özel bir öneme sahiptir. Zarafetle birleştirilmiş özgün çözümler sunan tüm tasarım kriterleri, sentez yoluyla hala geçerli bir hizmet alanı olarak görevini yapmaktadır.

3.2 İnsan-Tasarım-Ürün Etkileşimi İnsan-Tasarım-Ürün etkileşimi sadece araçsal etkileşimleri değil, araçsal olmayan ve hatta fiziksel

olmayan etkileşimleri kapsamaktadır. Ürünleri kullanmak, çalıştırmak ve idare etmek araçsal etkileşimin örneklerindendir. Örneğin, bir kişi televizyon uzaktan kumandasının komutlarına yanıt vermediği zaman kızgınlık yaşayabilir ya da iyi tasarlanmış bir tıraş makinesinin kolay kullanımı ve cilde temas eden yüzeyin verdiği iyi histen haz duyabilir. Bu tür etkileşimler ürüne dokunmak ya da ürünle oynamak gibi ürünün çalıştırılmasında herhangi bir işleve sahip olmayan etkileşimlerdir (Besemer, 2006).

Bir kişi, bir koltuğun yumuşak dokunuşundan haz duyabilir veya bir arabanın göz alıcı parlamasından etkilenebilir. Fiziksel olmayan etkileşim, ürünün kullanımını hayal etmeyi, hatırlamayı veya tahmin etmeyi kapsar. Örneğin, bir kişi kendisini mükemmel bir vücuda ulaştıracağına inandığı yeni bir karın kası geliştirme aletine sahip olmayı arzu edebilir. Sadece tahmini sonuçlar değil, aynı zamanda ürün-insan etkileşiminin kesin sonuçları da hissi tepkileri ortaya çıkarabilir.

3.3 Tasarımda Ürün Deneyimi ve Kullanılabilirlik Tüketici, ürünleri belli amaçlara hizmet etmeleri için satın alır ve kullanılır. Bisikleti tamir etmek

için kerpetenin, kek pişirmek için fırının, bir mektubu düzeltmek için bilgisayarın ve müzikten keyif almak için ses sisteminin kullanılması gibi, ürünler belirli amaçları gerçekleştirmek için kullanılırlar. Ayrıca kullanıcılar ürünün dış görünüşünün güzelliğinden o ürünün kaliteli olabileceği kanısına da varabilmektedirler. Estetik ve kullanılabilirliğe önem veren tasarımcılar daha kaliteli ürünlere imza atabilmektedirler (Öztürk, 2009).

172

3.4 Ürün Kullanımında Memnuniyet Memnuniyet arayışı insanların çalışmalarının her zaman merkezinde olmuştur. Memnuniyet ve

zevk kavramları bir radyoda müzik dinlemekten memnuniyet duymak gibi gerçek kullanım deneyimlerinden faydalanarak araştırılmıştır (Küçükerman, 1997). Oturma ile ilgili olası sırt problemlerinden kaçınmanın bir yolu da sırttan yükü alan ve oturan kişinin ağırlığını vücudun genelinde dağıtan oturma şekli yaratmaktır. Buna en uygun örneklerden biri Norveçli tasarımcı Peter Opsvik tarafından tasarlanan Balans adlı farklı oturma pozisyonlarına olanak veren oturma elemanıdır. 1950'lerde Finli tasarımcı Olaf Backstorm makaslar üzerine bir tasarım araştırması yapmıştır. Aldığı notlarda, makas tasarımlarının uzun süreli kullanımlarda (örnek olarak, terziler, tasarımcılar ve moda tasarımcıları) ellerde acı verici nasır ve su toplanmalarına sebep olduğunu görmüştür. Buradan yola çıkarak 1960'da Fiskars marka "O-serisi" makasları tasarlamıştır.

3.5 El Sanatlarında Tasarım Örnekleri İlgili araştırmanın bu bölümünde el sanatlarında kullanılan tasarım ürünlerinden bahsedilmiştir. 3.5.1 Çıkrık Pamuk ve yün eğirmek için kullanılan ve bir çarkla bir sarma iğinden oluşan el aletidir. "Çahra"

olarak ta bilinmektedir. Çıkrığın tamamı ağaçtan yapılmıştır. Bir tarafta silindir kasnak denge üzerine oturtulmuştur. Denge yerinede kasnağı döndürmek için bir kol takılmıştır. Diğer tarafta yine bir denge üzerine oturtulmuş çok küçük bir silindir vardır. Denge yerinde silindire bağlı çubuktan bir ip uzatılmaktadır. Bu ip hareketin geçişini sağlamaktadır. Küçük silindirin çıkıntılı ucunda bir iğ ya da şiş bulunmaktadır. Bu şiş, çıkrık üzerine bir tarafı tavuk ya da kaz telekleriyle diğer tarafıda bir bez yardımıyla çıkrığa tutturulmuştur. Büyük kasnağın yardımıyla da bu şişin üzerine ip sarılması sağlanmaktadır (Fotoğraf-1).

3.5.2 Çıkrıcak Türkiye Türkçesi Ağız sözlüğünde Ankara Güdül yöresinde pamuğu çiğitlerinden ayırmaya yarayan

alet olarak tanımlanmaktadır. Bir nevi çırçır makinesi denilebilir. Bu çırçır, tik ağacından yapılmış iki tahta merdaneden oluşmaktadır. Merdaneler, mekanizmanın sağ üst köşesinde bulunan kolun çevrilmesiyle döndürülmektedir. Temizlenecek pamuk, dönmekte olan merdaneler arasından geçtiğinde lifler çırçırın diğer tarafından çıkmakta fakat tohumlar merdanelere takılarak yerde duran haznenin içine düşmektedirler. Eli Whitney'in 1764'de Hint çakrasından esinlenerek geliştirdiği pamuk çırçırı menteşeli kapağı üstteki oluklu siperlik ile büyük dönen silindire yapışık bulunan çıkıntılı tel dişleri (kancalar) birleştirecek biçimde kapatılır. Silindirin dönmesiyle, ayıklanmamış pamuk tohumlarının geçmesi için dar olan siperliğin oluklarına gelir. Böylece, kancalar tohumları kırarak parçalarken lifler oluklardan geçer. Resimde görülmeyen, çevresi sert kıllarla kaplı dönen bir silindir daha bulunmaktadır. Sıyırıcı adı verilen bu silindir, ters yönde dönerek kancalara takılan pamukları süpürür ve bunların kendi ağırlıklarıyla makinenin altındaki hazneye düşmelerini sağlar (Basalla, 1996 Fotoğraf-2).

3.5.3 Keleve Kecire olarakta adlandırılan bu el aleti daha önceden eğrilmiş tiftiği ya da yünü çile halinden

açmaya, bobinden çileye, çileden bobine ve çileden çözgü haline getirmeye yaramaktadır (Fotoğraf-3). 3.5.4 Kırklık Kırkmak kelimesinden türemiştir. Tiftik ve koyun kırkılan makas anlamına gelmektedir (Fotoğraf-4). 3.5.5 Frenk (Kilit) Kapı, çekmece, çanta gibi açılıp kapanan eşyaların kapalı kalmasını sağlayan ve ancak bir anahtar ya

da şifre yardımıyla açılabilen mekanik aygıt. Kilitlerin güvenilirliğinin artırılması yolundaki ilk önemli adım 1778'de İngiliz mucit Robert Barron tarafından atıldı. Barron'ın bu tarihte patentini aldığı kilit, çift etkili mandallı sistemle çalışıyordu. Manivela işlevi gören mandal normal konumdayken sürgüye açılmış bir yuvaya oturuyor ve sürgünün hareket etmesini engelliyordu; sürgü ancak, anahtarın mandalını kaldırarak mandalın ucundaki çıkıntıların yuvanın girintilerinden kurtarılmasıyla hareket ettirilebiliyordu. Barron kilidinde iki mandal bulunuyordu ve sürgüyü hareket ettirebilmek için anahtarın bunların her ikisini de farklı ölçülerde yukarı kaldırması gerekiyordu. Kilit tasarımındaki bu büyük ilerleme, günümüzde de kullanılan tüm manivelalı kilitlerin temel ilkesi durumuna gelmiştir (Fotoğraf-5).

173

3.5.6 Fengire Kirmen veya kirman olarakta bilinen yün, tiftik ya da pamuk iplikleri eğirme ve bükmede kullanılan

araçtır. Gürgen, çam ya da çınardan yapılır. Dört parçadan oluşur. İki parçası yaklaşık 20 cm boyunda ve 3 cm eninde hafif kavisli iki kanattır. "Dönelge" ya da "parmak" denen bu kanatlardan biri 2-2,5 cm öbürü 1-1,5 cm kalınlığındadır. Her iki kanadın da tam ortasında yuvarlak birer delik vardır. Kalın kanadın yan tarafında, ince olanın içinden geçebileceği genişlikte ikinci bir delik daha bulunur. Kirmanın üçüncü parçası olan mil, yaklaşık 30 cm boyunda ve 2 cm çapında, yukarıdan aşağıya doğru kalınlaşan bir çubuktur. Kanatların ince olanı kalın olanının yanındaki delikten sokulur ve böylece bir haç biçimi alan parçaların ortalarındaki delikler hizalanır. Mil, kalın tarafı aşağıda kalacak biçimde bu deliklerden geçirilir ve yukarı doğru çekilerek sıkıştırılır. Dördüncü parça olan "ağırşak" dönmeyi kolaylaştırmak amacıyla milin alt ucuna takılır. Bükülecek yün ya da pamuk önce taranıp parmak kalınlığında parçalar haline getirilir. Sol kol bileğine bilezik gibi geçirildikten sonra ucu sağ el ile inceltilerek kirmana iliştirilir. Sonra gene sağ el ile bir yandan kirman sürekli döndürülürken, bir yandan da parmaklarla bükülüp inceltilen iplik dönen fengirenin kanatları üstüne sarılarak yumak haline getirilir. Sol koldaki yünün hepsi iplik haline gelince önce mil sonra ince kanat ardından da kalın kanat çekilerek yumak fengireden alınır (Fotoğraf-6).

3.5.7 Halı Makası Bu makaslar, el dokusu halılarda hav yüksekliğinin halının her yerinde aynı olması için

tasarlanan bir çeşit makastır. Bu makaslar halı dokunmaya başlamadan önce ayarlanır ve halı dokuma işi bitene kadar ayarı değiştirilmez. Bir halı, ayarlanan makastan başka bir makasla kesilmez. Dokunan halı ister ipek, isterse yün olsun her düğüm sırasından sonra kesilmelidir. Eğer 3-4 sırada bir kesilirse bu keseni zorlayacağı gibi havlı yüzeyde bozulmalara da sebep olur. Bu durum ise halının kalitesini olumsuz yönde etkiler (Fotoğraf-7).

3.5.8 Bıçkı Tahta ve ağaç biçmeye yarayan iki saplı bir çeşit testere, saraç bıçağıdır. Yapılış ve kullanışlarına göre

çeşitli bıçkı türleri vardır. Kerestelik tomrukları ve yakacak odunları kesmeye yarayan el bıçkısı; ortası geniş, uç kısımları dar uzundur; iki kişi tarafından kullanılır. Kol bıçkısı, bir ağaç çerçeve içerisine konan ve iki kişi tarafından kullanılan bıçkıdır. Gerili marangoz bıçkısı, özel bir ağaç çerçeve içinde iple gerilir, tek elle kullanılır. Meyve ağaçlarını ve asmaları budamakta kullanılan küçük aletlerdir (Fotoğraf-8).

3.5.9 Burgu Ağaç malzemeleri delmekte kullanılan el aletidir. Krank biçiminde bir döndürme kolu ile

mandrene sıkıştırılan bir matkap ucundan oluşur. Burgunun ucundaki mahmuzlar, açılacak deliğin çapında bir çember oyar ve radyal kesici ağızlar buradan malzemeye dalarak talaş kaldırır. Besleme vidası, burguyu ortalayarak mahmuzların malzemeye girmesini sağlar. Burgu, matkap kolunun ucundaki mandrenin ayarlı çeneleri arasına sıkıştırılır. İşlem sırasında marangoz, bir eliyle baş bölümünden bastırarak burguyu malzemeye daldırırken, öteki eliyle de sapı çevirir. Mandallı çark mekanizması, matkabın yalnızca tek yönde dönmesini sağlar. Kimi el matkapları, burgu yerine tornavida ucu takılarak vidaların sıkıştırılması ya da gevşetilmesinde kullanılır (Fotoğraf-9).

3.5.10 Tasma Kimi hayvanları bir yere bağlamak çekip götürmek, gezdirmek, çalıştırmak, taşınmalarını

sağlamak gibi özelliklere sahip, boyunlarına takılan madeni ya da deri çember, bağ şeklinde tanımlanmaktadır (Fotoğraf-10).

3.5.11 Ellik Eskiden çeltik (işlenmemiş pirinç) tarlalarında çalışan insanların parmaklarına takarak ürünü

deste yapmakta kullandıkları alete ellik ismi verilmektedir. Ekin biçerken orak kesmemesi için sol elin üç parmağına takılan ağaçtan yapılmış bir nevi koruyucu eldivendir. Ayrıca sağlam olması için tercihen şimşir ağacından yapılmaktadır (Fotoğraf-11).

3.5.12 Erezle Kapının boyutuna göre büyüklüğü ayarlanabilen, bir ucu kapının gövdesine çakılmak kaydıyla

söveye tutturulan diğer bölümle kapının kilitlenmesini sağlayan alettir (Fotoğraf-12).

174

3.5.13 Kullap (Menteşe) Kapı ve pencere kanatlarını, mobilya kapaklarını açıp kapamaya yarayan, biri sabit öbürü

hareketli iki lamadan oluşan metal ya da plastik araçtır (Fotoğraf-13). SONUÇ Tasarım; artık geçerli olmayan dengeleri yeniden kurmak için gösterilen çabadır. Varolmayan bir

ürünü farklı bir bakış açısıyla ortaya koymak, bir amaç doğrultusunda tasarlamak, iletilebilir ve denenebilir olması açısından çok önemlidir. Bir tasarım ürünü, yeni ve orijinal olmalı hem teknolojik hem de artistik normlar açısından ihtiyaca uygun olmalıdır.

Tasarım ürününü gözlemleyen kişiye anlama ve yorumlama kolaylığı getirmektedir. Kişi ancak böylelikle gördüğünü anlamlı olarak algılayıp, benimseyerek, söz konusu tasarımın değerini anlayıp, onun tanımlanmasına katkıda bulunabilir. Bu katkı tasarım ürünlerinin niteliklerinin artışına dolayısıyla çevre ve yaşam kalitesinin de yükselmesine yardımcı olacaktır.

Tasarımın temel prensipleri; bir metot oluşturarak çeşitli ürünlerin niteliklerini tespit etmede yardımcı olmaktadır. Tasarım, ürünü gözlemleyen kişiye anlama ve yorumlama kolaylığı getirmektedir. Kişi ancak böylelikle gördüğünü anlamlı olarak algılayıp, benimseyerek, söz konusu tasarımın değerini anlayıp, onun tanımlanmasına katkıda bulunabilir. Bu katkı tasarım ürünlerinin niteliklerinin artışına dolayısıyla çevre ve yaşam kalitesinin de yükselmesine yardımcı olacaktır.

Bu araştırma, el sanatlarında kullanılan basit araçların dahi ne kadar başarılı tasarımlar olduğunu kanıtlamaktadır.

1. Anonim.1994. Ana Britanica. Genel Kültür Ansiklopedisi C.1 Ana Yayıncılık A.Ş. ve Encyclopaedia

Britannica, INC. İşbirliği İle Yayımlanmıştır. 2. Basalla. 1996. Teknolojinin Evrimi. Tübitak Yayınları. Ajans Türk Matbaacılık, Ankara. 3. Besemer. 2006. Tarz Çağında Ürünler Yaratma. Morpa Kültür Yayınları, Ankara. 4. Edirne. 2004. Tasarımın Temel Prensipleri ve İçmimari Tasarımında Uygulama Örnekleri, Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü İçmimarlık Programı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. 5. Küçükerman. 1997.Endüstri Tasarımı- Ürün Tasarımında Adımlar, Okan Matbaacılık Ltd.Şti. İstanbul. 6. Öztürk. 2009. Endüstri Ürünleri Tasarımında Kullanılabilirlik Ölçütleri. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Endüstri Ürünleri A.B.D. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. EKLER

Fotoğraf-1 Fotoğraf-2 Fotoğraf-3 Fotoğraf-4

Fotoğraf-5 Fotoğraf-6 Fotoğraf-7 Fotoğraf-8

Fotoğraf-9 Fotoğraf-10 Fotoğraf-11 Fotoğraf-12 Fotoğraf-13

175

Нурія Емірсуїнова , д-р філол. наук / Doç.Dr. Nuriye EMİRSUYİNOVA (Україна /UKRAYNA)

ДВА ВАРІАНТИ КАЗКИ ПРО ВЕДМЕЖЕ ВУХО У КРИМСЬКОТАТАРСКОМУ ФОЛЬКЛОРІ

KIRIM TATAR FOLKLORUNDA 'AYI KULAĞI' MASALININ İKİ VERSYONU

В крымскотатарском фольклоре сохранились два варианта повествования о сыне медведя и женщины: сказка "Аюв къулакъ" (АК) из сборника "Масаллар" (Симферополь.-1941), бытовавшая в Крыму, и сказка "Аyuw кulак bатir" (АКБ) из одноимённого сборника (Бухарест-1991), бытовавшая в крымскотатарской диаспоре на территории Румынии.

Сравнительный анализ этих сказок позволяет предположить, что они являются вариантом одного исходного текста. Оба варианта начинаются с мотива похищения. В варианте (АК) девушку медведь похищает на третий день свадьбы, а в варианте (АКБ) медведь крадёт ещё не сосватанную девушку, он влюбляется в неё. Однако и в том, и в другом повествовании сохраняется центральный мотивация похищения - вступления в брак и рождение чудесного героя.

Вобрав в себя могучую силу отца-медведя и благородство матери, АК и АКБ являются носителями человеческого, а не животного начала. Они выступают против отца, представителя "чужого" мира. АК самостоятельно расправляется с медведем-отцом, а АКБ помогают волшебные предметы. В обоих вариантах есть описание жизни АК и АКБ среди людей, сюжетообразующим является и мотив изгнания чудесного героя из сообщества людей. Существенным моментом двух вариантов следует считать встречу главного героя с богатырями, всесильными помощниками, причём спутники АК олицетворяют стихийную природную силу и мощь, а спутники АКБ обладают некими физическими сверхвозможностями.

В развитии заключительных эпизодов сюжета различия наиболее существенны. В варианте (АК) воспроизводится древнейший мотив змееборчества, на первый план выдвигается героико-эпическая, моральная характеристика центрального персонажа – защитника народных интересов. Вариант (АКБ) завершается "добыванием невесты" для сына падишаха при помощи физической силы героя-батыра и его спутников, получением почётных должностей. Всё это позволяет предположить, что первая версия сохранила большую связь с архаическими корнями сюжета о Медвежьем Ухе, нежели румынский вариант, тяготеющий к позднейшему жанру классической волшебной сказки.

Ключевые слова: сказка, устное народное творчество, крымские татары

Kırım Tatar folklorunda 'ayı kulağı' masalının iki versyonu mevcuttur. Birincisi ayının oğlu ve kadın 'Masallar' (Simferopol: 1941) ve diğeri de Romanya'dakı ' Ayı kulağı batır' (Buharest 1991) versyonu. Bu bildirimizde bu ve diğer örnekler kıyaslama metodu ile ele alınıp işlenecektir.

Anahtar kelimeler: masal: sözlü halk edebiyatı. Kırım Tatarları

В фольклоре многих народов часто встречаются сюжеты о родстве человека с медведем [5, с.411] В крымскотатарском фольклоре сохранились два варианта повествования о сыне медведя и женщины. Первый вариант "Аюв къулакъ" (АК) был записан фольклорной экспеди-цией Крымского НИИ языка и литературы им. А.С.Пушкина и появился в сборнике "Масаллар.1 том" в Симферополе в 1941 году [6].Он воспроизведён в новейшем издании [1]. Этот же вари-ант, с небольшими изменениями, был переиздан под названием "Аюв къулакъ огълан" в Таш-кенте в 1959 году. [2] Второй вариант представлен сказкой "Аyuw кulак bатir" (АКБ), бытовав-шей в крымскотатарской диаспоре на территории Румынии. [3]

В обеих сказках есть образ медведя-отца, соединивший в себе признаки, как тотемного живот-ного, так и признаки персонажа волшебных сказок с древними мифологическими функциями. Оби-тает он среди лесистых гор в пещере, обладает недюжинной силой. Он каждое утро задвигает вход в "пещеру/къоба" "скалой/къая", а вечером её отодвигает, для чего понадобилась бы сила сорока человек (АК), уходя на охоту, он закрывает вход в "пещеру/magara" огромным "камнем/таш", сдви-нуть который не под силу обычному человеку. (АКБ),

Сравнительный анализ этих текстов позволяет предположить, что они являются вариантом одного исходного сюжета. Оба варианта начинаются с мотива похищения. В варианте (АК) деву-шку медведь похищает на третий день свадьбы, а в варианте (АКБ) медведь крадёт ещё не

176

сосватанную девушку, он влюбляется в неё. Появление медведя в человеческом сообществе описывается по-разному. В первом случае его привёл на свадьбу "аювджи"/вожатый медведя", а танцующий медведь, увидев девушку, остановился, не сводя с неё глаз (АК). Во втором случае под покровом ночи медведь спустился с гор и в щёлочку оконца увидел спящую в шатре девуш-ку.(АКБ). Здесь очень слабо, в трансформированном виде, отразился интересный момент древ-него обычая. Отец-хан сам отделил дочь в возрасте невесты от родительского дома, построив для юной девушки шатёр: "bo kiz onbes-onalti yaslarina usin han oga ayiri bir sadir kurdip, onda catkizmaga baslagan". Словно бы хан сам подготовил встречу дочери с необычным женихом. Обе девушки имеют отношение к знатному роду: в варианте крымского сборника она, хоть и дочь бедняка, но к моменту встречи с медведем уже успела стать женой визиря (АК). Однако, и в том, и в другом повествовании сохраняется центральная мотивация похищения – вступление в брак и рождение чудесного героя. В сказке "Аюв къулакъ" мотив представлен так: " Бираз отургъан сонъ тою олгъан къыз динълене, онъа пенджере къакъылгъандай ола, о оны аювжды яштыр белей, пенджерени ача, ашагъы бакъайым дегенде, пенджере тюбюнде тургъан аюв, тою олгъан къызны чекип ала да къача. Аюв оны титис дагълар арасындан алып кете ве озюнинъ къобасына ерлештире" – "Слышится девушке, что в окно стучит кто-то. Девушка отворила окно, подумав, что это тот молодой юноша, с которым она познакомилась, а это оказался медведь. Он схватил ее и унес через густой лес в свою пещеру".

В сказке "Ayuw kulak batir" эпизод похищения воспроизводится более развёрнуто: "Kunlernın bırınde kas kararıp karanlık sogıp erkes yukıga dalganda ay tuwıp ortalıknı aydınlatkanda bır ayuw tawdan sıgıp yawas yawas bo kıznın catkan sadırnın penceresıne kele. Bo terı pencerenın bır tuymekadar bır tesıgı bola. Ayuw kıskenesık bo tesıkten bır kozı men karay da ıskerde aynın ondortınday uzanıp yuklap catkan bo rıznın yuzın korıp oga so yerde asık bola. Ayagının pancaları man terıden pancırenı capırıp ala da kıznın yuklap catkan sadırına kırıp onı aldakı ayaklarıya man kusaklap ala da tawnın uzak bır yerındekı magaraga akete". Описание лунной ночи, осторожное приближение медведя к месту сна девушки, а так же такая характеристика поведения животного и способа похищения, как: "Bo terı pencerenın bır tuymekadar bır tesıgı bola"/ "в этом окне была дырочка величиной с пуговицу", или "aldakı ayaklarıya man kusaklap"/ "обняв передними лапами",- свидете-льствуют о том, что румынский вариант подвергся безусловной литературной обработке. В этой сказке создан образ влюблённого медведя, " so yerde asık bola"

Важно увидеть, как живёт универсальный для мирового фольклора мотив брака медведя с же-нщиной на крымскотатарской почве, какими национальными деталями он обрастает. Сравнение эпизодов бегства матери и сына из логова медведя-отца и погони за беглецами проявляет национа-льные и региональные особенности интерпретации общего сюжета. В (АК) сын медведя оказывает-ся и сильнее, и хитрее отца. "Бабай, шу терекънинъ тюбюнде бираз ёргъунлыгъымызны савуш-тургъан сонъ, берабер эвге къайтармыз,–дей. Бабасы терекъ тюбюне отургъан киби, огълан пелит терегини онынъ устюне авдара"/ "Отец, чтобы усталость прошла, давай посидим под этим деревом, потом вместе домой вернёмся",– сказал. И как только отец уселся под деревом, он на него повалил этот дуб". В варианте диаспоры беглецы расправляются с преследователем при помощи трёх волшебных предметов: tarak/гребень, "аyna/зеркало", "makas/ножницы", что род-нит этот вариант с мотивами волшебных сказок других народов. Медведь-отец погибает, наконец, в горной расщелине, которая образовалась, когда беглецы бросили пред ним "makas"/ ножницы. Медвежье ухо в варианте (АК) побеждает отца без помощи волшебных предметов, это даёт основа-ние предположить, что в этом тексте сохранилось больше признаков потомка тотемного животного. Но в обоих вариантах первобытные тотемные представления переосмысляются: человеческий и животный миры чётко разделяются на "свой" и "чужой", а Медвежье ухо на первых порах не вписы-вается ни в один из них. По-разному раскрываются в этих вариантах эпизоды жизни чудесного героя, получеловека и полу-медведя, среди людей. Сочувствуя матери и желая знать о своих чело-веческих предках, он убегает с матерью к людям, но жить среди них не может. Медвежье ухо не умеет играть с детьми: "…къомшу балаларынен ойнагъанда, оларнынъ я аягъыны, я элини сынды-

177

рып къайта" /" Играя с соседскими детьми, Медвежье ухо ломал детям то руки, то ноги". В румынском варианте эта картина представлена так: "Kolındakı tırnakları ayuw pancasınday bolgan usın, balların kaysı yerınden tutsa cırtıp cırıp ala, kaysı yerıne turtse tese"./ "Поскольку у него были ногти на руках, как у медведя, то одного поцарапает, то другого на землю опрокинет" В обоих вариан-тах сюжетообразующим является мотив изгнания чудесного героя из сообщества людей. В вариан-те (АК) последовательно нанизываются эпизоды, свидетельствующие об изначальной родственнос-ти чудесного героя силам природы и чуждости людям. Так входит в сюжет (АК) мотив испытания героя или мотив трудного задания, которого нет в (АКБ). Односельчане, напуганные "медвежьим" поведением Аюв къулакъа, отправили его за дровами в дремучий лес, где обитают чудовищные и опасные для людей змеи – "аждера йыланлар". Однако по первому свисту героя эти змеи собрались вокруг и не тронули его. Самых больших змей он запряг в свои сани и стал их погонять другой змеёй, как камчой. В тюркских представлениях камча и змея считались близкими образами, им приписывали чудесные свойства, используя в шаманских действах [4., 286] Таким образом, герой, являясь потомком тотемного животного, обладает не только огромной физической силой ("къоба-нынъ агъызындаки ташны бир пармагъынен итеп ача"/ "камень,закрывающий вход в пещеру, одним пальцем сдвигает"), но и мифической властью над существами хтонического происхожде-ния. Змеи повинуются ему и возвращаются в лес по его повелению. Такое поведение героя вызыва-ет ещё больший страх людей и отчуждает его от человеческого сообщества. Люди не могут торжес-твовать над представителем "чужого" мира и в новой попытке погубить его, дав ему невыполнимое задание, выложить стены колодца глубиной в сто саженей/"юз сажен", закидав при этом огромными камнями. Вариант (АК) отражает, таким образом, определённый этап в становлении мифологичес-ких представлений, когда потомок некогда тотемного животного перестаёт восприниматься как первопредок, он внушает людям только страх и желание изгнать его из своего сообщества. Но Аюв къулакъ и Аюв къулакъ батыр не вступают в конфликт с людьми, не наносят им вреда, словно осознавая своё кровное родство с ними. Таким образом, оппозиция "своего" и "чужого" в обоих вариантах проявляется как оппозиция "материнского" и "отцовского". Вобрав в себя могучую силу отца-медведя и благородство матери, эти чудесные герои по мере развития сюжета постепенно становятся носителями человеческого, а не животного начала. Центральный персонаж в варианте (АК) приобретает признаки эпического героя, характерные для крымскотатарских богатырских сказок, а в румынском варианте он почти не обладает такими свойствами. Эпизоды начала странст-вий героя в деталях отражает это. Если Аювъ къулакъ, покидая родной край, получает от правителя лучшего коня и прекрасные доспехи воина, как и подобает герою, готовящемуся к подвигам, то Аювъ къулакъ батыр отправляется в путь с палкой и запасом еды в узелке. В румынском варианте центральный персонаж менее героизируется, больше приближен к поведению обычного человека.

Существенным моментом двух вариантов следует считать встречу главного героя во вре-мя странствия с богатырями. В АКО это два всадника, один из них верхом на седом/"чал" коне говорит: "Меним адым Сельби буран, манъа къаршы тургъанларны бура да ташлыйм"/ "Меня зовут Сельби буран, кто против меня выйдет, того скручу и выкину". Его спутник, оседлав-ший коня серо-железной масти /"темир кок", назвался так: "Меним адым Демир къопаргъан, манъга къаршы тургъанларны белинден тута да, къопара да ташлаыйм"/ "Зовусь я Демир къопаргъан, кто против меня пойдёт, того схвачу за пояс, да и отброшу". Эти два богатыря становятся побратимами Медвежьего уха. Так в этом варианте реализуется принцип троичнос-ти, который в данном случае символизирует возросшую силу центрального персонажа. В трансформированном виде здесь проявляются глубинная связь этих образов с мифологичес-кими представлениями об огромной разрушительной силе природных стихий, из лона которых был рождён Аюв къулакъ. Предположительно, эти же представления легли в основу более поздней легенды, очень популярной в Крыму, о происхождении Аюдага. До своего окаменения этот Медведь-гора, следуя легенде, посланный на землю небесными силами, олицетворял разрушительную силу землетрясения. В сказке "Аюв къулакъ" эта сила распределилась между тремя товарищами. Это сам Медвежье ухо, сдвигающий скалы одним пальцем, это его спутни-

178

ки: Себиль буран, сметающий всё на своём пути, и Демир къопаргъан, несущий гибель всему живому. Они втроём воплощают ту же страшную силу необъяснимых для первобытного миро-воззрения геологических катаклизмов, что и легендарный огромный медведь- разрушитель, превратившийся в гору Аюдаг. Однако в этом варианте сказки (АК) всё-таки могущество и все победы приписываются не великанам/ "пельванам", а тому, кто является прямым потомком медвежьего рода. В варианте (АКБ) чудесному герою так же встречаются необычные персона-жи, обладающие некими физическими сверхвозможностями. Обратим внимание на их имена: Cеrsesler/слушающий землю, Cеrcutar/пожирающий землю, Suwoplar/глотающий воду. В сказке великаны выполняют именно эти функции. Но их имена, если в них увидеть будущую форму глагола, содержат и другой, близкий к апокалиптическому, смысл: Cеrsesler/ земля зазвучит, Cеrcutar/земля проглотит, Suwoplar/вода утопит. Эти имена и функции спутников Медвежьего уха из варианта (АКБ), перекликаясь с именами и функциями персонажей из варианта (АК), свидетельствуют о том, что образ Медвежьего уха, как и Медведь горы, в крымскотатарском фольклорном сознании очень тесно был связан с образами, олицетворяющими первоосновы крымской южнобережной природы, в которой стихийные проявления всегда были опасны для жизнедеятельности людей.

Вариант (АК) построен по принципу старинной сказки, в которой обязателен мотив " вол-шебного подземного царства", он неоднократно повторяется во многих крымскотатарских сказках героического типа. Первым вестником этого царства становится лесной дух: "Бир чапчак тыгъырып келе, чапчакънынъ ичинден бир карыш бою, эки карыш сакалы олган адамчыкъ чыкъа."/ Прикатилась бочка, а из неё вышел человечек ростом с карыш, а борода в два карыша". Этот персонаж сродни таким сказочным персонажам других народов, как "сам с ноготь, борода с локоть", "мужичок сам с перст, усы на семь верст". В старинной крымскотата-рской сказке "Зюльбеир къыз" он же, правда ростом в два раза выше, представлен как всад-ник, угоняющий камчой охотников в лес: "Атлынынъ эки къарыш бою, дёрт къарыш сакъалы бар экен. О, авджыларны джыя да, къамчынен айдап, алып кете". И в этой сказке, и в сказке (АК) этот лесной житель, ростом 4,5 см и с длинной бородой, выведен прожорливым, поедаю-щим мясо из казана охотников. Приближается он всегда к охотникам под покровом ночи, во время приготовления пищи на костре. Очевидно, этот персонаж бытовал издавна в крымскота-тарских народных быличках, связанных с охотничьей тематикой. В сказке (АК), по-видимому, сохранился самый древний пласт этих быличек, потому что этот бородатый человечек оказы-вается ещё и падишахом подземного царства, расправа с которым открывает череду героиче-ских деяний Медвежьего уха. В румынской публикации эти элементы представлены в редуци-рованном виде. И там, и тут есть эпизод битвы центрального героя с чудовищами. Если в румынском варианте Медвежье ухо сражается с двумя огромными дивами, завоёвывая невес-ту для своего друга, то в варианте (АК) он убивает сорокоголового Аждеру/дракона в итоге честного поединка. Он сражается, чтобы не просто освободить прекрасную девушку – "Кызъ ойле дюльбер бир къыз экен. айгъа куньге бакъыла, кызъгъа бакъылмай экен" – от власти дракона, но и вернуть народу воду из источника. Так в варианте, записанном в 1930-е годы в Крыму, отразились традиционные формулы и повторы в описании поединка/куреша со Ажде-рой, очень характерные для многочисленных крымскотатарских богатырских сказок о Кучюк огълане. Медвежье ухо, таким образом, становится истинно народным героем: "Сувсагъан халкъны эбедий сувлу эте", "ве озюнинъ къараманлыгъынен нам къазана"/" Испытывающему жажду народу он даровал воду в вечное пользование и прославился как герой"

Сравнительный анализ этих и заключительных эпизодов двух вариантов сказочного сюже-та о Медвежьем ухе позволяет сделать некоторые обобщения. В варианте (АК) на первый план выдвигается героико-эпическая, моральная характеристика центрального персонажа – защитника народных интересов, добывающего воду – главную основу жизни крымских татар. Вариант (АКБ) завершается "добыванием невесты" для сына падишаха при помощи физичес-кой силы героя-батыра и его спутников, получением почётных должностей. Всё это позволяет

179

предположить, что первая версия сохранила большую связь с архаическими корнями сюжета о Медвежьем Ухе, нежели румынский вариант, тяготеющий к позднейшему жанру классической волшебной сказки.

1.Аювъ Къулакъ/ Крымтатар халък масаллары/Сост К.Джаманакълы ве А.Усеин –Симферополь.:

Крымучпедгиз. –2008. – С. 142-152. (В статье цитируется это издание). 2.Аювъ Къулакъ огълан./Татар халкъ масаллары/ Тертип эткенлер : Р.Тынчеров, Ю.Болат, К.Джаманакълы ; Ред. Ю.Болат. –Ташкент : Эдебият ве санъат нешрияты, 1959. – С.178-189. 3.Ayuw kulak batir./Ayuw kulak batir : dobruca Tatar Masallari / Toplagan, kaytabastan anlatkan hem azirlegenler N Mahmut, E.Mahmut. – 2-псi kitab. – Bucuresti : Kriterion kitap uyi,–1991.– S.68-74. (В статье цитируется это издание). 4.Кондыбай Серикбол. Мифология предказахов. Кн 3. – Алмааты:СаГа, – 2008. – 436 с. 5.Лановик М, Лановик З. Украïнська усна народна творчість.– К.: Знання –2006 –591с. 6.Масаллар. 1 том./ Тертип эткенлер: К. Джаманакълы ве А. Усеин. Симферополь.Кърым девлет нешрияты. – 1941. – 374 с.

Ш. Чівітджі д-р філол. наук, проф. / Хаджер Ольчер, д-р філол. наук, проф. / Нуран Кайябаши /Prof.Dr. Şule ÇİVİTCİ, Öğr.Gör.Hacer ÖLÇER, Prof.Dr.Nuran KAYABAŞI


ПРЕЗЕНТАЦІЯ ТРЬОХВИМІРНОЇ МОДЕЛІ ДЖЕПКЕНУ ТРАДИЦІЙНОГО КРОЮ І ОЗДОБЛЕННЯ ІЛУ АНКАРА

ÜÇ BOYUTLU GİYSİ SİMÜLASYON SİSTEMİNDE ANKARA İLİNE AİT ÖRNEK BİR GELENEKSEL CEPKEN TASARIMI

Національний одяг є носієм духовних цінностей, що відбивають економічний, технічний та

соціальний розвиток народу. Джепкен, який є протягом багатьох років був і залишається традиційним турецьким чоловічим і жіночим одягом, займає особливе місце у культурі турків.

Техологічний розвиток людства посприяв створенню таких умов, коли разом із стрімким зростом споживання, пришвидшенням промислового виробництва та підвищенням якості товарів, що виробля-ються для суспільства, сфера культури залишилась на периферії.

Тоді, коли технологічність загрожує збереженню культурного спадку, зусилля, спрямовані на комп'ютеризацію процесу виготовлення і проектування моделей народного одягу, як здається, закликані попередити зникнення цих традицій.

Трьохвимірне моделювання дозволяє проектувальникам детально вивчити предмет проектування з технічної точки зору, у випробувальному режимі оперативно створити первинну модель майбутнього виробу, швидко оцінити її перспективи.

В результаті роботи за допомогою сучасних комп'ютерних засобів була створена повноцінна трьохвимірна модель національного одягу – жіночого джепкену. Головна мета роботи – довести перспективність використання трьохвимірного комп'ютерного моделювання зразків національного одягу. Після детального вивчення характерних зразків джепкену ілу Анкара було обрано одну модель-зразок для використання у якості комп'ютерної трьохвимірної моделі.

Ключові слова: мистецтво, одяг, Анкара

Geleneksel giyim toplumların ekonomik, teknolojik ve sosyal yapılarından etkilendiği gibi manevi değerleri de üzerlerinde taşımaktadır. Geleneksel giysi çeşitlerinden olan cepken, tarih boyunca kadın ve erkekler tarafından giyilmiş, bu nedenle Türk giyiminde bu giysilerin önemli bir yeri olmuştur.

Zaman içerisinde tüketimin de artmasıyla gelişen teknoloji geleceğe yönelik ilerlemelere katkı sağlamış, üretim hızı ve kalitesini arttırmış ancak kültürel öğeler gerekli ilgiyi görmemiştir. Sektöre yenilik kazandıran teknolojik çözümlemelerin zaman içinde zarar görme ve yok olmayla karşı karşıya kalan kültürel miraslarımızdan olan geleneksel giysilerin tasarımına yönelik çalışmalarda kullanılmasının kültür varlıklarımızın yok olmasını önlemek açısından önemli olduğu düşünülmektedir.

Üç boyutlu simülasyon teknolojisi tasarımcılara, tasarım alanını keşfedebilmeleri ve teknik açıdan akla yatkın bir tasarım oluşturabilmeleri için deneme amaçlı tasarımları hızlı bir şekilde oluşturma ve ilk geri bildirimi hızlıca alma imkanı sağlamaktadır. Bu araştırmada, teknolojik gelişmelerden yararlanılarak geleneksel bir örnek giysi tasarımı oluşturulmuştur.

180

Geleneksel kadın kıyafetlerinden cepkenin bilgisayar ortamında tasarımı yapılmış ve simülasyonu uygulanmıştır. Araştırmanın genel amacı, üç boyutlu giysi simülasyon sistemlerinin geleneksel kadın kıyafetlerinden cepken tasarımını değerlendirmektir.

Araştırmada deneysel yöntem kullanılmıştır. Ankara ilindeki cepken örnekleri incelenmiş, model ve tasarım, işleme özellikleri dikkate alınarak simülasyonu yapılmak üzere bir model seçilmiş, seçilen örnek modelin bilgisayar ortamında kalıpları çizilmiş ve örnek bir cepken simülasyonu oluşturulmuştur.

Anahtar kelime: sanat, simulyasyon teknoloji, yöntem

Türk halk kültürü; gündelik yaşamı biçimleyen sözlü, yazılı, görsel ürünler bütününde maddi, manevi tüm değerleri kapsar. Dinamik bir yapı sergileyen halk kültürü öğeleri ise; sosyal olarak kuşaktan kuşağa aktarılan sembolik ve öğrenilmiş özellikler toplamıdır. Bir milleti diğer milletlerden ayırt etme imkânı veren örf, adetler, davranışlar, ahlak anlayışı, değerler, sosyal normlar ve zihniyet değişikliklerini ortaya koyan toplumsal davranışlarla şekillenmiştir (Güngör, 2007: 34).

Kültürü oluşturan unsurlar; dil, din, tarih, gelenek, örf ve adetler, sanat, dünya görüşü gibi farklı alanlarda sürekli gelişim göstererek toplumu karakterize ederler. Tarih, inanç, dil, felsefe, sanat gibi maddi manevi kavramlar bütününü bünyesinde barındıran ve sürekli gelişim gösteren dinamik bir yapıya sahiptir. Bu sistem içinde sosyal ve kültürel iletişimi sağlayan dil; halkın yaşam biçiminde gelenek ve göreneklerden beslenerek, edebî zevk, düşünce ve anlatım gücüne ulaşan varlığı ile yöresel el sanatı çeşitlerinde de sembolik olarak yaşayan bir hazinedir (Nas, 2012).

Kültürde milli kimliği oluşturan öğelerden birisi de giyimdir. Türk toplumu yüzyıllar boyu zengin bir giyim kültürüne sahip olmuştur. Anadolu'nun geçirdiği çeşitli dönemler, uzun tarihsel geçmişi, Orta Asya etkisi, başka kültürlerle teması da giyim çeşitliliği ve zenginliğinde önemli rol oynamıştır. Geleneksel giyim toplumların ekonomik, teknolojik ve sosyal yapılarından etkilendiği gibi manevi değerleri de üzerlerinde taşımaktadır. Geleneksel giysi çeşitlerinden olan cepken, tarih boyunca kadın ve erkekler tarafından giyilmiş, bu nedenle Türk giyiminde bu giysilerin önemli bir yeri olmuştur (Abanoz,Özeren,Gemici,2011).

Cepkenin Tanımı ve Tarihçesi Cepken; gömlek üstüne giyilen yaka kesimi düz, önü düz veya çapraz eteği kısa genellikle bele

kadar inen ve kolları uzun, el üstüne kadar düşen giysidir. Yaşlıların cepkenleri siyah veya kahverengi, gençlerin de al ve mavi renkli kumaşlardan kesilir; giyenin varlık durumuna göre yaka ve kol kenarları, önleri, etek köşeleri ipek sırma ile işlenir, süslenir(Koçu,1967). Cepkenler yörelere göre, salta, libade, fermene, camedan gibi isimlerle adlandırılmaktadır. Kurgan kazılarından elde edilen buluntulara göre cepkenin Hunlular zamanından beri kullanıldığı ortaya çıkmıştır (Abanoz vd.,2011).

Selçuklular dönemi kadın giyimleri, ferace, kaftan, cepken, hırka ve şalvardır. Ferace ve kaftanların içine dar kollu hırka ve cepkenler, altına da bol paçalı şalvarlar giyilmiştir (Komsuoğlu, İmer, Seçkinöz, Alparslan, Etike, 1986: 213). Selçuklu döneminde kadın giysisi olarak kullanılan cepkenlerin, Osmanlı döneminde erkek giyimi olarak da kullanıldığı görülmektedir (Koçu, 1997). Osmanlı döneminde kadın ve erkeklerin vazgeçilmez giysileri arasında yer alan cepkenler, kadınlarda daha çok gezmelik giysi olarak, gömlek, içlik (şekil 1) veya üç etek üstüne (şekil 2), erkeklerde ise daha çok gömlek üstüne, bele sarılan kuşağın üzerini kapatmayacak şekilde kısa olarak kullanılmıştır. Önceleri sivil bir kıyafet olarak kullanılan cepkenler, daha sonra yeniçeri ordu teşkilatında üniforma geleneğinin başlamasıyla birlikte askeri alanda giyilen bir üniformaya dönüşmüştür (Uysal, Aygün, Karayel, 2010).

Cepkenler, kültürler arası etkileşim sonucu bir kültürden öteki kültüre aktarılarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Türkiye'de bazı yörelerimizde eski giyim kuşam geleneği halen devam etmektedir. Örneğin, Türkmenlerde düğün, nişan, sünnet törenlerinde geleneksel giysileri olan şalvar, gömlek, üç etek, entari ve üzerine cepken giyilmektedir (Gündüz, Bedük, Yıldız, 2001: 543). Günümüzde geleneksel kıyafetler genellikle sandıklarda saklanmakta, yeni dikilmiş örnekleri ise tarihi ya da manevi değeri göz önünde tutulmaksızın özel törenlerde seyirlik ya da folklorik amaçla kullanılmaktadır.

181

Şekil 1: Gezmelik Giysi Giysi Olarak Cepken Şekil 2: Üç Etek Üstüne Giyilen Cepken MATERYAL VE YÖNTEM Araştırmanın evrenini Ankara ilindeki geleneksel kadın cepken giysileri, örneklemini ise Gazi

Üniversitesi Prof. Dr. Ülker Muncuk müzesinde muhafaza edilen 403, 407, 505, 635'nolu 4 adet cepken oluşturmaktadır.

Araştırmada deneysel yöntem kullanılmıştır. Araştırma verilerini toplamak için literatür taraması yapılmış ve Prof. Dr. Ülker Muncuk Müzesinde incelenen cepken giysilerine ait süsleme, kumaş özellikleri de göz önünde bulundurularak örnek bir cepken simülasyonu uygulanmıştır. Araştırma kapsamında araştırmacı tarafından kullanım temin ve kullanım kolaylığından dolayı seçilen Vidya Assyst simülasyon programı ile 4 model cepken üzerinde pilot çalışma yapılmış; modellerin kalıbı oluşturulmuş, 3D stil tanımlaması yapılmış, simülasyon için gerekli veriler hazırlanmış, ölçülere uygun sanal manken oluşturulmuş ve 505 no'lu cepken özelliklerinden yararlanılarak araştırma için örnek simülasyon gerçekleştirilmiştir. Uygulanan simülasyon araştırmacı tarafından hazırlanan gözlem formu yardımı ile değerlendirilmiştir. Çalışmada üçlü likert ölçeği ile ölçülen 12 farklı değişken için ölçek güvenilirliğini belirlemek amacıyla Cronbach Alfa (α) test istatistiği sonuçlarına bakılmıştır. Cronbach Alfa Katsayısının değerlendirilmesinde uyulan değerlendirme ölçütü 0.80 _ α < 1.00 ise ölçek yüksek derecede güvenilirdir (Özdamar 2002: 61). İncelenen modelin Cronbach Alpha (α) istatistiği; a=0,729 olarak hesaplanmıştır. Bulunan bu sonuçlara göre, veri toplama aracında (ankette) kullanılan 12 adet ölçekli soruların güvenilirlik test sınamasında güvenirliği ispatlanmıştır.

Araştırmanın genel amacı üç boyutlu giysi simülasyon sistemlerinin geleneksel kadın kıyafetlerinden cepken tasarımını değerlendirmenin yanı sıra teknolojinin gelişmesiyle önemini yitirmekte olan milli ve manevi değeri Türk milleti açısından önem arz eden geleneksel giysilerimizin yine teknoloji aracılığıyla önemini hatırlatmaktır. Araştırmanın yıpranan, düzeltilmesi mümkün olmayan giysilerin muhafazası ve gelecek kuşaklara aktarımında önemli rol oynayacağı beklenmektedir.

BULGULAR VE YORUM Ankara Yöresine Ait İncelenen Cepkenler Prof.Dr. Ülker Muncuk Müzesinde sergilenen cepkenlerden örneklem grubunu oluşturması

açısından 20. yüzyılın başında üretilen 4 adet cepken incelenmiştir. Bedeni model özelliğine göre kesikli veya düz, bele kadar uzanan, uzun kollu, kol kesimleri düzdür, ancak kol eğimi formunu ve kullanım rahatlığını verebilmek adına kuş parçaları ile bedene birleştirilmiştir.

403 Nolu Cepken (Şekil:3); Bordo çuha kumaştan dikilmiş, agraflı, yaka, kolları ve önü sim kordon işlemeli, işleme yapılan kısımların kumaş kenarları simli sutaşı benzeri harçlarla süslenmiştir.

407 Nolu Cepken (Şekil:4); Çingene pembesi Saten kumaşla dikilmiş, kapitone dikişleriyle süslenmiş cepkenin, kol ve etek ucu kenarları lale motifli sim kordon ve simli su taşı işlemelidir.

182

505 Nolu Cepken (Şekil:5); siyah çuha kumaştan dikilmiş, yaka, kol ve ön ortası simli kordon işlemelidir.

635 Nolu Cepken (Şekil:6); Pamuklu, el dokuması kumaştan yapılmış, kolları yırtmaçlı yakası, kolları ve önü sim kordon ve sarı siyah sutaşı ile işlenmiş.

Şekil 3: 403 No'lu cepken Şekil 4: 407 No'lu Cepken

Şekil 5: 505 No'lu cepken Şekil 6: 635 No'lu cepken

Cepken Desen Analizi Zemin rengi siyah, işlemelerinde ise altın rengi simle kullanılan cepken hakim yaka olup kolları aşağı

doğru oval ve genişleyen bir kesime sahiptir. Materyal üzerine işlemeler yaka kısmına ön tarafına ve kolların bitim yerine kompoze edilmiştir. Genel olarak bitkisel tarzda tasarlanan işlemeler nesnesel bezemelerimizden "saksı" motifi ile zenginleştirilmiştir. İşlemelerin tamamına bakıldığında genel anlamda bir devamlılık arz etmektedir. İşlemeler yaka kısmına kompoze edilmiş olan desen boynu sarar tarzda dik olarak tasarlanmış bitkisel tarzda "s" motifinin kıvrım yerlerinde birer küçük "penç" motifi en uç noktalarda ise "hatayi" motifinin üst kısımlarına yapraklarla ve fisil konularak sonlandırılmıştır. Ayrıca "s" motifinin sağlı sollu helezon şeklinde yuvarlak tomurcuklarla zenginleştirildiği görülmektedir.

Cepkenin ana motifi ise ön tarafta göğüs kısmın birleştirildiği yerde yoğunlaştırılmıştır. Burada diğer kısımlar da olduğu gibi tek renk kullanılmıştır. İşlemenin yaka ile ön kısmı birbirine bağlayan işlemede dik olarak tasarlanmış koç boynuzu motifi kıvrım yerlerine iki adet helezon ve sağa sola doğru yönlendirilmiş bitkisel tarzda dal motifi görülmektedir. Bu desen yakanın sağına ve soluna yerleştirilmiştir. Burada işlemenin geneline yansıyan yuvarlak tarzda tomurcuk motifi görülmektedir.

Ön kısmı boydan boya saran, dik olarak tasarlanmış tam ortasında forma uygun işlenmiş bir "saksı" hemen saksıdan çıkan bir "hatayi" motifi işlenmiştir. Yukarı doğru yönlendirilen "hatayi" motifi sağdan ve soldan çiçeği çevreleyen uzun ince tarzda "hançer yapraklar" ve en uç kısımda ise tomurcuk ile birleşmiş ve daha sonra sola doğru kıvrım yaprak ve fisillerle zenginleştirilmiştir. Vazonun alt kısmında ise forma uygun çizgilerle sınırları ayrılmış dört bölüm bitkisel bezemelerden

183

yaprak ve tomurcuklarla üst kısımla benzer helezonlar kıvrımlı dallar yer almaktadır. Üst kısmın sonlandırıldığı gibi uç kısmında içeri doğru kıvrılmış dal ve tomurcuk alt kısmın bitim yerinde de yer alır. Aynı işleme cepkenin her iki tarafında da yer almaktadır.

Cepkenin ana deseninden daha sonra alt kısmın uçlarına üçgen formda bitimi sağlarcasına bir kompozisyon yerleştirilmiştir. Burada bir saksıdan çıkan sağa ve sola doğru yönlendirilmiş "koç boynuzu" şeklinde yapraklar yer almaktadır. Yaprakların kıvrım boşluklarına ise "penç" motifleri yerleştirilmiştir. Saksının Tam ortasından uca doğru yönlendirilen "hatayi" motifi yanlarına yapraklar konularak zenginleştirilmiştir. Bu motif de cepkenin her iki tarafına ön tarafın uç kısmının her iki tarafına yerleştirilmiştir.

Kol kısımlarının uç kısımlarına yerleştirilen motifler cepkende hem motif devamlılığını sağlamış hem de bir bütünlük sağlamıştır. Desende merkezine bir adet saksıdan çıkan hatayi motifi ve bu motifi sağdan ve soldan saran yapraklar en üstte birleşerek tomurcukla sonlandırılmıştır. Saksının sağından ve solundan kıvrımlı dallar ve bu dallara ek olarak ortaya penç motifi diğer yerlerine helezonlarla boşluklar doldurulmuştur. Merkezde yer alan saksı motifi diğer saksılardan daha büyükçe işlenmiştir.

Süsleme Tekniği Kullanıldığı dönemlerde, cepkene yapılan süslemelerin yoğunluğu, kumaş çeşidi, desen

özellikleri cepkeni giyenin sosyal sınıfını göstermiştir. Referans alınan 505 No'lu cepkenin süslemeleri simli iplik kullanılarak blonya iğnesi tekniğiyle

yapılmıştır. Blonya iğnesi, kordonun ince iplikle, elde veya makinede tutturularak yapılan bir nakış çeşididir. Uygulama şeklinden dolayı bu işe kordon tutturma da denilmektedir. Desenin içini, kordonları yan yana tutturarak, tamamen dolduracak şekilde uygulandığı gibi, kenar sularında tek sıra halinde de uygulanabilir (Anonim 1). Elde yapılan kordon tutturma işi eski Türk işlemelerinde bindallı, cepken, şalvar vb. giysilerde çok görülmektedir.

Demografik Bilgiler Tablo 1'de araştırmaya katılan gözlemcilerin demoğrafik özelliklerine ilişkin bilgiler sunulmuştur.

Araştırmaya katılan gözlemcilerin minimum 21, maximum 53 yaş, ortalamasının 32, standart sapmasının ise 7,957 olduğu belirlenmiştir. Tablo 1 incelendiğinde araştırmaya katılan gözlemcilerin %53,8'inin yüksek lisans ,%11,5'inin lisans, % 34,6'sının ise lise eğitimi aldığı görülmektedir. Araştırmaya katılan gözlemcilerin %42,3'ünü akademisyen, %34,6'sını stilist, % 23,1'ini modelist oluşturmaktadır. Gözlemcilerin %46,2'sinin 1-6 yıl, %30,9'unun 7-10 yıl , % 22,9'unun 11-26 yıl iş deneyimine sahip olduğu görülmüştür. Gözlemcilerin alanla ilgili deneyimleri değerlendirildiğinde tecrübeli oldukları söylenebilir.

Tablo:1 Demografik Bilgiler Seçenekler S %

21-30 11 42,1 31-40 11 42,1 Yaş 41-- 4 15,8 Master 14 53,8 Lisans 3 11,5 Eğitim Lise 9 34,6 Akademisyen 11 42,3 Modelist 6 23,1 Meslek Stilist 9 34,6 1-6 12 46,2 7-10 8 30,9 Tecrübe 11 ve üzeri 6 22,9

Cepkene İlişkin Bulgular Tasarlanan ve simülasyonu gerçekleştirilen cepken modeline ilişkin kalıp çizimleri simülasyon

görüntüleri ve gözlem sonucunda elde edilen bulgular aşağıda sunulmuştur (Şekil:7, 8, 9, 10, 11, 12,13).

184

Şekil 7: Simülasyon İçin Cepken Kalıp Yerleşimleri

Örnek Cepkenin Kalıp Çizimleri

39cm

15 cm

9 cm

12,5cm

4 cm

19 cm

35 cm

18cm

Şekil 8: Referans Cepkenin Ön, Ön Kol Görüntüsü

185

Şekil 9: Referans Cepkenin Arka Kol, Arka Görüntüsü

Şekil 10:Simülasyon Vücut Hareketi Şekil 11:Simülasyon Ön Görüntüsü

Şekil 12:Simülasyon Yan Görüntüsü Şekil 13: Simülasyon Arka Görüntüsü

Tablo 2: Cepken (Değerlendirme n:26) Cepken

Tasarım

Uyg

un

Kısm

en

Uyg

un

Değ

il

S % S % S % Dikiş şekilleri 12 46,2 10 38,5 4 15,4 Dikiş renkleri 3 11,5 12 46,2 11 42,3 Model uyumu 15 57,7 11 42,3 - - Kumaş renk uyumu 10 38,5 10 38,5 6 23,1

TASA

RIM

Nakış işlemleri 7 26,9 7 26,9 12 46,2 Kalıp Formu Kalıp parçalarının dikimi 22 84,6 4 15,4 - - Prova işlemi 22 84,6 3 11,5 1 3,8 KA

LIP

FOR

MU

Beden duruşunun kalıp formuna aktarımı 10 38,5 10 38,5 6 23,1 İnsan Bedeni Kalıp parçalarının beden yüzeyini kaplaması 22 84,6 4 15,4 - - Düz duruş 18 69,2 8 30,8 - - Kol Kıvrımı 12 46,2 10 38,5 4 15,4 İN

SAN

BE

DEN

İ

Genel görünüm 9 34,6 14 53,8 3 11,5

186

Tablo 2'ye göre gözlenen bulgulara aşağıda yer verilmiştir. Tasarım açısından değerlendirildiğinde, dikiş şekilleri, referans ve örnek model arasındaki uyum,

kumaş ve renk uyumunun olumlu sonuçlar verdiği ancak dikiş renklerinin ve nakış işlemlerinin olumsuz sonuçlar verdiği gözlenmiştir.

Kalıp formu açısından değerlendirildiğinde; kalıp parçalarının dikimi, prova işlemi ve beden duruşunun kalıp formuna yansıması olumlu gözlenmiştir.

İnsan bedeni açısından değerlendirildiğinde; simüle edilen giysinin beden yüzeyini kaplaması, bedenin düz duruşu ve kol kıvrımı ve genel görünümünün olumlu olduğu gözlenmiştir.

SONUÇ VE ÖNERİLER Sonuçlar Son yıllarda teknolojinin gelişmesiyle giyim alanında da kullanılmaya başlanan simülasyon

programlarının tarihi, geleneksel değerlerimizin gelecek kuşaklara aktarımındaki rolü düşünülerek yapılan bu çalışmada elde edilen sonuçlar aşağıda sunulmuştur.

Bilgisayar ortamında dikiş adımları çizilerek oluşturulduğundan dolayı simülasyon programının çeşitli şekil ve kalınlıktaki dikişleri yansıtma durumunda olumlu sonuçlara ulaşılmıştır.

Dikiş renkleri açısından simülasyon programında kullanılan arka plan resmi, ışık, gölge ve kumaş renginden dolayı kullanılan yere göre dikişte renk değişiklikleri tespit edilmiştir.

Kumaş dökümünü, görünümünü ayarlayabilmek için kumaş yapısıyla ilgili verileri programa net girmek gerekmekte, temin edilen kumaşlarda ise bu tip bilgilere her zaman ulaşılamamaktadır. Bu nedenle kumaş dökümü ve yüzeyi konusunda tesadüfi sonuçlara ulaşılmakta, her kumaşta kumaş yüzeyi gerçek kumaş netliği simülasyon programında sağlanamamaktadır.

Sümülasyon programı referans modele benzer veya özgün bir çalışmada gerçeğe yakın ürün simülasyonu oluşturmada öngörü sağladığı görülmüştür.

Beden duruşu, hareketlerinin, kumaş dökümüne ve kalıp parçalarına yansıtılması açısından simüle edilen modelde gerçeğe yakın sonuç verdiği gözlenmiştir.

El sanatlarının yoğun olduğu ürünlerde nakış ön planda olan işlemelerde dikiş sıklığı, rengi, ip kalınlığınının, tek bir noktadan farklı yönlere dikiş işlemi simülasyon programında gerçeğe uygun formda ayarlanabilmesi zor ve zahmetli bir işlemdir. Mevcut nakış işlemesi fotoğraf uyarlaması sayesinde aplike motifi olarak modele giydirilmekte ancak boyutu ve simetri özelliklerinin aktarımında problem yaşanmaktadır. Görsel olarak benzer bir işleme görüntüsü elde edilse bile orijinal halinin ölçü ve özellikleri yansıtılamamaktadır.

Öneriler Bu araştırmada kullanılan Vidya Assyst simülasyon programı için uygulama ve simülasyon

süreçlerinde yaşanan aksaklıkların giderilmesine yönelik öneriler aşağıda sunulmuştur. Program dışından aktarılan, aksesuar, kumaş gibi yardımcı malzemelerin düzenlenmesinde ek

yardımcı programlar kullanıldığından, fotoğraflanarak programa aktarılan verilerin ışık, yansıma, gölge gibi etkenlere göre farklılık göstermesinden ve ayrı programlarda yapılan işlemlerin görüntü kalitesini değiştirmesinden dolayı gerçeğe yakın sonuç elde etmek zorlaşmaktadır. Simülasyon programına yardımcı uyumlu programlar önerilmeli veya simülasyon programı bahsedilen hususlarda geliştirilmelidir.

Nakış işlemlerinde ipli işleme, kordon tutturma gibi nakış çeşitleri programa aksesuar gibi fotoğraflanarak aktarılabilmekte ancak kumaş yüzeyiyle aynı görüntüyü veremediğinden veya aynı dikiş renkleri elde edilemediğinden giysiyle ya da birbirleriyle (Örn; Şekil 10'da görülen ön beben ve kol gibi) bütünlük arz etmemektedir. Nakış desenleri konusunda programa ilaveler veya değişiklikler yapılmalıdır.

Simülasyon programı kumaş raporlarını düzenlemekte yetersiz kalmakta ve kumaş işlemleri kullanıcının vaktini almaktadır. Kumaş yüzeyi taratılarak veya fotoğraflanarak bilgisayar ortamına aktarıldığında ancak ilave bir kumaş düzenleme programı ile net yüzey sağlanabilmektedir. Programda kumaş yüzeyi elde etmeyle ilgili ilave değişiklikler ve düzenlemeler yapılmalıdır.

187

ABANOZ G., Özeren F., Gemici F. (2011), " Samsun Arkeoloji Müzesinde Bulunan Geleneksel Kadın Cepken Örneklerinin İncelenmesi", Samsun. ANONİM 1 :(http://www.ismekkurslari.org/2011/03/makine-nakisi-desen-cizim-resim.html 20.08.2012). ANONİM 2 : (http://orgum.org/blonya-ignesi-ornekleri.html 20.08.2012) ATEŞ, M. (1996), "Mitolojiler Semboller ve Halılar". Net Turistik Yayınlar A.Ş. İstanbul. ERBEK, M. (2002), "Çatalhöyük'ten Günümüze Anadolu Motifleri". T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları. Dumat Ofset Ltd. Ankara. ERSOY, N. (2007), "Semboller ve Yorumları" Dönence Basım ve Yayın Hizmetleri. İstanbul. GÜNDÜZ, F., Bedük S., Yıldız A. (2001), "Uşak Atatürk ve Etnografya Müzesinde Bulunan Cepkenlerin İncelenmesi", 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak Sempozyumu, Cilt: I, Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları,Uşak. GÜNGÖR, E. (2007), "Dünden Bugünden Tarih-Kültür ve Milliyetçilik", Ötüken Neşriyat, İstanbul. KOÇU, R. E. (1969), "Türk Giyim kuşam ve Süslenme Sözlüğü", Ankara. KOMSUOGLU, S., İmer , A., Seçkinöz. M., Alpaslan, S., Etike, S, (1986), "Resim II Moda Resmi ve Giyim Tarihi". Sayfa1–3. Türk Tarih Kurumu Basımevi. Ankara. NAS, E. (2012), " Konya Yöresi El Sanatlarında Anlam Yüklü Motiflerin Halk Diline Yansıması", International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/1. ÖZDAMAR, K.(2002)."Paket Programlar İle İstatistiksel Veri Analizi". Kaan Kitapevi, Eskişehir SÜMBÜL M.(2006), "Adana-Osmaniye Bölgesi Giyim Kültüründe ve Halk Oyunları Ekiplerinin Giysi Tercihlerinde Kadın Başlıkları" ,Halk Kültüründe Giyim-Kuşam ve Süslenme Uluslar arası Sempozyumu, Eskişehir. UYSAL B., Aygün M., Karayel F. S. (2010), "Gediz Geleneksel Kadın Cepkenlerinin Motif, Desen Ve Kompozisyon Özelliklerinin İncelenmesi", Ulusal Meslek Yüksekokulları Öğrenci Sempozyumu, Düzce. YILMAZ, B. (1996), "Kütahya Yöresine Ait Otantik Cepkenlerin İncelenmesi". Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Giyim Endüstrisi ve Giyim Eğitimi Bölümü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

Юдум Кирмизи /Öğr. Gör. Yudum KIRMIZI (Туреччина /TÜRKİYE)

ЖІНКА В ТУРЕЦЬКІЙ КУЛЬТУРІ :НА ПРИКЛАДІ ТВОРЧОСТІ ЮНУСА ЕМРЕ

TÜRK KÜLTÜRÜNDE KADIN: YÛNUS EMRE ÖRNEĞİ Найбільшим поетом, що писав давньоанатолійською мовою, вважається Юнус Емре. Разом із

відданістю традиціям народної мови та особливому,притаманному лише йому, стилю, Емре зробив ще один внесок, ставшитворцем мови суфійської літератури. З одного боку, стиль поета, йогообраз думок відбивають моральний світ людини XII-XIV століть, а з іншого творчість Емре знайомить із мовними особливостями періоду.Щоб зрозуміти і розгадати таємниці мови Юнуса Емре, безсумнівно, потребується серйозна підготовка. Лексикологічні студії з творчості поета роблять неоціненний внесок у справі розуміння творчих глибинстилю Емре. Кожне із слів у нього є носієм ноти почуття, думки, воно відбиває речі, набагато ширші за лексичне значення.При аналізі Дивану або Книги настанов надзвичайно помітненепересічне відношення автора до теми жінки та жіночності, що виявляється у особливому доборі тематичної лексики та її забарвленні Зауважимо, що поняття матір, донька, наречена, жінка у Юнуса Емре ніколи не марковані негативно. Разом із тим вони забарвлені урамках традиційного для турецької культури погляду на жінку. Вуявленні Емре жінка доповнює чоловіка, становить йому природну пару.

Ключові слова: Юнус Емре, діван Юнуса Емре, жінка

The former Turkish Oguz (Old Turkish Anatolian) adopted most of the big names Yunus Emre, Turkish, and his work with a strong commitment to creating a style of utterance at the same time a unique language of mysti-cism in Turkey has created. Thoughts and feelings with the world belongs to the nation in terms of language and style integrated with Yunus Emre, a living with the language features that period has witnessed.

Him to better understand and use to solve the secrets of the powerful Turkish work style needs to be done. Work of the poet or Leksikoloji deep into the intellectual structure while the structure of the linguistic differences, to put another words, style provides important data. Therefore words of these differences, poet has feelings, thoughts and dreams are a mirror of the situation.

When we examine the words related to women in Yunus Emre Divanı and Risalet'ün Nushiyye, we see that woman's femininity takes a back seat. A woman who is a mother, daughter, wife is not tagged as an entity in common contempt and despise. Yet for women to detect and investigate the meanings of words it contains the traditional perspective of Turkish society women are overlapping. And in Yunus Emre's point of view men who have completed terms of piety, men held as an asset to the wife is out of our face.

Keywords: Yûnus Emre, Yûnus Emre Dîvânı, Women, Perception of women, Word world.

188

Eski Oğuz Türkçesinin en büyük ismi kabul edilen Yûnus Emre 1240-1320 arasında yaşamıştır. Eski Oğuz Türkçesi Batı Türkçesinin ilk döneminin adı olup bu dönemde, Oğuz ağzı üzerine kurulan bu dil henüz kuruluş aşamasındadır. Yûnus Emre ile birlikte Âşık Paşa, Ahmet Fakîh ve Sultan Veled'in eserleri bu dönemin dil özelliklerini tespit etmeye yarayan önemli malzemeler içermektedirler.

Türkçeye bağlılığı ve verdiği ürünlerle güçlü bir söyleyiş tarzı oluşturan Yûnus, aynı zamanda kendine has bir Türk tasavvuf dili de yaratmıştır. Onu daha iyi anlamak ve kullandığı güçlü Türkçenin sırlarını çözebilmek için üslûp çalışması yapmak gerekir. Leksikoloji çalışmaları da şairin derin ya da düşünsel yapısının dilsel yapıya dönüşürken gösterdiği farklılıkları, bir diğer söyleyişle üslûbunu ortaya koymak için önemli veriler sağlar. Dolayısıyla kelimeler bu farklılıkların, şaire has duygu, düşünce ve hayallerin sadık bir aynası durumundadır.

Yûnus Emre'de Türk Kültürü'nün izlerini kadın algısı bağlamında aramaya çalıştığımız bu bildiride Mustafa Tatçı'nın 2008 yılında Yûnus Emre külliyâtı içinde yayınladığı "Yûnus Emre Dîvân, Risâletü'n- Nushiyye " adlı eserden yararlanıldı (Tatçı, 2008). Dîvândaki ve Risâletü'n Nushiyye'deki kadın ve kadın algısı ile ilgili kelimelerin frekansları (sıklık dereceleri) ve geçtiği dizeler tespit edilerek ve bu kelimeler kadın kavramıyla anlam bakımından yakınlıklarına göre yakından uzağa bir sıra gözetilerek incelenildi. Beyit veya dörtlüklerin başındaki ilk numara şiir numarasını ikincisi ise beyit veya dörtlük numarasını göstermektedir ve ilgili kelime veya kelimeler koyu harflerle gösterilmiştir. Bu kelimelerin farklı anlamlarda kullanımları şiirler içinden örnekler seçilerek gösterilmiştir.

Kelimeler gerçek anlamlarını kullanıldıkları bağlam içerisinde kazanırlar. Şair bir kelimenin ilk anlamının yanı sıra ikinci ve diğer anlamlarını da şiir içinde kullanmış olabilir. Kelimenin hangi anlamda kullanıldığını tespit ederken eserin yazıldığı yüzyılın yanı sıra şairin içinde yaşadığı kültür ortamı da önemlidir. Bu yüzden kelimeler içinde geçtikleri en az bir beyit veya dörtlük içerisinde incelenirken, Yûnus Emre'nin eserlerinin tasavvufî birer eser oluşu da göz önünde bulunduruldu. Türkçe Sözlük'ün yanı sıra Tasavvuf Terimleri Sözlüğü'ne de bakıldı.

Bu çalışmada önce Yûnus Emre'nin eserlerinde kadın ile ilgili kelimeler aşağıdaki gibi sınıflandırıldı:

1.Cinsiyet ifadesi bakımından kadın kelimesi ile eş anlamlı kullanılan kelimeler: Dişi, avret, hatun, kız. 2. Kadının sosyal statü ve sosyal rolü ile ilgili olarak kullanılan kelimeler: Gelin, ana, karavaş. 3. Nurâni varlık isimleri: Hûri, peri. 4. Özel isimler: Leylâ, Belkıs, Züleyha, Meryem. 5. Sevgili anlamında kullanılan kelimeler: Dilber, dildâr, cânân, yâr. Bu kelimelerin yanı sıra ece, ıyal ve aşufte kelimeleri bu sınıflandırmada yer almasa da, ilk

bakışta kadın ile ilgili kavramlar olarak görüldüğü için incelenildi. Son bölümde ise elde edilen bilgiler değerlendirildi. Bu kelimeler ve kullanıldığı anlamlar incelendiğinde Yûnus'un düşünce dünyasında kadın algısı ortaya konmaya çalışılırken aynı zamanda şairin içinde yaşadığı kültür ortamındaki kadın algısı da tespit edilmiş olacaktır.

Yûnus Emre'nin Kelime Dünyasında Kadın İle İlgili Kelimelerin Tespiti Ve İncelenmesi 1.Cinsiyet ifadesi bakımından kadın kelimesi ile eş anlamlı kullanılan kelimeler: Dişi, avret, hatun, kız Yûnus Emre dîvânında, cinsiyet ifadesi bakımından kadın kelimesi ile eş anlamlı kullanılan dişi,

avret(avrat), hatun ve kız kelimeleri karşımıza çıkmaktadır. Bu kelimelerin kulanım sıklıkları ve kullanıldıkları şiir ve beyit numaraları şöyledir: Dişi kelimesi iki kere (dişi 115/2, 272/5); avret kelimesi dört kere (avret 211/4, avretden 191/12, avretdür 333/5, avretün 250/5); hatun kelimesi bir kere (hatunlar 82/7) kız kelimesi ise dîvânda (kız 152/12, 234/5, 243/8, 329/7, 346/3, kıza 385/7, kızdur 82/8, kızlarun 198/6) toplam sekiz kere kullanılmıştır.

Dişi kelimesi dîvânda iki kere ve kadın anlamında kullanılmıştır. Bu kelimenin tabi ki yan ve mecaz anlamları da vardır. İsim olarak kadın anlamına gelen bu kelime, sıfat olarak 1. Yumurtlayan veya yavru doğuran varlık. 2. Kadına has, kadınca; dişilik özelliği taşıyan anlamalarında da kullanılmaktadır (Örnekleriyle Türkçe Sözlük, 1995: 677).

115/2Uzatdı bu halk işi ger erkek ü ger dişi Müsülmân olan kişi 'isyân yolına girmez

189

Yukarıdaki beyitte erkek kadın bütün halkın (hangi cinsiyetten olursa olsun), müslüman olanların isyan etmeyeceğini dile getirmektedir. Yûnus müslüman sıfatını kadın erkek olarak ayırt etmeden kullanmaktadır denilebilir.

Aşağıdaki beyitte de ahîret tasviri yaparken Yûnus'un, erkek dişi bütün insanların mahşerde toplanacağını erkek dişi ikilemesini kullanarak ifade ettiği söylenebilir.

272/5Ol gün katı efgân ola Erkek dişi 'uryân ola Cümle ciger biryân ola Aglaşalum ol gün içün Yûnus dîvânında kadın; eş, zevce anlamında kullanılan bir diğer kelime de avret (avrat)

kelimesidir (Örnekleriyle Türkçe Sözlük, 1995:184) ve dört kere kullanılmıştır. Aşağıdaki beyite bakıldığında şaire göre her insanın sevdiği ve talep ettiği şey farklıdır. Kimileri

kadın, eş, at, mal mülk ister. Rahman olan Allah, dilediğine verir bunları. Her şeyin gerçek sahibi Yûnus 'un dilinden konuşan Allah'tır.

211/4Bir kulına atlar virüp 'avret ü mâl çoklar virüp Hem birinün yok bir pûlı rahm idici Rahmân benem Dünyadaki bütün işler Allah'ın inayetiyle yürür. Kadınlar hayatın sürmesini üreme yoluyla

sağlayan anneler olarak birer vesiledirler. Toplumda ve dinde analık sıfatının değerli olması belki de bununla açıklanabilir:

191/12'İsâ oldum kudretden bahâne bir avretden İnâyet oldı Hak'dan ölü dirgürüp geldüm 333/5Dünyâ bir 'avretdür karı yoldan koyar niçeleri Sürün gitsin ol 'ayyâr'ı anı sevmek 'ardur bize Yukarıdaki beyitte anlatıldığı üzere kimileri kadın gibi dünya zevklerine takılıp kalırlar. Yûnus için

ise kadın da diğer dünya zevkleri de gerçek Hak aşığını yoldan çıkarmaya çalışan birer hilekârdır. Dünya ve kadının ortak noktası ikiyüzlü hilekâr olmalarıdır. Burada şairin kadının âşıklarına yüz verip sonra aldatan şeklindeki kötü vasfını vurgulamaktan ziyade, kendi yaşam felsefesine dayanan dünya zevklerinin gelip geçiciliği olgusunu anlatmak üzere edebiyatımızda çok sık kullanılan bir benzetme unsurundan faydalandığı söylenilebilir.

Dîvânda 'avret oglan ikilemesi ise çoluk çocuk anlamında (Tarama Sözlüğü 1,1995:285) bir kere kullanılmıştır. Şair aşağıdaki beyitte:

59/3Kimi 'avret oglan sever kimi mülk-hânumân sever Kim ser-mâye dükkân sever bu dünye hâlden hâledür demektedir. İnsanların her biri farklı sevgiler beslemektedir, kimi çoluk çocuk, kimi mal mülk

sever dünya halden haledir. Yûnus Emre aşağıdaki beyitte "Var git kardeşini öldür, karını boşa, anana mezar kazdır ki Hakk'ı

apaçık göresin" derken, kişinin anne, kardeş, eş, evlat sevgilerinde takılıp kalmamasını gerektiğini anlatmaktadır. Bu anlayış sufilerin Hak aşkına ulaşmak için Allah'tan gayrı her şeyi (masivayı) terk etmek gerekir söylemiyle örtüşür:

250/5Var kardaşunı öldür dahı 'avretün boşa Anana kâbin kıydur Hakk'ı 'ıyân göresin Yûnus Emre dîvânında incelenilen bir diğer kelime de hatun kelimesidir. Dîvânda bir kere

(hatunlar 82/7) kullanılmıştır. Yûnus kadın, hanım (Örnekleriyle Türkçe Sözlük, 1995: 1182) anlamıyla bu kelimeyi aşağıdaki beyitte kullanmıştır:

82/7Elleridür kınalu hem karavaşları tapulu Kargu gibi uzun boylu gül yüzlü hatunlar yatur Bu beyitte Yûnus vasfı ve yaşam koşulları ne olursa olsun; gül yüzlü, mızrak gibi uzun boylu,

hizmetçileri olan hanımların da bir gün kara toprağa girdiklerini anlatmaktadır. Zaten aşağıdaki beytin de geçtiği bu şiirin tamamı aynı konuya değinmekte, makamı mevkisi ne olursa olsun kişilerin ölümlü olduğuna işaret etmektedir:

190

82/2Kimi yigit kimi koca kimi vezir kimi hoca Gündüzleri olmış gice ancılayın çoklar yatur Günümüz Türkiye Türkçesinde kadın anlamına gelen karı kelimesi dîvânda bir kere (33/5)

kullanılmıştır. Eski Türkçe ve Eski Oğuz Türkçesi döneminde bu kelime yaşlı, ihtiyar anlamında (Gülensoy, 2007: 468) kullanılmaktaydı. Yûnus bu beyitte karı kelimesini yaşlı, ihtiyar olarak ve avret kelimesiyle birlikte koca karı anlamında kullanmıştır. İnsanoğlu bir koca karıya gönül verdiğinde sonunda pişman olacak (çünkü bu boş bir hevestir), bu dünya zevklerine tamah ettiğinde de sonu hüsranla bitecektir. Şair aynı zamanda tevriye yaparak kelimeyi kâr anlamında da kullanmış dünya sevgisinin kârının ancak kişiyi yolundan etmek olacağına işaret etmiştir.

333/5Dünyâ bir 'avretdür karı yoldan koyar niçeleri Sürün gitsin ol 'ayyâr'ı anı sevmek 'ardur bize Dîvânda kadın kelimesi ile ilgili olarak tespit edilen bir diğer kelime de kız kelimesidir. Kız

kelimesi dîvânda toplam sekiz kere kullanılmıştır. Türkçe Sözlükte kız kelimesinin birinci anlamı genç ve dişi insan, ikinci anlamı ise dişi çocuk ve dişi evlat olarak geçmektedir (Örnekleriyle Türkçe Sözlük, 1995: 1682). Yûnus Emre kız kelimesini tespitlerimize göre bu iki anlamıyla da kullanmıştır.

152/12Ogl eydür bunadı ölmez kız eydür yirinden durmaz Hîç kendü hâlinden bilmez hâlden hâle düşdi gönül Yukarıdaki beyitte şairin kız ve oğlan kelimelerini bir cinsiyet ayrımı yapmadan evlat anlamında

kullandığı söylenebilir. Oğul ve kız şairin halinden şikâyet etmektedir. Yûnus Emre yine evlat sevgisini cinsiyet ayırt etmeden anlatırken:

234/5Bunda dahı virdün bize ogul u kız çift ü helâl Andan dahı geçdi arzûm benüm âhum dîdâriçün demiştir. Erkek ve kız evlat sevgisi helaldir ve insan kalbinde önemli bir yere sahiptir. Ama şair

"Evlat sevgisinden de geçtim benim arzum didar içindir" derken Allah aşkını kastetmektedir. Burada aslında evlat sevgisi küçümsenir gibi görünse de şairin Hak sevgisinin büyüklüğünü ortaya çıkarmak için bu sevgiyi vurgulaması, aslında evlat sevgisinin önemini artırmaktadır. Fakat bir Hak aşığı olan Yûnus beklenildiği gibi bu sevgilerin kaynağını, Allah sevgisini dilemektedir

Yûnus Emre aşağıdaki dizelerde ruhlar âlemindeki yaradılışa telmihte bulunarak, erkek ve dişi olarak ayrılmadan önce insanların, aynı nur içinde varolduklarını anlatmaktadır:

243/8Ne ogul vardı ne kız vâhid idük anda biz Konşıyıduk cümlemüz nûr tagın yaylar iken Aşağıdaki beyitte "Dostun evi gönüllerdir, gönüller yapmaya geldik" diyen Yûnus, gönül evini kız

eylemekten bahseder. Allah'tan gayrı her şeyi gönülden temizleyip, gönül evini kız gibi güzel hoş ve mecaz anlamıyla belki de bakire kılmak gerekmektedir. Çünkü Türk toplumunun örf ve âdetine göre ve İslam dininde kızların evlenmeden önce bakire olmaları öğütlenir. Aynı zamanda tasavvufta kişinin Allah ile ya da dervişin kâmil-i mürşid ile kavuşması gerdek gecesine benzetilmektedir. Yûnus'un bu beyti tasavvuftaki gerdek gecesi benzetmesiyle açıklanabilir:

329/7Yûnus ko yalan da'vîyi gel arıta ko sivâyı Gönlün evüni kız eyle dost gelicek kondurmaga Şair aşağıdaki beyitlerde hesap günü geldiğinde ana baba, oğul ya da kız hiç fark etmez kişiye

kendinden ve Hak'tan başkasından fayda yoktur demektedir. Burada da oğul kız ikilemesi tüm evlatları işaret etmektedir.

385/7Ata oguldan beze bakmaya ana kıza Şol gün geliser bize unutma 'arasâtı Aşağıdaki iki beyitte anlattığı gibi şaire göre ölüm herkes içindir, ölüm vakti geldiğinde cinsiyete,

yaşa ya da konuma bakmaz: 198/6Alur yigidi kocayı yakar ananun içini Kızlarun sarı saçını teneşirde çözer ölüm Yûnus Emre'nin Risâletü'n Nushiyye adlı eseri mesnevi şeklinde yazılmış bir nasihat-nâmedir.

Risâletü'n Nushiyye'de tespit ettiğimiz kadın ile ilgili kelimeler ise eserin Dâstân-ı Rûh u 'Akl ve Mâ-

191

Yata 'allaku Bihimâ Mine'l Ahvâl bölümünde yer almaktadır. Eserde sadece kız kelimesinin oğlan kız ikilemesi şeklinde iki kere (oglın kızın 409/62, oglın kızın 409/68) kullanıldığını görmekteyiz.

409/62Sınıkdı cümlesi girü kayıkmaz Döker oglın kızın kimseye bakmaz 409/68Sıyup çerisin iline akarlar Kovup oglın kızın şehri yakarlar Her iki beyitte de şairin oglın kızın ikilemesini genel olarak evlat anlamında kullandığını görmekteyiz.

Yûnus Emre yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi kız kelimesini cinsiyet ayırt edici anlamıyla kullansa da buradaki amacı çok farklıdır. Şair oğul kız, ana ata ikilemelerini kullanırken kelimelerin zıtlıklarından faydalanarak bütünü yani cinsiyet farkı olmaksızın insanı işaret etmiştir. Bu noktada da Yûnus için insan olmanın öncelik taşıdığı söylenilebilir. Ana kız, oğul ata ikilemelerinde de cinsiyete göre bir eşleştirmeden bahsedilebilir. Hemcinsi olduğu için kızlar anne ile erkekler baba ile anılmıştır, denilebilir.

2. Kadının sosyal statü ve sosyal rolü ile ilgili olarak kullanılan kelimeler: Gelin, ana, karavaş Kadın evlendiği an gelin sıfatıyla anılır. Gelin bir eş aynı zamanda da ilerleyen zaman içinde çocuk

sahibi olursa bir ana olacak ve yeni bir sosyal rol daha üstlenecektir. Bu sosyal sürecin ilk aşamasını temsil eden gelin kelimesi, Yûnus Emre dîvânında 4 kere (gelin 82/9, gelindür 105/3, geline 105/3, gelinlerün 198/7) kullanılmıştır. Gelin kelimesinin Türkçe Sözlükteki ilk anlamı, evlenmek üzere hazırlanmış, süslenmiş kız veya yeni evlenmiş kadın demektir (Örnekleriyle Türkçe Sözlük, 1995: 976). Şair şiirlerinde kelimeyi bu ilk anlamıyla kullanmıştır. Bir kimsenin oğlunun hanımı ve aileye evlenme yoluyla girmiş olan kadın anlamlarına ise Yûnus Emre dîvânında rastlanılmamaktadır.

Şair aşağıdaki beyitte mezarlık tasviri yapmaktadır. Yûnus kendi dilinden konuşanın Hak olduğunu söyleyerek toprak altında yatan yeni gelinleri ak telemeye benzetir. Teleme maya ile kestirilmiş süt, mecazen de beyazlık saflık demektir (Tatçı, 2008: 483). Gelin saflığın sembolüdür. Günümüzde gelinler beyaz giysileri tercih ederler. Şairin yaşadığı devirde böyle bir gelenek olmayabilir. Çünkü kıyafet kültürü zamanla değişebilir. Ama şairin, ak teleme kelimesini gelinlerin teninin ve ölülerin yüzlerinin bembeyaz oluşunu kastederek ve beyazlığı aynı zamanda saflık anlamıyla gelinle bağdaştırarak her iki anlamıyla da kullandığı söylenebilir.

82/9Yûnus bilmez kendü hâlin Hak Çalap söyledür dilin Bir niçesi yini gelin ak teleme yüzler yatur Aşağıdaki beyitte şair yine bir mezarlık tasviri yapmakta ve bu mezarlıkta yeni gelinlerin de yattığını dile

getirmektedir. Ölüm taze gelinleri de ayırt etmez. Şair kına karmak kavramından yola çıkarak, gelinlerin ölümünü, el kınasını topraklara karmak şeklindeki güzel bir benzetmeyle açıklamıştır.

198/7Alur yigidün âlâsın dîvâne ider anasın Gelinlerün el kınasın topraklara karar ölüm Gelin kelimesinin geçtiği aşağıdaki beyitte de Yûnus Emre, dîvânında yine güzel bir benzetme

ilişkisi kurarak dünyayı bir geline benzetmiştir. Nasıl ki kişi yeni geline; sevdiğine bakmaya doyamazsa, dünyaya, dünya zevklerine de doyamaz. Ayrıca şair gelin gibi dünyanın da yeşil ve kızıl renkleriyle bezendiğini söylemektedir. Bu dizeden yola çıkarak o devirde gelinlerin yeşil ve kızıl renkli kıyafetler giydiklerini de söyleyebiliriz.

105/3Bu dünyâ bir gelindür yeşil kızıl donanmış Kişi yeni geline bakubanı toyamaz Kadının en önemli sosyal rollerinden biri de anne olmaktır. Yûnus Emre ana kelimesini dîvânda

17 kere (ana-ata 6/2, anadan 173/7, 184/18, 194/2, 371/4, anaları 82/6, anam 170/7, 220/5, anamı 220/5, anan 279/11, 346/3, Anana 250/5, ananun 198/6, anasın 198/7, anasına 152/1, 207/7, anasını 198/8) kullanılmıştır.

6/2Çün 'Azrâîl'i ne tuta assı kılmaz ana ata Kimse döymez o heybete halkdan meded irmez ola Yûnus Emre yukarıdaki beyitte, Azrail can almak için geldiği zaman anaların babaların ya da

başkalarının insana faydası olmayacağını anlatmaktadır. Ana baba evladı için her şeyi yapmak istese de ölüme karşı bir şey yapamaz gerçeği vurgulanmaktadır. Aşağıdaki beyitlerde de özellikle anaların

192

evlatlarına olan bağlılıkları ve anne evlat ilişkisinin dile getirilmesi annelerin babalara göre daha duygusal oluşlarıyla açıklanabilir. "Ağlarsa anam ağlar, gerisi yalan ağlar."atasözümüz de toplumumuzun bu kanısını destekler niteliktedir.

198/7Alur yigidün âlâsın dîvâne ider anasın Gelinlerün el kınasın topraklara karar ölüm Aşağıdaki beyitte Yûnus Emre, her insan ölümlüdür gerçeğini şairâne bir şekilde "anadan doğan

ölür" şeklinde dile getirmiştir. Anadan doğan tabiri, ölümlü anlamında kullanılmış güzel bir söyleyiştir: 184/18Görün 'aceb oldı zamân Gönülden eylenüz figân Ölür çün anadan togan Allâh sana sundum elüm Yûnus Emre'ye göre kişi sahip olduklarıyla yetinmeli, kadir kıymet bilmelidir ki, muradına ersin.

Çünkü bir Hak aşığı olan Yûnus Emre her şeyin Allah'tan geldiğini bilir. Analık hem kültürümüzde hem de dinimizde çok kutsal sayılan kadınlığın da ötesinde bir sıfat ve toplumumuz için muhafaza edilmesi şart olan bir algıdır. Yûnus Emre aşağıdaki beyitte söylediği üzere anne kadri bilir:

194/2Yaz yaradup yir tonadan gönlümüz evi hânedân Hoşnud ata vü anadan kullık kadrin bilen benem Yûnus Emre'nin dîvânında kullandığı ve kadının sosyal statüsü ile ilgili olan kelimelerden biri de

karavaş kelimesidir. Bu kelime câriye, halayık anlamıyla (Örnekleriyle Türkçe Sözlük, 1995: 1557) dîvânda bir kere (82/7) kullanılmıştır:

82/7Elleridür kınalu hem karavaşları tapulu Kargu gibi uzun boylu gül yüzlü hatunlar yatur Bu beyitte de şair cariye sahibi, elleri kınalı, mızrak gibi uzun boylu, gül yüzlü kadınların da

sonunda her şeyi geride bırakarak öldüklerini anlatırken kullanmıştır. Karavaş kelimesi cariye anlamına geldiği için Yûnus Emre'nin yaşadığı sosyal ortamda cariyelik sisteminin var olduğunu söyleyebiliriz. Fakat şair bu sistem ile ilgili herhangi bir görüş beyan etmemiştir.

3. Nurâni varlık isimleri: Hûri, peri Yûnus Emre dîvânında kadın nurâni varlık isimleri olarak Hûri ve Peri kelimelerini kullanmıştır.

Hûri kelimesi ve aynı anlamda kullanılan Hûr kelimesi de dîvânda toplam 23 kere (Hûr 37/7, 144/4, 202/4, 242/12, 305/8, 320/7, hûrıla 3/12, hûrî 174/3, 234/4, 268/6, 381/8, 408/1, hûrîler 88/8, hûrîlere 70/6, hûrîleri 16/7, 197/2, hûrîlerle 99/6, 99/7, hûrîsi 3/11, 215/4, hûrîsinden 142/5, hûrîyi 242/13 hûrıla, 3/12) kullanmıştır. Hûr kelimesi Türkçe sözlükte 1. Ahu gözlü güzel kız. 2. Cennet kızları, hûri, anlamlarıyla yer almaktadır (Örnekleriyle Türkçe Sözlük, 1995: 1288). Yûnus Emre'nin ise bu kelimeyi her iki anlamıyla da kullandığını görmekteyiz. Aşağıdaki beyitlerde şair önce âşk yolculuğunun başında cenneti ve cennet varlıkları olan Hûrileri dilemektedir:

16/7Uçmakdagı Hûrîleri geymiş anlar nûr tonları Ne bahtılu mü'minleri bize nasîb eyle Çalap Aşk yolunda ilerleyen Yûnus Emre'yi güzel kadın sevgisi (dünya ve ahrette) hakiki sevgiden Allah

sevgisinden alıkoyamaz. Hak âşıkları Hûri'den cennetten geçmiş, Allah âşkını istemektedirler: 381/8Cennet Cennet didükleri Bir ev ile bir kaç Hûrî İsteyene virgil anı Bana seni gerek seni Şaire göre aşağıdaki beyitte olduğu gibi güzel kadın ve köşk, yani dünyevi şeyler, gerçek âşığa

gerekmez. Allah sevgisini tadamayan her kişiye bütün her yer cehennem gibidir. Ancak kişinin gönlüne aşk gelince cümle eksikler tamam olur.

202/4Seni seven kişiye ne hâcet Hûr u Kusûr Seni sevmeyen câna Tamu'dur cümle makâm Yûnus Emre dîvânında aşağıdaki beyitte dile getirdiği gibi evlilik dışı ilişkiyi de ele alır. Cennete

gitmek isteyen kişi zina yapmamalıdır:

193

99/6Hûrîlerle bile yatan Uçmak kokusına batan Anda bülbül olup öten bunda zinâ kılmayandur Yûnus Emre Dîvânında tespit ettiğimiz bir diğer kadın nurani varlık ismi de peridir. Bu kelime

dîvânda toplam 4 kere (perî 49/6, 144/4, 180/2, perîye 18/2) kullanılmıştır. Peri kelimesi Türkçe Sözlük'te 1. Cin; cinlerin pek güzel, zararsız ve dişi olanı. 2. Güzelliği, aklı, iyilikseverliğiyle dikkati çeken kadın veya kız; periler kadar güzel kadın veya kız anlamlarıyla geçmektedir (Örnekleriyle Türkçe Sözlük, 1995: 2291). Yûnus peri kelimesini dört beyitte de dev ve cin kelimeleriyle ikileme yaparak ve sözlükteki birinci anlamıyla kullanmıştır. Yûnus'un bu kelimeyi sadece ilk anlamıyla kullanmasını eserin yazıldığı dönemde (13. yüzyıl) kelimenin mecaz anlamının henüz kullanılmadığına bir işaret sayabiliriz. Ancak bu karara varmak için aynı yüzyılda yazılmış diğer eserlere de bakmak gerekmektedir:

49/6Bir dem dîv olur ya perî vîrâneler olur yiri Bir dem uçar Belkîs'ıla sultân-ı ins ü cân olur Yûnus bu beyitte peri kelimesini şiirin devamını göz önüne alırsak Hz. Süleyman'ın madde ve

mâna âlemine hükmetmesini anlatırken kullanmıştır (Tatçı, 2008: 159) Hz. Süleyman bir ülkenin hükümdarı olarak insanlara hükmettiği gibi peri ve cinlere de hükmedebilmektedir. Yûnus Emre aşağıdaki beyitte insanların, peri ve cinlerin kısacası bütün varlık âleminin hayranlığı İlahi varlık içindir, demektedir.

144/4Dîv ü perî ins ü melek sever seni her mahlûkât Hayrân olup ileyünde turmış durur hûr u melek 4. Özel isimler: Leylâ, Belkıs, Züleyha, Meryem Yûnus Emre'nin dîvânında kullandığı kadın isimleri de çalışmamız için önemli bir malzeme teşkil

etmektedir. Şair dîvânda Leylâ ismini on üç kere (Leylâ 260/5, 260/5, 381/6, Leylâ'nun 95/4 Leylî 46/6, 90/5, 118/5, 178/11, 253/6, Leylî-i Mecnûn 46/6, Leylî'nün 90/5, 245/7, Leylî'yle 398/9) kullanılmıştır. Yûnus Emre'nin bu özel isimlerin hangi özelliklerini ortaya çıkarmak için kullandığını sorgulandığında Leylâ'nın, Leylâ ile Mecnûn adlı ünlü şark hikâyesinin kahramanları olduğu görülür. Yûnus'un şiirinde Leylâ, tasavvuftaki anlamıyla hakiki sevgiliyi temsil etmektedir (Tatçı, 2008: 532). Hak âşığının hallerini ise Mecnûn'a benzetmektedir. Bu yüzden aşağıdaki beyitlerde şair, Mecnun olmak ister:

253/6Leylî ile Mecnûn olup Ferhâd ile taşlar yonup 'Abdü'r-rezzâk gibi yanup giryân olayın bir zamân Yine Yûnus Emre Leylâ ile Mecnun aşkının sıradan kişilere (aşkı bilmeyenlere) çok acayip

geldiğini söyler. Oysaki niceleri âşk için bütün varlığından vazgeçmiştir. Şair örnek olarak Abdürrezzak 'ı gösterir. Feridüddin Attâr'ın Manttıku't Tayr adlı eserinde Şeyh San'ân adıyla geçen bu şahıs bir Hıristiyan kıza âşık olarak, postunu ve müridlerini terk etmiştir. Abdürrezzâk'ın sevdiği Hristiyan kız Mecnûn'un Leylâ'sı gibi mecâzden hakîkate geçişin sembolüdür (Tatçı, 2008: 487). Onun terk ettiği iman taklîdi imandır.

398/9Leylî'yle Mecnûn işi 'aceb gelür bu halka Abdü'r-rezzâk terk itdi 'ışk içün îmânını Yûnus Emre aşağıdaki beyitte yine aynı halk hikâyesine telmihte bulunmuş, fakat bu sefer

Mecnûn ve Leylâ kelimelerini tevriyeli olarak kullanmış, Mecnûn kelimesinin "deli, aşkından sarhoş olmuş" anlamını, Leylâ'nın da "geceyle ilgili, geceye mensup (zulmette olan)" (Tatçı, 2008: 532) anlamını vurgulayarak, gerçek âşık olan kişinin aynı zamanda aşk sarhoşluğunda takılıp kalmaması gerektiğini öğütler. Yûnus'un dileği bir olan Allah'tır.

381/6Sûfîlere sohbet gerek Ahîlere âhret gerek Mecnûn'lara Leylâ gerek Bana seni gerek seni

194

Yûnus aşağıdaki beyitte ezeldeki vahdet halini kastederek, dünyaya gelmeden önce âşık (Mecnûn) ve sevgili (Leylâ) diye iki ayrı varlığın olmadığını söyler. Çünkü seven ve sevilenin olduğu yerde ikilik şirk vardır (Tatçı, 2008: 533).

260/5Bunda dimeden Mecnûn Leylâ adını Mevzûn Ne Leylâ idüm anda ne Mecnûn-ı ser-gerdân Belkîs ismi dîvânda dört kere (49/6, 168/5, 398/5, Belkîs-Süleymân 257/3) kullanılmıştır. Şair Hz.

Süleymân ve Belkıs aşkına telmihte bulunmuştur. Hz. Süleymân da diğer peygamberler gibi seyr ü sülûk esnasında uğranılacak bir makamı temsil eder (Tatçı, 2008: 159).Yûnus bu durumu şu beyitiyle anlatır:

168/5Eyyûbıla derde esîr iniledüm çekdüm cezâ Belkîs'ıla taht üzere mühr-i Süleymân'dayıdum Yûnus 'un şiirlerinde birbirlerini tamamlayan Süleymân peygamber ve Belkıs madde ve mânâ

âleminin hükümranları olarak "mürşid-i kâmil"için benzetme unsuru olurlar (Tatçı, 2008: 159). 398/5Belkîs'ıla Süleymân 'ışka düşdi bir zamân İsteyüp bulmadılar bu derdün dermânını Belkıs ve Hz. Süleyman'ın madde ve mana hükümranları olarak temsil edilmesi ve Belkıs'ın bu

temsilde erkeğini mana yönüyle tamamlayan bir varlık olarak anılması, Yûnus Emre'nin dünya görüşünde ve dolayısıyla tasavvuf anlayışında, kadına verilen değerin bir göstergesi sayılabilir.

Yûnus Emre Dîvânında yer alan bir diğer özel isim olan Züleyhâ ismi dîvânda iki kere (Zelhâ 398/3, Züleyhâ 245/8 ) kullanılmıştır. Şair bu beyitlerde Hz. Yûsuf ve Züleyha kıssasına telmihte bulunmuştur. Hz. Yûsuf'a olan aşkı ile bilinen Züleyhâ 'nın Yûsuf'un yüzünde gördüğü Allah'ın cemâl tecellisidir (Tatçı, 2008: 152). Kıssanın sonunda da Züleyhâ zaten gerçek güzelliğe ulaşır. Aşağıdaki beyitte bu kıssaya telmihte bulunan Yûnus, Allah aşkının, cemâlinin yaktığı gönülleri işaret ederek bir âşık olarak kendine pâye çıkarır gibidir.

245/8Ne gördi Züleyhâ Yûsuf yüzinde İşi efgân olupdur 'ışk elinden Züleyhâ'nın kadın olarak temsiline gelince, başlangıçta aşkı için iftiraya bile başvurmuş olan

Züleyha, sonunda ilahî aşkı bulmuştur. Bu durumda tasavvuftaki temsili değeri bakımından Züleyha, tasavvufta kadın ile erkeğin takva konusunda eşit olduğunu gösterir bir delildir diyebiliriz.

398/3Gitmez 'âşık gözinden hergiz ma'şûk hayâli Nitekim Zelhâ virür Yûsuf'un nişânını Yûnus Emre dîvânında Meryem ismi iki kere (Meryem 257/5, Meryem'e 173/4) kullanılmıştır.

Yûnus Emre İlâhî nûra kavuşmak isteyen kişilerin nefsi terk edip ilahi benliğe dönmesi gerektiğini anlatırken aşağıdaki beyti kullanmıştır.(Tatçı, 2008: 156). Burada nefsini terk eden İsa, ilahî benlik ise Meryem'dir denilebilir. Evladın anaya dönmesi, bebeğin anne rahminde doğuşu gerçeğinden yola çıkarak, kulun Allah'a dönmesine benzetilebilir. Bu anlatış tasavvuftaki her insanın Rahman ve Rahim olan Allah'a döneceği gerçeğiyle örtüşmektedir.

173/4'Îsâ ki Meryem'e varur şöyle varam ben ol Hakk'a Fazlı yolında ol Hakk'un 'âlemi handân eyleyem Aşağıdaki beyitte şair, Meryem oğlu İsa diyerek Hz. İsa'nın ölüleri diriltmesine telmihte bulunur.

Meryem burada Hz. İsa'nın annesi olarak anılmaktadır. 257/5Ölü görse dirilür kalıbına cân gelür Toprakdan âvâz gelür 'Îsâ bin Meryem misin? Görüldüğü gibi Yûnus Emre bu özel isimleri hep ilahî aşkı anlatırken halk hikâyeleri ve Kur'an-ı

Kerim'deki kıssalara telmihte bulunarak kullanmıştır. Şiirin devamında olduğu gibi Mecnûn Leylâ'nın, Züleyha Yusuf'un, bülbül gülün yüzünde aynı şeyi, "aşkı" görür. Bu şekliyle şairin eseri kaleme alış amacını da göz önüne alırsak şairin halk anlatıları ve Kur'an-ı Kerim'den beslenmesi, bilinen mazmunları kullanması yaşadığı kültür ortamında çok doğal sayılabilir.

5. Sevgili anlamında kullanılan kelimeler: Dilber, dildâr, cânân, yâr Dilber kelimesini şair dîvânında 5 kere (67/6, 250/4, 290/12, 318/1, 354/1) kullanılmıştır. Gönül

alıp götüren, güzel (Örnekleriyle Türkçe Sözlük, 1995: 662) anlamındaki bu kelime özelikle güzel

195

sıfatının kadınlar için kullanılması bakımından kadın ile ilgili kelimeler arasına alınabilir. Fakat şiirlerdeki dilber kelimesinin anlamını Yûnus Emre ve şiirleri söz konusu olunca tasavvuftaki anlamından ayrı tutamayız.

354/1Kaçan kim ol dilber benüm gözlerüme tutaş oldı Gönlüm cânum virdüm ana 'ışkı bana yoldaş oldı Yukarıdaki beyitte görüldüğü gibi dilber kelimesini şair gönül alıp götüren, güzel anlamıyla

kullansa da buradaki güzel sevgili bir kadın değil, bir Hak âşığı olan Yûnus için Allah'tır. Dildâr birinin gönlünü almış; sevgili (Örnekleriyle Türkçe Sözlük, 1995: 663) anlamında dîvânda üç kere

(dildâr 365/3, dildâre 289/1, 289/9) kullanılmıştır. 365/3Dildâr içün dil şehrini pâk eyle arıt gayrıdan Zîrâ ki sultân tahtıdur bunda komazlar zâgları Şairin yakın anlamlı olan dilber ve dîldar kelimelerinin her ikisini de kullanmasını ise, yine şairin içinde

bulunduğu ruh haliyle açıklayabiliriz. Dilber tasavvuf kültüründe gönül götüren sevgiliye verilen addır. Âşık olan kişi öncelikle âşk sarhoşudur. Fakat bu hal değişir ve sevgili dildâr olur ki dildâr gönüle mâlik ve hâkim olan gönül sultânı, sevgilidir. Âşığın gönlü olgunluğa erince İlâhî âşk ile doludur.

Şairin dîvânında incelediğimiz bir diğer sevgili ile ilgili kelime cânân kelimesidir ve dîvânda 7 kere (cânân 67/1, 199/5, 201/4, 228/1, 255/1, 322/6, cânânumı 389/1) kullanılmıştır. Dîvândaki cânân kelimesi ve kulanım sıklıklarına Yûnus'un bir erkek gözü ile beşeri âşka bakışına dair izler bulmak için bakacak olursak, şairin cânândan kastının bir kadın olmadığını görürüz. Aşağıdaki örnekte de görüldüğü gibi Yûnus'un aradığı Allah aşkıdır. Dîvânda cânân kelimesinin kullanıldığı şiirlerde kadın ile ilgili bir sevgili tasavvuru yoktur.

255/1Sen cânundan geçmedin cânân arzû kılursın Bilden zünnâr kesmedin îmân arzû kılursın Yûnus Emre yâr kelimesini dîvânda 44 kere (13/1, 29/9, 61/5, 70/3, 79/1, 79/1, 99/3, 101/6,

160/8, 164/5, 176/2, 223/3, 240/5, 243/3, 288/1, 300/5, 347/2, 349/5, 386/1, 397/3, 398/10, 405/3, yâre 64/5, 71/11, 270/2, 289/1, 289/6, 289/8, 413/9 yâri 11/1, 55/3, 93/2, 160/4, yâridür 11/7, 121/2, 196/8, Yârimden 46/9, yârin 244/5, yârine 284/8 yarısa 300/1, yârısa 300/5, yari 50/1, 183/5, 198/9) kullanmıştır. Yûnus'un dilinde yâr rastgele bir sevgili değildir. Yûnus'un canı didar (Uludağ, 1991: 147) yani ilahî güzelliği temâşa etmek ister.

101/6Gerekmez yâr gerekmez cân gerekmez Bize dîdâr gerek deyyâr gerekmez Yar olmak- birleşik fiili de dost olmak, arkadaş olmak, beraber olmak anlamlarında kullanılmıştır: 13/1Her kim bana agyârısa Hak Tanrı yâr olsun ana Her kancaru varurısa bâg u bahâr olsun ana Allah aşkına ulaşmayı hedefleyen ve kendi seyr ü sülûk'unu anlatan Yûnus Emre'nin dîvânı

tasavvufî bir eserdir. Bu nedenle de şairin şiirlerinde, dilber, dildâr, cânân ve yâr kelimeleri hep ilahî aşk ve sevgili için kullanılmıştır diyebiliriz.

Yûnus'un şiirlerinde ilk bakışta kadın ile ilgili gibi görünen fakat başka anlamlarda kullanılan bazı kelimeler de tespit edilmiştir. Ece, ıyal ve aşufte kelimeleri bu türdendir. Ece kelimesi dîvânda bir kere (351/1) kullanılmıştır. Türkçe Sözlük'te kraliçe, ana anlamının yanı sıra ağabey ve abla ile ihtiyâr, aksakallı; baş, reis anlamları da geçmektedir. Burada kelime son anlamıyla kullanılmış, hatta Yûnus Emre Dîvânı'ndaki bu beyit Türkçe Sözlük'ün ece maddesine örnek gösterilmiştir. Dervişlerin ecesi ak sakallı; baş, reis yani mürşiddir:

351/1Su'âlüm var tapuna iy dervîşler ecesi Meşâyıh ne buyurur yol haberi nicesi Iyâl kelimesi de dîvânda bir kere (396/15) kullanmıştır. Bir kimsenin geçindirmekle mükellef

olduğu kimseler, âile ve karı, eş, zevce anlamlarıyla Türkçe Sözlük'te yer almaktadır (Örnekleriyle Türkçe Sözlük, 1995: 1321). Aşağıdaki beyitte ise âile anlamında kullanıldığı görülmektedir.

396/15Ol Seyyid Ahmed Kebîr müyesserdi ana nûr 'Iyâlleri cümle şîr ol hulkı merdân kanı

196

Âşüfte kelimesi 201 numaralı şiirin 25. beytinde bir kere kullanılmıştır. Burada da Yûnus Emre'nin âşufte kelimesini çekici fettan ya da hafif meşrep kadın anlamında değil de delice seven, şeydâ, meftun anlamında kullandığını görmekteyiz (Örnekleriyle Türkçe Sözlük, 1995: 169).

201/25Bir demî âsûde bir dem gafletile hurd u hâm Bir demî âşüfte olam Mecnûn olam hayrân olam Sonuç Yûnus Emre'de kadın algısını ortaya çıkarmak için, Yûnus Emre'den önceki Türk edebiyatının

edebî, özelikle de yazılı ürünlerinde, kadın algısının tarihi seyrine de bakmak gerekmektedir. Dîvânü Lügati't-Türk, İlk Kurân tercümeleri, Atabetü'l Hakayık, Hukuk belgeleri, Ahmet Yesevi ve takipçilerinin şiirleri İslamiyeti kabul eden Türklerin bu dönemde kaleme aldıkları eserlerdir (Ercilasun, 2006: 293). Yeni dinin gereklerini öğrenme ihtiyacı ağır bastığı için bu dönemde daha çok Kur'an-ı Kerim'in dili olan Arapçayı öğrenmek de Türkler için elzem olmuştur. Böylelikle çeviri eserlerle birlikte Arap dilinin özellikleri de dilimize yavaş yavaş girmeye başlamıştır.

İslâmî Türk edebiyatının bilinen ilk büyük eseri ise Kutadgu Bilig'dir. 'Kutadgu Bilig'in (4513-4526) beyitleri arasında belirtilen "kadını evden çıkarmamak, yeme içmede erkekler arasına katmamak, kapıyı kapatıp yabancı erkekleri evden uzak tutmak" gibi düşüncelerin tarihi Türk töresine uymadığı açıktır. Kadın konusunda eski Türk tavrını yansıtan Dede Korkut'ta tam tersine yabandan bir erkek gelse kadın onu ağırlayıp yedirip içirmek zorundadır.'(Ercilasun, 2006: 310)

Asıl kaynağı sözlü edebiyat olmakla birlikte, Türk yazılı edebiyatının en seçkin eserlerinden biri olan Dede Korkut Hikâyeleri, 9-11. yüzyıllarda Türk insanının hayatını konu eder (Ekici, 199: 123). Dede Korkut Hikâyelerinin asıl önemli yanı diğer destanlarda da olduğu gibi içinden çıktığı toplumun yapısını, düzenini, inanışlarını, duyuşlarını, hayat görüşünü yansıtmasıdır. Her ne kadar yazılış gayesinden dolayı idealize edilse de kadın tipi bu destansı hikâyelerde ve gerçek hayatta şerefli ve üstün bir konumdadır (Birgül, 1999:229-230). "Sosyal ve ekonomik anlamda kadının konumu eşitlik ilkesine dayanmaktadır. Kadın da erkek gibi yetiştirilir, ata biner, ok atar, av avlanır, savaşır. Babasının ve kocasının malı üzerinde hakkı vardır. Karar alırken erkek kadına danışır ve düşüncesine, sözüne saygılıdır. Evde ve evin erkeği olamadığı zamanlarda kadın, söz sahibidir, otorite ve hâkimiyeti vardır, tek başına karar alarak gerektiğinde savaşa katılır, eşine destek çıkar (Birgül, 1999: 230)."

Türkçe'nin bilinen ilk sözlüğü olan Dîvânü Lügati't Türk aynı zamanda Köktürk, Eski Uygur ve Karahanlı Dönemi metinlerini çözmek için kulanılabilecek en önemli kaynaklardan biridir (Ercilasun, 2006: 326). Arap ve Fars dili ile kültürünün kendisini iyice hissettirdiği, Türk kültürü ve dilini etkisi altına aldığı bir dönemde Kâşgarlı Mahmud, bilinçli bir Türkolog zihniyetiyle bu eseri yazmış; çağın egemen ideolojisi olan ümmetçiliği benimsemekle birlikte Türklüğe ait unsurları koruyup, onları adı geçen diğer iki ulustan üstün tutmayı bilmiştir. Bu kıymetli eserde de kadının değerinin başka milletlerde benzeri az görülür nitelikte olduğunu görmekteyiz. "Türk kadını tarih boyunca yönetimde, orduda, evde, tarlada, toyda, yuğda, sanatta her zaman erkekle birlikte yan yana durmuş; saygı duyulan, sevgi beslenen, kutsallık atfedilen varlığını hep sürdürmüştür. Eski kavimler arasında Türk toplumu kadar kadınına geniş haklar tanımış, onu erkekle eş hatta erkekten üstün görmüş bir başka kavim yoktur"(Gülsün, 2008: http://arifegulsun.blogcu.com/divanu-lugati-t-turk-te-kadin-ve-onun-dunyasi[1/43147242; 09.11.2009).

Karahanlı döneminden sonra ortaya çıkan kadın algısıyla ilgili kötü kavramların ortaya çıkmasında o dönemde İslamî eserlerin yoğun bir şekilde tercüme edilmesinin de katkısının olduğunu düşünmekteyiz. Tercüme eserlerle birlikte dilimize giren yeni kelimeler aracılığıyla Arap gelenek ve göreneklerinin de kültürel hayatımıza yön verdiğini söyleyebiliriz. Feyza Hepçilingirler'in dediği gibi Dede Korkut Hikâyeleri'ndeki "Gökçe Çiçek" isimlerinin yerini Arapçadaki "ism-i müennes"ler almıştır. Oysa Türkçede kadın erkek ayrımı yoktur. Kültür birikiminin söze yansıması olan dildeki bu ayrımla beraber yaşamımıza giren kadının arka planda kalması olgusu dille birlikte gelen bir yaşam görüşüdür." (Hepçilingirler, 1997: 250)

197

Eski Oğuz Türkçesi'nin ilk edebi ürünlerinden olan Yûnus Emre'nin eserlerinde kadın algısını incelemeye çalıştığımız bu çalışma sonucu Türk İslam Tasavvufunun ilk akla gelen isimlerinden biri sayılan, Türk tasavvuf dilinin kurucusu Yûnus Emre, diğer Türk sûfileri gibi, kendi benliğiyle yaşantısıyla zaten uyumlu olan bu dini öğrenir ve öğretirken, Arapların kadın ile ilgili hurafelerini yaşantısına ve dolayısıyla da diline taşımamıştır diyebiliriz.

Yûnus Emre'nin eserlerinde kullandığı kadın ile ilgili kelimeler elbetteki tasavvufî anlamları göz ardı edilerek açıklanamaz. Tasavvufî anlamlarını derinlemesine inceleyemesek de Yûnus Emre'de kadın, takva bakımından erkeği tamamlayan, erkeğe eş tutulan bir varlık olarak karşımıza çıkmaktadır.

Yine Yûnus Emre'nin eserlerinde kadın, dişilik temsili değeri ön plana çıkarılarak kullanılmamıştır. Ana, kız, gelin, eş, dişi olan kadın şairin şiirlerinde hor ve hakir görülen ikinci sınıf bir varlık olarak da adlandırılmamıştır. Yine kadın ile ilgili tespit edip incelediğimiz kelimelerin içerdiği anlamlar, geleneksel Türk toplumunun kadına bakış açısıyla örtüşmektedir.

Bugün de en büyük sorunlarımızdan biri olan toplumda kadın ve kadının konumu meselesi geçmişteki bu yanlış algıların gelişerek günümüze gelmesinden kaynaklanmaktadır. Çünkü edebi eserler kaynaklandığı toplumdan etkilendiği gibi içinde geliştiği toplumu da derinden etkiler. "Aynı zamanda topluma yön veren kişiler marjinal olmakla birlikte, çok önemli bir zaman diliminin kodlarını ve kültürel katmanın şifrelerini kendilerinde barındırır." (Çınar, http://www.haber10.com/makale/15204/) Öyleyse Yûnus Emre'nin eserlerinde tespit ettiğimiz kadın algısı da içinde bulunduğu kültür katmanının kadına bakış açısına işaret etmektedir.

Türk insanına özellikle de Türk kadınına örnek teşkil edebilecek kadın tipleri Türk edebî eserleri incelenerek ortaya çıkarılırsa, Türk sosyal ve kültürel yapısına uygun kadın tipinin idealize edilmesine hizmet edilmiş olacaktır. Türk insanının hafızası gibi; Türk insanının hayali de bu ideal kadın tipi ile şekillenebilecektir.

Birgül-Kâhya, A. (2000), "Dede Korkut Hikâyelerinde Kadının Konumu", Uluslarası Dede Korkut Bilgi Şöleni,

Ankara: AKM Yayınları, 229-244. Çınar, A. "Tanpınar'da Eşik, Zaman ve Kadın Algısı", http://www.haber10.com/makale/15204/, Erişim: 15.01.2010. Ekici, M. (2000), "Dede Korkut Kitabında Kadın Tipleri", Uluslarası Dede Korkut Bilgi Şöleni Ankara: AKM Yayınları, s.123-138. Ercilasun, A.B. (2006), Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları. Görmüş,Y. (2001), "Yunus Emre Dîvânı'nın Kelime Dünyası", Ankara Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,.Basılmamış Yükseklisans Tezi. Gülensoy, T. (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları. Gülsün, A. (2008), "Dîvânü Lugat'it Türk'te Kadın ve Onun Dünyası", http://arifegulsun.blogcu.com/divanu-lugati-t-turk-te-kadin-ve-onun-dunyasi[1/4314724, Erişim: 11.09.2009. Hepçilingirler, F. (2005), Türkçe Off, İstanbul: Everest Yayınları Tatçı, M. (2008a), Yûnus Emre Külliyâtı Yûnus Emre Dîvânı Tenkitli Metin, İstanbul: H Yayınları. Örnekleriyle Türkçe Sözlük (1995), Ankara: Mili Eğitm Bakanlığı Yayınları. Tatcı, M. (2008b),Yûnus Emre Dîvânı İnceleme, İstanbul: H Yayınları. Uludağ, S. (1991), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Marifet Yayınları.

Ясемін Доганер, д-р філол. наук / Doç.Dr. Yasemin DOĞANER (Туреччина /TÜRKİYE)

ДІЯЛЬНІСТЬ ТУРЕЧЧИНИ У СФЕРІ СПІВПРАЦІ З КРИМСЬКОЮ АВТОНОМНОЮ РЕСПУБЛІКОЮ ПІСЛЯ РОЗПАДУ РАДЯНСЬКОГО СОЮЗУ ПО СЬОГОДЕННЯ

SOVYETLER BİRLİĞİ'NİN DAĞILMASINDAN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE'NİN KIRIM'A YÖNELİK FAALİYETLERİ

У грудні 1991 року разом із виходом останньої держави зі складу СРСР виникла Співдружність

Незалежних Держав. Турецька республіка не залишилась осторонь таких політичних змін і почала робити рухи убік розгортання співпраці із новоутвореними країнами, у тому числі у економічній та культурній сферах. Автономна республіка Крим одразу стала одним з найближчих економічних партнерів серед країн СНД, у рамках торгівельної співпраці із суб'єктом території України було підписано низку угод, а зусиллями Турецько-української Ділової Ради, заснованої 25 квітня 1991 року, було досягнуто домовленостей, спрямованих на подальше розширення міжнародної співпраці. Осторонь від економічних та політичних питань Турецьке агентство зі співпраці та координації (TİKA) з 1992 року

198

продовжує робити кроки убік зміцнення культурних зв'язків та співпраці у сфері освіти. 22 листопада 1995 року у офіційному представництві TİKA, що знаходиться у столиці Автономної республіки Крим м. Сімферополь було проведено заходів у рамках Програми Розвитку Об'єднаних Націй (UNDP) та Програми Інтеграції та Розвитку Криму (CIDP).

Ключові слова: Крим, Україна, ТІКА, культура

The independencies of Turkish states in Inner Asia after the collapse of USSR, created a new opportunities both for these infant republics and for Republic of Turkey. After the declaration of independency, Turkey begun to take a strong interest in these infant states of Inner Asia and a relationship was established between Turkey and each of these Turkish Republics. Similarly, a new relationship between Turkey and Crimea, Which is an Authonomous Republic within the Unitary state of Ukraine, were established.

Turk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi, TİKA (Turkish Cooperation and Development Agency) became the central point in this relationships both with infant independent Turkish states of Inner Asia and Authonomius Republic of Crimea. In this study, it is tried to evaluate the activities of Turkey in Authonomious Republic of Crimea and the relationship between these two Turkish Republics especially in the fields of health, education, cultural, environment, tourism, trade and etc. under the lights of datas obtained from TİKA.

Key words: Crimea, Ukraine, Turkish Cooperation and Development Agency, Collapse of USSR.

1991 yılı Aralık ayında Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla birlikte yeni bağımsız devletler ortaya çıkmıştır. Türkiye ile tarihi, coğrafi, kültürel ve ekonomik ilişkilerin olduğu bu coğrafyalara yönelik olarak bu tarihten sonra biraz da geç olarak yakın ilişkiler kurulmaya ve bazı faaliyetler yürütülmeye başlanmıştır. Karadeniz'in kuzeyinde kalan, Avrupa ile Asya'nın birleştiği yer olarak da tanımlanan Avrasya ile ilişkileri yürütmek üzere, 11 Mart 1996 tarihine kadar herhangi bir kurumsal düzenlemenin bulunmadığı Türkiye'de, anılan tarihten sonra bir Devlet Bakanlığı Türk Cumhuriyetlerinden (Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan) sorumlu olarak görevlendirilmiştir. Bunun dışında Türk nüfusunu barındıran ve ortak tarihi bağların olduğu Doğu Avrupa'dan Balkanlara, Rusya Federasyonu ve Çin'e kadar olan bölge ile Suriye, Irak, İran bölgesinde çok sayıda Özerk Cumhuriyet, otonom bölge ve Türk topluluklarının yaşadığı alanlar, bu Bakanlığın görev sahasına girmiştir. Kırım Özerk Cumhuriyeti de (KÖC) anılan bölgede bulunan bir yer olarak Türkiye'nin bu çerçevede desteklediği ve ilişki kurduğu ülkelerden biridir. Ukrayna'nın güney ucunda bulunan Kırım'da Ukraynalılar nüfusun %23'ünü oluşturmakla birlikte büyük oranda siyasi tercihleri Ruslara yakın olan ve organize bir siyasi güç haline gelememiş bir topluluktur. Diğer yandan Kırım Tatarları %10'luk bir nüfusa rağmen etkin örgütsel güçleri ve yüksek derecedeki siyasi mobiliteleri nedeniyle Ukrayna tarafından Rus ayrılıkçılığını dengeleyebilecek bir unsur olarak görülmektedir.1 Sürgündeki 250 bini aşkın Kırım Tatarının 1989-1993 yılları arasında anavatanlarına dönmesi, Kırım demografik yapısında köklü değişikliklere yol açmıştır. Bu bağlamda, söz konusu topluluğun mevcut siyasi, ekonomik ve sosyal düzene sağlıklı bir biçimde entegre edilmesi, Ukrayna ve Kırım Özerk Cumhuriyeti Hükümetlerinin gündemlerinde uzunca süredir önemli bir yer tutan konuların başında gelmektedir.

İlgili Bakanlığın anılan bölgeye yönelik ekonomik, eğitim, sosyal ve kültürel açıdan hedefleri şu şekilde özetlenebilir:

1. Bölgede piyasa ekonomisinin yerleşmesine imkân sağlayacak kurumsal ve yasal alt yapının kurulmasına yönelik faaliyetler,

2. Türk Cumhuriyetleri ile ticaretin geliştirilmesi ve Türk girişimcilerin bu ülkelere yönelik yatırımlarının artırılması için gerekli çalışmalar yapılarak, küçük ve orta ölçekli girişimcilerin bu ülkelerde iş kurması için gerekli bilgi ve alt yapı desteğini sağlamak,

3. Ulaştırma, haberleşme ve enerji alanlarındaki işbirliği projeleri ve bankacılık, müteahhitlik, tarım ve sanayi alanlarındaki işbirliği projelerine önem vermek,

4. Bölgesel ekonomik açılımlarımızın etkinleştirilmesi için dış ekonomik politikalar ile dış yardım uygulamaları arasındaki uyum ve etkinliği artırmak,

5. Ortak tarih, dil, sosyal ve kültürel alanlarda işbirliğinin sağlam temellere oturtulması ve kurumsal işbirliğinin yoğunlaştırılması,

Kırım Özerk Cumhuriyeti Proje ve Faaliyet Raporlarının temini konusunda yardımlarını esirgemeyen Sayın Şengül İleri'ye çok teşekkür ederiz.

199

6. Ortak kültürel mirasın tespiti ve korunmasına; tarih, dil ve kültür alanında ortak unsurların canlandırılmasına yönelik çeşitli proje ve faaliyetlerin artırılması yanında Türk dili ve kültürünün gelişmesi doğrultusunda Türkoloji bölümlerine fiziki ve akademik anlamda destek verilmesi.

Ukrayna, Türkiye gibi Avrasya ile Avrupa arasında köprü işlevi gören bir ülkedir. Karadeniz üzerinden birbirine komşu olan iki ülke arasında ticari ve ekonomik ilişkiler kısa süre öncesine kadar oldukça sınırlı kalmış ancak son yıllarda ciddi bir ivme kazanmıştır. Çoğunluğu KOBİ niteliğinde olan Ukrayna'daki Türk firmaları ağırlıklı olarak gıda ve içecek, temizlik malzemeleri, hazır giyim, orman ürünleri, maden ve metal ile inşaat ve inşaat malzemeleri alanında faaliyet göstermektedir. 90'lı yıllarda iki ülke arasındaki ticari denge Türkiye aleyhine gelişmiş, ihracat ithalata nazaran düşük seviyede seyretmiştir. 2000'li yıllarda ise yapılan işbirliği ve ticaret anlaşmaları ile bu miktarlar büyük artış göstermiştir.

Türkiye-Ukrayna arasında 1992'den başlayarak ticari ve ekonomik nitelikli çeşitli anlaşma ve protokoller imzalanmış, 25 Nisan 1991'de kurulan Türk-Ukrayna İş Konseyi ile de ekonomik ve ticari ilişkilerin ortak çıkarlar çerçevesinde geliştirilmesi amacıyla faaliyetler sürdürülmüştür. Bu anlamda iki ülke işadamlarını bir araya getiren toplantılar, seminerler, paneller düzenlenerek ekonomik gelişmeler, mevzuat değişiklikleri ve işbirliği imkânları üyelere duyurulmaktadır. Özellikle 2001 yılından itibaren İş Konseyi epeyce faaliyete imza atmıştır.

İki ülke arasındaki ticari ve siyasi ilişkilerden başka, Başbakanlığa bağlı Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı aracılığıyla eğitim ve kültürel alanlarda proje ve faaliyetlere 1992 yılından itibaren başlanmış, günümüze kadar bu ilişkiler artarak sürdürülmüştür. TİKA'nın Kırım Özerk Cumhuriyeti'nin başkenti Akmescit (Simferopol)'deki ofisi 22 Kasım 1995 tarihinde Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) Kırım'a Entegrasyon ve Kalkınma Programı (CIDP) Koordinatörlüğü ile imzalanan protokol çerçevesinde UNDP bürosu içinde kurulmuştur. Koordinatörlüğün statüsünün belirlenmesiyle ilgili çalışmalara Aralık 1999 tarihinde başlanmış ve Türkiye Cumhuriyeti ile Ukrayna Bakanlar Kurulu arasında "Teknik ve Mali İşbirliğine İlişkin Anlaşma" 14 Kasım 2002'de imzalanmıştır. 2005 Aralık ayı içerisinde tescil edilen 3 proje ile TİKA Akmescit Program Koordinatörlüğü hükmi şahsiyet kazanmıştır. Önceleri Dışişleri Bakanlığı, 1996 sonrasında ise TİKA ekseninde yürütülen Türkiye'nin Kırım'a yönelik faaliyetleri buradan temin edilen ülke raporları aracılığıyla genel olarak değerlendirildiğinde ilişkide bulunulan başlıca konular arasında başta eğitim ve kültür olmak üzere çevre, teknik yardım, turizm, ticaret, bankacılık sanayi, istihdam ve konut yardımlarının geldiği görülmektedir.

EĞİTİM Türkiye'nin Kırım'a yönelik faaliyetleri arasında en önemli yeri eğitim teşkil eder. Tatar kültürünün

nesiller arası sürekliliğinin temini ile de ilgili olan eğitim konusu Ukrayna Eğitim Bakanlığı tarafından da Rusça ve Tatarca eğitim veren Milli Mektepler aracılığıyla çözümlenmeye çalışılsa da yeterli fiziki alt yapıya sahip olmayan bu okullar öğrencilere sağlıklı bir ortamda eğitim görme imkanı sunamamıştır. Kırım'da Tatar dilinde eğitim veren milli mekteplerin fiziki koşullarının iyileştirilmesiyle Kırım genelinde eğitim kalitesinin yükseltilmesi ve sağlıklı koşullarda eğitim olanağı sağlanması amaçlanmaktadır. Ayrıca milli mektep öğretmen ve öğrencileri için alıştırma kitaplarının bastırılması ve okullarda ders metodolojisi hakkında öğretmenlere yeni tekniklerin öğretilmesi, seminerlerinin desteklenmesi de hedefler arasındadır. Kırım Tatarcası Sözlü konuşma yeteneğinin geliştirilmesi projesi çerçevesinde öğretmenler için 400 adet kılavuz kitap ve öğrenciler için 1000 adet alıştırma kitabının basım giderleri karşılanmıştır.

Yine öğretmenlerin donanımını artırmak amacıyla Orta Asya Cumhuriyetleri ile Türk ve Akraba Topluluklarından Türkiye'ye davet edilen eğitim kurumu yönetici ve öğretmenlerine "Türk Kültürünü ve Milli Eğitim Sistemini Tanıtma" konulu hizmet içi eğitim seminerleri, TİKA ve Milli Eğitim Bakanlığı Yurt Dışı Eğitim Öğretim Genel Müdürlüğünün işbirliği ile yürütülmektedir. Hizmet içi eğitim semineri kapsamında 12 Temmuz-6 Ağustos 2004 tarihleri arasında İzmir'de gerçekleştirilen seminere Kırım Özerk Cumhuriyeti'nden 3 öğretmen katılmıştır. Takip eden yıl aynı günlerde seminer İstanbul'da yapılmış ve 10 öğretmen seçmelerde başarı göstererek ve Türkçe eğitim alarak bu seminere katılmıştır.

Mayıs 1996'da Kharkov Devlet Kütüphanesine TÖMER'in Türkçe Öğreniyoruz kitapları, Türkçe öğretim teyp ve kasetleri ile Türkçe-Rusça Sözlük gönderilmiştir. 1997 yılında ise Halil İnalcık'ın

200

Osmanlı Tarihi: Klasik Dönem, 1300-1600 adlı eseri Ukrayna diline çevrilerek basım giderleri TİKA tarafından karşılanmıştır. Yine Krasnogvardeysk Bölgesi Büyük Onlar Kasabasındaki 460 öğrencinin öğrenim gördüğü Kırım Tatar Milli Mektebine malzeme ve giyim desteği sağlanmıştır. Sovetski Kasabasında bulunan Milli Mektep'te öğrenim gören 400 çocuğun ihtiyacı olan 14.088 Dolarlık kıyafet ve kırtasiye yardımı yapılmıştır. Cumhuriyet'in 80. Yılı kutlama etkinlikleri çerçevesinde öğrenciler arasında yapılan makale yarışmasında derece alan Kırım'lı üç öğrenci Türkiye'ye davet edilmiş ve birinci olan öğrenciye burs verilmiştir. 2005 yılında ise Büyük Onlar Milli Mektebine ekipman desteği, Canköy Kalay Milli Mektebinin onarımı, Canköy Zareçnoye (Kamacı) Milli Mektebine malzeme desteği, Kolçugina (Bulganak) Milli Mektebi öğrencilerine okul üniforması yardımı, Belogorskiy bölgesinde 1999'da kurulan "Biz" adlı gençlik topluluğuna bilgisayar desteği, İsmail Gaspıralı Kütüphanesine 11 adet nadir ve kıymetli kitabın alımı için maddi destek, Kırım Devlet Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi Tatar ve Türk Dili bölümü mezunlarına çanak anten ve uydu alıcısı hediye edilmesi, Milli mekteplerde ve üniversitelerde okutulmak üzere Qırımtatar Tilini Öğreniniz isimli kitabın 5.000 adet basılması vb. destek faaliyetleri gerçekleştirilmiştir.

2005 yılında Kırım Tatar dilinde eğitim veren milli mekteplerin fiziki koşullarının iyileştirilmesi ve Kırım genelinde eğitim kalitesinin yükseltilmesi ve sağlıklı koşullarda eğitim olanağı sağlanması amacıyla 3 yıllık bir proje yapılmıştır. III Dereceli Kolçugina (Bulganak) ve Yevpatorya (Gezlev) okullarının yapımının tamamlanması ile yaklaşık 1000 öğrencinin iyi eğitim imkânlarından faydalanmaları amaçlanmıştır. 2007 yılında onarım ve donanımı tamamlanan okul sayısı 5'tir.2008 yılında ise 258 öğrencisi bulunan Kırım Özerk Cumhuriyeti Kolçugino okulunun okul binası tamiri ve spor salonu inşası, İsmail Gaspıralı semtindeki 385 öğrencili 18 no'lu Yevpatorya (Gezlev) okuluna ek bina ve spor salonu yapılması, 259 öğrencili Zuya 2 no'lu okulu ek bina ve spor salonu inşası ve Belogorsk 4 no'lu Gene Eğitim Okulu'nda tadilat yapılarak anaokuluna dönüştürülmesi sağlanmıştır. Bunlara ek olarak 2010 yılında Bahçesaray-Vilino (Alma Tarkan) 2 no'lu Genel Eğitim Okulu ve Canköy Zareçnoye Eğitim Kompleksinin fiziki koşullarının iyileştirilmesi amacıyla tadilat, tamirat ve ek bina inşaatlarına başlanmıştır. Akmescit'te ekonomik problemler yaşayan öğrencilerin barınma ihtiyacını karşılamak üzere daha önce inşasına başlanan ancak tamamlanamayan Kaminka Öğrenci Yurdu, TİKA'nın desteğiyle tamamlanarak 2 Şubat 2010'da açılmıştır. Ayrıca Türkçe, İngilizce, Arapça ve bilgisayar kursları vermek üzere gerekli eğitim araçları da hibe edilmiştir. 2011 yılında ise Akmescit Uroyajnoye köyünde bulunan kullanılmayan bir bina onarım yapılarak anaokulu haline getirilmiştir. Malenskoye köyünde 1970 yılından beri faaliyet gösteren okulun spor ve konferans salonları ile koridorunun tadilatı yapılmıştır.Canköy şehrinin Azovski köyünde 1998'de açılan ve 115 öğrencinin eğitim gördüğü okulun fiziki şartları iyileştirilerek 35 öğrencinin daha eğitim görmesi sağlanmıştır.

2006 yılında Kırım Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi bünyesinde kurulan ve 29 Haziran 2005'de Türk Filolojisi bölümüne dönüştürülen Türkoloji Araştırma Merkezinin fiziki alt yapısı güçlendirilmiş, 3 sınıf yapılmış, yenileme ve tamiratın yanı sıra eğitim araç ve gereçleri temin edilmiştir. Ukrayna'da dört üniversitede Türkoloji projesi kapsamında 6 öğretim görevlisi Kiev, Odesa, Herson ve Akmescit'te hizmet etmektedir. Ukrayna'da 1997'den itibaren 10 öğretim görevlisi, Kırım Özerk Cumhuriyeti'nde ise 2000 yılından itibaren 12 öğretim görevlisi görevlendirilmiştir. 2007-2008 öğretim yılında proje kapsamında verilen hizmetlerden yararlanan öğrenci sayısı 385'tir. Bunlardan 19 öğrenci Ankara'da düzenlenen 2007 yaz staj programına katılmış, Milli Eğitim Bakanlığı ile TİKA işbirliğinde "Büyük Öğrenci Projesi" kapsamında mezun olan öğrenciler için 2007 Mayıs ayında mezuniyet töreni düzenlenmiştir. Anılan proje kapsamında 1992'den itibaren 2011 yılına kadar desteklenen öğrenci sayısı Ukrayna 65, Kırım Özerk Cumhuriyeti 116 olmak üzere toplam 181'dir. 2003 yılından itibaren düzenlenen yaz staj programına Türk Dili ve Edebiyatı bölümlerinde öğrenim gören öğrencilerden seçilenler katılmakta olup, her yıl ortalama 100 öğrenci bu programdan faydalanmaktadır. 2005 yılından itibaren TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi ile işbirliği halinde gerçekleştirilen programa Yunus Emre Enstitüsü Başkanlığının da desteği olmuştur.Programda öğrencilere Türkçe, Türk Kültürü, ve tarih dersleri verilmekte, yapılan gezi programları ile Türkiye'nin tarihi ve turistik yerlerini tanıma imkanı sağlanmaktadır.

201

16 Temmuz-10 Ağustos 2007 tarihleri arasında İstanbul'da gerçekleştirilmiş olan "Türkçe Öğretimi, Türk Kültürünü ve Milli Eğitim Sistemini Tanıtma Semineri" ne 8 öğretmenin katılımı sağlanmış, Ukrayna Eğitim ve Bilim Bakanlığının talebi ile Kiev Milli Taras Şevçenko Üniversitesi Meridian Uluslar arası Okulu ile birlikte gerçekleştirilen "Ukrayna Türkçe Olimpiyatı" na destek kapsamında 80'i Kiev dışından olmak üzere orta öğretim kurumlarından 110'dan fazla öğrencinin katılımı sağlanmıştır. Yine KDMPÜ Türkoloji Araştırma Merkezi ve Tavriya Milli Üniversitesi Türkoloji Bölümüne bilgisayar, projeksiyon cihazı ve televizyon alınarak hibe edilmiştir.

Kırım tatarlarının ana dilini kullanmalarının sağlanması ve Latin harfleri ile okuyup yazmaları amacıyla Türk dili kursları düzenlenmiştir. Türkçe öğretiminin yanı sıra kullanılan örnek metinler ve uygulama dersleriyle Genel Türk Tarihi ve Kırım Tatar Tarihine ait bilgiler de kursiyerlere aktarılmıştır. Proje kapsamında Türkoloji bölümü mezunu 10 Kırım Tatarı seçilerek Türkiye'ye getirilmiş, Gazi Üniversitesi TÖMER bünyesinde Türk Dili eğitimi alan bu öğrenciler, Kırım'da 10 ayrı yerleşim biriminde açılan ve TİKA tarafından desteklenen Türkçe kurslarında eğitim vermişlerdir. Türk Dili Edebiyatı veya Türkoloji eğitimi gören yabancı üniversite öğrencilerini özendirmek, Türk kültürü ve sosyal hayatını yakından tanımalarını sağlamak amacıyla söz konusu öğrencilerin her yıl yaz aylarında Türkiye'ye gelerek kısa süreli, Türk Dili ve Edebiyatı eğitimi görmelerinin faydalı olacağı düşünülmüş, Türkmenistan, Gürcistan, Kırım ve Moldova-Gagavuz bölgelerinden gelen toplam 46 öğrenciye 1996 yılı Temmuz-Ağustos aylarında Türkçe kursu verilmiştir. 1997 yılında aynı eğitimi alan öğrenci sayısı ise 21'dir. TİKA tarafından yürütülen Türkoloji Projesi kapsamında 2002 yılında Kırım Devlet Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi ile Kırım Tavrida Üniversitesi öğrencilerinden oluşan 11 kişilik grup Türkiye'ye davet edilerek üç ay staj görmeleri sağlanmış ve Türkçe kurs görmüşler, 2003 yaz döneminde ise anılan üniversitelerden 5'er öğrencinin 1 ay süre ile TÖMER'de staj görmeleri sağlanmıştır. Yüksek öğretim düzeyinde en önemli çaba ise Ukrayna-Kırım'da bulunan üniversitelere Türk Dili ve Kültürü Merkezlerinin kurulmasıdır. Bunlardan ilki olan Kırım Devlet Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi Türkçe Araştırmaları Merkezi, 2 Ocak 2002 tarihinde TİKA desteği ile kurulmuştur. Merkezin restorasyonu, tefrişatı, mobilya donanımı, kitap desteği ve eğitim malzemeleri ile idari işlerde görevlendirilen 1 yerel elemanın masrafları ve sabit giderler karşılanmakta ve 1 yerel asistan TİKA adına burada görev yapmaktadır. Yine Kiev Yabancı Diller Üniversitesi Türkoloji bölümü, televizyon, uydu anteni çok sayıda kitap ve çeşitli eğitim malzemeleri ile desteklenmiştir. 6 Kasım 2003 tarihinde Kiev Taras Şevçenko Üniversitesi'nde Türk Enformasyon ve Araştırma Merkezi, 17 Temmuz 2003 tarihinde Odessa Milli Meçnikov Üniversitesi Türk Dili ve Kültürü Merkezi, 19 Eylül 2003 tarihinde Herson Devlet Üniversitesi Türk Dili ve Kültürü Merkezi TİKA'nın desteğiyle hizmete açılmış ve faaliyetlerini sürdürmektedirler. Anılan merkezlerin alt yapı ihtiyaçları büyük ölçüde karşılanmış olup, önemli destekler gerçekleştirilmiştir. Merkezlerin öğretim üyesi yönünden de ihtiyaçları karşılanmış ve Lugansk, Çerxassriy, Dnepropetrovsk ve Tavriya Milli Üniversitelerinden Türkçe öğretimi amacı ile öğretim üyesi talepleri de değerlendirmeye alınmıştır. Anılan üniversitelerden 01-31 Temmuz 2005 tarihleri arasında 18 öğrenci Ankara'da gerçekleştirilen yaz staj programına katılmıştır.

Kırım Devlet Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi Türkoloji Araştırma Merkezi işbirliğinde 31 Mayıs-4 Haziran 2004 tarihleri arasında Akmescit'te Türkiye ve Türkiye dışında yaşayan Türk kökenli bilim adamlarının Türk dili, tarihi ve edebiyatı ile ilgili çalışmaların ortak bir zeminde paylaşılması ve değerlendirilmesi amacıyla "I. Uluslar arası Türkoloji Sempozyumu" düzenlenmiştir. Sempozyuma yurt dışından 26, Türkiye'den 37 ve Kırım Özerk Cumhuriyeti'nden 26 olmak üzere toplam 89 bilim adamı katılmış ve 91 bildiri sunulmuştur. Bildirilerin Latin harfleriyle basımı yapılmış ve katılımcılara dağıtımı yapılmıştır. 2010 yılında 3.Türk Dünyası Sosyologlar Birliği Kurultayına Ukrayna'dan katılımın desteklenmesi sağlanmıştır.

1996 yılında gerçekleştirilen Teknoloji Eğitim programına yeni bağımsızlığına kavuşan pek çok ülkenin yanı sıra 2'si Kırım Özerk Cumhuriyeti'nden olmak üzere Ukrayna'dan 4 uzman katılmıştır. 1992'de imzalanan Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine Türk Birleşmiş Milletler Gönüllü Uzmanları Gönderme Projesi, 1993 yılında yeniden gözden geçirilerek "Bağımsızlığını Yeni Kazanmış Devletler ve Diğer Komşu Ülkeler

202

için Uluslar arası Türk Gönüllü Danışmanlık Hizmetleri Programı" adını almıştır. Programın amacı, söz konusu ülkelerle Türkiye arasında teknik işbirliğini geliştirmek ve gönderilecek uzmanlar aracılığıyla bu ülkelerin kalkınmalarına katkıda bulunmaktır. Bu çerçevede Mayıs 1995-Kasım 1996 arasında Kırım Özerk Cumhuriyeti ile Maliye ve Muhasebe konusunda, Ukrayna İmdat Bank ile de 27-31 Mart 1995 arasında Bankacılık alanında müşavirlik hizmetleri verilmiştir.

Kalkınma ve geçiş sürecini yaşayan ülkelerdeki genç kamu yöneticilerine gerekli bilgi ve becerileri kazandırmak amacıyla, Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü (TODAİE) ile TİKA arasında "Uluslar arası Kamu Yöneticiliği Uzmanlık Programı (APEP Projesi)" adı altında uygulanan bir eğitim programı ilk olarak 1995-1996 Akademik yılında gerçekleştirilmiş, 6 ay süreli bu programa Ukraynalı yöneticilerin de bulunduğu 14 kişi katılmıştır. Program takip eden iki yıl boyunca tekrarlanmış ve katılımcıların giderleri TİKA tarafından karşılanmıştır. Bundan başka OECD Kalkınmaya Yardım Komitesi (DAC) ve TİKA işbirliği ile DAC'nin gelişme yolundaki ülkeler listesine dahil edilen Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri ile Yeni Bağımsızlığını Kazanmış Devletleri resmi kalkınma yardımı prensipleri hususunda aydınlatmak ve bu ülke yöneticilerini belli başlı DAC üyesi "donör" ülke muhatapları ile bir araya getirmek amacıyla 18-21 Ocak 1994 tarihleri arasında Antalya'da "Gelişme Yolundaki Yeni Avrasya Ülkelerinin Kalkınmaları İçin Etkin Dış Yardım İlkeleri Semineri" gerçekleştirilmiştir. Anılan çalışmanın devamı niteliğinde 28-30 Eylül 1995 tarihleri arasında "Yeni Avrasya Ülkelerinde Yardımların Etkin Yönetimi Forumu" düzenlenmiş, bu çalışmalara pek çok ülkenin yanı sıra Ukrayna temsilcileri de katılmıştır.

Gelişmekte olan ülkelerde seminer, work-shop ve konferanslar yoluyla kalkınma ekonomisi konusunda eğitim veren ve Dünya Bankası'na bağlı bir kuruluş olan Dünya Bankası Enstitüsü (WBI) ile TİKA sermaye piyasalarının ve finans sektörünün geliştirilmesi konularında eğitim programları düzenlemiştir. Ukrayna'dan uzmanların da davet edildiği seminerler, 11-15 Mayıs 1999 tarihleri arasında Ekonomik Reform, Sermaye Piyasaları ve Yolsuzluk, 15-17 Haziran 1999 tarihleri arasında Mali Sistem Reformu ve 5-8 Ekim 1999 tarihleri arasında Sermaye Piyasaları hakkındadır.

Ukrayna Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı Avrupa Entegrasyonu Bakanlığı ile yapılan görüşmeler çerçevesinde ilgili Bakanlığa bağlı Avrupa ve Avroatlantik Entegrasyonu Genel Müdürlüğü uzmanlarından ve Dışişleri ve Adalet Bakanlığı ilgili uzmanlarının da iştiraki ile oluşturulan 5 kişilik bir heyete 13-17 Aralık 2005 tarihleri arasında Türkiye'de bir haftalık eğitim semineri verilmiştir. Yine aynı yıl KÖC Kültür Bakanlığı'na bağlı İsmail Gaspıralı Kırım Tatar Milli Kütüphanesinde 25 kişiye kütüphanecilik semineri verilmiştir. Bunlardan başka 2006 yılında idari ve sivil yapıların geliştirilmesi ve Sovyetlerin dağılması sonrası piyasa ekonomisine geçişi kolaylaştırmak amacıyla söz konusu ülkelerin üst düzey vergi memurlarına teknik yardım sağlamak üzere, OECD desteği ile Budapeşte, Viyana, Kopenhag ve Ankara'da Vergi Eğitim Merkezleri kurulmuş ve faaliyetlerine halen TİKA desteği ile sürdürmektedir. Vergi politikası ve yönetimine ilişkin uluslar arası ilkeler ve sistemlerin yanı sıra Türk vergi sistemi ve uygulamaları hakkında bilgi verilen Merkez'de gerçekleştirilen seminerlere Ukrayna'dan 1994'ten 2006 yılına kadar toplam 67 kişi katılmıştır. Bu bağlamdaki diğer bir proje de TİKA, OECD ve Almanya Ekonomik İşbirliği Federal Bakanlığına bağlı teknik yardım kuruluşu GTZ arasında 1993 yılında yapılan görüşmelerde bir merkeze ihtiyaç duyulduğu tespit edilerek 1994 yılında İstanbul Özel Sektörü Geliştirme Merkezi'nin kurulmuş olmasıdır. Önceleri eğitim programları şeklinde gerçekleştirilen proje, ilerleyen aşamalarda OECD üyesi ülkelerin deneyimlerini paylaşabildikleri forumlar şekline dönüşmüştür. 25 ülkeden 3068 kişinin katıldığı seminerlere Ukrayna'dan katılan üst düzey yönetici sayısı 205'tir. Yine 2006 yılında "Serbest Piyasa ve Rekabet Hukuku", "Gayrimenkul Tescil Sistemi" konularında eğitim ve danışmanlık hizmeti verilmiştir.

KÜLTÜR Kırım ve Türkiye arasında kültürel işbirliği ortak tarihi mirasın bir sonucu olarak önemli bir

yoğunluğa sahiptir. 1993 yılında Kırım Tatar köylerinde genç kızlara hem halıcılık mesleğini öğreterek gelir elde etmelerine yardımcı olmak, hem de Tatar halı motiflerinin yaşatılmasına katkıda bulunmak amacıyla Milli Kültür Vakfı tarafından başlatılan projeye TİKA tarafından destek verilmiş ancak Tatar

203

motiflerinden ziyade Türk motiflerinin işlenmesi ve pazarlama imkânlarının bulunmaması nedeniyle 1996 yılında projeye son verilmiştir.

Kırım Tatar Türklerinin kültürel asimilasyon sürecinin geri çevrilmesinin bir parçası olan Kırım Tatar Türk lehçesinde televizyon programları yapılması ve yayınlanması amacıyla başlatılan "Elele" programı bir yıl süre ile 24 program için TİKA tarafından desteklenmiştir. Çernomarski Televizyonu kanalında Kırım Tatar Milli Radyo ve Televizyonu tarafından yapılan ve gelenek, örf, adet, dil, tarih, sanat konularının işlendiği bu program 15 günde bir 45 dakika süre ile yayınlanmış, Eylül 2000-Eylül 2002 tarihleri arasında toplam 22 program çekilmiştir. Bir başka proje de Kırım Tatar Milli Meclisi'nin çalışmalarının yer aldığı Tatarca, Türkçe, İngilizce, Rusça ve Ukraynca dillerinde düzenlenen www.qurultay.org adlı siteye 3 Aralık 2005 tarihine kadar destek verilmesidir. Kırım'da yaşayan Türklerin daha sağlıklı haber almaları ve bölge ile ilgili haberlerin Türklere ulaştırılması amacıyla "Kırım Haber Ajansı" kurulması kararlaştırılmıştır. Yapılan resmi görüşmelerin sonunda kısa adı QHA olan ajans kurulmuş ve 4 personel 18 Haziran-10 Temmuz 2005 tarihleri arasında Türkiye'de Anadolu Ajansı ve Ajans Press'te staj programına katılmıştır. Ayrıca Akmescit'te 2005 yılı Şubat ayından itibaren yayın hayatına başlayan Meydan Radyosu'na teknik ekipman desteği sağlanmıştır.

TİKA 1995 yılından itibaren Balkanlarda yayınlanan gazete ve dergileri satın alarak desteklemiş, bu bağlamda Kırım'da yayınlanan Kırım Sedası gazetesine maddi destekte bulunulmuş, 1 Ekim 2003'te imzalanan protokol çerçevesinde aynı gazetenin eki olan Dilde Birlik Gazetesi'ne Aralık 2005 tarihine kadar maddi destek verilmiştir.

Kırım'da milli eğitime bağlı okullarda görev yapan eğitimcilerin sorunlarının çözülmesi, Kırım Tatar dilinde eğitim veren okul ve sınıfların sayılarının artırılması, Türkiye'de 22 üniversitede eğitim gören öğrencilerin koordinatörlüğü, eğitim konularında seminer ve konferanslar düzenlenmesi ve gençler için ücretsiz Tatarca dil kurslarının düzenlenmesi gibi faaliyetler gösteren "Kırım Tatar Maarifçi Derneği" nin faaliyetlerini sürdürebilmesi için maddi destek sağlanmaktadır.

TİKA ve Folklor Araştırma Kurumu işbirliği ile 16-20 Ekim 2000 tarihleri arasında Tekirdağ'da V. Uluslar arası Gagavuz Kültürü Sempozyumu düzenlenmiş, Kırım Özerk Cumhuriyeti'nin yanı sıra pek çok ülkeden bilim adamlarının sempozyuma katılımları sağlanmıştır. TİKA, Türksoy ve Kırım Kültür ve Yardımlaşma Derneği işbirliğinde Türk dünyasının büyük fikir, maarif, basın-yayın ve siyaset adamı İsmail Bey Gaspıralı'nın doğumunun 150. Yıl kutlamaları 26-27 Ekim 2001 tarihleri arasında Ankara'da düzenlenen bir sempozyumla gerçekleştirilmiştir. Mart 2002 tarihinde Kırım'da düzenlenen Nevruz kutlamalarına, 23-24 Mayıs 2004 tarihleri arasında Karay Türkleri tarafından düzenlenen "II. Kırım Karaimleri Dünya Kurultayı"na ve 4-9 Haziran 2003 tarihleri arasında Akmescit'te gerçekleştirilen "I. Uluslar arası Türklerde Geleneksel Bayramlar Törenler" konulu sempozyuma maddi destekte bulunulmuştur.

2005 yılı kültürel ilişkilerin oldukça yoğun olduğu bir dönem olmuş, KDMP Üniversitesinde düzenlenen Nevruz programı, 22-24 Mart'ta Tavriya Milli Üniversitesi tarafından düzenlenen Türkoloji Sempozyumu bildirilerinin basımına destek, Kırım Tatar Kadın-Kızlar Birliği adlı yardım derneğinin kuruluşunun onuncu yılı için düzenlenen konferansa destek, "Kardaşlık Akmescit Şehir Gençlik Teşkilatı" tarafından Eylül ayında gerçekleştirilen I. Kırım Tatar Gençlik Kurultayı'na katılan katılımcıların ve organizasyon giderlerinin desteklenmesi, Yevpatorya'da bulunan Kırım Karayları Büyük Katedral Kinasası'nın açılışının 200. yıldönümü kutlamaları çerçevesinde 8-11 Eylül tarihleri arasında gerçekleştirilen "Uluslar arası Kırım Karayları Kültür Festivali" ne katılan Karaim Türklerinden 150 misafir ve 4 sanatçının konaklama giderlerinin karşılanması sağlanmıştır. Yine aynı yıl Kırım Tatar Milli Tiyatrosu'nda düzenlenen 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı törenine devlet yurtlarından ve Kırım'ın çeşitli okullarından 600 çocuk katılmış ve kutlama programı Türkiye-Ukrayna Uluslar arası Türk İşadamları Derneği ile beraber organize edilen törende, tüm çocuklara hediye dağıtılmıştır. Yine Kırım Türkleri ve Yardımlaşma Derneği İstanbul şubesi tarafından gerçekleştirilen Tepreç şenlikleri ve Kırım Asamblisi, Odesa bölgesinde faaliyet gösteren Gagauz Halkı Kültür Derneği'nin düzenlediği "Gagauz Kültürü, Dili ve Edebiyat" konulu konferans ve 9-11 Aralık tarihleri arasında Kırım Tatar halkının IV. Kurultayının bazı giderleri desteklenmiştir. Ayrıca 10

204

Kasım'da Cumhuriyet'imizin kurucusu ulu önder Mustafa Kemal Atatürk'ün ölümünün 67. yıldönümü nedeniyle Türkoloji Araştırmaları Merkezinde anma töreni yapılmıştır.

Kırım Devlet Sanayi ve Pedagoji Enstitüsü, Kırım Tatar Dili ve Edebiyatı bölümü ile Türkoloji Araştırma Merkezi'nde görevli akademisyenler tarafından yürütülecek bir proje ile sürgünden dönen Kırım Tatarlarının kuşaktan kuşağa aktarılan ve sözlü kültürde yaşatılan halk kültürlerinin derlenerek, kasetlere kaydedilmesi ve arşivlenmesiyle araştırmacıların hizmetine sunulması, Kırım halk kültürünün korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması amaçlanmış ve gerekli olan ekipmanın temini sağlanmıştır.

Kırım Tatar el sanatlarını yeniden canlandırmak ve iş olanağı sağlamak amacıyla 1997 yılında Bahçesaray'da bir grup kadın tarafından kurulan Marama teşkilatıyla işbirliği halinde altın nakış kurslarının düzenlenmesi sağlanmış 15 Eylül-16 Ekim 2000 tarihleri arasında ilk kurs gerçekleştirilmiştir. Bu amaçla Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi El Sanatları Eğitimi bölümünden bir öğretim görevlisi görevlendirilmiş, eğitilen 17 katılımcının 17 farklı yerde 170 kişiye eğitim vermesi sağlanmıştır. Projenin Kırım sorumlusu adı geçen üniversitede yeni teknikleri öğrenmek üzere iki hafta eğitim almış, kurslarda hazırlanan ürünler Kırım ve Türkiye'de sergilenmiş, ürünlerden elde edilen gelirlerin projeye aktarılması ile faaliyet sürdürülmektedir.

Kırım Türklerinin geleneksel el sanatları arasında yer alan kuyumculuk sanatı sürgün sonrası yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalmış, bu sanatı bilen ustalardan biri olan Haydar Hasan'ın öğretmenliğinde "Kırım'ın Yeniden Doğuşu Vakfı" ile birlikte Bahçesaray'da kuyumculuk kursları başlatılmıştır. Aynı öğretmenin Ankara Beypazarı'nda bilgi ve becerisini artıracak üç haftalık ziyaretine destek olunmuştur. Desteklenen bir diğer el sanatı da çömlekçiliktir. Unutulmaya yüz tutmuş bu el sanatının yeni nesillere aktarılması amacıyla adı geçen vakıfla işbirliği yapılarak bir yıl süre ile kurslar düzenlenmiş ve vakfın organizasyonu aracılığıyla 28 Mart 2005'de yapılan ürünler sergilenmiştir. Ayrıca Bahçesaray'daki El Sanatları Merkezi'nde 19. yüzyılın ortalarına ait eski Kırım Tatar Evi'nin ve hangarının onarımı yapılmıştır.

Kırım Bahçesaray şehri Han Saray Müzesi'nde yer alan el yazmalarının korunmasına yönelik olarak 2 Arşiv Uzmanı görevlendirilmiş ve 266 adet el yazması kitabın restorasyonunun yapılması amaçlanmıştır. Bunun için kurulan atölyede 4 kişi eğitilmiş ve Han Sarayı Müzesi yetkililerinin İstanbul müzelerinde inceleme gezileri yapmaları sağlanmıştır. Han Sarayı Müzesinde bulunan el yazması eserler başta olmak üzere kitapların dijital ortama aktarılarak Türkiye Devlet Arşivlerine getirilmesi planlanmış, TİKA tarafından tek bir merkezde toplanacak eserlerin araştırmacıların hizmetine sunulması planlanmaktadır.

"Başlangıçtan Günümüze Türk Dünyası" projesi ekseninde Ukrayna'daki Türk eserlerini belgelemek ve iki ülke arasındaki ilişkilere katkıda bulunmak amacıyla iki ülkeden 4'er bilim adamının katılımıyla oluşturulan bir kazı ekibi tarafından 10 Temmuz-26 Ağustos 2004 tarihleri arasında Akkerman Kalesinde Osmanlı Hamamı kazı çalışmaları yürütülmüştür. Projenin yılda 60 gün olmak üzere 3 yıl desteklenmesi planlanmıştır. Yine Başbakan Sayın Recep Tayyip Erdoğan ve beraberindeki heyetin Kırım'ı ziyaretleri sırasında 15. yüzyıldan kalma tarihi Zincirli Medrese ve Hacı Giray Han Türbesi'nin restorasyonu gündeme gelmiş ve heyetlerin incelemeleri sonucunda Kültür Bakanlığı tarafından projenin maliyeti çıkarılıp kaynak temin edilmiş ve proje üzerinde mutabakat sağlanmıştır. Takip eden yıllarda medrese ve türbenin restorasyonuna devam edilmiş olup halen çalışmalar sürdürülmektedir. Ayrıca 2007 sonunda bölgede arkeolojik kazılar yapılarak, bölge tarihine ışık tutabilecek bulgulara rastlanmış, Hacı Giray Han Türbesinin altındaki kripto odasının açılmasıyla 1.Mengli Giray Han ve ailesine ait farklı boyutlarda 14 sanduka bulunmuştur. Yapıların güçlendirilmesi ve drenaj sisteminin güçlendirilmesine yönelik çalışmalar yapılmıştır. 2009 yılında Karasubazar Kırım Tatar Etnografya Müzesi ve Kırım Modern Milli Dekoratif Sanatlar Müzesi açılarak, tarihi eski Kırım Tatar Evi'nin restorasyonu ve çevre düzenlemesi yapılmış, müze ve sergi salonunda kullanılacak malzemeler satın alınarak hibe edilmiştir. 2010 yılında Kırım Tatar Kültür Müzesinin inşası ile Sanat Pınarı sergisinin desteklenmesi, 7. Uluslar arası Gagavuz Sempozyumu bildirilerinin basımı gerçekleştirilmiştir.

205

Kırım'da bulunan ve Avrupa'nın en eski mezarlığı olan Karaylara ait Bahçesaray Balta Tiymez Mezarlığındaki mezar taşlarının kimlere ait olduğu ve hangi tarihlerde yapıldığını tespit ederek envanter oluşturulması ve ilgili akademisyenlerin kullanımına sunulması amacıyla bir proje geliştirilmiştir. Projenin üç yıl içinde tamamlanması planlanmıştır. Bir başka proje de Kırım Merkez Camii'nin yapım çalışmalarına destek verilmesidir. Kırım Müftülüğünce plan çalışmalarını sürdüren 2 mimarın Türkiye'deki camilerde incelemelerde bulunmaları talep edilmiş ve masrafları Türkiye Diyanet Vakfı ve TİKA tarafından karşılanan 26 Eylül-1 Ekim 2005 tarihlerinde bir inceleme gezisi düzenlenmiştir.

Bir diğer restorasyon çalışması da Kırım Tatar Milli Meclisi binasının onarımıdır. 29 Ekim 2004 tarihinde başlanan restorasyon çalışması, 6 Haziran 2005 tarihinde tamamlanmıştır. Ayrıca KTMM binasının çatı katında yer alacak olan Arşiv bölümünün yapım giderlerinin karşılanması da üstlenilmiş ve 2006 Eylül'ünde proje tamamlanmıştır.

2006 yılında Teselli Çocuk Halk Oyunları ekibinde görevli 6 müzisyenin Türkiye'deki 23 Nisan törenlerine katılım masrafları karşılanmış, yine Akmescit'te düzenlenen kutlamalar TİKA tarafından desteklenmiştir. Kırım Özerk Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığınca Kırım Tatar dilinde gerçekleştirilecek Cumhuriyet Öncesi Sanat Festivali için talep edilen malzemelerin temini sağlanmıştır.

2007 yılına gelindiğinde daha önce başlanan pek çok projenin sürdüğü ve yeni bazı faaliyetlere de imza atıldığı görülmektedir. Diyalog Avrasya Platformu tarafından Kiev'de "Kültürler Arası Diyalogdan Birlikte Yaşamaya-Medya ve Eğitimin Rolü" başlığı altında düzenlenen foruma Ukrayna'dan 20 olmak üzere toplam 70 kişi katılmıştır. Mart ayı içinde Tavriya Milli Üniversitesi Kırımtatar ve Şark Filolojisi bölümünde "II. Türkoloji ve Şarkiyatın Aktüel Problemleri" konferansı düzenlenmiş, sunulan bildirilerin Filoloji Dergisi özel sayısında bastırılması için destekte bulunulmuştur.

Bahçesaray Han Sarayı Müzesi'nin açılışının 90. yılı münasebetiyle 1-5 Ekim 2007 tarihleri arasında düzenlenen konferansa Kırım dışından iştirak eden 19 kişinin masrafları koordinatörlükçe karşılanmıştır. Ukrayna Kiev Milli Taras Şevçenko Üniversitesi ile ülkenin önemli kültür merkezlerinden Vernadskiy Milli Kütüphanesinin ortaklaşa düzenlediği "Ukrayna ve Türkiye'nin Kültürel İlişkilerinin Tarihsel Gelişimi-Çağdaş Etapta İşbirliği Alanları" konulu sempozyum, adı geçen kütüphanede düzenlenen "Türkiye konulu eserler sergisi" ve 2007 Mevlana yılı etkinlikleri kapsamında Kiev Kültür Ataşeliği ile birlikte tertip edilen "semazen gösterisi" etkinlikleri desteklenmiştir. Radyo Televizyon Gazetecileri Derneği'nin 30. yılı etkinlikleri çerçevesinde 31 Ekim-4 Kasım tarihleri arasında Antalya'da düzenlenen "Uluslar arası Radyo-TV Günleri" programına Kırım'dan 2 kişinin katılımı sağlanmıştır.

7-9 Aralık arasında Kırım Tatar Milli Meclisi V. Kurultayının organizasyonu ve 250 kişiden oluşan delegelerin masrafları Kırım Koordinatörlüğünce karşılanmıştır. Ukrayna Milli Televizyonunca İstanbul ve İzmir'de çekilen tanıtım filminin Türkiye'deki masrafları karşılanmış ve program 2 bölüm halinde yayınlanmıştır. 20-27 Haziran 2007'de "Uluslar arası Türk-Kırım Kültür Sempozyumu", Ağustos 2007'de Kanada'nın Toronto şehrinde düzenlenen Kırım Tatar Gençler Forumu, Ekim 2007'de "II. Kardeş Ülke Geceleri" etkinlikleri, yine Ekim'de düzenlenen Karaylar Milli Kurultayı, Avdet Kırım Halk Dansları Topluluğu için gerekli olan kıyafetlerin temini, Kırım Müftülüğü tarafından düzenlenen "Kutlu Doğum Programı", Kırım Tatarlarının anavatanlarından sürgün edilmesini hatırlamak amacıyla düzenlenen anma toplantısının organizasyon giderleri ve Seyid Settar Din Cemiyetinin ihtiyaçlarının temini konusunda TİKA desteği sağlanmıştır.

Bunlardan başka burada yaşayan Ahıska Türkleri ile ilgili bir saha çalışması tamamlanarak verilerin bilgisayar ortamına aktarılması, Rusya Devlet Kütüphanesinden alınan 6.817 sayı tutan dergilerin kopyalarının İsmail Gaspıralı Kütüphanesine teslimi, Kırım Askeri Yatılı Lisesine maddi yardım ve Kırım Tarihi ve kültürü üzerine yayınların basımına destek veren Kırım Ocak Matbaasının ihtiyaç duyduğu baskı ve ciltleme makinelerinin temini gibi faaliyetlere de imza atılmıştır.

2008 yılında Kırım Dini İdaresinin web sitesi yapımı, Arkadaş Hak Koruma Teşkilatına ve Kardaşlık Gençlik Teşkilatına donanım desteği, Kırım Tatar Milli Meclisi Kurultayı ve Meclisin düzenlediği matem mitingine destek sağlanmıştır. 2009 yılında ise çeşitli kongre, sempozyum, Türkçe dil olimpiyatları gibi organizasyonlara destek vermenin yanı sıra, Bahçesaray Fidanlar Çocuk Merkezi ve Kırım Tatar

206

Kütüphanesine mobilya ve teknik donanım desteği ile Enformasyon ve Kültür Merkezi web sayfası kurulması, Kırım Haber Ajansına teknik donanım desteği, Makam müzik topluluğuna destek, Türksoy 12. Ressamlar buluşması, Yıldız dergisinin basımının desteklenmesi ve teknik donanım temini sağlanmıştır.

2011 yılında Kırım Tatar Kültür Merkezi inşası sürdürülmekte olup, Kırım Milli Meclisi Anma Etkinliğine, Tepreç Programına, Sapanca Şiir Akşamları etkinliğine, 9.Uluslararası Türkçe Olimpiyatları etkinliğine, Türk Dünyası Tarih ve Modernlik Sempozyumuna katılım desteği, Türksoy Ressamlar buluşmasına, Kırım Müslümanları Dini İdaresine ve Zareçneyo Çocuk Müzik okuluna, KİPU Güzel Sanatlar bölümüne, İsmail Gaspıralı Anma Etkinliklerine destek sağlanmış, Balta Tiymez Mezarlığı Envanter çalışmaları için uzmanlar görevlendirilmiş, İsmail Gaspıralı Müzesinin bahçe duvarı inşa edilmiş, Kırımçaklar Kültür ve Eğitim Derneğinin çocuk folklor grubu Ruvşan (Sevinç) için kıyafet desteği, Kardeş şehir projesi kapsamında (Gaziantep-Harkov) Hz.Fatıma Camiine ve Ukrayna Donetsk Camiine de tamirat ve donanım desteği sağlanmıştır.

TEKNİK YARDIM VE TİCARET Teknik yardım ve ticaret konusunda da epeyce mesafe kaydedilmiştir. Daha sonra adı Kırım Yurt

Bank olarak değiştirilen İmdat Bank'ın yeniden yapılandırılması ve iyileştirilmesi amacıyla Türkiye Kalkınma Bankası'ndan 2 uzman, danışmanlık desteği ve eğitim vermek üzere 1995 yılında görevlendirilmiş, aynı bankanın 6 personeline 24 Temmuz-6 Ağustos tarihleri arasında Türkiye Bankalar Birliği'nde kurs imkânı sağlanmıştır.

Ukrayna ile karşılıklı işbirliği konularının tespiti amacıyla Uluslar arası Teknik Yardım Koordinasyonu Başkanlığı (ACITA) yetkilileri 20-24 Temmuz 1995 tarihleri arasında Türkiye'ye davet edilmişler, 1 Ağustos 1995'de Teknik İşbirliği ve Mutabakat Zaptı Kiev'de imzalanmıştır. Bu çerçevede Ukrayna'da çeşitli teknik yardım ve işbirliği programları yürütülmeye başlanmıştır. Kırım Tatar Milli Meclisi'nin talebiyle 1998 yılı Şubat ayında matbaa makine ve ekipmanları hibe edilmiş, ayrıca gerekli eğitimin verilmesi de sağlanmıştır. Yine 6-10 Kasım 2000 tarihleri arasında pek çok ülke yetkilisinin yanı sıra Ukrayna'dan da 1 kişinin katıldığı "Bankacılık ve Merkez Bankacılığı Eğitimi" yapılmıştır. 1999-2002 yıları arasında turizm sektöründe istihdam edilen personelin eğitimine yönelik pek çok programa diğer ülke temsilcilerinin yanı sıra Ukrayna'dan temsilcilerin katılımı da sağlanmıştır.

Ukrayna Büyük Onlar Kasabası'nda yaşayan Ahıska Türklerine Meslek Edindirme Projesi kapsamında 2003 yılında bir trikotaj atölyesi kurulmuş ve gerekli araç gereç ve bilgisayar programının hibe edilmesi sağlanmıştır. Atölyenin faaliyete geçmesiyle 13 aileye istihdam imkânı sağlanmıştır. 2007 yılında ise Kırım Tatar dilinde yayın yapabilme imkânına sahip Atlant TV kanalının, daha güzel ve çağdaş biçimde yayın yapabilmek için ihtiyaç duyduğu iki adet yüksek performanslı bilgisayar anılan kuruma hibe edilmiş, Kırım Haber Ajansının teknik alt yapısının geliştirilmesi ve destek sağlanmıştır.

Türk Gümrük Mevzuatı ve uygulamalarının tanıtılması ve ikili ilişkilerin geliştirilmesi amacıyla düzenlenen eğitim programları kapsamında Ukraynalı 20 gümrük personeline Ankara'da eğitim verilmiş, yine 24-30 Eylül 2001 tarihleri arasında verilen eğitim programına Ukraynalı yetkililer katılmıştır. TİKA ve KOSGEB'in koordinasyonunda Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'na bağlı Küçük Sanatlar, Sanayi Bölgeleri ve Siteleri Genel Müdürlüğü ve çeşitli sektörlerden 22 işadamı 9-12 Şubat 1999 tarihleri arasında Kırım Özerk Cumhuriyeti'ne inceleme seyahati gerçekleştirmiş ve buradaki yatırım alanları Türk işadamlarına tanıtılmıştır. Bunu takiben TİKA'nın daveti ile Kırım'dan iki kişilik heyet 30 Nisan-7 Mayıs 1999 tarihleri arasında Türkiye'yi ziyaret ederek Ankara ve İstanbul'da çeşitli sanayi bölgelerinde incelemelerde bulunmuştur. 16 Ekim 2000 tarihinde ise TİKA ve UNDP arasında imzalanan Maliyet Paylaşımı Anlaşması ile Türkiye'nin katıldığı Kırım Entegrasyon ve Kalkınma Programı'nın (CIDP) 3. Donörler Toplantısı ve yürütülen projelere yönelik inceleme gezisi 2-7 Aralık 2000'de Kırım ve Kiev'de gerçekleştirilmiş, 13-16 Aralık 2000 tarihleri arasında gerçekleştirilen Türkiye-Ukrayna II. Dönem Karma Ekonomik Komisyonu Toplantısı ise TİKA yetkililerinin katılımı ile gerçekleştirilmiştir.

TİKA'nın "Küçük ve Orta Ölçekli Sanayinin ve Girişimciliğin Geliştirilmesi Programı" adı altında yürüttüğü çok sayıda proje ile pazar ekonomisine geçmekte olan ülkelerle işbirliği ile seyahatler gerçekleştirilmiş ve "Türkiye İle Avrasya Ülkeleri Arasındaki İhracat ve Yatırım İmkanlarının Tanıtılması ve Geliştirilmesi" konulu 23-26 Haziran 2001 tarihleri arasında Bişkek'te düzenlenen

207

Avrasya KOBİ Kongresine Ukrayna Sanayi ve Ticaret Bakanları ve KOBİ'lerden sorumlu kurumların üst düzey yetkilileri, bilim adamları ve işadamları katılmıştır.

Üretim sektörlerinin geliştirilmesi amacıyla hayvancılık alanında Kasım 2007'de Kırım'ın çeşitli bölgelerinde inceleme gezileri yapılmış ve Kooperatifçilik projelerinin hayata geçirilmesine ilişkin çalışmalar yapılmıştır. Yine Ukrayna Ekonomi Bakanlığı Uluslar arası Teknik Yardım İşleri Dairesinin, başta turistik yerler norm ve hüküm temelinin öğrenilmesi, turizm alanında teknoloji kullanımı, turizm-rekreasyon sistemleri ve alanların yönetimi gibi konulardaki eğitim talebi değerlendirilmektedir. Türkiye'de gerçekleşen çeşitli fuarlara Ukrayna'dan yetkililerin katılımı sağlanmıştır.

Kırım Tatar toplumuna yapılan maddi yardımlar arasında en önemli konulardan birini de Konut Edindirme Projesi oluşturmaktadır. Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından anavatanlarına dönen Kırım Tatarlarının entegrasyonu kapsamında 1994 yılında dönemin Cumhurbaşkanının talimatı ile Kırım Tatar toplumunun acil ekonomik ve sosyal sorunları ile ilgilenilmiş ve TİKA bölgeye yönelik o tarih itibariyle tahmini bedel olan 5 Milyon ABD Doları tutarında 1000 konutluk yardım yapılması için proje geliştirmiştir. KTMM ile imzalanan protokol çerçevesinde, müstakil bahçeli konutların satın alınması veya parasızlık nedeniyle bitirilememiş konutların tamamlanmasına yardım edilmesi şeklinde iki türlü yardım yapılması kararlaştırılmıştır. 19 Aralık 2006 itibariyle proje tamamlanmıştır.

2008 yılında Uluslar arası Teknik Yardım Sağlama Semineri, Ukraynalı uzmanlara İnovasyon politikalarının oluşumu semineri ile turizm eğitimi verilmiştir. 2009 yılında 12 Avrasya Ekonomi Zirvesi, 17. Ulusal Nanoteknoloji kongresi, Kalkınma Yardımları Çalışması tanıtımı, KOBİ İşbirliği ve eğitimi, KÖC Ekonomi Bakanlığınca düzenlenen seminerin organizasyonu, Türkiye Resmi Kalkınma ve Yardımlar Kapasitesi programı vb. düzenlenmesi ve desteği sağlanmıştır. 2010 yılında iletişim alt yapılarının geliştirilmesi amacıyla medya destek projesi yürütülmüştür. 2011 yılında bu alandaki destek sürmekte olup, bankacılık, finans, tarım, sanayi vb. alanlarda destek faaliyetleri sürdürülmektedir. Bu çerçevede KÖC'de bir küçük sanayi sitesi kurulması için çalışmalar başlatılmış olup, bölgeye inceleme için uzmanlar gönderilmiştir. Akademik ve Ar-ge Destek Programı kapsamında öğrencilere burs verilmektedir.

ÇEVRE VE SAĞLIK Çevre ve sağlık konuları da iki ülke arasındaki ilişkilerde önemli yer işgal eden konulardır. TİKA

ve TEMA işbirliğiyle düzenlenen "Avrasya'da Erozyon ve Çölleşmenin Önlenmesi Sempozyumu" 7-10 Mayıs 1996 tarihleri arasında pek çok ülkenin katılımının yanı sıra Ukrayna'nın katılımı ile gerçekleşmiştir. Oluşturulan sempozyum raporu BM Daimi Temsilciliği'nce Çölleşme İle Mücadele Komitesi toplantısında dağıtılmıştır. Yine Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Sempozyumu, Çevre Bakanlığı, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü ve TİKA işbirliğinde 21-25 Ekim 1996 günlerinde İstanbul'da düzenlenen Kentsel Sürdürülebilir Su Temini ve Su Yönetimi Uluslar arası Seminerine Ukrayna'nın da içinde bulunduğu temsilciler katılmıştır. 12-17 Ocak 2000 tarihleri arasında Şanlıurfa'da GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı ile Arizona State Üniversitesi işbirliğinde Çevre Yönetimi konulu 7-11 Eylül 2005 tarihleri arasında İstanbul'da gerçekleşen "Dünyada Kalkınma İçin Su Sempozyumu"na Kırım'dan bir yetkilinin katılımı sağlanmıştır.

AGİT ve BM Mülteciler Yüksek Komiserliği tarafından Kırım'a sürgünden dönen halklara yönelik olarak geliştirilen "Kırım Entegrasyon ve Kalkınma Programı" (CIDP) için Türkiye, Donörler toplantısında Cumhurbaşkanının talimatları doğrultusunda 1 milyon ABD Doları katkıda bulunmayı taahhüt etmiş ve Tatarların yoğun olarak yaşadıkları bölgelerden Pionerskoye ve Marino, Ukrainko Kasabalarına "Su Sağlanması Projeleri" gerçekleştirilmiştir. Daha sonra ikinci 1 milyon Dolarlık taahhütte bulunularak katkı payının tamamı olan 2 milyon Dolar Aralık 2003 tarihinde gönderilmiştir. 2006 yılına gelindiğinde 1.7 milyon Dolar harcanan 9 projeden 6'sı içme suyu, 3 tanesi sulama sistemi niteliği taşımaktadır. Tamamlanan projelerle 25 binden fazla insana içme suyu ve sulama suyu sağlanmıştır. Temiz suya kavuşan diğer köyler ise şu şekildedir:

Vişennoye, Tsvetnoye, Liçebnoye (Simferepol), Sarı Baş (Pervomaysk), Holmovka (Bahçesaray), Danilovka, Oktyabrskoye (Krsanogvardeyskiy)

"Eski Kuyuların Yeni Hayatları" adı verilen proje ile de Kırım Özerk Cumhuriyeti'nin değişik bölgelerinde sürgünden önce Kırım Tatarları tarafından yapılan ancak daha sonra kullanılamaz hale

208

gelen 8 adet kuyu ve 5 adet çeşme onarılarak, halkın su probleminin çözümüne katkıda bulunmak ve Kırım Tatarlarının sudan faydalanma geleneklerini canlandırmak amaçlanmıştır. Öncelikle konu hakkında bilgi edinmek amacıyla 6-12 Ekim 2003 tarihleri arasında proje yetkililerinin Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğünce hazırlanan staj programına katılımı sağlanmış, 2004 Mart'ında Bahçesaray Zelenoye köyündeki Tatar Osman Çeşmesi, onu takiben Tatar Osman kuyusu, Putilovka kuyusu, Maşıno (Ayvaz), Sinapnoye, Bogatoye, Mnogreçye, Vısıkoye, Nagornoye, Golubinka ve Mnogreçye köyleri kuyu ve çeşmelerinin restorasyonu yapılmıştır. 2005 yılında ise Bahçesaray Yanco (Putilovka), Markur (Polyana), Yanı-Sala (Novopolye), Tatar Osman (Zelenoye), Gavr (Plotinoye), Kokluz (Bogatoye Uşelye), Ayrgul (Solneçnoselye) köylerinde toplam 14 kuyu ve çeşmenin restorasyonu için çalışmalar yapılmıştır. Kısaca 2007 yılı itibariyle su sağlama projeleri kapsamında 11 proje tamamlanmış ve çok sayıda insana temiz su sağlanmıştır.

Sağlık konusunda ise 30 Kasım-25 Aralık 2003 tarihleri arasında TİKA ve Sağlık Bakanlığı işbirliği ile "Kırım Tatar Çocuklarının Sağlığını Koruyalım" projesi kapsamında 6 doktor ve 2 hemşire görevlendirilerek, 15 okulda 3808 öğrenci sağlık taramasından geçirilmiş ve 1155 tanesinde tespit edilen çeşitli hastalıklarla ilgili bilgi sağlık birimlerine iletilmiş, ayrıca tıbbi cihaz ve ilaç yardımı yapılmıştır. Takip eden yıllarda Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneğinin talebi ile Akmescit'te bulunan bir hastanenin ambulans ihtiyacını karşılamak üzere Sağlık Bakanlığı tarafından 1 adet ambulans hibe edilmiştir. Ayrıca 5-9 Aralık 2007 tarihlerinde Ankara'da düzenlenen "2. Avrasya Tıp Günleri Sempozyumu" na Kardiyoloji ve Kardiyovasküler Cerrahi dallarında iki uzman hekimin katılımı sağlanmıştır.

2009 yılında 5.Dünya Su Forumuna ve CIDP (Kırım Entegrasyon ve Kalkınma Programı) ile yürütülen işbirliği çerçevesinde kırsal ve kültürel turizm projesine katılım desteği sağlanmıştır. 2011 yılında ise 125 Ahıska Türkünün yaşadığı Odesa İvanovka ve KÖC'de 1100 kişinin yaşadığı Akmescit Purodovoye köyüne içme suyu temini gerçekleştirilmiştir.

Eğitim, kültür, teknik yardım, ticaret, çevre ve sağlık konularında 1992'den beri ilişkilerin sürdürüldüğü iki ülke arasında çok sayıda faaliyet gerçekleştirilmiştir. İkili ilişkiler anılan faaliyetlerin artması ile daha da güçlenecek ve daha arzu edilir bir noktaya getirilecektir. Şüphesiz ortak tarihi, siyasi, kültürel değerlerin kuvvetlendirdiği bağın çözülmesi pek kolay değildir. Ancak dünyada yaşanan küreselleşmenin bir sonucu olarak her geçen gün bu bağın zayıfladığına şahit olmaktayız. Bu durumu tersine çevirmek şu an içinde bulunduğumuz organizasyon türündeki çalışmaların artmasıyla kolaylaşacak, yeni nesillerin oluşturacakları güçlü ilişkilere zemin hazırlayacaktır.

Владислав Новіцький / Vladislav NOVİTSKİY (Україна / UKRAYNA)

ПОЛІТИКО- ПРАВОВІ АСПЕКТИ ІНТЕГРАЦІЇ КРИМСЬКИХ ТАТАР В УКРАЇНСЬКЕ СУСПІЛЬСТВО

KIRIM TATARLARI'NIN UKRAYNA ORTAMINA SİYASİ – HUKUK KAYNAŞMALARI

Серед проблем, які Українська держава успадкувала від свого радянського минулого,– проблема кримськотатарська. Її зміст не обмежується забезпеченням репатріації репресованого сталінським режимом народу до Криму — на землю, де цей народ сформувався.

Ключові слова: політичні репресії, Крим, кримські татари, українське суспільство

Kırım Tatarları'nın ana vatanlarından sürgün edilmeleri ve uzun zaman vatanlarından uzak kalmaları , bu dönemi içerisinde milli psşkolojinin ve sürgün damgasının acı tesirleri, bunun yanısıra vatanları Kırım'a dönüşlerinde ise hem siyasi hem de hukuk mücadelesi vermeleri, ukrayna halkı ile yeniden entegre olması bu bildirinin ana konusunu oluşturmakta.

Anahtar kelimeler: siyasi sürgün, Kırım, Kırım Tatarları, ukrayna toplumu

Кримські татари були примусово виселені зі своєї історичної батьківщини за постановою № 5859 СС Державного комітету оборони (ДКО) "Про кримських татар" від 11 травня 1944 р.

209

Радянська влада депортувала кримських татар в найрізноманітніші райони тодішнього Радян-ського Союзу від північного Приуралля до республік Середньої Азії. За даними Відділу спецпо-селень НКВС у листопаді 1944 р. в місцях виселення опинилися більше 193 тисяч кримських татар.Крим був не просто "звільнений" від корінного народу, тотальному "чищенню" піддалося й усе, що хоч якось нагадувало про існування кримських татар – були знесені цвинтарі, знищені пам'ятки матеріальної та духовної культури.

На "виправдання" злочину проти кримських татар радянська влада використовувала факти колабораціоністської поведінки окремих осіб цієї національності. Таких фактів не менше, а можливо, й більше було серед представників інших народів СРСР, у тому числі російського.

Під тиском кримськотатарського руху було прийнято Указ Президії Верховної Ради СРСР від 5 вересня 1967 року "Про громадян татарської національності, які проживали в Криму". Він знімав з кримських татар необґрунтовані звинувачення в зраді, але разом з тим ігнорував інші їхні інтереси і права.

Лише в січні 1974 р. Президія Верховної Ради СРСР відмінила ст. 2 Указу Президії Верхов-ної Ради від 27 березня 1956 р. та ст. 2 Указу від 28 квітня 1956 р., що забороняли кримським татарам та іншим депортованим народам повертатися в Крим на колишні місця проживання, звідки вони були вислані.

У 1989 р. новообрана Верховна Рада СРСР та створена на нових засадах союзна Рада Мі-ністрів, а також українські законодавчі органи винесли ряд ухвал стосовно долі кримськотатар-ського народу.

Отже, наприкінці так званої "перебудови" депортований народ добився від комуністичної влади права на повернення до Криму. Юридичні перешкоди на шляху репатріації були зняті і для кримських татар, і для інших депортованих за національною ознакою.

Нині до Криму повернулося близько 300 тисяч кримських татар. З 1993 р. в Криму 18 травня відзна-чають як День пам'яті жертв депортації. Повернувшись на історичну батьківщину кримськотатарський народ зазнав непростих проблем, пов'язаних з інтеграцією в українське суспільство.

Найважливішою передумовою інтеграції кримських татар в українське суспільство є вирі-шення їх економічних проблем. Основоположною засадою цього процесу є забезпечення кримським татарам рівних з усіма громадянами України економічних та соціальних прав.

Головною проблемою облаштування репатріантів залишається забезпечення бюджетної підтримки задоволення їхніх життєвих потреб, передусім, будівництво житла, шкіл, дитячих садків, фельдшерсько-акушерських пунктів, інших об'єктів соціального та побутового призна-чення.Гострою залишається проблема працевлаштування кримських татар, а майже дві трети-ни тих, хто знайшов роботу, змушені працювати не за фахом.

До переліку нерозв'язаних питань, що сприяють розпалюванню кримського конфлікту, слід додати ще й досі не визначений статус кримських татар. "На рівні офіційного й неофіційного дискурсу, начебто всі погоджуються, що їхній статус має бути дещо відмінним від статусу звичайної "національної меншини" – насамперед через відсутність іншої історичної батьківщи-ни чи етнічно спорідненої країни, яка б так чи інакше допомагала збереженню унікальної куль-тури самобутності й історичної спадщини кримських татар, майже повністю знищеної в Криму після депортації".

Інша справа – дискусії навколо правового статусу кримського татарського народу в Україні. В цьому питанні існує широке розмаїття підходів серед української політичної еліти – починаючи від бажання повністю асимілювати кримських татар, які повертаються, і закінчуючи підтримкою націона-льно-територіального статусу Кримської Автономії у складі України як форми самовизначення крим-ськотатарського народу. Зближенню позицій у пошуках оптимальних для всіх сторін рішень у такій багатоаспектній проблемі як повернення, облаштування, поновлення прав народу, заважає неба-жання державних органів визнавати де-юре традиційні виборні національні інститути кримськотатар-ського народу – Курултай і Меджліс, як органи, що представляють його інтереси у відносинах з державними органами України.

210

Для вирішення вказаної проблеми на розвиток статті 11 Конституції України можна було б провести законопроектну роботу (в частині підготовки проектів Закону про Концепцію етнонаці-ональної політики та Закону про корінні народи і національні меншини) на таких принципових засадах:

- в названих проектах не застосовувати поняття "статус" стосовно будь-якої з етнічних спі-льнот ("корінних народів і національних меншин"), а в разі обґрунтованої необхідності – допус-кати його вживання винятково в сенсі словосполучення "статус осіб – громадян України серед (з числа) її корінних народів і національних меншин";

- вживати як єдине поняття словосполучення "корінні народи і національні меншини" подіб-но тому, як у чинному Законі "Про національні меншини в Україні" не названо жодної з етноспі-льнот, яких український законодавець включає до категорії національних меншин, в нових законопроектах не варто відносити якусь з етногруп до категорії "корінних народів і національ-них меншин

- зважаючи на світову правову практику в законопроектах треба подати узгоджений з пред-ставниками етноспільнот України перелік прав і свобод "корінних народів і національних мен-шин", щодо гарантування яких Українська держава бере на себе спеціальні зобов'язання, не порушуючи при цьому права і свободи осіб, що належать до інших спільнот, включно з україн-ською, яка становить більшість населення країни;

- готувати тексти проектів, виходячи з пріоритету особистих прав громадянина, порівняно з груповими правами, при одночасному забезпеченні останніх, за "формулою": "Особи, що нале-жать до корінних народів та національних меншин, можуть здійснювати свої права, в тому числі права, викладені в цьому законі, як індивідуально, так і спільно з іншими членами своєї групи без будь-якої дискримінації"

- окремо застерегти, що гарантії окремих прав громадянина і спільноти з-поміж корінних народів і національних меншин України, забезпечуються ратифікованими Україною міжнарод-ними актами, а також актами органів законодавчої та виконавчої влад.

Щодо останнього Україна вже має відповідний правовий досвід. Це, зокрема, ратифікація Європейської хартії регіональних мов або мов меншин.

Мовне питання на даний час є активно обговорюваним у зв'язку з прийняттям Верховною Радою України Закону України Про засади мовної політики.

Лідер меджлісу кримськотатарського народу, депутат Верховної Ради (фракція НУНС) Мус-тафа Джемільов вважає закон про засади державної мовної політики, прийнятий напередодні, неприйнятним для кримських татар.

"Для нас цей закон неприйнятний. Ми розглядаємо себе як корінний народ України, і ситуація з кримськотатарською мовою не повинна залежати від чисельності (його носіїв)", – зазначив М.Джемільов. За його словами, якщо російська одержить особливий статус у регіонах України, то у етнічних українців не буде стимулу вивчати рідну мову. "Не буде цього стимулу і у кримських татар, оскільки вони володіють російською мовою не гірше за самих росіян", – сказав М. Джемі-льов. Він заявив також, що посилання на Європейську хартію про мови національних меншин не обґрунтовані, оскільки вона спрямована на захист мов, які перебувають під загрозою.

Для знаходження методів та форм реалізації кримськотатарським народом права на самовизна-чення необхідно залучати наукові, а загалом і більш широкі суспільні дискусії. Тим більше, що міжна-родне право пропонує великий набір варіантів такої реалізації – від державного самовизначення до різних видів самовизначення внутрішнього – культурного, соціального, економічного, політичного тощо, упровадження яких не порушує цілісності держави, в межах якої мешкає той або інший народ, менш численний, ніж більшість її населення.

З найбільш актуальних і невирішених аспектів кримськотатарської проблеми, як ми бачимо, є законодавче забезпечення процесу репатріації:

По-перше досі не ухвалено законів, які б регулювали правові питання, пов'язані з процесом поновлення прав кримськотатарського народу. Відсутність законодавчої бази зменшує ефекти-вність зусиль уряду України щодо практичних питань інтеграції репатріантів в суспільство.

211

Можна констатувати, що недосконалість українського законодавства, відсутність політич-них оцінок та державних гарантій раніш депортованих народам у формі закону створює в Авто-номній республіці Крим постійне напруження.

Сьогодні питання, пов'язані з інтеграцією та адаптацією раніш депортованих унормовують-ся (входять в протиріччя одне з одним) за допомогою найрізноманітніших рішень та постанов органів виконавчої влади різних рівнів.

По-друге найбільш гострим залишається питання представництва кримських татар в орга-нах влади Автономної Республіки Крим. Представники татар практично не мають шансів бути обраними в органи державної при звичайній системи виборів. Політика недопущення татар до органів управління автономії сприяє їх самоізоляції, призводить до зростання протистояння.

У процесі розроблення заходів щодо усунення або мінімізації впливів політичних причин виникнення етноконфліктних ситуацій в Криму можна було б обговорити доцільність удоскона-лення виборчого законодавства та структури Верховної Ради АРК. Парламент АРК міг би бути трансформованим з однопалатного у двопалатний. Депутати однієї з палат обиралися б від територіальних округів або на пропорційній системі, депутати другої – за національними курія-ми. Щодо цієї палати, регламент її роботи, а ще краще – Конституція АРК могли б закріпити порядок ухвалення рішень двома третинами голосів: або з усіх питань, або з тих, що стосують-ся землі, використання природних ресурсів, етнокультурних та інших проблем – згідно з за-твердженим переліком. Таким чином мінімізувалася б небезпека ігнорування волі депутатів від менш чисельних етнічних спільнот, а отже – і представників кримськотатарського народу.

Починаючи з 1999 р., до Верховної Ради України було внесено два законопроекти "Про статус кримськотатарського народу". Перший – проект народного депутата України ІІІ скликан-ня Р. Безсмертного №4041 від 10 вересня 1999 р. Головні особливості: визначення правового статусу кримськотатарського народу як корінного народу України; створення Державного ре-єстру кримськотатарського народу (на добровільній основі); гарантоване представництво кримськотатарського народу у парламентах України та Криму (не менше 15% загального числа депутатів); визнання Курултаю і Меджлісу представницькими органами кримськотатарського народу та повноважень Меджлісу у відносинах з державними органами влади України; зобов'я-зання держави стосовно кримськотатарського народу. Законопроект не був внесений до поряд-ку денного Верховної Ради України і, відповідно, не розглядався.

Другий – законопроект народних депутатів України ІV скликання Р.Безсмертного, М.Джемілєва, В.Тарана та Р.Чубарова №4098 від 3 вересня 2005 р. Цей законопроект перева-жно повторював положення попереднього. Проте, в ньому також визначалися підстави, за яких кримськотатарський народ визнавався корінним.

У законопроекті також запроваджувалося положення про місцеві меджліси, які здійснюють представництво інтересів кримських татар на рівні адміністративно-територіальних одиниць. Однак, законопроект взагалі оминає питання про політичне представництво кримських татар як спільноти. Законопроект отримав критичний висновок Головного науково-експертного управ-ління Верховної Ради

У червні 2005 р., за нових політичних умов, законопроект "Про статус кримськотатарського народу" був визначений новообраним Президентом В.Ющенком як невідкладний, але Парла-ментом не розглядався. У Верховній Раді нинішнього скликання відповідні законопроекти не реєструвалися.

У 2004 р. на розгляд Верховної Ради України було внесено два законопроекти "Про віднов-лення прав осіб, депортованих за національною ознакою" №4526 та №4526-1, відповідно, Кабінетом Міністрів України та народними депутатами України М.Джемілєвим і Р.Чубаровим. За основу було прийнято проект Уряду, доопрацьований з урахуванням ряду положень другого законопроекту, зокрема стосовно віднесення осіб до категорії репатріантів за їх належністю до кримськотатарського народу, а з внесенням кількох нових статей, якими визначалися конкретні

212

форми відновлення прав репатріантів (зокрема, компенсація, реабілітація, сатисфакція) і конк-ретні зобов'язання держави за ними.

Закон був ухвалений Верховною Радою і направлений на підпис Президенту Л.Кучмі. Пре-зидент повернув його із застереженнями і пропозиціями. Одним з найбільш суттєвих застере-жень стало те, що Законом "надається особливий статус депортованих і визначається порядок компенсації їм відповідних втрат, виходячи з належності осіб до кримськотатарського народу, а не з допущених щодо таких осіб фактів порушення прав людини. Це прямо суперечить поло-женням Конституції України. За умов врахування пропозицій Президента, Закон міг би бути прийнятим. Проте, через політичні події кінця 2004 р. - початку 2005 р. цього не сталося.

У 2005 р. народними депутатами України М.Сятинею і С.Ратушняком було внесено законо-проект "Про відновлення прав власності фізичних осіб на майно, примусово відчужене органа-ми влади СРСР" №8332 від 21 жовтня 2005 р. Він отримав негативний висновок Кабінету Мініс-трів і не розглядався Верховною Радою.

У 2008 р. Кабінетом Міністрів на розгляд Верховної Ради було внесено законопроект "Про відновлення прав осіб, депортованих за національною ознакою" №3142 від 11 вересня 2008 р. Ним визначається категорія депортованих осіб як таких, "що були громадянами колишнього СРСР та у період 1941-1944 рр. були депортовані за національною ознакою з місць їх постійно-го проживання, що є сучасною територією України, і розселені у визначеному органами влади колишнього СРСР іншому місці (спеціальному поселенні)". Таким чином, національна ознака для визначення депортованих осіб не використовується. У цілому, законопроект є досить лаконічним: на відміну від ухваленого у 2004 р. і заветованого Л.Кучмою, він містить лише загальні напрями державної політики з питань відновлення прав депортованих осіб і визначає повноваження органів влади та самоврядування з її здійснення без визначення конкретних заходів. Тобто, з точки зору інтересів кримськотатарського народу, він може вважатися кроком назад, порівняно з попереднім. 13 травня 2009 р. проект Закону України "Про відновлення прав осіб, депортованих за національною ознакою" №3142 від 15 травня 2009 р. внесений Кабінетом Міністрів України, розроблений на основі законопроекту, ухваленого Верховною Радою у 2004 р. розглянуто Комітетом Верховної Ради з питань європейської інтеграції. Законопроект визна-но таким, що не суперечить європейському праву, та рекомендовано після доопрацювання внести його на розгляд Верховної Ради України для прийняття за основу.

Підсумовуючи варто сказати, що інтеграція громадян України кримськотатарського похо-дження у структуру сучасного українського суспільства має відбуватися виключно згідно з нормами сучасного міжнародного та національного права. Вирішення кримськотатарської проблеми є визначальним завданням розбудови Української держави та консолідації українсь-кої політичної нації.

Для забезпечення інтеграції кримськотатарської спільноти в українське суспільство уявля-ється доцільним:

- дійти суспільного консенсусу щодо стратегії вирішення кримськотатарського питання. Для цього необхідно дати офіційне соціально прийняте тлумачення проблеми і шляхів її розв'язання.

- забезпечити чітку координацію державної політики щодо інтеграції кримськотатарської спі-льноти в український соціум. Очевидно, що ця проблема тісно пов'язана зі здійсненням полі-тичної та адміністративної реформ в Україні.

- донести проблему облаштування кримських репатріантів до міжнародної спільноти. Пе-редусім це означає залучення до вирішення цієї проблеми структур ООН та ОБСЄ.

- врахувати світовий досвід формування органів державної влади, який свідчить, що етно-кратизація влади і громадського життя не може розглядатися як сприятлива передумова для забезпечення стабільного суспільного розвитку.

- упорядкувати процес репатріації у спосіб обмеження терміну, після закінчення якого при-мусово переселені чи їхні нащадки матимуть право на отримання громадянства України за загальною процедурою, як це зроблено для українців, що проживали за межами Української

213

держави після отримання нею незалежності. Це відповідає нормам національного та міжнарод-ного права.

- сприяти підготовці достатньої кількості кваліфікованих священнослужителів для мусуль-манських громад. Розглянути можливість відкриття на території України вищого релігійного навчального закладу для кримських татар з метою зменшення ідеологічного впливу ісламських країн, куди зараз виїздять на навчання представники кримських татар.

- вважати, що необхідність захисту національних інтересів України визначає пріоритет рі-шень Української держави перед рекомендаціями міжнародних структур.

- покласти в основу моделі інтеграції кримських татар в українське суспільство принцип першочергового забезпечення особистих громадянських прав.

B Україні не вистачає політичної волі для розроблення, ухвалення та практичного застосу-вання закону або законів із забезпечення правових умов не тільки соціально-економічної, а й політичної, культурної, психологічної адаптації кримськотатарських репатріантів.

Назіфе Оздоглар / Nazife ÖZDOĞLAR


КРИМСЬКІ ТАТАРИ ТУРЕЧЧИНИ ТА ЇХНІ ЗУСИЛЛЯ ІЗ ЗБЕРЕЖЕННЯ КУЛЬТУРНИХ ТРАДИЦІЙ

TÜRKİYE'YE GÖÇ EDEN KIRIM TATARLARININ GELENEK VE KÜLTÜRLERİNİ NE KADAR KORUDUKLARI İLE İLGİLİ BİR ARAŞTIRMA

Мета дослідження – продемонструвати і підкреслити наявність тенденції збереження

кримськотатарською діаспорою Туреччини самобутності національної культури у сучасних умовах життя. В цьому аспекті було висвітлено кулінарію, народну творчість, традиції одягу та мовну проблему; автор окремо зупинився на питанні шляхів та особливостей засвоєння новими поколіннями старих традицій.

В рамках дослідження за підтримки Кримськотатарського центру культури та взаємодопомоги було опрацьовано низку першоджерел, було проведено бесіди із кримськотатарською діаспорою Ескішехіру.

Завершенням роботи було досягнуто мету особливої важливості, яка полягала у засвідченні живих та нині втрачених традицій. Цінність роботи вбачається у можливості ознайомлення молодшого покоління із утраченими культурними традиціями.

Ключові слова: традиції, кримськи татари, культура

The aim of this research is to analyze the Crimean Tatars are maintained their traditions, customs and rituals or not despite the changing conditions. In this context, What Crimean Turks do for adopting and applying their traditions, customs and rituals on subjects of game costume, mother language or food gamet to next generations and which traditions, customs and rituals are stil maintained.

Within the scope of this research, sources and literature studies were performed and the Crimean Tatars who live Eskişehir, the Crimean Tatars and the Crimean Turks' Culture and Aid Societies are studied to prepare this research. With this research, alive traditions, customs and rituals are determined, with this determination, the traditions that are forgotten or close to oblivion are identified. Forgotten traditions are reached to next generations by this study.

Key Words: Crimean, Tatar, Tradition, Custom, Ritual

Kırım Hanlığı ile Osmanlı İmparatorluğu'nun XV. yüzyılın son çeyreğinde ittifaka girmesini müteakip Kırım'dan Osmanlı topraklarına pek çok gelenler oldu. Osmanlı İmparatorluğu döneminde zaman zaman Kırım Hanlığından Osmanlı İmparatorluğuna göçler olmuştur. Tatar grupları sadece Türkiye'ye değil Osmanlı İmparatorluğu toprakları olan Rumeli, Suriye'ye de yerleştiler. 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı esnasında Rusya ordusu 1771'de Kırım'a girmeyi başardı. 1774'de imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması'yla Rusya İmparatorluğu Kırım Hanlığı'nın bağımsızlığını tanıdıysa da, Kırım' ilhak etmeyi düşündüğünden hanlığın idaresine mümkün olan her türlü müdahaleyi yapmaktan geri durmadı. 1774 den 1783'e kadarki yaklaşık on yıllık süre içinde Kırım, Rus müdahalelerine bağlı olarak kanlı bir iç savaşın içine girdi. Bu dönemde üst rütbelerdeki pek çok Kırımlı idareci, asker ve savaşlardan rahatsız olan pek çok

214

Kırımlı Osmanlı İmparatorluğuna iltica etmek zorunda kaldılar. Kısa zaman içinde vatanlarına dönmeyi düşünerek Osmanlı İmparatorluğu topraklarına gelen mülteciler geri dönmeyerek gittikleri yerlerde kaldılar. Bu göçlerin en yoğun olanı ise 1783 yılında Kırım hanlığının ortadan kaldırılarak Rusya İmparatorluğunun Kırım'ı ilhakını müteakiben gerçekleşmiştir.

1770'lerden itibaren Kırım'dan Osmanlı topraklarına doğru başlayan Kırım Tatar göçü 1920'lere kadar tek bir yıl bile durmadan devam etmiş, hatta bazı kesintilerle günümüze kadar sürmüştür. Bu göçler bazı yıllarda çok büyük dalgalar halini alır ve hem Kırım'ın hem de göçlerin yapıldığı Osmanlı Anadolu ve Rumeli topraklarının demografisini kökünden değiştirmiştir.

Göçlerin asıl sebebi Kırım Tatarlarının canlarını, mallarını veya kimliklerini Rusya idaresinin doğrudan tehdidi altında hissettikleri için vatanlarını terk etmek zorunda olduklarını düşünmeleridir. Diğer taraftan, Rusya içinde Kırım'da Tatar nüfusunun azalması da düşündüklerinin daha kolay gerçekleştirmesine yaramıştır. XVIII. asır sonlarından itibaren Kırım Tatarlarının elindeki topraklar (özellikle de hanlık ve vakıf toprakları), Rus hükümeti tarafından devlet arazisine çevrilmiş yahut Hıristiyan şahıslara dağıtılmıştır.

Kırımdan Türkiye'ye göç eden Kırım Tatarları belli bölgelere yerleşerek köyler kurmuşlar ve bazı kırım tatarları ise şehirlere yerleşmişlerdir. Yerleştikleri bölgelerde Kırımdaki kültürlerini, gelenek, örf ve adetlerini devam ettirerek kendilerinden sonra gelen kuşaklara aktarmışlardır.

Bu araştırmada bu örf, adet ve geleneklerinden hangilerinin devam ettiği araştırılmıştır. YEMEK KÜLTÜRÜ Kırım tatarları eski çağlardan beri tarım ve hayvancılıkla uğraştıkları için yiyecekleri tarımsal ve

hayvansal ürünlerden oluşmaktadır. Tatar mutfağında hamur işine ağırlık verilmektedir. Tatarlar günümüzde de yemek kültürlerini değiştirmemişlerdir. Kırım'da yapılan yemekler günümüze kadar kuşaktan kuşağa aktarılarak gelmiş ve korunmuştur. Günümüzde gençler çalışma hayatının da getirdiği zorunluluklardan dolayı yemekleri kendileri yapmaktan ziyade bu yemekleri yapan lokantalardan hazır alarak yemek kültürlerini devam ettirmektedirler. Kırım mutfağına baktığımızda çorbalarında bile hamur bulunmaktadır.

Çorbaları Oğmaç Çorbası :Un, kıyma,tuz,salça kırmızı biber, yağ Kıyma yağda kavrulur. Salça, su ve tuz eklenir. Hamur yoğrulur ve bu yoğrulan hamur kaynayan

karışımın içine elle ovularak konulur.25 dakika kaynatılır ve servis edilir. Bu çorba su yerine sütle de yapılabilir.

Mercimekli Lakşa Çorbası: Yeşil mercimek, soğan, un, yoğurt, yağ. Haşlanmış yeşil mercimek içine kavrulmuş soğan ile un eklenir. Kaynatılmaya başlanır. Bu arada

hamur yapılır yufka açılır. Bu yufkadan kibrit çöpü şeklinde kesilen hamurlar, çorba kaynarken içine atılır. Yoğurtla ve üzerine kızdırılmış yağ gezdirilerek servis yapılır.

Kartoplu Alişke Çorbası: Soğan, un,et suyu, patates, yumurta, tuz,su, Yağda soğan, sonra un kavrulur. Su ya da et suyu eklenir. Kaynatılır. Pişmesine beş dakika kala,

patatesler incecik dilimler halinde kesilir, çorbaya atılır. Başka bir kapta un, yumurta, su ve tuz çırpılarak yumuşak ve özlü bir hamur hazırlanır. Çay kaşığı ile küçük toplar oluşacak biçimde bu hamurdan kesilip çorbaya tek tek atılır. Kaynatılır. İçine çırpılmış yumurta sarısı eklenerek ateşten indirilir.

Mıntik Sorpası : Un,yumurta,tuz,su,kırmızı et, et suyu, nane, karabiber Derin bir kasenin içeris-inde un,yumurta,su ve tuz ile cıvık bir hamur hazırlanır.Et tencereye konarak haşlanır.Et haşlanınca sudan çıkarılarak didiklenir.Kaynayan suya bir çay kaşığının yardımı ile hamurdan parçalar kopartıp bu suya salınır..Ardından didiklenmiş etleri de ilave edilir.Yemek piştikten sonra,karabiber ve naneyi ilave edilir.

Yemekleri Kuzu Sorpa: Kuzu eti, su, taze soğan, taze nane yaprakları, dere otu,un yoğurt, yumurta Bir tür haşlamadır. Kuzunun bel, kol ve but bölümlerindeki et, kemikli ve iri parçalar halinde

parçalanır. Et, tencereden hafif ateşte kendi yağı ve suyu ile kavrulur. Sonra üzerine su eklenir, kaynatılır. İnce kıyılmış taze soğan, taze nane yaprakları, kıyılmış dereotu da eklenir. Etler pişince

215

başka bir kapta hazırlanan un, yoğurt, yumurta sarısı karışımıyla terbiye edilir. Et ve sulu bölüm birlikte servis yapılır.

Hamur işleri Kaşık Börek: Un, kırmızıbiber, karabiber, su, tuz, yağ, Kıyma, soğan Un, su ve tuz karıştırılarak hamur yapılır. Hamur dört parçaya ayrılır. Bu parçalar yufkadan kalın

açılır. Bıçakla iki parmak genişliğinde, kare biçiminde kesilir. Parmak ucuyla iç olan kıyma konulur. Şapka biçiminde kıvrılır. Sonra kaynar suya atılarak pişirilir. 40 dakika sonra kızgın yağa atılan kırmızı biber üzerine konur. Bu mantılar nohut tanesi büyüklüğünde yapılarak kaşık börek çorbası elde edilir.

Üyken Börek: Kıyma, un, soğan, karabiber, Tereyağı, tuz, su. Un, su ve tuz karıştırılarak hamur elde edilir. Hamur beş eşit parçaya ayrılarak yufkadan kalın

açılır. Çay bardağı ile yuvarlak parçalar elde edilir. Bunların içine kıyma, soğan ve karabiber karışımı içi konulur ve yarım ay biçiminde kapatılır. Suda kaynatılarak pişirilir. 40 dakika sonra suya süzülür. Üzerine kızdırılmış tereyağ dökülür.

Çiğbörek (Şırbörek): Un, su, tuz, kıyma, soğan, karabiber, yağ. İç Hazırlanışı: Kıyma rendelenmiş soğan ve karabiber karıştırılıp yoğrulur. Un, su ve tuz

karıştırılıp hamur yapılır. Hamur yumruk büyüklüğünde beş parçaya ayrılır. Her parça yufka halinde fakat yufkadan kalın olarak oklava ile açılır. İçler, yufkanın içine ceviz büyüklüğünde parçalar halinde konulur. Yufkalar ikiye katlanıp kesilir. Bu parçalar yağda kızartılır. Şırbörek ayran ve çay ile sunulur.

Göbete (Köbete): Un, su, tuz, kıyma, soğan, karabiber yağ, nişasta İç Hazırlanışı: Kıyma, yarım çay bardağı yağ ile kavrulur. Ayıklanmış ve yıkanmış pirinç katılır. Yarım su

bardağı su eklenip pişirilir. Sonra 25 gr. Karabiber katılarak karıştırılır. Un, tuz ve su karıştırılarak hamur yapılır. Daha sonra küçük yumaklar halinde ayrılır. Her yumak ayrı ayrı açılarak, kurumaya bırakılır. Yalnız pazılar açılırken, nişastalı un kullanılır. Kuruyan yufkalar, kat yağlanarak tepsiye dizilir. Yufkaların yarısına gelince ara malzemesi olan iç yayılır. Sonra diğer yufkalar yağlanarak tepsiye dizilir. Üst kısmı biraz yağlanarak fırına o verilir. Göbete ayran, hoşaf ve çay ile sunulur.

Gubad: Kuzu eti (kuşbaşı doğranmış),pirinç, kuru üzüm, kuru soğan tereyağı, tuz, yumurta, un, "su Öncelikle yumurta ve unu bir miktar tuz ile yoğrulur. Etler kuşbaşı doğranır. Soğanlar tereyağında

kavrulur. Sonra etler ve pirinç ilave edilir. Üzerini bir parmak geçecek kadar su konur ve pişirilir. Piştikten sonra karabiberi,tuzu ve üzümleri de ilave edilir.Önceden yoğurmuş olduğunuz hamur oklava yardımı ile çokta ince olmayacak şekilde açılır..Bir kalıbı (kek kalıbı,borcam vs..) eritilmiş tereyağı ile yağlayarak açılmış yufka içerisine serilir.(kenarlardan taşacak) Hamurun üzerine etli iç malzeme yerleştirilir.ve kalıptan kenarlara taşan hamurla üzeri kapatılır.Önceden ısıtılmış fırında hamur pembeleşene kadar pişirilir.Sıcak olarak servis yapılır.

Kavurma Börek: Köbetenin hamuru ve iç malzemesi kullanılır. Yalnızca biçimi değişir. Bir kişilik olarak yarım daire şeklinde yapılır.

Kırma (Saraylı):Beyaz peynir, Yoğurt, süt kaymağı, un, su, tuz, yağ. Un, su ve tuz karıştırılıp hamur yapılır. Ceviz büyüklüğünde parçalara ayrılır. Yufka halinde açılır.

Her yufka içine ufalanmış peynir konulup biraz yağlanır. Bu yufkalar büzülür, Tepsiye sıralanır. Üz-erine kaymaklı yoğurt sürülür. Fırına verilir. Kırma çayla birlikte sunulur. Kırma ya da Kıvırma, bu yöreye göç eden Rumeli göçmenlerinin de baş böreklerinden biridir. Yine, kültürlerin birbirinden etkilendiklerini görüyoruz.

Tögerek: Kıyma, soğan, tuz, karabiber, pul biber, un, su Un,su ve tuz derin bir kasede güzelce yoğrulur,mandalina büyüklüğünde bezeler hazırlanır ve bir

kenara dinlenmeye bırakılır.Hamurlar dinlendikten sonra tabak büyüklüğünde her beze oklava yar-dımı ile açılır.Rendelenmiş soğan, kıyma, tuz, karabiber, pulbiber ve sudan hazırlanmış iç harçtan koyulur(hamurun tüm yüzeyine sıvanır)Üzerine diğer açılmış olan hamur kapatılır,kenarları iyice bastırılır.Teflon bir tavada arkalı önlü pişirilir.

Sarıburma: Kıyma, patates, tuz, karabiber, un, su, yağ. Patatesler haşlanır. Rendelendikten sonra kavrulmuş olan kıyma ile karıştırılır. Tuz ve karabiber

konulur. Un, tuz ve su karıştırılıp hamur yapılır. Orta büyüklükte parçalara ayrılır. Yufka haline

216

getirildikten sonra kurumaya bırakılır. Kuruduktan sonra alınan yufkalar yağlanır. İkinci katta iç konu-lur ve biraz yağlanır. Bu iki katlı yufka rulo halinde sarılır. Diğer yufkalar da tepsinin büyüklüğüne göre aynı şekilde sarılır. Tepsinin ortasından başlanarak daire şeklinde sarılır. Üzerine yoğurt sürülerek fırına verilir. Sarıburma genellikle çay ve ayran ile sunulur.

Cantık: Un,su,yağ,kıyma, patates,soğan, Un, su ve tuzla hazırlanan hamur, küçük parçalara ayrılır. 105 cm. çapında açılır. Yağlanarak üst

üste yerleştirilir. Bu dizilerden biri cantığın alt hamuru, öteki üst hamuru olarak düşünülür. Tepsi yağlanır. Alt hamuru oluşturan dizideki hamurlar elle açılır, tepsiye döşenir. Araya kıymalı patates yemeğinin suyu ayrılarak kıyma ve patatesleri yayılır. Üzeri, ikinci dizideki hamurlar da elle açılarak kapatılır. Alt ve üst hamurlar tepsi çevresinde elle bükülerek kapatılır. Fırında pişilir. Fırından çıkan cantığın üst kısmı bıçakla kesilerek kapak gibi açılır. Ayrılan patates yemeğinin suyu dökülür. Bu kapak yeniden kapatılır. Beş dakika sonra servise hazırdır.

Kıyık: Un, yoğurt, yumurta, karbonat, tuz Kızartılarak yapılan bir hamur işidir. Un, yoğurt, yumurta, karbonat, tuz ile oldukça yumuşak bir

hamur yapılır. Dışı bolca unlanarak yarım cm. inceliğinde açılır. Baklava şeklinde kesilir. Kızgın yağda kızartılır. Kabarmış hamurlar yoğurt ya da reçelle servis yapılır.

Kıygaşa: Mayalı hamur hazırlanır. İçine çörek otu atılır. Şöyün karan denen dökme demirden yapılmış yarım küre biçimindeki kazanlarda bol yağ içine mayalı hamur, elde su ile açılarak bırakılır. Kızartılır.

Katlama: Yumuşakça tutulan hamur yufka halinde açılır. Üzeri yağlanır. Üç kat yufka, bu şekilde üst üste dizilir. Sonra bunlar rulo yapılır. Rulo hamur iki parmak genişliğinde kesilir. Kesilen parçalar alt ve üst dik olacak biçimde iken oklava ile 8-10 cm. çapında açılır. Yağda kızartılır. Sıcakken üz-erine toz şeker serpilir.

Üzüm yaprağından yapılan yaprak sarması, lahana sarması, biber dolması gibi sarma çeşitleri de yapılır.

Yemek yapılırken kullanılan aletlerde farklı idi. Bugün ahşap ve yığma tek katlı evler yerine apartmanlarda oturulduğu için peş adı verilen fırınlar çok azalmıştır.

Peş (Fırın):Yemek yapılırken kullanılan fırına peş adı verilir. Eskiden her evde olan peş günümüzde çok az evde bulunmaktadır. Peş kerpiç, tuğla ve kiremit parçalarından yapılır, evin bir odasının duvarına bitişik olarak yapılıp, kışın soba yerine kullanılırdı.Bu fırınlarda hamur işleri yapmak için saman yakılırdı.Bazı peşlerde ise sıcak su elde etmek için bölümler bulunmakta idi.

Peşte kullanılan araç gereçler ise Sürgüş, senek, şiş: Sürgüş : Peşin yakılması sırasında samanı peşin içine sürmek ve peşin içindeki yanmış samanı

çıkarmak için kullanılır. Yapısı en basit şekilde tanımlayacak olursa, 1 buçuk metre uzunluğundaki bir sırığın ucuna geniş bir tahtanın çakılmasıyla oluşmuştur.

Senek: Oşagk (saç ayağı) ve üzerine konulan Örtmeğ-şası (ekmek saçı)nı peşin içine koymak ve içinden çıkarmak için kullanılır. Büyük bir çatala benzer.

Şiş: Peşin içinde yanmakta olan samanı alevlendirir. Şiş ile saman karıştırılıp havalandırılır. Böylelikle ateşten daha çok yararlanılır. Yapı olarak uzun, demir bir çubuktur.

Oşagk ve Ötmeğ Şaşı: Oşagk, saç ayağıdır. Üç ayağı vardır. Örtmeğ şaşı ise pişirilecek olan ekmek ya da hamur işinin konulduğu saça denir.

İçecekler arasında kahve çok önemlidir. Kara kahve, kaymaklı kahve, sütlü kahve gibi çeşitli şe-killerde yapılır. Çay, hoşaf ve şerbetler misafirlere ikram edilen içeceklerdir.

BELLİ GÜNLERDE YAPILAN YEMEK VE YİYECEKLER Doğum: Bebek doğduğunda cıyın adı verilen bir kutlama yapılır. Bu kutlamada köbete ve hoşaf

yapılarak tüm akraba ve dostlarla birlikte doğum kutlanır. Bazen kavurma börekte yapılır. Bebek doğumlarına, düğün evine, yeni ev yapanlara kutlamaya giderken götürülen bir börektir.

Düğün: Düğünden önce, düğün evine, oraya gelecek konuklara sunulmak üzere karanfilli yağlı kurabiye götürülür. Bu kurabiyeler, sinilerin üzeri parlak kırmızı jelatin kağıdıyla kaplanarak ve kurabi-yelerin yanında kuruyemişle şekerlemeler de konup düzenlenerek verilir. Düğün sahiplerine kolaylık

217

ve iyilik dilenir. Düğün sahipleri, aileden yaşlı bir bayanı gelen konuklara sunmakla görevlendirirler, o da bunları önceden hazırlanmış bir yiyecek sandığında depolar ve uzun süren düğün boyunca gelen konuklara sunar.

Sakal Bırakma: Erkekler çocuklarını evlendirip torun sahibi olduktan sonra sakal bırakırlar. Bunu mutlu bir olay olarak yakınlarıyla kutlarlar. Yakınlar da bu hayırlı olayı kutlamak için gelirken katlama pişirirler.

Ölüm: Ölümün yaşandığı evde kıygaşa denen bir mayalı hamur pişirilir. O gün kıygaşa, etli patates yemeği ve un helvası eve gelenlere sunulur. Kıygaşa içine kıymalı iç konularak da yapılır.

Arife ve Kandil Günlerinde: Arife ve kandil günlerinde kıygaşa pişirilerek dağıtılır. Kıygaşa, evin çocuklarınca kapaklı bakır sahanlara konularak dağıtılır. Komşular, dağıtım yapan çocuğa çerez ya da harçlık verirler.

EV KÜLTÜRÜ Kırım yarımadasının coğrafyası, ekonomik şartlar, bileşik etnik kökenler ve XVIII. Yüzyılda İslam

dininin yayılması ev kültürünü etkilemiştir. Bu dönemde her köyde kiremit damlı bir cami yapılmış, her kent ve kasabada kahvehane ve hamamlar açılmıştır. Kırım konutlarının ünlü araştırmacısı Kuftin Kırım Tatar evlerinin dört bölgesel türünü tespit etmiştir.

1-Bahçesaray Kent Evleri: Evler içeriden birbirlerine küçük kapılarla bağlanmıştır. Evler tek katlı ve dikdörtgen şeklinde olup, doğal taş ve balçıktan inşa edilmiştir. İki katlı evlerse eski bizans evlerine benzemektedir. Avlu (azbar) evin ön cephededir ve ikiye bölünmüştür. (üst ve alt). Üst-azbar meyve veya üzüm bahçesidir.

2-Bahçesaray Köy Evleri: Kaça ve Belbek çaylarının su bölümü çizgisinde çatma ev denilen eski ahşap evler bulunmaktadır. Bu evler zemine veya alçak taş temel üzerinde yerleştirilmiştir. En fakir evlerde bile çatı düz değildir. Dağlık bölgelerindeki (Ozenbaş ve Stilya) köy evleri ahşap olmalarına rağmen iki katlı yapılmıştır.

3-Karasubazar Bölgesi ve Akmescit Evleri: Bu bölge köylerindeki evlerin yerleşimi dağınık olup, avluları boştur. Evler alçak çitle çevrilmiştir, sokaklar düzensiz ama geniştir. Tek katlı ve kiremit çatılı evler kille sıvanmış kerpiçten inşa edilmişti ve genelde 2-3 odadan oluşmuştur. Bu evleri Bahçesaray evlerinden ayıran unsur, evin devamında ve aynı çatı altında oluşturulan ahırdır.

4-Yalıboyu Evleri: Kuftin'e göre bu tür evler Orta Asya ve Kafkas çizgilerini taşıyordu. Çatı diğer evlerden farklı olarak düz yapılırdı. Odalar bir yönde değil de karışık yerleştirilmişti. Evler adeta birine bitişik yapılmış olup, diğerinin üzerine yığılmış gibi durmaktadır. Bu köylerde sokak yok denecek kadar azdır. Onun yerine iki katlı evlerin dar aralığında eğri taş merdivenler bulunmaktadır. Bir aşağıdaki evin çatısı aynı zamanda avlu olarak kullanılmaktadır. Evin ön duvarı balçıkla sıvanmıştır. XVI-XX yüzyılda Kırımı gezen seyyahlar Tatar evleri ve avlularının ayrıca çok temiz olduğunu belirtmişlerdir.

Eskiden Kırım Tatar evinde bacalı ocak, ona zincirle asılmış kazan, çeşitli renkli kilim (makat) ve halılar, keçeler, geniş ve alçak sedirler (setler) olmazsa olmazlardandı. Yorgan ve yastıklar sandık üzerinde bulundurulurdu. Açık raflarda yerleştirilen bakır kap ve çömleklere büyük önem verilirdi. Odalar havlularla süslenirdi. Evde ayrıca alçak ahşap masalar (kona), iskemle, ayna, lamba, sofra örtüleri, perde gibi eşyalar bulunurdu. Yatak odasının yan tarafında yıkanma odası ("su dolabı") bulunurdu. Yatak odasında çocuk beşiği olurdu.

Evin en güzel kilim ve eşyaları misafir odasında bulunurdu. Bu incelik kültürümüzde misafirlere verilen değeri gösterir. Ve tabii ki de bir eve girildiği zaman ayakkabılar dışarıda çıkarılırdı.

Ancak günümüzde Türkiye'ye yerleşen Kırım tatarları köylerde kalan tek tük evler hariç bu tür ev-lerde değil günümüz şartlarına uygun, yaşadığı yöreye uygun malzeme ile yapılmış evlerde ve apartmanlarda yaşamaktadırlar.

DİL Kırım Tatarlarının ana dili olarak konuştukları lehçelerin hepsi Türk dilidir. "Kırım Tatarcası" diye

adlandıracağımız tek bir lehçenin mevcut değildir. 1944 Büyük Sürgünü öncesi "Yalıboyu" tabir edilen Kırım'ın güney sahil şeridinde yaşayanlar

Oğuz ağırlıklı bir lehçe konuşurlarken, "Çöl" tabir edilen Kırım'ın kuzey kesimlerindeki düzlük böl-gelerin ve Kerç yarımadasının halkı Kıpçak özelliklerini taşıyan bir lehçeye sahiptirler.

218

Diğer taraftan, coğrafî olarak Kırım'ın orta kesimlerinde yer alan Bahçesaray ve Karasubazar bölgelerinde konuşulan şive ise birbirinden hayli farklı dialektlerin karışımından oluşur.

Orta yolak" adı da verilen ve aynı zamanda edebî Kırım Tatar dili olarak kabul edilmiş olan bu şive tam bir Oğuz-Kıpçak karışımı olup, bu şekliyle Türk dünyasında ve bu dünyadaki hem Oğuz hem de Kıpçak grupları tarafından çok büyük ölçüde anlaşılabilen yegâne lehçeyi oluşturur.

Türkiye'de ise Kırımda kullanılan lehçe eski kuşaklar tarafından iyi anlaşılır ve konuşulurken günümüz gençliği bazı kelimeleri anlamakta olup, bu lehçe ile konuşmamaktadır.

TEPREŞ Tepreş şenlikleri Türkiye'de her yıl Haziran ayının ikinci pazarında Sivrihisar'a bağlı Kaymaz ka-

sabasının Karakaya Köyünde yapılır. Tepreş, Kırım Tatarları'nın Hıdrellez sonrası kutladıkları bir bahar bayramıdır. Tepreş çeşitli etkinliklerle piknik biçiminde kutlanır. İlkbaharın ilk günü halk aras-ında fakirlerin koruyucu olarak kabul edilen Kidir bu dostluk gününde anılır.

Kırım Tatar Türkleri arasında geçmiş dönemlerde Hıdrellez'den sonra gelen ilk Cuma günü Tepreş Günü olarak kutlanırken bugün artık haziran ayının ikinci pazarında kutlanmaktadır. Tepreş Anadolu'da Kırım tatarlarının yoğun olarak yaşadığı bölgelerde kutlanır.

Tepreş Şenliklerde en önemli an "Kalakay Tıgırtmasının olduğu andır. Kalakay, mayasız hamur-dan yağ ve sütle yoğrularak pişirilen bir ekmek çeşididir. Tıgırtmak Tatarca‟da yuvarlamak anlamına gelmektedir. Kalakayı pişirmeden önce üstüne çizikler, desenler yapılır. Tepreş öncesinde bir beze sarılan Kalakay eğimli bir yerden yuvarlanır. Eğer çizgili üst yüzeyi havaya bakacak şekilde gelirse halk arasında o yıl mahsulün bereketli olacağına inanılır. Tepreşe gelenler bu Kalakaydan bir parça alabilmek için yarışırlar çünkü bu ekmekten almanın kendilerine şans getireceğine inanırlar.

Kalakay Tıgırtması‟ndan sonra, "Tatar Kuşak Güreşi" müsabakası yapılır. Bu güreşte birinci ge-lene koç hediye edilir. Bu güreş müsabakaları özellikle çocuklar ya da gençler arasında yapılır. Ata sporu olan güreşe çocuklar teşvik edilmiş olur.

Güreş müsabakalarının ardından çocuk yarışmaları yapılır. Bu yarışmada birincilik kazananlara ödülleri verilir. Bu yarışmalardaki bir diğer amaç da, çocukların öz güvenlerini kazanmalarında onlara yardımcı olmaktır.

Tepreş meydanlarında evlilik çağına gelen gençlerde tanışır, yeni dostluklar ve arkadaşlıklar kurarlar. Tepreş şenliklerinin bir diğer fonksiyonu da gençlerin tanışıp evlenmelerine olanak sağlamasıdır.

Tepreş gününde yemek yarışması da yapılır. Birinciler seçilir. Bu tatarların birbirlerini görmelerini, aradaki bağlarının güçlenmesini ve gençlerin tatar adetlerini öğrenmesini sağlar.

DÜĞÜN(TOY) Düğüne Toy denmektedir. Çarşamba gününden atla kave (kahve) ve tüyme(döğme ye çağırılma ile toy

ilan edilmiş olmaktadır. Toy (düğün) Perşembe günü kave, tüyme ile başlamaktadır. Perşembe günü kat-lama-şilter (bir tür hamur işi) yapıp toy sahibine götürülür. Cuma günü uygun bir yere bayrak dikilir. Kız ve erkek tarafı mevlit okutur. Cuma gün yemek verilir. Cumartesi günü başlayan toy (düğün) Pazar sabaha kadar sürüyor. Pazar günü mum tutan iki çocuk nezaretinde kıyev (damat) traşı yapılıyor. Düğünün son gününde kız tarafınca hazırlanan dokuz parça eşyadan oluştuğu için tokuz adı verilen hediyeler hazırlanır. Gençler bu hediyeleri alabilmek için güreş ve at yarışları yapılır. Her iki yarışı kazanan bu hediyeleri alır. Pazar günü gelin alma ve kıyev kapama (damat kapama-gerdek) yapılır.

Bu adetler ekonomik şartlar ve gençlerin Türkiye şartlarına uygun düğünler istemesi, bu şekilde düğün istememesi sonucunda bugün artık düğünler bu şekilde yapılmamaktadır. Ara sıra bu düğünlerin uygulandığı görülmektedir.

SONUÇ İlk Kırım tatarları Türkiye'ye yerleşeli 200 yıldan fazla olmuştur. Bu süre içerisinde Kırım'da

yaşarken öğrendikleri örf, adet, gelenekleriyle Türkiye'ye gelmişlerdir. Aradan geçen süre içerisinde bu örf, adet ve geleneklerin bir kısmı unutulmuş, yerini Türkiye'deki adet ve örfler almıştır.

Ancak aradan geçen zamana rağmen büyük bir kısmı devam etmektedir. Bunun nedeninin Tatar-ların Türkiye'de belli köy ve şehirlerde toplu olarak yaşamasına ve eski kuşakların ve Türkiye'de

219

kurulan Kırım Kültür ve Yardımlaşma Dernekleri gelenek, örf, adetlerini yeni kuşaklara aktarmasına bağlı olduğu anlaşılmış, kaybolan gelenek, örf ve adetlerin ise zamanın ekonomik, kültürel şartlarına bağlı olarak kaybolduğu anlaşılmıştır.

Türkiye'deki Kırım Tatar Dernekleri ile Kırım'daki Türk derneklerinin bağlantılarının sağlanması ve art-tırılması yeni nesillerin Kırım ve Türkiye'ye gönderilerek karşılıklı olarak birbirlerini tanımaları ve birbirlerinin örf, adet ve geleneklerini öğrenmeleri Kırım ve Türkiye'yi daha iyi tanımalarına neden olacaktır.

Aklaya, Ercan. ''Tatar Türklerinin Kullandığı Türkçe Kişi Adları Üzerine Bir Değerlendirme'' Fırat Üniversitesi Fen – Edebi-

yat Fakültesi Türk Dili Bölümü, Doktora Semineri Özeti.Aydıngün, Ayşegül. ''Kırım Tatarlarının Ana Vatana Dönüşü ve Kültürel Canlanma Sürecinde Dil ve Eğitimi'', Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi , 2004, Cilt 21, Sayı 1, s. 107-122. Aytar, Nail., ''Subaşı (Köyü) Beldesi Kırım Tatarları,'' http:// www. kirimdernegi.org.tr/sdetay.asp?did=85,438,a Baraz, Nesrin. ''Kırım Tatar Mutfağı'', Eskişehir Ticaret Odası Dergisi, Yıl:18 Sayı:80, Nisan 2001 Bayraktar, Zülfikar. Saçkesen, Ahmet,''Eskişehir Kırım Tatar Türklerinde Tepreş Şenlikleri'', International Journal of Social Science, Volume 5 Issue 1, p. 49-61, Summer 2012. Çetin, Çulpan Zaripova. ''Tatar Türklerinde Mitolojik Varlıklarla İlgili mitler ve inanışlar( İyeler ve Yaratıklar)'', Bilig Dergisi, Güz 2007, Sayı 43, s.1-32. Gökçebay, Özcan., ''Türkiye'ye Yerleşen Tatarlarda Dini Hayat ve Adetler ( Konya Yöresi Örneği)'', Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı Din Sosyolojisi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2006. ''Gelenekler'', http://www.karacaykoyu.tr.gg/-Oe-zel-G.ue.n-Gelenekleri.htm., Ağustos 2012. Hacı Ömerova, Reşide.,''Eski Kırım Tatar Ev Kültürünün Özellikleri'', http:// www. tekirdagkirimdernegi.org/f-ve-adetler-mainmenu-37/124-eskkirim-tatar-ev-kt-elller.html Hacıömerova, Reşide., ''Kırım Türklerinin Geleneksel Yemek Kültürü'' http:// www.tekirdagkirimdernegi.org/f-ve-adetler-mainmenu-37/34-kirim-tkler-geleneksel-yemek-kt.html. , Haziran 2012. Kırımlı, Hakan. Kırım'dan Türkiye'ye Kırım Tatar Göçleri, http: // www. vatankirim. net/yazi.asp?YaziNo=54. Temmuz 2012. ''Kırım Türklerinin Düğün Gelenekleri'', .http: //turkgelenek. blogspot. com /2010 /05 /krm-turklerinin-dugun-gelenekleri.html. Kırımlı, Hakan., ''Kırım Tatarları Kimdir?'', http:// www. kirimdernegi. org. tr/ sayfa.asp?id=456, Önder, Selahattin ''Osmanlı Döneminde Eskişehir'e Göçler'', Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, Haziran 2005 Özdemir, Emin . ''20. Yüzyılın Başında Kazak Aydınlanmasında ''Kadın ''Teması'', Bilig Dergisi, Yaz 2010, Sayı 54, s.211-230. ''Yemeklerimiz'', http://www.karacaykoyu.tr.gg/Yemeklerimiz.htm, Ağustos 2012

Світлана Біляєва, д-р філол. наук / Doç.Dr.Svitlana BİLYAEVA (Україна /UKRAYNA)

ПРОБЛЕМАТИКА ВЗАЄМОВПЛИВУ УКРАЇНСЬКОГО ТА ТЮРКСЬКИХ НАРОДІВ У КОНТЕКСТІ СУЧАСНОГО СВІТОБАЧЕННЯ

GENEL BAKIŞ AÇISINDAN UKRAYNA VE TÜRK HAKLARININ KARŞILIKLI ETKİLERİ

Вивчення історичного досвіду співіснування спільнот, які мають різні основи цивілізації та мента-літету, привертає все більшу увагу дослідників як засіб реалізації завдань сьогодення, формування єдності людства в розмаїтті культурного середовища. На особливу увагу заслуговують проблеми інкорпорації ісламського сходу та християнського заходу у світовий культурний процес. Їх вивчення є важливою ланкою у створенні нового бачення історичного минулого та й майбутнього України, її дер-жавотворення, розбудови політичної нації. Висвітлення проблем міжетнічного співіснування набуває актуального значення в політичному сенсі, як досвід негативних і позитивних проявів міжетнічних і конфесійних стосунків, прорахунків і помилок, але насамперед трансформації та взаємовпливів культур, сприйняття інновацій.

Постановка проблеми взаємостосунків східнослов'янського та тюркського етносів є актуальною у зв'язку з необхідністю систематизації та введення до наукового обігу значного обсягу матеріалів, які були накопичені за час дослідження археологічних пам'яток Північного Причорномор'я та суміжних територій, особливо в останні десятиліття. Це дозволяє підвести підсумки попередніх досліджень, переглянути питання взаємовідносин і взаємовпливів культур на основі нових джерел. Матеріали розкопок надають можливість встановити та вивчити основні сфери проявів тюркських і східносло-в'янських елементів у матеріальній культурі Північного Причорномор'я та українських земель, проаналі-зувати роль золотоординського та османського факторів у відповідні історичні періоди, простежити особливості інтеграційних процесів. Розкрити маловідомі сторінки історії як України так і Туреччини за часів існування володінь Османської імперії по інший бік Чорного моря.

Ключові слова: культура, історичні події, сходознавство

220

Tarihi bilgiler halkların kültürel açıdan yakınlaşmasına yol açmaktadır. Ve özellikle islam ve hristiyan dinlerin bakışı bu kültür sürece etki etmekte. Günümüz Ukrayna'da bu tür önemli konular devletimizi çok milletli ve çok dine sahip olan ülke açısından önemli bir yere taşımakta. Farklı milletlerin ve azınlıkların arasındakı etkileşim ise bu sorunun önemli kaynaklarından biri. Bildirimizde eski geçmişten günüzüme kadar bu sorunların çözümü için tarihi kaynaklarda yapılan çalışmalara deyinecektir.

Anahtar kelimeler: kültür, tarihi olaylar, doğubilimcilik

Вивчення історичного досвіду співіснування спільнот, які мають різні основи цивілізації та мента-літету, привертає все більшу увагу дослідників як засіб реалізації завдань сьогодення, формування єдності людства в розмаїтті культурного середовища. На особливу увагу заслуговують проблеми інкорпорації ісламського сходу та християнського заходу у світовий культурний процес. Їх вивчення є важливою ланкою у створенні нового бачення історичного минулого та й майбутнього України, її державотворення, розбудови політичної нації. Висвітлення проблем міжетнічного співіснування набуває актуального значення в політичному сенсі, як досвід негативних і позитивних проявів міжет-нічних і конфесійних стосунків, прорахунків і помилок, але насамперед трансформації та взаємовп-ливів культур, сприйняття інновацій.

Постановка проблеми взаємостосунків східнослов'янського та тюркського етносів є актуа-льною у зв'язку з необхідністю систематизації та введення до наукового обігу значного обсягу матеріалів, які були накопичені за час дослідження археологічних пам'яток Північного Причор-номор'я та суміжних територій, особливо в останні десятиліття. Це дозволяє підвести підсумки попередніх досліджень, переглянути питання взаємовідносин і взаємовпливів культур на основі нових джерел. Матеріали розкопок надають можливість встановити та вивчити основні сфери проявів тюркських і східнослов'янських елементів у матеріальній культурі Північного Причорно-мор'я та українських земель в цілому, проаналізувати роль золотоординського та османського факторів у відповідні історичні періоди, простежити особливості інтеграційних процесів. Певний прогрес у підходах до розуміння суті взаємин суспільств із різними цивілізаційними основами, особливостей розвитку Русі стався завдяки новітнім теоретико-методологічним розробкам в галузі цивіліографії наприкінці ХХ – першому десятилітті ХХІ ст., цивілізаційному підходу до історико-культурного процесу розвитку людства, який прийшов на зміну формаційному, запро-понованому філософією марксизму. Було створено фундаментальну основу для реконструкції процесу взаємовідносин тюркського та східнослов'янського світів протягом XIII−XVIII ст. на теренах України. Пріоритетного значення набуло визначення складових матеріальної культури кожної цивілізації та порівняльних досліджень культурної спадщини, визначення особливостей кожного етапу контактів.

Як відомо за результатами історико-археологічних досліджень, у першій половині ХШ ст. зберігалися дружні відносини з тюркськими етносами (чорні клобуки), які мешкали у Пороссі. Контакти Південноруських князівств з Половецькою землею, що перебувала на стадії протоци-вілізації, часто мали й мирний характер. Специфічною рисою періоду було поступове збіль-шення тюркського етнокультурного елементу на східноєвропейському чорноморському узбе-режжі. Спостерігається подальше розселення турок-сельджуків у Малій Азії, поширення їх синкретичної культури. Сельджуки намагаються включити терен Північного Причорномор'я у сферу своїх торгово-економічних і політичних інтересів. Спостереження у галузі монументаль-ної архітектури та прикладного мистецтва дозволяють відмітити, що в цей період простежують-ся певні паралелі в сюжетах і декоративних елементах візантійського, сельджуцького, західно-європейського та давньоруського прикладного мистецтва, що відбиває єдність євразійської культурної спадщини.

Значні відмінності від попередніх часів існування тюркських племен поряд з цивілізацією русичів має період золотоординського панування як тривалий процес втручання принципово іншої цивілізаційної системи в розвиток суспільств Східної Європи. Безпрецедентні руйнівні наслідки монгольської навали були посилені внутрішніми системними змінами у цивілізаційно-му розвитку Русі, які збіглися у часі з походами Батия.

221

У другій половині ХШ ст. відбувається становлення реального механізму існування обох цивілізаційних осередків у межах східноєвропейського простору. Створення системи організації та безпеки торгівлі було втілено в мережу поселенської структури, яку створили золотоординці в Південній Україні. Кочова цивілізація з іншою системою цінностей і джерел зростання, ніж у осілих цивілізаційних системах, побудувала свої степові міста як складові частини єдиної структури торгівлі Євразії.

У мережі міст Подністров'я, Східного Поділля, Нижнього Подніпров'я знайшов своє втілення спе-цифічний тип локальної цивілізації Золотої Орди, що поєднувала кочовий і осілий способи життя.

Важливою передумовою формування своєрідності міжкультурних взаємовідносин півдня України була не лише наявність значної частки кочового половецького населення, незначний відсоток монголів, які почали асимілюватися у тюркську спільноту, але і різноетнічний масив нетюркського населення, серед якого визначається доволі велика частка слов'ян. Значний прошарок складало християнське населення, до якого входили різні етнічні групи.

Порівняльний аналіз матеріальної культури пам'яток другої половини ХІІІ−XIV ст. у межах Центральної та Південної України свідчить про близький типологічний склад деяких артефактів, зокрема прикрас, стійкі стилістичні прояви формальних ознак і декоративних елементів. Вони розповсюджуються у колі різних етнічних спільнот, зокрема слов'янського, аланського та тюрк-ського походження, незалежно від конфесійної належності і є ознакою тенденцій у стилі та моді. Продукція золотоординських центрів Причорномор'я, імпорт з Малої Азії, Поволжя, Сере-дньої Азії, Китаю постають джерелом накопичення розкішного інвентарю, зокрема посуду, в садибах заможних мешканців півдня Русі, і, перш за все, Києва.

Таким чином, золотоординська цивілізація вдало використала надбання багатьох культур Євразії і сформувала нове синкретичне етнокультурне середовище, що склалося у процесі пересування монголів з району їхньої батьківщини у євразійському просторі. Кордони глобаль-ного масштабу, організованого торговими шляхами, поштовими зв'язками та швидким просу-ванням інформації вперше обіймали Євразійський простір від Китаю на північному сході до італійських міст на південному заході.

Початок нового етапу розвитку слов'яно-тюркських відносин пов'язаний зі змінами вектору контактів зі східних центрів Улуса Джучі на Південь і становленням у першій половині XV ст. Кримського ханства, яке протягом тривалого часу фактично підтримувало рівновагу між Моско-вією і Польщею, віддавало перевагу підтримці козацтва під час українсько-польської війни середини XVII ст.

Суттєві зміни розвитку Північно-Причорноморського ареалу відбуваються за часів волода-рювання Османської імперії. Османська цивілізація, що включала і кочову, і осілу частини, була побудована на пріоритеті осілого землеробського ареалу, підсиленого землеробськими суспі-льствами Південної Європи. Проте і османи, віддають належне розвитку торгово-економічної діяльності, що була надзвичайно необхідною бурхливому зростанню Стамбула, інших міст Анатолії, забезпеченню метрополії продуктами харчування та іншими товарами, отриманню прибутків з торгових операцій. Процес утвердження османів на чорноморському узбережжі мав безпосередній вплив на формування нової політичної, релігійної та соціально-економічної ситуації для ареалу Балкан, Південної та Східної Європи.

Османська матеріальна культура різними шляхами входила у буття українського суспільства і її сприйняття було підготовлене попередніми синкретичними культурами тюрків. Завдяки цьому вона не була чужинським елементом для Північного Причорномор'я, мала чимало рис, спільних для обширного Чорноморсько-Малоазійсько-Балканського та Кавказького ареалу, за участі компонентів української, молдавської і інших культур цього поліетнічного середовища. З експансією османів цей регіон постає важливим джерелом культурних впливів з Анатолії та їхнього проникнення у внутрішній простір України. Динаміка контактів і взаємодії української та османської спільнот простежується на значному археологічному матеріалі, що дає ключ до розуміння особливостей трьохсотрічного проце-су контактів. Завдяки дослідженням останніх десятиліть були засвідчені такі прояви взаємодії культур

222

як наявність артефактів турецького походження в різних частинах українських земель; вплив осман-ської культури на формування та розвиток речового складу, інтеграція декоративних мотивів у при-кладне мистецтво, інші гілки української матеріальної культури, формування та розвиток деяких галузей господарської діяльності.

Аналіз місцезнаходжень турецьких артефактів і їхній склад дозволяють зробити висновки про декілька шляхів розповсюдження османської культури на території України. Це торговельні стосунки, отримання трофеїв внаслідок воєнних дій, які потрапляли до різних щаблів суспільства, подарунки престижних речей українській еліті. Крім того, це могли бути і предмети колекціонування.

За матеріалами козацьких січей і паланок, на яких знайдено чимало турецьких артефактів, віддзеркалюється посередницька роль козацтва не лише як здобувача трофеїв, але й опосере-дкованого сприяння розповсюдженню турецьких традицій, їх привнесенню в різні сфери життє-діяльності, починаючи від одягу та озброєння до орнаментальних мотивів прикладного мистец-тва. Слід відзначити тенденції щодо розповсюдження моди на "орієнтальний стиль" у елітар-ному європейському та вищих колах українського суспільства. Суттєвим чинником входження орієнтальних впливів були об'єктивні тенденції соціально-економічного розвитку світу, що не обходили осторонь України. Це пов'язано з тим, що друга половина періоду існування османсь-ких володінь − XVII−XVIII ст. збігається з періодом поступової експансії світової капіталістичної економіки, що привносить значні зміни в менталітет усіх верств суспільства.

Перехідна доба від середньовіччя до раннього модерну в розвитку української цивілізації засвідчує три основних компоненти. Це існування самобутньої української культури; орієнтація на західноєвропейські культурні досягнення; наявність орієнтальних рис, які склалися протягом багатьох століть слов'яно-тюркських контактів. Здобутки сучасного етапу археології дозволяють вийти за межі локальних вимірів і поставити актуальну проблему співіснування та взаємодії різних соціально-економічних, етнокультурних і релігійних систем, представлених певними локальними цивілізаціями на глобальному рівні. Північне Причорномор'я було не лише смугою воєнних протистоянь і конфліктів, але і своєрідним мостом діалогу, культурних інновацій і впливів між азійським і східноєвропейським ареалом. "Без північних берегів Чорного моря Україна неможлива як культурний край" — саме такий висновок М.П. Драгоманова [Драгома-нов, 1970, с. 444] може бути квінтесенцією концептуальних підходів до історії України.

Дослідження останніх десятиліть засвідчили глибокий зв'язок східнослов'янського та тюрк-ського світів минувшини, двох держав сучасного світу – України та Туреччини. Велика культур-на спадщина репрезентована у пам'ятках археології, архітектури, писемних джерелах, у різно-манітних проявах мистецтва, мови, літератури. Їх вивчення відкриває широкі перспективи співробітництва та добросусідства попри всі складнощі світового історичного процесу.

Драгоманов М. П. Листи на Наддніпрянську Україну : літературно-публіцистичні праці : в 2 т. – К., 1970. – Т. 1. – 531 с.

Еліф Оздоглар / Araş.Gör.Elif ÖZDOĞLAR


КІНЕМАТОГРАФІЧНИЙ АНАЛІЗ СТРІЧКИ "ТАРАС БУЛЬБА"

KAZAKLARIN MÜCADELESİNİ KONU ALAN BİR FİLM, ''TARAS BULBA'' FİLM MİMARİSİ AÇISINDAN ANALİZİ

Метою дослідження є проаналізувати фільм "Тарас Бульба" з точки зору його кінематографічних особливостей. У ході дослідження автор детально ознайомився із стрічкою, провів анкетування серед глядацької аудиторії вікової групи 25-40 років та працівників кінематографії, вивчив літературу, пов'язану із сюжетом та історичною канвою фільму.

Кінострічка "Тарас Бульба" (1962), що розповідає про героїчну боротьбу запорізького козацтва, зачіпає теми кохання, сім'ї, виховання та честі, відбиває специфіку історичного тла подій

223

кінця XVI століття. Неабиякого значення у стрічці набуває історично достовірне відбиття тогочасного побуту, яке досягається ретельною роботою із окремими сценами та антуражем.

Кіно сьогодення багате на клішовані сцени і сюжети. Культура тюркських народів пропонує надзвичайно великий вибір сюжетів. Вибір таких з них, які б знайомили глядача з культурою турків разом з великою увагою, приділеною роботі з антуражами та фоном є тими засобами, які дозволять іноземним глядачам ближче роздивитись красу Туреччини і відкрити їм світ турецької культури.

Ключові слова: кіно, культура, тарас бульба, архітектура фільму, .козак The aim of this research is to analyze movie ''Taras Bulba'' from the viewpoint of movie architecture. In the

context of research the mentioned movie is watched, sources and literature studies are scanned, 20 people is observed whose ages are between 25-55 and educational level are minimum bachelor's level by two questionnaires.

Movie ''Taras Bulba'' that is told struggle of cossacks as main theme and touched on education, honour, folk and love and accepted as touchstone of silver screen is filmed in 1962 and concepted the space of late of 16th century. For a movie to be effective, transferring the life style of the age and for this the fiction of the space as stage are very important.

Today, movies are included the repeats and cliches. As story all Turkis cultures have a rich background. Especially the subjects of the movies that are created by Turkish production firms and Turkish producers, must be understood and told Turkish Culture and and space fiction must be mounted effectively for presentation of our culture and spaces.

Key Words: culture, movie, taras bulba, movie architecture, cossacks

Bu araştırmanın amacı, film mimarisi açısından ''Taras Bulba'' filminin analiz edilmesi, bu örnek üzerinden sinema filmlerinin taşıdıkları kültürel değerlerin incelenmesi ve bu değerlere ait öğelerin oluşturduğu dağarcığın öneminin irdelenmesidir. Makalede adı geçen film araştırma kapsamında izlenmiş, konu ile ilgili kaynak ve literatür taraması yapılmıştır. Rastlantısal olarak seçilen 25-55 yaş grubu eğitim düzeyi en az lisans düzeyinde, 10 bay ve 10 bayan 20 kişinin anket aracılığı ile gözlem ve görüşlerine başvurulmuş ve bazı nicel değerlere de ulaşılmıştır.

Taras Bulba filmi orta halli toprak sahibi bir ailenin çocuğu olarak Ukrayna'da Soroçinski Köyü'nde dünyaya gelen ve çocukluğunda Ukrayna köy yaşamını ve Kazak kültürünü yakından tanıma fırsatı bulan Nikolay Vasilyeviç Gogol (31 Mart 1809 - 4 Mart 1852) tarafından yazılan aynı isimdeki edebiyat eserinin sinema uyarlamasıdır. Gogol'ün eserleri arasında, ''Masallar'', ''Palto'', ''Ölü Canlar'', ''Burun'', ''Bir Delinin Hatıra Defteri'', ''Portre'', ''Eski Zaman Beyleri'' sayılabilir. Gogol'un ilk dikkat çeken eserleri Ukrayna hayatı ve halk deyişleri ile süslü halk hikâyeleridir. Gogol 1831 – 1832 yıllarında yazdığı bu hikâyeleri, ''Dilanka Yakınlarındaki Çiftlikte Akşam Toplantıları'' adlı kitapta toplamıştır. Özellikle ''Mirgorod'' ve ''Arabeski'' adlı eserlerinde de Kazak kültürüne dair izler bulunmaktadır. Dosteyevski'nin ''hepimiz onun paltosunun altından çıktık'' diyerek palto eserine metaforik gönderme yaptığı Gogol'ün ''Taras Bulba'' Romanı içinse Ernest Hemingway ''Bugüne kadar yazılmış en büyük on kitaptan biri'' ifadesini kullanmıştır.

Kitapta kazak kültürü ve yaşayışına dair pek çok ifade yer almaktadır. Kitapta yer alan Kazak kültüründen ifadeler barındıran paragraflardan örnek vermek gerekirse aşağıda yer alan paragraf örnek olarak verilebilir. Paragraftan da anlaşılacağı üzere halk çalgılarından, karakteristik özelliklerine dek Kazak halkına dair pek çok ifade içeren cümlelerde aynı zamanda Kazakları ve Kazak kültürünü yücelten bir yaklaşım güdüldüğü söylenebilir.

''Kazaklar ovayı yırtıcı kartal gözleriyle tarıyorlardı şimdi. Gelecekte onları kim bilir neler bekliyordu? Koca ovanın bütün o girintileri, çıkıntıları bir gün belki Kazak kanlarıyla sulanıp beyaz kemiklerle dolacak; parçalanmış arabalardan, kırılmış kılıçlardan, kargılardan ayak basacak yer kalmayacaktı. (...) Fakat Kazak kemiklerinin serildiği bu ölüm döşeğinden iyilik fışkıracaktı yeryüzüne. İşlenen en ufak sevap boşa gitmeyecek; Kazaklığın şanı, tüfek namlusundan silinen tozlar gibi uçuvermeyecekti. Bir gün gelir, ak sakalı göğsüne inen yaşlı bir ozan eline bandurasını alır; sözlerinden de, ezgisinden de mertlik taşan bir destanla o savaşı anlatır. O zaman Kazakların ünü yeryüzünü kaplar, gelecek kuşaklarda dilden dile dolaşır.''

224

Hikaye ise ''Güçlü ve yiğit Taras Bulba önderliğindeki Kazakların Polonyalılara karşı isyanını ve Taras Bulba´nın iki oğlunun yargılanışını konu edinen bu tarihsel öykü, Ukrayna´nın Kazak gelenekleri ve zengin halk kültürüyle beslenerek yetişen Gogol´ün, Ukrayna şarkılarının sevinç ve hüznüne duyduğu derin sevginin, Kazakların geçmişine duyduğu bağlılığın ürünüdür ''1 biçiminde özetlenmiştir. Tarihi filmler ve kostümlü dramlarda, gösterişli dekor tasarımları ve kostümler ayırt edici özellikler arasında yer alır. Tarihi, edebi veya dini öykülerin tüm şatafatıyla görselleştirilmesi senaryonun etkisini arttırır. 2 Bu yaklaşıma örnek olarak Kleopatra, Rüzgar gibi Geçti, Titanic, Ben Hur, Elizabeth gibi filmler verilebilir. Ancak ''Taras Bulba'' filmi dekor tasarımları ve kostümleriyle başarılı bir prodüksiyon tasarımı çalışması olmasına rağmen şatafattan kaçınıldığı söylenebilir. Hikaye ayırt edici fakat gösterişten uzak bir dille anlatılmıştır. Prodüksiyon tasarımı nihai olarak filmin ekranda nasıl görüneceğini belirler. Karakterleri ve hikayeyi kuvvetlendirecek bir tasarım oluşturmaya çalışır. Tasarımcının görevi film setleri inşa etmek ve bunları filmin anlatısıyla ilişkilendirmrktir; bazen binalar, bazen şehirler, bazen bütün bir dünyayı. Pratik anlamda bakıldığında aksiyonun gerçekleşeceği yerleri inşa ederler, yaratıcı olarak baktığımızda karakterlere uygun yaşam alanları tasarlarlar.3

Taras Bulba'nın hikayesi, kitaptan paragraflar, Gogol'un hayatı ve diğer eserleri de göz önüne alındığında ''Taras Bulba'' romanının gerek kazak kültürünü gerek Ukrayna'yı tanıyan bir yazar tarafından kaleme alındığı düşünülebilir. J. Lee Thompson tarafından yönetilen ve 1962 yılında çekilen Tony Curtis, Yul Brynner'ın oynadığı Amerikan yapımı Taras Bulba filmi aynı adlı romanın sinema uyarlamasıdır. Hikaye dönemine göre güçlü bir prodüksiyonla birleştirilmiş ve romanda geçen cümleler filmde biçimlenmiştir. Taras Bulba filminin irdelenmesi için, 5'er soruluk iki anket hazırlanmıştır. İlk anket direkt olarak filme ve mimarisine yönelik soruları içerirken, ikinci anket yabancı sinema ve film mimarisine yönelik genel soruları içermektedir. İlk ankette sorular evet-hayır cevapları yanında anketi yanıtlayandan açıklamalar da beklemektedir. Buna göre sorular aşağıdaki gibidir.

Soru1:Taras Bulba filmini izlediniz mi ? Soru2:Taras Bulba romanını okudunuz mu ? Soru3:Taras Bulba filminde (giysi, eşya, alet gibi kültürel öğelere rastladınız mı ? (evet ise

açıklayınız) Soru4:Taras Bulba filminde herhangi bir kültürün izlerini taşıyan iç mekanlara rastladınız mı ?

(evet ise açıklayınız) Soru5:Taras Bulba filminde herhangi bir kültüre ait bir mimari yapı tipine rastladınız mı ? (evet ise

açıklayınız) Ankete katılanların %25'i Taras Bulba Filmini izlemiş, % 10'u yalnız romanını okumuştur. Geri

kalan % 65 ise ne filmi izlemiş ne de romanı okumuştur. Filmi izleyen % 25'lik dilimin tamamı soru 3-4 ve 5'e net bir biçimde evet yanıtını vermiştir. Taras Bulba filminde giysi, eşya, alet gibi kültürel öğelere, herhangi bir kültürün izlerini taşıyan iç mekanlara ve mimari yapı tiplerine rastladıklarını belirtmişlerdir. Kitabı okuyanlar da ise görselini izleyenlere nazaran kültürel ögelerin değerlendirilmesinde daha kararsız davranış göstermiştir. Ankete katılanlar tarafından kültürel ögelere: saç stilleri; kıyafetler; postlar; at; silahlar; takılar,

aksesuarlar Ankete katılanlar tarafından iç mekanlar üzerine: duvara asılı halılar; vitraylar, batı tarzı şömine

ve mobilyalar Ankete katılanlar tarafından mimari yapı tipleri üzerine: şato; kale; otağ; çadır örnekleri

verilmiştir. Sinemada olaylar düzleminde anlatım yolları (duyduklarımız ve gördüklerimiz), arasında fizik görünüm,

oyun, kostüm ve makyaj, aksesuar, çevre düzenlemesi, zaman, hava koşulları, fizik ilişkiler, hareket, gerçek renkler, doğal ışık, gerçek ses, gerçek müzik, diyalogdur. Bunların içerisinde film mimarisin anlatımını

1 www.idefixe .com 2 Film, D.Borden, F. Duijsens, Thomas Gilbert, A.Smith, Başvuru Kitapları, NTV yayınları 3 Film Yapımın Temelleri, Jane Barnwell, Literatür, Akademik Temeller Dizisi 04, 2011

225

kuvvetlendirenlerin ise kostüm ve makyaj, aksesuar, çevre düzenlemesi oldukları söylenebilir. Ankete katılanların filmdeki kültürel ögelerin izlerini sorgulayan soruya verdikleri yanıtlar, film mimarisinin kostüm ve makyaj, aksesuarla desteklendiği düşünülebilir. Ankete katılanlar tarafından mimari yapı tipleri üzerine verdikleri yanıtlar çevre düzenlemesinin ve iç mekanlar üzerine verdikleri yanıtlar ise başlıca film mimarisinin etkin bir biçimde kurgulandığının göstergesi olarak kabul edilebilir.

2. anket ise ankete katılanların yabancı filme olan ilgilerini ölçmek ve film izleme alışkanlıkları üzerine bir değerlendirme yapabilmek üzere uygulanmıştır. Buna göre sorular aşağıdaki gibidir.

Soru1: İzlediğiniz yabancı filmler içinde kültürümüze ait öğelere rastladınız mı ? (evet ise örneklendiriniz)

Soru2: İzlediğiniz yabancı filmler içinde kültürümüze ait iç mekanlara rastladınız mı ?(evet ise örneklendiriniz)

Soru3: İzlediğiniz yabancı filmler içinde kültürümüze ait mimari yapılara rastladınız mı ? (evet ise örneklendiriniz)

Film mimarisi ve kültürel değerler açısından filmleri değerlendirmeye yönelik ilk üç sorunun yanıtları ise 4 şıklı olup şıklar şu şekilde sıralanmaktadır.

A:Evet Pek Çok Kez B:Evet Birkaç Kez C:Emin Değilim D:Hayır Ankete katılanların, izledikleri yabancı filmler içinde kültürümüze ait öğelere rastlayıp

rastlamadıkları ile ilgili soruya verdikleri yanıtların oranları aşağıdaki gibidir. A:Evet Pek Çok Kez % 10 B:Evet Birkaç Kez % 45 C:Emin Değilim % 35 D:Hayır % 10 Bu yanıtlar doğrultusunda ankete katılanların ancak yarısından azının izledikleri yabancı filmlerde

kültürümüze ait ögelere rastladıklarını belirtmişlerdir. Katılımcıların pek çoğunun bu kültürel ögelere verdikleri örneklerde, bu ögelerin net ve gerçeği yansıtır biçimde kurgulanmadığı kanısı yada çekincesini taşıdıkları anlaşılabilir. Örneğin bir katılımcı tarafından günlük yaşantısını bildiği bir sokağın tamamen çamaşır ipleriyle donatıldığı ve iplerin üzerine çamaşırların asılarak sokağın kimliğinin yanlış aksettirildiği belirtilmiştir.

Ankete katılanların, izledikleri yabancı filmler içinde kültürümüze ait iç mekanlara rastlayıp rastlamadıkları ile ilgili soruya verdikleri yanıtların oranları,

A:Evet Pek Çok Kez % 5 B:Evet Birkaç Kez % 50 C:Emin Değilim % 5 D:Hayır % 40 şeklindedir. Ankete katılanların yalnızca % 5'i izledikleri filmlerde Pek Çok Kez ait iç mekanlara rastladıklarını

belirtmişlerdir. Buradan da anlaşılacağı üzere son derece zengin bir iç mekan kültürüne sahip türk stili yapı elemanları(tavan, kapı gibi) ve dekorasyon anlayışı (sedir, yüklük gibi) yabancı filmlerin film mimarilerinde sahne görevini nadiren üstlenmektedir. Ankete katılanların verdikleri örnekler arasında, lokanta, hamam, turistik dükkan ve pasaj iç mekanları yer almaktadır.

Ankete katılanların, izledikleri yabancı filmler içinde kültürümüze ait mimari yapılara rastlayıp rastlamadıkları ile ilgili soruya verdikleri yanıtların oranları,

A:Evet Pek Çok Kez % 0 B:Evet Birkaç Kez % 70 C:Emin Değilim % 15 D:Hayır % 15 şeklindedir. Ankete katılanlar arasında, izledikleri yabancı filmler içinde kültürümüze ait mimari yapılara pek

çok kez rastladıklarını söyleyen olmamasına karşın, % 70'lik bir oran birkaç kez karşılaştıklarını geri

226

kalan %30'un yalnızca %15'i rastlamadıklarını net olarak bildirmişlerdir. Mimari yapılara verilen örnekler arasında camiler, özellikle İstanbul kentinde bulunan Kapalıçarşı gibi tarihi ve turistik mekanlar yer almaktadır. Buradan hareketle sinemada olaylar düzleminde anlatım yolları arasında yer alan çevre düzenlemesinin film mimarisinde kullanıldığı ancak iç mekanlara mimari yapılara oranla daha nadir rastlandığı söylenebilir.

4.soru anketi yanıtlayanın yabancı film izleme alışkanlığını ölçmeye dayalıdır. Soru ve yanıt alternatifleri ise şu şekilde sıralanmaktadır.

Soru 4: Ne sıklıkla yabancı film izlemektesiniz ? A: Ayda 1 Kez B: Ayda 3 Kez C: Ayda 5 Kez D: Ayda 5 Kezden Fazla Bu ankete katılanların tümü yabancı film izlemekte, %15'i ayda 1 kez, %25'i ayda 3 kez, %60'i ise

ayda 5 kezden fazla yabancı film izlemektedir. Soru 5: Konusu ve görselliği sizi en çok etkileyen 3 film hangileridir ? şeklindedir ve yanıtı özgün

bir biçimde katılımcıya bırakılmıştır. Katılımcıları konusu ve görselliği en çok etkileyen filmler arasında tür farkı gözetmeksizin Türk kültürüne ait ögeler içeren herhangi bir film yoktur.

Günümüz toplumunda üretilen eserler, özellikle sinema filmleri mobilize ve küresel bir nitelik taşımaktadır. Bu nedenle sinema filmleri kültürel değerlerin, diğer uluslara ve gelecek kuşaklara aktarılmasında etkin bir araç olarak görülmelidir.

Film endüstrisi için Türk Kültürünün, Türk Tarihinin, Türkçe konuşan halkların, gelenekleri ve göreneklerinin konu bakımından sınırsız bir kaynak olduğu düşünülebilir. Günümüzde sinema filmleri klişeleri ve tekrarları barındırmaktadır. Özellikle anlatılacak hikaye bakımından Türk kültürü zengin bir dağarcığa sahiptir.

Osmanlı İmparatorluğu gibi Türk Devletlerinin ve Gagavuz, Azeri gibi Türk halklarının kültürlerinin ve kültürel ögelerinin diğer uluslara ve gelecek kuşaklara aktarılması için de sinema filmleri birer tanıtım materyali olarak da düşünülmelidir. Bu nedenle film yapım şirketlerimiz ve yapımcılar tarafından yapılacak filmlerde kültürlerimizi anlamaya ve anlatmaya yönelik konuların seçilmesi ve kapsamlı bir biçimde araştırılarak detaylı bir biçimde işlenmesi gerekmektedir

Konunun işlenmesinde ise film mimarisi büyük önem taşımaktadır. Filmin arka fonu olarak da düşünebileceğimiz film mekanı anlatımı kuvvetlendirmeli ve desteklemelidir. Mekan zaman ve yer kavramları da düşünülerek araştırılmalı doğru biçimde kurgulanmalıdır. Konu ve kurgunun dışına çıkmadan tercih edilebilecek karakteristik niteliklere sahip mekanlar konu edilen kültürün tanıtımında etkin bir yöntem olacaktır.

Yabancı yapım pek çok filmde Türk kültürlerini anlatan film mimarisi, araştırmalara dayanmayan amatör yaklaşımlarla hatta kimi zaman olarak çarpıtılarak kurgulanmaktadır. Buna izin vermemek için, zaferlerimiz, dertlerimiz, folklörümüz, kültürümüz mimarimiz, bilim insanlarından danışmanlık destekleri alınarak en doğru biçimde anlatılmalıdır.Kültür ve folklorumuzu konu edinecek yabancı yapımlarda ise bilinçli yada bilinçsiz hatalı aktarımların önüne geçebilmek için kültür bakanlıklarımız ve ilgili sanat kuruluşlarımız konunun takipçisi olmalıdır.

Res 1-2: İki farklı ''Taras Bulba'' romanı kitap kapakları Res: 3 ''Taras Bulba'' filmi DVD Kapağı

227

Res 4: Taras Bulba filminden bir görünüm. Res 5 : Taras Bulba filminden bir görünüm.

Soru 1: Taras Bulba filmini izlediniz mi ? A: Evet B: Hayır

Soru 2: Taras Bulba romanını okudunuz mu ? A: Evet B: Hayır

Soru 3: Taras Bulba filminde (giysi, eşya, alet gibi kültürel öğelere rastladınız mı ? (evet ise açıklayınız)

A: Evet B: Hayır

Soru 4: Taras Bulba filminde herhangi bir kültürün izlerini taşıyan iç mekanlara rastladınız mı ? (evet ise açıklayınız)

A: Evet B: Hayır

Soru 5: Taras Bulba filminde herhangi bir kültüre ait bir mimari yapı tipine rastladınız mı ? (evet ise açıklayınız)

A: Evet B: Hayır

Soru 1: İzlediğiniz yabancı filmler içinde

kültürümüze ait öğelere rastladınız mı ? (evet ise örneklendiriniz)

A:Evet Pek Çok Kez B:Evet Birkaç Kez C:Emin Değilim D:Hayır

Soru 2: İzlediğiniz yabancı filmler içinde kültürümüze ait iç mekanlara rastladınız mı ?

(evet ise örneklendiriniz)


Soru 3: İzlediğiniz yabancı filmler içinde kültürümüze ait mimari yapılara rastladınız mı ?

(evet ise örneklendiriniz)


Soru 4: Ne sıklıkla yabancı film izlemektesiniz ? A: Ayda 1 Kez B: Ayda 3 Kez C: Ayda 5 Kez D: Ayda 5 Kezden Fazla

Soru 5: Konusu ve görselliği sizi en çok etkileyen 3 film hangileridir.

Foss B. ''Sinema ve Televizyonda Anlatım Teknikleri ve Dramaturji'', Hayalbaz Kitap, İstanbul, 2009. Barnwell

J. Film Yapımın Temelleri, Jane Barnwell, Literatür, Akademik Temeller Dizisi 04, 2011. D.Borden, F. Duijsens, Thomas Gilbert, A.Smith, '' Film'', Başvuru Kitapları, NTV yayınları. Küçükerdoğan B., Sinemada Kurgu ve Eisenstein, Hayalbaz Kitap, İstanbul, 2010. Monaco J.Bir Film Nasıl Okunur ?, Oğlak Bilimsel Kitaplar, 2000. Taras Bulba DVD . Taras Bulba GOGOL . www.idefixe .com

228

Халім Серарслан д-р філол. наук, проф. / Prof. Dr. Halim SERARSLAN (Туреччина /TÜRKİYE)

РОКСОЛАНА В ОДНОЙМЕННОМУ ТВОРІ ОРХАНА АСЕНИ

ORHAN ASENA'NIN HÜRREM SULTAN ALGILAMASI Роксолана – українська бранка, яка з часом стала жінкою султана при османському дворі. Боротьба,

яку витримала ця жінка на шляху до свого авторитету, риси, що вирізняли її поміж інших бранок двору та вплив, який вона чинила на Сулеймана Пишного (в цьому контексті згадують також роль Роксолани у вбивстві Шахзаде Мустафи) є вельми популярними темами романів та драматичних творів, в кожному з яких авторам належать різні трактування цієї історичної постаті.

Одним з таких творів є "Роксолана" Орхана Асени. В роботі висвітлена авторська рецепція цього жіночого образу.

Ключові слова: Хюррем- Роксаланія, культура, лютература

Hürrem, is a Ukrainian girl, who became Sultana rising from concubinage. Her escalation struggle, distinct-ness among other concubines, domination on Kanuni Sultan Süleyman, especially her role at carnage of Prince Mustafa has also reflected on Turkish Literature, novels and plays about her have been written according to the perceptions of writers. One of such plays is Orhan Asena's work which named Hürrem Sultan. In this study the perception of Orhan Asena has been emphasizing based on this work at issue.

Key Words: Hürrem, Ottoman, concubinage, Ukrainian, Kanuni Sultan Süleyman.

Hürrem Sultan, Kânûnî Sultan Süleyman Han'ın hanımıdır. Doğum yeri ve tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bir görüşe göre, kendi halinde, Ukraynalı sıradan bir ailenin, bir görüşe göre de "bir Rus piskoposunun kızı"dır (aktaran: Tektaş, 2011, 18).

Rivayetler çeşitli ise de galip ihtimalle, Kırım Türklerinin yaptığı bir akın sırasında esir edilerek Osmanlı sarayına hediye edilir. Geleneğe uyularak adı değiştirilir. Neşeli ve güler yüzlü olduğu için Hürrem adı verilir. Kısa boylu, ufak tefek, kara gözlü, füsunkâr bakışlıdır. Özel bir güzelliği yoktur fakat duruşu özeldir.

Saraya alınan her câriye gibi Hürrem de eğitilir. Şiir yazacak kadar Türkçeye ve divan kültürüne sahip olur. Din olarak islamiyeti seçer.

Gelirinin bir kısmını, câmi, şadırvan, imaret, medrese, darüşşifâ, mektep yaptırma, Edirne'ye su getirme gibi hayır işlerine harcar.

Kurnaz ve bencil zekalı bir tiptir. İyi rol yapar. Gerektiğinde iki damla göz yaşı akıtmasını, gerektiğinde de diklenmesini bilir. Mağrurdur. Sevgiyi kimseyle paylaşmaz. İhtiraslıdır. Yaratılıştan hırçın mizaçlıdır ama uysal ve munis görünmeyi bilir. Entrika çevirmede mahirdir.

Hakkında yazılan eserlerde böyle anlatılan Hürrem, bütün bu özellikleriyle Kânûnî'nin gönlünü kazanmasını bilir. Câriyelikten devrin en ünlü padişahının hasekisi yani eşi seviyesine yükselir. Oğulları Şehzâde Mehmet, Şehzâde Selim, Şehzâde Bayezid, Şehzâde Cihangir, kızı ise Mihrimah Sultan'dır.

Kızını, sâyesinde Vezir-i Âzamlığa kadar yükselen Rüstem Paşa ile evlendirmiştir. Hürrem Sultan, 1558'de umumî kanaatlere göre 54 yaşlarında İstanbul'da hayata veda eder.

Süleymaniye Camii'nin bahçesine defnedilir. Yukarıda adı geçen tarihî şahsiyetlere; Kânûnî Sultan Süleyman'ın Gülbahar'dan olma en büyük

oğlu Şehzâde Mustafa'yı da eklersek, bildirimize konu olan Orhan Asena'nın Hürrem Sultan adlı tiyatro eserinin asıl şahıs kadrosu ortaya çıkar. Bu kadro ile olay Hürrem Sultan'dan bahseden edebî eserlerde, aşağı yukarı müşterektir. Ancak romanlara, piyeslere konu edilen olayın, yazarlar tarafından kurgulanmasında, kahramanlarının algılanmasında farklılıklar vardır.

Orhan Asena'nın Hürrem Sultan'ında olaylar, Kânûnî Sultan Süleyman'ın Avrupa'ya dört düvel üzerine yaptığı seferden, büyük bir zaferle dönüşü ile başlıyor. Bu seferde Şehzâde Mustafa da babasıyla birliktedir. Büyük yaralılıklar göstermiştir. Gülbahar'ın oğlu pek hünerlidir (Asena, 1980, 2). Başta ordu olmak üzere herkes onu cennetmekân dedesi, Yavuz Selim Han'a benzetmektedir.

Bu durumu Hürrem Sultan hazmedemez. Üzüntülü ve sinirlidir. Şehzâde Mustafa'nın bu saygınlığını, kendisi, kendi şehzâdeleri ve padişah eşi Kânûnî Sultan Süleyman için tehlikeli

229

görmektedir. Ya Şehzâde Mustafa bu saygınlığını kullanarak, dedesi Yavuz Sultan Selim gibi ihtiyar babasını tahttan indirirse veya Kânûnî'den sonra padişah olur da yürürlükteki kanunlar çerçevesinde Hürrem Sultan'ın oğullarını ortadan kaldırırsa Hürrem Sultan ne yapacaktır. Devamlı bir korku ve endişe içindedir. Tek çare Şehzâde Mustafa'yı ortadan kaldırmaktır. Bunu da dünyada yapabilecek tek güç bizzat Şehzâde'nin babası, cihan padişahı Kânûnî Sultan Süleyman'dır. Yapılacak tek iş veya çevrilecek entrika Kânûnî'yi Şehzâde Mustafa'nın kendisi ve iktidarı için büyük bir tehlike olduğuna inandırmaktır. Şehzâde Mustafa'nın ortadan kaldırılması gerektiği düşüncesini, hayatta olan üç şehzâdesi Selim'e, Bayezid'e ve Cihangir'e açar.

Selim, sarhoş, uyuşuk ve mütevekkil; Cihangir, doğuştan özürlü ve kambur; Bayezid ise karanlıkta iş görmeyi beceremez tiplerdir. Ne var ki Cihangir ile Bayezid annelerinin bu fikrine katılmaz. Mustafa'dan kendilerine zarar gelmeyeceğine inanırlar. Bu hususta Hürrem Sultan'a yardımcı olmak bir yana karşı çıkarlar. Hürrem'in bu entrikada en büyük destekçisi, damadı Rüstem Paşa ile kızı Mihrimah Sultan'dır. Böyle bir atmosfer içerisinde seferden zaferle dönen Kânûnî Sultan Süleyman'la, Hürrem Sultan bir araya gelirler ve aralarında Orhan Asena'nın anlatımıyla şu konuşma geçer.

HÜRREM - (Önce Hürrem yalnız, sonra Kânûnî) (Yalnız kalmıştır.) Tanrım, ben nerdeyim? Biz neredeyiz? Niçin buradayız? Bu kanlı girişimin ortasında ve başında. Niçin ya ölmek ya da öldürmek zorunda kalıyoruz? Bu kimin yanlış hesabı? Kimin suçu? Tanrım, bir dişi hayvan bile yavruları için saldırmaz da ne yapar? Mustafa değerlidir bilirim. Mustafa hiç değilse şimdilik masumdur, bilirim. Ama bu kanlı çark içinde ya onun başı, ya bizim. (Kanunî girer.)

HÜRREM - (Gayet tatlı bir sesle) Bu kez pek beklettiniz, Hünkârım. Ya da bize öyle geldi. KÂNÛNÎ - Üç ay on gün Hürrem, pek fazla değil. Yalnız ne var ki, bu kez beni de sıktı biraz.

Yaşlanıyor muyum nedir? HÜRREM - (Yaltaklanarak) Hiç de değil. Hâlâ dinç ve güçlüsünüz. KÂNÛNÎ - (Cevap vermez, bir yumuşak kediyi okşar gibi karısının saçlarını okşar, bu okşayıştan

zevk alıp almadığı dahi belli değildir.) HÜRREM - Üç ay on gün, üç yıldan uzun geldi câriyenize… KÂNÛNÎ - (Okşar.) HÜRREM - Siz belki yalnızlığınızı savaş çalkantısı içinde unutabildiniz. Oysa biz…(Susar,

utanarak bakar Kânûnî'ye. ) KÂNÛNÎ - (Okşar.) HÜRREM - Yoksa çok mu utanmazlık ederiz meylimizi böyle dile getirmekle Hünkârım. KÂNÛNÎ - (Duygulanmış.) Hayır. Çünkü biliriz ki ne söylerseniz içten söylersiniz. HÜRREM - (Birden tesadüfen hatırlayıvermiş gibi sorar.) Şehzâdemiz Mustafa hakkında pek

kıvandırıcı, pek güvendirici sözler işitiriz Hünkârım. (Durur, Hünkârın yüzüne tatlı bir bakışla bakar.) KÂNÛNÎ - (Birden durgunlaşır.) Doğrudur. (Okşar.) HÜRREM - Söylendiğine göre cennetmekân Selim Han güya mezardan çıkmış da yeniden kılıç

kuşanmış. KÂNÛNÎ - (Aynı durgun tavırla) Doğrudur. (Okşar.) HÜRREM - (Daha da yaltaklanarak) Şehzâdenin görünüşü pederimize pek benzer. Derler ki

cesareti de onun cesaretine o kadar benzer kuvveti de onun kuvvetine o kadar benzer. KÂNÛNÎ - (Yüzündeki sert çizgiler ilk kez yumuşar, ilk kez tebessüme benzer bir ifade belirir

yüzünde.) Doğrudur. (Okşar.) HÜRREM - (Gayet masum bir şey söylüyormuş gibi) Tanrı esirgesin Hünkârım! Tanrı esirgesin

de benzeyiş burada, bu kadarla kalsın. KÂNÛNÎ - (Kadını okşamakta olan el durur.) Ne demek istersin? HÜRREM - (Onun öfkesinden dehşetli korkmaktadır. Fakat şu anda hayatı üzerine oynayan bir

kumarbaz gibidir, aynı tatlılıkla) Hiç sultanım! (Biraz daha yaltaklanarak) Biz basit bir kadınız, aklımız pek ermez. Hünkârımızın hayatı üzerinde belki de pek gereksiz kuruntulara kapılışımız bundandır. Sevgimizin büyüklüğünden (Hünkârın yüzüne bir çocuk saflığıyla bakar.) Yoksa Tanrı bilir, şehzâdemizin hiçbir kötü davranışını görmüş, işitmiş değiliz.

230

KÂNÛNÎ - (Sert bir hareketle kalkar, dizlerine abanmış kadını yere düşürür.) Yeter! HÜRREM - (Padişahın ayaklarına kapanır.) Bağışlayın Hünkârım. KÂNÛNÎ - (Kadını ayağıyla yana doğru iter. İçinde vahşet derecesindeki öfkeyi güçlükle

zaptediyor gibidir. Bu öfkenin, bir defa taştı mı karşısındakini kim olursa olsun kahredeceği bellidir.) Hayır, bağışlamam kadın, yalnız bunu bağışlamam işte. Mustafa'm için. Mustafam'ın aleyhine tek söz işitmeye tahammülümüz yoktur. (Tehditkâr) bunu böyle bilesiniz. (Sert adımlarla çıkar. Hürrem arkasından şeytanca ve galip edasıyla gülümseyerek bakar. Onun içine küçük de olsa bir tohum düşürmüş olduğunu bilmektedir.) (Asena, 1980, 12-14).

Bu satırlardan da anlaşıldığı gibi, Hürrem Sultan planını yapmış ve uygulamaya koymuştur. Kânûnî Sultan Süleyman'ın babası Yavuz Sultan Selim tarafından tahttan indirilmesini, Şehzâde Mustafa'nın da ona benzediğini ima ederek, Şehzâde Mustafa'nın babası Kânûnî Sultan Süleyman'ı tahttan indirip kendisinin padişah olacağı şüphesini Kânûnî'nin içine sokmuştur. Zira Hürrem Sultan bilmektedir ki, Şehzâde Mustafa'yı ortadan kaldırabilecek tek güç Kânûnî Sultan Süleyman'dır.

Hürrem Sultan ile Kânûnî Sultan Süleyman arasında geçen bu konuşmadan Orhan Asena'nın yazdığına göre on yıl sonra, bu süre içinde Hürrem Sultan'ın damadı Rüstem Paşa'yı kullanarak çevirdiği entrikalar sebebiyle Şehzâde Mustafa'yı yanına çağıran Kânûnî Sultan Süleyman oğlunu dilsizlere boğdurtarak öldürtür. Kânûnî Sultan Süleyman'ın bu kararı almasında, çevrilen entrikalarla, oğlu Şehzâde Mustafa'nın kendisini tahttan indireceği endişesi vardır.

Osmanlı tarihinde milletin selameti ve devletin bekâsı için padişah olanın kardeşlerini ve yeğenlerini ortadan kaldırması gerekliliği anlayışı ve kuralı vardır. Burada söz konusu olan ise aynı anlayış ve gerekçeyle bizzat padişahın çok sevilen, millet ve devlet için kendisinden çok şey beklenilen bir şehzâdenin öldürtülmesidir. Bu durum yadırganmış, yapan ve yaptıranlar bu suçun mesulü olarak görülmüşlerdir. Orhan Asena'nın algılaması da böyledir. Bu hususta en çok suçlanan Hürrem Sultan'dır. Bir an kendi çocuklarını kurtarmak için annelik duygusuyla Kânûnî'nin zaaflarından istifade ederek Şehzâde Mustafa'yı ortadan kaldırtması böyle düşünenlere göre haklı bulunsa bile gerçeği yansıtmaz.

Hürrem Sultan'ın Şehzâde Mustafa olmasa bile padişah olacak olan kendi oğlunun, diğer oğullarını ve erkek torunlarını ortadan kaldırtacağını bilmemesi düşünülemez. Nasıl olursa olsun yürürlükteki kurallara göre Hürrem Sultan'ın evlat acısı çekmesi mukadderdir. Bu sebeple olsa gerek oğullarından Şehzâde Bayezid ile Şehzâde Cihangir, çevirdiği entrikalarda annelerini desteklememekte hatta annelerine karşı çıkmakta, kendi hayatları için Şehzâde Mustafa'yı güvence olarak görmektedirler.

Şehzâde Mustafa'nın katli üzerine Hürrem Sultan'ın yüzüne karşı Şehzâde Bayezid'in söylediği şu sözler Orhan Asena'nın Hürrem Sultan algılamasını ortaya koymaktadır.

HÜRREM - (Kendini toparlamaya çalışarak) Acınızı anlıyorum oğlum, Mustafa değerli bir çocuktu.

BAYEZİD - (Kahredici bir ıstırap içinde) O bizim ışığımızdı, sen söndürdün. O bizim umudumuzdu, sen yok ettin. (Ruhunun bütün isyanını haykırarak) Şimdi ne olacak bilir misin ha? Şimdi ne olacak? Öz evlatların birbirine düşecek. Birbirimizi yiyeceğiz. Mustafa'nın adı hayatımızın güvencesiydi. Şimdi kime güveneceğim ha? Kime?

HÜRREM - (Oğlunu kucaklamak ister.) Oğlum!.. BAYEZİD - (Şiddetle iter onu.) Sana mı? Haydi oradan. Kan kokuyorsun. Babamıza mı

güveneceğim? O Mustafa gibi yiğit, Mustafa gibi eşsiz bir evlada kıydı, gözleri beni mi görecek? Yoksa Selim'e mi güveneyim istersin? Şimdi ne olacak bilir misin, ya Selim beni gırtlaklayacak ya da ben onu. (Hürrem hıçkırır. Bu hıçkıran kadına acımıştır.) Ne yaptın kadın, ne yaptın?

Sonuç olarak söylemek gerekirse, Şehzâde Mustafa'nın katlinin asıl suçlusu Orhan Asena'nın algılamasına göre Hürrem Sultan'dır.

Asena, Orhan. (1980). Hürrem Sultan, Ankara: Devlet Tiyatroları Yayınları.. Tektaş, Nazım. (2011). Hürrem

Sultan, İstanbul: Çatı Kitapları.

231

Метін Саїп Сюрюджюоглу, д-р філол. наук, проф. / Айше Озфер д-р філол. наук, проф. / Prof.Dr.Metin Saip SÜRÜCÜOĞLU,Prof Dr.Ayşe Özfer ÖZÇELİK


ДОСЛІДЖЕННЯ КУЛЬТУРИ ЇЖІ ІНОЗЕМНИХ СТУДЕНТІВ АНКАРСЬКОГО УНІВЕРСИТЕТУ

ANKARA ÜNİVERSİTESİ'NDE OKUYAN TÜRK ASILLI YABANCI UYRUKLU ÖĞRENCİ AİLELERİNİN MUTFAK KÜLTÜRLERİNİN İNCELENMESİ

У культурі кожного суспільства існують оригінальні звичаї, пов'язані із приготуванням і споживан-

ням їжі. Вони полягають не лише у матеріальному боці таких звичаїв, це тією самою мірою стосується й специфічного ставлення до окремих елементів столової культури.

Кухня тюркських народів відрізняється багатством, витоки якого знаходимо у складних перипетіях історичного розвитку народів тюркського світу. Турецька кухня формувалась під сильним впливом традицій народів Середньої Азії, Балканів, Європи та Сходу. Таким чином кухня здатна відбивати істо-ричний шлях народу, амальгаму різних культур.

Мета роботи полягає у дослідженні традицій приготування їжі, сервування, використовуваних ін-струментів і посуду серед студентів азербайджанського, казахського, киргизького, туркменського та узбецького походження, що навчаються за освітнім рівнем бакалавра у Анкарському університеті.

За списками Міністерства культури, здоров я та спорту із 462 студентів іноземного походження взяти участь у дослідженні дали згоду 115. Більшість з студентів виявили своє задоволення перебуван-ням у Туреччині. Студенти повідомили, що у більшості випадків у їхніх сімях готують на рослинній олії або маргарині, на бутанових газових плитах.

Як і у Туреччині, зобовязаність готувати лежить на жінці. Перед прийняттям їжі, за ісламською традицією читають молитву, а право першим приступити до їжі, належить господарю. На свята влаштовуються розваги та ігри. Помітним є те, що у традиції кожного із тюркських народів, на свята знаходиться місце особливим стравам. Зимовий раціон зазвичай складається з пшеничної локшини, засолених овочів, томатної салі.79,13% іноземних студентів повідомили про зміни звичного для себе раціону харчування після приїзду до Туреччини, 53,04% - про те, що поєднують традиційні стави із стравами турецької кухні.

Традиційними стравами турецької кухні, які студенти охарактеризували як найулюбленіші, були наступні:донер, іскандер, баклава, мясна піта, лахмаджун, кьофте.

Ключові слова: Анкарський університет, студент, звичаї, Туреччина

The aim of this study is to determine the dining table layouts and the ways meals are served; types of cooking pots, meat and oil used; and food prepared for special occasions and for the winter in the families of Azeri, Kazakh, Kyrgyz, Turkmen and Uzbek students studying at the undergraduate level at Ankara University. 115 students who accepted to participate in the study (47 Turkmen, 26 Kyrgyz, 26 Azeri, 9 Kazakh and 7 Uzbek) formed the sample. Research data were collected using the questionnaire form. Of the participants, 81.74% were male and 18.26% were female. Majority of students reported that they are happy about living in Turkey. Families mostly prefer steel, teflon and aluminum cooking pots for cooking; and butter, vegetable oil and margarine. Whereas some families purchase bread from the market, some others bake it themselves. The percentage of those who eat their meal in separate plates is high. It was found that families cook mostly in weddings, religious holidays, funerals, and the Newroz festival. Mostly prepared winter foods are home-made fpasta, pickle, tomato paste, canned vegetables, and dried fruits and vegetables. Of the participant students; 79.13% reported a change in diet after coming to Turkey, whereas 53.04% pointed to a similarity between Turkish foods and those in their own countries. It was found that the students, in Turkey, enjoy eating meat doner, Iskender kebab, baklava, etli pide (Turkish pizza with ground meat), lahmacun (pancake with spicy meat filling), meatballs and Adana kebab, respectively. The presence of various common cultural values between Turkey and Turkic countries is an indicator of the presence of some parallelisms in cuisine practices. It was concluded that more studies are needed in order to fully reveal these parallelisms.

Key Words: , Ankara University, Cuisine culture, students, Turkic Republic

1.GİRİŞ Bugün, yeryüzünde sosyo-kültürel-ekonomik yönden birbirinden farklı, çeşitli coğrafik ve iklim

özelliklerinde yaşayan çok sayıda topluluk bulunmaktadır (1). Her toplumun ve her ülkenin kendi sosyal yapısına, kültürüne, tarihsel kimliğine, gelenek-görenek ve alışkanlıklarına göre bir mutfağı

232

vardır. Bunların yanında coğrafya, iklim, tarım, hayvancılık, sanayileşme, kentleşme, kitle iletişim araçlarının yaygınlaşması gibi etkenler de mutfağı, dolayısıyla beslenme kültürünü etkilemektedir (2).

Büyük bir coğrafya üzerine dağılmış Türk Dünyası uzun tarihsel geçmişleri nedeniyle çok zengin bir mutfak kültürüne sahiptir. Türkler, ilkçağlardan bugüne kadar birçok toplumla komşuluk yapmış, onlarla içiçe yaşamış, yiyecek-içecek ve kültür alışverişinde bulunmuşlardır. Bu oluşum yüzyıllarca devam etmiş ve kültür tarihinin gelişmesiyle yoğrulmuş ve şekillenmiştir. Bugün, Türk mutfağı denilince; tarih sahnesine çıktıkları Orta Asya'dan Anadolu'ya buradan Balkanlar'a ve Avrupa'ya kadar uzanan *Ankara Üniversitesi Sağlık Biimleri Fakültesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü

geniş, hareketli ve etkili bir coğrafya üzerinde yaşayan Türklerin mutfakları anlaşılmalıdır. Bu yüzden mutfak kültürü sosyo-kültürel açıdan hem o ulusun ve kültürün özgün bir yönünü oluşturmakta, hem de ulusları birbirine kaynaştıran bir araç olmaktadır.

Bu çalışmanın amacı; Ankara Üniversitesi'nde lisans düzeyinde öğrenim gören Türk asıllı öğrencilerin ülkelerinde ailelerinde uyguladıklanan sofra ve servis şekillerini, yemeklerde kullanılan tencere, et ve yağ çeşitlerini, özel günler ve kış için yiyecek hazırlama durumlarını saptamaktır.

2. MATERYAL VE METOD Ankara Üniversitesi Sağlık, Kültür ve Spor Dairesi Başkanlığındaki listelerde yer alan lisans

düzeyinde 462 Türk asıllı öğrenciden ulaşılabilen ve araştırmaya katılmayı kabul eden 115 öğrenci araştırmanın örneklemini oluşturmuştur. Araştırma verileri anket formu yardımı ile karşılıklı görüşme tekniği kullanılarak elde edilmiştir. Anket formu; öğrencileri tanımlayıcı bilgiler, ülkelerindeki mutfaklarının durumu, yemek pişirmede kullandıkları et, yağ ve tencere çeşitleri, sofra ve servis şekilleri, özel günlerde yemek yapma durumları, kışlık yiyecek hazırlama durumları gibi soruları içermektedir. Araştırma sonuçları mutlak ve yüzde (%) değerlerle tablolar halinde gösterilmiş, gerekli yerlerde aritmetik ortalamalar alınmıştır (X±Sx).

3.ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA 3.1.Öğrenciler Hakkında Genel Bilgiler Katılımcıların 47'si Türkmen, 26'sı Kırgız, 26'sı Azeri, 9'u Kazak ve 7'si Özbek'tir. Araştırmaya

katılanların %81.74'ü (94 kişi) erkek, %18.26'sı (21 kişi) kız öğrencidir. Bu öğrencilerin %27.83'ü birinci, %27.83'ü ikinci, %26.08'i üçüncü, %18.26'sı dördüncü sınıf öğrencisidir. Öğrencilerin %78.26'sı yurtta, %20.87'si kiralık bir evde, %0.87'si bir aile yanında kaldıklarını belirtmişlerdir. Erkek öğrencilerin %90.43'ü, kız öğrencilerin %95.24'ü Türkiye'de olmaktan memnun olduklarını ifade etmişlerdir.

Öğrencilerin ortalama yaşı 20.53 ile 22.71 arasında değişmektedir. Ailedeki birey sayısı en yüksek olan grup Özbekler (6.43), en düşük grup Kazaklardır (5.22). Türkiye'de bulunma süresi incelediği zaman; en uzun süre bulunan grubun 4.29±0.808 yıl ile Özbekler olduğu görülmekte onu 4.23±0.409 yıl ile Azeriler izlemektedir (Tablo 1).

3.2.Mutfak İle İlgili Bilgiler Araştırma kapsamına alınan öğrencilerin evlerinde mutfağın konumu Tablo 2'de verilmiştir.

Türkmen öğrencilerin %42.55'i mutfaklarının evlerinin içinde, %53.19'u evlerinin dışında ayrı bir bölümde olduğunu belirtmiş lerdir. Türkmenler dışında diğer dört grubun mutfakları büyük oranda evlerinin içinde olup; Kırgızların %69.23'ünün, Azerilerin %92.31'inin, Kazakların %66.67'sinin, Özbeklerin %71.43'ünün evlerinin içinde ayrı bir mutfağı vardır.

3.3.Ailelerde Yemek Pişirmede Kullanılan Ocak Türü Günümüzde ailelerin yemek pişirmek için kullandıkları ocak ve yakıt çeşidinde büyük değişiklikler

olmuştur. Eskiden kullanılan tandır ve ocak yerini, bugün modern ocak ve fırınlara bırakmıştır.Evlerde en çok bütan gazlı ocağın kullanıldığı belirlenmiştir (Kazak %77.78, Özbek %57.14, Kırgız %53.05, Türkmen %51.06, Azeri %50.00).

3.4.Ailelerin Yemek Pişirmede Kullandıkları Tencere Çeşidi Günümüz mutfaklarında teknolojinin gelişmesi sonucunda bakır tencere ve tavaların yerini önce

alüminyum tencereler, daha sonra çelik, emaye, teflon tencere ve tavalar almıştır. Çelik tencereler günümüzde en uygun, cam tencereler ise en sağlıklı pişirme gereçleridir.Araştırmaya katılan öğrenci

233

ailelerinde en çok kullanılan tencere; Kazaklarda alüminyum tencere (%88.89) iken, diğer ülkelerde çelik tenceredir (Özbek %100.00,Türkmen %91.49, Kırgız %88.46, Azeri %84.62). En az kullanılan tencere Türkmenlerde emaye tencere (%63.83), Kırgız (%80.77), Azeri (%76.92) ve Özbeklerde (%71.43) cam tencere; Kazaklarda ise aynı oranla cam ve toprak tencerelerdir (%66.67).

3.5.Ailelerin Yemek Pişirmede Kullandıkları Yağ Çeşidi Türklerde yağsız ve etsiz yemekler her zaman tatsız ve yavan sayılmıştır. Bu yüzden tarih

boyunca yemeklerinde yağa, özellikle hayvansal yağa çok önem vermişlerdir. Günümüzde, Türk topluluklarının mutfaklarında hayvansal yağlar yanında bitkisel yağlar da kullanılmaktadır. Araştırmaya alınan öğrencilerin ülkelerinde ailelerinin yemek pişirmede kullandıkları yağ çeşitleri Tablo. 3'de verilmiştir.

Görüldüğü gibi Türkmen (%38.30), Azeri (%53.85), Kırgızlarda (%46.15) kullanım oranı en yüksek olan yağ tereyağı iken, Kazaklarda bitkisel sıvı yağ (%55.56), Özbeklerde ise aynı oranla Tereyağı ve bitkisel sıvı yağdır (%42.86). Zeytinyağı kullanım oranının çok düşük olduğu görülmektedir. En yüksek kullananlar %15.39 ile Azeriler olup, Türkmen ailelerin %14.89'unda, Kırgızların %7.69'unda kullanılmakla birlikte, Kazak ve Özbeklerde zeytinyağı kullanan aile yoktur.

3.6.Ailelerin Yemek Pişirmede Kullandıkları Et Çeşitleri Göçebe ve bozkır yaşamından dolayı et ve ürünleri tarih boyunca Türklerin en önemli besin

kaynaklarından biri olmuştur. Eti yenen hayvanların başında at ve koyun gelir, bunu sırasıyla keçi ve sığır izlerdi. Kesilen hayvanın eti yanında ciğeri, kellesi, dalağı, yüreği, işkembesi, beyni, kalın bağırsağı da kullanılmıştır (3). Günümüz Türk topluluklarının mutfağında da et en makbul ve en sevilen besin grubudur.

Tablo.4'de ailelerin yemek pişirmede kullandıkları et çeşitleri verilmiştir. Öğrenci ailelerinin yemeklerde her zaman kullandıklarını belirttikleri et çeşitleri içinde ilk sırada Türkmen (%85.10) ve Özbeklerde (%71.43) sığır eti, Azeri (%84.62), Kazaklarda (%88.89) koyun eti; Kırgızlarda aynı oranla sığır ve koyun etidir (%80.77). Hiç tüketilmeyenlerde av hayvanları eti en yüksek oranı almıştır.

Geleneksel Azeri yemeklerinde koyun eti çok kullanılır. Bunun yanında "mal eti" denilen sığır eti ile kanatlı hayvan etleri, av kuşlarından yapılan yemekler oldukça çeşitlidir. Etlerden bastırma, kurutma, kışlık olarak hazırlanır, ayrıca tavuk ve ördekler de kış için kurutulur (4). Hazar Denizi'nde yetişen balıklar da Azeri mutfağında önemli yer tutmaktadır. Özellikle, Mersin balığından elde edilen havyar dünyaca ünlüdür (5). Kırgızlar yemeklerinde; at, koyun, sığır ve av hayvan etlerini yaygın olarak kullanmışlardır. Et yemekleri içerisinde haşlanmış koyun eti seçkin bir yere sahiptir (6). Kazak mutfağı da et ve süt ürünleri üzerine kurulmuş denebilir. Koyun ve sığır eti yanında az da olsa at eti yenmektedir. At etinden kazı, kart ve sujuk yapılmaktadır (7).

3.7.Ailelerde Yemek Pişiren Kişiler Ülkemizde ailelerin yemek ve mutfak işleri tamamen kadınların sorumluluğundadır. Ailede

kadının çalışması ya da yüksek öğrenimli olması da bu sonucu fazla etkilememektedir. Bazı ailelerde, özellikle sosyo-ekonomik düzeyi yüksek olan ailelerde erkeklerin yemek pişirmek ve sofra hazırlama işlerine yardımcı oldukları belirlenmiştir (8, 9, 10). Araştırmaya katılan öğrencilere "Evinizde yemekleri kim pişirir?" diye sorulmuş; öğrencilerin ailelerinde yemek pişirme işlemi büyük çoğunlukla kadınların sorumluluğunda olduğu belirlenmiştir. Evde yemekler büyük çoğunlukla anne ve kız kardeş tarafından pişirilmektedir.

3.8.Ailelerin Yemek Servis Şekilleri ve Yemek Yeme Biçimleri Araştırmaya alınan ailelerin yemek servis şekilleri ve yemek yeme biçimleri Tablo.5'de verilmiştir Sadece yemek masasında yemek yiyenlerin Azerilerde en yüksek olduğu (%84.62), ikinci sırada

Kazakların (%77.78) geldiği belirlenmiştir. Yer sofrasına servis açanlarda ise Türkmen aileler (%74.47) en yüksek oranı almıştır.

Araştırmaya alınan öğrencilerin evlerinde yemek yeme şekilleri Tablo 5'den incelendiği zaman, Türkmen (%29.79), Kırgız (%26.92) ve Kazak öğrencilerin (%22.22) ailelerinde tek kaptan yemek yiyenlerin olduğu, Azeri ve Özbek öğrencilerin ailelerinde olmadığı belirlenmiştir. Özbek öğrencilerin tamamı evlerinde ayrı kaplarda yemek yendiğini ifade etmişlerdir. Azeri öğrencilerin %96.15'inin,

234

Kazak öğrencilerin %66.67'sinin, Kırgız öğrencilerin %65.38'inin, Türkmen öğrencilerin %53.19'unun evlerinde ayrı kaplardan yemek yendiği saptanmıştır.

Türkiye'de de tek kaptan yemek yeme alışkanlığı yaygın olarak görülmektedir. Özellikle, kentlerden kırsal alana gidildikçe bu uygulama daha da artmaktadır. 1984 Türkiye Ulusal Beslenme Araştırmasına göre; kırsal kesimdeki ailelerin %73.9'u, kentsel kesimdeki ailelerin ise %33.6'sı sofraya konan tek kaptan yemeklerini yemektedirler. Yer sofrasında yemek yiyenlerin oranı da kırsal kesimde %83.4, kentsel kesimde ise %51.4 olarak belirlenmiştir (11).

Elazığ il merkezinde yapılan bir araştırmada; yemeği sürekli olarak yer sofrasında yiyenlerin oranı %52.0, tek kaptan yemek yiyenlerin oranı ise %23.9 olarak belirlenirken, ailelerin %10.4'ünde erkeklerin yemeği ayrı ya da önce yediği ortaya çıkmıştır (12). Adana il merkezinde yapılan bir araştırmada da; ailelerin %20.2'sinin yemeği tek kaptan yedikleri, %52.9'unun yemeği yerde yemeyi sürdürdüğü, %42.1'inin ise babanın evde olmadığı zaman yemek düzeninde değişiklik olduğu belirlenmiştir (13).

3.9.Ailelerde Yemek Servisi Önceliği Olan Kişiler ve Yemekte Dua Okunma Durumu Tablo 6'da öğrencilerin ailelerinde önce yemek servisi yapılan kişiler verilmiştir. Araştırmaya alınan Türk dünyası ülkelerinde büyük çoğunlukla yemek ilk önce erkeklere servis

edilmektedir. Evde ise "önce büyük babaya yemek veririz" diyenler Türkmenlerde %36.17, Kırgızlarda %57.69, Azerilerde %30.77, Kazaklarda %55.56, Özbeklerde ise %71.43 oranlarındadır. Türkmen öğrencilerin %21.28'i, Kırgız öğrencilerin %7.70'i, Azeri öğrencilerin %19.23'ü, Kazak öğrencilerin %11.11'i, Özbek öğrencilerin %14.29'u evlerinde yemek dağıtımında belirli bir kuralın olmadığını ifade etmişlerdir.

Araştırmaya katılan öğrencilerin ailelerinde yemek duası okunma durumu incelenmiş; Türkmenlerin %87.23' ü, Kırgızların %65.38'i, Azerilerin %53.85'i, Kazakların %66.67' si, Özbeklerin %71.43'ü "okunur" cevabını vermişlerdir. Görüldüğü gibi, araştırma kapsamına alınan ailelerde büyük çoğunluğunda yemekte dua okunmaktadır.

Türkmenlerde özellikle akşam yemeklerinde bütün aile bir arada bulunur, yemeğe önce evin büyüğü başlar ki bu kişi ya dede ya da babadır. Yemeğin sonunda dua okunur. Sofradan erken kalkmak zorunda olanlar, mutlaka sofrada bulunan en yaşlı kişiden izin aldığı bildirilmektedir (4). Kazaklarda yemeğe başlamadan önce "sofra duası" yaşlılar ya da evin büyüğü tarafından okunur ve yemeğe de önce büyükler başlar (14). Özbekistan'da da sofra duasına çok önem verilmektedir. Ailenin en büyüğü sofraya oturmadan yemeğe başlanmamakta ve yemekten sonra da sofra duası okunduğu bildirilmektedir (15). Azerbaycan'da, özellikle kırsal alanda evin büyüğü sofraya oturup yemeğe başlamadığı takdirde, hiç kimse yemeğe el uzatmamaktadır (4).

3.10.Ailelerin Yemeklere Baharat Katma ve Salata Yenme Durumu Tablo 7'de öğrenci ailelerinin yemeklere baharat katma ve yemeklerin yanında salata yeme

durumları verilmiştir. Öğrenci ailelerinde yemek hazırlama ve pişirme sırasında yemeklere baharat katanların oranları

bütün gruplarda yüksektir. Buna göre; Azeri öğrencilerin tamamı, Kırgız öğrencilerin %96.15'i, Kazak öğrencilerin %88.89'u, Türkmen öğrencilerin %89.36'sı, Özbek öğrencilerin %71.43'ü yiyecek hazırlama ve pişirme sırasında yemeklere baharat katıldığını belirtmişlerdir.

Azerbaycan yemekleri ile ilgili makalelerde; Azeri yemeklerin kendine has baharatları ile diğer milletlerin yemeklerinden ayırt edilebildiği ve çok baharat kullanıldığı bildirilmektedir. Bu baharatlar arasında en çok kullanılanlar; zeferan, razyana, çeşitli soslar, kuru ve yeşil soğan, sarımsak, dereotu, maydanoz, nane, kişniş, sumaktır (16, 17).

Salata, Türk mutfağında yaz-kış sofralarda bulunan bir yemek çeşididir. Araştırmaya alınan gruplar içinde yemeklerin yanında "her zaman" salata bulunur diyenler; en yüksek oranda Azeri öğrenciler (%57.69), en düşük oranda ise Kırgız öğrencilerdir (%26.92). Kırgız öğrencilerin %73.08'i, Özbek öğrencilerin %71.43'ü, Kazak öğrencilerin %66.67'si, Türkmen öğrencilerin %61.70'i, Azeri öğrencilerin %42.31'i yemeklerin yanında ara sıra salata yendiğini belirtmişlerdir.

3.11.Ailelerde Yenen Ekmek Çeşitleri Ailelerin yedikleri ekmek çeşitleri Tablo 8'de verilmiştir. Türk dünyası içinde ailelerin hazır çarşı

ekmeği yanında yufka, tandırda pişirilen bir ekmek, özel bir çeşit pide/ekmek ve mısır ekmeğini de

235

sofralarında bulundurdukları görülmektedir. Çarşıdan para ile alınan ekmeği en çok tüketen grubun Azeriler (%73.07) olduğu belirlenmiştir. Kazak öğrencilerin %44.44'ü, Türkmen öğrencilerin %25.53'ü, Kırgız öğrencilerin %19.23'ü, Özbek öğrencilerin %14.29'u ailelerinde yemeklerin yanında çarşı ekmekleri yendiğini belirtmişlerdir.

Yufka, Anadolu'da sevilerek tüketilen ve yaygın olarak yapılan bir ekmek çeşididir. Türk dünyası içinde de yufka ekmeğinin pişirildiği görülmektedir. Özbeklerin %42.84'ünün, Kırgızların %30.77'sinin, Kazakların %22.22'sinin, Türkmenlerin %14.90'ının, Azerilerin %7.69'unun evlerinde yufka ekmeği yapıldığı bulunmuştur. Bunların yanında araştırmaya alınan öğrenciler ailelerinde tandırda yapılan ekmekler ile pide şeklinde yapılan ekmekleri de kullandıklarını belirtmişlerdir. Az da olsa Türkmen, Kırgız ve Azeri öğrencilerin evlerinde mısır ekmeği de yenmektedir.

Türk dünyasında tandırda pişirilen çeşitli ekmeklere ve/veya pidelere genellikle "nan" denmektedir (4,7). Ekmeğin Türkiye'de olduğu gibi kardeş Türk dünyası ülkelerinde de kutsal bir yiyecek olduğu çeşitli yayınlardan anlaşılmaktadır (4,15). Bu ülkelerde insanlara küçük yaşlardan itibaren ekmeğe saygı duymaları ve yere düşen ekmek kırıntılarının mutlaka toplanması öğretilmektedir.Azeri mutfağında, özellikle kırsal kesimde halk, ekmeğini evde tandırda pişirmektedir. Tandır, lavaş, yufka, kömbe, külfe gibi ekmek çeşitleri yapılır. Kazaklarda, tava ekmeği, kavdirlek, yuvarlak ekmek, tokaş vb; Kırgızlarda en yaygın olarak kazanda ya da iki tava arasında pişirilen ekmeğe "kömüç nan" adı verilmektedir. Bütün Türk boylarında olduğu gibi Türkmenlerde de ekmeğin çok önemli bir yeri vardır. Başlıca ekmek çeşitleri mayalı hamurdan yapılan çörek ve mayasız hamurdan yapılan petir, yağlı petir ve külçedir (4).

3.13.Ailelerde Özel Günlerde Yemek Yapılma Durumu Dünyanın her yerinde yaşam dönemleri yiyecek tüketimine ve sosyal ilişkilerin gelişmesine

yardımcı olmaktadır. Türkiye'de ve Türk dünyasında özel günler çok çeşitli ve zengin kültürel ögeler ile süslüdür. Bu yüzden özel günler bütün Türk dünyasında önemli bir yer tutmaktadır. Araştırma kapsamına alınan öğrencilerin ailelerinin düğün, nişan, ölüm, dini bayramlar, nevruz, kandil, hıdrellez gibi özel günlerde yemek yapma durumları Tablo 9'da verilmiştir.

Bütün gruplarca en çok dini bayramlar, düğünler ve ölümlerde özel yemeklerin yapıldığı belirlenmiştir. Türkmen, Kazak ve Özbek öğrencilerin tamamı, Kırgız öğrencilerin %92.31'i, Azeri öğrencilerin %96.15'i evlerinde düğün olduğunda bu güne özgü yemeklerin pişirildiğini belirtmişlerdir. "Nişan yemeği yaparız" diyenlerin oranı; Türkmenlerde %51.06, Kırgızlarda %65.38, Azerilerde %92.31, Kazaklarda %55.56, Özbeklerde ise %71.43'dür. En yüksek oranda ölüm yemeği yapanların Azeriler olduğu (%92.31), bunu Kazaklar (%88.89), Kırgızlar (%88.46), Özbekler (%85.71) ve Türkmenlerin (%80.85) izlediği bulunmuştur.Türkmen öğrencilerin %97.87'si, Kırgız öğrencilerin %96.15'i, Azeri öğrencilerin %96.15'i, Kazak öğrencilerin %88.89'u, Özbek öğrencilerin %57.14'ü dini bayramlarda, bayrama özgü yemekler yaptıklarını belirtmişlerdir.

Bu özel günler içinde Nevruz, Türk dünyası içinde en yaygın olarak kutlanan en eski bayramlardan biridir. Nevruz (21 Mart), Türklerde ilkbaharın başlangıcı ve yılbaşı olarak kabul edilmektedir. Kırgızistan'da ve Türkmenistan'da Nevruz, ulusal bayram olarak resmi tatil günü kabul edilmiştir (18, 19, 20). Eski Çin kaynaklarına göre; Türklerin milattan yüzlerce yıl önce 21 Mart'ta kıra çıkıp yemek yiyip eğlendikleri bildirilmektedir (19).

Türkmen (%82.98), Kırgız (%88.46), Azeri (%88.46) ve Kazak öğrencilerin (%88.89) büyük çoğunluğu ülkelerinde ailelerinin Nevruz'u kutladıklarını ve bugüne özgü yemekler yaptıklarını beyan etmişlerdir. Bu ülkeler içinde Nevruz'da en düşük oranda yemek yapanların Özbek aileler (%57.42) olduğu belirlenmiştir. Kırgız ve Kazak öğrencilerin, diğer Türk gruplarına göre kandillerde yemek yapma oranları düşüktür (Kırgızlar % 26.92, Kazaklar %33.33). Hıdrellez'de Azeri öğrencilerin %46.15'i, Kazak öğrencilerin %44.44'ü, Özbek öğrencilerin %28.57'si, Türkmen öğrencilerin %19.15'i, Kırgız öğrencilerin %15.38'i özel yemekler yaptıklarını belirtmişlerdir.

Aşure gününde "aşure yapanlara'" en yüksek oranda Azeri öğrencilerde (%80.77), en düşük oranda Kırgız öğrencilerde rastlanmıştır. Kazak öğrencilerin %44.44'ü, Özbek öğrencilerin %42.86'ı, Türkmen öğrencilerin %38.30'u evlerinde aşure gününde aşure yapıldığını söylemişlerdir.

236

3.14.Ailelerin Kış İçin Yiyecek Hazırlama Durumları Tarhana, turşu, salça, pekmez, ev makarnası-erişte, yufka, sebze-meyve kurusu, bulgur, konserve ve

reçel Türkiye'de en yaygın yapılan kışlık yiyeceklerdir. Ülkemizde yaygın olarak hazırlanan kışlık besinlerin Türk dünyası içinde de yapıldığı görülmüştür. Ev makarnası, turşu, salça, sebze konservesi, sebze ve meyve kurusu ile reçel en çok, tarhana ise bütün gruplarca en az yapılan besindir.

Türkmen öğrencilerin ailelerinde kış için en çok salça (%82.98), reçel (%82.98), ev makarnası (%80.85), konserve (%80.85), turşu (%76.60) ve meyve kurusu (%74.47); Kırgız öğrencilerin ailelerinde ev makarnası (%84.62), yufka ekmeği (%80.77), salça (%80.77), turşu (%65.38), meyve kurusu (%65.38) ve reçel (%65.38) hazırlanmaktadır.

Azeri öğrencilerin evlerinde kış için en çok ev makarnası (%84.62), reçel (% 84.62), salça (%96.15), turşu (%80.77), konserve (%73.08) ve meyve kurusu (%73.08); Kazak öğrencilerin evlerinde sebze kurusu (%88.89), yufka ekmeği (%77.78), meyve kurusu (%77.78) ve konserve (%77.78); Özbek öğrencilerin evlerinde ise turşu (%85.71), konserve (%85.71), sebze kurusu (%71.43), reçel (%71.43), salça (%57.14) ve sucuk (%57.14) yapılmaktadır.

Ankara il merkezinde yapılan bir araştırmada ailelerin kış için en çok yaptıkları besinler; sebze kurutma, turşu, tarhana ve reçeldir (21). Kayseri il merkezinde yapılan bir araştırmada da kış için hazırlanan yiyecekler arasında ilk sırayı turşu almakta bunu reçel, erişte, sebze kurusu, pekmez ve tarhana izlemektedir (22).

3.15.Öğrencilerin Türkiye'de Beslenme Alışkanlıklarının Değişme Durumu Öğrencilerin Türkiye'ye geldikten sonra "beslenme alışkanlıklarınızda bir değişiklik oldu mu?"

diye sorulmuştur. Özbek öğrencilerin tamamı, Kırgız öğrencilerin %96.15'i, Azeri öğrencilerin %69.23'ü, Türkmen öğrencilerin %78.72'si, Kazak öğrencilerin %44.44'ü beslenme alışkanlıklarında değişiklik olduğunu belirtmişlerdir.

3.16.Öğrencilerin Kendi Ülke Yemekleri İle Türk Yemekleri Arasında Benzerlik Olma Durumu

Araştırma kapsamına alınan öğrencilerden Türkmenlerin %63.83'ü, Kırgızların %50.00'si, Azerilerin %57.69'u, Kazakların %22.22'si, Özbeklerin %14.29'u, kendi yemekleri ile Türk yemekleri arasında benzerlik olduğunu belirtmişlerdir. Türk mutfağında pişen yemekler ile kendi ülke yemekleri arasında hiç bir benzerlik olmadığını belirtenler en yüksek oranda Kazak (%77.78) ve Özbek (%71.42) öğrencilerde bulunmuştur.

4.SONUÇ Türk dünyası ile bazı ortak değerlere ve kültüre sahip olmamız ülke mutfaklarının çeşitli

uygulamalarında benzerlikler olduğunun göstergesidir. Bu ortak yönlerin tamamen ortaya çıkarılması için daha birçok araştırma ve incelemelere ihtiyaç olduğu sonucuna varılmıştır.

1. Baysal, A. 1993. Beslenme Kültürümüz. Kültür Bakanlığı Yayınları:1230, Yayımlar Dairesi Başkanlığı Başvuru Kitapları

Dizisi:16, Ankara. 2. Merdol, T.K. 1998. Tarihten Günümüze Topluluklar ve Beslenme Alışkanlıkları. Türk Mutfak Kültürü Üzerine Araştırmalar, Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayın No: 22, Sayfa 135-143, Ankara. 3. Sürücüoğlu, M.S. Akman, M.1998. Türk Mutfağının Tarihsel Gelişimi ve Bugünkü Değişim Nedenleri. Standard, 37(439);40-51. 4. Toygar,K., Berkok,N. 1997. Türk Dünyası Yemeklerinden Örnekler. Takav Matbaacılık Yayıncılık San.ve Tic.A.Ş., Ankara. 5. Akman, M.,Mete, M.1998. Türk ve Dünya Mutfakları. PakSil Ltd.Şti. Yayını No:002, Selçuk Üniversitesi Basımevi, Konya. 6. Abramzon, S.M.1997. Kırgızlar'da Yemek Kültürü.(Çev: Yıldırım, H.), Türk Mutfak Kültürü Üzerine Araştırmalar. Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı Yayın No:20, Sayfa 19-24., Ankara. 7. Hisaevna, J.1999.Kazanıştan Aşçılık Sanatı. Beşinci Milletlerarası Yemek Kongresi (1-3 Eylül 1994). Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını:181, Kongre ve Bilgi Şöleni Dizisi:12, 125-131. Sayfa., Ankara. 8. Bayraktar, M. 1978. Aile İçinde Kadının Rolü Kavramının Evli Kadınlar ve Erkekler Açısından Karşılaştırmalı Analizi. H.Ü. Sağlık Bilimleri Fakültesi Doktora Tezi. Ankara. 9. Sürücüoğlu, M.S. 1986. Aile Beslenmesinde Kadının Rolü. A.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi. Ankara. 10. Sürücüoğlu, M.S., Balgamış, F.1987. Beslenme Eğitiminin Yiyecek Hazırlama ve Pişirme Yöntemlerine Etkisi. Beslenme ve Diyet Dergisi, 16;39-50. 11. Tönük, B., Gültürk, H., Güneyli, U., Arıkan, R., Kayım, H., Bozkurt, Ö.1987. 1984 Gıda Tüketimi ve Beslenme Araştırması. Ankara. 12. Işıksoluğu, M K.1988. Elazığ'da Sofra Servis Alışkanlıkları ve Bu, Alışkanlıkların Sosyo-Ekonomik Faktörlerle İlişkileri. Fırat Üniversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), 2(2);115-137. 13. Bozdemir, N., Tanır, F., Bilginer, B., Burgut, R,Güleç, R.1995. Adana ilinde Beslenme Alışkanlıkları.II.Ulusal Beslenme ve Diyetetik Kongresi Bildiri Özetleri. R.4.4. Hacettepe

237

Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bolümü. Cem Ofset A.Ş. Ankara. 14. Gitmez, S. 1998. Altay Köyü Kazaklarında Mutfak Anayurttan Atayurda Türk Dünyası Dergisi 6(16);89-92. 15. Merdanoğlu, S., Muhammadiev, N.1997. Özbekistan Kılavuzu. Mine Ofset Baskı Tesisleri. Ankara. 16. İbrahimova. Z. 1999.Azerbaycan Yemekleri. Beşinci Milletlerarası Yemek Kongresi (1-3 Eylül 1994) Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını:181, Kongre ve Bilgi Şöleni Dizisi:12, 165-166 Sayfa., Ankara. 17. Kurbanzade, K. 1999.Azerbaycan Mutfağında Perhiz Yemeklerinin Önemi. Beşinci Milletlerarası Yemek Kongresi (1-3 Eylül 1994). Atatürk Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını:181, Kongre ve Bilgi Şöleni Dizisi:12, 183-189 Sayfa., Ankara. 18. Küçükyıldız, A.1994.Kırgızlar'da Nevruz. Ana Yurttan Atayurda Türk Dünyası Dergisi, 2(8);11-12. 19. Tutar.N..1998.Mitolojide ve Yaşanan Durumuyla Nevruz. Ana Yurttan Atayurda Türk Dünyası Dergisi, 6(14);18-30. 20. Annakılıcev, K. 1998.Bağımsız Türkmenistan'da Nevruz. Ana Yurttan Atayurda Türk Dünyası Dergisi 6(14);5-11. 21. Ateş, M., Ballar, E.,Pekcan G.1986. Sosyo-ekonomik Yönden Farklı Semtlerde Yaşayan Ev Kadınlarının Besin Hazırlama ve Pişirme Yöntemlerinin Saptanması. Beslenme ve Diyet Dergisi, 15;71-83. 22. Sevenay N:1996. Kayseri İl Merkezi Kamu Sektöründe Çalışan Kadınların Beslenme Alışkanlıkları, Yiyecek Hazırlama, Pişirme Yöntemleri ve Beslenme Bilgi Düzeyleri Üzerinde Bir Araştırma. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi (Yayınlanmamış) Ankara.

Tablo 1. Öğrenciler ile İlgili Bazı Ortalama Değerler Yaş (yıl) Birey sayısı Kalma süresi (yıl) Ülkeler

X±Sx X±Sx X±Sx Türkmen 20.53 ±0.308 5.70±0.274 3.68±0.359

Kırgız 20.54±0.373 5.58±0.347 3.31 ±0.332 Azeri 21.65±0.368 5.42±0.230 4.23±0.409 Kazak 21.67±0.816 5.22 ±0.465 3.89±0.633 Özbek 22.71 ±0.837 6.43±0.571 4.29±0.808

Tablo 2. Ailelerin Evlerinde Mutfağın Konumu

Türkmen Kırgız Azeri Kazak Özbek Mutfağın yeri Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Evin içinde 20 42.55 18 69.23 24 92.31 6 66.67 5 71.43 Evin dışında 25 53.19 7 26.92 2 7.69 3 33.33 2 28.57 Diğer kullanın yeri ile birlikte 2 4.26 1 3.85 - - - - - -

Toplam 47 100.00 26 100.00 26 100.00 9 100.00 7 100.00

Tablo 3. Ailelerin Yemek Pişirmede Kullandıkları Yağ Çeşitleri Türkmen Kırgız Azeri Kazak Özkbe Yağ Çeşitleri Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %

Kullanır 18 38.30 12 46.15 14 53.85 2 22.22 3 42.86 Tereyağ Kullanmaz 29 61.70 14 53.85 12 46.15 7 77.78 4 57.14 Kullanır 11 23.41 5 19.23 2 7.70 1 11.11 1 14.29 İç Yağ Kullanmaz 36 76.59 21 80.77 24 92.3 8 88.89 6 85.71 Kullanır 12 23.53 4 15.38 3 11.54 - - - - Kuyruk

Yağı Kullanmaz 35 76.47 22 84.62 23 88.46 9 100.00 7 100.00 Kullanır 13 27.66 8 30.77 5 19.23 1 11.11 3 42.86 Margarin Kullanmaz 34 72.34 18 69.23 21 80.77 8 88.89 4 57.14 Kullanır 7 14.89 2 7.69 4 15.39 - - - - Zeytinyağı Kullanmaz 40 85.11 24 92.31 22 84.61 9 100.00 7 100.00 Kullanır 17 36.17 11 42.31 7 26.92 5 55.56 3 42.86 Bitkisel

Sıvı Yağ Kullanmaz 30 63.83 15 57.69 19 73.08 4 44.44 4 57.14

Tablo 4. Ailelerin Yemek Pişirmede Kullandıkları Et Çeşitleri Türkmen Kırgız Azeri Kazak Özbek Et cinsi Sıklık Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %

Her zaman 40 85.10 21 80.77 21 80.77 3 33.33 5 71.43 Sığır Arasıra 7 14.90 4 15.35 5 19.23 5 55.56 2 28.57 Hiç - - 1 3.85 - - 1 11.11 - -

238

Her zaman 27 57.45 14 53.85 17 65.38 2 22.22 2 28.57 Arasıra 18 38.30 11 42.30 8 30.77 6 66.67 4 57.14 Kuzu eti Hiç 2 4.25 1 3.85 1 3.85 1 11.11 1 14.29 Her zaman 33 70.22 21 80 77 22 84.62 8 88.89 1 14.29 Arasıra 11 23.400 5 19.23 4 15.38 1 11.11 4 57.14 Koyun eti Hiç 3 6.38 - - - - - - 2 28.57 Her zaman 7 14.80 3 11.54 13 50.00 4 44.44 1 14.29 Arasıra 37 78.72 23 88.46 12 46.15 5 55.56 5 71.43 Balık Hiç 3 6.38 - - 1 3.85 - - 1 14.29 Her zaman 27 57.45 12 46.15 21 80.77 3 33.33 4 57.14 Arasıra 19 40.43 14 53.85 5 19.23 6 66.67 3 42.86 Tavuk eti Hiç 1 2.12 - - - - - - - - Her zaman 3 6.38 3 11.54 7 26.92 1 11.11 - - Arasıra 38 80.85 18 69.23 12 46.16 7 77.78 4 57.14 Kaz-ördek vb Hiç 6 12.77 5 19.23 7 26.92 1 11.11 3 42.86 Her zaman 3 6.38 1 3.85 6 23.08 - - - - Arasıra 30 63.83 16 61.54 15 57.69 5 55.56 3 42.86 Hindi eti Hiç 14 29.79 9 34.61 5 19.23 4 44.44 4 57.14

Av Her zaman 1 2.12 2 7.70 1 3.85 - - - - hayvanı Arasıra 29 61.71 13 50.00 11 42.2 6 66.67 2 28.57 Hiç 17 36.17 11 42.3 14 53.85 3 33.33 5 71.43

Tablo 5. Ailelerin Yemek Yenen Yer ve Yemek Yeme Şekilleri Türkmen Kırgız Azeri Kazak Özbek Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %

Yemek Yenen Yer Yer sofrası 35 74.47 9 34.62 4 15.38 1 11.11 2 28.57 Yemek Masası 9 19.15 10 38.45 22 84.62 7 77.78 3 42.86 Yer+yemek masası 3 6.38 7 26.92 - - 1 11.11 2 28.57

Yemek Yeme Şekli Tek kaptan 14 29.79 7 26.92 - - 2 22.22 - - Aynı kaptan 25 53.19 17 65.38 25 96.15 6 66.67 7 100.00 Çocuklar ayrı 5 10.64 2 7.69 1 3.85 1 11.10 - - Büyükler ayrı 3 6.36 - - - - - - - - Toplam 47 100.00 26 100 00 26 100.00 9 100.00 7 100.00

Tablo 6. Ailelerin Önce Yemek Verilen Kişi Türkmen Kırgız Azeri Kazak Özbek Önce Yemek

Alanlar Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Büyükbaba (evde ise)

17 36.17 15 57.69 8 30.77 5 55.56 5 71.43

Önce Baba 20 42.55 9 34.62 13 50.00 3 33.33 1 14.29 Bir Kural Yok 10 21.28 2 7.70 5 19.23 1 11.11 1 14.29 Toplam 47 100.00 26 100.00 26 100.00 9 100.00 7 100.00

Tablo 7. Ailelerin Yemeklere Baharat Katma ve Yemeklerde Salata Yenme Durumu Türkmen Kırgız Azeri Kazak Özbek Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %

Baharat Katılır 42 89.36 25 96.15 26 100.00 8 88.89 5 71.43 Katılmaz 5 10.64 1 3.85 - - 1 11.11 2 28.57 Salata Yeme Her Zaman 18 38.30 7 26.92 15 57.69 3 33.33 2 28.57 Ara sıra 29 61.70 19 73.08 11 42.31 6 66.67 5 71.43 Toplam 47 100.00 26 100.00 26 100.00 9 100.00 7 100.00

239

Tablo 8. Ailelerin Yemeklerde Yedikleri Ekmek Çeşitleri Türkmen Kırgız Azeri Kazak Özbek Ekmek eşidi

Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Çarşı ekmeği 12 25.53 5 19.23 19 73.07 4 44.44 1 14.29 Yufka 7 14.90 8 30.77 2 7.69 2 22.22 3 42.84 Tandır ekmeği 11 23.40 3 11.54 1 3.85 1 11.11 1 14.29 Özel pide 11 23.40 8 30.77 2 7.69 1 11.11 1 14.29 Yufka+çarşı 5 10.64 - - 2 7.69 1 11.11 1 14.29 Mısır ekmeği 1 2.13 2 7.69 1 3.85 - - - - - Toplam 47 100.00 26 100.00 26 100.00 9 100.00 7 100.00

Tablo 9.Ailelerde Özel Günlerde Yemek Yapılma Durumu

Türkmen Kırgız Azeri Kazak Özbek Özel günler

Yapılma durumu Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Yapılır 47 100.00 24 92.31 25 96.15 9 100.00 0.7 100.00 Düğün

Yemeği Yapılmaz - - 2 7.69 1 3.85 - - - - Yapılır 24 51.06 17 65.38 24 92.31 5 55.56 5 71.43 Nişan

Yemeği Yapılmaz 23 48.94 9 34.62 2 7.69 4 44.44 2 28.57 Yapılır 38 80.85 23 88.46 24 92.31 8 88.89 6 85.71 Ölü

Yemeği Yapılmaz 9 19.15 3 11.54 2 7.69 1 11.11 1 14.29 Yapılır 46 97.87 25 96.15 25 96.15 8 88.89 4 57.14 Dini

Bayramlar Yapılmaz 1 21.30 1 3.85 1 3.85 1 11.11 3 42.86 Yapılır 39 82.98 23 88.46 23 88.46 8 88.89 4 57.42 Nevruz Yapılmaz 8 17.02 3 11.54 3 11.54 1 11.11 3 42.86 Yapılır 28 59.57 7 26.92 15 57.69 3 33.33 6 85.71 Kandi Yapılmaz 19 40.43 19 73.08 11 42.31 6 66.67 1 14.29 Yapılır 9 19.15 4 15.38 12 46.15 4 44.44 2 28.57 Hıdrellez Yapılmaz 38 80.85 22 84.62 14 53.85 5 55.56 5 71.43 Yapılır 18 38.30 1 3.85 21 80.77 4 44.44 3 42.86 Aşure Yapılmaz 29 61.70 25 96.15 5 19.23 5 55.56 4 57.14

Севгі Озтюрк, канд. філол. наук / Yrd. Doç. Dr. Sevgi ÖZTÜRK (Туреччина /TÜRKİYE)

МІСЦЕ КАСТАМОНУ В ЧОРНОМОРСЬКОМУ ТУРИЗМІ

KASTAMONU KENTİNİN KARADENİZ KÜLTÜR TURİZMİ İÇİNDEKİ YERİ

Чорнорморський регіон Туреччини розташований на півночі країни і традиційно за географічним положенням, кліматичними особливостями та економічним розвитком поділяється на західний, центральний та східний субрегіони. З точки зору туристичного потенціалу регіону величезної цінності набувають історичні пам'ятки та природні пейзажі узбережжя. Втім, характерний для цієї місцевості клімат дещо заважає розвиткові морського туризму. У ілах Амасія та Сіноп цей сектор туристичного бізнесу розвивається набагато швидше порівняно із сусідніми ілами. Замерзлі озера гір Качкар, водоспад у Національному парку Кюре, каньони та рідкісні види рослин та дерев здатні компенсувати ті нечисленні мінуси, що притаманні туристичному іміджу чорноморського регіону. Болу-Карталкайя, Кастамону-Ільгаз та Абант, крім того, є важливими центрами зимового туризму.

Робота закликана висвітлити туристичне обличчя ілу Кастамону серед великої кількості кількості важливих рекреаційних центрів значного за площею регіону Чорного моря. Основну увагу приділено аспекту культурного багатства ілу як основного фактору, що сприяє розвитку туристизму в регіоні.

Ключові слова: туризм, культура, регіон

Karadeniz bölgesi Türkiye'nin kuzeyinde yeralmaktadır. Yer şekilleri, iklim, tarım, yerleşme ve ekonomik etkinliklere bağlı olarak Batı, Orta ve Doğu olmak üzere 3 bölüme ayrılmıştır. Bölge turizm potansiyeli açısından değerlendirildiğinde gerek tarihi kalıntıları gerekse doğal peyzaj değerleri önemli kaynakları oluşturmaktadır. Bölge

240

iklimi, deniz turizminin gelişmesine olumsuz etki oluşturmaktadır. Amasya ve Sinop illerinde deniz turizmi diğer illere göre daha hızlı gelişmeye başlamıştır. Kaçkar Dağları'ndaki buzul gölleri, Küre Dağları Milli Parkındaki şelale, kanyonlar ve değişik bitki türleri bölgenin deniz turizmindeki açığını kapatacak derecede ilgi görmektedir. Bolu-Kartalkaya, Kastamonu-Ilgaz ve Abant çevresi kış sporlarının yapıldığı önemli merkezlerdir.

Çalışma, bölgenin çok büyük olması ve birden fazla kaynak değerlerine sahip olması durumu göz önüne alınarak Batı Karadeniz Bölgesi içinde bulunan Kastamonu ili ile sınırlandırılmıştır. Çalışmada, Kastamonu ilinin kültür turizmi, kültürel kaynak değerleri bölge turizmi içindeki yeri ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar kelimeler: genel kültür, Karadeniz Bölgesi, Kültür Turizmi, Kastamonu.

Karadeniz bölgesi Türkiye'nin kuzeyinde yeralmaktadır. Yer şekilleri, iklim, tarım, yerleşme ve ekonomik etkinliklere bağlı olarak Batı, Orta ve Doğu olmak üzere 3 bölüme ayrılmıştır. Bölge turizm potansiyeli açısından değerlendirildiğinde gerek tarihi kalıntıları gerekse doğal peyzaj değerleri önemli kaynakları oluşturmaktadır. Bölge iklimi, deniz turizminin gelişmesine olumsuz etki oluşturmaktadır. Amasya ve Sinop illerinde deniz turizmi diğer illere göre daha hızlı gelişmeye başlamıştır. Kaçkar Dağları'ndaki buzul gölleri, Küre Dağları Milli Parkındaki şelale, kanyonlar ve değişik bitki türleri bölgenin deniz turizmindeki açığını kapatacak derecede ilgi görmektedir. Bolu-Kartalkaya, Kastamonu-Ilgaz ve Abant çevresi kış sporlarının yapıldığı önemli merkezlerdir.

Çalışma, bölgenin çok büyük olması ve birden fazla kaynak değerlerine sahip olması durumu göz önüne alınarak Batı Karadeniz Bölgesi içinde bulunan Kastamonu ili ile sınırlandırılmıştır. Çalışmada, Kastamonu ilinin kültür turizmi, kültürel kaynak değerleri bölge turizmi içindeki yeri ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: 1. Giriş Son yıllarda, küresel anlamda iklim değişikliği, enerji savaşları, açlık, susuzluk gibi felaketler,

kentlerde artan nüfus, yoğunlaşan trafik, dışsallaşan sosyal ilişkiler, iş hayatındaki rekabet ve artan stres turizm hareketliliğini bir ölçüde zorunlu kılan etkenler olmuştur. Turizm sektörü, dinamik, çok yönlü, kurumsal kimliğe sahip ve akılcı ilkelerle hareket etmeyi gerekli kılan bir sektördür. Günümüzde ekonomik ve sosyal gelişme karşısında alınan turizm politikası ülkenin tüm insanlarına turizme katılarak maddi manevi dinlenme imkanı sağlamak, çevreyi koruyarak turizm ihtiyaçlarının karşılanması için gereken alt ve üst yapıyı kurmak amacını gütmektedir.

Turizm sektörünün, bir talep (turist), üretim (turizm endüstrisi) ve ürün (çekicilik) bileşeninden oluştuğu görüşleri bulunmaktadır. İnsanları turizme iten stres, yorgunluk, kentsel yaşam kargaşası gibi nedenlere karşın turizmin çekimsel güçleri bulunmaktadır (Olalı, 1990). İnsanları turizme iten nedenlere karşın turizmin çekimsel güçleri bulunmaktadır. Çekim güçlerinin yani turizm arz verilerinin analizi ile ilgili olarak değişik yöntemler uygulanmaktadır. Bu yöntemlerin değerlendirilmesi ülke, bölge ve turistik istasyon seviyesinde doğal, sosyo-kültürel, ekonomik, turistik alt yapı açısından analize tabi tutulmaktadır. Genel olarak kabul gören çekimsel güç oranları aşağıda verilmiştir (Swart, 1979);

Turisti bölgeye çeken cazibe öğeleri (talep yaratıcı faktörler) • Doğal turistik veriler, %33 • Tarihsel turistik veriler %23 • Genel alt yapı (elektrik, su, kanalizasyon, ulaşım, güvenlik vb) %20 • Kentsel donatım (ticari hizmetler, sinema, müzik salonları, kütüphane vb) %16 • Turistik donatım (otel, motel, kamping, sportif tesisler) % 8 % 23'lük orana sahip tarihsel değerler günümüzde turizm arzı yani turizm ürünü olarak ortaya

çıkmaktadır. Günümüzde artık insanların dış dünyaya duydukları ilgi, değişik kültürleri öğrenme istekleri, zamanla artan kültür seviyeleri ve gelişen teknoloji sayesinde "kültür turizminin" önemini arttırmaktadır. Günümüz koruma anlayışında tarihi ve doğa koruma alanlarının yalnız ulusal ölçekte değil, tüm dünyanın ortak malı olduğu görüşünün benimsenmesi, bu alanlara duyulan ilgiyi küresel ölçekte de arttırmaktadır.

Kültür turizmi, kültür ve peyzaj alanları, yerel nüfus ve ev sahibi milletin değerleri ve yaşam şekilleri, mirası, görsel ve sahne sanatları, endüstrileri, gelenekleri ile boş zaman meraklarını içeren

241

kültürel çevrelerin üzerine odaklanan turizm formudur. Kültürel etkinliklere katılım, müzelere ve kültürel miras alanlarına ziyaret ve yerel halk ile kaynaşmayı içerebilmektedir (ICOMOS, 2002).

Kültürel miras içinde yer alan turizm pazarında en önemli çekicilik etkisi olan tarihi değerlere sahip olan ülkelerin pazardan daha fazla pay alabilmeleri için bu unsurların korunması ve çarpıcı bir şekilde sergilenmesi gerekmektedir. Bu turistik çekiciliğe sahip tarihi kentler kültürel farklılığın ve yaşam biçiminin yansıtıldığı önemli mekanlardır. Tarihi kent bir turizm ürünü olmaktadır. Tarihi kentler çeşitli şekillerdeki kaynaklardan oluşmaktadır. Bu kaynaklar zamanla oluşmuş ve günümüze ulaşmış insan yapısı eserlerdir.

Turizm faaliyetleri fiziksel ve sosyal bir çevrede oluşmaktadır. Bu nedenle, alınan politik kararların fiziksel ve sosyal çevreyi tahrip edici etkileri önleme hedefinde, koruyucu önlemler almayı gerektirmektedir. Yani doğal ve tarihi çevrenin korunmasına, şehirleşmeye uygun olan genel bir enfrastrüktür yaratmayı öngörmelidir. Çalışmada, ülkemizde kültürel değerleri ile turizm potansiyeli taşıyan alanların değerlendirilmesi gerekliliğini vurgulamak düşüncesi ile Kastamonu örneği ele alınmıştır. Kültür turizmi, çok yönlü düşünülmesi gereken bir kavram olarak yalnızca anıtlar ve sit alanlarını içermemekte, soyut kültür varlıklarını, bir yerin folklorik özelliklerini, gelenek ve alışkanlıklarını ve yaşam biçimlerini de içermektedir. Ancak, çalışma Kastamonu ili somut kültürel varlıkların kültür turizmine etkisi ile sınırlandırılmıştır. Kastamonu ili, Anadolu'da tarihi ve doğal kaynak değerlerini büyük ölçüde koruyabilmiş birçok kültürü bir arada bulunduran mozaik bir kenttir.

2. Turizm ve Koruma Etkileşiminin Kastamonu İline Yansımaları Tarihsel çevrenin işlevsel, ekonomik, siyasal ve sosyal yönden önemli ölçüde kullanım değerine sahip

olduğu görülmektedir. Bu denli işlevleri olan tarihi kentlerin ürünlerini çeşitli çekicilik yaratarak turizm pazarlarında yer edinmeleri koruma eyleminin uygulanması ile gerçekleşebilmektedir. Tarihi değerlerin ilgi odağı olması durumu ile koruma anlayışı yalnızca o kenti ya da ulusu değil tüm insanlığı sorumlu kılmaktadır (Abacılar, 2008). Ancak, günümüzde bu tür kültürel dokuya sahip kent parçalarının çöküntü alanlar haline geldiği de görülmektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde koruma anlayışı daha geç gelmiş ve tarihsel süreç içinde bu alanlar terkedilmiş veya işlev dışı bırakılmıştır. Korunması gerekli bu alanlarda pasif koruma yerine ekonomik işlerlik kazandırarak koruma anlayışı getirmek daha etkili olmaktadır. Hem kamusal hem de özel olarak bir yük haline gelen pasif koruma anlayışı turizm işlevselliği ile aktif ve yaşanılır hale gelmektedir. Kastamonu kenti de tarihi bir kent örneği olmakla birlikte koruma anlayışının 2000'li yıllardan sonra geldiği bu nedenle de birçok tarihi ürünün tahrip veya yok olduğu bir mekandır. Çalışmanın, turizmin korumacılık anlayışına etkisini ortaya koyması açısından merkezi ve yerel yönetime de yol gösterici olacağı düşünülmektedir.

Türkiye'nin Batı Karadeniz Bölgesinde yer alan Kastamonu ili doğusunda Sinop, batısında Bartın ve Karabük, güneyinde Çankırı, kuzeyinde Karadeniz ve güneydoğusunda Çorum ili ile sınır oluşturmaktadır (şekil 1). 791 m. rakımlı Kastamonu kenti, Gökırmak'ın bir kolu olan Karaçomak Deresi boyunca gelişimini gerçekleştirmektedir. Kentin, güneyinde doğu-batı doğrultusunda uzanan ve en yüksek noktası 2546 m. ile Küçükhacet Tepesini içine alan Ilgaz Dağları, kuzeyinde ise denize paralel uzanan ve en yüksek noktası 2019 m. ile Yaralıgöz'ü içine alan Küre Dağları yeralmaktadır (Eyüpgiller, 1999). Bitki coğrafyası açısından Avrupa-Sibirya (Öksin) kuşağı içinde yer alan Kastamonu kenti (Akman, 1995), denizsel iklimden karasal iklime geçiş gösteren bir konumda bulunmaktadır.

Kastamonu ilinin toplam nüfusu 359823, kent merkezinin nüfusu 93347'dir (TÜİK, 2012). Toplam il nüfusunun % 80'i kentsel alanda yaşamaktadır. Sürekli kent merkezine ve büyük şehirlere göç veren kırsal nüfusun ekonomisi orman ve tarım ürünlerine dayalı olmaktadır. İlde sanayi, sermaye birikiminin yetersizliği, ulaşım zorlukları, hammadde ve pazara uzaklık gibi nedenlerle yeterince gelişememiş durumdadır.

Kentin tarihi arkeolojik çalışmalar doğrultusunda incelendiğinde kronolojinin Orta Paleolitik Dönemden itibaren başladığını, Tunç Çağı'nda bölgeye, Hititler ve Palaların yerleştiğini göstermektedir. Bölge, Kroissos döneminde (M.Ö.561-546) Lydia egemenliğine girmiştir. Çeşitli yerel ve bölgesel krallıklar arasında el değiştiren Paphlagonia olarak anılan bölge M.Ö. 67-64 yılları arasında Roma imparatorluğunun sınırları içerisine girmiştir (Şekil 1) (Karasalihoğlu, 2009). Daha sonra Bizans, Selçuklu, Danişmendli, Candaroğulları

242

ve 1460'ta Osmanlı egemenliğine girmiş ve Cumhuriyet dönemine kadar Osmanlının önemli kentlerinden olmuştur. Kastamonu'nun sınırları içinde bu kültürel çeşitliliği temsil eden sayısız dini ve sivil yapı örnekleri bulunmaktadır. Kent, kale, kaya mezarı, cami, külliye, medrese, han, hamam, köprü ve konakları ile önemli bir tarihi ve kültürel potansiyele sahiptir. Kastamonu geleneksel Türk Evi ve yakın dönem Osmanlı mimarisi özelliklerinin bulunduğu ender illerdendir. İlde Kastamonu il merkezi en büyük kentsel sit alanı olarak tescillidir (Tablo 1).

Kastamonu kentinde ilk yerleşim, Bizans Döneminden itibaren şehrin batı yakasındaki kale eteklerinde kurulmuştur. Osmanlı Dönemi ve sonrası da yoğunluğunu bu kesimde devam ettirmiştir. Doğu yakasındaki yerleşim, batı yakasına nazaran yeni yerleşim alanlarından oluşmaktadır. İlk yerleşim döneminde kullanılan yollar, bugün de cadde ve sokak olarak kullanılmaktadır. Dini yapılar, şehrin büyük bölümünde her an görülebilecek mevkilere ve ana yol güzergahlarına inşa edilmiştir. Kültürel ve idari yapılar da yine halkın ihtiyaç ve yaşantısına en uygun yerlerde konumlandırılmıştır.

Kastamonu kentindeki geleneksel konutlar, inancın, iklimin, sosyal şartların ve yerel malzemenin kullanılmasıyla kent kimliğini oluşturmaktadır. Geleneksel doku, yaşayanlara doğa ve çevre şartlarını bozmadan, güven ve özgürlük içinde barınma, korunma ve dinlenme ihtiyacını birleşik bir aile düzeniyle sosyal ve ekonomik gereksinimleri etkin bir biçimde karşılama imkanı sağlamaktadır. Kastamonu kentindeki geleneksel konutlar en çok üç katlıdır. Bu yapıların ön cepheleri doğu yönüne bakmaktadır. Girişleri batı yöndeki sokaklardan verilmiştir. Yapıların önünde ve yanında büyüklü küçüklü bahçeler yer almaktadır (Şekil 2). Yapılar topografyaya göre yerleştiğinden hiçbir ev diğerinin doğu yönündeki cephesini kapatmamaktadır. Kastamonu sivil yapılarının en önemli özelliği ahşap malzemenin kullanılmasıdır. Yapıların zemin ve birinci katları taş, üst katları ahşap olarak inşa edilmiştir. Yapıların kapı kemeri, pencere söveleri, kat hizası bölmeleri bu taşlardan herhangi biriyle veya bir arada kullanılmıştır.

Çalışma, Kastamonu kentinde bulunan kültürel kaynak değerlerinin kültür turizmindeki önemi üzerine hazırlanmıştır. Kültürel yapıların turizme olan katkısı, Kastamonu'ya gelen tur operatörleri neticesinde değerlendirilmiş ve örneklendirilmiştir. Kastamonu ziyaretçi verileri incelendiğinde 2000 yılından bu yana yaklaşık 8 kat bir ziyaretçi artışı olduğu görülmektedir (Tablo 2). Yapılan araştırmalar, tur organizasyonları ile yapılan görüşmeler, ziyaretçi profilinin kış ve kültür turizmine yönelik olduğunu göstermektedir.

Kastamonu kentinde tarihi ve mimari mirasın birincil çekicilik unsurları arasında geleneksel konut mimarisi, dini yapıtları, hanları, hamamları sayılabilmektedir. Kente gelen ziyaretçilerin % 80'inin bu alanları ziyaret etmekte olduğu bilinmektedir.

Kastamonu ili yıllardan beri getirdiği hem doğal hem de tarihi nitelikleriyle özel olarak korunması gerekli alanların başında gelmektedir. Bu amaçla Kastamonu Valiliği tarafından alan ile ilgili 2005 yılından bu yana 229 proje geliştirilmiştir. Vakıflar Bölge Müdürlüğü'nün de birçok restorasyon çalışması bulunmaktadır. Koruma anlayışının geç geldiği ilde somut kültürel kaynak değerleri, Türk-İslam Öncesi, Türk-İslam sonrası ve Cumhuriyet Dönemi yapıları olarak ayrılabilmektedir.

Türk-İslam Öncesi Kültürel Kaynak değerlerinde; arkeolojik sit alanları, yerleşimler ve dinsel kaya mimarisi önemlidir. Tunç Çağı (3500-1200) yerleşimleri Kastamonu'da çok yoğundur. Bunlardan en önemlisi Devrekani ilçesi sınırlarında kalan Kınık ören yeridir. İlk Tunç Dönemi ile MÖ 1. Bin yıla kadar devam eden kültür tabakalarına sahip olan bu alan, Anadolu Arkeolojisindeki nadir (ünik) Hitit Dönemi eserleri ile dikkat çekmektedir. Kastamonu Kalesi ve Taşköprü Pompeipolis Antik kenti önemli diğer arkeolojik sit alanları örnekleridir. Roma Dönemi öncesinde MÖ 5. yüzyılla birlikte Paphlagonia'nın yerel krallıklarına ait görkemli kaya mezarları ve kaya tünelleri Kastamonu'nun önemli arkeolojik miraslarındandır. Bölgede kaya mezarlarının yoğunlaştığı Gökırmak Vadisi, Paphlagon Krallarının da ana yerleşim yeri olmuştur. Kastamonu merkez, Küre Doğanlar Kaya Tüneli ve Araç Şirince Kaya Mezarı önemli kaya mimarisi örnekleridir.

Türk-İslam Sonrası kültürel değerleri, Selçuklu Beylikler Dönemi, Osmanlı Dönemi ve Yakın Tarih mimarisi olarak örneklendirilebilmektedir. Candaroğlu Beyliği Döneminde yapılan Mahmut Bey Cami (1366), İsmail Bey Cami (1460), Atabey Cami (1272), Yılanlı Darüşşifa Taç Kapısı (1282) gibi eserler bölgenin bir

243

ilim merkezi haline geldiğinin göstergesidir. Eserlerin mimarisinde kullanılan taş, ahşap ve kalem işçiliği başta olmak üzere sanatın ve bilimin birçok alanında ulaşılan üst düzeyi göstermektedir. Günümüzde konaklama ve restoran olarak kullanılan Kurşunlu Han turizme kazandırılmış önemli bir mekandır. Beylik, İsfendiyar Bey'den sonra İsfendiyaroğulları olarak da anılmıştır. 1460 yılında Osmanlı İmparatorluğuna katılan Kastamonu, geniş bir eyaletin merkezi olarak yine bölgenin başkenti olma özelliğini sürdürmüş, Osmanlı kültür ve ekonomisinin can damarı eyaletlerinden birisi olmuştur. Bu dönemde çok sayıda anıtsal külliyelerle süslenen şehir ve çevresi tam bir Osmanlı kentine dönüşmüştür. Çok sayıda ziyaretçisi olan önemli bir dini mekan olan 16. yy başlarında yapılan Şeyh Şaban-ı Veli Külliyesi, dini işlevinin yanısıra yöresel mutfağın, el sanatlarının tefriş edildiği Yakup Ağa Külliyesi, ticari mekan olarak kullanılan Cem Sultan Bedesten ve geçmişten günümüze kadar dini bir mekan olmasının yansıra sosyal bir toplama mekanı Nasrullah Cami (1506) önemli örneklerdir. Kastamonu ili, Osmanlı'nın son döneminde mimari anlamda hem batı tarzının hem de ulusal mimari akımın nadide örneklerini barındırmaktadır. Bunlar arasında Cumhuriyet Meydanını çevreleyen askerlik daireleri, Anadolu'nun ilk milli lisesi olan Abdurrahman Paşa Lisesi, Üniversite Rektörlük binası gibi eserler batı tarzı mimariye, Mimar Vedat Tek'in eserlerinden olan Hükümet Konağı ve Arkeoloji Müzesi de Ulusal Mimariye özgü önemli örnekleri oluşturmaktadır. Rum Metropolitanı yetiştirmek amacıyla yapılmış ancak, bu görevi hiçbir zaman yerine getirmeyen Rum mimarisinin güzel bir örneğini oluşturan Kırkodalı Konak günümüzde özel bir eğitim kurumuna hizmet vermektedir. Yakın tarih kültürel varlıklara konaklama mekanı olarak restorasyonu yapılan Azdavay ilçesinde bulunan Yanık Ali Konağı, Pınarbaşı İlçesinde bulunan Paşa Konağı, Kastamonu Merkezde bulunan Toprakçılar Konağı, hala işlevini sürdüren Yani hamam ve dini ve ticari merkezin odağında bulunan kente gelen tüm ziyaretçilerin uğradığı yöresel ürünlerin satıldığı Münire Medresesi önemli örneklerdir.

Cumhuriyet Meydanı çevresindeki diğer tarihi yapılarla bütünleşen Ziraat Bankası ve Halk Kütüphanesi binası ile Valilik Konutu Cumhuriyet dönemi yapılarına örnek olarak verilebilmektedir.

Alanın taşıdığı bu kültürel potansiyelin değerlendirilebilmesini sağlayacak çalışmaların geliştirilebilmesi için temel araç kültür turizmi ve turizm yönetiminin etkin şekilde sağlanabilmesidir.

Sonuç ve Öneriler Özellikle günümüzde "kültür turizmi" ya da başka deyişle "kültürel miras turizmi" giderek ivme kazanan

bir sektör olarak dikkat çekmektedir. Ülkemizde kültür turizminin gelişimini destekleyecek veya gerekli alanlarda kısıtlayacak düzenli bir kültür turizmi politikası bulunmamaktadır. Bu nedenle tarihi çevrelerde kültürel miras turizmi ya hiç geliştirilememekte ya da bilinçsiz uygulamalar sonucu zarar görmektedir.

Korumacılık' ve 'turizm' arasında pozitif bir etkileşim bulunmaktadır. Ancak bu durum koruma-kullanma dengesinin kurulduğu iyi bir yönetim planı ile mümkün olacaktır. Turizm için korumak değil, korunacak değeri yaşatabilmek için uygun bir turizm modelinin saptanması önemli olmaktadır.

Kastamonu ilinde kültür turizminin yeterince gelişememiş olması, koruma anlayışının yeni yeni oluşturuluyor olmasının sebepleri aşağıda verilmiştir; Ülkemizde tarihi alanların korunmasında temel araç olan kullanılan turizm yönetim planının

Kastamonu ili için hazırlanmamış olmaması, Kastamonu ilinin ülke ve dünya genelinde tanıtım eksikliğinin olması, Ekonomik getiri olarak en çabuk cevap veren işlevlerden biri olan kültür turizminin öneminin

yeteri kadar çözülmemiş olması, Düzenli ve sistemli koruma planı eksikliği ve koruma uygulamalarında "kültür turizminin" gücü

ve gerekliliğinin göz ardı edilmesi, Bütüncül yaklaşımın benimsenmemesi, bugüne kadar yapılan restorasyon projelerinin parçalı

yapıda olması, doku-sokak-bahçe üçlüsünün dikkate alınmaması, Kentin ekolojisine uygun malzemelerin kullanılmaması, görsel kalite açısından olumsuz yüksek

katlı binaların geleneksel mimarinin arasında bulunması İlçelerde kültürel varlıklara ait veri tabanının oluşturulmaması, Müze, sergi alanları gibi kültürel mekanların çok az olması, Yöre halkının bilinçsizliği, geleneksel dokuları terk ederek yeni yerleşim alanlarına

yerleşmeleri, turizme yönelik girişimciliğin (pansiyon, otel, restoran vb) gelişmemiş olması,

244

Turizm rehberi, alan kılavuzlarının yetersizliği önemli sorunları oluşturmaktadır. Kastamonu kenti, idari, dini ve sivil mimari örnekleri bakımından oldukça zengin durumdadır.

Osmanlı Devletinin önemli bir eyaleti olmasına rağmen, Kastamonu'da koruma kültürü konusunda duyarlılığın ve bilinç düzeyinin yetersizliği, günlük hayatta kullanılan tarihi eserlere yönelik zararlı müdahalelere sebep olmuş, pek çok mezarın ve ören yerinin yağmalanmasına da yol açmıştır. Tahrip edilen Tümülüslerin ve İslami Dönemlere ait mezarların sayısı onlarla ifade edilmektedir. Bu açıdan, tarihi eserlerin korunması ve kullanımına yönelik tedbirlerin alınması amacıyla 2863 Sayılı Kültür Varlıklarını Koruma kanununun 12. Maddesine istinaden hazırlanan 15.07.2005 tarih ve 25876 sayılı resmi gazetede yayımlanan "Taşınmaz Kültür Varlıklarının Onarımına Yardım Sağlanmasına Dair Yönetmelik" kapsamında, 2005-2011 yılları arasında toplam 229 proje gerçekleştirilerek 229 sivil mimari eser restore edilmiştir. Bu projeler sonucunda yapılara konut, ticaret (el sanatları teşhir alanı vb), kültür (müzeler) ve turizm (restoran, otel vb) kimlikleri kazandırılmış ve yaşatılması sağlanmıştır. Yapılan proje çalışmalarında ortak olarak gözetilmesi gereken hedef bölgenin taşıdığı potansiyelin değerlendirilirken kullanılarak korunmasını sağlayabilmektir. Alan çok kimlikli bir özellik taşımaktadır. Kastamonu ilinin kültür turizmi gibi insanları çekebilecek bir işlev ile değerlendirilmesi durumunda tarihinden getirdiği sosyal zenginlik alana önemli ölçüde katkı sağlayacaktır. Yeniden canlandırma uygulamaları için turizm işlevinin temel alınması uygun görülmektedir.

Kastamonu Belediyesi tarafından hazırlanan Koruma İmar Planı 2012 yılı itibarıyla hazırlanmıştır. Bu uygulamanın tüm ilçelerde de en kısa sürede hazırlatılarak kültür envanterinin çıkarılması ve güncellenmesi gerekmektedir.

Yöre halkının, STK'nın ve merkezi yönetimin görüşlerinin alındığı katılımcı bir yaklaşımla uzun vadede getirilerin neler olduğunun düşünüldüğü bütüncül bir turizm yönetim planının oluşturulması gerekmektedir.

Abacılar, P., 2008, Doğal ve Kentsel Sit Alanlarında Kültür Turizmi ve Yönetimi "Boğaziçi- Arnavutköy

Örneği", İstanbul Üniversitesi FBE Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. Akman Y, 1995, Türkiye Orman Vejetasyonu, A.Ü. Fen Fakültesi, Botanik Ana Bili Dalı, Ankara, Türkiye. Eyüpgiller, K.K., 1999, Bir Kent, Tarihi Kastamonu, Eren Yayıncılık, ISBN 975-7622-64-8, İstanbul, Türkiye ICIMOS, 2002, Principles And Guidelines For Managing Tourism At Places Of Cultural And Heritage Significance. International Cultural Tourism Charter. http://www.icomos.org/australia/images/pdf/ICOMOS%20International%20 Karasalihoğlu, Murat 2009, "Paphlagonia Kaya Mezarları Üsküdar'a Kadar Kastamonu, Yapı Kredi Yayınları, 56, İstanbul. Olalı, H., 1990, Turizm Politikası ve Planlaması, İstanbul s.87. Swart, E.W., Var, T., Gearing, C. H., 1979, "Dynamic Tourism Planning", International Tourism Congress, Marmaris, Muğla. s 275.

Şekil Listesi

Şekil 1. Kastamonu ilinin coğrafi konumu

245

Şekil 2. Kastamonu ili tarihsel dönem buluntuları Şekil 3. Balabanlar Konağı (Foto: Öztürk, 2012) Tablolar Listesi

Tablo 1. Kastamonu İli Kültürel Değerler Listesi Sivil mimari örnekleri 1.148 Dini ve kültürel yapılar 314 Arkeolojik Sit 67 İdari Yapılar 22 Doğal Anıtlar 8 Askeri Yapılar 6 Kentsel Sit 5 Doğal Sit 5 Toplam 1.575

Мехмет Кирбийик, д.філол.наук / Doç. Dr.Mehmet KIRBIYIK (Туреччина /TÜRKİYE)

КРИМСЬКА ВІЙНА У ХРОНІЦІ "СУЛЬХ-НАМЕ-І ХАЛІС"

SULH-NÂME-İ HÂLİS'E GÖRE KIRIM SAVAŞI Сульх-наме-і Халіс (Книга миру Халіса) – прозовий твір авторства Юсуфа Халіса (1805/6 -1883),

присвячений подіям Кримської війни, її економічним, соціальним та політичним наслідкам та проблемам, які почали виникати після закінчення переможного конфлікту. В творі велику увагу приділено поняттям спокою, миру та стабільності.

Сульх-наме-і Халіс, написаний мухаммесом, закликає читача цінувати мир та спокій, котрих не вистачало у полум'ї Кримської війни.

В роботі, окрім оцінки власне Книги миру Халіса, проведений порівняльний аналіз інших праць з серії так званих "книг миру" (сульх-наме).i

Ключові слова: Юсуф Халіс, Сульхнаме, література

Sulh-nâme-i Hâlis is a work written in verses of Yusuf Halis (1805/6-1883), a prominent figure of the 19th century in Turkish Literature. The topic of the work is the Crimean War, expressing, though resulting with victory, the financial, social, and political problems resulting. It focuses particularly on the security and safety established with peace.

Sulh-nâme-i Hâlis, a distinct pentastich work, stands against war and treats the subject of the belonged and valued peace painstakingly within the pretext of the Crimean War.

In the present study; while an evaluation of Sulh-nâme-i Hâlis is made, comparisons with other prominent Turkish literary works on peace are made as well.

Key words:Yusuf Hâlis, Crimean War, Sulhname, Longing for Peace

Sulh-nâme-i Hâlis, XIX. asır Türk edebiyatının temsilcilerinden Yûsuf Hâlis Efendi'nin eseridir.1 Yûsuf Hâlis III. Selim (1789-1807), IV. Mustafa (1807-1808), II. Mahmud (1808-1839), Abdülmecid 1 Yusuf Hâlis'in hayatı, eserleri, edebî kişiliği hakkında şu eserden yararlanılmıştır (Kırbıyık, 2007:15-56).

246

(1839-1861), Abdülaziz (1861-1876), V. Murad (Mayıs-Ağustos 1876) ve II. Abdülhamid (1876-1909)'in saltanatları dönemlerinde yaşamıştır.

H. 1220/ M. 1805-6'da İstanbulda doğan Hâlis, Tâhir Ömer-zâdelerden olup şair Enderunlu Fâzıl (öl. H. 1225/ M.1810)'ın akrabasıdır. H. 1235/ M. 1819-20 yılında dîvân kalemine, üç yıl sonra da yani H. 1238/ M. 1822-23'te terceme odasına memur tayin edildi. H. 1249/ M. 1833-34'te sır kâtibi olarak Londra'da görevlendirildi. H. 1261/ M. 1845'te de sır kâtipliği görevi ile Trablusşâm'da bulundu. Buradan döndüğünde, Arapçaya hâkimiyeti sebebiyle, ikinci dereceyle Arapça tercümanlığına atandı. Çocukluktan itibaren Babıâlî'de bulunarak orada öğrenim gördüğü, Fransızca ile meşgul olduğu çalışmalarından anlaşılmaktadır.

H. 1252/ M. 1836-37'de Osmanlı devlet teşkilatında yüksek dereceli memurların derecesini ifade eden hâcegânlık rütbesi, H. 1253/ M. 1837-38'de de hâmise (beşinci rütbe) nişanı verilmiştir. H. 1272/M. 1855-56'da Babıâlî telgraf komisyonunda üye olarak bulunmuştur. H. Rebîülevvel 1278/ M. Eylül-Ekim 1861'de mütercim-i sânî oldu. H. 1290/ M. 1873-74'de emekliye ayrıldı. H. 28 Şaban 1300/M. 4 Temmuz 1883'te vefat etti ve Eyüp kabristanına defnedildi.

Hâlis, manzum sözlük müellifidir. Manzum sözlük yazma geleneğini, Fransızcada ilk defa uygulama başarısını göstermiştir. Mensur kıyâfet-nâme mütercimidir. Edebiyatın topluma faydalı olması gerektiği fikrini benimser. Klâsik tarzda âşıkâne bir gazeli ile kasideleri bulunan Yûsuf Hâlis'in, şiirlerinin tamamına bakıldığında, şu kanaate ulaşılabilir: Onun şiirlerinde eski ve yeni Türk şiirinin özellikleri bir aradadır.

Yusuf Hâlis'in, üçü manzum biri mensur olmak üzere dört eseri vardır. Bunlar, üzerinde kısaca şöyle durulabilir.

1. Şeh-nâme-i Osmânî Askerlere moral vermek, fetih ve zaferleri kutlamak, savaşları anlatmak, vatan kavramını

yüceltmek gibi maksatlarla yazılan şiirleri ihtiva eden 32 sayfalık manzum bir eserdir. Zafer-nâme, fetih-nâme, gazâ-nâme olarak adlandırılabilecek şiirleri ihtiva etmektedir. Herhangi bir sayfasında nerede ve ne zaman basıldığına dair bir kayıt yoktur.

2. Kıyâfet-nâme-i Cedîde1 Mensur, resimli bir kıyâfet-nâmedir2. Hâlis'in bu eserini, Lavater isimli bir yazarın kıyâfet-nâme ile

ilgili eserinden özetle tercüme ettiği anlaşılmaktadır. Eserin herhangi bir sayfasında nerede ve ne zaman basıldığına dair bir kayıt yoktur. Ancak

Abdülmecîd'in tahta çıktığı dönemde, yani 1839'da tercüme edildiği ortaya çıkmaktadır. 3. Miftâh-ı Lisân Bugünkü bilgilerimize göre ilk ve tek olan Fransızca-Türkçe manzum sözlüktür. Miftâh-ı Lisân'da,

yaklaşık olarak 2500 Fransızca söz varlığı nazmedilmiştir. Yûsuf Hâlis, sözlüğünü H. 1266/ M. 1849-50'de tamamlamıştır.

4. Sulh-nâme-i Hâlis Çalışmamızın esas konusunu teşkil eden Sulh-nâme-i Hâlis, 17 bentlik3 bir muhammestir. H.

1272/ M. 1855-56'te kaleme alınmıştır.4 Basım yılı, yeri ve matbaa belirtilmemiştir. Yedi sayfadan oluşmaktadır. Osmanlı Devleti'nin Avrupa devletleriyle birleşerek Rusya'yı mağlup ettiği Kırım savaşı5 dolayısıyla yazılmıştır.

1 Kıyâfet-nâme-i Cedîde hakkında geniş bilgi için bk. (Kırbıyık, 2009:) 2 Bir kimsenin saç, göz, kulak, el ayak v.s. gibi uzuvlarından ve dış görünüşünden onun ahlak ve karakterini tespit ve tahmin etmek olan ilme kıyâfe(t) ilmi (fizyonomi) denir. Türk edebiyatında bu konuda yazılan eserler, Vesîletü'l-İrfân, Zübdetü'l-İrfân gibi hususî isimlerin dışında Kıyâfet-nâme olarak adlandırılmışlardır (Çelebioğlu, 1979: 306). 3 Sulh-nâme-i Hâlis, 17 bentten oluşan bir muhammestir. Bununla birlikte, eserin 17 muhammesten ibaret olduğuna dair sehven bir not düşülmüştür (İnal, 1988:526). 4 Türk edebiyatında Sulh-nâme-i Hâlis'ten başka basılmış müstakil muhammes kitabı olarak şair Eşref (1846-1912)'in İstimdâd başlıklı şiiri tespit edilmiştir (Erdoğan, 2002:229). 5 Kırım savaşı, 4 Ekim 1853-30 Mart 1856 tarihlerinde birçok cephede cereyan etmiştir. Osmanlı Devleti'ni yıkma politikası güden Rusya ile Rusya'yı Akdeniz dışında tutmak amacındaki Osmanlı Devleti yanında müttefik devletler İngiltere, Fransa, Sardunya arasında meydana gelmiştir. Savaş, Osmanlı Devleti'nin ve müttefiklerinin zaferiyle sona ermiştir.

247

Eserde savaşın zaferle sonuçlansa bile sosyal, siyasî, ekonomik vs. problemlere yol açtığı dile getirilmektedir. Bunun yanında, barış ortamının sağladığı faydalar, verdiği huzur ve güven vurgulanmaktadır. Bu şiir, şairin barışa karşı duyduğu özlem ve minnettarlığının ifadesi kabul edilebilir.

Osmanlı Devleti'nin ve müttefiklerinin zaferiyle sona eren Kırım savaşını ve bu savaş neticesinde imzalanan Paris Barış Antlaşmasını (30 Mart 1856) konu alan Sulh-nâme-i Hâlis'in metnine ve hakkındaki değerlendirmelere şöyle yer verilebilir.

Aruzun Fe'ilâtün Fe'ilâtün Fe'ilâtün Fe'ilün kalıbıyla yazılan, aaaaa bbbba ccccca dddda… kafiye düzenine sahip bir muhammes-i müzdevic olan Sulh-nâme-i Hâlis'te; birinci bendin her mısraında, diğer bendlerin de son mısralarında "şükr olsun" redifi tekrar edilmektedir. Bu redif, şiirde anlatılacak her şeyin sonunda şükür, teşekkür, minettarlık, memnuniyet duygularının önemle vurgulanacağını hissettirmektedir.

Daha çok şeklî özellikleri ile ilgili yukarıdaki tespitlerden sonra Sulh-nâme-i Hâlis'in bendlerinin muhtevası üzerinde şöyle durulabilir.

I. bendde Kırım savaşı Osmanlı Devleti, İngiltere, Fransa ve Piyemonte-Sardunya'dan oluşan müttefiklerin zaferiyle sonuçlanmış olmasına rağmen zafere değil de barışa önem verilmekte, barış vurgulanmaktadır. Her mısraın sonunda barışa şükr/teşekkür edilmektedir. Zaferle barışın gerçekleştiği vurgulanmaktadır. Kırım savaşından bütün dünyanın olumsuz etkilendiği; barışın, dünyaya hâkim olduğu belirtilerek dünyadan matem ve gamı uzaklaştırdığı söylenmektedir. Atılan topların barışı müjdelediği, insanların barış sayesinde noksansız bir biçimde yani dört üstüne1 zevk ettiği iddia edilmektedir:

Feth u nusretle barış oldı hemân şükr olsun Dünyeden mâtem ü gam gitdi amân şükr olsun Yine âsâyişini buldu zamân şükr olsun Topun âvâzeleri müjde-resân şükr olsun Hele dört üstüne zevk etdi cihân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis I. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 2) II. bendde, Avusturya'nın barışta aracılık rolünü2 de üstendiği dile getirildikten sonra sulhun,

yaraya sürülen merheme ve –belki de savaş gibi- bir müzmin hastalığın şifa veren ilacına benzediğine temas edilir. Felekte uğursuzluğun, bahtsızlığın (nahs) sonunun gelip kutluluğun (sa'd-ı kırân) başladığı belirtilir:

Girdi dört devlet ile Nemçe Rus'uñ arasına Merhem-i sulhu hakîmâne sarup yarasına Verdi dârû-yı şifâ illet-i hem-vâresine Çâr-nâ-çâr felek gayrı bakıp çâresine Nahsı tekmîl edüp sa'd-ı kırân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis II. Bend. (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 2) III. bendde, Osmanlı Devleti yanında Kırım savaşına katılan müttefik devletler İngiltere, Fransa

ve Sardunya'nın da asker kayıplarına temas edildikten sonra dünyanın dört bir yanında savaşın çığlıkları arasında umulmayan bir zamanda (nâ-gehân) Ruslarla barış imzalandığı anlatılmaktadır. Burada savaş, askeri cenge feda etmek, vâveylâ (çığlık) kelimeleri ile ifade edilmekte; barışın imzalanması da ansızın, umulmadık bir ânda (nâ-gehân) meydana gelen teşekkürle karşılanacak bir iş olarak görülmektedir:

1 Dört üstüne, her yönden mükemmelliği, noksansızlığı ifade için kullanılan bir tabirdir. "Dört üstü dört" olarak da kullanılır. Bu husuta, Vâsıf'tan, "Keyfim olsun dersen âlemde eğer dört üstüne/ Bâde-nûş ol tâze sev nargile iç enfiye çek" beyti; Üsküdarlı Tal'at'tan da "Uçar Ebrûyu almış mâlik olmuş rub'-ı meskûne/Rakîb-i kâfiri gördün mü dört üstü murâd üstü " (Pakalın: I/476) beyti örnek olarak aktarılmıştır. 2 Avusturya bir Avrupa savaşından kaçındığı için Viyana'da acilen 1853 Temmuz'unda bir konferans düzenledi (Yeniçeri, 2002: 845 ). Avusturya, Rusya'nın Tuna'nın güneyine hâkim durumuna gelmesi üzerine Rusların kuvvetlerini Prut'un ötesine çekmesini, Eflak ile Boğdan'ı boşaltmasını istedi (Yeniçeri, 2002: 8458).

248

Devlet-i İngltere Fransa ile Sardunya Cümlesi etmiş iken askerini cenge fedâ Çâr aktâr-ı cihân çağrur iken vâveylâ Nâ-gehân eyledi Moskov ile sulhu imzâ Anı temhîr idüp şâh-ı cihân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis III. Bend. (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 3) IV. bendde sağlanan barış vesilesiyle padişahın bir ay gibi ışık ve aydınlığa sahip bulunduğu,

uğurlu hâliyle her tarafı (enfüs ü âfâk) aydınlattığı, karanlıkları engellediği övgüsünde bulunulur. Burada geçen karanlık anlamındaki zulmetin savaş, bela, kısacası her türlü olumsuzlukları; ışıkla ilgili pertev, tâli', münevver, fürûğ, mâh, ayân kelimelerinin de barışı ifade ettiği söylenebilir:

Pertev-i tâli'-i Şâhâneye mâşâ'allâh Sulh u nusretle geçer her demi inşâ'allâh Kıldı hep enfüs ü âfâkı münevver nâ-gâh Sa'd u ikbâli fürûg eyledi mânende-i mâh Tağıdup zulmeti şevk oldı ayân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis IV. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 3) V. bendde, üzerine olumsuzlukların yüklenmesi âdet olunmuş olan felek savaşın sorumlusu

olarak gösterildikten sonra onun bir cellat gibi kılıç çekip her tarafta kan akıttığı söylenir. Bu akan kanların nehirler gibi denizlere kadar ulaştığı ifade edilirken savaşın hem karada hem de denizde geçtiğine âdeta temas edilir. Felek cellâdının cenkler ederek dünyayı mateme koyduğu, onun bu işlerinin herkesi üzdüğü denizde balığı, gökte melekleri (deryâda semek gökde melek) ağlattığı şeklinde dile getirilir. Savaş yüzünden insanların kan ağlar iken barışla yüzlerinin güldüğü belirtilir. Bendde kılıç çekmek (tîg-i cevrini çeküp), felek celladı (cellâd-ı felek), kan akmak, cengler etmek kelimelerinin nahs-ı asgar (küçük uğursuzluk) sayılan Mirrih (Merih, Mars gezegeni, Behram) imajını verdiği ileri sürülebilir:

Tîg-i cevrini çeküp âleme cellâd-ı felek Her tarafdan kan akup su gibi deryâlara dek Koydu çün âlemi mâtemlere cengler ederek Giryeler eyledi deryâda semek gökde melek Güldü kan ağlar iken âlemiyân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis V. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 3) VI. bendde de savaşın sebebi olarak açıkça nahs-ı asgar (küçük uğursuzluk) gezegeni Mirrih

(Merih, Mars gezegeni, Behram) gösterilmekte, şafak vaktinde gökte görünen kızıllığın aslında Mirrîh tarafından cenklerde dökülen kan olduğu tasavvur edilmektedir. Savaşın kaza okunun atılması gibi bir hadise, barışın da Allah'ın lütfu olduğu tavsifine yer verilmektedir:

Hep kızıl tâli'-i Mirrîh-i sitemkâr sebeb Sanmañuz reng-i şafakdır görünen hûndur hep Aks edüp göklere kanlar dökülüp rûz ile şeb Var mıdır çâre kazâ okın atınca ne aceb Âkıbet lutf-ı Hudâ oldı ayân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis VI. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 4) VII. bendin ilk üç mısraında dört devletin –yani Osmanlı Devleti, İngiltere, Fransa ve Rusya'nın- yaptığı

savaş tasvir ediliyor1: Dört devlet birbirini boğuyor ve yakıyor iken batı ile doğu taraflarında –yeryüzünde- çıkan arbede (kavga, kapışma, boğuşma) yeri göğü titretiyor, sanki her tarafta şiddetli depremler oluyordu. Bu kargaşada kimse dostunu da düşmanını da fark edecek hâlde değildi. Dördüncü ve beşinci mısralarda da ulu hükümdar (şehinşâh-ı cihân) Abdülmecid'in barışa sebep oluşu, şimşek gibi şevk meşalesini yaktı, biçiminde ifade edilmektedir. Burada da barış şimşeğe benzetilmiş; onun şimşek gibi âniden ortaya çıktığı,

1 Müttefikleri oluşturan Osmanlı Devleti, İngiltere, Fransa'nın yanına sonradan Piyemonte (Sardunya) kısmî bir kuvvetle katılmıştır. Şair, savaşta pek etkisinden bazen Piyemonte (Sardunya) devletini anmamakta veya işaret etmemektedir.

249

beklenilmeyen bir zamanda gelip insanları sevince boğduğu beyan edilmiştir. Her bendin son mısraında olduğu üzere bu bendde de şükredilmektedir:

Çâr düvel eyler iken birbirini gark ile hark Ditredüp yerle göği arbede-i garb ile şark Kimseler itmez idi dostu ile düşmeni fark Yakdı bir meş'al-i şevk âleme mânende-i berk Re'y-i hâzıkla şehinşâh-ı cihân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis VII. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 4) VIII. bend de barışın (sulh u salâh) âni oluşuna (bir demde), padişah Abdülmecid'in ülkesinde

herkesi eşit haklara kavuşturduğuna;1 MS. 531-579 yılları arasında hükümdarlık yapan adaleti ile anılan Nuşirevan'dan (Pala, 1995: 433) daha adil olduğuna; barışı, güvenliği, adaleti sağlayarak âdeta meydanlara taş diktiğine2 temas edilmektedir:

Ya'nî bir demde edüp sulh u salâhı i'lân Milel-i mülküne hep kıldı hukûku seyyân Görmedi şimdiye dek böyle adâlet devrân Aña bir bende olur görse idi Nûşirevân Hele taş dikdi bu meydâna hemân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis VIII. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 4) IX. bendde Müslim-gayrı müslim tebaanın eşitliği, Abdülmecid'in vesile olduğu barış ile halkın

yeniden dirildiği, savaşın ülkeyi bir ceset hâline dönüştürdüğü vurgulanmaktadır: Oldı idhâl hukûka milel-i bay u gedâ Bahr-i in'âmı bütün kullarına oldı revâ Âb-ı ihsânı kılup teşne-dilânı irvâ Ser-te-ser hep teba'a oldı yeniden ihyâ Cesed-i mülke odur rûh-ı revân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis IX. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 5) X. bend sulhu imzalayan padişahın özellikle savaşçı yönünü mübalağa ile öven mısraları içermektedir

ki bu da klasik Türk edebiyatındaki medhiyeleri andırmaktadır: Padişahın akıl ve idrak bakımından bir benzeri bulunamaz. Güçlüdür, ay ve güneşe bile ok attığında onları vurabilecek derecede iyi atıcıdır:

Akl u idrâk ü kemâlâtda bulunmaz şebehi Kuvvet-i mülheme-i nûr-ı celî pâdişehi Urur attıklarını sehm-i sa'âdetle zehî Darb ider konsa felekde hedef-i mihr ü mehi Bu kadar ancak olur şevket ü şân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis X. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 5) XI. bendde de padişah Abdülmecid mübalağa ile övülür: Onun, herkesi yanına pervane gibi

çektiği; güzellikte, ahlakta, olgunlukta, ululukta eşsiz olduğu belirtilir. Padişahın Şehname'de yer almaya layık olduğu, kâinatta adaleti ile seçkin bir konumda bulunduğu ileri iddia edilir:

Cezb edüp âlemi envârına pervâne-misâl Hüsn ü ahlâk u kemâlât u mehâbetle cemâl İtdi evsâf-ı hümâyûnunu tasvîr hayâl Zâtı Şeh-nâmeye ser-levha-i resm-i ibcâl Adl ile müntehab-ı kevn ü mekân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis XI. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 5)

1 28 Şubat 1856'da ilan edilen Islahat Fermanı'nın çözdüğü mesele Müslim-gayrımüslim eşitliğidir (müsavat). (Türköne 1996:164) Aslında özellikle Hıristiyan tebaaya eşit haklar tanınmıştır. Islahat Fermanı'nın getirdiği esaslar, Müslümanlarda anlaşmazlıklara sebep olmuş; bazı maddeleri uygulanmamıştır. Geniş bilgi için bk. Osmanlı Ansiklopedisi Tarih Medeniyet Kültür, (1996), s. 166. 2 Taş dikmek, rekor kırma yerine kullanılan bir deyimdir. Okçulukta rekor kıranlar için taş dikilirdi (Pakalın, 1993:III/419).

250

XII. bendde de barış imzalayan Abdülmecid'in övgüsü mübalağalı biçimde sürer. Şaire göre padişah, keramet sahibidir. Ülkesinde kanunlar koymuştur. Herkes ondan memnundur:

Mülhemûn sırrı ile oldı kerâmâtı nümûn Mülk-i İslâm'a edüp vaz'-ı esâs-ı kânûn Şâh-ı ihsân-ı Mecîdi ile âlem memnûn Didi ahsente ser-â-pâ aña rub'-ı meskûn Hep pesend eyledi şâhân-ı cihân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis XII. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 6) XIII. bendde, sağlanan sulh ortamının şenliklerle kutlanmasına temas edilir. Şair, sakinin bir şey

sormamasını ister ve ona barış (barışık) olduğunu söyler. Sakiden, şarap ister. İnsanların barış sevincini âdeta doya doya yaşamalarını hatırlatır. Bu sevinci çekemeyenlerin canına değsin, der. Sakiyi zevke, eğlencelere davet eder. Savaşı hatırlamak bile istemediğini "geçdi geçen ne ise hûlyâ kurma" ve barış olmasıyla gönüldeki yarasının iyileştiğini, yarasına tuz ekilmemesini istediği "dildeki yaram onuldı yine sen tuz urma" ifadeleriyle dillendirir:

Barışık oldı şenlikleri sâkî sorma Bâde sun ehl-i hased cânına değsün turma Zevke bak geçdi geçen ne ise hûlyâ kurma Dildeki yaram onuldı yine sen tuz urma Ayş u işret kanı hânende kemân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis XIII. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 6) XIV. bendde, kozmik unsurların barış şenliklerine katıldığı hayal edilir. Gökyüzünün, şafak

kızıllığında dalgalı çizgileri olan al kumaşları (al hâreler) giyip sevinçten raks etmeye, dönmeye başlaması; gökte feleğin sazendesi Zühre (Venüs) ve gezegenlerin çargâh makamında çalmaları; güneş ve ay parçalarının gönlü aydınlatmaları, halkın bunu "gözler aydın" diyerek kutlamaları tasavvur edilir:

Çarh-ı rakkâs şafakdan giyüp al hâreleri Raksa çıksun feleğin Zühre vü seyyâreleri Çâr-gâh faslı çalup elde uçar pâreleri Fer vire târ-ı dile mihr ile meh-pâreleri Gözler aydın diye hep halk-ı cihân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis XIV. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 6) XV. bendde, Kırım savaşı şaire barış ve savaşın mukayese imkânını verir. Barış sayesinde

dünyanın mamur olacağına, nüfusun çoğalacağına, hazinenin dolup taşacağına yer verilir. Bir ara, savaşın askerlerin ustalığını sağladığı söylenerek savaşın olumlu bir tarafından bahsedilecek gibi davranılsa da bundan "Neyse bu kâr u ziyân bitdi amân" diyerek vazgeçilir:

Sulhdur âlemi i'mâr ile âbâd iden Halk ile servet ü sâmânını müzdâd iden Cengdir devleti bî-hâsıl u berbâd iden Gerçi askerlerini gavgadır üstâd iden Neyse bu kâr u ziyân bitdi amân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis XV. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 7) XVI. bendde, şair barışla vatanın yaralarına ilaç vermenin sırasının geldiğini, içteki sıkıntıları

çözmenin başladığını söyler. Deniz ve karada güvenliğin sağlandığı için feleklerin, gönlünün istediği şekilde döndüğü için şükreder:

Vatanıñ dâhiline geldi ilâcın sırası Ceng ise yakı gibi sadra şifâdır yarası Nîşteri kan akıdup kalsa zararsız beresi Sağlanup buldı hayâtı deniz ile karası Vefk-i dil-hâha göre döndi zamân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis XVI. (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 7)

251

XVII. bendde, karada ve denizde sulh sağlanıp şerden hiçbir izin kalmadığı; Karadeniz, Tuna, Çerkes'in kurtuluşa erdiği söylenerek kimsenin rüyada da görse inanamayacağı bir barışın gerçekleştiği dile getirilir. Devletlerin sulhu sağlayıp ün kazandığı, artık bütün dünyanın emniyet içinde olduğu söylenir ve barışa teşekkür edilir:

Kalmadı şerden eser hîç karada deryâda Karadeniz Tuna Çerkes Anadol âzâde Kimse inanmaz idi görse bunu rü'yâda Kazanup sulhı düvel nâm virüp dünyâda Hâlisâ şimdi cihân emn ü emân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis XVII. (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 7) İlk Sulhiyye örneklerinin, Nâbî ve Sâbit tarafından Karlofça Antlaşması üzerine kaleme alındığı

(Rahimguliyev, 2007: 87) tespitine yer verdikten, barışı konu alan ve sulhiyye1 ve sulhname adlarını alan şiir türlerinin önemli örnekleri ile Sulh-nâme-i Hâlis'i bazı açılardan kısaca şöyle karşılaştırabiliriz.

Prof. Dr. Ali Fuat Bilkan'ın "Esasen Osmanlı Devleti'nin XVII. yüzyıla kadar yaptığı antlaşmalarda, maddelerin büyük bir kısmı düşmanlara yaptırımlar içeren mahiyettedir. Bu hususta kaleme alınmış kasidelerde, Osmanlı Devleti'nin muzafferiyeti ve padişah ile vezirin gösterdikleri başarılar anlatılmaktadır. Birer tarih metni muhtevasına sahip bu tür kasidelerde devletin kazanımları sayılarak devlet ve padişah için 'mutlak muzaffer' imajı çizilmiştir. Özellikle Viyana bozgunundan sonra savaş ve barış konulu şiirlerde daha gerçekçi bir yaklaşım ve üslubun hâkimiyeti dikkat çekicidir." (2002:599) şeklinde tespitleri doğrultusunda da zafer sonrası imzalanan Paris Barış Antlaşması'nı konu alan Sulh-nâme-i Hâlis'e bakıldığında, Osmanlı Devleti'nin muzafferiyetine derin çizgilerle temas edilmediği, devlet adamlarının savaşta gösterdiği başarıdan ziyade barışı imzalamasından dolayı tebrik edildiği dikkati çekmektedir. Bir tarih metni muhtevasına sahip olduğu söylenebilecek Sulh-nâme-i Hâlis, Viyana bozgunundan sonraki savaş ve barış konulu şiirlerde olduğu üzere oldukça gerçekçi yaklaşımları ihtiva etmektedir. Gerçeğe uymayan, mübalağalı ifadelerin Sulh-nâme-i Hâlis'te kısmî veya gerçekçi ifadelerin yanında daha etkisiz olduğu söylenebilir.

Nâbî (1642-1712)'nin "Kasîde-i Sulhiyye Ender Sitâyiş-i Sadr-ı a'zam 'Amuca-Zâde Hüseyin Paşa Rahmetu'llâhi 'Aleyh" başlıklı kasidesinin

Li'llahi'l-hamd olup ma'reke-i ceng tamâm Buldı 'âlem yeniden sulh u salâh ile nizâm (Bilkan, 1997: 85)

beytinde savaşın bitişinden dolayı Allah'a şükrettiği, Karlofça Antlaşması (11 Ekim 1699) ile rahata huzura erişildiğine dair benzer ifadeler Sulh-nâme-i Hâlis'te de bulunmaktadır:

Feth u nusretle barış oldı hemân şükr olsun Dünyeden mâtem ü gam gitdi amân şükr olsun Yine âsâyişini buldu zamân şükr olsun Topun âvâzeleri müjde-resân şükr olsun Hele dört üstüne zevk etdi cihân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis I. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 2) Nâbî'nin,

Müşterî oldı harîdâr-ı metâ'-ı Nâhid Oldı der-beste-i idbâr dükân-ı Behrâm (Bilkan, 1997: 87)

beytinde kozmik unsurlar Müşteri (Altıncı felek gezegenidir. Jüpiter, Bircis, , Hürmüz, Erendiz, Sakıt), Nâhid (Üçüncü felek gezegenidir. Venüs, Zühre, Çoban Yıldızı), Behrâm (Beşinci felek gezegenidir. Merih, Mars)'ın yansıdığı gibi Sulh-nâme-i Hâlis'te de yer bulmuştur:

Çarh-ı rakkâs şafakdan giyüp al hâreleri Raksa çıksun feleğin Zühre vü seyyâreleri Çâr-gâh faslı çalup elde uçar pâreleri

1 Sulhiyyeler üzerine geniş bilgi için bk. (Bilkan, 2002); (Kaplan, 2003); (Rahimguliyev, 2007).

252

Fer vire târ-ı dile mihr ile meh-pâreleri Gözler aydın diye hep halk-ı cihân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis XIV. (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 6) Tîg-i cevrini çeküp âleme cellâd-ı felek Her tarafdan kan akup su gibi deryâlara dek Koydu çün âlemi mâtemlere cengler ederek Giryeler eyledi deryâda semek gökde melek Güldü kan ağlar iken âlemiyân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis V. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 3) Nâbî'nin,

Şarktan garba tolup 'arbede-i ceng ü cidâl Kimse bilmezdi ne yüzden bulacagın encâm (Bilkan, 1997: 85)

beytinde savaşın, kapsadığı alanın doğuda ve batıda (Şarktan garba) oluşu, arbede olarak adlandırılışı Sulh-nâme-i Hâlis'te benzer biçimde "arbede-i garb ile şark" şeklinde yer almaktadır:

Çâr düvel eyler iken birbirini gark ile hark Ditredüp yerle göği arbede-i garb ile şark Kimseler itmez idi dostu ile düşmeni fark Yakdı bir meş'al-i şevk âleme mânende-i berk Re'y-ı hâzıkla şehinşâh-ı cihân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis VII. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 4) Nâbî,

Nâ-gehân eyledi dûşîze-i hoş-çihre-i sulh Mâ-verâ-yı harem-i gaybdan ızhâr-ı hırâm (Bilkan, 1997: 85)

beytinde barış, ansızın görünen güzel çehreli bir güzel olarak tasavvur edilmektedir. Sulh-nâme-i Hâlis'te ise barış, şimşek gibi âniden ortaya çıkan, beklenilmeyen bir zamanda gelip insanları aydınlatan meş'ale olarak görülür. Buna da bağlı olarak denilebilir ki barışın âniden ortaya çıktığı her iki manzumede ortak olsa da Nâbî'nin kasidesinde sanat kaygısı Hâlis'in muhammesinden daha ön plandadır:

Çâr düvel eyler iken birbirini gark ile hark Ditredüp yerle göği arbede-i garb ile şark Kimseler itmez idi dostu ile düşmeni fark Yakdı bir meş'al-i şevk âleme mânende-i berk Re'y-ı hâzıkla şehinşâh-ı cihân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis VII. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 4) Sulh-nâme-i Hâlis'in, Devlet-i İngltere Fransa ile Sardunya Cümlesi etmiş iken askerini cenge fedâ Çâr aktâr-ı cihân çağrur iken vâveylâ Nâ-gehân eyledi Moskov ile sulhu imzâ Anı temhîr idüp şâh-ı cihân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis III. Bend. (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 3) şeklindeki bendinde de barışın ânîden oluşu "Nâ-gehân eyledi Moskov ile sulhu imzâ" mısraında ifade edilmiştir.

Nâbî, Girih-i cebhe leb-i handeye oldı tebdîl Bezmden çıkdı yirin virdi selâma düşnâm (Bilkan, 1997: 86)

beytinde keder ve üzüntünün yerini sevincin aldığını, alın kırışıklığı gülen dudağa dönüştü derken Sulh-nâme-i Hâlis'te, bu durum gökte melek denizde balık (deryâda semek gökde melek) ağlarken, savaş yüzünden herkes, herşey kan ağlar iken barışla yüzlerin güldüğü biçiminde belirtilir:

Tîg-i cevrini çeküp âleme cellâd-ı felek Her tarafdan kan akup su gibi deryâlara dek

253

Koydu çün âlemi mâtemlere cengler ederek Giryeler eyledi deryâda semek gökde melek Güldü kan ağlar iken âlemiyân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis V. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 3) Nâbî'nin,

Heykel-i bâzû-yı ikbâl Hüseyin Pâşâ kim Süllem-i kasr-ı celâli olamaz heft-ecrâm (Bilkan, 1997: 90) Pertev-i şem'-i hüner ebr-i semâvât-ı kerem Ahter-i burc-ı edeb mîve-i şâh-ı ikrâm (Bilkan, 1997: 91) Li'llâhi'l-hamd ki bervefk-i tasavvur bu umûr Hüsn-i tedbîrün ile oldı karîn-i itmâm (Bilkan, 1997: 93)

beyitlerinde Sadr-ı a'zam 'Amuca-Zâde Hüseyin Paşa (sadareti: 1697-1702)'nın övüldüğü gibi Sulh-nâme-i Hâlis de padişah Abdülmecid'in medhine dair mısraları, şükrü/teşekkürü (li'llâhi'l-hamd), (şükr olsun) ihtiva etmektedir:

Pertev-i tâli'-i Şâhâneye mâşâ'allah Sulh u nusretle geçer her demi inşâ'allah Kıldı hep enfüs ü âfâkı münevver nâ-gâh Sa'd u ikbâli fürûg eyledi mânende-i mâh Tağıdup zulmeti şevk oldı ayân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis IV. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 3) Akl u idrâk ü kemâlâtda bulunmaz şebehi Kuvvet-i mülheme-i nûr-ı celî pâdişehi Urur attıklarını sehm-i sa'âdetle zehî Darb ider konsa felekde hedef-i mihr ü mehi Bu kadar ancak olur şevket ü şân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis X. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 5) Cezb edüp âlemi envârına pervâne-misâl Hüsn ü ahlâk u kemâlât u mehâbetle cemâl İtdi evsâf-ı hümâyûnunu tasvîr hayâl Zâtı Şeh-nâmeye ser-levha-i resm-i ibcâl Adl ile müntehab-ı kevn ü mekân şükr olsun

Sulh-nâme-i Hâlis XI. Bend (Yûsuf Hâlis, tarihsiz: 5) Seyyid Vehbî (1674?-1736) 'nin de Pasarofça (1718) antlaşması hakkındaki sulhiyyesinde devlet

adamlarına övgü unsuru olduğuna şöyle yer verilir: " 'Berâ-yı Sulhiyye-i Vehbî Efendi der-zamân-ı Sadrâzâm İbrâhim Paşa'… Sadrazâm Damat İbrahim Paşa'nın isteği üzerine kaleme aldığı Sulhiyye risalesi, nazım ve nesir karışık bir metindir. Eserin başında III. Ahmed'e ve Damat İbrahim Paşa'ya övgü vardır. Daha sonra bir beyitle sadrazâmı söyle över:

Hurşîd gibi eyledi teshîr-i şâm u şark Kıldı cihânı muhce-i ilâmı nûra gark" (Rahimguliyev, 2007: 73).

Sulh-nâme-i Hâlis de "Sulhiyyelerin sadece barış sonrası değil, savaş ânının portresini de çok iyi bir sekilde çizmesi, bu şiirleri dikkat çekici kılar. Zira, her ne kadar barışa teşekkürü ya da barışa özlemi anlatan şiirler gibi görünse de sevinç öncesi durumu görmek mümkündür." (Rahimguliyev, 2007: 4) ifadelerinde olduğu üzere hem barışı hem savaşı konu alır.

Sâbit'in Medh-i Hüseyin Paşa Berây-ı Sulh-ı Nemçe adlı sulhiyyesi de Nâbî ve Hâlis'in sulhiyyelerinde olduğu üzere şükürle başlamakta, şükrü/teşekkürü ihtiva etmektedir:

Şükr-i Bârî ki be-fetvâ-yı imâm-ı İslâm Şerbet-i sulh helâl oldı mey-i ceng harâm (Karacan, 1991: 284; Bilkan, 2002:603)

Türklerle ilgili olarak "beğenmedikleri bir kelime, sulh masasında bahis mevzu edilince, akla gelen ve gelmeyen bütün kurnazlık ve hileleri yaparlar. Âdetâ, sulhu kabûl etmemek ve yeniden savaş çıkarmak için bahâne ararlar." biçiminde Kont Marsigli'den aktarılan düşüncelerden sonra "Burada anlatılanlara baktığımız

254

zaman Karlofça antlaşmasının büyük bir kırılma noktası olduğunu görürüz." (Rahimguliyev, 2007: 43, 44) biçiminde ortaya konulan görüşlerden sonra Sulh-nâme-i Hâlis'te de kırılma noktasının, değişimin devam ettiği söylenebilir. Zira barışın imzalanması çok büyük sevinçle karşılanmaktadır.

Sulh-nâme-i Hâlis diğer, sulhiyyelerden/sulhnamelerden farklı olarak galibiyet üzerine yazılsa da onlarla esasta benzerlikler taşımaktadır.

Sulhiyyeler/sulhnameler yazılırken kaside nazım şekline rağbet edilirken Sulh-nâme-i Hâlis, muhammes nazım şekli ile yazılmıştır.

Sonuçlar: Kırım savaşının sonunda yazılan Sulh-nâme-i Hâlis'in metninin yeni Türk harflerine aktarıldığı bu

çalışma ile ilgili olarak şu hususlara temas edilebilir. Sulh-nâme-i Hâlis'te, devletlerin sefer hâlinin, silahla mücadelelerinin zaferle sonuçlansa bile

verdiği zararlar, sıkıntılar, yorgunluklar dile getirilmekte; barışın sağladığı faydalar, huzur ve güven ortamlarının önemi ve korunması vurgulanmaktadır.

Bendlerin son mısralarında tekrar edilen "şükr olsun" redifi, anlatılacak her şeyin sonunda şükür, teşekkür, minnettarlık, memnuniyet duygularının önemle vurgulanacağını hissettirmektedir.

Burada savaş askeri cenge feda etmek, vâveylâ (çığlık) kelimeleri ile ifade edilmekte, barışın imzalanması da ansızın, umulmadık bir ânda (nâ-gehân) meydana gelen teşekkürle karşılanacak bir iş olarak görülmektedir.

Sulh-nâme-i Hâlis'te karanlık anlamındaki zulmetin savaş, bela, kısacası her türlü olumsuzlukları; ışıkla ilgili pertev, tâli', münevver, fürûğ, mâh, ayân kelimelerinin de barışı ifade ettiği söylenebilir.

Savaş her tarafı titreten, yakan yıkan depreme benzetilmiştir. Abdülmecid (1839-1861)'in barışa sebep oluşu, şimşek gibi şevk meşalesini yaktı biçimde ifade edilmekte ve barış şimşeğe benzetilmektedir.

Sulh-nâme-i Hâlis, özellikle Islahat Fermanı'nın birtakım yeni siyasi ve hukuki gelişmeleri içermesine rağmen, Klasik Türk edebiyatında geçen şahısları (Nuşirevan), kavramları (pervâne), kozmik unsurları da ihtiva etmektedir.

Sulh-nâme-i Hâlis'te klasik Türk edebiyatındaki medhiyeleri andıran, padişahın savaşçı yönünü mübalağa ile öven mısralar da yer almaktadır.

Sulh-nâme-i Hâlis, şairin ve toplumun psikolojisinin yansıdığı edebî metinler arasında değerlendirilebilir. Diğer sulhiyyeler gibi hem barışı hem savaşı konu alır.

Sulhiyyeler yazılırken kaside nazım şekline rağbet edilirken Sulh-nâme-i Hâlis, muhammes ile yazılmıştır.

Bilkan, Ali Fuat (1997) Nâbî Dîvânı, C 1, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay. Bilkan, Ali Fuat (2002), "İki Sulhiyye

Işığında Osmanlı Toplumunda Barış Özlemi " Türkler C 12, s. 598-605. Çelebioğlu, Âmil, (1979), "Kıyâfe(t) İlmi ve Akşemseddinzâde Hamdî ile Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın Kıyâfet-nâmeleri", Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi Ahmet Caferoğlu Özel Sayısı S 112'den ayrı basım, s. 305-347. Erdoğan, Mustafa, (2002), Türk Edebiyatında Muhammes, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, (1988), Son Asır Türk Şairleri, C I, İstanbul: Dergâh Yay.Kaplan, Mahmut, (2003), "Bir Şairin Barışa Teşekkürü -Nâbî'nin Sulhiyye Kasidesi"Köprü,S.82.http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo=123 Erişim Tarihi: 16.09.2009. Karacan, Turgut, (1991), Bosnalı Alaeddin Sâbit-Divan. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yay. Kırbıyık, Mehmet, (2007), Yûsuf Hâlis Miftâh-ı Lisân Manzum Fransızca-Türkçe Sözlük, İstanbul: Beşir Kitabevi. Kırbıyık, Mehmet, (2009), "Kıyâfet-nâme-i Cedîde Hakkında", Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Hüseyin Ayan Sayısı), S 39, s. 793-813. Osmanlı Ansiklopedisi Tarih Medeniyet Kültür, (1996), C 6, İstanbul: İz Yay. Pakalın, Mehmet, Zeki, (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C I, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi. Pala, İskender, (1995), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yay. Rahimguliyev, Bayram,(2007), Osmanlı Edebiyatında Dönüşümün Şiiri: Sulhiyyeler, Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Edebiyatı Bölümü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara. Türköne, Mümtaz'er, (1996),Islahat Fermanı, Osmanlı Ansiklopedisi Tarih Medeniyet Kültür, C 6, İstanbul: İz Yay., s. 164-165. Yeniçeri, Özcan (2002), "Kırım Savaşı, Islahat Fermanı ve Paris Barış Antlaşması " Türkler C 120, s. 840-857. Yûsuf Hâlis, (tarihsiz), Sulh-nâme-i Hâlis, Basım yeri (yy.), Matbaa (my.).

255

Флера Сайфулина, д-р філол. наук/ Doç.Dr.Flera SAYFULİNA (Татаристан / TATARISTAN )

В.В. РАДЛОВ – ЗАСНОВНИК ТЮРКСЬКОЇ ФОЛЬКЛОРИСТИКИ (ДО 175-РІЧЧЯ ВІДОМОГО ТЮРКОЛОГА)

V.V.RADLOV: TÜRK FOLKLORUN KURUCUSU (ÜNLÜ TÜRKOLOĞUN 175 YIL DÖNÜMÜNE)

Известный тюрколог, ученый с мировым именем, ознаменовавший целую эпоху в истории мировой

тюркологии, академик Василий Васильевич (Фридрих Вильгельм) Радлов (1837-1918), 175-летие которого отмечает в этом году весь тюркологический мир, оставил после себя многоаспектные фундаментальные труды, касающиеся сопоставительного исследования языков тюркских народов. Работу по сбору материалов устного народного творчества немецкий ученый В.В.Радлов начинает с 1859 года, в Алтайский период своей научной деятельности. Изучая тюркологию у себя на родине – в Германии, он приезжает в Санкт-Петербург и получает разрешение поехать на Алтай, учительствовать в Барнаульское горное училище. Именно здесь он формирмируется как тюрколог, глубоко интересовавшийся диалектологией, лексикографией, лексикологией, сравнительной и исторической фонетикой, грамматикой тюркских языков, и именно для этих целий он занимается этнографией и археологией, фольклором и историей народов Алтая и Западной Сибири. Здесь будущим светилой тюркологии собран богатейший фольклорный материал для дальнейшего изучения и анализа в языковом аспекте.

Ключевые слова: В.Радлов, тюркология, фольклористика

Türkolog V.V.Radloff türkoloji dünyasında kapsamlı çalışmaları ile ünlüdür. 1859 yılında Altay'dan başlamış olduğu çalışmaları gittikçe Rusya'nın birçok bölgesini kapsamıştır. Bu çalışmamızda türkolojiye yapmış olduğu hizmetler ele alınacaktır.

Anahtar kelimeler: V.V.Radloff, türkoloji, halkbilimi

Результатом такой целенаправленной кропотливой работы стали многотомные записи фольклорных материалов по всем живым тюркским языкам, которые позже стали объектом пристального анализа тюрколога в казанский (с 1872г.) и петербургский периоды (с 1884г.) его деятельности, которые озноменовались масштабными исследованиями и многочисленными научными трудами.

Бесспорно, его главным трудом в этой области является десятитомное издание фольклора тюркских народов Алтая и Сибири, четвертую часть которого занимает книга "Образцы народной литературы тюркскихъ племен, живущихъ въ Южной Сибири и Дзунгарской степи, собраны В.В.Радловымъ". Наречия барабинцевъ, тарскихъ, тобольскихъ и тюменскихъ татар. [Радлов 1872: 411] Книга впервые была напечатана по распоряжению Императорской Академией Наук в марте 1872 года в Санкт-Петербурге. Данный фундаментальный труд, а также его работа "Из Сибири", как отмечает ученый-диалектолог, являвшийся составителем переиздания вышена-званной книги в год юбилея ученого Ф.Ю. Юсупов, "…имеют основополагающее значение для исследований тюркского фольклора". Уже на заре научной карьеры молодой ученый определил важность исследования разговорного языка в его тончайших диалектальных нюансах и различиях, что позволит ему создать картину развития языка. Это основной подход ученого к исследованию тюркских языков, который сподвигнул его на долгие годы общения с простым народом – носителем языка и записям услышанного.

В самом начале предисловия к этому тому В.В. Радлов пишет: "Образцы народной лите-ратуры, помещенные в четвертом томе, записаны из уст татар-магометань, живущих по систем реки Оби, Иртыша и Тобола. – Первые из них известны у русских под общим названием Бара-бинцев, а последние – Тобольских татар. Сами-же татары называют первых "Бараба", а по-следних, по округам, в которых они живут, Тарлык, Тоболлык, Т�м�ллек".

Здесь же ученый приводит исторические материалы о происхождении татар, проводит неко-торые сравнения языка татар в разных населенных пунктах. "Самый типичный говор Барабинцев слышится вблизи Каргатского озера у племени Терене, между тем, как на Иртыше племя Курдак

256

более всех окружающих племен отличается самобытностью своего наречия. … Северные тюрки Тобольской губернии уже давно магометане; в особенности татары около городов Тары и Тобо-льска славились издавна ученостью и фанатизмом. Получив свое начало из Бухарии, здесь образовался новый центр ислама, который сильно влияет на северных Киргизов, на Барабинцев и на Телеутов, живущих между Колываном и Томском. Татары Тюменские сделались большею частью торговцами, между тем как значительная часть Тарских и Тобольских татар сделались учителями Киргизов и вместе с тем распространителями магометанства". Вследствие чего, рас-суждает ученый, что в их языке чувствуется влияние книжной речи, тогда как в отдаленных от центра местностях более сохранился "народный дух" и народный язык более разнообразен".

Представленный в этом томе фольклорный материал В.В.Радловым классифицирован по месту их записи: Бараба, Тарлык, Тоболык, Т�м�нлек, Тобул халк, Т�м�нлекл�р, которые вклю-чают в себя многие жанры народного поэтического наследия.

Этот огромный по своему объему и уникальный по содержанию труд, являющейся по сути первой, но очень удачной попыткой зафиксировать фольклор сибирских татар, включает в себя около 120 произведений различного жанра устного народного творчества. По современ-ной жанровой классификации в данном томе собирателем помещены 41 сказка, 29 песен и баитов, 23 предания и родословных, 16 дастанов и отрывков из них и др. произведения фольклора. В.В.Радлов фиксирует две существенные особенности татарского фольклора: бытование эпоса – дастанов (объемные эпические произведения, созданные в стихотворной форме), лиро-эпоса – баитов и преданий уже тогда в отрывочном виде. При этом, ученый отмечает, что устные творения уже в его время сохранялись лишь как "святые воспоминания молодости того времени, когда народный дух еще давал им смелость открыто восхвалять в песнях и сказках деяния их предков. Нынешнее поколение поет Мухаммадию, хикметы Ахмеда Ясави и Мир Али Шира, хоть содержание их для большинства совершенно непонятно". Несмотря на это, В.В. Радловым записан из уст сказителей-татар, живущих в Сибири, самобытных и полных местного колорита вариантов объемных дастанов "Идегей", "Алтаин Саин С�м�", "Ак к�бек", "Яст�й М�нк�", "Межек алып", "Йерт�шлек", "Кузы К�рп�ч и Баян Сылу", "Купланды", "Камбар", "Та�ир-З��р�", "Б�з егет", которые являются уникальными образцами древнетюркского эпоса и духовным достоянием ряда тюркских народов. В них зафиксированы исторические события, которые потрясли весь тюркский мир, а также имена личностей, творивших эту историю. В дастанах сохранились некоторые элементы календарных и семейных обрядов, нашло отражение мировоззрение народа.

Как отмечается учеными, прозаические сказки и эпические сказания в виде сказок записа-ны В.В.Радловым довольно полно и сохраняют художественные достоинства жанра. Заметим, однако, что, по словам известного ученого-фольклориста, вышедшего из сибирских татар Флоры Вагаповны Ахметовой-Урманче, автора статьи "По следам Радлова" [Ахметова 2002: 240], через сто лет ни одна из этих сказок не повторилась даже в вариантах. Ученые находили лишь сходные мотивы и образцы. Автор статьи пишет о том, что: "…ими были предприняты экспедиции в те аулы и селения, где в свое время пребывал В.В.Радлов и осуществил с пора-зительной точностью записи тех произведений, которые, увы, через сто лет мы уже не заста-ли". Ф.А.-Урманче, вслед за учеными-тюркологами признает, что "Образцы народной литера-туры тюркскихъ племен..." в десяти томах, а также "Опыт словаря тюркских наречий" в восьми томах составляют основу всей тюркологии.

Записывая все, что удалось слышать, "даже отрывки, самые незначительные, из песен и преданий…" В.В. Радлов сохранил для будущего поколения не только отдельные произведения и жанры фольклора, но и некоторые этнографические и бытовые детали из жизни сибирских татар, названия которых сохранились только благодаря данным записям ученого. Фольклорный мате-риал, собранный академиком, привлекает к себе внимание также богатством материалов для исследования культуры, быта, обычаев и поверий народа. Здесь упоминаются различные быто-вые предметы (четырехугольный деревянный дом, а также шестиугольный, восьмиугольный (т�рт

257

м�ешле агац �й); музыкальные инструменты (ятаган, саз, най, сорнай, шестидесятиструнная месяцевидная думбра (алтмыш кыллы ай тумбыра); этнографические детали (сахтыян ату – сафьяновые ичиги, сары к�бец – желтая тюбетейка, к�к тимер кармак – удочка из синего железа и т.д.), названия обрядов (кузайтын, кия� типс��, юктау), и предметов, используемых при их совер-шении. К сожалению, по происшествию столетия, многие из этих слов исчезли из лексикона народа, ровно как предметы этого действа.

Таким образом, тексты фольклорного материала, записанные в IY томе "Образцов…", да-ют ценнейший материал не только для изучения развития и угасания фольклора, но и для исследования быта, языка, культуры сибирских татар и заслуженно считаются краеугольным камнем как тюркологии, так и фольклористики, а также ряда смежных дисциплин.

При анализе данной работы поражает воображение практическая деятельность ученого, избранного "ординарным академиком по части истории и древностей азиатских народов", посвятившего шесть десятилетий исследовательской работы "тюркским племенам" России, который сам фиксировал достоверные языковые факты, выезжая на длительные экспедиции по Алтаю, Туве, Хакасии, Шории, Восточному Казахстану, Киргизии, Узбекистану, Северной Монголии, Сибирских земель, вследствии чего накопил огромный материал по всем живым тюркским языкам, записал множество произведений устного народного творчества из уст самих носителей языка. В дополнение ко всему изучал быт, верования, обряды, историю, записывал этнографические и археологические факты, сам проводил раскопки.

1. Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в Южной Сибири и Дзунгар-

ской степи: ксерокопия / В.В.Радлов. – СПб.: Тип. Императ. Акад. наук, 1872. 411 с. Ахметова Ф.В. По следам В.В.Радлова / Ф.В.Ахметова // Сибирские татары. Сборник статей. – Казань: Институт истории АН РТ, 2002. 240 с.

Елі Шаміль / Ali ŞAMİL (Азербайджан /AZERBAYCAN)

ХАСАН САБРІ АЙВАЗОВ ТА АЗЕРБАЙДЖАН

AZERBAYCAN İLE SIKI BAĞLANTISI OLAN ASAN (HASAN) SABRİ AYVAZOV Хасан Сабрі Айвазов є відомою постаттю не тільки у рідномуКриму, серед татарів, він дістав сла-

ви у Туреччині, Азербайджані,країнах Середньої Азії. Незважаючи на свою популярність серед мас, Сабрі Айвазов у радянськийперіод заслужив репутацію неблагонадійного у вищих щаблях уряду, який,як відомо, вдавався до акцій, закликаних стерти ім'я Айвазова зісторінок книг. Втім, в тому числі, це, посприяло тому, що йомупощастило не поповнити ряди забутих. Після розпаду Радянського Союзу уколі дослідни-ків інтерес до життєвого шляху та непересічної творчоїпостаті Айвазова став дедалі зроста-ти.Твори Айвазова, які було врятовано від ока радянської цензури,десятиліття потому було нарешті надруковано. Актуальність тем, що їхпідіймав автор, залишаються актуальними і сьогодні.

Ключові слова: Асан Айвазов, Кирим, література, тюркологія

Asan Sabri Ayvazov yalnız doğulduğu Kırımda, tatarlar arasında deyil, Türkiyede, Azerbaycanda, Türkistanda da tanınan bir şexsiyyetdir. Çoxşaxeli yaradıcılığı ile oxucu reğbetini qazanmasına baxmayaraq Sovetler Birliyi döneminde onu gözden salmaq üçün haqqında tenqid ve tehqir dolu meqaleler yazılmış, kitabların sehifeleri ona hesr edilmişdir. Antireklam reklama çevrildiyi kimi Asan Sebri Ayvazov haqqında yazılan tenqidler de onun gündemde qalmasına, yaddan çıxmamasına sebeb olmuşdur.

Sovetler Birliyi çokdükden sonra araşdırıcılar yeniden Türk dünyasının milletsever övladının heyat ve yaradıcılığının öyrenilmesine ve tebliğine diqqeti artırmışlar.

Yaradıcılığının çiciklendiyi, en mehsuldar yazıb-yaratdığı bir zamanda Sovet repressiya maşını onu mehv etse de, eserlerine qadağa qoysa da ideyalarını aradan qaldıra bilmemişdir. Onun eserleri keçmiş qezet, jurnalların sehifelerinden, Sovet senzorunun diqqetinden yayınmış kitabxanalardan, hebs olunmaqdan ve çezalandırılmaqdan qorxmayan insanların arxivlerinden toplanaraq neşr edilmeye başlanmışdır. Çünki bu eserlerin çoxu günümüzde de aktuallığını itirmemişdir.

Açar kelimeler: Asan (Hesen) Sebri Ayvazov(Eyvazov), Kırım, Azerbaycan, milli mesele, türkçülük.

258

Giriş Azerbaycanla sıx bağlı olan Kırım tatarlarıından biri de Asan Sebri Ayvazovdur. Telebe

yoldaşlarımız arasında bezen Asan (onun adını ve familiyasını Azerbaycanda adeten Hesen ve Eyvazov kimi yazırlar - E.Ş.) Sebrinin azerbaycanlımı, yoxsa kırımlımı olması haqqında mübahiseler de gedirdi. Azerbaycanda Eyvaz adı, Eyvazov soyadı yayğındır. Bezi bölgelerimizde ise bu adı Ayvaz kimi teleffüz edir ve yazırlar.

1.A.S.Ayvazova qarşı haqsız hücumlar Sovet döneminde Azerbaycanın ister orta, isterse de ali mekteb dersliklerinde, proqrama daxil

edilmiş ders vesaitlerinde Asan Sebri Ayvazovun adı çekilmese de, bezi meqale ve monoqrafiyalarda tenqid hedefine çevrilmiş Elibey Hüseynzade, Ehmed bey Ağayev (Ağaoğlu), Haşımbey Vezirov ve başqaları ile eyni sırada onun da adı çekilirdi. Bu adçekmeler çox vaxt tenqid seviyyesini aşaraq tehqir heddine çatdırılırdı. Meselen, H.S.Ayvazovun 1907-ci ilde Bakı, "Füyuzat" jurnalının 15-ci sayında (29 aprel) çap olunan meqalesi haqqında Q.Mustafayev yazırdı: "H.S.Ayvazov heyasızcasına bildirirdi ki, "bu gün aramızda teqlid olmayan nasıl bir şey vardır ki, lisanımız da teqlid olmasın? Elbisemiz firenglerden, qalpaqlarımız yehudilerden, botinlerimizi rumlardan alıyoruz, lisanımızı da osmanlı türklerini teqlid edersek ne lazım gelir? Osmanlılar...çalışmışlar, çabalamışlar erebden almışlar, farsdan exz etmişler... mükemmel bir lisan sahibi olmuşlar... Lisanımızda qullanılan erebi, farsi sözlerine gelince mehebbeti milliyesi olanlar ögrene bilerler". (Mustafayev Q., 1973:49)

Q.Mustafayev ve Sovet dövrünün terennümçüleri ömürlerinin ortaq türk dilinin, ortaq türk medeniyyetinin tebliğine hesr edenleri tenqid ve tehqir etmekle yanaşı, onların meqalelerini çap eden qezet ve jurnallara da hücum edirdiler. Yuxarıda adını çekdiyimiz kitabın 32-ci sehifesinde oxuyurduq: "Kaspi"nin, "Tercüman"ın milletçilik, islamçılıq meyllerine qarşı çıxış eden qezet ("Şerqi-Rus" – E.Ş.), eyni zamanda qatı panislamist, pantürkist Ebdürreşid İbrahimovun, habele Ertoğrul oğlu (Qazan), Reşid bey İsmayılov (Buxara), Asan Sebri Ayvazov (Kırım) ve b. milletçilik ve dini ideologiyanı tebliğ eden meqalelerine yer verilmişdir" (Mustafayev Q., 1973:32)

Müellif tekce bir-iki qezet-jurnalı tenqid etmekle kifayetlenmirdi. XX yüzilliyin ilk onilliklerinde çap olunan milli ruhlu metbuatı nezerde tutaraq yazırdı: "Şerqi-Rus" qezetin-den başlayaraq bütün klerikal, feodal-burjua, liberal burjua metbuatında E.İbrahimov, H.S.Ayvazov, Y.Akçuraoğlu, S.İbrahimov, İ.Qasprinski ve başqa tatar ziyalıları panislamizmin, pantürkizmin tebliği üçün geniş fealiyyet göstermişler" (Mustafayev Q., 1973:150).

Sovet döneminde en çox tenqid hedefine çevrilen "Füyuzat" ve füyuzatçılar idi. Azerbaycan Dövlet Universitetinde ders deyen Qedim Mustafayev de "Füyuzat"ı tenqid ederek yazırdı: "O, ("Füyuzat" – E.Ş.) milli mecmue olmaqdan çox, neinki ümumrusiya müselmanlarının, hetta ümumdünya müselmanlarının mecmuesi olmaq iddasını öz üzerine götürmüşdü. "Füyuzat"da E.Hüseynzadenin "Abdulla Cövdet", "Midhet paşa", "Şamil ve hefidi", "Baqeyi-aleme bir nezer", "Ehvali alem", "Mecnun ve Leylayi-islam", "Tolstoyçuluq nedir?", "Türk dilinin vezifeyi-medeniyyesi" ve s. H.S.Ayvazovun "Heyatı-eqvam", "Telimi-etfal" ve s. kimi silsile meqalelerini, "Neden bu hala qaldıq?" adlı dini-milletçi mezmun daşıyan "pyesi", A.Y.Talıbzadenin "Cameyi-islam ne demekdir?" ve s. meqaleleri, habele onun "İslam ve mezahib" adlı "risalesi" haqqında E.Kamalın Türkiye, Misir heyatına, "edebi-tenqidi" meselelere dair meqaleleri derc olunmuşdu. Bu meqalelerde "islamın keçirdiyi böhranın" sebebleri, "ittihadi-islamın" mezmunu, elm ile islamın barışdırılması dini idealist-milliyetçi mövqeden şerh edilir, "islam medeniyyeti" Avropa medeniyyetine qarşı qoyulur, müselman aleminde ictimai-siyasi heyatın guya "özünemexsus yolla" inkişaf edeceyi gösterilir, "nicat mehebbetdedir" şüarı ireli sürülerek "sinfi sülh" ideyası tebliğ edilirdi. (Mustafayev Qedim, 1973: 103-104)

2. Tenqidin eks tesiri Bu tenqidler, qadağalar, çox vaxt eks tebliğat rolunu da oynayır, hemin meseleye marağı daha

da artırır. Menim de Asan Sebri Ayvazovu tanımağıma, onun heyat ve yaradıcılığını öyrenmeyime, onu böyük mehebbetle sevmeyime bu qadağalar şerait yaratmışdı.

Azerbaycan Dövlet Universitetinin Jurnalistika fakültesinde oxuduğum illerde (1968-73) bizden bir kurs aşağıdakı qruplara elmi ateizm dersi deyen Qedim Mustafayevle herden görüşende kitabında yazdıqları ile

259

bağlı diskussiyaya girmek isteyende onun gözlerinin derinliyinde bir mehebbet, sevinc olduğunu sezirdik. Dilde ise: "Kitabımı diqqetle oxuduğunuza göre çox sağ olun!" demekle söhbetden yayınırdı.

Tekce Qedim müellim deyil, milletçileri, pantürkist ve panislamistleri tenqid eden müelliflerin ekseriyyeti onların meqale ve kitablarını diqqetle oxuduğumuzdan, onlarla mübahiseye girişmek isteyimizden memnun qalsalar da, müzakirelerden qaçırdılar.

Ali mekteblerde ana dili dersliklerinin azlığından esas bilik menbeyimiz müellimlerimizin oxuduğu mühazireler idi. Bezi diribaş telebeler ise müellimlerin mühazirelerile kifayetlenmir, ilkin menbelerle tanış olmağa çalışırdılar.

İlkin menbelerin bir çoxuna ise ne kitabxanalarda rast gelmek olurdu, ne de arxivlerde. Çünki onların ekseriyyetinin üzerine "mexfi", "en mexfi" qrifleri yazdıqlarından neinki telebeler, hetta müellimler de tanış ola bilmirdiler. Müellimlerimiz mühazirelerinde, bezi alimlerin kitab ve meqalelerinde milletçi burjua ideoloqları arasında tez-tez İsmayıl bey Qaspıralı, Eli bey Hüseynzade, Ehmed bey Ağayev, Haşım bey Vezirov, Eliabbas Müznib ve başqa ideoloqlarla yanaşı, Asan Sebri Ayvazovun da adı çekilirdi. Müellimlerimize sual verdikde ise aydın ve geniş cavab ala bilmirdik. Telebe yoldaşlarımızın bir çoxu ise Asan Sebri Ayvazovu Azerbaycan türkü sayırdı.

Respublika kitabxanasında, universitetin ve Elmler Akademiyasının kitabxanalarında, bezi aile arxivlerinde 20-ci yüzilliyin evvellerinde çap olunmuş qezetlerin saxlanması ereb elifbasını bilen genclerin işini asanlaşdırırdı. Onlar hemin qezetleri oxuduqda müellimlerinden eşitdiklerinden tamamile ferqli veziyyetin olduğunu görürdüler.

Heqiqetleri bilmek, yazılanları oxuyub bilgi elde etmek ve özüm netice çıxarmaq üçün çetin de olsa, ereb elifbasını öyrendim. Bundan sonra istediyim vaxt "Tercüman", "Heyat", "İrşad", "Açıq söz" ve b. qezet-jurnalları gözden keçire bilirdim. Asan Sebri Ayvazovun ömür yolu ve yaradıcılığı ile da bax belece, köhne qezetlerin sehifelerinden tanış oldum.

İnsafen onu demeliyik ki, müellimlerimizin hamısı Asan Sebri Ayvazovu keskin tenqid etmirdi. Onlar xüsusi xidmet orqanlarının, rehberliyin cezasından qorxsalar da, mülayim şekilde de olsa, xoş sözler söyleyer, "onlar tenqid yazmasalar siz çoxlarını heç tanımazdınız" – deyerek milli düşünceli aydınları tenqid eden müellifleri de çılğın genclerin hücumundan qorumağa çalışırdılar. (Şamil Eli, 2012: 85)

3.A.S.Ayvazovun Azerbaycandakı fealiyyeti Bakıda 1963-cü ilde neşr edilen "Azerbaycan kitabı (Biblioqrafiya) 3 cildde I cild, 1720-1920. I

cildi tertib edeni E.Y.Eliyev)" kitabının ve 31-ci ve 53-cü sehifelerinde Asen Sebri Ayvazovun haqqında bele melumat verilir:

Ayvazov Hesen Sebri. "Üsuli-Tedris ve telim terbiye". Müherriri Hesen Sebri Ayvazov Alupka mektebi müellimi-sabiqi Kırım, Bakı, "Kaspi metbeesi", 1906, kitabxaneyi – "Heyat" edeb. 233, seh. 23x15.

Ayvazov Hesen Sebri. "Neden bu hala qaldıq?" Teatr müherriri ve naşiri Hesen Sabri Ayvazov 1907-78 seh. 1 portret 21X14 sm.

Azerbaycanın pedaqoqika tarixinin araşdırıcısı A.Abdullayev 1966-cı ilde neşr etdirdiyi "Azerbaycan dilinin tedrisi tarixinden" kitabında yazır: "Müellif bu eserde (Söhbet "Usuli-Tedris ve telim terbiye" kitabından gedir – E.Ş.) ders üsulları ve pedaqogika haqqında geniş melumat vermişdir. Hasan Sebri dil müellimlerine 12 qayda ile ders vermeyi meslehet görür. Meselen, o gösterir ki: 1.müellimin nitqi qısa ve aydın olmalıdır, 2.tedrisde eyaniliye ehemiyyet verilme-lidir, 3.müellimin izahatı inandırıcı olmalıdır, 4.öyredilen her hansı bir sahenin sebebi şagirde aydınlaşdırılmalıdı, 5.şagirdlere yığcam, lakin derin melumat verilmelidir, 6.elmlerin esasını öyrederken nezeriyye ile tecrübe arasında elaqe yaratmalı ve tecrübi (emeli) cehete daha artıq diqqet edilmelidir, 7.her behsi keçenden sonra şagirdlere hemin behse aid müeyyen netice elde etdirilmelidir, 8.tedris tedricen asandan çetine doğru, tekmilleşdirmeye doğru getmelidir, 9.ders müsahibe, sual-cavab üsullarına geniş yer verilmelidir, 10.meşğelelerde şifahi ve yazılı suallardan istifade etmelidir, 11.müellim mövzudan asılı olaraq, sinfin seviyyesi ne üçün münasib olan üsullar seçilmelidir, 12.yazı işlerine diqqet edilmeli, yazısız ders olmamalıdır, elifba dövründen başlanmış ta yuxarı siniflere qeder hemin yazıya xüsusi ehemiyyet vermelidir.

Bunlardan sonra müellif "Üsuli-sövti" serlövhesi ile sövti üsulun mahiyyeti ve aparılması yollarını da geniş suretde izah etmişdir.

260

Kitabın sonunda "Mektebin müellimlerine aid nizamnamesi", "Mektebin şagirdlere aid nizamnamesi" adı ile mekteb rejimi barede telimat verilmiş ve kitaba tehsil müddeti 5 il olan mektebler üçün proqram nümunesi de elave olunmuşdur" (Abdullayev A. 1966:255).

Sovet döneminde H.S.Ayvazov keskin tenqid olunmasına baxmayaraq, bu tenqidler içerisinde gözel etiraflara da rast gelinir. Meselen, Azerbaycan Dövlet Universitetinin profes-soru, dövrünün en nüfuzlu alimi ve pedaqoqu sayılan Eli Sultanlı 1964-cü ilde Bakıda neşr etdirdiyi "Azerbaycan dramaturgiyasının inkişaf tarixi" kitabında yazır: "Füyuzat" dramaturgiyası romantizmin en seciyyevi elametlerini özünde toplamış olan bir dramaturgiya idi" (Sultanlı E.,1964:194).

Bu dramaturgiyanın esası ise H.S.Ayvazovun "Füyuzat" jurnalının 12-ci sayında (Eslinde pyes jurnalın 1907-ci ilde neşr edilen 12-ci sayının 187-190-cı sehifesinde, 14-cü sayının 217-222-ci sehifesinde, 15-ci sayının 232-235-ci sehifesinde, 16-cı sayının 254-256-ci sehifesinde, 16-cı sayının 287-288-ci sehifesinde, 20-ci sayının 317-320-ci sehifesinde, 21-ci sayının 335-336-cı, sehifesinde, 22-ci sayının 334-352-ci sehifesinde çap olunmuşdur – E.Ş). Çap olunmuş "Neden bu hala qaldıq?" pyesi ile qoyulurdu. Ondan sonra 15 il içinde yazılan 20-ye qeder pyesin "umumi xüsusiyyet ondan ibaret idi ki, onlar tarixi keçmişe dönmekdeydiler. Onlardan bir qismi islam tarixine, ikinci qismi Türkiyeye ve Türkiye tarixine baxaraq onlardan özlerine mövzu seçmekdeydiler". (Kengerli-Eliyeva Aybeniz, 2008:58-59).

4. Medeniyyet meleyi Bu cümleler içimizde bir rahatlıq yaratdığı kimi onu yazan müellimlerimize de hörmetimizi artırırdı.

D.P.Ursun H.S.Ayvazovu "Medeniyyet meleyi" adlandırması milletsever genclerin diller ezberine çevrilmişdi. Çox vaxt hökumet daire-lerinden ve ya yanımızdakı insanın xeberçi ola bileceyinden ehtiyatlananda H.S.Ayvazovun adının evezine "medeniyyet meleyi" demekle kifayetlenirdik. Qarşı teref de kimden söz açdığımızı anlayırdı.

O zaman çoxlarımız üçün aydın deyildi ki, 1878-ci il may ayının 6-da Alupkadakı kasıb bir ailede doğulan, bitirdiyi medresede xocalıq eden, İstanbulda, Qahirede tehsilini artıran, "Tercüman" qezetine meqaleler yazan, hetta bir müddet qezetin redaktoru olan Asan Sebri Ayvazov neden Azerbaycanla bu qeder bağlı olmuşdu? Neden Akmescid-Simferopolda 1917-ci ilde neşrine başladığı "Millet" adlı gündelik siyasi, ictimai, iqtisadi, edebi qezeti 1918-1919-cu illerde Bakıda çap etmeli olmuşdur?

Peterburqdakı Merkezi Dövlet Tarix Arxivindeki 821-ci fondun siyahı 133, iş 472-de olan Rusiya Daxili İşler Nazirliyinin bir melumatında deyilir: "İstanbul müselman cemiyyetinin rusiyalı başçıları, meselen, Ebdürreşid İbrahimov, şair Akçurin ve publisist Ağayev son zamanlar öz ideyalarının yayılması yolunda seyle çalışırlar. Rusiya müselmanları içe-risindeki güclü yükseliş onların işi üçün elverişli zemin yaradıb. Onlar Rusiya müselman ehalisi arasında populyar olmalarından istifade edirler. Türkiye ve Misir dövri metbuatında türk ve ereb dillerinde çap edilen kinli russofob meqalelerin hamısı onların qeleminden çıxır. Adlarını çekdiyim şexsler Rusiyanı hemişelik terk etseler de, hazırda şexsi yazışmaları yolu ile rus müselmanları ile möhkem elaqe saxlayırlar. Eyni zamanda onlar İstanbuldakı panislamist teşkilatın görkemli xadimleridirler".

"Rusiya müselmanları içerisindeki güclü yükseliş"i temin edenler ise Asan Serbi Ayvazov ve onun meslekdaşları idi. Asan Sebrinin Azerbaycandakı meslekdaşlarının sayı Kırımdakılardan heç de az deyildi. Baxmayaraq ki, Rusiyanın hakimiyyet orqanları Bakıdan E.Ağayev, E.Hüseynzade, Ehmed Kamal Rasim oğlu, Xalid Xürrem Sebribeyzade, elece de Rusiyanın başqa yerlerinden ve E.İbrahimov, H.S.Ayvazov Y.Akçuraoğlu ve başqalarının vetenlerini terk ederek İstanbula getmeye mecbur etmişdi. Onlar Rusiyadakı meslekdaşlarının dayağıyla İstanbulda "İttihadi-islam" (1909), "İttihadi Mehemmediye" (1909), "Türk derneyi" (1908), "Türk ocaqları" (1910), "Türk yurdu cemiyyeti" (1911), "Cemiyyeti-elmiyyeyi-islamiyye" ve s. yaratmış, "Taarifi-müselman" (1910), "Siratül müsteqim" (1908), "Sebil ül-Reşad" (1911-ci ilden "Siratül müsteqim" davamı kimi), "Türk yurdu" (1911-ci ilden) ve s. qezet ve jurnalları neşr ederek müxtelif yollarla vetenlerine göndermişler. Bu da Rusiyanın hakimiyyet orqanlarını berk narahat etmişdir.

"Tercüman"da, "Füyuzat"da, "Veten xadimi"nde, "Millet"de ve b. qezet-jurnallarda H.S.Ayvazovun çap etdirdiyi meqaleler günümüzedek aktuallığını qoruyub saxlamışdır. "Füyuzat" jurnalının 1906-cı

261

ilde neşr olunan 2-ci sayındakı "Heyat"ın qürubundan "Füyuzat"ın tülulundan hasil olan teessüratım" (seh.25-27), 3,4 ve7-ci saylarındakı "Heyati-eqvan ne ile qaimdir?" (seh. 42-43, seh. 59-60, seh. 106-108), 5-ci sayındakı "Beşer ve sey" (seh. 74-76), 6-cı sayındakı "Kırımlılar ne üçün tenqid edilmişdir?" (seh. 93-96) ve "Heyatı aile ve aileçilerimiz" (seh.93-96), 1907-ci ilde neşr olunan 7-ci sayındakı "Qivai meneviyye" (seh.107-108), 13-cü sayındakı "Telimi-etraflı meselesi" (seh.200-203), 16-cı sayındakı "A.H.S. Lisan qovğası" (seh.251-254), 17-ci sayındakı "Esaret qurbanları" (seh.263-265), 25-ci sayındakı "Qadınlar ve qadınların ehemiyyeti" (seh. 415-416) meqa-leleri müellifin mehsuldar yaradıcılığından xeber verir ("Füyuzat" , 2002).

5. Siyasi mubarizenin önünde Kendliler terefinden II Dövlet dumasına deputat seçilen idtedadlı publisist, islahatçı görüşlerile

seçilen Reşid Mehdiyev 1906-cı il may ayının 1-den Qarasubazarda "Veten xadimi" qezetini neşre başlayır. Heftede dörd sayı çıxan bu qezete redaktorluq (müherrirlik) Asan Sebri Ayvazov edir. Milletin qeflet yuxusundan oyanmasında, tarixi keçmişini öyrenmesinde, azadlıq uğrunda savaşa hazırlanmasında qezetin rolu böyük olur. Bundan qorxuya düşen hökumet "Veten xadimi" qezetini 1908-ci ilde bağlayır.

Özünü hemişe İsmayılbey Qaspıralının telebesi sayan Asan Sebri onun hem de kömekçisi ve meslekdaşı olmuşdur. "Tercüman" qezetinin redaktorluğunu da İsmayılbey Qaspıralı mehz A.S.Ayvazova hevale etmişdi. İsmayılbey Qaspıralı dünyasını deyişende onun başı üzerinde olan ve onun son sözlerini Türk dünyasına çatdıran da Asan Sebri olmuşdur.

Xalqını oyandırmaq, onları zülme, istismara, müstemleke-çiliye qarşı mübarizeye seferber eden Asan Sebri teqib ve tezyiqlerden qurtulmaq üçün bir müddet Moskvaya gedir. Oradakı Lazarev adına Şerqşünaslıq İnstitutunda ders deyir. Lakin Azerbaycanla elaqesini yene de kesmir. Bakıda neşr edilen qezetlerin Moskva müxbiri kimi de fealiyyet gösterir. 1910-cu ilde Osmanlı dövletinin sedrezemi (Baş Naziri) olan Hüseyn Hilmi Paşa ikinci defe istefa vererek Avropa seyahetine çıxır. Oradan da Rusiyaya dönen Hüseyn Hilmi Paşa Rusiya çarı II Nikolay ve xanımı, elece de o zamankı baş nazir Stolıpin terefinden hörmet ve ehtiramla qarşılanır. Rusiyaya sefer eden ilk Osmanlı baş naziri Hüseyn Hilmi Paşa Peterburqla tanış olmaqla kifayetlenmir. O, 1910-cu ilin aprelin 8-de Moskvaya gelir.

Moskvada A.S.Ayvazov Hüseyn Hilmi Paşaya tercümeçilik etmekle yanaşı, onun haqqında xeberleri ve aldığı müsahi-beleri Bakıda neşr ediler "Heqiqet" qezetine gönderir. Diqqetiçeken bir cehet odur ki, Osmanlı dövletinin istefada olan baş naziri Rusiyanın dövlet rehberlerini avtomobillerile deyil, Murtuza Muxtarov ve Şemsi Esedullayevin avtomobillerile gezir.

Moskvada mescidlere geden, müselmanların öndegedenlerile görüşen Hüseyn Hilmi Paşa oradan Nijni Novqoroda gedir. Kazan şeherinde ona gösterilen maraq ve diqqete göre üç gün qalmalı olur. Paşa Kazandan da Samaraya gedir. Heşterxana da getmesi evvelceden planlaşdırılsa da, nedense Samaradan geri qayıdaraq Rusiya tabeliyinde olan Varşavaya, oradan da İstanbula dönür.

Osmanlı dövletinin istefada olan sedrezeminin Rusiya seferinin Qafqazda, Türküstanda, İranda ve b. yerlerde tebliğinde Asan Sebrinin Bakıda çap olunan meqalelerinin böyük rolu olmuşdur.

Asan Sebri Ayvazov harada yaşamasından, harada işlemesinden asılı olmayaraq maarifçilikle yanaşı, ictimai-siyasi fealiyyetle de meşğul olur. Bezen de vetenini çetin durumdan qurtarmaq üçün yaradıcılığına ara verib dövlet quruculuğu ile meşğul olur.

1917-ci ilin fevralında Rusiyanı sarsıdan inqilab Kırımdan da yan keçmedi. Kırımın vetenperver ve milletseverleri ölke-lerini azad ve müsteqil görmek üçün ayağa qalxır. Müsteqil dövletlerini de qura bildiler. 1917-ci il martın 26-da Kırım Xalq Cümhuriyyeti elan edilir ve Noman Çelebi Cihanın reh-berliyinde Kırım Millî hökumeti qurulur.

Kırımda çağırılan meşhur I Qurultayın esas teşkilatçılarından biri de Asan Sebri Ayvazov olur. 1917-ci il noyabrın 17-de Kırımda ilk defe qadınların da tam hüquqlu vetendaş kimi iştirak etdiyi bir seçki keçirilir. Aralarında qadınlar da olan 76 deputat Baxçasarayda toplaşır. Kırım Müselmanları İcra Komitesi adından Noman Çelebi Cihan onları salamlayır. 1917-ci il noyabrın 26-da Qurultay nümayendeleri Xan camide namaz qıldıqdan sonra Kırım Müselmanları Merkezi İcraiyye Komitesinin sedri Noman Çelebi toplantını açır. Qurultayda Kırım Xalq Cümhuriyyetinin Anayasasını

262

(konstitusiyasını) hazırlamaq üçün komissiya yaradır. Bu komissiyaya Noman Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet, Cafer Ablay, Asan Sebri Ayvazov üzv seçilirler. (Kandimov Yunus, 1991:16). Onların hazırladığı Anayasa geniş müzakireden sonra qurultay iştirakçıları terefinden dekabrın 13-de qebul olunur. Qurultay Kırımda bütün heyatı idare etmek üçün ciddi addımlar atır. Ölkede parlamentli respublika yaradıldığı elan olunur. Asan Sebri Ayvazov yeni yaradılmış parlamente sedr seçilir.

Qurultayda Kırımdan kenarda olan esgeri birliklerin vetene getirilmesi qerara alınır. Erkan-ı Harbiye Reisi (Herbi nazir) Cafer Seyit Ahmet Ukrayna cebhesindeki Kırım Süvari bölüklerini getirmek üçün çox çetinlikle de olsa, Kiyeve gedir. Süvari alaylarını Kırıma yola salmağa başlayır. Feqet Rumıniya cebhesindeki müselman ve tatar esgerlerden ibaret 28.000 neferlik ordu mesafenin uzaqlığından ve bölgedeki qarışıqlıq ucbatından, demir ve şosse yollarının normal işlememesinden vaxtında Kırıma getirmek mümkün olmur.

Asan Sebri Ayvazovun 1917-ci il iyulun 27-de neşrine başladığı gündelik siyasi, ictimai, iqtisadi, edebi "Millet" qezetinin 132 sayını dekabrın 19-na kimi çap ede bildi. Qurduqları hökumetin bolşevikler terefinden qan içinde boğulması, hökumetin başçısı Noman Çelebi Cahanın şehid edilmesi, ölkede yaranmış qarışıqlıq Asan Sebrini yeniden Bakıya gelmeye mecbur edir. Nazim Axundovun hazırladığı "Azerbaycan metbuatı. (Biblioqrafiya)" kitabında "Millet" qezetinin Bakıda 1918-ci il fevralın 1-den dekabrın 30-dek 186, 1919-cu il avqustun 15-de yalnız bir sayının çap edildiyi gösterilir. (Axundov Nazim, 1965).

Sovet hakimiyyeti illerinde daima tenqid edilen Asan Sebri Ayvazovun neşr etdiyi "Milliyyet" qezetinin Azerbaycanın kitabxanalarında 65, 67, 68, 70-86, 89, 91-176 saylarının qorunub saxlanmasını hüner saymaq olar.

Lakin bolşevikler Kırımda çox duruş getire bilmir. 1918-ci ilin yazında Almanlar onları yarımada-dan vurub çıxarır ve "müselman korpusu"nu terksilah edir. General Masey Sulkeviç esasen Polşa tatarlarından ibaret bir qrup zabitle Krıma gelir. Burada o, alman herbi komandanlığı ile elde edilmiş razılıq esasında Krım hökumetini formalaşdırmağa başlayır. Özü hökumetde baş nazir postunu tutmaqla yanaşı müdafie ve daxili işler naziri vezifelrerini de icra edir. Xarici işler naziri vezifesine Krım tatarlarının tanınmış liderlerinden biri, sonralar Türkiyede ve Polşada Krım siyasi mühaciretinin rehberi ve Krım dövletçiliyi ile bağlı bir sıra tedqiqatların müellifi kimi meşhurlaşan Cefer Seyid Ehmed teyin edilir. Edliyye naziri postu milliyyetce Litva tatarı Aleksandr Ehmedoviçe (sonralar, 1928-ci ilde Polşa Senatının üzvü seçilmişdi) hevale olunmuşdu. Yerli rus icmasının nümayendeleri Nikiforov ve Nikitin müvafiq suretde maliyye ve senaye-ticaret naziri vezifelerini tuturdular. Krımdakı alman icmasının temsilçisi Friman kend teserrüfatı ve techizat naziri vezifesine teyin olunur.

1918-ci il iyun ayında hökumetde aparılan yerdeyişme ve yeni teyinatlarda Kırım tatarı Mustafa Mirze Kıpçaq kend teserrüfatı, rus generalı Çarikov tehsil, Polşa tatarlarından general Aleksandr Milkevski müdafie, Litva tatarı Boquşeviç dövlet emlakı, polyak Donbrova techizat naziri vezifelerine teyin edilirler.

M.Sulkeviç 1918-ci il iyunun 25-de elan etdiyi memorandumda bildirilirdi ki, "mövcud şeraitde onun temsil olunduğu hakimiyyetin qarşısında dayanan esas vezife keçmiş Rusiya imperiyasının taleyi müeyyenleşene ve yeni yaranmış dövletlerle bağlı situasiya aydınlaşana qeder Krım yarımadasının müsteqilliyini qorumaq ve milli mensubluğundan asılı olmayaraq bütün Krım ehalisinin tehlükesizliyini temin etmekdir". (Quliyev Vilayet, 2009:321)

"Yeni dövletin hüquqi esaslarını möhkemlendirmek üçün M.Sulkeviç Krım Seyminin fealiyyete başlamasını zeruri sayırdı. Yarımada ehalisinin 40 faizini teşkil eden Krım tatarlarının dini ve medeni problemlerin hellinde muxtariyyet hüququnu tanımaqla, Krım-tatar parlamentinin - Qurultayın ve onun komissiyalarının fealiyyetini teqdir etmekle bir sırada ehalinin bütün tebeqelerinin ve milli icmaların hamısının öz nümayendelerini gönderdiyi Seym vasitesi ile Krımın gelecek siyasi quruluşunu müeyyenleşdirmeyi daha etibarlı ve vacib hesab edirdi.

Lakin Seyme seçkilerin keçirilmesi uzun vaxt ve ciddi hazırlıq teleb etdiyinden, deyişen şerait ise her gün qarşıya yeni vezifeler qoyduğundan hökumet başçısı kimi Sulkeviç özü bir sıra qanun qüvvesinde olan hüquqi aktlar qebul etmişdi". (Quliyev Vilayet, 2009:321)

263

Bizce Mehemmed Sluleviçin qebul etdiyi qanunlar sırasında en önemlisi geriye mühaciret (reemiqrasiya) haqqında qanun idi. Bu qanun 150 ile yaxın davam eden Rusiya işğalı dövründe zorakı yollarla Türkiyeye ve Rusiyanın daxili quberniyalarına köçürülmüş Kırım tatarlarının maneesiz şekilde ata-baba yurdlarınatmalarına imkan verirdi.)

Durumun getdikce ağırlaşdığını gören Cafer Seyit Ahmet, Seyitcelil Xettat, Hesen Sebri Ayvazov, Ahmet Özanbaşlı, Amdi Bekirzade ve Xelil Çapçaqçının iştirakı ile gizli bir toplantı teşkil edilir. Toplantıda qerara alınır ki, H.S.Ayvazov Osmanlı dövletine sefir gönderilsin. Onlar yaxşı bilirdiler ki, Osmanlı dövletine düşmen gözüyle baxan ruslar bununla razılaşmayacaqlar. Odur ki, qerarlarını yalnız Baş Nazir Süleyman Sulkeviçe dediler ve ondan xahiş etdiler ki, mesele reallaşanadek heç kime heç ne demesin.

Eslinde bu mesele yeni deyildi. Xarici İşler Naziri Cafer Seyit Ahmet 1918-ci ilin aprelinde Osmanlı Döv-letinin Sedrezemi (Baş veziri) Telet Paşadan Kırımda sefirlik açmalarını xahiş etmişdi. O da bunun reallaş-ması üçün Kırım hökumetinin İstanbulda bir elçilik açmasının lazım geldiyini vurğulamışdı.

1918-ci il avqustun 1-de İstanbula gelen A.S.Ayvazov tecili metbuat konfransı çağırır, gelişinin meq-sedini açıqlayır ve Kırım Hökumeti Derseadet Mümessil-i Siyasiliyi adıyla konsulluq fealiyyetine başlayır. Türkçülüyün ideoloqlarından biri kimi tanınan Asan Sebri İstanbulda böyük hörmetle qarşılanır ve o, Kırımın müsteqilliyi ideyasına Osmanlı dövletinin menevi-siyasi destek vermesine nail olur. Azerbaycan höku-metinin başçısı Mehemmedemin Resulzade Osmanlı paytaxtındakı Azerbaycan nümayende heyetinin başçısı, xarici işler naziri M.H.Hacınskiye 1918-ci il avqustun 4-de yazdığı mek-tubunda da qelem ve eqide dostu Asan Sebri Ayvazovun İstanbula gelmesi ve diplomatik fealiyyete başlaması haqqında melumat verilir, onunla sıx elaqe qurmalarını tövsiye edir. (Quliyev Vilayet, 2009:324)

Kırım hökumetinin rus üzvleri H.S.Ayvazovun İstanbulda işe başlamasından berk esebleşerek onun fealiyyetini qanunsuz sayırlar. Lakin Asan Sebri ruhdan düşmür, fealiyyetini davam etdirir. O, var gücü ile Kırımın Almaniyanın koloniyasına çevrilmemesine çalışır. Osmanlı hökumetinin üzvleri ile, İstanbul ziyalıları ile yaxından tanışlığı ve dostluq elaqeleri onun semereli fealiyyet göstermesine sebeb olur. Osmanlı Herbi nazirliyinin gizli tehsisatından Kırım Tatar Milli İdaresine 100.000 Osmanlı liresi ayrılmasına nail olur.

Kırımın müsteqilliyini qoruyub-saxlamaq üçün bir neçe istiqametde ardıcıl ve düşünülmüş fealiyyet gösterilse de beynelxalq veziyyet olduqca mürekkeb idi. Bir terefden Ukrayna Radası Qurultay işyirakçılarına tebrik mektubu gönderir, o biri terefden Kırımı "tarixi torpaqları" kimi öz terkibine qatmağa can atırdı. (Quliyev Vilayet, 2009:323)

Ukrayna hökumeti 1918-ci ilin iyulunda yarımadanı iqtisadi blokadaya alır. "Bu meqsedle Krım hökumetinin edliyye naziri Aleksandr Ehmedoviçin başçılığı ile 1918-ci ilin sentyabrında Kiyeve nümayende heyeti gönderilmiş ve Ukraynanın yarımadaya qarşı apardığı "gömrük müharibesinin" qarşısını qismen almaq mümkün olmuşdu". (Quliyev Vilayet, 2009:324)

Birinci Dünya Savaşından Almaniyanın ve Osmanlının meğlubiyyete uğraması, Telet Paşanın istefası ayrılmış pulların Kırıma getirilmesini engelleyir. Lakin o, yene de ruhdan düşmür, Ehmed İzzet Paşanın rehberlik etdiyi hökumetle, xüsusen, xarici işler naziri Nabi Beyle elaqesini kesmir. 1919-cu il yanvarın ortalarınadek İstanbulda qalır ve Kırımın hüquqlarını qoruyur.

Yeni-yeni möhkemlenmeye çalışan Azerbaycan Xalq Cümhuriyyeti de Kırımdakı soydaşlarının taleini diqqetle izleyir. "1918-ci il noyabrın 1-den Azerbaycanın Ukraynadakı diplomatik nümayendesi Mir Yusif Vezirova (Çemenzeminli) Azerbaycan Xalq Cümhuriyyetini Krımda da temsil etmek tapşırıldı. Öz növbesinde, Krım hökumeti de qarşılıqlı elaqeler yaratmaq, Qara deniz hövzesi, xüsu-sen de limanları ile bağlı razılaşdırılmış siyaset meselelerini müzakire etmek üçün öz nümayendesi Eli Aleksandroviçi 1918-ci il noyabrm evvelinde Azerbaycana gönderdi.

Azerbaycan Hökumetinin elçisi M.Y.Vezirov 1919 ilin yanvarında Simferopolda Krım türk parlamentinin sedri Seyid Camal Xettatovla ve milli direktoriyanın başçısı S.Misxarlı ile görüşdü ve Cümhuriyyetin Krım türklerinin milli müsteqillik uğrunda mübarizesini müdafie etdiyini bildirdi. Azerbaycan Hökumetinin başçısı Feteli xan Xoyski 1919 il yanvarın 14-de Krım türk milli direktoriyasının başçısı S.Misxarlıya gönderdiyi mektubda onun Hökumetinin Krımı müsteqil dövlet

264

kimi görmeyi arzu etdiyini ve Paris sülh konfransında Krım nümayendesinin Azerbaycan nümayendeliyi ile sıx elaqede fealiyyet göstermesinin zeruriliyini bildirdi.

1919 il martın 19-da doktor Cefer bey Rüstembeyov Azerbaycan Cümhuriyyetinin Krımda ve Kubanda diplomatik nümayendesi ve ticaret agenti teyin edildi. Lakin 1919 il aprelin 9-da Krımın Qırmızı ordu terefinden işğalı, iyulun 1-de ise yeniden Denikin ordusunun eline keçmesi onun müsteqilliyine qeti olaraq son qoyduğu üçün C.Rüstembeyovun bu missiyanı icra etmesi mümkün olmadı. Ona göre de, Azerbaycan Xarici İşler Nazirliyi bölgede baş veren prosesleri yaxından izlemek üçün 1919 il sentyabrın 22-de iqtisadçı alim Şeyx Eli Hüseynovu Azerbaycanın Krımda konsul agenti teyin etdi". (Azerbaycan Xalq Cümhuriyyet Ensklopediyası, 2004: 203-204)

1919-cu ilde daha çox ağqvardiyaçılar kimi tanınan, Rusiyada zor gücüne hakimiyyeti ele almış bolşeviklere qarşı mübarize aparan "Könüllü ordu" ve ya general A.Denikinin (16.12.1872-08.08.1947) rehberlik etdiyi Rusiyanın Cenubundakı Baş Silahlı Qüvveler Kırımı işğal etmekle bölge-de veziyyeti daha da gerginleşdirir. 1920-ci ilin aprelin 4-den ise A.Denikinin hakimiyyeti general P.N.Vrangele (15.08.1878-25.04.1928) vererek xarice gedir. General P.N.Vrangelin rehberlik etdiyi "Könüllü ordu" Kırımda at oynatmağa başlamışdı.

6.Siyaset ve dövlet quruculuğundan ictimai işlere 1920-ci ilin noyabrında bolşevikler ağqvardiyaçı adlandırdıqları herbi qüvvelere qalib gelerek Kırımı

yeniden işğal edir ve 1921-ci il oktyabrın 18-de RSFSR-in terkibinde Kırım Muxtar Sovet Sosialist Respubli-kasını yaratdıqlarını elan edirler.Bolşevikler hakimiyyeti zorla ele ala bilseler de, onların dövlet idarelerinde, mekteblerde, xestexanalarda çalışacaq ki-fayet qeder kadrları yox idi. Odur ki, burjua kadrları adlandırdıqları mütexessislerden, hetta bolşevikleri sevmeyen kadrlardan da istifade etmek mecburiyyetinde idiler.

Bolşevikler Asan Sebri Ayvazovun keçmiş fealiyyetini yaxşı bilseler de, ondan imtina ede de bilmirler. Onu Kırım MSSR Merkezi İcraiyye Komitesinin tercüme şöbesinde işe götürürler. Bölgenin iqtisadi durumunun ağırlığını, yüzlerle insanın acından öldüyünü gören bölşevik rehberleri veziyyetden çıxmaq üçün Türkiyeye müracietden başqa yol görmürler. Kırım Merkezi İcraiyye Komi-tesi 1922-ci il martın 2-4-de keçirdiyi ikinci sessiyasında Türkiye Böyük Millet Meclisine yardım üçün müraciet etmeyi ve bu meqsedle bir nümayende heyeti göndermeyi qerara alır. Asan Sebri Ayvazov yeniden genc Türk Respublikasına elçi gönderilir. A.S.Ayvazov ve katibi Mamut Nedim uzun ve ağır sefer-den sonra aprelin 17-de Ankaraya gelib çata bilir. Türkiyedeki Sovet böyük elçisi Semyon Aralov A.S.Ayvazovu xoş qar-şılayır ve onu sefirliyin müşaviri vezifesine götürür. İki gün sonra ise Kırımda aclıq çekenlere yardım toplamaq meqsedile Cafer Seyit Ahmetin başçılığı ile Ankaraya yeni bir heyet de gelir.A.S.Ayvazovun ve Cafer Seyit Ahmetin birge fealiyyeti, qezetlere verdikleri müsahi-beler, dövlet xadimleri ve iş adamları ile apardıqları söhbet öz behresini verir. Aclıq ve sefalet içeri-sinde olan genc Türkiye Kırıma yardım toplama kampaniyasına başlayır.

Kırım aclarına yardım üçün teşkil edilmiş merkezi komite genişlendirildi. Buraya deputatlar, paşalar, Ankara qubernatoru, Ankara Müftisi ve b. daxil oldular. Teşkilatın rehberliyine mehşur generallardan Refet Paşa seçildi. Onun rehberliyi ile aprelin 25-de keçirilen ilk toplantıda bütün Anadolu ve İstanbul xalqına yardım üçün müraciet edildi. Toplanacaq yardımlarının Hilal-i Ehmer (Qızılay) Cemiyyeti hesabına yığılması qerara alınır.

Bu toplantılara Azerbaycanın Türkiyedeki elçisi İbrahim Ebilov, yazıçı ve ictimai xadimlerden Yunus Nadi, Yusuf Akçura ve Ağa Gündüz, deputatlar Mahmut Esad ve Tevfik Rüşdü kimi çox meşhur adamlarla iştirak edirlermiş.

Türkiyeden Kırıma gönerilen birinci yardım kampaniyasında Anadoludan ve İstanbuldan toplanan 1000 çuval un, ikinci defe ise 2000 çuval un, 696 sandıq sebze ve et konservleri olur. Xalqını aclıqdan qurtaran, bununla da bolşevikleri de çetin veziyyetden çıxaran A.S.Ayvazov 1922-ci ilin sonunda vetene dönür. Sovet memurları yerlerini möhkemletdikce A.S.Ayvazov kimi nüfuzlu ve bacarıqlı insanlara da münasibetleri deyişir.

7.Elmi-pedaqoji fealiyyeti Savadsız, mehdud dünyagörüşlü insanların rehberliyi altında işlemeyin mümkünsüz olduğunu

gören Asan Sebri Ayvazov 1922-ci ilin sonlarında Kırım Pedaqoji İnstitutunda ereb ve türk dillerinden

265

ders demeye başlayır. 1923-cü il iyun ayında onun edebi ve ictimai-siyasi fealiyyetinin 25 illik yu-bileyini qeyd edirler. Yubileyde H.S.Ayvazovun üç cildlik "Kırımtatar dili ve edebiyyatı tarixi" yazdığını qeyd edirler.

Azerbaycanla elaqesini kesmeyen Asan Sebri Ayvazov 1926-cı il fevralın 26-da Bakıda keçirilen I Türkoloji Qurultaya gelir. Qurultayın 131 nümayendesı arasında en feal iştirakçılardan biri de Asan Sebri olur.

Qurultay iştirakçısı milliyyetce alman olan T.Menzel qurultayı meşhur türkoloq V.Radlovun şerefine, Türkiyeden gelen nümayendeler ise İsmayılbey Qaspıralının şerefine keçirilmesini teklif etmişler. Her iki teklif qebul olunduqdan sonra Türk xalqlarının diline, tarixine, etnogenezine, etnoqrafiyasına, edebiyyatına ve medeniyyetine hesr edilmiş 17 iclas keçirilmiş ve bu iclaslarda 38 meruze dinlenilmişdir.

Asan Sebri burada da türk xalqlarının dillerinin anlaşıqlı olduğundan bir birlerini asanca başa düşdüklerinden söz açarken gösterir ki, Türkiyede, Qazanda, Özbekistanda ele bir ziyalı, medeni türk yoxdur ki, Nevainin eserlerini hevesle oxumasın (1926-cı il Bakı Türkoloji…, 2006: 206).

1926-cı il martın 6-da başa çatan qurultayda Kırım tatarlarından Asan Sebri Ayvazovla yanaşı Hüseyn Akçokraklı, Bekture Şevqi, İsmayıl Lemanov, Mamut Nedim, Xabibulla Abdureşid oğlu Odabaş, Bekir Vahab oğlu Çobanzade ve Yakum Memet oğlu Yakubkamal iştirak etmişdiler. Bu da ehalinin sayına göre Kırımlıların daha çox olduğunu gösterir.

Asan Sebri Azerbaycanda köhne dostlarının çoxunu Bakıda göre bilmir. Onların bezileri bolşevikler terefinden güllelenmiş, bezileri hebsxanalara gönderilmiş, bezileri mühacirete getmek mecburiyyetinde qalmışdı. Buna baxmayaraq o, Kırıma yeni ehval-ruhiyye, yaranmış veziyyetden beynelmilelçilik, kasıb-kusubun rifahı namine adı altında istifade etmek Türk xalqlarının birliyi uğrunda mübarize ezmile qayıdır.

Türk xalqlarının latın elifbasına keçmesinde böyük xidmetleri olan, 1927-ci ilde keçirilen I ve 1929-cu ilde keçirilen II Ümumkırım dil konfranslarında meruzeler eden Asan Sebri 1927-ci ilde "Latın elifbasına dair", "Oktyabr inqilabı ve tatar münevverleri", 1928-ci ilde "Qiraet kitabı", "Meyus şairlerimiz" ve başqa eserlerini çap etdirir, "Yeni dünya", "İleri", "Oxul işleri" jurnallarına dilçilikle bağlı silsile meqaleler yazır, latın elifbasıyla çap olunan "Kozaydın" jurnalına redaktorluq edir. (Fazıl Riza, Naqayev Safter 2001:226).

V.Şekspirin "Otello" faciesini Haşımbey Vezirovla birlikde tercüme eden (Azerbaycan teatrının salnamesi, 1975:565) Asan Sebri Ayvazov Turgenevin "Babalar ve balalar" eserinden parçalar, Çexovun 20-den çox hekayesini, Tolstoyun ve b. rus klassiklerinin, Lonqellinin "Tayfun", Kunt Qamsununun "Yarım ay altında" dramını ana dile tercüme etmişdir. (Fazıl Riza, Naqayev Safter 2001:226).

Azerbaycanla elaqesini kesmemeye çalışan Asan Sebri Ayvazov Azerbaycan teatrlarında tamaşaya qoyulan eserler haqqında "Na rubeje Vostoka" jurnalına ve b. rusdilli metbuata olduqca deyerli meqaleler de yazmışdır (Cavid-ömrü boyu, 1982:207,219). Bu meqaleler bele qenaet yaradır ki, o, Bakıda 1927-28-ci illerde olmuş ve teatr tamaşalarına baxmışdır.

Sonuc Asan Sebri Ayvazovu keçmişdeki ictimai-siyasi fealiyyetine, yazdığı meqale, pyeslere göre 1932-ci ilde

çalışdığı pedaqoji institutdan işden çıxarırlar. Bununla da ondan el çekmirler. 1937-ci il aprelin 4-de 59 yaşlı vetenperver edibi hebs edib 1938-ci il aprelin 4-de gülleleyirler (Fazıl Riza, Naqayev Safter 2001:227).

Diqqeticeken odur ki, 1937-ci ilde Azerbaycanda hebs olunan, güllelenen aydınların istintaq materiallarında da Asan Sebri Ayvazovun adı tez-tez çekilir. Demek DTK (KQB) istintaqda da onu azerbaycanlı meslekdaşlarından "ayırmağı" lazım bilmeyib.

Abdullayev A. (1966). Azerbaycan dilinin tedrisi tarixinden, "Maarif" neşriyyatı, Bakı. Axundov Nazim (1965).

Azerbaycan metbuatı, Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı. Azerbaycan kitabı (1963). (Biblioqrafiya) 3 cildde I cild 1720-1920. (I cildi tertib edeni E.Y.Eliyev), Bakı.Azerbaycan teatrının salnamesi. 1850-1920 (toplayanı, tertib edeni ve izahların müellifi Qulam Memmedli). (1975). Azerbaycan Dövlet Neşriyyatı, Bakı.Azerbaycan Xalq Cümhuriyyeti Ensklopediyası.(2004). İki cildde, I cild, "Lider" neşriyyatı, Bakı.Cavid-ömrü boyu (Heyat ve yaradıcılıq selnamesi 1882-1941). (1982). "Yazıçı" neşriyyatı, Bakı. Kandimov Yunus. (1991). 1917 sene Kurultay. O nasıl olğan edi (oçerk). "Abdet" qezetinin neşri, Baxçasaray.Kengerli-Eliyeva Aybeniz. (2008). Azerbaycanda romantik türkçülük, İstanbul.Qehramanlı Nazif. (1994). Qarasubazardan olan professor, Bakı. Quliyev Vilayet.

266

(2009). Polşa tatarları Azerbaycan dövletçiliyinin xidmetinde: General Masey Sulkeviç, Son illerin yazıları, "Ozan" neşriyyatı, Bakı.Mustafayev Q. (1973). XX esrin evvellerinde Azerbaycanda islam ideologiyası ve onun tenqidi, "Maarif" neşriyyatı, Bakı.Sultanlı E. (1964). Azerbaycan dramaturgiyasının inkişaf tarixi, Bakı.Şamil Eli.(2012). Azerbaycanla sıx bağlı olan Asan (Hesen) Sebri Ayvazov "Kimlik"(Elmi-ictimai dergi), sayı 7, mart, Bakı. Fazıl Riza, Naqayev Safter. (2001) Kırımtatar edebiyyatının tarixi. (Kıska bir nazar), Ağmescid. "Füyuzat" jurnalı. (2002). Biblioqrafiya(tertib edeni Aydın Xelilov), Az.Ata.M. neşriyyatı, Bakı. 1926-cı il Bakı Türkoloji qurultayı (Stenoqram materialları, biblioqrafiya ve foto senedler) (2006). Ruscadan tercüme, ön söz ve şerhlerin müellifleri Professor Nerimanoğlu Kamil Veli, elmi işçi Ağakişiyev Eliheyder. "Çinar Çap" neşriyyatı, Bakı.

Осман Уяник, канд. філол. наук / Yrd. Doç. Dr. Osman UYANIK (Туреччина /TÜRKİYE)

СПОЛУЧНИК TAKI – ЗАПОЗИЧЕННЯ З УЙГУРСЬКОЇ ТА ХОРЕЗМСЬКОЇ ДО УРУМСЬКОЇ

UYGUR VE HAREZM TÜRKÇESİNDEN URUM TÜRKÇESİNE KÖPRÜ 'TAKI' BAĞLAMA EDATI

Османська література приблизно з XIV століття почала поповнюватися перекладами з уйгурської та хорезмської. Тексти цими мовами вирізняли сполучники, які слугували для зв'язку простих висловлювань у складні всередині речень. Найчастотнішим сполучником, який отримав поширення, був takı, що мав значення "та" ("і").

У сучасній турецькій мові takı відповідає сполучникам da (de) або сполучникові із відтінком посилення dahi. Проте рідко da (de) виконував функцію єднального сполучника у традиційному розумінні, себто замість ve як у реченні Ali geldi de gitti bile. (Алі прийшов та пішов).

В урумській мові takı навпаки звично виконує функції єднального сполучника поряд із значенням, що відбиває уживання da (de) у турецькій.

Проведення паралелей між уживанням takı у урумській, уйгурській та хорезмській надзвичайно важливо у спростуванні греко-татарської генези урумів.

Ключові слова : османська література, урумі, мова, компоративистика

During the time period of Uyghur and Khwarezm Turkish, literary works from other languages have been started to be translated to Turkish. Binding prepositions were required to transfer literaly the affiliated structures of sentences of translated literary works. The "takı" preposition is the most vastly newly used preposition in this peried which is used in place of todays "ve" preposition and encounterd so often in literay works translated during Uyghur and Khwarezm period.

The binding preposition "takı" is transformed to "da,de" in Turkey's Turkish (language)and it's mostly used in terms of "dahi" for enforcement cases. Rarely in sentence like"Ali geldi de gitti bile.", it appears in term of"ve" binding preposition.

In Urums Turkish linking preposition "takı" is same as "da,de" in Turkey's Turkish. This preposition has been vastly used in term of "dahi"and inflection preposition in Turkey's Turkish while in Urum's Turkish it has been used widely in its traditional meaning of "ve" binding preposition in other words as conjuction.

"Da,de" binding prepositions are important in term of showing the connection between Urum's Turkish and Uyghur-Khwarezm Tukish and hence in term of showing the fallacy of those charactarizing Urumies as Greco-Tatars.

Key words: Urumlar, Urum's Turkish, conjunctions, da/de conjunction.

Giriş: Türkçe, bünyesinde bulunan sıfat-fiil, zarf-fiil ve isim-fiiller sayesiyle başka dillerde birden çok

cümle ile ifade edilebilen düşünceleri tek cümlede ifade edebilme yeteneğine sahiptir. Bünyesinde sıfat-fiil, zarf-fiil ve isim-fiiller bulunan cümleler, bazı dilbilimcilere göre girişik birleşik cümle olarak adlandırmakla birlikte -fiilimsilerin bir yargı bildirmemesinden dolayı- bazı dilbilimciler tarafından basit cümle kategorisinde görülmektedir (Karahan 2004: 41).

Türkçe ulaşılabilen en eski yazılı kaynaklar incelendiğinde Türkçenin cümle yapısı itibarı ile basit yapıdaki cümlelerin kullanıldığı bir dil olduğu görülmektedir. Sıralı cümlelerin, basit ve diğer yapıdaki cümlelerin art arda sıralanmasından oluştuğu göz önüne alındığında Türkçenin ilk devirlerinde basit yapıdaki cümlelerin Türkçe cümle yapısının temelini oluşturduğu ortaya çıkmaktadır. Talat Tekin'in milattan sonra 329'da geçen bir olayın Çin harfleriyle ve Türkçe tespit edildiği iki cümleyi, "Sü:ke

267

tılıkang bugukgı tuktang = Savaşa çıkın, Buguk'u (küçük geyiği) tutun!" (Ercilasun 2004: 60-61) şeklinde günümüz Türkiye Türkçesine aktarması bu duruma örnek olarak gösterilebilir. Hunlar zamanına ait bu cümle, iki basit cümlenin art arda sıralanması ile oluşan sıralı cümledir.

732 yılında Bilge Kağan tarafından diktirilen Kül Tigin Abidesinin güney cephesi "Tengri teg tengriden bolmış Türk Bilge Kagan bu ödke olurtum. Sabımın tüketi eşidgil. Ulayu ini yigünüm oglanım biriki oguşum budunum biriye şadpit begler yırıya tarkat buyruk begler Otuz (Tatat) Tokuz Oguz begleri budunı bu sabımın edgüti eşid katıgdı tıngla: İlgerü kün togsık(k)a birigerü kün ortusıngaru kurıgaru kün batsıkınga yırıgaru tün ortusıngaru anda içreki budun [kop] m[ang]a k[örür]." (Ergin 1999: 2).

Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı, bu zamanda oturdum. Sözümü tamamıyla işit. Bil-hassa küçük kardeş yeğenim, oğlum, bütün soyum, milletim, güneydeki şadpıt beyleri, kuzeydeki tarkat, buyruk beyleri, Otuz Tatar ... Dokuz Oğuz beyleri, milleti! Bu sözümü iyice işit, adamakıllı dinle: Doğuda gün doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar onun içindeki millet bana tabidir (Ergin 1999: 3).

sözleriyle başlar. Kül Tigin Abidesi'nden alınan bu bölüm cümle yapısı bakımından incelendiğinde basit yapıdaki cümleler ve basit yapıdaki cümlelerin art arda sıralanmasından oluşan sıralı cümleler görülmektedir. Bu metinde ve diğer Göktürk dönemi yazılı kaynaklarında cümle bağlayıcılarına dolayısı ile bağlı cümleye rastlanmamaktadır.

Bağlaçların ve "takı" Edatının Tarihî Süreçte Kullanımı: Orhun dönemi Türkçesinde bağlaçlar bulunmaktadır ancak bu bağlaçlar hiçbir şekilde cümle

bağlayıcısı olarak kullanılmamaktadır. Orhun döneminde ulayu, başlayu ve yämä bağlaçları met-inlerde görülmektedir.

Ögüm katun ulayu öglärim äkälärim käliñünüm kunçuylarım... "Annem Hatun ve (üvey) annel-erim, ablalarım, gelinlerim, prenseslerim..."

Kisrä tarduş bäglär, kül çor başlayu, ulayu şadapıt bäglär... "Batıdaki Tarduş beyleri, Kül Çor başta olmak üzere (bütün) Şadapıt beyler..."

Bägläri yämä boduni yämä ... " Beyleri de halkı da" (Tekin 2003: 196). Örneklerinde bağlama edatları olan "ulayu, başlayu, yämä" cümle bağlayıcısı olarak kullanıl-

mamaktadır. 732 yılında dikilmiş olan Ongin Yazıtı'nda "takı" kelimesi geçmektedir. Ancak cümle bağlayıcısı

olarak değil kuvvetlendirme görevinde kullanılmaktadır. Täñri Bilgä kaganka (t)akı işig küçüg bergisim bar ärmiş ärinç (Tekin 2003: 224), (Tanrı Bilge Kagan'a da işi gücü veresim varmış.). "Takı" kelimesi Orhun döneminde ayrıca "dahi, daha, henüz" anlamlarında kullanılmıştır (Tekin 2003: 253).

Kül Tigin Abidesi'nin doğu yüzünde "takı" kelimesi "Yaguk el ärsär, ança takı erig yertä ärsär, ança erig yertä bäñgü taş tokıtdım, bitidim." (Tekin 2003: 220) (Yakın yer ise öyle (dahi) erişilir yer ise öyle erişilir yere ebedi taş yazdırdım.) cümlesinde geçmektedir ve burada da kuvvetlendirme görevinde kullanılmaktadır.

Uygur Türkçesi döneminin Manici edebiyat kısmına ait olan ve Göktürk yazısı ile yazılmış olan Irk Bitig'te "takı" kelimesi

"Altun kanatlıg talım kara kuş men. Tanım tüsi takı tükemezken taluyda yatıpan tapladukumın tutar men. Sebdükümin yiyür men. Antag küçlüg men. Anca bilingler: edgü ol." (Al kanatlı talım kara kuşum. Vücudumun tüyü daha bitmemişken denizde yatarak dilediğimi tutarım, sevdiğimi yerim. O kadar güçlüyüm. Biliniz ki bu iyidir.) (Ercilasun 1985: 93) falında "daha" anlamında kullanılmıştır.

Uygur döneminin ikinci büyük bölümünü teşkil eden Burkancı edebiyatında tercüme eserler büyük yer tutar. Tercüme eserler genel itibariyle dini içerik taşıdığından eserler Türkçeye kelime kelime aktarılmıştır. Ancak bu şekilde çevrilmesine rağmen bazı çeviri eserlerde -o dönemde Türkçede cümle bağlayıcısına ihtiyaç olmadığı için veya Hint-Avrupa dil ailesi dışındaki dillerden çevirme yapılmasından dolayı- günümüz Türkiye Türkçesinde bağlı cümle olarak kurulan cümleler Uygur metninde basit cümle yapılarıyla zarf-fiil ekleri kullanılarak çevrilmişlerdir. Annemarie Von Gabain'in "Eski Türkçe" adlı makalesinde öldürme aleyhine bir Budist vaaz metni şu şekildedir:

268

1. toña yaña täg küçlüg 2. ärsär ymä. anta ok tolp marım 3. ---ları ät'özläri barça. kogşayur. köküz 4. ---intä yüräki suçınur. bütün ät'öz 5. ---intin tär agıp önär. kün tñri 6. yrukı kap kra közünür. 7. ol irinç ölüm-çi tınlg 8. ırayn yalvaru isig öz-iñä 9. umugı üzülüp kim ärsär özüm-kä 10. ara turkay mu tip umug ınag tiläyü 11. tördin sıñar körür. tili tamkakı 12. kurıyur. kırtısı sarkarur kanı katıp 13. barır. ölürdäçi kişi yti kılıç ilgintä 14. tuta yakın tursar. ol kılıç köz 15. ---iñä ört yalın täg közünüp 16. inçä sakınur. Yir yarılzun ärti. 17. yirkä kiräyin arti. azu uçugma 18. kuş bolup kök-kä uçayın ärti. [Bir kaplan veya fil gibi güçlü olsa bile bütün uzuvları ve vücutları gene de zayıf olur. Göğsünde

yüreği genişler, bütün vücudundan ter boşanır. Gün ışığı kapkara görünür. Bu sefil ölümlü canlı yalvarıp "Kaçıp (kurtulmak) istiyorum." der, yaşama umudu kesilir ve şöyle düşünür: "Bana kim yardıma gelecek?" umut dileyerek dört tarafa bakar, dili damağı kurur, benzi sararır, kanı donar. (Onu) öldürecek kişi keskin kılıç elinde yaklaşınca, o kılıç gözüne bir ateş alevi gibi görünür ve şöyle düşünür: "Ya yer yarılsaydı, yere girseydim yahut uçan kuş olup göğe uçsaydım..." (Mehmet Akalın 1979: 68-69)].

Uygur Türkçesiyle verilen metinde zarf-fiil ekleriyle kurulan cümleler kullanılmasına rağmen günümüz Türkiye Türkçesiyle aktarılan metnin iki yerinde cümle bağlayıcısı ile kurulmuş (bağlanmış-birleştirilmiş) cümle bulunmaktadır. Bu durum Uygur Türkçesi döneminde bağlı cümlelerin cümle yapısında etkili bir şekilde kullanılmadığını göstermektedir.

"Takı" Edatının Bağlaç Olarak Kullanılmaya Başlanması: Uygur döneminde dinî eserler daha ziyade Hintçe, Sanskritçe gibi Hint-Avrupa dillerinden

çevrilmiştir. Bu dillerin muhtevasında bulunan bağlama edatları kelime kelime tercümeden dolayı, Türkçede edat olarak bulunan fakat o güne kadar cümle bağlayıcısı görevinde kullanılmayan "takı" edatının yardımıyla tercüme edilmiştir. Böylece bu dönemde Türkçede cümle bağlayıcısı olarak "takı" edatı kullanılmaya başlanmıştır. Dolayısıyla bağlı cümleler Türkçenin cümle yapısına adapte ol-muşlardır. Buda'nın hayatlarından birini anlatan Kuanşi İm Pusar "Ses İşiten İlah" adlı "çatik"in Uygur Türkçesine çevriminde "takı" cümle bağlayıcısı olarak yoğun bir şekilde kullanılmıştır:

"... anıng ara bir bilge kişi kuanşi im pusar atın atasar ol kamag tınlıglar taluydakı tişi yeklerde ozar kurtulur esen tükel öz yirinte (barur)lar... anı üçün bodisvt kuanşi im pusar tip atanur... takı yime kim kayu tınlıg beglerde agır yazuglug bolup tutup ölürgeli azu kınagalı sakınsar kılıçı biçgesi kagılı tsun tsun sınar uvşanur neng bat kılu umaz kurtulur ... takı yime birük bu üç ming ulug ming yir suvda tolu yavlak yek içgek erser kelip ol kişig ölürgeli örletgeli sakınsar angar utru kuanşi im pusar atın ursar o kamag yekler o kişi tapa kıngırtı yavlak közin körü umagaylar anı takı ne timiş kergek kim ol kişig ölürü usar... azu adın kor yas kılu usar ... takı yime kim kayu tınlıg..."

[(... ve onların arasında hâkim bir kimse Kuanşi İm Pusar adını ansa bütün o canlılar, denizdeki dişi devlerden kurtulur, sağ salim kendi yerlerine varırlar; onun için bu Bodhisattva, Kuanşi İm Pusar diye adlandırılır. Ve yine herhangi bir canlı varlık, beylere karşı suç işlese; (onu) tutup öldürmeği veya (ona) işkence etmeği tasarlasalar, kılıcı, bıçak (ve) kırbaçları parça parça olur, ufalanır; hiç fenalık edemezler; kurtulur. Ve yine bu sayısız memleketlerde birçok kötü devler bulunsa; gelip o kimseyi öldürmeği, eziyet etmeği düşünseler, (o kimse) onlara Kuanşi İm Pusar adını tutsa, o kimseye karşı

269

kızgın ve kötü bakışlarla bakamazlar; (ve) nerede kaldı ki bu bütün devler, o kimseyi öldürebilsin veya (ona) türlü zarar ve ziyan verebilsinler. Ve yine herhangi bir canlı varlık...) (Ercilasun 1985: 101)]

Budist Uygurlar döneminde Çinceden çevrilen bir sutra kitabı olan Altun Yaruk'ta "takı" bağlama edatı genelde kuvvetlendirme görevinde kullanılmıştır ancak bazı yerlerde cümle bağlayıcısı olarak kullanıldığı da görülür.

"... ol (buyan) edgü kılınç küçinte yılkı ajunın takı emgekimizdin ozup kutrulup kişi körklig boltumuz... amtı takı sini örletgeli emgetgeli kelmez biz..." (Kaya 1994: 68).

(Bu iyilikten dolayı hayvan yaşamındaki çekeceğimiz (dünya ve) eziyetlerden kurtulup insan bedenine girdik. Şimdiden sonra (da) sana eziyet vermeye gelmeyiz artık..) (Elmalı 2012: 10).

Türklerin Müslüman olmasından sonraki dönemde Uygur döneminde olduğu gibi dinî içerikli eserler Türkçeye tercüme edilmiştir. Bu dönemlerden biri de Harezm Türkçesi dönemidir. "Takı" cümle bağlayıcısının Uygur dönemi tercüme eserlerinde kullanılma gerekçesi ile Harezm dönemi tercüme eserlerinde kullanılma gerekçesi aynıdır. Dolayısı ile İslami dönem tercüme eserlerinde de aslına sadık kalma endişesiyle bağlı cümleler bol miktarda kullanılmaya devam etmiştir. Harezm döneminde "takı" edatının yoğun olarak kullanıldığı eserlerin başında bir hadis kitabı olan Nehcü'l-Feradis (Uştmahlarnıng Açuq Yolı: Cennetlerin Açık Yolu) gelir.

" 'Ayişe razha aytur: Bir kün peygamber 'as ewinde yatıp turur erdi taqı ékki mubarek yinçüki açuq erdi kim Abu Bekr razhu qapugqa keldi taqı kirmekke destur tiledi erse, peygambar 'as destur bérdi. Abu Bekr razhu kirdi taqı olturdı. Peygambar 'as burunqı halı üze erdi. Yana 'Ömer razhu keldi destur tiledi erse, peygambar 'as anga taqı destur berdi, ol taqı kirdi. Peygambar 'as bayaqı teg turur erdi. Qaçan kim 'Osman razhu keldi taqı destur tiledi erse peygamber 'as olturdı taqı tonını tüzetti taqı yinçükini örtti, andın song 'Osmanga razhu destur berdi erse 'Osman taqı kirdi." (Semih Tezcan, Hamza Zülfikar 1995: 87-88).

(Ayşe (r.a.) söyler: Bir gün peygamber (a.s.) evinde yatıyordu ve iki mübarek inciği açık idi ki Ebubekir (r.a.) kapıya gelip girmek için izin isteyince peygamber (a.s.) izin verdi. Ebubekir (r.a.) girip oturdu. Peygamber (a.s.) önceki hâli üzerineydi. Yine Ömer (r.a.) gelip izin isteyince peygamber (a.s.) ona da izin verdi, o da girdi. Peygamber (a.s.) bilindiği gibi durur idi. Her ne zaman ki Osman (r.a.) geldi ve izin istediyse peygamber (a.s.) oturdu ve elbisesini düzeltti ve inciğini örttü, ondan sonra Osman'a (r.a.) izin verince Osman da girdi.)

Nehcü'l-Feradis'ten alınan yukarıdaki metinde "takı" edatının bağlama görevinin yanında önceki anlamlarında da kullanıldığı görülmektedir. Yukarıdaki metinde "takı" edatı üç farklı görevde kullanılmıştır.

Bu görevlerden ilki; kelimeleri, kelime gruplarını veya cümleleri birbirine bağlamada kullanılan "ve" anlamındaki bağlama edatı (bağlaç) görevidir.

" 'Ayişe razha aytur: Bir kün peygamber 'as ewinde yatıp turur erdi taqı ékki mubarek yinçüki açuq erdi" (Ayşe (r.a.) söyler: Bir gün peygamber (a.s.) evinde yatıyordu ve iki mübarek inciği açık idi.)

"Da, de" edatının ikinci kullanımı, Türkiye Türkçesinde cümlede eylemlerin yapılış sırasını göstermek için kullanılan zarf fiil ekleriyle aynı vazifeyi görür (Zarf-fiil önce yapılan eylemin üstüne gelir.). Ancak bu şekildeki cümlelerde "takı" edatı Türkiye Türkçesindeki "ve" bağlama edatı anlamında da çevrilebilir.

"Abu Bekr razhu kirdi taqı olturdı." (Ebubekir (r.a.) girip oturdu.), (Ebubekir (r.a.) girdi ve oturdu.) "Da, de" edatının üçüncü görevi, "takı" edatının Türkiye Türkçesinde de yaygın olarak kullanıldığı

"dahi" anlamındaki kuvvetlendirme edatı görevidir. "Andın song 'Osmanga razhu destur berdi erse 'Osman taqı kirdi." (Ondan sonra Osman'a (r.a.)

izin verince Osman da girdi.) "Takı" Edatının Günümüz Türkçelerindeki Durumu: Uygur döneminde bağlama görevinde de kullanılmaya başlanan "takı" edatı Türkçenin farklı

dönemlerinde bazı şekil değişikliklerine uğrayarak kullanılmaya devam etmiştir. "takı " edatı günümüz Türk lehçelerinden Azerbaycan Türkçesinde (da, dä); Başkurt Türkçesinde (da, dä / ta, tä / za, zä); Kazak Türkçesinde (da, de); Kırgız Türkçesinde (da, dağı); Tatar Türkçesinde (da, dä / ta, tä);

270

Türkmen Türkçesinde (da, de); Uygur Türkçesinde (da, dä) şeklindedir (Ercilasun 1992: 142-143). Uygur ve Harezm Türkçelerinde görülen "takı" edatının Türkiye Türkçesindeki karşılığı (da, de)dir. "Da, de" edatı Türkiye Türkçesinde yaygın olarak iki görevde bulunmaktadır. "Da, de" edatının Türkiye Türkçesinde görülen en yaygın kullanımı kuvvetlendirme görevinde olanıdır. Edatın bu kullanımı "dahi" anlamını vermektedir:

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl Doğacaktır sana va'dettiği günler Hakk'ın, Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın. (Mehmet Akif Ersoy-İstiklal Marşı) Sen öldürüyorken de, vururken de güzelsin! Hasret çekerek uğruna ölmek de kolaydı, En hisli şiirden de örülmez bu güzellik. Vaslınla da dinmez yine bağrımdaki ağrı. (Hüseyin Nihal Atsız-Geri Gelen Mektup) "Da, de" edatı, Türkiye Türkçesinde ikinci yoğunlukta bağlama görevinde yani bağlaç olarak

kullanılır. "Da, de" edatı bağlaç göreviyle kelimeleri, kelime gruplarını ve cümleleri birbirine bağlar. Edatın bu görevi Uygur Türkçesi ve Harezm Türkçesinde yüklenmiş olduğu işlevin günümüzde de devamını göstermektedir. Ancak "da, de"nin bu şekildeki kullanımı, kuvvetlendirme görevinde kullanımından daha azdır.

Gönlümle oturdum da hüzünlendim o yerde. (Yahya Kemal Beyatlı) (Leyla Karahan 2004:85) İstanbul'un dört köşesinden yedi kat yabancılar koştu geldi de onlar bir uşak göndermek

lüzumunu bile hissetmediler. (Yakup Kadri Karaosmanoğlu) (Leyla Karahan 2004:85Sonunda insanlar anlasın ne demek istediğimi de sormasınlar gerisini. (Oğuz Atay) (Leyla Karahan 2004:85)

İnsan, keşfetmek, öteye varmak, yeniye açılmak özleyişiyle ceviz kabuğu kadar bir tekneye biner, iki buçuk arşın bez parçasıyla göklerin rüzgarını çalar da elalemin mukakkak ölümdür, deliliktir diye bağrışıp ayak diremelerine kulak asmadan açılır, gider ve yeni dünyalar, yeni alemler bulur. (Halikarnas Balıkçısı) (Leyla Karahan 2004:85)

Urum Türkçesinde "takı" Edatının Kullanımı: Urum Türkçesinde "takı" edatı Türkiye Türkçesinde olduğu gibi "da, de" şeklini almıştır. "Da, de" Urumskiy Slovnik adlı Urumca Rusça sözlükte: 1) aynı zamanda, ayrıca, (U da aytiy. = O da söyler.) 2) kadar (U da daan küreşir edi tahım da yeñgencek.= O da yenene kadar güreşir (savaşır) idi.) 3) aynı "dahi" (Hana da bahayıh.= Hadi bakalım. ; U pişiy de bilmiydir.= O bir şey de bilmez.) 4) her (Biz yılda da saçaymiz. = Biz her yıl ekeriz.) 5) rağmen (Ya da añlasa da, endi bir şiy etmee bolmay.= Anlamasına rağmen şimdi bir şey

yapamaz.) 6) bağlaç olarak (Yalan dünyada yüzüne oynap da gülüp de yezmedim. =Bu sahte dünyada güle

oynaya gezmedim.) 7) ancak, ve, gibi (Lampası da bar edi da tohtamadıh.= lambası da vardı ancak biz durmadık.)

(Garkavets 2000: 89-90,103) anlamlarıyla verilmiştir. Bu anlamlar Türkiye Türkçesindeki bağlama görevi ve kuvvetlendirme görevleriyle sınırlandırılabilir. Ancak 4. maddedeki "her" anlamı Türkiye Türkçesinde yazı dilinde görülmeyen bir özelliktir. Türkiye Türkçesinde "her" anlamını vermek için "da, de" edatı değil "-da, -de, -ta, -te" bulunma hâli eki kullanılır. Türkiye Türkçesinde kullanılmakta olan "Ayda iki bin lira maaş alıyorum." (Her ay iki bin lira maaş alıyorum); "Yılda iki bayram kutlarız." (Her yıl iki bayram kutlarız) şeklindeki cümlelerde bulunma hâli ekinin "her" anlamı hissedilmektedir.

Urum Türkçesindeki "da.... da..." kalıbının işlevi Türkiye Türkçesindeki ile aynıdır. Urum Türkçesine ait "Aşav da urba da bolcah.= Yemek de giysi de olacak." (Garkavets 2000: 90)

cümlesindeki "da.... da..." kalıbının işlevi, Türkiye Türkçesindeki "Kızı da geldi, gelini de." cümlesindeki işleviyle aynıdır.

Urumskiy Slovnik'ten alınan "da, de" edatının Türkiye Türkçesinde bulunan "da, de, dahi" anlamındaki bazı örnekleri şunlardır:

Seniñ köziñe cibin de deve körüniy. (Garkavets 2000: 175) (Senin gözüne sinek de deve görünür.

271

Bir ata mayil oldum, bir de devlete; bir saza mayil oldum bir de söbete. (Garkavets 2000: 186) (Bir ata aşık oldum, bir de devlete; bir saza aşık oldum, bir de sohbete.)

Kişiniñ tavugu da haz tarzı, hatını da hız tarzı. (Garkavets 2000: 350) (Kişinin tavuğu da kaz gibi karısı da kız gibi.)

Hızgançnıñ malın yit aşay, arhasın da bit aşay. (Garkavets 2000: 366) (Kıskancın malını it yer, arkasını da bit yer.)

Urumskiy Slovnik'ten alınan "da, de" edatının Türkiye Türkçesinde "ve" anlamındaki bağlama edatı görevindeki bazı örnekleri şunlardır:

Bir möktüp yazı yazdı da brahtı da titti. (Garkavets 2000: 194) (O bir mektup yazdı ve bırakıp gitti.) Teşiş te musurman, yahtın da yandırdın bizi. (Garkavets 2000: 314) (Müslüman gidişinle bizi

yaktın ve yandırdın.) Hapumuzun ögü davul da zurna (Garkavets 2000: 343) (Kapımızın önü davul ve zurna.) Urumi Nadazov'dan alınan "Ur girligiñ blen meni, ur da ötür, mına bu mezarnıñ ortasına çuhçi

biraz toprahın da, meni hoy dé köm." (Garkavets, 1999: 121) (Vur in ile beni, vur da öldür. İşte bu mezarın ortasına kaz biraz toprağını da, beni koy ve göm.) cümlesinde "da, de" hem bağlama edatı hem de kuvvetlendirme edatı görevinde kullanılmıştır.

"Alay dégéller dé bu ayleniy uruy özün suvğa, dınay t'etiy.(Garkavets, 1999: 120) (Böyle deyince bu dolanır vurur kendini suya, batar gider.) cümlesinde ise eylemin yapılış sırasını da ifade eden Türkiye Türkçesindeki "-IncA" zarf-fiil görevinde kullanılmıştır.

Urumskiy Slovnik'ten alınan "da, de" edatının Türkiye Türkçesinde "her" anlamındaki bir örneği de şudur:

"Bu yortu yıl da bosa hoyulur edi." (Garkavets 2000: 355). (Bu yortu her yıl kutlanır idi. "Da, de" edatının Pirneşu Astru - Sabati Yıldız (Patrica D.K ve A.Ya. Balci: 2002) adlı şiir

kitabında çağımız Urum şairleri tarafından kullanım sıklığına bakıldığında Viktor Borata'nın kitaptaki yedi şiirinde "da, de" edatının

13 kez kuvvetlendirme görevinde: Örnek: Sallan-sullan atéş-alеv оynaydı Çоh çaptırıp yiné ardından yip. Barmahlarınnan yapıldı mana da, Düz'gün urba, él'dén tüşürmеylip. (Patrica ve Balci, 2002: 6) Sallanıp durarak ateş alev oynardı Çok koşturup iğne ardından ip Parmaklarınla yapıldı (kapandı) bana da Düzgün urba, elden düşürmeyerek. (Uyanık, 2012: 229) 16 kez bağlama görevinde: Örnek: Hоrhunsuzluh - raabеtli dé şanlı Urdu bеtmе, suvuhlardan düz'gün, Dé mеn özü içmе tutup yaşayim, Nénéçigim hısmеtli çızıgın. (Patrica ve Balci, 2002: 7) Korkusuzluk – saygılı ve şanlı Vurdu yüzüme, soğuklardan düzgün, Ve ben kendi içime tutup yaşayayım, Neneciğim kısmetli çizgin. (Uyanık, 2012: 229) Valeri Kör'ün beş şiirinde 2 kez kuvvetlendirme görevinde: Örnek: Оları yazaylar yahmagadır, Mеn-dé Çоh tеré stihlеr yahtım. (Patrica ve Balci, 2002: 25)

272

Onları yazarlar yakmak için, Ben de Çok kere şiirler yaktım. (Uyanık, 2012: 259) 5 kez bağlaç kez görevinde kullanıldığı: Örnek: Bir éradam, églip, yuz'nü batrıydı... "Avgu tatıy", Dé dеné dé: "Avgu". Оlsun ölе, - о su avgu tatıydı, - Vеrdı huvat mana. (Patrica ve Balci, 2002: 18) Bir erkek, eğilip yüzünü batırırdı…"zehir tadında" Ve gene söyledi "zehir, acı". Olsun öyle o su zehir tadındaydı Verdi bana kuvvet. (Uyanık, 2012: 247) Kırikiya Havana'nın dokuz şiirinde 7 kuvvetlendirme görevinde kullanılırken bağlama görevinde

kullanılmadığı görülmüştür. Örnek: Ahmaga iş şanma -Aman da bоzar. Asıllamasa da, Büyuk yer tapar. (Patrica ve Balci, 2002: 59) Ahmağa iş güvenme - Hemen bozar. Aslı olmasa da, (İşi yapmasa da) Büyük yer tutar. (bulur) (Uyanık, 2012: 265) Urum Halk edebiyatı ürünlerinden "Arzu ile Kamber" (Garkavets, 1999: 118-121) hikayesinde ise

"da, de" edatının 23 kez kuvvetlendirme görevinde 6 kez bağlama görevinde kullanıldığı görülmüştür. "Da, de" edatının Türk edebiyatındaki kullanımına bakılınca Hüseyin Nihal Atsız'ın "Geri Gelen Mektup"

şiirinde 3 kez kuvvetlendirme görevinde kullanılırken 1 kez ikileme şeklinde bağlaç olarak kullanıldığı, İstiklal Marşı'nda "da, de" edatının 4 yerde geçmekte olduğu ve tümünün kuvvetlendirme görevinde kullanıldığı, Atatürk'ün "Geçliğe Hitabe"sinde ise "da, de" edatının hiç kullanılmadığı görülmüştür.

Sonuç Urum Türkçesi ile Türkiye Türkçesinde "her" anlamı dışında "da, de" edatının görevi aynıdır. Bu

aynılığın sebebi, "da, de" edatının Türk dilinin tarihi seyri içinde bazı dönemlerde kazandığı anlamların hem Urum Türkçesi hem de Türkiye Türkçesi tarafından paralel olarak kaynak alınmasıdır. Tabiki (da, de) edatının her iki Türk ağzının kendine has şartlarından dolayı bazı kullanımlarında yoğunluk bazı kullanımlarında ise azalmalar görülebilmektedir. Dolayısıyla Türkiye Türkçesinde, Arapçadan giren "ve" bağlama edatının "da, de"nin bağlama görevinin yerini almasıyla edatın Türkiye Türkçesindeki bu görevinin kullanımı azalmıştır. Urum Türkçesinde ise Uygur Türkçesi ve Harezm Türkçesinde kullanıldığı görevlere yakın yoğunlukta kullanılmasına devam edilmiştir. Bu yoğun kullanım Urum Türkçesinde hem Arapça "ve" hem Rusça "i" bağlama edatının "ve" anlamında kullanılmasına rağmen devam etmektedir. Bu yönü ile Urum Türkçesinin Uygur Türkçesi ve Harezm Türkçesindeki kullanımlara sıkıca bağlı olduğunu görülmektedir. Dolayısıyla bazı Rus ve Yunan araştırmacılarının iddialarının aksine Urumlar, Anadolu Türklerinin etkisiyle Türkleşmiş Rumlar değildir ve derin köklerle Türkçenin tarihi dönemlerine bağlanmaktadır. Dolayısıyla "da, de" bağlacının Urum Türkçesindeki işlevleri Urumların kökeninin Türk asıllı olduğunu göstermesi bakımından önemli bir ipucudur.

Akalın, Mehmet, Tarihi Türk Şiveleri, Sevinç Matbaası, Ankara 1979. Elmalı, Murat, "Eski Uygur Türkçesi

Metinlerinde Metamorfoz", Acta Turcica,Sayı 2-1, Temmuz 2012, (http://www.actaturcica.com/sayi8/IV_1_01.pdf , Erişim tarihi:17.09.2012) Ercilasun, Ahmet Bican, Büyük Türk Klasikleri, 1. cilt, İstanbul 1985. Ercilasun, Ahmet Bican,

273

Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara 2004. Ercilasun, Ahmet Bican, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, 1. Cilt, 2. Baskı, Ankara 1992. Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, İstanbul 1999, 24. baskı, sayfa 2,3.Garkavets, Garkavets, Oleksandr Mikolayoviç (1999), Urumi Nadazov'ya (İstoriya, Mova, Kazki, Pisni, Zagadki, Prisliva'ya, Pisemni, Pam'yatki), Ukrainskiy Kulturniy Tsentr, Alma-Ata1999. Garkavets, Oleksandr Mikolayoviç, Urumskiy Slovnik, Alma Ata 2000. Karahan, Leyla, Türkçede Söz Dizimi, 7. baskı, Ankara 2004. Kaya, Ceval, Uygurca Altun Yaruk, Türk Dil Kurumu yayınları:607, Ankara 1994. Patrica D.K. ve A.Ya. Bal(d)ci , Pirneşu Astru - Sabati Yıldız (Rankova Zırka): Poeziya Ta Proza Almanah V, Donetsk, Donbas 2002. Tekin, Talat, Orhun Türkçesi Grameri, 3. baskı, İstanbul 2003. Tezcan, Semih; Zülfikar, Hamza, (Tıpkıbasım ve çevriyazı János Eckmann), Nehcü'-l Reradis, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995. Uyanık, Osman, Urum Türkçesi (İnceleme-Metin-Dizin), Konya 2012.

Ірина Юзвяк / İrina ÜZVYAK (Туреччина /TÜRKİYE)

СИНОНІМІКА РЕЛІГІЙНОЇ ТЕРМІНОЛОГІЇ ГАГАУЗЬКОЇ МОВИ

GAGAUZ DİLİNDE DİNİ TERMİNOLOJİ SİNONİMİĞİ

У статті зосереджено увагу питання синоніміки в християнській релігійній термінології гагаузької мови. Також висвітлено шляхи та причини розвитку синонімічного розмаїття релігійної термінолексики в системі історичних, культурних та релігійних зв'язків.

Ключові слова: синонімні зв'язки, релігіонім, релігійна термінологія, гагаузька мова

Bildirimizde gagauz dilindeki hristiyan dini terminoloji üzerine durulacak. Ayrıca dini, kültürel ve tairihi gelişim içerisnde dini terminololeksik sistemin işlevi de ele alınacak.

Anahtar kelimeler: terminoloji, gagauz dili, sinonimik bağlantılar

Лексика мови служить невичерпним джерелом пізнання її розмаїття та багатства. Саме ці особливості будь-якої мови виявляють у явищі синонімії. Розрізняють та досліджують це понят-тя на різних мовних рівнях: лексичному, фразеологічному, граматичному, стилістичному та синтаксичному.

Не заглиблюючись у питання дефініції синонімії наведемо таке коротке визначення явища лексичної синонімії, якого і буде стосуватися тема нашого дослідження. Лексична синонімія (від гр. Cunonumia, sunonumos – однойменність, однойменний) – семантична тотожність чи близь-кість двох або кількох різних за звуковим складом лексем.

Мета нашої розвідки полягає у тому, щоб виявити семантичні, стилістичні словотвірні та деякі граматичні особливості синоніміки релігійної термінології гагаузької мови.

Явище синонімії в термінології. Хотілося б детальніше зупинитися на вивченні цього пи-тання. Зокрема у мовознавстві існує чимало праць, які присвячені дослідженню синонімії у термінології Коваль А. П., Корепанова А.П., Кочан І.М, Онуфрієнго Г.С Панько Т.І., Худолєєва С.П., Циткіна Ф.А., Чучка П. П., та інші. Звідси і неоднозначне ставлення до цієї проблеми. Так, зокрема, мовознавець І. Кочан зазначає, що природа терміна як особливого виду мовного знака передбачає однозначну відповідність між словом і поняттям [10:32]. А. П. Коваль вважає, що синонімія в термінології хоча є і небажаним, але неминучим наслідком бурхливого розвитку науки і техніки [9:158].

Інші дослідники вважають, що синонімія в термінній лексиці є загальномовним явищем, а тому термінологічну синонімію не варто цілком відривати від синонімії загальнонаціональної мови [15: 60-63]. Цю думку підтримує мовознавець Мартиняк О., вказуючи на те, що оскільки омонімія є характерною рисою літературної мови, законом розвитку та існування мови, то немає підстав вести мову про синонімію термінів як явище негативне та надлишкове або взага-лі її заперечувати, бо на термінну лексику як на підсистему літературної мови поширюються закони останньої [11 : 100].

Отож досліджуючи релігійну термінологію, ми можемо апелювати щодо вищезазначених по-глядів науковців і стверджувати, що і в цьому виді термінології існує явище синонімії. Треба зазна-

274

чити, що дослідники вже розглядали цю проблему у своїх наукових розвідках. С Бібла розглядаю-чи синонімію в системі християнської термінології, називає це явище лексико-семантичною варіа-тивністю. [1: 260]. Дослідниця Ворона І. І. аналізує проблему словотвірно-морфологічної синонімії в українській церковно-релігійні термінології, виділяючи при цьому омоосновні синоніми: посвяче-не – свячене, хрещениця – похресниця, освячувати – святити та гетероосновні синоніми: ікона – образ, проповідувати – казати, паломник – прочанин та багато інших [4: 183].

Інший мовознавець Наконечна Г. В зазначає, що явище синонімії притаманне навіть для технічної термінології. Цитуючи Татаринова, який вважає, що без синонімів був застій наукової думки, оскільки кожен синонім відображає якусь грань поняття, дослідниця вказує на те, що в богословській термінології явище синонімії є потрібним. Бо якщо уявити собі, що в нас було б тільки одне слово Бог для передавання цього поняття, чи могли б ми підкреслити, що він Все-держитель і Отець? Кожна терміносистема має свої особливості: якась замкнена, якась відкри-та. Для богословської термінології синоніми – це плюс, а не мінус [12:226].

Деякі спостереження над релігійною лексикою та термінологією гагаузької мови дають нам змогу помітити та дослідити синоніміку релігіонімів у системі сучасної гагаузької мови.

Для аналізу та виявлення синонімічних рядів основних тематичних груп релігійної терміно-логії залучено власне гагаузьку релігійну лексику, а також запозичені слова з інших мов (араб-ської, перської, румунської, слов'янських).

Питання синонімії гагаузької релігійної термінолексики ми побіжно порушували у нашій статті "Гагаузький сакральний фольклор як одне з джерел християнської релігійної термінології" [17]. Тоді до уваги за домінантну лексему ми брали тільки декілька релігіонімів, які ми аналізували за матеріалами лише сакрального фольклору (замовляння, апокрифи). У цьому дослідженні спектр джерел набагато ширший. Ми аналізуватимемо лексику за матеріалами сакрального фольклору гагаузів (апокрифи, епістолії, замовляння, молитви, релігійні вірші, пісні, тексти оберегів, духовні вірші, пісні-проповіді, пісні-покаяння, різдвяні колядки, новорічні привітання, лазарські пісні, пропо-віді, пісні Піпіруди/ Додоли) так і за релігійною канонічною літературою (Псалтир, молитовники та Новий Заповіт). Загалом для дослідження обрано понад 600 релігіонімів.

Причини появи синонімії у релігійній системі гагаузької мови. Аналізуючи це питання, необхідно зазначити, що формування будь-якої мови тісно пов'я-

зано з тими історичними подіями, у яких перебував той чи інший народ. А звідси і відбитки цих події на лексичній мапі етносу.

Короткий аналіз історичних подій гагаузького народу дасть нам можливість об'єктивно ви-світлити їхній вплив на формування особливостей лексики гагаузької мови, зокрема дасть змогу дати відповідь на питання яким чином це вплинуло на релігійну ідентичність та розвиток релігійної термінології гагаузів.

Гагаузи – балканські тюркомовні православні християни. Історичні відомості про цей народ починають з'являтися після середини XVIII століття. Існує чимало теорій походження гагаузів: цей народ є нащадком тюркомовних грецьких поселень із малої Азії, інша – гагаузи – це наща-дки турецького населення, яке прийняли християнство в до османські та османські часи, ще одна теорія, що гагаузи – це нащадки місцевих балканських православних християнських поселень болгарського, грецького чи то фракійського походження, котрі стали тюркомовними в османські часи [13: 3-4]. Але ми схиляємось до останньої із теорій етногенезу гагаузів. Підтвер-дженням тому, що гагаузи походять саме від місцевих балканських православних поселень, є певні особливості, які відображені саме в культурі та у фольклорі цього народу. А як відомо, фольклор – це той ідентифікатор життя народу, який дає змогу спочатку закарбувати, а потім об'єктивно відобразити історичну дійсність. Під приціл нашого дослідження потрапив саме релігійний фольклор гагаузів, що дає певні підтвердження останній гіпотезі етногенезу гагаузів, до якої ми і схиляємося.

Отож ми беремо за основу гіпотезу про те, що гагаузи споконвіку були православним хрис-тиянським народом, що і не могло не позначитися на особливостях формування релігійної

275

термінології цього народу. Проте, вникнувши в глибший аналіз релігійної лексики гагаузької мови ми помічаємо деякі особливості: присутня велика кількість релігійних термінів арабського, перського походження, причини та шляхи проникнення яких вже дослідили науковці Покровська Л. А., Мошков та Ніколаос. Л.

Зокрема Покровська зазначає, що незважаючи на територіальну близькість гагаузьких і туре-цьких говорів в північно-східній Болгарії, важко передбачити, що гагаузи-християни могли запози-чувати арабські та перські терміни усним шляхом від турків-мусульманів в процесі безпосередніх контактів. Всі ці мусульманські терміни переосмислені у відповідності до понять християнської релігії. Покровська вважає, що вплив караманлійської літератури на гагаузів є очевидним [3:139]. Бо саме караманлійська література, яка переважно і складалася із сакральних текстів, звучала у православних церквах гагаузького народу. А разом із тією літературою гагаузька релігійна термі-нологія наповнюється лексемами арабського та перського походжень.

Як зазначалося раніше, дослідники виділяють різні групи синонімів: понятійні, стилістичні, словотвірно-морфологічні, фонетичні. Дослідниця української богословської термінології Нако-нечна Г. В. у роботі над Словником богословських синонімів пропонує розподілити цю терміно-лексику за такими групами:

Семантичні синоніми. Стилістичні синоніми. Понятійно-стилістичні синоніми. Абсолютні си-ноніми. Словотвірні синоніми. Граматичні синоніми. Фонетично-правописні синоніми [12:217].

Вважаємо за доцільне застосувати цю класифікацію з деякими власними змінами під час аналізу християнської термінології гагаузької мови. Отож аналізуючи християнську термінолек-сику гагаузької мови виділяємо такі синонімні групи:

1. Семантичні синоніми: ajun - день напередодні свята Різдва Христового − kolada ajunu - канун Різдва, святий вечір; Allah – Allah Hepsini beceresi - Всемогутній Бог − Boba, Cümleninzapçısı / Cümleyitutan – Усевлад-

ний (Усезахищаючий) Отець − Ayoz kuvetli - Всесильний Святий − Ayoz Ölümsüz - Святий Безсмерт-ний − Dir Allah - живий Бог − Allah hakikatlıı - справжній, живий Бог – Ayoz Allah - святий Бог − Ayoz Allayoz - Святий Божественний − Cümledaniilikli Saabi - Господь Вседобра − Cümleyinzapçısı – Вседе-ржитель − Daymalı Allah - Вічний Бог − Dooru Yardımcısı - праведний помічник − Güüdän Allah - праве-дний Бог − Iilikçi Allah - милостивий Бог − Acıyan (Аçan) Boba - милосердний Бог − Insanisevän Zapçı - Чоловіколюб − Ayoz Saabi - Святий Господь − Dooru Allah - праведний Бог − Padışah -Повелитель − Saabisi Allah - Господь Бог − Saabi Chendi - Господь Бог;

Allahın Anası - Божа мати – Allahıduuran - Богородиця − Boje materi - Божа мати – Büük Panaiya – Велика Богородиця − Saabiyaka - Божа мати (Господиня) − Kız Çorbacıyka - Діва-

Господиня − Presvätaya Bogorodiţa - Пресвятая Богородиця − Ana Kız Mariya - Пресвята Діва Марія − Ana Sfınt - Свята Мати – Allahıduuran Kız - Богородиця − Cümleyadänayoz – Богородиця − Daymamutlu Allahın Anası - Предвічна та блаженна Богородиця − Ömürün Anası - Мати Життя, Богородиця − Padişahin Iyilikli Anası - Благочестива Богородиця;

Allahın ızmekersi - Божий раб − Allahın izmetçi - Божий слуга − Allaa adamı - Божа людина, святий − Allahın çıraanı - Божий слуга;

Allahın padışahlı - Боже царство − Gökün padışahlı - Небесне царство − Allahın prestolu - Божий престол − Saabinin prestolu - престол Господа − Oolunun prestolu - престол Божого Сина − Padişahlık – Царство − Аllahan Padışahlaa - Боже Царство − Senin Padişahlâc - Твоє Царство − Allahân schemlesi (tronu) - Божий трон;

angel-koruyucu - ангел-охоронець − аngel-hranitel - ангел-охоронець; Ayoz аngel – Святий ангел − Saabinin angeli - Господній ангел; Gök Baba - Небесний Отець − Gök Padişahı - Володар небес − Ghioclerdechi Buba - Небес-

ний Отець; Ayoz Troita - Свята Трійця − Troiţa – Трійця − Ayoz Üçlü - Свята Трійця − Üçipostaslı - Свята Трійця; Ayoz Duh - Святий Дух − Ayozluk - Святий Дух − Sväytoy Duh - Святий Дух − Allahan Duhu -

Божий Дух (Святий Дух);

276

Dayma kız Marіya - Пречиста Діва Марія − Cümledänayoz - Пресвята − Mariya kız – Діва Марія − Bereketli Mariya - Благословенна Діва Марія;

günaa yapmaa - грішити − günaaya girmää - увійти у гріх; hacı - людина, яка здійснила християнське паломництво в Єрусалим або на святу гору

Афон − hacı, hacıyka - паломник, паломниця; İilindirici/teselverici - Той, що зцілює / Той що, дарує утіху − Doktoru Hristos - Христос Лікар; Iisus Hristos - Ісус Христос − Allah Hrıstos - Бог Христос − Messiyä - Месія − Saabinin Iisuz

Hristoz - Всевишній Ісус Христос − Biricikduudu - Єдинонароджений Ісус − Diveç Nazareli - Вічний Назарянин − Dünneyin Kurtaracısı - Спаситель Світу − Hristoz Çoban - Христос Пастух − Iisuz Kurtarıcım - Ісус мій Спаситель − Emmanuil - Емануїл − Curtulmac – Спаситель − Insan Oolu – Богочоловік Allahın Oolu - Божий Син − Oola - Син − Dooruluun Güneşi - Праведне Сонце − Sevghili Oolu - Любий Син − Davidin Oolu - Син Давида (Ісус) –

Ömürverici - Відкупитель; kırk Ayoz - свято сорока великомучеників − kırk kaşık - свято сорока великомучеників Сева-

стійських, досл. сорок ложок − Kirk meçik - свято сорока мучеників Севастійських; Koläda günü – Різдво − Kr�çun - свято Різдва Христового − Kraçun - Різдво; kolada - різдвяна колядка − kolada türküsü - колядка; şeyatn - чорт, диявол − satana - сатана; 2. Стилістичні синоніми: Atı - Батько − Boba – Отець; Boji - Бог − Bojiciim - мій Боженька; diil paklık - нечистий − kötü - лукавий − şeytan tabeetli - підступний; klise - церква − Senin Evin - Твій Дім (церква); svätoy Pazar - свята неділя − svätoy gün - святий день; sväytoy slujbı - свята служба – liturgiya - літургія; 3. Понятійно-стилістичні синоніми: büücü, büücüyka - знахар, ворожбит − çakır - чародій, маг − falcı, falcıyka - ворожбит, ворожка. diz çökmää - схиляти коліна − dua etmää - молитися; duva - молитва − yalvarma - благання; ispiyada - сповідь − kanul - покаяння − metani - поклон, епітімія, вираження покаяння −

pokayaniya - покаяння; milovat - милувати − аf etmää - прощати, милувати − afolmak - прощати − hayirlamää -

помилувати – yalvarmaa - просити, молити; pagın dіnner - язичники − pagın - невіруючий, атеїст − inansız - невіруючий; Saabidän sud - Божий суд − san şaraat - страшний суд, досл. останній суд; Saabinin Pashası - Воскресіння Господа − Paskelliä – Великдень; survaki - новорічна колядка − kolada - різдвяна колядка; 4. Абсолютні синоніми. açılmaa - сповідатися − spiyada olmaa – сповідатись; altar - вівтар − aydimu - вівтар; ayoz - янгол − melek - янгол; baaşlamaa - прощати – afolmak - прощати; betvali – проклятий − blastamat - проклятий; daymalı ömür - вічне життя − diveç yaşama - вічне життя; dua etmää – молитися − eisizolemee - молитися; dua evi - молитовний дім − klisä - церква; göz bayılıcı – чародій − çakır – чародій; günnük - ладан – izmirna - очищений ладан; Iuredidji - Учитель (Ісус) − Hodja - Учитель ( Ісус); jertva - жертва − curban - жертва;

277

kaluger - монах − keşiş – монах; klisä adamı - церковник − kliseci - церковник − monah - монах; klisä türküsü - псалом − psalma - псалом; krest – хрест – kruça - хрест; liturgiya - літургія − svätoy slujba - свята служба; mila - милість − merhamet - милість; molitva - молитва − duva - молитва; munka - мука – zeet - мучеництво, тортури; namazlık – 1) молитовник 2) плата за молитву – dua kitabi - молитовник; öbürü - чорт − däul - чорт; ölü - померлий − raametli - покійний; peigamber - пророк − prorok - пророк; pomana - поминання померлих − andirma - поминки; pravoslavniy - православний − otodoks - православний; propovedovat etmää - проповідувати − vatiz etmää - проповідувати; prost - прощення − afolma - прощення; ray - рай − cennet - рай; satanan - cутана – rasa - ряса, сутана. Sovoof - Господь − Saabi - Господь; stavroz - хрест − kruça - хрест; strigoyka - відьма – cadı - відьма; survaki gezmää - колядувати − kolada gezmää - колядувати; sveti - святий − ayoz - святий; takınmaa - молитись − dua etmää - молитися; 5. Фонетично-правописні синоніми: Aioz Duh - Святий Дух − Ayoz Duh – Святий Дух; Allaa - Бог − Allah - Бог; Allahı Duuduran - Божа мати − Allahıduuduran - Богородиця; Allahın Oolu - Божий Син − Allahın Ool - син Господній; angel - ангел − anghel – ангел; avf etmeea - прощати − аf etmää - прощати, милувати; Boba - Отець − Buba - Батько; djan - душа – can - душа; djendem - пекло – cendem - пекло; dyakon - диякон – däkon - диякон; günaa - гріх − ghiunah - гріх; günnük - ладан − ghiunliuc - ладан; hayirlamää – помилувати − hairlamaa - помилувати; hristiyan - християнин − ristiyan - християнин − hristian - християнин; Iisuz - Ісус – Iisuz - Ісус; ikona - ікона − yukona - ікона; incer - ангел − ıncer - ангел; ispiyada olmaa - сповідуватися − spiyada olmaa - сповідатись; Ivangeli - Євангеліє − Ivangeliye - Євангеліє; klise - церква − klisä - церква − clise – церква; komka almaa - причащатись − komka almak - отримувати причастя; Kraçun - Різдво − Kr�çun - свято Різдва Христового; melek - ангел − melec - ангел mirtopolä - митрополит – mitropolit - митрополит; oruç - піст − orudjc - піст; Panaiya- Богородиця − Panayıya - Богородиця;

278

Panayıya - Богородиця – Panaya - Богородиця – Panıya - Богородиця; Paskellä - Пасха − Paskelliä - Великдень; patriah - патріарх − patriarh - патріарх − patriahul - патріарх; pisalma - псалом − pısalma - псалом; proroc - пророк – prorok - пророк − prorook - пророк; şeitan – диявол − şeyatn - чорт, диявол; şeriat - суд – şaraat - суд; spiyada - сповідь − ispiyada - сповідь − spieada - сповідь; spiyada olmaa - сповідатись − spieada olmaa - сповідатися; sväytoy - святий − sveti - святий; tartar - пекло − tartor - пекло; vaatiz - проповідь − vaftiz - проповідь; vaatiz - хрещення − vaftiz - хрещення; vaatız, vaftiz – хрещення − vaptiz - хрещення; yalvarmaa - просити, молити − ealvarmaa - просити, молити; Yaradan - Творець − Yaradıcı - Творець; kihatçı – книжник − chitapci - книжник; Отже, у нашій статті ми розглянули особливості лексичної синонімії християнської терміно-

лексики гагаузької мови, виділивши семантичні, стилістичні, поннятєво- стилістичні, абсолютні, словотвірні та фонетично-правописні групи синонімів.

Узагальнюючи погляди науковців, можна зробити такі висновки щодо шляхів появи явища синоніміки у гагаузькій християнській термінології:

1. Дотримуючись вищезгаданої нами теорії етногенезу гагаузів про те, що вони нащадки місцевих балканських православних християнських поселень болгарського, грецького чи то фракійського походження, котрі стали тюркомовними в османські часи, маємо певні підстави говорити про те, що православна релігійна термінолексика в своїй суті і містить терміни саме грецького і в меншій мірі латинського походжень, що й сформували основу для християнської релігійної термінології гагаузів. Цієї думки дотримується і дослідник С. Булгар, вважаючи що церковна термінологія гагаузів в основному грецька та болгарська [3:464].

2. Караманлійська сакральна література збагачує чи то поповнює релігійний лексичний склад гагаузької мови лексемами арабського та перського походжень, які ще до їхнього проник-нення мали певні відповідники в гагаузькій мові і стали інваріантами (синонімами), які не посту-палися частоті їх вживання у всіх видах релігійних текстів.

3. Переселення гагаузького народу після середини XVIII століття на територію Бесарабії сприяє тому, що християнську термінологію гагаузької мови поповнюють релігіоніми румунсько-го, молдавського та слов'янського походжень, які також починають дещо пізніше функціонувати в системі християнської термінолексики.

4. Оказіональні синоніми. Автором багатьох християнських термінів гагаузької мови є протоієрей М. Чакир, який здійснив багато перекладів караманлійських релігійних текстів і на гагаузьку мову. В 1906 році у Кишиневі під керівництвом протоієрея було перекладано на гагаузьку мову такі церковні книги, як: "Євангеліє", "Псалтир", "Часослов", "Акафіст", "Історія святих". Також М. Чакир випускає православну християнську газету "Хакікатин сесі" ("Голос істини") [2:15].

Зокрема, в християнську термінолексику М. Чакир вводить такі релігіоніми: Allahıduuduran – Богородиця, Allahân schemlesi (tronu) − Божий трон, Allah Chendi − Господь Бог, baaşlamaa – прощати, Cümledänayoz − Пресвята Богородиця, Doorusalatanat − православ'я, eisizolemee – молитися, Iuredidji − Учитель та багато інших.

Перспектива дослідження полягає у подальшому вивченні християнських релігійних термі-нів синонімів в етимологічному, лексико-семантичному та стилістичному аспектах.

279

1. Бібла С. В. Види та джерела варіативності в системі церковної термінології / С. В. Бібла // Сучасна укра-їнська богословська термінологія: від історичних традицій до нових концепцій (Матеріали Всеукраїнської наукової конференції). – Львів, 1998. – С. 258-263 2. Булгар С. С. Из истории литературы гагаузов ХIХ - начала XX века. / С. С. Булгар// Страницы истории и литературы гагаузов XIX - начала ХХ века. – Chişinău, 2005.3. Булгар С. С. История и культура гагаузов. / С. С. Булгар – Комрат-Кишинев, 2006. С. 464-468. 4.Ворона І. І. До питання словотвірно-морфологічної синонімії (на матеріалі церковно-релігійної термінології) / І. Ворона // Вісник Житомирського державного університету. Філологічні науки. – Вип. 57. – С. 182-185.5. Дрига І. М. Кон-фесійна термінологія немусульманських тюркських пам'яток гагаузів, урумів, караїмів, кримчаків / І. М. Дрига // Східний світ. – 2011 – Вип. 3. 6. Квилинкова Е. Н. Гагаузкий песенный фольклор – "Грамматика жизни" / Е. Н. Квилинкова ― Кишинев, 2011. – 285 с.7. Квилинкова Е. Н. Заговоры, магия и обереги в народной медицине гагаузов / Е.Н. Квилинкова ― Кишинев, 2010. – 390 с. 8. Квилинкова Е. Н. Религиозность гагаузов и формы проявления религиозной идетичности (по этнографическим и архивным материалам XIX - первой половины ХХ в. / Е. Н. Квилинкова // Этнографические исследования в Республике Молдова. История и современность – Кишинев, 2006. – С. 341-363. 9. Коваль А. П. Синоніміка в термінології / А. П. Коваль // Дослідження з лексико-логії та лексикографії: міжвідомчий збірник. – К.: Наукова думка, 1965. – С. 140-170. 10. Кочан І. М. Синонімія у термінології / І. Кочан // Мовознавство. – 1992. – № 3. – С. 32-34. 11. Мартиняк О. Явище синонімії у терміноло-гічній лексиці / О. Мартиняк // Проблеми української термінології. – № 620 – 2008. – С. 100-103. 12. Наконечна Г. В. З досвіду укладання Словника богословських синонімів / Г. В. Наконечна // Сучасна українська богослов-ська термінологія: від історичних традицій до нових концепцій (Матеріали Всеукраїнської наукової конферен-ції). – Львів, 1998. – С. 215-226. 13. Николаос Л. Лука. О происхождении народной религиозной и календарной терминологии наречий гагаузов Бессарабии. / Лука Николаос. – Кишинев, 2009. – С. 3-6. 14. Покровська Л. А. Мусульманские элементы в системе христианской религиозной терминологии гагаузов / Покровська Л. А. // Советская этнография – 1997 − № 1. − С. 139. 15. Турчин В. В. Прагматика наукового терміна / В. В. Турчин – Івано- Франківськ, 2004 – 226 с. 16.Чорна О. Синонімічні відношення в українській податковій терміносистемі / О. Чорна // Проблеми української термінології. – 2010.– № 675 – C. 187-194. 17. Юзвяк І. П. Гагаузький сакра-льний фольклор як одне з джерел християнської релігійної термінології / І. П. Юзвяк // Культура народів Причо-рномор'я. – №. 224. − С. 143-146. 18.Gagauzça-Rusça-Romınca Sözlük. Chişinău: Pontos, 2002.

Ольга Кулаксиз / Olga KULAKSIZ

(Україна /UKRAYNA)

ГАГАУЗЬКІЙ НАРОДНИЙ ФОЛЬКЛОР, ЯК ЗАСІБ МОРАЛЬНО-ЕТИЧНОГО ВИХОВАННЯ МОЛОДШИХ ШКОЛЯРІВ

ORTA SINIFTAKI ÖĞRENCİLERİN EĞTİMİNDE BİR ARAÇ OLARAK - SÖZLÜ GAGAUZ HALK YARATMALARI

Правильне й усебічне уявлення про традиційну гагаузьку народну культуру можна набути,глибоко

ознайомившись з широкими колом фольклорних явищ, які протягом століть становили саму суть і єство культурного бутя гагаузського народу. Навіть з появою і розвитком професійних мистецьких форм фольклор залишився важливим засобом задоволення культурних потреб. Звуження сфери функці-онування фольклору – історично закономірний процес, однак у різних культурних традиціях його інтен-сивність і динаміка неоднакові. Переважна більшість сучасних цивілізованих націй майже втратила живу традиційну народну культуру.

Фольклор – явище динамічне, і кожна історична епоха відрізняється від попередніх та наступних характером репертуару і певною мірою жанровим складом; тому лише "застигла" форма книжки може водночас продемонструвати широкий спектр фольклорних явищ, надбаних народом протягом трива-лого історичного шляху.

Естетична принадність фольклору зумовлена багатьма чинниками. У пісні та думі це поєднання мелодії, слова й таланту співака, у казці нас вабить не лише захоплюючий сюжет, майстерність опові-дача, а й своєрідна мовно-стилістична виразність живого усного тексту.

Ключові слова : фольклор, школярі, гагаузький народ

Devlet dili esas olan okullarda ana dili de ayrıca ders olarak verilmekte. Bu makalemizde gagauz dilinde ders okutulması sırasında gagauz folklor örneklerini de kullanmak ve alınan sonuçlar yazımızın temelini oluşturmakta.

Anahtar kelimeler: folklor, öğrenciler, Gagauz halkı.

280

Фольклор – основное средство народной педагогики. Народная педагогика – это учебный предмет и вид деятельности взрослых по воспитанию подрастающего поколения, совокупность и взаимосвязь представлений и идей, взглядов и мнений и убеждений, а также навыков и приемов народа по вопросам развития воспитания и обучения подрастающего поколения, отраженных в народном творчестве. Это и менталитет нации по отношению к подрастающему поколению, и воспитательные традиции в семье и обществе, и связь и преемственность поколений. Фольклор является бесценным национальным богатством. Это огромный пласт духовной культуры гагау-зов, который складывался коллективными усилиями многих поколений на протяжении многих столетий. На современном этапе национального возрождения необходимо вернуться к тому, что было достигнуто нашими предками. Гагаузский национальный фольклор – один из богатых. Он насыщен педагогическим опытом и народной мудростью. На основе народного фольклора был создан огромный пласт этико-педагогических идей: уважение к старшим, трудолюбие, толерант-ность, доброжелательность, терпимость к чужому мнению.

Толерантность, терпимость, добродетельность, как традиционные христианские добродетели, постепенно стали отличительными чертами гагаузов. Более того, они соседствуют с такими качест-вами, как личное достоинство, целенаправленность, активность, усердие, настырность.

Фольклор с воспитывающим содержанием, бытовые традиции, праздники, гагаузская класси-ческая литература – это те понятия, которые оказывают огромное влияние на формирование национального характера. Пословицы и поговорки могут служить основанием для нравственных заповедей, помогая развивать мышление, логику, интерес к истории и культуре народа.Таким образом, фольклор – это главный источник знаний о принципах воспитания, сложившихся в культуре разных народов.Рассмотрение данной темы актуально и интересно одновремен-но.Воспитательный потенциал фольклора безграничен. Сегодня наше общество возрождает забытые традиции старины, используя народный опыт, создавая новые модели воспитательных теорий и практик.Внимание к фольклору, древним пластам культуры, традиции в целом, как к неисчерпаемому источнику воспитания и развития человека, проявляется в последние годы особенно активно в социально-педагогической среде. Это связано с функциональными особен-ностями жанров фольклора, с глубокой духовностью и мудростью народного творчества, с не-прерывностью процесса передачи национальной культуры из поколения в поколение. В начале нового столетия наблюдается повышенный интерес к национальной культуре, к этническим процессам, традиционному художественному творчеству, к фольклору. Ученые отмечают особый рост исторического и национального самосознания каждого народа, объясняя это социально-психологическими, политическими причинами.

Сохранение и развитие национальной культуры, своих корней – это важнейшая задача, которая требует бережного отношения к памятникам истории и культуры, к традиционному народному художественному творчеству. Фольклор, его жанры, средства, методы наиболее полно восполняют всю картину народной жизни, дают яркую картину быта народа, его нравственности, духовности. Фольклор раскрывает душу народа, его достоинства и особенности.

Термин "фольклор" (в переводе "народная мудрость") впервые ввел английский ученый У.Дж. Томс в 1846. Поначалу этот термин охватывал всю духовную (верования, танцы, музыка, резьба по дереву и пр.), а иногда и материальную (жилье, одежда) культуру народа. В совре-менной науке нет единства в трактовке понятия "фольклор". Иногда оно употребляется в первоначальном значении: составная часть народного быта, тесно переплетающаяся с други-ми его элементами. С начала 20 в. термин используется и в более узком, более конкретном значении: словесное народное творчество.

1. Функции и воспитательный потенциал фольклора Во-первых, фольклор способствует углублению знаний о народной духовной культуре в

ее прошлом и настоящем. Фольклор знакомит с бытом, традициями, обычаями своего и "наро-да-соседа".

281

Во-вторых, с помощью фольклора осуществляется усвоение нравственно-поведенческих культурных норм и ценностей, закрепленных в культуре какого-либо народа. Нравственно-поведенческие нормы и ценности находят выражение в системе образов. Раскрывая характе-ры сказочных персонажей, вникая в суть их поступков, школьник понимает, что хорошо и что плохо, тем самым легко определяет свои симпатии и антипатии, постигает народные предста-вления о красоте человеческой. О поведенческих нормах сообщают мудрые народные посло-вицы и поговорки.

В-третьих, с помощью фольклора возможно воспитание уважительного отношения как к культуре собственного этноса, так и толерантного отношения к другим этническим культурам. Изучая фольклор, ребенок осознает, что народ – творец, создатель культурного наследия, которым нужно восхищаться, гордиться. Фольклор – многовековой народный труд, хранящий историю этноса.

В-четвертых, фольклор способствует развитию эстетического вкуса. Ребенок чувствует красо-ту народной мысли, у него возникает потребность в общении с народом. Он стремиться понять, какие средства использует народ в своем творчестве, пытается применить их в дальнейшем.

Фольклор гагаузов занимает особое место в национальной культуре гагаузов и выполняет следующие функции:

1.эстетическая 2.Воспитательная 3. Познавательная Эстетическая функция фольклора заключается в том, что он формирует у детей художе-

ственный вкус, вырабатывает умение ценить и понимать прекрасное, способствует формиро-ванию гармонически развитой личности.

Суть воспитательной функции заключается в том, что устное народное творчество, яв-ляясь средством народной педагогики, формирует качества человеческого характера. Посло-вицы, поговорки, сказки наполнены высоким моральным и нравственным смыслом и дают характерологические оценки личности с позиций "хорошо" и "плохо".

Познавательное значение фольклора заключено в том, что это способ знакомства ребе-нка с окружающим миром.

1. Жанры фольклора Любой фольклор берет свое начало в малых жанрах, в число которых входят загадки, по-

словицы и поговорки, песенки- потешки, колыбельные песни,сказки. Пословицы – не старина, не прошлое, а живой голос народа: народ сохраняет в своей

памяти только то, что ему необходимо сегодня и потребуется завтра. Когда в пословице гово-рится о прошлом, оно оценивается с точки зрения настоящего и будущего – осуждается или одобряется в зависимости от того, в какой мере прошлое, отраженное в афоризме, соответст-вует народным идеалам, ожиданиям и чаяниям.

Пословица создается всем народом, поэтому выражает коллективное мнение народа. В ней заключена народная оценка жизни, наблюдения народного ума. Удачный афоризм, соз-данный индивидуальным умом, не становится народной пословицей, если он не выражает мнение большинства.

В пословицах много материала практического характера: житейские советы, пожелания в труде, приветы и др.

Наиболее распространенная форма пословиц – наставления. С педагогической точки зре-ния интересны наставления трех категорий: поучения, наставляющие детей и молодежь в добрых нравах, в том числе и правила хорошего тона; поучения, призывающие взрослых к благопристойному поведению, и, наконец, наставления особого рода, содержащие педагоги-ческие советы, констатирующие результаты воспитания, что является своеобразной формой обобщения педагогического опыта. Любой человек, как бы он ни был совершенен, может подняться еще на одну ступеньку совершенства. Эта ступенька ведет не только человека, но и человечество к прогрессу.

282

Загадки призваны развивать мышление детей, приучать их анализировать предметы и явления из различных областей окружающей действительности; причем наличие большого количества загадок об одном и том же явлении позволяло давать всестороннюю характеристи-ку предмету (явлению). Но значение загадок в умственном воспитании далеко не исчерпывае-тся развитием мышления, они также обогащают ум сведениями о природе и знаниями из самых различных областей человеческой жизни. Использование загадок в умственном воспи-тании ценно тем, что совокупность сведений о природе и человеческом обществе приобретае-тся ребенком в процессе активной мыслительной деятельности.

Загадки способствуют развитию памяти ребенка, его образному мышлению, быстроте умс-твенных реакций. Загадка учит ребенка сравнивать признаки различных предметов, находить общее в них и тем самым формирует у него умение классифицировать предметы, отбрасы-вать их несущественные признаки. Другими словами, с помощью загадки формируются основы теоретического творческого мышления.

Загадка развивает наблюдательность ребенка. Чем наблюдательнее ребенок, тем он луч-ше и быстрее отгадывает загадки.

Поговорка – из простейших поэтических произведений, каковы басня или пословица, мо-гут выделиться и самостоятельно перейти в живую речь, элементы в которых сгущают их содержание; это – не отвлечённая формула идеи произведения, но образный намёк на неё, взятый из самого произведения и служащий его заместителем (напр., "свинья под дубом", или "собака на сене", или "он выносит сор из избы") Поговорка, в отличие от пословицы не содер-жит обобщающий поучительный смысл. Пословицы и поговорки представляют собой сравни-тельные или иносказательные высказывания и содержат в себе житейскую мудрость народа. Из этих двух росточков, метафор (в загадках) и образных сравнений (в поговорках), и выраста-ет народная поэзия.

Песенные жанры фольклора представлены эпическими песнями и балладами, обрядовы-ми и лирическими песнями, частушками, трудовыми песнями и импровизациями. В песнях отражаются вековые ожидания, чаяния и сокровенные мечты народа. Песни уникальны музы-кально-поэтическим оформлением идеи – этической, эстетической, педагогической. Красота и добро в песне выступают в единстве. Добрые молодцы, воспетые народом, не только добры, но и красивы. Народные песни впитали в себя высшие национальные ценности, ориентиро-ванные только на добро, на счастье человека.

Песня – сложная форма народного поэтического творчества. Главное назначение песен – эстетическое воспитание. Но они имеют целью осуществление и других сторон формирования личности, т.е. являются комплексным средством воздействия на личность.

В песнях раскрывается внешняя и внутренняя красота человека, значение прекрасного в жизни; они – одно из лучших средств развития эстетических вкусов у подрастающего поколе-ния. Красивые мелодии усиливают эстетическое воздействие поэтического слова песен. Кра-сота мыслей, красота содержания относятся также к сильным сторонам народных песен.И сами слова песен, и условия, и характер их исполнения способствуют укреплению здоровья, развитию трудолюбия. В песнях воспевается здоровье, оно называется счастьем, высшим благом. В народе всегда считали, что песни развивают голос, расширяют и укрепляют легкие: "Чтобы громко петь, надо иметь сильные легкие", "Звонкая песня расширяет грудь".

Сказки являются важным воспитательным средством, в течение столетий выработанным и проверенным народом. Жизнь, народная практика воспитания убедительно доказали педаго-гическую ценность сказок. Дети и сказка – неразделимы, они созданы друг для друга и поэтому знакомство со сказками своего народа должно обязательно входить в курс образования и воспитания каждого ребенка.

Материалом для народных сказок служила жизнь народа: его борьба за счастье, верова-ния, обычаи, – и окружающая природа. Воплощение в сказках положительных черт народа и сделало сказки эффективным средством передачи этих черт из поколения в поколение. Имен-

283

но потому, что сказки отражают жизнь народа, его лучшие черты, культивируют в подрастаю-щем поколении эти черты, народность оказывается одной из важнейших характеристик сказок.

Многие народные сказки внушают уверенность в торжестве правды, в победе добра над злом. Как правило, во всех сказках страдания положительного героя и его друзей являются преходящими, временными, за ними обычно приходит радость, причем эта радость – результат борьбы, результат совместных усилий. Оптимизм сказок особенно нравится детям и усиливает воспитательное значение народных педагогических средств. Образность – важная особенность сказок, которая облегчает их восприятие детьми, не способными еще к абстрактному мышлению. В герое обычно весьма выпукло и ярко показываются те главные черты характера, которые сближают его с национальным характером народа: отвага, трудолюбие, остроумие .Образность дополняется забавностью сказок. Мудрый педагог-народ проявил особую заботу о том, чтобы сказки были интересными и занимательными. В народной сказке – не только яркие и живые образы, но и тонкий и веселый юмор. У всех народов есть сказки, специальное назначение кото-рых – позабавить слушателя. Особенно начало сказки :Bir vakıt varmış,biar vakıt yokmuş, eer olmaymış , sölenmeceymiş..., Masal,masal.,matladı, Masal küpü çatlattı, Bir masalcık atladı.. и концовка: Bir afta konuşkalar süründü.Bitkidä Doni bana bir çanak keşkeş mancası verdi.,hem da bir çotra da şarap sizä getireym aldım,ama yazık imeya hem şaraba.Çıktı önümä tä bu kürkçü Saşka,hoyda etti köoekleri - koruna-koruna şarabı döktüm,ama keşkeş mancasını da üfkedän Saşkanın bacaana bir çanak çektim... büün da adamın bacaa sakat gezer...

Народный танец – один из древнейших видов народного творчества. Танец был частью народных представлений на праздниках и ярмарках. Появление хороводов "хору" и других обрядовых танцев связано с народными обрядами. Постепенно отходя от обрядовых дейст-вий, хороводы наполнялись новым содержанием, выражавшим новые особенности быта.

Танец позволяет выработать пластичность, особую координацию движений, приёмы соот-ношения движения с музыкой. Дети учатся двигаться ритмично, общению друг с другом в движении (хоровод, ручеек).

В народном декоративно-прикладном искусстве увековечена необъемная, вечно живая душа народа, его богатый практический опыт и эстетический вкус. У гагаузов наиболее разви-вались гончарство, плетение, ткачество, вышивка, кузнечное дело и др.

Народные умельцы с давних времен очень ценились. Секреты своего мастерства переда-вали из поколения в поколение, от отца сыну, соединяя мудрость и опыт прошлого и открытия настоящего. Дети с раннего возраста приобщались к работе, помощи родителям. Совместная работа помогает детям лучше освоить ремесло, перенять опыт наставника (родителей), при-вивает трудолюбие.

2. Практика использования фольклора и фольклорных жанров в системе национа-льного воспитания.

Фольклор способствует творческому развитию детей и молодежи в мире сказок, былин, преданий. Находки многовековой истории духовных традиций, систематизированные в фольк-лоре, должны использоваться при построении современной модели воспитания. Рассмотрим практическое применение и потенциал пословиц в нацио-нальном воспитании. Трудно переоценить значение трудового воспитания в общей системе народной педагогики, оно действительно является её сердцевиной. С древнейших времён трудовое воспитание детей и молодёжи являлось важнейшей обязанностью родителей. Именно поэтому пословиц, восхваляющих труд и высмеивающих лень великое множество:

*Erken kalkana Alla da yardımnayarmış. * Ne ekecän - onu da biçecän. * Kırda ekmek taa tatlı. * Ekmek iştän sora - baldan da tatlı. * Sıkıldısaydı canın - taa tez işindän tutun. * Biyaz ellär aalemin terini sevär.

284

* Erin gözellii – güneş, Adamın da - sade – iş! Любовь к родине, к матери, к своей родной земле – важнейшая тематика в воспитании па-

триотизма. * En paalı bu dünnedä – mamu hem Vatan. Bunu hepsicii biler, kim kendi insan. * Ana görmesä da,ne insannan olêr – üräännän duyer. * Kal çıbık gibi kuru, ama Vatanı koru. * Dostundan ayırıldıynan adam alêr üç yıl, Vatandan ayırıldıynan - ölüncä. * Diil laflan, ama kendi zaametinnän sevdanı Vatana göster. * Vatanda genger da yapêr para, Gargalar da taa kara. Особое место в системе афоризмов занимают пословицы, поучающие уважению людей. * Sade ozaman adam olacan, Açan aalemi da insan sayacan. Разгадывание загадок развивает способность к анализу, обобщению, формирует умение

самостоятельно делать выводы, умозаключения, умение четко выделить наиболее характер-ные, выразительные признаки предмета или явления, умение ярко и лаконично передавать образы предметов, развивает у детей "поэтический взгляд на действительность". Отражая живописные пейзажи родины, полные красок, звуков, запахов, загадки способствуют воспита-нию эстетических чувств.

Kim eri eşilledi? Kim çiçekleri verdi? Neçin geldilär kuşlar, seslän doldular kırlar?(ilkyaz, Весна) Загадки помогают детям познавать окружающий мир, знакомят их с миром вещей. Вот

примеры загадок о предметах домашнего обихода. Var bir aaç dört dallı, Hiç yok yaprakları. Yardım eder banmaa hem brakmêêr haşlanmaa.(furkuliţa,вилка) *** Gemi suda üzmeer, bişeycik o duzmeer. Neredän kızgın geçer, Dalgaları düzelder.(ütü,утюг) Загадки обращают внимание на повадки животных, в загадках об овощах и фруктах, рас-

тениях и ягодах указывается особое внимание на особенности внешнего вида. Tombarlak her tarafım, rubalarım - koraflı, Bän - köpek gibi, baalı, İçim – bal gibi tatlı. (karpuz) **** Tombarlak bir evceezdä Dört kula kardaş yaşêêr. Sade evceezi kırdıynan, Kardaşlar ordan çıkêr.(ceviz)

285

Ценность загадки в том, что она в высокопоэтичной форме отражает хозяйственную и тру-довую деятельность человека, его быт, опыт, флору, фауну, мир в целом и имеет огромное художественное значение в воспита-нии детей.

Pek çiçek sever, Onnarı süzer. Savaşêr o pek ballansın ekmek.(kuvan,пчела) Сказки в зависимости от темы и содержания заставляют слушателей задуматься, наводят на

размышления. Нередко ребенок заключает: "Так в жизни не бывает". Невольно возникает вопрос: "А как бывает в жизни?" Уже беседа рассказчика с ребенком, содержащая ответ на этот вопрос, имеет познавательное значение. Но сказки содержат познавательный материал и непосредст-венно. Следует отметить, что познавательное значение сказок распространяется, в частности, на отдельные детали народных обычаев и традиций .Например, в гагаузской сказке "Çiteni neçin sıbıttın?" рассказывается о том, что сын старого человека ,когда отец стал немощным,положил его в большую плетенную корзину и вместе с корзиной хотел бросить в глубокий овраг. Маленький внук наблюдая за всем этим, спросил отца:- Почему ты корзину выбрасываешь? Когды ты состаришься я тебя в чем в овраг брошу?Сын поняв,что его в старости ждет такая же участь,забирает отца домой и ухаживает за ним. Главное в сказке, конечно, моральный вывод: нужно ухаживать за престарелыми родителями, иначе будешь наказан.

Или в сказке " Два брата" ("İkiç kardaş") В этой сказке рассказывается как два брата помо-гали друг другу, но каждый старался, чтобы тот другой не догадался о помощи. Ведь, как они рассуждали, один из них нуждался в большей помощи. Эта сказка учит детей тому, что делая добро, старайся, чтобы об этом никто не знал. Сказка "Dädunun evi tezdan,babunun evi mercimektän" учит детей тому, что жадность, скупость до добра не доводит. И всегда за жад-ность приходится расплачиваться вдвойне.

Важно подметить, что воспитание средствами фольклора подразумевает не пассивное во-сприятие ребенком текста, а интерпретация и обсуждение прочитанного с помощью учителя. Только так ребенок сможет находить зашифрованные жизненные уроки и запоминать модели поведения. Процесс осознания уроков сказки - живой творческий процесс познания, и в нем очень мало шаблонных и однозначных трактовок. Существует одно правило, которого стоит придерживаться: чем больше поставлено вопросов по сказке, тем больше ответов и уроков ребенок может получить. Содержание сказки задает ребенку социально одобряемые нормы отношений и поведения, подтверждает мудрость пословиц и поговорок, а порой и аргументи-рует эту мудрость, раскрывая ее на конкретных фактах.

Песни сочиненные специально для детей: колыбельные, песенки-потешки.В младенчестве матери и бабушки убаюкивают детей ласковыми колыбельными песнями, развлекали их, играя с их пальчиками, ручками, ножками, подбрасывая их на коленях или на руках.

Общеизвестны: "Mamu imää yapardı, uşakları doyurmaa" Uşaklar ona yardım edärdi: Biri su getirärdi,İkincisi – odun getirärdi, Uçuncüsü – ateşi yakardı, Sade en küçüü bişey yapmardı. Geldi vakıt imää oturmaa. Mamu hepsinä verdi. En küçü dä baardı : "Ban a da","Bana da", "Bana da". Потешки – песенки и стишки к первым играм ребенка с пальцами, к первым шагам детей.

Например: Tay-tay, çocucak, Haliz käämil boncucak,

286

Örü,örü çabucak Hem bas çetin, çocucak! Считалочки –придают началу игры особую важность. Tuz-buz! Tuz-buz! Kim kalêr - ona topuz. Topuzu sän daadacan – Osaat bizi bulacan. Особое место в песенном фольклоре занимает колыбельная песня. Основное содержание

колыбельных песен – любовь матери к своему ребенку, ее мечты о его счастливом будущем. Они изобилуют поэтическими образами птиц, диких зверей, домашних животных, смешных и страшных, ласковых и сердитых, приходящих к колыбели, окружающих ребенка.

Uyu, uyu,piliççim, Uyu, uyu,tatlıcıım, Anan-boban gelincä, Tatlı sütcääz getirincä. A-a-a-a-a,a-a-a-a! В колыбельных песнях матери рассказывают об окружающей действительности, вслух ду-

мают о цели и смысле жизни, выговаривают свои заботы, радости и печали. В колыбельной песне мать находит выход своим чувствам, возможность до конца выговориться, высказаться и получить психическую разрядку.

Uyu, uyu,Peticiim, Benim küçük çocucaam Bän sana masal annadacam, tatlı uyku çaaracam! (для мальчиков) ***** Nani,nani,nanicik, Yat, uyu sän,Länkêcık! Odunu bän kıyacam, Sobayı da yakacam, Evcääzi yısıdacam, Länkayı uyudacam. (Для девочек) В народных песнях радость и горе, любовь и ненависть, веселье и грусть. В песнях выяв-

ляются лучшие черты национального характера гагаузов: смелость, отвага, правдивость, гуманизм, чуткость, трудолюбие.

Опыт народного воспитания у всех этносов, наций и народов очень богат. Как показал анализ традиционной культуры воспитания, этот опыт характеризуется почти одинаковыми требованиями к качествам формируемой личности и системе средств ее воспитания и обуче-ния. Он представляет собой своеобразную народную мудрость, систему общечеловеческих ценностей, проверенных веками. Но это не означает, что надо использовать весь арсенал народных средств и факторов воспитания без изменений и критической оценки. Необходимо брать те из них, которые работают сегодня и соотносятся с нашими представлениями о гума-низме и общечеловеческих ценностях.

Напрасно думать, что устное народное творчество было лишь плодом народного досуга. Оно была достоинством и умом народа. Оно становило и укрепляло его нравственный облик, было его исторической памятью, праздничными одеждами его души и наполняло глубоким содержанием всю его размеренную жизнь, текущую по обычаям и обрядам, связанным с его трудом, природой и почитанием отцов и дедов.

Фольклор в воспитании детей играет важную роль. Деление его на жанры позволяет в определённом возрасте ребёнка обогащать его духовный мир, развивать патриотизм, уваже-

287

ние к прошлому своего народа, изучение его традиций, усвоение морально-нравственных норм поведения в обществе.

Фольклор развивает устную речь ребёнка, влияет на его духовное развитие, на его фан-тазию. Каждый жанр детского фольклора учит определённым нравственным нормам. Так, например, сказка, путём уподобления животных людям, показывает ребёнку нормы поведения в обществе, а волшебные сказки развивают не только фантазию, но и смекалку. Пословицы, поговорки учат детей народной мудрости, испытанной веками и не потерявшей своей актуаль-ности в наше время. Былинный эпос – это героическое повествование о событиях, которые происходили в древности. И хотя былины не так просты для восприятия детей, всё же они направлены на воспитание уважения прошлого народа, на изучение традиций и поведения людей во все времена, на патриотизм гагаузского народа, который несмотря ни на что, оста-вался верным своей родине и всячески защищал ее. Таким образом, приобщение ребёнка к народной культуре начинается с детства, где закладываются основные понятия и примеры поведения. Культурное наследие передаётся из поколения в поколение, развивая и обогащая мир ребёнка. Фольклор является уникальным средством для передачи народной мудрости и воспитании детей на начальном этапе их развития.

Произведения фольклора, как средство познания и восприятия информации, отражают определенный способ осознания окружающей действительности, культурно-познавательный и социальный опыт людей. Именно в национально-культурном колорите языка как "памяти народа" воплощаются плоды его многовековых раздумий и наблюдений, духовные ценности и традиции, которые являются основой воспитания современного этноса. Фольклор формирует национальное мировоззрение, учит обучающихся видеть мир глазами своего народа. Сказка, как элемент обу-чения, остается с человеком на всю жизнь, учит ее мудрости и оптимизма, с самого детства приучает к языку своего народа. Как писал украинский поэт Иван Франко: "Те простенькие дере-венские байки, как маленькие, тонкие корни, укореняют в нашей душе любовь к родному слову, его красоте, простоте и волшебного благозвучия. Тысячи вещей в жизни забудете, а тех волн, когда вам милая мама или бабушка рассказывала байки, не забудете до смерти "

Исходя из всего вышесказанного в современной образовательной системе необходимо учитывать роль гагаузского фольклора, в частности сказок, ведь они учат ребенка нравствен-ным ценностям. Когда дети идут в школу, большинство родителей забывают о своей обязан-ности воспитывать ребенка и возлагают всю ответственность на школу, где не всегда уделяют внимание фольклору, как средству обучения. В результате, место сказки в жизни и воспитании ребенка сводится на нет.

Главной задачей учителя начальных классов является формирование всесторонне и гармо-нично развитой личности школьника. Неоценимым сокровищем по этому случаю выступают именно народные сказки - это своеобразный сплав жизненного опыта и желаний, реальности и вымысла. Общеизвестно, что, слушая сказку, младшие школьники с удовольствием воспринима-ют ярко изображенные вербальные образы, выражают свое отношение к сказочным героям. Однако познакомить детей со сказками, научить их понимать, анализировать содержание, сюжет, сравнивать ситуации с реальными случаями и, наконец, применять полученные знания на прак-тике необходимо еще в младшем возрасте. Сказки прославляют ум, доброту, трудолюбие, муже-ство, учат бороться за торжество справедливости. Поэтому своевременное ознакомление детей со сказкой послужит хорошим воспитательным аспектом и сформирует положительные черты характера. Слушая или читая сказку, ми переживаем события в ней так, будто сами являемся главными персонажами рассказа, и впитываем в себя знания, описанные в сказке. Сказки закла-дывают детям основы безопасного поведения, учат вырабатывать навыки преодоления жизнен-ных кризисов, и в целом учат интерпретировать окружающую действительность.

Выводы и перспективы дальнейших исследований. Возрождение Украины невозможно без пробуждения национального сознания украинского

народа и, в первую очередь, молодежи. Именно поэтому использование фольклора во время

288

воспитательной работы со школьниками играет значительную роль. Задание гагаузского фо-льклора - не просто воспитание, а целенаправленное поучение, очень часто – "исцеление души", и обращаться с ней необходимо как с "лекарствами": учитывать каждую мелочь, каждую деталь. А задание учителя - исполнять роль "доктора" и наставника: помогать и пояснять.

Лілія Арабаджи / Lilya Arabacı (Україна) /Ukrayna)

РОЛЬ ФОЛЬКЛОРУ ТА ЛІТЕРАТУРИ ПРИ ВИКЛАДАННІ ГАГАУЗЬКОЇ МОВІ У ШКОЛІ

OKULLARDA GAGAUZ DİLİNİN OKUTULMASI SIRASINDA FOLKLORUN VE EDEBİYATIN ETKİSİ

У доповіді розглядається роль та значення фольклору прі вікладанні гагаузької мові у школі а також

акцентується нестача письмової літератури на уроках гагаузької мови Ключові слова : школа, гагазька мова, фольклор, література

Bildiride okullarda gagauz dilinin okutulması sırasında folklorun ve edebiyatın etkisi ele alınmakta ve eğitüm sırasında bu konuda yazılı edebiyatın eksikliğine vurgu yapılmakta.

Anahtar kelimeler: gagauz dili, folklor, yazılı edebiyat

"Bizim laflarımızın var kanatları, ama onnar uçêr diil orayı, nereyi biz isteriz",-demiş Ţiţeron. Her-bir üüredici tanıştıyca bu laflarlan düşünmeyä uracak kendini, da soracak: "Neyä bän çalışêrım, her gün üürenicilerä danışêrım?" Bu düşünmeli soruşa benim fikirimdä duudu çıkış hem ilerlemäk Ţiţero-nun akıllı sölemesinä, ani bizim, üüredicilerin, halizdän neetimiz doorutmaa o laf kanatçıklarını käär parlak yıldızlara. Da o kuşçaazların, oturuştuyca hem topladıyca kanatçıkları, sözü, elbetki, olacêk gözäl, faydalı, akıllı, deyni biz, üüredicilär, üürettik onnarı ii düşünmää.

Genä soruş peydalanêr…Ne üüreder insanı dooru hem gözäl düşünmää? Benim düşündüümä – bu kiyatlar, angılarından tanışêrız yazılı literaturaylan, folklorlan, yada aazdan halk yaratmalarınnan.

Kiyatlar – onnar sansı fikir gemileri, angıları gezerlär zaman dalgalarında, da koruyarak getirerlär kendi üklerini uzaklaardan evlatboylarına, zamandaş yaşamaya.

Gagauz dili uroonda temanın teoriyasını açıkladıyca, yardıma geler gagauz halk yaratmaları: masallar, bilmeycelär, söleyişlär, akıllı demeklär h.b.; yazılı gagauz literaturası: proza, lirika h.b. literatura janraları.

Biz, gagauz üüredicileri hep aaramaktayız, da bulup, kıskana-kıskana kapêrız herbir annatmacıı, angısında bulunêr hem açıklanêr bir keskin, lääzımnı maana, fikir, da o olêr yardımcı temayı açıklamaa deyni. Bundan kaarä, bän sayêrım, ani üüredicinin en baş neeti – terbietmää üürenicilerdä türlü duyguları: sevgi Vatana, ana-bobaya, korumak naturayı h.b., angıları halizdän üürenicilerdä kaavileştireceklär insannıı hem onnarın cannarında olacêk sevgi herşeyä hem biri-birinä, da fenalık dünnäda aazalacêk.

Beşinci-edinci klaslarda, üürenicilär tanışarak dilin bölümünnän "Morfologiya", pek severlär bu temaların açıklamasında kullanmaa bilmeyceleri, söleyişleri hem masalları. Tanışarak bölä ilginç materiallan, biz tamannêêrız kendi sözlüümüzü, kolay bulêrız söz paylarını, göstereriz onnarın diişil-mesini üzlerä, sayılara, zamannara görä h.b.; tekrarlêêrız vocal seslerini (incä hem kalın), konsonnarı (cetin hem yımışak, sesli hem tutnuk). En sevgili üürenicilerin kıpımı urokta, o açan biz açıklêêrız kullandıı materialın maanasını, hem sölediklerä çıkış yapêrız. Örnek için olur getirmää söleyiş, angıları urokta yardımcı olêr. " Herbir arı bal yapmaz" Göstereriz söz paylarını hem yapêrız söz payına görä morfologiya analizini, örnek: Bal-adlık, gösterer predmeti, cuvap eder şoruşa Ne, adetçä, birlik sayısında, temel halında, cümledä rolü tamannık.

Bu iştän sora geçeriz sözün maanasını açıklamaa, da burada çekeder meraklı işlär. Üürenicilär açıklayarak bu söleyişin maanasını, örnek için getirerlär başka söleyiş: "Alatlama dilinnän, alatla elinnän", yada bilmeycä: "Beş kardaş biri-birinä benzemäz". Argumentlemää bu işleri kolay olêr, deyni evdeki iş verildiydi hazırlamaa söleyiş, bilmeycä temalara: "Izmet", "çalışkannık". Da büük

289

sevinmeliklän yapêrız çıkış, ani lääzım olmaa işçi, çalışkan, geeri kalmamaa bizim dedelerimizdän, analardan-bobalardan, deyni onnar çok çalışkanmışlar hem deyni iş gözelleder dolayı, nicä demiş rus yazıcısı Gorkiy: "Diil er gözelleder insanı, ama insan gerçekleştirer dolayı". Dooru maanalı, uydurma maanalı lafları da getireriz aklımiza. Uşaklar getirerlär örnek, ani var halizdän ölä arılar, angıları bütün yaz hiç işlememişlär, sade dinnenmişlär, da hiç fayda getirmemişlar olsun tatlı kokulu balcaaz deyni. Ölä dä insan, angısı düşünmeyeräk geçirer vakıdı, getirmeer fayda ne kendinä, ne dolayandakılarına. Örnek için taa bir kıpim uroktan, bilmeyceleri kullanmaktan. "Biyaz deniz-kara balık, bunu bilenä- saalık". Herbir lafta vocal garmoniyasını gösterdiycä, üürenici sölemedi onun haliz tanıdıını, ama cuvapı da halizdän dooruydu: "Bu ölä bir meraklı iş, angısını biz herbir urokta sevgiylän aktarêrız". Kim bilmääzdi cuvapı o da buldu tanıdıı lafı: "Kiyat". Sözümüz döndü, bundan sora, temaya: "kiyat-ların rolü bizim yaşamamızda".

Üüredicinin sözü inançlı olsun deyni, o lääzım kullansın urokta ölä yaratmaları sekizinci-dokuzuncu klaslarda, angılarında üürenicilär kendileri seçeceklär koyulu problem soruşlarını. Üüredicinin neeti doorut-maa uz yola, yardım etmää üürenicilerä kanatçıkları uz tutmaa. Seçeräk literatura yaratmalarından tekst, laf ilerlemesi uroona deyni, uydurarak onu temaya görä, üüredici isteer açıklamaa diil saadä dil temasını, teoriyayı, ama derindän çıkarmaa meydana annatmanın problemalarını. Dayma getireriz uşaklarlan ak-lımıza Petri Çebotarin annatmasını "Kıırma kokusu". Teksti okuduktan sora, taa çeketmeyincä açıklamaa teoriya tarafından soruşları (stil, tekstin payları, düzülmesi, planı), üürenicilär birdän çekettilär kötülemää Kirunun karısını Angelinayı. Kendi komuşularını örnek getirdilär, kimisi sä, düşünüp, kendini getirdi aklına, ani küstürmüş, ikramnamamış, hatırlamamış. Bitki-bitkiyä, hepsi kendi çıkışlarını yaptı, çünkü insanın fena yaptıkları cezalanêr. Elbetki, temanın teoriyası da açıklandı, ama en baş – çok ii örnek oldu üürenicilerä. Hem dä bän memnuyum, ani onnar yaşamasında olacaklar haliz adam, da hatırlayacaklar dolayanlakılarını.

Herbir üüredici, angısı sever kendi dilini, orator olarak, lääzım getirsin kendi sözün maanasını üürenicilerä, söz lääzım olsun taazä, annaşılı hem kolay etişsin sesleyicilerä.

Bu neetleri yola koymak için onuncu-onbirinci klaslarda hep geler bizim gemilär-kiyatlar, angılarsız artık soluk urokta etişmäz. Üürenicilerin düzülmüş bakışları, onnar güvenli kendi cu-vaplarında, ama gözüker kimär-kerä biyaz yapraklar, bulunêr unudulmuş temalar, orfogramalar h.b. Kiyatların izmeti bitmäz, onnarın rolü pek lääzımnı hem bitmäz gagauz dili uroonda.

Kayıl olêrım Deni Didronun sölemesinnän: "Insannar vaz geçer düşünmää, açan vaz geçerlär okumaa". Büük klaslarda tekrar ederäk tanıştıı temaları ilerdeki klaslardan, üürenicilär dayma hazır-lêrlar material uroklara, olarak yardımcı gagauz dili uroklarına.

Olur göstermää fonetika analizini mi, cümlenin sintaksis analizini mi, osaydı frazeologiya zen-ginniini mi gagauz halkında, üürenicilerä veriler kolaylık hazırlamaa uroo ya şiir istedii temaya(sevgi, natura, ana dili h.b.), ya annatma, ya legenda, ya manilerin türkülerindän, angı olursa literatura janrasından.

Haliz bu takım işi başa çıkararak, duvêr bizim genç yazıcılar, kendi ilk tüücezlerini deneyeräk. O tüücezlär dizilip sıraycasına, kanatçık toplanêr, angıları kendi yollarını ayırê rlar. Ama bän güvenliyim, ani onnarın yolları zoor da olsa, onnar hep uz uçacêklar, bizi hiç bir zaman utandırmayacêklar, baalantıları da bilgi verennärlän kaybetmeyeceklär. Bizim dä gagauz halkımızı neredä dä olsalar şan edeceklär, dedä sözünü dä hatırlı cannarında taşıyacaklar, da dolayandakılarına akıllan vereceklär.

Література: K.Vasilioglu Masallar, Uygun sözlär, Bilmeycelär. ştiinţa,2002y. Великие мысли великих лю-

дей. Москва,2008г. Бодалев А.А.Восприятие человека человеком. Москва. Просвещение,1987г. Гагаузская художественная литература. Кишинёв,1993г.

290

Юсуф Сюлюкчю / Dr. Yusuf SÜLÜKÇÜ (Туреччина /TÜRKİYE)

КЛАСИФІКАЦІЯ МЕТОДІВ НАВЧАННЯ ІНОЗЕМНОЇ МОВИ З ТОЧКИ ЗОРУ ЧОТИРЬОХ БАЗОВИХ МОВНИХ НАВИЧОК

YABANCI DİL ÖĞRETİM YÖNTEMLERİNİN DİLİN DÖRT TEMEL BECERİ ALANINA GÖRE SINIFLANDIRILMASI

Процес навчання іноземної мови можна розглядати з позиції трьох фундаментальних інструментів:

підхід, метод та техніка, серед яких саме метод виступає мало не найважливішим.Методи навчання мові, що наразі існують, рідко акцентують увагу на задієнні базових елементів мовних навичок.

.Характерною рисою традиційної школи навчання мові було застосування одного провідного методу. Із часом, коли такий підхід виявився малоефективним, почали знаходити застосування такі, що включали одразу кілька методів. Такий підхід отримав назву вибіркового/активного або змішаного. Разом із тим очевидно, що системі методик у сфері навчання мовам все ще бракує акцентування на окремих елементах мовних навичок.

У роботі автор демонструє відповідність окремим елементам мовних навичок різних методів викладання іноземних мов, на основі чого виконує детальну класифікацію.

Ключові слова : школа, методика, іноземна мова

The process of foreign language learning can be analyzed under the headings of approach, method, and technique. Among these "method" is quite important.

The present foreign language teaching methods claim that they are teaching foreign language. However, all of the methods do not aim to teach all the basic skills. Some of these methods teach only some of the skills whereas neglecting others.

Previously, a single method was preferred. On understanding the inefficiency of a single method, nowadays several methods are used together. This method is labeled as "eclectic /active or combined method". Which method is suitable for what skill, is not yet clear.

Nowadays, people who have not been educated for teaching a foreign language are trying to teach a foreign language. Therefore, the present study aims to determine which foreign language teaching method is suitable for teaching what method and a classification will be made.

Key words:Foreign Language Teaching Methods, Classification, Basic Skills

1. Giriş Tarih boyunca milletler, komşularıyla ilişkilerini geliştirmek, ticaret yapmak gibi çeşitli sebeplerle diğer

insanlarla iletişim kurma ihtiyacı hissetmişler, bu durum da yabancı dil öğrenmeyi zorunlu kılmıştır. Yabancı dil, Türkçe Sözlük'te "1. Ana dilin dışında olan dillerden her biri. 2. Ana dilin dışında öğrenilen uzmanlık dili." olarak tanımlanmaktadır (2005: 2102). İletişim açısından tanımlanacak olursa yabancı dil, nasıl çözüleceği bilinmeyen şifreli iletidir. Yabancı dil öğrenimi ise, anlaşmanın gerçekleşebilmesi için iletinin; nasıl şifrelendiğini öğrenme, şifrelerini çözme ve iletiyi yeniden şifreleme işlemidir.

Bir yabancı dili öğrenmek istemenin pek çok sebebi olabilir. Avrupalıların dil öğrenimine karşı tutumlarını öğrenmek için Avrupa Birliği üyesi 15 ülkede yapılan "Eurobarometre" adlı araştırmaya göre "İnsanları başka bir dil öğrenmeye sevk eden en güçlü güdüleme tatilde bu dili kullanabilmeleridir (% 47). Diğer nedenler % 37 ile bireysel tatmin ve % 26 ile iş amaçlı öğrenmedir." (Grosser, 2001: 7).

Avrupa Konseyi, yabancı dil öğrenme konusunda ortak bir standart tutturmak amacıyla uzun yıllar süren araştırmaları sonucunda Avrupa Dilleri Ortak Çerçeve Programı'nı (CEFR=The Common European Framework of Reference for Languages) meydana getirmiştir. Avrupa Konseyi üyesi ülkeler arasında olması sebebiyle bu programa Türkiye de dâhildir. Konsey, yabancı dil politikasını iki üst amaca bağlamıştır. Bunlar: "1) Dil ve kültür çeşitliliğini karşılıklı bir zenginlik kaynağı olarak korumak ve geliştirmek; 2) İnsanlar arası ilişkileri, uluslararası akışı ve düşünceler arası alışverişi kolaylaştırmak."tır (Polat, 2001: 36).

Avrupa Dilleri Ortak Çerçeve Programı, her dilin kendine özgü öğrenme ve öğretme yöntemleri olduğunu göz önünde bulundurarak dil için yöntem geliştirmeyi araştırmacılara bırakmıştır. Metin,

291

araştırmacılara çeşitli sorular sorarak yol göstermekte, onların kendi amaçlarına yönelik hedef ve stratejiler geliştirmesine yardımcı olmakta, araştırmacılardan sadece belirlenen çerçeveye uygun yöntemler geliştirmesini beklemektedir.

Yukarıdaki açıklamalarda, son yıllarda yabancı dil öğretimi alanında görülen gelişme ve değişmelerden bahsedilmektedir. Çünkü yabancı dil öğretirken karşılaşılan en büyük sıkıntılardan biri hangi yöntemin kullanılması gerektiğidir. Yabancı dil öğretimi veren kişilerin büyük çoğunluğu yabancı dil öğretimi konusunda bir eğitim almadıkları için yöntem seçimi konusunda zorluk çekmektedirler. Bu çalışma onların işlerini biraz olsun kolaylaştırmak amacıyla hazırlanmıştır.

Yabancı dil öğretimindeki yeni yaklaşım, ihtiyaç analizine dayalı olarak öğretim programı, yöntem ve materyal geliştirmektir. Yabancı dil öğretimi için basılı, görüntülü ya da bilgisayar destekli ve etkileşimli materyal geliştirme konusunda yapılacak çalışmalar bu bakımdan önemlidir.

2. Yabancı Dil Öğretimi Yöntemleri Yöntem, Türkçe Sözlük'te " 1. Bir amaca ulaşmak için izlenen, tutulan yol, usul ve sistemlere ilişkin bilgi.

2. Bilimde belli bir sonuca ulaşmak için, bir plana göre izlenen yol, metot." (2005: 2196) olarak tarif edilmektedir. Richards ve Rodgers'a göre ise yabancı dil öğretiminde yöntem, yaklaşım, tasarım ve uygulama sürecinden oluşan bir bütündür (2002: 20). Yönteme bir yol haritası da diyebiliriz.

Yabancı dil öğretiminin başlamasından itibaren bir yabancı dilin nasıl öğretileceği sorusunun da başladığı kabul edilebilir. 16. yüzyıla kadar yabancı dil öğretim yöntemleri, daha çok kelime ve dil bilgisi kurallarının öğretimini amaçlamıştır. 18. yüzyılda "Yabancı dil öğretiminin birinci evresinin, yani temel öğrenimin 'dinlediğini anlama/konuşma (aural-oral) biçimde olmasını Basedov (1723-1790) ve Pestalozzi (1746-1827) ileri sürmüştür" (Aktaran: Demircan, 2005: 146). 20. yüzyıldan itibaren eğitimbilim, ruhbilim ve dilbilim alanındaki gelişmeler dil öğretim yöntemlerine farklı boyutlar ilave etmiştir.

Üzerinde yapılan onlarca çalışmaya ve bu çalışmalar sonucunda birçok teori üretilmesine rağmen insanın dili nasıl öğrendiği hâlâ bir muamma olarak ortada durmaktadır. Gelişen teknolojiyle birlikte, beynin hangi bölgelerinin dil için ayrıldığı ya da beyinde böyle bir bölgenin var olup olmadığı, beynin hangi yarısının dil faaliyetlerinden sorumlu olduğu hâlen araştırılmaya devam edilmekte; elde edilen bulgulara göre yeni öğretim yöntemleri ileri sürülmektedir (Demircan, 2005: 77).

Yabancı dil öğretim yöntemleri konusunda Türkiye'de yapılan çalışmalarda, 1982 yılında Avrupa Konseyi ile Millî Eğitim Bakanlığının ortaklaşa düzenledikleri 'Yabancı Dil Öğretim Programları' konulu seminerde belirlenen belli başlı yöntemler sınıflaması esas alınmaktadır. Bu yöntemler şunlardır:

Dil Bilgisi-Çeviri Yöntemi (Grammar-Translation Method) Dolaysız Yöntem (Direct Method) Kulak-Dil Alışkanlığı Yöntemi (Audio-Lingual Method) Kavramsal-Şifreleme Yaklaşımı (Cognitive-Code Approach) Tabii Yöntem (Natural Method) İletişimci Yaklaşım –İletişimci Yöntem (Communicative Approach) Derleyici Yöntem (Eclectic Method) Richards ve Rodgers'ta yöntem, yaklaşımlarla birlikte karışık olarak 17 başlık altında

incelenmiştir (2002, v-vi). Demircan ise yaklaşımlar hariç 40'a yakın yöntemden bahseder. Sayının bu kadar farklı olmasının sebebi, yöntemlerin bir kısmının diğer yöntemlerle olan benzerliği ve bazı yöntemlerin yaygınlık kazanamamasıdır.

Günümüze kadar yabancı dil öğretimi için çok farklı yöntemler geliştirilmiştir. Sınıflandırmaya geçmeden önce aşağıda, sınıflandırılacak dil öğretim yöntemlerine ve bunların kısa açıklamalarına yer verilmiştir.

2.1. Okuma Yöntemi (Reading Method) Bu yöntemde öğretim, ses ve basit konuşmalarla başlar, sesli okuma ve metni anlamak için

sorulan sorularla devam eder, resimlerle desteklenmiş kelimeler ve onların anlamları verilir ancak cümle çevirisi yapılmaz. Doğru anlama için Yoğun Okuma, hızlı okuma için Yaygın Okuma çalışması yapılıyordu. Bu yöntem sadece okumayı geliştiriyor ancak diğer becerileri ihmal ediyordu.

292

2.2. Dil Bilgisi Yöntemi (The Grammar Method) Bu yöntemde öğrenilecek olan dilin kelime grupları, kelimelerin çekimleri, ekleri ve nasıl telaffuz

edileceği ile dil bilgisi kuralları öğretilir, ancak konuşma ve dinleme becerileri ihmal edilirdi. Latince ve Arapçanın öğretiminde çok kullanılmıştır. Okuduğunu anlama esastır.

2.3. Dil Bilgisi–Çeviri Yöntemi (The Grammar-Translation Method) Bu yöntem dil bilgisi yönteminin biraz gelişmiş şekli sayılabilir. Bu yöntemdeki fark, dil bilgisinin

tümdengelim şeklinde yapılması ve ana dilden yabancı dile, yabancı dilden ana dile çeviriler yapılarak öğrenmenin geliştirilmesi olarak açıklanabilir. Bu yöntemde de konuşma ve dinleme becerisi yoktur.

2.4. Tan-Gau Yöntemi (Tan-Gau Method) Kanada'da İngilizce bilenlere Fransızca öğretmek amacıyla 1957 yılında uygulanmış, ancak

yaygınlaşamamış bir yöntemdir. Bu yöntemde, öğrenicinin, yabancı dil öğrenmeye başlarken ve karşılaştırmalar yaparken ana dilini kullanmasına izin verilir. Okuduğunu ve dinlediğini anlama diğer becerilerden önce gelir. Bu yöntemin öğrenicinin ana dilini öğrenirken izlediği sırayı takip ettiği iddiası vardır.

2.5. Fiziksel Tepki Yöntemi (Total Physical Response Method) Emirlere verilen fiziksel tepki yani yerine getirme etkinlikleri aracılığıyla önce duyduğunu anlama

sonra da sözlü anlatımı başlangıç seviyesinde geliştirmeyi amaçlayan bir yöntemdir. Dinleme/izleme ağırlıklı bir yöntemdir. Konuşma diyalogları 120 saatlik bir eğitimden sonra başlar.

2.6. Yeni Yöntem (New Method) Bu yöntemde önemli olan okuduğunu anlamaktır. Bunun için sadece en gerekli olan kelimelerin

öğretilmesi kararlaştırıldı. Bu amaçla kelimelerin seçimi için kelimenin ne sıklıkla kullanıldığına, hangi yapılara sahip olduğuna bakılıp aşağılayıcı, argo, yöresel ve uzmanlık terimleri olan kelimeler dışlanarak Palmer ve Faucett'in yardımıyla 2000 kelimelik bir sözlük ile buna uygun konuşma, dil bilgisi ve alıştırma kitapları hazırlanmıştır.

2.7. Sauveur–Heness Yöntemi (Sauveur–Heness Method) Lambert Sauveur ve Gottlieb Heness tarafından geliştirilmiş bir yöntemdir. Bu yöntemde ilk

derslerde hiç yazı ve yazılı materyal kullanılmadan vücudumuzdaki organlardan başlamak üzere sadece öğrenicilerle konuşulur ve kelime öğrenilmesi dışında başka bir etkinlik yapılmaz. Kitap, öğretim süresinin ilk çeyreğinden sonra verilir. Ağırlık sadece konuşma yönündedir.

2.8. Tabii Yöntem (The Natural Method) Dil bilgisi-çeviri yöntemine bir tepki olarak ortaya çıkmış bir yöntemdir. Bu yöntem bir yabancı dilin, aynı

çocukların öğrenmesinde olduğu gibi hedef dilin konuşulduğu bir ortamda onlarla doğrudan ilişki kurularak öğrenilebileceği görüşünü ileri sürer. Dinleme ve taklit ederek konuşma ağırlıklıdır. Daha sonra eksik olan okuma etkinlikleri ilave edilmişse de yazma becerisine önem vermeyen bir yöntemdir.

2.9. Berlitz Yöntemi (Berlitz Method) Berlitz'in amacı sözlü iletişim açısından temel becerileri öğretmektir. İki ilkesinden biri öğrenilen

dille düşünmeyi öğrenmek, diğeri ise ana diline başvurmadan sadece hedef dilin kullanılmasıdır. Dinleme, dinlediğini tekrarlama ve konuşma ağırlıklıdır. Dil bilgisi ve çeviri yoktur.

2.10. Sözlü Yöntem (Oral Method) Bu yöntem çeşitli yönlendirici ilkelerin olmasını ister. Yabancı dil öğreniminin ilk aşamasında ana

diline de başvurulabileceğini ancak ikinci aşamada gereksiz olduğunu savunur. Dinleme ve konuşma ağırlıklıdır. İkinci aşamada sıkı bir sözlü alıştırma ve sözlü anlatım çalışması yapılır. Bu yöntemde yazma ve metin çalışmaları ancak ileri düzeyde verilmeye başlanır.

2.11. Kulak-Dil Alışkanlığı Yöntemi (Audio-Lingual Method) Bu yönteme göre dil, sözden ibarettir. İnsanlar öncelikli olarak sözle iletişim kurarlar. Bir dilin tabii

olarak öğrenimi sırasıyla dinleme > konuşma > okuma > yazmadır. Dolayısıyla dil öğrenilirken bu sıra takip edilmeli, yazılı dil alıştırmaları yerine gerekli cümle kalıpları ezberletilmeli, söylediğini anlamak yerine hemen ezberlediği cümleyi tekrar etmelidir.

2.12. Ses Bilimi Yöntemi (The Fonetic Method / Reform Method) Tümevarım tekniğinin kullanıldığı sözlü yaklaşım ağırlıklı bir yöntemdir. Öncelikle kulak eğitimiyle

başlanan öğretimde seslerin çıkarılması, kelimelerin, kelime gruplarının ve cümlenin seslendirilmesi

293

sırası takip edilir. Sonra karşılıklı konuşma metinlerine geçilir. Yazma becerisi, dinlenen ve okunanın yazılması yoluyla geliştirilir.

2.13. Ruhbilim Yöntemi (Psykologyc Method) Bu yöntemde sınıfa getirilen resim, çizim ya da tablolar aracılığıyla öğrenicilerin zihninde bir

hayal oluşturulur. Bu hayali anlatan kelimeler bulunur. Bulunan kelimeler kısa ve öz bir cümle içinde kullanılır. Bu cümleler bir dersi meydana getirir. Bu dersler bir araya getirilerek bir bölüm ortaya çıkarılır. İlk dersler tamamen sözlüdür. Sonraki derslerde kısmen kitaba bağlanılır. Yöntemde dil bilgisi öğretimi, okuma çalışmasından önce başlatılır ve ana dili az da olsa kullanılabilir.

2.14. Durumsal/Bağlamsal Yöntem (Situational Method) Bu yöntem, bir dilin nerede kullanılacağı göz önüne alınarak dilin kullanılacağı bağlam ya da

durumların ortaya çıkarılması, bağlam ya da durumlarda kullanılabilecek cümlelerin belirlenmesi, bu cümlelerin öğrenicilere ezberletilerek sınıf içinde örnek durum meydana getirilip ezberlenen cümlelerin kullanılması esasına dayanır. Durumlar belirlendikten sonra bunlar kullanım sırasına dizilir ve öğretim bu sırayı takip ederek yapılır. Okuduğunu anlama ve konuşma ağırlıklıdır.

2.15. Vaka/Sorun Yöntemi (The Case Method) Bu yöntem, bir sorunun konu olarak belirlenmesi, belirlenen sorun etrafında öğrenicilerin gruplar

meydana getirerek sorunu önce grup içinde daha sonra grupların bir genel kurul şeklinde tartışmaları ve sorunun çözümü konusunda bir sonuca ulaşmaları şeklinde uygulanır. Bu yöntemde dersler, derslik yerine yönteme daha uygun olan konferans salonlarında ya da toplantı odalarında yapılmalı; ders yerine toplantı, öğrenici yerine ise üye terimleri kullanılmalıdır. Yabancı dil öğretiminin ilk aşamasındaki öğrenicilerden daha çok, orta seviyeye gelmiş öğreniciler için kullanılabilir.

2.16. Danışmanlı Dil Öğrenme Yöntemi (Counsellor Learning) Bu yöntemde öğrenici, bir ders planına bağlı kalmaksızın gerektiğinde ana dilini de kullanarak

hedeflenen yabancı dili öğrenmeye çalışır. Konuları öğrenici belirler, konu üzerinde çalışır ve sesli bir şekilde uygulama yapar. Danışman ise öğrenicinin arkasında durur ve öğrenicinin söylediklerini ya da yazdıklarını kontrol eder. Gerekli durumlarda kulağına eğilerek öğrenicinin yaptığı yanlışları düzeltir.

2.17. Tiyatro Yöntemi (Theatral Method/Via Method) Via Yöntemi olarak da bilinir. Bu yöntem, dinleyerek ve konuşarak öğretmeyi amaçlar. Tiyatro

yönteminde dersler bir tiyatro oyunu sahnelenir gibi işlenir. Son 25 yıl içinde yazılmış çağdaş bir metin seçilir. Kimin hangi rolü oynayacağı öğrenicilerin kendileri tarafından seçilir. Öğreniciler, önce kelimelerin anlamını sonra roldeki kişileri öğrenirler. Metin ezberlenmez; sırası gelen öğrenici önce metinden kendi söyleyeceği kısmı okur sonra kâğıda bakmadan aklında kalanı söyler, bu sırada diğer öğreniciler konuşan kişiyi kâğıda bakmadan dinler. Öğretmen sahnenin arkasındadır ve denetleyicidir. Kelimeler bağlam içinde öğrenildiği için daha kalıcı olur.

2.18. Crediff-St. Cloud veya İşitme Görme Yöntemi (Audio-Visual Method) Bu yöntem metin, film parçaları ve ses bantlarını eş zamanlı bir şekilde kullanmayı, çok iyi

yetişmiş bir öğretmeni ve çok iyi planlanmış bir dersi gerektiren yöntemdir. İlk olarak sesle birlikte görüntü verilir, sonra görüntüdeki sesler açıklanır, daha sonra sadece film parçası gösterilerek öğrenicilerden filmi yorumlaması istenir. Öğreniciler tarafından yapılan hatalar düzeltilir ve en sonunda dil bilgisi ile telaffuz çalışması yapılır.

2.19. De Sauzé Yöntemi (De Sauzé Method) Dolaysız yöntemin bir türü olarak kabul edilir. Bu yöntemde dil özellikleri birer birer sunulur, çokça

alıştırma yapılır ve öğreniciler öğrendiklerini kullanarak iletişim kurmaya yönlendirilir. Dil özellikleri doğrudan öğreniciye verilmez; öğretilecek özelliği taşıyan metin, öğrenicilere verilerek öğrenicinin tümevarım yoluyla bu özelliği bulması beklenir. Dinlediğini anlamadan sonra konuşma becerileri ağırlıktadır.

2.20. Seçmeci/Karma Yöntem (Eclectic/Active Method) Bu yöntemde dilin dört temel becerisi esas alınır. Yöntemin adına Seçmeci Yöntem ya da

Fransa'daki adıyla Aktif Yöntem denilmektedir. Tek bir seçmeci yöntemden bahsedilemez. Çünkü bir sınıfta hangi durumla karşılaşılacağını önceden kestirmek pek mümkün değildir. Bu sebeple sınıfın durumuna göre yöntem seçimi öğretmene kalmıştır.

294

2.21. Dolaysız Yöntem (Direct Method) Bu yöntem, bir öğrenicinin yabancı dili aynı bir çocuğun öğrenmesi şeklinde öğrenebileceğini ileri

sürer. Bu sebeple ilk başlarda sadece nesnelerin gösterilmesi ve hareketlerin canlandırılması yolunu seçer. Böylece yeni öğrenilen nesne veya hareket ile o nesneyi ya da hareketi ifade eden kelime arasına kelimenin ana dildeki karşılığı girmez. Adını da bu teknikten alır. Yöntemde daha çok sözlü anlatım geçerlidir. Öğretmen, ortaya çıkan meseleleri öğrenicilerin ana diline başvurmadan anlatabilecek bir beceriye de sahip olmalıdır.

2.22. İki Dilli Yöntem (Bilingual Method) Dolaysız yöntemle çeviri yönteminin karışımından meydana gelmiş bir yöntemdir. Dolaysız

yönteminin aksine bu yöntemde gerektiğinde açıklamalar için ana dili kullanılabilir. Yönteme göre öğretimin ilk aşamalarında sadece kelimeler değil aynı zamanda kelime grupları ve cümleler de öğretime katılır. Ana dili ve hedef dil arasında karşılaştırma yapılarak öğretim gerçekleştirilmeye çalışılır. Her öğrenicinin dil öğrenirken -özellikle öğretimin ilk aşamalarında- ana diliyle karşılaştırma yapma ihtiyacı hissettiği düşünülürse uygulanabilecek yöntemlerden biri olduğu sonucuna varılabilir. Dilin bütün becerilerine yer verir.

2.23. Jacotot Yöntemi (Jacotot Method) Yöntemin "Genel ilkesi 'Her şey her şeyin içinde – bir şeyi tam öğren ve onun ötekilerle ilişkisini

kur' biçiminde açıklanabilir." (Demircan, 2005: 152). Bu yöntem, önce bir cümlenin ezberlenmesi ve o cümlenin geçtiği metindeki diğer benzerliklerin bulunması sonra o metnin bütün cümleleri ve dil bilgisi özellikleriyle tamamen ezberlenerek diğer metinlerle ilişkisini kurma şeklinde uygulanır. Okuduğunu anlama ve yazma ağırlıklıdır.

2.24. Özümleme Yöntemi (Mastery System) Hedef dilde çok sık kullanılan yüz kadar kelimenin ve bu kelimelerle kurulmuş hedef dilin farklı dil

bilgisi özelliklerini gösteren beş altı cümlenin iyice ezberlenmesi daha sonra bu cümleler üzerinden dil bilgisi öğretimi yoluyla yabancı dil öğretimini amaçlar. Öğreniciler ezberledikleri dil bilgisi kalıpları ve kelimelerle; değiştirme, taklit, benzetme yoluyla farklı cümleler kurmayı öğrenirler. Bu yöntemde materyal olarak kitap kullanılmaz.

2.25. Kalıp (Örgü) Alıştırması (Pattern Method) Bu yönteme göre herhangi bir dilde dil bilgisi parçalarından meydana gelen kalıp yapılar vardır. Bu

yöntemde öğrenicilerden, işlenen kalıptaki bir parçayı, öğretmenin verdiği örneğe uygun olarak, kalıbın kelimelerini verilen yeni kelimelerle sürekli değiştirerek o kalıpla ilgili bir alışkanlık geliştirmesi beklenir. Öğreniciler kalıbı, kelimelerin ve cümlenin anlamını bilmeden tekrar etmelidir. Açıklama, gerekirse, sonra yapılır.

2.26. Diziler Yöntemi (The Series Method) Bu yöntem, Gouin tarafından olayların oluş sırası gözetilerek art arda dizilmesi ve bunların sözlü

olarak anlatımı üzerine kurulmuş bir yöntemdir. Yöntemde herhangi bir olay oluş sırasına göre 15-20 cümleyle anlatılır. Buna konu denir ve en küçük parça budur. Sınıfta öğretmen tarafından anlatılacak konunun özü açıklanır ve öğretmen konuyu vücut hareketlerini de kullanarak anlatır. Sonra konu parçalara bölünüp önce sözlü sonra yazılı olarak yeniden incelenir. Alıştırmalar sadece sözlü olarak yapılır. Bu yöntemde 50 konu bir dizi, birkaç dizi de bir genel seri meydana getirir.

2.27. Birim Yöntemi Grup olarak öğrenme için tasarlanmış bir yöntemdir. Okuduğunu anlama ve telaffuz önemlidir.

Burada öğretilmek istenen birim, sınıftaki öğrenicilerin oyuyla belirlenir. Önce gruplara ayrılmış öğreniciler tarafından bir kurul oluşturularak bu birimle ilgili bir diyalog yazılır. Öğretmen bu diyalogu bir dil bilgisi özelliğini vurgulayacak biçimde hedef dile çevirir. Diyalogda geçen kelimeler çoğaltılarak sınıfa dağıtılır ve çağrışım yoluyla öğrenilmesi ve dil bilgisi kuralının tümevarım yoluyla öğrenici grupları tarafından bulunması beklenir. En sonunda yazılan diyalogun sınıfta temsili yapılır.

2.28. Uygulama–Teori Yöntemi (Practice-Theory Method) Bu yöntemde öğrenicilere önce bol miktarda alıştırma sonra teorik bilgi verilir. Dinlediğini anlama

ve konuşma önemlidir. Verilen bilgilerle ilgili cümleler, öğreniciler tarafından çeşitli yollarla tekrar edilerek ezberlenir ve öğrenicilerden benzer cümleler kurmaları istenir.

295

2.29. Telkin Yöntemi (Suggestopedia Method) Yöntemin uygulanması için özel şartları vardır. Her sınıfta öğreniciler için özel üretilmiş rahat ve

yumuşak koltuklar olmalı, duvarlar neşeli ve hoş bir biçimde süslenmeli, sınıfın düzeninde koltuklar yarım daire biçiminde bulunmalı ve öğretmen masası öğrenicilerin karşısında durmalı, sınıftaki öğrenici sayısı altısı kız altısı erkek olmak üzere 12 olmalıdır.

Bu yöntemde, haftada altı gün, günde dört saat eğitim verilir ve eğitim 25 gün sürer. Eğitimin ilk döneminde farklı konuları işleyen 1200 kelimelik ve her diyalogda 150 yeni kelime bulunan on diyalog kullanılır.

2.30. Çeviri Yöntemi (Translation Method) 16. ve 17. yüzyıllarda ortaya çıkmış bir yöntemdir. Bu yöntemin amacı öğrenicinin yabancı dil

metnini iyice anlamasını sağlamaktır. Öğretmen tarafından yapılan çeviri, yazılı ya da sözlü olabilir. Yazılı çeviri, satır altında kelime kelime ya da tam cümle şeklinde veya yan yana verilebilir. Öğretmenin örnek çevirisinden sonra öğrenici, yabancı dilden çeviri işini örnek olmadan kendi başına yapar. Daha sonra ana diline yaptığı bu çeviriyi tekrar yabancı dile çevirir. Sonunda asıl metinle karşılaştırma yaparak hatalarını düzeltir. Gerekli görülürse dil bilgisi bu çalışmadan sonra verilir.

2.31. Akılcı Yöntem (Rational Method) Bu yöntemi geliştiren Claude Marcel'e göre yabancı dil öğrenimi çocuklarınkine benzer olmalıdır.

Ona göre önce anlam kavranır sonra bu anlamı iletmek için kullanılan yapılar öğrenilir. Yöntem, 12 yaş altındaki çocukların öğrenimine yöneliktir. Okuma becerisine öncelik verilmiştir.

2.32. Kaynak Kişiyle Alıştırma Yöntemi (Informant-Practice Method) Amerika'da Kızılderililerin dilini öğrenmek için kullanılmıştır. Bu yöntemde öğreniciler, hedef dili,

ana dili olarak konuşan bir kişinin gözetiminde örnekleme, alıştırma yaparlar ve öğrenimin kontrolü aynı kişi tarafından yapılır. Bu kaynak, belli bir öğretmenlik eğitimi almış kişi olmak zorunda değildir. Kaynak kişi çocuk bile olabilir. Bu yöntemde taklit, tekrar, çeviri ve alıştırma önemli yer tutar. Daha sonra gelişigüzel cümleler verilip çeviri yapılması istenir ve çalışma kısa diyaloglar ile devam eder. Karşılıklı rol değişimi yapılarak çalışmalar tekrarlanır. Dinleme ve konuşma ağırlıklıdır.

2.33. Eşteşler Yöntemi (Cognates Method) Yabancı dil öğretiminin başlangıcında hedef dil ve ana dilinde bulunan futbol-football, tenis-tennis

vb. aynı kökten gelen kelimelerin kullanılmasını amaçlayan bir yöntemdir. Bu yöntemin aynı dil ailesinden gelen diller için kolaylık sağlayacağı düşünülse de farklı dil ailelerinden gelen diller için pek faydalı olduğu söylenemez. Dinleme ve okuduğunu anlama ağırlıklıdır.

2.34. Güdümlü Dil Yöntemi (The Language-Control Method) Yabancı dilde öğretilecek kelimelerin, dil bilgisi yapılarının, kelimenin sıklığının, dil bilgisindeki

kullanım genişliğinin tespit edilerek kısıtlanması ve belirli bir sıraya konularak öğretilmesini amaçlayan bir yöntemdir. Kısıtlanacak yapılar, dilin genel özellikleri dikkate alınarak ya da yabancı dili öğrenecek kişinin ihtiyaç analizi yapılarak belirlenebilir. Dinleme/izleme ve konuşma ağırlıklıdır.

2.35. Sessiz Yol Yöntemi (Silent Way Method) Bu yöntemde doğal dil öğrenme yöntemleri yerine yapay ve aşırı güdümlü bir yol izlenir. Kelime

sayıları iyice kısıtlanmıştır. Önemli olan çok öğrenmek değil az olan kelime sayısıyla çok tekrar yapmaktır. Öğretmen verilen kelime ya da cümleyi sadece bir kez söyler ve susar. Gösterilen ya da söylenen kelimelere üç saniyeden daha önce tepki verilmesi yasaklanır. Öğretmen sadece öğreniciler arasında dolaşır ve öğrenicilerin yanlışlarını konuşarak düzeltme yoluna gitmez; mümkünse hiç konuşmaz göz ya da el işaretleriyle sınıfı yönetir. Dili, doğru ve yanlışlarıyla öğreniciler kendi aralarında konuşarak öğrenmek zorundadırlar. Dinleme ve konuşma ön plandadır.

2.36. Bilişsel Yöntem (Cognitivve-Code Method) Bu yönteme göre herhangi bir cümle kalıbının taklit edilerek öğrenilmesi, karşılaşılan farklı

durumlarda yetersiz kalmaktadır. Ayrıca dilde kullanılan bütün kalıpları ezberlemek de imkânsızdır. Belirli kalıpları öğrenmek yerine, bir cümlenin nasıl meydana geldiğini açıklayan sistemin öğretilmesi, öğrenicinin istediği her durumda kullanabileceği sonsuz sayıda cümle üretebilmesini sağlar. Onun için öğrenicilere dilin sisteminin nasıl çalıştığı öğretilmelidir. Bütün becerileri eşit olarak kabul eder.

296

2.37. İletişimci Yöntem (Communicative Method) Bilişsel yöntemin sadece dil bilgisi ve doğru cümle kurmakla yetindiği ileri sürülerek, Hymes ve

Halliday tarafından geliştirilmiş bir yöntemdir. Bu yöntemde, bir dilin sadece dil bilgisi kurallarının ve kelimelerinin ezberlenmesinin o dili gerektiğinde doğru bir şekilde kullanmaya yetmediği; iletişimde sadece kelime ve cümlelerin değil, vücut hareketlerinin ve mimiklerin de kullanıldığı belirtilmiş ve bir dili öğrenmede bunların da hesaba katılması gerektiği ileri sürülmüştür. Bu açıdan dinleme/izleme daha önemlidir. (Yukarıdaki yöntemlerin geniş açıklamaları için bkz. Demircan, 2005; Demirel, 2008; Kartal, 2005; Richards ve Rodgers, 2002; Kelly, 1969; Gür, 1995-1996).

2.38. Hipnozlu Yöntem Yukarıda verilen bütün açıklamalar 1980'lere kadar geliştirilen yöntemlerdir. Son yıllarda özellikle

bilinçaltının sırları keşfedilmeye çalışılmakta ve bilinçaltının yabancı dil öğretiminde nasıl kullanılabileceği üzerinde durulmaktadır. Bu çalışmalar ışığında hipnozla öğretim adı altında yeni bir yöntemden söz edilmektedir. Bu yöntem, insanın yarı hipnoz durumuna getirilmesi ve hipnoz hâlindeyken bir öğretici tarafından ders verilmesi şeklinde gerçekleştirilmektedir. Bu yöntem, Lazanov'un telkin yöntemiyle benzerlik göstermekte fakat Lazanov'un telkin yönteminde sadece telkinle bilinçaltı harekete geçirilirken burada bilinçaltının faaliyete geçirilmesi için hipnoz da devreye girmektedir. Bu yöntemi uygulayanlar, dil kazanım aracı olarak bahsedilen yeteneğin faaliyete geçirildiğini söylemektedirler. Bu yöntemde psikolog, psikoterapist ve kişisel gelişim uzmanı birlikte çalışmaktadır.

Adı geçen yöntemi uygulayan bir merkezin iddiasına göre lise mezunu ve temel dil kurallarını bilen bir kişi, günde 12 saat süren 9 günlük bir eğitimle, hedeflenen yabancı dili konuşup yazabilecek seviyeye getirilmekteymiş. Başka bir sitede ise kendi kendine hipnoz yöntemiyle nasıl daha hızlı dil öğrenilebileceği anlatılmaktadır. (Konu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. 9 Günde Hipnozla İngilizce, 2009; The Language of Self-Hypnosis, 2009; The Language of Hypnosis, 2009; How to Use Precision Language in Hypnosis, 2011).

Kısaca yabancı dil öğretim yöntemleri bu şekildedir. Dikkat edilecek olursa bu yöntemlerin bazılarının birbirine çok benzediği bazılarının ise birbirinden çok az farklarla ayrıldığı rahatlıkla görülebilir. Bu yöntemlerin bir kısmı uzun yıllar boyunca kullanılmış, bazıları ise bir süre kullanıldıktan sonra çeşitli sebeplerle terk edilmiştir.

"Niçin bu kadar çok sayıda yöntem var?" sorusuna Mehmet Hengirmen'in İletişimci Yöntemin ortaya çıkma sebebini açıklarken Joshua M. Bear'dan yaptığı alıntının bir cevap olabileceği kanaatindeyim:

1. Uygulanmakta olan dil öğretiminden hoşnutsuzluk; 2. Batı'da yaygın olan yeniliklere düşkünlük; 3. Batı üniversitelerindeki 'ya yayın yap, ya yok ol' politikası; 4. Yeni dil öğretimi akımlarının ders kitabı yazarları ve yayınevleri için önemli bir gelir

kaynağı oluşturduğu gerçeği; … (Hengirmen, (tarihsiz): 55). Yukarıda bahsedilen yöntemler 1990'lara kadar geliştirilmiştir. Dick Allwright 1991 yılındaki bir

konferansta "Yöntemin Ölümü" adlı bir bildiri sunmuştur (Kumaravadivelu, 2005: 168). Bu tarihten sonra bu ifadeyi benimseyen H.H. Stern, Richard Allwright and David Nunan, Kumaravadivelu gibi araştırmacılar yöntem öğretiminin öldüğünü söylemektedirler (Chen, 2009). Bu araştırmacılara göre yöntem dönemi bitmiş yöntem sonrası (Post-Method) dönem başlamıştır. Kumaravadivelu, yöntem sonrası dönemin mantığından ve üç boyutlu pedagojik parametrelerinden (Seçicilik, Kullanışlılık, Mümkünlük) söz eder. Ayrıca yöntem sonrası dönemin öğretmen ve öğrenici tanımlarını verir (2005: 171).

Yöntemin öldüğünü ileri sürenlere karşın "…bazı bilim insanları (örneğin Bell, 2003) yöntemler döneminin bitmediğini ve bitmeyeceğini savunmaktadır. Bell'e göre yöntem sonrası dönem yöntemlerin bittiğini savunan değil yöntemlerin ortaya koyduğu sınırlamaları tartışan bir dönemdir." (Yaylı ve Bayyurt, 2009: 26).

Yöntemleri Sınıflandırma Denemesi Yöntemler incelendiğinde bunların bir kısmının dilin bütün seviyelerine ve bütün dil becerilerine

hitap etmediği görülmektedir. Yöntemlerin bir kısmı, sadece belli bir dil becerisi alanına yönelikken

297

bazıları dil becerilerinin tamamını içine alır. Bazı yöntemler ise bütün temel dil becerilerine yer verir fakat bazı dil becerileri daha ağırlıklıdır.

Ayrıca yabancı dil öğretim seviyesi ilerledikçe ağırlık verilen beceriler de değişir. Bu sınıflandırma yapılırken metodun temel ve orta seviyede ağırlık verdiği dil becerileri esas alınmıştır. Bu sebeple sınıflandırmada bir yöntem, birkaç becerinin içinde yer alabilir. Ayrıca bir yöntemin başka bir becerinin içerisinde yer almaması onun o beceriye daha az önem verdiğini gösterir.

Bu çalışmada dil öğretimi için planlama yapacak öğreticilere yol göstermek amacıyla mevcut yabancı dil öğretim yöntemleri, dilin dört temel beceri alanı olan okuma, dinleme/izleme, konuşma ve yazma becerilerine verdiği ağırlığa göre sınıflandırılmaya çalışılmıştır. Erol Barın da basılmamış yüksek lisans tezinde 10 başlık altında farklı bir sınıflandırma denemesi yapmıştır (1992, 11-17).

Yabancı dil öğreticileri, bu sınıflandırma sayesinde öğrenicilerinin hangi dil becerisini geliştirmek istiyorlarsa o dil becerisi için geliştirilmiş bir yöntemi kolaylıkla seçebilecektir.

Yöntemleri Dil Becerilerine Göre Sınıflandırma Tablosu

Okuma Dinleme/İzleme Konuşma Yazma 1. Okuma Yöntemi (Reading Method) 2. Dil Bilgisi Yöntemi (The Grammar Method) 3. Dil Bilgisi–Çeviri Yöntemi (The Grammar-Translation Method) 4. Tan-Gau Yöntemi (Tan-Gau Method) 5. Yeni Yöntem (New Method) 6. Durumsal/Bağlamsal Yöntem (The Sitational Method) 7. Jacotot Yöntemi (Jacotot Method) 8. Özümleme Yöntemi (Mastery System) 9. Kalıp (Örgü) Alıştırması (Pattern Method) 10. Diziler Yöntemi (The Series Method) 11. Birim Yöntemi 12. Çeviri Yöntemi (Translation Method) 13. Akılcı Yöntem (Rational Method) 14. Eşteşler Yöntemi (Cognates Method) 15. Bilişsel Yöntem (Cognitive-Code Method)

1. Tan-Gau Yöntemi (Tan-Gau Method) 2. Fiziksel Tepki Yöntemi (Total Physical Response Method) 3. Sauveur–Heness Yöntemi (Sauveur–Heness Method) 4. Tabii Yöntem (The Natural Method) 5. Berlitz Yöntemi (Berlitz Method) 6. Sözlü Yöntem (Oral Method) 7. Kulak-Dil Alışkanlığı Yöntemi (Audio-Lingual Method) 8. Ses Bilimi Yöntemi (The Fonetic Method /Reform Method) 9. Ruhbilim Yöntemi (Psykological Method) 10. Tiyatro Yöntemi (Theatral Method/Via Method) 11. Crediff-St. Cloud veya İşitme Görme Yöntemi (Audio-Visual Method) 12. De Sauzé Yöntemi (De Sauzé Method) 13. Dolaysız Yöntem (Direct Method) 14. İki Dilli Yöntem (Bilingual Method) 15. Diziler Yöntemi (The Series Method) 16. Uygulama–Teori Yöntemi (Practice-Theory Method) 17. Telkin Yöntemi (Suggestopedia Method) 18. Kaynak Kişiyle Alıştırma

1. Tabii Yöntem (The Natural Method) 2. Berlitz Yöntemi (Berlitz Method) 3. Sözlü Yöntem (Oral Method) 4. Kulak-Dil Alışkanlığı Yöntemi (Audio-Lingual Method) 5. Ses Bilimi Yöntemi (The Fonetic Method / Reform Method) 6. Ruhbilim Yöntemi (Psykologyc Method) 7. Durumsal/Bağlamsal Yöntem (Situational Method) 8. Vaka/Sorun Yöntemi (The Case Method) 9. Danışmanlı Dil Öğrenme Yöntemi (Counsellor Learning) 10. Tiyatro Yöntemi (Theatral Method/Via Method) 11. Crediff-St. Cloud veya İşitme Görme Yöntemi (Audio-Visual Method) 12. De Sauzé Yöntemi (De Sauzé Method) 13. Dolaysız Yöntem (Direct Method) 14. İki Dilli Yöntem (Bilingual Method) 15. Kalıp (Örgü) Alıştırması (Pattern Method) 16. Diziler Yöntemi (The Series Method) 17. Uygulama–Teori Yöntemi (Practice-Theory Method) 18. Birim Yöntemi

1. Dil Bilgisi Yöntemi (The Grammar Method) 2. Dil Bilgisi–Çeviri Yöntemi (The Grammar-Translation Method) 3. Yeni Yöntem (New Method) 4. Vaka/Sorun Yöntemi (The Case Method) 5. Danışmanlı Dil Öğrenme Yöntemi (Counsellor Learning) 6. İki Dilli Yöntem (Bilingual Method) 7. Jacotot Yöntemi (Jacotot Method) 8. Özümleme Yöntemi (Mastery System) 9. Çeviri Yöntemi (Translation Method) 10. Bilişsel Yöntem (Cognitive-Code Method)

298

Yöntemi (Informant-Practice Method) 19. Eşteşler Yöntemi (Cognates Method) 20. Güdümlü Dil Yöntemi (The Language-Control Method) 21. Sessiz Yol (Samut) Yöntemi 22. Bilişsel Yöntem (Cognitive-Code Method) 23. İletişimci Yöntem Hipnozlu Yöntem

19. Telkin Yöntemi (Suggestopedia Method) 20. Kaynak Kişiyle Alıştırma Yöntemi (Informant-Practice Method) 21. Güdümlü Dil Yöntemi (The Language-Control Method) 22. Sessiz Yol Yöntemi (Silent Way Method) 23. Bilişsel Yöntem (Cognitive-Code Method) İletişimci Yöntem

Sonuç Yapılan sınıflandırmada yöntemlerin çoğunluğunun temel ve orta seviyedeki öğrenicilerin

dinleme/izleme ve konuşma becerilerinin geliştirilmesine ağırlık verdiği görülmektedir. Yazma becerilerindeki yöntem sayısının az olması, yöntemlerin bir kısmının yazma becerilerine ileri seviyede yer vermiş olmasından kaynaklanmaktadır.

Yaban cı dil öğretiminde hiçbir yöntemin gereksiz ya da eski olarak nitelenmesi doğru değildir. Her yöntemin uygulanabilir bir yanı vardır. Yabancı dil öğretiminde yöntem seçimi yapılırken ihtiyaçlar ve mevcut şartlar göz önünde bulundurulmalı ve ona göre bir uygulama planlaması yapılmalıdır.

Yöntemlerin seçiminde pek çok faktör rol oynar. Bunlardan birkaçı şöyle sıralanabilir: bir dilin hangi amaçla öğrenildiği, öğretim için belirlenen zaman, öğrenme koşulları, araç-gereç, yabancı dili kimlerin öğrendiği, öğrenicinin yaşı, kültürü, yabancı dil ile öğrenicinin ana dili arasındaki benzerlik/yakınlık durumu, anlatıcının öğrenicilerin ana dilini bilip bilmemesi, öğrenicilerin yabancı dilin hangi becerisine ihtiyaç duyduğu, öğrenicilerin eğitim düzeyi, öğrenicilerin sayısı eğitimin uzaktan eğitim yoluyla mı, örgün olarak mı yapılacağı vb.

Bütün bunlar dikkate alınarak eğitim için en uygun yöntemlerin seçilerek eğitimde kullanılması en mantıklı yol olarak görünmektedir.

9 Günde Hipnozla İngilizce. (2009). 04 14, 2009 tarihinde NLP GRUP Eğitim & Danışmanlık:

http://www.nlpgrup.com/ingilizce/9-gunde-hipnozla-hizli-ingilizce.html adresinden alındı. Barın, E. (1992). Yabancılara Türkçenin Öğretiminde Bir Metod Denemesi. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. CEFR. (2001). 02 24, 2009 tarihinde The Council of Europe: http://www.coe.int/T/DG4/Portfolio/documents/Framework_EN.pdf adresinden alınd Chen, Wang Su (2009). The Death of Method in Language Education. 15.09.2012 tarihinde http://www.swinburne.edu.my/media/campus_beyond/2009/beyond_details090708.htm adresinden alındı. Demircan, Ö. (2005). Yabancı Dil Öğretim Yöntemleri. İstanbul: Der Yayınevi. Demirel, Ö. (2008). Yabancı Dil Öğretimi. Ankara: Pegem Yayınları.Grosser, C. (2001). Avrupa Birliğinde Dil Öğreniminin ve Öğretiminin Geliştirilmesi. Avrupa'da Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi Sempozyumu (s. 7-9). Ankara: MEB. Hengirmen, M. (tarihsiz). Yabancı Dil Öğretim Yöntemleri ve TÖMER Yöntemi. Ankara: Engin Yayınevi.Gür, Hakan; Yabancı Dil Öğretiminde Yöntem Sorunu, Dil Dergisi, (Ankara Üniversitesi, Tömer Yayınları, Sayı 28, Şubat, 1995), ss. 30-38 Gür, Hakan; Dil Öğretim Yöntemleri: Dil Bilgisi-Tercüme Yöntemi, Doğal Yöntem, Doğrudan Yöntem, , Dil Dergisi, (Ankara Üniversitesi, Tömer Yayınları, Sayı 32, Haziran, 1995), ss. 28-30 Gür, Hakan; Dil Öğretim Yöntemleri: 1.Okuma Yöntemi, 2. İşitsel-Dilsel Yöntem, Dil Dergisi, (Ankara Üniversitesi, Tömer Yayınları, Sayı 34, Ağustos, 1995), ss. 42-47. Gür, Hakan; Gür, Ayşe Kemal; Dil Öğretim Yöntemleri: 1.İşitsel-

299

Görsel Yöntem, 2. Bilişsel Yöntem, 3. Seçmeci Yöntem; Dil Dergisi, (Ankara Üniversitesi, Tömer Yayınları, Sayı 35, Eylül, 1995), ss. 25-35 Gür, Hakan; Dil Öğretim Yöntemleri: Doğal Yaklaşım, Dil Dergisi, (Ankara Üniversitesi, Tömer Yayınları, Sayı 35, Eylül, 1995), ss. 75-77 Gür, Hakan; Dil Öğretim Yöntemleri: İletişimsel Dil Öğretimi, , Dil Dergisi, (Ankara Üniversitesi, Tömer Yayınları, Sayı 36,Ekim, 1995), ss. 18-34 Gür, Hakan; Dil Öğretim Yöntemleri: Toplu Fiziksel Tepki, Dil Dergisi, (Ankara: Ankara Üniversitesi, Tömer yayınları, S.39, Ocak 1996), ss. 22-32 Gür, Hakan; Dil Öğretim Yöntemleri: Sözel Yaklaşım ve Durumsal Dil Öğretimi, Dil Dergisi, (Ankara Üniversitesi, Tömer Yayınları, Sayı 40, Şubat, 1996), ss. 33-44 Gür, Hakan; Dil Öğretim Yöntemleri: Telkin Yöntemi, Dil Dergisi, (Ankara Üniversitesi, Tömer Yayınları, Sayı 41, Mart 1996), ss. 17-26 Gür, Hakan; Dil Öğretim Yöntemleri: Sessiz Yöntem, Dil Dergisi, (Ankara Üniversitesi, Tömer Yayınları, Sayı 42, Nisan, 1996), ss. 30-41 Gür, Hakan; Dil Öğretim Yöntemleri: Toplulukta Dil Öğrenme, Dil Dergisi, (Ankara Üniversitesi, Tömer Yayınları, S.44, Haziran 1996), ss. 62-75. How to Use Precision Language in Hypnosis. (2011). 04 04, 2011 tarihinde Buzzle: http://www.buzzle.com/articles/how-to-use-precision-language-hypnosis.html adresinden alındı. Kartal, E. (2005, October). The Internet And Autonomous Language Learnıng: A Typology Of Suggested Aıds. 04 29, 2009 tarihinde The Turkish Online Journal of Educational Technology: http://www.tojet.net/articles/448.pdf adresinden alındı Kumaravadivelu, B. (2005). Understanding Language Teaching - From Method to Postmethod. New Jersey: Lawrance Erlbaum Associates Publishers. Polat, T. (2001). Avrupalılık Bağlamında Kültür Boyutuyla Yabancı Dil. Alman Dili ve Edebiyatı Dergisi , 29-39.Richards, J. C. Ve Rodgers, T. S. (2002). Approaches Methods in Language Teaching. Cambridge: Cambridge University Press. The Language of Hypnosis. (2009). 04 14, 2009 tarihinde Oxford Hypnotherapy: http://www.hypnos.info/self/language.htm adresinden alındı The Language of Self-Hypnosis. (2009). 04 14, 2009 tarihinde http://talentdevelop.com/articles/TLOS.html adresinden alındı. Türkçe Sözlük. (2005). Ankara: TDK Yayınları.Yaylı, Derya ve Bayyurt, Yasemin. (2009). Yabancılara Türkçe Öğretimi - Politika, Yöntem ve Beceriler. Ankara: Anı Yayıncılık.

Ісмаїл Казимов, д-р філол. наук, проф. / Prof. İsmayıl KAZIMOV

(Азербайджан /AZERBAYCAN )

ОСОБЛИВОСТІ ФОЛЬКЛОРНОЇ МОВИ ТУРКІВ-МЕСХЕТИНЦІВ, ЩО МЕШКАЮТЬ НА ТЕРЕНАХ УКРАЇНИ

UKRAYNA ARAZİSİNDE YAŞAYAN MESHETİ TÜRKLERİ'NİN DİL ÖZELLİKLERİ I. Детальне вивчення фонетичної системи мови турків-месхетинців даєможливість говорити про

те, що оригінальні її риси пройшли довгий шляхборотьби засиміляцією і проникненням іншомовних елементів, втім,вплив сусідніх мов не міг зовсім не зачіпати її звукову систему.Вельми цікавими є чергу-вання приголосних n-v (könül-kövül), q-x(eşq-aşx), y-q (söyüd-söqüt, iyne-iqne), s-z (serxoş-zarxoş,sanki-zanki), c-j (canavar-janavar, camuş-jamuş), подвоєння (heppiniz, teqqet, doxxuz, aşşaği, ottuz ve s.), перехід d сусідніх тюркськихмов у t (dağtağ, daş-taş), відзначимо аспіративний h (haçar, harx),ініціальний y (yigit, yuca, yüz-üz), закономірності лабіалізації(xoroz, savux, avuç). Примітною є стійкість корінного a до переходу уo, звичайний для огузьких мов (av, avçi, tavux) та низка іншихфонетичних процесів.

II. Надзвичайно цікавий матеріал ми отримуємо, коли проаналізуємо лексичний склад мови. Крім пізніших запозичень вона зберегла низкуархаїчних форм. Терміни сільського господарства, пов'язані із назвамитварин, назви одягу, терміни церемоніального побуту, родичівства,частин тіла, назви місяців та власні імена нале-жать до загальнотюркського лексичного фонду.III. Система морфології так само має низку відмінностей від звичноїдля тюркських мов. Наприклад, замість кількох варіантів афіксіввідповідно фонетичній гармонії у мові месхетинців наявний єдинийваріант афіксу. Відзначимо афікс присвійності третьої особи –i(quzusi, babasi), афікс присудковості першої особи множини ux(adamux, gelinux), афікс бажального способу першої особи однини - em(şekil çekem), часовий афікс – iyer (geliyer, baxiyer).IV. У синтаксисі мови месхетинців, подібно до гагаузької, немає чіткихзакономірностей, що регулюють порядок слів. Ми схильні пояснювати цеконсерватизмом мови, яка відбиває синтаксичну свободу давньотюркського стану.

Ключові слова : туркі месхетінци, синтаксис , фольклорні тексти I. Fonetik sistemin etraflı tedqiqi gösterir ki, müxtelif quruluşlu, müxtelif sistemli dillerin ehate ve tesiri altında olmasına

baxmayaraq, Mesxeti türklerinin dili milli ve orijinal xüsusiyyetlerini qorumuş, uzun bir mübarize yolu keçerek başqa dillerin assimilyativ tesirinden özünü xilas ede bilmişdir. Ekseriyyet etibarile öz varlığını qorumaqla bezi yad tesirlere de meruz qalmışdır. Fonetik xüsusiyyetler bütövlükde dilin özünemexsusdur ve onu yalnız Qafqaz dillerinden deyil, şerqinde, qerbinde ve cenubunda yerleşen qohum türk dillerinden de ferqlendirir. Mesxetlerin dilinde p, g, k, t, ç seslerinden ibaret maraqlı abruptiv-nefesli sesler vardır ve bunların menşeyinin öyrenilmesi maraqlı elmi neticeler çıxarmağa imkan verer.

300

Fiziki, fizioloji ve etnik-psixoloji kökleri izah edilmeli olan samit keçidleri: n-v (könül-kövül), q-x (eşq-aşx), y-q (söyüd-söqüt, iyne-iqne), s-z (serxoş-zarxoş, sanki-zanki), c-j (canavar-janavar, camuş-jamuş), samit qoşalıqları (heppiniz, teqqet, doxxuz, aşşaği, ottuz ve s.), qonşu türk dillerinde cingiltili d ile teleffüz edilen bir çox sözlerin t ile teleffüzü (dağ-tağ, daş-taş), aydın nezere çarpan h-laşma (haçar, harx), söz önünde y sesi (yigit, yuca, yüz-üz), bir sıra sözlerde labiallaşma (xoroz, savux, avuç), oğuz qrupunda sonralar o-laşmada olan bir çox sözlerde eks prosesin- qedim formanın saxlanması (av, avçi, tavux), sağır n ve qovuşuq nq seslerinin dilde sabitliyi- bütün bunlar bu toplumun dilinin fonosemantik sisteminin müeyyenleşmesinde, teşekkülünde fonetik qanun ve hadiselerin helledici rolunu üze çıxarır.

II. Bu toplumun dilinin lüğet terkibi öyrenilerse, türkoloji dilçilik üçün çox zengin ve maraqlı material elde oluna biler. Çünki bu dil bütün tesir ve tezyiqlere baxmayaraq, bir çox arxaik formaları qoruyub saxlamış, yad tesirlere daim güclü müqavimet göstermişdir. Ekinçilikle, kend teserrüfatı, bağçılıq, heyvandarlıqla bağlı sözler, zengin meişet leksikası, geyim, xörek adları, toy merasimleri ile bağlı leksika, qohumluq anlayışlarını, beden üzvlerinin adlarını bildiren terminoloji sözler, ay, hefte adları, xalq tebabetine aid leksik vahidler ekseren türk dillerine mexsus ümumi kökden gelen qedim leksik layı mühafize edib saxlamışdır. Bütün hallarda lüğevi vahidlerin fonoloji quruluşunda özünemexsusluq var: dirqen-yaba, tırpan-deryaz, ceb- otun yerde qalanı, lazut-qarğıdalı, patlican-pamidor, laxana-kelem, cançur-gavalı, küfe-sırğa ve s.

Mesxeti türklerinin ay (zemheri, qüçük, kirez, oraq, xarman, bökrüm, şarap, koç, karakış) adları özünemexsusluğu ile qaqauz, türk ve Azerbaycan dillerinin ay adlarından ferqlenir. Yalnız qaqauz dili ile müqayise edek: büük ayı, qucuk ayı, çiçek ayı, pipiruda ayı, ay perti ayı. Ay iliya, xarman ayı, panaya ayı, kasım ve s.

III. Mesxeti türklerinin dili öz morfoloji quruluşuna göre de türk dillerinden ferqlenir. Türk dilleri ile müqayisede Mesxeti türklerinin dilinde bir sıra morfoloji proseslerin "lengimesi" müşahide olunur. Dördvariantlı şekilçiler bu toplumun dilinde özünü yalnız bir variantda gösterir. Üçüncü şexsin mensubiyyet şekilçisi –i (quzusi, babasi), birinci şexs cemin xeberlik şekilçisi- ux (adamux, gelinux), emr şeklinin birinci şexs tekinin şekilçisi- em (şekil çekem), xeber şekli birinci şexs cemin şekilçisi- ax (gedax, edax), indiki zaman şekilçisi- iyer (geliyer, baxiyer) ve s. birvariantlı olub, aheng qanununun teleblerine cavab verecek şekilde variantlaşmışdır.

IV. Mesxeti türklerinin dilinin cümle sintaksisinde qaqauz dilinde olduğu kimi nisbi serbestlik vardır. İster sade, isterse de mürekkeb cümle sintaksisinde cümle üzvlerinin ve mürekkeb cümle komponentlerinin yerleşmesinin serbestliyi qedim türk dilinden, ondakı güclü infrmasiyavericilikle bağlı olan analitizmden ireli gelir.

Anahtar kelimeler: mesheti türkler, sintaksis, folklor metinleri Türkler sayından asılı olmayaraq dünyanın her yerine sepelenmişler. Bunun bir çox sebebleri

vardır. Hemin sebeblerin axtarılması, şerhi ve s. başqa bir araşdırmanın mövzudur. Biz bu simpoziumda ezeli torpaqlarından didergin düşmüş, zorla sürülmüş, deportasiya olunmuş, yaxud toplum halında meskunlaşmış mesxeti türkleri ve onların dili barede melumat vereceyik.

90-cı illerde, yeni SSRİ dağılandan sonra BMT çerçivesinde azsaylı ve defelerle deportasiyalara meruz qalmış türk xalqlarının siyasi ve etnik tarixinin, medeniyyeti ve folklorunun, hemçinin dil özelliklerinin öyrenilmesine xüsusi diqqet yetirilmişdir.

Mesxeti türkleri de iki defe deportasiya olunmuş kiçik xalqlardandır; hele de kompakt şeklinde öz ezeli torpaqlarına qayıda bilmemişler. Onların qat-qat çox olan problemlerinin bütün mürekkeb kompleksini öyrenib derk etmek üçün hemin toplumun dilinin indiki durumunu da derinden tehlil edib öyrenmek lazım gelir. Teessüf ki, keçen dövr erzinde bu sahede tedqiqatlar aparılmamış, bu topluma ve onun diline maraq gösterilmemişdir.

Mesxeti türklerinin dil xüsusiyyetleri ilk defe akademik Y.N.Marr (1) akademik S.S.Cikiya (2), S.Celilov (3) ve İ.Kazımov (4) terefinden öyrenilmişdir. Mesxeti türklerinin dili qıpçaq menşelidir. Ancaq onların meskunlaşdığı coğrafiya oğuz yolunun üçtüdür.

Her hansı bir dil sosial hadise kimi cemiyyetin heyatında öz meqsed ve vezifesini müxtelif sferalarla yerine yetirerken tekmilleşmek, mükemmellleşmek, öz daxili resupslarını inkişaf etdirmek üçün başqa dillerle de qarşılıqlı elaqeye girmelidir. Bu elaqe bezen dil normalarının pozulmasına, yeni xüsusiyyetler qazanmasına sebeb olur.

Dil dar mühite, durğunluq veziyyetine düşende ictimai funksiyasını itirir, onun yayılma arealı ise zeifleyir. Mesxeti türklerinin de dili bele olmuşdur. Bu dil Qafqazda da, Ukraynada da, Orta Asiyada da esas funksiyanı yerine yetirmemiş, ancaq ünsiyyet ve teserrüfatla bağlı mövqeyini qoruyub saxlamışdır.

Maraqlıdır, eyni dil müxtelif regionlarda ferqli elametler qazana biler. Meselen, Moldavada ve Ukraynada yaşayan qaqauzların dili ile Qazaxıstanda yaşayan qaqauzların dili arasında, elece de

301

orada yaşayan azerbaycanlılarla, Qafqazda yaşayan azerbaycanlıların dili arasında müeyyen diferensiya mövcuddur.

Mesxeti türklerinin dilinin leksikasının 2%-den çoxunu gürcü-kartvel menşeli sözler teşkil edir: karaki (kere yağı), satxi (qoyun pendiri), çadi (qarğıdalı çöreyi), pepe (çörek), xinkal (düşbereye oxşar xörek), xaçapur (pendirden ve soğandan hazırlanmış duzlu salat), lazut (qarğıdalı), çarxala (çuğundur), kurka (meve), zığel (diş eti), nikart (dimdik) ve s.

Qedim gürcü dilinden qalma substratlar da mesxeti türklerinin dilinde işlekliyini itirmemişdir. Mes.: kuç- kuçi (gürcüce)- mede; tuç- tuçi (gürcüce)- dodaq; tün –gürcüce tvini (beyin); kud (quyruq); menz- menze (gürcüce)-beyin ve s.

Qazaxıstanda qazax dilinin tesiri ile mesxeti türklerinin diline aşağıdakı sözler keçmişdir: kesme (erişte), toxaç (bağırsaq), kömbeç (çörek bişirilen tava), taxya (araqçın), masak (çuğundur), qüzlük (payızlıq buğda), dombura (xalq çalğı aleti) ve s.

Cenubi Gürcüstandan sürgün edilen mesxeti türklerinin bir hissesi Rusiyanın vilayetlerinde yaşamağa başladılar. Onlar yunanlarla qaynayıb-qarışdılar. Yunan dilinden kiramet (kerpiç), laxana (kelem), tırpan (deryaz), dirqen (yaba), sinor (serhed), nenni (beşik), umuz (çiyin) ve s. sözleri aldılar.

Özbekistanda yaşamış mesxeti türkleri bu dile mexsus çekiş, çamaşır, paxta (pambıq), ferzent, kisla (qışlaq), asiman ve s. sözleri menimsediler.

Ukraynada yaşayan türkler öz dilini, etno-medeni ve tarixi birliklerini qoruyub saxlamışlar. Eyni zamanda onlar dil, edebiyyat, folklor, tarix ve etnoqrafiya, maddi ve menevi medeniyyetlerine bigane olmamış, hemçinin de Ukrayna ve türk xalqları arasındakı münasibetlerini inkişaf etdirmişler. Sosiolinqvistik tesirler bu xalqları bir-birine yaxınlaşdırmışdır. Bu milletlerin Ukrayna ve diger erazilerde temergüzleşmesi sosioloji prosesleri doğurmuşdur. Her bir dilde baş veren hadise ve prosesler müeyyen sosiolinqvistik amilleri formalaşdırmışdır. Onların bir yerde yaşamaları kommunikativ prosesin vehdetini yarada bilmişdir. Bu zaman cemiyyetin sosial diferensiallaşması ve nitq davranışı kimi faktorlar meydana gelmişdir. Yad mühitde hemin dilin qorunması ve deyişmesi, dil milletçiliyi, dil planlaşdırılması kimi anlayışları da ortaya çıxmışdır. Sosial faktorların dil sistemine ve onun inkişafına tesiri problemi yaranmışdır. Bu menada bu gün yad erazilerde, qonşuluq şeraitinde yaşayan türkdilli xalqların dillerinin fealiyyetinin, inkişafının ve bir-birine qarşılıqlı tesirinin ümumi, xüsusen, sosial şertlenmesi qanunauyğunluqlarını ve s. öyrenmek qarşıda duran mühüm meselelerdendir.Dillerin öyrenilmesinin sosiolinqvistik aspekti cemiyyetin inkişafı ile şertlenen, cemiyyetin dillerin qarşılıqlı tesirine ve her hansı bir dilin fealiyyetinde dil elementlerinin qarşılıqlı münasibetine gösterdiyi tesirle seciyyelenen bütün dil hadiseleri ile bağlı olan problemler mecmusunu ehate edir.

I. Mesxeti türklerinin özünemexsus dil özellikleri, birincisi, fonemler sisteminde görünür. Fonetik sistemin etraflı tedqiqi gösterir ki, müxtelif quruluşlu, müxtelif sistemli dillerin ehate ve tesiri altında olmasına baxmayaraq, Mesxeti türklerinin dili milli ve orijinal xüsusiyyetlerini qorumuş, uzun bir mübarize yolu keçerek başqa dillerin assimilyativ tesirinden özünü xilas ede bilmişdir. Ekseriyyet etibarile öz varlığını qorumaqla bezi yad tesirlere de meruz qalmışdır. Fonetik xüsusiyyetler bütövlükde dilin özünemexsusdur ve onu yalnız Qafqaz dillerinden deyil, şerqinde, qerbinde ve cenubunda yerleşen qohum türk dillerinden de ferqlendirir. Mesxetlerin dilinde p, g, k, t, ç seslerinden ibaret maraqlı abruptiv-nefesli sesler vardır ve bunların menşeyinin öyrenilmesi maraqlı elmi neticeler çıxarmağa imkan verer. Fiziki, fizioloji ve etnik-psixoloji kökleri izah edilmeli olan samit keçidleri: n-v (könül-kövül), q-x (eşq-aşx), y-q (söyüd-söqüt, iyne-iqne), s-z (serxoş-zarxoş, sanki-zanki), c-j (canavar-janavar, camuş-jamuş), samit qoşalıqları (heppiniz, teqqet, doxxuz, aşşaği, ottuz ve s.), qonşu türk dillerinde cingiltili d ile teleffüz edilen bir çox sözlerin t ile teleffüzü (dağ-tağ, daş-taş), aydın nezere çarpan h-laşma (haçar, harx), söz önünde y sesi (yigit, yuca, yüz-üz), bir sıra sözlerde labiallaşma (xoroz, savux, avuç), oğuz qrupunda sonralar o-laşmada olan bir çox sözlerde eks prosesin- qedim formanın saxlanması (av, avçi, tavux), sağır n ve qovuşuq nq seslerinin dilde sabitliyi- bütün bunlar bu toplumun dilinin fonosemantik sisteminin müeyyenleşmesinde, teşekkülünde fonetik qanun ve hadiselerin helledici rolunu üze çıxarır.

302

Mesxet türkcesindeki ts ve dz qovuşuq seslerine Azerbaycan şivelerinde de tesadüf olunması Qafqazın qedim türk etnik terkibi ile bağlıdır. Bezi şivelerde çay sözünün tsay, çemen sözünün tsimen fonetikası ile Mesxet türkcesine uyğunluğu ne Mesxet türkcesinin azerbaycancaya, ne de azerbaycancanın Mesxet türklerinin diline tesiri sayıla biler. Bu, qedim, hun-qıpçaq dalğasının bütün Qafqazı ehate etmesi faktının tezahürlerindendir. Tarixçiler bunu tarixi-etnik, dil arxeologiyası kimi qebul etmelidir.

II. Bu toplumun dilinin lüğet terkibi öyrenilerse, türkoloji dilçilik üçün çox zengin ve maraqlı material elde oluna biler. Çünki bu dil bütün tesir ve tezyiqlere baxmayaraq, bir çox arxaik formaları qoruyub saxlamış, yad tesirlere daim güclü müqavimet göstermişdir. Ekinçilikle, kend teserrüfatı, bağçılıq, heyvandarlıqla bağlı sözler, zengin meişet leksikası, geyim, xörek adları, toy merasimleri ile bağlı leksika, qohumluq anlayışlarını, beden üzvlerinin adlarını bildiren terminoloji sözler, ay, hefte adları, xalq tebabetine aid leksik vahidler ekseren türk dillerine mexsus ümumi kökden gelen qedim leksik layı mühafize edib saxlamışdır. Bütün hallarda lüğevi vahidlerin fonoloji quruluşunda özünemexsusluq var: dirqen-yaba, tırpan-deryaz, ceb- otun yerde qalanı, lazut-qarğıdalı, patlican-pamidor, laxana-kelem, cançur-gavalı, küfe-sırğa ve s.

Terminoloji seciyyeli leksikanın mezmunu özlüyünde tarixi yük daşıyır. Kend teserrüfatı, ekin-biçin ve heyvandarlıqla bağlı terminler Mesxeti türklerinin qedimden oturaq emekle meşğul olmasından xeber verir.

Mesxeti türklerinin ay (zemheri, qüçük, kirez, oraq, xarman, bökrüm, şarap, koç, karakış) adları özünemexsusluğu ile qaqauz, türk ve Azerbaycan dillerinin ay adlarından ferqlenir. Yalnız qaqauz dili ile müqayise edek: büük ayı, qucuk ayı, çiçek ayı, pipiruda ayı, ay perti ayı. Ay iliya, xarman ayı, panaya ayı, kasım ve s.

Mekrli siyaset neticesinde (Stalin siyaseti) mesxet türklerinin soykökünde deyişiklik de edilmişdir. Bir çox ad ve familiyalar gürcüleşdirilmiş, bir sıra el şairleri Aşıq Mahmud Yaralaşvili, Aşıq Murad İsparaşvili ve b. gürcü senetkarları kimi teqdim edilmişdir.- dze,-şvili şekilçili mesxeti türklerine mexsus familyalar geniş yayılıb: Zakir Tutadze, Sariya Lomidze, Xelil Quzalaşvili, Letifşah Barataşvili ve s.

III. Mesxeti türklerinin dili öz morfoloji quruluşuna göre de türk dillerinden ferqlenir. Türk dilleri ile müqayisede Mesxeti türklerinin dilinde bir sıra morfoloji proseslerin "lengimesi" müşahide olunur. Dördvariantlı şekilçiler bu toplumun dilinde özünü yalnız bir variantda gösterir. Üçüncü şexsin mensubiyyet şekilçisi –i (quzusi, babasi), birinci şexs cemin xeberlik şekilçisi- ux (adamux, gelinux), emr şeklinin birinci şexs tekinin şekilçisi- em (şekil çekem), xeber şekli birinci şexs cemin şekilçisi- ax (gedax, edax), indiki zaman şekilçisi- iyer (geliyer, baxiyer) ve s. birvariantlı olub, aheng qanununun teleblerine cavab verecek şekilde variantlaşmışdır.

IV. Mesxeti türklerinin azlıq teşkil etmesine ve perakende halda yaşamasına baxmayaraq dillerinin mükemmel sintaksisi var. Mehz bu sintaksisin kamilliyi ile Mesxeti manilerinin dilindeki bedii-emosional mezmun ve tesir qedim ve zengin edebi dil olan Azerbaycan türkcesindeki bayatıların seviyyesinde görünür.

Mesxeti türklerinin dilinin cümle sintaksisinde qaqauz dilinde olduğu kimi nisbi serbestlik vardır. İster sade, isterse de mürekkeb cümle sintaksisinde cümle üzvlerinin ve mürekkeb cümle komponentlerinin yerleşmesinin serbestliyi qedim türk dilinden, ondakı güclü informasiyavericilikle bağlı olan analitizmden ireli gelir.

Belelikle, yad mühitde, müxtelif dillerin ehatesinde uzun bir inkişaf yolu keçmiş Mesxeti türklerinin dili bu gün ancaq teserrüfatla bağlı mövqeyini qoruyub saxlamışdır.

Mesxeti türklerinin dilini ne Türkiye türkcesinin, ne de Azerbaycan dilinin dialektlerinden biri hesab etmek olmaz. Diferensiallığın-ferqli cehetlerin çoxluğu dillerin müsteqilliyini şertlendiren amillerden olsa da, şifahi ve yazılı edebi dilin inkişafı üçün elverişli zemin olmaması, "qaba ve setr cizgileri"nin, qedim elametlerin daha çox saxlanması ona müsteqil dil kimi yanaşmağı yox, mehz tayfa dili kimi öyrenmek imkanı vermişdir. Ümumi kökü- ana kökü qıpçaqlardan olan bu dil çağdaş dövrde de her iki dil arasında orta (keçid) mövqede dayanan özenemexsus dil qrupudur. Çünki hede çox qedimlerden Qafqaz ve sonralar Orta Asiya mühiti bele bir spesifik tayfa dilinin qalmasına şerait yaratmışdır.

303

1.Марр Н. Я., Марр Ю.Н. Заметки о турецком языке окрестностей Абастумани. М., Л., Изд-во Академии Наук СССР, 1937, с. 27- 31; 2.Джикия Ъ.Ъ. К названию месяцев в месхетском диалекте турецкого языка. –"Вопросы тюркологии", Баку, 1971, с. 116-122. 3.Джалилов С. Особенности склонения имен существитель-ных в месхетском диалекте турецкого языка.- Изв. АН Груз. ССР, сер. Инст. яз. и. лит-ры, 1982, № 1, с. 122-128. 4.Kazımov İ. Axısqa türklerinin dili. Bakı, Elm, 1999, 278 s. 5.Kazımov İ. Axısqa toponimleri. Bakı, Nurlan, 2001, 48 s. 6.Kazımov İ. Axısqa türkleri: dil, tarix ve folklor. Bakı, "Elm ve tehsil", 2012, 492 s.

Валентина Кисса / Valentina KISA (Україна/ Ukrayna)

РОЗВИТОК НАЦІОНАЛЬНОЇ САМОСВІДОМОСТІ У ГАГАЗІВ – ШКОЛЯРІВ У ПОЧАТКОВИХ КЛАСАХ

OKUL DÖNEMİNDE GAGAUZ ÖĞRENCİLERİNDE MİLLİ BİLİNCİNİN GELİŞİMİ Національна самосвідомість є суспільне й особистісне утворення, що характеризує усвідомлення

людьми своєї приналежності до певної соціально-етнічної спільності, усвідомлення положення своєї нації в системі суспільних відносин, розуміння національних інтересів, взаємин своєї нації з іншими етнічними спільнотами, що виявляється в ідеях, почуттях, прагненнях.

Молодший шкільний вік представляє собою такий період у становленні особистості, коли заклада-ються передумови громадянських якостей, повага до людей і розуміння оточуючих. У цей період також інтенсивно формується його самосвідомість. Національна самосвідомість є складовим елементом структури особистості. Сформувавшись на основі засвоєння молодшими школярами мови, норм, тра-дицій та інших цінностей національного оточення, вони перетворюються в явища духовного життя особистості і виступають в якості внутрішнього регулятора поведінки.

Саме виховання дітей молодшого шкільного віку з позицій національних, духовно - моральних цінно-стей може запобігти можливому їх відчуженню від вітчизняних і національних ідеалів.

Ключові слова: школяр, національна мова, психологія

Milli bilincin formalaşması o toplumu oluşturmakta insanların bilikte olan sosyal etnik, milli bakışların, düşüncelerin, duyguların aynı doğrultuda hareket etiğinin bir göstergesidir.

Birinci sınıf öğrencisinde vatanına saygı, etraftakilerine davranış şekli, validenlerine sevgi gibi duygular formalaşırken en önemli faktör bu şahsın hangi milli ortamda yetişmesi. İşte bu ve diğer faktorler onun iyi bir vatandaş olmasında ve milli ideallerin formalaşmasındakı rolünü üstlenmektedir.

Anahtar kelimeler: öğrenci, ana dili, psikoloji

Формування національної самосвідомості молодших школярів визначає провідну роль розви-ваючої функції навчання, його яскраво виражену установку на розвиток високоморальних якостей особистості. На тлі розвиваючої спрямованості навчання більш ефективно вирішуються завдання виховного характеру, також визначають процес формування національної самосвідомості молод-ших школярів. Коло освітніх завдань надзвичайно широкий. Він включає пізнання історії країни, її видатних діячів, прилучення до національної культури в її різноманітних формах, засвоєння тра-дицій, звичаїв, обрядів, системи моральних цінностей гагаузького народу, досконале оволодіння рідною мовою як вищою формою прояву духовної сутності гагаузького народу, знайомство з природою, пам'ятками рідного краю. Більш того, осмислення історичного минулого свого народу має сприяти тому, що гагаузькій народ зможе відчути себе рівним серед рівних в сім'ї народів світу. Тому в навчальній діяльності використовую різноманітний матеріал, який сприяє більш активній, емоційній реакції і глибокому пізнанню рідного краю і рідного народу.

Працюючих над вихованням національної самосвідомості у молодших школярів на етноку-льтурному матеріалі в умовах сільського соціуму я користуюся чарівною силою етнокультурних спадщин свого села, Бессарабії в цілому. Вважається що використовування краєзнавчих мате-ріалів у навчально-виховному процесі допомагає дитині входити у світ через емоції, розкриття душі, набування нових уявлень, нових більш високих потрібностей.

304

Першокласник, тільки переступивши поріг школи, вже усвідомлює, що у нього є Батьківщи-на: сім'я, село, країна, в якій він живе. Знайомити дитину з цінностями свого народу необхідно вже в початковій школі, в іншому випадку час буде згаяно, в старших класах учні будуть сприй-мати його як екзотику, нежиттєвість, чужорідне явище

Почну з народної педагогіки. Гагаузька народна педагогіка, як відомо, була пов'язана з ремес-лом, навчанням дітей побутовим, трудовим, агротехнічним навичкам і вмінням, медичним, метео-рологічним, ботанічним і математичним знанням, передача яких здійснювалася від батька синові, від матері до дочки, від майстра до учня. Відбувалося навчання конкретними трудовими операці-ями, а також навичками використання народних погодних прикмет, спостережень за розвитком рослин, тварин, визначення строків збору врожаю.

Продовження традицій народної педагогіки можливо за допомогою організації виховної ро-боти на основі народно-обрядового циклу гагаузького народу. Особливостями такої роботи є сам характер традиційних народних свят. Під час підготовки до проведення подібного роду заходів можливо вивчення елементів народної творчості: пісень, танців, так і новаторства в рамках традиційного канону. Красиві і мудрі ритуали в святах. Вони вчать любові до природи, працьовитості, увазі до людей, шануванню старших.

Використовуючи у виховній роботі школи свята, традиції гагаузького народу ми розширює-мо кругозір, виховуємо національну самосвідомість, передаємо молоді традиції, духовні ціннос-ті свого народу. В один із вересневих днів у школі проводився свято Врожаю "Щедрість рідної землі". Це красиве, смачне свято, воно дуже подобається учням. Діти демонструють зразки зібраного врожаю, саморобки з овочів та фруктів.

Культура та історія рідного краю - прекрасна школа виховання патріотизму. Чим краще лю-дина знає свою культуру, рідний край, тим більше він його любить. В даний час у сучасному суспільстві існує потреба у формуванні громадянської спрямованості особистості, відповідаль-ність її за свою долю, за майбутнє своєї країни. У вирішенні цієї актуальної задачі величезну роль грає краєзнавство.

Одним з основних напрямків моєї педагогічної діяльності є саме краєзнавство. Краєзнавчий матеріал, зібраний мною і учнями, успішно використовую на уроках. Елементи краєзнавства на уроках математики позитивно впливають на результативність знань учнів, на розвиток їх як особистості, несуть велике виховне значення.

На уроках математики головним своїм завданням вважаю не тільки передачу учням певної суми знань, а й розвиток у них зацікавленості до пізнання історії, культури рідного краю. Краєзнавчим матеріалом розвиваю пізнавальну активність і інтерес до математики через усвідомлення практичної значимості застосування знань. Я це роблю через текстові задачі. Пробудити почуття любові і гордо-сті за свою малу Батьківщину можна через сюжети математичних задач, що містять краєзнавчу інформацію. Учні з великим інтересом розв'язують задачі, в яких йдеться про їх рідний край. Це сприяє розширенню їх кругозору, пов'язує математику з навколишньою дійсністю.

Наприклад: Ширина річки Кіргіш-Китай, що протікає через наше село, була 2м60см. За 15 років вона звузилася на 75см. Яка ширина річки на сьогоднішній день? Якою ширина річки буде через 15 років? Чи можливо завадити цьому звуженню річки?

Цікаві для дітей уроки - заочні подорожі. Я практикую заочні подорожі по історичних, визна-чних місцях рідного краю, подорож у часі в минуле свого села. На уроках "Основ здоров'я" ми обговорювали таку ситуацію "Перша церква на території села, яка була дерев'яна, згоріла через три роки після побудови. Які, на вашу думку причини інциденту? Чи відомі вам якісь подробиці про першу церкву у нашому селі? Які запобіжні заходи вжили наші предки в подаль-шому, щоб уникнути подібних ситуацій? Як би ви вирішили цю проблему? "

Урочисто проходять уроки, приурочені до ювілейних дат. Вивчення програмного матеріалу в тісному зв'язку з суспільно - важливими подіями підвищує соціальну значимість діяльності учнів. У цьому році ми справляємо два ювілеї 190 років нашому селу і 170 років нашій рідній школі. До цих дат хочу провести відповідні нестандартні уроки і позаурочні заходи.

305

Не менш значні уроки, присвячені знаменитим людям нашого села та історії свого родово-ду. Учні повинні добре знати відомих людей села, а також родовід своєї родини. На уроках курсу "Я і Україна" ми з дітьми працюємо над проектом "Відомі люди мого села", складаємо своє "Родовідне дерево", в процесі роботи діти дізнаються багато цікавого з життя своїх рідних і відомих людей села.

Вивчення природи рідного краю, в процесі якого формується екологічне мислення учнів, проводжу дослідницьку проектну роботу по темі: "Ми будуємо місто Екоград". В ході цієї роботи діти дізнаються, яка площа зелених насаджень села, скільки тонн шкідливих речовин вони можуть очистити з повітря, про екологічні проблеми краю та вносять свої пропозиції щодо поліпшення екологічного стану. Завдання екологічного змісту дозволяють формувати дбайливе ставлення до всього живого, особисту відповідальність за події навколо нас. Цінність таких проектів полягає в тому, що учні, працюючи над проектом, працюють цілеспрямовано, із захоп-ленням і інтересом бажаючи дізнатися більше про таємниці рідного краю. Вивчення краєзнавства стає основою для гармонійного всебічного розвитку особистості шко-ляра, створює той моральний стержень, який допоможе юній людині протистояти натиску без духовності, зберегти чистоту душі, багаті національні традиції рідного народу.

Творчий підхід учителів виховує інтерес і повагу дітей до культури та історії свого народу, дбайливе ставлення до пам'ятників історії, культури, збереження традицій, формує систему знань про історію, культуру, побут свого народу. Творчий підхід до уроків стимулює інтерес дітей до усної творчості свого народу, живому образному слову рідної мови.

Національна самосвідомість неможлива без національної мови і національної літератури. Адже "Мова - душа народу". Отже, вивчення, боротьба за розширення сфери вживання мови гагаузького народу сьогодні актуальна. Рідна мова - основа національної пам'яті та ключ до розуміння духовного світу народу, основне досягнення нації він представляє собою засіб збері-гання і отримання знань про культуру і навколишній світ.

Метою навчання гагаузькій мові є прилучення учнів до духовного багатства і краси рідного слова, осягнення мови через всю систему моральних і духовних цінностей. Всі тонкощі культу-ри гагаузького народу відбиваються в його мові, яка специфічна й унікальна.

Хочу сказати про перевагу вивчення рідної мови в школі. Прийшовши в школу, дитина отримує дуже багато нової інформації, сприйняти яку на чужій, незнайомій мові дуже важко. Пояснити новий матеріал дитині на не зрозумілій йому мові ще важче. Одним з можливих способів вирішення цієї проблеми є міжпредметні зв'язки, уроки інтегрованого характеру. Роз-виваючи рідну мову і творчі здібності учнів у процесі освоєння образної мови, на своїх уроках, використовую такі жанри гагаузького фольклору, як загадки, прислів'я, приказки, казки. На таких уроках діти добре з інтересом засвоюють не тільки значення рідного слова, але й значення загадок, прислів'їв, з цікавістю аналізують, узагальнюють, роблять висновки.

Полегшує нашу роботу паралельне вивчення тем з рідної мови. Коли на уроках українсько-го читання, вивчаючи усну народну творчість, згадуємо що таке прислів'я, загадка, казка. Дітям легше перевести свої знання з рідної мови на українську, ніж сприйняти цей же матеріал, на ще мало знайомій мові. Дитина, освоюючи мову свого народу, сприймає світ крізь призму цієї мови, засвоюючи одночасно прямі і переносні значення слова. Залучення учнів до цінностей культури свого народу є найважливішою умовою розвитку рідної мови, формування національ-ної самосвідомості, вироблення громадянської позиції. Якщо народ втрачає зв'язок з минулим, він втрачає силу, втрачає своє майбутнє. Людина, яка не знає свого минулого, не може знати і майбутнього. Втратилися коріння, і звідси бездуховність, обміління моральності і втрата людя-ності. Це змушує нас звернутися до тисячолітнього досвіду предків, які жили у злагоді з приро-дою, відчуваючи себе невід'ємною частиною. Традиційний світогляд є тим фундаментом, на якому стояли всі народи. Кожен народ, перш ніж зробити крок уперед, у майбутнє, повинен зміцнитися у своїх коріннях.

Мій народ чудово впорався з цим завданням. Наше завдання продовжувати в тому ж дусі.

306

Проїжджаючи через сусідні села бачиш багато покинутих будинків. У нашому селі Ви таких будинків не побачите. Хоча на сьогоднішній день більша частина наших дітей в Одесі, в Москві, у Туреччині. Але де-б не працювали наші діти, де-б вони не заробляли, вони повертаються в рідні домівки і упорядковують свої будинки. Вони знають: скільки-б вони не блукали по заробіт-ках, прийде день, коли вони повернуться у своє рідне село в свій рідний дім.

Все це було вкладено в нас нашими батьками. І я вважаю своїм головним завданням розви-ток національної самосвідомості за рахунок прилучення учнів до духовних цінностей свого народу, своєї культури. Тому однією з цілей в своїй виховній роботі вважаю відновлення минулого заради майбутнього. "Цінностями є не тільки матеріальні пам'ятники, але і добрі звичаї, традиції гостин-ності, привітності, вміння відчути в іншому своє добро... Любов до Батьківщини починається з любові до своєї сім'ї, до свого дому, до своєї школі, до свого рідного краю ...".

Тільки та школа зберігає духовно-моральне і тілесне здоров'я своїх вихованців, в якій голо-вним змістом освіти та виховання є цінності, образи, ідеали і традиції національної культури народу, бо в них - найголовніші витоки людської природи.

Назан Юнал, Ендер Дуруальп канд. філол. наук / Öğr. Gör. Nazan ÜNAL, Yrd. Doç. Dr. Ender DURUALP


АНАЛІЗ ДОСЛІДЖЕНЬ, ПРИСВЯЧЕНИХ МІСЦЮ ДИТЯЧОЇ ЛІТЕРАТУРИ У РОЗВИТКУ ДИТИНИ ДОШКІЛЬНОГО ВІКУ

OKUL ÖNCESİ DÖNEM ÇOCUK EDEBIYATI ILE ILGILI ARAŞTIRMALARIN ANALİZİ

Дошкільний період у характеризують як один з найбільш важливих у житті, оскільки у цей час має місце ціла низка процесів інтелектуального розвитку, соціальної адаптації, розвиток психомоторних функцій, становлення і удосконалення численних навичок. Іншими словами, це період закладання людської особистості. У цей час у постійному нагляді і підтримці різнобічного розвитку дитини. значен-ня посередника набуває книга. Дитяча література, представлена казками, ребусами, скоромовками, ілюстрованими оповіданнями розвиває естетичні смаки дитини, стимулює розвиток критичного мислення, розширює світогляд, прищеплює любов до читання. Незважаючи на постійний розвиток дитячої літератури, у цій сфері, особливо у літературі для дошкільного віку, все ще залишається низка суттєвих проблем, а кількість студій, присвячених її дослідженню, досі незадовільна. Саме тому метою роботи було обрано якнайкраще висвітлити розвиток літератури для дошкільного віку, продемонстру-вати її виключне місце у інтелектуальному розвитку дитини, у світлі досліджень, зроблених на сього-дення, надати адекватного рішення проблемам сфери дитячої літератури.

Ключові слова : дошкільний вік, дітяча література, методика

Preschool term is a critical term that growing is the fastest in that time, children make important progress in cognitive, psychomotor, social-emotional and language development areas, start to become skilful in certain areas, the fundamentals of personality are formed. At this term, providing a stimulating environment and support-ing the development for children has vital importance. One of the important areas that provide a stimulating environment and support their development in preschool term is children's literature. In preschool term, oral and written literature works such as; tale, puzzle, lullaby, nursery rhyme, picture books support children's all develop-ment areas, assist for the development of sense of aesthetic and criticism ability of children, broaden children's viewpoint of the world and making them good reader in the future. Even if the children's literature that has an important place in the period of child development has made great progress from past to present, the rareness of problems and studies related to the area in particularly preschool term children's literature. In this study, determin-ing postgraduate dissertations that were made in preschool term children's literature analyzing the problems of children's literature and offering solutions are aimed.

Key words: preschool term, children, literature

1. GİRİŞ Çocuk, dünyaya geldiği andan itibaren çevresiyle girdiği etkileşim sonucunda bedensel, zihinsel,

sosyal ve duygusal yönlerden hızlı bir gelişim içine girmektedir. Sıfır-altı yaş bu gelişimin en hızlı

307

olduğu, kişiliğin temellerinin atıldığı, çocuğun yakın çevresinden en çok etkilendiği, her türlü öğrenmeye açık olduğu kritik bir dönemdir. Bu dönemde yaşantı zenginliği ve çevre uyarıcıları çocuk için çok önemlidir (Şeref, 2008). Okul öncesi dönemde çocuğa yaşantı zenginliği ve uyarıcı bir çevre sunan önemli alanlardan birisi de çocuk edebiyatıdır. Çocuk edebiyatı, iki- on dört yaş arası çocukların ihtiyaçlarını karşılayan onların hayal, duygu ve düşüncelerine yönelik sözlü ve yazılı eserler olarak tanımlanmaktadır. Masallar, hikâyeler, romanlar, anılar, biyografik eserler, gezi yazıları, şiirler, fen ve doğa olaylarını anlatan yazılar çocuk edebiyatı ürünleri olarak nitelendirilmektedir (Kıran, 2008). Okul öncesi dönem çocuk edebiyatı ise bu tanımın içinde önemli bir yere sahiptir. Edebiyat türlerinden olan tekerlemeler, şiirler, bilmeceler, masallar, hikâyeler, masalımsı hikâyeler okul öncesi dönem çocuk edebiyatı kapsamı içerisinde yer almaktadır. Okul öncesi dönem edebiyat türleri resime yazı kadar ya da yazıdan daha fazla yer verdiği için "resimli kitap" olarak da adlandırılmaktadır. Tokgöz (2006) okul öncesi çocuk edebiyatı denilince görsel nitelikli bir edebiyat türünün akla geldiğini ve resimlerin büyük önem taşıdığını ifade etmektedir. Bu nedenle bu dönemdeki çocuklar için hazırlanmış kitapların resimlerinin titizlikle hazırlanması, renklerinin canlı, birbiriyle ve içerikle uyumlu olması gerekmektedir (Tür ve Turla, 2002). Özellikle kapak çocuğun kitapla olan ilk etkileşimini sağladığı için canlı ve sıcak renkler kullanılarak resimlendirilmelidir. Ayrıca kapak, yırtılmaya karşı dayanıklı, kitapta kullanılan kâğıt cinsi ve eserin boyutları çocuğun yaş ve gelişim özelliklerine uygun olmalıdır. Kâğıt en az 80 gram, kaliteli, sağlam ve gözüyormayan türde olmalı, sayfa düzenlemesine ve okuma bilmeseler de kullanılan harflerin özelliğine dikkat edilmelidir. Bununla birlikte kitapta ele alınan konu, işlenen tema, kullanılan dil, anlatım biçimi ve olay kahramanları okul öncesi dönem çocuklarının gelişim özellikleri açısından uygun olmalıdır. Bütün bu özelliklere sahip nitelikli kitaplar çocukların yaşamında onların bütün gelişim alanlarını etkileyen zenginleştirici birer kaynak özelliği taşımaktadır. Okul öncesi dönemde çocuk edebiyatının öncelikli amacı çocuğu bu kaynaklarla tanıştırmak ve çocuğa kitap sevgisi kazandırmaktır (Işıtan, 2005, Kiefer vd. 2007). Bu temel amacın yanı sıra okul öncesi dönem çocuk edebiyatının amaçları; Çocukların güven, sevgi, sevilme, sevme, öğrenme, bir gruba ait olma, oyun, değişiklik ve estetiklik gibi ruhsal ihtiyaçlarını karşılamak, değişik yaşlarda ilgi duydukları konuları göz önüne almak, alıcı ve ifade edici dil gelişimlerine katkıda bulunmak, görsel, işitsel, dokunsal algı gelişimi ile sosyal ve duygusal gelişimlerini desteklemek, kavram gelişimine katkıda bulunmak, ilk kitap sevgisini aşılamak, ilk edebi ve estetik değerleri vermek, yaratıcı güçlerini harekete geçirmek, dinleme ve eleştiri yeteneğini geliştirmek, kitabın eğlence ve bilgi kaynağı olduğunu öğretebilmek, kitap türlerini tanıtmak, hikâye ve masalları, kitap veya renkli resimler, kukla, gölge oyunu, pandomim gibi yöntemlerle anlatabilmek, çocukların iç ve dış dünyalarına katkıda bulunmak ve yaşama hazırlamak, çocuklara uygulanan eğitim programlarını destekleyici özelliklere sahip kitaplar verebilmek şeklinde sıralanmaktadır (Ergöl, 2008; Saçkesen, 2008).Okul öncesi dönemde bu amaçlar doğrultusunda çocuğun yaş, gelişim, ilgi ve ihtiyaçlarına uygun olarak hazırlanmış edebiyat ürünleri çocukların dil, bilişsel, sosyal ve duygusal gelişimlerine olumlu katkılar sağlamaktadır (Çakmakcı, 2011).

Dil ve Bilişsel Gelişime Katkısı: Bilişsel gelişim ve dil gelişimi, birbirini tamamlayan ve birbirine paralel giden süreçlerdir. Okul öncesi dönem dil ve bilişsel gelişimin hızlı bir dönemdir. Bu nedenle bu dönemde çocukların dil ve bilişsel gelişimini destekleyecek ortam ve koşulların yaratılması gerekmektedir. Çocukların ilgi, beğeni ve gereksinimlerinden yola çıkılarak hazırlanmış kitaplar çocuklara bu ortamın sunulması açısından büyük önem taşımaktadır. Okul öncesi dönemde çocuğa sunulan nitelikli kitaplar çocuğun dinleme, taklit etme ve dil ile ilgili alıştırmalar yapmasını sağlamakta, kelime hazinesini, hayal gücünü, belleğini geliştirmekte, çocukta okuma ilgisi uyandırmakta, çocuğa sıfatları, zamirleri, çoğulları, olumlu ve olumsuz ifadeleri doğru ve yerinde kullanmayı, gördüğü şekilleri algılamayı, dikkatini yoğunlaştırmayı öğrenmekte ve dinleme sabrı kazandırmaktadır. Ayrıca kitaptaki resimler aracılığı ile kavramlar çocuğa daha kolay öğretilmekte, soyut olan sözcükler çocuk için somut hale getirilmekte ve öğrenmede önemli olan yakından uzağa ilkesi yine kitap aracılığı ile pekiştirilmektedir (Cole ve Valentina, 2000; Karweit ve Wasik, 1996, Tür ve Turla, 2002).

308

Duygusal Gelişime Katkısı: Çocuklar duygusal davranış biçimleriyle birlikte dünyaya gelmezler, bazı tutum ve duyguları zamanla kazanırlar. Okul öncesi dönem çocuklara bu duygu ve tutumların kazandırıldığı önemli bir dönemdir. Bu dönemde çocukların duygusal gelişimlerini etkileyen pek çok faktör bulunmaktadır. Çocuğa sunulan nitelikli kitaplar da bunlardan birisidir. Okul öncesi dönemde çocuğa sunulan nitelikli kitaplar çocukların duygusal gelişimlerine olumlu katkı sağlamakta çocuğa kitapla birlikte olmanın mutluluğunu yaşatmaktadır. Çocuk yaşadığı ve yaşayacağı duygusal olaylar karşısında nasıl davranacağını öğrenmekte, dinlediği hikâyelerdeki kahramanlarla duygusal olarak özdeşim kurarak başkalarının da aynı duyguları yaşadığını görmekte böylece duygu paylaşımı sağlanmakta ve çocuk kendini yalnız hissetmemektedir. Ayrıca kitaplar çocuğun benmerkezcilikten kurtulmasına, duygularının doğallığını keşfetmesine yardımcı olmakta, ifadesi zor ve çocuk için soyut olan duyguların, okunan hikâyeler yolu ile daha anlaşılır ve somut olması sağlamaktadır (Gündüz, 2007, Işıtan, 2005).

Sosyal Gelişime Katkısı: Sosyal öğrenme modeline göre kitaplar okul öncesi dönem çocuklarının sosyal gelişimlerini etkileyen önemli araçlardan biridir. Bu modele göre kitaplar çocukların kimlik kazanımlarını etkilemekte ve çocuklara hayranlık duyacakları modeller sunmaktadır. Bu nedenle okul öncesi dönem çocukları için seçilen kitaplardaki konu ve kahramanların çocuğun gelişimi açısından uygun olması gerekmektedir. Sosyal gelişimin önemli bir bölümü, olayları başka bir kişinin bakış açısından görme yeteneği ile ilgilidir. Resimli öykü kitapları çocukların bu yeteneğini güçlendirmekte çocuklara paylaşma, sorumluluk alma, yardımlaşma, hoşgörülü olma vb. sosyal hayatta önemli olan insan ilişkilerinin önemini ve nasıl uygulanması gerektiğini hikâyelerle yaşatarak öğretmekte, aile, arkadaşlık, komşuluk gibi sosyal ilişkilerin daha kolay anlaşılmasını sağlamakta, çocuğa kendi toplumsal değerlerini ve kültürel yapısını öğretmekte, toplumlarla olan farklılıkları ve benzerlikleri fark etmesine yardımcı olmaktadır (Crozier ve Tincani, 2007; Tür ve Turla, 2002).

Çocukların yaşamlarında ve gelişimlerinde önemli bir yere sahip olan okul öncesi dönem çocuk edebiyatı ülkemizde 1970'lerden sonra gelişmeye başlamıştır. Yüzyıllarca Divan Edebiyatı ve Halk Edebiyatı olarak iki ana kaynaktan beslenen köklü edebiyat geleneğimizde genel olarak çocuklara yer verilmemiş, çocuklar için kitap hazırlanması konusu Tanzimat döneminde (1839-1876) ele alınmış ancak okul öncesi dönem çocukları için ayrıca çalışmalar yapılmamıştır (Çakma, 1994). Yazılı çocuk edebiyatının gelişmesine kadar; bütün dünya çocukları gibi Türk çocukları da tekerlemeler, bilmeceler, masallar, efsaneler, ninniler, destanlar gibi sözlü edebiyat ürünlerinden yararlanmışlar bu arada Nasrettin Hoca fıkralarını dinlemişlerdir. Büyük boy, sayfanın ortalama dörtte üçünün resme ayrıldığı renkli resimli kitap basma fikri ilk kez 1967 yılında çeviri "Ayşegül" kitaplarının basılmasıyla Türkiye'ye girmiştir. Okul öncesi dönem çocuklarına hitap eden bu kitaplar piyasada önemli bir boşluğu doldurmuştur. Ayşegül dizisi piyasaya girmiş ancak, yayımcıların çocuk kitapları alanını iyi tanımamaları ve editörlük sisteminin olmayışı nedeni ile her zaman iyi kitaplar basılamamış, basılanlarda ise dil, resim, baskı hataları görülmüştür (Kutlu, 2011). Ressam ve yazar Can Göknil 1974'te okul öncesi çocuklarına hitap eden ilk resimli çocuk kitabı diyebileceğimiz "Kirpi Masalı" isimli eserini, 1979'da ressam ve yazar Serpil Ural "Top Tavşan" adlı resimli kitabını yayımlamıştır. Unesco tarafından 1979 yılının Dünya Çocuk Yılı ilan edilmesi ile bu alandaki yayın ve etkinlikler genişlemiş, çeşitli yayım evleri okul öncesi dönem çocuk yayımlarına yönelmişlerdir. Böylelikle kitap sayısı ve kalitesi zenginleşmeye başlamış ancak istenilen düzeye gelememiştir (Güleç ve Geçgel, 2012). Aynı yıllarda, gelişmiş ülkelerdeki çocuk kitabı sayısının hem çok, hem de fiziksel, içerik, resimleme özellikleri yönünden bizden çok daha iyi durumda olduğu belirlenmiştir. Okul Öncesi Eğitim Genel Müdürlüğü'nün kurulması ile okul öncesi dönem çocuk edebiyatı ülkemizde önem kazanmaya başlamış, 2000'li yılların başı ile çocuk edebiyatı en verimli dönemine girmiştir. Pek çok üniversitede okul öncesi öğretmenliği ve çocuk gelişimi bölümleri açılmış, okul öncesi eğitim veren kurumların sayısı artmış böylece çocuk eğitiminin önemi fark edilmiş ve çocuk yayınlarına gereken değer verilmeye başlamıştır (Değe, 2008). Çocuk edebiyatı geçmişten günümüze büyük bir gelişme göstermiş olmasına rağmen, özellikle okul öncesi dönem çocuk edebiyatında var olan sorunlar ve alanla ilgili çalışmaların azlığı dikkat çekmektedir. Bu nedenle çalışmada, geçmişten günümüze okul öncesi dönem çocuk edebiyatının gelişimi, çocuğun gelişimine katkıları, çocuk yayınlarının niteliği, geçmişten günümüze konuyla ilgili yapılan lisansüstü çalışmalar, bu çalışmaların sonuçları doğrultusunda okul öncesi dönem çocuk edebiyatının sorunları ve çözüm önerileri hakkında bilgi vermek amaçlanmıştır.

309

2. YÖNTEM Araştırmanın Modeli: Bu araştırma; Türkiye'de okul öncesi dönem çocuk edebiyatı alanında

yapılmış lisansüstü eğitim tezlerinin tematik dağılımlarını ortaya koyduğundan betimsel nitelikte olup, tarama modeli tipindedir.

Evren ve Örneklem: Araştırmanın kuramsal evreni, YÖK Yayın Dokümantasyon Daire Başkanlığı tarafından izinli olarak arşivlenen, konu bölümü eğitim ve öğretim şeklinde dizginlenen 426 lisansüstü eğitim tezinden oluşmaktadır. Araştırmanın örneklemi ise okul öncesi çocuk edebiyatı kapsamında 1994-2012 yılları arasında yapılmış 24 lisans ve 1 doktora tezi olmak üzere toplam 25 tezden oluşmuştur. Araştırma tezlerinden 3 tanesi isim olarak değil ama konu olarak okul öncesi dönem çocuk edebiyatı ile ilgili olduğu için araştırmaya dâhil edilmiştir. Araştırmanın evreni dikkate alındığında okul öncesi dönemde çocuk edebiyatı konusunda yapılan lisansüstü tezlerin % 5.8 olduğu belirlenmiş ve bu tezlerin tamamına ulaşılmıştır. Araştırma, Yüksek Öğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi'ne 1994-2012 yılları arasında kayıtlı lisansüstü eğitim tezleri ile sınırlıdır.

Verilerin Toplanması ve Analizi: Araştırmada veri toplama yöntemi olarak doküman analizi kullanılmıştır (Karadağ, 2009). Araştırma örneklemini oluşturan yüksek lisans ve doktora tezleri YÖK Dokümantasyon Dairesi Başkanlığı'nın web sitesinden pdf formatında bilgisayar ortamına aktarılmış, yıllara ve temalarına göre ayrılarak çözümlenmiş, araştırma sonuçları hakkında bilgi verilmiş ve sonuçlar doğrultusunda önerilerde bulunulmuştur

3. BULGULAR Örnekleme dâhil edilen lisansüstü tezlerin yirmi dört tanesinin yüksek lisans tezi, bir tanesinin ise

doktora tezi olduğu belirlenmiştir. Şekil 1. Örnekleme dâhil edilen yüksek lisans ve doktora tezlerinin yıllara göre dağılımı

Yıllar Yüksek Lisans Doktora 1994 1 - 1998 2 - 2001 1 - 2004 1 - 2005 1 - 2006 1 - 2007 2 - 2008 6 - 2009 1 1 2010 3 - 2011 3 - 2012 2 -

Şekil 1 incelendiğinde 1994-2012 yılları arasında sadece bir tane doktora tezinin yapıldığı görülmektedir. Yüksek lisans tezlerinin ise en fazla 2008 yılında yapıldığı dikkati çekmektedir. Bu sonuca göre, okul öncesi dönemde çocuk edebiyatı alanında yıllara göre yapılan yüksek lisans ve özellikle doktora tezinin yeterli sayıda olmadığı düşünülmektedir.

Şekil 2. Örnekleme dâhil edilen lisansüstü tezlerde kullanılan yöntemlerin dağılımı Kullanılan Yöntem Sayı % Tarama Modeli 21 84 Deneysel Yöntem 4 16

Şekil 2 incelendiğinde, örnekleme dâhil edilen lisansüstü tezlerin % 88'inde tarama modelinin %12'inde ise deneysel yöntemin kullanıldığı belirlenmiştir. Bu sonuca göre deneysel çalışmalara gereken önemin verilmediği düşünülmektedir.

Şekil 3. Lisansüstü Tezlerin Araştırma Konularına Göre Dağılımı Konular Sayı % Kitaplarının İç ve Dış Yapı Özellikleri ile İlgili Çalışmalar 9 36 Okul Öncesi Öğretmenleri ve Ebeveynler ile Gerçekleştirilen Çalışmalar 7 28 Çocuk Edebiyatının Çocukların Gelişim Alanlarına Etkisi ile İlgili Çalışmalar 9 36

310

Lisansüstü tezlerin araştırma konularına göre dağılımları incelendiğinde % 36'sının kitaplarının iç ve dış yapı özellikleri ile ilgili, %36'sının çocuk edebiyatı ürünlerinin çocukların gelişim alanlarına etkisi ile ilgili ve % 28'sinin ise okul öncesi öğretmenleri ve ebeveynleri ile gerçekleştirildiği belirlenmiştir.

Şekil 4. Okul Öncesi Dönem Kitaplarının İç ve Dış Yapı Özellikleri ile İlgili Çalışmalar Yıllar Araştırmacı Tezin Adı 1994 Çakmak, H. 1974-93 Yılları Arasında Türkçe Basılmış Resimli Öykü Kitaplarının

Resimlendirilme ve Fiziksel Özellikler Yönünden İncelenmesi 2001 Çakır, K. 6-12 Yaş Çocuklar İçin Yapılmış İllüstrasyonların Değerlendirilmesi ve Yeni

İllüstrasyon Önerileri 2007 Üzel, Ö. Serpil Ural'ın Çocuk Kitaplarının İncelenmesi (Araştırmacı okul öncesi döneme

yönelik kitaplarını da incelemiş.) 2008 Ergöl, A. Anaokulu Kitaplarında Deneysel Formlar 2008 Şeref, G. Okul Öncesi Dönem Çocuklarına Yönelik Masal Kitaplarındaki İllüstrasyonların

İncelenmesi 2010 Levent, G. Çocuk Edebiyatı Çevirilerinde Karşılaşılan Sorunlar (Okul öncesi döneme de

değinilmiş). 2010 Özgider, D. Türkiye ve İngiltere'de Satılan Çocuk Kitaplarının Biçimsel ve İçerik Özellikleri

Açısından İncelenmesi (Okul öncesi dönem kitaplarını da kıyaslamış). 2011 Bilgin, H. Beş-Altı Yaş Çocuklarına Yönelik 1990-2010 Yılları Arasında Basılan Resimli

Kitapların Çocuğa Görelik Kavramına Göre İncelenmesi 2011 Çakmakcı, N. Çocuk Kitaplarında Oyun Öğesi ve Okul Öncesi Eğitim Amaçlı Etkileşimli Çocuk

Kitabı Tasarımı Okul öncesi dönem kitaplarının iç ve diş yapı özellikleri ile ilgili çalışma sonuçları incelendiğinde;

Çakmak (1994) 1974-1993 arası Türkiye'de basılan resimli çocuk kitaplarının yıllarla doğru orantılı olarak sayıca arttığını ancak fiziksel özelliklerinin ise istenilen düzeyde artmadığını belirlemiştir. Çakır (2001) altı yaş çocukları için hazırlanan kitaplardaki illüstrasyonların çocuklar için kısmen uygun olduğunu saptamıştır. Üzel (2007) kitapların basıldığı kâğıt cinsi, gramajı ve kitapların ciltlenmesi ile ilgili problemler saptamıştır. Çalışmada ayrıca Serpil Ural ile röportaj yapılmış, röportajda yazar, çocuk gelişimi konusunda daha fazla teknik bilgi gerektirdiği için okul öncesi dönem çocukları için yazmanın yetişkinler için yazmaktan daha zor olduğunu belirtmiş, çocuk edebiyatının en büyük sorunu nedir sorusuna ise yayınevlerinde editör olmaması, editörlüğün ne olduğunun bilinmemesi, yayıncıların basılacak kitaplara yeterince özen göstermemesi ve çocuk edebiyatı konusunda kaliteli eleştirmenlerin bulunmaması şeklinde cevaplamıştır. Ergöl (2008) 1990'lı yıllardan günümüze okul öncesi çocuk kitaplarında kalitenin giderek düştüğünü, kitapların hemen hemen aynı görsel malzeme ve içerikle hazırlandığını ve yeni kitap tasarımlarına ihtiyaç duyulduğunu belirlemiştir. Şeref (2008) anaokullarında kullanılan kitaplardaki resimlerin çocukların yaş ve ilgilerine göre kısmen uygun olduğu sonucuna ulaşmıştır. Levent (2010) çalışmasında okul öncesi dönem çocuk edebiyatı çevirilerinde karşılaşılan sorunlardan bahsetmiştir. Özgider (2010) çalışma sonucunda İngiltere'de satılan okul öncesi dönem kitaplarının dış yapı ve içerik olarak çocuklar için daha uygun olduğunu belirlemiştir. Bilgin (2011) incelediği kitapların yıllar içerisinde tutarsız bir düzen izlediğini, resimlerinde renk uyumlarına dikkat edilmediğini, içerik açısından 20 yıl içinde kitaplarda pek değişiklik olmadığını, 2005 yılı sonrasında dini öğeleri içinde barındıran ve 5-6 yaş çocuğu için uygun olmayan içeriğe sahip hikâyelere de yer verildiğini belirlemiştir. Çakmakçı (2011)' de okul öncesi dönem çocuk kitaplarında yeni tasarım ve kitap formlarına ihtiyaç duyulduğunu belirtmiş ve çalışmasında okul öncesi dönem çocukları için yeni bir kitap tasarlamıştır.

Okul öncesi öğretmenleri ve ebeveynler ile gerçekleştirilen çalışmaların sonuçları incelendiğinde; Akın (1998) öğretmenlerin çocukların gelişim düzeylerine uygun kitapları seçme konusunda yeterli bilgiye sahip olmadığını belirlemiştir. Gündüz (2007) resmi kurumlarda çalışan velilerin özel sektörde çalışan velilere göre kitap seçimi konusunda daha hassas olduğunu, öğretmenlerin kitap seçiminde kıdem yılı ve mezun olduğu okul türü gibi değişkenlerin etkili olduğunu saptamıştır. Tuğra (2008) ailelerin piyasadaki kitapları yetersiz bulduklarını ve çocukları için uygun kitap seçimi konusunda çok

311

fazla bilgi sahibi olmadıklarını belirlemiştir. Saçkesen (2008) çocuk kitaplarının ve işlevlerinin aile ve öğretmenler tarafından çok iyi bilinmediği sonucuna ulaşmıştır. Kıymaz (2010) öğretmen adaylarının çocuk edebiyatı dersini verimli bulmadıklarını saptamıştır. Kutlu (2011)'in çalışmasında okulöncesi öğretmenlerinin çoğunluğu, son yıllarda yazılan çocuk edebiyatı yapıtlarının öncekilere oranla daha iyi olduğunu belirtmişler, nedenini ise gelişen teknoloji ve çocuk edebiyatına verilen önemin artması şeklinde açıklamışlar. Çakan (2012) ebeveynlerin çocukları için kitap seçimi konusunda yetersizlik yaşadıklarını ve kitap seçerken öncelikle kitabın fiyatına dikkat ettiklerini saptamıştır.

Şekil 5. Okul Öncesi Öğretmenleri ve Ebeveynler ile Gerçekleştirilen Çalışmalar Yıllar Araştırmacı Tezin Adı 1998 Akın, N. Okul Öncesi Kurum Öğretmenlerinin Çocuk Kitaplarına Karsı Tutum ve Davranışları. 2007 Gündüz, A. Anne, Baba ve Öğretmenlerin Okul Öncesi Çocuk Kitaplarını Değerlendirmesi. 2008 Tuğra, Z. 3-6 Yaş Grubunda Çocukları Olan Ailelerin Çocuk Kitapları Hakkındaki Görüşlerinin

İncelenmesi 2008 Saçkesen,

S. Çocuk Kitapları Seçiminde Anne, Baba ve Okul Öncesi Öğretmenlerinin Görüşlerinin İncelenmesi

2010 Kıymaz, D. Okul Öncesi Öğretmen Adaylarının Çocuk Edebiyatı Dersinden Beklentileri 2011 Kutlu, S. Okul Öncesi Çocuk Edebiyatı Yapıtlarındaki Resimlerin Çocuğa Göreliğinin Öğretmen

Görüşlerine Göre Değerlendirilmesi 2012 Çakan, N. Okul Öncesi Dönemde Kitap Seçimi ve Ebeveynlerin Kitap Seçimindeki

Yeterliliklerinin İncelenmesi

Şekil 6. Çocuk Edebiyatının Okul Öncesi Dönem Çocuklarının Gelişim Alanlarına Etkisi ile İlgili Çalışmalar

Yıllar Araştırmacı Tezin Adı 1998 Gezgin, K. Anaokuluna Giden Beş-Altı Yaş Çocuklarına Resimli Kitaplarla Verilen Eğitimin

Çocukların Dil Gelişimlerine Etkisi 2004 Şen, S. Okulöncesi Çocuklarının Dil ve Kavram Gelişimine Etkisi Yönünden Öykü ve Masal

Kitaplarının İncelenmesi 2005 Işıtan, S. Resimli Çocuk Kitaplarının Benlik Kavramıyla İlgili Konuları İçermesi Yönünden

İncelenmesi 2006 Tokgöz, A. Okul Öncesi Çocuklarına Yönelik Kitapların Dil Gelişim ve Anlambilim Açısından

Değerlendirilmesi. 2008 Kıran, S. Okul Öncesi Dönemi Çocuklarına Yönelik Hazırlanan Masal ve Öykü Kitaplarında

Geçen İletişim Engelleri 2008 Dege, Ö. Resimli Hikâye Kitaplarıyla Verilen Dramatik Etkinlik Uygulamalarının Altı Yaş

Çocuklarının Bakış Açısı Kazanımlarına Etkisinin İncelenmesi 2009 Cihangir, Y. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'ndeki Okul Öncesi Çocukların "Ninni, Tekerleme ve

Masallar Aracılığı ile Türkçe Dil Becerilerini Kazanmaları Üzerine Bir Değerlendirme 2009 Yiğit, M. Anaokullarında Bulunan Resimli Çocuk Kitaplarının Şiddet ve Korku Öğeleri Açısından

İncelenmesi 2010 Veziroğlu,M. Resimli Çocuk Kitaplarının M. E. B.Okul Öncesi Eğitim Programı'ndaki Kazanımlara

Uygunluğunun İncelenmesi Çocuk edebiyatının okul öncesi dönem çocuklarının gelişim alanlarına etkisi ile ilgili çalışmaların

sonuçları incelendiğinde; Gezgin (1998) anaokuluna giden beş-altı yaş çocuklarına resimli kitaplarla verilen eğitimin çocukların dil gelişimlerini olumlu etkilediğini belirlemiştir. Şen (2004) incelediği kitaplarda ele alınan kavramların çocukların yaş ve gelişim düzeyine uygun olmadığını saptamıştır. Işıtan (2005) 1980 ve 2003 yılları arasında basılmış olan Türkçe resimli çocuk kitaplarının benlik gelişimi ilgili konuları çok fazla içermediğini belirlemiştir. Tokgöz (2006) okul öncesi çocuklarına yönelik kitapları dil ve anlam gelişimi açısından değerlendirdiği çalışmasında çocukların dil gelişimlerini destekleyen daha nitelikli kitaplara ihtiyaç duyulduğunu belirlemiştir. Dege (2008 çalışmasında resimli hikâye kitaplarıyla verilen dramatik etkinlik eğitim programlarının çocuklara bakış açısı kazandırma konusunda olumlu etkiye sahip olduğunu belirlemiştir. Kıran (2008) okul öncesi dönem çocuklarına yönelik hazırlanan masal ve öykü kitaplarında geçen iletişim engellerini

312

kitaplardan doğrudan alıntı yaparak incelemiş ve bu ifadelerin okul öncesi dönem çocukları için uygun olmadığını belirlemiştir. Cihangir (2009 masal, ninni, tekerleme gibi edebiyat ürünlerinin çocukların dil gelişimlerine olumlu katkı sağladığını saptamıştır. Yiğit (2009) incelediği kitapların pek çoğunda şiddet ve korku öğelerine rastlamış ve söz konusu öğelerin daha çok çeviri kitaplarında olduğunu belirlemiştir. Veziroğlu (2010) Resimli Çocuk Kitaplarının Okul Öncesi Eğitim Programı'ndaki Kazanımlara Uygunluğunun İncelenmesi adlı çalışmasında, çalışma grubuna alınan resimli çocuk kitaplarının, programda yer alan 5 gelişim alanına ait 264 kazanımı % 18.5 oranında karşıladığını belirlenmiş ve bu oranın oldukça düşük olduğunu belirtmiştir

4. SONUÇ ve ÖNERİLER Okul öncesi dönem çocuk edebiyatı alanında 1994-2012 yılları arasında yapılan lisansüstü tezler

incelendiğinde yapılan tezlerinin yeterli sayıda olmadığı, tezlerin % 84'inde tarama modelinin, %16'sında deneysel yöntemin kullanıldığı, kuramsal kısımlarının birbirine çok benzediği, çocuk edebiyatı ile ilgili kaynak sıkıntısı yaşandığı ve bugüne kadar Türk Çocuk Edebiyatı Tarihi'nin kapsamlı bir şekilde yazılmadığı belirlenmiştir. Araştırma sonucunda Türkiye'de okul öncesi dönem çocuk edebiyatı alanında yaşanılan sorunların; Kalitesiz kitap üretimi ve yayın evlerinin bu konudaki tutumu, editörlük (yayın yönetmenliği) sistemindeki yanlışlıklar, eleştiri alanının olmayışı, çeviri problemleri, kitabın iç ve dış yapısında ve özellikle resimleme konusunda yaşanılan problemler, çocuk edebiyatı dersinin verimsizliği, okul öncesi öğretmenlerinin ve ailelerin çocuk edebiyatı konusunda yaşadıkları yetersizlikler olduğu tespit edilmiştir.

Bu sonuçlar doğrultusunda; Çocuk edebiyatı alanında yüksek lisans ve doktora programları açılabilir, üniversitelerde çocuk

edebiyatı anabilim dalı ve enstitüleri kurulabilir, araştırmacılar deneysel çalışma konusunda yönlendirilebilir.

Okul öncesi dönem çocuk edebiyatı ile ilgili kitap yazılması konusunda akademisyenler yönlendirilebilir.

Kalitesiz kitap üretimini engellemek amacıyla Milli Eğitim Bakanlığı'nda bir komisyon oluşturularak hazırlanan kitapların "çocuğa göre" ilkesi ile değerlendirilmesi sağlanabilir. Kitaplardaki kalitenin arttırılması için belirli bir eğitim politikası oluşturulabilir, bu konuda denetimler artırılabilir, bağlayıcı yaptırımlar getirilebilir, basım aşamasından önce kitapların bir çocuk psikologu tarafından incelenmesi sağlanabilir. Bununla birlikte Türk Dil Kurumu, Kültür Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı gibi kurumlar tarafından kaliteli kitap yazımını teşvik amacıyla ödüllü yarışmalar düzenlenebilir.

Yayınevleri editörlük sistemi konusunda yönlendirilebilir, çocuk edebiyatı alanında nitelikli ve sağlıklı işleyen bir eleştiri kültürünün geliştirilmesi için çalışmalar yapılabilir.

Çeviri kitaplar yerine, yerli yazarlar, yazma konusunda teşvik edilebilir, telif hakkı gibi problemlere devlet aracılığıyla çözüm bulunabilir, yazarlığın hobi olarak değil de meslek olarak görülmesi için çalışmalar yapılabilir.

Kitaplardaki resimlerin uzman kişilerce incelenmesi ve daha sonra basımına izin verilmesi sağlanabilir. Kitapların dış yapı özellikleri ile ilgili belirli kriterler oluşturulabilir ve bu kriterlere uygun olmayan kitapların basımlarına izin verilmeyebilir. Ayrıca kitaplardaki karakterler çeşitlendirilebilir, ebeveynler tarafından ideal çocuk olarak nitelenen söz dinleyen, koşmayan, birbirleriyle kavga edip dil çıkarmayan, odasını her zaman düzenli ve temiz tutan iyi çocuk kalıplarından kurtularak gerçekçi, yaşayan karakterlerin bulunduğu hikâyeler oluşturulabilir.

Çocuk edebiyatı ders saati artırılabilir, saatle birlikte dersin niteliğinin de artırılması için ders alanında uzman kişilerce verilebilir, uygulama ağırlıklı yürütülmesi sağlanabilir, derste yaratıcı çalışmalara yer verilebilir.

Eğitimcilere hizmet içi eğitim ve seminerler verilebilir, öğretmenler çocuk edebiyatı konusunda bilgilendirilebilir

Pek çok aile okul öncesi dönemdeki çocuğuna nasıl bir kitap alması gerektiği konusunda yeterli bilgiye sahip değildir. Bu nedenle eğitimciler aileleri de eğitim sürecine dâhil edebilir, çocuk - aile – okul üçgeninin aktif ve etkileşimli katılımının sağlandığı bir eğitim süreci planlayabilirler. Bu konuda

313

görsel ve yazılı medyaya da büyük görevler düşmektedir. Yazılı, görsel ve işitsel medyanın da gücü kullanılarak toplum bu konuda bilinçlendirilmelidir. Eğer bilinçli bir toplum oluşturulursa aileler ve okul öncesi eğitim kurumları çocuklar için uygun olmayan kitapları satın almayacak böylece yayınevleri mecburen kaliteli kitap üretmek zorunda kalacaklardır.

Akın, N. (1998). Okul Öncesi Kurum Öğretmenlerinin Çocuk Kitaplarına Karsı Tutum ve Davranışları. Hacettepe

Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.Bilgin, H. (2011). Beş-Altı Yaş Çocuklarına Yönelik 1990-2010 Yılları Arasında Basılan Resimli Kitapların Çocuğa Görelik Kavramına Göre İncelenmesi. Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.Cole, E., Valentine, D. P. (2000). Multiethnic children portrayed in children's picture books. Child and Adolescent Social Work Journal, 17: 4.Cihangir, Y. (2009). Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'ndeki Okul Öncesi Çocukların "Ninni, Tekerleme ve Masallar Aracılığı ile Türkçe Dil Becerilerini Kazanmaları Üzerine Bir Değerlendirme". Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara.Crozier, S., Tincani, M. (2007). Effects of social stories on prosocial behaviour of preschool children with autism spectrum disorders. J. Autism Dev. Disord, 37: 1803-1814.Çakan, N. (2012). Okul Öncesi Dönemde Kitap Seçimi ve Ebeveynlerin Kitap seçimindeki yeterliliklerinin İncelenmesi. Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar.Çakır, K. (2001). 6-12 Yaş Çocuklar İçin Yapılmış İllüstrasyonların Değerlendirilmesi ve Yeni İllüstrasyon Önerileri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek lisans Tezi, Samsun.Çakmak, H. (1994). 1974-93 Yılları Arasında Türkçe Basılmış Resimli Öykü Kitaplarının Resimlendirilme ve Fiziksel Özellikler Yönünden İncelenmesi. Hacettepe Üniversitesi Çocuk Sağlığı ve Eğitimi Programı, Bilim Uzmanlığı Tezi, Ankara.Çakmakcı, N. (2011). Çocuk Kitaplarında Oyun Öğesi ve Okul Öncesi Eğitim Amaçlı Etkileşimli Çocuk Kitabı Tasarımı. Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.Dege, Ö. (2008). Resimli Hikâye Kitaplarıyla Verilen Dramatik Etkinlik Uygulamalarının Altı Yaş Çocuklarının Bakış Açısı Kazanımlarına Etkisinin İncelenmesi. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.Ergöl, A. (2008). Anaokulu Kitaplarında Deneysel Formlar. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir.Gezgin, K. (1998).Anaokuluna Giden Beş-Altı Yaş Çocuklarına Resimli Kitaplarla Verilen Eğitimin Çocukların Dil Gelişimlerine Etkisi. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.Güleç, H. ve Geçgel, H. (2012). Çocuk Edebiyatı, Okul Öncesinde Edebiyat ve Kitap. Kriter Yayıncılık.Gündüz, A. (2007). Anne, Baba ve Öğretmenlerin Okul Öncesi Çocuk Kitaplarını Değerlendirmesi. Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar.Işıtan, S. (2005). Resimli Çocuk Kitaplarının Benlik Kavramıyla İlgili Konuları İçermesi Yönünden İncelenmesi. Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.Karasar, N. (2009). Bilimsel Araştırma Yöntemi. Ankara: Nobel Yayınları. Karweit, N.&Wasik, B. A. (1996). The effects of story reading programs on literacy and language development of disadvantaged preschoolers, Journal of Education for Students Placed at Risk, 1(4), 319-348.Kıran, S. (2008). Okul Öncesi Dönemi Çocuklarına Yönelik Hazırlanan Masal ve Öykü Kitaplarında Geçen İletişim Engelleri. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Aydın.Kıymaz, D. (2010). Okul Öncesi Öğretmen Adaylarının Çocuk Edebiyatı Dersinden Beklentileri. Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.Kiefer, B. Z. , Hepler, S., Hickman, J. (2007). Charlotte Huck's children's literature, U.S: The McGraw-Hill Companies.Kutlu, S. (2011). Okul Öncesi Çocuk Edebiyatı Yapıtlarındaki Resimlerin Çocuğa Göreliğinin Öğretmen Görüşlerine Göre Değerlendirilmesi (Eskişehir İli Örneği).Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.Levent, G. (2010). Çocuk Edebiyatı Çevirilerinde Karşılaşılan Sorunlar. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İzmir.Özgider, D. (2010). Türkiye ve İngiltere'de Satılan Resimli Çocuk Kitaplarının Biçimsel ve İçerik Özellikleri Açısından İncelenmesi.).Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.Saçkesen, S. (2008). Çocuk Kitapları Seçiminde Anne, Baba ve Okul Öncesi Öğretmenlerinin Görüşlerinin İncelenmesi,Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.Şen, S. (2004) Okulöncesi Çocuklarının Dil ve Kavram Gelişimine Etkisi YönündenÖykü ve Masal Kitaplarının İncelenmesi, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek LisansTezi, Aydın.Şeref, G. (2008). Okul Öncesi Dönem Çocuklarına Yönelik Masal Kitaplarındaki İllüstrasyonların İncelenmesi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir.Tokgöz, A. (2006). Okul Öncesi Çocuklarına Yönelik Kitapların Dil Gelişim ve Anlambilim Açısından Değerlendirilmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İzmir.Tuğra, Z. (2008) "3-6 Yaş Grubunda Çocukları Olan Ailelerin Çocuk Kitapları Hakkındaki Görüşlerinin İncelenmesi" İnönü Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Malatya.Tür, G. ve Turla, A. (2002). Okul Öncesinde Çocuk, Edebiyat ve Kitap. Yapa Yayıncılık, İstanbul.Üzel, Ö. (2007). Serpil Ural'ın Çocuk Kitaplarının İncelenmesi. Çanakkkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale.Veziroğlu, M. (2010).Resimli Çocuk Kitaplarının M. E. B.Okul Öncesi Eğitim Programı'ndaki Kazanımlara Uygunluğunun İncelenmesi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.Yiğit, M. (2009). Anaokullarında Bulunan Resimli Çocuk Kitaplarının Şiddet ve Korku Öğeleri Açısından İncelenmesi. Aydın Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Aydın.

314

Баян Ісмагулова .Х., Базарбаева А. / Doç.Dr. Bayan ISMAGULİNA, Prof.Dr.H.BAZARBAEVA

(Казахстан/ KAZAKİSTAN)

КАЗАХСЬКА МОВА В СУЧАСНОМУ КАЗАХСТАНІ (У СВІТЛІ СОЦІОЛІНГВИСТИЧНОГО АНАЛІЗУ)

ÇAĞDAŞ KAZAKİSTAN'DA KAZAK DİLİ (SOSYOLİNGVİSTİK DEĞERLENDİRME ESASINDA)

20 лет независимости республики и двадцатилетие обретения казахским языком статуса госу-

дарственного позволяют подвести некоторые итоги, проанализировать современную языковую ситуацию, состояние делопроизводства, системы образования в динамике.

Казалось бы, обретение высокого статуса государственного языка открывает перед любым из языков безграничные перспективы функционирования и развития. Однако действительность и имею-щийся опыт показывают, насколько непросто дается возрождение утраченных когда-то позиций национального языка, несмотря на продуманную систему мер, специальных государственных докумен-тов, законодательную базу, призванную обеспечить названный статус.

Ключові слова : казахська мова, соціолінгвістика , Казахстан

Kazakistan'ın bağımsızlığına kavuştuktan sonra Kazak dili hızla gelişmeye başlamıştır.Makalemizde eski köklerine ve özellikle Türk dünyasından almış olduğu zengin sözcükler Kazak diline getirilmesi ve bu doğrultuda ortaya çıkan sıkıntılar bu yazımızın konusunu oluşturacaktır.

Anahtar kelimeler: Kazak dili, sosyolingvistik bilimi, Kazakistan

К неоспоримым положительным результатам в реализации "Концепции языковой политики Республики Казахстан", Закона "О языках в Республике Казахстан", "Государственной програ-ммы функционирования и развития языков на 2001-2010 годы" и других официальных докуме-нтов, регламентирующих языковое строительство в республике, следует отнести:

- поэтапный перевод делопроизводства на государственный язык, компьютеризацию де-лопроизводства,

- расширение сети общеобразовательных школ с казахским языком обучения и их обеспе-чение квалифицированными кадрами учителей,

- перевод высшего образования на государственный язык, - организацию обучения государственному языку госслужащих, широких слоев населения, - формирование учебно-методической и материальной базы для интенсивного обучения

государственному языку, - разработку и выпуск учебно-методических комплексов по казахскому языку, в том числе

мультимедийных, - активизацию ономастической работы, визуальной информации на государственном языке, - увеличение периодических изданий на казахском языке, объема вещания на радио и те-

левидении. Поскольку одним из важнейших условий функционирования государственного механизма

является обеспечение сохранности и оперативное использование имеющейся информации, документообразование на государственном языке, оказывается важнейшим инструментом в реализации стоящих перед государством задач. Соответственно для решения задачи перево-да документации и делопроизводства на государственный язык в республике проводится полномасштабная работа: создаются нормативно-правовая, материально-техническая база, учебно-справочная литература, обеспечивающие планомерный перевод документооборота на казахский язык. Так, в 2008 г. разработчиками проекта "Делопроизводство на государственном языке" предложен современный подход к решению проблемы: подготовлены сборник образцов деловых документов на государственном и русском языках, часто употребляемых в местных исполнительных органах, специальная компьютерная программа, которой удобно пользовать-

315

ся, так как нужно лишь внести свои данные, а при необходимости – и коррективы: электронный файл приводит документы в языковую гармонию, как это заложено в программном продукте [1]. Книга, как и программное обеспечение, не ограничивается лишь образцами деловых бумаг на государственном и русском языках. Издание включает четыре раздела: информационно-справочные документы, документы о гражданских и трудовых отношениях, приказы и органи-зационно-распорядительные документы. Представлен также казахско-русский и русско-казахский словарь частотных слов и словосочетаний деловой речи.

Следующим шагом в переводе делопроизводства на государственный язык является мно-гоаспектная подготовительная работа по введению Единой системы электронного документо-оборота Республики Казахстан (ЕСЭДО РК). Согласно Концепции постепенного упразднения работы с документами на бумажных носителях в органах государственного управления РК, предусматривается раздельный документооборот на бумажных и электронных носителях. Создана и внедрена первая очередь Единой системы электронного документооборота Респу-блики Казахстан. Как показывает опыт реализации ЕСЭДО, условия внедрения автоматизации деловых процессов в государственных органах значительно отличаются от условий внедрения бизнес-процессов в коммерческих организациях, в связи с чем возникла необходимость разра-ботки нормативно-правовой базы электронного документооборота для создания механизма применения Закона РК об электронном документе и электронно-цифровой подписи, автомати-зации электронного документооборота в государственных органах и обучения сотрудников пилотной зоны внедрения электронного документооборота ЕСЭДО-В (ведомственного уровня), а также проводится апробация и внедрение 3-й очереди ЕСЭДО - Национальной Системы Электронно-Документационного Обеспечения Управлении (НСЭДОУ) РК.

Активизации перевода делопроизводства на государственный язык способствует и разра-ботанный Министерством труда и социальной защиты населения проект закона "О перечне профессий, специальностей и должностей, для которых необходимо знание государственного языка в определенном объеме в соответствии с квалификационными требованиями". В статье 2 этого проекта указано более 220 должностей, начиная от рядовых служащих до руководите-лей структурных подразделений и отделов всех уровней [2].

Знание и уровень владения языком отдельного государственного служащего подтвержда-ется сертификатами, которые выдаются после окончания курсов. Отделы по обеспечению реализации государственной политики в сфере развития языков существуют во всех государс-твенных организациях. Именно им предписывается определение объема знаний, необходимых для получения сертификата. Однако именно это звено на сегодняшний день оказывается одним из наиболее слабых в цепочке обсуждаемых мероприятий, так как, несмотря на создан-ную по принципу TOEFL еще в 2007-2008 гг. систему KAZTEST, требования к уровню владения казахским языком для разных групп специалистов пока на стадии разработки и утверждения. В 2011 г. правительством рассматривается проект Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопро-сам государственной языковой политики" [3]

Обобщая, следует отметить, что принятая в стране государственная программа по пере-воду делопроизводства на казахский язык испытывает значительные сложности с реализаци-ей на практике, что обусловлено рядом объективных и субъективных причин финансово-экономического, образовательного, психологического характера, на преодоление которых требуется определенный период времени.

Являясь не менее важным вектором в процессе огосударствления языка, сфера образо-вания, на наш взгляд, оказывается наиболее мобильной и действенной, так как прямо влияет на такой показатель, как витальность языка. Расширение сети дошкольных учреждения и школ с казахским языком обучения, обусловленное притоком соответствующего контингента детей, и далее – обеспечение возможности выпускникам этих школ получить полноценное высшее и послевузовское образование на казахском языке является одним из наиболее эффективных и

316

органичных путей распространения языка в обществе, повышения его востребованности, расширения общественных функций, то есть того, что особенно необходимо сегодня казахско-му языку, несмотря на его высокий статус легитимного языка. Именно в сфере образования, как в зеркале, отражается сущность языковой политики государства, характеризующейся в Казахстане демократичностью, так как учитывает интересы широких масс, интернациональ-ным характером, так как нацелена на развитие не только казахского, но и русского, английского языков, а также – развитие языков всех других этнических групп, проживающих в стране.

Какова динамика функционирования государственного языка в этой сфере? Как показывают статистические данные, наблюдается стабильный рост как количества учреждений образования (детских дошкольных организаций, общеобразовательных школ, колледжей и вузов), в которых обучение и воспитание осуществляются на казахском языке, так и численности лиц, посещающих эти учебные заведения. В 1999/2000 учебном году – из 3,5 миллиона учащихся школ республики 1,6 миллиона обучались на казахском языке (50,6 %), 1,5 миллиона – на русском (45 %), 80 тысяч – на узбекском (2,3 %), 23 тысячи – на уйгурском (0,6 %), 2,5 тысячи – на таджикском (0,07 %) и более тысячи – на других языках. Через 10 лет, в 2009 году, из 2,546 млн учащихся бюджетных школ на казахском языке учились 1,543 млн (60,6 %), на русском – 0,904 млн (35,5 %), на узбекском – 0,079 млн (3,1 %) [4, С.19]. Как видим, за 10 лет соотношение учащихся средних общеобразовательных школ по языку обучения изменилось в пользу школ с казахским языком на 10%, школ с узбекским языком обучения – почти на 1%. Такое увеличение произошло не благодаря демографическому росту (хотя тюркское население страны как представляющее собой молодые этносы имеет тенден-цию к росту), а за счет оттока учащихся из русских школ.

В сфере высшего образования наблюдается аналогичная картина, отличающаяся лишь конкре-тными цифровыми показателями. Так, к 2000 году численность студентов на отделениях с казахс-ким языком обучения составила около 32% (85 300) по отношению к числу студентов на русских отделениях – около 68% (181 000). Через 5 лет, к 2006 году, этот показатель вырос с 32% до 42,6% [4], к 2009 году эта цифра достигла отметки 47,6%. Следует отметить, что с появлением на рынке образовательных услуг вузов, в которых обучение ведется на английском языке (Казахстанский институт менеджмента, экономики и прогнозирования введением за счет лиц, получающих образо-вание на английском языке (КИМЭП,1992), Университет международного бизнеса (UIB, 1992), Ка-захстанско-Британский университет (КБТУ, 2001) и др.) кардинально меняется общая картина соот-ношения языков обучения в высшей школе в связи. Так, к 2009 г. численность студентов, обучаю-щихся на английском языке, составила 10 тыс., или 1,6% от общего числа студентов. Соответствен-но численность студентов, обучающихся на русском языке, снизилась до 50,7%. Как видим, с 2000 до 2009 гг. численность студентов казахских отделений выросла с 32% до 47,6%, то есть на 14,4%, численность студентов русских отделений соответственно снизилась с 68% до 50,7%, то есть на 17,3%, около 2% студенческой молодежи обучается на английском языке. Если в 2009 г. на казахс-ком языке обучалось 61% казахстанских школьников и 48% студентов (319940 чел.) [4], то на начало 2011–2012 учебного года этот показатель вырос до 54,4% (342593 чел.) [5]. Эта тенденция предста-вляется устойчивой, обусловлена проводимой государством языковой политикой и свидетельствует о ее жизнеспособности.

Всего в вузах республики обучаются представители более 85 национальностей. Из них удельный вес казахов составляет 78,3%, русских – 14,6%, узбеков, украинцев, татар – в пред-елах 0,8 – 1,5%, прочих национальностей – 3,8% [5]. При этом наблюдается та же тенденция увеличения доли тюркоязычных этносов (за исключением татар) в этноязыковой панораме страны [6,с.88], что соответственно ведет к расширению сети школ с обучением на узбекском, уйгурском и др. языках.

Проводимая в Казахстане языковая политика, как видим, многовекторная, опирается на комплекс различных идеологий – вернакулизации, монолингвизма, мультилингвизма и интер-национализации, что детерминировано сложившимися в стране историческими, геосоцио-политическими, экономическими и др. условиями, характеризуется динамичностью.

317

1. Делопроизводство на государственном языке / 31.01.2008, КазИнформ [Электронный ресурс] - http://www.profit.kz/news/2946-Deloproizvodstvo-na-kazahskom-yazike/#.UDnevOyVWIU 2. О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам государственной языковой политики / август 2011 года. [Электронный ресурс] - http://medialaw.asia/document/-9745 3. Законодательство о СМИ стран Центральной Азии / август 2011 года [Электронный ресурс] - http://medialaw.asia/document/-9745 4. Казахстан за годы независимости 1991 – 2010: Статистический сборник / Отв. ред. Смаилов А.А. – Астана, 2011. – С.19-24 5. В Казахстане насчитали около 630 тысяч студентов / Информационный портал ZAKON.KZ / 20 января, 2012 [Электрон-ный ресурс] - http://news.nur.kz/206837.html 6. Сулейменова Э.Д. TURCO-SLAVICA и современные этнодемографичес-кие процессы. - В кн.: TURCO-SLAVICA: язык, этнос, культура в едином пространстве / Коллективная монография / Отв.ред. проф. Н.Ж.Шаймерденова. – Петропавл: Полиграфия, 2011. – С. 86 – 122

Татяна Кырбоба / Tatyana KIRBOBA (Гагаузія – Молдова / GAGAUZ YERİ – MOLDOVA)

ПОЛІТИЧНА ДОЛЯ ГАГАУЗІВ В УМОВАХ СТАЛІНСЬКОГО РЕЖИМУ (40-ті рр.. XX в.)

STALİN DÖNEMİNDEKİ (XX ASIR. 1940. YILLAR) GAGAUZLAR'IN SİYASİ KADERLERİ

Был бы человек, а дело найдется… (из высказываний Сталина)

Специфічною рисою соціалістичного будівництва в колишньому СРСР було використання насильс-тва і репресій правлячим режимом, обмеження народів в свободу і права, пильний контроль у всіх сферах їх життя. З метою прискорення перемоги соціалізму в епоху сталінізму примус і терор використовува-лися як найбільш ефективні заходи впливу для вирішення програмних турбот комуністичної партії. Безсумнівно, що серед них не менш важливу роль відігравали депортації.

Ключові слова: репресії, гагаузи, архів

Eski Sovyet dönemindeki belli yıllar farklı yapılandırmanın yanısıra çeşitli olumsuz adımları ile de tanınmışlardır. Birçok halklar için sürgün ve katledilme dönemi sayılan 1940 yıllar hem bu rejimde yaşayan halklar için hem de tüm dünya için katlıyam Stalin dönemi olarak adlandırıldı. Bu dönemin içinde yaşayan Gagauzlar da kendi acı nasibini almışlardır. Bu bildiriimizde Gagauzlar'ın o dönemindeki gizli evrakları ve katliyamın yapıldığı yerler, kişi sayıları ve diğer önemli gizli evrakların günyüzüne çıkarmak bu bildirimizin asıl amacı olmuştur.

Anahtar kelimeler: sürgün, Gagauzlar, arşiv evrakları.

Сама такая политика сталинизма в отношении населения страны охватывала все респуб-лики. Политическая система в СССР изначально сформировалась как тоталитарная, оторван-ная от народа. Так диктатура пролетариата, направленная против бывших эксплуататоров вскоре трансформировалась в насилие против…….. Система репрессий, сложившаяся в 30-е годы XX-го столетия, не изменила своей сути в послевоенные годы.

Поэтому 40-50-е годы обошлись стране десятками тысяч жертв. Ни в чем не повинные лю-ди неожиданно становились злейшими врагами своего государства, приписывались к группе "антисоветских элементов". И Молдова не стала исключением. В списках депортируемых фигурировали фамилии молдаван, гагаузов, русских, украинцев, евреев и других представите-лей больших и малых народов. "Цена" борьбы за их "счастливое будущее" была очень страш-ной и стоила жизни миллионов людей.

Безумный ураган депортаций, бушевавший в 20-50-е годы по всему Советскому Союзу, за-тронул и так очень малочисленный гагаузский народ. Гагаузы претерпели два крупных процес-са насильственных переселений:

1) 1941г. – депортация, так называемого, "антисоветского элемента" из числа помещиков и жандармов, примарей и другого социально чуждого населения (предполагаемые румынские разведчики и шпионы), ведущие активную контрреволюционную деятельность;

2) 1949г. – массовые репрессии против "кулаков" и других "врагов народа", как чуждых со-циализму элементов общества.

318

Операция по выселению в 1941 г. была очень строго и четко организована. Она проводи-лась в ночь с 12-го по 13-е июня, начавшись в 2 часа 30 минут. Ее организация предполагала составление заранее "бесконечных" списков враждебного населения, куда записывались все неугодные властям люди, независимо от их состояния здоровья, семейного положения и т.д. Очень часто составители списков даже не вникали в вопрос, действительно ли эти люди явля-ются врагами. Предпочтение отдавалось непроверенным бесконечным доносам, которые в большинстве своем не имели под собой оснований. Чудовищным фактом в этой работе было выполнение плана по поиску и уничтожению "врагов народа".

Таким образом, сам ход подготовки насильственного переселения сотен человек служил показателем лицемерия и жестокости советских властей, особо их представителей на местах. Прежде всего, следует заметить, что выселение проводилось в крайней спешке. Как позже сообщалось из УНКВД Омской области, куда направляли депортируемых: "… большинство личных дел оформлено небрежно, в ряде постановлений о выселении часть записан-ных лиц вычеркнуты, имеют место дописи членов семьи простым карандашом, эти исправления никем не оговорены, постановления о выселении или справки печатью не скреплены, личные дела не подшиты, личные документы… в конверты не вложе-ны и в личные дела не подшиты…".1

Перед началом проведения операции по депортации во все области, куда предполагалось отправить выселенцев, направлялись уведомления, телеграммы и записки, ставившие в изве-стность местные органы, которым предназначалось принять спецпоселенцев. В этом отноше-нии показательна записка о направлении людей в Омскую область: "11 июня в Вашу об-ласть направляются ссыльнопоселенцы из Молдавской ССР в количестве 5.000 че-ловек. В 48 часов сообщите станции разгрузки, районы поселения, потребные сред-ства перевозки, питание до места расселения".2

Местные уполномоченные органы должны были подготовить места расселения новопри-бывших спецпоселенцев: "… Ссыльнопереселенцы должны быть расселены по районам области-края, исключая областной центр, на расстоянии не ближе 10 км. от желез-ной дороги…"3

Согласно ныне доступным документам для проведения операции органами НКВД, госстру-ктурами должно было быть выделено огромное количество медперсонала, медикаментов, питание, а перевод спецконтингента должен был производиться в специально оборудованных вагонах. Однако на самом деле действительность была очень далека от документальной хроники. Люди запихивались в вагоны, предназначенные для перевозки скота, совершенно не оборудованные для перевозки людей, и в самых нечеловеческих, антисанитарных условиях неделями ехали "неизвестно куда". Кроме того, никакого сопровождения медицинским персо-налом не было, из-за чего многие не доезжали до мест расселения, а умирали еще по пути от недостатка кислорода, от голода и различных болезней (хронических либо инфекционных).

Однако бюрократическая система государства служила политическим интересам вождя, его окружения и заботилась о четком исполнении приказов и своевременных отчетах. Приведем один пример: "… К 30 мая вся подготовительная работа по приему и расселению была законче-на; на местах расселения проверены помещения для жилья, приведены в соответству-ющий пригодный для жилья вид, а также проверена возможность полного использования на работах…"4 Из данной докладной записки НКВД Казахской ССР о приеме и расселении ссыль-нопереселенцев в Южно-Казахской области следует, что все необходимые меры по приему, рассе-лению и обеспечению работы были приняты еще до приезда спецпоселенцев. На самом же деле,

1 Пасат В. И. Трудные страницы истории Молдовы. М. 1994. С. 169-171. док. № 23. 2 там же С. 153. док. № 10. 3 там же С. 146. док. № 5. 4 там же С. 156-157. док. № 13.

319

по прибытии на места поселения людей высаживали из вагонов прямиком в пустынную степь, далеко от каких-либо населенных пунктов.

Казалось, человек не сможет всего этого вынести. Однако гагаузский народ известен сво-им трудолюбием и мужеством, которого судьба веками испытывала на выживание. На новых местах жительства новоприбывшие не растерялись. Привыкшие трудиться, не покладая рук, большинство из них копали себе неглубокие землянки, других на время приютило местное казахское население: "… Родители выкопали землянку, внутри которой соорудили деревянную кровать, где мы еле помещались…" - вспоминает Топал Екатерина. Людям не просто не было предоставлено необходимое жилье, им даже работу не обеспечили. Власти как будто бы и не знали об их существовании. Спецпоселенцы вынуждены были выживать в прямом смысле этого слова: "… В тяжелое время мы не знали что кушать. Находили грязную сухую косточку на улице, молотили ее, измельчали до порошка и ели, чтобы хоть что-то было в желудке…" - продолжает Топал Екатерина.

Люди брались за любую работу, чтобы заработать кусочек хлеба. Немало гагаузов в те тяже-лые годы умерло от голода, холода и физического истощения. Но большинству депортированных удалось выжить и со временем даже подняться на значительный социальный уровень, соорудить собственные дома-юрты, завести довольно значительное хозяйство.

Оставшаяся в своих родных местах часть гагаузов мирно жила не долго. В 1949 г. была органи-зована новая высылка огромного количества так называемого "кулацкого" и "антисоветского" эле-ментов, куда входили люди различных социальных групп и профессий, возрастов и религий. Все они проходили под общим определением "советских врагов". Зачастую в такие списки попадали люди совершенно не имевшие никакого отношения к тому, в чем они обвинялись.

Депортация 1949 г. проходила под кодовым названием "Юг". К этому времени в результате проводимой властями репрессивной политики в республике складывалась непростая ситуа-ция. Махинации и бесчеловечный произвол местных представителей партии и советской власти обретал все более масштабный характер. Свой произвол власти на местах прикрывали интересами социализма и государства. Однако в стране росло негодование таким произволом. Недовольства усилились в ходе осуществления массовой коллективизации. Многие семьи, едва выкарабкавшись из голодной бедноты 1946-1947 гг., никак не желали расставаться со своим имуществом, нажитым тяжелым трудом.

Рост недовольства населения привел к беспокойству местных руководителей за свою жизнь и карьеру. Стремясь пресечь возможные жалобы в высшие инстанции со стороны насе-ления, они действовали на опережение и потребовали выселения "неблагонадежного населе-ния". "… В связи с проведением коллективизации и ограничения кулацких хозяйств при организации колхозов, Центральный комитет КП(б) Молдавии намерен поста-вить вопрос перед Центральным комитетом ВКП(б) о разрешении выселить с тер-ритории Молдавской ССР 8.000 кулацкого и другого контрреволюционного национа-листического элемента…"1

Уже к началу декабря 1948 г. в министерстве госбезопасности республики были готовы списки кулаков. Они не были полными, так как "… вся работа … органов проводилась негласно и всех необходимых данных добиться не представилось возможным, дабы не дать огласки…"2 Однако, как и в предыдущие депортации, на самом деле, в данные списки записывались в большинстве ни в чем не повинные люди, те, кто был неугоден сельс-ким руководителям, которые использовали свои полномочия в своекорыстных целях. Таким образом, они обеспечивали себе сохранение власти над населением.

По данным на 13 декабря 1948 г. по гагаузским районам было учтено 3.126 человек кулацкого и другого "антисоветского" элемента. В сводной таблице также приводилось количество крестьянских

1 там же С. 343. док. № 44. 2 там же С. 341. док. № 43.

320

дворов по Конгазскому, Комратскому, Чадыр-Лунгскому и Вулканештскому районам – 26.919, из которых коллективизировано – 15.571, что составляет 54,5% из всего зафиксированного числа крестьянских хозяйств. Всего в гагаузских районах насчитывалось – 99 колхозов.1 Однако в мае и начале июня 1949 г. из общих списков были исключены 73 хозяйства. Окончательное количество высылаемых семей кулаков, бывших помещиков и крупных торговцев были утверждены 28 июня 1949 г., где по гагаузским районам надлежало выселению 699 семей.2

С самого начала операция была окружена атмосферой особой секретности. Выделенный сос-тав оперативных работников и транспорт предполагалось зашифровать как воинскую часть, прово-дящую полевые учения на территории районов или другим удобным способом. Руководство не зря опасалось огласки, так как среди населения давно распространялись слухи о предстоящем выселе-нии, наподобие того, что было в 1941 г. Из записей воспоминаний о том трагическом времени Кыр-боба Демьяна: "Солдаты пришли ночью, постучали в дверь. Когда отец вышел, ему грозно сказали: "Поднимай быстро семью!"… Брать с собой ничего не разрешили".

По Кагульскому сектору операция "Юг" началась повсеместно в 2 часа ночи с 5 на 6 июля 1949 г. "... несмотря на то, что прошедшие в Чадыр-Лунгском, Тараклийском и части-чно Конгазском районах очень сильные грозовые дожди создали большие трудности, безусловно замедлившие темп операции в указанных районах...". Завершилась она к 20 часам 7 июля. По Вулканештскому, Чадыр-Лунгскому и Конгазскому районам было поднято и погружено в эшелоны 610 семей кулаков и прочего враждебно настроенного населения. Одна-ко по различным причинам к моменту окончания проводимой операции были изъяты, а затем освобождены на станциях погрузки 46 семей.3

В результате депортации из Молдовы в 1949г. выселенный спецконтингент был размещен в Бурят-монгольской АССР, Алтайском и Хабаровском краях, Амурской, Иркутской, Кемеровс-кой, Курганской, Тюменской и Читинской областях, в Казахской ССР.

В отличие от депортации 1941г., по прибытию на места спецпоселений люди были посе-лены в специально выделенных для них, однако совершенно непригодных для жилья, поме-щениях, скученно, в антисанитарных условиях, необходимая медицинская помощь не была организована. Особенно полная картина бытовых условий выселенцев давалось в записке УМВД Тюменской области, в которой указывалось, что ".... В комнатах топчанов, столов, скамеек, и стульев нет. Вещи выселенцев все свалены в этих комнатах, никаких кладовок нет... Несмотря на плохие условия размещения... 20 семей, они были пересе-лены в вагоны, не пригодные для жилья даже в летнее время, вагоны протекают, и выселенцы вынуждены скрываться под вагонами, причем вагоны постоянного мес-та стоянки не имеют и ежедневно неоднократно перекатываются с места на мес-то... Медико-санитарное обслуживание на лесоучастках крайне неудовлетворитель-ное. Заболевшие выселенцы своевременной медицинской помощи не получают..."4

Однако никаких мер для улучшения жилищно-бытовых условий спецпоселенцев местные власти не предпринимали. Даже спустя три года никаких изменений не происходило, хотя новоприбывшее население с самого момента прибытия в спецпоселения включилось в работу колхозов, заводов и других предприятий. Из воспоминаний уже названной выше Топал Екате-рины: "… Когда мама меня родила, через некоторое время она стала оставлять меня одну дома, а сама шла на ферму работать. Я же ползла сама по себе по селу. Казахи говорили: "Она не выживет!", "Из нее не получится ребенка!" Они отталкивали меня ногами. Но я, как ни странно, выжила…".

Ежегодно, ежемесячно в высшие органы писались сотни, тысячи писем от депортированных с просьбой пересмотра их дел, так как они ни в чем не повинны и были выселены ошибочно. Однако

1 приложение № 1. 2 приложение № 2. 3 приложение № 3. 4 Пасат В. И. Трудные страницы истории Молдовы. М. 1994. С. 518-523. № 67.

321

ответа практически никто не получал. Люди выживали лишь ради своих детей с надеждой, что этот беспредел скоро кончится. Они верили, что власти разберутся и вернут их домой. Эта надежда сопровождалась упорной борьбой людей за жизнь: свою и их семьи. Многие не смогли выжить в таких нечеловеческих условиях жизни. От болезней, голода и тяжелого физического труда люди сотнями погибали. О количестве умерших в те страшные годы никаких данных не имеется, так как власти тщательно скрывали факты смерти. Местные руководители стремились использовать спец-контингент в качестве дешевой рабочей силы на тяжелой физической работе. Они не сильно беспо-коились за благоустройство оторванных от родной земли, из родных домов, без еды людей, которых забросили в неприемлемые для них холодные регионы СССР.

По состоянию на 1 января 1953 г. в результате переписи всех репрессированных отмечае-тся гагаузов – 1.352 человека.1

Однако спецпоселенцы не унывали, старались выживать, как могли. Те, кто выжил, особенно после смерти Сталина, стали получать значительную заработную плату, начали обретать собствен-ные домики, заводить личное хозяйство, детей стали отдавать в местные школы.

"…Через некоторое время мы пошли в школу, она находилась рядом. Мы очень плохо знали русский и плохо понимали учительницу. Она была очень хорошей, нам все объясняла, потом спрашивала: "Вы поняли что-нибудь? Говорите правду, так как завтра все повторите!" Мы, чтобы побыстрее пойти домой, говорили, что поняли. Но дома учить было некогда, работали. На следующий день она опять усердно нам все объясняла…" - как вспоминает Куру Степанида.

Лишь в 1956 г., после известного разоблачением Хрущевым Н. деспотизма Сталина на XX-м съезде, вышло Постановление о разрешении депортированным возвращаться в родные края. Но не всем сразу разрешили возвращаться, каждый лично получал это разрешение. Этот процесс длился на протяжении 50-х и 60-х годов. Этому является подтверждение из воспоми-нания Сары Владимира: "В 1956 г. пришло сообщение, что можно уже ехать домой, но не всем: одиноким старикам, инвалидам, многодетным семьям-сиротам. В 1957 г. пришло разрешение, ехать домой и нам. Отец сказал, что обязательно отвезет нас на родину в Бешалму". В общее число освобожденных на 1 марта 1957 г. входили 263 семьи гагаузских районов (501 человек).2

Однако не все пожелали возвращаться. Некоторые молодые люди успели обзавестись собственной семьей, своим хозяйством, устроиться на хорошую работу. Они просто не хотели бросать все так тяжело нажитое. Вспоминая это время, Драгни Харлампий говорил: "… Мно-гие не вернулись в Бешалму. Некоторых не приняли в село, кто-то остался в Алтае, кто-то умер, кто-то женился. Я тоже там женился, но на бешалминке и с ней вернул-ся домой…". Но люди в возрасте, которые были подняты со своими семьями, очень хотели вернуться в родные края, родной дом, к могилам родителей.

На 1 января 1958 г. было учтено 345 гагаузов, находившихся на местах спецпоселений, еще не уехавших либо не желавших уезжать.3 Смаранди Петр в своих воспоминаниях расска-зывает "… Нас там очень уважали, награждали медалями. Когда мы должны были уже ехать домой, нас не хотели отпускать. Люди были очень добры с нами…"

Но вернувшихся домой ожидал новый драматический сюрприз: все их иллюзии, надежды на ко-нец беззакония и начало настоящей счастливой жизни по возвращении очень быстро разрушились. Дома, когда-то так внезапно брошенные, перешли во владение колхозов со всем хозяйством и землей. Сельское руководство не собиралось возвращать дома бывшим владельцам, как этого

1 Земсков В. Н. Спецпоселенцы, ссыльнопоселенцы, ссыльные и высланные (статистико-географический аспект). // Moldoscopie. Кишинев. 1997. С. 95. 2 приложение № 4. 3 Земсков В. Н. Спецпоселенцы, ссыльнопоселенцы, ссыльные и высланные (статистико-географический аспект). // Moldoscopie. Кишинев. 1997. С. 108.

322

требовал закон. Прежние понятия, страх населения перед властью по-прежнему был в силе. Они продолжали чинить беззаконие, диктовать свои порядки. Вернувшихся во многих случаях не прини-мали в родные села, требовали, чтобы те уезжали назад в Сибирь. Другим просто угрожали, чтобы те молчали и не требовали возврата имущества, иначе депортация для них может повториться. Более смелые все же упорно шли в суд и с трудом возвращали свои дома. Но, таких были считан-ные единицы, большинство предпочитало самим покупать или строить новые дома и не ссориться с руководством села. Как вспоминает Сары Матрена: "… Когда мы приехали, мать говорила, что их опять напугали, что отправят назад в Сибирь. Им сказали, что пришел приказ, чтобы они выезжали из села в течение двух суток, иначе все вновь повторится. Однако со вре-менем все утихло…".

Во второй половине 60-х годов, после отстранения от власти Н. С. Хрущева, восстановле-ние попранной в 30 – 50-х годах справедливости практически прекратилось. Работа по реаби-литации лиц, необоснованно репрессированных, была продолжена лишь в 1988 – 1992 годах.

8-го декабря 1992 г. был введен в действие "ЗАКОН РЕСПУБЛИКИ МОЛДОВА О РЕАБИЛИТАЦИИ ЖЕРТВ ПОЛИТИЧЕСКИХ РЕПРЕССИЙ, СОВЕРШЕННЫХ ОККУПАЦИОННЫМ ТОТАЛИТАРНЫМ КОММУНИСТИЧЕСКИМ РЕЖИМОМ (7 ноября 1917 года — 23 июня 1990 года)". В частности в этом документе указывалось: "Начиная с 7 нояб-ря 1917 года, на территории нынешней Республики Молдова, вначале в Молдавской Автономной Советской Социалистической Республике, а с 1940 года и в Молдавской Советской Социалистической Республике, оккупационным советским коммунистиче-ским тоталитарным режимом совершен ряд преступлений против человечества: геноцид, политические репрессии, организованный голод…

Парламент, осуждая массовый террор и геноцид населения Молдовы, несовмес-тимые с законностью и справедливостью, заявляет, что примет все необходимые меры для устранения последствий репрессий и совершенных беззаконий, и гаранти-рует, что такие беззакония не повторятся.

Целью настоящего Закона является реабилитация жертв политических репрес-сий, совершенных на территории нынешней Республики Молдова, восстановление их в политических, социальных и гражданских правах и возмещение им по возможности материального ущерба, а также устранение других последствий произвола коммуни-стического режима…".

По этому закону реабилитации подлежали лица, подвергнутые политическим репрессиям на нынешней территории Республики Молдова, которые признаются невиновными. Но он не касается лиц, "… законно осужденных за совершение преступлений геноцида, против мира, человечества или уголовных преступлений, а так же лица, признанные винов-ными в фальсификации уголовных дел в этот период или непосредственно участво-вавшие в политических репрессиях, даже если они сами впоследствии были репрес-сированы…". Закон так же предполагал право за репрессированными и их родственниками проживать в населенных пунктах, в которых они жили до выселения. Им определялись разли-чные льготы и некоторая материальная компенсация за понесенный материальный ущерб в результате выселения. Только для начала процесса реабилитации, репрессированные долж-ны были подать заявки на рассмотрение их дел. Многие люди, подвергшиеся когда-то депор-тациям, узнавали об этом законе лишь по прошествии многих лет. Многие не знали о процессе реабилитации, никто им ничего не говорил, да они и не решались уже ворошить прошлое, тем более что оно еще не было "залечено". Из тех же, кто подавал заявления на рассмотрение их дел, в большинстве своем так и не дождались ответа. Они обращались к сельскому руководс-тву, спрашивали, когда же наконец-то и их реабилитируют, выдадут материальную компенса-цию, но безуспешно, каждый раз получали один и тот же ответ: "Не знаем!", "Ждите!".

"… Где-то в 90-х годах мы слышали, что в село пришла помощь репрессирован-ным за их оставленное в те годы имущество. Но почти никому помощи не дали.

323

"Сельские люди" припрятали в свои карманы. Дали лишь тем, кто слишком громко требовал, чтобы не было скандала…" - вспоминает Капаклы Мария.

Люди были еще довольно не уверенные в себе, прежний страх, царивший при Сталине, еще не сдал свои позиции, чем и пользовались сельские власти. Всем, кто незаконно подвер-гался репрессиям, юридически были возвращены "добрые имена и фамилии". Но находились и единицы, которые решались идти до конца, выше местных органов власти. Они добивались выделения своей законной материальной компенсации.

По решению Исполнительного Комитета Комратского районного совета от 29 августа 1994 г. "Об утверждении актов комиссии по оценке конфискованных строений, скота и имущества репрессированных в 1949 г. граждан" были утверждены акты по определению ущерба, список которых приводится в данном решении:

"Рассмотрев акты комиссии по оценке конфискованного имущества, строений, скота и прилагаемые к ним описи архива, акты опроса свидетелей, заявления граж-дан о возмещении ущерба, нанесенного семьям, депортированным в 1949 г. и руко-водствуясь Законом Республики Молдова "О реабилитации", исполком Комратского районного совета РЕШИЛ:

1. Утвердить акты комиссии райисполкома по определению ущерба причиненного гражданам, необоснованно выселенным в 1949г. и подлежащего возмещению…"1

Таким образом, можно сделать вывод, что репрессии 40-50-х годов были и остаются очередной страшной страницей в истории гагаузского народа. Хотя эти события предыдущего века канули в прошлое, их отголоски слышны до сих пор в сердцах тех, кто их пережил. Порой современное поколе-ние забывает, что рядом с нами еще живут люди, которым мы обязаны своей жизнью, которые сохра-нили память о тех страшных годах и всеми силами, жертвуя своим здоровьем, старались оберечь нас от попадания в страшные события. В освещениях подобных событий, бесспорно, что документы играют очень важную роль. Но воспоминания очевидцев дают нам возможность взглянуть намного шире и более объективно оценить события. А вместе – это бесценный клад.

ПРИЛОЖЕНИЯ № 12 СВОДНАЯ ТАБЛИЦА1 О количестве учтенных МГБ МССР кулаков и другого враждебного элемента и количестве кре-

стьянских дворов с % коллективизированных хозяйств Из них В том числе

Кулаков Другой а/с элемент2

Район

Всего учтено

главсеме

й

Членов

сем

ей

Главы

сем

ей

Дети

до

17 лет

совер-шен

.л.3

членысеме

й

Главы

сем

ей

детидо

17 лет

соверш

ен. л

.член

семе

й

Всего Крестьянских

дворов

в районе

Колл

ективизировано

в районе

%

Число кол- хозов

1. Вулканештский 2. Кангазский 3. Комратский 4. Чадыр-Лунгский И ДРУГИЕ...

909 981 595 641

204223137131

705 758 458 510

154182102114

275341156218

292 289 183 137

50 41 35 17

60 71 50 29

78 57 69 26

9133 5111 6532 6143

4811 3784 2648 4328

52,754,440,570,4

33 27 15 24

3126 695 2431 552 990 901 143 210 230 26919 15571 218 99 № 23

1 Архивный фонд Историко-этнографического Музея им. Дм. Карачобана с. Бешалма. док. № 8. 2 Пасат В. И. Трудные страницы истории Молдовы 1940 – 1950. М. 1994. С. 345-347. 1 По состоянию на 13 декабря 1948г. 2 Антисоветский элемент 3 Совершеннолетние 3 Пасат В. И. Трудные страницы истории Молдовы 1940 – 1950. М. 1994. С. 431-433.

324

ПОСТАНОВЛЕНИЕ СОВЕТА МИНИСТРОВ МССР О ВЫСЕЛЕНИИ ИЗ МОЛДАВСКОЙ ССР СЕМЕЙ КУЛАКОВ, БЫВШИХ

ПОМЕЩИКОВ И КРУПНЫХ ТОРГОВЦЕВ

28 июня 1949 г. СОВЕРШЕННО СЕКРЕТНО

Совет Министров Молдавской ССР ПОСТАНОВЛЯЕТ: 1. Утвердить представленные исполкомами городских и районных Советов депутатов трудящихся

Молдавской ССР списки кулаков, бывших помещиков, крупных торговцев, всего в количестве – 11.372 семьи, в том числе:

1. По Вулканештскому р-ну - 148 семей 2. По Кангазскому р-ну - 254 семьи 3. По Комратскому р-ну - 112 семей 4. По Чадыр-Лунгскому р-ну - 194 семьи И ДРУГИЕ... 2. Передать порайонные списки кулаков, бывших помещиков и крупных торговцев в МГБ МССР (тов.

Мордовец) – для сверки всех данных о включенных в списки лицах и для уточнения их местожительства. Всех включенных в списки и установленных на жительстве в Молдавии кулаков, бывших помещиков и

крупных торговцев, в составе семей которых нет лиц, служащих в данное время в Советской Армии, награжденных орденами, боевыми и трудовыми медалями Союза ССР или имеющих особые заслуги перед советским государством, выселить вместе с семьями из пределов Молдавской Советской Социали-стической Республики на вечное поселение в отдаленные области Союза ССР.

3. Разрешить высылаемым брать с собой принадлежащие им лично ценности, деньги, одежду, обувь, посуду и другие домашние вещи, мелкий сельскохозяйственный, ремесленный и домашний инвентарь и запас продовольствия общим весом до 1500 килограммов (1,5 тонны) на каждую семью.

4. Проведение всех мероприятий, связанных с выселением кулаков, бывших помещиков и крупных торгов-цев возложить на Министерство государственной безопасности Молдавской ССР.

5. Порядок конфискации и использования оставшегося имущества выселенных, а также другие меро-приятия, связанные с выселением, определить дополнительным постановлением.

Председатель Совета Министров .

Молдавской ССР Г. Рудь . Управляющий делами Совета .

Министров Молдавской ССР Л. ДЬЯЧЕНКО

№ 31 ДОКЛАДНАЯ ЗАПИСКА ОБ ИТОГАХ ОПЕРАЦИИ "ЮГ"

ПО КАГУЛЬСКОМУ ОПЕРАТИВНОМУ СЕКТОРУ 9 июля 1949 г.

СОВЕРШЕННО СЕКРЕТНО Зам. министра госбезопасности СССР

т. Селивановскому . Министру госбезопасности МССР .

т. Мордовцу . Уполномоченному МГБ СССР .

т. Ермолину . Кагульскому оперативному сектору в соответствии с приказом министра государственной безопаснос-

ти Союза ССР надлежало выселить из 6-и южных районов Молдавской ССР, в том числе из города Кагула – 850 семей кулаков, бывших помещиков, крупных торговцев и 379 семей прочих (активных пособников бывших белогвардейцев, участников профашистских партий, организаций и др.)

По районам оперсектора выселяемые распределялись: Из них Наименование

районов Всего семей кулаков,

помещиков, торговцев пособников белогвардейцев, участни-ков профашистских организаций и др.

1 Пасат В. И. Трудные страницы истории Молдовы 1940 – 1950. М. 1994. С. 468-471.

325

Кагульский Баймаклийский Вулканештский Кангазский Тараклийский Чадыр-Лунгский

243 137 197 293 191 169

194 104 120 192 126 144

49 33 77

101 65 25

1230 880 350 Операция обеспечивалась: Оперативным составом .................... 429 чел. Офицеров и солдат войск МГБ ....... 1294 " Советско-партийного актива ........... 2276 " Автомашин Министерства В. С. ..... 311 шт. и народного хозяйства ...................... 81 шт. Имеющиеся в наличии силы и технические средства к началу операции были сформированы в опера-

тивные группы, распределявшиеся в следующем порядке: Баймаклия ......................................... 37 Вулканешты ...................................... 52 Кагул и район ................................... 94 Кангаз ................................................ 89 Тараклия ............................................ 57 Чадыр-Лунга ..................................... 48

которые к моменту операции были сосредоточены в исходных пунктах оперсектора. Согласно полученному указанию операция "Юг" по Кагульскому оперсектору началась повсеместно в

2 часа в ночь с 5-го на 6-е июля 1949г., несмотря на то, что прошедшие в Чадыр-Лунгском, Тараклийском и частично Кангазском районах очень сильные грозовые дожди создали большие трудности, безусловно замедлившие темп операции в указанных районах. Это обстоятельство заставило срочно мобилизовать с помощью райкомов КП(б)М имеющийся в колхозах гружевой транспорт, на котором стали вывозить спец-контингент по делу "Юг" до места сосредоточения автотранспорта и затем к месту погрузки.

Проведенная подготовка к операции "Юг" определила исход последней, таким образом, к 20 часам 7-го июля с. г. по Кагульскому оперативному сектору было поднято и погружено в эшелоны 1183 семьи в количестве 4527 человек, из них:

кулаков ........ 944 семьи прочих ........ 239 " Общее количество выселенных по сектору распределяется: мужчин ....... 1180 чел. женщин ........ 1701 " детей ............ 1646 " По категориям в районах сектора выселенные распределились: Баймаклийский Кангазский район район Всего ............. 258 Всего ......................... 138 кулаков ......... 198 кулаков ...................... 107 прочих ........... 60 прочих ........................ 31 Чадыр-Лунгский Вулканештский район Район Всего .............. 163 Всего ......................... 189 кулаков ......... 139 кулаков ...................... 118 прочих ........... 24 прочих ........................ 71 Тараклийский район Кагульский район Всего ............. 198 Всего ........................... 237 кулаков ......... 127 кулаков ....................... 196 прочих ........... 71 прочих ......................... 41 Следовательно, к моменту окончания проводимой операции по оперативному сектору оказались не

выселенными 46 семей, главным образом за счет тех, которые значительно ранее начавшейся операции выбыли в промышленность, осужденных за невыполнение госпоставок, кражи и другие преступления, а

326

также некоторого количества "мертвых душ" (Чадыр-Лунгское РО – Богданов И. Б., оформленный, умер в 1939 году).

Необходимо отметить, что скрывшихся от выселения имеются только одиночки. Попытки побега при конвоировании или со станции погрузки не имели места.

С поставленной задачей приданные оперсектору войска МГБ справились. Автотранспорт работал хорошо. В районах выселения случаев волынок или вооруженных сопротивлений не было. Привлеченный к проведению операции "Юг" советско-партийный актив работал добросовестно, но

несмотря на это, имели место такие факты: Секретарь Кагульского райсовета Вишневский Федор Степанович – кандидат в члены ВКП(б) после

инструктажа, проводившегося в РК КП(б)М, возвратился домой и предупредил своего тестя Урун Андрея Ивановича, 1895 г. рождения, который захватив продукты, с женой скрылся от выселения. Семья Урун нами разыскана.

Кроме того, были случаи когда отдельные коммунисты (Кагул, Вулканешты) под различными предло-гами отказывались от участия в операции. Все случаи (в том числе и с Вишневским) разобраны соответст-вующими райкомами КП(б)М. Приняты строгие меры партийного взыскания вплоть до исключения.

Аморальных проявлений среди оперативного состава и в войсках за время операции не было. Уполномоченный МГБ МССР по Кагульскому

оперсектору ШКУРИН . № 41

СПРАВКА О семьях, освобожденных со спецпоселения

По Молдавской ССР По состоянию на I.III.57 г.

№№ nn

Район Количество семей

Количество освобожденных иждивенцов

1 2 3 4 5 1. 2. 3. 4.

Вулканештский Кангазский Комратский Чадыр-Лунгский

И ДРУГИЕ...

72 71 47 73

113 145 76

167

185

Всего 263 501 Начальник секретариата КГБ

при СМ МССР ФИНАГИН .

Смаранди Петр Афа-

насьевич первый год в армии

Кырбоба Демьян Дмитриевич со своей

семьей(1960 г.)

Топал Екатерина Ивановна Сары Матрена Георги-евна в юности, в студенчестве (1972 г.) через несколько лет после приезда Бешалму (слева)

1. Cartea m emoriei. том IV. К. 2005.2) Пасат В. И. Трудные страницы истории Молдовы 1940 – 1950. М. 1994.Земсков В. Н. Спецпоселенцы, ссыльнопоселенцы, ссыльные и высланные (статистико-географический аспект). // Moldoscopie. Кишинев. 1997.Архивный фонд Историко-этнографического Музея 1 Пасат В. И. Трудные страницы истории Молдовы 1940 – 1950. М. 1994. С. 729-730.

327

им. Дм. Карачобана с. Бешалм/ Воспоминания уроженцев села Бешалма, Комратского района, АТО Гагаузия, Республики Молдова, проживающие там в данный момент: 1. Топал Екатерина Ивановна (1942г.), репрессирована в 1941г., гагаузка. 2. Драгни Харлампий Иванович (1922г.), репрессирован в 1949г., гагауз. 3. Топал Степанида Ивановна (1937г.), репрессирована в 1949г., гагаузка. 4. Капаклы Мария Георгиевна (1933г.), репрессирована в 1949г., гагаузка. 5. Смаранди Петр Афанасиевич (1941г.), репресси-рован в 1949г., гагауз. 6. Сары Матрена Георгиевна (1946г.), репрессирована в 1949г., гагаузка. 7. Сары Владимир Петрович (1946г.), репрессирован в 1949г., гагауз.

Баян Ісмагулова, д-р філол. наук / Флєра Саметова, д-р філол. наук / Doç.Dr. Bayan İSMAGULOVA; Doç.Dr. Flera SAMETOVA.

(Казахстан /KAZAKİSTAN)

ПРОСТІР У МОВНІЙ СВІДОМОСТІ КОЧІВНИКІВ

GÖÇEBENİN BİLİNCİNDEKİ DİL ALANI Древнегреческие мыслители заложили основу современного материалистического понимания про-

странства. Так, под пространством подразумевались и "великая пустота", и "вместилище вещей", в котором вечно движутся атомы, и протяженность тел (Демокрит, Эпикур, Лукреций). Аристотель, отвергая концепцию пустого пространства, рассматривал его как совокупность мест, занимаемых телами, в связи с чем оно представлялось понятием о "месте", занимаемом вещами ("топос"). По Аристотелю, место не исчезает, даже если находящиеся в нем вещи гибнут [1, с. 193], хотя для большинства греческих авторов характерно туманное представление о пространстве как о вмести-лище всех тел, составляющих окружающий нас мир. Известный философ античности Платон отме-чает, что быть в пространстве, которое окружает нас, это значит быть где-то в конкретном месте: или на небе, или на земле, или под землей.

Ключевые слова: пространство, кочевник, архаичное сознание

Tarih boyunca bilim adamları bilinç altındakı dil alanını araltırmaya çalışmaktadırlar. Göçebe hayattakı hakların bu bilinç alanları diğerlerine göre nфsıl çalışmakta, ne tür değişiklikler oluimakta ve milli şuur ne şekilde formalaşmakta bildirimizin konusu olmuştur.

Anahtar kelimeler: göçebe, bilinç alanı, folklor - arkayik bilinçaltı

Пространство в архаичном сознании воспринимается как видимое и наблюдаемое. Е.С. Кубрякова описывает пространство как "расстилающуюся во все стороны протяженность, сквозь которую скользит взгляд и которая доступна при панорамном охвате в виде поля зрения при ее обозрении и разглядывании", как "обобщенное представление о целостном образова-нии между небом и землей" [2].

Известный исследователь в области концептуализации пространства В.Н.Топоров выде-ляет следующие характеристики архаичного восприятия пространства:

– существуют Космос, в центре которого пространство, и Хаос (не-пространство); – пространство определяется через мир человека и вещей, структура которого представлена

различными элементами: первотворцом, людьми, животными, растениями и т.д.; – пространство разнородно с разной значимостью составляющих его частей; – в обозначении пространственных объектов используются названия частей человеческого

тела: горный хребет, устье реки и др. [3, с. 245]. Первобытное сознание воспринимало пространство в неразрывной связи со временем:

пространство вне времени, по мнению В.Н. Топорова, неполно и тем самым лишено статуса истинности и сакральности.

"Очеловечивание" пространства начинается с появлением социокультурного пространства – христианского мира, традиции которого требовали осмысления истории и места человека в историческом пространстве. Эпоха Возрождения вносит новые идеи о бесконечности мира и безграничности познания, поэтому протяженность, телесность пространства становятся отпра-вными точками нового взгляда на мир.

328

Таким образом, задолго до научного подхода к проблемам пространства были выработа-ны два понимания пространства: 1) свойство материальных объектов занимать определенное положение; 2) то, что содержит в себе все материальные объекты [4, с. 5].

Динамику определений пространства можно проследить от момента "истины", выраженной в формулах древних философов (пространство – это протяженность, "вместилище тел"), фактически утверждающих существование пространства вне материи, до современных взгля-дов, согласно которым пространство выражает порядок расположения одновременно сосуще-ствующих объектов с относительным характером пространственных параметров в условиях динамики или движения материи.

При исследовании проблемы восприятия пространства этническим сознанием существенными оказываются мысли о влиянии территории, занимаемой этносом, на формирование его мировосприя-тия, изложенные в концепциях Э. Гуссерля (о расширении пространства жизни человека в условиях индустриальной эпохи), А.Ф. Лосева (идеи об "индивидуальной физиономии пространства"), П. Флоре-нского, М. Хайдеггера (об антропологическом измерении бытия), Л. Гумилева (о "географическом детерминизме"), К.М. Абишевой (о зависимости "этноса от степени вхождения его в биоценоз и ландшафт окружающей природы"). Иными словами, природно-географические условия влияют на формы хозяйст-вования, виды трудовой деятельности, устройство быта и "модели мира" этнических сообществ [5].

По мнению Л.Н. Гумилева, одним из главных факторов, формирующих этнос, является ландшафт, поскольку этнос, как и сама природа, является неотъемлемой частью биосферы Земли. Разница между лесом и степью породила различия между народами, населяющими эти ландшафты. Необходимость адаптироваться к различным условиям среды сделала этносы мало похожими друг на друга [6, с. 478].

Простирающиеся "бесконечно" русские леса, равнины, реки и озера, наложили отпечаток на специфику восприятия окружающего мира – для русского человека пространство "важнее времени, а Даль и Ширь здесь привилегированнее Выси и Глуби, горизонталь мира важнее вертикали" [7, с.442]. В сознании русского этноса пространство предстает как дорога, путь, поле (концепты "путь-дорога", "русское поле") и простирается вперед, что связано с освоением новых пахотных земель для хозяйствования. Новые территории – это и новые культурные связи, пополняющие социальный опыт этноса, приводящие к взаимообщению культур и появ-лению новых качественных взаимоотношений внутри самого этноса. Для оседлого народа пространство бытия ограничивается, как правило, границами видимого горизонта, что тоже наложило отпечаток на мировосприятие русского человека.

В сознании древнего казаха категории пространства и времени достаточно обособленны. Это связано, прежде всего, с кочевым образом жизни казахов. Кочевник не просто погружен в огром-ный мир бесконечных пространств, но он всегда должен быть готов к любым неожиданностям со стороны внешнего мира. Непосредственная близость древних казахов к реалиям быта, чувствен-ная близость к наблюдаемому и воспринимаемому миру, врастание в это бытие выразились в понимании времени и пространства, смысла бытия, нравственных устоев.

Необъятные степные просторы, кочевой образ жизни сыграли немаловажную роль в фор-мировании казахского этнического самосознания. Пространство для казаха не имело границ и дорог, которые делили бы пространство и служили своеобразным ориентиром. Он все время в движении, ориентируясь на местности по звездам и другим знакам, и соответственно про-странство вокруг него постоянно меняется.

Являясь сложным механизмом отражения в человеческом сознании наивного восприятия мира, в том числе – пространства и времени, их вербальная объективация в каждом отдель-ном языке отражает как природно-географические, так и хозяйственно-экономические условия жизне-деятельности, морально-нравственные предпочтения этноса. Различия в пространственных и временных представлениях отражаются в уникальном наборе средств их языковой репрезен-тации. Так, число лошадей в табуне и величина обрабатываемой земли – вот те исходные

329

реалии, которые определяют мировидение скотовода и земледельца в процессе их чувствен-но-предметной деятельности.

Понимание пространства как одной из форм количества присуще уже древним тюркам, в представлении которых оно соотносилось с кочевкой. Дистанция, которую предстояло преодо-леть кочевому аулу, предполагала понимание пространства как протяженности [8]. Соответст-венно пространство воспринималось как определенная дистанция кочевки, которую нужно было пройти за определенное число дней или месяцев, причем различались расстояния днев-ного (козы к�ш – 3-4 км), недельного (к�ш – 25 км) и др. переходов. Так, кочевники выработали свою систему количественного измерения пространства. Все это нашло отражение и в языке: Ат жетер жердін б�ріне жар салындар! (�.�бішев. Терен тамыр). = досл. Передайте всем, кто находится на расстоянии, до которого может проскакать лошадь! (каждый казах знает, что лошадь может за раз преодолеть расстояние в 25-30 км).

Поскольку кочевники, исходя из природных условий и как почитатели солнца, традиционно смещались с востока на запад, восток для них был привилегированным, все другие части света рассматривались в зависимости от него. Лексема "восток", согласно словарной статье Древнетю-ркского словаря, означает "восход солнца", лексема "запад" − "заход солнца" [9, с. 327]. Схема пространственной горизонтальной ориентации при передвижении у древних тюрков учитывает в качестве точки отсчета позицию человека, стоящего лицом к восходящего солнцу – это направ-ление от него, "вперед", то есть на восток. Путь солнца, исчезающего на западе, не мог интерпре-тироваться иначе как умирание, влекущее за собой рождение. Западная сторона связывалась с мотивом ухода из жизни. При ориентации лицом на восходящее солнце север оказывался левым, а юг правым, что находит немалое подтверждение в языковых фактах: Б�л �зі онынан со�атын жел, сондыктан оншалык кеп суык �келетін жел емес (М. �уезов. Абай жолы). = досл. Это южный ветер, поэтому не принесет холод.

Известно, что пространственные ориентации отличают протоказахов и древних тюрков от дру-гих народов именно благодаря восточной ориентировке двери жилища. Ориентировка двери и шанырака на восток позволяла предугадывать первые лучи солнца, а затем движение световых лучей по ободу шанырака и уыкам служили своеобразными часами, а это уже задавало жесткую расположенность в пространстве, но потом при переходе к другим местам, прототюрки стали при-держиваться вольного расположения двери, не ставя ее против ветра, в закрытое пространство обозрения и т.д. Следовательно, для тюрков восток соотносится с началом пространства и времени, он становится точкой отсчета при создании мира. "Вход в его ставку с востока, из благоговения к стране солнечного восхождения", − сказано о тюркском кагане в китайской хронике [10]. Со време-нем казахи стали ставить юрту дверью на юго-восток, что диктовалось направлением ветров, шед-ших с севера и запада, и природными условиями [11].

Считается, что с освоением новых территорий, видов деятельности одной из важнейших характеристик человеческого бытия стали устойчивость и пространственная организованность.

В новых концептуальных моделях пространства к его свойствам относят всеобъемле-мость, фундаментальность, изначальность, субстанциональность, атрибутивность.

Современное научное знание рассматривает время и пространство с позиции человека (наблюдателя), который воспринимает их в своей непосредственной практической деятельно-сти. Недаром А.Я. Гуревич пишет: "Объективно существующие пространство и время субъек-тивно переживаются и осознаются людьми; причем в разных обществах … эти категории воспринимаются и применяются неодинаково" [12, с. 159].

По мнению известного когнитолога Е.С. Кубряковой, в сознании архаичного человека про-странство − "это обобщенное представление о целостном образовании между небом и землей (целостность), которое наблюдаемо, видимо и осязаемо (имеет чувственную основу), частью которого себя ощущает сам человек и внутри которого он относительно свободно перемеща-ется или же перемещает подчиненные ему объекты; это расстилающаяся во все стороны протяженность, сквозь которую скользит его взгляд (про-стран-ство) и которая доступна ему

330

при панорамном охвате в виде поля зрения при ее обозрении и разглядывании". При этом важно, что воспринимающий эту "расстилающуюся во все стороны протяженность" субъект представляется всеобъемлющим, всевоспринимающим и всепространственным (полилокатив-ным), так как он может "при сознательном разглядывании окружающего в ходе поворотов головы в направлениях "вверх-вниз", "впереди-сзади", "справа-слева", т.е. во все стороны", охватить все простирающееся вокруг него и в котором находится он сам. Поэтому любой воспринимаемый объект имеет определенное место в пространстве, а это место есть, в свою очередь, "часть пространства, занимаемая объектом и ограничиваемая им" и может представлять собой плоскость, поверхность, точку, отпечаток, вместилище и т.п. [13, с. 78].

Как отмечал А.А. Потебня, без зрения и осязания человек не имел бы представлений о пространстве. Из полученных с помощью зрения, осязания, слуха чувственных данных чело-век бессознательно выводит их в пространство. Поэтому он всегда в пространстве, на все происходящее вокруг он смотрит сквозь "очки" пространства, постигая его с помощью своих чувств. Поступающие в сознание перцептивные данные проходят дальнейшую обработку: происходят операции сравнения, обобщения, соотнесения с имеющимися мыслительными категориями. Полученные в итоге процессов категоризации и концептуализации локативные знания структурируются. При этом свои суждения человек строит не всегда объективно, а опираясь на свои чувственные восприятия. К примеру, отражение пространства в языке отличается от его отражения в геометрии (пространство физическое) тем, что первое базируется на субъективном восприятии (перцепции) личности, поэтому допускает понятия "далеко/близко". Так, горы представляются находящимися близко, хотя это реально не соответствует действительности так же, как солнце, опускающееся за линию горизонта. К примеру, в геометрии, геодезии, картографии подобное восприятие абсолютно недопустимо, ввиду необходимости определять местоположение объекта в точных метрических терминах, а в обыденной жизни это нормальное явление.

Из двух основных свойств движущейся материи – пространства и времени – пространство воспринимается человеком легче, так как имеются специальные органы, перцептивно пере-дающие в мозг пространственные координаты. Это – глаза, руки, ноги, уши. Чтобы постичь его, достаточно открыть глаза, повернуть голову, протянуть руки и т.п. Пространство организуется вокруг человека, ставящего себя в центр макро- и микрокосмоса. Это одна из первых реалий бытия, которая воспринимается и дифференцируется человеком [14, с. 670].

1 Джохадзе Д.В. Диалектика Аристотеля. – М., 1971. – 262 с. 2 Кубрякова Е.С. Язык пространства и

Пространство языка. – М., 1997. – Т.56, №3. – С. 48-59. 3 Топоров В.Н. Модель мира: Мифы народов мира. – М.: Советская энциклопедия, 1988. – Т.2. – 451 с. 4 Дубровский В.Н. Концепции пространства – времени: Физический и философский аспекты. – М., 1991. – 168 с. 5 Абишева К.М. Казахско-русские языковые контакты и вопросы ассимиляции иноязычных слов в системе языка-реципиента: социолингвистический аспект. – Алматы: РИО ВАК РК, 2000. – 276 с. 6 Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. – Л.: Изд-во Ленингр. ун-та, 1989. – 496 с. 7 Гачев Г. Национальные образы мира. Общие вопросы. – М.: Советский писатель, 1988. – 448 с. 8 Орынбеков М.С. Предфилософия протоказахов. – Алматы: �лке, 1994. – 204 с. 9 Древнетюркский словарь.– Л., 1969. – 300 с. 10 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена.– М.–Л., 1950. – Т.2. – 230 с. 11 Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. – Алма-Ата, 1986. 12 Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. – М., 1972.13 Кубрякова Е.С. О понятиях места, предмета и пространства // Логический анализ языка. Языки пространств. – М., 1997. – С. 84-93. 14 Гак В.Г. Языковые преобразования. – М., 1998.

Мурадгелди Соєгов, академік АН Туркменістану / Akademik, Prof.Dr Muratgeldi SOYEGOV

331

(Туркменістан /TURKMENİSTAN)

З ІСТОРІЇ ПОРІВНЯЛЬНОГО ВИВЧЕННЯ ТУРКМЕНСЬКОЇ МОВИ ТА ЛІТЕРАТУРИ З ІНШИМИ СПОРІДНЕНИМИ ТА НЕСПОРІДНЕНИМИ МОВАМИ (ЗОКРЕМА ГАГАУЗЬКОЮ)

TURKMEN DİLİ VE EDEBİYATININ GAGAUZ DİLİ DE DAHİL OLMAK ÜZERE DİĞER AKRABA DİLLER İLE KIYASLAMA TARİHİNDEN

После краткого экскурса в историю соотношения понятий огуз/гагауз/туркмен излагаются отде-

льные важные страницы раннего периода туркменской компаративистики. Из современного периода сравнительного изучения языков в Туркменистане приводятся исследования, посвященные тюркским языкам юго-западной (огузской) группы. Несколько детально освещается фактографическая и научно-теоретическая база разработок туркменских компаративистов по гагаузскому языку.

Ключевые слова: сравнительное языкознание, близкородственные языки, глагол, типология, об-щие и частные особенности, гагаузский язык.

After a brief excursion into the history of the relationship between the concepts Oguz/Gagauz/Turkmens outlines some important pages of the early period of Turkmen comparative. From the modern period of the comparative study of languages in Turkmenistan are studies of the Turkic languages southwestern (Oguz) group. Several detailed and factual coverage of scientific and theoretical basis for the development of Turkmen comparativists Gagauz language.

Key Words: comparative linguistics, languages are closely related, verb, typology, general and particular features, Gagauz language.

Гагаузы имеют заслуженное право гордиться тем, что именно они, сохранив в течение многих ушедших веков в своем этническом названии "гагауз" (т.е. гёк огуз "голубые-небесные огузы"), довели до наших дней гордое имя легендарного Огуз-хана и его потомков-огузов, которые являются прямыми предками современных туркмен. Не вызывает сомнений также связь "гёк огузов" (гагаузов) с гёк тюрками ("голубыми-небесными тюрками") – правителями Древнетюркского каганата. Еще в ХI веке Махмуд Кашгарский в своем известном словаре "Диван-у лугат ат-тюрк" ("Собрание тюркских слов") неоднократно подчеркивал, что "Огузы – это есть туркмены" [Atalay 1985 I, с. 55] , "Туркмены – это есть огузы" [Atalay 1986 III, с. 412], "Карлуки – отдельны от огузов, но они также являются туркменами" [Atalay 1985 I, с. 473]. Средневековый ученый отделяет огузских туркмен (Oğuz Türkmenleri) от царствующих в то время тюрков (Hakanlı Türkler), т.е. карлукских туркмен, которые управляли Караханидским государством [Atalay 1985 I, с. 14; См. еще: Соегов 2008, с. 128–137]. Историками описан лю-бопытнейший факт, когда в Малазгиртском сражении (1071 г.) между предками современных гагаузов (узы/огузы), находившими наряду с представителями многих других народов-христиан Европы на службе в рядах многочисленной Армии византийского императора Диогена и носи-вшими длинные прически со сплетенными волосами, и бритоголовыми мусульманскими вои-нами-туркменами из малочисленной Армии сельджукского султана Алп-Арслана, спустя два часа после начала сражения, услышав друг у друга тюркскую речь, происходило на общности языка своеобразное их братание, в результате чего узы перешли в сторону противника – в Армию своих исторических сородичей. [См.: Malazgirt].

В современной народной песни гагаузов, которые по вероисповеданию являются христи-анами, для обозначения девушки-гагаузки порою используется сочетание "туркмен кызы" ("девушка-туркменка") [См. соответствующую песню, включенную в сборник "Гагауз фолькло-ру" (Собиратель и составитель И. Бабоглу. Кишинев, 1969)], что является одним из подтверж-дений несостоятельности предлагаемой иногда некоторыми учеными этимологии: якобы этноним "туркмен" производен от словосочетания "турк иман" ("тюрк-мусульманин"). После подобной краткой, но необходимой констатации исторического соотношения понятий огуз/гагауз/туркмен можно теперь переходить непосредственно к теме доклада.

332

Сравнительное и сопоставительное языкознание в Туркменистане имеет давнюю традицию. Работы по данному направлению можно условно разделить на две большие группы: 1. Исследова-ния, выполненные в пределах территории современного Туркменистана; 2. Исследования, выпол-ненные в туркменских государствах, которые находились вне территории современного Туркменис-тана. Ниже рассматриваются некоторые вопросы сравнительного изучения туркменского языка, как с неродственными, так и родственными языками.

Из ранней истории сравнительного и сопоставительного изучения языков туркменс-кими авторами

Спустя каких-то пятьдесят-шестьдесят лет после Махмуда Кашгари его теска Махмуд За-махшари (1075-1144) в 30-е годы XII века создал словарь под названием "Мукаддимат ул-Едеб" ("Введение в языкознания"), в котором смог собрать немалую часть языкового богатства огузов, а также родственных их народов и племен – кипчаков и кангли. Махмуд Кашгари, испо-льзовуя и творчески развивая передовой опыт арабоязычной лексикографической науки, при составлении своего переводного словаря "Диван-у лугат ат-тюрк", поставил перед собой зада-чу – обеспечить арабоязычных читателей необходимым пособием по языку огузов-туркмен и других родственных тюркских народов, в знании которого, по утверждению составителя слова-ря, у людей того периода наблюдалась острая необходимость. По завершении работы над словарем он был преподнесен в Багдаде в дар аббасидскому халифу ал-Муктади, зяту (мужу сестры) Алп-Арслана – солтана Сельджукской империи туркмен. Махмуд Замахшари свой словарь составил в Кунья-ургенче по поручению хорезмшаха Атсыза ибн Мухаммеда (годы правления 1127-1156) для его дворцовой библиотеки и предназначил его туркменам, и в пер-вую очередь самому хорезмшаху, а также представителям некоторых других народов, которые изучали арабский язык. По этим и некоторым другим направлениям, в частности потому, что в них собраны материалы как из языка туркмен, проживающих на Востоке (ич-огузы, Кашгари), так и из языка туркмен, проживающих на Западе (даш-огузы – хорезмийские туркмены, Зама-хшари), эти словари взаимно дополняют и являются своеобразным продолжением друг друга [См. еще: Кашгарлы 2008; Соегов 2006, c. 552-554].

Непревзойденный знаток арабского языка, Махмуд Замахшари кроме указанной выше ра-боты знаменит еще словарем арабских пословиц и поговорок, толковым и топонимическим словарями и другими многочисленными одноязычными лексикографическими трудами по арабской филологии [См.: Замахшары 2007].

Если двуязычный переводной словарь "Диван-у лугат ат-тюрк" Махмуда Кашгари дошел до нас в одном единственном экземпляре (переписан в 1266 году), то глоссарий "Мукаддимат ул-Едеб" Махмуда Замахшари известен современной науке в свыше двадцати своих списках, которые представляют собой в виде межстрочных двух-, трех- и четырехязычных переводных словарей. Часть этих списков, составленных в XIII-XIV веках, содержит полностью или частич-но указанный выше туркменский языковой материал, на основе которого ранее нами проводи-лся анализ лексем о животных [Söyegov 2007, c. 51-52].

В последующие столетия лексикографические традиции Махмуд Кашгари и Махмуда За-махшари были продолжены в глоссариях Абу Хайяна, Ибн Муханны и, особенно, других мно-гочисленных анонимных переводных словарях, составленных в мамлюкском Египте и других странах, где правителями были выходцы из огузо-туркменской среды.

2. Современный период сравнительного изучения огузских языков в Туркменистане Первой работой, специально посвященной сравнительному изучению фактов близкородс-

твенных языков огузской группы и изданной в Ашхабаде в 1948 году, следует считать брошюру "К вопросу о происхождении формы настоящего времени в тюркских языках юго-западной группы" проф. А.П. Поцелуевского, зававедующего кафедрой туркменского языка и общего языкознания Туркменского госпединститута, в одной из начальных страниц которой имеется следующая запись автора: "Академику Владимиру Александровичу Гордлевскому от благода-рного ученика". Автор также выражает свою признательность туркменским ученым – З. Муха-

333

медовой (с 1951 года чл.-корр. АН Туркменистана) и П. Азимову (с 1951 года академик АНТ), прочитавшим его работу в рукописи и сделавшим при этом ряд ценных замечаний. Также узнаем, что данная работа была доложена А.П. Поцелуевским 13 января 1948 года на объеди-ненном заседании Турецкого кабинета Института востоковедения и Кабинета тюркских языков Института языка и мышления Академии наук СССР.

Работы по сравнительному изучению тюркских языков были возобновлены, начиная со второй половины шестидесятых годов прошлого века, в Институте языка и литературы им. Махтумкули Академии наук Туркменистана усилиями Бяшима Чарыярова – в последующем директора данного Института, академика АНТ. Итогом проведенных им исследований была зашита его докторской диссертации по теме "Времена глагола в тюркских языках юго-западной группы", последовавшая в 1970 году [Чарыяров 1970]. В порядке выполнения своих должност-ных обязанностей, Б. Чарыяров выступал научным руководителем почти всех плановых тем НИР по языкознанию, в том числе по сравнительной грамматике тюркских языков, выполняе-мых научными сотрудниками руководимого им Института.

Спустя семь лет после издания докторской монографии Б. Чарыярова, в 1976 году А. Бо-ржаков издает свою книгу, посвященную сравнительному анализу имен действия в огузской туркменском, азербайджанском, турецком и гагаузском языках (объем 8,7 печатных листов) [Бор�аков 1976], которые составляют юго-западную (огузскую) группу тюркских языков. Через год в том же академическом издательстве "Ылым" выходит большая монография Б. Ходжаева под названием "Формы причастия в тюркских языках юго-западной группы" [Хо�аев 1977].

Под научным руководством Б. Чарыярова на материале современных огузских языков были выполнены кандидатские диссертации аспирантами-заочниками: М. Соеговым – по первичным формам деепричастия и С. Арназаровым – глаголам речи, защита которых состоя-лась соответственно в 1978 и 1982 гг. [Соегов 1978; Арназаров 1982]. В эти годы соискатели выступали в научной периодике со статьями и сообщениями, охватывающими основное соде-ржание своих диссертаций. Но из-за отсутствия у тогдашнего Спецсовета, функционировавше-го при Институте языка и литературы им. Махтумкули Академии наук Туркменистана, право по приему и защите диссертаций по специальности "Тюркские языки", защита кандидатских дис-сертаций М. Соеговым и С. Арназаровым, и в последующем докторской диссертации – А. Боржаковым, проходила по специальности "Языки народов СССР" ("Национальные языки").

В 1980 году издается совместная книга "Формы выражения желания и долженствования в гла-голах тюркских языков юго-западной группы" А. Боржакова (автор первой части – о формах выраже-ния желания) и Б. Ходжаева (автор второй части – о формах выражения долженствования) [Бор�аков, Хо�аев 1980]. В 1981 году выходит книга М. Соегова под названием "Деепричастия в тюркских языках юго-западной группы", а в 1982 году С. Арназарова – Глаголы речи в туркменском языка (в сравнительном плане)" [С�егов 1981. Эрназаров 1982]. Спустя девять лет после выхода этих двух книг, Б. Ходжаев в 1990 году выпускает книгу по условному наклонению, а А. Боржаков 1992 году – по повелительному наклонению, которые были выполнены на материале туркменского, азербайджанского, турецкого и гагаузского языков [Хо�аев 1990. Бор�аков 1992. См. еще об этих работах: Соегов 1994, с. 3-4].

Сюда же можно включить книгу А. Ибраимова об именительном, родительном и датель-ном падежах, выпущенную в качестве учебного пособия по сравнительной грамматике тюркс-ких языков [Ыбрайымов 1972].

Если все упомянутые работы, кроме брошюры А.П. Поцелуевского, были выполнены и изданы на туркменском языке, то последняя работа М. Соегова из данной серии издана в 1994 году на русском языке под названием "Первичные формы деепричастия в современных огузс-ких языках (сравнительно-типологические исследование)", которая является переработанным и несколько сокращенным вариантом кандидатской диссертации автора.

Таким образом, туркменскими лингвистами на материале туркменского, азербайджанско-го, турецкого и гагаузского языков был всесторонне и глубоко изучен глагол – одна из полисе-

334

мантических и многофункциональных частей речи в тюркских языках. В свое время эти разра-ботки означали новый этап в развитии не только туркменского языкознания, но и тогдашней отечественной тюркологии в целом.

Отрадно отметить, что в настоящее время возобновляются работы по данному направле-нию знаний: при Международном туркменско-турецком университете усилиями его проректора по научной работе, доктора философии Зеки Пекташа и автора настоящих строк открыта аспирантура заочного (с 2011 года) и очного (с 2012 года) обучения по специальности "Тюркс-кие языки" и приняты на учебу первые четыре аспиранта по данному направлению языкозна-ния. В 2011 году вышло краткое учебное пособие "Введение в тюркологию" на туркменском языке, составленное Б. Вейисовым, доцентом Туркменского госуниверситета им. Махтумкули. [Weyisow 2011].

После образования в 1994 году Гагаузии (Gagauz Yeri) – территориально-национальной автономии гагаузов в составе Республики Молдова открылись широкие возможности для туркменских исследователей в приобретении материалов по гагаузскому языку и литературе, в том числе по Интернету.

3. Об источниках и научных трудах по гагаузскому языку, использованных туркмен-скими авторами в своих исследованиях

Если в большом капитальном труде (объем более 350 стр.) Б. Чарыярова (в последующем ака-демик АНТ) о временах глагола тюркских языков юго-западной группы, изданном в 1969 году [Чары-яров 1969], источником фактического материала по гагаузскому языку служили лишь "Грамматика гагаузского языка" Л.А. Покровской и знаменитые "Гагаузские этюды" Н.К. Дмитриева, а также "Бу-джактан сеслäр. Литература йазылары", изданный в Кишиневе в 1959 году, то в работах туркменс-ких ученых последующих лет – А. Боржакова, Б. Ходжаева, М. Соегова и С. Арназарова – наблюда-ется заметное расширение фактической базы по данному языку за счет использования таких книг гагаузских авторов, какими являются (многие из приведенных ниже книг выпущены издательством "Картя Молдовеняскэ" в Кишиневе, столице Молдовы):

Произведения художественной литературы (по хронологии выпуска) 1. Карачобан Д. Алчак сачак алтында, 1966; 2. Танасоглу Д. Чал, туркум, 1966; 3. Кара Чобан Д. Йаныклык, 1968; 4. Танасоглу Д. Адамын ишлери. Стихлар, 1969; 5. Куруоглу С. Йоллар. Аннатмалар, 1970; 6. Танасоглу Д. Бужак, Бужак. Аннатмалар, 1970; 7. Кöcä М. Кысмет, 1973; 8. Куруоглу С. Кызгын чийлäр, 1974. Учебники для средних школ (по алфавитной последовательности) 1. Арабаджи Н.П., Покровская Л.А., Танасоглу Д.Н. Гагауз дили. Гагауз школасынын 4 – 5

жи класслары ичин, 1959; 2. Танасоглу Д., Арабаджи Н. Гагауз дили. 5 – 6 жы класслар ичин, 1962; 3. Тукан А.А. Ана дили. Окумак киады хазырлык классы ичин, 1958. Вместе с указанными выше книгами ценным источником фактического материала для

туркменских исследователей послужили еще два издания, а именно сборник "Гагауз фолькло-ру. Собиратель и составитель И. Бабоглу" (Кишинев, 1969) и "Гагаузско-русско-молдавский словарь" (Москва, 1973), составленный коллективом ученых в составе Г.А. Гайдаржи, Е.К. Колцы, Л.А. Покровской и Б.П. Тукана.

Наряду с уже упомянутыми выше научными работами Н.К. Дмитриева и Л.А. Покровской, туркменские языковеды в своих разработках пользовались выводами, содержащимися еще в следующих опубликованных трудах ученых по гагаузскому языку: Л.А. Покровской – "О некото-рых деепричастных формах в гагаузском языке (Тюркологические исследования. Москва-Ленинград, 1963), "Гагаузский язык" (Языки народов СССР, II. Тюркские языки. Москва, 1966),

335

"Краткий очерк грамматики гагаузского языка" (Гагаузско-русско-молдавский словарь. Москва, 1973), "Синтаксис гагаузского языка в сравнительном освещении. Автореф. докт. дисс." (Лени-нград, 1974); Г.А. Гайдаржи – "Гагаузский синтаксис. Относительное и бессоюзное подчинение придаточных" (Кишинев, 1973); В. Зайачковского (W. Zajaczkowski) – "Jezik i folklor gagauzow z Bulgarii" (Krakow, 1966). Cледует также отметить, что в работах туркменских языковедов-компаративистов имеются неоднократные ссылки на указанный выше школьный учебник гагаузского языка для 5-6 классов, составленный Д. Танасоглу и Н. Арабаджи и изданный в Кишиневе в 1962 году.

Все это вместе взятое обеспечивало достойное представление в проведенных разработках га-гаузского языка наряду с близкородственными туркменским, азербайджанским и турецким языками и привело исследователей к объективным выводам и заключениям о его общих и специфических особенностях как одного из структурно развитых и многофункциональных современных тюркских литературных языков, имеющего для своего дальнейшего всестороннего развития неиссякаемые внутренние ресурсы и неиспользованные возможности.

Арназаров С. Глаголы речи в туркменском языке (в сравнении с другими тюркскими языками юго-

западной группы). Автореф. канд. дисс. Ашхабад, 1982. Бор�аков А. Т�рки диллерин г�норта-г�нбатар топарында иш атлары. Ашгабат: Ылым, 1976. Бор�аков А. Т�рки диллерин г�норта-г�нбатар топарында ишлигин буйрук формасы. Ашгабат: Ылым, 1992. Бор�аков А., Хозаев Б. Т�рки диллерин г�норта-г�нбатар топарында арзув ве х�кманлык анладян ишлик формалары. Ашгабат: Ылым, 1976. Гагауз фольклору. Собиратель и составитель И. Бабоглу. Кишинев, 1969. Махмыт Замахшары и научно-литературное возро-ждение Востока. Материалы Международной научной конференции. 23-25 Махтумкули (май) 2007 г. Ашхабад-Дашогуз, 2007. Махмыт Кашгарлы – основоположник научной тюркологии. Материалы Междуна-родной научной конференции. 21-22 Байдак (февраль) 2008 г. Ашхабад, 2008. Соегов М. Арабско-туркменско-персидский глоссарий "Мукаддимат ул-Едеб" Махмуда Замахшари и его изучение // Permanent Neutral Turkmenistan – UNESCO: Appraisal of the Historical-Cultural Values and Determination of the Ways on the Protection of the World Heritage Properties. Abstracts of Reports of the International Scientific Conference. Ashgabat, 2006. Соегов М. Первичные формы деепричастия в современном туркменском языке (в сравне-нии с другими тюркскими языками юго-западной группы). Автореф. канд. дисс. Ашхабад, 1978. Соегов М. Первичные формы деепричастия в современных огузских языках (сравнительно-типологическое исследо-вание). Ашхабад: Ылым, 1994. Соегов М. Энциклопедический словарь, созданный в ХI веке и посвящен-ный туркменам // Miras (Наследие). Научно-популярный журнал. № 1. Aшхабад, 2008. С�егов М. Т�рки диллерин г�норта-г�нбатар топарында хал ишликлер. Ашгабат: Ылым, 1981. Хо�аев Б. Т�рки диллерин г�норта-г�нбатар топарында ишлигин шерт формасы. Ашгабат: Ылым, 1990. Хо�аев Б. Т�рки диллерин г�норта-г�нбатар топарында ортак ишлик формалары. Ашгабат: Ылым, 1977. Чарыяров Б. Времена глагола в тюркских языках юго-западной группы. Автореф. докт. дисс. Ашхабад, 1970. Чарыяров Б. Г�норта-г�нбатар т�рки диллерде ишлик заманлары. Ашгабат: Ылым, 1977. Ыбрайымов А. Т�рки диллерин денеш-дирме грамматикасандан голланма. Ашгабат: Туркменистан, 1972. Эрназаров С. Т�ркмен дилинде с�злейиш ишликлери (денешдирме планда). Ашгабат: Ылым, 1982. Begmyrat Weyisow. Türkologiya giriş. Aşgabat: Türkmen döwlet neşiryat gullugy, 2011. Besim Atalay. Divanu lügat-it-türk tercümesi. Ankara, с. I, 1985; с. II, 1986; с. III, 1986. Malazgirt Savaşı. Для подробной информации об этом сражении смотрите в ссылае-мый и другие соответствующие сайты по данной тематике в Интернете (14.05.2012.) //http://www.turkcebilgi.com/ansiklopedi/malazgirt_sava%C5%9F%C4%B1 Muratgeldi Söyegov. Zemahşeri'nin "Dil Bilimine Giriş" Sözlüğü'nde Canlıları Anlatan Türkmence Sözcükler ve Etnolojik Önemi // Tarih Türk Dünyası Kültür Dergisi. Sayı: 244 Nisan. İstanbul, 2007.

Наукове видання

III-Й МІЖНАРОДНИЙ СИМПОЗІУМ "ТЮРКОМОВНІ НАРОДИ УКРАЇНИ"

18-21 вересня 2012 року


18-21 Eylül 2012

Матеріали / Bildiriler

Documents

III.Uluslararası Ukrayna'da şan Halklar Sempozyumu 18-21 ... · УКРАЇНСЬКІ НАРОДНІ ПІСНІ ДО ТАНЦЮ: ТРАДИЦІЯ І СУЧАСНІСТЬ..... 56