III. Mapa Soziolinguistikoa...Ondarroa Tolo sa Bilbao M.G. Santurtzi Getxo Sopelana Leioa Erandio Bilbao Galdakao Basauri Portugalete Sestao Barakaldo Arrigorriaga V. de Trapaga/ Trap

III. Mapa Soziolinguistikoa

2001

Vitoria-Gasteiz, 2005

Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia

Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco

KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURA

Argitaraldia: 1.a, 2005eko otsailean

Ale-kopurua: 1.000 ale

© Euskal Autonomia Erkidegoko AdministrazioaKultura Saila

Internet: www.euskadi.net

Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco Donostia-San Sebastián, 1 - 01010 Vitoria-Gasteiz

Fotokonposizioa: Ipar, S. Coop. Zurbaran, 2-4 - 48007 Bilbao

Inprimaketa: Grafo, S.A.Avda. Cervantes, 51 - 48970 Basauri (Bizkaia)

ISBN: 84-457-2236-0

L.G.: BI-586-05

III. Mapa Soziolinguistikoa, 2001. – 1. argit. – Vitoria-Gasteiz : Eusko Jaurlaritzaren ArgitalpenZerbitzu Nagusia = Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco, 2005

or. ; cm. + 1 mapa + 1 CD-ROMISBN: 84-457-2236-0

1. Euskara-Estatistikak. 2. Soziolinguistika-Euskadi-Estatistikak. I. Euskadi. Kultura Saila. 809.169(083.41)801:316(460.15)(083.41)

Aurkibidea

0. Hitzaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

I. Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1. Esparru espaziala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1.1. Egitura, azalera, egoera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

2. Biztanleriaren banaketa eta bilakaera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

2.1. Biztanleriaren banaketa eta dentsitatea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122.2. Biztanleriaren bilakaera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132.3. Biztanleriaren piramidea (2001) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132.4. Populazio-guneen neurria eta banaketa (2001) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

3. Biztanleriaren jatorria (2001) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164. EAEko hezkuntzako hizkuntza-ereduak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

II. Hizkuntza-gaitasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

1. Hizkuntza-gaitasunaren gaur egungo egoera (2001) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

1.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271.2. Hizkuntza-gaitasuna, udalen arabera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291.3. Hizkuntza-gaitasuna, adinaren arabera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301.4. Euskara biziberritzea, hiriko eta gazteen arteko gertakaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

2. Hizkuntza-gaitasunaren bilakaera (1981-2001) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

2.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352.2. Hizkuntza-gaitasunaren bilakaera, udalen arabera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362.3. Hizkuntza-gaitasunaren bilakaera, adinaren arabera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

III. Hizkuntza-bilakaeraren indizea (BILA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

1. BILA indizearen gaur egungo egoera (2001) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

1.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451.2. BILA indizea, udalerrika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

5

1.3. Euskararen irabaziak eta galerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501.4. BILA indizea, adinaren arabera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521.5. BILA indizea, udalerrika, adinaren arabera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551.6. Euskararen irabaziak eta galerak, adinaren arabera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

2. BILA indizearen bilakaera (1986-2001) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

2.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612.2. BILA indizearen bilakaera, adinaren arabera (1986-2001) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

IV. Etxean erabiltzen den hizkuntzaren indizea, ERABIL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

1. ERABIL indizearen gaur egungo egoera (2001) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

1.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671.2. Azterketa, udalerrika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 701.3. ERABIL indizea, adinaren arabera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 701.4. Etxean erabiltzen den hizkuntza, etxeko elebidunen dentsitatearen arabera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

V. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

VI. Glosarioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

6

2001 III. Mapa Soziolinguistikoa

Hitzaurrea

Duela zenbait hilabete aurkeztu genituen III. Inkesta Soziolinguistikoaren emaitzak. 2001ean egin zen inkestahura eta irakurleak eskura du hango informazioa, bai paperezko argitalpenean (Euskararen jarraipena III izen-burupean) bai Internet-en (www.euskara.euskadi.net). Lan berri bat jartzen dugu orain ere euskararen bila-kaera nondik nora doan jakin nahi duenaren eskuetan: III. Mapa Soziolinguistikoa. Batak nahiz besteak2001eko informazioa eskaintzen digu. Elkar osatzen dute biek, nahiz eta bi lanen artean baden diferentzianabarmen bat: Inkestan Euskal Herri osoko datuak eskaintzen ziren. Hemen Euskal Autonomia Erkidego-koak. Nolanahi ere, elkarren osagarri diren lan hauek tresna aproposa eskaintzen digute EAEn urte hauetanzehar egin den eta egiten den hizkuntza-politikaren emaitzak zein bidetatik doazen jakiteko. Eta, horrenbes-tez, baita bide horrek zuzenketarik behar ote duen jakiteko ere.

Lehenbizi, EAEko biztanleriaren egituraren berri ematen zaigu. Hemen, hezkuntza-sistemak duen eraginagogoan harturik, eskola-haurren banaketa ere nolakoa den azaltzen zaigu, ereduka nola banatuak dauden,alegia.

Ondoren, EAEko biztanleriaren hizkuntza-gaitasunaren berri ematen zaigu, beti ere 2001eko zentsuaren argi-tan. Gaitasun hau denboran zehar ez ezik (1981-2001 bitarteko bilakaera zein izan den erakusten digu), espa-zioan ere aldatuz joan da. Puntu honetan, Mapa honek gauzak nola diren aditzera ematen digu, udalerrikakodatuak eskainiz. Eta azkenik, bilakaera hori adinaren arabera nola gertatzen den ere ikus daiteke. Hain zuzeneuskarak izan dituen irabaziak eta galerak agerian jartzen dizkigu Mapa honek.

Zentsuko datuek eskaintzen digute euskarari buruzko bestelako informaziorik ere, euskara zenbateraino denetxeko hizkuntza, alegia. Izan ere, euskaldun berriak sortzeko bide nagusia eskola da, baina eskolan ikasitakoeuskara hau etxeko erabilerara zenbateraino iristen den jakin beharreko zerbait dugu. Euskara ezin da gelditueskola mugen barnean.

Hortaz, hau da liburu honetan irakurleak aurkituko duen informazio zehatza. Datu hauen gainean ondorioakatera ahalko dira. Jakin ahal izango dugu, esaterako, zein arlotan gabiltzan ongien eta zeinetan egin beharkodugun ahalegin berezia. Urterik urte euskararen mapa aldatuz doa eta aldaketa horren berri izatea nahitaez-koa dugu.

Miren AZKARATE VILLARKultura SailburuaEusko Jaurlaritza

7

I.Aurkezpena

1.

Esparru espaziala

1.1. Egitura, azalera, egoera

Euskal Autonomia Erkidegoa (EAE) osatzen duteArabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako Lurralde

Historikoek, eta 7000 km2-ko azalera du. Iberiar pe-nintsularen iparraldean dago, eta Kantauri itsasoa dumuga iparrean; alboetan, berriz, Pirinioek eta Kanta-briar mendikateak mugatzen dute.

Kantauri-Mediterraneo banalerroak zeharkatzen duekialdetik mendebaldera, eta lurraldea bi aldetanerdibitu ere bai. Bi alde horiek oso bestelakoak diraerliebeari eta klimari dagokionez, eta, horren ondo-rioz, lurralde txikia izanik ere, oso paisaia ezberdi-nak ditu.

11

Aurkezpena

1. irudia. Euskal Autonomia Erkidegoaren kokapena

2.

Biztanleriaren banaketaeta bilakaera

2.1. Biztanleriaren banaketa eta dentsitatea

EAEko biztanleria, 2001eko biztanleriaren zen-tsuaren arabera, 2.082.587 biztanlez dago osa-

tua, eta dentsitatea 287,9 bizt./km2-koa da.

Biztanleriaren banaketa irregularra da hiru lurral-deetan. Bizkaiak, adibidez, biztanleriaren erdia bai-no zerbait gehixeago biltzen du (%53,9), milioi batlagun pasatxo baititu (1.122.387); lurralde horreta-ko dentsitatea km2-ko 500 lagunetik gorakoa da(506,4 bizt./km2-ko). Gipuzkoan, populazio osoa-ren herena baino zerbait gutxiago (32,3%) bizi da,guztira, 673.563 biztanle, eta dentsitate txikiagoadu, hain zuzen, 340,2 bizt/km2-ko. Azkenik, Ara-bak, lurralderik zabalenak, biltzen du populaziorik

txikiena, eta, horren ondorioz, askoz ere dentsitatetxikiagoa dauka, 94,3 bizt/km2-ko.

Udalei dagokienez, guztira 250 dira. Horietatik 51Arabakoak dira, 111 Bizkaikoak, eta, gainerakoak,88, Gipuzkoakoak. Neurriaren arabera aztertuzgero, Arabakoak dira txikienak. Izan ere, %90 dira2.000 biztanle baino gutxiagoko udalerriak. Biz-kaian eta Gipuzkoan, aldiz, neurri horretako udalakerdiak baino zertxobait gehiago dira. Neurri ertaine-

12


2. irudia. Lurralde historikoak. Biztanleria eta azalera 3. irudia. Biztanleriaren bilakaera, 1960-2001

Iturria: EUSTAT. Biztanleriaren eta Etxebizitzen Zentsua, 2001. Iturria: EUSTAT.

0

125.000

250.000

375.000

500.000

625.000

750.000

875.000

1960 1965 1970 1975 1991

Araba

1.000.000

1.125.000

1.250.000

Biztanleak

Bizkaia

Gipuzkoa

1981 1986 1996 2001

Urteak

Bizkaia

EAEBiz.: 2.082.587Azal.: 7.234 km2

Den.: 287,9 b/km2

Biz.: 1.122.637Azal.: 2.217 km2

Den.: 506,4 b/km2

Biz.: 286.387Azal.: 3.037 km2

Den.: 94,3 b/km2

Biz.: 673.563Azal.: 1.980 km2

Den.: 340,2 b/km2

Araba

Gipuzkoa

ko udalak, 2.000 eta 10.000 bitarteko biztanleriadaukatenak, %25 dira, gutxi gorabehera, azken bilurraldeetan; alderik handiena udal ertain-handiei(10.000-25.000 biztanle) dagokie: Gipuzkoan gehia-go dira ertainak handiak baino (%17 vs. %8,1), eta,Bizkaian, berriz, gehiago dira 25.000 biztanletik go-rakoak (%9 vs. %4,6).

2.2. Biztanleriaren bilakaera

Biztanleria etengabe handituz joan zen, lurraldeguztietan 1960 eta 1975 artean. Hazkundea

are handiagoa izan zen industrializatutako lurraldee-tan. Prozesu hori, baina, moteldu egin zen 70ekohamarkadako industria-krisiarekin batera, eta 80kohamarkadaren hasieratik aurrera nabarmen aldatuzen joera. Biztanleriaren hazkundea gelditu, eta aregehiago, atzeraka egin zuen, batez ere Bizkaian.Hori gertatu zen hainbat faktore elkartu zirelako,besteak beste, ekonomia-krisia, jaiotza-tasaren etainbertsioaren jaitsiera, eta, zenbaitetan, migra-zio-mugimenduak ere bai. Hain zuzen, EAEko biz-tanleriak, azken 20 urteotan, 60.000 kide galdu ditu,alegia, ia 3 puntu gutxiago ditu, ehunekotan adiera-zita. Egoera hori, baina, ez da berdina lurralde guz-tietan.

Hala, bada, Arabako biztanleria, 1981 eta 2000 ar-tean, %11 handitu zen, eta Gipuzkoakoa eta Bizkai-koa, ordea, murriztu egin zen, %3 eta %6, hurrenezhurren.

2.3. Biztanleriaren piramidea (2001)

Azken urteotan, EAEko biztanleriaren bilakae-rak izan duen ezaugarririk nabarmenena izan

da zahartu egin dela, jaiotza-tasa oso baxua izandelako. Horrek, beste zenbait faktorerekin batera—adibidez, beren sorterrira itzuli direnen migrazio-fluxua—, ekarri du biztanleria gelditzea, edo, zen-baitetan, atzera egitea.

Bada, ordea, adierazle positiborik; 2001eko Zentsua-ren arabera, lehenengo aldiz azken hogei urteotan,

adin-talderik gazteena (0-4 urte) aurrekoa (5-9 urte)baino handixeagoa da orain.

Oraindik ez da nahikoa denbora iragan hala delabaieztatzeko, baina badirudi gelditu egin delajaiotza-tasa indizeen jaitsiera, eta, agian, joera horrieutsiz gero, demografia-susperraldi prozesu moteleta luze baten atarian egongo gara.

EAEko piramidean ikusi ditugun joerak berdintsuakdira aldaketa handirik ez baitute, hiru lurralde histori-koetan.

13

Aurkezpena

4. irudia. EAEko biztanleriaren piramidea

Iturria: EUSTAT.

> 90

85-89

80-84

75-79

70-74

65-69

60-64

55-59

50-54

45-49

40-44

35-39

30-34

25-29

20-24

15-19

10-14

5-9

<5

AdinaGizonak Emakumeak

%5 4 3 2 1 0 %543210

2.4. Populazio-guneen neurria eta banaketa (2001)

EAEn nagusi dira neurri txikiko udalak, udalerriguztietatik %60,8, alegia, 2.000 biztanletik

beherakoak baitira.

Mapan ikusten denez, lurralde historikoetako ba-naketa heterogeneoa da; guztietan deigarriena,hala ere, Arabakoa da, izan ere polarizazioa mutu-rrekoa da: udalen %90 neurri txikikoak dira, eta hi-riburuan, Gasteizen, lurraldeko biztanleriaren ia%75 bizi da.

Bizkaian ere bada nolabaiteko polarizazioa, bainaneurrikoagoa, Bilbo Handia izeneko eremuan gerta-tzen da batez ere; Gipuzkoari dagokionez, banaketaorekatuagoa da, eta indar handia dute neurri ertaine-ko (10.000-50.000 biztanle) hiriek; horietan bizi dabiztanleriaren ia erdia.

Hori guztia argi eta garbi ikusten da mapan; hiru hiri-buruetako eta metropoli-guneen kontzentrazio han-dia dugu, baina hutsune handiak ere azaltzen dirakomunikazio-bide nagusietatik aldenduta daudenguneetan. Komunikazio-bideak erraz antzematendira, Irun-Bilbo autobidean, eta, Gipuzkoan, N-1errepidean lerratzen diren neurri ertaineko hirigu-neei erreparatuz gero. Gune horiei erantsi beharzaizkie eskualdeetako herri nagusiak (Bermeo, Ger-nika, Mungia, ...). Azken horiek bigarren mailako ar-datzak egituratzen dituzte.

Mapan ikusten da, batetik, sarearen egitura; beste-tik, egiturak berak lurraldeetan duen dentsitatea; eta,azkenik, errepideekin duen erlazioa.

14


5. irudia. Biztanleriaren banaketa, udalerrika

Iturria: EUSTAT.

BilbaoBiz.: 349.972

OrexaBiz.: 83

Hiri-egitura sare itxi baten itxurakoa da; eta Gipuzko-an neurri ertaineko gunez osaturiko dentsitate han-dia dago. Bizkaia, ordea, askoz ere irekiagoa da.Araban ez da ia sarerik, hiriburuak biltzen baitu ia

guztia. Metropoli-guneei dagokienez, Bilbokoa askozere hiri-sare trinkoagoa eta maila handiagokoa daDonostiakoa baino.

15

Aurkezpena

6. irudia. EAEko hiri-sarearen eskema

Iturria: EUSTAT.

Metropoli-guneetakobiztanleria

> 100.000

50.000-99.000

25.000-49.000

10.000-24.000

Donostia-SanSebastián

Lasarte-Oria

AndoainHernani

Errenteria

Irun

HondarribiaPasaia

Donostia-San Sebastián M.G.

BilbaoMetropoli-Gunea

Donostia-San SebastiánMetropoli-Gunea

Vitoria-Gasteiz

MungiaBermeo

Gernika-Lumo

Amorebieta-Etxano

Durango

Arrasate-Mondragón

Llodio

ErmuaEibar Elgoibar

AzkoitiaAzpeitia

Bergara

Beasain

Zumarraga

Legazpi

Oñati

Ordizia

Zarautz

Ondarroa

Tolosa

Bilbao M.G.

Santurtzi

Getxo Sopelana

LeioaErandio

Bilbao

Galdakao

Basauri

PortugaleteSestao

BarakaldoArrigorriaga

V. de Trapaga/Trapagaran

3.

Biztanleriaren jatorria (2001)

Biztanleriaren egitura jatorriaren arabera azter-tzerakoan, ikusten dugu, 2001eko Biztanleria-

ren eta Etxebizitzen Zentsuaren arabera, EAEko2.082.587 biztanleetatik %27 erkidegotik kanpo jaiodela.

Berton jaiotakoak ez diren 564.656 biztanleetatikgehienek (%52,9) erkidego mugakideren bat dute ja-torri, alegia, Nafarroa, Errioxa, Kantabria edo Gaztelaeta Leonekoak dira. Azken erkidego horretakoakdira, hala ere, gehienak (%40 inguru).

Erkidego horiez gain, historikoki populazio-emaileizan diren beste zenbaitetatik iritsi dira biztanlegehien: Extremadura (%11,9), Galizia (%9,9) eta An-daluzia (%7,1).

Bada beste datu bat, azpimarragarria dena. EAEnbizi dira atzerrian jaiotako 49.030 lagun, hau da, ber-takoa ez den biztanleriaren %8,6 (populazio osoaren%2,3). Jende kopuruari dagokionez, laugarren tal-dea osatzen dute.

Erkidego populazio-emaile handienak berberak dirahiru lurralde historikoetan; dena dela, lurralde ba-koitzak bere ezaugarriak ditu, eta horregatik dira al-deak.

16


7. irudia. EAEn jaiotakoa ez den biztanleria, 8. irudia. Araban jaiotakoak ez direnak, jaioterriaren arabera, 2001 (%) jaioterriaren arabera, 2001 (%)

Iturria: INE. Biztanleriaren eta Etxebizitzen Zentsua, 2001.

1,1

8,9

6,52,3

8,9

5,7

1,11,2

2,32,0

1,07,7

39,6

11,5 Nafarroa

Errioxa

Galizia

Kantabria

Asturias

Andaluzia

Extremadura

Gaztela eta Leon

Gaztela-Mantxa

Madrileko Erkidegoa

Aragoi

Katalunia

Gainerako AAEE

Atzerria

Jaioterria

1,2

4,0

9,9

4,8

8,6

5,3

1,21,3

2,22,5

1,37,1

38,8

11,9

0 Mapa Sociolinguistico III (E) 15/3/05 17:05 Página 16

Araban, esaterako, Euskal Autonomia Erkidegotikkanpo jaiotakoak %32,2 dira, indizerik altuena. Orohar, Arabako datuak bat datoz EAEko datuekin:Gaztela eta Leonek du ordezkari gehien, eta, ondo-ren, Extremadurak. Hala ere, Kantauri aldeko erkide-goetatik etorritako jende gutxiago du, baina Errioxa-ko (mugakidea da) gehiago (%8,9). Azken erkidegohorretatik etorritakoak hirugarren tokian daude, atze-rrikoekin (%8,9) batera

Bizkaiko ehunekoa (%27), erkidegotik kanpo jaiota-koen kopuruari dagokionez, batez bestekoaren an-tzekoa da. Halaber, EAEn nagusi diren lurralde berakdira nagusi Bizkaian ere, jatorria dela-eta: Gaztelaeta Leon, Galizia, Extremadura eta atzerria. Denadela, batez beste, Kantauri isurialdeko eskualdeeta-ko jende gehiago bizi da Bizkaian, beste bi lurraldehistorikoetan baino, eta Nafarroakoak eta Errioxa-koak, batez beste, gutxiago dira. Gainerako eskual-deek antzeko batez bestekoak dituzte.

Azkenik, Gipuzkoan bizi dira, ehunekotan, erkide-gotik kanpo jaiotako gutxien (%23,3); beste bi lu-rralde historikoetan bezala, gehienak Gaztela etaLeonetik etorri dira (%31,5), eta, ondoren, bainaalde handiz, Extremaduratik. Bada datu nabarmenbat, izan ere, asko dira Nafarroatik etorritakoak(%11,5), EAEko batez bestekoa bi halako, eta, Gi-puzkoan, hirugarren tokia hartzen dute. Lurraldehonetan, Gipuzkoan, daude, bestalde, ehunekotan,atzerritar gehien; Galiziarrekin batera, laugarren to-kian daude.

17

Aurkezpena

9. irudia. Bizkaian jaiotakoak ez direnak, 10. irudia. Gipuzkoan jaiotakoak ez direnak, jaioterriaren arabera, 2001 (%) jaioterriaren arabera, 2001 (%)


1,2

3,4

9,0

2,0

9,2

11,5

1,51,7

2,62,3

1,25,7

31,5

17,2

Nafarroa

Errioxa

Galizia

Kantabria

Asturias

Andaluzia

Extremadura

Gaztela eta Leon

Gaztela-Mantxa

Madrileko Erkidegoa

Aragoi

Katalunia

Gainerako AAEE

Atzerria

Jaioterria

1,1

2,9

11,3

7,0

8,1

2,0

1,01,0

2,02,8

1,57,6

42,1

9,3

EAEko atzerritarren1 taldea aztertzen badugu, ikusi-ko dugu 30.017 lagun direla, betiere INE-k 2001ekoBiztanleriaren eta Etxebizitzen Zentsuari emandakodatuen arabera. Kopuru horrek sinbolikoa dirudi;hala ere, azken urteotan bertaratzen ari den atzerri-tar kopuruari erreparatuz gero, handitzen ari delaikusten da, eta hazkundeak joera horri eusten ba-dio, baliteke atzerritarrek toki handia hartzea biztan-lerian.

Horregatik, kontuan hartu beharreko gertakaria da;agian, oraindik goiz da sakon aztertzeko, baina adiegon beharko dugu ea zein bilakaera duen, eta,bestalde, talde horrek ezaugarri soziodemografikoeta kultural bereziak dituenez, ea zer ondorio ekardiezaiokeen gure gizarteari.

Aurreko guztia egiaztatzeko, nahikoa da ikustea EAEnbizi diren atzerritarren %54,9 (16.493) 1996-2001 al-dian iritsi dela gure erkidegora; eta azken urteanetorritakoak 1996an etorritakoak baino bost aldizgehiago dira.

Lurralde historikoen arabera aztertuz gero, atzerritar-taldeen banaketa bat dator talde horiek lurralde ba-koitzean duten demografia-tokiarekin (biztanleriaren%54, %32 eta %14, hurrenez hurren); atzerritarren%50 (15.054) Bizkaian bizi dira, %31 (9.282) Gipuz-koan, eta, azkenik, %19 (5.681) Araban. Bestalde,atzerritarrek populazio osoan duten proportzioa ereantzekoa da hiru lurralde historikoetan, %1,4ren eta%2ren artekoa baita. Baina, hurrengo lerroetan ikusi-ko dugunez, etorrera-prozesuaren joerak desberdi-nak dira lurraldearen arabera.

Arabara etorri dira beranduen, etorritakoetatik %64,ia bi herenak, 1996-2001 aldian etorri baitira. Hasie-ran gutxi etorri ziren, baina 1999. urteaz geroztik na-barmen gehitu zen kopurua; urte horretan, esatera-ko, 1996an etorritakoak hiru halako etorri ziren. Eta2001. urtean, 1996 urtean baino bost aldiz gehiago.

Bizkaiko atzerritar-taldea Arabakoa baino zerbait za-harragoa da, 1996-2001 aldian etorritakoak %57baitira. Dena dela, kontuan hartu behar da aldihorretan etorritakoen %56 baino gehiago azken biurteetan etorri zirela.

18


11. irudia. EAEra 1996-2001 aldian etorritako atzerritar kopuruaren bilakaera. Urtez urte eta pilatutako datuak


0

2.000

4.000

6.000

8.000

10.000

12.000

14.000

16.000

18.000

20.000

1996 20011997 1998 1999 2000

Metatuak

1 Atzerritarra: espainiarra ez den herritartasun bakarra duena.

Bukatzeko, Gipuzkoan, biztanle atzerritarren %46baino ez ziren etorri 1996-2001 aldian. Dena dela,aldi horretako prozesuaren intentsitatea antzekoa dahiru lurraldeetan: 1998-99 urteetan nabarmen gehituzen, baina urte horien ondoren moteldu egin zenprozesua; hala ere, Araban, 2001. urtean, berriro ereizan zen gehikuntza.

Edonola ere, prozesu berria da, eta, oro har, geroeta handiagoa; badirudi, beraz, antzematen direnunean uneko aldaketek ez diotela joera orokorrarieragingo.

19

Aurkezpena

12. irudia. Lurralde historikoetara 1996-2001 aldian etorritako atzerritar kopuruaren bilakaera. Urtez urte eta pilatutako datuak


0

1.000

2.000

3.000

4.000

5.000

6.000

7.000

8.000

9.000

10.000

1996 20011997 1998 1999 20000

500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

4.000

4.500

5.000

1996 20011997 1998 1999 2000

MetatuakMetatuak

Bizkaia Gipuzkoa

1996 20011997 1998 1999 2000

Araba

Metatuak

0

500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

4.000

4.500

5.000

4.

EAEko hezkuntzakohizkuntza-ereduak

a) EAEko gaur egungo egoera

Aztertzen baditugu EAEko irakaskuntza-matriku-lak, unibertsitatekoak ez direnak, ikusiko dugu

2002-2003 ikasturtean D ereduak hartzen duelaikasle gehien (%47); ondoren, A2 ereduak, (%30),eta, azkenik, B ereduak (%22).

Ereduen araberako banaketa desberdina da, lurral-dearen arabera. Araban dago ikasle gutxien D ere-duan (%30), eta Gipuzkoan gehien, %60.

Ikasketa-mailaren arabera ere, nabarmen aldatzenda banaketa; EUSTATek3 emandako datuen arabe-ra, ikasketa-maila zenbat eta txikiagoa izan, orduaneta handiagoa da D ereduan matrikulatutako ikaslekopurua. Joera hori lurralde historiko guztietan ger-tatzen da, intentsitatea desberdina bada ere.

Hala bada, EAEko Haur-hezkuntzan, 2002-2003ikasturtean, ikasleen %60 baino gehiago D ere-duan zeuden matrikulatuta, eta A eredukoak ez zi-ren %10era ere iristen. Lurralde historikoen arabe-ra, D ereduan matrikulatutako ikasleen ehunekoakaldatu egiten dira; adibidez, Gipuzkoan %75etikgora dira, eta, Araban, berriz, %40. Edonola ere,

20


2 Gaur egun, X ereduak, euskararik gabekoak, ez du ia batereikaslerik, eta eredu horretakoak A eredura joan dira.

3 EUSTAT. «Ikasleak, mailaren eta irakaskuntza-eredu elebiduna-ren arabera» taula. 2002-2003.

13. irudia. EAEko Ikasleak, mailaka eta hizkuntza-ereduka. 2002-2003

14. irudia. Haur-hezkuntza, ereduaren arabera. 2002-2003

Iturria: EUSTAT.

%0

%20

%40

%60

%80

%100

EAE GipuzkoaAraba Bizkaia

Irakastereduak

«A+X»

«B»

«D»

100 80 60 40 20 0 10080604020%

Lanbide Heziketa

Batxilergoa

Bigarren hezkuntza (DBH)

Lehen hezkuntza

Haur hezkuntza

21

Aurkezpena

15. irudia. Lehen Hezkuntza, ereduaren arabera. 2002-2003 16. irudia. Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza (DBH), ereduaren arabera. 2002-2003

17. irudia. Batxilergoa, ereduaren arabera. 2002-2003 18. irudia. Lanbide Heziketa, ereduaren arabera. 2002-2003

Iturria: EUSTAT.

%0

%20

%40

%60

%80

%100


Irakastereduak

«A+X»

«B»

«D»

%0

%20

%40

%60

%80

%100


%0

%20

%40

%60

%80

%100

EAE GipuzkoaAraba Bizkaia%0

%20

%40

%60

%80

%100


kasu guztietan, A ereduak ditu ehunekorik txikie-nak, eta lurralde batean ere ez dira %20ra iristen.Bestalde, azpimarratzekoa da Araban B ereduakzein indar duen, talderik handiena baita (ikasleen%46,7).

Lehen Hezkuntzan ere D eredua da nagusi, EAEkoikasleen erdiak hartzen ditu-eta; A eredukoen kopu-rua ez da %20ra ere iristen. Lurralde historikoei da-gokienez, ereduen banaketaren joera Haur-hezkun-tzan gertatzen den banaketaren antzeko joera ikusdaiteke.

Hurrengo mailan, DBHn, B eta D ereduetako matri-kulen ehunekoak dira %30 eta %40, hurrenez hu-rren. A ereduan izena emandakoak %30 bainogehiago dira. Lurraldeen arabera, Arabak eta Biz-kaiak ez daukate alde handirik, eta D eredua biga-rren tokian da, A ereduaren atzetik. Gipuzkoan, al-diz, argi nagusitzen da D eredua.

Batxilergoari dagokionez, A ereduak hartzen ditumatrikula gehien (%55). Araban eta Bizkaian egoerabera gertatzen da. Gipuzkoan, ordea, gehienak Dereduan daude matrikulatuta, ia %60, eta B ere-duan %5.

EAEko Lanbide-Heziketa kasu berezitzat hartubehar da; izan ere, ereduei dagokienez, behintzat,oso bestelakoa da gainerako ikasketa-mailekin al-deratuz gero. Hain zuzen, D ereduko matrikulenehunekoa %13,6 da, eta B eredua hutsala da(%3,5); matrikula gehien A ereduan dago (%82,9).Dena dela, aurrekoetan bezala, bereizi egin behardira, alde batetik, Araba eta Bizkaia, eta, bestetik,Gipuzkoa. Azken lurralde horretan, D ereduan ma-trikulatutakoen ehunekoa EAEko batez bestekoa

baino 20 puntu handiagoa da (%30,7 vs. %13,6),eta A eredua, aldiz, batez bestekoaren azpitik dago(%64,5 vs. %82,9).

b) Matrikulen bilakaera, ereduen arabera,1983-84tik 2002-03 arte

Azken 20 urteotako matrikulazioan, hizkuntza-ereduei dagokienez, alderantzizko joera gerta-

tzen ari da, maila guztietan eta esparru guztietan Aeta D ereduetan. D eredua asko indartzen ari da, etazerbait gutxiago, B eredua. A ereduak, berriz, behe-ranzko joera etengabea du.

22


19. irudia. Matrikulen bilakaera, hizkuntza-ereduaren arabera. 1983-84tik 2002-2003 arte

Iturria: EUSTAT eta Eusko Jaurlaritzaren Hezkuntza Saila.

%0

%20

%40

%60

%80

%100

A+X eredua

Ikasturteak

B eredua

D eredua

1983

-84

1987

-88

1991

-92

1985

-86

1989

-90

1993

-94

1995

-96

1997

-98

1999

-00

2001

-02

1984

-85

1988

-89

1992

-93

1986

-87

1990

-91

1994

-95

1996

-97

1998

-99

2000

-01

2002

-03

EAE osoa kontuan hartuta, A ereduak, 1983-84 ikas-turtean, ikasleen %78 hartzen zuen, eta 2002-03an,%31; beraz, ehunekotan, 47 puntu galdu ditu. A ere-duaren beheranzko joera nabarmen horrek ez du,baina, isla bera beste bi ereduetan. Aldi horretan,esaterako, B eredua pasatu da %8,1 izatetik %22,4izatera (+14,3 puntu), eta D eredua igo da %14,2 iza-tetik %46,5 izatera (+%32,3).

Lehendabiziko hamarkadan, B eta D ereduen bila-kaera parekoa izan zen, eta antzeko gehikuntzaizan zuten. Bigarren hamarkadan, ordea, gehikun-tza areagotu egin zen D ereduan, eta B ereduare-na, aldiz, moteldu egin zen zertxobait. Zenbakitaraekarrita, aipatutako aldiaren lehenengo zatian, biakhanditu ziren %10-12; bigarren zatian, D eredua20 puntu handitu zen, eta B eredua, ordea, 5 bes-terik ez.

1999-2000 ikasturtetik aurrera, D eredua da talderikhandiena (%41), eta handitzen ari denez, nagusi iza-ten jarraituko du.

Eskolaurrean eta Lehen Hezkuntzan ere antzekoada joera orokorra, baina ereduen arteko hasierakokorrelazioa, 1983-84 ikasturtean, desberdina zen:D eta B ereduek antzeko ehunekoak dituzte (%26eta %23, hurrenez hurren), eta A ereduan biltzen zi-ren ikasleen %50. Ereduen arteko alde txikiagoa ze-goenez, A ereduak lehenago utzi zion talderik han-

23

Aurkezpena

20. irudia. Eskolaurreko eta Haur-Hezkuntzako matrikulen bilakaera, 21. irudia. Lehen Hezkuntzako matrikulen bilakaera, hizkuntza-ereduaren arabera. 1983-84tik 2002-2003 arte hizkuntza-ereduaren arabera. 1983-84tik 2002-2003 arte

Iturria: EUSTAT.

%0

%20

%40

%60

%80

%100

A+X eredua

Ikasturteak

B eredua

D eredua

1983

-84

1987

-88

1991

-92

1985

-86

1989

-90

1993

-94

1995

-96

1997

-98

1999

-00

2001

-02

1984

-85

1988

-89

1992

-93

1986

-87

1990

-91

1994

-95

1996

-97

1998

-99

2000

-01

2002

-03

%0

%20

%40

%60

%80

%100

A+X eredua

Ikasturteak

B eredua

D eredua

1983

-84

1987

-88

1991

-92

1985

-86

1989

-90

1993

-94

1995

-96

1997

-98

1999

-00

2001

-02

1984

-85

1988

-89

1992

-93

1986

-87

1990

-91

1994

-95

1996

-97

1998

-99

2000

-01

2002

-03

diena izateari; 1988-89 ikasturtean gertatu zen hori.1991-92 ikasturtean, D ereduko ikasleek osatzendute talderik handiena %37, gutxi gorabehera. Eta1992-93 ikasturtetik aurrera areagotu egin da D ere-duaren handitzea; hainbeste areagotu ere, ezen2002-03 ikasturtean ikasleriaren %60 baino gehiagohartzen baitu. Bigarren tokian B eredua dago; azken15 urteotan matrikulen %25-35 hartu du. A ereduaridagokionez, jaitsieraren ondoren, 2002-03 ikastur-tean %10 inguruko balioa dauka.

Lehen Hezkuntzako joerak ere aurrekoen antzekoakizan dira; D eredua asko handitu da, %15etik %50baino gehiago eduki arte, eta B ereduak alde txikia-goa izan du, %7tik %30 arte. A eredua aurrekoirakaskuntza-etapan baino gehiago murriztu da; az-tertutako aldiaren hasieran (1982-83 ikasturtea),ikasleen %80 biltzen zituen, eta 2002-03 ikastur-tean, ordea, %20tik behera.

24


II.Hizkuntza-gaitasuna

1.

Hizkuntza-gaitasunarengaur egungo egoera(2001)

1.1. Sarrera1

Hizkuntza-gaitasunaren aldagaia dagokio, nor-banakoak, oinarrizko hizkuntza-trebetasunetan

(ulermena, irakurmena, idazmena eta mintzamena),euskaraz duen mailari.

Aldagai horien egoerak gurutzatuz gero, 3 talde han-ditan banatzen da tipologia: elebidunak, elebidunhartzaileak eta erdaldun elebakarrak; hiru talde ho-riek bereizten dira ahozko gaitasun-mailaren arabe-ra; hala bada, elebidunak dira euskaraz ondo edonahiko ondo hitz egiten dutenak, elebidun hartzai-leak nekez hitz egin baina ondo ulertzen dutenakeuskaraz, eta erdaldun elebakarrak dira euskarazhitz egiten ez dutenak.

Tipologia horrekin bat etorrita, eta 2001eko Biztanle-riaren eta Etxebizitzen Zentsuak zer dioen kontuanhartuta, esan genezake Euskal Autonomia Erkidego-an erdaldun elebakarren taldea, alegia, euskaraz hitzegiten ez dutenen taldea, biztanleriaren ia erdia dela(%49,6); elebidunak, hau da, euskaraz ondo hitz egi-ten dutenak, berriz, ia herenak dira (%32,2); gainera-koak (%18,2), elebidun hartzaileak dira.

Banaketa aztertzen badugu lurralde historikoenarabera, ikusiko dugu Araban eta Bizkaian batez

bestean baino elebidun gutxiago dagoela, %16 eta%24,8, hurrenez hurren, eta askoz gehiago direla er-daldun elebakarrak. Elebidun hartzaileen taldeaantzekoa da, ehunekotan, bi lurraldeetan, batezbestekoa baino handiagoa. Gipuzkoari dagokionez,banaketa oso bestelakoa da, elebidunen taldeaEAEko batez bestekoa baino askoz ere handiagoabaita; baina elebidun hartzaileen eta erdaldun eleba-

karren ehunekoak batez bestekoa baino askoz txi-kiagoak dira, ordea.

Biztanleriaren banaketan halako aldeak daude, lu-rralde bakoitzak bere ezaugarri soziolinguistikoak di-tuelako, eta ezaugarri horiek behin eta berriz errepi-katzen dira hizkuntzari buruzko zentsu-datuakdauzkagunetik.

27

Hizkuntza-gaitasuna

1 Aztertu dena bost urtetik gorako biztanleria izan da.

22. irudia. Hizkuntza-gaitasuna EAEn. 2001

Iturria: EUSTAT. Biztanleriaren eta Etxebizitzen Zentsua, 2001.

%18,2%32,2

%49,6

Elebidunak

Elebidun hartzaileak

Erdaldun elebakarrak

28


23. irudia. Hizkuntza-gaitasuna lurralde historikoetan. 2001


Araba Bizkaia

Gipuzkoa

%16,0

%19,6

%64,3

%19,8%24,8

%55,4

%33,6

%51,5

%14,9

Elebidunak



1.2. Hizkuntza-gaitasuna, udalen arabera

Udalen banaketak, beren herritarren artean direnelebidunen ehunekoaren arabera, ondo samar

zehaztutako esparruak erakusten ditu.

Gunerik euskaldunenean %80 baino gehiago diraeuskaldunak; udal txikiak dira, eta landa-ingurune-koak. Bi eremu dira, batez ere, halakoak: batak,Bizkaiko Ipar-Ekialdean, Markina-Ondarroa eskual-de osoa eta Gernika-Bermeo eskualdearen zatirikhandiena hartzen du; besteak, Urola-Kosta, Goierrieta Tolosaldea eskualdeen zatirik handiena. Gaingi-roki, esan genezake gune horretatik kanpo direlakostaldeko eta Tolosa-Beasain korridoreko udalhandienak.

Bi eremu horiez gain, bada beste gune txiki bat,Arratia haraneko udalek, Durangaldeko herri mugaki-deren batek eta Aramaiok, maila horretako Arabakoudal bakarrak, osatua. Azkenik, badaude beste herribatzuk ere, bakanduta, aipatutako guneetatik hurbildaudenak.

Elebidunak biztanleriaren %50-%80 artean diren gu-neak erraz antzematen dira; aurreko zonen artekotarteetan daude. Horren ondorioz, espazioa askozere konpaktuagoa da, eta hartzen du ia Gipuzkoaosoa, Donostia eta inguruetako herri batzuk izanezik, eta Bizkaia erdia, ekialdea, udalerri bakan ba-tzuk izan ezik.

EAEn gutxienak dira elebidunen ehunekoa %25-%50artean duten udalerriak. Banaka eta sakabanatutaazaltzen dira, Donostiako gune batean eta Plentzia-Txorierri-Ibaizabal (Basauri-Galdakao) lerroko —Bil-bo Handiaren eta inguruko eskualde euskaldunenarteko «lotura» egiten duena— beste gune bateanizan ezik.

Azkenik, %25etik beherako esparruek ia Arabaosoa hartzen dute, bai eta Bizkaiko mendebalde ia

osoa ere. Gune horietan nagusitzen dira, Bizkaikomendebaldeari dagokionez, elebidunen kopurua%10-%25 artean daukaten udalak, Barakaldo etaEnkarterrietako udal batzuk izan ezik. Arabako udalgehienek ere %10-%25 arteko ehunekoak dituzte,elebidunen kopuruari dagokionez, eta ehuneko txi-kienak dituzte hegoaldeko eskualdeek: ArabakoErriberak, Arabako Mendialdeak eta, batez ere,Arabako Haranek.

29

Hizkuntza-gaitasuna

24. irudia. Elebidunen ehunekoak, udalerrika. 2001


Portzentajeak

>– 80

50-79,9

25-49,9

10-24,9

0,1-9,9

0

1.3. Hizkuntza-gaitasuna, adinaren arabera

Adinaren araberako hizkuntza-gaitasunaren gra-fikoak hiru une erakusten ditu; lehenengo eta

behin, ikusten da adin-talde zaharrenetan murriztuzjoan dela, gero eta gehiago, elebidunen ehunekoa,gutxieneko baliora iritsi arte, %20 inguru, 50-60 ur-teko taldeetan.

Une horretatik aurrera ehunekoak handitzen hastendira, hasieran motel, eta azkarrago ondoren; inten-tsitaterik handiena gazteen taldeetan gertatzen da

eta, adibide gisa, 5-14 urte bitartekoen %60 da ele-bidun.

Lurralde historikoei dagokienez, guztietan gertatu daEAEn gertatutako prozesuaren antzekoa, baina, halaere, lurralde bakoitzak bere ezaugarriak ditu. Araban,esaterako, elebidunen ehunekoa txikiagoa da zaha-rrenen artean eta erdiko taldeen artean. 30 urtetikbeherakoetan baino ez dago %20 inguruko edo horibaino balio altuagorik, eta gazteenen artean gehi-kuntza askoz ere handiagoa da. Bizkaiak EAErenprozesu berdintsua du, berezitasunik gabe. Gipuz-

koan, berriz, adin-talde guztietan dira handiak elebi-dunen ehunekoak, eta adin-talde batean ere ez da%40tik beherakoa.

Udalei dagokienez, ia guztiek egiten dute bat lu-rraldeetan ikusi ditugun joera orokorrekin. Denadela, EAEko hiriburuen azterketa berezia egingodugu, demografiari dagokionez garrantzi handi-koak baitira.

Gasteizko grafikoak erakusten duenez, hiriburukoegoera eta lurraldekoa, alegia, Arabakoa, berdin-

30


25. irudia. EAE. Hizkuntza-gaitasuna, adinarena arabera. 2001 26. irudia. Araba. Hizkuntza-gaitasuna, adinaren arabera. 2001


%0

%20

%40

%60

%80

%100

>=85

Adin-taldeak

80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

Elebidunak



Hizkuntza-gaitasuna

%0

%20

%40

%60

%80

%100

>=85

Adin-taldeak

80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

berdina da; hori gertatzen da Arabako biztanleriarenzatirik handiena hiriburuan bizi delako. Ikusten de-nez, ezaugarrietako bat da elebidunak gazteak di-rela, gehienak 20 urtetik beherakoak dira-eta, eta50 urtetik gorakoen artean ez da ia elebidunik.Bada beste datu adierazgarririk, izan ere asko diraelebidun hartzaileak, gehienak 30 urtetik beherakotaldekoak.

Bilbok Gasteizek duen antzeko egoera du, eta aldegarrantzitsu bakarra da elebidun gehiago dagoelaadin-talde zaharrenen artean. Azkenik, Donostia

dugu; desberdintasunak handiak dira beste bi hiribu-ruekin eta Gipuzkoarekin alderatuta. Hala bada,adin-taldeen arteko aldeak handiagoak dira, eta ele-bidun gutxiago dago, ehunekotan, lurraldean baino.Edonola ere, beste bi hiriburuekin alderatuz gero,Donostiak hartzen du Gipuzkoak lurraldeen arteanhartzen duen toki bera, hau da, ehunekotan, ele-bidun gehien duen hiriburua da, eta, aldiz, elebidunhartzaile gutxien, batez ere gazteenen artean.

Laburbilduz, adin-talde zaharrenak alde batera utzi-ta, esan daiteke joera orokorrak oso antzekoak dire-

la, eta, erdiko taldeetan hasi eta gazteenen artekotaldeetaraino, geroz eta gehiago direla bai elebidu-nak, bai elebidun hartzaileak ere.

31

Hizkuntza-gaitasuna

27. irudia. Gipuzkoa. Hizkuntza-gaitasuna, adinaren arabera. 2001 28. irudia. Bizkaia. Hizkuntza-gaitasuna, adinaren arabera. 2001


>=85 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9%0

%20

%40

%60

%80

%100

Adin-taldeak

Elebidunak



Hizkuntza-gaitasuna

%60

>=85 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

%0

%40

%20

%80

%100

Adin-taldeak

32


29. irudia. Gasteiz. Hizkuntza-gaitasuna, adinaren arabera. 2001

30. irudia. Bilbo. Hizkuntza-gaitasuna, adinaren arabera. 2001 31. irudia. Donostia. Hizkuntza-gaitasuna, adinaren arabera. 2001


>=85 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9%0

%20

%40

%60

%80

%100

Adin-taldeak

Elebidunak



Hizkuntza-gaitasuna

>=85 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9%0

%20

%40

%60

%80

%100

Adin-taldeak

>=85 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9%0

%20

%40

%60

%80

%100

Adin-taldeak

1.4. Euskara biziberritzea, hiriko eta gazteenenarteko gertakaria

Elebidunen gaur egungo egoera aztertzerakoan,bai eta adinaren araberako azterketan ere, bi

faktore azaldu dira: elebidunen lotura metropoli-guneekiko, batetik, eta gazteenen artean elebidungehiago izatea, bestetik. Bi faktore horiek azaltzendute, benetan, azken 20 urteotako prozesua?

Esan genezake, beraz, hiri-gertakaria dela, gaztee-nen artekoa?

EAEn 2001. urtean elebidunak nagusi diren taldeak,hau da, taldearen %50 baino gehiago elebidunak di-renak, 5-19 urte artekoen taldeak dira (5-9, 10-14eta 15-19). Are gehiago, taldekoen adina zenbat etatxikiagoa izan, orduan eta handiagoa da ehunekoa.Esaterako, 15-19 urtekoen artean, %56,3 da elebi-

dun; hurrengo taldean, 10-14 urte, balioa %65,5arte igotzen da; eta azken horren antzeko ehune-koa dute 5-9 urte artekoek (65,9). Hala da, elebidu-nen kopuru handiena duten taldeak gazteenak dira,eta hori ez ezik, kopuru absolutuetan ere 30 urtetikbeherako taldeetan dago elebidun gehien. Hain zu-zen ere, EAEko elebidunen ia erdiak (%47,6) adin-talde horietan daude.

33

Hizkuntza-gaitasuna

32. irudia. Hizkuntza-gaitasunaren adin-piramideak. EAE. 2001


PortzentaietanAdin-taldeak

% 100 75 50 25 100 %7550250

>=85

80-84

75-79

70-74

65-69

60-64

55-59

50-54

45-49

40-44

35-39

30-34

25-29

20-24

15-19

10-14

5-9

Kopuru absolututanAdin-taldeak

125 75 50 25 1257550250

>=85

80-84

75-79

70-74

65-69

60-64

55-59

50-54

45-49

40-44

35-39

30-34

25-29

20-24

15-19

10-14

5-9

100milaka 100 milaka

Elebidunak



Hizkuntza-gaitasuna

Hiri-gertakaria dela-eta, aurretik ere aipatu dugu hiri-buruetako elebidunen kopurua handia zela, izan ere,horietan bizi dira elebidunen %20 baino zertxobaitgehiago (%21,9). Esparru hori 20.00 biztanletik go-rako guneetara zabalduz gero (17 udal, guztira),ehunekoa %42,7koa da. Azkenik, INEren irizpideare-kin bat etorriz gero, hau da, hirigunetzat hartuz gero10.000 biztanletik gorakoak, ikusiko dugu EAEkoelebidunen bi herenak (%66,3) hiriguneetan bizi dire-la. Edonola ere, biztanleriaren hiri-kontzentrazioa arehandiagoa da, hiriguneetan bizi den biztanleria ia%80 baita (%79,3). Horrek esan nahi du, nonbait,aztertzen ari garen gertakaria hiri-gertakaria izanarren, landa-eremuko euskaldunen ehunekoak biz-tanleriaren batez bestekoarenak baino handiagoaizaten jarraitzen duela.

Mapari arretaz begiratuz gero, erraz ulertuko duguzein den elebidunen banaketa, espazioaren arabera,eta nola pilatzen diren hiriguneetan, batez ere, me-tropoli-guneetan. Hala bada, ikusten da elebidungehienak hiru hiriburuetan, horien inguruetan, Ibai-zabaleko korridorean, Deba bailaran eta Beasain-To-losa ardatzean bizi direla. Horiez gain, badira, bana-ka, beste zenbait gune, gehienak, kostaldean(Ondarroa, Zarautz, Bermeo…).

34


33. irudia. Gune soziolinguistikoak eta elebidunen banaketa erreala, udalerrika. 2001


Gune soziolinguistikoak

Elebidunak %80

Elebidunak %45-79

Elebidunak %20-44

Elebidunak <– %20

Puntu 1 = 250 Elebidun

1. taula. Hirietako elebidunen banaketa

20 10-19.999 287.429 150.561 23,6

11 20-49.999 353.586 91.278 14,3

3 > 50.000 222.936 41.511 6,5

3 Hiriburuak 710.921 140.288 21,9

Guztira 1.574.872 423.638 66,3


Udalerri-kopurua Maila Biztanleak (2001) Elebidunak (2001) Elebidunen portzentajea

2.

Hizkuntza-gaitasunarenbilakaera (1981-2001)

2.1. Sarrera

EAEn 1981etik 2001era elebidunen ehunekoa%22 izatetik %32 izatera iritsi da.

Kopuru absolutuek askoz ere argiago erakusten dutezein izan den prozesu horren bilakaera. Hala bada,1981-2001 aldian, EAEko elebidunen2 kopurua pasa-tu da 431.136 lagun izatetik 639.296 lagun izatera;hau da, 20 urtean, lehen baino 200.000 lagun gehia-gok egin dezakete euskaraz. Neurri horren garran-tziaz ohartzeko, nahikoa da jakitea Donostiako biz-tanleria baino zertxobait handiagoa dela kopuru hori.

Lurralde historikoetan ere handitu egin da etengabeelebidunen ehunekoa, eta, horrekin batera, jaitsi eginda erdaldun elebakarren ehunekoa. Beste alde batetik,elebidun hartzaileen taldea ere handitu da, etengabehanditu ere, Gipuzkoan izan ezik, izan ere, lurralde ho-rretan balioak %13-%15 arteko balioetan gelditu dira.

Lurralde bakoitzak egoera soziolinguistiko desberdi-nak bizi ditu; hala ere, elebidunen ehunekoan izanda-ko aldaketa antzekoa da probintzia guztietan, 10-12puntu artean gehitu baita guztietan. Araban, esatera-ko, lau halako bihurtu da elebidunen ehunekoa azken20 urteotan, eta %4 izatetik %16 izatera iritsi baita;Bizkaian, %15etik %25era; eta, azkenik, Gipuzkoan,%40tik %51,5era.

35

Hizkuntza-gaitasuna

2 Aztertu dena bost urtetik gorako biztanleria izan da.

34. irudia. Hizkuntza-gaitasunaren bilakaera, lurralde historikoen arabera. 1981, 1991 eta 2001

Iturria: EUSTAT. 1981, 1986, 1991, 1996 eta 2001eko zentsuak eta erroldak.

0

10

20

30

40

50

60

70

1981 1986 1991 1996 2001


Elebidunak


80

90

100

0

10

20

30

40

50

60

70

1981 1986 1991 1996 2001


Elebidunak


80

90

100

0

10

20

30

40

50

60

70

1981 1986 1991 1996 2001



80

90

100

0

10

20

30

40

50

60

70

1981 1986 1991 1996 2001


Elebidunak


80

90

100

Elebidunak

EAE Gipuzkoa

Araba Bizkaia

Urteak Urteak

Urteak Urteak

% %

% %

2.2. Hizkuntza-gaitasunaren bilakaera,udalen arabera

Azterketa hasi aurretik, gogorarazi nahi duguudal txikien kasuan —EAEko ia udal erdietako

biztanleria 1.000 lagunetik beherakoa da— nahikoadela taldeetako batean kide gutxiko aldaketa bategotea beren ehunekoak neurriz kanpo aldatzekoeta zenbait egoera kontraesankor eragiteko.

Joera orokorrei dagokienez, EAEko udal gehienetangertatu da, neurri handiagoan edo txikiagoan, elebi-dunen ehunekoa gehitzea.

Dena dela, joera horrek zein intentsitate duen ikusinahi izanez gero, onena da udaletako elebidunenehunekoak erakusten dituzten mapak aztertzea.Horrela eginez gero, ikusiko dugu elebidunen ehu-nekoa handia den udaletan, batez ere Bizkaikoekialdean eta ia Gipuzkoa osoan, ez dela aldaketa-

rik gertatu balio horiei dagokienez. Eta Bizkaiko gai-nerako udaletan eta Araban, ordea, 1981ean elebi-dun gutxi ziren, eta joera da etengabe handitzekoa;horrek dakar ehunekoa etengabe gehitzea eta, ho-rren ondorioz, udal horietako asko igo egin dira eus-kaldunen ehunekoak jasotzen dituen eskalan.

Hiriburuetan izandako bilakaera lotuta dago, neurribatean, behintzat, abiapuntuan zituzten ehunekoe-kin. Horiek horrela, Gasteizen %3,5 ziren elebidun1981ean; abiapuntuan ehunekorik txikiena zuen hiri-buru horrek, eta, proportzioari dagokionez, hantxeizan da irabazirik handiena. Izan ere, 1991n %7,6 zi-ren elebidun, eta 2001ean, %14,7; beraz, hasierakoehunekoa ia bost halako da. Bilbon, elebidunak%6,4 ziren 1981ean, eta ehunekoa bikoitza bainogehiago zen 2001ean, %15,3. Azkenik, Donostian,abiapuntuan ehuneko handiagoa zuten, %21,4, etairabazia txikiagoa izan da, 2001ean biztanleriaren%34,6 baitzen elebiduna.

Irabaziak balio absolututan aztertzen baditugu, ikusi-ko dugu hiru hiriburuetako irabaziak antzekoak dire-la, 24.000-28.000 elebidun berri baitauzkate.

36


35. irudia. Elebidunen bilakaera, hiriburuetan. 1981-2001


%0

%5

%15

%25

%30

%40

Donostia

Urteak

Gasteiz

Bilbao

1981 20011986 1991 1996

%20

%35

%10

Elebidunak

37

Hizkuntza-gaitasuna

36. irudia. Elebidunen kopuruaren bilakaera 1981 eta 2001 urteen artean

Iturria: EUSTAT. Biztanleriaren eta Etxebizitzen Zentsua, 1981, 1991 eta 2001.

Portzentajeak

80-100

50-79,9

25-49,9

10-24,9

0,1-9,9

0

1981

1991

2001

2.3. Hizkuntza-gaitasunaren bilakaera,adinaren arabera

Gaur egungo egoera aztertzerakoan, ikusi duguzein den gaitasunaren egitura adin-taldeen

arabera eta, era berean, zenbat eta beherago eginadinean, elebidun hartzaileak eta elebidunak gehiagodirela, eta nabarmen murrizten dela erdaldun eleba-karren kopurua.

Orain aztertuko dugu adin-taldeek aldi horretan izanduten bilakaera. Horretarako, lehenengo eta behin,sailkapena ahalik eta gehien erraztearren, elkartuegingo ditugu, biztanleriaren banaketari dagokionez,hizkuntza-gaitasunaren eta adinaren arabera ezau-garri komunak dituzten taldeak. Hori dela-eta, lautaldetan banatuko dugu biztanleria:

• 5-24 urte: talde honen ezaugarriak dira elebiduneta elebidun hartzaile asko dauzkala eta, bestealde batetik, gutxiengo direla erdaldun elebaka-rrak.

• 25-44 urte: talde honetan joera aldatzen da, etaneurrian bada ere, hizkuntza berreskuratzeko pro-zesuan aurrera egin dela antzematen da.

• 45-64 urte: talde honetan daude elebidun gutxien,ehunekotan.

• 65 urte: talde honetan elebidun gehixeago dago,eta elebidun hartzaile gutxien duen taldea da.

Adin-taldeetan elebidunek izan duten bilakaera era-kusten digun grafikoa aztertuz gero, ikusiko duguzaharrenen taldeek atzeraka egiten dutela, eta gaz-teenak biltzen dituzten bi taldeetan joera alderantziz-koa dela eta irabazia etengabea dela; hala ere, aldehandia dago 25-44 urte artekoen taldetik 25 urtetik

beherakoenera. Azken horretan, ikusgarria da handi-tzea, izan ere, 1981ean %19,3 ziren eta 2001ean,aldiz, %55,5.

Lurralde historikoen araberako bilakaerari dagokio-nez, eta, betiere, kontuan hartuta lurralde bakoitzakbere-bereak diren ezaugarriak dituela (ehunekoaktxikiagoak dira Araban Bizkaian baino, eta are han-diagoak dira Gipuzkoan), joerak antzekoak dira,intentsitateari dagokionez aldaketaren bat bada ere.Aldaketarik adierazgarriena Arabako zaharrenen bitaldeetan gertatzen da; lurralde horren ezaugarriakdirenak direla, bi talde horietako ehunekoak oso txi-kiak direnez, zaila da joera beheranzkoa izatea, eta,horregatik, balioek bere horretan irauten dute edozertxobait handitzen dira, aztertutako aldian.

Beste alde batetik, elebidun hartzaileen taldeakdauzka baliorik txikienak. Zaharrenen taldeetan,1981ean, oso txikiak ziren ehunekoak, eta bere ho-rretan iraun zuten aztertutako aldiaren bukaera arte,nahiz eta azkenaldian zertxobait handitu ziren. Bila-kaera hori antzekoa da 45 urtetik gorakoen taldee-tan, bai EAEn eta bai hiru Lurralde Historikoetanere. Bilakaera oso bestelakoa da gazteen taldeetan.25-44 urte artekoen taldean, esaterako, EAEri dago-kionez, etengabe handitu da, aztertutako aldi osoan,elebidun hartzaileen ehunekoa; hori gertatu da tokiguztietan, Gipuzkoan izan ezik. Lurralde horretan,askoz ere txikiagoa da irabazien erritmoa. Gaztee-nen taldea (5-24 urte) dela-eta, aldiaren lehen erdial-dean, 1991 arte, irabaziak handiak izan ziren, Gipuz-koan izan ezik, ehunekoak antzeko mailan iraunbaitzuten azken lurralde horretan. Bigarren erdialde-an, alegia, 1991tik 2001 arte, beheranzko joera an-tzematen da EAEn, baina, horrekin batera, areagotuegin ziren elebidunen irabaziak.

Azkenik, EAEko erdaldun elebakarrei dagokienez,irabaziak izan dira 65 urtetik gorakoen artean. Hu-rrengo taldekoak, 45-64 urte, gehitzeko joera era-kutsi zuten hasieran, baina bigarren erdialdean al-derantzizko joera azaldu da, oro har. Gainerako bitaldeetan beherakada handia izan da. 25-44 urte ar-teko biztanleriaren taldean, beheranzko joera txikia-goa da lehenengo erdialdean, baina 1991z geroztikazkarrago jaitsi da. Talderik gazteenaren kasuan,erritmoa bizia da, eta benetan deigarria, adibidez,Arabari dagokionez, izan ere, 1981ean, erdaldunelebakarrak 5-24 urte arteko biztanleriaren %80 zi-ren, eta 2001ean, ordea, %20 pasatxo baino ezdira.

EAEko eta hiru lurralde historikoetako joera oro-korrak udaletan ere gertatzen ote diren aztertukodugu orain; hori ikustearren, azter dezagun hiru hiri-buruetan izandako bilakaera.

Hizkuntza-gaitasunak adinaren arabera izan duen bi-lakaerari dagokionez, ikusten dugu Gasteiz eta Ara-ba elkarren eskutik doazela; 45 urtetik gorakoen tal-deetako elebidunak eta elebidun hartzaileak osogutxi dira, %5etik behera, aldi osoan, nahiz eta alda-ketatxoren bat edo beste badagoen. Hurrengo tal-deak (25-44 urte) ere antzeko ehunekoa zuen hasie-ran, baina etengabe joan da handituz aldi osoan,nahiz eta handitzeko prozesua motel samarra izanden; edonola ere, beti izan da elebidun hartzailegehiago elebidun baino. Hala bada, 25-44 urte arte-koen taldean, hasieran %6,6 ziren elebidun hartzai-leak, eta bukaeran, %24,6; elebidunak, berriz, hasie-ran %2,6 ziren, eta bukaeran, %12,7. Erdaldunelebakarrei dagokienez, zaharrenen taldeetan ez daia aldaketarik gertatzen. Hurrengo taldetik aurrera,baina, zenbat eta gazteagoak izan, orduan eta gehia-

38


39

Hizkuntza-gaitasuna

37. irudia. Hizkuntza-gaitasunaren bilakaera, adinaren arabera, EAEn. 1981-2001


0

10

20

30

40

50

60

70

>= 65

80

90

100Elebidunak

45-64 25-44 5-24

%

0

10

20

30

40

50

60

70

>= 65

80

90

100Elebidun hartzaileak

45-64 25-44 5-24

%

1981

Urteak

1986

1991

1996

2001

Adin-taldeak

0

10

20

30

40

50

60

70

>= 65

80

90

100Erdaldun elebakarrak

45-64 25-44 5-24

%

Adin-taldeak

Adin-taldeak

40


38. irudia. Elebidunen bilakaera, adinaren arabera, lurralde historikoetan. 1981-2001


0

10

20

30

40

50

60

70

>= 65

80

90

100Araba

45-64 25-44 5-24Adin-taldeak

%

0

10

20

30

40

50

60

70

>= 65

80

90

100Bizkaia

45-64 25-44 5-24Adin-taldeak

%

0

10

20

30

40

50

60

70

>= 65

80

90

100Gipuzkoa

45-64 25-44 5-24Adin-taldeak

%

1981

Urteak

1986

1991

1996

2001

go jaisten da ehunekoa. 45-64 taldean ia antzemanere ez da egiten beherakada, baina 25-44 taldean%90,8tik jaisten da %62,7ra. Hala ere, gazteenen ar-tean (5-24 urte); Ikusgarria da aldaketa, %79,2 izate-tik %23,8ra jaisten baita.

Bilbok eta Donostiak beren lurraldeen antzeko bila-kaera dute.

Bilbon, adibidez, elebidunak eta elebidun hartzaileakgutxi dira, ehunekotan, eta bilakaera antzekoa daaldi osoan, zertxobait egiten baitu atzeraka elebidu-nei dagokienez, eta zertxobait aurrera elebidun har-tzaileei dagokienez. Baina azken urteotan egonkortuegin da, baita gazteenen artean ere. Erdaldun eleba-karrak direla-eta, zaharrenen taldeetako bilakaeraegonkorra da, edo, agian, uneren batean gorakaegiten du zertxobait; talderik gazteenetan nabarme-na da beheranzko joera, eta nabarmenena talderikgazteenean. Joera hori, bestalde, areagotu egiten daurteak aurrera doazen neurrian.

Donostiak elebidun kopuru handi samarra daukabeste bi hiriburuen aldean. Horregatik, bilakaera erebestelakoa da elebidun hartzaileei dagokienez; halaere, elebidunen eta erdaldun elebidunen bilakaerabeste bi lurraldeetakoen antzekoa da. Elebidun za-harrenen taldea egonkorra izan zen 1981etik 1986arte, eta, ondoren, Bilbon baino gehixeago eginzuen behera, %34,5 izatetik, %26 izatera igaro bai-tzen; dena dela, ez dugu ahaztu behar abiapuntukoehunekoa hiru aldiz handiagoa zela Donostian Bilbonbaino. Hurrengo taldean (45-64) ez da jaitsierarikizan, eta ehunekoek egonkor diraute, gorabeherakgorabehera: %24 1981ean, eta %22,5 2001ean.Aurreko kasuetan bezala, gazteen taldeetako bilaka-eraren ezaugarri da etengabeko irabaziak aldi osoan;

irabazi horiek biziagoak dira, hala ere, gazteenen ar-tean, %18tik %63ra. Erdaldun elebakarren prozesuada gainerako hiriburuetan gertatzen denaren antze-koa: zaharrenen taldeak apur bat handitzen dira,baina, dena dela, 45-64 urte artekoen taldean iraba-ziak eten egin ziren 1991n, eta ehunekoa hasierakobalioetara etorri zen berriz ere (%59,6 1981ean,%65,3 1991n eta %58,4 2001ean).

25-44koen taldeak aldaketa txiki batzuk izan zituenaztertutako aldiaren lehen zatian, 1981etik 1991ra;horren ondoren, beheranzko bidea hartu zuen:1991n %57,2 ziren, eta 2001ean %40,4. Gainerakokasu guztietan bezala, gertaera askoz ere biziagoasuertatu zen gazteenen taldean (5-24 urte), eta%49,3 izatetik %13,7ra jaitsi zen, bai eta adin-taldehorretako multzorik txikiena bihurtu ere.

Hala ere, aurrez esan dugun bezala, elebidun har-tzaileen bilakaera desberdina da beste hirietako bila-kaeraren aldean. Hain zuzen, 25 urtetik gorako hirutaldeek antzeko jokabidea agertzen dute, alegia, zer-txobait jaisten dira 1981-1986 aldian, eta, ondoren,poliki-poliki, hasierako balioetara edo zertxobait go-rago igotzen dira etengabe. 5-24 urte artekoen tal-deak ez zuen aldaketarik izan balioetan hasieran(%32,7 1981ean, eta %32 1991n), baina hortik au-rrera beheranzko joera izan zuen, geldoa baina eten-gabea.

Euskal Autonomia Erkidegoa, lurralde historikoak etahiriburuak aztertzerakoan ikusi dugunez, hizkuntza-taldeen bilakaera, azken hogei urteotan, oro har, an-tzekoa da esparru guztietan, nahiz eta unean unekoaldakuntza txikiren bat izan.

Elebidunak, ehunekotan, gutxiago dira, lehen baino,45 urtetik gorako taldeetan; adin horretatik beherako

taldeetan, ordea, joera goranzkoa da, eta are gehia-go gazteenen artean.

Elebidun hartzaileen taldeetan daude alde handie-nak. Hain zuzen, eremu ez euskaldunetan antzekoehunekoak dituzte adin-talderik zaharrenetan, eta25-44 urte artekoen taldeak handitzen ari dira eten-gabe eta bizi samar. Goranzko joera hori azaltzen dabaita talderik gazteenean ere, baina eten egiten dajoera aldiaren erdialdean, eta gelditu edo zertxobaitjaitsi ere bai. Beste eremu batzuetan, elebidungehiago dauden eremuetan, alegia, 25 urtetik gora-ko talde guztiek dute antzeko joera: zertxobait jais-ten dira, eta, ondoren, poliki-poliki, etengabe, handi-tuz doaz, harik eta lehengo maila berera edo apurbat goragoko balioetara iritsi arte. Gazteenen tal-dean, berriz, hasieran geldituta zegoen, baina geroazkar samar hasi zen jaisten. Bukatzeko, erdaldunelebakarren bilakaera berdintsua da kasu guztietan:adin-talde zaharretan fluktuazio txikiak edo irabazitxikia ikusten da, eta 45 urtetik beherakoen artean,berriz, beherakada nabarmena, nahiz eta aldiarenhasieran 25-44 taldean ez zen aldaketa handirikizan. Gazteenen taldean, ikusgarria da beherakada.

41

Hizkuntza-gaitasuna

III.Hizkuntza-bilakaeraren

indizea (BILA)

1.

BILA indizearen gauregungo egoera (2001)

1.1. Sarrera

BILA indizea tipologizazioa da, lortzen dena hiz-kuntza-gaitasuna eta lehen hizkuntza aldagaiak

gurutzatuta. Zazpi taldek1 osatzen dute tipologia,norbanakoaren hizkuntza-garapenak izan ditzakeenaukerak islatzen dituztenak. Honako kasu honi da-gokionez, taldeak ezartzen dira hiztunak euskarazzein mailatan dakien kontuan hartuta, eta beste iriz-pide bat da ea hiztun horrek euskara izan zuen, ba-karrik edo gaztelaniarekin batera, lehen hizkuntza.Beraz, lehen hizkuntza euskara duenak baliteke gor-detzea edo galtzea, osorik edo zati bat, eta euskaraez badu lehen hizkuntza, baliteke ikastea, osorik edozati bat, edo ez ikastea.

Indize horrek balio du euskarak galdu edo irabazi di-tuen hiztunak zenbat diren jakiteko, bai eta hiztunakhizkuntza gorde ote duen, bizitza osoan zehar, jaki-teko.

2001eko Zentsuaren datuak oinarri hartuta, esangodugu, oro har, jendeak euskara gorde egiten duelaeta, galera txiki batzuk egon arren, askoz ere han-diagoak direla irabaziak, hiztun berriei esker. Hainzuzen, partzialki erdaldundutakoek eta erabat erdal-dundutakoek osatzen duten taldea biztanleriaren%2,1 dira, eta euskarak jasotzen dituen euskaldunberriak, berriz %10,9. Partzialki euskaldun berriakosatzen dutenen taldea azterketatik kanpo utzi

dugu, ez baitzegoen zehazterik hizkuntzara etortzenedo hizkuntza galtzen ari ziren.

BILA indizearen araberako egituraketa nabermen al-datzen da lurralde batetik bestera, bakoitzaren ezau-garri soziolinguistikoen arabera. Esaterako, Arabannagusi dira erdaldun zaharrak (%64), eta oso gutxidira euskaldun zaharrak (%2,9) eta jatorrizko elebidu-nak (%1,5). Hori dela-eta, ia ez da galerarik azaltzenduen talderik, bien artean %1 baitira. Hala ere, azpi-marratzekoa da euskaldun berrien taldeak duen in-darra (%12), hiru lurralde historikoetako ehunekorikhandiena.

Bizkaian ere nagusi da erdaldun zaharren taldea,erdiak baino gehiago baitira (%55). Baina euskal-dun zaharren taldea ere handi samarra da (%12),eta, ez, ordea, jatorrizko elebidunena, %2 bainoapurtxo bat gehiago dira-eta. Galeren taldeak Ara-ban baino zertxobait handiagoak dira, baina, halaere, bien artean ez dira %2ra iristen. Euskaldun be-rriak %10,4 dira, eta partzialki euskaldun berriek(euskara ikasten ari direnak edo ikasi dutenak) tal-de handia osatzen dute (%18), baina ez dago argizehaztuta zein eragin duten. Gipuzkoari dagokio-nez, lurralderik euskaldunena da. Euskaldun zaha-rrak dira talderik handiena (35,7), eta ondo-ondoan

45

Hizkuntza-bilakaeraren indizea (BILA)

1 Ikus taldeen definizioa glosarioan.

39. irudia. Hizkuntza-bilakaeraren indizea (BILA). EAE. 2001

Iturria: Hizkuntza Politikarako Sailburuordetza. Eusko Jaurlaritza. 2004.

%49,1

%10,9

%0,5%1,6

%16,6

%2,9

%18,4

Euskaldun zaharrak

Jatorrizko elebidunak

Euskaldun berriak

Partzialki euskaldun berriak

Partzialki erdaldunduak

Guztiz erdaldunduak

Erdaldun zaharrak


46


40. irudia. Hizkuntza-bilakaeraren indizea (BILA). 2001


%12,7

%33,0

%4,5

%11,2

% 35,7

%0,6%2,2

Gipuzkoa

%55,0

%2,3

%0,5

%1,4

%10,4

%12,1

%18,3

Bizkaia

%64,0

%11,6

%0,3%0,7

%19,0

%1,5

%2,9

Araba

Euskaldun zaharrak


Euskaldun berriak



Guztiz erdaldunduak

Erdaldun zaharrak

daude erdaldun zaharrak (%33). Euskaldun berrienehunekoak direla-eta, beste bi lurraldeetakoen an-tzekoa da Gipuzkoan ere (%11,2); bestalde, ja-torrizko elebidunen eta galerak erakusten dituztengainerako taldeen ehunekoak Araba eta Bizkaikoakbaino handixeagoak dira, baina kopuru txikiak dira,hala ere.

1.2. BILA indizea, udalerrika

Udal-egoeraren ikuspegi orokorra lortzearren, bimapa hartuko ditugu oinarri, agertzen dituzte-

nak bi talderik adierazgarrienen udal-ehunekoak, ale-gia, euskaldun zaharren eta euskaldun berrien ehu-nekoak.

Aurreko atalean hizkuntza-gaitasuna aztertu dugu,eta azaldu dugu euskara berreskuratzea hiriko gerta-karia eta gazteen artekoa dela. Orain, saiatuko garaegiaztatzen ea elebidunen bi talderik handienek,euskaldun zaharrak eta euskaldun berriak, islatzen

ote dituzten joera horiek berek, eta bat datozen gurehasierako ondorioekin.

Mapek, ikusten dugunez, ez dute, itxurari dagokio-nez, zerikusirik elkarren artean. Alde batetik, eus-kaldun zaharren ehunekoak adierazten dituenmapa daukagu; elebidunen ehunekoen banaketaerakusten duen maparen antzekoa da, oso. Ara-bako eta Bizkaiko mendebaldeko balioak oso txi-kiak dira, eta, beste alde batetik, Bizkaiko Ipar-ekialdean eta Gipuzkoako barnealdean bada osoesparru trinkoa, %80tik gorako balioak dituena.Euskaldun berrien ehunekoak agertzen dituen

47


41. irudia. Euskaldun zaharren ehunekoak, udalerrika. 2001 42. irudia. Euskaldun berrien ehunekoak, udalerrika. 2001


Euskaldun zaharrenportzentajea

80-10050-79,925-49,910-24,90-9,9

Euskaldun berrienportzentajea

20-2515-19,910-14,95-9,90-4,9

mapa oso bestelakoa da; hala ere, konparaziozkoazterketa egin aurretik, komeni da gogorarazteakontu bat, begi-bistakoa dena, baina sarritan kon-tuan hartzen ez dena. Euskaldun zaharren kopuruaoso handia den (%80-%90etik gora) eremuetan,nahitaezkoa da euskaldun berrien kopurua txikiaizatea; bada, beraz, alderantzizko erlazioa. Horiargi eta garbi ikusten da mapan, euskaldun zaha-rren mapako kolore gorria urdin bilakatzen da eus-kaldun berrien mapan. Alderantzizko erlazio horigertatzen da, bestalde, nahiz eta horren nabarmen

ez izan, euskaldun zaharren ehunekoa handi sa-marra den udalerrietan ere.

Gainerakoan, heterogeneoa da ehunekoen konbina-zioa, baina balio ertainak dira nagusi. Hala ere, kon-tuan hartu behar da udal txikietan nahikoa dela jen-de kopuru txiki bat aldaketa handiak eragitekoehunekoetan, eta, beraz, aldakuntza horiek ez diraadierazgarriak.

Hizkuntza-gaitasunari buruzko atalean aztertu ge-nuen elebidunen banaketa, zenbaki absolututan; eta

ikusi dugu elebidunak metropoli-guneetan daudelabatez ere. Gaur egun, dena dela, logiko samarra da,gune horietan bizi baita jende gehien.

Euskaldun zaharrei dagokienez, hala ere, gora-behera handiak daude banaketa dela-eta: metro-poli-guneek, Donostiak izan ezik, indarra galdudute, neurri ertaineko guneen mesedetan. Halabada, tokia hartu diete Gipuzkoako hiri-sareaegituratzen duten hiri ertainek (Eibar, Tolosa, Arra-sate/Mondragón,...) eta Bizkaiko ekialdeko eskual-

48


43. irudia. Euskaldun zaharren banaketa,kopuru absolututan, 44. irudia. Euskaldun berrien banaketa,kopuru absolututan, udalerrika. 2001 udalerrika. 2001


Udalerrien biztanleria

>– 50.00025.000-49.99910.000-24.9995.000-9.9991.000-4.999< 1.000Daturik gabe

deetako herri nagusiek (Durango, Gernika, Ber-meo, Ondarroa,...) ere. Nolanahi ere, euskaldunzahar gehienak hiri-eremuetan edo inguruetandaude oraindik ere.

Orain zehatzago aztertuko dugu arestian aipatutakobi taldeen (euskaldun zaharrak eta euskaldun be-rriak) banaketa, kopuru absolututan.

Euskaldun berriei dagokienez, kontzentrazio ikara-garria gertatzen da hiru hiriburuetan eta beren me-tropoli-guneetan. Euskaldun berrien kopurua, oro

har, eskualdearen demografia-neurriaren arabera-koa da. Horregatik, Bilbon dago euskaldun berrigehien, alde handiz; ondoren, Donostian; eta, azke-nik, Gasteizen.

Bitxia da barnealdearen egoera, bi mapak alderatze-rakoan, «basamortua» baitirudi, tokiren bat edo bes-te, alegia, neurri ertaineko hiriguneak (Durango, Ei-bar-Ermua, Arrasate/Mondragón,...) salbuetsita.

Baliteke uste izatea hori gertatzen dela halako edobestelako parametroak erabili ditugulako mapa egi-

teko, baina parametroak aldatzen baditugu, eta pun-tu bakoitzak jende kopuru txikiagoa adierazten badu(lehendabiziko kasuan 250 lagun adierazten zuen,eta, bigarrenean, 50 besterik ez), ikusiko dugu puntugehiago agertzen dela eta toki gehiagotan, jakina,baina toki berean dentsifikatu besterik ez dugu egi-ten; eta, agian, ez du halako «basamortu» itxurarik,baina egoerak berdina izaten jarraitzen du. Mapaarreta handiz aztertuz gero, ikusiko dugu euskaldunberrien banaketa bat datorrela, oro har, EAEko hiri-sare nagusiarekin; horrek erakusten du, are gehiago,hiri-gertakaria dela.

49


45. irudia. Euskaldun berrien banaketa,kopuru absolututan, udalerrika. 2001


Puntu 1 = 50 euskaldun berri

1.3. Euskararen irabaziak eta galerak

BILA indizean lortutako tipologietatik bi aztertuditugu arestian; horietako bat da euskaldun

berriena. Lehen hizkuntza euskara ez beste batizan dute, baina euskaraz ondo jarduten ikasi dute.Talde hori, beraz hiztun berriz osaturiko taldetzathar daiteke, hizkuntza horretara etorri dira. Ordea,badira beste bi talde euskara izan dutenak lehenhizkuntza, eta euskaraz hitz egiteko gaitasuna gal-du dutenak, oso-osorik edo zati batean, behintzat(erdaldunduak edo partzialki erdaldunduak). Hiz-kuntzak galdu dituenak dira horiek. Talde biak al-deratuz gero, jakingo dugu zein den hizkuntzarenprogresioa, eta ea joera positiboa edo negatiboaduen.

Talde horien emaitzak agertzen dituen grafikoa az-tertuz gero, ikusten dugu bai EAEn eta bai hiru lurral-de historikoetan ere, gehiago direla, alde handiz, hiz-kuntzara etorritakoak hizkuntzak galdu dituenakbaino. Grafikoan argi eta garbi ikusten da alde hori,eta, argi dago, beraz, progresioa hizkuntzaren alde-koa dela.

Ondoren, dagozkien mapen bidez, aztertuko duguea nola dauden banatuta, udalerrika, hizkuntzaraetorritakoak eta hizkuntzak galdu dituena.

Bizkaiko eta Gipuzkoako udalerri batzuetan, hizkun-tzara gehitutakoen kopurua batez bestekoa bainohandiago da; udal horietatik gehienak neurri ertainedo ertain-handikoak dira. Esaterako, Gipuzkoan,

Donostia, eta horrekin batera, inguruko herriak etaneurri ertaineko hiriak (Eibar, Zumarraga, Arrasate,Beasain,...) dira horietakoak; Bizkaian nabarmentzendira Getxo eta inguruak, bai eta Bilbo Handiko ezke-rraldeko zenbait udal, eta Ibaizabal ardatzeko gunehandienak ere: Basauri, Galdakao eta Durango. Udalhoriez gain, bada lerro bat, Ipar-MendebaldetikHego-Ekialdera, osatuta dagoena batez bestekoabaino ehuneko handiagoa duten udalez —mugakidedituzte, hala ere, aurkako joera erakusten duten bi

eremu—. Lerro horrek banatzen ditu, oro har, elebi-dun gehien duen eremua, batetik, eta elebidun ko-puru txikiena duena, bestetik. Hala ere, bi eremuhoriek badute ezaugarri bera: hizkuntzara etorrita-koen ehunekoa batez bestekoaren azpikoa da.

Galerez2 hitz egin aurretik, galera partzialak edoerabatekoak izan, gogorarazi behar dugu errealita-te bat, begi-bistakoa dena, baina halako azterke-tak egiterakoan, zenbaitetan, behintzat, kontuan

50


46. irudia. Euskararen irabaziak eta galerak. 2001


12

10

8

6

4

2

0

–2

–4

–6EAE Araba Bizkaia Gipuzkoa

%

Irabaziak eta galerak

Euskaldunberriak

PartzialkierdaldunduakGuztizerdaldunduak

2 Galeratzat hartzen da norbaitek lehen hizkuntza euskara edoeuskara eta gaztelania izanik, nekez aritzen bada euskaraz (galerapartziala) edo ez badu batere hitz egiten (galera osoa).

hartzen ez dena: ezer ez dagoen tokian ezin daezer galdu. Horrexegatik, hain zuzen, Bilbo Handi-ko ezkerraldean eta Enkarterrietan, biak ere Bizkai-koak, eta ia Araba osoan, ez dago ia inolako gale-rarik.

Galerak erakusten dituzten mapak aztertuz gero,ikusiko dugu oso udal gutxik dituztela galera han-diak; horrez gain, sakabanatuta daude udal horiek,eta, itxuraz, ez diote arrazoi jakin bakar bati eran-

tzuten. Hala ere, batez bestekoa baino galera kopu-ru handiagoa duten udalak aztertzen baditugu,erraz antzemango dugu eremu jakin batzuetan dau-dela. Araban, esaterako, galerak dituzten udalakgutxi dira, baina guztiak ere ingurunerik euskaldu-nenetakoak, alegia, Aramaio ingurukoak; eta horieierantsi behar zaizkie Bizkaiko bi udal, aurrekoenmugakide direnak, Ubide eta Otxandio. Bizkaianhiru ingurunetan biltzen dira galera gehienak; ingu-rune horiek «�» makur antzeko bat osatzen dute,

Ibaizabalen korridorean (Durangotik Basauriraino)hasten dena, ondoren Bilbo Handiko eskuinekoibarra hartzen duena, eta, azkenik, kostaldean bu-katzen dena, Getxotik Earainoko lerroan, bainabide batez, Mungia eta Gernika ere hartzen ditu.Bukatzeko, bada beste gune bat, Arratiako zenbaitherri eta Laudio (Arabako herri mugakidea) biltzendituena.

Gipuzkoari dagokionez, hiru gune nagusi daude.Lehenengoa da Donostiako metropoli-gunea; bi-garrena, Tolosa-Beasain gunea; eta, azkenik, batezbeste baino galera handiagoa duten gainerako he-rriak Deba korridorearen ingurukoak dira. Hiru horiekdira, ziurrenik, Gipuzkoako toki industrializatuenak,komunikazio-bide hobeak dituztenak, hiritartuta dau-denak, eta horren ondorioz, bizimoduan aldaketahandiagoa izan dutenak. Bizkaian ere aplika daitezkeirizpide horiek. Beraz, baliteke galera gehien gerta-tzen diren tokiek aipatutako ezaugarriren bat, edoguztiak, betetzea.

Nolanahi ere, galerei buruz luze aritu garen arren,ez dugu ahaztu behar EAEn euskarak irabazten di-tuen hiztun berriak, batez beste, %10,8 direla; bes-te era batera esanda, askoz ere gehiago direla hiz-tun berriak galera partzialak (%1,6) edo galeraosoak (%0,5) baino. Beraz, oro har, esan behardugu galerak oso txikiak direla, irabaziak baino as-koz ere gutxiago. Kopuru absolututan emanez gero,are argiago ikusiko dugu. Galerak, guztira, 40.000 la-gun pasatxo ziren (41.689), eta hiztun berriak, berriz,200.000 baino gehiago (215.220).

51


47. irudia. Hizkuntzara etorritakoen banaketa


Irabaziak (%)(Euskaldun berriak)

20-50

15-19,9 > batez beste

11-14,9

10,9 batez beste

< 10,9 < batez beste

1.4. BILA indizea, adinaren arabera

BILA indizea adin-taldeka aztertzeko, aurrekoanegin dugun bezala, euskaldun zaharrak eta

euskaldun berriak izango ditugu ardatz. Euskaldunzaharren ehunekorik handienak dira 80 urtetik gora-koen artean, eta, hortik beherako adinetan, jaitsizdoa harik eta 30-34 urtekoen taldera iritsi arte. Taldehorrek du ehunekorik txikiena, %20 baino gutxiagobaitira. Hurrengo taldeetan goranzko joera hartzen

du, eta gazteenei (5-9 urte) dagokienez, %25ekoada ehunekoa. Euskaldun berrien ehunekoak oso txi-kiak dira 50 urtetik gorako adin-talde guztietan.Hortik beherako adin-taldeetan goranzko joera har-tzen dute, etengabe eta motel; 30 urtekoetara iriste-an prozesua azkartu egiten da, eta ehunekorik han-dienak 10-14 urtekoen taldean dira. Laburbilduz,hizkuntza-gaitasuna aztertu genuenean bezala, eus-kaldun berrien ezaugarria da gazteak direla, etaeuskaldun zaharrei dagozkien ehunekorik altuenak

zaharrenen artean daude; hala ere, kopuru absolutu-tan, 25-45 urtekoen artean dago euskaldun zahargehien.

Lurralde historikoetako BILA bilakaera-indizeak era-kusten du, gaingiroki, antzekoak direla lurralde horie-tako eta EAEko balioak. Lurraldea zenbat eta eus-kaldunagoa izan, euskaldun zahar gehiago ditu, etaeuskaldun zaharrek ehunekorik altuenak dituzte za-harrenen artean. Erdiko adinetan atzeraka egitendute ehunekoek, eta, azkenik, hogeita hamar urtetik

52


48. irudia. Galera partzialen banaketa. 2001 49. irudia. Erabateko galeren banaketa. 2001


Galera partzialak (%)(Partzialki erdaldunduak)

5-12

2,5-4,9 > batez beste

1,7-2,4

1,6 batez beste

< 1,6 < batez beste

Galera osoak (%)(Guztiz erdaldunduak)

> 1,5

0,6-1,4

0,6

< 0,6

> batez beste

batez beste

< batez beste

beherako taldeetan handitu egiten dira balioak Gi-puzkoan, eta gutxiago, Bizkaian. Arabak, berriz, osoehuneko txikiak ditu adin-talde guztietan

Euskaldun berriak direla-eta, prozesu orokorra an-tzekoa da hiru lurraldeetan; oso ehuneko txikiak dira40 urte artekoen artean, eta hortik aurrera irabaziakhandiak dira, Araban handiagoa Bizkaian baino;gehienezko balioak 20-30 urtekoen artean gertatzendira. Gipuzkoak bestelako jokabidea du. Euskaldunberrien gertakaria zaharragoa da, eta gehienezko

balioa 30-35 urtekoen adin-taldean dago. Gazteenartean indarra galtzen ari da. Horrez gain, euskaldunberriek ez dute inoiz izan, Gipuzkoan, gainerako bilurraldeetan izan duten indarra; hori gertatu da, ziu-rrenik, euskaldun zaharren ehunekoa askoz ere han-diagoa izan delako.

Edonola ere, eta alde batera utzita euskara zenba-teraino dagoen errotuta lurralde bakoitzeko gizar-tean, aztertutako prozesuak ildo nagusiak erakustendizkigu, EAE osoan antzekoak direnak. Euskaldun

zaharren kopuruek goranzko nolabaiteko joera era-kusten dute adin-talde guztietan. Euskaldun berrieidagokienez, gehikuntza handia izan zen, baina gaz-teenen artean beheranzko joera etengabea islatzenda. Horrekin batera, baina, gero eta handiagoak diraeuskaldun zaharren eta jatorrizko elebidunen ehune-koak.

53


50. irudia. Hizkuntza-bilakaeraren (BILA) indizea, EAEn, 51. irudia. Hizkuntza-bilakaeraren (BILA) adin-piramidea, EAEn, adinaren arabera. 2001 adinaren arabera. 2001


Adin-taldeak

150 75 50 25 1507550250

>=85

80-84

75-79

70-74

65-69

60-64

55-59

50-54

45-49

40-44

35-39

30-34

25-29

20-24

15-19

10-14

5-9

100milaka 100 milaka125 125

Euskaldun zaharrak


Euskaldun berriak



Guztiz erdaldunduak

Erdaldun zaharrak

BILA

%0

%20

%40

%60

%80

%100

>=85

Adin-taldeak

80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

54


52. irudia. Lurralde historikoetako hizkuntza-bilakaeraren (BILA) indizea, adinaren arabera. 2001


%0

%20

%40

%60

%80

%100

>=85

Adin-taldeak

80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

Araba

%0

%20

%40

%60

%80

%100

>=85

Adin-taldeak

80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

Bizkaia

%0

%20

%40

%60

%80

%100

>=85

Adin-taldeak

80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

Gipuzkoa

Euskaldun zaharrak


Euskaldun berriak



Guztiz erdaldunduak

Erdaldun zaharrak

Hizkuntza-bilakaeraren indizea(BILA)

1.5. BILA indizea, udalerrika, adinaren arabera

Oro har, euskaldun zaharren banaketa bat da-tor, hizkuntza-gaitasunaren atalean aztertu du-

gunez, elebidunen banaketarekin. Dena dela, ehune-koetan bada alderik adin-taldeei dagokienez, batezere eremu euskaldunetan. Adinez zenbat eta gaztea-goak izan, ehunekoak ere behera egiten du. Balioriktxikiena 25-44 urteko adin-taldearena da. Hortik au-rrera aldatu egiten da joera, eta gora egiten duteehunekoek.

Gaur egungo joerek erakusten dutenez, handitzenari da, etengabe eta bizi-bizi, jatorrizko elebiduneneta euskaldun berrien kopurua.

Euskaldun berrien eta jatorrizko euskaldunen kopu-rua handitzea gertakari berria da, azken 20-25 ur-teetan indartu dena. Hain zuzen, mapak aztertuzgero, ikusiko dugu bi kasuetan, euskaldun berriaketa jatorrizko euskaldunak, erabat desberdinak di-rela gazteenen adin-taldea (5-24 urte) eta gainera-ko hirurak. Hala ere, bada alderik bi gertakarien ar-tean. Esaterako, euskaldun berrien fenomenoakEAE osoari eragiten dio, euskaldun zaharren ehu-nekoak oso altuak diren tokiei (gehienetan %80tikgorakoak) izan ezik; behin-behinean baino ez diraazaltzen askoz ere puntualagoa da elebidunakazaltzea.

Jatorrizko elebidun gehien dituzten udalak zein di-ren begiratuz gero, berehala konturatuko garagehienak neurri ertaineko hiriguneak direla, edo ho-rien mugakideak. Horrek erakusten du gertakari horihiri-gertakaria ere badela. Udal horiek guztiak, bes-talde, EAEko errepide nagusietan daude: Bilbo-Do-nostia autobidea, N-1 eta Getxo-Bermeo-Gernika-Mungia ingurunea. Bilbon eta Gasteizen, oraindikere, oso txikia da, ehunekotan, jatorrizko elebidunenkopurua.

55


56


53. irudia Euskaldun zaharren banaketa, adin-taldearen arabera. 2001 (%)


5etik 24 urtera artekoeuskaldun zaharrak



65 urte edo gehiagokoeuskaldun zaharrak

Portzentajeak

80-10045-79,920-44,90,1-19,90

57


54. irudia. Euskaldun berrien banaketa, adin-taldearen arabera. 2001 (%)


5etik 24 urtera artekoeuskaldun berriak



65 urte edo gehiagokoeuskaldun berriak

Portzentajeak

50-10030-49,915-29,95-14,90,1-4,90

58


55. irudia. Elebidunen banaketa, adin-taldeen arabera. 2001 (%)


Portzentajeak

20-10015-19,910-14,95-9,90,1-4,90




65 urte edo gehiagokoeuskaldun berriak

1.6. Euskararen irabaziak eta galerak,adinaren arabera

BILA indizea egiterakoan ezarritako sailkapenaaztertuz gero, arestian esan dugun bezala, bi

taldek agertzen dute euskararen galera «partzialki er-daldundutakoak» eta «erabat erdaldundutakoak»,

eta, aurrez aurre, irabaziak erakusten dituen bestetalde bat ere bada, euskaldun berriena.

Irudietan ikusten denez, joera orokorra berdintsua dakasu guztietan. Adina zenbat eta txikiagoa izan,gehikuntzak ikusgarri igotzen dira, eta gehienezkomaila 10-14 urtekoena da.

Galeren balioak txikiak dira adin-talde guztietan, etaez dago ia batere galerarik 25 urtetik beherakoen ar-tean.

Baliorik Handienak erdiko taldeetan daude, 35-50 urtebitartekoetan, eta txikiagoak dira zenbat eta zaharra-goak izan.

59


56. irudia. Galerak eta irabaziak, adin-taldeen arabera. 2001


Galerak eta irabaziak

Irabaziak

Galera partzialak

Galera osoak

45

40

35

30

25

20

15

10

5

0

–5>=65

Adin-taldeak

60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

EAE*%

45

40

35

30

25

20

15

10

5

0

–5>=65

Adin-taldeak

60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

Araba*%

* %0,5 inguruko edo gutxiagoko galerak ez dira irudikatu

Batez besteko irabaziak EAEn Batez besteko irabaziak Araban

60


57. irudia. Galerak eta irabaziak, adin-taldeen arabera. 2001


45

40

35

30

25

20

15

10

5

0

–5

Bizkaia*%

45

40

35

30

25

20

15

10

5

0

–5

Gipuzkoa*%

* %0,5 inguruko edo gutxiagoko galerak ez dira irudikatu

Batez besteko irabaziak Bizkaian Batez besteko irabaziak GipuzkoanGalerak eta irabaziak

Irabaziak

Galera partzialak

Galera osoak

>=65

Adin-taldeak

60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 >=65

Adin-taldeak

60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

2.

BILA indizearen bilakaera(1986-2001)

2.1. Sarrera

BILA indizeko taldeak ez dira neurri berekoak, ezEAEn, ezta lurralde historikoetan ere; eta, zen-

baitetan, aldatu ere zertxobait aldatu da azken 15urteotan.

Euskaldun zaharren eta jatorrizko elebidunen egoeraantzekoa da, edo irabazi txikiren bat izan dute; eus-kaldun berrien taldea, berriz izugarri handitu da (par-tzialki euskaldun berriak taldearen handitzea ez dahainbestekoa izan.)

Azken bi talde horien progresioak eragina du, ba-tez ere, erdaldun zaharren taldean, horien ehune-koa nahikotxo murrizten baita (EAEn, batez beste,10,6 puntu gutxiago). Beste alde batetik, partzialkieta erabat erdaldunduen taldeek atzera egin duteapur bat.

Azaldu berri ditugun joerak oso antzekoak dira, alde-ak alde, EAEn eta hiru lurralde historikoetan.

61


58. irudia. BILA indizea, EAE. 1986 59. irudia. BILA indizea, EAE. 2001

60. irudia. BILA indizearen bilakaera EAEn. 1986-2001


%59,7

%0,9%2,2

%12,5%3,5 %2,2

%18,9

%49,1

%0,5%1,6

%16,6

%10,8 %2,9

%18,4

%0

%20

%40

%60

%80

%100

Urteak

1986 1991 1996 2001

Euskaldun zaharrak


Euskaldun berriak



Guztiz erdaldunduak

Erdaldun zaharrak

Hizkuntza-bilakaerarenindizea (BILA)

62


61. irudia. BILA indizearen bilakaera lurralde historikoetan. 1986-2001


%0

%20

%40

%60

%80

%100

1986 1991 1996 2001

Araba

%0

%20

%40

%60

%80

%100

1986 1991 1996 2001

Bizkaia

%0

%20

%40

%60

%80

%100

1986 1991 1996 2001

Gipuzkoa

Euskaldun zaharrak


Euskaldun berriak



Guztiz erdaldunduak

Erdaldun zaharrak


2.2. BILA indizearen bilakaera, adinaren arabera(1986-2001)

Zaharrenen taldeetan, alegia, 65 urtetik gorakoenadin-taldeetan, biztanleria ia guztia bi taldetan

dago polarizatuta: euskaldun zaharrak eta erdaldunzaharrak. Gehiago dira erdaldun zaharrak, %60-%70artean baitaude aztertu diren urte guztietan. Adinhorretatik behera joan ahala, talde txikienek indarrahartzen dute, partzialki edo erabat erdaldunduen tal-deak izan ezik, azken horiek ez baitute ia aldaketarikehunekotan populazio osoan.

Gainerako talde txikiei dagokienez, jatorrizko elebi-dunen taldea handitu da gutxien: egonkor 40 urtetikgorakoen artean, eta hortik aurrera handitzen hastenda, etengabe; horregatik, urtetik urtera balio handia-goak azaltzen dira, batez ere gazteenen artean.Dena dela, balio horiek ez dira inoiz ere %10 bainohandiagoak.

Gehien handitu dena euskaldun berrien taldea da, etaaztertutako aldian, handitze-erritmoa gero eta bizia-goa izan da. 1996. urtetik aurrera pisurik handienekotaldea da gazteenen artean (15 urtetik beherakoak).

Euskaldun zaharrak eta erdaldun zaharrak direla-eta,nagusi baitira 65 urtetik gorakoen artean, alde han-dia dago bilakaerari dagokionez. 1986ko grafikoanikusten denez, euskaldun zaharren ehunekoa zertxo-bait jaitsi zen garai hartan, eta egonkortu egin zen 20urtetik beherakoen artean. Bilakaera, hasieran, gai-nerako urteetakoa bezalakoa izan zen; hala ere,denborak aurrera egin ahala, geldialdi hori piztu etaaldatzen hasi zen, eta taldea suspertu egin zen: geldiegotetik igaro zen, aztertutako aldiaren bigarren er-dialdean, adin-talde gazteenen artean gehikuntzamotel baina etengabea izatera.

1986an, aldiz, erdaldun zaharren taldeak etengabe-ko irabaziak eduki zituen 45-49 urtekoen adin-talde-ra iritsi arte, izan ere, adin-talde horrek zeukan kopu-rurik handiena. Talde horretatik aurrera, zenbat etagazteagoak izan, gutxiago ziren erdaldun zaharrak,eta prozesua are azkarragoa da gazteenen artean.Joera hori, iraun ez ezik, areagotu ere egin zen gero-ra, eta erdaldun zaharren taldea zahartu egin zen,nabarmen; gehienezko balioak talde beretan zeu-den, baina zaharragoak ziren lehen baino (gehienez-ko balioa izan zen, 1986an, 45-49 adin-taldean;1991n, 50-54 adin taldean; 1996an, 55-59 taldean;eta 2001ean, 60-64 adin taldean), eta, beste aldebatetik, gero eta azkarrago jaitsi ziren talde horrenehunekoak.

63


64


62. irudia. BILA indizearen bilakaera, adin-taldeen arabera, EAE. 1986-2001


1986Adin-taldeak

% 100 75 50 25 100 %7550250

>=8580-8475-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-14

5-9

1996Adin-taldeak

% 100 75 50 25 100 %7550250

>=8580-8475-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-14

5-9

1991Adin-taldeak

% 100 75 50 25 100 %7550250

>=8580-8475-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-14

5-9

2001Adin-taldeak

% 100 75 50 25 100 %7550250

>=8580-8475-7970-7465-6960-6455-5950-5445-4940-4435-3930-3425-2920-2415-1910-14

5-9

Euskaldun zaharrak


Euskaldun berriak



Guztiz erdaldunduak

Erdaldun zaharrak


IV.Etxean erabiltzen denhizkuntzaren indizea,

ERABIL

1.

ERABIL indizearen gauregungo egoera (2001)

1.1. Sarrera

ERABIL indizea lortu da BILA indizea (lehen hiz-kuntzaren eta hizkuntza-gaitasunaren arteko

konbinazioa) gurutzatu ondoren etxeko hizkuntzaadierazten duen aldagaiarekin.

Gurutzaketa horren emaitzak erakusten du BILA in-dizeko taldeek zein hizkuntza darabilten etxean,alegia, ea talde horiek euskaraz jarduten dutenetxean.

Hala bada, ERABIL indizeko taldeak izango diraBILA indizeko berberak, baina hiru bider, etxeangehienetan erabiltzen duten hizkuntzaren (euskara,euskara eta gaztelania, edo gaztelania) arabera bi-derkatuko baititugu. Alde batera utziko ditugu erdal-dundutakoak eta erdaldun zaharrak, ez baitakiteeuskaraz, eta beraz, gaztelaniaz baino ezin dute jar-dun.

Lehenengo eta behin, EAEko populazioa ERABIL in-dizearen arabera nola banatzen den aztertuko dugu.Ikusten dugunez, biztanleriaren erdia erabat er-daldunduez eta erdaldun zaharrez osatua dago.

Euskaldun zaharrak populazioaren %18,5 dira;talde horretan daude euskal hiztun aktibo ia guz-tiak, hau da, populazioaren %13. Talde horretakogehienak euskaldun aktiboak dira, ia hiru laurde-nak; bostetik bat aktiboak dira, bietan, euskarazeta gaztelaniaz, eta hamarrenak euskaldun zaharpasiboak.

Jatorrizko elebidunak direla-eta, (guztien arteko%3), nagusi dira bi hizkuntzetan jarduten dutenak,alegia, jatorrizko elebidun bietan aktiboak %62,6baitira; ondoren, jatorrizko elebidun pasiboak dire-nak daude (%30,1); eta, azkenik, euskaldun akti-boak (%7,4). Euskaldun berrien artean (%10,8), argieta garbi dira nagusi euskaldun pasiboak (%84,1);bietan aktiboak direnak %10 baino zertxobait gehia-go dira %11,8), eta euskaldun aktiboak, berriz, %4(%4,1) besterik ez.

Beste bi taldeek, partzialki euskaldun berriak dire-nek, batetik, eta partzialki erdaldunduak, bestetik,oso pisu desberdina dute. Lehendabizikoak, adibi-dez, populazioaren %15 baino gehiago hartzen du(%16,6), eta bigarrenak, berriz, %2 ere ez. Halaere, badituzte zenbait ezaugarri berdintsu, adibi-dez, ez daukate euskaldun aktiborik, eta euskaldunpasiboak dira, bi taldeetan, gehienak; baina ehune-koen banaketa oso desberdina da. Partzialki er-daldunduen herenak baino zerbait gehiago (%38,1)

67

Etxean Erabiltzen den Hizkuntzaren Indizea, ERABIL

63. irudia. ERABIL indizea, EAE. 2001 (%)


Guztiz erdaldunduaketa erdaldun zaharrak

Partzialkieuskaldun berriak

Partzialkierdaldunduak


49,6

1,00,6

15,8

0,8

9,1 1,30,9

0,41,8

0,2

1,83,8

12,9

Euskaraz aktiboak

Bietan aktiboak

Euskaraz pasiboak

Euskaldun berriak

Euskaldun zaharrak

aktiboak dira bi hizkuntzetan; euskaldun berrienartean, berriz, ehunekoa ez da 5era ere iristen(%4,7).

Lurralde historikoen arabera aztertzerakoan, kon-tuan hartu behar da Lurralde bakoitzak bere-bereakdiren ezaugarriak dituela, eta, horregatik, popula-zioaren egitura aldatu egiten da batetik bestera.Logikoa denez, lurraldea zenbat eta euskaldunagoaizan, handiagoa izango da euskararen erabilera,eta, beraz, handiagoa euskaldun aktiboen eta bihizkuntzetan aktiboak direnen kopuruak, eta, or-dea, gutxiago izango dira euskaldun pasiboak.Bestalde, nabarmen murriztuko da, lurralde horre-tan, jakina, erabat erdaldunduen eta erdaldun za-harren taldea.

Beraz, azken talde horrek, erdaldun zaharrenak, ale-gia, populazioaren bi heren hartzen ditu (%64,3),baina Gipuzkoan, aldiz, erdira dator ehunekoa(%33,6). Beste muturrean daude euskaldun akti-boak. Izan ere, Araban, %1,9 dira, Bizkaian, %8,5,eta Gipuzkoan, ordea, %27.

Lurralde bakoitzeko taldeak aztertuz gero, ikustenda euskaldun zaharren taldea izan ezik, populazioa-ren banaketa nahiko antzekoa dela taldeek hartzenduten tokiari dagokionez, baina ez, aldiz, ehunekoenbalioei dagokienez.

Esandakoaren ildotik, euskaldun zaharrak dira sal-buespena. Araban, esaterako, erdiak baino gutxiagodira euskaldun aktiboak; Bizkaian, baina, bi herendira, eta Gipuzkoan, hiru laurden. Gehikuntza horrekberarekin dakar, noski, bi hizkuntzetan aktiboak dire-nen kopurua murriztea (Araban %28, eta Gipuzkoan%19) eta euskaldun pasiboak asko urritzea (%24 eta%8 artean, hurrenez hurren).

Gainerako taldeei dagokienez, antzeko joera antze-maten da hiru lurraldeetan, eta erabilera-mailarenposizio erlatiboa ere berdina da hiruretan. Jatorrizkoelebidunen artean, esaterako, gehienak aktiboak dirabi hizkuntzetan; euskaldun berrien, partzialki euskal-dun berri direnen eta partzialki erdaldunduen artean,ordea, euskaldun pasiboak dira gehienak; hala ere,azpimarratzekoa da asko direla, proportzioan, par-tzialki erdaldunduen artean, bi hizkuntzetan aktiboak

direnak: gertakari horrek zerikusia dauka, zer esanikez, beren lehen hizkuntza euskara hutsik edo gazte-laniarekin batera izatearekin.

68


64. irudia. Euskararen etxeko erabilera, lurraldeka. 2001 (%)


Bizkaia

Araba

Gipuzkoa

ERABIL indizea

Euskaraz aktiboak

Bietan aktiboak

Euskaraz pasiboak

Euskaraz ez dakite edoguztiz ahaztu dute

55,4

29,96,2

8,5

33 ,6

25,6

13,8 27,0

64,3

30,53,41,9

69


65. irudia. ERABIL indizea, Araba. 2001 (%)


Euskaldun berriak



Jatorrizkoelebidunak

Euskaldunzaharrak

64,3

18,5

10,2

1,10,4 0,6

0,80,1

0,70,81,4

0,20,5

0,5

66. irudia. ERABIL indizea, Bizkaia. 2001 (%) 67. irudia. ERABIL indizea, Gipuzkoa. 2001 (%)


55,4

0,90,5

17,7

0,69,0

1,00,3

0,81,40,2

1,42,6

8,0


Euskaldun berriak




Euskaldunzaharrak

E

B

E33 ,6

26,0

6,92,80,4

3,01,10,6

1,8

8,8

1,2

11,5

0,91,3 Guztiz erdaldunduak

eta erdaldun zaharrak

Euskaldunberriak


Partzialkieuskaldun berriak


Euskaldunzaharrak

Euskaraz aktiboak

Bietan aktiboak

Euskaraz pasiboak

1.2. Azterketa, udalerrrika

Lurralde historikoetan aipatu ditugun joera oro-korrek berdin-berdin balio dute udaletarako.

Hau da, euskararen erabilera asko aldatzen da uda-la eremu euskaldunean egon ala ez; horrek erakus-ten du zenbateraino den garrantzitsua, hizkuntzabat edo beste aukeratzeko, sareko euskaldunendentsitatea.

1.3. ERABIL indizea, adinaren arabera

Arestian esan dugun bezala, etxean euskara era-bili ohi duten ia hiztun guztiak euskaldun zaha-

rren taldekoak dira. Proportziorik handiena 65 urtetikgorakoen artean dago; adin horretatik behera, jaitsiegiten da etxean batez ere euskaraz hitz egiten du-tenen ehunekoa, eta 30-34 urtekoen adin-taldekoekerabiltzen dute gutxien. 30 urtetik beherakoen arteanberriro hasten da goranzko joera, eta 65-75 urte ar-tekoen erabilerara iristen da.

Nolanahi ere, etxean euskara erabili ohi duten lagu-nen ehunekoa ez da adin-talde batean ere %20tikgorakoa eta %25, ordea, 80 urtetik gorakoen eta 10urtetik beherakoen artean, gaztelaniarekin baterahitz egiten dutenak ere talde horretan sartzen badi-tugu.

Dena dela, lehen hizkuntza zein den, aldatu egitenda euskararen erabilera: euskaldun zaharrek era-biltzen dute gehien etxean. Etxean euskaraz jar-dun ohi duten euskaldun zaharren ehunekoa osoantzekoa da adin-talde guztietan, batez beste %70.Proportzioari dagokionez, zertxobait gehiago dira

50 urtetik gorakoen eta 15 urtetik beherakoen ar-tean.

Era berean, bost euskaldun zaharretik batek erabiliohi du etxean bai gaztelania eta bai euskara ere.Proportzioa handiagoa da adin-taldea zenbat etagazteagoa izan, eta baliorik handiena 35-39 adin-taldeari dagokio. Azkenik, hamar euskaldun zaha-rretik batek batez ere gaztelania erabiltzen du etxe-an. Halakoen artean, adinaren araberako aldeakagerikoak dira: gaztelania besterik erabiltzen ez du-

tenen proportzioak behera egiten du adinak berakere behera egiten duen neurrian: gazteenen pro-portzioa (%6,9) zaharrenen proportzioaren (%13,4)erdia da.

Oso bestelakoak dira emaitzak, euskararen etxekoerabilera dela-eta, euskaldun berrien taldea aztertu-ta. Batez beste, %4,1ek erabili ohi du batez ere eus-kara etxean, baina alde handiak daude adin-taldeenartean. 30 urtetik beherako euskaldun berrietatik,batez beste %2k baino gutxiagok erabili ohi dute

70


68. irudia. EAE, ERABIL indizea, adin-taldeen arabera. 2001


Adin-taldeak Euskaldun zaharrak Euskaldun berriak

20 10 0 4030201003040

Euskaraz aktiboak

Bietan aktiboak

Euskaraz pasiboak

% %

>=85

80-84

75-79

70-74

65-69

60-64

55-59

50-54

45-49

40-44

35-39

30-34

25-29

20-24

15-19

10-14

5-9

71


69. irudia. EAE, euskaldun zaharrak, adin-taldearen arabera. 2001

70. irudia. EAE, euskaldun berriak, adin-taldearen arabera. 2001 71. irudia. EAE, jatorrizko elebidunak, adin-taldearen arabera. 2001


%0

%20

%40

%60

%80

%100

>=85

Adin-taldeak

80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

Euskaraz aktiboak

Bietan aktiboak

Grupos de edad

%0

%20

%40

%60

%80

%100

>=85

Adin-taldeak

80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

%0

%20

%40

%60

%80

%100

>=85

Adin-taldeak

80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9

euskara etxean; 35-60 urte arteko euskaldun berrienartean, berriz, %13 ingurukoa da batez bestekoa. 60urtetik gorakoen artean ere behera egiten du. Bi hiz-kuntzak erabiltzen dituztenen batez besteko propor-tzioa zerbait handixeagoa da (%11,8); hala ere, adin-taldeka aztertuta, batez ere euskara erabiltzendutenen antzeko joera erakusten dute, erabileraridagokionez: 30 urtetik beherakoen eta 60 urtetik go-rakoen artean ehunekoak txikiak dira, eta erabilera-ren batez bestekoa bikoiztu egiten da 35-60 urte ar-teko adin-taldeetan.

Orain arte azaldutako emaitzek argi eta garbi era-kusten dute euskaldun berri gehienek (%84,1) gazte-lania baino ez dutela erabiltzen etxean. Bestalde,30 urtetik beherakoen artean, gaztelaniaren erabilerabatez bestekoa baino handiagoa da, %90 ingurukoabaita.

Euskaldun berriek etxean euskara horren gutxi era-biltzen dute beren etxeetan oso txikia delako elebi-dunen dentsitatea, eta, oro har, trebeagoak direlakogaztelaniaz, eta errazago egiten zaie.

Beste alde batetik, jatorrizko elebidun gehienek bihizkuntzak erabili ohi dituzte (%62,6), eta ez da ia al-derik adin-taldeen arabera. Hala ere, azpimarratuegin behar da batez bestekoa baino handiagoak di-rela erabilera-ehunekoak 35 eta 60 urte artean. Ba-tez ere euskara erabili ohi duten jatorrizko elebidu-nak dira, %5 batez beste, 25 urtetik beherakoenartean; 30-55 urte arteko taldeetan %10 bainogehiago dira; eta zaharrenen taldeetan balioek behe-ra egiten dute. Azkenik, jatorrizko hiru elebidunetatikia batek (%30,1) gaztelania baino ez du erabiltzenetxean. Adin-taldeen araberako aldeak ez dira adie-

razgarriak, baina nabarmentzeko da 25 urtetik behe-rakoen artean proportzioa batez bestekoa bainohandiagoa dela.

1.4. Etxean erabiltzen den hizkuntza, etxekoelebidunen dentsitatearen arabera

Hizkuntza bata ala bestea erabiltzeko, berebizikogarrantzia du hiztun-dentsitateak, eta, horrekin

batera, hizkuntza horretan hitz egiteko erraztasunak,alegia, trebetasunak, ere bai. Bi faktore horien ga-rrantzia ondo asko egiaztatu dute orain arte egindakoEuskal Herriko hiru inkesta soziolinguistikoetakoemaitzek. Euskarari dagokionez, badakigu, bestalde,elebidun-dentsitatea erabakigarriagoa dela etxeanerabiltzerakoan, gainerako esparruetan (lagunarteanedo lanean, esaterako) baino. Are gehiago, euskaraizan dadin ohiko hizkuntza etxean, behar-beharrez-koa da etxeko guztiek jakin dezaten euskaraz hitzegiten. Nahikoa da familiako kide bakar batek euska-raz ez jakitea erabilerak oso behera egiteko.

Esku artean dauzkagun emaitzek erabat berrestendute premisa hori. Hau da, EAEko familien elebidun-dentsitatea %80tik gorakoa bada, euskara erabili ohidute %72,3tan etxean, eta %17,4tan gaztelaniabeste erabiltzen dute euskara. Gainerakoetan gazte-lania erabili ohi dute (%10,3).

Baina elebidun-dentsitateak %80tik behera egitenbadu, erabilera, kasurik onenean ere (dentsitatea%60-%80 artekoa da), %16,5era jaisten da. Hala-koetan, bi hizkuntzen erabilera %33,7koa da. Etxekoelebidun-dentsitatea %60tik beherakoa bada, iainork ez ohi du erabiltzen euskara, eta bi hizkuntzenerabilera ere %13 ingurukoa da halakoetan.

Euskararen erabilera hiru lurralde historikoetan etaelebidun-dentsitatearen arabera neurtuz gero, emai-tzek argi erakusten dute zeinen garrantzitsuak direnatal honen hasieran aipatu ditugun bi faktoreak: hiz-kuntza batean edo bestean aritzeko trebetasun-mai-la (erraztasuna) eta elebidunen dentsitatea. Bizkaian,eta batez ere, Gipuzkoan, elebidunen proportzioa,oro har, eta, bereziki, euskaldun zaharren propor-tzioa, handiagoa da Araban baino. Horregatik, hainzuzen, etxeko erabilera askoz ere handiagoa da au-rreko bietan Araban baino. Arabako lurraldean, ele-bidunen dentsitatea txikia da, eta horietatik gehienakeuskaldun berriak dira; hori dela-eta, gehienak tre-beago aritzen dira gaztelaniaz, eta, beraz, etxekoerabilera asko jaisten da, kopurutan, nahiz eta etxe-ko guztiek edo ia guztiek ere euskaraz hitz egiten ja-kin.

72


73


72. irudia. Etxeko hizkuntza, etxeko elebidunen dentsitatearen arabera. 2001 (%)


Euskera. 2001

Biak. 2001

Gaztelania. 2001

Etxeko hizkuntza

Etxeko elebidunen dentsitatea<25 25-44 45-59 60-80 >80

Gipuzkoa


Bizkaia


Araba


EAE

%0

%20

%40

%60

%80

%100

%0

%20

%40

%60

%80

%100

%0

%20

%40

%60

%80

%100

%0

%20

%40

%60

%80

%100

V.Ondorioak

Ondorioak

Begi-bistakoa da azken hogei urteotan euskara-ren ezagutza handitu egin dela Euskal Autono-

mia Erkidegoan (EAE). Elebidunak bostetik bat ziren1981. urtean, eta 2001ean berriz, herenak ziren; ho-rrek esan nahi du euskarara etorri direla beste200.000 hiztun potentzial. Gehikuntza hori, bestalde,orokorra izan da, izan ere hiru lurralde historikoetangertatu da; are gehiago, adin-talde guztietan ere ha-laxe gertatu da, 65 urtetik gorakoen taldean izanezik.

Euskarak, kopuruei dagokienez, aurrera egin du, bai,eta horrekin batera, elebidun eredu berriaren ezau-garriak ere finkatuz joan dira; ez da, lehen bezala,landa-eremukoa, eta, bestalde, euskaldun berri ho-rren familia- eta gizarte-ingurunea ez da, bereziki,euskalduna. Gaur egun, elebidun gehienak (%66,3)hirietan bizi dira, batez ere hiru hiriburuetako metro-poli-guneetan eta EAEko errepide sare nagusietanlerratzen diren 10.000 biztanletik gorako udaletan;eta, horietan ez ezik, kostaldeko banakako zenbaitgunetan ere bai. Beraz, elebidun gehienak bizi dirapopulazio-dentsitate handieneko guneetan; gunehorietako ezaugarrietako bat da erdaldun elebaka-rren indizea oso altua dela. Ezaugarri horrek, jakina,zuzenean eragiten du elebidunek euskara erabiltze-ko dituzten aukeretan.

Baina euskararen egoera sakon aztertzen hasi aurre-tik, behar-beharrezkoa da kontuan hartzea bi gerta-kari, epe ertain eta luzean ondorio garrantzitsuakedukiko dituztenak gure hizkuntzaren bilakaeran.Batetik, jaiotza-tasa oso txikia denez, populazioa az-kar ari da zahartzen; bestetik, XX. mendeko azkenhamarkadatik aurrera atzerritar asko ari da iristen

gure lurraldera. Biztanleria zahartzea ez da gertakariberria, baina hainbeste atzerritar, gehienak gazteak,etortzea, bai, ordea. Horiek erabat gizarteratu daite-zen, lehenetsi beharrekoa da ekimenak proposa-tzea, euskara ahalik eta errazen eta era naturaleneanjaso dezaten.

Arestian ere aipatu dugu elebidunen kopurua askohanditu dela azken hogei urteotan. Dena dela, egiada EAEko biztanleen erdiek ez dakitela euskaraz,eta, horregatik, bide luzea dagoela egiteko oraindikere.

Horrek garamatza aztertzera ea zein izan direneuskara ikasteko bide nagusiak. Badakigu belau-naldien arteko hizkuntza-transmisioa lortu ohi delafamiliaren edo hezkuntza-sistemaren bidez eta hel-duen irakaskuntzaren bidez. Euskarari dagokionez,familia-transmisioa da, EAEn, ia %100. Galerak, orohar, oso txikiak dira, eta ez da batere galerarik gaz-teenen artean. Gainera, gertakari hori laster eginbeharreko ikerketa batek berretsiko badu ere, esangenezake euskararen familia-transmisioak ez duelabehar horretarako baldintza egokiena, hau da, aitaeta ama elebidunak izatea; gero eta ohikoagoa daaita edo ama, bietatik bat bakarrik, izatea elebidun.Halakoetan, euskararekin batera gaztelania ikasi ohidute haurrek.

Nolanahi ere, inolako zalantzarik gabe, hezkuntza-sistemak jarraitzen du izaten biderik garrantzitsuenaeuskara ikasteko. Hizkuntza-ereduak ezarri zirenetik,etengabe handitu da B eta D ereduetan matrikulatu-tako ikasleen kopurua, eta neurri berean murriztu daA ereduan matrikulatutakoena. Baina, oraindik ere,egoera oso desberdina da, ikasketa-maila zein den.Adibide bat ematearren, A eredua da nagusi Lan-

bide Heziketan, eta Haur Hezkuntzan, esaterako,10 ikasletik 9k B eta D ereduetan ikasten dute.

Beraz, elebidunak gehitzea gazte-gertakaria da. 20 ur-tetik beherako adin-taldeetan nagusi dira elebidunak.Horrez gain, adin-taldea zenbat eta gazteagoa izan,handiagoa da elebidunen ehunekoa. Eta kopuru ab-solutuei dagokienez ere, elebidun gehienek (%47,6)30 urte baino gutxiago daukate.

Gazte elebidun gehienen familia-ingurunea eta harre-man-ingurunea erabat erdalduna da. Beren familie-tan inork ere ez daki euskaraz, eta populazio-dentsi-tate handiko metropoli-gune oso erdaldunetan bizidira. Euskaldun berriak dira, hau da, lehen hizkuntzaeuskara ez besteren bat izan dutenak, eta, aurrezadierazi dugunez, eskolan ikasi dutenak.

Elebidunen artean, oraindik ere, euskaldun zaharrakdira nagusi, hau da, lehen hizkuntza euskara izan etagaur egun ere ondo hitz egiten dutenak. Baina lurral-deka, udalerrika edo adin-taldeka zehatzago azter-tuz gero, bestelako errealitatea ikusi ahal izangodugu. Bizkaian eta Gipuzkoan, oro har, euskaldunzahar gehiago dago euskaldun berri baino, bainaAraban alderantziz gertatzen da, izan ere lau euskal-dunetatik hiru euskaldun berriak dira. Bestalde, me-tropoli-gune handietan eta 25 urtetik beherakoetanere nagusi dira euskaldun berriak.

Gazte elebidunek daukaten ingurunea ez da apropo-sena euskararen erabilerak, oro har, gizartean, etabereziki etxean, aurrerapen handirik izan dezan. Eus-kal Herrian orain arte egindako hiru inkesta soziolin-guistikoen emaitzek argi erakutsi dute zein diren fak-torerik garrantzitsuenak euskara erabili ahal izateko:sarean dagoen elebidun-dentsitatea, batetik, etaeuskaraz hitz egiteko trebetasuna (erraztasuna),

77

Ondorioak

bestetik. Azken faktore horrek lotura estua du lehenhizkuntzarekin. Bestalde, inkesta horien emaitzekdiotenaren arabera, euskararen etxeko erabilera ber-matuta dago familiako kide guztiak euskaldunak di-renean, baina nahikoa da familiako kide batek ez ja-kitea erabilerak behera egiteko nabarmen.

Etxeko euskara-erabilera erreala aztertuz gero, ale-gia, geure buruari galdetzen badiogu ea gaur egun,EAEko populazio osoa kontuan hartuta, duela hamarurte baino gehiago hitz egiten den euskaraz, bereha-la ikusiko dugu, oro har, erabilera ez dela askorik al-datu, baina 25 urtetik beherakoen artean handituegin dela. Gehikuntza hori gertatzen da gero etagehiago direlako euskara, zer edo zer, behintzat,ikasi duten gurasoak, eta nahiz eta ez diren gai zu-zen hitz egiteko (elebidun hartzaileak), euskaraz ari-tzen dira beren seme-alabekin.

Gure helburua baldin bada elebidun horientzat, eus-kara ikasi dutenentzat eskolan edo euskalduntzea-ren zein alfabetatzearen bidez, eta gero eta gehiagodiren horientzat, euskara ohiko tresna izatea; nahibadugu gero eta jende gehiagok hitz egitea euska-raz; nahi badugu etxean ez ezik gainerako esparrue-tan ere maizago eta gehiago erabiltzea euskara,ezinbestekoa da elebidunek euskaraz hitz egin deza-ten erraz, trebe eta naturaltasun osoz.

Premisa hori gauza jakina da, baina egia ere bada;eta bada, bestalde, gure hizkuntzaren erabilera sus-tatzeko edozein ekintzaren abiapuntu eta helburuere: hitz egiteko bide erraza eta atsegina ez bada,nekez hitz egingo dugu euskaraz gehiago eta tokigehiagotan. Eta horretarako, behar-beharrezkoa dahiztunen hizkuntza-gaitasuna hobetzea eta elebidu-nei aukerak eskaintzea euskaraz jardun dezaten.

Jomuga hori izanik, jarduera, zerbitzu eta produktuatsegin gehiago euskaraz eskainiz gero, balitekekontsumitzaile eta erabiltzaileen ohiturak aldatzea,eta, horren ondorioz, euskaraz mintzatzea ohiko iza-tea eguneroko jardueretan, besteekiko harremane-tan eta gure ohituretan ere bai.

78


VI.Glosarioa

1981-2001eko tarteanazterketa soziolinguistikoanerabilitako aldagaien etakontzeptuen definizioa

Hizkuntza-gaitasuna (HPS)1

Hizkuntza (euskara) zenbateraino menperatzen denezagutzeko, oinarrizko hizkuntza-trebetasunak (uler-tu, hitz egin, irakurri eta idatzi) gurutzatzen dituen ti-pologia.

Elebidunak

Euskaraz gutxienez «ondo» ulertu eta hitz egiten du-tenak.

Elebidun hartzaileak (HPS)

Euskaraz «nekez» hitz egin edo, hitz egin ez arren,«ondo» ulertu edo irakurtzen dutenak.

Erdaldun elebakarrak (HPS)

Ez dutenak euskaraz batere hitz egiten, ezta «ondo»ulertzen ez irakurtzen.

Etxeko hizkuntza

Etxean maizen hitz egiten den hizkuntza.

Hizkuntza-bilakaeraren tipologia (BILA)

Biztanleriaren hizkuntza-bilakaera zer-nolakoa izanden aztertzeko ama-hizkuntza eta hizkuntza-gaitasu-na gurutzatzean oinarritutako tipologia (HPS). Guru-tzatze horretatik eratorritako kategoriak 15 badiraere, azterketa egiteko 7tan bildu dira.

Euskaldun zaharrak

Ama-hizkuntza euskara izan eta euskaraz «ondo»ulertu eta hitz egiten duten pertsonak.


Ama-hizkuntza euskara eta gaztelania izan eta eus-karaz «ondo» ulertu eta hitz egiten duten pertsonak.


Ama-hizkuntza euskara edo euskara eta gaztelaniaizan eta euskaraz «nekez» hitz egin edo, hitz egitenez badute ere, «ondo» ulertu eta irakurtzen dutenpertsonak.

Guztiz erdaldunduak

Ama-hizkuntza euskara edo euskara eta gaztelaniaizan eta euskaraz ez hitz egin, ezta «ondo» ulertu ezirakurri ere egiten ez duten pertsonak.

Euskaldun berriak

Ama-hizkuntza gaztelania edo euskara ez den bestehizkuntza bat izan eta euskaraz «ondo» ulertu etahitz egiten duten pertsonak.


Ama-hizkuntza gaztelania edo euskara ez den bestehizkuntza bat izan eta euskaraz «nekez» hitz eginedo, hitz egiten ez badute ere, «ondo» ulertu eta ira-kurtzen duten pertsonak.

Erdaldun zaharrak

Ama-hizkuntza gaztelania edo euskara ez den bestehizkuntza bat izan eta euskaraz ez hitz egin, ezta«ondo» ulertu ez irakurri ere egiten ez duten pertso-nak.

Etxeko hizkuntzaren erabileraren tipologia(ERABIL)

Biztanleriaren hizkuntz jarduera-maila neurtzeko hiz-kuntza-bilakaeraren tipologia laburtuaren eta etxekohizkuntza gurutzatzean oinarritutako tipologia. Guru-tzatze horretatik eratorritako kategoriak 36 badiraere, azterketa eraginkorra izan dadin, 15etan bildudira.

Euskaldun zahar aktiboak

Ama-hizkuntza euskara izan eta euskaraz «ondo»ulertu eta hitz egin, eta etxeko hizkuntza euskara du-ten pertsonak.

Euskaldun zaharrak bietan aktiboak

Ama-hizkuntza euskara izan eta euskaraz «ondo»ulertu eta hitz egin, eta etxeko hizkuntza euskara etagaztelania duten pertsonak.

81

Glosarioa

1 Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak finkatutako sailkapena.

Euskaldun zahar pasiboak

Ama-hizkuntza euskara izan eta euskaraz «ondo»ulertu eta hitz egin, eta etxeko hizkuntza gaztelaniaduten pertsonak.

Jatorrizko elebidun aktiboak

Ama-hizkuntza euskara eta gaztelania izan eta eus-karaz «ondo» ulertu eta hitz egin, eta etxeko hizkun-tza euskara duten pertsonak.

Jatorrizko elebidunak bietan aktiboak

Ama-hizkuntza euskara eta gaztelania izan eta eus-karaz «ondo» ulertu eta hitz egin, eta etxeko hizkun-tza euskara eta gaztelania duten pertsonak.

Jatorrizko elebidun pasiboak

Ama-hizkuntza euskara eta gaztelania izan eta eus-karaz «ondo» ulertu eta hitz egin, eta etxeko hizkun-tza gaztelania duten pertsonak.

Partzialki erdaldundu aktiboak

Ama-hizkuntza euskara edo euskara eta gaztelaniaizan eta euskaraz «nekez» hitz egin edo, hitz egitenez badute ere, «ondo» ulertu eta irakurri, eta etxekohizkuntza euskara duten pertsonak.

Partzialki erdaldunduak bietan aktiboak

Ama-hizkuntza euskara edo euskara eta gaztelaniaizan eta euskaraz «nekez» hitz egin edo hitz egitenez badute ere, «ondo» ulertu eta irakurri, eta etxekohizkuntza euskara eta gaztelania duten pertsonak.

Partzialki erdaldundu pasiboak

Ama-hizkuntza euskara edo euskara eta gaztelaniaizan eta euskaraz «nekez» hitz egin edo, hitz egitenez badute ere, «ondo» ulertu eta irakurri, eta etxekohizkuntza gaztelania duten pertsonak.

Euskaldun berri aktiboak

Ama-hizkuntza gaztelania edo euskara ez den bestehizkuntza bat izan eta euskaraz «ondo» ulertu etahitz egin eta etxeko hizkuntza euskara duten pertso-nak.

Euskaldun berriak bietan aktiboak

Ama-hizkuntza gaztelania edo euskara ez den bestehizkuntza bat izan eta euskaraz «ondo» ulertu etahitz egin, eta etxeko hizkuntza euskara eta gaztela-nia duten pertsonak.

Euskaldun berri pasiboak

Ama-hizkuntza gaztelania edo euskara ez den bestehizkuntza bat izan eta euskaraz «ondo» ulertu etahitz egin, eta etxeko hizkuntza gaztelania duten per-tsonak.

Partzialki euskaldun berri aktiboak

Ama-hizkuntza gaztelania edo euskara ez den bestehizkuntza bat izan eta euskaraz «nekez» edo hitzegiten ez badute ez, «ondo» ulertu eta irakurri, etaetxeko hizkuntza euskara duten pertsonak.

Partzialki euskaldun berriak bietan aktiboak

Ama-hizkuntza gaztelania edo euskara ez den bestehizkuntza bat izan eta euskaraz «nekez»edo hitz egi-ten ez badute ere, «ondo» ulertu eta irakurri eta etxe-ko hizkuntza euskara eta gaztelania duten pertso-nak.

Partzialki euskaldun berri pasiboak

Ama-hizkuntza gaztelania edo euskara ez den bestehizkuntza bat izan eta euskaraz «nekez»edo hitz egi-ten ez badute ere, «ondo» ulertu eta irakurri eta etxe-ko hizkuntza gaztelania duten pertsonak.

82


Salneurria: 10 €

9 788445 722367

ISBN 84-457-2236-0

Documents

III. Mapa Soziolinguistikoa...Ondarroa Tolo sa Bilbao M.G. Santurtzi Getxo Sopelana Leioa Erandio Bilbao Galdakao Basauri Portugalete Sestao Barakaldo Arrigorriaga V. de Trapaga/ Trap