İDİL (VOLGA)BULGARHANLIĞI

(VII –XV YY.)

İdil( volga) Bulgar Devleti ,Büyük Bulgar Devletinin yıkılmasıyla İdil bölgesinde kurulan bulgar devletidir.İtil Bulgar Devleti ilk bulgar devleti olarak bilinen Büyük Bulgaryanın Hazarlara mağlub olup (640)dağılmasıyla ortaya çıkmış bir devllettir.Mağlubiyet sonucu ön bulgarlar/otuzoğuzlar iki kola ayrılmıştır.

İdil (volga) Bulgar hanlığının ilk bilinen hanı Kontrag Han’ın oğlu Asparuh ile güneye göç eden kol balkanlarda bir devlet kurmuş.(bu birinci bulgar devletidir(günümüz bulagaristanın temeli))

Kontrag han ile kuzeye göç edenler idil (volga)nehrine bitişik bir hanlık kurmuşlardır.(buda idil bulgar hanlığıdır.)

Bulgarlar bulundukları bölgedeki yerli halkı fin-ugorları ve Ms 3yydan beri buradaki farklı Türk topluluklarını da yönetimlerinde birleştirip çevreyi hızla Türkleştirmişlerdir.(ancak devletin ilk 200 yılı hakkında bilgi yok çünkü medeni merkezlere uzak)

İdil( volga)Bulgar hanlığının en geniş sınırları volga (itil) ve kama(çulman )ya kadar uzanmıştır.

Kuruluşundan itibaren İdil (volga) Bulgarları Hazarlara bağlıdır(sadece vergi).iç-dış ilişkilerde büyük oranda serbesttirler.

Coğrafi konumları sebebiyle ticaret önemlidir.(bulgar tacirler hazar ülkesi.harizm ve samani ülkelerinde islam tacirleriyle ilişkili,islam kültür ve dininin yayılması)

İdil Bulgar Devleti islam devleti olarak kurulmasına rağmen islamın başı olan Bağdat halifeliği tarafından tastik edilmemişti.Yani İslam devleti olarak tanınmamıştı.Bu sırada Bulgar hanı Şelkey ölmüş yerine oğlu Almuş geçmiş ilk iş olarak da

Bağdat halifesi tarafından İdil Bulgar Hanlığının İslam devleti olarak tanınması için (920/921) Abdullah Baştu Hazariyi halifeye elçi olarak göndermiş.(elçinin gönderildiği dönem Abbasi hilafetinin parçalanmaya,güç kaybetmeye başladığı bir dönem olduğundan otoritesinin uzak bir yerde kabul edilmesi önemli).Almış gönderdiği elçi ile halifeden muallimler cami,kale yapımında yetenekli eleman da istemiş,bu istekler halife tarafından olumlu karşılanmış ve Sevsen er-Rassiyi elçi olrk belirleyip heyete başkanlık için görevlendirmiş ve heyet bir fakih,bir islam hukuku uzmanı,1öğretmen ,2vaiz ,mollalar ve tüccarlarlar bağdattan hareket etmişler.

Heyet 11safer 309/21haziran 921’de yola çıkmış 12 muharrem 310/12 mayıs 922’de Bulgar’a ulaşmış.Halifenin gönderdiği mektup ve hediyeler taktim edilmiş.Zaten islamiyeti kabul eden bulgarlar İslamiyetin hızla yayılmasına neden olmuşlardır.

Sonuç olarak İslamiyetin idil bulgarları tarafından kabulü idil bulgarlarının siyasi hayatında büyük değişimler meydana getirmiş:

Uluslar arası alanda islam devleti statüsünü aldı.

İdil bulgar yöneticisinin statüsü değişti.Tüm müslümanların başı olan halife tarafından tanınan islam devleti hükümdarı oldu

Yargı sistemi artık Kuran ve Hadislerle oldu.

İdil bulgar sancağı diğer islam ülkelerininki gibi üzerinde bir hilal olan yeşil bir bayrak oldu.

Daha sonra İdil( volga) Bulgar hanlığı XIII yyın ortalarına doğru moğollara mağlub olarak Altınorda’ya bağlandı.

DEVLET TEŞKİLATI Devlet teşkilatı konusunda neredeyse hiçbir bilgi

yok.Kesin olarak bilenen şey hanlığın başında bir hükümdarın olduğu(hükümdarlığın semb:para bas,hutbe,taht,taç,bayrak,tuğra,nevbet ,otağı)

İbni Fadlan,bulgar halkının,hükümdarının örf ve adetlerine bağlı,riayetkar,tabiatı itibariyle yumuşak kimseler olduğunu belirtir.

Devlet halktan çok az vergi almış(hazar hakanlığına top.kürk,evlilerden ve mahsullerden bir miktar gelir,tüccar gemilerinden %10 gümrük vergisi).

İKTİSADİ HAYAT Büyük çapta yerleşik hayata geçmiş;verimli ve

uygun iklim bölgelerinde olduklarından da usta çifçi olmuşlar(ziraat gelişmiş).Başlıca tarım ürünlerini iyi biliyorlar ve yetiştiriyorlar (buğday,arpa,akdarı,mercimek,bezelye).

Bahçıvanlık ve sulama işlerinde ileri seviyedeler(yüksek ziraat bilgileri sayesinde kıtlık yıllarında russlara hububat).

Dericilik ve kürkçülükte de önemliler(bulgari derileri meşhur).

Seramik ve maden işletmeciliğinde iyiler(arkeolojik kazılarda gör.).

Kuyumculukta ileri seviyedeler(isveçten batı slavlarına kadar tesir).

Orta idil sahası zenginlik ve ulaşım sahası açısından büyük kervan yolları üzerinde bulunduğundan bulgarlar bundan faydalanıp şehirler kurmuşlar ve tacirler olrk tanınmışlar(özellikle bulgar başkenti).

Ayrıca bulgar ülkesi yabancı tüccarlarla karşılaşıp mallarını mübaldele edildiği avrupanın en önemli ticaret merkezi olmuş(mübadele aracı önce kürk kullanılmış,en küçüğü olrk sincap derisi kullanılmış sonra sikkelere geçilmiş).

KÜLTÜR VE MEDENİYET Yüksek bir kültüre sahipler(çünkü kısmen göçebe

büyük çapta yerleşik,ticarette iyi,köy ve şehirler,diğer milletlerarası sıkı ilişkiler)

Tarih yazarları,doktorları heyet(astronomi)bilenleri,bulgari mahlaslı çok sayıda bilim adamı var.

Dilleri onoğuz veya oğuz türkçesidir

Çok sayıda ilim beşiği şehirleri var en önemlisi Bulgar’dır(suvar,biler,göke-tav,etreç,züye,tokşın..).

Han cami ,doğu türbesi,aksaray,karasaray,küçük minare,han sarayları..bulgarların inşaatçılıkta da geliştiğini gösteren mimari eserlerdir.

KARAHANLILAR

( 840-1212 )

Karahanlılar devleti Uygur Devletinin dağılmasından sonra Türkistan ve Maveraünnehirde hakimiyet kuran ancak daha önceki Türk devletlerinden farklı olarak hükümdarlarının ve halkın çoğunluğunun müslümanlığı seçtiği ilk Türk-İslam devletidir.

Devrin islam kaynaklarında

*el-Hakaniyye , *Ümera-yi Efrasyab,

*el-Haniye, *Mülük-i Türkistan,

*Ali hakan, *Efrasyabiyan

*Hakaniyan,

gibi adlarlar da anılmaktadır.

Başta Karluklar olmak üzere Çiğil, Yağma,Tuhsi gibi diğer Türk boylarından oluşmaktadır.Karluklar ,Balasagun merkez olmak üzere yedi-su bölgesinde bir devlet kurmuşlardı.Karluk yabgusu ,bağlı bulunduğu Uygur Hakanlığının Kırgızlar tarafından yıkılması üzerine(840)bağımsızlığını ilan etti.Kendisini Türk hakanlarının yasal halefi sayan yabgu karahan ünvanını aldı. Uygur devletinin yıkılmasından sonra Orta asya bozkırlarında Karahanlıların ilk bilinen hükümdarı bilge kül kadir han tarafından Karahanlı Devleti kuruldu.

Daha sonra Bilge Kül Kadir Han maveraünnehirde Samani Devleti ile mücadelelerde bulundu.Oğullarından Arslan Han ulu hakan olarak Balasagun’a,Oğulçak Kadir Han ise yardımcı kağan Talas’a oturdu.(sonuç:devletin ikili eyaletle yöneltiği ve doğu daima merkez).kadir han 893te başkenti kaşgara nakletti.

Bu dönemde Oğulçakın yeğeni Saltuk Buğra Han müslüman din adamlarıyla tanışarak müslümanlığı kabul etti ve Abdulkerim adını aldı ve Karahanlı Devletinin başına geçince de İslamiyeti resmi din olarak kabul etti(920).

Ancak Karahanlı içerisinde halkın tamamiyle islamiyeti seçmesi Saltuk Buğra Hanın oğlu Baytaş zamanında gerçekleşmiştir.

Samani devleti Karahanlı Devletinde Ebu Nasır Ahmet zamanında ,kardeşi İlig han tarafından yıkılmıştır(999).(Ebu Nasr Ahmet,Abbasi halifesi tarafından bir islam hükümdarı olarak tanınan ilk karahanlı hanı)

Karahanlı Devletinin sınırları Balasagun,Özkent ve tarım havzasının batı kısmı ile Karakum dağları dolaylarına kadar genişlemişti.Güneyde Gaznelilerle mücadele ettiler.Ancak hanedan arasında çıkan anlaşmazlık sonucunda devlet doğu batı olmak üzere ikiye ayrıldı.

DOĞU KARAHANLI DEVLETİ Doğu Karahanlılarının başında Tamgaç Buğra Han

bulunuyordu.Devletin sınırları Kaşgar,Fergana,Balkaş gölü civarına kadar uzanmaktaydı.

Devletin merkezi zaman zaman Balasagun,Talas ve Kaşgar şehirleri olmuştur.Doğu Karahanlı devletinin ilk hükümdarı sayılan Tamgaç Buğra Han adil ve dindar bir kişi olarak tanınmaktadır.Yusuf Has Hacibin yazdığı Kutadgu Bilig bu hükümdara sunulmıştur.Doğu Karahanlı devleti 1090 yılında Selçuklulara bağlandı.Devlet1133 yılında moğol asıllı Karahıtayların hakimiyetine girdi.Bu durum 1211e kadar devam etti.Bölgenin tamamı Cengiz Han tarafından ıstıla edildi.

BATI KARAHANLI DEVLETİ Batı Karahanlıların başında Ahmet Arslan Han

bulunuyordu.

Devletin sınırları batıda Aral gölünden doğuda Çimkent ve Özkente kadar uzanmaktaydı.Devletin başkenti önceden Özkent idi sonra Semerkant ve Buhara devletin merkezi oldu.Büyük Selçuklu sultanı Melikşah Karahanlı prensesi ile evlenerek iki devlet arasında akrabalık bağları kurdu(karahanlıları kendisine bağladı1089)

Selçukluların Katavan savaşında yenilmesiyle beraber Batı Karahanlılarda Karahitayların hakimiyetine girmiştir1147.Harzemşahlar bölgedeki

Moğol hakimiyetine son vermiş,Son karahanlı hanededanı Osman Hanı da ortadan kaldırarark bu devleti yıkmışlardır(1212)

Sonuç olarak :

Karahanlı hükümdarı Saltuk Buğra Han’ın etkisiyle Karahanlılar arasında İslamiyetin yayılması hızlanmış ve Karahanlılar Ortaasyada ilk müslüman türk devleti haline gelmiştir.

Türklerin islamiyete geçişlerinde ve Türk kültürüyle islam kültürünün kaynaşmasında etkili olan Karahanlıların parçalanmasında taht kavgaları etkili olmuştur.

İlk Türk-İslam eserleri bu dönemde ortaya çıkmış.

KARAHANLILAR KÜLTÜR VE MEDENİYETİ

Türkçeye büyük önem vermişler,resmi dil olarak Türkçeyi kullanmışlar

Türkçeye ve Türk kültürüne önem veren Karahanlılar ilk Türk-İslam eserlerini ortaya koymuşlar

*(Yusuf Han Hacip-Kutadgu Bilig

*Kaşgarlı Mahmut-Divan-ı Lügatit-Türk

*Ahmet Yesevi-Divanı Hikmet

*Edip Ahmet Yükneki-Atabetül Hakayık)

Türk-İslam tarihinde ilk medreseleri,ilk kervansarayları kurmuşlar.(eğitime ve ticarete önem)

Hükümdarların ilme hayranlığı,alimlere saygısı ve onları korumaları sonucunda Maveraünnehir,Türkistan ilim beşiği haline geldi.

Türk dili, edebiyatı ,kültürü ve tarihi açısından çok önemli eserler yazıldı.

Büyük islam hukukçuları ve alimleri Karahanlılar zamanında yetişti(Burhaneddin Mergınani,Şemsü’l-Eimme Serahsi,Kaşani,Fahrü’l İslam Pezdevi…)

Mimarisi gelişmiş.

Türk hat sanatı Karahanlılarla başlamıştır

DEVLET TEŞKİLATI VE YÖNETİM

İlk Türk devletlerindeki anlayışlar Türk-İslam devletlerinde de devam etti.

*Kut anlayışı (İslamiyetin kabulüyle ALLAH’ın taktiri ve nasibi)

*İkili yönetim(altay sistemi)*Cihat anlayışı*Türk-cihan hakimiyeti

Hükümdar halkına karşı:

*Halkın refahını sağlamak

*Kanunu düzenlemek,ülkenin dirlik ve düzenini sağlamak

*Güçlü bir ordu kurmak ve fetihler yapmak

*Halk ile münasebetlerini iyi düzenlemekle sorumludur.

Halk da hükümdara karşı:

*Emre itaat etmek,

*vergilerini vermek

*Hükümdarın dostuna dost,düşamanına düşman olmak ve gereğini yapmak ile sorumludur.

SARAY Türk-İslam devletlerinde saray üç kısımdan oluşur.

1.Harem:hükümdar ve ailesinin oturduğu bölüm

2.Selamlık:devletin idare edildiği bölüm

3.Enderun:memurların yetiştiği okul bölümü SARAYDA BULUNAN GÖREVLİLER

*Hares emiri(saray güvenlikçisi)

*Silahtar(silahları korur)

*Abdar(hükümdarın temizlik işleri)

*Çeşnigar(kükümdarın yiyecek işleri)

*Candar(sarayı dıştan sal.karşı korur)

*Alemdar(bayrak ve sancakları korur savaşa götürür.)

Karahanlılarda hükümet işleri divan adı verilen dairelerde görülürdü.

-Ağıçı(hazinedar)divanı: (devletin gelir giderleriyleilgilenir)

-Tamgaçı(mühürdar)divanı: (hükümdarın,idarenin her türlü yazışmaları)

-Ay Bitiği divanı: (askerlerin ücretlerini kayıt,asker yoklama kayıt.silme gibi işleri divan a kayıt)

-Divanı mezalim: (adalet işleri) -

TAŞRA TEŞKİLATIEski Türk idari geleneğinde olduğu gibi

devlet ikili idare sistemiyle yönetilmiştir.(doğu-batı)(her zaman asıl hükümdar doğudaki)

En küçük yerleşim birimi olan köy ve obalar yerel yöneticiler tarafından yönetilmekteydi.(günümüz muhtarlığı denilebilir).

ASKERİ TEŞKİLAT Diğer Türk devletleri gibi askeri bir idaresi

var.Ordu 4 unsurdan oluşmuştur.

1.Saray Muhafızları:Hükümdarı ve sarayı gece-gündür korumakla görevliler.

2.Hassa Ordusu:Hükümdarın şahsına bağlı ücretli askerler.

3.Hanedan mensuplarıyla vali ve diğer devlet adamlarına bağlı güçler:Savaş ilanında hepsi birleşip orduda yer alır.

4.Devlete tabi Çiğil,Karluk,Uğrak gibi Türk boylarına mensup kuvvetler:Onlu sistem(otağ,otağbaşı ve emrindeki kişiler)

HABERLEŞME

Eşkinci denilen ve hızlı bir şekilde giden atlı birliklerle sağlanıyordu.Eşkinciler(postacılar) yol boylarınadaki (ulağ)menzillerde daima hazır bulunan atlara biner,kendilerine verilen emir ve fermanları istenilen yere ulaştırlardı.(daha çok askeri amaçla)

Yaygın kullanılan bir başka haberleşme aracıda karguy(kargı) denilen ateş kuleleridir.Ani düşman baskınlarını karargahlara,boy ve oymaklara bildirmek için yakılırdı.

DİL VE EDEBİYAT

Arapça ve Farsça diğer Müslüman Türk devletlerinden farklı olarak Karahanlı kültüründe çok etkili olmamış ancak uygur yazısıyla birlikte arapçada kullanılmış.

Budizmle ilgili olan kelimeler atılmış yerine arapça ve farsçadan İslamiyetle ilgili kelimeler alınmış.

Karahanlılardan günümüze ulaşan çok değerli eserler olmuştur.(ilk islami eserler)

Sözlü edebiyat ürünleriyle de zengin(saltuk buğra han destanı,manas destanı)

HAZIRLAYAN VE SUNAN

ZEYNEP AŞİRAN