I....Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego

I. WSTĘP _____________________________________________________________2

1. Podstawa cel i zakres opracowania _________________________________________ 4

2. Wykorzystane materiały __________________________________________________ 6

II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO _________8

1. PołoŜenie i podział administracyjny województwa_____________________________ 8

2. Charakterystyka fizjograficzna ___________________________________________ 10

3. Budowa geologiczna_____________________________________________________ 12

4. Rzeźba terenu__________________________________________________________ 14

5. Gleby _________________________________________________________________ 15

6. Klimat województwa ____________________________________________________ 16

6.1. Ogólna charakterystyka klimatu_____________________________________________ 16

6.2. Opady atmosferyczne________________________________________________________17

6.3. Temperatura powietrza ______________________________________________________22

6.4. Parowanie_________________________________________________________________24

III WYSTĘPOWANIE SUSZY NA TERENIE WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO _26

1. Występowanie suszy i przepływów niŜówkowych_____________________________ 26

1.1. Występowanie suszy ________________________________________________________26

1.2. Susze na terenie województwa łódzkiego ________________________________________31

2. Ocena deficytów wody na terenie województwa ______________________________ 39

3. Hierarchia potrzeb obszarowych małej retencji ______________________________ 43

4. Działania na rzecz zapobiegania i ograniczania skutków susz w rolnictwie________ 46

5. Rejony o największych potrzebach nawodnień_______________________________ 52

IV. OBSZARY OBJĘTE OCHRONĄ PRAWNĄ ____________________________53

1. Obszary Natura 2000____________________________________________________ 53

1.1. Specjalny obszar ochrony siedlisk (SOOS), (Dyrektywa Siedliskowa)__________________54

2. Parki Krajobrazowe ____________________________________________________ 68

2.1. Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich_________________________________________69

2.2. Bolimowski Park Krajobrazowy _______________________________________________72

2.3. Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i Widawki________________________________76

2.3. Przedborski Park Krajobrazowy _______________________________________________78

2.4. Spalski Park Krajobrazowy ___________________________________________________81

2.5. Sulejowski Park Krajobrazowy ________________________________________________85

2.6. Załęczański Park Krajobrazowy _______________________________________________88

3. Obszary chronionego Krajobrazu _________________________________________ 92

Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego

Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138

2

I. WSTĘP

Pierwsze nawodnienia na obszarze Polski rozpoczęto juŜ w XVI wieku, kiedy to

w rejonie Bolesławca rozpoczęto nawadnianie trwałych uŜytkych z wykorzystaniem

ścieków. W pierwszej połowie XIX wieku powstały najstarsze systemy nawodnień

w dolinie rzeki Noteci (Łąki Łabiszyńskie - 1500 ha) oraz na Pomorzu (Łąki Czerskie –

1300 ha). W okresie tym powstawały dalsze systemy nawadniające, głównie w dolinach

rzek i tylko w dolinie rzeki Noteci, powierzchnia obszarów nawadnianych uŜytków

zielonych wynosiła ca 15000 ha. Pod koniec XIX wieku powstał unikalny w skali kraju

system nawodnień stokowych w dolinie rzeki Ner, w którym wykorzystywano ścieki

dopływające z miasta Łodzi. Powierzchnia tego systemu, zmodrnizowanego w latach

sześćdziesiątych XX wieku wynosiła 5000 ha.

Pierwsze nawodnienia deszczowniane w Polsce rozpoczęto na początku XX wieku.

Natmiast w latach siedemdziesiątych tego wieku, w Polsce działało ponad pięćset

deszczowni mogących nawadniać ponad 20 000 ha uŜytków rolnych.

Największą inwestycją melioracyjną, działającą dwukierunkowo, a więc

odwadniająco-nawadniającą był Kanał Wieprz Krzna zrealizowana w latach 1954 –1971,

na którym moŜliwe było prowdzenie nawodnień na obszarze o powierzchni ponad 70 000

ha, głównie uŜytków zielonych. JednkaŜe moŜliwości te nie były nigdy w pełni

wykorzystywane. Podobnie wiekszość wykonanych w XX wielku systemów odwadniająco

– nawadniających nie jest obecnie w pełni wykorzystywana.

W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku powierzchnia nawadnianych uŜytków

rolnych wynosiła 530 000 ha w tym aŜ 480 000 ha uŜytków zielonych, głównie w systemie

nawodnień podsiąkowych.

Kryzys ekonomiczny, takŜe przemiany ustrojowe jakie nastąpiły w końcu

XX wieku przyczyniły się do zahamowania rozwoju nawdnień. W okresie tym nastąpiło

wyraźne zmniejszenie zainterowania nawodnieniami. Wg danych GUS w 2005 roku

powierzchnia nawadnianych uŜytków zielonych wynosiła 76 000 ha. Nawodnienia

deszczowniane prowadzone były na obszarze ca 10 000 ha. W ostatnich latach wdraŜane

są prawie wyłącznie nowoczesne sytemy nawodnień deszczowniach jak deszczownie



3

pasmowe, nawodnienia kroplowe, mikronawodnienia lub nawodnienia wgłębne, których

zakres ogranicza się przewaŜnie do sadów, warzyw, szkółek lub upraw specjalnych.

Nawodnienia postrzegane są zwykle jako prosty zabieg techniczny, polegający na

dostarczaniu wody do gleby w celu zapewnienia odpowiedniego rozwoju roślin. JednkŜe

nawodnienia, jako dział melioracji rolnych, istotnie wpływają na obieg wody, powietrza i

związków chemicznych w glebach, tworząc podstawę do poprawy ich Ŝyzności. Oprócz

dostarczania wody, nawodnienia stosowane są równieŜ w celu poprawy warunków

wykonywania zabiegów agrotechnicznych, poprawy jakości plonów, dostaraczania

nawozów, chemicznego zwalczania szkodników, nawoŜenia gleb ściekami, kształtowania

warunków termicznych gleb i powietrza. Poszczególne cele nawodnień mogą być osiągane

przy stosowaniu róŜnych systemów nawadniających. Najbardziej uniwersalne są

nawodnienia deszczowniane. Podobnie mikronawodnienia jak i teŜ nawodnienia kroplowe

i mikrodeszczownie, które stosowane są głównie do precyzyjnego nawadniania sadów,

warzyw, plantacji jagodowych, szkółek i upraw specjalnych. Cechuje je bardzo efektywne

wykorzystanie wody, nawozów i środków chemicznych, co niezaleŜnie od efektów

ekonomicznych w istotny sposób zmniejsza wpływ intensywnej produkcji roślinnej na

środowisko naturalne.

Natomiast nawodnienia powierzchniowe grawitacyjne takie jak zalewowe, stokowe

i bruzdowe, poza funkcją zwilŜania gleby moŜna stosować do rozlewu nawozów oraz

rozwodnionych ścieków do ich rolniczego wykorzystania. Natmiast funkcja nawodnień

podsiąkowych zajmujących największy obszar w Polsce sprowadza się głównie do

podpowierzchniowego zwilŜania gleby na uŜytkach zielonych połoŜonych głównie w

dolinach rzek. Za pomocą tych nawodnień moŜna regulować bilans wodny obektu jak teŜ

niekiedy w całej zlewni rzecznej. Niebagatelne znaczenie ma przy nawodnieniach

podsiąkowych ich funkcja retencjonowania. Z tego względu moŜna uznać je jako jedną

z form małej retencji.

Czynnikiem mogącym spowodowć istotne zmiany w zakresie metod jak i teŜ

zakresu nawodnień moŜe być obserwowane w ostatnich latach postępujące ocieplenie

klimatu. W warunkach pojawiania się coraz częstszych susz, bez prawidłowej gospodarki

wodnej nie jest moŜliwy wzrost produkcji roślinnej jak i teŜ poprawa jej jakości.



4

Rok 2006 był przykładem klasycznego roku suchego, w którym przy bardzo

wysokich temperaturach w miesiącu czerwcu i lipcu wystąpił brak opadów, a właściwie ich

niewielkie ilości wynoszące około 30 % średniej z wielolecia. Długotrwała susza określona

przez hydrologów jako największa od 100 lat oraz długo utrzymujące się wysokie

temperatury (średnia w lipcu 24 °C), doprowadziły do ogromnych strat. Przyspieszeniu

uległo dojrzewanie zbóŜ przy niedostatecznym wykształceniu ziarna, zwłaszcza zbóŜ

jarych. Główny Urząd Statystyczny oszacował, Ŝe w skali całego kraju zbiory zbóŜ w 2006

roku wyniosły 22,0 mln ton, tj. o 18,4 % mniej od roku 2005, a zbiory zbóŜ podstawowych

z mieszankami zboŜowymi o 17,3 % mniej niŜ w 2005 roku. Zbiory kukurydzy na ziarno

były niŜsze o 32,9 %, a ziemniaków o 18,6 % mniej jak w 2005 roku.

PowyŜsza sytuacja zainspirowała Ministra Rolnictwa w sierpniu 2006 r., do

wystąpienia do marszałków województw w całym kraju, do podjęcia działań związanych z

opracowaniem „Wojewódzkiego programu nawodnień do roku 2013”

W swoim wystąpieniu Minister Rolnictwa stwierdził, Ŝe susza jaka wystąpiła w 2006 roku

wykazała zaniedbania w wyposaŜeniu rolnictwa w urządzenia łagodzące jej skutki, przede

wszystkim uwidoczniła brak dostatecznej liczby zbiorników magazynujących wodę do

nawodnień oraz brak efektywnych systemów nawodnień dla potrzeb rolnictwa.

1. Podstawa cel i zakres opracowania

„Plan nawodnień rolniczych” dla województwa łódzkiego, Biuro Projektów

Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o. o w Poznaniu

wykonało na zlecenie Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Łodzi –

umowa nr 5/TI/2007 zawarta w dniu 27 lipca 2007 roku.

Celem niniejszego opracowania w aspekcie zaleceń Ministra Rolnictwa jest

określenie, potrzeb w zakresie budowy i modernizacji urządzeń piętrzących wodę i

systemów nawadniających łącznie z ciśnieniowymi, celem których będzie łagodzenie

skutków suszy, na tle uwarunkowań klimatyczno - przyrodniczych występujących na

terenie województwa łódzkiego.

W związku z tym, opracowanie, mające charakter Programu, swoim zakresem

będzie obejmować:

− analizę aktualnego stanu rolnictwa



5

- ocenę uwarunkowań agroklimatyczno - przyrodniczych produkcji rolniczej,

- ocenę istniejących systemów melioracyjnych ze szczególnym uwzględnieniem

istniejących obiektów nawadniających,

- zainteresowanie rolników sprawami nawodnień w świetle nadesłanych róŜnego

rodzaju zgłoszeń i wniosków o wykonanie systemów nawadniających,

- ocenę techniczno-ekonomiczną zgłoszonych wniosków,

- propozycję odbudowy i modernizacji istniejących obiektów nawadniających jak i

budowę nowych obiektów nawadniających,

- harmonogram realizacji proponowanych do realizacji obiektów nawadniających do

roku 2013,

- zasady finsownaia budowy urządzeń melioracji szczegółowej dla nawodnień

rolniczych,

- ocenę wpływu nawodnień rolniczych na środowisko.

Przy konstruowaniu planu nawodnień dokonało oceny aktualnego stanu

nawodnień na terenie województwa łódzkiego. Na podstwie ewidencji urządzeń

melioracyjnych Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Łodzi,

zestawiono istniejące obiekty melioracyjne przystosowane do nawodnień, określając przy

tym równieŜ zakres rzeczywitych prowadzonych aktualnie nawodnień na istniejących

obiektach melioracyjnych. Materiały te były teŜ podstawą do ustalenia potrzeb

modernizacji istniejących obiektów melioracyjnych w kierunku odtworzenia nieczynnych

obecnie sytemów odwadniająco-nawadniających.

Potrzeby nawadniania nowych obszarow uŜytków rolnych określono na podstawie:

- Zgłoszeń dotyczących potrzeb budowy lub modernizacji urządzeń piętrzących

i systemów nawadniania (grawitacyjnych i ciśnieniowych) przedstawionych

w formie „Kart informacyjnych” sporządzonych przez samorządy lokalne gmin,

miast i gmin, miast, starostw powiatowych,

- Wnioski o wykonanie nawodnień grawitacyjnych i deszczownianych przekazane

przez rolników i inne jednostki prowadzące działalność rolniczą i leśną.

- Informacje i opinie Terenowych Inspektoratów WZMiUW w Łodzi



6

Wytypowane przez samorządy gminne i Terenowe Inspektoraty WZMiUW w Łodzi

tereny rolne (obiekty) do nawodnień - grunty orne, uŜytki zielone i sady, zweryfikowano

pod kątem:

- wielkości zapotrzebowania wody

- usytuowania obiektu w zlewni z określeniem źródła poboru wody

- aktualnych moŜliwości pokrycia zapotrzebowania wody z bieŜącego przepływu

rzek, istniejących zbiornikow wodnych lub wód głębinowych

Stosownie do tych ustaleń określono obszary, których nawadnianie moŜliwe będzie

wyłącznie na bazie zasobów wód podziemnych (deszczownie) lub na bazie wód

powierzchniowych przy bezpośrednim poborze z rzek lub zbiorników. W sytuacji

nawodnień grawitacyjnych głównie na uŜytkach zielonych, w dolinach rzek określono

obszary, których nawadnianie moŜliwe będzie z bieŜącego przepływu rzek (retencja

korytowa) lub z istniejących i planowanych zbiorników wodnych.

Kolejność realizacji poszczególnych obiektów ustalano biorąc pod uwagę głównie

uwarunkowania klimatyczne, hydrologiczne, i gospodarcze a więc uwarunkowania jakie

były stosowane przy ustalaniu hierarchi potrzeb małej retencji, w której to województwo

łódzkie zostało zakwalifikowano do I i II kategorii potrzeb, tj. grupy województw, na

obszarze których potrzeby rozwoju małej retencji i ściśle z nimi powiązane potrzeby

nawodnień są największe w skali kraju. DuŜe znaczenie przy ustalaniu kolejności

odgrywały warunki, bądź teŜ moŜliwości odbudowy istniejących obiektów nawadnianych

na uŜytkach zielonych, mając moŜliwość uzyskania w stosunkowo krótkim czasie efektu

gospodarczego. Wzięto pod uwagę w tych rozwiązaniach moŜliwość uzyskania duŜego

efektu ekologicznego, jaki moŜna osiągnąć przy ekstensywnym uŜytkowaniu istniejących

obiektów. Wynika to z duŜych moŜliwości retencjonowania wody na obiektach połoŜonych

w dolinach rzek i wyposaŜone w urządzenia do nawodnień.

2. Wykorzystane materiały

− „Wojewódzki Program Małej Retencji dla województwa łódzkiego” wykonany

w 2005 roku przez Biuro Studiów i Projektów Gospodarki Wodnej Rolnictwa

„BIPROMEL” Sp. z o.o. w Warszawie



7

− Biuro Planowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego (pod red. J. Zemana)

„ Program ochrony środowiska województwa łódzkiego na lata 2008 – 2011”;

Łódź.

− K. Nyc, R. Pokładek „Celowość i kierunki rozwoju melioracji w Polsce”

Wiadomości Melioracyje i Łąkarskie 3/2007 r.

− E. Kaca „Gospodarka wodna w rolnictwie w warunkach niedoboru wody”

„Wiadomości Melioracyje i Łąkarskie 3/2007 r.

− Gospodarstwo Pomocnicze w Bydgoszczy przy Kujawsko-Pomorskim Zarządzie

Melioracji i Urządzeń Wodnych we Włocławku (2007) „Program Nawodnień

rolniczych w województwie kujawsko-pomorskim”; Bydgoszcz

− IMGW (1979) „Atlas klimatyczny Polski; Opady atmosferyczne i pokrywa śnieŜna

(1931-1960)”; Wyd. komunikacji i łączności, Warszawa.

− IMGW (1979) „Atlas klimatyczny Polski; Temperatura powietrza (1931 – 1960)”;

Wyd. komunikacji i łączności, Warszawa.

− Kowalczak P. (1996) „ Hierarchia potrzeb obszarowych małej retencji w Polsce”

IMGW, Poznań.

− Rąkowski G. (pod red.) (2002) „Parki Krajobrazowe w Polsce” Instytut Ochrony

Środowiska, Warszawa.

− Marianna Sasim, Małgorzata Mierkiewicz „Susza w 2003 roku” Gazeta obserwatora

IMGW 1/2005 r. –Ga

− “Rocznik meteorologiczny i hydrologiczny obszaru oddziaływania odwodnienia

KWB “Bełchatów” S.A. Dorzecze Widawki i zlewnia Warty 2005”, opracowany

przez IMGW O/Poznań, udostępniony przez KWB “Bełchatów”.

− “Plan zagospodarowania przestrzennego województwa łódzkiego”, opracowany

w Biurze Planowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego w Łodzi,

zatwierdzony w roku 2002.

− Dane Urzędu Statystycznego w Łodzi.

− Dane Urzędu Marszałkowskiego w Łodzi

− Dane WIOŚ w Łodzi

− Małgorzata Rusinek „Zaopatrzenie w wodę województwa łódzkiego”



8

II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO

1. PołoŜenie i podział administracyjny województwa

Województwo łódzkie zajmuje środkową część obszaru Polski. Region ten

połoŜony jest na geometrycznych osiach Polski północ-południe i wschód-zachód, które

krzyŜują się w okolicach Piątku w powiecie łęczyckim, około 30 km na północ od Łodzi.

Rys.II/ 1. Województwo łódzkie- podział administracyjny



9

Region graniczy z sześcioma innymi województwami: od wschodu i północy

z mazowieckim oraz na krótkim odcinku z kujawsko-pomorskim, od zachodu

z wielkopolskim, od południa z opolskim, śląskim i świętokrzyskim. Rozciągłość

równoleŜnikowa województwa wynosi 184 km, a południkowa 173 km.

PołoŜenie województwa łódzkiego wyznaczają współrzędne geograficzne:

- kraniec zachodni (gmina Wieruszów) – 18o 04’ dł. geogr. wsch.

- kraniec wschodni (gmina Sadkowice) – 20o 39’ dł. geogr. wsch.

- kraniec południowy (gmina śytno) - 50o 51’ szer. geogr. pn.

- kraniec północny (gmina Łanięta) - 52o 24’ szer. geogr. pn.

Powierzchnia województwa wynosi 18219 km2, co stanowi około 6%

powierzchni Polski. Biorąc pod uwagę powierzchnię województwo zajmuje 9 miejsce w

Polsce. Pod względem administracyjnym województwo łódzkie podzielone jest na 177

gmin w 21 powiatach ziemskich i 3 grodzkich tj. miasta na prawach powiatów (Łódź,

Piotrków Tryb. i Skierniewice). W jego obrębie znajduje się 5234 miejscowości w tym

43 miasta. Największe miasta to Łódź, Piotrków Trybunalski, Pabianice, Tomaszów

Mazowiecki i Bełchatów.

Tabela II/1. Podział administracyjny i ludność województwa łódzkiego, stan w dniu 31.12.2004r. (według danych GUS).

Lp. Powiat Powierzchnia

[km2]

Liczba gmin

Liczba ludności

Ludność

na 1 km2

1 2 3 4 5 6 1 bełchatowski 969 8 112279 116 2 brzeziński 359 4 30682 85 3 kutnowski 886 11 105584 119 4 łaski 617 5 51090 83 5 łęczycki 774 8 54018 70 6 łowicki 987 10 82767 84 7 łódzki wschodni 499 7 63859 128 8 opoczyński 1039 8 79067 76 9 pabianicki 491 7 119473 243 10 pajęczański 804 8 53752 67 11 piotrkowski ziemski 1428 11 90106 63 12 poddębicki 881 6 42595 48 13 radomszczański 1443 14 119598 83 14 rawski 646 6 49677 77 15 sieradzki 1491 11 121676 82 16 skierniewicki ziemski 756 9 37994 50 17 tomaszowski 1026 11 121447 118 18 wieluński 928 10 78454 85 19 wieruszowski 576 7 42481 74 20 zduńskowolski 369 4 67929 184



10

Lp. Powiat Powierzchnia

[km2]

Liczba gmin

Liczba ludności

Ludność

na 1 km2

1 2 3 4 5 6 21 zgierski 854 9 160352 188 Razem powiaty ziemskie 17823 174 1684880 22 Łódź 295 1 774004 2624 23 Piotrków Trybunalski 67 1 80085 1195 24 Skierniewice 33 1 48773 1478 Razem powiaty na prawach miejskich 395 3 902862 5297 OGÓŁEM WOJEWÓDZTWO 18128 177 2587742 142

2. Charakterystyka fizjograficzna

Województwo łódzkie, zgodnie z fizycznogeograficzną regionalizacją Polski

leŜy w strefie dwóch prowincji: NiŜu Środkowoeuropejskiego i WyŜyn Polskich. KaŜda

z jednostek regionalnych wyróŜnia się charakterystycznymi cechami krajobrazowymi

(fizjografią, ukształtowaniem rzeźby, pokryciem terenu), budową geologiczną oraz

sposobem wykorzystaniem terenu. Na obszarze NiŜu Środkowoeuropejskiego wyróŜnia

się fragmenty trzech makroregionów.

Nizina Południowowielkopolska - połoŜona jest w granicach zasięgu

zlodowacenia stadiału warciańskiego. Jest to region rozległy, ale pod względem

przyrodniczym mało zróŜnicowany. Nizinę rozczłonkowują doliny rzeczne, w których

występują kotlinowate rozszerzenia, a pomiędzy nimi rozciągają się dosyć płaskie,

bezjeziorne wysoczyzny z ostańcami form glacjalnych. Wysokości nad poziomem

morza mieszczą sie między 100 m a 200 m i poniŜej 100 m n.p.m.

W obrębie województwa łódzkiego, moŜna wyróŜnić mezoregiony naleŜące do Nizin

Południowowielkopolskich: Wysoczyzna Kaliska, Kotlina Kolska, Wysoczyzna

Kłodawska, Kotlina Sieradzka, Wysoczyzna Łaska, Wysoczyzna Złoczewska, Kotlina

Szczercowska, Wysoczyzna Wieruszowska.

Nizina Środkowomazowiecka – jest nisko połoŜona nad poziomem morza,

którą cechuje zbieganie się duŜych dolin dorzecza środkowej Wisły. Są to formy terenu

powstałe głównie w wyniku procesów fluwialnych, denudacyjnych i eolicznych. W

krajobrazie dominują równiny denudacyjne i terasy rzeczne, urozmaicone

występowaniem wydm.

W obrębie województwa łódzkiego, moŜna wyróŜnić mezoregiony naleŜące do

Niziny Środkowomazowieckiej: Równina Kutnowska, Równina Łowicko-Błońska.



11

Wzniesienia Południowomazowieckie – znajdują się częściowo w brzeŜnej

strefie zlodowacenia warciańskiego i są zbudowane z gliny zwałowej lub piasków

lodowcowo-rzecznych. Formy terenu uległy znacznemu przekształceniu w klimacie

peryglacjalnym zlodowacenia wiślańskiego. W okolicach Łodzi wysokości nad

poziomem morza przekraczają 200 m, a nawet 250 m.


Wzniesień Południowomazowieckich: Wysoczyzna Bełchatowska, Wzniesienia

Łódzkie, Wysoczyzna Rawska, Równina Piotrowska, Dolina Białobrzeska.

W drugiej prowincji południowej, WyŜyny Polskie wyróŜniają trzy

makroregiony:

WyŜyna Woźnicko-Wieluńska – złoŜone są z pasma wzniesień, progów

odpowiadających wychodniom bardziej odpornych na denudacje warstw skalnych

górnego triasu i trzech pięter jury, które zapadają monoklinalnie ku północno-

wschodowi, kryjąc się pod warstwą osadów trzeciorzędowych i czwartorzędowych

Nizin Środkowopolskich. Region ten leŜy poza zasięgiem niecki węglowej, natomiast

subsekwentne obniŜenia między progami skalnymi wypełniają piaski i gliny morenowe

osadzone w plejstocenie, głównie w czasie zlodowacenia odrzańskiego, miejscami

równieŜ starszego podłoŜa, w postaci zdenudowanych wzgórz morenowych i

kemowych.

W obrębie województwa łódzkiego, moŜna wyróŜnić mezoregion naleŜący do

WyŜyn Woźnicko-Wieluńskich: WyŜyny Wieluńskie.

WyŜyna Przedborska - region ten rozciąga się po obu stronach Pilicy jako

zachodnie obniŜenie paleozoicznych struktur WyŜyny Kieleckiej. W budowie

geologicznej WyŜyny Przedborskiej biorą udział skały mezozoiczne, głównie

górnokredowe, które wypełniają płaską nieckę, ale na przedłuŜeniu antyklinorium

świętokrzyskiego występują skały jurajskie i triasowe. Wysokość nad poziomem morza

tylko w niewielu miejscach przekracza 300 m. Skały przedczwartorzędowe na

peryferiach niecki tworzą monoklinalnie pasma, natomiast w obniŜeniach pomiędzy

nimi i w środku niecki zalegają piaski i gliny zlodowacenia odrzańskiego, które objęło

cały region, ma on charakter przejściowy między krajobrazami nizin i wyŜyn.


WyŜyny Przedborskiej: Wzgórza Radomszczańskiego, Wzgórza Opoczyńskie, Niecka

Włoszczowska



12

WyŜyna Kielecka – jest trzeciorzędowym wypiętrzeniem tektonicznym, w

którym odsłaniają się paleozoiczne struktury fałdowe w otoczce skał mezozoicznych od

dolnego triasu po górną kredę. Skały te pokryły starsze struktury, a następnie uległy

niezbyt silnym deformacjom fałdowym na przełomie kredy i trzeciorzędu o nieco

innym kierunku od fałdowań starszych. W starszym trzeciorzędzie pokrywa

mezozoiczna w środkowej części wyŜyny została usunięta przez denudacje, co

doprowadziło do odsłonięcia paleozoicznego podłoŜa. Południowo-wschodnia część

jest słabiej podniesiona niŜ część środkowa, ale i tutaj pokrywa mezozoiczna została

zniszczona, natomiast w miocenie teren uległ obniŜeniu i zalaniu przez transgresje

morską, po czym znów został podniesiony a w zimnych fazach plejstocenu pokryty

przez eoliczny płaszcz lessów. W obniŜeniu wyŜyny zalegają piaski i gliny starszych

zlodowaceń.

W obrębie województwa łódzkiego, moŜna wyróŜnić mezoregion naleŜący do

WyŜyny Kieleckiej: Garb Gieleniowski.

3. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru województwa łódzkiego jest bardzo zróŜnicowana,

wynika to z faktu, Ŝe w bezpośrednim sąsiedztwie województwa przebiega główna

europejska granica tektoniczna pomiędzy platformą prekambryjską, a platformą

paleozoiczną.

W budowie geologicznej środkowej Polski, w tym takŜe województwa

łódzkiego, występują trzy serie utworów rozdzielone powierzchniami niezgodności. Są

nimi skały mezozoiczne pochodzenia morskiego i jeziornego, utwory trzeciorzędowe

(przewaŜnie jeziorne) oraz osady czwartorzędowe pochodzenia lodowcowego,

wodnolodowcowego, rzecznego, limnicznego i eolicznego.

Pierwotny układ skał mezozoicznych został zakłócony głównie przez ruchy

tektoniczne, co doprowadziło do powstania głównych jednostek tektonicznych, obszaru

województwa łódzkiego. Są to: niecka łódzka, przylegający do niej w części północno-

wschodniej wał kujawski oraz od południowego zachodu monoklina śląsko-krakowska.

Nieckę łódzką wypełniają utwory kredowe o miąŜszości dochodzącej do 2200m. Są to

piaskowce, piaski, mułowce i iłowce dolnokredowe oraz wapienno-margliste skały

górnokredowe. Wał kujawski budują górnojurajskie wapienie, wapienie margliste i

margle, a miejscami środkowojurajskie mułowce, wapiennie i piaskowce dolomityczne.



13

Występują tu liczne siodła i obniŜenia, np: siodło sulejowskie, gdzie górnojurajskie

skały węglanowe zostały odsłonięte przez dolinę Pilicy. Na linii Ozorków-Łęczyca –

Kłodawa przebiega fałd zawierający wysad solny, z czym związane są słone źródła

w okolicy Łęczycy i Ozorkowa. Na linii Burzenin - Radomsko, na południowo

zachodnim skraju niecki łódzkiej pojawiały się skały górnojurajskie naleŜące do

monokliny śląsko-krakowskiej, są to wapienie oraz margle.

Drugim ogniwem budowy geologicznej są osady trzeciorzędowe. Występują tu

zwykle w postaci izolowanych płatów w miejscach zagłębień utworów mezozoicznych.

Większe nagromadzenie tych utworów występuje w okolicach Rogoźna, gdzie

w wyniku wyługowania soli powstało obniŜenie wypełnione następnie osadami

oligoceńskimi i mioceńskimi z pokładami węgla brunatnego. Najistotniejszym dla

Środkowej Polski wydarzeniem tego okresu było powstanie rowu tektonicznego

Kleszczowa. Rów, liczący obecnie ok. 65 km długości i 3 km - 4 km szerokości,

gromadzi znaczne zasoby węgla brunatnego (rejon Bełchatowa).

Specyficzna budowa geologiczna regionu zdeterminowała takŜe lokalizację i wielkość

zasobów wód podziemnych (dotyczy Głównych Wód Podziemnych). Pokrywa osadów

trzeciorzędowych ma w województwie łódzkim charakter nieciągły. W wyraźnych

obniŜeniach terenu i w rowach tektonicznych zachodziła w miocenie akumulacja

mułów i piasków z wkładami węgla brunatnego. W tektonicznym rowie Kleszczowa

(w innych głębszych obniŜeniach) nastąpiło wypełnienie pokładami węgla brunatnego.

W pliocenie nastąpiła natomiast wyspowa akumulacja surowców ilastych.

W procesie formowania obecnego krajobrazu województwa łódzkiego,

największą rolę odegrał okres czwartorzędu. MiąŜszość osadów czwartorzędowych jest

zróŜnicowana i wynosi od zera do 140 m - 150 m w rejonie Zgierza i Nowosolnej, a

wyjątkowo do 315 m na obszarze rowu Kleszczowa i w piaskach nad Widawką. Teren

Środkowej Polski objęty był zlodowaceniami południowopolskimi (Nidy i Sanu) i

Środkowopolskimi (Odry i Warty). Osady zlodowaceń południowopolskich występują

jedynie wyspowo. Natomiast duŜą miąŜszość i znacznie rozprzestrzenienie wykazują

odrzańskie gliny zwałowe. Lądolód warciański objął swoim wpływem północną oraz

zachodnią część województwa, tworząc urozmaiconą rzeźbę terenu na obszarze

Wzniesień Łódzkich. Lądolód vistuliański nie dotarł do środkowej Polski, zapewnił

jednak obfity dopływ materiału, który spowodował agregację dolin rzecznych i

zasypywanie wcześniejszych rozcięć interglacjalnych. Wywiewanie drobnych frakcji

tegoŜ materiału spowodowało powstanie wydm charakterystycznych dla Doliny



14

Szczercowskiej, międzyrzecza Pilicy i LuciąŜy, Pilicy i Wólbórki, teras nadzalewowych

Widawki i Grabii oraz Lasów Spalskich.

4. Rzeźba terenu

Województwo łódzkie zajmuje najwyŜszą, połoŜoną centralnie część Nizin

Środkowopolskich oraz przylegające od południa fragmenty WyŜyn Polskich.

Powierzchnia terenu wznosi się najwyŜej w rejonie Wielunia, Radomska i Opoczna,

gdzie osiąga od 200 do ponad 300 m n.p.m. NajwyŜszym naturalnym wzniesieniem

województwa jest góra Fajna Ryba o rzędnej 347 m n.p.m. w Paśmie Przedborsko-

Małogoskim. NajniŜszy punkt, połoŜony poniŜej ujścia Rawki do Bzury, osiąga

77 m.npm RóŜnica wysokości terenu wynosi zatem 270 m.

Rzeźbę terenu województwa cechuje ogólnie miękkość i łagodność zarysów

form rzeźby. Miejscami jednak krajobraz oŜywia się znacznie, zwłaszcza w pobliŜu

większych rzek lub pośród pagórków polodowcowych. Charakterystycznym rysem

krajobrazu jest rozległy garb wysoczyzny polodowcowej, który wysuwa się od

południowych obszarów wyŜynnych na północ, aŜ po okolice Zgierza i Brzezin. Od

tego centralnego wzniesienia teren opada łagodnie na wschód i zachód, a dość

zdecydowanie na północ. W przygranicznym pasie województwa znaczne urozmaicenie

rzeźby zawdzięczamy duŜym dolinom, zwłaszcza Warty i Pilicy.

Główne formy ukształtowania terenu: wysoczyzny i doliny rzeczne zostały

uformowane przez róŜne procesy rzeźbotwórcze na podłoŜu zbudowanym z litych skał

osadowych z ery mezozoicznej: wapieni, piaskowców i in. Ten dość sztywny

fundament gdzieniegdzie odsłania się na powierzchni terenu, np. w Sulejowie.

Bardzo waŜną rolę rzeźbotwórczą odegrały zlodowacenia epoki plejstocenu, zwłaszcza

zlodowacenia środkowopolskie: starsze, zwane zlodowaceniem Odry i młodsze - Warty.

Formy lądolodu Odry występują na południe od Radomska, Piotrkowa Trybunalskiego

i Nowego Miasta nad Pilicą. Na pozostałym obszarze, czyli w nizinnej, większej części

województwa, dominuje rzeźba uformowana przez lądolód Warty.

JuŜ w trakcie nasuwania się i stabilizacji lądolodu Warty, w jego podłoŜu

uformowały się najbardziej rozległe formy - wysoczyzny morenowe - np. Wysoczyzna

Łaska o powierzchni ponad 2 tys. km2. Późniejsze zanikanie lądolodu polegało głównie

na jego nierównomiernym cienieniu na duŜych powierzchniach i rozpadzie na liczne

płaty martwego lodu. W wodach roztopowych, które płynęły pomiędzy płatami lodu



15

martwego lub tworzyły tam zbiorniki, osadzały się piaski, Ŝwiry i mułki. Po całkowitym

zaniku lodu, materiał ten przybierał kształty pagórków, wałów i wzgórz, tworząc kemy.

Przykładem licznego występowania tych form jest obszar między Koluszkami a Rawą

Mazowiecką. Inne formy polodowcowe, np. ozy, moreny czołowe i sandry, naleŜą do

rzadkości. Doliny rzeczne tworzą układ odśrodkowy – biegną zwykle od centrum ku

obrzeŜom województwa. Największe doliny osiągają 30 m - 40 m głębokości i kilka

kilometrów szerokości. W dolinach zaznaczają się takŜe terasy – od jednej do trzech.

Jest to skutek występowania w rozwoju dolin na przemian okresów akumulacji osadów

i ich usuwania przez rzekę.

Interesującym akcentem rzeźby województwa są pagórki wydmowe, zwykle

występujące zespołowo w obniŜeniach terenu. Wydmy utworzone zostały z luźnych

piasków wskutek działalności wiatru, juŜ kilkanaście tysięcy lat temu, w końcu

ostatniego okresu zimnego. Około 10 tysięcy lat temu, wraz z ociepleniem klimatu,

formy te ustabilizowała roślinność.

Rzeźbę województwa kształtuje równieŜ intensywnie człowiek. Przykładem jest

tu rejon Bełchatowa, gdzie powstała jedna z największych kopalni odkrywkowych

w Europie, o dnie schodzącym poniŜej poziomu morza, a tuŜ obok wznosi się

największe wzniesienie NiŜu Środkowoeuropejskiego – sztuczna Góra Kamieńsk.

5. Gleby

Skałami macierzystymi gleb województwa łódzkiego są głównie utwory

czwartorzędowe: piaski i gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, Ŝwiry

i piaski rzeczne, piaski i pyły eoliczne oraz mułki i iły zastoiskowe. Jedynie

w południowej części województwa skałami macierzystymi są takŜe wapienie, margle,

iłowce i piaskowce, które utworzyły się w mezozoiku. Gleby omawianego

województwa wykształciły się przewaŜnie na osadach plejstoceńskich i holoceńskich

występujących w postaci piasków, Ŝwirów, glin oraz pyłów i iłów. Tylko na niewielkich

powierzchniach w południowej części województwa skałami macierzystymi były

jurajskie bądź kredowe wapienie i margle. W efekcie gleby regionu są mało

zróŜnicowane z przewagą gleb bielicowych (aŜ 85% powierzchni województwa).

Reszta to gleby bagienne i torfowe, gleby brunatne, czarne ziemie, rędziny i mady.

Gleby dobre i bardzo dobre koncentrują się w powiatach kutnowskim, łowickim

i łęczyckim (9% województwa). Gleby o najgorszych właściwościach uŜytkowych



16

zajmują aŜ 46% powierzchni województwa, dominując zwłaszcza w południowej i

południowo-wschodniej części regionu.

Gleby utworzone na piaskach zajmują około 60 % powierzchni, gleby z glin

zwałowych około 20%, natomiast mniej niŜ 10 % stanowią gleby wytworzone z pyłów

i utworów organicznych. W związku z tym większość gleb wykorzystywanych rolniczo

na terenie województwa łódzkiego charakteryzuje się niską i średnią bonitacją. Gleby I

i II klasy bonitacyjnej stanowią mniej niŜ 1%, a gleby III klasy około 18% powierzchni

województwa. Jedynie w okolicach Kutna, Łęczycy i Łowicza występują korzystne

warunki glebowe.

6. Klimat województwa

6.1. Ogólna charakterystyka klimatu

Obszar województwa łódzkiego znajduje się w zasięgu klimatu typowego dla

środkowej Polski. Cechuje go wielka zmienność elementów meteorologicznych

w czasie oraz małe zróŜnicowanie w przestrzeni. Te cechy klimatu pozwalają zaliczyć

omawiany teren do XVII Regionu Klimatycznego Środkowopolskiego (Woś 1998).

Klimat województwa łódzkiego ma charakter wybitnie przejściowy. W układzie

południkowym przejściowość ta dotyczy stopnia oceanizmu i kontynentalizmu.

W układzie równoleŜnikowym natomiast przejściowość ta oznacza połoŜenie między

strefą klimatów kształtujących się pod wpływem gór i wyŜyn, a strefą klimatów

kształtujących się pod wpływem Bałtyku. Nizinny charakter obszaru umoŜliwia

swobodny przepływ mas powietrza, z wyraźną przewagą przepływów w układzie

równoleŜnikowym. Relatywnie najcieplejsza jest południowo-zachodnia część

województwa, zaś najchłodniejsze są najwyŜsze części WyŜyny Łódzkiej.

Region Środkowopolski ma dobrze zarysowane odcinki granic w części

północnej i południowej. Odcinek granicy zachodniej równieŜ cechuje znaczna

wyrazistość. Granica wschodnia regionu jest natomiast mało wyraźna i stąd moŜna

przyjąć, Ŝe stosunki klimatyczne charakterystyczne dla tego regionu silniej nawiązują

do warunków klimatycznych panujących na terenie połoŜonym na wschód od regionu, a

znacznie w mniejszym stopniu do klimatu obszarów połoŜonych na zachód od tego

regionu. Obszar Środkowopolski wyróŜnia się od innych sąsiednich obszarów dość

znaczniejszą liczbą dni mroźnych z duŜym zachmurzeniem i opadem.



17

Okres wegetacyjny jest dość długi i trwa około 210 dni. Przestrzenne

zróŜnicowanie wartości elementów meteorologicznych na obszarze województwa są

małe. Wyjątkiem są opady atmosferyczne, których roczna suma wynosi poniŜej 500

mm (na krańcach NW) do ok. 650 mm (w rejonie Garbu Łódzkiego).

Lokalizacja strefy największych opadów wynika z układu hipsometrycznego

oraz z sąsiedztwa Łodzi będących wydajnym źródłem jąder kondensacji pary wodnej.

W wielu regionach województwach parowanie terenowe jest prawie tak duŜe jak opady

roczne.

W okresie wegetacyjnym opady są z reguły mniejsze od parowania, co

prowadzi do suszy gruntowej. W obszarze aglomeracji łódzkiej charakterystycznym

wyróŜnikiem klimatu jest występowanie zjawisk i cech typowych dla terenów silnie

zurbanizowanych i uprzemysłowionych (zaburzenia cyrkulacji powietrza, miejska

wyspa ciepła i mgieł, krótkotrwałość pokrywy śnieŜnej i inne). Zanieczyszczenie

powietrza w centrach większych miast jest istotną bariera dla ich dalszego rozwoju.

Dodatkowymi, ale istotnymi czynnikami lokalnie kształtującymi warunki klimatyczne

na obszarze województwa łódzkiego, są róŜnice w wysokościach względnych i

bezwzględnych, kształt form terenu (wypukłe, wklęsłe) oraz ekspozycja powierzchni

(do słońca, do przewaŜających wiatrów i napływu róŜnych mas powietrza, do torów

chmur opadających i burzowych), a takŜe stopień zwilgocenia podłoŜa.

W przedstawionej poniŜej charakterystyce elementów klimatu województwa

łódzkiego przedstawiono te, które mają bezpośredni wpływ na gospodarkę wodną

(bilans) regionu.

6.2. Opady atmosferyczne

Opad atmosferyczny stanowi istotny czynnik klimatyczny obszaru i reguluje

rytm procesów hydrologicznych. Roczna suma opadów umoŜliwia określenie ilości

wody biorącej udział w obiegu wody w zlewni.

NajwaŜniejszą charakterystyką opadów atmosferycznych jest ich roczna suma

pomierzona na stacjach meteorologicznych. Średnie sumy roczne opadu na

przewaŜającej części Polski kształtują się w granicach 500 - 700 mm, natomiast średnia

wartość opadów, mierzona na stacji opadowej, w Łodzi-Lublinku jako stacji

reprezentacyjnej dla województwa, wynosi około 550 mm (tab. II/2.). Wartość ta mieści

się w dolnym przedziale średniej sumy roczne opadów na terenie Polski. Z kolei



18

rozpatrując zróŜnicowanie przestrzenne opadów w województwie łódzkim, wyraźnie

moŜna zauwaŜyć zróŜnicowanie obszarowe opadów:

- obszary o najmniejszych sumach opadu (480 mm – 520 mm) są to rejony powiatów

znajdujących się w północnej części województwa: powiat łęczycki, kutnowski i

skierniewicki (bez gmin: Domaniewice i Łyszkowice) oraz gmina Bolimów z powiatu

skierniewickiego.

- obszary o średnich sumach opadu (521 mm – 560 mm) – izolinie opadów o

przedziałach tych wartości obejmują środkową część o kierunku równoleŜnikowym

obszaru województwa obejmującą powiaty takie jak: poddębicki, zgierski,

skierniewicki, brzeziński, łódzki, rawski (bez gmin: Sadkowice, Cielądź), łódzki

wschodni (bez gmin: Tuszyn i Brójce), powiat Pabianice (bez gmin: Dobroń, Dłutów),

gmina śelechlinek z powiatu tomaszewskiego, gmina Wodzierady z powiatu łaskiego,

gminy Szadek i Zduńska Wola z powiatu zduńsko-wolskiego oraz powiat sieradzki bez

gmin południowych: Sieradz, Brzeźno, Złoczew, Burzenin, Klonowa)

- obszary o duŜych sumach opadu (561 mm – 600 mm) to południowy region

województwa obejmujący powiaty: tomaszowski, opoczyński, piotrkowski,

bełchatowski, łaski (bez gminy Wodzirady), radomszczański, pajęczański, wieluński,

wieruszowski, gminy Tuszyn i Brójce z powiatu łódzkiego wschodniego, gmina

Zapolice i miasto Zduńska Wola z powiatu zduńsko-wolskiego, oraz gminy: Sieradz,

Brzeźno, Złoczew, Burzenin, Klonowa z powiatu sieradzkiego. Największe sumy

opadów występują w części południowo-zachodniej (gmina Wieluń – 600 mm)

i południowo-wschodniej (gmina Ręczno – 595 mm) województwa łódzkiego.

WaŜną częścią charakterystyki warunków opadowych są obliczenia dotyczące

prawdopodobieństwa występowania największych dobowych sum opadowych

atmosferycznych na danym obszarze. Na bardzo wielu stacjach w województwie

łódzkim, głównie w rejonie południowym maksymalne sumy dobowe opadów

przekraczają 100 mm. Absolutnie najwyŜszą sumę dobową opadów zanotowano na

stacji Lubień k. Sulejowa w dniu 8 czerwca 1988 r. - 211,4 mm. Wartość opadu

dobowego w tym dniu jest prawdopodobne najwyŜszą zanotowaną na całym niŜowym

obszarze Polski.

Tak duŜe opady sumy dobowe związane są z gwałtownymi burzami

a przewaŜająca część wody spada zwykle w ciągu kilku godzin. Tego typu opady

powodować mogą lokalne powodzie w zlewniach małych rzek, na obszarach

zabudowanych, czyniąc szkody. Przeciętnie raz na 10 lat moŜe zdarzyć się dzień z



19

opadem powyŜej 65 mm na obszarze pomiędzy Łodzią, Skierniewicami i Łęczycą oraz

na południe od Sulejowa i Bełchatowa.

Z prawdopodobieństwem raz na 10 lat sumy miesięczne najwilgotniejszego

miesiąca mogą przekroczyć 200 mm w rejonie krawędzi WyŜyny Łódzkiej oraz na

południe od Sulejowa. Na pozostałym obszarze województwa najwyŜsza suma opadów

w miesiącu z prawdopodobieństwem 10 % waha się w granicach 160 mm - 170 mm.

Średnio, co drugi rok w województwie łódzkim zdarza się dzień, w którym suma

opadów osiąga 35 mm a suma miesięczna najwilgotniejszego miesiąca 120 mm.

Generalnie moŜna stwierdzić, Ŝe większe maksymalne sumy dobowe i miesięczne

zdarzają się tam, gdzie sumy roczne są równieŜ największe.

Zmienność czasowa, jako istotna cecha warunków pluwialnych wyraŜa się

między innymi równieŜ występowaniem okresów bezdeszczowych, które w zaleŜności

od czasu trwania powodować mogą suszę atmosferyczną, glebową lub hydrologiczną.

Najbardziej naraŜone na susze są obszary połoŜone na północ i zachód od Łodzi.

W najbardziej suchym roku 1959 średnio w województwie spadło zaledwie 386 mm

deszczu podczas gdy w najobfitszym roku – 1974 – aŜ 744 mm.

W województwie łódzkim jest przeciętnie 156 dni z opadem, ale tylko w ciągu

100 dni suma dobowa jest wyŜsza od 1 mm (1 litr na 1 m2). Dni z dobowym opadem

większym niŜ 10 mm jest w roku zwykle ok. 12 i zdarzają się one zazwyczaj w lecie.

Opad w postaci stałej (śnieg) pada przeciętnie w ciągu 40 - 45 dni. Średnio w roku jest

20 dni z burzą, grad pada 2-3 razy w roku, szadź obserwuje się 2 - 4 razy w ciągu zimy,

a gołoledź w ciągu 1-2 dni w roku.

Średni czas zalegania pokrywy śnieŜnej na obszarze województwa łódzkiego

wynosi od 50 – 70 dni. NajdłuŜej występuje w rejonie południowym i południowo-

wschodnim (Wieluń, Tomaszów, Opoczno), natomiast najkrócej w rejonie Sieradza.

Początek pojawienia się pokrywy śnieŜnej występuje juŜ w styczniu. Początek okresu

z pokrywą śnieŜną średnio przypada na ostatnią dekadę listopada, z tym Ŝe nieco

wcześniej na wschodzie (Opoczno, Skierniewice), natomiast później na zachodzie

(Sieradz). Średnio zanikanie pokrywy śnieŜnej następuje na przełomie drugiej i trzeciej

dekady marca. WaŜną cechą występowania pokrywy śnieŜnej jest jej mała trwałość

w okresie zimowym oraz duŜa zmienność z roku na rok. Częste odwilŜe, wyjątkowo

ciepłe lub szczególnie surowe zimy sprawiają, Ŝe potencjalny okres, w którym pokrywa

śnieŜna moŜe występować jest znacznie dłuŜszy aniŜeli rzeczywista liczba dni ze

śniegiem w ciągu roku. Średnia grubość pokrywy śnieŜnej wynosi od kilku do



20

kilkunastu centymetrów. Zdarzają się jednak zimy, w których grubość pokrywy

śnieŜnej osiąga w pewnych okresach 30 cm - 40 cm.

Tab. II/2. Wartości średnie, miesięczne i roczne z wielolecia 1949-2000 sum opadów

[mm] dla stacji w Łodzi-Lublinku (wg Atlasu Klimatycznego)

Opady [mm] Półrocze Posterunek opadowy

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII X-III IV-IX

Rok X-IX

Łódź-Lublinek

27 30 27 38 55 67 88 62 46 30 44 36 194 356 550



21

Tab.II/3. Podstawowe charakterystyki przebiegu opadów i zjawisk z nimi związanych, wartości pomiarów na stacji meteorologicznej w Łodzi-Lublinku w latach 1931-1960 (wg. Atlasu klimatycznego).

Miesiące Sumy okresów Zjawiska

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII IV - IX I - XII

Liczba dni z opadem ≥0,1 mm 12,5 15,0 10,0 11,0 10,0 12,5 12,5 12,5 10,0 11,0 11,0 15,0 68,5 143,0



Liczba dni ze śniegiem ≥0,1 mm 10,0 10,0 7,5 2,0 - - - - - - 2,5 7,5 2,0 9,5

Grubość maksymalna pokrywy śnieŜnej [cm]

20 30 30 20 - - - - - - 20 20 20 30

Liczba dni z burzą 0 0,2 0,2 1,0 3,0 4,0 5,0 3,0 1,0 0,0 0 0 17,0 17,4

Liczba dni z gradem 0,2 0,2 0 0,3 0,4 0,3 0,1 0 0,1 0,2 0 0,2 1,2 2,0

Liczba dni z mgłą 4,8 6,1 2,4 2,3 1,3 1,5 1,7 1,7 3,9 5,3 7,4 7,9 12,4 46,3

Liczba dni z rosą 0 0 0,2 3,2 6,5 6,9 6,3 12,5 8,9 6,2 1,8 0,6 44,3 53,1

Liczba dni ze szronem 1,6 1,6 5,9 4,3 0,7 0,1 0 0 0,6 5,5 5,9 4,0 5,5 30,0

Liczba dni z gołoledzią 0,8 0,9 0,1 0 0 0 0 0 0 0 0,1 0,7 0 2,6



22

Rys II/2 Izolinie średnich rocznych opadów atmosferycznych z wielolecia 1949 – 2000 na

terenie województwa łódzkiego

6.3. Temperatura powietrza

WaŜnym elementem charakteryzującym klimat województwa łódzkiego jest

temperatura powietrza. Średnie jej wartości wahają się w granicach 7,6ºC - 8,0ºC (tab.

II/4) wartość średniej rocznej temperatury na stacji w Łodzi-Lublinku, reprezentującej

województwo, wynosi 7,7ºC).

Średnia temperatura powietrza poszczególnych lat w decydującym stopniu zaleŜy od

temperatury okresu zimowego. NajwyŜszą zimową temperaturę w Łodzi zanotowano

9,4ºC (1989 r.). NajniŜsze wartości w zimie notowane są we wschodniej części

województwa, nieco cieplej jest na krańcach zachodnich. W lecie zróŜnicowanie



23

temperatury powietrza jest małe. W 10-leciu 1951-1960, róŜnice obliczone pomiędzy

średnimi wartościami temperatury poszczególnych miesięcy i roku w Łodzi – Lublinku,

a innymi stacjami wskazują, Ŝe zróŜnicowanie termiczne osiąga niewielkie rozmiary.

RóŜnice rzędu 0,1ºC – 0,2ºC mogą wynikać zarówno z powodu czynników

miejscowych, o charakterze lokalnym.

Znacznie waŜniejszą cechą warunków termicznych w całym województwie jest

ich zmienność w czasie. Najistotniejszą cechą zmienności warunków termicznych jest

zbieŜność zmian i względna stałość róŜnic pomiędzy stacjami meteorologicznymi.

W ciągu 65 lat brak jest widocznie istotnego trendu zmian średniej rocznej temperatury

powietrza. Jest to wynik istnienia wyraźnej tendencji do obniŜenia się temperatury

okresu letniego, ale jednocześnie wzrostu średniej temperatury okresów zimowych.

Obecnie lata bywają przeciętne o ok. 1ºC - 1,2ºC chłodniejsze niŜ 60 lat temu, a zimy

prawie tyle samo cieplejsze. Jest to oznaka wzrastającego wpływu Oceanu

Atlantyckiego na klimat Polski.

Szczególną osobliwością klimatyczną Polski jest duŜa zmienność warunków

termicznych okresu zimowego. Znajduje to wyraz w postaci szczególnie duŜych

wartości odchylenia standardowego temperatury miesięcy zimowych, nieporównanie

większych aniŜeli w okresie letnim. Inną z cech tej zmienności jest występowanie

przemienne zim ciepłych z zimami chłodnymi. W odstępach na ogół kilkuletnich

zdarzają się zimy szczególnie surowe, związane z osłabieniem cyrkulacji strefowej i

nasileniem się wpływu kontynentalnych mas powietrza znad Azji. Od 1931 roku

najsurowsze zimy (grudzień – luty) wg danych z Łodzi występowały w latach 1962/63

(średnia temperatura trzech miesięcy: - 8,1ºC) oraz 1946/47 (śr. -7,7ºC), (wg. Atlasu

klimatycznego Polski). Podczas szczególnie ostrych zim występują często typy pogody

wyŜowej, cechującej się małymi prędkościami wiatru i długotrwałymi przyziemnymi

inwersjami temperatury powietrza. Najłagodniejsza zima w 40-leciu 1951-1990 miała

temperaturę średnią 2,2ºC i wystąpiła w roku 1989/1990. W ciągu ciepłych zim

przewaŜają typy pogody dynamicznej, z napływem powietrza oceanicznego. Są one na

ogół korzystniejsze z punktu widzenia rozpraszania się zanieczyszczeń w atmosferze.

Osobliwością klimatu jest moŜliwość występowania ostrych fal mrozu w marcu,

kwietniu lub nawet w maju, co powoduje duŜe starty w rolnictwie i sadownictwie.

Absolutne maksima temperatury w województwie łódzkim przekraczają 36ºC, a

temperatury najniŜsze -30ºC. Dni gorących z najwyŜszą temperatury w ciągu dnia

powyŜej 25ºC jest przeciętnie 34 - 37, a dni upalnych, w których najwyŜsza temperatura



24

przekracza 30ºC jest zwykle w roku około 5-6. Dni mroźnych, kiedy najwyŜsza

temperatura w ciągu doby nie przekracza -10ºC jest przeciętnie 2-2,5 a dni mroźnych,

kiedy temperatura w ciągu całej doby nie jest wyŜsza niŜ 0ºC jest przeciętnie około 40.

Liczba dni z temperaturą ujemną wynosi około 125, przy czym dni takie występować

mogą juŜ we wrześniu, a na wiosnę-jeszcze w maju.

Tab.II/4.

Wartości średnie miesięczne roczne temperatur powietrza [ºC] z posterunku meteorologicznego w Łodzi-Lublinku z lat 1931-1960 (wg. Atlasu klimatycznego).

Miesiące [C°] Stacja

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII IV-IX

Rok I - XII

Łódź-Lublinek

-3,5 -2,6 1,3 7,3 13,1 16,6 18,3 17,5 13,5 7,9 3,1 -0,7 14,4 7,7

6.4. Parowanie

Parowanie stanowi jedną z najwaŜniejszych pozycji w bilansie wodnym po

opadach atmosferycznych, a zarazem waŜny element klimatu, poniewaŜ na parowanie

zuŜywane jest bardzo duŜo energii, uwalnianej następnie przy skraplaniu pary wodnej.

Pisząc o parowaniu, bierze się pod uwagę parowanie z powierzchni wodnych: rzek,

jezior, jak teŜ parowanie wilgoci z gleby a takŜe transpiracje roślin.

Na większości Nizin Środkowopolskich średnie parowanie mieści się

w granicach 400 mm - 450 mm, a więc wynosi ono niewiele mniej aniŜeli suma

opadów. Parowanie w województwie łódzkim wynosi około 664 mm, jest to wartość

wyŜsza niŜ suma opadów na obszarze województwa, co powoduje niedobór opadowy

na tym terenie.

Tab. II/5 Wartości średnie miesięczne i roczne wielkości parowania E [mm] z posterunku meteorologicznego w Łodzi-Lublinku w woj. Łódzkim (wg IMiGW, 1983)

Miesiące [C°] Stacja

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII IV-IX

Rok I - XII

Łódź-Lublinek

12 15 35 70 90 120 120 110 80 40 20 15 527 664

Uproszczony bilans wielkości róŜnicy opadu i parowania (P – E) daje obraz

niedoborów opadowych województwa.



25

W ciągu roku parowanie przewyŜsza opady i osiąga wielkość 177 mm. Poza okresem

wegetacyjnym bardzo małe są szanse na pokrycie deficytów, które pojawiają się jako

sumaryczne, pod koniec września.

Tab. II/6.

Wartości średnie miesięczne i roczne wielkości niedoborów opadowych (róŜnica P-E) [mm] w woj. łódzkim, wartości pomiarów na stacji meteorologicznej w Łodzi-Lublinku

(„-„ niedobór opadowy), (wg. Atlasu klimatycznego).

Opady [mm] Półrocze Posterunek opadowy

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII X-III IV-IX

Rok X-IX

- - - - - - - - - - Łódź-Lublinek 15 15 8 32 35 53 32 48 34 10 24 21 57 234 177



26

III WYSTĘPOWANIE SUSZY NA TERENIE WOJEWÓDZTWA

ŁÓDZKIEGO

1. Występowanie suszy i przepływów niŜówkowych

1.1. Występowanie suszy

Susza określana jest, jako stosunkowo długotrwały okres (najczęściej, co najmniej

15 dniowy) odznaczający się brakiem opadów atmosferycznych, małą wilgotnością

powietrza i gleby, niskim stanem wody w rzekach. WyróŜnia się suszę atmosferyczną,

glebową oraz hydrologiczną

• susza atmosferyczna (meteorologiczna): długotrwały okres bezdeszczowej

pogody i niskiej wilgotności powietrza przy wysokiej temperaturze.

• susza glebowa: okres z niedostateczną zawartością wody w glebie, w którym

następuje więdnięcie roślin.

• susza hydrologiczna: długotrwały okres ujemnego salda bilansu wodnego, tzn.,

gdy poziom wody w rzekach i stany wód gruntowych znajdują się w strefie

stanów niskich.

Zjawisko suszy nierozerwalnie wiąŜe się z klimatem. Ogłoszony w roku bieŜącym

raport w sprawie zmian klimatu, wskazuje i wyraźnie ostrzega, Ŝe w ciągu najbliŜszych

100 lat, nastąpią radykalne zmiany w Europie, w kierunku ocieplenia obszarów basenu

Morza Śródziemnego (takŜe Afryki) i przesunięcia się stref umiarkowanych na północ

(Szwecja, Finlandia, Syberia).

Bezpośrednim skutkiem suszy jest zakłócenie naturalnego bilansu wodnego

danego obszaru. W efekcie występuje nadmierne przesuszanie gleby, obniŜenie

poziomu zalegania wód podziemnych oraz zmniejszenie przepływów wody w rzekach.

Ze względu na niewielkie naturalne zasoby wodne w stosunku do potrzeb gospodarki,

zagroŜenie występowaniem okresów posusznych jest znacznie większe w Polsce niŜ w

krajach o podobnych warunkach klimatycznych. Największe straty z powodu susz

(zdarzających się średnio, co trzy lata) ponosi rolnictwo.

Istotę suszy stanowi niedobór wilgoci w powietrzu i glebie, powodujący

zakłócenie normalnego bilansu wodnego i cieplnego danego obszaru. Susza ma

charakter dynamiczny i określony cykl rozwoju. Poprzedzają ją brak lub stosunkowo

niewielkie opady atmosferyczne. Powodują one nie tylko zmniejszenie zasobów wody



27

w hydrosferze, ale równieŜ zawartości pary wodnej w atmosferze. Ten etap suszy nosi

nazwę suszy atmosferycznej.

Susza atmosferyczna wywołuje dość szybko suszę glebową, polegającą na

wybitnym zmniejszeniu wilgoci glebowej. W tej fazie susza odbija się szczególnie

dotkliwie w rolnictwie, hamując wegetację roślin oraz utrudniając przeprowadzenie

jesiennych robót polnych.

Dalszą konsekwencją postępującego zjawiska suszy jest intensywne obniŜenie

się poziomu wód gruntowych, pociągające za sobą zmniejszenie się przepływu rzek i

obniŜenie poziomu wód powierzchniowych. Obie te fazy moŜemy określić mianem

suszy hydrologicznej. O ile susza atmosferyczna i glebowa moŜe być całkowicie lub

częściowo zlikwidowana przez niewielkie choćby opady deszczu, o tyle susza

hydrologiczna jest procesem bardzo długotrwałym i trudnym do odwrócenia, a jej

oddziaływanie uwidacznia się bardzo często jeszcze w następnym sezonie

hydrologicznym.

W latach 1951-2006 występujące susze charakteryzowały się róŜnym

nasileniem, róŜnym czasem trwania i okresem wystąpienia. W tym okresie stwierdzono

wystąpienie 30 susz atmosferycznych. Łączny czas ich trwania wyniósł około 200

miesięcy, co stanowi 30 % analizowanego okresu. Głębokie susze wystąpiły w latach

1951, 1953, 1959, 1963, 1964, 1969, 1971, 1976, 1982-1984, 1989, 1991, 1992, 2000,

2002, 2003, 2005, 2006. NajdłuŜej trwające susze wystąpiły w latach 1951-1952 – 9

miesięcy, 1954 – 9 miesięcy, 1983 – 7 miesięcy, 1983 – 7 miesięcy 1989 – 7 miesięcy.

Susze te charakteryzowały się róŜnym nasileniem, czasem trwania i okresem

wystąpienia, jednak najsilniejsza o największym zasięgu wystąpiła w 1992 roku.

W Polsce susze występują najczęściej wtedy, gdy w okresie wegetacyjnym

występuje niedobór opadów oraz napływa bardzo ciepłe i suche powietrze. Jeśli okres

ten jest poprzedzony opadami mniejszymi od przeciętnych, rozpoczyna się tzw. susza

atmosferyczna.

Kolejnym etapem jest susza glebowa, kiedy następuje wysychanie wierzchniej

warstwy gleby, ustaje wzrost roślin lub wręcz rośliny usychają. Utrzymująca się przez

dłuŜszy czas susza atmosferyczna moŜe wywołać suszę hydrologiczną, której efektem

jest niŜówka hydrologiczna, w czasie której spada zwierciadło wód powierzchniowych

poniŜej poziomu przyjmowanego za graniczny dla utrzymania ekosystemów rzecznych,

oraz obniŜenie poziomów wód podziemnych zasilających rzeki w tym okresie. Susze

atmosferyczna i glebowa mogą być zahamowane i złagodzone niewielkimi opadami,



28

natomiast susza hydrologiczna trwa na ogół długo, nawet kilka sezonów, gdyŜ

odbudowa zasobów wodnych wymaga obfitych oraz długotrwałych opadów deszczu, a

przede wszystkim śniegu.

Przykładem moŜe być susza jaką odnotowano w 2003 r, W tym roku zjawisko

suszy atmosferycznej wystąpiło juŜ w pierwszej połowie czerwca, kiedy to na

przewaŜającym obszarze kraju na ogół nie padało. Miesięczne sumy opadów miejscami

stanowiły zaledwie kilkanaście procent normy wieloletniej (rys. III/1). W połowie

czerwca notowano znaczne przesuszenie gleby, obserwowano obniŜenie się poziomu

wód powierzchniowych i gruntowych. Zasadniczych przyczyn obniŜenia się zasobów

wodnych naleŜy jednak szukać w okresie poprzedzającym. Półrocze zimowe od

listopada 2002 do kwietnia 2003 charakteryzowało się niedoborem opadów,

największym w Polsce centralnej i północnej, gdzie 6-miesięczne sumy opadów nie

osiągnęły 70% wartości średnich wieloletnich. Efektem takiego przebiegu warunków

meteorologicznych było obniŜanie się poziomu wód powierzchniowych i gruntowych, a

większe wzrosty występowały okresowo tylko w czasie powtarzających się kilkakrotnie

roztopów. W końcu półrocza zimowego 2003 odpływ większości rzek był na ogół

niŜszy od odpływu normalnego. W maju na przewaŜającym obszarze kraju miesięczne

sumy opadów były większe od średnich, jednak ich burzowy charakter nie wpłynął

znacząco na odbudowę zasobów wodnych. Najbardziej niekorzystne warunki wystąpiły

w zachodnich rejonach kraju, gdzie miesięczne sumy opadów nie przekraczały 25 mm i

50% normy (w Zielonej Górze 10,1 mm i 20% normy, w Poznaniu 17,2 mm i 37%

normy). W czerwcu miesięczne opady były niŜsze od norm wieloletnich na obszarze

całej Polski, a najniŜsze wystąpiły na południu, w centrum i na zachodzie. NajniŜsze

opady zanotowano: w Łodzi (12,1 mm i 18% normy), w Raciborzu (20,6 mm i 26%

normy), w Tarnowie (23,3 mm i 22% normy), w Koszalinie (26,6 mm i 32% normy).

Były to w przewaŜającej części opady burzowe, które złagodziły tylko objawy suszy

atmosferycznej i glebowej. W maju i czerwcu temperatura była wyŜsza o ok. 2° do 3°C

od norm wieloletnich. Jednocześnie był to okres bujnego rozwoju roślinności, przez co

zwiększyła się znacznie ewapotranspiracja. Niedobór opadów, wysoka temperatura i

duŜe parowanie sprzyjały dalszemu obniŜaniu się zasobów wodnych. Od połowy

czerwca 2003 obserwowano spadki stanu wody w rzekach, poniŜej dotychczas

obserwowanych wartości najmniejszych. W czerwcu stan taki zanotowano w 27

posterunkach wodowskazowych (17 w dorzeczu Wisły i 10 w dorzeczu Odry). Odpływ



29

Wisły do morza stanowił w czerwcu 72,6% normy, a odpływ Odry 51,7% odpływu

średniego z wielolecia.

Gazeta Obserwatora IMGW nr 1, 2005

Rys. III/1. Rozkład miesięcznej sumy opadów na terenie kraju w czerwcu 2003

Rys. III/2. Rozkład miesięcznej sumy opadów na terenie kraju w sierpniu 2003

W końcu czerwca poziom wód gruntowych niŜszy od średnich wieloletnich

obserwowano w ok. 84% posterunków obserwacyjnych, a najniŜszy (ponad 100 cm

poniŜej wartości średnich wieloletnich) utrzymywał się lokalnie na południu, w centrum



30

i na wschodzie kraju. W lipcu w dalszym ciągu obserwowano niski stan wód

powierzchniowych i gruntowych. Co prawda, miesięczne sumy opadów w lipcu

kształtowały się w pobliŜu lub powyŜej normy, jednak ich burzowy charakter i wysoka

temperatura powietrza nie sprzyjały odbudowie zasobów wodnych, powodując tylko

lokalne, krótkotrwałe wzrosty stanu wody w rzekach. Suchy sierpień spowodował

dalszy spadek poziomu wód w rzekach i zwierciadła wód gruntowych. Miesięczne

sumy opadu w sierpniu na znacznym obszarze kraju nie osiągnęły 50% normy, a

najniŜsze zanotowano: w Poznaniu (7 mm i 13% normy), w Nowym Sączu (7,7 mm

i 9% normy), w Tarnowie (8,4 mm i 10% normy), w Toruniu (10,4 mmi 17% normy),

w Jeleniej Górze (27,3 mm i 34% normy) i we Wrocławiu (25,3 mm i 40% normy).

Liczba posterunków, w których stan wody w rzekach był niŜszy od dotychczas

obserwowanych, wzrosła do 60 mm (36 mm w dorzeczu Wisły i 24 mm w dorzeczu

Odry). W wielu rejonach Polski, zwłaszcza na południowym zachodzie i zachodzie,

nasiliły się objawy suszy. Brakowało wody w studniach. Pod koniec sierpnia połowa

obserwatorów rolniczych meldowała o niedoborach wody w studniach gospodarskich.

Wystąpiły bardzo niekorzystne warunki dla wegetacji, szczególnie upraw okopowych i

trwałych uŜytków zielonych. Wilgotność wierzchniej warstwy gleby na terenie prawie

całego kraju była niedostateczna, a w wielu rejonach uwilgotnienie gruntu oceniano na

etapie małej klęski. Poziom płytkich wód gruntowych był na ok. 80% posterunków

niŜszy od średniej wieloletniej, lokalnie o 100 cm i więcej. We wrześniu w dalszym

ciągu na przewaŜającym obszarze kraju obserwowano niedobór opadów, tylko

miejscami na północnym zachodzie, w centrum i na północnym wschodzie opady były

wyŜsze od norm.

NajniŜsze opady zanotowano: w Terespolu (13,9 mm i 26% normy), we

Włodawie (14,4 mm i 26% normy), w Chojnicach (15,6 mm i 31% normy) i w Kole

(17,5 mm i 36% normy). Stan wody w rzekach ulegał niewielkim wahaniom z tendencją

do opadania, a poziom wód gruntowych niŜszy od średnich wieloletnich dla września

obserwowano w 83% posterunków. Nieznacznie zmniejszyła się liczba posterunków, na

których obserwowano stan wody w rzekach niŜszy od absolutnych minimów (z 60 do

48 posterunków). Sytuacja ulegała niewielkiej poprawie w październiku, kiedy

wystąpiły opady zbliŜone do norm wieloletnich. Stan w rzekach miejscami podniósł się

do strefy wody średniej, wzrastał teŜ poziom wód gruntowych. W końcu października

(w końcu roku hydrologicznego) stan zasobów wodnych oceniany był jako niski, co

stwarzało niekorzystne warunki początkowe dla półrocza zimowego 2003/2004.



31

W pierwszych miesiącach roku hydrologicznego 2004 (od listopada 2003 do stycznia

2004) sytuacja nie uległa zasadniczej zmianie. W listopadzie opady były na ogół niŜsze

od norm wieloletnich, stanowiąc 50% do 75% normy. Stan wody w rzekach ulegał

niewielkim wahaniom. Dopiero w lutym i marcu sytuacja uległa poprawie. Opady

(wyŜsze od norm wieloletnich i woda z topniejącej pokrywy śnieŜnej) zasiliły rzeki,

sprawiając, Ŝe stan wzrósł okresowo do strefy wody wysokiej. W końcu marca poziom

wód gruntowych układał się na ogół w pobliŜu wartości średnich wieloletnich.

Okresowy wzrost poziomu wód powierzchniowych i gruntowych nie wpłynął na

zdecydowaną poprawę stanu zasobów wodnych. Były one nadal niskie. Odpływ

rzeczny liczony od 1 listopada 2003 do końca kwietnia 2004 był na ogół mniejszy od

wartości średnich wieloletnich dla tego okresu.

1.2. Susze na terenie województwa łódzkiego

Rejon województwa łódzkiego na tle Polski w powyŜszym okresie czasu nie był

najsuchszym obszarem, ale sąsiaduje z regionami Niziny Wielkopolskiej i Niziny

Mazowieckiej, gdzie zjawisko suszy wystąpiło najczęściej, co miało duŜy wpływ na

obecność okresów bezdeszczowych i wystąpieniu suszy atmosferycznej na terenie

województwa łódzkiego. W badanym wieloleciu 1951 – 1990 w województwie łódzkim

okazało się, iŜ występowanie susz hydrologicznych jest dość częsta. Susze, które trwają

przez ponad miesiąc i dłuŜej obejmują centrum województwa, głównie w dolinie Warty,

Neru i północnej Bzury. Pozostała część środkowa województwa i jego południe

charakteryzują się suszą występującą od 4 do 7 razy. Największą ilość występowania

susz obserwuje się w północnej częściej województwa.

Analizując klimatyczny bilanas wodny kraju (rys III/3 i III/4.) obrazujący

obszarowego rozkład suszy w suchych latach (1959 i 1969), moŜna stwierdzić, Ŝe

bilans wodny [mm] w miesiącach najbardziej suchych (V-X) na terenie województwa

łódzkiego w roku 1959 waha się w granicach od 400 mm do 100 mm, natomiast w roku

1969 od – 300 mm do 0 mm.

Mając na uwadze rozmieszczenie obszarowego bilansu wodnego (rys III/3 i

III/4) zauwaŜa się iŜ w roku 1959 najgłębsze susze obejmowały północną część

województwa od 400 mm do 300 mm, w środkowej części województwa bilans wodny

wynosił od -300 mm do -200 mm, natomiast najmniejsze susze objęły południowa część

omawianego obszaru (od -200 do -100 mm).



32

Rok 1969 równieŜ charakteryzował się występowaniem wybitnych susz.

Podobnie jak w roku 1959, najmniejszymi opadami cechowała się północna część

województwa (od -300 do -200 mm), środkowa część, obejmująca wąski poziomy pas,

mieści się w granicach -200 mm do -100 mm, najmniejszym deficytem opadów

zaznaczył się południowy obszar województwa łódzkiego.

Mapka III/3. Klimatyczny bilans wodny[mm] V - X 1959

Mapka III/4. Klimatyczny bilans wodny [mm] V - X 1969

Granice poszczególnych wartości klimatycznego bilansu wodnego układają się

równoleŜnikowo, co świadczy, Ŝe na sytuację tą działają masy powietrza głównie

z północy i z południa.



33

Początek zjawiska najczęściej miał miejsce w okresie wiosenno-letnim (około

65 % przypadków). Przebieg warunków atmosferycznych w tym czasie decydował o

głębokości i jego zasięgu obszarowym. Koniec okresów posusznych przypadał

najczęściej na miesiące jesienno-zimowe (listopad-luty). W analizowanym

pięćdziesięcioleciu (1951-2000), miesiącem podczas którego najczęściej występowały

susze atmosferyczne był marzec oraz okres od czerwca do września, a najrzadziej

obserwowano je od grudnia do lutego.

1.3. Przepływy niŜówkowe

Przepływy niŜówkowe zwane niŜówkami nazywamy okres niskich stanów wód

powierzchniowych, powstałych w wyniku znacznego wyczerpania się zasobów

wodnych w dorzeczu. Długotrwały brak opadów atmosferycznych i towarzysząca mu

zwykle stosunkowo wysoka temperatura powietrza, zwiększająca parowanie, prowadzą

do duŜego obniŜenia stanów wód. Na terenie kraju moŜna rozróŜnić ogólnie niŜówki

letnie (letnio-jesienne) oraz niŜówki zimowe. Pierwsze z nich są zwykle długotrwałe,

przynajmniej na większych rzekach, natomiast drugie – powstające w następstwie

silnych mrozów powodujących zamarzanie znacznej części przekroju poprzecznego

rzeki – są bardzo często niŜówkami wybitnie głębokimi, ale raczej krótkotrwałymi.

Znacznie trudniejszą sprawą było ustalenie dat niŜówek wybitnych,

występujących w poszczególnych profilach lub całych odcinkach rzek, niemniej dzięki

obserwacjom uzyskano dane pozwalające na charakterystykę występowania niŜówek na

terenie kraju, z wyróŜnieniem województwa łódzkiego.

W Polsce zjawisko niŜówek przebiega w układzie roku hydrologicznego (rok

hydrologiczny rozpoczyna się 1 listopada a kończy 31 października), o przeciwnym

porządku półrocza, tj. od maja do kwietnia następnego roku. Najczęstsze występowanie

niŜówek na terenie Polski przypada na miesiąc lipiec (blisko 60% rozpatrywanych

przypadków), następnie na wrzesień (około 50 %), dalej sierpień (przede wszystkim w

dorzeczu Odry), a wreszcie październik (w zasadzie tylko w dorzeczu Wisły). Na uwagę

zasługują ponadto (15%): czerwiec (z przewagą w dorzeczu Wisły) i listopad (z małą

przewagą w dorzeczu Odry). Pozostałe miesiące mają zaledwie po kilka % przypadków,

natomiast marzec i kwiecień są praktycznie miesiącami pozbawionymi minimów.

NiŜówki letnio-jesienne charakteryzuje znaczna długotrwałość, za to typowe

letnie lub zimowe są raczej krótkotrwałe, przy czym te ostatnie występują wprawdzie



34

rzadziej, jednak mogą być to niŜówki głębokie (przemarznięcie znaczniej części

przekroju).

NiŜówki letnie są powodowane obniŜeniem się poziomu wód gruntowanych wskutek

długotrwałego braku opadów atmosferycznych, duŜego parowania wskutek powyŜszego

wyczerpywania zasobów wodnych zlewni. Natomiast niŜówki zimowe są powodowane

obniŜeniem się wód gruntowych wskutek zamarznięcia gleby i w ten sposób

wstrzymania zasilania wód gruntowych, przy braku powodowanego ujemnymi

temperaturami spływu powierzchniowego. Ogranicza to zasilanie wodami gruntowymi.

PowaŜny wpływ na kształtowanie się niŜówek z biegiem rzeki posiada przede

wszystkim wielkość i charakter jej zagospodarowania, sposób zasilania rzeki,

ukształtowanie i stosunki litologiczne terenów, które rzeka przecina oraz charakter

niŜówek większych dopływów.

Biorąc pod uwagę rozkład występowania niŜówek na terenie Polski (mapka rys

III/5), obszar województwa łódzkiego objęty jest niskimi stanami wód, które przede

wszystkim występują w miesiącach wczesno-letnich, w czerwcu i w lipcu.

Mapka. III/5. Występowanie niŜówek na obszarze Polski (Mikulski, 1963)



35

W wieloleciu 1951-1990 wydzielono ogółem 30 okresów niŜówkowych, z

czego 9 przypadków stanowiły niŜówki zimowe i 21 letnio – jesienne.

NiŜówki zimowe:

− rok 1954 – 29 profili, co stanowiło 58% ogólnej liczby


− rok 1985 - 11 profili, co stanowiło 22% ogólnej liczby


NiŜówki letnio-jesienne





Biorąc pod uwagę rok 1954, w którym w badanym wieloleciu 1951-1990

wydzielono największą ilość okresów niŜówkowych, podobnie w województwie

łódzkim w wodach płynących w tym okresie zaobserwowano większą ilość niskich

stanów wód w półroczu zimowym (rys III/6) Na rzece Warcie w profilu Sieradz

wystąpiło 13 niŜówek, w profilu Konin (poza obszarem województwa) 14 niŜówek.

Natomiast na dopływach środkowej Wisły tj. na Pilicy w profilu Przedbórz

zaobserwowano 40 niŜówek a na Bzurze w profilu Sochaczew (poza województwem

łódzkim) odnotowano aŜ 47 niŜówek. Wyraźnie na wystąpienie zjawisk niŜówkowych

zauwaŜa się wpływ mroźnych i suchych mas powietrza nadpływających ze wschodu

podczas zimowych miesięcy, które przyczyniają się do suszy atmosferycznej i

zamarznięcia gruntu a tym samym do powstawania głębokich i licznych niskich stanów

wód w tym regionie.



36

Mapka II/6. Występowanie przepływów niŜówkowych w roku hydrologicznym 1954. NiŜówka zimowa

W trakcie analizy okresów posusznych stwierdzono dosyć duŜą zaleŜność

występowanie niŜówek letnio-jesiennych od suszy atmosferycznej (głównie od

niedoborów opadów atmosferycznych). W większości przypadków początek niŜówki

następował po 2, 3 miesiącach znacznego ich niedoboru. Reakcja przepływów na

ponowne wystąpienie opadu była przewaŜnie dość szybka, tzn. koniec suszy

hydrologicznej następował większości przypadków w tym samym (lub następnym)

miesiącu, w którym opad atmosferyczny był zbliŜony do normy lub od niej większy.

Natomiast w pojedynczych przypadkach występowanie niŜówki letnio-jesiennej nie

było bezpośrednim następstwem suszy atmosferycznej. Na przykład w latach 1952,

1957, 1962 nie odnotowano suszy atmosferycznej, a niŜówka, która wystąpiła w tym

czasie była następstwem niedoborów opadów atmosferycznych tylko w pojedynczych

miesiącach. Natomiast w 1983 roku susza w strefie wód powierzchniowych objęła

znacznie większy obszar niŜ susza atmosferyczna.

W przypadku niŜówek zimowych ich występowanie związane było albo

z pojawieniem się zjawisk lodowych na rzekach, albo z dłuŜszymi okresami niskich

temperatur powietrza , w czasie których zatrzymany jest spływ wód powierzchniowych,

a dopływ wód gruntowych do koryt rzecznych jest mocno ograniczony.

Podstawą wydzielenia okresów posusznych obejmujący I horyzont wód

podziemnych było załoŜenie, Ŝe co najmniej 20 % powierzchni kraju poziom zalegania

pierwszego horyzontu wód podziemnych jest ponad 50 cm głębszy od stanu średniego

wieloletniego dla danego miesiąca roku. W oparciu o powyŜsze kryterium, w okresie



37

1951-1990, wydzielono 13 okresów posusznych obejmujących strefę wód

podziemnych. Łączny czas ich trwania wyniósł 99 miesięcy, co stanowi 21% całych

analizowanych lat.

Czas trwania poszczególnych okresów posusznych wahał się od 2-19 miesięcy.

NajdłuŜej trwające spośród nich obejmowały następujące przedziały czasowe:

− X 1953 – IV 1955 (19 miesięcy)

− VII 1989 – X 1990 (15 miesięcy)

− II 1964 – III 1965 (14 miesięcy)

− IX 1951 – IX 1952 (13 miesięcy)

W latach 1951- 1990 częstość pojawiania się susz obejmujących sferę wód

podziemnych charakteryzowała się dość duŜą zmiennością. Dwukrotnie w analizo-

wanym okresie miały miejsce susze, których zasięg terytorialny osiągnął 50%

powierzchni kraju. Susza, która objęła swym zasięgiem największy obszar Polski, bo aŜ

55%, miała miejsce w okresie X.1953 – IV. 1955. Była ona równocześnie najdłuŜej

trwająca spośród wszystkich analizowanych przypadków. Druga pod względem

wielkości zajmowanego obszaru (50% powierzchni kraju) była susza z lat 1969 - 1970.

Na obszarze województwa łódzkiego (rys III/7.), zjawisko obniŜenia wód

podziemnych o ponad 50 cm, wystąpiło w październiku 1953 roku i głównie objęło

południową i zachodnią część omawianego obszaru. W lutym 1954 pierwszy horyzont

wód podziemnych kształtował się o 25 cm do 50 cm poniŜej stanów średnich

wieloletnich głównie pod wschodnią częścią województwa, natomiast w kwietniu 1955

roku susza hydrologiczna objęła wąski środkowy pas o kierunku południkowym w

województwie.



38

Mapka III/7. Obszary, na których w latach 1953-1955 pierwszy horyzont wód podziemnych kształtował się o ponad 50 poniŜej stanów średnich wieloletnich. 1 – październik 1953, 2 – luty 1954, 3 – obszary, na których w lutym 1954 pierwszy horyzont wód podziemnych kształtował się od 25 cm do 50 cm poniŜej stanów średnich wieloletnich, 4 - kwiecień 1955, 5 - obszar nie uwzględniony w badaniu.

Początek okresów posusznych, obejmujący sferę wód podziemnych, najczęściej

występował w okresie letnio-jesiennym (w około 70% przypadkach od lipica –

listopada). Są to typowe sytuacje znacznego obniŜenia się horyzontu wód podziemnych

w wyniku krótszego lub dłuŜszego deficytu opadów atmosferycznych, na które

nakładają się takie elementy typowe dla okresu letniego jak wysokie parowanie

terenowe czy teŜ potrzeby wegetacyjne roślin. Z kolei stosunkowo nieliczne susze,

których początek przypada na przełom zimy i wiosny, są wynikiem względnego

niedoboru zasobów wód podziemnych spowodowanych niedostateczną ich odbudową

przypadającą właśnie na tę porę roku. Są to przewaŜnie susze krótkotrwałe.

Maksymalny zasięg terytorialny susze osiągały zazwyczaj w okresie zimowo-

wiosennym (około 70 % przypadków w miesiącach od stycznia do kwietnia). Typowe



39

są sytuacje, gdy na deficyt zasobów wód podziemnych powstały w okresie letnio-

jesiennym nakłada się niedostateczne ich zasilanie takŜe w okresie zimowym. Koniec

zjawiska suszy najczęściej przypada na wiosnę lub wczesne lato (70% przypadków

w miesiącach marzec-czerwiec). Sytuacja ta wskazuje na fakt, Ŝe dopiero odbudowa

zasobów wód podziemnych w okresie zimowo-wiosennym (gdy istnieją szczególnie

korzystne warunki ich alimentacji przy równoczesnych stosunkowo niewielkich stratach

spowodowanych ich rozchodem) moŜe stać się podstawą do przerwania suszy

hydrologicznej w tej sferze środowiska geograficznego.

W ciągu roku najmniejsza częstość wystąpienia susz hydrologicznych

obejmujących wody podziemne, ma miejsce latem (po około 6% w kaŜdym z miesięcy

od czerwca do sierpnia), a największa – 11% w miesiącach luty – marzec.

2. Ocena deficytów wody na terenie województwa

Naturalne zasoby wód powierzchniowych województwa oraz moŜliwości

pokrycia występujących potrzeb z opadów atmosferycznych są bardzo niskie i

ograniczone. Analiza wielkości średniego odpływu jednostkowego z omawianego

obszaru wykazuje, Ŝe województwo zalicza się do najmniej zasobnych w wodę

regionów. Jednostkowy własny zasób wody, na 1 mieszkańca na rok w województwie

łódzkim nie przekracza 900m3 i jest on wyŜszy jedynie od woj. śląskiego (700m3) i

mazowieckiego (800m3). Tak trudna sytuacja wodna województwa wynika z jego

wododziałowego połoŜenia, gdzie dopływy wód z innych terenów są bardzo małe.

Opady atmosferyczne, są najbardziej zmiennymi elementami klimatu i właśnie ich

wielkość oraz częstość występowania decyduje o sytuacji wodnej regionu, o zasobach

wód powierzchniowych i gruntowych.

Jeśli opady nie pokrywają potrzeb wodnych (głównie rolnictwa i zapotrzebowania

przyrody), nie uzupełniają strat wywołanych parowaniem i ewapotranspiracją, nie

odnawiają zapasów, w glebie powstaje niedobór wody i groźna susza.

Rozmiar suszy atmosferycznej charakteryzowany jest przez zespół wskaźników

meteorologicznych. WaŜniejsze z nich to deficyt opadów w danym okresie obliczany

w stosunku do wartości średnich z wielolecia, klimatyczny bilans wodny pisany róŜnicą

między opadami a parowaniem, wskaźnik uwilgotnienia atmosfery określony

stosunkiem opadów atmosferycznych do parowania potencjalnego oraz liczba dni



40

bezopadowych. Omówione poniŜej susze atmosferyczne zostały wyznaczone na

podstawie trzech kryteriów:

− kryterium określające odchylenie opadów od średniej sumy wieloletniej

− niedobór opadów w stosunku do średniej sumy wieloletniej ustalonej dla danego

punktu

− klimatyczny bilans wodny

W pracy IMGW pt „Hierarchia potrzeb obszarowych małej retencji w Polsce”

(1996) został oceniony meteorologiczny bilans wodny i częstotliwość występowania

okresów bezopadowych na tle obszaru Polski, który wykazał występowanie

częstotliwość suszy atmosferycznej. Do analizy suszy zostały wzięte pod uwagę wyniki

kompleksowej analizy warunków klimatycznych, glebowo-gruntowych, potrzeb

wodnych rolnictwa oraz uwarunkowania i wymogi ochrony przed degradacją zasobów

przyrodniczych poszczególnych regionów Polski.

Meteorologiczny bilans wodny i występowanie okresów bezopadowych:

− średnio intensywnej suszy atmosferycznej (140-200 mm/rok) w zachodniej

i centralnej części województwa

− mało intensywnej suszy atmosferycznej poniŜej 140 mm/rok lokalnie na

południu w rejonie Radomska

− intensywnej suszy atmosferycznej – niedobór powyŜej 200 mm/rok. Występuje

w rejonie Łodzi, Skierniewic oraz na północ od linii Łowicz – Piątek – Łęczyca.

Częstotliwość występowania susz hydrologicznych, obejmująca ilość

przypadków obniŜenia pierwszego horyzontu wód gruntowych, o co najmniej 50 cm

w stosunku do wartości średnich w latach 1951-1990 została określona przez IMGW.

W badanym okresie, w zachodniej części województwa, zanotowano od 4 do 7

przypadków susz hydrologicznych, natomiast na pozostałym obszarze poniŜej

4 przypadków.

Wskaźnikiem potencjalnego występowania susz moŜe być takŜe jakość gleby

rolniczej: gleby zwięźlejsze oraz torfy słabo i średnio rozłoŜone, posiadają większe

zapasy wody, oraz charakteryzują się mniejszą wraŜliwością na występowanie susz.

Gleby lekkie oraz torfy silnie rozłoŜone cechują się duŜą podatnością na przesuszenie

w okresach bezopadowych.



41

W województwie łódzkim, wśród gleb uŜytków zielonych, przewaŜają gleby IV

i V klasy bonitacyjnej, które stanowią przeszło 65%. Gleb I i III klasy jest znacznie

mniej niŜ 20 %.

W Materiałach do projektowania (CBSiPWM „Bipromel”, 1970), oszacowano

wielkości i rozkład przestrzenny występowania niedoborów wodnych uŜytków

zielonych na terenie województwa łódzkiego w okresie wegetacyjnym. W przypadku

trwałych uŜytków zielonych na torfach zamulonych, przy średnim zaleganiu wody pod

powierzchnią terenu ts = 0,65 m i efektywnej retencji uŜytecznej dR = 80 mm oraz

potencjalnym plonie 70 q/ha niedobory te wynoszą średnio N = 140 mm. Zawierają się

w granicach od 80 mm (południe województwa, powiat Radomsko) do 170 mm

(północ, powiat Kutno, gmina Nowe Ostrowy). W Łodzi niedobór miarodajny wynosi

148 mm. Niedobory uŜytków zielonych zlokalizowanych na glebach mineralnych

(Dr = 50 mm) są zdecydowane wyŜsze. Wynoszą średnio 170 mm (Sieradz 179 mm).

Na południu, w rejonie wsi CięŜkowice niedobór wynosi 130 mm, na północy (Nowe

Ostrowy) – 229 mm, a w pobliŜu Łodzi 213 mm.

Mapka III/8 Niedobory wodne uŜytków zielonych w okresie wegetacyjnym przy plonie 70q/ha, Torfy zamulone dr = 80 mm prawdopodobieństwo wystąpienia p= 20%.



42

Mapka III/9. Niedobory wodne uŜytków zielonych w okresie wegetacyjnym przy plonie 70q/ha, Gleby mineralne e dr = 50 mm prawdopodobieństwo wystąpienia p= 20%.

Przyjmując za kryterium bonitację jakości i przydatności rolniczej gleb

opracowaną przez IUNG Puławy (1981 rok), moŜna wydzielić na obszarze

województwa tereny potencjalnego zagroŜenia suszą:

a). DuŜe zagroŜenie suszą glebową wystąpić moŜe w gminach:

- północnych oraz północno-zachodnich województwa: Grabów, Daszyna, Łęczyca,

Witonia, Krośniewice, Dąbrowice, Nowe Ostrowy, Łanięta, Strzelce, Oporów,

KrzyŜanów, Bedlno, śychlin, Zduny, Chąśno, Kocierzew Południowy, Wartkowice,

Poddębice, Pęczniew, Goszczanów

- centralnych, w rejonie Łodzi i Pabianic

- wschodnich, w rejonie Skierniewic i Bolimowa

b). Średnie zagroŜenie suszą występuje w centralnej (poza rejonem Łodzi) części

województwa.

c). Małe zagroŜenie suszą dotyczy części powiatu radomsko – gmin: Kobiele Wielkie,

Dobryszyce, Ładzice, Lgota Wielkie, Gomunice.

Biorąc pod uwagę kryteria, określające występowanie suszy – klimatyczny

bilans wodny (P-E), częstotliwość występowania obszarów bezopadowych,



43

retencyjność gleb oraz susz hydrologicznych nie moŜna precyzyjnie określić na terenie

województwa rejonów o róŜnym stopniu zagroŜenia.

WyŜej opisane 3 strefy, zostały określone orientacyjnie. Mimo to moŜna

stwierdzić Ŝe większe zagroŜenie wystąpieniem suszy jest na północy i północno-

zachodnim obszarze. Dotyczy to około 35% powierzchni województwa. Na pozostałej

części terenu prawdopodobieństwo wystąpienia zjawiska suszy jest mniejsze, ale

powstawaniu ich sprzyja duŜy udział gleb lekkich o małej zdolności retencyjnej profilu

glebowo-gruntowego. Czynnikiem ograniczającym posuchy jest duŜy udział lasów

w strukturze uŜytkowania ziemi w niektórych gminach (rejon Spały, Smardzewic,

Gostynina, Skierniewic). Podsumowując, województwo łódzkie, na tle nizinnej części

Polski centralnej, moŜna uznać za rejon o wysokim zagroŜeniu suszą.

3. Hierarchia potrzeb obszarowych małej retencji

JuŜ w roku 1996 RZGW w Poznaniu zlecił Instytutowi Meteorologii i

Gospodarki Wodnej Oddział w Poznaniu, wykonanie opracowania pt. "Hierarchia

potrzeb obszarowych małej retencji dla obszaru RZGW w Poznaniu". Opracowanie to

zostało rozszerzone w roku 1997 przez pracę pt. "Hierarchia potrzeb obszarowych małej

retencji w Polsce" wykonaną na zlecenie RZGW w Gdańsku, Szczecinie, Poznaniu,

Warszawie, Gliwicach, Krakowie i Wrocławiu.

Z opracowań tych wynika, Ŝe obszar zlewni Warty jest najbardziej dotkniętym

przez problemy suszy obszarem w Polsce. Określone kategorie I, II największych

potrzeb w zakresie małej retencji - leŜą w przewaŜającej części w zlewni Warty.

Jednocześnie sformułowano postulaty planowania i realizacji małej retencji na terenie

kraju na tle uwarunkowań przyrodniczych,

Za najpilniejsze uznano realizację zadań małej retencji na obszarach

uŜytkowanych rolniczo, na których najbardziej odczuwalny jest deficyt wody. Na tych

obszarach zawiera się 70% ogólnych zasobów wody kraju. Podkreślono, Ŝe małą

retencję naleŜy traktować jako przedsięwzięcie:

- poprawiające stosunki wodne poprzez zatrzymywanie maksymalnej ilości opadów

atmosferycznych (podpiętrzanie cieków, budowa zbiorników wodnych, stosowanie

zabiegów wstępnych na dopływach do jezior),

- poprawiające jakość wody,

- ograniczające transport rumowiska.



44

W pracy tej przeanalizowano zmienność następujących elementów środowiska,

których zróŜnicowanie przestrzenne brano pod uwagę jako czynnik warunkujący

regionalne potrzeby w zakresie małej retencji:

- rozkład opadów atmosferycznych,

- maksymalne sumy dobowe opadów atmosferycznych o p=l%,

- czas trwania susz atmosferycznych,

- częstotliwość występowania susz hydrologicznych,

- rozkład odpływu średniego niskiego, wysokiego i, maksymalnego o p=l%,

- charakterystykę wezbrań,

- rozmieszczenie obszarów leśnych i bagiennych,

- rozmieszczenie zasobów wodnych jezior,

- rozmieszczenie miejsc o szczególnych walorach przyrodniczych,

- niedobory wody uŜytków rolnych,

- klimatyczny bilans wodny.

Tej samej problematyki dotyczyło opracowanie IMUZ Falenty „Mała retencja –

potrzeby i moŜliwości retencji”. W pracy tej przeprowadzono porządkowanie

województw według ich charakterystycznych cech, pośrednio świadczących o

potrzebach i moŜliwościach oraz zasadności realizacji zadań małej retencji. Przyjęto 13

kryteriów charakteryzujących kaŜde województwo, a mianowicie:

- liczba co najmniej 15 dniowych ciągów dni bez opadu w okresie

wegetacji,

- roczne zasoby wody charakteryzujące się natęŜeniem odpowiednim dla

wykorzystania dla celów małej energetyki,

- udział powierzchni zmeliorowanych,

- udział powierzchni nawadnianych,

- udział powierzchni mokradeł,

- udział gruntów zdrenowanych,

- udział powierzchni stawów rybnych,

- niedobory wodne,

- rolniczo – klimatyczny niedobór opadów,

- wskaźnik odpływu,

- wskaźnik powierzchni parków narodowych, rezerwatów przyrody i

parków krajobrazowych.

W wyniku w/w prac powstała wspólna ocena hierarchii potrzeb małej retencji,



45

które w skali całego kraju zgenaralizowano wydzielając cztery regiony:

Strefa I – o najpilniejszych potrzebach rozwoju małej retencji wynikających z

niekorzystnych warunków klimatycznych oraz duŜych potrzeb poprawy stosunków

wodnych na obszarach rolniczych. Do strefy tej zakwalifikowano wg dawnego

podziału administracyjnego następujące województwa: siedleckie, bielsko -

podlaskie, chełmskie, zielonogórskie, gorzowskie, pilskie, poznańskie,

leszczyńskie, konińskie, bydgoskie, i włocławskie.

Strefa II - o duŜych potrzebach rozwoju małej retencji, mająca korzystniejsze w stosunku

do strefy I warunki klimatyczne, mająca duŜe potrzeby wodne rolnictwa, przemysłu i

gospodarki komunalnej. Do strefy tej zakwalifikowano województwa: kaliskie,

sieradzkie, piotrkowskie, łódzkie, radomskie, skierniewickie, warszawskie,

płockie, toruńskie, ciechanowskie, ostrołęckie, łomŜyńskie i białostockie.

Strefa III- o średnich potrzebach rozwoju małej retencji, warunkowanych stosunkowo

korzystnymi jak na warunki polskie zjawiskami klimatycznymi, lecz o duŜych

potrzebach wodnych. Do strefy tej zakwalifikowano byłe województwa:

szczecińskie, koszalińskie, słupskie, gdańskie, elbląskie, olsztyńskie, suwalskie,

legnickie, wałbrzyskie, opolskie, częstochowskie, katowickie, krakowskie,

kieleckie, tarnowskie, lubelskie, zamojskie,

Strefa IV - górska o największych zasobach wód powierzchniowych, w której

problemy małej retencji muszą być potraktowane w sposób specjalny. Jest to

strefa, w której występują najodpowiedniejsze warunki do budowy większych

zbiorników wodnych.

Zakres przedstawionych stref obrazujących priorytety budowy urządzeń małej

retencji pokazano na załączonej mapie Polski.(rys III/10).



46

Rys III/10. Priorytety budowy urządzeń małej retencji

4. Działania na rzecz zapobiegania i ograniczania skutków susz w rolnictwie

Ograniczone zasoby wody, a zwłaszca jej okresowe niedobory coraz częściej

uwidaczniają problem występowania suszy na terenie Polski w tym równieŜ na obszarze

województwa łódzkiego. Z tego faktu wynika oczywista potrzeba opracowania

i wdraŜania regionalnego programu walki z suszą, w celu przeciwdziałania jej

szkodliwym skutkom. Program powinien być zespołem skoordynowanych

(dostosowanych do sytuacji) zadań, sposobów i zasad postępowania, i obejmować

krótko i długoterminowe akcje, programy i politykę, wprowadzane przed pojawieniem

się suszy lub w jej początkowym okresie. W strategii powinny być określone kierunki



47

działań organizacyjno-technicznych, badawczo-rozwojowych i innowacyjnych. Ich

celem powinno być przede wszystkim przeciwdziałanie i ograniczanie niekorzystnych

skutków suszy dla rolnictwa.

Metody stosowane w celu przeciwdziałania szkodliwym skutkom susz

w rolnictwie, to przede wszystkim:

- zwiększanie naturalnych zasobów wody w strefie produkcyjnej rolnictwa,

- zwiększanie stopnia wykorzystania dostępnych zasobów wody,

- zmniejszanie zapotrzebowania upraw rolniczych na wodę,

- ograniczanie strat wody.

Do najwaŜniejszych metod i zarazem najbardziej efektywnych zalicza się:

- stosowanie technologii uprawy gleby zwiększających jej wilgotność i

stopień wykorzystania wody glebowej

- dobór odpowiednich gatunków i odmian roślin

- odpowiednie nawoŜenie rozwijające silny system korzeniowy,

- rozwój małej retencji przez gromadzenie wody w okresach występowania jej

nadmiaru (wiosną) i po duŜych opadach (budowa małych zbiorników

retencyjnych i budowli melioracyjnych hamujących odpływ wody z pól i

systemów melioracyjnych),

- nawodnienia.

Najbardziej widoczne są działania mające na celu zwiększenie zasobów wody

powierzchniowej. Realizowane jest to w wielu regionach Polski w ramach

opracowanych i wdraŜanych programów rozwoju małej retencji wodnej.

Najpopularniejszą definicją małej retencji jest zdolność do zatrzymania wód

opadowych w dorzeczu lub ilość wody zatrzymanej w dorzeczu. Oznacza to zatrzymanie

i podpiętrzanie wody w ciekach a takŜe gromadzenie jej w zbiornikach wodnych.

Zachodzące w ostatnich latach zmiany jakości wód powierzchniowych

spowodowały równieŜ zmianę definicji małej retencji, która wg prof. Mioduszewskiego

określa: „zadaniem retencji jest nie tylko magazynowanie wody dla jej

bezpośredniego zuŜycia, lecz w pierwszym rzędzie regulacja i kontrola obiegu wody

w środowisku przyrodniczym, czyli takie kształtowanie obiegu, który umoŜliwi

realizację zrównowaŜonego ekologicznie rozwoju gospodarczego regionu”.

Natomiast prof. Kowalczak proponuje definicję małej retencji w następującym

brzmieniu: Mała retencja jest to wydłuŜenie czasu i drogi obiegu wody i zanieczyszczeń

wody w zlewni mająca na celu poprawę stosunków wodnych w zlewni, oczyszczenie



48

wód przy wykorzystaniu właściwości zlewni (naturalnych i sztucznych) i regulację

transportu rumowiska rzecznego.

Z definicji tych wynika, Ŝe działania w zakresie małej retencji słuŜą nie tylko

poprawie bilansu wodnego zlewni mającego na celu zwiększenie zasobów wody, lecz

stanowi waŜny element ochrony jakości wód szczególnie przed zanieczyszczeniami

pochodzenia rolniczego.

Zwiększanie zasobów wodnych kojarzone jest najczęściej z budową róŜnego typu

sztucznych zbiorników retencyjnych. JednakŜe magazynowanie wody odbywa się nie tylko

w zbiornikach wodnych. Taką zdolność posiada w róŜnym stopniu kaŜda zlewnia

rzeczna, a na wielkość tej retencji wpływa jej zalesienie, gleba, obniŜenia terenowe,

oczka wodne, mokradła oraz jeziora i stawy. Zwiększenie zdolności retencyjnej zlewni

w tym przypadku związane jest ze zmniejszaniem stosunkowo szybkiego spływu

powierzchniowego wody i zamianą na znacznie wolniejszy odpływ gruntowy. Retencja ta

posiada charakter przestrzenny i moŜna ją zaliczyć do niesterowalnej, działającej

automatycznie, jednakŜe jej pojemność jest trudna do określenia.

Retencję sterowaną moŜna uzyskać jedynie na duŜych zbiornikach wodnych,

podpiętrzanych jeziorach o zmiennym poziomie wody i stawach rybnych wyposaŜonych

w budowle regulacyjne.

W zlewniach rzek występuje wiele rodzajów form retencji naturalnej i sztucznej,

powiązanych ze sobą. Prof. Mioduszewski podaje uproszczony podział małej retencji na

następujące formy:

- krajobrazowa

- glebowa,

- wód gruntowych i podziemnych,

- wód powierzchniowych.,

- śnieŜna i lodowcowa.

Retencja krajobrazowa wynika z ukształtowania oraz zagospodarowania zlewni.

Zwiększenie retencji polega przede wszystkim na ograniczeniu spływu powierzchniowego

wód roztopowych i po opadach atmosferycznych. Największe znaczenie mają tu zalesienie

zlewni, obszary bagienne. Podobne efekty spowalniania powierzchniowego spływu wód

moŜna uzyskać przez przeciwerozyjne zabiegi agrotechniczne.

Retencja glebowa wynika z magazynowania wody w nienasyconej strefie profilu

glebowego. Wielkość tej retencji zaleŜna jest od składu mechanicznego i struktury gleby.



49

Poprawa struktury gleby moŜe w znaczący sposób zwiększyć zdolność retencyjną.

Natomiast prawidłowa agrotechnika, wapnowanie, agromelioracje są zabiegami

zdecydowanie zwiększającymi zdolność retencyjną gleb, a zmagazynowana woda moŜe

być wykorzystana przez rośliny w okresie wegetacyjnym. Tak więc, zwiększenie retencji

glebowej wydatnie przyczynia się do zmniejszenia niedoborów wody roślin uprawnych.

Retencja powierzchniowa polega na gromadzeniu wody w naturalnych i

sztucznych ciekach, małych zbiornikach wodnych, stawach. Do retencji tej oprócz typowych

zbiorników i stawów moŜna zaliczyć wszelkiego rodzaju oczka wodne, kanały i cieki, na

których zostały wykonane budowle regulujące poziomy i odpływy wody. NaleŜy

zaznaczyć, Ŝe w tym rodzaju retencji zwiększenie zasobów wody odbywa się nie tylko w

obrębie samego zbiornika, cieku lub stawu. WyraŜa się to równieŜ w podwyŜszeniu poziomu

wód gruntowych i zwiększeniu zasobów wód podziemnych, tj. retencji wód podziemnych.

Retencja wód podziemnych wynika z magazynowania wody w warstwach

wodonośnych pierwszego i głębszych horyzontów. Wszystkie działania mające na celu

ograniczenie spływu powierzchniowego wód przyczyniają się do zwiększenia zasobów wód

podziemnych.

Retencja śnieŜna i lodowcowa jest szczególną formą retencji, występującą okresowo

o bardzo zróŜnicowanym rozkładzie powierzchniowym i czasowym. Związana jest

z zatrzymaniem zasobów wody w postaci śniegu i lodu, które wpływa na czas i drogę obiegu

wody w zlewni. Większa grubość pokrywy śnieŜnej i wolniejsze jej topnienie sprzyja

opóźnieniu odpływu wiosennego korzystnie rozkładając w czasie wezbrania wiosenne.

Dotychczas korzysta się z zasobów wody zgromadzonej w śniegu, pośrednio poprzez

wykorzystane innych form retencji.

Wybrane metody kształtowania zasobów wody przedstawiono poniŜej w tabeli

nr III/1.



50

Tab. nr III/1

Lp

Zasoby wody

Metody

1

2

3 1

Retencja glebowa i

krajobrazowa

• poprawa struktury, zabiegi agromelioracyjne, wapnowanie, prawidłowa agrotechnika, odpowiedni płodozmian • układ pól ornych, uŜytków zielonych, lasów, uŜytków ekologicznych • zalesienia, tworzenie pasów ochronnych zadrzewień i zakrzaczeń • zwiększenie powierzchni mokradeł, torfowisk i bagien

2

Wody gruntowe i podziemne

• ograniczenie spływu powierzchniowego

• zwiększenie przepuszczalności gleb • zabiegi przeciwerozyjne , fitomelioracje

• regulowanie odpływu z sieci drenarskiej

• stawy i studnie infiltracyjne 3

Wody powierzchniowe

• małe zbiorniki wodne, piętrzenia na ciekach

• regulacja odpływu ze stawów i oczek wodnych

• gromadzenie wody w rowach melioracyjnych

• zwiększanie retencji dolinowej

Skuteczną metodą łagodzącą ujemny wpływ susz na plon roślin uprawnych

powiązaną jednak z zasobami wody i ich zwiększaniem, są nawodnienia.

DuŜą rolę w łagodzeniu szkodliwych skutków suszy dla plonowania roślin odgrywa

drenowanie, którego rola polega na obniŜeniu zwierciadła wody gruntowej w okresie

wiosennym, co umoŜliwia wczesne przeprowadzenie prac agrotechnicznych, a tym

samym wcześniejsze rozpoczęcie wegetacji roślin i wcześniejszy rozwój systemów

korzeniowych zdolnych do pobierania wody z głębszych warstw gleby w okresie suszy.

Badania wilgotności gleb wykazują, Ŝe w warunkach wystąpienia nawet głebokich susz

gleby na gruntach zdrenowanych wykazują większą wilgotność niŜ na gruntach

niezdrenowanych.

W zakresie uprawy gleby i roślin stosowane są technologie upraw, które

w warunkach suszy ograniczają parowanie wody z powierzchni gleby, zatrzymują wodę

w glebie, ograniczają spływ powierzchniowy, zwiększają właściwości infiltracyjne

gleby umoŜliwiają uzyskanie ekonomicznie uzasadnionego plonu lub zminimalizowanie

strat ekonomicznych, spowodowanych zmniejszeniem plonów. Wprowadza się równieŜ



51

do uprawy w rejonach najczęściej zagroŜonych suszą rośliny o mniejszych

wymaganiach wodnych i głęboko korzeniące się. Stosuje się równieŜ, choć na niewielką

skalę, zabiegi agromelioracyjne, głównie spulchnianie i głęboką orkę. Rola tych

zabiegów polega na poprawie struktury i właściwości fizyczno-wodnych głębszych

warstw gleby, co umoŜliwia głębsze korzenienie się roślin i zwiększenie ilości

dostępnej dla nich wody.

Jednym z podstawowych działań prewencyjnych jest przewidywanie suszy

i wczesne ostrzeganie. Inne metody prewencyjne, polegające na bezpośrednich

działaniach zapobiegawczych, powinny być ukierunkowane na zasoby wodne oraz

uŜytkowników i konsumentów wody.

Do najwaŜniejszych przedsięwzięć mających wpływ na kształtowanie zasobów

wody są działania mające na celu ich zwiększenie, a takŜe racjonalne wykorzystanie,

oraz zwiększenie efektywności zuŜycia wody. Z tego względu niezmiernie istotne jest

wdroŜenie programu rozwoju małej retencji.

Działania ukierunkowane na uŜytkowników wody powinny być nakierowane na

modyfikację zapotrzebowania na wodę przez jak najbardziej efektywne wykorzystanie

jej zasobów. Działanie takie winny być zrealizowane juŜ na poziomie gospodarstwa

przez zmniejszanie bezuŜytecznych odpływów wody z systemów melioracyjnych,

w tym odpływów wód drenarskich, hamowanie odpływu z systemów melioracyjnych

i ze zlewni oraz ograniczanie zuŜycia wody na ewapotranspirację. DuŜą rolę

w ograniczaniu zuŜycia wody moŜna osiągnąć przez stosowanie nowoczesnych

systemów nawodnień takich jak nawodnienie kroplowe, mikronawodnienia, a więc

systemy charaktaryzujące się duŜym stopniem wykorzytania wody.

DuŜe znaczenie w planowaniu realizacji strategii walki z suszą mają działania, które

sprowadzają się do:

• wdraŜania planów gromadzenia i przerzutów wody w skali zlewni,

• opracowania zasad gospodarowania wodą w zbiornikach retencyjnych i

systemach wodnych,

• opracowanie zasad magazynowania i wykorzystywania wód z własnej zlewni;

• wdraŜania zlewniowego, zarządzania gospodarką wodną,

• opracowania i wdroŜenia metod sterowania uwilgotnieniem gleb w sposób

umoŜliwiający pogodzenie sprzecznych interesów rolnictwa i ochrony

środowiska;



52

• opracowanie metod zwiększania naturalnych zasobów wodnych gleb i

moŜliwości ich wykorzystania;

• zintensyfikowanie prac związanych z gromadzeniem wody w zbiornikach

retencyjnych w okresach ich nadmiaru i opracowanie sposobów

najefektywniejszego jej wykorzystywania;

• opracowanie i wdroŜenie na róŜnym poziomie (regionalne, zlewniowe,

obszarowe, w skali gospodarstwa) systemów optymalnego rozrządu wody.

Aktualnie działania związane z przeciwdziałaniem suszy w rolnictwie są powiązane

ze stanem gospodarki wodnej w rolnictwie. Dotyczy to zwłaszcza melioracji.

Podstawową przyczyną ograniczonych moŜliwości walki ze skutkami suszy na

obszarach rolniczych są zaniedbania w zakresie eksploatacji systemów i urządzeń

melioracyjnych, ograniczające moŜliwości wykorzystania tych obiektów. Zaniedbania

te obejmują:

- brak właściwej konserwacji cieków i rowów, uniemoŜliwiający wykonywanie

nawodnień zgodnie z planem;

- brak instrukcji eksploatacyjnych i urządzeń kontrolno-pomiarowych,

utrudniający kontrolę przebiegu nawodnień;

- brak aktualnych pozwoleń wodnoprawnych;

- zmniejszenie zainteresowania rolników wykorzystywaniem uŜytków zielonych

w gospodarstwie rolnym, wpływające na zaniedbania agrotechniczne, a tym

samym na efektywność gospodarowania na obiektach melioracyjnych;

5. Rejony o największych potrzebach nawodnień

Stosownie do ustaleń wynikających z hierarchii potrzeb małej retencji,

opracowania określającego potrzeby retencjonowania wody w celu ograniczania

skutków suszy jakie w ostanich latach pojawiają się w Polsce, województwo łódzkie

w całości zostało zakwalifikowane do II kategori potrzeb, a więc do obszaru o duŜych

potrzebach rozwoju małej retencji. Natmiast północno-zachodnia część województwa

granicząca z Wielkopolską tj. w całości powiat poddębicki, zachodnia część powiatów

łęczyckiego i kutnowskiego oraz północna część powiatu sieradzkiego zakwalifikowano

do I kategori potrzeb małej retencji, a więc do obszaru, gdzie potrzeba retencjonowania

wody jak równieŜ nawodnień jest największa



53

IV. OBSZARY OBJĘTE OCHRONĄ PRAWNĄ

Na terenie województwa łódzkiego występują liczne i róŜnorodne formy

przyrody. Według Ustawy z 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody, do takich form

(Art. 6.1.) zaliczamy: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary

chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska

dokumentacyjne, uŜytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, ochronę

gatunkową roślin, zwierząt i grzybów.

1. Obszary Natura 2000

Obiekty o duŜej wartości przyrodniczej, unikalne w skali całej Europy zostały

wydzielone w sieć obszarów chronionych i objęte programem Natura 2000. Jego celem

jest utrzymanie róŜnorodności biologicznej w krajach Unii Europejskiej poprzez

ochronę siedlisk oraz zagroŜonych gatunków fauny i flory. JednakŜe nie muszą to być

obszary ochrony ścisłej.

Zgodnie z zapisami Dyrektywy Habitatowej i Ptasiej mogą one być wykorzytywane

równieŜ gospodarczo z zachowaniem zasad zrównowaŜonego rozwoju. JednakŜe

w sytuacji, gdy na obszarach „naturowych” występują siedliska lub gatunki

priorytetowe dla krajów Wspólnoty Europejskiej to zezwolenie na realizację

jakiegokolwiek przedsięwzięcia moŜe być udzielone tylko i wyłącznie ze względów na

nadrzędny interes publiczny, polegający na ochronie zdrowia i Ŝycia ludzi lub

zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego.

Do tej pory w Polsce wydzielone zostały 72 obszary z czego na obszarze

województwa łódzkiego wyróŜniono 14 obszarów objętych programem Natura 2000

(3 obszary wg. Dyrektywy Ptasiej – OSOP) i 11 obszarów (wg. Dyrektywy

Siedliskowej – SOOS). Obszary objęte Dyrektywą Ptasią to obszary istniejące,

natomiast 11 obszarów (wg. Dyrektywy Siedliskowej) to obszary proponowane do

utworzenia.

Powierzchnia terenu objęta Dyrektywą Ptasią zajmuje 61596,8 ha, co stanowi

3,37%, natomiast Dyrektywą Siedliskową 31969,37 ha, i wynosi 1,7%. Łącznie zajmują

one około 93566,17 ha powierzchni co stanowi 5,12 % powierzchni województwa.



54

1.1. Specjalny obszar ochrony siedlisk (SOOS), (Dyrektywa Siedliskowa)

1.1.1. Dąbrowa Grotnicka

Obszar chroniony Dąbrowy Grotnickiej połoŜony jest na terenie gminy Zgierz

w powiecie Zgierskim i zajmuje powierzchnię około 108,5 ha. Według ustaleń

programu Europejskiej Sieci Ekologicznej oznaczony jest kodem PLH100001.

Obszar znajduje się w kompleksie leśnym nazywanym Lasem Grotnickim.

W zdecydowanej większości (95%) porośnięty jest liściastymi lasami reprezentującymi

dwa siedliska (I Dyrektywy Siedliskowej): grąd środkowoeuropejski oraz świetlistą

dąbrowę, zajmującą 60% powierzchni obszaru. Pozostałe 5% obszaru to lasy iglaste. W

drzewostanie dominują 80-120-letnie dęby i sosny, zaś w drugim piętrze dołączają do

nich równieŜ buki, graby lipy i jawory. W runie występuje kilka rzadkich, w tym 5

chronionych gatunków roślin, m.in. dzwonecznik wonny, którego populacja liczy tu ok.

10-25 osobników, znajdujących się w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Jest to

największa dąbrowa świetlista w województwie łódzkim.

W granicach omawianego obszaru znajduje się forma ochrony przyrody jak:

Dąbrowa Grotnicka (rezerwat przyrody), a w planach jest utworzenie Sokolnickiego i

Pęczniewsko – Grotnickiego obszaru chronionego krajobrazu. Podstawowym

zagroŜeniem na obszarze Natura 2000 są przemiany prowadzące do przekształcania

świetlistej dąbrowy w grąd. Wśród innych wymienia się równieŜ zanieczyszczenie

powietrza oraz wzmoŜoną penetrację lasu przez ludzi.

Rys IV/1. Obszar Natura 2000 - „Dąbrowa Grotnicka”



55

1.1.2. Dąbrowa Świetlista w Pernie

Obszar Dąbrowy Świetlistej połoŜony jest na terenie gminy Nowe Ostrowy

w powiecie kutnowskim, obejmując powierzchnię 40,1 ha. Według ustaleń programu

Europejskiej Sieci Ekologicznej oznaczony jest kodem PLH100002.

Ostoja chroni dobrze wykształconą dąbrowę świetlistą subkontynentalną,

siedlisko z I Dyrektywy Siedliskowej. Dąbrowa, w której dominują stuletnie

drzewostany dębu bezszypułkowego, jest leśną wyspą połoŜoną wśród terenów

rolniczych. Porasta niewielki pagórek będący fragmentem moreny dennej. W runie

zachowały się wszystkie gatunki roślin charakterystyczne dla siedliska. Wśród nich

stwierdzono 7 gatunków prawnie chronionych.

Głównym zagroŜeniem jest sukcesja świetlistej dąbrowy w kierunku

grądu, przejawiająca się miejscami obfitym rozwojem warstwy podszytu,

zacieniającego dno lasu.

Rys. IV/2. Obszar Natura 2000 - „Dąbrowa Świetlista w Pernie”

1.1.3. Lasy Spalskie

Obszar Lasów Spalskich połoŜony jest na terenie gmin: Inowłódz, Lubochnia,

Tomaszów Mazowiecki, w powiecie tomaszowskim, obejmując powierzchnię

2016,4 ha. Według ustaleń programu Europejskiej Sieci Ekologicznej oznaczony jest

kodem PLH100003.

Lasy Spalskie częściowo pokrywają się ze Spalskim Parkiem Krajobrazowym.

Ponad połowę obszaru "Lasy Spalskie" zajmują bardzo cenne siedliska z I Dyrektywy

Siedliskowej, m.in. grąd środkowoeuropejski, dąbrowa świetlista oraz dobrze

zachowane lasy łęgowe. MoŜna tu spotkać 250 letnie dęby i 200 letnie sosny. Wiele

starych drzew zachowało się dzięki ochronie rezerwatowej w rezerwacie Konewka i

Spała. Występuje tu flora i fauna o charakterze puszczańskim, jednym z ciekawych



56

obiektów fauny jest priorytetowy gatunek z II Dyrektywy Siedliskowej: pachnica

dębowa - chrząszcz będący reliktem lasów pierwotnych zamieszkujący niegdyś Europę,

wymagający starych dziuplastych drzew. Schron kolejowy w Konewce jest jednym z

największych zimowisk nietoperzy w Polsce.

Na terenie Lasów Spalskich znajdują się formy ochrony przyrody takie jak:

Konewka (rezerwat przyrody), Spała (rezerwat przyrody), Gać Spalska (rezerwat

przyrody), Spalski Park Krajobrazowy (park krajobrazowy), Piliczańsko-

Radomszczański (obszar chronionego krajobrazu), Lasy Spalsko-Rogowskie.

Największym zagroŜeniem dla omawianego terenu jest prywatyzacja schronu

kolejowego w Konewce oraz zagospodarowanie jego okolic.

NajwaŜniejszymi siedliskami roślin wyróŜnione na terenie Lasów Spalskich są

ziołorośla górskie i ziołorośla nadrzeczne, grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny,

łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe. Natomiast waŜnymi dla Europy

gatunkami zwierząt to: bocian czarny, cietrzew (podgatunek kontynentalny), dzięcioł

czarny, dzięcioł średni, dzięcioł zielonosiwy, mopek, muchówka mała, nocek

Bechsteina, nocek duŜy, pachnica dębowa.

Rys. IV/3. Obszar Natura 2000 - „Lasy Spalskie”

1.1.4. Łąka w Bęczkowicach

Łąka w Bęczkowicach połoŜona jest na terenie gmin: Łęki Szlacheckie i

Gorzkowice w powiecie piotrkowskim i na terenie gminy Masłowice w powiecie

radomszczańskim, obejmując powierzchnię 191,17 ha. Według ustaleń programu

Europejskiej Sieci Ekologicznej oznaczona jest kodem PLH100004.

Obszar obejmuje łąki znajdujące się na lewym brzegu rzeki LuciąŜy, na odcinku

ok. 500 m. W skład ostoi wchodzą brzegi rzeki, porastające je zarośla wierzbowe, a



57

takŜe wykształcone na torfowiskach łąki. Teren do połowy lat 80 XX wieku był

wykorzystywany rolniczo, a wcześniej wydobywano tu równieŜ torf. Co najmniej od

kilkunastu lat zaniechano tu gospodarki rolnej, a od lat 50 XX wieku nie wydobywa się

torfu. Mimo obecności rowów melioracyjnych, na torfowisku zachowały się w miarę

prawidłowe stosunki wodne. Stwierdzono tu 5 rodzajów siedlisk z I Dyrektywy

Siedliskowej. Obszar jest ostoją duŜej populacji lipennika Loesela, gatunku

znajdującego się w II Dyrektywie Siedliskowej. Ponadto znajdują się tu stanowiska

kilku rzadkich gatunków roślin.

Wśród najpowaŜniejszych zagroŜeń, naleŜy wymienić moŜliwość odwodnienia

istniejącą siecią rowów, nadmierny rozwój zarośli wierzbowych spowodowany

zaniechaniem koszenia i wypasania łąk oraz nielegalne wydobycie torfu.

WaŜne dla Europy siedliska roślin to: starorzecza i naturalne eutroficzne

zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion i Potamion, zmiennowilgotne łąki

trzęślicowe (Molinion), torfowiska przejściowe i trzęsawiska, górskie i nizinne

torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, łęgi wierzbowe,

topolowe, olszowe i jesionowe olsy źródliskowe.

Rys. IV/4. Obszar Natura 2000 - „Łąka w Bęczkowicach”

1.1.5. Niebieskie Źródła

Obszar znajduje się w granicach rezerwatu przyrody „Niebieskie Źródła”.

PołoŜony jest na terenie miasta Tomaszowa Mazowieckiego, znajdującego się na

Równinie Piotrkowskiej, na terasie doliny Pilicy. Zajmuje około 25,2 ha i posiada

numer obszaru o kodzie PLH100005, nadany przez Europejską Sieć Ekologiczną.

Jest to teren źródliskowy i występują tu skrajnie rzadkie na nizinach

wywierzyska krasowe. Na terenie ostoi znajdują się dwa akweny źródłowe o głębokości

do 4,5 m oraz liczne wyspy i rozlewiska. Wyjątkowo cenny dla Europy jest kompleks



58

źródlisk wapiennych z charakterystyczną dla nich roślinnością. Woda bijąca ze źródeł

przebija się przez warstwę piasku na dnie zbiornika, powodując pulsowanie dna. Ze

źródeł wypływa zimna, czysta woda o charakterystycznej turkusowej barwie. Źródła

zasilają akweny, na których licznie zimują ptaki wodno - błotne. Oprócz tego obserwuje

się tu kilka gatunków waŜnych z europejskiego punktu widzenia ptaków, m.in.

zimorodka, podróŜniczka i dzięcioła czarnego. ObrzeŜa akwenów i rozlewiska porastają

lasy łęgowe, które są siedliskiem priorytetowym w ochronie bioróŜnorodności. Flora

roślin naczyniowych liczy około 400 gatunków, wśród nich są gatunki chronione

w Polsce, takie jak: storczyk - listera jajowata i bluszcz pospolity.

Na terenie ostoi Źródła Niebieskie znajdują się formy ochrony przyrody takie

jak: Niebieskie Źródła (rezerwat przyrody).

Największym zagroŜeniem jest zabudowa bezpośredniego otoczenia ostoi.

WaŜne dla Europy siedliska roślin w tym gatunki priorytetowe to: starorzecza i

naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion i Potamion,

źródliska wapienne ze zbiorowiskami, łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe,

olsy źródliskowe.

Rys. IV/5. Obszar Natura 2000 - „Niebieskie Źródła”

1.1.6. Ostoja Przedborska

Obszar połoŜony na WyŜynie Małopolskiej na terenie gminy Przedbórz

w powiecie radomszczańskim oraz na terenie gmin: Łopuszno, Kluczewsko i Krasocin,

które znajdują się w województwie świętokrzyskim. Ostoja Przedborska zajmuje około

11 605,21 ha, w tym na terenie województwa łódzkiego 3660,0 ha. Posiada numer

obszaru o kodzie PLH260004, nadany przez Europejską Sieć Ekologiczną.

Ostoja obejmuje fragment Przedborskiego Parku Krajobrazowego. Zachodnią część

obszaru stanowi zbocze Pasma Przedborsko-Małogoskiego zbudowanego z jurajskich



59

wapieni i kredowych piaskowców. Znaczną część obszaru zajmuje rozległy kompleks

wilgotnych i podmokłych łąk oraz największy w tej części Polski płat lasów jesionowo-

olszowych. Zachowały się tu duŜe fragmenty naturalnych drzewostanów grądowych,

buczyn i dąbrów. Na zboczach wzgórz rozwijają się murawy kserotermiczne, a

w dolinach torfowiska. Na torfowisku Jedle stwierdzono dobrze zachowane fragmenty

torfowiska wysokiego i przejściowego, występują tu liczne oczka wodne. Na obszarze

występuje duŜa bioróŜnorodność - stwierdzono tu występowanie aŜ 13 rodzajów

siedlisk z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej. Bogaty świat owadów, miedzy innymi

dwa cenne gatunki motyli: szlakoń szafraniec i czerwończyk nieparek.

DuŜą atrakcją turystyczną jest cały Przedborski Park Krajobrazowy, z którym

częściowo pokrywa się obszar jak równieŜ sąsiadujące z nim planowane obszary

NATURA 2000 na terenie Chęcińsko - Kieleckiego Parku Krajobrazowego i obszar nad

Pilicą ciągnący się od Przedborza do Sulejowa.

Na terenie Ostoi Przedborskiej występują formy ochrony przyrody takie jak:

Bukowa Góra (rezerwat przyrody), Czarna Rózga (rezerwat przyrody), Murawy

Dobromierskie (rezerwat przyrody), Oleszno (rezerwat przyrody), Piskorzeniec

(rezerwat przyrody), Przedborski Park Krajobrazowy (park krajobrazowy), Konecko-

Łopuszański (obszar chronionego krajobrazu).

Głównymi zagroŜeniami dla Ostoi Przedborskiej są: zachwianie równowagi

stosunków wodnych, zanieczyszczenie wód i niekontrolowane pozyskiwanie drewna

oraz potencjalne zagroŜenie osuszeniem.

Z waŜnych dla Europy siedlisk roślinnych moŜna wymienić: murawy

kserotermiczne, jednak priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami

storczyków, niŜowe i górskie, świeŜe łąki uŜytkowane ekstensywnie, torfowiska

wysokie z roślinnością torfotwórczą, torfowiska przejściowe i trzęsawiska, obniŜenia na

podłoŜu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion, kwaśne buczyny, Ŝyzne

buczyny, grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny, łęgi wierzbowe, topolowe,

olszowe i jesionowe, olsy źródliskowe.



60

Rys. IV/6. Obszar Natura 2000 - „Ostoja Przedborska”

1.1.7. Pradolina Bzury-Neru

Obszar o powierzchni 17696,5 ha, leŜący na wysokości od 82 m n.p.m do

102 m n.p.m obejmuje odcinek Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej pomiędzy Łowiczem

i Dębiem na terenie gmin: Bedlno, KrzyŜanów, Kutno w powiecie kutnowskim, na

terenie gmin: Łęczyca, Góra Św. Małgorzaty, Grabów, Piątek, Świnice Warckie,

Witonia w powiecie łęczyckim, gmin: Łowicz, Bielawy, Domaniewice, Zduny

w powiecie łowickim oraz gminie Dąbie w województwie wielkopolskim. Na terenie

województwa łódzkiego obszar chroniony zajmuje 16 611,0 ha. Zgodnie z Europejską

Siecią Ekologiczną obszar posiada kod PLH100006. Pradolina Bzury-Neru we

wschodniej części odwadniana jest przez rzekę Bzurę, a w zachodniej przez Ner. Koryta

Bzury i Neru są uregulowane. Woda w Nerze i Bzurze stopniowo się oczyszcza, do rzek

wróciło juŜ ok. 16 gatunków ryb. Obszar charakteryzuje występowanie stawów

rybnych, rowów, starorzeczy i dołów potorfowych w róŜnych stadiach zarastania,

rozległe łąki są koszone i uprawiane. Środkowy odcinek doliny pokrywają torfowiska

niskie i przejściowe, zlokalizowane na prawie juŜ wyeksploatowanych złoŜach torfu.

Występują tu takŜe łąki trzęślicowe, turzycowiska, szuwary trzcinowe, zarośla łozowe

oraz olsy. Niewielkie kompleksy lasów łęgowych zachowały się wzdłuŜ rzek, koło Kter

i Pęcławic - Bzury oraz Leszna - Ner. W duŜej części ostoi zachodzi intensywna

sukcesja regeneracyjna na skutek wycofywania się rolnictwa: odtwarzają się naturalne

lasy łęgowe, olsy oraz zespoły szuwarowe. Jest to najcenniejszy obszar bagienny

w środkowej części kraju. W kilku miejscach utrzymuje się flora halofilna;

najcenniejsze gatunki notowano pod Łęczycą. Stwierdzono tu 9 rodzajów siedlisk

z I Dyrektywy Siedliskowej i 9 gatunków z II Dyrektywy. Jest to miejsce występowania

wielu rzadkich gatunków roślin naczyniowych. Jest to obszar lęgowy ponad



61

100 gatunków ptaków (ostoja ptasia o randze krajowej). Ostoja posiada duŜe walory

krajobrazowe. Wody śródlądowe (stojące i płynące) zajmują 3% obszaru, siedliska

łąkowe i zaroślowe zajmują 58%, a siedliska leśne 10%. Obszar jest wykorzystywany

rolniczo na 20% powierzchni i podlega działaniom z zakresu ochrony

przeciwpowodziowej.

Formy ochrony przyrody znajdujące sie na terenie chronionego obszaru: Błonie

(rezerwat przyrody), Doliny Bzury (obszar chronionego krajobrazu), Doliny Warty i

Neru (obszar chronionego krajobrazu), Pradolina Warszawsko-Berlińska (obszar

chronionego krajobrazu).

Do najpowaŜniejszych zagroŜeń ostoi zalicza się zanieczyszczenie wód,

regulacje rzek; zaniechanie uprawy łąk oraz intensyfikacja gospodarki stawowej.

WaŜne dla Europy siedliska roślin w tym gatunki priorytetowe to: śródlądowe

słone łąki, pastwiska i szuwary, twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne

z podwodnymi łąkami ramienic Charetea, starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki

wodne ze zbiorowiskami z Nympheion i Potamion, zmiennowilgotne łąki trzęślicowe

(Molinion), niŜowe i górskie świeŜe łąki uŜytkowane ekstensywnie, torfowiska

przejściowe i trzęsawiska, torfowiska nakredowe, górskie i nizinne torfowiska

zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, łęgi wierzbowe, topolowe,

olszowe i jesionowe i olsy źródliskowe.

Rys. IV/7. Obszar Natura 2000 - „Pradolina Bzury-Neru”

1.1.8. Załęczański Łuk Warty

Obszar o powierzchni 9 317,0 ha, umiejscowiony jest w gminie: Działoszyn

w powiecie pajęczańskim, gminach: Pątnów, Wierzchlas w powiecie wieluńskim.

Zgodnie z Europejską Siecią Ekologiczną obszar posiada kod PLH100007.

Załęczański Łuk Warty leŜy na wysokości od 160 do 250 m n.p.m i obejmuje

głęboko wciętą w wapienne podłoŜe (30 m - 60 m), tworzącą trzy przełomy dolinę



62

Warty od Lisowicy do Kochlewa i duŜy teren w zakolu rzeki, na 40 km jej biegu.

W krajobrazie dominują formy plejstoceńskie (wzgórza morenowe, równiny

piaszczyste, sandry), którym towarzyszą formy krasowe (jaskinie, źródła, skałki,

studnie i leje). W 24 jaskiniach zimują liczne populacje nietoperzy. Występuje tu

8 gatunków kręgowców z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Stwierdzono tu ponad

100 zbiorowisk roślinnych z ciekawymi wapieniolubnymi gatunkami często o

charakterze górskim. Zmienione w wyniku ekstensywnej gospodarki lasy, aktualnie są

zdominowane przez sosnę tym nie mniej spotyka się równieŜ dobrze zachowane płaty

naturalnych drzewostanów dębowych, typowo wykształcone murawy napiaskowe.

Łącznie stwierdzono tu 13 rodzajów siedlisk z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej.

Siedliska leśne zajmują 63% powierzchni, siedliska łąkowe i zaroślowe - 4%, a

siedliska rolnicze - 33% obszaru.

Formy ochrony przyrody znajdujące się na terenie chronionego obszaru:

Dąbrowa w NiŜankowicach (rezerwat przyrody), WęŜe (rezerwat przyrody),

Załęczański Park Krajobrazowy (park krajobrazowy).

Do najpowaŜniejszych zagroŜeń dla przyrody obszaru naleŜą: zanieczyszczenia

wody, eksploatacja wapieni, chaotyczna zabudowa rekreacyjna.

Z siedlisk występujących na terenie Załęczańskiego Łuku Warty moŜna

wyróŜnić: starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami

z Nympheion i Potamion, ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe, murawy

kserotermiczne, jednak priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami

storczyków, niŜowe i górskie świeŜe łąki uŜytkowane ekstensywnie, źródliska wapienne

ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati, niskie i nizinne torfowiska zasadowe o

charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, podgórskie i wyŜynne rumowiska

wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis, jaskinie nieudostępnione do

zwiedzania, ciepłolubne buczyny storczykowe, pomorski kwaśny las brzozowo-

dębowy, łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe, olsy źródliskowe.



63

Rys. IV/8. Obszar Natura 2000 - „Załęczański Łuk Warty”

1.2. Obszar specjalnej ochrony ptaków (OSOP), (Dyrektywa Ptasia)

1.2.1. Dolina Pilicy

Obszar Doliny Pilicy połoŜony jest na terenie gminy: Poświętne w powiecie

opoczańskim i gminy Rzeczyca w powiecie tomaszowskim, natomiast na terenie

województwa mazowieckiego zajmuje część gmin: Białobrzegi, Promna, Stromiec,

Wyśmierzyce, Mogielnica, Nowe Miasto nad Pilicą, Warka, Grabów nad Pilicą,

Magnuszew, Klwów i Odrzywół obejmując powierzchnię 30 833 ha, w tym

w województwie łódzkim 35 356,3 ha. Według ustaleń programu Europejskiej Sieci

Ekologicznej oznaczony jest kodem PLB140003. W przyszłości moŜliwe jest

powiększenie obszaru chronionego.

Obszar obejmuje 80-cio kilometrowej długości odcinek Pilicy, od Inowłodza do

ujścia rzeki do Wisły. Koryto rzeki ma szerokość do 150 m, a dolina nie przekracza

5 km szerokości. Pilica silnie meandruje, tworząc liczne starorzecza, wyspy, ławice i

łachy piaskowe. Północny skraj ostoi wyznacza skarpa, o względnej wysokości

ok. 20 m., miejscami porośnięta murawami kserotermicznymi. Część południowa ostoi

jest płaska, w wielu miejscach porośnięta głównie lasami iglastymi. Znaczną część

doliny zajmują łąki i pastwiska. Niegdyś były to tereny zalewowe, lecz od czasu

utworzenia Zbiornika Sulejowskiego, który zmniejszył przepływ wody w rzece o jedną

czwartą, wylewy zdarzają się sporadycznie. W wielu miejscach spotyka się zarastające

wierzbą i olszą lub zabagniające się obniŜenia terenu. Zarastanie zaroślami

wierzbowymi obserwuje się równieŜ na części zmeliorowanych łąk, których obecnie się

nie uŜytkuje. Największe torfowisko, zwane Błotami Brudzewskimi, znajduje się w

połudnowo-zachodniej części ostoi. W rejonie miejscowość Promna, znajduje się



64

natomiast kompleks torfianek, a teren pomiędzy Gapinem a Grzmiącą porasta

największy w ostoi kompleks leśny, w którym m.in. spotyka się siedliska łęgowe i olsy.

Obszar jest uznawany za ostoje ptasią o randze krajowej. Stwierdzono tu występowanie

32 gatunków ptaków wymienianych w I Dyrektywie Ptasiej. Jest to równieŜ miejsce

występowania 11 gatunków ptaków wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt.

Ostoja ma duŜe znaczenie dla ptaków środowisk podmokłych. Odnotowano tu lęgi aŜ

56 gatunków ptaków związanych z takimi terenami. Na terenie ostoi do lęgów

przystępuje ok. 7% - 10% krajowej populacji sieweczki obroŜnej, 5% - 10% populacji

piskliwca, 5% krwawodzioba, 2% - 4,5% dudka, ok. 2% rycyka i przynajmniej 1%

krajowej populacji: bataliona, bączka, bąka, błotniaka stawowego, cyranki, czernicy,

gąsiorka, lelka, nurogęsia, podróŜniczka, rybitwy białoczelnej, rybitwy czarnej,

sieweczki rzecznej, trzmielojada i zimorodka. W znacznych zagęszczeniach występują

teŜ bociany białe i czarne, krzyŜówki, załuszniki, błotniaki łąkowe derkacze, jarzębatkia

kropiatki, lerki i świergotki polne. Ponadto w granicach obszaru odnotowano

występowanie 2 gatunków ssaków i 6 gatunków ryb znajdujących się w II Dyrektywie

Siedliskowej. Stwierdzono teŜ 575 gatunków roślin naczyniowych, z których

18 podlega ochronie prawnej. Na terenie ostoi występuje 9 siedlisk z I Dyrektywy

Siedliskowej.

Formy ochrony przyrody występujące na terenie chronionego obszaru to:

Majdan (rezerwat przyrody), Sokół (rezerwat przyrody), Tomczyce (rezerwat

przyrody), śądłowice (rezerwat przyrody), Spalski Park Krajobrazowy (park

krajobrazowy).

Podstawowym zagroŜeniem jest obniŜanie poziomu wód gruntowych i

odwadnianie łąk i pastwisk. Zły wpływ na przyrodę ma równieŜ zaprzestanie koszenia i

wypasu zwierząt, a takŜe przekształcanie łąk na grunty orne.

WaŜnymi dla Europy siedliskami roślin w tym gatunki priorytetowe to:

starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion i

Potamion, suche wrzosowiska, ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe,

zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion), niŜowe i górskie świeŜe łąki uŜytkowane

ekstensywnie, torfowiska przejściowe i trzęsawiska, łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe

i jesionowe.



65

Rys. IV/9. Obszar Natura 2000 - „Dolina Pilicy”

1.2.2. Dolina Środkowej Warty

Obszar o powierzchni 5 710,4 ha obejmuje fragment doliny Warty pomiędzy

wsią Babin koło Uniejowa i Dębno nad Wartą. Na terenie województwa łódzkiego

obszar chroniony leŜy w gminach Poddębice i Uniejów w powiecie poddębickim i

zajmuje powierzchnię 4 271,6 ha. Pozostała część obszaru chronionego połoŜona jest na

terenie województwa wielkopolskiego w gminach: śerków, Koło, Dąbie, Kościelec,

Osiek Mały, Golina, Kramsk, Krzymów, Sompolno, Stare Miasto, Ślesin, Lądek,

Zagórów, Krzykosy, Nowe Miasto nad Wartą, Środa Wielkopolska, Brudzew, Dobra,

Przykona, Kołaczkowo, Miłosław, Pyzdry, Konin. Według ustaleń programu

Europejskiej Sieci Ekologicznej oznaczony jest kodem PLB300002. W przyszłości

planowane jest powiększenie obszaru chronionego.

Dolina na tym odcinku ma zmienną szerokość od 500 m do ok. 5 km, leŜy na

wysokości od 20 do 60 m npm. W rejonie Doliny Konińsko-Pyzdrskiej dolina

zachowała prawie naturalny charakter nie została zmeliorowana i podlega okresowym

zalewom. Teren ten jest zajęty przez mozaikę ekstensywnie uŜytkowanych łąk i

pastwisk, zadrzewienia łęgowe oraz zarastające starorzecza. Na zachód od ujścia Prosny

znajduje się kompleks starych łęgów jesionowo-wiązowych i grądów niskich.

Natomiast na odcinku w Kotlinie Kolskiej rzeka została obustronnie obwałowana. Na

terenie ostoi występuje 17 typów siedlisk z listy wymienionych w Załączniku I

Dyrektywy Habitatowej. Siedliska bagienne, torfowiska, młaki zajmują 1%, siedliska

łąkowe i zaroślowe - 38%, a siedliska leśne 16% obszaru. Siedliska rolnicze stanowią

43% powierzchni. Obszar jest ostoją ptasią o randze europejskiej, szczególnie dla



66

lęgowych ptaków wodno-błotnych. Występują tu, co najmniej 42 gatunki ptaków.

Szczególne znaczenie mają populacje gatunków takich jak: cyranka, gęgawa,

krwawodziób, płaskonos, rybitwa białoczelna, rybitwa białoskrzydła, rybitwa czarna,

rycyk, batalion, bąk, błotniak łąkowy, błotniak stawowy, dzięcioł średni, kropiatka,

podróŜniczek, brodziec piskliwy, cyraneczka, czajka, czapla siwa, dudek, dziwonia,

krakwa, kulik wielki, sieweczka obroŜna, zausznik, błotniak zboŜowy, derkacz, kszyk,

ortolan, ślepowron, zimorodek, świergotek polny, pustułka, remiz, przepiórka.

Prawdopodobnie gnieździ się tu równieŜ bardzo rzadki roŜeniec. W okresie wędrówek

występują czapla biała (do 23 osobników), świstuna (do 1500 osobników), Ŝuraw (do

250 osobników) i stada gęsi powyŜej 5000 osobników, bataliony w liczbie do 1200

osobników.

Formy ochrony przyrody: Czeszewo (rezerwat przyrody), Dębno nad Wartą

(rezerwat przyrody), Dwunastak (rezerwat przyrody), Nadwarciański Park

Krajobrazowy (park krajobrazowy), śerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy (park

krajobrazowy), Goplańsko-Kujawski (obszar chronionego krajobrazu), Nadwarciański

(obszar chronionego krajobrazu), Powidzko-Bieniszewski (obszar chronionego

krajobrazu), Pyzderski (obszar chronionego krajobrazu), Szwajcaria śerkowska (obszar

chronionego krajobrazu), Uniejowski (obszar chronionego krajobrazu), Złotogórski

(obszar chronionego krajobrazu).

ZagroŜeniem obszaru jest zbudowany zbiornik zaporowy w Jeziorsku, który

zmienił znacznie naturalny rytm hydrologiczny rzeki. Zmiany reŜimu hydrologicznego

zarówno naturalne jak i wywołane wpływem zbiornika naleŜą do najpowaŜniejszych

zagroŜeń dla ostoi. Powodują zarastania terenów otwartych i mają negatywny wpływ na

zdrowotność lasów łęgowych. Groźne są równieŜ zanieczyszczenia wód pochodzenia

rolniczego, przemysłowego i komunalnego.

WyróŜnione siedliska roślin na obszarze Doliny Środkowej Warty: śródlądowe

słone łąki, pastwiska i szuwary, wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi,

twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne z podwodnymi łąkami ramienic

Charetea, starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami

z Nympheion i Potamion, naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne, suche wrzosowiska,

murawy kserotermiczne - priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami

storczyków, górskie i niŜowe murawy bliźniczkowe, zmiennowilgotne łąki trzęślicowe

(Molinion), ziołorośla górskie i ziołorośla nadrzeczne, łąki selemicowe, niŜowe i



67

górskie świeŜe łąki uŜytkowane ekstensywnie, torfowiska nakredowe, grąd

środkowoeuropejski i subkontynentalny, pomorski kwaśny las brzozowo-dębowy, łęgi

wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe, olsy źródliskowe.

Rys. IV/10. Obszar Natura 2000 - „Dolina Środkowej Warty”

1.2.3. Pradolina Warszawsko-Berlińska

Obszar połoŜony jest na terenie gmin: Bedlno, KrzyŜanów, Kutno w powiecie

kutnowskim, na terenie gmin: Łęczyca, Góra Św. Małgorzaty, Grabów, Piątek, Świnice

Warckie, Witonia w powiecie łęczyckim, gmin: Łowicz, Bielawy, Domaniewice, Zduny

w powiecie łowickim, na terenie gminy Uniejów w powicie poddębickim oraz na

obszarze gminy Dąbie w województwie wielkopolskim. Analizowany teren zaliczony

do obszaru Natura 2000 obejmuje powierzchnię 23677,4 ha, natomiast w województwie

łódzim zajmuje powierzchnię 21 968,9 ha. Według ustaleń programu Europejskiej Sieci

Ekologicznej oznaczony jest kodem PLB100001.

Obszar obejmuje dolinę rzeki Bzury wraz z otaczającymi ją podmokłymi,

łąkami, terenami rolniczymi, kompleksami stawów rybnych, mniejszymi ciekami

wodnymi, stanowiącymi dopływy Bzury, a takŜe niewielkimi lasami. Dolina Bzury ma

w tym rejonie szerokość ok. 2 km i jest silnie zatorfiona. Występuje tu gęsta sieć rowów

odwadniających, zaś sama rzeka jest uregulowana. Dolinę porasta mozaika szuwarów

turzycowych i roślinności łąkowej. Fragment obszaru, zwany doliną Neru, jest ostoją

ptaków o randze europejskiej, natomiast stawy: Okręt, Rydwan, Psary oraz Dolina

Bzury mają status ptasich ostoi o randze krajowej. Odnotowano tu występowanie

28 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Spośród nich 7 gatunków



68

znajduje się w polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Do lęgów przystępuje tu

przynajmniej 1% krajowej populacji: bąka, błotniaka stawowego, błotniaka łąkowego,

kropiatki, podróŜniczka, rybitwy białowąsej, rybitwy czarnej, cyranki, krwawodzioba,

rybitwy białoskrzydłej, płaskonosa, rycyka i zausznika. Wysoką liczebność osiągają tu

równieŜ inne gatunki, np. bocian biały, derkacz, czajka i śmieszka. Jest to równieŜ

waŜne miejsce postoju ptaków migrujących, szczególnie gęsi zboŜowej, białoczelnej,

bataliona i świstuna. Na obszarze Natura 2000 Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej

wyróŜnia się takie formy ochrony przyrody jak: Błonie (rezerwat przyrody), Doliny

Bzury (obszar chronionego krajobrazu), Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej (obszar

chronionego krajobrazu).

Podstawowym zagroŜeniem omawianego obszaru jest osuszanie terenów. Pewne

zagroŜenia mogą stanowić równieŜ prace zapewniające bezpieczeństwo

przeciwpowodziowe.

Rys. IV/11. Obszar Natura 2000 - „Pradolina Warszawsko-Berlińska”

2. Parki Krajobrazowe

W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004-go roku (Dz. U. Nr 92 z 30

kwietnia 2004 r., poz. 880, art. 16 ust. 1): „Park Krajobrazowy obejmuje obszar

chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory

krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach

zrównowaŜonego rozwoju." Park Krajobrazowy tworzony jest w drodze

rozporządzenia wojewody po uzgodnieniu z właściwą miejscowo radą gminy.

Parki krajobrazowe są obszarami chronionymi ze względu na wartości

przyrodnicze, historyczne i kulturowe, lecz w odróŜnieniu od parków narodowych,



69

celem ochrony jest tu nie tylko ochrona tych wartości, lecz takŜe ich popularyzacja i

upowszechnienie w warunkach racjonalnego gospodarowania. Jest to, więc jak gdyby

"luźniejsza" forma ochrony duŜych obiektów, dopuszczająca w ich granicach większość

form normalnej działalności gospodarczej, nakładająca jednak na tę działalność

róŜnorodne ograniczenia (ustalane dla kaŜdego Parku przez właściwego wojewodę).

Celem tych ograniczeń jest takie uregulowanie sposobu zagospodarowania chronionego

terenu, aby jego wysokie wartości przyrodnicze nie uległy degradacji.

Jako obiekty chronione "obłoŜone" mniejszą liczbą ograniczeń, mogą Parki

krajobrazowe obejmować znacznie większe obszary, niŜ większość Parków

Narodowych. To one właśnie pełnić mają rolę obszarów rekreacyjnych, na których

moŜliwy będzie dla kaŜdego kontakt ze stosunkowo mało zmienioną przyrodą. To tutaj

takŜe zlokalizowane powinny być zakłady prowadzące róŜnorodne "ekologiczne" formy

działalności gospodarczej - np. uzdrowiska, czy gospodarstwa produkujące tzw. zdrową

Ŝywność.

W Polsce znajduje się 120 parków krajobrazowych (stan na dzień 31 grudnia

2005) o łącznej powierzchni ok. 2,5 mln ha. Na terenie województwa łódzkiego

wyróŜniono 7 Parków Krajobrazowych. Obejmują one powierzchnię 101 198,08 ha, co

w skali województwa stanowi 5,55 % zajętego obszaru.

2.1. Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich

Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich połoŜony jest na północny wschód od

aglomeracji łódzkiej, między Łodzią, Brzezinami i Strykowem. Powierzchnia Parku

wynosi 10 748 ha, a powierzchnia otuliny 3 020 ha. W 1996 roku zostało podpisane

rozporządzenie o powstaniu Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich.

Pod względem administracyjnym Park znajduje się na terenie 2 miast - Łodzi i

Brzezin oraz 5 gmin - Nowosolna, Stryków, Brzeziny, Dmosin i Zgierz.

Według regionalizacji fizycznogeograficznej, Park połoŜony jest w obrębie

makroregionu Wzniesień Południowomazowieckich, w jego północnej części, która

znana jest pod nazwą Wzniesień Łódzkich i obejmuje najsilniej eksponowaną północną

krawędź tego mezoregionu, przebiegającą równoleŜnikowo od Zgierza na zachodzie, po

Brzeziny na wschodzie.

Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich chroni unikatowy w Polsce środkowej

krajobraz wyŜynny uformowany na obszarze między Łodzią, Brzezinami i Strykowem.

Do najcenniejszych walorów Parku naleŜy wyjątkowo bogata rzeźba terenu,



70

podlegająca nadal Ŝywym procesom geomorfologicznym, a takŜe fragmenty naturalnej

szaty roślinnej, związanej zwłaszcza z licznymi źródliskami i strumieniami oraz

interesująca fauna.

Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich obejmuje najcenniejsze pod względem

przyrodniczym i krajobrazowym fragmenty strefy krawędziowej Wzniesień Łódzkich.

Współczesny krajobraz Parku został ukształtowany w wyniku akumulacyjnej i

spiętrzającej działalności lądolodów skandynawskich oraz procesów akumulacyjno-

erozyjnych. Największą atrakcją Parku jest falista, bardzo urozmaicona rzeźba terenu,

rzadko spotykana w centralnej części kraju. Występują tu róŜnorodne formy

geomorfologiczne, jak: wzgórza morenowe, ostańce denudacyjne, parowy, wąwozy,

doliny rzek, a duŜe wysokości względne nadają krajobrazowi charakter wyŜynny.

NajwyŜsze wzniesienia, przekraczające 250 m n.p.m., znajdują się w południowej

części Parku, na tzw. Garbie Łódzkim, z kulminacją pod wsią Dąbrowa (284 m n.p.m.).

Wzgórza w południowej części Parku opadają wyraźnymi stopniami w kierunku

północnym, ku Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej. Północy skraj Parku, znajduje się

na wysokości 165 m n.p.m. (dolina Moszczenicy pod Strykowem), a nawet poniŜej

150 m n.p.m. (dolina MroŜycy w Niesułkowie).

Na obszarze Wzniesień Łódzkich bierze początek kilka rzek naleŜących do

dorzecza Bzury. NajwaŜniejsze z nich to: płynąca w zachodniej części Parku Bzura,

która wypływa z Lasu Łagiewnickiego na północnych obrzeŜach Łodzi, z dopływem

Łagiewniczanką, w centralnej części-Moszczenica z dopływami Młynówką (Strugą

Dobieszkowską) i Kiełmiczanką oraz przepływająca przez wschodnią część Parku

MroŜyca z dopływem Grzmiącą. Górne odcinki dolin tych rzek zachowały znaczny

stopień naturalności, stanowiąc element wybitnie urozmaicający rolniczy krajobraz.

Miejscami doliny te maja charakter przełomów ze stromymi brzegami.

W rozszerzeniach dolin tworzą się bagna i rozlewiska. Liczne są takŜe źródliska. W

wielu miejscach na rzekach znajdują sie stawy, budowane zazwyczaj przy młynach, a

obecnie wykorzystywane do hodowli ryb.

Flora Parku jest bogata i zróŜnicowana. Stwierdzono tu dotychczas

występowanie 730 gatunków roślin naczyniowych, w tym ponad 60 gatunków drzew i

krzewów oraz kilkadziesiąt gatunków rzadkich i chronionych roślin zielonych. Wśród

roślin wodnych i torfowiskowych do gatunków rzadkich naleŜą: grzybienie północne,

pływacz zwyczajny, siedmiopalecznik błotny, dziewięciornik błotny, rosiczka



71

okrągłolistna, wełnianka wąskolistna i pochwowata, Ŝurawina błotna, bobrek

trójlistkowy.

W grupie roślin łąkowych warto wymienić rzadkie rośliny łąk wilgotnych jak:

nasięźrzał pospolity, pełnik europejski, kruszczyk szerokolistny, storczyk szerokolistny,

podkolan biały.

W grupie roślin łąk suchych i muraw ciepłolubnych warto wymienić: śniadek

baldaszkowaty, skalnica trójpalczasta, rojnik pospolity, rozchodnik wielki, centuria

pospolita, ciemięŜnik białokwiatowy, bodziszek czerwony, dzwonki szczeciniasty i

brzoskwiniolistny, dziurawiec rozesłany i skrzydełkowaty, gorysz pagórkowaty oraz

traganek szerokolistny. Wśród roślin leśnych zwracają uwagę gatunki górskie i

podgórskie: paprotka zwyczajna, kokoryczka okółkowa, kozłek bzowy, trybula lśniąca,

jarzminka większa. W Lesie Łagiewnickim stwierdzono występowanie sześciu

chronionych gatunków porostów. Oprócz nich, inne ciekawe rośliny leśne to: zachyłka

trójkatna, widłak jałowcowaty i goździsty, wawrzynek wilczełyko, bluszcz, lilia

złotogłów, naparstnica zwyczajna, barwinek pospolity, miodownik melisowaty, listera

jajowata.

Bardzo róŜnorodny jest świat zwierząt Ŝyjących w Parku. Występują tu 34

gatunki ssaków, w tym duŜe zwierzęta leśne i związane ze środowiskiem wodnym:

sarna, dzik, borsuk, kuna leśna i domowa, tchórz, gronostaj, łasica, piŜmak, królik,

zając, ryjówka mała i aksamitna, rzęsorek rzeczny, nietoperze: borowiaczek, mroczek

późny, karlik malutki, gacek brunatny.

Wśród 110 gatunków ptaków lęgowych najbardziej interesujące to: trzmielojad,

krogulec, pustułka, kobuz, puszczyk, sowa uszata, płomykówka, czajka, zimorodek,

jaskółka brzegówka, ortolan.

Spośród przedstawicieli herpetofauny występują gatunki gadów oraz gatunki

płazów: jaszczurki (łącznie z padalcem), traszka zwyczajna i grzebieniasta, kumak

nizinny, rzekotka drzewna, ropucha szara i zielona, grzebiuszka ziemna.

Spośród przedstawicieli ichtiofauny najciekawszy jest chroniony: minóg

strumieniowy.

Wśród 1100 gatunków bezkręgowców, których występowanie stwierdzono na

terenie Parku, do najciekawszych naleŜą: trzmiele (relikty borealne: trzmiel tajgowy),

pachnica dębowa, tęcznik mniejszy, paź królowej, mieniak stróŜnik, przesroŜnica,

kapturnica. W granicach Parku Krajobrazowego moŜna wyróŜnić obszary Natura 2000,

które częściowo pokrywają się z terenem Parku, jest to „Dąbrowa Grotnicka”.



72

RównieŜ na obszarze Parku znajdują się obecnie 3 rezerwaty przyrody oraz

jeden zespół przyrodniczo-krajobrazowy. Są to: Rezerwat „Las Łagiewnicki”, Rezerwat

„Struga Dobieszkowska”, Rezerwat „Parowy Janinowskie” oraz Zespół przyrodniczo-

krajobrazowy „Górna MroŜyca”. Ponadto planuje się objęcie ochroną, rezerwat

przyrody „Torfowisko śabieniec” koło miejscowości Syberia, na wschodnim skraju

Parku, niewielkie, unikatowe na tym terenie torfowisko.

Lista pomników przyrody na terenie Parku na dzień dzisiejszy obejmuje 52

pojedyncze drzewa oraz zespół 250 klonów srebrzystych składających się na zabytkową

aleję w Łagiewnikach.

Na omawianym obszarze moŜna wymienić 11 zespołów przyrodniczo-

krajobrazowych, m.in.: Niesułków nad MroŜycą; Iwaszkiewiczowskie Byszewy nad

Moszczenicą, dolinę rzeki Moszczenicy i łęgi nad nią oraz 29 uŜytków ekologicznych,

m.in.: Łęgi w dolinie Borchówki czy Łąka Opadówka, wilgotna łąka będąca na terenie

Lasu Łagiewnickiego.

Ponadto oprócz form ochrony przyrody oŜywionej na terenie Parku są formy

ochrony przyrody nieoŜywionej. Jednym z nich jest Stanowisko dokumentacyjne

w Niesułkowie Kolonii.

2.2. Bolimowski Park Krajobrazowy

Bolimowski Park Krajobrazowy obejmuje kompleks lasów Puszczy

Bolimowskiej, rozciągającej się pomiędzy Skierniewicami, Łowiczem, Bolimowem i

śyrardowem. Powierzchnia Bolimowskiego Parku Krajobrazowego wynosi 23 130 ha,

gdzie 1390,0 ha znajduje się na terenie województwa łódzkiego. Powierzchnia otuliny

wynosi natomiast 2940 ha. Park utworzono 26 września 1986 r., a następnie w 1995 r.

został powiększony.

Pod względem administracyjnym połoŜony jest na terenie dwóch województw:

łódzkim i mazowieckim. W województwie łódzkim leŜy na obszarze gminy Nieborów

(powiat łowicki), mieście i gminie Skierniewice oraz gminie Bolimów, Nowy

Kawęczyn i Kowiesy (powiat skierniewicki). W województwie mazowieckim natomiast

leŜy na terenie gmin Wiskitki i Puszcza Mariańska znajdujących się w powiecie

Ŝyrardowskim.

Według regionalizacji fizycznogeograficznej, Park połoŜony jest w centralnej

części płaskiego mezoregionu Równiny Łowicko – Błońskiej, stanowiącego



73

południowo – wschodnią część makroregionu Niziny Środkowomazowieckiej i

środkowy fragment podprowincji Niziny Środkowopolskiej.

Park Bolimowski został utworzony w celu doskonale zachowanego duŜego

kompleksu leśnego, jako pozostałość dawnych historycznych puszcz: Bolimowskiej,

Jaktorowskiej, Miedniewickiej i Korabiowskiej oraz doliny dzikiej, meandrującej rzeki

Rawki.

Obszar Parku połoŜony jest na równinie, która stanowi płaski poziom

denudacyjny z wysokościami kształtującymi się w strefie rzędnych

85 m – 110 m n. p. m. Powierzchnia Parku zlokalizowana jest w obszarze

staroglacjalnym, na skłonie wysoczyzny polodowcowej powstałej w okresie

megaglacjału zlodowaceń środkowopolskich. W rzeźbie powierzchni terenu moŜna,

więc wyróŜnić dwie główne jednostki geomorfologiczne. Są to: wysoczyzna

polodowcowa oraz dolina rzeki Rawki wraz z jednostkami o mniejszym zasięgu.

Największe wzniesienia terenu znajdują się w południowej części Parku, gdzie

na wysoczyźnie osiągają wartość 106 m n.p.m., a w dolinie rzeki Rawki 96 m n.p.m.

NajniŜej połoŜona jest północna część obszaru, gdzie wysokości nie przekraczają

wartości 80 m n.p.m. (wysoczyzna) i 78 m n.p.m. (dolina Rawki).

Wysoczyzna polodowcowa ma charakter płaskich i szerokich powierzchni

akumulacyjnych. Są to stoŜki napływowe- wodnolodowcowe, zbudowane w większości

z piasków i Ŝwirów. W północnej części Parku w wyniku transgresji ostatniego

lądolodu w podłoŜu moreny dennej dominuje pokrywa utworów gliniastych i

piaszczysto-Ŝwirowych o miąŜszości 30 m - 100 m. W dolinie rzeki Rawki zaznaczą się

wyraźnie dwa poziomy, w postaci terasy zalewowej i nadzalewowej. W niektórych

fragmentach doliny zarysowuje się równieŜ słabo widoczny poziom trzeci, w postaci

najstarszej terasy plejstoceńskiej. Dolina rzeki Rawki zbudowana jest z utworów

plejstoceńskich, na które składają się namułki, mułki i piaski. Wypełniają one dno

doliny, jej terasę zalewową i nadzalewową. W dolinie rzeki zaobserwować moŜna wiele

form piaszczystych w postaci wydm.

Puszcza Bolimowska leŜy w dorzeczu Bzury, do której wpada największa rzeka

Parku – Rawka. Zachowała ona naturalny charakter silnie meandrującej rzeki nizinnej, a

jej dolina stanowi waŜny korytarz ekologiczny i objęta jest ochroną rezerwatową.

Główne dopływy Rawki uchodzące do niej na tym terenie to: Chojnatka, Rokita,

Korabiewka i Grabinka.



74

Dolina Rawki, szerokości od kilkuset metrów do ponad kilometra, stanowi

atrakcję krajobrazową i przyrodniczą Parku. Rzeka tworzy dziesiątki meandrów i

starorzeczy, a w przebiegu jej doliny występują na przemian rozszerzenia i zwęŜenia,

mające na niektórych odcinkach charakter przełomów. Zbocza doliny są wyraźne

wyodrębnione, a miejscami strome. Dno doliny wzdłuŜ rzeki pokrywają łąki, torfowiska

oraz zespoły zarośli a miejscami podmokłe olsy i łęgi.

Na terenie Parku i jego otuliny znajduje się kilka niewielkich kompleksów

stawów rybnych: w Nieborwie, na Polanie Siwica, w uroczysku Buczyna, koło

Kamionu i Wycześniaka oraz w Patokach i Jeruzalu.

Świat roślinny Parku jest nieprawdopodobnie bogaty. Spośród około 2 200

gatunków roślin naczyniowych Polski, tu występuje niemal połowa. Są to nie tylko

gatunki charakterystyczne dla Polski środkowej, lecz takŜe właściwe dla pogórza czy

okolic nadmorskich.

W Parku Bolimowskim dominują lasy. Z pozoru jednolite i nieciekawe tworzą

mozaikę róŜnorodnych drzewostanów sosnowych z niewielkimi domieszkami brzozy,

czasem osiki; pojedynczo występują w nich dąb, grab, lipa i klon, rzadko jesion.

Sośniny te pokrywają duŜe powierzchnie o ubogich glebach, często porolnych.

śyźniejsze miejsca, miedzy innymi zbocza doliny Rawki porastają fragmenty

świetlistych grądów lub resztki starych, ponad 150-letnich dąbrów, będących

wspomnieniem dawnej świetności. W podmokłych zagłębieniach terenu, wzdłuŜ

cieków wodnych, wokół oczek i starorzeczy wykształciły się łęgi jesionowo-olszowe

oraz olsy i zarośla wierzbowe.

Do cenniejszych roślin runa leśnego naleŜą: widłaki: widłak jałowcowaty,

spłaszczony i wroniec, paprotka zwyczajna i paprotka krucha, nerecznica szerokolistna,

wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, lilia złotogłów. Na rozległych

powierzchniach występuje obficie konwalia majowa, będąca symbolem Parku,

pierwiosnka lekarska, kosaciec syberyjski, goździki: kosmaty, pyszny i piaskowy,

storczyki: kruszyk szerokolistny i błotny, storczyk plamisty, storczyk krwisty i storczyk

Fuchsa.

Do rzadszych roślin torfowiskowych naleŜą: fiołek mokradłowy, gnidosz

rozesłany i błotny, sit drobny, wełnianka pochwowata, bagno zwyczajne, rosiczka

okrągłolistna, Ŝurawina błotna. Wśród roślin wodnych warto wymienić: wolffię

bezkorzeniową, grzybienie białe, grąŜel Ŝółty, pływacz zwyczajny i drobny, jeŜogłówka



75

najmniejsza. W Bolimowskim Parku występuje takŜe 110 gatunków mszaków, w tym

dwa bardzo rzadkie gatunki w skali kraju reprezentujące element borealny i uznane za

relikty glacjalne: skorpionowiec brunatny, krzywosz lśniący. Na uwagę zasługuje

występowanie rzadkich porostów i grzybów: płucnicy islandzkiej oraz sromotnika

bezwstydnego.

Fauna Bolimowskiego Parku jest równie bogata jak jego flora. Największym

reprezentantem fauny Parku jest łoś. Do Parku intrudowano bobry, które znakomicie

zadomowiły się nad Rawką i Ŝyją w norach wykopanych w ziemi. Nad wodami dość

często występuje wydra. Osobliwością Puszczy Bolimowskiej jest stado danieli oraz

rysie, które przywędrowały z Puszczy Kampinowskiej.

Wśród liczącej ponad 130 gatunków grupy ptaków lęgowych rzadkie to: bocian

czarny, Ŝuraw, bąk, gęgawa, płaskonos, kulik wielki, samotnik, derkacz, czapla siwa,

łabędź niemy, pustułka, sowa uszata, remiz, błotniak stawowy, orlik krzykliwy.

Wśród przedstawicieli herpetofauny na uwagę zasługują: Ŝmija zygzakowata,

zaskroniec, padalec, traszka grzebieniasta, kumak nizinny, rzekotka drzewna, ropucha

paskówka.

W wodach Rawki i jej dopływach Ŝyje ok. 25 gatunków ryb, miedzy innymi

rzadkie gatunki występujących w bystrych strumieniach jak: głowacz białopłetwy,

strzelba potokowa, pstrąg potokowy, minóg strumieniowy.

Stosunkowo dobrze poznane są bezkręgowce Parku, a zwłaszcza owady, których

stwierdzono tu blisko 800 gatunków, z czego prawie 100 to gatunki rzadkie. Do

największych osobliwości naleŜą, mające tu swoje jedyne znane krajowe stanowiska:

jętka, błonkówka, muchówka, trzmiel paskowy, motyl Acathopsyche citra, motyl

Spatalia argentina, paź królowej, paź Ŝeglarz, mieniak stróŜnik, zmierzchnica trupia

główka, rohatyniec, biegacze: skórzasty, ogrodowy, fioletowy, tygrzyk paskowany.

W granicach Parku Krajobrazowego moŜna wyróŜnić jeden z Obszarów Natura

2000, który częściowo pokrywa się z terenem Parku. Jest to „Pradolina Warszawsko-

Berlińska”. Obszar ten został utworzony ze względu na Specjalną Ochronę Ptaków

(OSOP).

Oprócz Obszaru Natura 2000, na terenie Parku znajduje się pięć rezerwatów

przyrody. Trzy spośród nich to rezerwaty leśne: rezerwat „Kopanicha”, rezerwat „Ruda-

Chlebacz” i rezerwat „Puszcza Mariańska”, który połoŜony jest na terenie województwa

mazowieckiego. Ponadto moŜna wymienić rezerwat wodno-krajobrazowy „Rawka”

oraz rezerwat florystyczny „Polana Siwica”.



76

2.3. Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i Widawki

Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i Widawki połoŜony jest w widłach

rzek Warty i Widawki na południowy zachód od aglomeracji łódzkiej niedaleko

Sieradza i Zduńskiej Woli. Całkowita powierzchnia Parku wynosi 25 330 ha, gdyŜ

ochronnej otuliny wokół Parku nie ma. Utworzony został w 1989 roku.

Park w całości połoŜony jest w województwie łódzkim w gminach: Sieradz,

Burzeni (powiat sieradzki), Zduńska Wola, Zapolice (powiat zduńsko-wolski),

Konopnica, Ostrówek (powiat wieluński), Sędziejewice, Widawa (powiat łaski) oraz

w gminie Rusiec w powiecie bełchatowskim.

Według podziału na regiony geograficzne Park połoŜony jest w makroregionie

Niziny Południowowielkopolskiej, na obszarze mezoregionów: Kotlina Szczercowska i

Kotlina Sieradzka.

Przedmiotem ochrony są doliny Warty, Widawki i ich dopływów wraz

z otoczeniem, a takŜe towarzysząca tym obszarom naturalna szata roślinna.

W centralnej części Parku znajduje się interesujący węzeł hydrograficzny, który tworzą

zbiegające się rzeki Widawka, Grabia i Nieciecz.

Współczesna rzeźba Parku ukształtowała się w wyniku oddziaływania

złoŜonych czynników, z których największą rolę miała akumulacyjna działalność

lądolodu zlodowacenia środkowopolskiego oraz późniejsze procesy peryglacjalne.

Utwory polodowcowe przykryły starsze podłoŜe, odsłonięte wtórnie w dolinie Warty.

Teren Parku przedstawia rzeźbę polodowcową o charakterze wysoczyznowym, silnie

denudowaną, płaską (o spadkach poniŜej 2%), połoŜona średnio na wysokości od

180 do 195 m n.p.m., lekko nachyloną ze wschodu na zachód, ponacinaną formami

dolinnymi z systemami teras meandrującymi odcinkami rzek, zachowanymi

starorzeczami i parowami, obszarami wydm, wzgórz typu kemowego oraz płaskimi

obniŜeniami powytopiskowymi.

Główne rzeki Parku to Warta z lewobrzeŜnym dopływem Oleśnicą oraz

Widawką z dopływami Niecieczą i Grabią. Doliny tych rzek zachowały naturalny

charakter, z licznymi meandrami, zakolami, starorzeczami i torfowiskami. W kilku

miejscach występują zespoły wydm. W obrębie jej doliny zachowały się systemy teras

akumulacyjnych oraz poboczne dolinki róŜnej genezy. Uwagę zwraca wiele form erozji

korytowej. Miejscami brzegi doliny są bardzo strome. WyróŜniają się zwłaszcza

odcinki przełomowe, gdzie wysokości względne dochodzą do 45 m, a na powierzchni

pojawiają się wychodne skał wapiennych. Z wysokich brzegów Warty moŜna



77

obserwować rozległe i malownicze panoramy doliny, zwłaszcza ze skarpy

nadwarciańskiej na odcinku od Belenia do Stroińska oraz w okolicy Konopnicy,

Strobina, Majaczewic i Strumian. W obrębie dolin, zwłaszcza u podnóŜa skarp, spotyka

się wysięki wód podziemnych, młaki i źródła warstwowo-przelewowe.

Najcenniejsze walory przyrodnicze na obszarze Parku związane są z dolinami

rzek. Warunkują one powstanie dogodnych siedlisk odpowiednich dla wielu rzadkich

roślin i zwierząt. Wszystkie partie dolin charakteryzują się mozaikowością pokrycia:

łąki przeplatają się z roślinnością nadrzeczną, wokół starorzeczy i torfowisk, lasy

wcinają się nieregularnie w pola uprawne. Koło Burzenina (tzw. Góry Wapienne)

dolina Warty urozmaicona jest wychodniami skał wapiennych, a w pobliŜu Konopnicy

głębokimi parowami śródpolnych strug. W miejscowości Wola WęŜykowa oraz Kolonii

Niechmirów u podnóŜa skarpy doliny znajdują się źródła pochodzenia krasowego.

Opuszczając doliny rzek, rzeźba terenu PKMWiW jest raczej słabo

urozmaicona. Wpływa to na mniejsze, niŜ w dolinach, zróŜnicowanie siedlisk i szaty

roślinnej. Lasy w Parku stanowią niespełna 25% ogólnej powierzchni i są to przewaŜnie

sztucznie wprowadzone zbiorowiska borowe. Zespoły dobrze wykształconych siedlisk

naturalnych borów bagiennych, olsów, łęgów i grądów zachowały się na ogół

w niewielkich fragmentach. W lasach pomiędzy Szynkielowem a Konopnicą znajdują

się wysokie, do 20 m, wydmy.

Na terenie Parku Krajobrazowego Międzyrzecza Warty i Widawki stwierdzono

występowanie ponad 600 gatunków roślin naczyniowych. We florze Parku

reprezentowane są róŜnorodne grupy siedliskowe, co pozostaje w ścisłym związku

z charakterem roślinności tego obszaru. Oprócz gatunków lasów liściastych,

mieszanych i borowych, liczne są tu rośliny związane z torfowiskami, wilgotnymi

łąkami, szuwarami, wodami oraz innymi siedliskami podtopionymi, przynajmniej

okresowo. W niektórych punktach Parku istotnym elementem jego flory są takŜe

gatunki kserotermiczne.

Na obszarze Parku odkryto dotychczas ok. 60 gatunków roślin chronionych,

w tym 30 poddanych jest ochronie ścisłej. Rośliny podlegające ochronie ścisłej: orlik

pospolity, goździk pyszny, aster gawędka, dzwonek boloński i syberyjski, rosiczka

długolistna i okrągłolistna, kruszczyk szerokolistny i błotny, kosaciec syberyjski, lilia

złotogłów, widłak jałowcowaty, goździsty i widłak torfowy, bagno zwyczajne, paprotka

zwyczajna, grzybienie północne, storczyk krwisty, szerokolistny i męski, pływacz

średni i drobny. Rośliny naczyniowe podlegające ochronie częściowej to



78

m.in.: kopytnik pospolity, konwalia majowa, kocanki piaskowe, bluszcz pospolity,

bobrek trójlistkowy, pierwiosnka wyniosła i lekarska, grąŜel Ŝółty oraz kalina koralowa.

Rośliny rzadkie w skali kraju stanowią ok. 20% całej flory parku. Najliczniejszymi

wśród nich są gatunki muraw kserotermicznych i ciepłolubnych okrajków,

m.in.: czyściec kosmaty, ostroŜeń krótkołodygowy, koniczyna dwukłosowa i

długokłosowa, pajęcznica gałęzista. Liczną grupę stanowią rośliny wodne i nadwodne:

rzęsa garbata, wolffia bezkorzeniowa, jeŜogłówka najmniejsza, czermień błotna,

strzałka wodna. Wśród roślin torfowiskowych na szczególną uwagę zasługują:

modrzewnica zwyczajna, wełnianka pochwowata i przygiełka biała.

Spośród 42 gatunków ssaków stwierdzonych na terenie międzyrzecza

12 gatunków to nietoperze. Znaleziono tu kolonie m.in. borowca wielkiego, nocka

Natterera, nocka wąsatka i Brandta, karlika malutkiego i większego oraz mopka. Fauna

Parku to przede wszystkim zwierzęta związane z siedliskami nieleśnymi-łąkami i

wodami. Na brzegach rozlewisk i rzek spotyka się bobry i wydry. Obszar Parku jest

miejscem schronienia i Ŝerowania jeleni i dzików. Do interesujących ssaków

odnotowanych na tym terenie naleŜy badylarka, natomiast z ssaków owadoŜernych

często spotykana jest ryjówka aksamitna, rzadziej rzęsorek rzeczek i ryjówka malutka.

Na terenie Parku utworzono cztery rezerwaty przyrody. Dwa z nich to rezerwaty

torfowiskowe „Korzeń” i Grabica”, kolejny to rezerwat florystyczny „Winnica” oraz

rezerwat leśny „Hołda”.

W Parku utworzono równieŜ dwa zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: „Góry

Wapienne” oraz „Dolina Grabi”.

Ponadto zostały wyróŜnione inne formy przyrody takie jak uŜytki ekologiczne.

Na obszarze Parku jest ich dziewięć: „Rzeka Grabia”, chroni odcinek rzeki Grabi „Góra

Cherlawa”, chroni roślinność, uŜytek ekologiczny „Majaczewice”, został utworzony

w celu ochrony skarpy. Bagna śródleśne i torfowiska objęte są ochroną w uŜytkach:

„Rembieszów”, „Kalinowa”, „Jeziorko”, „Zamość”, „Ochle” oraz „Dąbrowa”.

2.4. Przedborski Park Krajobrazowy

Przedborski Park Krajobrazowy połoŜony jest nad Pilicą na południowy-wschód

od Przedborza a na północny-wschód od Włoszczowy. Powstał w 1988 roku. Łączna

powierzchnia Parku wynosi 16,640 ha, w tym województwie łódzkim 7 385,0 ha.

Powierzchnia otuliny wokół Parku wynosi 16,567 ha.



79

Pod względem administracyjnym leŜy na pograniczu obecnych województw:

łódzkiego i świętokrzyskiego. W województwie łódzkim znajduje się w gminie

Wielgomłyny, Masłowice, śytno oraz na terenie miasta i gminy Przedbórz w powiecie

radomskim. W województwie świętokrzyskim zajmuje gminy Fałków i Słupia

(powiecie końskim), Kluczewsko i Krasocin (powiat włoszczowski) oraz gminie

Łopuszno w powiecie kieleckim.

Zgodnie z podziałem Polski na regiony geograficzne, obszar Parku zajmuje

płaskie i faliste tereny makroregionu WyŜyny Przedborskiej, najbardziej cenną

przyrodniczo część zbudowanego z wapieni i piaskowców i zajmującego centralną

cześć Parku mezoregionu Pasma Przedborsko - Małogoskiego oraz fragmenty

mezoregionów: Niecki Włoszczowskiej, Wzgórz Łopuszańskich i Wzgórz

Opoczyńskich.

Wspólnie z Parkami: Sulejowskim i Spalskim, Przedborski Park Krajobrazowy

chroni dorzecze Pilicy. O atrakcyjności Parku decydują: malowniczość i róŜnorodność

krajobrazu, obecność wielu punktów widokowych, korzystne warunki bioklimatyczne

dzięki obfitości lasów oraz czystych wód powierzchniowych, bogata fauna, flora i szata

roślinna, ustronność połoŜenia, przewaga tradycyjnych form gospodarki rolnej oraz

obecność zabytków architektury i kultury ludowej.

Przedborski Park krajobrazowy obejmuje północno-zachodnią część Pasma

Przedborsko-Małogoskiego, stanowiącego naturalne przedłuŜenie Gór Świętokrzyskich

ku zachodowi, oraz przyległe obszary równinne. Pasmo Przedborsko-Małogoskie

stanowi wyraźnie zaznaczony w krajobrazie wał, ciągnący się od Przedbórza

w kierunku południowo-wschodnim i wyniesiony o ponad 100 m nad okoliczne tereny.

Kulminacje pasma to Fajna Ryba (335 m n.p.m.) i Krzemycza Góra (334 m n.p.m.).

W kilku miejscach, w grzbietowych partiach wzgórz, znajdują się stare kamieniołomy i

odkrywki odsłaniające ciekawe profile geologiczne.

Od zachodu naturalną granicę Parku stanowi dolina Pilica, a od południa –

dolina Czarnej, która pod śeleźnicą tworzy malowniczy przełom przez Pasmo

Przedborsko-Małogoskie. Przez wschodnią część przepływają dwa główne dopływy

Czarnej, tworząc szerokie, bagniste doliny. Od wschodu do wzniesień Pasma

Przedborsko-Małogoskiego przylegają podmokłe i zalesione obszary w tzw. Niecce

Zabrodzkiej. W uroczysko Piskorzec oraz pod Ewelinowem znajdują się kompleksy

stawów rybnych. W dolinach rzek i na pokrytych piaskami terenach równinnych

występują paraboliczne wydmy.



80

Lasy zajmują około 68% powierzchni Parku. Dominują bory sosnowe,

występują takŜe większe powierzchnie grądów, buczyn i dąbrów świetlistych.

W dolinach rzecznych spotyka się łęgi olszowo-jesionowe, a w bagnistych

zagłębieniach – partie olsów. Na uwagę zasługuje udział jodły w wielogatunkowych

drzewostanach, a takŜe stanowiska rzadkiego cisa. Na nasłonecznionych zboczach

wzgórz Pasma Przedborsko-Małogoskiego występują murawy kserotermiczne oraz

ciepłolubne zarośla z udziałem tarniny, kaliny, róŜ, głogu, derenia świdwy, ligustru i

jałowca. W północno-wschodniej części Parku znajdują się większe obszary torfowisk,

z największym bagnem Piskorzeniec.

Na florę Parku składa się około 900 gatunków roślin naczyniowych, w tym

85 gatunków rzadkich i chronionych. Na wzgórzach wapiennych rośnie szereg

gatunków wapieniolubnych mających tu jedyne stanowiska w byłym województwie

piotrkowskim i Polsce środkowej. Do gatunków takich naleŜą m.in.: zawilec

wielokwiatowy, wiśnia karłowata, dziewięćsił bezłodygowy, pszeniec róŜowy. Do

gatunków górskich naleŜą: nerecznica szerokolistna, bez koralowy, śnieŜyczka

przebiśnieg, liczydło górskie, widłaki: wroniec, spłaszczony, goździsty, gajowy.

Na torfowiskach w Parku rośnie wiele reliktowych gatunków roślin bagiennych między

innymi takie jak: wierzba borówkolistna, rosiczka okrągłolistna, wąkrotka zwyczajna

czyświbka błotna.

W lasach Parku Ŝyją duŜe ssaki leśne: łoś, jeleń, sarna, dzik, borsuk. W rzekach

Ŝyje wydra, a w uroczysku Piskorzeniec intrudowane zostały bobry. Spośród

mniejszych gatunków występują tu: gronostaj, łasica, ryjówki: malutka i aksamitna.

W Przedborskim Parku Krajobrazowym najliczniejszą grupę stanowią ptaki

w liczbie 168 gatunków, gdzie 98 naleŜy do awifauny lęgowej. Stwierdzono tu

występowanie m.in: bielik, rybołów, orlik krzykliwy, błotniak łąkowy, bocian czarny,

Ŝuraw, płomykówka, podróŜniczek, zimorodek. Wśród ryb występują głównie gatunki

pospolite, z rzadszych stwierdzono: sumika karłowatego i amura białego.

W parku znajdują się takŜe stanowiska rzadkich i chronionych bezkręgowców:

mieniaka tęczowca, tęcznika mniejszego, biegacze: łysego, zielonozłotego, fioletowego,

trzmiele: rudoszary i leśny.

W granicach Parku Krajobrazowego moŜna wyróŜnić obszary Natura 2000,

które częściowo pokrywa się z terenem Parku, jest to „Ostoja Przedborska”.

Najcenniejsze naturalne fragmenty przyrody chronione są w 5 rezerwatach

przyrody oraz jeden zespół przyrodniczo-krajobrazowy. Dwa z nich połoŜone są



81

w granicach województwa łódzkiego, są to rezerwat „Czarna Rózga” i rezerwat

„Piskorzeniec”. Na obszarze województwa śląskiego natomiast znajdują się rezerwaty:

„Bukowa Góra”, rezerwat „Oleszno”, oraz „Murawy Dobromierskie”.

Na terenie Przedborskiego Parku Krajobrazowego występują 33 pomniki

przyrody, z waŜniejszych moŜna wymienić między innymi 600-metrową aleję 100

letnich lip w Dobromierzu.

Oprócz Obszarów Natura 2000, rezerwatów i pomników przyrody do

oŜywionych form przyrody naleŜą uŜytki ekologiczne. Najciekawsze z nich to

chroniące wzgórza pokryte lasem lub roślinnością ciepłolubną: „Fajna Ryba”,

„Jurajskie Wzgórze”, „Majowa Góra”, „Buczyna w JeŜowcu”, „Czerwony Kamień”,

„Dąbrowa Świetlista”, „Modrzewie”, „Stare Dęby”, „Pełnik Europejski”.

2.5. Spalski Park Krajobrazowy

Spalski Park Krajobrazowy leŜy w województwie łódzkim, 9 km na wschód od

Tomaszowa Mazowieckiego w okolicach Spały i Inowłodzia, nad Pilicą i jej dopływem

Gacią. Pod względem administracyjnym Park leŜy na terenie gmin: Inowłódź,

Rzeczyca, Czerniewice, Lubochnia i Tomaszów Mazowiecki w powiecie Tomaszów

Mazowiecki oraz gminy Poświętne, Sławno i Opoczno w powiecie Opoczno.

Powierzchnia Parku wynosi 13 110,0 ha, a powierzchnia jego otuliny 24 134,0 ha.

Według regionalizacji fizycznogeograficznej, Park połoŜony jest wraz ze strefą

ochronną w prowincji Niziny Środkowopolskiej w makroregionie Wzniesienia

Południowomazowieckie i obejmuje wschodnią część mezoregionu Równiny

Piotrkowskiej oraz północno-zachodni fragment Równiny Radomskiej a takŜe

zachodnią część Doliny Białobrzeskiej.

Spalski Park Krajobrazowy został utworzony w 1995 roku w celu ochrony

malowniczej doliny Pilicy wraz z przyległymi Lasami Spalskimi, będącymi

pozostałością historycznej Puszczy Pilickiej. Dolina rzeki wyróŜnia sie malowniczością

i róŜnorodnością krajobrazu na tle równinnego, mało lesistego krajobrazu Polski

Środkowej.

Ukształtowanie powierzchni Spalskiego Parku Krajobrazowego jest bardzo

urozmaicone. Główne rysy rzeźby terenu łączą się ze zlodowaceniem środkowopolskim

i jego stadiałem Radomki. Występują tu interesujące formy wypukłe strefy marginalnej

lodowca - pagórki kemowe i wały kemowe, które na południe od Brudzewic osiągają

wysokość 210 m n.p.m. (noszą nazwę Gór Brudzewskich), a koło Buczka (tuŜ za



82

granicą Parku) przekraczają 220 m n.p.m. Wznoszą się one 20 m - 40 m ponad słabo

falistą powierzchnię równiny morenowej. DuŜą część powierzchni zajmują teŜ

piaszczysto-Ŝwirowe sandry, związane z młodszym stadium zlodowacenia

środkowopolskiego (stadium Warty). Na sandrach przetrwały największe kompleksy

leśne tego obszaru - lasy obrębów Spały i Smardzewic oraz północna część (bliŜsza

Pilicy) lasów obrębu Brudzewice.

Na sandrach i piaszczystej morenie dennej w wielu miejscach występują wydmy

i pola piasków przewianych (eolicznych), np.: koło Anielina, Dąbrowy, na zachód i

północ od Gliny (Ptasia Góra). Z osadami lodowcowymi wiąŜe się występowanie

głazów narzutowych. NajwaŜniejszą formą wklęsłą jest dolina Pilicy. W obecnym

kształcie powstała ona w stadium Warty i odprowadzała wówczas wody sprzed

topniejącego czoła lądolodu. Jej szerokość jest zmienna. W przełomowych odcinkach

pod Inowłodzem wynosi zaledwie 1 km, natomiast po przebiciu się przez garb

inowłodzki (antyklinę) rozszerza się do 6 km - 8 km. Zwykle występują trzy terasy

rzeczne. Terasa zalewowa jest obecnie w wielu miejscach sucha i piaszczysta, np. pod

Teofilowem i pod Kozłowcem. Terasa nadzalewowa jest wszędzie piaszczysto-Ŝwirowa

i nie nadaje się do innego uŜytkowania jak leśne.

NajwyŜsze wzniesienia przy południowej granicy Parku wznoszą się

190 m - 210 m n.p.m., po północnej stronie Pilicy 180-190 m n.p.m., dno doliny zaś

leŜy na wysokości 149 m n.p.m. (Ciebłowice), 143 m n.p.m. (Inowłódź) i Domaniewice

134 m. n.p.m.

Na terenie omawianego Parku Krajobrazowego oś hydrograficzną stanowi

dolina Pilicy. W obrębie chronionego obszaru do rzeki uchodzą niewielkie dopływy:

Gać, Słomianka, Giełzówka, Luboczanka, Ceteńka, Anielinka i Studzianka. Doliny tych

cieków, które w większości maja charakter bystrych strumieni, są miejscami głęboko

wcięte w nadpilickie skarpy i stanowią element urozmaicający krajobraz.

Głównym ciekiem wodnym Spalskiego Parku Krajobrazowego jest Pilica,

będąca ósmą co do długości rzeką w Polsce. Początek swój bierze w miejscowości

Pilica. Jest to rzeka jeszcze nie uregulowana, która płynie naturalnym korytem wśród

naturalnej i róŜnorodnej roślinności nadbrzeŜnej, ma liczne starorzecza, wyspy,

mielizny. Brzegi ma z reguły dostępne, piaszczyste. Kręte koryto rzeki, starorzecza

róŜnego wieku i wielkości, dość często źródła przykorytowe i terasowe, składają się na

bogaty, zróŜnicowany zbiór środowisk wodnych.



83

W obrębie SpPK znajdują się liczne cieki - dopływy Pilicy. LewobrzeŜne

dopływy to: Gać płynie przez teren leśny Konewki i Spały, spiętrzona w kilku

miejscach w urocze śródleśne stawy. LiciąŜna (Struga, Olszynka) - mały leśny strumień

płynie przez Glinę i LiciąŜnę. Luboczanka (Lubocz) - ma źródła w Lasach Spalskich,

potem płynie przez tereny rolnicze gminy Rzeczyca.

PrawobrzeŜne dopływy to: Słomianka z Giełzówką zasila kompleks stawów

w Antoniowie, uchodzi do Pilicy malowniczą głęboką dolinką. Cetynka (Cetenka) -

mały strumień leśny ze spiętrzeniem we Fryszerce i Wytoce. Anielinka - krótki

strumień mający źródła w granicach Parku między Anielinem a Studzianną. Studzianka

(Struga Studzieńska) - malowniczy strumień, zakwalifikowany juŜ w 1986 roku do

objęcia ochroną od Młyńczyska do ujścia.

Oprócz starorzeczy i zbiorników zaporowych w Spalskim Parku

Krajobrazowym są dwa małe jeziora (Kaczeniec - 6 ha i Smug – 15 ha) w lesie i na

brzegu lasu koło Ciebłowic DuŜych. Ich głębokość dochodzi do 3 m, brzegi zarośnięte

są turzycami. W suche lata powierzchnia wód bardzo się zmniejsza, ale jeziora nie

wysychają. O ile rzeki w Spalskim Parku Krajobrazowym zachowały się w stanie

naturalnym, o tyle większe kompleksy torfowisk i bagien tego terenu zostały powaŜnie

osuszone. Mimo to Ŝyje na nich osobliwa flora hydrofilna i są biotopem dla licznych

gatunków ptaków. Ponadto na całym obszarze SpPK rozsianych jest kilkaset małych

mokradeł, oczek śródleśnych i torfowisk. Wszystkie te obszary kwalifikują się do

ochrony w formie uŜytku ekologicznego.

Lasy w Spalskim Parku Krajobrazowym tworzą dość zwarty kompleks,

porastający po obu stronach brzegów Pilicy. W kompleksie tym znajdują się liczne

polany zajęte pod uprawę oraz zabudowę wsi. Dominują lasy sosnowe w róŜnym

wieku, ponadto występują lasy mieszane i liściaste: olsy, grądy, świetliste dąbrowy oraz

łęgi olszowo-jesionowe spotykane w dolinie Pilicy i w dolinach mniejszych cieków.

Cennymi elementami drzewostanu są rosnące tu na granicy zasięgu jodła i buk.

Najciekawsze pod względem przyrodniczym są lasy ze starymi drzewostanami

w okolicach Spały, Konewki, LiciąŜnej, śądłowic i Smardzewic. W dolinie Pilicy na

starorzeczach wykształciły się zbiorowiska roślinności wodnej, którym towarzyszą

zbiorowiska szuwarowe oraz wilgotne łąki. Na piaszczystych miejscach

przykorytowych części terasy zalewowej Pilicy występują zbiorowiska wrzosowiskowe,

obecnie zanikające ze względu na zalesienie. Sporadycznie, na glebach gliniastych

z udziałem skał wapiennych, spotykane są zbiorowiska ciepłolubnych muraw i zarośli.



84

W granicach Parku stwierdzono występowanie ponad 800 gatunków roślin

naczyniowych, wśród nich 19 gatunków objętych ochroną całkowitą, 11 gatunków

objętych ochroną częściową i 42 gatunków rzadkich.

Ciekawym, pod względem florystycznym są kompleksy leśne, piaszczyste

skarpy wysoczyzny oraz podmokłe tereny w dolinie Pilicy i na śródleśnych bagnach.

Wśród roślin leśnych wymienić moŜna występujące tu rzadkie gatunki: lilię złotogłów,

orlika pospolitego, storczyki, paprotka zwyczajna, Ŝywiec dziewięciolistny, wawrzynek

wilczełyko, pomocnik baldaszkowy, naparstnica zwyczajna, turówka wonna, kopytnik

pospolity, rzeŜucha niecierpkowa.

Wśród roślin łąkowych wiele, to rzadkie gatunki piaskolubne i ciepłolubne, jak:

pierwiosnkę wyniosłą, kocanki piaskowe, pięciornik biały, jaskier wielokwiatowy,

dzwonek brzoskwiniolistny, sierpnik barwerski, dziurawiec skapolistny, bniec

czerwony, lebiodka pospolita, smółka pospolita, goździk pyszny (łąki wilgotne), widłak

wroniec (torfowiska), starzec bagienny (torfowiska).

RóŜnorodność siedlisk leśnych oraz łąkowych i wodnych sprzyja bogactwu

fauny Parku. W otulinie w KsiąŜu koło Smardziwic znajduje się jeden z kilku

krajowych ośrodków hodowli Ŝubrów. Ponadto Ŝyje tu większość duŜych krajowych

ssaków leśnych, a mianowicie: jeleń, daniel, sarna, dzik, borsuk, lis, zębiełek białowy,

nietoperze. W Parku stwierdzono występowanie 205 gatunków ptaków, z czego około

140 to gatunki lęgowe. Dolina Pilicy jest waŜną ostoją ptaków wodno-błotnych oraz

lądu suchego: bocian czarny, Ŝuraw, cietrzew, błotniak stawowy, czapla siwa, derkacz,

nurogęś, słonka, krwawodziub, samotnik, rycek, trzmielojad, kobuz, orzechówka,

kraska, podróŜniczek, zimorodek. W wodach Pilicy i jej starorzeczach występuje 28

gatunków ryb i jeden reprezentant smoczkoustnych-chroniony: minóg stawowy.

W Parku występują wiele rzadkich w kraju owadów, zwłaszcza gatunków

leśnych: pachnica dębowa, kruszyca wielka, kostrzeń, borodziej, modraszek bagniczek,

paź Ŝeglarz i paź królowej, skalnik, pokłonnik osiniec, fruczak prozerpina, tygrzyk

paskowany.

Na terenie Spalskiego Parku Krajobrazowego zostało wyznaczone obszary

europejskiego systemu Natura 2000. Są to: „Dolina Pilicy” i „Lasy Spalskie”. Ponadto

znajdują się tu pięć leśnych rezerwatów przyrody (trzy znajdują się na terenie Parku i

dwa rezerwaty na terenie otuliny Parku): Rezerwat „Konewka”, Rezerwat „Spała”,

Rezerwat „śądłowice”, Rezerwat „Jeleń” i Rezerwat „Sługocice”.



85

W Parku znajduje się ponad 220 pomników przyrody. Są to głównie pojedyncze

stare drzewa (głownie lipy i dęby) lub ich grupy oraz dwie aleje. Warto wśród nich

wymienić 95 dębów w Spale i grupę starych wiązów w okolicy Rzeczycy.

W połoŜonym w otulinie Parku KsiąŜu koło Smardzewic znajduje się Ośrodek

Hodowli śubrów im. Prezydenta Ignacego Mościckiego. Obecnie przebywa w nim 20

Ŝubrów z linii białowieskiej. Jest to ośrodek zamknięty, który moŜe być udostępniony

do zwiedzania po uzyskaniu zezwolenia.

2.6. Sulejowski Park Krajobrazowy

Sulejowski Park Krajobrazowy połoŜony jest na odcinku od okolic Przedborza

po Tomaszów Mazowiecki, obejmuje fragment środkowej części doliny Pilicy ze

Zbiornikiem Sulejowskim oraz przylegające do niej najbardziej cenne przyrodniczo

tereny z lasami, które są pozostałością dawnej Puszczy Pilickiej. Park powstał w 1994 r.

i zajmuje obszar 17 030 ha, natomiast jego otulina 36 730,0 ha.

Pod względem administracyjnym Park zajmuje obszary: miasto i gminę

Tomaszów Mazowiecki w powiecie Tomaszów Mazowiecki, miasto i gminę Sulejów,

gminy: Wolbórz, Piotrków Trybunalski, Rozprza, Łęki Szlacheckie, Ręczno i

Aleksandrów (w powiecie Piotrków Trybunalski), gminy Mniszków i Sławno (powiat

opoczański) oraz w gminie Przedbórz w powiecie Radomsko.

Według podziału Polski na regiony, północno - zachodnia część Parku leŜy

w obrębie mezoregionu Równiny Piotrkowskiej, którą zaliczamy do makroregionu

Wzniesień Południowomazowieckich. Południowy fragment Parku połoŜony jest

w mezoregionie Wzgórz Radomszczańskich, a wschodnia część omawianego obszaru

na Wzgórzach Opoczyńskich, leŜących w obrębie makroregionu Wzgórz

Przedborskich.

Przedmiotem ochrony w Parku są najcenniejsze przyrodniczo tereny przyległe -

w tym leśne - będące pozostałością wielkiej Puszczy Pilickiej z fragmentami przyrody

naturalnej, chronionymi w 11 zatwierdzonych i 5 projektowanych rezerwatach,

zespołach przyrodniczo - krajobrazowych i uŜytkach ekologicznych.

Park połoŜony jest na lekko falistej wysoczyźnie morenowej, porozcinanej

dolinami rzek, zbudowanej z gliny i piasków fluwioglacjalnych. W krajobrazie

wyraźnie zaznacza się krawędź doliny Pilicy, skąd roztaczają się piękne widoki na

płynącą wśród lasów rzekę i Zbiornik Sulejowski. Takie naturalne punkty widokowe,

gdzie róŜnica wysokości względnych między krawędzią doliny a Pilicą wynosi ok 30 m,



86

są w Trzymorgach, Podklasztorzu, Smardzewicach i Barkowicach Mokrych. Ponad

wysoczyzną łagodnie wznoszą się grzbiety wzgórz, z których najwyŜszym jest mająca

wapienny trzon Bąkowa Góra (282 m n.p.m.), połoŜona w południowej części otuliny

Parku i stanowiąca znakomity punkt widokowy. NajniŜej połoŜony punkt Parku to

Niebieskie Źródła w dolinie Pilicy koło Tomaszowa Mazowieckiego (153 m n.p.m.)

Krajobraz strefy wysoczyzny urozmaicają takŜe wały wydm, porośnięte sosnowymi

borami.

Głównym ciekiem jest płynąca prawie południkowo Pilica. W granicach Parku i

jej otuliny znalazł się 45-kilometrowy odcinek doliny rzeki. Jedną trzecią tego odcinka

zajmuje utworzony w wyniku spiętrzenia Zbiornik Sulejowski. Akwen zbiornika ma

2117 ha powierzchni, 17 km długości oraz zróŜnicowaną szerokość (do 3,5 km).

Maksymalna głębokość wynosi 10 metrów. Stanowi on rezerwuar wody do picia dla

aglomeracji łódzkiej, a jednocześnie wykorzystywany jest do celów rekreacyjnych.

PowyŜej zbiornika Pilica płynie naturalnym korytem, tworząc liczne zakola, wijąc się

między krawędziami wysoczyzny. Do najpiękniejszych fragmentów doliny naleŜy

odcinek Placówka – Kurnędz oraz rejon Sulejowa, gdzie rzeka tworzy malownicze

przełomy. W dolinie znajdują się liczne starorzecza i niewielkie jeziorka, a takŜe źródła,

z których najbardziej znane są Niebieskie Źródła koło Tomaszowa. Większe dopływy

uchodzące do Pilicy w obrębie Parku i otuliny to Ojrzanka, Czarna Maleniecka,

Radońka i LuciąŜa. Mocno wcięte w wysoczyznę ujściowe odcinki Czarnej

Malewieckiej i LuciąŜy naleŜą do najbardziej malowniczych rejonów Parku.

Znaczną część powierzchni Parku i otuliny zajmują lasy, które rosną niemal

nieprzerwanym pasem na obu brzegach Pilicy. Większe kompleksy leśne znajdują się

po obu stronach Zbiornika Sulejowskiego, na południe od Tomaszowa Mazowieckiego

oraz w okolicach Łęczna. Dominują bory sosnowe i mieszane, mniejsze powierzchnie

zajmują grąd, lasy łęgowe w dolinach rzek oraz na terenach bardziej suchych – dąbrowy

świetliste. Cennymi elementami drzewostanu są rosnące w pobliŜu granicy swego

zasięgu jodła i buk oraz wprowadzony w XIX w. modrzew polski. Najcenniejsze

nieleśne zbiorowiska Parku to spotykane w starorzeczach zbiorowiska roślinności

wodnej i szuwarowej, roślinność wilgotnych i suchych łąk w dolinie Pilicy i jej

dopływów oraz murawy kserotermiczne i ciepłolubne zarośla na nadrzecznych

skarpach, szczególnie dobrze wykształcone na odcinku między Sulejowem a

Podklasztorzem.



87

W Parku stwierdzono występowanie 35 gatunków roślin chronionych całkowicie

i 15 gatunków chronionych częściowo, a takŜe liczne gatunki rzadkie.

Do osobliwości florystycznych naleŜą rośliny górskie, spotykane w lasach na

zboczach wzniesień jak: długosz królewski, widłak wroniec, kosatka kielichowa,

parzydło leśne, kokoryczka okółkowa oraz rośliny ciepłolubne rosnące na

nasłonecznionych skarpach nad Pilicą: zanokcica skalna, szałwia łąkowa i okręgowa,

pluskwica europejska, ciemięŜyk białokwiatowy, dzwonek boleński, goździcznik

wcięty.

Inne rzadkie gatunki rosnące w Parku, między innymi takie jak: nerecznica

grzebieniasta, wawrzynek wilczełyko, przytulia okrągłolistna, bagnica torfowa, jaskier

kaszubski, bluszcz, pełnik europejski, granicznik płucnik (porost).

Bogata fauna Parku związana jest z siedliskami leśnymi i wodnymi. W Parku

stwierdzono występowanie 39 gatunków ssaków. NaleŜą do nich duŜe zwierzęta: jeleń,

daniel, sarna, dzik, borsuk, jenot, lis, łoś. Z wodami związane są: bóbr, wydra,

karczownik. W Parku występuje 196 gatunków ptaków, w tym 146 to gatunki lęgowe:

bocian czarny, myszołów zwyczajny, trzmielojad, gołębiarz, krogulec, pustułka, kobuz,

pójdźka, orzechówka, dzięcioł duŜy, średni i zielony, dziwonia.

Na Zbiorniku Sulejowskim oraz nad Pilicą i jej dopływami gnieŜdŜą się rzadkie

ptaki wodno-błotne takie jak: perkoz rdzawoszyi, perkoz zausznik, cyraneczka słonka,

kropiatka, mewa mała, rybitwa białoczelna. W Parku stwierdzono występowanie pięciu

gatunków gadów i 12 płazów.

W wodach Zbiornika Sulejowskiego, Pilicy i jej dopływów Ŝyje 35 gatunków

ryb i krągłoustnych, z których do rzadkich i zagroŜonych naleŜą: minóg ukraiński, koza

złotawa, która umieszczona jest w Czerwonej Księdze Zwierząt.

Wśród rzadkich gatunków owadów, które warto wymienić: piewik górski,

skoczek uszaty, motyl szlaczkonia, skalnik stepowy, paśnik niszczyciel, pachnica

dębowa, kozioróg bukowiec, szlaczkoń torfowiec, mieniak tęczowy, czerwończyk

najmniejszy.

W granicach Parku Krajobrazowego moŜna wyróŜnić obszary Natura 2000,

które częściowo pokrywają się z terenem Parku: „Łąka w Bęczkowicach” i „Niebieskie

Źródła”. Oba obszary zostały utworzone ze względu na Specjalne Obszary Ochrony

Siedlisk (SOOS). Na terenie Parku i jego otuliny istnieje dwanaście rezerwatów

przyrody: Rezerwat „Niebieskie Źródła”, Rezerwat „Czarny Ług”, Rezerwat

„Meszcze”, Rezerwat „Lubiaszów”, Rezerwat „Twarda”, Rezerwat „Gaik”, Rezerwat



88

„Saksonek”, Rezerwat „Błogie”, Rezerwat „Las Jabłoniowy”, Rezerwat „Dęby

w Meszczach”, Rezerwat „Wielopole”, Rezerwat „Jawor”.

2.7. Załęczański Park Krajobrazowy

Załęczański Park Krajobrazowy leŜy na południowy wschód od Wielunia,

obejmuje rejon przełomu Warty przez WyŜynę Wieluńską w krawędziowej strefie Jury

Krakowsko-Częstochowskiej. Został utworzony w 1978 roku jako jeden z pierwszych

Parków Krajobrazowych w Polsce. Obecnie po korekcie granic powierzchnia Parku

wynosi 14 810,0 ha, w tym w województwie łódzkim 13 520,0 ha, a jego strefy

ochronnej 12 062,0 ha (w województwie łódzkim 8 153,0).

Park Krajobrazowy połoŜony jest na pograniczu trzech województw: łódzkiego,

gdzie zajmuje gminy: Pątnów i Wierzchlas w powiecie Wieluń, oraz gminie Działoszyn

w powiecie Pajęczno, województwa śląskiego na terenie gminy Lipie w powiecie

Kłobuck i województwa opolskiego w gminie Rudniki w powiecie Olesno.

Pod względem podziału Polski na regiony fizyczno geograficzne Park połoŜony

jest w obrębie makroregionu WyŜyny Woźnicko-Wieluńskiej w mezoregionie WyŜyna

Wieluńska, stanowiąca północnozachodnią część makroregionu.

Zadaniem Załęczańskiego Parku Krajobrazowego jest ochrona krajobrazu

jurajskiego, w tym bogactwa form krasowych takich jak: wapienne skałki ostańcowe,

jaskinie, ponory i leje krasowe oraz wywierzyska a takŜe ochrona miejscowej flory i

fauny. Zachowały się tu równieŜ ślady zlodowacenia pochodzące z plejstocenu -

wzgórza morenowe i równiny sandrowe. Unikalny odcinek doliny Warty, zwany

Wielkim Łukiem Warty, uwaŜany jest za najpiękniejszy i najwartościowszy

przyrodniczo na całej długości tej rzeki.

Krajobraz Załęczańskiego Parku Krajobrazowego posiada bardzo urozmaiconą

rzeźbę terenu. Znaczne róŜnice wysokości pomiędzy dnem doliny Warty a otaczającymi

ją wysoczyznami, gdzie miejscami wysokości względne wynoszą około 50 m, decydują

o wyjątkowym charakterze obszaru. Nie ulega wątpliwości, Ŝe na kształt rzeźby terenu

Parku wpływa lokalna budowa geologiczna. W erze kenozoicznej, wapienne skały

jurajskie, ukształtowane juŜ podczas epoki mezozoicznej, ulegały silnym procesom

krasowym zwłaszcza podczas neogenu (23,5 mln. - 1,7 mln. lat B.P), gdy panował

klimat bardzo ciepły i okresowo bardzo wilgotny. Procesy te były wspomagane ruchami

tektonicznymi, które zachodziły w tym czasie. Niezwykle urozmaicony skalisty

krajobraz z silnie skrasowiałymi wapiennymi wzgórzami górującymi nad głębokimi,



89

pokrytymi roślinnością i tętniącymi Ŝyciem dolinami, w plejstocenie był niszczony

przez lądolody skandynawskie. W okresie między 700 000 - 120 000 lat B.P.,

transgredujące z północy lodowce przykryły cztery lub pięć razy teren obecnego Parku

Załęczańskiego. Ostatni pobyt lądolodu na tym obszarze (około 200 - 120 000 lat temu),

miał olbrzymi wpływ na dzisiejszy krajobraz Parku.

Po ustąpieniu lądolodu krajobraz stał się bardzo monotonny. Z topniejącego lodowca

zostały uwolnione ogromne ilości przywleczonego, pokruszonego i obtoczonego

materiału skalnego. Piaski, Ŝwiry i gliny prawie całkowicie przykryły całą pierwotną

skomplikowaną skalistą rzeźbę. Początkowo ani jedna skałka nie wystawała spod

szczelnego piaszczysto-Ŝwirowego płaszcza. Niezwykle urozmaicony skalisty krajobraz

zamienił się w lekko faliste równiny pól sandrowych, występujące między pasmami

łagodnych wzniesień morenowych. Następnie, stopniowo i tylko miejscami, ze

szczelnej otuliny piaszczystego płaszcza zaczęły być odsłaniane najwyŜsze szczyty

wapiennych ostańców.

Procesy krasowe na terenie Parku są nadal Ŝywe. O ich aktywności świadczą

nowe nacieki w jaskiniach, tworzące się współcześnie leje i zapadliska, ponory Suchej

Strugi oraz liczne źródła krasowe (wywierzyska). Źródła są duŜą atrakcją Parku.

Występują tu we wszystkich formach: korytowe, przykorytowe, tarasowe. Niektóre

z nich mają swoje nazwy, np. Granatowe Źródła czy Źródła Świętego Floriana.

W paśmie wzgórz morenowych ciągnących się od wsi WęŜe do Giętkowizny

w sąsiedztwie ostańców polodowcowych, znajdują się najwyŜsze wzniesienia na terenie

Parku: Góry Bugajowe, których wierzchołki sięgają 250 m n.p.m. Jedną z większych

atrakcji Parku są występujące na jego obszarze zjawiska krasowe i formy rzeźby

krasowej. NaleŜą do nich przede wszystkim jaskinie oraz studnie, kotły oraz leje

krasowe. Największa jest jaskinia „Szachownica”, z korytarzem długości blisko

1000 m, naleŜąca do dłuŜszych jaskiń w całej polskiej Jurze. Inne jaskinie są krótsze,

są z reguły suche, czasem o pięknej szacie naciekowej. W jaskiniach odkryto szczątki

ssaków z epoki pliocenu.

Główną rzeką, która przepływa przez Załęczański Park Krajobrazowy jest

Warta. Od okolic Działoszyna do okolic Krzeczowa dolina rzeki Warty, wygina się

w kierunku południowo-zachodnim w ogromny łuk o długości 40 km i wcina się

w wapienne skały jurajskie na głębokość 30 m - 60 m. W obrębie łuku znajdują się trzy

odrębne przełomy: pod Działoszynem, pod Załęczem i pod Krzeczowem. Krajobraz

doliny rzeki urozmaicają liczne starorzecza, fragmenty starszych dolin przełomowych, a



90

takŜe boczne doliny dopływów Warty i wąwozy, z których większe to Wąwóz Królowej

Bony i Wąwóz Buczek. Pod Bobrownikami Warta przepływa przez efektowną bramę

skalną utworzoną przez ściany wapiennych pagórów: Góry Świętej Genowefy i

Wapiennika.

W obrębie Parku rzeka Warta przyjmuje kilka niewielkich lewobrzeŜnych

dopływów, z których większe to uchodząca pod Lisowicami Sucha Struga (Grabówka)

oraz Struga Łaszewska, łącząca się z Wartą w najbardziej wygiętej części jej łuku.

Sucha Struga jest strumieniem krasowym, który na pewnym odcinku niedaleko ujścia

ginie pod ziemią. W górnym biegu Suchej Strugi znajduje się w Parku (poza doliną

Warty) większy obszar mokradeł, z duŜym kompleksem stawów i źródliskami

krasowymi. Liczne krasowe źródła róŜnych typów (kortowe, przykorytowe i tarasowe)

występują tez na dnie doliny Warty. Są wśród nich między innymi efektywnie pulsujące

tzw. Granatowe Źródła, połoŜone niedaleko wsi Troniny. Wnętrze Łuku Warty jest

bezwodne, wody powierzchniowe przenikają tu w głąb ziemi przez przepuszczalne

piaski i spękane podłoŜe wapienne.

Lasy zajmują połowę powierzchni Parku. Zwarty kompleks leśny wypełnia

wnętrze Łuku Warty. Rozległe, choć bardziej rozproszone lasy znajdują się takŜe

w południowej części Parku. W dolinie rzeki spotyka się wikliny nadrzeczne oraz łęgi

wierzbowo-topolowe, na miejscach wypłyconych starorzeczy rozwinęły się natomiast

olsy. W dolinach dopływów Warty na niewielkich powierzchniach występuje łęg

jesionowo-olszowy. Na wierzchowinie największe powierzchnie zajmują rosnące na

piaskach lasy sosnowe, głównie bory świeŜe i suche oraz bory mieszane, których

znaczny udział mają świerki i dąb. Koło Krzeczowa, na niewielkiej powierzchni

występuje bór bagienny. Na glebach Ŝyźniejszych rosną dąbrowy, w tym cenna

dąbrowa świetlista ze stanowiskami roślin ciepłolubnych. W południowej części Parku

występują takŜe płaty rzadkich buczyn, a niedaleko wsi Kluski zachował się cenny grąd

z udziałem jodły i świerka. Wśród zbiorowisk nieleśnych na uwagę zasługują

zbiorowiska roślin wodnych i szuwarów w dolinie Warty, nadrzeczne łąki, murawy

napiaskowe oraz zbiorowiska roślinności ciepłolubnej i naskalnej. Typowym

elementem krajobrazu są zarośla jałowcowe, wrzosowiska, Ŝarnowczyska oraz zarośla

z udziałem róŜ, leszczyny i jałowca.

Charakterystyczny rys florze Parku nadaje znaczny udział gatunków

ciepłolubnych i wapniolubnych, naleŜą do nich: rojnik pospolity, pajęcznica gałęzista,

głowienka wielokwiatowa, szałwia okręgowa, gorysz siwy oraz paprocie. Druga grupa



91

gatunków rzadkich to rośliny górskie: przytulia okrągłolistna, trzcinnik owłosiony,

starzec Fuchsa. Wiele rzadkości kryje się takŜe w grupie naskalnych mchów i porostów.

Wśród tych ostatnio odkryto nowy gatunek: amforka wyblakłego. Innym rzadkim

porostem jest płucnica islandzka.

W świecie zwierząt Parku dominują gatunki leśne. Z większych ssaków

występuje tu jeleń, dzik, sarna, zając, bóbr oraz wydra. Z drobniejszych gatunków warto

wymienić chomika, ryjówkę malutką, oraz kilka nietoperzy jak np. nocek rudy oraz

rzadki nocek Bechsteina, znajdujący schronie i zimowiska w jaskiniach. Lasy Parku

oraz Dolina Warty są ostoją ptaków. Wśród rzadkich gnieŜdŜących się tu ptaków są:

bocian czarny, kobuz, pustułka, krogulec i zimorodek. W Warcie i jej dopływach Ŝyje

kilkanaście gatunków ryb, wśród nich gatunki rzadkie: brzana, świnka, kleń, jelec i śliz.

Na terenie Załęczańskiego Parku Krajobrazowego utworzono 5 rezerwatów

przyrody ("WęŜe", "Dąbrowa w NiŜankowicach", "Szachownica", "Stawiska" i

"Bukowa Góra". Pierwsze dwa rezerwaty leŜą w granicach województwa łódzkiego),

obszary Natura 2000 („ Załęczański Łuk Warty”), 4 uŜytki ekologiczne i 19 pomników

przyrody. „ Góra Draby” i „Góra Świętej Genowefy” to wapienne ostańce

z roślinnością kserotermiczną, natomiast „Ujście Suchej Strugi”, „Granatowe Źródła”

oraz „śabi Staw” to obiekty hydrologiczne.

Rys. IV/12. Obszary Parków Krajobrazowych na terenie województwa łódzkiego



92

3. Obszary chronionego Krajobrazu

Obszar Chronionego Krajobrazu jest formą ochrony przyrody. Jest to teren

chroniony ze względu na wyróŜniające się krajobrazowo obszary o zróŜnicowanych

ekosystemach, wartościowy w szczególności ze względu na moŜliwości zaspokajania

potrzeb związanych z masową turystyką i wypoczynkiem lub chroniony ze względu na

istniejące albo odtwarzane korytarze ekologiczne. Obszary takie zajmują rozleglejsze

tereny niŜ Parki Krajobrazowe i obejmują pełne jednostki środowiska naturalnego takie

jak doliny rzeczne, kompleksy leśne, ciągi wzgórz, pola wydmowe, torfowiska.

Podstawą prawną ochrony przyrody w Polsce jest Ustawa o ochronie przyrody

z dnia 16 kwietnia 2004 roku. Obszary Chronionego Krajobrazu są przeznaczone

głównie na rekreację, a działalność gospodarcza podlega tylko niewielkim

ograniczeniom: zakaz wznoszenia obiektów szkodliwych dla środowiska i niszczenia

środowiska naturalnego.

Na terenie województwa łódzkiego obecnie wyróŜniono 16 obszarów

Chronionego Krajobrazu [OChK]. Zajmują powierzchnię 177 067,80 ha, co stanowi

9,7 % ogólnej powierzchni województwa łódzkiego.

Bolimowsko - Radziejowicki Obszar Chronionego Krajobrazu - został

utworzony na podstawie uchwał i rozporządzeń wojewody mazowieckiego. Ma

powierzchnię 65,650 ha, z czego 16 676 ha na terenie województwa łódzkiego.

Obszar obejmuje w części zachodniej Arkadię i Nieborów, w części środkowej -

kompleksy leśne Puszczy Bolimowskiej wraz z doliną rzeki Rawki z jej dopływami

oraz ciekawą krajobrazowo dolinę Tucznej. Tereny te leŜą na Równinie Łowicko -

Błońskiej i mają charakter równiny denudacyjnej pociętej dopływami Bzury.

Brąszewicki Obszar Chronionego Krajobrazu- został utworzony decyzją

wojewody sieradzkiego z 1998 r., na terenie gmin Brąszewice, Błaszki, Brzeźnio,

Klonowa i Wróblew w powiecie sieradzkim. Brąszewicki Obszar Chronionego

Krajobrazu zajmuje powierzchnię 14,234 ha, z czego 8,410 ha stanowią zwarte

kompleksy leśne o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych a 4,932 ha -

grunty orne. Cały obszar leŜy w zlewni rzeki Prosny.

W granicach Brąszewickiego leŜą 2 rezerwaty przyrody: "Jaźwiny" i "Wrząca" o

łącznej powierzchni blisko 63 hektarów. Znajdują się tu równieŜ stanowiska

największej polskiej paproci - długosza królewskiego - rośliny objętej całkowitą

ochroną.



93

Chrząstawsko - Widawski Obszar Chronionego Krajobrazu - został utworzony

na mocy rozporządzenia wojewody sieradzkiego z 1998 r. Jego całkowita powierzchnia

wynosi 4,194 ha, z czego 3,954 ha na terenie gminy Widawa (powiat łaski) i 240 ha

w gminie Rusiec (powiat bełchatowski).

Głównym celem Chrząstawsko – Widawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu jest

ochrona malowniczych dolin rzecznych Widawki i jej dopływu Chrząstawy wraz

z terenami do nich przyległymi.

Obszar Chronionego Krajobrazu "Dolina Przysowy” - został utworzony

rozporządzeniem Wojewody Płockiego z 27 kwietnia 1999 r. LeŜy na terenie gminy

Kiernozia w północnej części powiatu łowickiego.

O.Ch.K. "Dolina Przysowy" chroni zabagnioną dolinę rzeki Przysowy o charakterze

naturalnym, z łąkami, kępami drzew i zakrzaczeniami.

Opisywany obszar chroniony zajmuje powierzchnię ponad 7, 7 tys. ha, z czego 2168 ha

na terenie województwa łódzkiego. W części "łódzkiej" lasy zajmują 268 ha a grunty

orne - 1714 ha.

Obszar Chronionego Krajobrazu "Doliny Bzury" znajduje się w środkowo -

zachodniej części powiatu skierniewickiego i ma powierzchnię 16, 890 ha, z czego

9, 207 ha zajmują grunty orne, 1620 ha - lasy a 1, 701 ha cieki i akweny wodne.

Ochroną objęto tu środkowy fragment doliny rzek Bzura i dolnej Mrogi (naleŜące do

pradoliny Warszawsko - Berlińskiej) oraz istniejące w dolinach tych rzek kompleksy

stawów hodowlanych, zlokalizowane na terenie wsi Psary, Borów i Walewice.

Dno doliny Bzury wypełniają tu zmurszałe gleby torfowe oraz piaszczyste

mady, uŜytkowane dziś głównie, jako łąki i pastwiska. Lasów jest tu niewiele -

największe kompleksy to Las Mrodzki i Lasy Rydwańskie, głównie sosnowe

z domieszką brzozy. W dolinie Bzury występują natomiast niewielkie połacie olsów.

Obszar Chronionego Krajobrazu "Dolina Bzury" jest ostoją wielu gatunków zwierząt,

w tym - ze względu na dominujące ekosystemy - szczególnie ptactwa wodnego.

Nadwarciański Obszar Chronionego Krajobrazu - został utworzony w 1998 r.

Jak wskazuje jego nazwa - obejmuje obszar doliny Warty i tereny do niej przyległe.

W jego granicach leŜy sztuczny zbiornik wodny "Jeziorsko". Nadwarciański Obszar

Chronionego Krajobrazowego ma łączną powierzchnię 27,432 hektarów i obejmuje

fragmenty gmin Poddębice (1,380 ha) i Pęczniew (10,440 ha) w powiecie poddębickim,

Goszczanów (12 ha), Sieradz (5,128 ha) i Warta (8,178 ha) w powiecie sieradzkim,



94

Zduńska Wola (94 ha) w powiecie zduńskowolskim oraz miast: Warta (854 ha) i

Sieradz (1,346ha).

Południową część zbiornika "Jeziorsko" obejmuje rezerwat ornitologiczny,

„Jeziorsko”, który ma na celu zachowanie ostoi ptaków wodno-błotnych. Rezerwat ten

pod względem powierzchni jest największym rezerwatem województwa łódzkiego.

Obszar Chronionego Krajobrazu Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej –

powierzchnia obszaru chronionego wynosi 14 639 ha. Pradolina jest jednocześnie

doliną Neru i Bzury, rzek naleŜących do róŜnych dorzeczy, odpowiednio Odry i Wisły.

Stanowi część korytarza ekologicznego doliny Odry, wchodzący w skład Krajowego

Systemu Obszarów Chronionych.

Puczniewski Obszar Chronionego Krajobrazu - został powołany do Ŝycia

rozporządzeniem wojewody sieradzkiego z dnia 31 lipca 1998 roku. LeŜy na terenie

gmin Dalików (2,738 ha) i Poddębice (540 ha) (powiat poddębicki) oraz gminy

Lutomiersk (2998 ha) (powiat pabianicki) i obejmuje łączną powierzchnię 6,276 ha.

Północną granice obszaru stanowi rzeka Bełdówka.

Na Puczniewski Obszar Chronionego Krajobrazu składa się między innymi 2,425

hektarów lasów (m.in. w Nadleśnictwie Poddębice) oraz 3,218 ha uŜytków rolnych.

Obszar obejmuje wyróŜniające się krajobrazowo róŜne typy ekosystemów. Tutejsze

lasy wraz z terenami pól i dolin rzecznych stanowią element zachodniego pierścienia

zielonego wokół Łodzi i stanowią część leśnego pasa ochronnego dla aglomeracji

łódzkiej.

W granicach Puczniewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu leŜą Rezerwaty

Przyrody „Mianów” i „Jodły Oleśnickie” o łącznej powierzchni 17,57 ha. Lasy

wchodzące w skład obszaru chronionego obfitują w jodłę, która występuje tu na

północnej, naturalnej granicy zasięgu.

Obszar Chronionego Krajobrazu Środkowej Grabi - został utworzony w 1998 r.

decyzją ówczesnego wojewody sieradzkiego. Rozciąga się na terenie gmin Łask

(1549 ha) i Buczek (1571 ha) w powiecie łaskim oraz gminy Dobroń (3438 ha)

w powiecie pabianickim i zajmuje łączną powierzchnię 6,558 hektarów. Głównym

celem Obszaru Chronionego Krajobrazu Środkowej Grabi jest ochrona naturalnego

krajobrazu doliny Grabi - jednej z najczystszych rzek województwa łódzkiego i jej

najbliŜszych okolic. Obszar jest elementem leśnego pasa ochronnego łódzkiej

aglomeracji miejskiej.



95

Na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Środkowej Grabi występuje znaczna

koncentracja budownictwa letniskowego, a lasy wchodzące w jego skład oraz sama

dolina Grabi pełnią funkcje rekreacyjne.

Uniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu - leŜy na pograniczu

województwa wielkopolskiego i łódzkiego. Łączna powierzchnia wynosi około 18 tys.

hektarów, z czego 6050 ha połoŜona jest na terenie województwa łódzkiego. W tej

części Obszar Chronionego Krajobrazu składa się m.in. z 3 030 ha lasów i 2238 ha

gruntów ornych.

Uniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu obejmuje fragmenty dolin: Warty

wraz ze skarpą uniejowską oraz Teleszyny a takŜe leŜące między nimi wzgórze

ostańców, sięgające wysokości 147 m n. p. m. Obszar ten cechuje korzystna pod

względem ekologicznym struktura uŜytków zielonych, lasów i pól uprawnych. Doliny

rzeczne zajmują łąki i pastwiska, a dolinę Teleszyny ponadto duŜy kompleks leśny

charakteryzujący się bogactwem róŜnych zbiorowisk leśnych. Tereny te były niegdyś

ostoją łosi.

W strukturze lasów dominują bór mieszany i łęg jesionowo - olszowy, rzadziej

występuje tu świetlista dąbrowa i grąd ubogi.

Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Prosny" - jest transgranicznym

obszarem chronionym, rozciągającym się na terenach województw łódzkiego i

wielkopolskiego. Na terenie województwa łódzkiego obejmuje w całości lub w części

obszary pięciu gmin: Wieruszów, Sokolniki, Galewice, Bolesławiec i Łubnice, leŜących

na terenie powiatu wieruszowskiego.

Obszar Crronionego Krajobrazu "Dolina Prosny" został utworzony w 1996 r.

Powołanie obszaru chronionego miało na celu nie tylko ochronę wartości

przyrodniczych, ale równieŜ wartości kulturowych takich jak zabytki architektury,

walory historyczno - kulturowe oraz krajobrazowe i rekreacyjne. "Dolina Prosny" został

utworzony jeszcze przed ostatnią reformą podziału administracyjnego kraju, uchwałą

wojewody kaliskiego, podjętą w dniu 20 grudnia 1996 r.

Na całym terenie OChK "Dolina Prosny", w momencie jego utworzenia istniało

9 rezerwatów przyrody (w tym: rezerwat "Długosz Królewski w Węglewicach),

270 róŜnych zbiorowisk roślinnych, 19 gatunków roślin chronionych, kilkadziesiąt

drzew pomnikowych, 107 gatunków awifauny, w tym 48 gatunków ptaków

chronionych oraz bogate zasoby wód powierzchniowych i podziemnych.



96

Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Wolbórki” – został utworzony w 21

sierpnia 2007 r. w celu ochrony obszaru ze względu na wyróŜniajacy się krajobraz o

zróŜnicowanych ekosystemach, oraz wartościowy obszar o ze względu na moŜliwość

zaspokojania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem a takŜe pełnioną funkcje

korytarzy ekologicznych. Obszar Doliny Wolbórki obejmuje powierzchnię o 2 272 ha.

Rys IV/13. Obszary Chronionego Krajobrazu na terenie województwa łódzkiego



97

Tab. IV/1 Zestawienie obszarów chronionego krajobrazu występujących na obszarze województwa łódzkiego (stan na 31 Grudzień 2007)

Lp Nazwa obszaru Gmina Powiat Rok

utworzenia

Pow. [ha]

1 2 3 4 5 6

1

Bolimowsko-Radziejowicki z doliną środkowej Rawki

Nieborów, łowicz, Biała Rawska, Rawa Mazowiecka, Bolimów, Kowiesy, Nowy Kawęczyn, Skierniewice (miasto i gmina)

łowicki, rawski, skierniewicki

2002 28 550,00

2 Brąszewicki Błaszki, Brąszewice, Brzeźno, Klonowa, Wróblew

sieradzki 1998 14 204,00

3 Chrząstawsko-Widawski

Widawa, Rusiec saski, bełchatowski

1998 4 194,00

4 Dolina Przysowy śychlin, Kiernozia kutnowski, łowicki

1999 1 307,00

5 Dolina Bzury Bielawy, Domaniewice, Łowicz, Zduny

łowicki 1997 16 890,00

6 Górnej Rawki JeŜów, Rawa Mazowiecka, Głuchów

brzeziński, rawski, skierniewicki

1997 8 400,00

7 Nadwarciański

Pęczniew, Poddębice, Goszczanów Sieradz (miasto i gmina), Warta, Zduńska Wola

poddębicki, sieradzki, zduńskowolski

1998 27 432,00

8 Pradolina Warszawsko-Berlińska

Góra Św. Małgorzaty, KrzyŜanów (miasto i gmina), Łęczyca, Piątek, Witonia

łęczycki 1998 14 639,00

9 Puczniewski Lutomiersk, Dalików, Poddębice

pabianicki, poddębicki

1998 6 276,00

10 Środkowej Grabi Buczek, Dobroń, Łask łaski 1998 6 558,00

11 Uniejowski Uniejów poddębicki 1998 3 296,00

12 Dolina Miazgi pod Andrespolem

Andrespol łódzki wschodni

2006 142,80

13 Dolina rzeki Prosny Bolesławiec, Galewice, Łubnice, Sokolniki, Wieruszów

wieruszowski 1996 23 450,00

14 Mrogi i MroŜycy Miasto i gmina Brzeziny, Dmosin, Rogów

brzeziński 1997 16 600,00

15 Przedborski Przedbórz, Masłowice, Wielgomłyny, śytno

łódzki wschodni

2002 5 389,00

16 Dolina Wolbórki Będków, Moszczenica, Wolbórz

tomaszowski 2007 2272,0

Łącznie: 177 067,80

Documents

I....Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego