1

Talkot Parsons Teorijske orijentacije II Delatni sistemi i društveni sistemi

Smatramo da su „drušveni sistemi sastavni delovi širih delatnih

sistema, pri čemu se njihov drugi sastavni deo kulturni sistemi, i organizmi ponašanja ( behavioral organisms ): sva četiri su apstraktno određeni u odnosu na konkretno ponašanje u društvenojoj interakciji. Ova tri delatna podsistema, sa izuzetkom društvenog sistema, tretiramo kao sastavne delove njegovog okruženja. Takva upotreba je donekle neuobičajna, posebnomu slučaju ličnosti i pojedinaca. Na drugom mestu takvo shvatanje je zasnovano u celosti ali da bi se razumelo ono što sledi bitno je imati na umu da ni društveni sistemi ni sistemi ličnosti ovde nisu shvaćeni kao konkretne celine / entiteti.

Ovo razlikovanje između četiri navedena delatna podsistema je funkcionalno. Napravili smo razliku s obzirom na četiri primarne funkcije koje pripisujemo svim delatnim sistemima, tj. s obzirom na održavanje obrazca, integraciju, postizanje cilja i prilagođavanje.

Primarni integrativni problem svakog delatnog sistema je koordinacija njegovih sastavnih delova, u prvom redu pojedinačnih ljudi, iako se za određene potrebe kolektiviteti/grupe mogu tretirati kao nosioci delatnosti. Stoga, društvenom sistemu pripisujemo primarnost integrativne funkcije.

Primarnost održavanja obrazca - i kreativne promene obrasca – pripisujemo kulturnom sistemu. Dok su društveni sistemi organizovani prvenstveno u odnosu na artikulaciju drušvenih odnosa, kulturni sistemi organizuju se oko osobina izvesnih kompleksa simboličnih značenja - oko kodova pomoću kojih se struktuiraju, posebnih skupova simbola kojima se koriste, i uslova njihove upotrebe, održavanja, i promene kao delova delatnih sistema. Primarnost postizanja cilja pripisujemo pojedinačnoj ličnosti. Sistem ličnosti je primarni posrednik delatnih procesa, a time i primene kulturnih principa i zahteva. Na ravni nagrade u motivacionom smislu, optimizacija zadovoljenja ili satisfakcije za ličnosti predstavlja primarni cilj delatnosti.

Ponašajući organizam ( bihevioral organism ) shvaćen je kao jedan adaptivni podsistem, mesto primarnih ljudskih sposobnosti koje leži u osnovi svih ostalih sistema. On otelovljuje skup uslova na koje se delatnost mora prilagoditi i čini primarni mehanizam međuodnosa sa fizičkim okruženjem, posebno preko inputa i prerade informacije kroiz centralni nervni sistem i preko motornih aktivnosti tokom savlađivanja potreba što ih nameće fizičko okruženje. Ovi odnosi izloženi šu na sistematičan način u Tabeli 1.

2

Postoje dva sistema stvarnosti koja su okruženje svakoj delatnosti uopšte a ne sastavni činioci delatnosti u našem analitičkom smislu. Prvi je fizičko okruženje i obuhvata ne samo pojave koje se mogu razumeti u okviru fizike i hemije, već i svet živih organizama u meri u kojoj ovi nisu integrisani u delatne sisteme. Drugi, koji je prema našoj zamisli nezavisan od fizičkog okruženja kao i od delatnih sistema kao takvih ćemo nazvati konačna stvarnost ( ultimate reality ), u smislu izvedenom iz filozofske tradicije. On se odnosi na ono što je Veber nazvao „problem značenja“ kod ljudske delatnosti i posredovan je u samu delatnost pre svega preko strukturisanja značećih orijentacija u kulturnim sistemima, što uključuje saznajne / kognitivne „odgovore“, ali se ne svodi na njih .

Analizirajući međuodnos između četiri gornja delatna podsistema - i

između ovih sistema i delatnih okruženja - presudno je značajno imati na umu pojavu međusobnog prožimanja. Možda najpoznatiji slučaj međusobnog prožimanja:

Tabela 1.

Delatnost

Podsistem Primarne funkcije

Društveni Integracija

Kulturni Održavanje obrazaca

Ličnost Postizanje cilja

Ponašajući organizmi Prilagođavanje

/ Osenčena polja predstavljaju okruženje društvenog podsistema / Gornja tabela predstavlja najjednostavniji shematski prikaz

primarnih podsistema i njihovih funkcionalnih referenci potrebnih za Opšti delatni sistem, pri čemu je društveni sistem samo jedan od četiri primarna podsistema, koji se koncentrisao oko integrativne funkcije. Nešto razrađenih shema izloženo je u Tabeli 1, p.26 u Societies, a opšte objašnjenje ove sheme nalazi se u Parsons, Some Problems of General Theory of Sociology u John McKinney i Edward Tyriakian ( eds. ), Theoretical Sociology ( New York: Appleton-Crofts, 1970. )

predstavlja internalizacija duštvenih objekata i kulturnih normi u pojedinačnu ličnost. Usvojeni sadržaj iskustva, organizovan i smešten u sistem pamćenja organizma, predstavlja drugi takav primer, baš kao što je to i institucionalizacija normativnih komponenti kulturnih sistema kao konstitutivnih struktura drušvenih sistema. Smatramo da granica između bilo koja dva delatna sistema / sistema akcije nužno uključuje jednu "zonu“ strukturisanih komponenti ili obrazaca prema kojima se moramo odnositi, teorijski kao prema nečemu što je zajedničko za oba sistema a ne

3

jednostavno kao prema nečemu što je svojstveno samo jednom ili samo drugom od tih sistema. Na primer, neodrživo je reći da norme ponašanja izvedene iz društvenog iskustva, koje su ujedno i Frojd (u pojmu Superega ) i Dirkem ( u pojmu kolektivnih predstava ) tretirali kao delove pojedinačne ličnosti, moraju biti ili to ili deo društvenog sistema. Upravo zahvaljujući pomenutim zonama međusobnog prožimanja procasi razmene među različitim sistemima postaju mogući. Ovo posebno važi na ravnima simboličnog značenja i opste motivacije: U cilju "opštenja" na simboličan način, pojedinci moraju posedovati kulturom organizovane zajedničke kodove, kao što su jezički, koji su takođe integrisani u sisteme njihove društvene interakcije. Da bi obaveštenja smeštena u centralnom nervnom sistemu načinio upotrebljivim za ličnost, ponašajući organizam mora posedovati mehanizme za mobilizaciju i skladištenje koji, preko međusobnog prožimanja, vrše podređivanje motiva organizovanih na ravni ličnosti.

Time, društvene sisteme shvatamo kao „otvorene“, u

neprekidnoj razmeni inputa i outputa sa vlastitim okruženjima. Pored toga, u okviru naše zamisli oni su unutar sebe diferencirani na različite redove podkomponenti koje su takođe u neprekidnom procesu međusobne razmene.

Društveni su oni sistemi koji su sačinjeni od stanja i procesa društvene interakcije među delatnim jedinicama. Kad bi bilo moguće izvoditi svojstva interakcije iz svojstava delatnih jedinica, društveni sistemi predstavljali bi epifenomen, kao što tvrde mnoge od „individualističkih“ društvenih teorija. Naš stav je u oštroj nesaglasnosti: izveden je posebno iz Dirkemovog stava da je društvo – i drugi društveni sistemi – jedna „stvarnost“ sui generis. Struktura društvenih sistema može se analizirati pomoću četiri tipa nezavisnih promenljivih komponenti: vrednosti, normi, kolektiviteta / grupa, i uloga. Vrednosti preuzimaju primat u funkcionisanju drušptvenih sistema usmerenih na održavanje obrazaca, jer predstavljaju zamisli poželjnih tipova društvenih sistema koji regulišu pojavu angažovanja društvenih jedinica. Norme, koje deluju, pre svega, u cilju integracije društvenih sistema karakteristične su za posebne društvene funkcije i tipove društvene situacije. One ne obuhvataju samo vrednosne komponente svojstvene odgovarajućim ravnima u strukturi nekog društvenog sistema, već takođe i posebne oblike orijentacije za delovanje pod funkcionalnim i situacionim uslovima datih kolektiviteta/grupa i uloga. Kolektiviteti su takav tip strukturnih komponenti kojima je svojstven primat postizanja cilja. Ako ostavimo po strani mnoge primere grupnih sistema visoke fluidnosti, kao što je rulja, onda govorimo o kolektivitetu samo u slučaju kada su ispunjena dva specifična kriterijuma. Prvo, moraju postojati definitivni statusi članstva kako bi se mogla napraviti korisna razlika između članova i nečlanova uopšte, što predstavlja kriterijum koji zadovoljavaju slučajevi u rasponu od nuklearne porodice do političkih zajednica. Drugo, mora postojati neka diferencijacija među članovima u odnosu na njihove statuse i

4

funkcije u okviru datog kolektiviteta, tako da se od nekih kategorija članstva može očekivati da čine. nešto što se ne očekuje od drugih članova. Sa druge strane, ulogu, tj. onaj tip strukturne komponente kome je primarna funkcija prilagođavanja, shvatamo kao određenje klase pojedinaca koji su, preko uzajamnih očekivanja, uključeni u određeni kolektivitet. Dakle, uloge čine primarne zone međusobnog prožimanja između drasvenog sistema i pojedinačne ličnosti. Međutim, uloga nikad nije posebno namenjena datom pojedincu. Otac je poseban svojoj deci svojim, očinstvom, ali je on otac s obzirom na strukturu uloga u datom društvu. Istcovremeno, on učestvuje u različitim drugim okvirima međudejstva, obavljajući, na primer, profesionalnu ulogu. Pomenuta stvarnost svojstvena društvenim sistemima može obuhvatiti i nezavisnu promenljivost svakog od tih tipova strukturnih komponenti u odnosu na druge. Opšti vrednosni obrazac ne nudi, ne primer, legitimnost istim normama, kolektivitetima, ili ulogama pod svim us-tavima. Na sličan način, mnoge norme regulišu delatnost neodređenog broja kolektiviteta i uloga, ali samo u određenim sektorima njihove delatnosti. Stoga kolektivitet uopšteno govoreći funkcioniše pod kontrolom velikog broja posebnih normi On uvek podrazumeva pluralitet uloga, iako se skoro svaka veća kategorija uloge vrši u većem broju datih kolektiviteta. Ipak, društveni sistemi sastoje se od kombinacija ovih strukturnih komponenti. Posebne vrednosti i norme moraju „upravljati“ kolektivitetima i ulogama, da bi se ovi institucionalizovali na jedan stabilan način pri čemu su same vrednosti i norme institucionalizovani samo u stepenu u kojem ih "primenjuju" posebni kolektiviteti i uloge.

Pojam Društva Društvo definišemo kao onaj tip društvenog sistema kojem je svojstven najviši stepen samodovoljnosti u odnosu na njegovo okruženje, uključujući i druge društvene sisteme. Međutim, potpuna samodovoljnost bila bi nespojiva sa statusom društva kao podsistema delatnosti. Svako društvo zavisi od svog produženja kao sistema koji počiva na inputima koje dobija kroz razmene sa svojim sistemima okruženja. Samodovoljnost u odnosu na okruženja, u tom smislu, znači stabilnost odnosa međusobne razmene i sposobnost da se međusobne kontrolišu u interesu drušvenog funkcionisanja. Takva kontrola može varirati od sposobnosti da se spreči svako remećenje ili da se sa njim "izađe na kraj“, pa do sposobnosti da se odnosi u okruženju uobličen na poželjan način. Fizičko okruženje ima za društvo prilagođavajući značaj utoliko što je neposredni izvor fizičkih izvora resursa koje društvo može koristiti preko svojih tehnoloških i privrednih mehanizama proizvodnje. Raspored pristupa fizičkim izvorima / resursima, u cilju povezivanja sa podelom rada kroz ekološku stranu društva, zahteva određenu teritorijalnu

5

raspodelu stambenih lokacija i privrednih interesa među različitim podgrupama stanovništva. Drugi izvor značaja fizičkog okruženja za društva, usled značaja fizičke sile kao prevencije neželjene delatnosti je to što efikasno ostvarenje drušvenih ciljeva iziskuje kontrolu delatnosti u okviru date teritorije. Stoga, postoje dva konteksta društvene samodovoljnosti koji se odnose, svaki pojedinačno, na privredno i političko funkcionisanje u odnosu na, fizičko okruženje, kroz tehnologiju i kroz organizovanu upotrebu sile u funkcijama vojske i policije.

Treći kontekst drušvene samodovoljnosti tiče se ličnosti pojedinačnih članova u posebnom obliku međusobnog prožimanja sa datim organizmima. Taj organizam nadovezuje se neposredno na teritorijalni kompleks preko značaja fizičke lokacije delatnosti. Međutim, njegova glavna veza sa drušvehim sistemom obuhvata i ličnost: ova primarna .zona međusobnog prožimanja tiče se statusa članstva. Društvo može biti samodovoljno samo u meri u kojoj je uopšte sposobno da „računa na“ ponašanje svojih članova koje „doprinosi“ na odgovarajući način društvenom funkcionisanju. Ništa više nego što je to slučaj sa drugim međusobnim razmenama koje spadaju u samodovoljnost, nije potrebno ni da ova integracija između ličnosti i društva bude apsolutna. Pa ipak, ne možemo govoriti o jednom društvu kao o samodovoljnom ako je ubedljiva većina njegovih članova radikalno „otuđena“. Integracija članova u društvo uključuje zone međusobnog prožimanja između društvenih i ličnih sistema. Ovaj odnos je u osnovi trostruki, ipak, jer delovi kulturnog sistema kao i delovi društvene strukture postaju internalizovani u ličnostima, i zato što su u društvu institucionalizovani delovi kulturnog sistema. Na društvenoj ravni, ovi internalizovani obrasci vrednosti predstavljaju "kolektivne predstave koje određuju poželjne tipove društvenih sistema. Ove predstave su u odnosu sa zamislima tipova društvenih sistema pomoću kojih se pojedinci orijentišu u svojim svojstvima članova. Saglasnost članova o pitanju vrednosne orijentacije u odnosu na njihovo vlastito društvo, u tom slučaju, određuje institucionalizaciju vrednosnih obrazaca. Saglasnost u gornjem smislu je sasvim izvesno stvar stepena. Otud samo dovoljnost se u tom kontekstu tiče stepena u kojem je izvršena legitimizacija institucionalizacije društva, putem saglasne vrednosne odanosti članova datog društva.

Na kulturnoj ravni, društvene vrednosti čine samo deo šireg sistema vrednosti, s obzirom da se, takođe, moraju vrednovati sve druge klase objekata u datom delatnom sistemu. Vrednosti su osetljive na druge komponente nekog kulturnog sistema, kao što su iskustveno znanje, izražajni sistemi simbola, i konstitutivne simboličke tvorevine koje sačinjavaju srž religioznih sistema. U krajnjoj liniji, vrednosti uglavnom stiču legitimnost kroz religiozne pojmove. U kontekstu kulturne legitimnosti, u tom slučaju, jedno društvo je samodovoljno u meri u kojoj su njegove ustanove stekle legitimnost pomoću vrednosti koje njegovi članovi usvajaju uz relativnu saglasnost i koje su za uzvrat legitimne svojom saglasnošću sa drugim komponentama datog kidturnog sistema, posebno sa njegovim

6

konstitutivnim simbolizmom. Bitno je zapamtiti da kulturni sistemi ne odgovaraju precizno

društvenim sistemima, uključujući i društva. Značajniji kulturni sistemi bivaju institucionalizovani, uopšte govoreći, kroz političke obrasce, u jednom broju društava, iako postoje i podkulture u okviru društava. Na primer, kulturni sistem sa središtom u Zapadnom hrišćanstvu, sa nekim stalnim svojstvima i mnogim varijacijama, bio je zajednički za celokupan evropski sistem moderniziranih društava. Dva "oblika odnošenja jednog društva prema drugim društvima obuhvaćena su razmatranjima u ovoj knjizi. Prvo, sva društva koja pominjemo kao "politički organizovana" nalaze se u vezi sa raznim drugim društvima u "međunarodnim odnosima" različitih tipova, prijaljskim ili neprijateljskim. Proširićemo ovu zamisao i smatrati da pomenute veze same čine društveni sistem koji se može analizirati istim opštim pojmovima poput drugih tipova društvenog sistema. Drugo, društveni sistem može biti povezan sa društvenom tvorevinom i/ili članovima i/ili kulturom dva ili više drugih društava. Takvi društveni sistemi su brojni i pripadaju brojnim različitim vrstama. Porodice američkih imigranata često zadržavaju važeće srodničke odnose sa judima u "staroj domovini", tako da njihovi srodnički sistemi imaju ujedno američke i strane "ogranke". Nešto slično može se reći i za mnoge poslovne firme, profesionalna udruženja, i religiozne kolektivitete. Iako Rimokatolička crkva, na primer, predstavlja jedan društveni sistem, ona sasvim jasno nije društvo jer joj je samodovoljnost vrlo niska po našim kriterijumima. Njena kontrola privrednih izvora kroz organizaciju proizvodnje je minimalna; nedostaje joj autonomna politička kontrola teritorija; u mnogim društvima njeni članovi čine manjinu. Tako moramo voditi računa ujedno, o društvenim sistemima koji su „naddruštveni“ time što se sastoje od mnoštva društva, i o onim društvenim sistemima koji su „unakrsnodruštveni“ time što im članovi pripadaju mnoštvu različitih društava. Društveni podsistemi

Shodno našoj shemi o četiri funkcije za analizu delatnih sistema, društvo tretiramo kao analitički pretvorivo u četiri primarna podsistema ( kako je prikazano na Tabeli 2 ). Tako, podsistem za održavanje obrazca tiče se posebno odnosa društva prema kulturnom sistemu, i preko njega, sa konačnom stvarnošću; podsistem ostvarenja cilja ili državnost, tiče se ličnosti pojedinačnih članova; podsistem prilagođavanja, ili privreda, tiče se ponašajućeg organizma i, preko njega, fizičkog sveta. Ove podele su najjasnije i najvažnije za društva odmakla napred na skali modernosti. Ipak, složenost ovih odnosa, kako među delatnim podsistemima tako i među društvenim podsistemima, sprečava da te podele. Tabela 2. Društvo ( uopštenije, društveni sistem )

Podsistemi Strukturne Aspekti razvojnog Primarne

7

komponente procesa funkcije Društvene Norme Uključenje Integracija-

zajednice Održavanje Vrednosti Uopštavanje Održavanje

obrasca vrednosti obrasca ili poverenje

Državnost Kolektiviteti Diferencijacija Postizanje cilja

Privreda Uloge Adaptivno Prilagođavanje napredovanje

Ova tabela pokušava da ocrta, malo razrađenije, paradigmu o

četiri funkcije datog društva ili drugog tipa društvenog sistema, shvaćenog kao integralni podsistem opšteg delatnog sistema. Društvena zajednica, primarni referentni podsistem za ovu analizu, smeštena je u sasvim levu kolonu; ostala tri je slede. U skladu sa ovim poretkom je i klasifikacija u drugoj koloni, pomoću istih funkcionalnih kriterijuma, koja se odnosi na četiri glavne strukturne komponente društvenih sistema. U trećoj koloni sledi odgovarajuća klasifikacija aspekta u procesu razvojne promene u društvenim sistemima koja će se obilato koristiti pri analizi koja sledi. Konačno, četvrta kolona ponavlja oznake četiri primarne funkcionalne kategorije..

Sa izuzetkom razvojne: paradigme, ova shema predstavljena je u celosti prvi put u autorovom radu General Introduction, Part II: An Outline of the Social System u. Theories of Society. Za opšte poređenje sa Tabelama 1 i 2, vidi dajje Societies, Tabele 1 i 2, pp. 28 i 29, i prateće beleške sa objašnjenjima./

ikada budu izrazito organizovane. Na primer, srodničke strukture

moraju se nalaziti u sva tri gore pomenuta podsistema. Kroz njihov odnos prema hrani, polu, biološkom nasleđu i stanovanju, oni su povezani sa organizmima i fizičkim okruženjem. Kao pojedinčevi prvobitni izvori ranog učenja vrednosti, normi, i oblika opštenja, te strukture su tesno povezane sa sistemom održavanja obrasca. Kao prvobitni cilj podruštvljenih usluga, povezani su i sa državnošću.

U ovom okviru, srž društva kao društvenog sistema predstavlja četvrta komponenta, njegov inegrativni podsistem. S obzirom da tretiramo društveni sistem kao integrativan za sve delatne sisteme uopšte, moramo posvetiti posebnu pažnju načinima na koje on postiže – ili ne uspeva da postigne – različite vrste i stepene unutrašnje integracije. Integrativni podsistem društva nazvaćemo društvenom zajednicom.

Možda ie najopštija funkcija društvene zajednice da artikuliše jedan sistem normi sa kolektivnom organizacijom, koiem su svojstveni jedinstvo i kohezivnost. Sledećl Vebera, normativni aspekt ćemo nazvati sistemom legitimnog poretka; kolektivni aspekt čini društvena zajednica kao jedan, omeđeni kolektivitet. Društveni poredak iziskuje jasnu i konačnu integraciju u smislu, sa jedne strane, normativne, koherentnosti i sa druge

8

strane, društvene "harmonije i koordinacije". Povrh toga, normativno određene obaveze moraju se u celini prihvatiti dok, nasuprot tome, kolektiviteti moraju imati normativne sankcije pri vršenju svojih funkcija i promovisanju svojih legitimnih interesa. Tako, normativni poredak na društvenoj ravni sadrži "rešenje" problema knji je postavio Hobs ( Hobbes ) - kako sprečiti da se ljudski odnosi degenerišu u "rat protiv svih".

Važno je da se struktura drušvenih normi ne tretira kao monolitni entitet. Tako razlikujemo četiri komponente u analitičkom smislu, uprkos tome što se preklapaju u velikoj meri u određenim sadržajima. Naša razlikovanja tiču se oblasti obaveza i prava, kao i prirode sankcionisanih nesaglasnosti i nagrađenih saglasnosti ili neobičnih stepena izvršenja. Jezgro: Društvena zajednica

Naša središnja kategorija društvena zajednica, relativno je nepoznata - verovatno zato što se o njoj uopšte raspravlja više u kontekstu religije i politike nego društva.

Po našem mišljenju, primarna funkcija ovog integrativnog podsistema je da definiše obaveze lojalnosti društvenom kolektivitetu kako za njegove članove u celini tako i za različite kategorije izdiferenciranog statusa i uloge u okviru datog društva. Tako u onim naimodernijim društvima volja da se odsluži vojna obaveza predstavlja test lojalnosti za muškarce, ali ne i za žene. Lojalnost je spremnost da se odgovori na pravilno "opravdane" pozive u ime kolektivnog ili "javnog" interesa ili potrebe. Normativni problem je definicija onih slučajeva kada takva vrsta odgovora čini obavezu. U principu, svaki kolektivitet zahteva lojalnost, ali ona ima poseban značaj za društvenu zajednicu. Organi vlasti su uopšte govoreći oni agensi/posrednici pomoću kojih se apeluje na društvenu lojalnost kao i i posrednici pri primenjivanju pripadajućih normi. Međutim, u velikom broju slučajeva vlast i prihvaćeni posrednici zajednice ne poklapaju se neposredno.

Od posebnog značaja su odnosi "između lojalnosti podgrupa i pojedinaca društvenom kolektivitetu i drugim kolektivitetima čiji su oni članovi. Pluralizam uloga najčešće istih ličnosti u nekoliko kolektiviteta, predstavlja temeljnu osobinu svih ljudskih društava. U celini, povećanje pluralizma uloga je glavna osobina procesa diferencijacije koji vode prema modernim tipovima društva. Stoga, regulisanje lojalnosti, prema samoj zajednici i prema različitim drugim kolektivitetima, čini najveći problem kod integracije sa stanovišta društvenih zajednica.

Individualistička društvena teorija uporno je prenaglašavala značaj pojedinačne „samozainteresovanosti“ u psihološkom smislu kao prepreke integraciji društvenih sistema. Motivi samozainteresovanosti pojedinaca su, u celini, pozitivno kanalisani u društveni sistem putem raznovrsnih oblika članstva i lojalnosti kolektivitetima. Najneposredniji problem za najveći broj pojedinaca je prilagođavanje obavezama među međusobno konkurentnim lojalnostima u slučajevima sukoba. Na primer, normalan odrasli muškarac u

9

modernim društvima je ujedno i zaposleni i član porodice. Mada zahtevi ove dve uloge dolaze često u sukob, većina muškaraca ima težak zadatak da ispuni lojalnost u oba slučaja: Društvena zajednica je složena mreža međusobno prožimajućih kolektiviteta i kolelektivnih lojalnosti, jedan sistem kojem su svojstvene i funkcionalna diferencijacija i segmentacija. Tako se međusubno razlikuju srodničko porodična jedinica, poslovne firmer crkve, vladina tela, obrazovni kolektiviteti i slično. Uz to, postoji i izvestan broj pojedinačnih oblika u okviru svakog pojedinačnog tipa kolektivne jedinice - na primer, svako od velikog broja domaćinstava sastoji se samo od nekoliko osoba, i od mnoštva lokalnih zajednica.

Lojalnost društvenoj zajednici mora zauzimati visoko mesto u bilo kojoj stabilnoj hijerarhiji lojanosti, i kao takva prestavlja prvenstvenu žižnu tačku društvene brige. Pa ipak, pri tom ne zauzima najviše mesto u toj hijerarhiji. Naglasili smo značaj kulturne legitimizacije društvenog normativnog poretka zato što ona zauzima jedan nadređeni položaj. Ona deluje najneposrednije preko institucionalizacije nekog vrednosnog sistema, koji je deo kako društvenih tako i kulturnih sistema. U tom slučaju njegove pođvrednosti, koje predstavljaju preciznije određenje opštih vrednosnih obrazaca, postaju delovi svake konkretne norme koja je integrisana u legitimni poredak. Normativni sistem koji upravlja lojalnostima, u tom slučaju mora obuhvatiti prava i obaveze različitih kolektiviteta i njihovih članova ne samo međusobno, već i sa temeljem legitimnosti tog poretka u celini.

Sa stanovišta hijerarhije, normativno uređivanje društvene zajednice preko njenih članova čini njenu skalu stratifikacije – skalu prihvaćenoga – i, sve dok su vrednosti i norme integrisani, legitimizirani – prestiž podkolektiviteta, statusa, i uloga kao i ličnosti u svojstvu članova društva. To uređivanje mora se koordinisati kako sa univerzalnim normama koje rukovode statusom članstva tako i sa činiocima diferencijacije među datim funkcijama podkolektiviteta, statusa i uloga, koji kao takvi ne i podrazumevaju postojanje hijerarhije. Konkretni sistem stratifikacije, u tom slučaju, predstavlja složenu funkciju svih ovih komponenti.

Pluralizam uloga čini posebno složenim problem statusa pojedinaca u sistemu stratifikacije. Mehanizmi stratifikacije uopšte su tretirali pojedince kao rasuto integrisane u velike kolektivne sisteme, pri čemu članstvo u tim sistemima definiše njihov status. Poreklo po rođenju, etničke grupe, „staleži“, i društvene klase delovali su na ovaj način. Pa ipak, moderno društvo zahteva diferencijaciju pojedinačnih statusa polazeći od rasute solidarnosti u pozadini, i to daje modernim sistemima stratifikacije jednu posebnost. Položaj nekog podkolektiviteta ili pojedinca u sistemu stratifikacije meri se stepenom njegovog prestiža ili sposobnosti da vrši uticaj. Prema našoj zamisli, uticaj ovde predstavlja opšteg prenosnika/medijum drušvene razmene, i to posredovanje ima isti stepen opštosti kao u slučaju novca ili moći. Sastoji se od sposobnosti da se donesu željene odluke u ime drugih društvenih jedinica, a da im se pri tom neposredno ne ponudi vrednovano qui pro qou kao

10

podsticaj, niti im se zapreti štetnim posledieama. Međutim, uticaj mora delovati kroz ubeđivanje, utoliko što njegov predmet mora biti ubeđen da odlučiti shodno zahtevu ubeđivača, znači delovati u interesu kolektivnog sistema sa kojim se obojica solidarišu. Pri tom se uticaj prvobitno obraća kolektivnim interesima, ali uopšteno govoreći pod pretpostavkom da zainteresovane strane imaju poseban interes, da promovišu dati kolektivni interes i uzajamnu solidarnost. Tipični slučajvei upotrebe uticaja su ubeđivanja da se stupi u ugovorni odnos „u dobroj nameri“ ili da se glasa za određenog političkog kandidata. Uticaj se može razmenjivati za ad hoc korist ili za druge oblike uticaja, u smislu koji je paralelan onome putem kojeg finansijski izvori mogu da se koriste za sticanje dobara, sakupljaju, ili razmenjuju. Uticaj se takođe može razmeniti za druga posredovanja opšteg tipa kao što su novac ili vlast. Društvena zajednica i održavanje obrasca

Osnova kulturne legitimacije prevazilazi neposredne situacije

uticaja, interesa, i solidarnosti, s obzirom da potiče sa društvene ravni gde je smeštena u okvir prihvatanja vrednosti. Nasuprot odnosu lojalnosti prema kolektivitetima, osnovna osobina prihvatanja vrednosti je veća zavisnost od činilaca kao što su cena, relativna korist ili šteta, i društvena ili potreba okruženja za izvršenjem datih obaveza. Napuštanje već prihvaćenih normi definiše kao nelegitimno: njihovo poštovanje je pitanje časti ili savesti koji ne postoje bez beščašća i/ili krivice. Mada ovo može zvučati vilo restriktivno, što često i jeste slučaj sa takvim prihvatanjem vrednosti, stepen i vrsta date restriktivnosti zavise od nekoliko činilaca. Uopšte govoreći, prihvatanje vrednosti podrazumeva obavezu da se pomogne pri primeni datih vrednosti u konkretnoj delatnosti. Posebno u slučajevima kada je dati vrednosni sistem "atavistički", što je opšti slučaj u modernim društvima, to podrazumeva realističko prihvatanje izvesnih uslova kolektivne delatnosti. Na taj način vrednosni sistemi sadrže jednu kategoriju prihvatanja "vrednosnog udruženja", solidarnost u legitimnim kolektivnim odnosima i poduhvatima. Koja su to udruženja podvrgnuta vrednovanju je stvar koja varira u širokom rasponu u različitim društvima. Skoro je nemoguće osigurati legitimnost nekog udruženja ograničavanjem legitimacije na sasvim posebno određene delatnosti, zato što je učesnicima delatnosti potreban dosta širok raspon izbora po ličnom nahođenju ako žele da primene svoje vrednosti pod promenjlivim uslovima. Važan faktor pri određivanju širine ovog raspona je stepen opštosti legitimizirajućih vrednosti. Na primer, odredba da se drugi ne iskorištavaju pri privrednim transakcijama veoma se razlikuje od konkretne zabrane pozajmljivanja novca uz kamatu. Generalizacija vrednosnih sistema, čime postaju sposobni da efikasno regulišu društvenu delatnost bez oslanjanja na delimične zabrane, bila je središnji činilac u procesu modernizacije. Na kulturnoj ravni, relevantni aspekt vrednosti je ono što obično nazivamo moralom. Tiče se vrednovanja objekata iskustva u kontekstu

11

društvenih odnosa. Neki moralni čin primenjuje kulturnu vrednost u društvenoj situaciji uz međuodnos sa drugim učesnicima delatnosti. S obzirom da je posredi međuodnos, mora obuhvatiti i standarde koji recipročno obavezuju učesnike tog međuodnosa. Moralne vrednosti sadrže samo jednu komponentu vrednosnog sadržaja nekog kulturnog sistema, pri čemu su druge komponente, na primer, estetske, saznajne, ili posebne verske vrednosti. Kulture takođe postaju diferencirane na osnovi koja nije moralna, tako da religija, umetnost kao izražajna simbolizacija, iskustveno znanje ( u krajnjoj liniji nauka ), takođe postaju nezavisni, diferencirani kulturni sistemi. Visoko diferencirani kulturni sistem sa složenim oblicima artikulacije, predstavlja oznaku modernih društava. Društvena zajednica i državnost

Pored pomenutih aspekata društvenog normativnog poretka grupisanog oko članstva i lojalnosti, i oko kulturne legitimnosti, moramo se pozabaviti i trećim. Uticaj i prihvatanje vrednosti deluju »dobrovoljno, posredstvom ubeđivanja i pozivanja na čast i savest. Međutim, nijedan veliki i složen društveni sistem ne može biti trajan ukoliko saglasnost sa velikim delom njegovog normativnog poretka nije obavezujuća, tj. ukoliko nesaglasnost ne povlači za sobom negativne situacione sankcije. Takve sankcije ujedno odvraćaju od nesaglasnosti – delom „podsećajući“ dobrog građanina na njegove obaveze – i kažnjavaju prestupe, ako, i kada do njih dođe. Društveno organizovanu i regulisanu primenu negativnih sankcija, uključujući i pretnju da će se one primeniti kad se posumnja na nameru nesaglasnosti – nazivamo funkcijom – vršenja vlasti / enforcement. Što je neko društvo višeg stepena diferencijacije, verovatnije je da će funkciju vršenja vlasti obavljati specijalizovane službe poput policijskih snaga i vojnog sektora. Regulisano nametanje iziskuje neki oblik određivanja konkretnih činjenica, službi, i okolnosti u kojima se krše norme. U specijalizovane službe koje deluju s ovim u vezi, spadaju sudovi i pravničke profesije. Složeni normativni poredak zahteva ne samo nametanje, već i autoritativno tumačenje. Najopštije govoreći, sistemi sudstva su počeli da kombinuju određenost obaveza, kazni i sličnog za posebne slučajeve sa tumačenjem značenja normi, što često predstavlja veoma opšti problem. Društva na nižem stepenu razvoja sklona su da ovu drugu funkciju rezervišu za verske službe, ali moderna društva je poveravaju sve više svetovnim sudovima.

Pomenuti problemi vode nas pitanju o odnosu između društvene

zajednice i državnosti. U okviru našeg anaIitičkog okvira, pojam politički ne obuhvata samo primarne funkcije vlasti, u odnosu prema društvenoj zajednici, već i odgovarajuće aspekte svakog kolekliviteta. Tretiraćemo neki problem kao politički u meri u kojoj uključuje organizaciju i mobilizaciju izvora sa namerom postizanja ciljeva nekog posebnog kolektiviteta. Tako poslovne firme, univerziteti i crkve imaju svoje političke aspekte. U razvoju modernih

12

društava, međutim, vlast je postajala sve različitija od društvene zajednice kao jedan specijalizovani društveni organ koji se nalazi u središtu državnosti / državnog uređenja.

Kao se diferencirala, vlast je težila da se fokusira na dve primarne grupe funkcija. Prva se tiče odgovornosti za održavanje integriteta društvene zajednice pred opštim pretnjama, sa posebnim, ali ne i isključivim osvrtom na njen legitimni normativni poredak. Ovo obuhvata barem funkciju vršenja vlasti i učešće u funkciji tumačenja. Uz to, ovaj opšti proces diferencijacije vlasti stvara sfere u okviru kojih postaje dopušteno da se otvoreno formulišu i proglase nove norme, čime zakonodavstvo postaje takođe deo ove funkcije. Druga primarna funkcija, izvršna, tiče se kolektivne delatnosti u svakoj situaciji koja pokazuje da treba primeniti relativno posebne mere u interesu „javnosti“. Ova odgovornost se proteže od nekih inherentno bitnih stvari kao što je odbrana teritorijalne kontrole i održavanje javnog reda, do skoro svakog pitanja za koje se smatra da je „pod uticajem javnog interesa“

Osnovni odnos između vlasti i društvene zajednice može biti pripisan. Sva rana moderna društva definisala su obične ljude jednostavno kao „podanike“ vladara, kojima je pripisana obaveza da se pokoravaju njegovoj vlasti. Sasvim moderni stepeni diferencijacije, međutim; pokazuju tendenciju da moć političkog vodstva učini zavisnom od podrške izuzetno velikog dela stanovništva, U meri u kojoj je ovo tačno, razlikovaćemo uloge političkog vodstva od opštjjih položaja vlasti.

Razlikovanje između vodstva i vlasti zahteva posebnu generalizaciju kanala opštenja / medijuma koji nazivamo moć. Moć definišemo kao sposobnost da se donose – i “održavaju” – odluke koje su obavezujuće za referentni kolektivitet i njegove članove u meri u kojoj njihovi statusi sa sobom nose obavezu prema datoj odluci. Moć se mora razlikovati od uticaja jer se proglašenje obavezujućih odluka značajno razlikuje od pokušaja ubeđivanja. Prema našem određenju, građanin praktikuje moć kada glasa zato što skup glasova određuje na obavezujući način rezultat izbora. Čak i samo malo moći još uvek predstavlja moć, kao što je jedan dolar, mada predstavlja malo novca, sasvim izvesno još uvek novac.

Društvena zajednica i privreda

Četvrta komponenta normativnog poretka tiče se praktičnih

pitanja. Najvidljivije oblasti njene primene su privreda i tehnologija; njome upravlja princip poželjnosti efikasnog gazdovanja izvorima. Čak i kad nisu obuhvaćena pitanja kolektivne lojalnosti, obavezujućih dužnosti i moralnosti, delatnosti nekog pojedinca ili kolektiviteta neće biti odobrena ako je nepotrebno rasipna ili nemarna. U modernim društvima, posebno je jasna normativna strana ovih pitanja i to preko regulisanja upotrebe rada kao faktora proizvodnje u privrednom smislu. Angažovanje radne snage podrazumeva obavezu da se radi efikasno u okviru legitimnih uslova zaposlenja. Kako je Veber zapazio, u ovoj obavezi postoji jedan bitan moralni činilac. Međutim, lišena tog moralnog naglaska, racionalna

13

privredna i tehnološka delatnost odobrava se vrlo uopšteno, dok se ne odobrava devijacija u odnosu na relevantne standarde racionalnosti. Diferencijacija autonomnih struktura čini nužnim razvoja jednog opšteg novčanog posrednika / medijuma u vezi sa tržišnim sistemom. Novac i tržište deluju tamo gde postoji dovoljno složena podela rada, i gde su delatne oblasti dovoljno diferencirane od političkih, moralnih iil imperativa zajednice. Od svih opštih mehanizama društvene razmene, novac i tržišta su u najmanjoj meri neposredno uključeni u normativni poredak s obzirom da se ovaj nalazi u središtu društvene zajednice. Stoga, praktična racionalnost se reguliše uglavnom pomoću institucionalnih normi, a pre svega preko ustanova svojine i ugovora kojima je svojstvena drukčija osnova za sankcije.

Metodi integracije u rastući diferenciranim društvima

Pravni sistem

Ono što smo tretirali kao društveni normativni poredak veoma se

približava onome što se najopštije podrazumeva pod pojmom zakona. Većina rasprava o zakonu naglašava kriterijume obaveznosti i mogućnosti nametanja, povezujući zakon pre svega sa vladom i državom. Drugi pravci analize naglašavaju činioce saglasnosti u normativnoj validnosti zakona, što je tema koja dozvoljava da se naglasak stavi na njihovo moralno sticanje legitimnosti. Za nas je zakon opšti normativni kod koji reguliše delatnost jediničnih članova nekog društva i definiše situacije za njih. Sastoji se od upravo skiciranih komponenti integrisanih u jedan jedinstveni sistem.

Veoma uopšteno, moderni pravni sistemi sadrže ustavne komponente, bilo pisane kao u Sjedinjenim Državama ili nepisane kao u Britaniji. U zoni međusobnog prožimanja između sistema održavanja obrasca i društvene zajednice, ustavni činilac definiše glavne obrise normativnog okvira koji upravlja društvenim odnosima uopšte – kao što je slučaj u američkoj Povelji prava. Na modernim ravnima diferencijacije, takav sadržaj sasvim jasno nije religiozni, s obzirom da mu je normativna valjanost / validnost uokvirena za dati društveni sistem, a ne za celokupni raspon delatnosti uopšte. Uistinu, postoji moderna tendencija da se izvesne vefske obaveze odvoje od ustavnih prava i dužnosti građana. Usled toga što verska pripadnost uopšte podrazumeva nastanak kolektiviteta, ona mora uvek da bude artikulisana u datoj društvenoj zajednici. Ipak, ovo dvoje ne moraju biti podudarni. Ustavni činilac nije, takođe ni „čisto moralan“ jer se i moralni razlozi isto tako protežu u širem rasponu nego što je slučaj sa društvenim normama. Ustavne norme se uobličuju / artikulišu sa društvenom zajednicom i obuhvataju komponente društvene lojalnosti u obliku vrednovanog udruživanja; zakon se tiče moralnosti građana, ali ne nužno svake moralnosti. Pored toga, moralni činilac može poslužiti kao osnova za legitimizirana nezadovoljstva uperena protiv društvenog normativnog poretka, a ona se kreću u rasponu od sitne građanske neposlušnosti do revolucije.

14

Iako se za ustavni činilac može pretpostaviti da ga je moguće nametnuti, nametanje uvek postavlja pitanje da li vladini organi deluju legitimno u ustavnom – i u pozadini toga i moralnom smislu. Time, drugi aspekt našeg ustavnog činioca predstavlja normativna definicija širokih funkcija vlade, uključujući raspon i ograničenja vezane za moć različitih državnih službi. U ovom smislu, značaj ustavnog zakona raste kako se društvena zajednica diferencira od svoje vlasti. U tom slučaju vladinoj moći je potrebno posebno opravdanje, jer u protivnom društvena zajednica ne bi bila zaštićena na odgovarajući način od proizvoljne upotrebe moći ako bi svojim "vladarima" dala prećutnu legitimnost za delovanje prema vlastitim tumačenjima jav-nog interesa. Od suštinskog značaja je to što "izvršna" vlast počinje da se razlikuje od upravnih funkcija vlade koje su neposredno relevantne za ustav. U predmodernim društvima eksplicitno zakonodavstvo je minimalno kao jedna diferencirana funkcija, jer je normativni poredak uglavnom dat u tradiciji ili osnivačkom otkrovenju. Tako davanje legitimnosti neprekinutoj zakonodavnoj funkciji predstavlja sasvim jasno pojavu vezanu za moderni razvoj. Uz vrlo veliki broj ozbiljnih teškoća, trend pokazuje da je ova legitimizacija iziskivala da zakonodavni procesi aktivno obuhvate društvenu zajednicu kroz jedan sistem predstava / reprezentacija. Prema tom trendu, cilj je bio učiniti zakonodavnu moć zavisnom od odnosa zakonodavca sa zainteresovanim činiocima zajednice, u krajnjoj liniji sa celokupnim izbornim telomu većini modernih društava. Zaista, slična mogućnost uopšte može se primeniti i na učesnike u izvršnoj vlasti. Promenljivost zakona, koja je rezultat pomenutog razvoja, uslovila je posebnu važnost postojanja različitih odredbi koje se tiču „ustavnosti“ zakona. Iako je američki pravosudni sistem poseban u mnogo čemu, moderni ustavi su veoma uopšteno ustanovili neke službe koje nisu čisto vladine, posebno ne u izvrsnom smislu, koje treba da donose sud o ustavnim pitanjima. U ovako širokom ustavnom okviru odvija se funkcionisanje pravnog sistema na nižoj ravni. Sastoji se od donošenja obavezujućih odluka, uglavnom od strane zvaničnih „ovlašćenih“ službi ( obično su to sudovi ), i od različitih procesa njihove primene kroz upravne postupke. Posebno je važno da vanustavni sadržaj zakona nije ograničen samo na posebne oblike zakonodavstva, niti na javno obavezujuće odluke izvršnih službi. On takođe obuhvata činioce pravne tradicije nastale u sudskim odlukama koje se javljaju kao presedani/izuzeci, kao i administrativni zakon" uopštenih „presuda“ - više nego što obuhvata konkretne odluke koje upravne službe proglašavaju u pojedinim slučajevima ( ali koje su podložne zakonodavnoj i pravosudnoj reviziji ).

Naša celokupna rasprava o normativnom poretku i njegovom odnosu prema državnoj upravi može se primeniti u principu na bilo koji društveni sistem, iako je odnos između vlasti i društvene zajednice od najvećeg značaja. Jedan od izvora ovog značajaje to što je, uopšte govoreći, šamo vlada ovlašćena da koristi društveno organizovanu I fizičku silukao instrument prinude. Zaista, pozitivni vladin monopol na silu

15

je glavni kriterijum integracije u visoko diferenciranom društvu. Uz to, samo je vlada ovlašćena da deluje u ime društvenog kolektiviteta kao celine u kontekstima kolektivnog postizanja cilja. Svaka druga služba koja se neposredno osmeli na takav potez ipso facto vrši revolucionarni cilj.

Članstvo u društvenoj zajednici

Razmatrajući legitimni poredak društva, često smo se pozivali na

kolektivni aspekt društvene zajednice. Naši višestruki kriterijumi društva ukazuju da odnos između ova dva primarna aspekta mora biti složen, posebno utoliko što nadležnost normi ne može da se poklopi sasvim precizno sa članstvom u zajednici. Najočitija nesaglasnost potiče od teritorijalne osnove društva. Teritorijalna nadležnost iziskuje da normativna kontrola bude donekle nezavisna od konkretnog članstva u društvenoj zajednici. Na primer, privremeni posetioci i dugovorčni „rezidenti tuđinci“, kao „strani“ interesi u posedu svojine, moraju biti regulisani.

Ova razmatranja ukazuju da se posebno značajan deo odnosa između normativnih i kolektivnih aspekata društvene zajednice tiče njihovih uzajamnih odnosa prema vladi. Vlast ne može jednostavno „da vlada“, već mora steći legitimnost za upravljanje relativno ograničenom zajednicom time što će preuzeti odgovornost za održanje njenog normativnog poretka. Kao jedna krajnost, glavni sadržaj datog normativnog poretka može se smatrati manje ili više univerzalan za sve ljude. Ipak, ovo postavlja akutne probleme jer je pitanje u kojoj meri tako visoko univerzalne norme mogu da se efikasno institucionalizuju u stvarnim operacijama jedne tako široke zajednice. Kao druga krajnost, i vlast i normativni poredak mogu se primenjivati samo na određenu malu zajednicu. U okviru širokog raspona varijacija između ove dve krajnosti, moderne društvene zajednice su uopšteno poprimile oblik zasnovan na nacionalizmu. Razvoj ovog oblika obuhvatio je ujedno proces diferencijacije između društvene zajednice i vlade, i reformu u samoj prirodi društvene zajednice, posebno u pogledu članstva.

Neposredna polazna tačka ovakvog razvoja, najvećim delom, bila je manje ili više "apsolutna" monarhija u kojoj je pojedinac smatran "podanikom" svoga kralja. Bilo je važno da je taj "neposredni" odnos podanika prema vladaru zamenio splet delimičnih solidarnosti, svojstven feudalnom društvu. Ipak, obrazac "podanika" u sferi društvenog članstva zauzvrat je zamenjen obrascem državljanstva.

Prva faza u razvoju kompleksa državljanstva bilo je stvaranje pravnog građanskog okvira koji je temeljno redefinisao odnose granica između društvene zajednice i vlasti ili „države“. Kritičnu stranu tih novih granica predstavljalo je određenje „prava“ građana, i zaštita tih prava postala je važna obaveza vlasti. U ranoj fazi, zaštita prava verovatno je otišIa najdalje u engleskom Građanskom pravu iz 17. veka. Ipak, sveevropski

16

razvoj bio je taj koji je takođe iznedrio nemački pojam Rechtsstaat (pravne države). Taj proces bio je pojednostavljen u protestantskim krajevima jer su građani morali da se bave samo jednom glavnom žižnom tačkom, političkom vlašću, koja je u organizacionom smislu kontrolisala crkvu kao i državu. U Engleskoj, prve faze verske tolerancije u okviru protestantizma činile su bitan deo jednog šireg procesa Ustanovljenja prava građanina. Druga glavna faza u razvoju državljanstva ticala se učestvovanja u javnim poslovima. Iako je zakonsko pravo prve faze štitilo pokušaje uticaja na vladu, posebno preko prava skupštine i slobode štampe, sledeća faza je stitucionalizovala pozitivna prava da se učestvuje u izboru vladinog vođstva putem glasanja. Širenje prava glasa „prema dole“ u okviru klasne strukture često, je bilo postepeno, ali j e uprkos tome postojao uočljiv opšti trend prema univerzalnom pravu glasa za odrasle, prema principu jedan čovek jedan glas, i tajnosti takvog glasanja. Dok zakonska prava i pravo glasa podržavan sposobnost da se deluje nezavisno u statusu državljanina, ova socijalna komponenta tiče se_ odredbe o realnim mogućnostimav da se ta prava upotrebe na dobar način. Tako ona pokušava da obezbedi dostupnost odgovarajućih minimalnih ''životnih" standarda, zdravstvene nege, i obrazovanja širokim masama stanovništva. Posebno je uočljivo da su širenje obrazovanja na sve šire slojeve stanovništva, kao i podizanje obrazovnog stepena bili tesno povezani sa razvojem pomenutog kompleksa državljanstva.

Razvoj modernih ustanova državljanstva omogućio je široke promene u obrascu nacionalnosti kao osnove solidarnosti društvene zajednice. U ranim modernim društvima, najjači temelj solidarnosti ustanovljen je tamo gde su se tri faktora – vera, etnička pripadnost i teritorijalnost – poklopila sa nacionalnošću. Međutim, u sasvim modernim društvima na svakoj od ovih osnova – verskoj, etničkoj i teritorijalnoj – može doći do razlika, zato što opšti status državljanstva nudi dovoljnu osnovu za nacionalnu solidarnost.

Ustanove državljanstva i nacionalnosti mogu, ipak, učiniti društvenu zajednicu ranjivom, ako se osnove pluralizma pogoršaju do oštro strukturisanih rascepa. S obzirom da tipična moderna zajednica objedinjuje veliki broj stanovnika, na velikoj teritoriji na primer, njena solidarnost može biti ozbiljno poremećena kroz regionalne j podele. Ovo posebno važi za slučajeve gde se regionalni sukobi podudaraju sa etničkim i/ili verskim podelama. Mnoga moderna društva raspala su se suočena sa različitim kombinacijama ovih osnova rascepa. Društvena zajednica, tržišni sistemi i birokratska organizacija

U slučajevima kad je društvena solidarnost oslobođena od prvobitnih temelja religioznosti, etničke pripadnosti i teritorijalnosti, ona teži razvijanju drugih tipova unutrašnje diferencijacije i pluralizacije. Najznačajniji među njima temelje se na funkcijama privrede, politike i udruživanja ( ili integracije ). Privredna kategorija

17

odnosi se najviše na razvoj tržišta i monetarnih instrumenata nezaobilaznih kad je reč o ovim funkcjama koje, kao što smo napomenuli, pretpostavljaju institucionalizaciju u nove oblike kontakta i svojinskih odnosa. Time, te forme počivaju na „pravima“ kao komponenti državljanstva, s obzirom da bi svaka privreda kojom bez ostataka ''upravljaju** agencije ili centralna vlada narušila slobodu privatnih grupa da se nezavisno upuste u tržišne transak-cije. Kad je tržišni sistem privrede jednom dostigao visok stepen razvijenosti, on ipak postaje veoma značajan za vladu kao kanal za mobilizaciju raspoloživih izvora,

U ranijim fazama modernizacije, tržišta su prvenstveno komercijalna, obuhvataju trgovinu fizičkim dobrima, a drugostepeno su finansijska i obuhvataju operacije davanja zajmova i uzimanja kredita. Uključivanje privrednih faktora proizvodnje u jedan tržišni sistem u većim razmerama, predstavlja glavnu oznaku "industrijske" faze privrednog razvoja. Uz napredak tehnologije, ovaj proces stavlja u žižu društvenu organizaciju proizvodnih snaga, što obuhvata nove oblike korišćenja ljudske radne snage u birokratskom kontekstu.

Bili smo prilično selektivni razmatrajući politički aspekt gornjih društava. Bavili smo se prvenstveno odnosom vlada prema celokupnoj društvenoj zajednici, naglašavajući njihovu neposrednu uslovljenost u okviru "potpornog / support sistema. Taj sistem odnosi se pre svega na međuodnos činilaca vodstva, kako onih u okviru vladajućih pozicija tako i među onima koji teže da steknu takva mesta, i onih činilaca društvene strukture koji ne pripadaju neposredno sistemu vladavine kao takvom. Ti procesi međuodnosa sastoje se ujedno od razmene političke podrške i rukovodeće inicijative, i od razmene vladinih odluka i "zahteva" koji potiču od različitih interesnih grupa. Te razmene čine jedan sistem koji zahteva određenu ravnotežu ako se želi da državnost bude stabilno integrisana sa društvenom zajednicom.

Druga glavna operativna struktura vladavine je upravna/administrativna organizacija, uključujući vojni establišment, preko koje se primenjuju političke odluke. Uopšteno govoreći, birokratizacija se razvila pre svega iako ne isključivo, u vlasti. Među njene najznačajnije osobine spada institucionalizacija uloga kao nadleštava/offices koja imaju relativno visoko definisane oblasti zvanične funkcije, vlasti i "moći", koje su odvojene od privatnog života službenika. Nadleštva se diferenciraju po dva osnova, prema funkciji koju vrše za organizaciju i prema položaju u hijerarhiji ili „lancu" vlasti.

Razvoj neke birokratske organizacije uopšte uslovljava nužno da profesionalna uloga postane relevantan oblik nadleštva, pri čemu je svaki službenik „imenovan“ preko neke vrste „ugovora o zaposlenju“. Tako egzistencija njegove porodice uopšteno govoreći zavisi od njegovih primanja ili naknade kroz platu. Zauzvrat, ovo iziskuje "tržište radne snage" za razmeštaj ljudskih usluga u smislu pregovora o mogućnostima i uslovima zapošljavanja.

Značajna osobina industrijske privrede je birokratska organizacija proizvodnje, i, s tim u vezi, mobilizacija ljudske radne snage preko tržišta rada.

18

Putem složenog napretka kroz nekoliko faza, takva privreda je dovela do stvaranja ogromnog broja birokratskih organizacija izvan sfere državne vlasti. Jedna od osnovnih faza temeljila se na „porodičnoj firmi“ ranog industrijskog „kapitalizma“, koja je bila birokratizovana na strani „radne snage“ ali ne i na rukovodećoj ravni.

Birokratsku organizaciju smatramo prvenstveno političkom jer je orijeiitisana pre svega prema kolektivnom postizanju cilja. U slučaju poslovne firme, taj kolektivitet je privatna grupa u okviru društvene zajednice; u slučaju vlade to je cela zajednica, organizovana za kolektivno postizanje cilja. Pa ipak, zapošljavanje tretiramo kao jedan oblik članstva u kolektivitetu, ostavljajući pri tom po strani problem njegovog odnosa prema članstvu kroz druge oblike učestvovanja u privrednim preduzećima. Naravno, privatna birokratija ne svodi se na privrednu proizvodnju, već se može naći u crkvama, univerzitetima, i mnogim drugim tipovima kolektiviteta.

Gore razmatrani tržišni sistemi uključeni su u međurazmenu između privrednog i sistema održavanja obrasca, sa jedne strane, i privrede i državnosti sa druge. Oni ne obuhvataju neposredno društvenu zajednicu s obzirom da se njene funkcije u odnosu na ove podsisteme mogu regulisati preko opšteg normativnog poretka više nego što su neposredno njegovi konstitutivni delovi. Moramo takođe naglasiti i razliku između "komercijalnih" tržišta, koja se bave fizičkim dobrima, i tržišta "radne snage", koja se bave ljudskim uslugama, uključujući i one na visokom stepenu stručnosti i odgovornosti. Sa sociološke tačke gledišta, nalazimo daje zbunjujuća opšta praksa među ekonomistima koji tretiraju "robe i usluge" zajedno kao primarni output svake privrede.

Organizacija sa osobinama udruženja

Treći osnovni tip strukturisanja koji postaje moguć u modernim

duštvenim kolektivitetima je „udruživanje“. Možda je prototip jednog takvog udruženja sam društveni kolektivitet, ako ga odredimo kao korporativno telo građana koje karakteriše prvenstveno odnos saglasnosti prema normatvnom sistemu kolektivteta i prema vlasti njegovog vodstva. Osnovni trend modernih udruženja usmeren je prema izvesnom egalitarizmu koji se najjasnije i najznačajnije ogleda u ona tri aspekta državljanstva o kojima smo govorili ranije.

Drugi trend strukture udruženja okrenut je ka dobrovoljnosti. Naravno ovaj princip ne može se nikad, primeniti strogo na sklad sa normativnim poretkom ili kolektivnim odlukama, jer je činilac obaveznosti presudan za svaki kolektivitet. Pa ipak, on se često primenjuje skoro bukvalno na odluke da se prihvati i zadrži članstvo, pri čemu je ostavka uvek postojeća alternativa saglasnosti. Međutim, odnos između društvene zajednice i vlasti je poseban. Ostala udruženja postoje pod opštom vladinom i društvenom zaštitom, dok osnova

19

same bezbednosti počiva na pomenutoj temeljnoj kombinaciji. Dakle, činioci prinude i sile prisutni su u nametanju društvenog normativnog poretka, a odsutni u drugim slučajevima. Ekvivalent „ostavke“, a to je emigracija, iziskuje mnogo veću cenu nego što je to slučaj sa odricanjem od drugih oblika članstva u udruženju. U principu, emigracija obuhvata i prihvatanje drugog društvenog i vladinog poretka, dok u slučaju razvoda čovek nije obavezan da ponovo stupi u brak.

Treća glavna karakteristika organizacije udruženja, koja sasvim izvesno važi za društveni kolektivitet i za nadleštva vlasti, je značaj proceduralnih stanova. Iako su posebno značajne u pravnom sistemu, ove ustanove takođe prožimaju procese odlučivanja u udruženjima, kako na ravni predstavničkih tela tako i na ravni participacije članstva. Uopšteno govoreći, proceduralni sistemi sastoje se od dve ravni, od kojih svakom rukovodi jedan sistem pravila. Prva ravan reguliše rasprave kojima zainteresovane strane mogu pokušati da ubede učesnike u donošenju obavezujućih odluka. Ona ima mnogo oblika, ali se najopštije gledano sastanci vode prema pravilima poretka za čije je sprovođenje odgovoran predsedavajući zvaničnik. Rasprava u okviru udruženja predstavlja primarnu sferu delovanja uticaja, kao sredstvo za olakšavanje društvenog procesa. Sa stanovišta zainteresovane strane, rasprava služi poboljšanju izgleda za prevlast njenog stanovišta; sa stanovišta kolektiviteta, ona olakšava dolaženje do saglasnosti.

Druga ravan tiče se samog aktuelnog procesa odlučivanja. U sudovima, nadleštvo koje odlučuje može biti porota, sudija ili sudsko veće. Međutim, ubedljivo najčešća praksa - u okviru porota i sudskih veća kao i u drugim slučajevima - je glasanje, sa svojom opštom tendencijom prema principima jedan čovek jedan glas i jednakost glasova, a logična posledica toga je vladavina većine. U svakom slučaju, odlučivanje glasanjem mora slediti pravila koja su utvrđena unapred, uključujući i očekivanje da će odluke do kojih se došlo ispravnim poštovanjem proceduralnih pravila biti prihvaćene od strane svih vodstva ovo može predstavljati fokus jedne vrlo oštre zategnutosti; primena ovog zahteva je najveća proba za institucionalizaciju "demokratske" solidarnosti.

Uporedo sa razvojem osobina udruženja u vladama, došlo je do snažnog lučenja udruženja u drugim sektorima društva. Političke stranke uobličavaju se sa procesima vladavine, ali takođe i sa raznovrsnim udruženim „interesnim grupama", od kojih većina predstavlja jednu od varijacija operativnih kolektiviteta. Postoje i udruženja organizovana oko bezbroj "stvari/povoda", kao i oko raznovrsnih interesa, na primer, rekreativna, umetnička, itd.

U dve široke oblasti, izuzetno važne operativne funkcije modernih društava vrše se skoro u potpunosti putem struktura udruženja. Prva od njih je uključenost u "povereničke" odbore u većim sektorima poslovnih preduzeća kao i u mnogim drugim tipovima 'korporativnih1' organizacija. U odnosu na "izvršnu upravu", oni su na neki način paralelni sa odnosom zakonodavstva prema izvršnim organima moderne vlade. Ponekad, članovi

20

takvih odbora se biraju u određenom smislu, npr. od strane vlasnika akcija, ah često to nije slučaj. U svakom slučaju, oni su u velikoj meri zamenili činilac srodstva, kao "nebirokratski" vrh preovlađujuće birokratske strukture poslovnih krugova. U okviru "privatnog neprofitnog" sektora, takođe, konačna, kontrola teži na neki način da bude u rukama povereničkih odbora, posebno u pogledu finansijske odgovornosti.

Druga veoma velika oblast razvoja dve osobine udruženja tiče se profesija. Iako se veliki broj profesionalnih funkcija tradicionalno obavjja u okviru pojedinačne "privatne prakse", profesionalci su dugo težili da se udruže kako bi unapredili svoje zajedničke interese, uključujući održavanje profesionalnih standarda stručnosti i integriteta. Visoko obrazovanje steklo je veći ugled u okviru tog kompleksa, pri čemu obuka aktivnih članova profesije mje imala ništa manju ulogu: Tako je profesija visokog školstva, i akademskog istraživanja, takođe dobijala sve veći relativni značaj. Uočljivo je da je središnja struktura akademske profesije, fakultet, u osnovi tip udruženja.

Sva tri glavna tipa operativne organizacije ( tržišta, birokracije i strukture udruženja ) postajala su sve uglednija u procesima diferencijacije i pluralizacije modernih društvenih zajednica.

Procesi evolutivne promene

Iako ie zauzimala najistaknutije mesto u našoj prethodnoj raspravi, smatramo da diferencijacija predstavlja jedan od četiri glavna procesa strukturne promene koji, u međusobnoj interakciji, čine „progresivnu“ evoluciju ka ravnima viših sistema. Ostala tri procesa nazivamo napredovanje prilagođavanjem proširenje i uopštavanje vrednosti ( u smislu primene na društvene sisteme ).

Diferencijacija je deljenje jedinice ili strukture u društvenom sistemu na dve ili više jedinica ili struktura koje se razlikuju po svojim karakteristikama i funkcionalnoj važnosti za dati sistem. Već smo razmatrali jedan složeni primer diferencijacije: pojavu ujedno i domaćinstva moderne porodice i organizacije na principu zaposlenih iz seoskog porodičnog domaćinstva koje je funkcionisalo na razuđeniji način – što je obuhvatilo i promene u mnogim ulogama, kolektivitetima i normama. Svaki proces diferencijacije vodi ka razvijenijem ( u evolutivnom smislu ) društvenom sistemu, međutim, samo u slučaju da novodiferencirane komponente imaju veću sposobnost adaptacije nego komponente koje su ranije obavljale njenu primarnu funkciju.

Napredovanje prilagođavanjem je proces putem kojeg jedan širi raspon izvora postaje dostupan društvenim jedinicama, tako da njihovo funkcionisanje može da se oslobodi nekih od ograničenja svojih prethodnika. Moderne fabrike, iziskuju mnogo uopštenije učestvovanje pri pružanju usluga u odnosu na one koje se bave proizvodnjom nego što je to bio slučaj sa seoskim domaćinstvom, ali one mogu da proizvedu veliki broj raznovrsnih dobara na mnogo ekonomičniji način.

21

Povećana složenost sistema koji prolazi kroz diferencijaciju i napredovanje nužno postavlja probleme integracije. Uopšteno govoreći, ovi problemi mogu se rešiti samo putem proširenja novim jedinicama, strukturama i mehanizmima u datom normativnom okviru društvene zajednice. Na primer, kada organizacija na principu zapošljavanjap ostane diferencirana u odnosu na prošireno porodično domaćinstvo, sistem vlasti svojstven za oba ova tipa kolektiviteta mora da se uobliči / artikuliše u okviru normativne strukture datog društva.

Konačno, procesi koji se odvajaju moraju se dopunjavati sa uopštavanjem vrednosti u slučaju da različite jedinice u društvu žele da steknu odgovarajuću legitimnost i oblike orijentacije za svoje nove obrasce delovanja. Već smo napomenuli da svaki opšti obrazac vrednosti u jednom društvu mora da se posebno odredi prema veoma raznovrsnim situacijama u kojima je delatnost društveno strukturisana. Time smo izrekli suprotnu tezu, tačnije, da kada mreža društveno strukturisanih situacija postaje složenija, sam obrazac vrednosti mora da se postavi na višem stepenu opštosti kako bi obezbedio društvenu stabilnost.

Takođe želimo da skrenemo pažnju na još jedan aspekt procesa evolucionog razvoja. Razmatrajući opšte posrednike / medijume pri razmeni među jedinicama svakog društvenog sistema, a to su uticaj, politička moć, novac i predanost vredmostima – bavili smo se pre svega njihovom najočitijom funkcijom olakšavanja rutinske razmene među diferenciranim jedinicama društvenog sistema. Međutim, ti medijumi mogu takođe olakšati i stvaralačko povećanje obima i stepena operacija u okviru datog društvenog sistema. Savremeni ekonomisti pokazali su da novac, preko procesa zajmova i ulaganja, može da bude primarni instrument za povećanje stepena privredne proizvodnje kao što može i doprineti olakšanju razmene u sistemu podele rada. Na drugom mestu izneli smo stav da ovo temeljno svojstvo novca, tj. njegova sposobnost za širenje privredne produktivnosti kroz mehanizme kreditiranja, ima svoju analogiju u operacijama jednog drugog opšteg medijuma, pre svega moći i uticaja. Tako, mehanizam moći može dovesti do povećanja dugoročne efikasnosti državne uprave, dok se uticaj može koristiti za unapređenje sposobnosti za solidarnost društvene zajednice.

Ukratko, utemeljenost u jednom possistemu delatnosti višeg stepena, predstavlja osnovni uslov da bi uopšteni medijum razmene doveo do napredovanja. Stoga je, na vrlo širokoj osnovi, kulturni raazvoj presudan za evolucioni napredak društvenog sistema. Na primer, religijski razvoj predstavlja ishodište svih važnijih procesa generalizacije vrednosti, a napredak iskustvenog znanja predstavlja ishodište institucionalizacije novih tehnologija. Dovoljan stepen uopštavanja vrednosti, primenjen pre svega kroz pravni sistem, predstavlja preduslov za značajnije korake pri uključivanju u strukturu date drušvene zajednice. Osnov saglasnosti koji dalje nameće primereno ekstenzivno delovanjemehanizma uticaja, neophodan je za

22

svaki značajan razvoj u sistemu političke moći. Izvesni stepeni povećane političke integracije predstavljaju preduslov za širenje novčanih privreda dalie od relativno jednostavnih stepena razvoja. Robert K. Merton O SOCIOLOŠKIM TEORIJAMA SREDNJEG OBIMA Kao i sve druge reči o kojima se stalno govon, reč ''teorija" preti da postane besmislena. Zbog toga što se odnosi na tako različite stvari -obuhvatajući sve od malih radnih hipoteza, preko obuhvatnih ali

23

nejasnih i nesređenih spekulacija, do aksiomatskih misaonih sistema - upotreba te reči često zamagljuje; umesto da olakša razumevanje.

Kroz čitavu knjigu, termin sociološka teorija se odnosi na skupove pravila iz, kojih se mogu izvesti empirijske uniformnosti, Tokom izlaganja se usredsređujemo na ono što ja zovem teorije srednjeg obima: teorije koje leže između malih ali neophodnih radnih hipoteza koje se pojavljuju u izobilju u toku svakodnevnog istraživanja,1 i sveobuhvatnih sistematičkih stremljenja ka razvijanju jedinstvene teorije koja će objasniti sve uniformnosti društvenog ponašanja, društvene organizacije i društvene promene.2

Teorija srednjeg obima se, po pravilu, upotrebljava u sociologiji kao vodič empirijskog istraživanja. Ona je posrednik između opštih teorija društvenog sistema, koje su previše udaljene od pojedinačnih klasa društvenog ponašanja, organizacije i promene da bi mogle prikazati ono što je posmatrano. I onih detaljnih, sređenih deskripcija pojedinosti koje nisu nimalo uopštene. Teorija srednjeg obima obuhvata, naravno, i apstrakcije, ali su one dovoljno bliske opaženim podacima da se mogu pretvoriti u pravila koja dozvoljavaju empirijsku proveru. Teorije srednjeg obima se bave ograničenim aspektima socijalnih pojava, kao što pokazuje njihova etiketa. O teorijama referentnih grupa, društvene pokretljivosti, sukoba uloga i formiranja društvenih normi, govorimo na isti način kao da govorimo o teoriji cena, bakterijskoj teoriji bolesti, ili kinetičkoj teoriji gasova

Početne ideje u ovakvim teorijama po pravilu su jednostavne, razmotrimo Gilbertovu teoriju magnetizma, Boylovu teoriju atmosferskog pritiska ili Darwinovu teoriju formiranja koralnih atola. Gilbert počinje sa relativno prostom idejom da se atmosfera može smatrati "morem vazduha", Darwin sa idejom da se atoli mogu posmatrati kao rast korala prema gore i prema spolja, preko ostrva koja se odavno talože na dnu mora. Svaka od ovih teorija daje predstavu koja podstiče dalje zaključke. Uzmimo samo jedan slučaj, ako se atmosfera posmatra kao more vazduha, onda bi prema Pascalovom zaključivanju, vazdušni pritisak bio manji na vrhu planine nego u podnožju. Na taj način početna ideja sugerira specifične hipoteze koje se povezuju tako što se posmatra dali se zaključci izvedeni iz njih empirijski potvrđuju. Plodnost ideje se proverava posmatranjem obima teorijskih problema i hipoteza koje dozvoljavaju

1 „Radna hipoteza“ je malo više od razumske procedure koju svako od nas svakodnevno koristi Susreti sa određenim činjenicama, određenim alternativnim objašnjenjima dolaze u našu svest i mi nastavljamo da ih proveravamo“.James B Conant, On Understanding Science ( New Haven, Yale University Press, 1947 ), 137, beleška 4. 2 Ova diskusija se zasniva i proširuje kritiku Parsonsovog članka o položaju sociološke teorije na susretima američkog sociološkog društva 1947, koji su u skraćenom obliku objavljeni u American Sociological Review, 1949, 13, 164-8. Tu su takođe uključene sledeće diskusije. R K. Merton, „The.role-set“. Problems in sociological theory", The British Journal of Sociology, juni 1957, 8, 106-20 na 108-10; R K. Merton, "Introduction" uvod u delo Allena Bartona, Social Organization under Stress. A Sociological Review of Disasfer Studies. ( Washington, D G. National Academy of Sciences — National Research Council, 1963. ),XVII - XXXVI, na XXIX-XXXVI.

24

identifikovanje novih karakteristika atmosferskog pritiska Na vrio sličan način, teorija referentnih grupa i relativne

deprivacije polaze sa vrlo jednostavnim idejama, koje su inicirali James Baldwin i Mead, a razvili Hyman i Stouffer, da ljudi uzimaju stan-darde značajnih drugih ljudi kao osnovu za samoprocenu i evaluaciju.. Neki od zaključaka izvedenih iz te ideje u suprotnosti su sa zdravorazumskirn očekivanjima baziranim na neispitanom skupu "očiglednih" pretpostavki. Na primer, zdrav razum bi sugerirao da što je veći stvarni gubitak neke porodice u nekoj masovnoj nepogodi, to će se ona osećati akutnije pogođenom. To verovanje je bazirano na neispitanoj pretpostavci da je veličina objektivnog gubitka linearno povezana sa subjektivnom procenom gubitka, i da je ta procena ograničena na lično iskustvo. Ali teorija relativne deprivacije vodi do sasvim različite hipoteze - da samoprocene zavise od poređenja sopstvene situacije sa situacijom drugih ljudi za koje se smatra da su u sličnom stanju Prema tome, ova teorija sugerira, pod određenim uslovima "koji se mogu specifikovati, da će se porodice koje imaju ozbiljne gubitke osećati manje pogođene od onih koje imaju manje gubitaka, ako su u situaciji koja ih prisiljava da se porede sa ljudima koji pate od još ozbiljnijih gubitaka. Na primer, ljudi u epicentru nepogode koji su, mada stvarno i sami pogođeni, najviše skloni tome da zapažaju koliko su još ozbiljnije pogođeni drugi oko njih, Empirijsko istraživanje podržava teoriju relativne deprivacije a ne zdravorazumske pretpostavke: "osećanje da se relativno bolje prošlo od ostalih povećava se sa objektivnom kategorijom gubitaka sve do kategorije najvećeg gubitka" i tek tada opada. Taj obrazac je potkrepljen tendencijom sredstava javne komunikacije da se fokuisiraju na "najizrazitije postradale (koji) teže da se učvrste kao referentna grupa sa kojom se čak i drugi postradali mogu pogodno porediti". Kako se istraživanje nastavlja, otkriva se da ti obrasci samoprocene zauzvrat utiču na distribuciju morala u zajednici preživelih, i na nihovu motivaciju da pomognu drugima3. Prema tome u okviru određene klase ponašanja, teorija relativne deprivacije nas usmerava prema skupu hipoteza koje se mogu empirijski proveriti. Potvrđeni zaključak se onda može izraziti prilično jednostavno: kada je nekoliko njih ugroženo do približno istog nivoa, bol i gubitak svakog čini se velikim, kada su mnogi ugroženi u vrlo različitom stepenu čak i prilično veliki gubici čine se malima kad se uporede sa mnogo većim od njih. Na verovatnoću da će postojati poređenje utiče različita primetnost gubitaka većeg ili manjeg stepena.

Specifičnost tog primera ne sme pokriti opštiji karakter teorije srednjeg obima. Očigledno, ponašanje ljudi suočenih sa masovnim uništenjem samo je jedan beskonačan niz pojedinačnih situacija na koje se teorija referentnih grupa može instruktivno primeriiti, a isto tako

3 Barton, op. cit. , 62-63, 70-72, 140, i uvod, XXIV-XXV.

25

je i sa teorijom promene u društvenoj stratifikaciji, teorijom autoriteta, teorijom institucionalne međuzavisnosti ili teorijom anomije. Međutim, isto je tako jasno da teorije srednjeg obima nisu logički izvedene iz jedne sveobuhvatne teorije društvenih sistema, mada mogu biti konzistentne sa nekom od njih. Dalje, svaka, teorija je više od puke empirijske generalizacije - jednog izolovanog pravila koje sumira opažene uniformnosti odnosa između dve ili više varijabli.. Teorija podrazumeva skup pretpostavki iz kojih su i same empirijske generalizacije izvedene.

Drugi slučaj teorije srednjeg obima u sociologiji može nam pomoći da identifikujemo njen karakteri upotrebu. Teorija skupova uloga4 počinje predstavljanjem kako je društveni status organi-zovan u društvenoj strukturi. Ta predstava je jednostavna isto kao i Boylova predstava atmosfere kao mora vazduha ili Gilbertova predstava zemlje kao magneta Svakako, kao i kod svih teorija srednjeg obima, dokaz leži u upotrebi pokretačkih ideja, a ne u neposrednom odgovaranju na to da li su one očigledne ili čudne, kao da su izvedene iz opštije teorije ili osuđene da se bave posebnom klasom problema.

Uprkos tako različitim značenjima koja se pripisuju pojmu društvenog statusa, jedna sociološka tradicija ga dosledno upotre-bljava da označi poziciju u društvenom sistemu, sa distinktivnim nizom utvrđenih pravila i obaveza. U ovoj tradiciji, za koju je primer Ralph Linton, srodni pojam društvene uloge odnosi se na ponašanje nosioca, statusa koje je orijentisano prema, shematizovanim očekivanjima drugih ( koji se pokoravaju pravima i izvršavaju obaveze ). Linton, kao i drugi iz te tradicije, dalje govori o davno poznatoj i osnovnoj primedbi da svaka osoba u društvu neizbežno zauzima višestruke statuse i da svaki od tih statusa ima ulogu koja je sa njim povezana,

U ovom trenutku, izlaganje o teoriji skupa uloga napušta davno ustanovljenu tradiciju Razlika je na početku vrlo mala - neki bi rekli tako mala da je beznačajna - ali promena ugla posmatranja vodi do sukcesivno fundamentalnijih teorijskih razlika. Teorija supa uloga počinje konceptom da svaki socijalni, status obuhvata ne samo jednu povezanu ulogu, već čitav niz uloga. Ta odlika društvene strukture izaziva stvaranje pojma skupa uloga, onog kompleta društvenih odnosa u kojima ljudi učestvuju jednostavno zato što zauzimaju određeni društveni status. Na taj način, osoba koja ima status studenta medicine ne igra samo ulogu studenta vis a vis korelativnog statusa njegovih profesora, već i niz drugih uloga koji ga na različite načine povezuju sa drugima u sistemu: drugim studentima, iekarima, bolničarima, socijalnim radnicima, medicinskim tehničarima i sličnima. Status školskog profesora, opet, ima svoj distinktivni skup uloga koji profesora ne povezuje samo sa korelativnim statusom - učenikom - nego i sa kolegama, upraviteljem škole, poslužiteljem, školskim većem,

4 Sledeće stranice se zasnivaju na delu. Merton, "The role-set" op.cit

26

profesionalnim udruženjima, a u Sjedinjenim Državama i sa lokalnim patriotskim organizacijama

Zapazimo da se skupovi uloga razlikuju od onoga što su sociolozi dugo opisivali kao "višestruke uloge". Taj se termin tradicionalno odnosio ne na kompleks uloga povezanih sa jednim društvenim statusom, već na različite društvene statuse ( često u različitim institucionalnim oblastima ) - na primer, jedna osoba može imati različite statuse lekara, muža, oca, profesora, crkvenog starešine, člana konzervativne partije i vojnog kapetana. ( Taj komplet različitih statusa jedne osobe, od kojih svaki ima svoj skup uloga, jeste skup statusa. Taj pojam izaziva čitav niz analitičkih problema koji ovde neće biti razmatrani. )

Do tog stepena, pojam skupa uloga je jednostavno predstava pomoću koje razmišljamo o komponenti društvene strukture. Ali ta predstava je početak, a ne kraj, jer vodi direktno do izvesnih analitičkih problema. Pojam skupa uloga odmah vodi do zaključka da se društvene strukture suprotstavljaju ljudima radi artikulisanja bezbrojnih komponenata skupa uloga — znači, funkcionalni zadatak je organizovanja ovih skupova tako da se na neki način obezbedi zavidan nivo društvene pravilnosti, dovoljan da omogući većini ljudi da većinu vremena posvete svom poslu, bez mogućnosti da ih parališu ekstremni konflikti u okviru njihovog skupa uloga.

Ako ta relativno jednostavna ideja o skupu uloga ima teorijsku vrednost, trebalo bi da stvara razne probleme sociloskog istraživanja. Pojam skupa uloga to čini,5 Ona izaziva opšti ali određeni problem identifikovanja društvenih mehanizama - to jest društvenih procesa koji imaju određene posledice za određene delove društvene strukture - koji artikulišu očekivanja onih u skupu uloga u dovoljnoj meri da smanje konflikte nosioca statusa. Ona takođe stvara problem otkrivanja nastanka tih mehanizama, kako bismo mogli objasniti zašto mehanizam ne dejstvuje uspešno, ili se uopšte ne pojavljuju u nekim društvenim sistemima.

Naposletku, kao i teorija atmosferskog pritiska, teorija skupa uloga direktno ukazuje na relevantno empirijsko istraživanje. Monografije o dejstvu različitih tipova formalne organizacije razvile su empirijski zasnovana proširenja teorije o tome kako skupovi uloga deluju u praksi.6

5 Za raniju verziju ove. ideje u razvoju videti Merton, The social-culutral environment and anomie./ u delu .Helen L. Witmer i Ruth Kotinsky-, urednice, New Perspective for Research, on Juvenile Delinquency, izveštaj konferenciji koja se bavila relevantnošću i međusobnim odnosima određenih pojmova sociologije i psihijatrije za delikvenciju, održane 6. i 7 maja, 1955, (Washington D C.: U S Department of Health, Education, and Welfare, 1956 ), 24-50; na 47-48 6 Ako nam je suditi iz dinamike razvoja nauke, koja je skicirana u prethodnom delu ovog uvoda, teorije srednjeg obima, s obzirom na .to da su bliske istraživanju u nauci, izuzetno su pogodne da budu proizvodi višestrukih i približno simultanih otkrića. Suštinska ideja skupa uloga je nezavisno razvijena u značajnoj empirijskoj monografiji Neala Grossa, Warda' S Masona i A W McEacherna, Expiorations in Role Analysis. Studies of the School Superintendency Role ( New York: John Wiley & Sons, Ine 1958) Značajna proširenja povezana sa empirijskim istraživanjem mogu se naći u monografijama: Robert L. Kahn i drugi Organizational Stress: Studies in Role Conflict and Ambiguity ( New York;

27

Teorija skupa uloga ilustruje i drugi aspekt socioloških teorija srednjeg obima. Teorije skupa uloga su često konzistentne sa nizom takozvanih sistema sociološke teorije. Koliko se može proceniti, teorija skupa uloga nije nekonzistentna sa marksističkom teorijom, funkcionalnom analizom, socijalnim bihejviorizmom, Sorokinovom integralnom sociologijom ili Parsonsovom teorijom akcije.. Ova primedba može da užasne one koji su naučeni da veruju da su sistemi sociološke misli logički čvrsto istkani i obostrano isključivi skupovi doktrina. Ali u stvari, kao što ćemo kasnije videti u ovom uvodu, obuhvatne sociološke teorije su dovoljno labavo istkane, iznutra raznovrsne, i međusobno se dovoljno preklapaju da data teorija srednjeg obima, koja je u izvesnoj meri empirijski potvrđena, može često biti podvedena pod obuhvatne teorije koje su po sebi protivurečne u određenim aspektima.

Taj prilično neortodoksni stav može se ilustrovati ponovnim ispitivanjem teorije skupa uloga kao teorije srednjeg obima. Polazimo od tradicionalnog pojma pretpostavljajući da jedan status u društvu obuhvata, ne jednu ulogu, već niz povezanih uloga, koje povezuju nosioca statusa sa drugim ljudima. Drugo, uočavamo da taj pojam skupa uloga izaziva specifične teorijske probleme, hipoteze, pa i empirijsko istraživanje. Jedan od osnovnih problema jeste identifikovanje društvenih mehanizama; koji artikulišu skup uloga i redukuju konflikte među ulogama. Treće, pojam skupa uloga usmerava našu pažnju na strukturalni problem identifikovanja društvenih instanci koje integrišu, i u isto vreme se suprotstavljaju očekivanjima različitih članova skupa uloga. Pojam višestrukih uloga, sa druge strane, ograničava našu pažnju na različiti i bez sumnje važan problem: kako individualni nosioci statusa uspevaju da izađu na kraj sa mnogim, često sukobljenim zahtevima koji im se postavljaju? Četvrto, pojam skupa uloga nas usmerava ka daljnjim pitanjima o tome kako dolazi do tih društvenih mehanizama; odgovor na to pitanje nam omogućava da doprinesemo mnogim konkretnim slučajevima u kojima skup uloga deluje neefikasno. ( To ne pretpostavlja da susvi društveni mehanizmi funkcionalni, isto kao što biološka teorija evolucije uključuje sličnu pretpostavku o nepostojanju disfunkcionalnog razvoja ). Naposletku, logika analize prikazana u ovoj sociološkoj teoriji srednjeg obima potpuno je razvijena u terminima elemenata društvene strukture, a ne u terminima koji obezbeđuju konkretne istorijske deskripcije određenog društvenog sistema. Na taj način, teorija srednjeg obima nam omogućava da prevaziđemo lažni problem teorijskog sukoba između homotetskog i idiotetskog, između opšteg i sasvim pojedinačnog, između uopštene sociološke teorije i istoricizma.

Iz svega ovoga je očigledno da, prema teoriji skupa uloga, uvek

John Wiley & Sons, 1964 ), vidi 13-17 i ostalo; Daniel Katz i Robert L. Kahn, The Social Psychology of Organizations ( New York; John Wiley &, Sons, 1966), 172 i dalje, i ostalo.

28

postoji i potencijal za različita očekivanja među onima u skupu uloga oko toga kakvo je pravilno ponašanje nosioca statusa. Osnov:ni izvor te mogućnosti konflikta — i treba još jednom zapaziti da smo po ovom pitanju na istome sa tako različitim opštim teoretičarima kao što su Marx i Spencer, Simmel, Sorokin i Parsons - jeste u strukturalnoj činjenici da su drugi članovi skupa uloga skloni zauzimanju različitih društvenih položaja koji se razlikuju od položaja datog nosioca statusa. Zavisno od stepena u kome su članovi skupa uloga na različit način raspoređeni u društvenoj strukturi, verovatno je da će shodno, tome, imati različita interesovanja i osećanja, vrednosti i moralna očekivanja koja se razlikuju od onih koje ima sam nosilac statusa, Tp je jedna od glavnih pretpostavki marksističke teorije, i mnogih drugih socioloških teorija: društvena diferencijacija stvara, različite interese među onima koji su na različite načine smešteni u društvenoj strukturi Na primeri članovi školskog odbora su često u sloju koji se ekonomski i društveno značajno, razlikuje od sloja školskog nastavnika. Interesi, vrednosti i očekivanja članova školskog odbora su shodno tome različiti od nastavnikovih koji može biti izložen različitim očekivanjima ovih i drugih članova njegovog skupa uloga; kolega po profesiji, uticajnih članova školskog odbora, i, recimo, Komiteta za amerikanizam ili Američke legije. Ono što je suština obrazovanja za nekoga, za drugog može biti sasvim nepotrebno, a za trećeg direktna subverzija. Ono što izrazito važi za taj status, važi u uočljivom stepenu, i za nosioce drugih statusa koji su strukturalno povezani kroz skupove uloga sa drugima koji i sami zauzimaju različite položaje u društvu. Kao teorija srednjeg obima, teorija skupa uloga počinje pojmom i sa njim povezanim predstavama, stvarajući niz teorijskih problema Na taj način, pretpostavljena strukturalna osnova za potencijalni poremećaj skupa uloga izaziva dvostruko pitanje ( koje, prema podacima, nije bilo postavljeno pre nastanka teorije ): koji društveni mehanizmi, ako postoje, dejstvuju da bi se suprotstavili teorijski pretpostavljenoj nestabilnosti skupa uloga, i shodno tome, pod kojim okolnostima ti društveni mehanizmi ne uspevaju da dejstvuju, stvarajući neefikasnost, konfuziju i konflikt? Kao i druga pitanja koja su istorijski iznikla iz opšte orijentacije funkcionalne analize, ni to pitanje ne pretpostavlja da skupovi uloga dejstvuju nepromenjivo, sa trajnom efikasnošću. Jer, ta teorija srednjeg obima se ne bavi istorijskom generalizacijom da u društvu prevladava društveni poredak ili sukob, već analitičkim problemom identifikovanja društvenih mehanizama koji stvaraju veći ili manji stepen reda ih sukoba koji bi postojao da ti mehanizmi nisu dejstvovali.

TOTALNI SISTEMI SOCIOLOŠKE TEORIJE

Potraga za teorijama srednjeg obima iziskuje od sociologa sasvim

29

drugačije usmerenje nego potraga za sveobuhvatnom, jedinstvenom teorijom. Pretpostavka je sledećih stranica da ta potraga za totalnim sistemom sociološke teorije, u kojima zapažanja o svakom aspektu društvenog ponašanja, organizacije i promene brzo nalaze svoje unapred određeno mesto, ima isti uzbudljivi izazov i isto tako malo obećava kao i mnogi sveobuhvatni filozofski sistemi koji su dopali zaslužene neupotrebe. Neki sociolozi još pišu kao da očekuju, ovde i sada, formulaciju opšte sociološke teorije koja će biti dovoljno široka da obuhvati ogroman sprektar precizno zapaženih detalja društvenog ponašanja, organizacije i promene i dovoljno plodna da usmeri pažnju istraživača na gomilanje problema empirijskog istraživanja. Smatram da je to nezrelo i apokaliptičko verovanje. Mi nismo spremni. Nije obavljeno dovoljno pripremnog rada.

Istorijski smisao promene intelektualnog konteksta sociologije treba da bude dovoljno ponižavajući da oslobodi ove optimiste takve nerazborite nade. Jer, određeni aspekti naše istorijske prošlosti su još uvek previše prisutni. Moramo se setiti da je rana sociologija rasla u intelektualnoj atmosferi7 u kojoj su na sve strane bili uvođeni ogromni filozofski sistemi. Svaki filozof osamnaestog i početka devetnaestog veka vredan svoga imena, morao je razviti sopstveni filozofski sistem — od njih su Kant, Fichte, Schelling, Hegel bili samo najpoznatiji. Svaki sistem je bio lična ponuda za konačni prikaz univerzuma stvari, prirode i čoveka.

Ti pokušaji filozofa da stvore totalni sistem, postali su model za ranije sociologe, pa je devetnaesti vek bio doba socioloških sistema. Neki od otaca osnivača, kao što su Comte i Spencer, bili su nadahnuti sa esprit de systeme, koji je bio izražen u njihovim sociologijama, i u njihovim filozofijama šireg spektra. Drugi, kao što su Gumplowicz, Ward i Giddings, pokušali su kasnije da pridobiju intelektualnu legitimnost za još "novu nauku o vrlo staroj temi". To je zahevalo građenje opšteg i konačnog okvira sociološke misli, a ne razvijanja posebnih teorija stvorenih da vode istraživanje specifičnih socioloških problema u okviru koji je provizoran i tek se razvija,

U ovom kontekstu, gotovo su svi pioniri sociologije pokušali da stvore novi, sopstveni sistem. Brojnost sistema, od kojih svaki tvrdi da je prava sociologija, doveo je, prirodno, do stvaranja škola koje su imale gomile majstora, učenika i epigona. Sociologija ne samo da se diferencirala od drugih disciplina, nego je i sama postala iznutra diferencirana. Svakako, ta diferencijacija nije bila u obliku specijalizacije, kao u prirodnim naukama, već je, kao u filozofiji, bila u obliku totalnih sistema za koje se obično smatra da se obostrano isključuju i da su u velikoj meri protivurečni. Kao što je to Bertrand Russell primetio o filozofiji, totalna sociologija nije ugrabila "prednost, u odnosu na /sociologije/ graditelja sistema, jer je mogla da se uhvati u

7 Videti klasično delo Johna Theodora Merza, A History of European Thought in the Nineteenth Century ( Edinburgh i. London: William Blackwood, 1904 ), 4.. knjiga

30

koštac sa problemima rešavajući ih jednog po jednog, umesto da jednim udarcem stvori blok-teoriju o ćcelom /sociološkom/ univerzumu“.8

Sociolozi su sledili i drugu stazu u potrazi za intelektualnom legitimnošću svoje discipline: uzeli su kao prototip sistem naučne teorije a ne sistem filozofije Ovaj je put takođe ponekad vodio do pokušaja stvaranja totalnih sistema sociologije - cilj koji je često zasnovan na jednoj ili više od tri osnovne pogrešne zamisli o nauci.

Prva pogrešna interpretacija pretpostavlja da se sistemi mišljenja mogu razvijati pre nego što se obavi veoma mnogo osnovnih posmatranja. Prema ovom stanovištu, Einstein je mogao u stopu pratiti Keplera, bez obzira na protekle vekove istraživanja i sistematičnih razmišljanja o rezultatima istraživanja koja su bila potrebna da bi se pripremio teren. Sistemi sociologije koji potiču iz te prećutne pretpostavke umnogome liče na one koje su u medicinu uveli graditelji sistema u razdoblju od 150 godina, sistemi Stahla, Boissier de Sauvagesa, Broussaisa, Johna Browna i Benjamina Rusha. Sve do duboko u devetnaesti vek, eminentne ličnosti medicine smatrale su daje neophodno razviti teorijski sistem bolesti mnogo pre nego što su izvedena adekvatna empirijska istraživanja.9 Od toga vremena su se te stazice u medicini zatrle, ali se slični pokušaji još uvek pojavljuju u sociologiji. Ta tendencija je navela biologa, i u slobodno vreme sociologa, L. J. Hendersona, da primeti:

Razlika između građenja sistema u društvenim naukama i sistema mišljenja i klasifikacije u prirodnim naukama se može videti u njihovoj evoluciji. U prirodnim naukama i teorije i deskriptivni sistemi rastu adaptirajući se rastućem znanju i iskustvu naučnika. U društvenim naukama, sistemi često izlaze potpuno oblikovani iz uma jednog čoveka. Onda se o njima može mnogo diskutovati ako privlače pažnju, ali je retka progresivno adaptivna modifikacija kao rezultat usmerenih napora velikog broja ljudi.10

Druga pogrešna koncepcija o prirodoslovno-matematskim naukama počiva na pogrešnoj pretpostavci o istorijskoj istovremenosti - da svi kulturni produkti koji postoje u istom istorijskom trenutku imaju isti nivo zrelosti. U stvari, uočiti ovde razliku, znači steći osećaj za proporciju. Činjenica da se i disciplina fizike i disciplina sociologije mogu identifikovati sredinom dvadesetog veka, ne znači da dostignuća jedne mogu biti merila za dostignuća druge. Zaista, naučnici koji se bave društvenim naukama žive danas u vremenu kada je fizika postigla širok spektar i preciznost teorije i eksperimenta, veliki agregat 8 Bertrand Russell, A History of Western Philosophy ( New York: Simon & Schuster, 1954 ), 834. 9 Wilfred Trotter, Collected Papers ( Oxford University Press ), 1941,150 Priča o tvorcima sistema se ponavlja u.svakoj istoriji medicine, na primer, Fielding H . Garrison u delu An Introduction to the Hisiory of Medicine ( Philadeiphia: Saunders, 1929 ) i Ralph H. Major, A History of Medicine ( Oxf,ord. Blackwell Scientific Publications, 1954 ), 2 toma. 10 Lawrence J. Henderson, The Study of Man ( Philadelphia University of Pennsylvania Press, 1941), 19 - 20, kurziv moj; iz tog razloga čitava knjiga može biti korisna za čitanje većini sociologa

31

oruđa za istraživanje, i obilje tehnoloških nus-proizvoda. Gledajući to? mnogi sociolozi prihvataju dostignuća fizike kao standard za samoprocenu. Takođe, oni žele da računaju. A kada postane očigledno da niti imaju kršnu konstrukciju, niti su nabijeni ubilačkom snagom svoje starije braće, neki sociolozi očajavaju. Oni počinju da pitaju, da li je nauka o društvu stvarno moguća bez uvođenja totalnog sistema sociologije? Međutim, takva perspektiva zanemaruje činjenicu da između fizike dvadesetog veka i sociologije dvadesetog veka stoje, bilioni radnih časova neprekidnog, disciplinovanog, kumulativnog istraživanja. Možda sociologija još nije spremna za svog Einsteina jer još nije našla svog Keplera – a da ne govorimo o njenom Newtonu, Leplaceu, Gibbsu, Maxwellu ili Plancku!

Treće, sociolozi ponekad pogrešno shvataju stvarno stanje teorije u priodoslovno-matematskirn naukama. Ta greška je ironična, jer se fizičari slažu da nisu dostigli sveobuhvatni sistem teorije, a većina njih smatra da za to postoji mala verovatooca u budućnosti Ono što odlikuje fiziku jeste niz posebnih teorija šireg ili užeg obima, spojenih sa istorijskom nadom da će se one kasnije spojiti, u grupu teorija. Kao što je jedan posmatrač o tome rekao: "mada je istina da se većina nas nada jednoj sveobuhvatnoj teoriji u budućnosti koja će ujediniti različite fizikalne postulate, mi je ne čekamo, već nastavljamo sa značajnim naučnim radom.11 Teorijski fizičar, Richard Feynman je skoro, bez čuđenja, izjavio da su "danas naše teorije i zakoni fizike, samo mnoštvo delova i komada koji se ne uklapaju baš najbolje jedan s drugim."12 Ali možda najviše govori primedba jednog od najobuhvatnijih teoretičara, koji je poslednje godine svog života posvetio nepokolebljivoj i bezuspešnrjj potrazi "za jedinstvenom teorijskom osnovom, za sve ove pojedinačne discipline, koja se sastoji od minimuma pojmova i osnovnih veza, iz koje bi se svi pojmovi i odnosi pojedinačnih disciplina mogli izvesti logičkim procesom“.. Uprkos svojoj dubokoj i usamljenoj predanosti toj potrazi, Einstein je primetio:

"Veći deo istraživanja u fizici posvećenje razvijanju različitih grana fizike, čiji je predmet teorijsko razumevanje više ili manje ograničenih iskustvenih područja, u kojima zakoni i pojmovi ostaju što je moguće blize povezani sa iskustvom“.13

O ovim primedbama mogli promisliti oni sociolozi koji očekuju dobar opšti sistem sociološke teorije u našem vremenu ili nešto kasnije. Ako fizika, kroz vekove proširenog teorijskog uopštavanja, nije uspela da razvije sveobuhvatni teorijski sistem, onda bi a fortiori sociologiji, koja je tek počela da akumulira empirijski zasnovana teorijska uopštavanja skromnog spektra, najbolje bilo da bude skromnija u

11 Henry Margenau, "The basis.of theory in physics", neobjavljeno, 1949, 5-6 12 Richard Feynman, The Charatcter of Physical Law ( London. Cox & Wyman Ltd., 1965 ); 30. 13 Albert Einstein, "The fundamentals of theoretical physics" u zbirci koju su uredili L Hamalian i E. L.. Volpe, Great Essays by Nobel Prize Winners ( New York: Noonday Press, 1960 ),.219-30 na 220.

32

svojim aspiracijama prema takvom sistemu.

UTILITARISTIČKI PRITISCI ZA TOTALNIM SISTEMIMA SOCIOLOGIJE

Uverenje nekih sociologa da moramo, sada i ovde, dostići gran-

diozni teorijski sistem ne rezultira samo iz neumesnog poređenja sa prirodoslovno-matematskim naukama, ono je i reakcija na ambivalentni položaj sociologije u savremenom društvu. Sama nesigurnost oko toga da li je akumulirano znanje sociologije doraslo da odgovori na velike zahteve koje mu danas postavljaju - političari, reformatori, biznismeni i državnici, predsednici koledža i studenti koledža - izaziva previše revnosno i pomirljivo uverenje nekih sociologa da nekako moraju odgovoriti tim zahtevima, ma koliko oni bili nezreli i preterani.

To uverenje pogrešno pretpostavlja da nauka mora adekvatno odgovoriti na sve zahteve, bili oni inteligentni ili glupi. To uverenje implicitno počiva na svetogrdnoj i mazohističkoj pretpostavci da se mora biti sveznajući i uvek kompetentan - priznati da se ne zna sve, znači priznati da se ne zna ništa.. Tako se često događa da pred-stavnici discipline koja je još u povojima daju preterane izjave o totalnim sistemima teorije, koji su adekvatni za čitav niz problema obuhvaćenih disciplinom, Whitehead je govorio o ovom stavu u epigrafu.ove knjige: "Karakteristika nauke na ranijim stupnjevima... je istovremeno dubokoumnost u postavljanju ciljeva i trivijalnost u postupanju sa detaljima.“

Kao i sociolozi koji su se, ne razmišljajući, poredili sa savremenicima koji se bave prirodoslovnim naukama zbog toga što i jedni i drugi žive u istom istorijskom trenutku, široka publika i oni koji strateški formiraju njene odluke, Često greše praveći konačnu procenu nauke o društvu na osnovu njene sposobnosti da rešava goruće probleme današnjeg društva. I neumesni mazohizam onih koji se posvećuju društvenim naukama i nenamerni sadizam publike potiču od toga što zaboravljamo da se nauka o društvu, kao i sve druge nauke, neprekidno razvija i da ne postoji proviđenje koje će, ako bude potrebno, u svakom datom trenutku odgovoriti na niz problema sa kojima se čovek suočava. U istorijskoj perspektivi, to očekivanje bi bilo istovetno procenjivanju statusa i mogućnosti medicine u sedamnaestom veku, uzimajući u obzir njenu sposobnost da leči, u ono doba, srčane bolesti. Da je taj problem bio široko usvojen - zapazimo

33

povećanu stopu smrtnosti od koronarne tromboze! –sama njegova važnost bi zamaglila potpuno nezavisno pitanje koliko je adekvatno bilo medicinsko znanje 1650.. (ili 1850. ili 1950) za rešavanje velikog niza drugih zdravstvenih problema.. Ipak, upravo ova nelogičnost stoji iza mnogih praktičnih zahteva koji se postavljaju društvenim naukama. Zbog toga što rat i eksploatacija, siromaštvo, rasna diskriminacija i psihološka nesigurnost more moderna društva, nauka o društvu se mora opravdati nalazeći rešenja za sve ove probleme. Savremeni naučnici čak ne moraju biti bolje opremljeni za rešavanje gorućih problema današnjice nego što su bili lekari, poput Harveya ili Sydenhama, u otkrivanju, proučavanju i lečenju koronarne tromboze 1655. godine... Ipak, kao što svedoči istorija, nemogućnost medicine da reši taj posebni problem, nije značilo da njoj nedostaje snage, za razvitak. Ako svako podržava samo sigurnu stvar, ko će podržati mladunče koje tek treba da se osamostali?

Moje isticanje raskoraka između praktičnih problema koji se pripisuju sociologu i stvarnog stanja prikupljenih znanja i veština, naravno, ne znači da sociolog ne treba da razvija sve obuhvatniju teoriju ili da ne treba da radi na istraživanju koje je neposredno.re-levantno za goruće praktične probleme. To, pre svega, ne znači da sociolozi treba da traže praktično trivijalan problem. Različiti delovi spektra osnovnih istraživanja i teorije imaju različitu verovatnoću da budu ključni za posebni praktičan problem; oni imaju različite potencijale relevantnosti.14 Ali važno je ponovo uspostaviti istorijski osećaj za proporciju. Hitnost ili veličina praktičnog društvenog problema ne osigurava njegovo trenutno, rešavanje.15 U svakom datom trenutku, naučnici su blizu rešavanja nekih problema i daleko od rešavanja drugih Moramo imati na umu da je potreba samo majka invencije; društveno akumulirano znanje je njen otac. Sve dok se to dvoje ne spoje, potreba ostaje neplodna. Ona se, naravno, može začeti u budućnosti, kada se na ispravan način oplodi. Ali ocu je potrebno vreme (i strpljenje) ako želi da postigne veličinu i snagu potrebnu da odgovori na zahteve koji će mu se postaviti

Orijentacija ove knjige prema odnosu savremene sociologije i praktičnih društvenih problema u velikoj meri je slična njenoj orijentaciji prema odnosu sociologije i opšte sociološke teorije. To je razvojna orijentacija, a ne ona koja se oslanja na iznenadne mutacije jednog sociologa koji donosi rešenja glavnih društvenih problema ili jednu

14 Ova koncepcija je razvijena u delu "Basic research and potentials of relevance", R. K. Mertona, American Behavioral Scientist, Maj 1963, VI, 86-90, na osnovu moje ranije rasprave u članku "The role of applied social science in the formation of policy“, Philosophy of Science, 1949,16,161-81 15 To se može detaljno videti u sledećim radovima. Paul F. Lazarsfeld, William Sewell i Harold Wilensky, urednici. The Uses of Sociology ( New York: Basic Books, 1 press ); AMn W Gouldner i S. M. Miller, Applied Sociology: Opportunities and Problems (New York. The Free Press, 1965), Bernard Rosenberg, Israel Gerver i F. William Howton, Mass Society in Crisis: Social Problems and Social Pathology ( New York: The Macmillan Company, 1964 );; Barbara. Wootton, Social Science and Social Pathology ( New York: The Macmillan Company, 1959 )

34

sveobuhvatnu teoriju. Mada ta orijentacija ne daje dramatična obećanja, ona nudi prilično realnu procenu stanja u sociologiji i načina na koji se sociologija stvarno razvija. TOTALNI SISTEMI TEORIJE I TEORIJE SREDNJEG OBIMA

Iz svega ovoga, čini se da je razumno pretpostaviti da će soci-

ologija napredovati sve dok njeno glavno ( ali ne i isključivo ) zani-manje bude razvijanje teorija srednjeg obima, a da će nazadovati ako se njena pažnja prvenstveno usmeri ka razvijanju totalnih socioloških sistema. Tako je u svom inauguralnom govoru u Londonskoj školi ekonomije, T. H Marshall izneo zahtev za sociološkim "stupnjevima srednje udaljenosti“.16 Naš glavni zadatak danas je da razvijemo specijalne teorije primenjive na ograničen pojmovni okvir - na primer, teorije devijantnog ponašanja, neprihvaćenih posledica svrhovite akcije, socijalne percepcije, referentnih grupa, međuzavisnosti društvenih institucija - a ne da odmah tražimo totalnu pojmovnu strukturu koja je adekvatna za izvođenje ovih i drugih teorija srednjeg obima.

Sociološka teorija, ako želi da se značajno unapredi, mora na-staviti rad na ovim-međusobno povezanim ravnima: (1) razvijanjem, specijalnih teorija iz kojih se izvode hipoteze koje se mogu empirijski ispitati, (2) razvijanjem, a ne iznenadnim otkrivanjem, progresivno opštije pojmovne sheme koja je adekvatna za konsolidovanje grupa specijalnih teorija.

Potpuno posvećivanje specijalnim: teorijama, uključuje rizik javljanja specifičnih hipoteza koje važe za ograničene aspekte društvenog ponašanja, organizacije i promene ali koje ostaju međusobno nekonzistentne.

Potpuno posvećivanje jednoj glavnoj pojmovnoj shemi za izvo-đenje svih pomoćnih teorija znači rizikovati stvaranje socioloških ekvivalenata dvadesetog veka ogromrum filozofskim sistemima iz prošlosti sa svom njihovom raznovrsnom sugestivnošću, njihovim arhitektonskim sjajem, i njihovom naučnom sterilnošću. Teoretičar sociologije, koji se isključivo posveti istraživanju totalnog sistema sa svim svojim velikim apstrakcijama rizikuje da, kao i moderni nameštaj, unutrašnjost njegovog uma bude gola i neudobna.

Put prema efektivnim opštim shemama u sociologiji postade zakrčen ako, kao ranije u sociologiji, svaki karizmatični sociolog pokuša da razvije sopstveni opšti teorijski sistem. Postojanost te prakse jedino 16 Inauguralno predavanje je održano 21. februara 1946. Objavljeno, je u delu T. H Marshalla, Sociology at the Crossroads ( London. Heinemann, 1963 ), 3-24.

35

može doprineti balkanizaciji sociologije, gde svakom kneževinom upravlja njen teorijski sistem. Mada je taj proces povremeno karakterisao - razvoj drugih nauka - naročito hemije, geologije i medicine - ne bi ga trebalo ponavljati u sociologiji, ako je verovati istoriji nauke. Mi, sociolozi, moramo težiti prema progresivno obuhvatnoj sociološkoj teoriji, koja, umesto da se razvije iz glave jednog čoveka, postepeno konsoliduje teorije srednjeg obima, koje zatim postaju specijalni slučajevi opštih formulacija.

Razvoj sociološke teorije sugerira da je potrebno istaći tu ori-jentaciju. Zapazimo koliko ih je malo, kako su razbacane i koliko neupečatljive specifične sociološke hipoteze koje su izvedene iz glavne pojmovne sheme. Ono što nam sveobuhvatna teorija nudi ide toliko ispred potvrđenih specijalnih teorija, tako da ona ostaje neostvareni program, a ne konsolidacija teorija koje su se u početku činile odvojenim. Naravno, kao što su ukazali Talcott Parsons i Pitirim Sorokin (u delu Sociological Theories of Today) u poslednje vreme se značajno uznapredovalo. Postepena konvergencija teorijskih tokova u sociologiji, socijalnoj psihologiji i antropologiji beleži velike teorijske doprinose i obećava još više.17 Ah bez obzira na to, veliki deo onoga što se danas opisuje kao sociološka teorija, sastoji se od opštih orijentacija prema podacima, koje sugeriraju tipove varijabli koje teorije moraju nekako uzeti u obzir, a ne od jasno formulisanih proverljivih tvrdnji o odnosu između specifikovanih varijabli. Imamo mnogo pojmova ali manje potvrđenih teorija; mnogo gledišta ali malo teorema, mnogo "pristupa" ali malo postignuća Možda bi bilo dobro napraviti nekoliko daljnjih promena u proceni važnosti različitih teorija.

Svesno ili nesvesno, ljudi raspodeljuju svoje oskudne mogućnosti, i u proizvodnji sociološke teorije, i u proizvodnji vodovodne opreme, a ta raspodela reflektuje njihove prećutne pretpostavke. Namera je naše rasprave o teorijama srednjeg obima u sociologiji da učini eksplicitnom politiku odlučivanja sa kojom su suočeni svi teoretičari sociologije Čemu ćemo posvetiti najveći deo naše zajedničke energije i sredstava, potrazi za potvrđenim teorijama srednjeg obima ih potrazi za sveobuhvatnom pojmovnom shemom? Verujem — a verovanje je,

17 Smatram značajnim pnrnedbe Talcotta Parsonsa, koje su izrečene u njegovom predsedničkom govoru u Američkom sociološkom, društvu, jer su u skladu sa mojom formulacijom ove pozicije Na primer: "Na kraju ovog puta povećavanja frekvencije i specifičnosti ostrvaca teorijskog znanja nalazi se idealno stanje, naučno govoreći, u kome se najveći deo aktualnih operacionalnih hipoteza empirijskog istraživanja direktno izvodi iz opšteg sistema teorije. Jedino u fizici je ovo stanje postignuto, i ni u jednoj drugoj nauci. Mi ne možemo očekivati da ćemo uskoro biti blizu tome stanju. Ali iz toga ne sledi da pošto smo daleko od toga cilja ne moramo činiti korake u tom pravcu Svaki pravi korak u tom pravcu jeste napredak. Tek u ovoj krajnjoj tačci ostrva se spajaju i stvaraju kontinentalnu masu. Naposletku, opsta teorija pruža široki orijentaciani okvir /n.b./ Ona takođe može poslužiti za kodifikovanje, povezivanje i učini dostupnim ogromnu količinu postojećeg empirijskog znanja.. Ona takođe služi da usmeri pažnju prema rupama u našem znanju, i da pruži kanone za kritiku teorija i empirijskih generalizacija. Na kraju čak i ako se one ne mogu sistematski izvesti /n. b. /, neophodna je za sistematsko razjašnjavanje problema i plodnu formulaciju hipoteza " (kurziv moj)

36

naravno, uvek podložno greškama — da teorije srednjeg obima više obećavaju, ako je potraga za njima udružena sa prvenstvenim interesom za konsolidacijom specijalnih teorija u opštije skupove pojmova i obostrano konzistentna pravila. Cak i tada moramo usvojiti privremeno gledište naše starije braće i Tennysona:

Naši mali sistemi imaju svoj dan, Oni imaju svoj dan i nestaju.

MANIFESTNE I LATENTNE FUNKCIJE

Kao što je implicirano u ranijim odeljcima razlika između manifestnih i latentnih funkcija je izvršena da bi se sprečilo nemarno brkanje, često prisutno u sociološkoj literaturi, između svesnih motivacija za društveno ponašanje i njegovih društvenih posledica. Naše ispitivanje savremenog rečnika funkcionalne analize pokazalo je kako lako, i kako nerećno sociolog može poistovetiti motive sa funkcijama. Dalje je naznačeno kako se funkcija i motiv nezavisno menjaju i kako nesposobnost da se registruje ova činjenica u utvrđenoj terminologiji, doprinosi nesvesnoj tendenciji sociologa da brkaju subjektivne kategorije motivacije sa objektivnim kategorijama funkcije. Ovo je, dakle, glavna svrha našeg prepuštanja ne uvek preporučljivoj praksi uvođenja novih termina u rapidno rastući tehnički rečnik sociologije, praksa koju mnogi laici smatraju napadom na svoju inteligenciju i povredu uobičajenog razumevanja.

Ja spremno priznajem da sam prilagodio termine "manifestno" i "latentno", koje je Freud upotrebljavao u drugom kontekstu ( mada je Francis Bacon odavno govorio o "latentnim procesima" i "latentnoj konfiguraciji" u vezi procesa koji su ispod praga veštačkog posmatranja ).

Razliku su isticali posmatrači ljudskog ponašanja u nepravilnim intervalima tokom niza vekova18.

R. M. Maclver.19 Pored neposrednih efekata instutucija "postoje još i efekti dobijeni kontrolom koja leži izvan direktnih namera ljudi. ... ovaj tip reaktivnog oblika kontrole.... može, mada nije nameravan, izvrsno služiti društvu."

W. I. Thomas i F. Znaniecki20: Mada su sve nove [poljske seljačke

18 Referencije na neke od značajnijih ranijih distinkcija ove vrsrte mogu se naći kod Mertona, u delu "Unanticipated consequences. , " op. cit 19 Ovo potiče iz' jednog ranijeg Maciverovog rada, Comniunity ("London: Macmillan, 1915) Distinkcija ima vepe značenje u njegovim kasnijim rukopisima, a postaje glavni elemenat u njegovom delu Social Cdusation, (Boston: Ginn & Co.., 1942), naročito na 314-321, i čini veći deo njegovog dela The More Perfect Union, (New Vork. Macmillan, 1948) 20 Odlomak citiranog teksta potiče iz dela The Polish Peasant in Europe and America, koje zasluženo nosi titulu "sociološkog klasika". Videti strane 1426-7 i 1523 i dalje. Kao što će se kasnije red u ovom odeljku, uvidi i pojmovne, distinkcije sadržane u ovom odlomku, a postoje i mnoge druge koje su joj

37

kooperativne! institucije formirane sa očitim ciljem da zadovolje određene specifične potrebe, njihova društvena funkcija nikako nije ograničena na eksplicitne i svesne ciljeve... svaka od ovih institucija -komuna ili poljoprivredni okrug, kreditna banka ili pozorište — nije samo puki mehanizam za upravljanje određenim vrednostima već je takođe udruženje ljudi u kojem bi svaki član. trebalo da učestvuje kao živa, konkretna jedinka.

Bez obzira na to koji je dominantan oficijelni zajednički interes zbog koga je institucija stvorena, udruženje kao konkretna grupa ljudskih ličnosti neoficijelno podrazumeva mnoge druge interese; socijalni kontakti između članova nisu ograničeni, na zajednički poduhvat, iako on naravno predstavlja ujedno i glavni razlog zbog koga je udruženje formirano, i najpostojaniju vezu koja ga održava. Zahvaljujući ovoj kombinaciji apstraktnog političkog, ekonomskog ili pre racionalnog mehanizma za: zadovoljenje specifičnih potreba sa konkretnim jedin-stvom društvene grupe, nova institucija je takođe najbolja posredna veza između seljačke primarne grupe i sekundarnog nacionalnog sistema.

Ovi i brojni drugi sociološki posmatrači su tako povremeno pravih razlike između kategorija subjektivne dispozicije ( "potrebe, interesi, ciljevi" ) i kategorija obično nepriznatih ali objektivno funkcionalnih posledica ( "jedinstvene prednosti", "nikad svesne" posledice, "nenameravano služe društvu", "funkcije koje nisu ograničene na svesne i eksplicitne ciljeve" ).

S obzirom na to da se prilika za diskusiju javlja sa velikom učestalošću, i s obzirom na svrhu pojmovne sheme da usmeri posmatranje prema istaknutim elementima situacije i spreči nemarno previđanje ovih elemenata, bilo bi opravdano odrediti ovu razliku odgovarajućim skupom termina. Ovo je logički temelj za distinkciju između manifestnih i latentnih funkcija; prve se odnose na one objektivne posledice po specifičnu jedinicu (osoba, podgrupa, društveni ili kulturni sistem) koje doprinose njenom prilagođavanju ili adaptaciji koja je bila nameravana, druge se odnose na nenameravane i nepriznate posledice iste vrste.

Postoje neke indikacije da bi kršenje ove razlike moglo poslužiti heurističkom cilju, ako se ugradi u eksphcitni pojmovni aparat, pomažući na taj način i sistematsko posmatranje i kasniju analizu Poslednjih godina, na primer, distinkcija između manifestnih i latentnih funkcija koristila se u analizama rasno mešovitih brakova21 društvene stratifikacije22, afektivne frustracije23, Veblenovih socioloških teorija24, slične po bogatstvu sadržaja, zaboravili su ih ili nisu.nikad zapazili oni industrijski sociolozi koji su u poslednje vreme razvili pojam "neformalne organizacije" u industriji. 21 Merton, „Intermarriage and the social structure", op. cit. 22 Kingsley Davis, "A conceptual analysis of stratification", American Sociological Review, 1942, 7, 309-321 23 Thorner, op. cit., naročito na 165

38

dominantnih američkih orijentacij a prema Rusiji25 propagande kao sredstva društvene kontrole26, antropološkoj teoriji Malinowskog27, kulta veštica Navahoa28, problemima sociologije saznanja29, mode30, dinamike ličnosti31, mera nacionalne bezbednosti32, unutrašnje društvene dinamike birokratije33 i mnogim drugim raznovrsnim problemima sociologije

Sama različitost ovih predmeta ukazuje da teorijska distinkcija između manifestnih i latentnih funkcija nije sputana ograničenim i posebnim područjem ljudskog ponašanja. Ali preostaje još veliki zadatak istraživanja specifičnih slučajeva na koje se ova distinkcija može primeniti, i tom velikom zadatku ćemo posvetiti preostale strane ovog odeljka.

Heuristička svrha distinkcije

Razjašnjava analizu prividno iracionalnih društvenih obrazaca. Pre

svega, distinkcija pomaže sociološkoj interpretaciji mnogih društvenih aktivnosti koje opstaju mada njihova manifestna svrha nije jasno ostvarena. Zastareli postupak u ovakvim slučajevima naročito za različite laičke posmatrače, bio bi da izveštavaju o ovim aktivnostima kao o "praznoverju", "iracionalnostima", "pukoj tradicionalnoj inerciji", itd. Drugim rečima, kada grupno ponašanje ne ispunjava svoju prividnu svrhu — što ono često zaista i ne može — postoji težnja da se njegovo pojavljivanje pripiše nedostatku inteligencije, pukom neznanju, opstanku, ili takozvanoj inerciji. Tako se Hopi ceremonijali koji se izvode da bi stvorili obilnu kišu mogu etiketirati kao praznoverna aktivnost primitivnog naroda, i smatra se daje stvar time završena. Treba primetiti da ovo nije razuman prikaz grupnog ponašanja. Ovo je jednostavno davanje imena; epitet "praznoverno" zamenjuje analizu stvarne uloge 24 A K Davis, Thorstein Veblen's Soczal Theory} Harvard, doktorska dizertacija, 1941, I Veblen on the decline of the Protestant Ethic", Social Forces, 1944, 22, 282-86; Louis Schheider, The Freudian Psychology and Veblen's Social Theory, ( New York: King's Crown Press, 1948 ), naročito odeljak 2. 25 A K. Davis, "Some sources of American hostility to Rusia“ American Journal of Socio!ogys 1947, 53, 174-183: 26 Talcott Parsons, „Propaganda and social control",u delu Essays in Sociological Theory 27 Clyde Kluckhohn, „Bronislavv Malinowski, 1884-1942“ , Journal of American Folklore, 1943, 56,208-219 28 Clyde Kluckhohn, Navaho Witchcraft, op. cit,, naročito na 46-471 dalje. 29 Merton, odeljak.. XII ovog dela 30 Bernard Barber i L. S Lobel, "Fashion in women's clothes and the American social system“, Social Forces, 1952, 31,124-131 31 O.H. Mowrer i C. Hluckhohn, "Dynamic theory of personahty“, u delu Personality and the BehaviorDisordersy urednik J. M. Hunt, ( New York: Ronald Press, 1944 ), 1, 69-135, naročito na 72. 32 Mane Jahoda i S..W. Cook, „Secunty measures and freedom of thought: an exploratory study of the impact of loyality and secunty programs", Yale Law Journal, 1952,61,296-333.. 33 Philhp Selznick, TVA. and the Grass Roots, (University of Calrfornia Press, 1949); A W. Gouldner, Patterns off industrial Bureaucracy ( Glencoe, Illinois: The Free Press, 1954 ); P. M. Blau, The Dynamics of Bureaucracy ( University of Chicago Press; 1955 ); A. K Davis, "Bureaucratic patterns in Navy officer corps", Social Forces, 1948,"27,142-153

39

ponašanja u životu grupe. Pošto smo dali pojam latentne funkcije, on nas može podsetiti da ovo ponašanje može vršiti funkciju u grupi, mada ova funkcija može biti prilično daleko od priznate svrhe, ponašanja.

Pojam latentne funkcije proširuje pažnju posmatraču izvan sfere

pitanja da li ponašanje postiže svoju priznatu svrhu ili ne. Privremeno ignorišući ove eksplicitne svrhe, ona usmerava pažnju prema drugim oblastimaposledica, one koje se, na primjer, odnose na pojedinačne ličnosti Hopija koji učestvuju u ceremoniji in kontinuitet šire grupe. Ako se neko ograniči na problem da li se manifestne (svrhovite) funkcije pojavljuju ili ne, onda to postaje problem za meteorologa, a ne za sociologa. A budimo sigurni da se naši meteorolozi slažu da ceremonijal kiše ne donosi kišu, ali stvar nije uopšte u tome. To znači jednostavno reći da ceremonijal nema ovu tehnološku upotrebu, da se svrha ceremonije i njene stvarne posledice ne poklapaju. Ali sa pojmom latentne funkcije mi nastavljamo naše istraživanje, ispitujući posledice ceremonije ne za bogove kiše ili za meteorološki fenomen, već za grupe koje ceremoniju izvode. Ovde se može utvrditi, kao što su pokazali mnogi posmatrači, da ceremonija zaista ima funkcije - ali funkcije koje su latentene i nesvrhovite

Ceremonije mogu imati latentnu funkciju potkrepljivanja grupnog identiteta, putem povremene skupštine na kojoj se raštrkani članovi grupe okupe da bi učestvovali u zajedničkoj aktivnosti. Kao što je Durkheim, između ostalih, odavno primetio, ovakvi ceremonijali su sredstva preko kojih sentimenti nalaze svoju zajedničku ekspresiju, za koje se u daljnjoj analizi utvrđuje kako predstavljaju osnovne izvore grupnog jedinstva. Kroz sistematsku primenu pojma latentne funkcije, može se utvrditi da neko očigledno iracionalno ponašanje može ponekad biti pozitivno funkcionalno za grupu, Operišući pojmom latentne funkcije, nećemo prebrzo zaključiti kako neka aktivnost grupe ne postiže svoju nominalnu svrhu, da bi se onda njegova postojanost mogla opisati samo kao slučaj "inercije" i "opstanka" ili "manipulacije snažnih podgrupa u društvu."

U stvari, neke koncepcije, kao ovu, latentne funkcije vrlo često koriste naučnici iz društvenih nauka prilikom posmatranja skandardizovane aktivnosti stvorene, da bi se postigao cilj za koji znamo da se na taj način ne može postići iz kompetentnih prirodnih nauka. Ovo je očigledno slučaj sa, na primer, ritualima Pueblo Indijanaca koji se odnose na kišu ili plodnost. Ali kod ponašanja koje nije usmereno prema očigledno neostvarivom cilju, manje je verovatno da će sociološki posmatrači ispitivati kolateralne ili latentne funkcije ponašanja.

Usmerava pažnju prema teoretski plodnim područjima istaživanja. Razlika između manifestnih i latentnih funkcija, dalje služi usmeravanju pažnje sociologa na upravo one oblasti ponašanja, stavova i verovanja u kojima on može najplodnije prirneniti svoje specijalne

40

veštine. Jer, koji je njegov zadatak ako se ograniči na proučavanje manifestnih funkcija? On se tada previše bavi određivanjem da li. aktivnost koja treba da izvrši neku svrhu, zaista izvršava tu svrhu. On će zatim ispitivati, na primer, da li novi platni sistem postiže željenu svrhu smanjivanja radnog prometa ili povećanja proizvodnje. On će se pitati da li propagandna kompanija zaista postiže svoj cilj povećavanja "želje za borbom", "želje za kupovanjem ratnih obveznica“ ili "tolerancije prema drugim etničkim grupama". Ovo su kompleksni, važni oblici istraživanja. Ali sve dok se sociolozi budu ograničavali na proučavanje manifestnih funkcija, njihovo istraživanje je određeno ljudima koji obavljaju aktivnost (bio to šef industrije, vođa sindikata, ili poglavica Navahoa koji je iz razumljivih razloga trenutno nematerijalan), a ne teorijskim problemima koji su samo jezgro discipline. Baveći se primarno oblašću manifestnih funkcija, sa ključnim problemom da li namerno uspostavljene aktivnosti ili organizacije uspevaju u ostvarenju svojih ci-ljeva, sociolog biva preobraćen u marljivog i veštog beležnika potpuno poznatih obrazaca ponašanja. Termini procene su stalni i ograničeni pitanjem koje mu postavljaju ne — teorijski praktičari, poslovni ljudi, na primer, da li je novi platni program postigao te i te svrhe?

Ali naoružan pojmom latentene funkcije, sociolog proširuje svoje istraživanje upravo: u onim pravcima koji najviše obećavaju: u teorijskom razvoju discipline. On ispituje poznate (ili planirane) društvene aktivnosti da bi ustanovio latentne, i stoga opšte nepriznate funkcije (naravno, isto kao i manifestne funkcije). On razmatra, na primer, posledice novog platnog plana za recimo, sindikat u kome su radnici organizovani, ili posledice propagandnog programa, ne samo da bi uvećao njegovu obećanu svrhu podizanja patriotske žestine, nego da bi takođe omogućio velikom broju ljudi da govori i iskaže svoje stavove kada se oni razlikuju od važeće politike, itd. Ukratko, smatramo da se istaknuti intelektualni doprinosi sociologa pre svega nalaze u proučavanju nenameravaniih posledica ( među kojima su latentne funkcije ) društvenih aktivnosti, kao i u proučavanju anticipiranih posledica ( među kojima su manifestne funkcije ).34

Postoje neki dokazi da su upravo u tački u kojoj je pažnja soci-

ologa prešla iz ravni manifestnih u ravan latentnih funkcija, oni dali svoj glavni i istaknuti doprinos nauci. OVO se može obimno - dokumentovati, ali će nekoliko uzgrednih ilustracija biti dovoljno.

PROUČAVANJA U HAWTHORNE WESTERN ELECTRONlCU.35 Kao što je dobro poznato, rani stupnjevi ovog istraživanja su se bavili problemom uticaja "osvetljenja na efikasnost" industrijskih radnika. Tom

34 Za kratku ilustraciju ovog opšteg pravila videti Robert K Merton, Marjorie Fiske i Alberta Curtis, u delu Mass Persuasion, ( New York: Harper, 1946 ), 185-189; Jahodu i Cooka, op. cit 35 Ovo je citirano kao slučaj o kome je jedno razrađeno istraživanje potpuno promenilo svoju teorijsku orijentaciju i karakter svojih nalaza uvođenjem pojma približnog pojmu latentne funkcije. Izbor ovog slučaja, naravno, ne znači potpuno" prihvatanje interpretacija koje autori pridaju svojim nalazima Od nekoliko dela koja izveštavaju o istraživanju u Western Electronicu, posebno videti delo F J Roethlisbergera i W J Dicksona, Management and the Worker ( Harvard University Press, 1939 )

41

prilikom, nekih dve i po godine pažnja je bila usmerena na probleme kao što je ovaj da li varijacije u intenzitetu osvetljenja utiču na proizvodnju? Početni rezultati su pokazali da unutar širokih ograničenja ne postoji jednoznačna relacija između osvetljenja i proizvodnje. Proizvodnja se povećala i u eksperimentalnoj grupi u kojoj se osvetljenje pojačavalo (ili smanjivalo) i u kontrolnoj grupi u kojoj nije bilo promena u osvetljenju. Ukratko, ispitivači su se potpuno ograničili na potragu za manifestnim funkcijama. Pošto nisu imah pojam latentne društvene funkcije, nikakva pažnja se nije obraćala u početku na društvene posledice eksperimenta, na odnose između članova eksperimentalne i kontrolne grupe, ili na odnose između radnika i odgovornih u eksperimentalnoj sobi. Drugim rečima, istraživačima je nedostajao sociološki referentni okvir, jer su postupali jednostavno kao "inžinjeri" ( baš kao što bi grupa meteorologa mogla ispitivati "efekte" kiše u ceremoniji Hopija ).

Tek posle kontinuiranog ispitivanja sinulo je ispitivačkoj grupi da treba istraživati posledice nove "eksperimentalne situacije“ za predstave i koncepcije o sebi, radnika koji su učestvovali u eksperi-mentu, za međuljudske odnose među članovima grupe, za kohe-rentnost i jedinstvo grupe. Kao što Elton Mayo izveštava o tome "fijasko sa osvetijenjem ih je učinio svesnim potreba za vrlo brižljivim beleženjem koje mora voditi računa o svemu šta se događa u sobi pored već poznatih inženjerskih i industrijskih veština. Njihova posmatranja zbog toga nisu sadržala samo podatke o industrijskim i inžinjerskim promenama, već podatke o fiziološkim i medicinskim promenama, i na neki način, o sociološkim i antropološkim. Ove poslednje su imale oblik "dnevnika" o stvarnim događajima svakog dana...“36 Ukratko, tek posle duge serije eksperimenata, koji su potpuno zanemarili latentne društvene funkcije eksperimenata ( kao zamišljene socijalne situacije ) bio je uveden izrazito sociološki sistem. "Kada smo ovo shvatili"., piše autor, "istraživanje je promenilo. karakter". Istraživači nisu vise bili zainteresovani za proveravanje dejstva pojedinih varijabli. Umesto kontrolisanog eksperimenta, oni su uveli pojam socijalne situacije koju je trebalo opisati i razumeti kao sistem međusobno zavisnih elemenata. Posle toga, kao što je sada dobro poznato, istraživanje se u velikoj meri usmerilo prema pokušaju da se iščeprkaju latentne funkcije standardizovamh aktivnostima među radnicima, prema neformalnim organizacijama koje su se razvijale među radnicima, "igrama" koje su igrali radnici, a koje su izazvali „mudri upravnici", prema obimnim programima radničkog savetovanja i intervjuisanja itd. Nova pojmovna shema je potpuno izmenila obim i tipove podataka koji su sakupljeni u daljnjem istraživanju.

Treba se samo vratiti na prethodno citirani odlomak Thomasa i

36 Elton Mayo, The Social Problems of an Industrial Civilization, ( Harvard University Press, 1945 ), 70.

42

Znanieckog, u njihovom klasičnom radu od pre tridesetak godina, da bi se prepoznala ispravnost Shilsove opaske: ... zaista, istorija proučavanja primarnih grupa u američkoj sociologiji je izvrstan primer diskontinuiteta razvoja ove discipline; na problem ukaže neko ko je priznat osnivač discipline, problem ostaje nepraćen; nekoliko godina kasnije, on se opet prihvata sa entuzijazmom kao da niko o njemu nikad ranije nije mislio.37

Thomas i Znaniecki su stalno isticali sociološki stav da ma koja njegova glavna svrha bila "udruženje kao konkretna grupa ljudskih ličnosti neoficijelno uključuje mnoge druge interese; socijalni kontakti među članovima nisu ograničeni na njihov zajednički poduhvat...“

Zatim, bile su potrebne godine ekspernrientisanja da bi se pažnja istraživačkog tima Western Electronica skrenula na latentne društvene funkcije primarnih grupa koje se javljaju u industrijskim organizacijama.

Mora biti jasno da ovaj slučaj nije citiran ovde kao primer za pogrešan eksperimentalni dizajn, to nije za nas od primarne važnosti. On se razmatrao jedino kao ilustracija prikladnosti pojma latentne funkcije za sociološko istraživanje, i sa njima povezane pojmove funkcionalne analize. On ilustruje kako uvođenje ovog pojma ( da li se termin upotrebljava ili ne nije važno ) može istraživače učiniti osetljivim za čitav spektar značajnih društvenih varijabli koje se inače lako previđaju. Eksplicitna primena ovog pojma možda može smanjiti učestalost diskontinuiteta u. budućim sociološkim istraživanjima.

Otkrivanje latentnih funkcija jeste značajan prirast sociološkom znanju. Postoji i drugi aspekt po kome istraživanje latentnih funkcija predstavlja izuzetan doprinos socijalnog naučnika, Upravo latentne funkcije neke aktivnosti ili verovanja nisu uobičajeno znanje, jer su nenameravane i obično nepriznate psihološke ili društvene posledice. Zbog toga, nalazi o latentnim funkcijama predstavljaju veći prirast znanja, nego nalazi o manifestnim funkcijama. One takođe predstavljaju napuštanje "zdravorazumskog" znanja o društvenom životu.

U stepenu u kome se latentne funkcije,, više ili manje, udaljavaju od utvrđenih manifestnih funkcija, istraživanje koje otkriva latentne funkcije vrlo često daje "paradoksalne" rezultate. Prividni paradoks se javlja zbog nagle promene uobičajenih popularnih predstava koje posmatraju standardizovanu aktivnost ili verovanje samo u terminima manifestnih funkcija, ukazivanjem na neke od dopunskih ili kolateralnih latentnih funkcija. Uvođenje pojma latentne funkcije u sociološko istraživanje vodi do zaljučaka koji pokazuju da "društveni život nije tako jednostavan kao što se čini na prvi pogled".. Jer, sve dok se ljudi budu ograničavali na samo neke posledice ( na primer, manifestne posledice ) bit će im podjediiako jednostavno da donose moralne sudove o aktivnosti ili verovanju koje se izučava. Moralne evaluacije,

37 Edward Shils, The Present State of American Sociology, ( Glencoe, Illinois, The Free Press, 1948 ), 42, ( istakao R. K. M. ).

43

obično zasnovane na ovim manifestnim posledicama teže da se polarizuju na crno ili belo. Ali opažanje daljih ( latentnih ) posledica često komplikuje sliku. I problemi moralne evaluacije (za koje se ne zanimamo neposredno) i problemi društvene inžinjerije ( za koje se interesujemo )38 imaju dodatnu kompleksnost zbog uključenosti u odgovorne društvene odluke.

Primer istraživanja koje implicitno upotrebljava pojam latentne funkcije ilustrovaće smisao u kome " paradoks" - nesklad između očiglednih, pukih manifestnih, funkcija i stvarnih, koje takođe obuhvataju i latentne funkcije - koji se pojavljuje kao rezultat uvođenja ovog pojma.

Tako, ako se vratimo na Veblenovu dobro, poznatu analizu upadljive potrošnje, biće nam jasno da nije slučajno što se on smatra socijalnim analitičarem koji je obdaren okom za paradoksalno, ironično, satirično. Jer, ovo je česta, ako ne i neminovna posledica primene pojma latentne funkcije ( ili njegovog ekvivalenta ).

OBRAZAC UPADLJIVE POTROŠNJE. Manifestna svrha kupovanja potrošne robe, jeste, naravno, zadovoljenje potreba kojima je ova roba eksplicitno namenjena Tako, automobili očigledno treba da obezbede određenu vrstu transporta, sveće da obezbede svetlost; probrani prehrambeni artikli da obezbede održanje života; retki umetnički proizvodi da obezbede estetski užitak. S obzirom na to da ovi proizvodi imaju svoju upotrebu, bilo je rasprostranjeno mišljenje da oni obuhvataju područje socijalno značajnih funkcija. Veblen zaista sugerira da je ovo obično bilo vladajuće stanovište, (naravno, u preveblijanskoj eri ):

"Konvencionalno se smatra da je cilj nabavke i akumulacije dobra, njihova potrošnja... Ovo se barem smatra legitimnim ekonomskim ciljem nabavke, jedinim ciljem koga je teorija, dužna razmatrati“39

Ipak, kaže Veblen, kao sociolozi, rrii moramo nastaviti da raz-matramo latentne funkcije nabavke, akumulacije i potrošnje, a ove latentne funkcije su zaista daleko od manifestnih funkcija. "Ali, tek u smislu koji je daleko od svog svakodnevnog značenja /tj. manifestne funkcije/, može se reći da potrošnja materijala dobiva podsticaj iz koga neminovno sledi akumulacija". A među ovim latentnim funkcijama, koje pomažu da se objasni postojanost i društvena lokacija obrasca upadljive potrošnje, nalazi se njegova simbolizovana "novčana moć koja služi zadobijanju ili održavanju dobrog glasa". Sprovođenje "pravilnog izabiranja1' najbolje "hrane, pića, zaklona, usluga, ukrasa, odeće, zabave," rezultira ne samo u direktnom

38 Ovo ne poriče da socijalna inžinjerija ima direktne moralne implikacije ili da su. tehnika i moral neizbežno isprepletani, ali ne nameravam da se bavim ovim problemom u ovom odeljku Za neke diskusije ovih problema videti odeljke VI, XV i XVII; takođe videti Merton, Fiske i Curtis u delu Mass pe-suasion, odeljak 7 39 Veblen, Theory of Leisure Class, op, cit ,str. 25.

44

zadovoljenju koje potiče od potrošnje "superiornih" a ne "inferiornih" artikala, već i u, kako Veblen tvrdi, značajnijem povišavanju ili potvrđivanju društvenog statusa.

Veblenijanski paradoks je u tome sto ljudi kupuju skupu robu ne toliko zbog njene superiornosti, već zato stoje skuplja Jer, onu svojoj funkcionalnoj analizi ističe latentnu jednačinu, ("skupocenost = obeležje višeg društvenog statusa"), a ne manifestnu jednačmu ("skupocenost = kvalitet robe"). On ne poriče manifestne funkcije ni na jednom mestu pri dokazivanju obrasca upadljive potrošnje. One su takođe operativne

"Ne sme se smatrati da, ovo što je upravo rečeno, znači da ne postoje drugi podsticaji za nabavku i akumulaciju robe, osim ove želje da se premaši novčano stanje i tako stekne poštovanje i zavist bližnjih. Želja za dodatnim komforom i sigurnošću od oskudice prisutna je kao motiv u svakoj fazi."

... Ili ponovno: "Bio bi opasno tvrditi da je korisna svrha uvek odsutna iz utihtarnošti nekog artikla ili usluge, makajco očigledna bila njena primarna svrha, i njen glavni element — upadljiva rasipnost i zadobijanje dtuštvenogpoštovanja".40

Ove neposredne manifestne funkcije nisu u potpunosti odgovorne za vladajuće obrasce potrošnje.. Drugačije rečeno, ako bi se latentne funkcije povišenja statusa ili potvrđivanja statusa otklonile iz obrasca upadljive potrošnje, ovaj obrazac bi pretrpeo ozbiljne promene koje "konvencionalni“ ekonomista ne bi mogao da predvidi.

S obzirom na to, Veblenova analiza latentnih funkcija se udaljava od zdravorazumskog shvatanja po kome je završni proizvod potrošnje "naravno direktno zadovoljenje koje on omogućava“: Ljudi jedu kavijar zato što su gladni, kupuju kadilake jer žele najbolja kola koja se mogu dobiti, večeraju uz sveće jer vole mirnu atmosferu.“ Zdravorazumska interpretacija u terminima izabranih manifestnih motiva ustupa svoje mesto u Veblenovoj analizi, kolateralnim latentnim funkcijama koje se ispunjavaju aktivnostima koje su možda i značajnije. Budimo sigurni da je veblenijanska analiza poslednjih decenija, toliko ušla u svakodnevno rasuđivanje, da su ove latentne funkcije danas široko priznate. /Ovo izaziva zanimljiv problem o promenama koje se javljaju u vladajućem obrascu ponašanja kada njegove latentne funkcije postanu opšte priznate, (pa tako nisu više 40 Ibid, 32, 101 Biće zapaženo kako Veblen nedosledno upotrebljava terminologiju. U označenim odeljcima (a i na drugim mestima) on upotrebljava termine "podsticaj" "želja“, "svrha" i "funkcija" zamenjujući jedne s drugima. S obzirom da kontekst obično razjašnjava permutaciju ovih termina, nije učinjena velika šteta, ali jasno je da izražajna svrha konformizma kulturnog obrazca nije nikako identična sa latentnom funkcijom konformizma. Povremeno Veblen ovo prepoznaje. Na primer, "Strogo govoreći ništa ne bi smelo biti obuhvaćeno izrazitom potrošnjom osim troškova koji su zasnovani na novčanom poređenju koje pretpostavlja zavist. Da bismo podveli bilo koji dati element ili pojavu pod ovaj pojam, nije neophodno da se on prepozna kao trošak od strane osobe koja vrši potrošnju." Ibid, 99, kurziv moj ) Cit. prema A K Davis, "Veblen on the decline of the Protestant Ethic", op. cit

45

latentne). Neće biti prilike da se ovaj važan problem diskutuje u ovoj publikaciji./

Otkriće latentnih funkcija ne samo da tačnije prikazuje funkcije koje vrše određeni društveni obrasci ( kao što je to slučaj sa proučavanjem manifestnih funkcija ), već donosi kvalitativno različiti priraštaj ranijem stanju znanja.

Sprečava zamenjivanje sociološke analize laičkim moralnim rasuđivanjem. S obzirom na to da moralna evaluacija u društvu teži da bude u obliku manifestnih posledica neke prakse ili zakona, moramo biti spremni da otkrijemo kako analiza u terminima latentnih funkcija povremeno ide protiv vladajučih moralnih evaluacija. Jer, ne sledi da će latentne funkcije operisati na isti način kao i manifestne posledice koje su obično osnova ovakvog suđenja. Tako, široki segment američke populacije smatra političku mašineriju ili "političku smicalicu" nesumnjivo "lošom" i "nepoželjnom". Temelji ovakvih moralnih sudova se unekoliko razlikuju, ali se u suštini sastoje od isticanja da politička mašinerija povređuje zakone morala: političko rukovodstvo ne poštuje zakon biranja personala na osnovu impersonalnih kvalifikacija, već ga bira na osnovu privrženosti partiji ili doprinosa partijskoj borbi; šefovstvo ne poštuje zakon da se glasovi moraju bazirati na individualnoj proceni kandidatovih kvalifikacija i političkih pitanja, a ne na trajnoj odanosti feudalnom gospodaru; "podmićivanje i časna korupcija" očito vređaju svojstva svojine; "zaštita" kriminala jasno krši zakone i običaje, i tako dalje.

S obzirom na mnogostruke aspekte po kojima politička mašinerija u različitim štepenima ide protiv zakona, umesno je ispitati kako oria uspeva da nastavi sa svojim delovanjem. Uobičajena "objašnjenja" za postojanost političke mašinerije nisu ovde značajna. Sigurno je, da se može lako dogoditi ako bi "ugledno građanstvo" živelo u skladu sa svojim političkim obavezama; ako bi birači bili budni i prosvećeni; ako bi se broj izabranih kandidata zaista smanjio sa desetina ili čak stotina, koje prosečni birač sada treba da proceni u toku gradskih, pokrajinskih, državnih i nacionalnih izbora, kada bi birači bili podstaknuti od strane "imućnih i obrazovanih klasa bez čijeg učešća" kako to kaže ne uvek demokratski orijentisani Bryce, "i najbolje izabrana vlada mora brzo propasti", - ako bi se ove i još mnoge druge izrriene uvele u političku strukturu, možda bi se "zla" političke mašinerije zaista mogla isterati.41 Ali treba zapaziti da se ove promene često ne uvode, da politička mašinerija ima odlike Feniksa dižući se snažna i neoštećena iz sopstvenog pepela, i da je ova struktura pokazala zapaženu vitalnost u mnogim oblastima američkog političkog života.

41 Ova "objašnjenja" su po svojoj prirodi "kauzalna".. Ona žele da ukazu.na društvene uslove pod kojima dolazi do pojave političke mašinerije. Sve dok su ovakva objašnjenja empirijski potvrđena, ona doprinose našem poznavanju u vezi problema: kako to da politička mašinerija dejstvuje u određenim oblastima, a u drugima pak ne? Kako ona uspeva da opstane? Al ovi kauzalni doprinosi nisu dovoljni Kao što ćemo uskoro videti, funkcionalne posledice mašinerije daleko prevazilaze kauzalnu interpretaciju.

46

Nastavljajući sa funkcionalnog stanovišta, trebalo bi prema tome, obično (ali ne i uvek) očekivati da će postojani društveni obrazac i društvene strukture ispunjavati pozitivne funkcije koje se trenutno ne ispunjavaju adekvatno drugim postojećim obrascima i strukturama. Pojavljuje se misao da možda ova javno okaljana organizacija, u trenutnim uslovima, zadovoljava osnovne latentne, funkcije.42 Kratko ispitivanje savremenih analiza ovog tipa strukture može poslužiti kao ilustracija za dodatne probleme funkcionalne analize. NEKE FUNKCIJE POLITIČKE MAŠINERIJE. Bez namere da se upuštamo u detalje koji karakterišu različite političke mašinerije — Tweed, Vare, Crump, Flynn, Hague, nisu nikako identični tipovi šefa - možemo ukratko ispitati funkcije koje su više ali manje zajedničke političkoj mašineriji, kao opštem tipu društvene organizacije. Ne nameravamo da nabrajamo sve različite funkcije političke mašinerije, niti nagoveštavamo da se sve te funkcije vrše na sličan način u svakoj mašineriji.

Ključna strukturalna funkcija Šefa jeste da organizuje, centralizuje i održava u dobrom radnom stanju "raštrkane fragmente moći" koji su trenutno raspršeni kroz našu političku organizaciju. Putem ove centralizovane organizacije političke sile, Šef i njegov aparat mogu zadovoljavati potrebe različitih podgrupa u široj zajednici, koje nisu adekvatno zadovoljene legalno zasnovanim i kulturno priznatim društvenim strukturama.

Da bismo razumeli ulogu "šefovstva" i mašinerije, moramo razmotriti dva tipa socioloških varijabli. 1) strukturalni kontekst koji otežava, ako ne i onemogućuje, moralno priznatim strukturama vršenje suštinskih društvenih funkcija, ostavljajući ha taj način otvorena vrata političkim mašinerijama (ili njihovim strukturalnim ekvivalentima) da ispunjavaju te funkcije; 2) podgrupe čije su različite potrebe nezadovoljene, osim latentnih funkcija koje zapravo ispunjava mašinerija.43

Strukturalni kontekst. Konstitucionalni okvir američka političke organizacije na specifičan način sprečava legalnu mogućnost postojanja visokocentralizovane moći i, kao što je to već rečeno, na taj načm "obeshrabruje pojavu efikasnog i odgovornog vodstva". Tvorci Ustava, kao što je primetio Woodrow Wilson, tako su postavili sistem kočenja i ravnoteže "da se vlada drži u nekoj vrsti mehaničke ravnoteže putem stalnog prijateljskog nadmetanja između njenih organskih delova. Oni su verovali da moć predstavlja opasnost za slobodu: zbog toga su je ravnomerno raspodelili i podigli barijere protiv njene koncentracije“. 42 Verujem da je suvišno reći da ova hipoteza ne govori "u prilog političke mašinerije". Pitanje da li disfunkcije mašinerije, prevazilaze njene funkcije, pitanje da h alternativne strukture koje bi mogle ispunjavati njene funkcije nisu dostupne ( a koje bi prevazišle njene društvene disfunkcije ), tek se mora razmotriti na nekom drugom mestu Mi ovde želimo da pokažemo da su moralni sudovi bazirani isključivo na proceni manifestnih funkcija društvene strukture "nerealna“ u strogom smislu te reči, tj oni ne uzimaju u obzir druge aktualne posledice te strukture,, posledice koje možda pružaju osnovnu društvenu podršku samoj strukturi. Kao što ćemo videti kasnije, "društvene reforme" ili "društvena inžinjerija" koja zanemaruje latentne funkcije, trpi akutna razočarenja i doživljava efekt bumeranga. 43 Kao i u prethodnom slučaju, nećemo razmatrati moguće, disfunkcije političke mašinerije.

47

Ova disperzija moći je prisutna ne samo na nacionalnom nivou, nego i u lokalnim oblastima. „Kao posledica toga", nastavlja Sait sa razmatranjem,“kada bi narod ili pojedine grupe, zahtevali pozitivnu akciju, niko ne bi imao adekvatan autoritet za stupanje u akciju. Mašinerija je obezbedila protivotrov".44

Konstitucionalna disperzija moći ne samo da otežava efikasno odlučivanje i akciju, nego kada se akcija i pojavi ona se definiše i okružuje birokratskim razmatranjima. Kao posledica toga razvio se mnogo humaniji sistem sledbeničke vlade, čiji je glavni predmet uskoro postalo obmanjivanje vlade putem zakona.

Bezakonje ekstra-oficijelne demokratije bilo je jednostavno protivteža legalizmu oficijelne demokratije. Pošto je advokatu bilo dozvoljeno da podredi demokratiju zakonu, Šef je pozvan, unutra da oslobodi žrtvu, što je on i učinio kako dolikuje".45

Zvanično, politička moć je raspršena Različiti dobro poznati trikovi su upotrebljeni da bi se postigao ovaj manifestni cilj. Tu nije bila samo već poznata podela moći između nekoliko ogranaka vlade, nego su u izvesnoj meri i svakoj kancelariji bila ograničena prava i ustanovljena rotacija,.

I delokrug moći inherentan u svakoj kancelariji bio je ozbiljno, ograničen. Ipak, Sait primećuje u strogo funkcionalnim terrnmima, „Vođstvo je neophodno, a s obzirom da se ono ne razvija spremno iz konstitucionainog okvira, Šef ga obezbeđuje spolja u sirovom i neodgovornom obliku“.46

Iskazano opštijim terminima, funkcionalni nedostaci oficijelne strukture rađaju jednu alternativnu (neoficijelnu) strukturu da bi ispunila postojeće potrebe na neki efikasniji način. Ma koje njeno specifično istorijsko poreklo bilo, politička mašinerija perzistira kao aparat za zadovoljenje drugačije nezadovoljenih potreba različitih gtupa u populaciji. Okrećući se prema nekoj od ovih pod-grupa i njenim karakterističnim potrebama, odmah ćemo upoznati obim latentnih funkcija političke mašinerije.

Funkcije političke mašinerije za različite podgrupe. Dobro je po-znato da jedan izvor političke, snage potiče iz lokalne zajednice i susedstva. Politička mašinerija ne posmatra birače kao jednu amorfnu, nediferenciranu masu glasača. Sa oštrom sociološkom intuicijom, mašinerija shvata da je glasač osoba koja živi u specifičnom susedstvu, sa specifičnim ličnim problemima i ličnim nedostacima. Javna, pitanja su apstraktna i udaljena, a privatni problemi izuzetno konkretm i neposredni Mašinerija ne operiše putem generalizovanog apela oko vehkih javnih pitanja, već kroz direktan kvazi - feudalni odnos između lokalnih predstavnika mašinerije i glasača u njihovom susedstvu. Izbori se dobijaju u izbornom okrugu." 44 Edward M. Sait, „Machme, Political", Encyclopedta of the Social Sciences, 658 b /kurziv moj/; A F. Bentley, The Process of Government (Chicago, 1908), odeljak 2. 45 Herbert Croly, Progressive Democracy, ( New York, 1914 ), p. 254, citirao Sait, op. cit ,658 b 46 Sait op. cit, 659 a. /kurziv moj/

48

Mašinerija plete svoje veze sa običnim ljudima i ženama kroz razrađenu mrežu ličnih odnosa. Politika se transformiše u lične veze. Šef izbornog okruga "mora biti prijatelj svakom čoveku, bez obzira da li oseća sažaljenje prema unesrećenima, koristeći za svoja dobra dela sredstva koja mu Šef stavlja na raspolaganje."47 Šef izbornog okruga je uvek prijatelj u nevolji. U našem pretežno bezličnom društvu, mašinerija preko svojih lokalnih agenata vrši važne društvene funkcije humanizovanja i personalizovanja svih vrsta pomoći onima koji su u nevolji. Korpa sa hranom i zaposlenje, pravni i nepravni saveti, izmirivanje sitnijih okršaja sa zakonom, pomaganje bistrom siromašnom momku da dobije političku stipendiju u lokalnom koledžu, staranje o ucveljenima - čitav spektar kriza u kome je bližnjem potreban prijatelj, a pre svega prijatelj koji zna šta radi, i koji može da učini nešto povodom toga — sve ovo nalazi šefa izborne oblasti uvek spremnog da pomogne, i dostupnog u nevolji.

Da bi se adekvatno procenila ova funkcija političke mašinerije, nije samo važno zapaziti da se pomoć pruža, već i način na koji se ona pruža. Napokon, postoje i drugi predstavnici za pružanje ovakve pomoći. Dobrotvorne ustanove, kuće za smeštaj, klinike za javnu pomoć, medicinska pomoć u besplatnim bolnicama, odseci za pravnu pomoć, službe za useljenike — ove i mnogobrojne druge organizacije su dostupne za pružanje najraznovrsnijih oblika pomoći. Ali profesionalne tehnike dobrotvornog radnika koje u svesti onog koji prima pomoć obično predstavljaju hladno, birokratsko uručenje ograničene pomoći koja sledi posle detaljnog ispitivanja pravnih zahteva „klijenta", stoje u suprotnosti sa neprofesionalnim tehnikama šefa izbornog okruga, koji ne postavlja pitanja, ne zahteva udovoljavanje javnim pravilima pristojnosti i ne "njuška" po ličnim stvarima.48

Za mnoge je gubitak "samopoštovanja" previsoka cena za legalizovanu pomoć. Nasuprot jazu koji postoji između radnika u odeljenjima za smeštaj, koji često dolaze iz različite društvene klase, obrazovnog i etničkog porekla, radnik u izbornom okrugu je "jedan od naših" koji razume u čemu je stvar. Pokroviteljska gospođa dobročiniteljka se teško može takmičiti sa prijateljem u nevolji, koji sve razume. U ovoj borbi između alternativnih struktura za vršenje nominalno iste funkcije, pružanja pomoći i podrške onima kojima je potrebna, jasno je daje političar mašinerije bolje integrisan u grupe

47 Ibid. 659 a. 48 Sličan kontrast sa javnom zdravstvenom politikom može se naći kod Harry Hopkinsa u njegovoj otvorenoj, ne političkoj podeli nezaposlenosti u državi New York pod vodstvom Franklina Delanoa Roosevelta Sherwood izveštava. "Hopkins je bio oštro kritikovan. zbog nepravilne aktivnosti etabli-ranih dobrovoljnih organizacija, koje su tvrdile da je izdavanje radnih naloga bez potpunog ispitivanja svakog radnika njegovih finansijskih prihoda a verovatno i njegovih rehgioznih osećanja, 'neprofesionalno ponašanje' Harry je rekao agenciji da ide do vraga', rekao je /Hopkinsov saradnik, dr. Jackov A./ Goldberg Robert E Shervood, Roosvelt i Hopkins, An Intimate History, ( New York. Harper, 1948 ), 30.

49

kojima služi nego bezlični profesionalizovani, društveno udaljeni i pravno ograničeni dobrotvorni radnik. A činjenica da političar može povremeno uticati i manipulisati oficijelnim organizacijama za pružanje pomoći, samo ide u prilog njegovoj većoj efikasnosti. Martin Lomasny, upravnik Bostonskog zatvora, opisao je ovu suštinsku funkciju, kolokvijalnije i možda oštrije, radoznalom Lincolnu Steffensu: "Ja mislim", rekao je Lomasny, " da u svakom zatvoru mora biti netko kome svaki tip može da se obrati — bez obzira šta je uradio — i dobije pomoć Pomoć, razumeš; ne vašu pravdu i zakon, nego pomoć."49

"Potčinjene klase" sačinjavaju jednu podgrupu kojoj politička mašinerija zadovoljava želje koje nisu adekvatno zadovoljene na isti način putem legitimne društvene strukture.

Za drugu podgrupu, podgrupu biznisa ( pre svega "krupnog" biznisa, ali takođe i malog ), politički šef obavlja funkciju obezbeđenja onih političkih privilegija koje donose neposredne ekonomske dobitke. Poslovne korporacije, među kojima su javne komunalije ( železnica, lokalni transport, električne i plinske kompanije, kompanije za komunikaciju ) najupadljivije su u ovom pogledu, jer traže specijalne političke usluge koje će im omogućiti da stabilizuju sopstvenu situaciju i približe se svome cilju maksimalnih profita. Najinteresantnije je što korporacije često žele da izbegnu kaos nekontrolisane konkurencije. One žele veću zaštitu nekog ekonomskog cara koji kontroliše, reguliše i organizuje konkurenciju, ali tako da ovaj car ne bude javni službenik čije su odluke podložne javnom ispitivanju i javnoj kontroli ( Ovo zadnje je "vladina kontrola", pa prema tome tabu ). Politički šef izvršava ove zahteve zadivljujuće dobro.

Ako se za trenutak ispituje bez moralnih zaključaka, politički aparat kojim upravlja Šef je skrojen tako da vrši ove funkcije sa, minimumom neefikasnosti. Držeći konce različitih vladinih odseka, biroa i agencija u svojim kompetentnim rukama, Šef racionalizuje odnose između javnog i privatnog biznisa. On služi kao ambasador poslovne zajednice u inače stranoj (i ponekad neprijateljskoj) vladinoj oblasti. A u striktno poslovnim terminirna, on je dobro plaćen za ekonomske usluge koje čini svojim poštovanim poslovnim klijentima. U jednom članku sa naslovom "Apologija korupciji" Lincoln Steffens je primetio da "Naš ekonomski sistem, koji je ispitivao bogatstvo, moć i priznanje kao nagrade dovoljno drskim i sposobnim ljudima da nepošteno kupuju drvenu građu, rudnike, naftna polja, povlastice i "prođu nekažnjeno" bio je pogrešan.“50 Na konferenciji za oko stotinu poslovnih vođa iz Los Angelesa ori je opisao činjenicu dobro poznatu svakom od njih: Šef i njegova mašina bili su integralni deo ekonomska organizacije.. "Ne možete sagraditi i

49 The Autobiography of Lincoln Steffens, ( Chautauqua, New York. Chautauqua Press, 1931, 618. F Stuart Chapin, koji se u velikoj meri kako kaže zasniva na Steffensu, iznosi ove funkcije političke mašinerije sa velikom jasnoćom. Videti njegovo delo Contemporary American Institutions ( New York: Harper, 1934 ), 40-54 50 Autobiography of Lincoln Steffens, 570.

50

upravljati železnicom, ili tramvajskom, plinskom, električnom ili energetskom kompanijom, iskopati rudnik i upravljati njime, ih dobiti šume i na veliko šeći drvnu građu, bez korupcije ili učestvovanja u korupciji vlade. Vi mi kažete privatno da to morate, i ja vam eto kažem polujavno da to morate. I tako je u čitavoj zemlji. A to znači da imamo društvo koje je organizovano tako da iz nekog razloga vi, i vama slični, najsposobnije, najinteligentnije, najmaštovitije, najsmelije i najdosetljivije vođe društva, jeste i morate biti protiv društva, njegovih zakona i. nje-govog celokupnog razvoja.“51

S obzirom da je potreba za specijalnim uslugama ugrađena u društvenu strukturu, Šef ispunjava različite funkcije za ovu drugu podgrupu koja traži povlastice u biznisu. Ove potrebe "biznisa", s obzirom na njihovu trenutnu konstituciju, nisu adekvatno zadovo-ljavane od strane konvencionalnih i kulturno priznatih društvenih struktura; kao posledica toga ekstralegalna ali više manje efikasna organizacija političke mašinerije dolazi da pruži ove usluge. Zauzeti jedan "isključiv moralni stav prema "pokvarenoj političkoj mašineriji", znači izgubiti izviđa upravo strukturalne uslove koji rađaju "zlo“ koje se tako ograničeno napada. Zauzeti funkcionalni stav ne znači obezbediti apologiju za političku mašinu, već naći solidniju osnovu za modifikovanje ili eliminaciju mašinerije, ukoliko se uvedu specifične strukturalne mere koje će ili eliminisati zahteve poslovne zajednice ih će, ako je to cilj, zadovoljiti ove zahteve alternativnim sredstvima.

Treća grupa distmktivnih funkcija koje vrši politička mašmerija za specijalnu podgrupu je obezbeđivanje alternativnih kanala društvene pokretljivosti za one koji su inače isključeni iz konvencionamijih tokova ličnog "napredovanja". I izvori specijalne, "potrebe" (za društvenom pokretljivošću) i način na koji politička mašinerija pomaže da se zadovolji ova potreba, mogu se shvatiti kroz ispitivanje strukture šire kulture i društva. Kao što je dobro poznato, američka kultura ističe novac i moć kao cilj "uspeha" legitiman za sve članove društva. Iako nije jedini u popisu kulturnih ciljeva, on ipak ostaje među onima koji su hajopterećeniji pozitivnim afektima i vrednostima. Ipak, određene podgrupe i određene ekološke oblasti imaju uočljivo relativno odsustvo prilike da se postigne ovakav uspeh ( novac i moć ). Ukratko, oni obrazuju subpopulacije u kojima je "absorbovano kulturalno isticanje novčanog uspeha, ali u kojima postoji i minimalan pristup konvencionalnim i legitimnim sredstvima za postizanje takvog uspeha. Konvencionalne mogućnosti zaposlenja ( u ovakvim oblastima ) su skoro potpuno ograničene na manuelni rad. S obzirom na to da je kod nas manuelni rad žigosan52, a njegov

51 Ibid , 572-3.. Ovo pomaže da se. objasni, kao što je Steffens uočio posle Theodora Roosvelta, „izuzetnost ljudi i žena koji štite pokvarenjake", kada se ovi otkriju prilikom periodičnih napora da se "očisti politička mašinerija" "Cit iz Steffens,371 i ostalo. 52 Videu istraživanja Nacionalnog centra za ispitivanje javnog mnjenja o evaluaciji zanimanja, koje čvrsto podržava opšti utisak da su manualna zanimanja zaista vrlo nisko na lestvici društvenih vrednosti, čak i među onima koji se i sami bave manualnim radom. Razmotrimo ovu pojavu u njenim

51

korelat, nemanuelni rad ima prestiž, jasno je da postoji tendencija postizanje ovih kulturno priznatih ciljeva bilo kojim raspoloživim sred-stvima. Od ovih ljudi se, sa jedne strane, traži da se orijentišu prema akumulaciji dobara ( i moći ), a sa druge strane im se u velikoj meri poriču efikasne prilike da to učine nainstitucionalizovani način.

Unutar ovakvog konteksta društvene strukture politička mašinerija vrši svoje osnovne funkcije obezbeđivanja tokova društvene pokretljivosti za one koji su inače, zapostavljeni unutar ovog konteksta, čak i pokvarena politička mašinerija i smicalica predstavlja trijumf amoralne inteligencije nad moralno preporučenim "neuspehom", kada su kanali vertikalne, pokretljivosti zatvoreni ili suženi u društvu koje daje velike premije za ekonomsko obilje /moć/ društveni uspon svih svojih članova.53 Kao što je jedan sociolog primetio na osnovu nekoliko godina brižljivog posmatranja u sirotinjskoj četvrti.

Sociolog koji odbaci smicalicu i političke organizacije kao devijaci-je od poželjnih standarda, na taj način zapostavlja neke od glavnih elemenata u sirotinjskom životu. On ne otkriva fuilkcije koje one vrše za članove /grupacija u sirotinjskoj četvrti/. Irci i kasniji doseljeni imali su najveće: tegobe u nalaženju svog mesta u našoj urbanoj, društvenoj i ekonomskoj strukturi. Da li neko veruje da bi doseljenici i njihova deca dostigla sadašnji stupanj društvene pokretljivosti, da nisu zadobili kontrolu nad političkim organizacijama nekih naših najvećih gradova? Isto važi iza organizaciju „smicalica“. Politika i smicalice su dale jedno važno sredstvo društvene pokretljivosti za pojedince koji su zbog svog etničkog porekla i niske klasne pozicije zaustavljeni u napredovanju kanalima "koji su cenjeni“.54

potpunim implikacijama Kao posledica ovoga, kulturna i društvena struktura ceni vrednosti novčanog uspeha čak i medu onima koji su osuđeni na žigosana manuelna zanimanja. Razmotrimo snažnu motivaciju za postizanje ove vrste "uspeha" po svaku cenu, u ovom novom svetu Đubretar koji se pridružuje ostalim Amerikancima u stanovištu da je đubretar zanimanje koje je "najniže od najnižih“ teško da može imati sliku o sebi koja ga zadovoljava; on se nalazi u položaju "nedodirljivog" upravo u onom društvu koje ga uverava da "svako ko ima iskrene zasluge može uspeti". Dodajmo ovome njegovu uobičajenu primedbu da "on.nije imao istu šansu kao i drugi, ma šta oni govorili", i ako se uzme u obzir ogroman psihološki pritisak da se „poravna“ bilo kakvim sredstvima, legalnim ili ne, u cilju napredovanja. Sve ovo pruža .strukturalnu, i iz nje izvedenu psihološku osnovu za. "društveno indukovane potrebe"' u nekim grupama kao kanal socijalne pokretljivosti. 53 Merton, "Social structure and anomie“ odeljak IV ovog dela. 54 Wilham E. Whyte, "Social organization in the slums"-, American Sociological Review, februara 1943, 8,. 34-39 ( istakao R K M ) Na taj način, politička mašinerija i politička smicalica predstavljaju specijalni slučaj one vrste organizacionog prilagođavanja, uslovima opisanim u odeljku IV. Ona pred-stavlja organizaciono prilagođavanje određene strukture se pojavljuju i dejstvuju da bi redukovale akutnu tenziju i probleme pojediiiaca koji su u konfliktu između "kulturalnog naglašavanja uspeha za svakog" i "činjenice društvene strukture, da ne postoje jednaki uslovi za uspeh“. Kao što odeljak IV pokazuje, mogući su i drugi tipovi individualnog "prilagođavanja": psihopatološka stanja, pobuna, kriminal usamljenih pojedinaca, povlačenje, od sveta kroz napuštanje kulturno odobrenih ciljeva, itd; Slično tome, pojavljuju se ponekad i drugi oblici organizacionog prilagođavanja; politička mašinerija nije jedino dostupno sredstvo za rešavanje ovog društveno indukovanog problema. Učešće u revolucionarnim organizacijama se na primer može sagledati iz ovog konteksta, kao alternativni oblik organizacionog prilagođavanja. Sve ovo "zahteva pažnju teoretičara, jer bi inače mogli, prevideti

52

Znači, ovo predstavlja treći tip funkcije koju obavlja distmktivna

podgrupa Ova funkcija, može se uzgred dodati, vrši se pukim postojanjem i dejstvovanjem političke mašinerije, jer ovi pojedinci i podgrupe upravo u mašineriji zadovoljavaju (više ili manje) svoje kulturalno indukovane potrebe. Ovo se odnosi na usluge koje politički aparat pruža svom sopstvenom personalu. Ali sagledano u širem društvenom kontekstu koji smo izneli, to nije više samo sredstvo samouzvišavanja za profita i moći gladne pojedince,već sredstvo koje obezbeđuje uspeh podgrupama, inače isključenim ili hendikepiranim u " trci napred".

Politička mašinerija vrši usluge i "legitimnom" biznisu, ali u isto vreme čini ne mnogo drugačije usluge i "nelegitimnom" biznisu: poroku, kriminalu i smicalicama. Ponovo, osnovna sociološka uloga mašinerije u ovom smislu može se potpunije proceniti ako se privremeno zanemare stavovi moralne indignacije, da bi se stvarno dejstvovanje organizacije ispitalo u svojoj moralnoj nevinosti. U ovom svetlu, odjednom postaje jasno da podgrupa profesionalnih kriminalaca, prevaranata ili kockara poseduje osnovne sličnosti u organizaciji, zahtevima i delovanju sa podgrupama industrijalaca, biznismena ili špekulanata. Ako postoje Kralj Drveta ili jedan Kralj Nafte, takođe postoje i Kralj Poroka ili Kralj Smicalice. Ako ekspanzivni legitimni biznis organizuje administrativne i finansijske sindikate da bi "racionalizovao" ili " integrisao" različite oblasti proizvodnje i poslovnih poduhvata, onda ih i ekspanzivne smicalice i kriminal organizuju da, bi uveli red u inače haotično područje proizvodnje nedozvoljene robe ili usluga. Ako legitimni biznis smatra proliferaciju malih poslovnih poduhvata nekorisnom i neefikasnom, zamenjujući, na primer, gigantske radnje stotinama bakalnica, tako i nelegitimni biznis usvaja iste poslovne stavove, sindikalizujući kriminal i porok.

Konačno, najvažnija je osnovna sličnost, ako ne i bliska identičnost, ekonomske uloge i "legitimnog" i "nelegitimnog" biznisa. Obe su u izvesnom stepenu povezane sa obezbeđivanjem robe i usluga za kojima postoji ekonomska potražnja. Kad se moral ostavi po strani, oba su biznis, industrijska i profesionalna preduzeča koja uručuju dobra i usluge koje neki ljudi žele, za koje postoji tržište na kome se dobra i usluge pretvaraju u robu. U pretežno tržišnom društvu, možemo očekivati pojavu odgovarajućih preduzeća čim postoji tržišna potražnja za određenim dobrima i uslugama.

Kao što je dobro poznato, porok, kriminal i prevare su " veliki biznis“. Uzmimo samo u obzir da postoje procene prema kojima je 1950, u Sjedinjenhn Državama bilo 500 000 profesionalnih prostitutki, i uporedimo ovo sa približno 200 000 lekara i 350 000 profesionalno registrovanih bolničarki. Teško je proceniti koji su imali veću klijentelu: osnovne funkcionalne pojmove funkcionalnih supstituta i funkcionalnih ekvivaienata, o kojima če biti reči u jednoj drugoj publikaciji.

53

profesionalci medicine ili profesionalci poroka. Naravno, teško je proceniti imovinsko stanje, prihod, profite i dividende od nezakonitog kockanja u ovoj zemlji i uporediti ih sa imovinskim stanjem, prihodom, profitima i dividendama od, recimo, industrije cipela, ali, svejedno, postoji mogućnost da su obe industrije odprilike podjednake, Ne postoje tačne procene godišnjih troškova za zabranjene narkotike, a verovatno je da oni nisu manji od troškova za slatkiše, ali je isto tako verovatno da su veći nego troškovi za knjige.

Malo treba da bi se shvatilo da u strogo ekonomskim terminima, ne postoji relevantna razlika između snabdevanja zakonitom i nezakonitom robom i uslugama. Promet alkohola to savršeno ilustruje. Bilo bi čudno tvrditi da je pre 1920. ( kada je 18. amandman stupio na snagu ) snabdevanje alkoholom predstavljalo ekonomsku uslugu, da od 1920. do 1933. njegova proizvodnja i prodaja nije predstavljala ekonomsku uslugu koja se vrši na tržištu, a da je od 1934., do danas ona opet dobila; uslužni oblik. Ili, bilo bi ekonomski ( ne moralno ) apsurdno sugerirati da je prodaja krijumčarenog alkohola u "suvoj" državi Kanzasu bila manje odgovor na tržišnu potražnju nego prodaja javno proizvedenog alkohola u "vlažnoj" državi Missouri. Primeri ove vrste su, naravno, mnogobrojni. Da li se može smatrati da u evropskim zemljama sa registrovanom i legalizovanom prostitucijom, prostitutka vrši ekonomsku uslugu, dok u ovoj zemlji gde nema legalnih sankcija, prostitutka ne vrši nikakvu uslugu? Ili da je profesionalni vršilac abortusa na ekonomskom tržištu tamo gde ima priznat legalni status, a da je van ekonomskog tržišta tamo gde je legalni tabu? Ili da kockanje zadovoljava specifičnu potražnju za zabavom u Nevadi, i da se to suštinski razlikuje u tom pogledu od filmova u susednoj Californiji?55

Nesposobnost da se uvidi kako su ovi poslovi samo moralno a ne ekonomski različiti od "legitimnih" poslova, dovela je do teško pomućene analize. Kada se jednom ustanovi ekonomski identitet ovo dvoje, možemo očekivati da ako politička mašinerija obavlja funkcije za "legitimni" biznis, ona neće biti ništa manje voljna da obavlja različite funkcije za "nelegitimni veliki biznis". I, naravno, ovo je čest slučaj.

Istaknuta funkcija političke mašinerije za svoju kriminalnu, poročnu i prevarantsku klijentelu jeste da im omogući da operišu zadovoljavajući ekonomsku potražnju velikog tržišta bez ikakvog mešanja vlade. Isto kao što veliki biznis može doprineti fondovima za političku partijsku borbu da bi osigurao minimum vladinog mešanja, tako to isto može učiniti i veliki kriminal i prevara. U oba slučaja politička mašinerija može u različitim stepenima omogućiti "protekciju". U oba slučaja mnoga 55 Možda su.najperceptivnije stanovišt o ovom problemu zauzeli Hawkins i Waller. "Prostitutka, podvodač, rasturač droge, upravnik kockarnice, rasturač pornografskih fotografija, doktor koji ilegalno vrši abortuse; svi su oni produktivni, svi vrše usluge ili nude robu koju ljudi traže i koju su spremni da plate. Društvo je stavilo ovu robu i usluge izvan zakona, ali ih ljudi i dalje proizvode, a.drugi ljudi ih i dalje troše, pa jedan zakon nikako ne.rnože da ih učini manje deloni ekonomskog sistema“ "Critical notes on the coast of crime", Journal of Criminal Law and Criminology, 1936, 26, 679-94, na 684.

54

obeležja strukturalnog konteksta su identična: 1) tržišna potražnja za robom i uslugama; 2) briga za maksimalnu dobit iz poduhvata; 3) potreba za delimičnom kontrolom vlade, koja bi se inače mešala u ove aktivnosti biznismena; 4) potreba za moćnim, centralizovanim i efikasnim posrednikom koji će omogućiti efikasnu saradnju "biznisa" sa vladom.

Bez pretpostavke da prethodne strane iscrpljuju obim funkcija ili obim podgrupa kojima služi politička mašinerija, možemo barem videti da ona trenutno obavlja neke funkcije, za različite podgrupe koje nisu adekvatno ispunjene kulturalno priznatim i konvencionalnijim strukturama.

Nekoliko dodatnih implikacija funkcionalne analize političke mašinerije se rnogu ovde uzgred pomenuti, mada one zahtevaju više prostora da budu razvijene. Prvo, prethodna analiza ima direktne implikacije za društvenu inžinjeriju. Ona pomaže da se objasni zašto su periodični napori za "političkom reformom", "izbacivanjem lopova napolje" i "čišćenjem političke kuće", po običaju (iako ne uvek) kratkog veka i neefikasni. Ona daje osnovnu teoremu: svaki pokušaj da se eliminiše postojeća društvena struktura bez obezbeđivanja adekvatnih alternativnih struktura za vršenje funkcija koje je prethodno vršila sada ukinuta organizacija, osuđen je na propast ( Nije potrebno reći da se ova teorema odnosi na mnogo šire slučajeve od političke mašinerije.) Kada se "politička reforma" ograniči na manifestni zadatak "izbacivanja lopova napolje", ona se upušta u nešto više od sociološke magije. Reforma može privremeno doneti nove figure na političku pozornicu: ona može vršiti svoju uobičajenu društvenu funkciju uveravanja birača da su moralne vrline ostale nepovređene i da će konačno trijumfovati; ona može stvarno izazvati prevrat u personalu političke mašinerije; ona čak može za neko vreme tako zauzdati aktivnost političke mašinerije da mnoge potrebe koje je ona prethodno ispunjavala ostanu nezadovoljene Ali, neizbežno je da sve dok reforma ne obuhvati "preoblikovanje" društvene i političke strukture tako da se postojeće potrebe zadovolje alternativnim strukturama, ili sve dok ne obuhvati prpmenu koja potpuno eliminiše te potrebe, politička mašinerija će se vraćati na svoje integralno mesto u društvenoj shemi stvari. Tražiti društvenu promenu bez dužnog prepoznavanja manifestnih ili latentnih funkcija koje vrše društvene organizacije podvrgnute promeni, znači pre upuštanje u društveni ritual nego u društvenu inžinjeriju. Pojmovi manifestnih i latentnih funkcija ( ili njihovih ekvivalenata ) nezamenjivi su elementi u teoretskom repertoaru društvenog konstruktora.. U svom suštinskom značenju, ovi pojmovi nisu "samo" teorijski ( u pogrdnom smislu te reči), već izrazito praktični. U svojevoljnom pokušaju društvene promene, oni se mogu ignorisati samo po cenu značajnog povećanja rizika neuspeha.

Druga implikacija ove analize političke mašinerije odnosi se takođe na oblasti šire od onih koje smo razmatrali. Često je zapažan

55

paradoks da političku mašineriju podržavaju i „,cenjeni" elementi poslovne klase, koji su, naravno, suprotstavljeni kriminalcima i prevarantima, i izrazito "potcenjeni" pripadnici podzemlja.

Na prvi pogled ovo je citirano kao jedan slučaj o veoma čudnim lošim tipovima. Učeni sudija se neretko poziva da sudi istom prevarantu pored koja je prethodne večeri sedeo na neformalnoj večeri političkih glavešina. Javni tužilac gurka oslobođenog zatvorenika na putu prema sobi u kojoj je Šef sazvao sastanak. Veliki biznismeni se mogu žaliti isto tako ogorčeno kao i veliki prevaranti na "lihvarske" priloge partijskom fondu koje zahteva Šef. Društvene suprotnosti se sreću u zadimljenoj sobi uspešnog političara.

U svetlu funkcionalne analize sve ovo, naravno, ne izgleda tako paradoksalno. S obzirom da mašinerija služi i biznismene i kriminalce, dve prividno antipodne grupe se ukrštaju.. Ovo ukazuje na opštiju teoremu: društvene funkcije jedne organizacije pomažu da se odredi struktura ( uključujući regrutaciju personala uključenog u strukturu ), isto kao što struktura pomaže da se odredi efikasnost ša kojom se vrše funkcije. U terminima društvenog statusa, grupa biznismena i grupa kriminalaca su zaista dva različita pola. Ali status ne određuje u potpunosti ponašanje i međusobne odnose između grupa. Funkcije modifikuju ove odnose.. Pošto poseduju svoje određene potrebe, nekoliko podgrupa u širem društvu su "integrisane" ma kakve, bile njihove lične želje ili namene, putem centralizovane strukture koja ispunjava ovih nekoliko potreba, Iskazano u frazi sa mnogo implikacija koje zahtevaju dalje proučavanje, struktura utiče na funkciju i funkcija utiče na strukturu.

ZAKLJUČNE PRIMEDBE

Ovaj pregled nekih istaknutih razmatranja o strukturalnoj i funkcionalnoj analizi učinio je malo više od ukazivanja na neke od glavnih problema i potencijala ovog načina sociološke interpretacije. Svaka od pojava kodifikovanih u paradigmi zahteva potkrepljeno teorijsko razjašnjavanje i kumulativno empirijsko istraživanje. Ali jasno je da u funkcionalnoj teoriji, očišćenoj od tradicionalnih postulata koji su je ograničavali i često činili modernijom racionalizacijom postojećih aktivnosti, sociologija ima začetak sistematičnog i empirijski relevantnog oblika analize. Nadamo se, da će pravac na koji smo ovde ukazali, sugerirati izvodljivost i poželjnost dalje kodifikacije funkcionalne, analize, U dogledno

56

Žorž Gurvič Tendencije u sociologiji i njihov odnos prema pravu

Sociološki pozitivizam, koji je uveo Ogist Kont, izrazio se u više oblika, često suprotno

inspiraciji osnivača sociologije. Za Konta „sociologija" ima dvostruki smisao. S jedne strane, ona je pozitivna nauka o društvenim činjenicama. S druge, ona je „totalna nauka*', nauka o naukama, neka vrsta „primarne filozofije" koja je zamenila nekadašnju metafiziku. Ova druga koncepcija sociologije dovela je Konta do toga da sociologiju izjednačava sa filozofijom istorije i sa teorijom progresa, kao i da je kalemi na etiku i religiju čovečanstva, a i da je, ovde onde, mesa sa stvarnosnim i vrednosnim sudovima. Otuda i poturanje sociologiji onoga što bi se moglo nazvati „imperijalistička tendencija" i odricanje mogućnosti bilo kakvog drugog izučavanja društvene stvarnosti, uz tvrdnju da se njome apsorbuje i poništava ranije stvorena društvena nauka i svako filozofsko razmišljanje o moralu, religiji ili istoriji. Kont je, sledstveno tome, bio na-veden da odbaci svaku podelu unutar sociologije izuzev one na statičku i dinamičku sociologiju. Jedinstvo društva bilo je predodređeno da služi kao osnovica za „totalnu duhovnu unifikaciju" — što je bio cilj njegove „pozitivne politike".

Kontova pozicija isključivala je svaku mogućnost sociologije prava ne samo zbog njegove usredsređenosti na proučavanje opštih pravila razvoja društva i njegovog isključivanja specifičnih grana sociologije, već, čak i više, zbog njegovog neprijateljstva prema pravu, kome je odricao svaku realnost. Pravo je za njega bilo samo „metafizički ostatak... apsurdan baš kao i nemoralan". Pozitivizam „čini da ideja prava nepovratno nestane". Kontov „društveni ugao gledanja" mogao je dopustiti jedino „dužnosti koje proističu iz funkcija" i koje se zasnivaju neposredno na moralnosti i ljubavi. Društvo se, prema Kontu, temelji na prethodno uspostavljenoj harmoniji koja isključuje sve suprotnosti i sve sukobe koji bi, da bi se rešili, zahtevali formalne garancije osobene za pravno regulisanje. Jedini Kontov ustupak — i na to se u krajnjoj liniji svode njegova razmišljanja o pravu — jeste priznanje da ono igra ulogu u epohama „revolucionarne tranzicije" i tako stvara iluziju , jednakosti u pravima", čime pojačava dezintegracioni i anarhični karakter epohe.

Posle Konta sociološki pozitivizam odbacio je postepeno svoje identifikovanje sa osnovnom: filozofijom, sa teorijom progresa — što se odnosilo i na njegov isključivi unitarizam. Svoju koncepciju sociologije ograničio je na pozitivnu nauku o društvenim činjenicama. No, istovremeno, taj pozitivizam eliminisao je duhovni element koji je Kont nalazio u osnovi društvene stvarnosti. Pozitivizam je tu stvarnost sve više tumačio po analogiji sa prirodnom stvarnošću, uglavnom fizičkom ili biološkom. Iako na ovaj način odbacujući Kontovu maksimu o nesvodijivosti sfera realnog, i ograničavajući predmet sociologije na ono što je opipljivo i dostupno čulima, sociološki pozitivizam nije se odrekao tvrdnje sociologije o tome da ona apsorbuje sve društvene nauke i filozofsko promišljanje o društvenim činjenicama. Isto tako je instistirala na odricanju mogućnosti specifičnih grana sociologije i na potrebi za univerzalnim sintezama koje su pružale monističko objašnjenje fenomena života društva Ovo je odvelo post-kontovski sociološki pozitivizam do svođenja celokupne društvene stvarnosti na one eksternalizacije koje su dostupne čulnoj percepciji. Društvo je, na taj način, samo kombinacija

57

„društvenih snaga", dok se svi ostali elementi koji prodiru u te snage, i koje ih vode jednostavno ignorišu. Očigledno je da je sociološki pozitivizam ovim u znatnoj meri osiromašio društvenu stvarnost. Njegova ljubav prema slabom razumevanju stvarnosti odvela ga je do isključenja iz oblasti svog interesovanja onih fundamentalnih sektora društvene stvarnosti kao što su stvarnost prava, moralnost, religija itd. Sociološki pozitivizam time je postao društveni naturalizam kojim se problemi -sociologije svode na one koji su osobeni za mehaniku, teoriju energije, geografiju, demografiju i, konačno, biologiju, a sve u trostrukoj formi antropo-rasizma, društvenog darvinizma i organicizma.56

Među ovim strujama možda je samo organicizam ponešto uzeo u obzir probleme društvene regulacije, uključujući i pravo. Ovo je naznačeno u delirna Herberta Spensera i Šeflea, što se može objasniti uticajem, u biološkom organicizmu, starijih elemenata „duhovnog organicizma" čija je osnovica metafizička (Krauze, Arens). Biološki organicizam bio je taj koji je prvi inspirisao etnografska istraživanja u oblasti prava. Međutim, njegove arbitrerne premise isključivale su svako objektivno proučavanje specifičnosti društvene stvarnosti, a isto tako i uloge koju u njoj igra pravo.

Društveni psihologizam57 koji je savladao predrasudu naturalizma i mehanizma ( doktrina po kojoj se ljudska akcija može objasniti čisto fizičkim terminima — bilo mehaničkim bilo biološkim, — prim. prev.) zahvaljujući delima Lestera Varda Dinamička sociologija ( Lester Ward, Dynamic Sociology, 1883) , Psihički činioci civilizacije ( The Psychic Facfors of Civilization, 1897 ), Čista sociologija — u dve knjige ( Pure Sociology, 1908), Gabrijela Tarda ( vidi dalje ) i I. M. Baldvina — Društveno i etičko tumačenje ( Social and Ethical Inierpretation, 1897) — ipak nije shvatio kako da razluči psihološki aspekt društvenog života ( kolektivna psihologija ) od individualne psihologije, niti kako da izbegne uski subjektivizam u tumačenju psihološkog života, a ni kako da prikaže specifičnu ulogu prava u strukturi društva. Istina je da je Tard ( vidi niže ), i sam pravnik, u svojim radovima u oblasti krirninologije postao jedan od najznačajnijih preteča sociologije prava. Takođe je istina da je Baldvin priznao ulogu pravnog i etičkog regulisanja, dok Vard, sa svoje strane, nije pridavao nikakvu važnost pravu, uočavajući u njemu samo arbitrerne izume. Ovo, ipak, nije odlučujući prikaz u ime psihološke sociologije. U stvari, kao što je naglasio R. Paund u svojoj značajnoj programskoj studiji Oblast i svrha sociološke jurisprudencije ( The Scope and Purpose of Sociological Jurisprudence ),58 teoretičari prava u svom naporu da konstruišu „pravne sociologije" ili, bar, teorije prava zasnovane na sociološkim temeljima, stigli su čak do toga da sociološke teorije koriste kako bi porekli stvarnost prava. Primeri u tom smislu mogu biti primena mehaničke sociologije od strane L. Gumplovica ( L. Gumplowicz, Die soziologische Staatsidee — Sociološka ideja o državi, 1902 ) i korišćenje društvenog darvinizma u radu Vakaroa ( Vaecaro, Les Bases sociologiques du Droit et de l'Etat, 1893 ) Sociološke osnove prava i države. Po nama, nema sumnje da ovi autori, uključujući čak i Tarda ( o kome će biti reči kasnije ), nisu u pravu pronašli društvenu stvarnost prava zahvaljujući njihovim sociologijama, već su „uvezli" pravo na osnovu svojih nezavisnih pravnih studija.

Da bismo zaključili ovaj sažeti prikaz tendencija u sociologiji koje nisu bile povoljne za razvoj sociologije prava, potrebno je spomenuti i dve druge novije tendencije — nemački 56 Teorija po kojoj vitalne aktivnosti nastaju ne od bilo kog posebnog dela organizma, već od njegovog autonomnog sastava. — Prim. prev 57 Psihologizam — pravac koji pridaje primarnu važnost psihološkom aspektu — Prim, prev. 58 Harvard Law Rev, 1912, knj. 12.

58

sociološki formalizam i američki biheviorizam. Sociološki formalizam, čiji su glavni predstavnici Georg ZimeI (Georg Simmei Soziologie — Sociologija, 1908) i L. fon Vize (L. von Wiese, System der allgemeinen Soziologie — Sistem opšte sociologije, u dve knjige, 1926, 1933, u prevodu na engleski Hauarda Bekera, 1932), ograničava celokupno proučavanje sociologije isključivo na „čiste forme međuljudskih odnosa". Ne uzima se uopšte u obzir nikakva kulturna i duhovna sadržina tih formi, kao što šu pravo, moralnost, religija, znanje i estetika, a takođe ni materijalna osnovica društva, bilo demografska, geografska, instrumentalna, ekonomska, ili koja druga. Prema pristalicama te koncepcije, početi sa izučavanjem ne samo jednostavne apstraktne forme „socijacije", već i ukupnosti konkretnih društvenih manifestacija, znači raskinuti sa sociologijom u drugim društvenim naukama ili u istoriji. Sociologija tako gubi svoj posebni predmet; ne može stoga biti nikakvog uzajamnog odnosa sociologije i posebnih društvenih nauka! Ako je ovaj pravac bio zaslužan za odbacivanje prvobitnog nastojanja sociologije da ukine sve posebne društvene nauke, i ako se njime favorizovalo izučavanje tipova socijacija i grupisanja, on je, time što je sociologiju učinio potpuno sterilnom, platio suviše veliku cenu za svoje ciljeve. Ta koncepcija nije ništa drugo do apstraktni i antiistorijski racionalizam, kombinovan sa nominalističkom predrasudom o društvenoj stvarnosti.59 U svojim metodološkim razmatranjima formalisti su zaboravili da su predmet i metod jedne nauke različite stvari i da se jedan jedinstveni društveni predmet — društvena stvarnost — može izučavati različitim metodama: tipološki (sociologija),, kroz pojedinačno posmatranje (istorija), normativno i tehnički (jurisprudencija,itd.). Nadalje, formalističku sociologiju, koja je ogradila celokupnu sociologiju od kulture i duhovnog života ( sociologija znanja, religija, pravo; itd. ), za koji je osoben puni razvoj, s pravom je odbacila većina savremenih sociologa,

Biheviorizam je u početku bio samo veoma sporna primena na psihologiju čisto biogenetske teorije uslovnih refleksa ruskog filozofa Pavlova. Cilj se svodio na eliminisanje specifičnosti ljudskog ponašanja, za razliku od ponašanja životinja ( Džon Votson, Psihologija prema shvatanju bihevioriste — John B. Watson, Psychology from the Standpoint of a Behaviourist, 1914). Kasnije je taj pravac prihvatio čitav niz američkih autora, koji su nastojali da rese probleme socijalne psihologije i sociologije. Socijalni biheviorizam, u užem smislu, po-duhvatio se da svede celokupan društveni život na fizičko-psihološke reflekse, Shvaćene kao odgovorni spoljni podsticaji. Da bi bio dosledan, taj pravac nije mogao izbeći uski krug spoljnih podsticaja i refleksnih odgovora. No, pošto na toj osnovi u sferi čovekovog ponašanja nisu uopšte moguće ni komunikacije ni povezivanja, a još manje dublje unije, čak su i najradikalniji bihevioristi ( na primer, Flojd Olport, Rid Bejn i Džordž Landberg ) bili prinuđeni da uvedu, s jedne strane, koncept „društvenih podsticaja" ( unutrašnja sredina ) i, s druge, ,,reflektivnih odgovora", što je rezultiralo u reflektivno ponašanje.60 Sada se usled koncepcije reflektivnih odgovora i reflektivnog ponašanja ponovo uvodi problem svesti i komunikacije svesti. Posledica je, međutim, ponovno javljanje svih onih problema koje je biheviorizam želeo da eliminiše. Što se tiče „društvenih podsticaja", taj termin, sam po sebi, uistinu dovodi do začaranog kruga, jer se

59 Uporedi u vezi sa kritikom sociološkog formalizma moj rad Ogledi o sociologiji ( Essais de Sociologie, 1938 ) i P. Sorokinovu studiju Savremene sociološke teorije ( Contemporary Sociological Theories, 1928 ) 488-513.. 60 Vidi F. Allport, Social Psychology, 1924, 148 i dalje; Read Bain, Trends in American Sociological Theory, 107 i dalje, u: Trends in American Sociology, 1929; J. E. Marney, Trends in Social Psychology, 134 i dalje; G. Lundberg, Foundations of Sociology, 1939, 221 i dalje.

59

njime pretpostavlja kao poznato ono što su bihevioristi predlagali da objasne fiziološki i naturalistički — a to je krajnje složena struktura društvene i mentalne stvarnosti.61 Ovo je frapantno potvrđeno činjenicom da su radovi najradikalnijih biheviorista prepuni promišljanja o „društvenim obrascima i simbolima".62 Kao da bi simboli, čak i kad su sasvim nepotrebno svedeni na proste znake ili izraze, bili mogući i efektni bez razumevanja njihovog unutrašnjeg značenja i bez „uvida u njihovu suštinu"! U svetlosti svih ovih unutrašnjih protivrečnosti i sve ove nesposobnosti da se dosledno prati polazna tačka, ne čudi što se među najumerenijim bihevioristima ( i, još više, kod prilično velikog broja sociologa i psihologa koji su usvojili deo biheviorističke terminologije zato stoje to u modi ) sve, u krajnjoj liniji, svodi na oveštali zaključak, odavno popularan kod većine studenata. On se, kako s razlogom naglašava Florijan Znanjecki, sastoji isključivo u zahtevu da se „ljudske akcije i njihove promene, kao empirički podaci, moraju izučavati u duhu naučne objektivnosti".63 Time se isključuje metod subjektivnog samoispitivanja kojim opservator zarnenjuje mentalitet opserviranog. Time se, ipak, ni na koji način ne isključuje metod interpretativnog saznavanja i uvida u unutrašnje značenje opserviranog ponašanja po-jedinca i kolektiva.64 I dok je koncepcija bihevioriste čisto i jednostavno vraćanje na društveni naturalizam zasnovan na fiziologiji, što nije donelo ništa novo, istovremeno je i izazvala potpunu konfuziju oko uloge regulacije, pravila, vrednosti i ideja — ukratko, duhovnog elementa — u društvenom životu. Njome su svi ti konstitutivni elementi društvene stvarnosti transformisani u „podsticaje" koji deluju više ili manje mehanički. Ta koncepcija je tako postala prepreka razvoju sociologije prava, a i svake preciznije teorije „društvene kontrole", a, šire uzev, i ukupnog sociološkog izučavanja nematerijalnih aspekata kulture, to jest, viših društvenih vrednosti".65

V Dž. Samnerova koncepcija „tradicionalnog ponašanja i običaja ljudi".kao jednog od najfundamentalnijih predmeta sociološkog izučavanja, može se smatrati prvim korakom u pristupu problemima sociologije prava i morala. U svoja dva rada — Tradicionalni narodni život — studija o sociološkom značaju uobičajene prakse, ponašanja, običaja i morala ( W. G. Sumner ) ( Folkways, A Study of Sociological Importance of Usages, Manners, Customs and Morals, 1906) i Nauka o društvu ( The Science of Society, 1927, u četiri knjige, uz saradnju sa A.

61 Potrebno je zapaziti da je načelo biheviortsta o „društvenoj stimulaciji" protivrečno u još jednom smislu. Njihove premise teraju ih ka krajnje individualističkom nominalizmu, ako ne i ka fiziološkom solipsizmu ( ekstremni oblik skepticizma kojim se poriče mogućnost bilo kakvog saznanja izuzev onog zasnovanog na sopstvenoj egzistenciji. — Prim. prev. ). U tom smislu, potpuna negacija stvarnosti grupa i kolektivnog ponašanja grupa je, prema F. Olportu ( F. Allport, Institutional Behaviour, 1933,238 i dalje ), mnogo doslednija nego priznavanje njihove realnosti kod Dž. Landberga (op. cit., 163 i dalje ). 62 Radovi Landberga (op. cit., 9 i dalje, 195 i dalje, 253 i dalje, 311 i dalje, 399 i dalje; kao i Istraživanje društva ( Social Research, 1929, 14 i dalje ), posebno su karakteristični. On upotrebljava i zloupotrebljava termin „simbol" kako bi sakrio protivrečnosti svoje argumentacije, 63 Social Actions, 1938, 17 i dalje; 52-53. 64 Treba primetiti da su u Francuskoj sociolozi koji su najviše privrženi objektivnim metodama - Emil Dirkem i Lisjen Levi-Bril — konačno priznali potrebu proučavanja unutrašnjeg značenja ljudskog ponašanja. Dirkem je u svom poslednjem delu insistirao na ulozi vrednosti i ideala u društvenoj stvarnosti, a Levi-Bril se posvetio istraživanju primitivnog mentaliteta ( uporedi sa ovim moje studije Eseji o sociologiji i Teorijski moral i nauka o običajima ( Essais de sociologie, 1938; Morale theorique et Science des Moeurs, 1937 ). 65 Vidi C. A. Ellwood, Methods in Sociology (1933). O opštoj kritici biheviorizma vidi str 46-56, kao i predgovor, str. VII i dalje, i str. 43 i dalje i 519 i dalje — u radovima R. M. Makajvera Društvo, njegova struktura i promene i Da li je sociologija prirodna nauka? ( Society, its Structure, and Changes, 1931; Is Sociology a Natural Science?, 1931), u izdanju Američkog sociološkog društva.

60

G. Kelerom — Keller ), Samner je utvrdio da se nesvodljivi karakter društvene stvarnosti u odnosu na pojedinca i na uzajamne odnose pojedinaca najuočljivije ispoljava u regulisanju ponašanja kroz „tradicionalno ponašanje ljudi i običaje. To tradicionalno ponašanje na početku se nameće nesvesno i anonimno. Ono predstavlja navike i običaje društva...; potom se te tradicionalne navike pretapaju u regulativne i imperativne norme za generacije koje dolaze. I dok su na snazi, na veoma intenzivan način upravljaju individualnim i društvenim poduhvatima. Te navike, tradicionalno ponašanje i običaji stoga nisu svesno i voljno delo ljudi". Regulativni i imperativni karakter tradicionalnog narodnog ponašanja i običaja, koncentrisan je u „mores“, „uključujući i zaključak da su oni usmereni ka dobrobiti društva i na primenu prinude prema pojedincu kako bi ih se pridržavao, iako ih ne usklađuje bilo koja vlast". „Institucije i zakoni stvaraju se iz običaja. Institucija sastoji se od koncepta ( ideje ) i strukture". „Institucije koje se razvijaju, kao što su svojina, brak, religija, moraju se razlikovati od zvanično stvorenih" — kao što je pravo, konkretna prava nalazila su se u običajima pre nego što su stigla u pravo, čime se formirao jedan regulativni sistem, bez obzira je li dobro organizovan ili nije". „Nemoguće je povući oštru liniju razdvajanja između običaja i zakona. Razlika je u obliku sankcija, koje su u sferi prava racionalnije i organizovanije".

Samner snažno podvlači značaj uloge „društvene regulacije" koja je jedna od „potreba života" društva, „neophodna za njegovo održavanje". Njegove polazne postavke i metodi ne dozvoljavaju mu, međutim, da dođe do bilo kakve preciznije diferencijacije između jednostavnog pritiska društva, tehničke regulacije ili, konačno, same kulturne regulacije, a ni do preciznog razlikovanja u okviru ove poslednje između regulisanja putem prava, morala, religije ili estetike. Samner počinje sa premisama koje su, s jedne strane, utilitarne, a s druge evolucionističke. To mu onemogućava da, uprkos stalnih napora, načini razliku između kulturnih vrednosti i obrazaca, s jedne strane, i tehničkih navika i obrazaca, s druge. On je, čak, onemogućen i da u tehničkim, moralnim i pravnim običajima vidi bilo šta drugo do faze u neprestanoj evoluciji koju je sam iskonstruisao. Jedina distinkcija nađena je u rastućoj snazi sankcije, i to zahvaljujući pojačanoj rutini. On ne uviđa da različiti tradicionalni narodni običaji dolaze u sukob kao celovita načela, isključujući uzajamni kontinuitet, ili da karakter sankcija nije dovoljan za razumevanje unutrašnje slrukture regulacije koju one obezbeđuju. Moramo dodati da se Samnerovom koncepcijom celokupni moralni i pravni život veštački svodi na porodicu i običaj — kako on kaže: na „inerciju i rigidnost", čime se sprečavaju elementi spontane inovacije, kolektivne kreativnosti, pobune ili izmene i dopune. Pored toga, Samner eliminiše iz etosa svaki element „telosa", duhovnih vrednosti, ideala, i tvrdi da su „običaji, sa svojim autoritetom činjenice, jedini kriteriji pravičnog i nepravičnog“. Na taj način, prinuđeni smo da zaključimo kako su napori Samnera i njegove škole da pomognu sociologiji da obuhvati proučavanje društvene stvarnosti prava i morala propali.

Samnerove koncepcije uspešno je kritikovao F. H. Gidings. Ovaj sociolog pokazao je da se u pomenutom Samnerovom radu nije uspelo sa razdvajanjem ,,razumno relevantnih i razumno nerelevantnih obrazaca ponašanja" povezanih sa „društvenim telesisom" („telesis" — svrhovito korišćenje rodnih i društvenih procesa, — prim. prev.). Ta kritika izložena je u njegovom radu Naučno istraživanje ljudskog društva (Sumner) (The Scientific Study of Human Society, 1924, str. 24, i dalje, 143, i dalje, str. 29, i dalje). Prema Gidingsu, među ,,običajima" u ovom drugom smislu, potrebno je činiti razliku između običaja prožetih moralnim vrednostima i

61

„temistes" ( pravedni običaji, termin skovan po imenu grčke boginje pravde Temis, — prim. prev ), to jest, običaja koji su više vezani za pravdu. Konačno, ovaj autor naglašava da se „tradicionalno narodno ponašanje i običaji", sa svojim raznovrsnim značenjima moraju porediti sa „državnim tradicionalnim navikama" pri čemu je od značaja i neprekidna tenzija između ta dva fenomena, kao posledica njihove različitosti ( str. 190, i dalje ). Na taj način, Gidingsova kritika srušila je evolucionističku i utilitarnu harmoniju Samnerovih konstrukcija, pokazujući nemogućnost da se na toj osnovi dođe do sociologije prava i moralnosti. To isto se može reći i za rad E. Vestermarka Poreklo i razvoj moralnih ideja, u dve knjige ( E. Westermarckt The Origin and Growth of Moral Ideas, 1907 ). Međutim, naglašeni psihološki subjektivizam sprečava Vestermarka da pronađe tačno mesto sociologiji prava i moralnosti u sociologiji, jer ih on ne razlikuje od etnografije i socijalne psihologije.

Mnogo značajnije za proširenje sociologije, u smislu koji nas interesuje, bilo je uvođenje teorije o „društvenoj kontroli" u američku sociologiju. Pošto je njen autor E. A. Ros formulisao njene temelje u nizu članaka objavljenih u Američkom časopisu za sociologiju ( American Journal of Sociology, 1896-8 ) i u knjizi Društvena kontrola — o temelju poretka ( Ross ) ( Social Control, A Survev of the Foundation of Order, 1901 ), taj problem postao je jedan od glavnih predmeta interesovanja američke sociologije, inspirišući veoma značajnu literaturu. Polazna tačka Rosovih koncepcija bile su dve glavne teze. Prva se odnosila na razlikovanje između „društvenih uticaja" („neposredni psihološki pritisak, stimulacija ih sugeriranje društva u odnosu na pojedinca, kao manifestacija društvenih sila") i „društvene kontrole kao regulativne institucije", kao i „argumenata koji se nameću" i koji su „predviđeni za suzbijanje neželjenog ponašanja i ohrabrivanje željenog ponašanja". Druga se odnosila na ideju da „poredak“ u društvenom životu nije instinktivan ni spontan, već se oslanja na društvenu kontrolu, čiji je i proizvod. Kako društvo nije moguće bez poretka, društvena kontrola je neophodni konstitutivni element društvene stvarnosti. U prilog druge Rosove teze navode se dva argumenta nejednake vrednosti. Sasvim je opravdano njegovo insistiranje na rrmogostrukosti nesvodljivih sukoba u društvenom životu, koji se samo privremeno mogu stabilizovati, i to uvek novim primenama društvene kontrole. Sasvim je, međutim, sporno njegovo tumačenje „društvenog", u radikalno nominalističkom smislu, po kome je tu reč o skupu izolovanih pojedinaca, pa čak i o nekoj vrsti fikcije, s tim što jedina povezanost među pojedincima potiče od društvene kontrole. Osnovica i izvori te kontrole uporno se ne uzimaju u obzir. Među raznim tipovima društvene kontrole, pravo je za Rosa „ugaoni kamen zgrade poretka i najspecijalizovanija i najsavršenija mašina kontrole koju primenjuje društvo", integrisanja prava u opšti korpus društvene kontrole omogućava proučavanje njegovog funkcionalnog odnosa prema konkretnim društvenim situacijama, čime se favorizuje razvoj sociologije prava. Za ovu drugu, „pravo i imperativi, u stvari, nisu ni jednoobrazni ni nepromenljivi, već se prilagođavaju situaciji u kojoj se dato društvo može naći". Čak i značaj prava, u poređenju sa drugim tipovima društvene kontrole (moralnost, religija, umetnost, obrazovanje, itd.) može varirati u zavisnosti od tipa društva. Ove Rosove ideje uspesno je razvio najveći američki sociolog prava Rosko Paund, kome je Ros posvetio svoja Načela sociologije ( Roscoe Pound ) (Principles of Sociology, 1902) i koji, sa svoje strane, neprestano naglašava svoje prihvatanje Rosovog opšteg načela društvene kontrole ( vidi dalje ).

62

Uprkos svim ovim obećanjima Rosove teorije društvene kontrole, međutim, ona se nije pokazala kao dovoljna osnovica delotvorne reformacije sociologije kojom bi bio omogućen razvoj sociologije prava. Prvo, oštro razlikovanje između „uticaja društvenih snaga" i društvene kontrole koja podrazumeva regulisanje, u velikoj meri je oslabljeno, ako ne i sasvim ukinuto usled konfuzije u autorovoj analizi (a) „vrsta kontrole", (b) „sredstava (ili metoda) kontrole" i (c) „organa kontrole". Ako uzmemo u obzir činjenicu da su razlike među vrstama kontrole ( pravo, moral, religija, itd. ), razlike između vrednosti koje su njen predmet, kao i između njihovih strukturalnih značenja, i da za ostvarivanje specifičnog regulisanja svaka vrsta kontrole može koristiti najraznovrsnije metode ( ili sredstva kao što su uticaji, stimulacije i dr. ), shvatićemo da identifikovanje vrsta kontrole znači uništavanje osnovice čitave koncepcije. Tako je Ros naveden da u društvenu kontrolu uključi one stvari kojima se u početku suprotstavljao ( pritisak, sugestiju, iluziju, javno mnjenje, naviku, prestiž, itd. ) i to zato što je propustio da zapazi kako svaka vrstadruštvene kontrole može koristiti nabrojana sredstva u svojim akcijama, i to u različitom pravcu ili u različitim kombinacijama. Sledstveno tome, on namerno briše sve linije oštrog razgraničenja između problema društvene kontrole i problema kolektivne psihologije, Što je u kasnijim raspravama dovelo do takvog širenja pojma ove kontrole da je on izgubio svako preciznije značenje. Mnogi autori su potom taj pojam asimilovali sa opštim psihološkim opisom „društvenih podsticaja“.66

Izjednačavanje vrsta kontrole sa organima kontrole nije bilo rnanje nesrećno. U stvari, organi kontrole su različite društvene strukture ( na primer, oblici socijacije, grupa, blokova grupa ih sveobuhvatnih društava ) koje, svaka za sebe, mogu istovremeno poslužiti kao podrške nekolikim vrstama kontrole i koje se, kao takve, odnose na njihove sopstvene pripadnike. Problemi odnosa društvene kontrole i različitih tipova grupisanja u okviru sveobuhvatnog društva u potpunosti izmiču Rosovoj pažnji. To je možda zato što mu njegovo radikalno shvatanje nije dozvolilo da razume stvarnost kolektivnih entiteta i njihovih specifičnih poredaka. On je vezivao različite vrste društvene kontrole samo za sveobuhvatna društva, smatrajući da je poredak stvoren tom kontrolom jedan jedinstveni fenomen — kao da je poredak neko apsolutno a ne relativno načelo i kao da u svakom društvu ne postoje nerazrešljivi pluralizam poredaka i odgovarajućih organa kontrole! Za Rosa je postojao samo jedan način obeležavanja preciznijih kontura njegove teorije društvene kontrole. Pošto se jasno razgraniče vrste, sredstva i organi kontrole, to se postiže povezivanjem vrsta kontrole sa kolektivnim duhovnim vrednostima koje ih irispirišu i koje ih čine autentičnim telima normativnog regulisanja. Ros je, u stvari, za izvesne tipove društvene kontrole predvideo ovaj put, pozivajući se na njihovu vezu sa „društvenim idealima i vrednovanjima". Međutim, On ne samo što nije insistirao na toj vezi već ju je sasvim isključio iz drugih tipova društvene kontrole i, posebno, iz prava ( Društvena kontrola, str. 411, i dalje, i Načela sociologije, str. 423-430 ), transformišući tako i pravo u čistu tehniku.

Među nastavljačirna Rosove teorije sociologije prava, S. A. Elvud je van sumnje najviše nastojao da definiše i ograniči pojam društvene kontrole, demonstrirajući njenu neophodnu vezu sa idealnim i duhovnim elementima koji čine konstitutivna načela same

66 Najrazrađemja doktrina u tom pravcu je ona L. L. Bernarda, izložena u radu Uvod u socijalnu psihologiju, 1926, gl. XXXV - XXXVI, ( Introduction to Social Psychology ) kao i u radu Sociološki aspekti društvene kontrole ( Social Control in its Sociological Aspects, 1939 ).

63

društvene stvarnosti. Inspirisan duhovnim racionalizmom koji je bio osnovica socijalnog evolucionizma engleskog sociologa L. T. Hobhausa67, Elvud je insistirao na ideji da se kontrola oslanja na „socijalni idealizam" u ostvarivanju „duhovne strane društvenog života" koji se ispoljava u „višim kulturnim vrednostima, idejama i idealima" kroz uređivanje ponašanja. Za Elvuda se, štaviše, vrste kontrole svode na one koje doprinose stvaranju društvenog poretka u striktnom značenju tog izraza, to jest društvenog morala, prava, religije i obrazovanja. U isto vreme Elvud veruje u neprestano progresivno kretanje u životu društva — ka sve većoj spiritualizaciji i racionalizaciji, kombinovanim sa sve svesnijom, usavršenijom i delotvornijom društvenom kontrolom.68 I pored Elvudovih zasluga u obradi povezanosti problema društvene kontrole sa problemom duhovnih vrednosti u konstituisanju i akciji društvene stvarnosti, njegov način izlaganja i formulisanja ove ideje izaziva ozbiljne prigovore. Nisu, naime, ovde jednostavno u pitanju implikacije, inače sasvim kontroverzne ideje društvenog progresa, za koji su relevantni raznorodni sudovi o stvarnosti i raznolika vrednovanja, niti njegovo verovanje u neprestanu evoluciju što sociolozi sve više i više odbacuju. Važnija je činjenica da Elvud, umesto da proučava funkcionalne odnose između duhovnog života ( koji, štaviše, ne moraju uvek biti racionalni, što će reći intelektualni ) i raznovrsnih manifestacija društvene stvarnosti, tretira „duhovno" kao sasvim zasebnu i nepromenljivu oblast na način osoben za apstraktni i dogmatski idealizam. Tako, on podvrgava sociologiju isključivo svojoj sopstvenoj filozofiji, vraćajući se na trag jednog čistog ideološkog metoda, kojim isključuje svaku relativnost i čitavo mnoštvo simboličkih aspekata, značenja i duhovnih vrednosti, u njihovim uzajamnim odnosima sa društvenom stvarnošću. Svojim idealističkim dogmatizmom on, na taj način, nevoljno kompromituje nezamenljivu ideju sociologije duha koja, po njemu, dobija oblik povratka na staru vrstu socijalne filozofije kojom se društveni ideal meša sa „prirodom društva".

Izuzetno značajan doprinos rešavanju problema društvene kontrole i onih vezanih za sociologiju ljudskog duha pružio je S. H. Kuli u svojim dobro poznatim delima. Tek u svojoj poslednjoj knjizi — Društveni progres ( G H. Cooley, Social Progress, 1918 ) on je izričito upotrebio izraz „društvena kontrola", ali gaje od samog početka obuzimao problem povezan sa strukturom društvene stvarnosti. Obradio gaje u delu Ljudska priroda i društveni poredak ( Human Nature and Social Order, 1902 ), a naročito u radu Društvena organizacija ( Social Organization, 1909). Nasuprot Rosovom „nominalizmu" i Elvudovom stavu koji je imao karakter kompromisa, Kuli zauzima oštro „realističku" poziciju kad je reč o društvenim entitetima. On insistira na nesvođljivosti „društvene celine" jer se ona ne može razlagati na delove, kao i na suštinskoj specifičnosti društvene stvarnosti. Ta specifičnost sastoji se, u stvari, u činjenici da su „pojedinačno biće" i „društveno jedinstvo" samo apstraktni aspekti „organske i žive ceiine uma", koja je u procesu neprekidnog stvaranja. Ova „kreativnost živog uma" u kojoj su samosvest i društvena svest blizanci, omogućuje stvaranje društvenih ideala i skale vrednosti, simbola i standarda, koji su u isto vreme proizvodi i proizvođači društvene stvarnosti. Duhovni život koji se, kao suštinski element društvene stvarnosti, ispoljava podjednako u vidu ,,mi" i u vidu , ja",

67 Moral u evoluciji ( Morals in Evolution, 1906) , Um u evoluciji ( Mind in Evolution, 1918 ), Racionalno dobro ( The Rational Good, 1921), Elementi društvene pravde ( The Elements of Social Justice, 1922 ). 68 The Social Problem (1915, 2. izd. 1924), 21-48, 92, 115, 191-199, 207, The Psychology of Human Society, 1925, 390-468; Methods in Sociology, 1933, 21 i dalje, 129—214; Vidi i njegov stimulativni članak Sociološki temelj prava, u: Green Bag, sv. 22, 1910.

64

neprestano sam sebe prevazilazi. Prema Kuliju, taj proces vodi jednoj istovetnosti „između mo-ralne i društvene ceiine", za razliku od „čulnog" i ideala dobrog i pravičnog koji su, sami po sebi, „stvaralačka društvena celina". Društvena kontrola čije je regulisanje usmeravano društvenom skalom vrednosti i idealima, predstavlja, prema tome, proces suštinski osoben za samostvaranje društva. Tu je reč o „samokontroli" od strane društva koja nije nametnuta pojedincima jer se oni ne mogu izolovati od „društvenog uma", već o samoj toj živoj celini koja samu sebe kontroliše. Ta kontrola manifestuje se u sveobuhvatnim društvima, kao i u posebnim grupama, otkrivajući tako mnogostrukost organa koji koegzistiraju u svakom domenu kontrole. Ovim shvatanjem, tako različitim i, čak, suprotstavljenim Rosovom, uvodi se u ideal društvene kontrole načelo dinamičke spontanosti. To omogućuje Kuliju da u raspravu uvede činjenicu da se društvena kontrola ne postiže samo pravilima i standardima, kao i da podvuče razliku između nesvesne ( ili implicitne ) društvene kontrole i racionalne ( institucionalizovane ) kontrole, zasnovane na kristalizovanim standardima. Ove značajne distinkcije koje su prihvatili mnogi sociolozi, poneki dodajući i nove ( kao ona između organizovane i neorganizovane, formalne i neformalne kontrole, itd. ), nesumnjivo imaju veliku vrednost. Ne ugrožavajući ni na koji način diferencijaciju u duhovnim vrednostima, one, naime, dopuštaju opisivanje regulativne funkcije religije, morala, prava, itd., i to na više nivoa — što je stanovište koje igra značajnu ulogu u savremenoj sociologiji prava. Ako su, međutim, Kulijeva shvatanja uspela u produbljavanju problema društvene kontrole i otvaranju puta u izučavanje funkcionalnih odnosa ili duhovnih značenja i različitih manifestacija društvenog života, njihova opšta sociološka osnovica ostala je ipak u velikoj meri da visi u vazduhu. Potpuno odsustvo jasnoće u Kulijevim analizama izazavalo je mnoge kritike; njegovo osnovno kolebanje između uvažavanja duhovnih vrednosti kao jednostavnih, jednostranih proizvoda društvenog života, i dogmatske idealizacije samog tog života, shvaćenog kao ideal69 — što je slabost pokrivena nedostatkom preciznosti, kao i neodređeno poluvitalističko ( vitalizam — filozofska doktrina po kojoj se fenomeni života ne mogu objasniti čisto mehaničkim terminima, jer u njima postoji nešto nematerijalno što razlikuje žive od neživih stvari — prim. prev. ) i polumistično shvatanje stvaralaštva,70 sprečili su Kulija da reši problem sociologije ljudskog duha koji je, inače, osetio. Većina sociologa koji su pošle Kulija obrađivali pitanje društvene kontrole, umesto da produbi njegovu analizu, došla je do eklektičkih teorija, kombinujući ih sa Rosovim i Samnerovim stavovima,71 čime su samo doprineli po-većanju konfuzije oko ovog značajnog problema.

Kulijeve opšte koncepcije u nekoliko aspekata potsećaju na koncepcije velikog majstora francuske sociologije Dirkema, koji je obrađivao ta ista pitanja na veoma detaljan način, iako je pri tom koristio drugačiju terminologiju. S druge strane, veliki nemački sociolog Maks Veber je, svojom reformom sociološkog metoda, sa posebno logičkom preciznošću, postavio centralni problem sociologije duhovnih značenja. Pošto su ova dvojica kontinentalnih sociologa istovremeno doprinela naročito osnivanju sociologije prava kao odeljka sociologije, i pošto se 69 Vidi T. V. Smith, Beyond Conscience, 1934 ( S druge strane svesti ), 110-132. 70 Vidi S. M. Levin, C H. Cooley and the Concept of Creativeness ( C. H. Kuli i Koncepcija stvaralaštva ), u: Journal of Social Philosophy, 1941, 216-229. 71 Vidi, na pr. R. E. Park i K W. Burgess, Introduction to the Science of Sociologe, 1921, 785-864; Social Control, u: Zbirci radova, u izdanju Američkog sociološkog društva, sv. XII, 1917; E E. Lumleyt Meahs of Social Control ( Sredstva društvene kontrole), 1926, kao i Principles of Sociology ( Načela sociologije ), 1928, 48-505; takođe i P. H. Landis, Social Control ( Društvena kontrola ), 1939.

65

njihove doktrine i među sobom suprotstavljaju i dopunjuju, razmotrićemo nešto detaljnije njihova gledišta.

Emil Dirkem ( Emile Durkheim, 1858 – 1917 ), transformisao Kontove koncepcije i istovremeno snažno odbacio svaku tendenciju nove nauke ka naturalizmu, formalizmu ili dogmatskoj metafizici, ogromno je doprineo aiirmisanju sociologije prava u okviru sociologije. On je produbio tezu o specifičnosti „društvenog" kad je odbio da prizna bilo kakvo objašnjenje društvenih fenomena koji se javljaju u „celini", izuzev u relacijama specifičnog karaktera te „celine" i kada je u daleku budućnost pomerio svako izučavanje opštih zakona razvoja društva. Kriteriji ove specifičnosti su, s jedne strane, „prethodno stvorene institucije" ( kolektivno ponašanje izraženo u organizacijama i uobičajenoj praksi ) koje vrše prinudu i pritiske i , s druge, kolektivni simboli, vrednosti, ideje i ideali, koji prožimaju društvenu stvarnost ( i koji su Dirkemu omogućili da definiše „načela društvenih fenomena kao sistema vrednosti) i, konačno, stanja kolektivne svesti, kolektivnih reprezentacija i aspiracija koje se ne mogu svesti na individualne svesti i koje služe kao osnovica svakoj manifestaciji svesnog života.72

1. Na površini društvene stvarnosti nalazi se geografska i demografska osnova društva, kao i građevine, kanali i komunikacije, alatke, hrana, proizvodi itd. Čitava ta materijalna osnova je, međutim, društvena samo ukoliko je duboko transformisana kolektivnom akcijom i ako je prožeta simbolima, idejama i wednostima koje joj pripisuje kolektivni um.

2. Ispod tog materijala ili, kako ga Dirkem naziva, ,,morfološke površine", nalaze se institucije ( ranije postojeći „načini rada" ) i kolektivna ponašanja, kristalizovana bilo u uobičajenoj praksi bilo u organizacijama, s tim što one prve vrše pritiske, dok su druge sredstva prinude, shvaćene u punom smislu.

3. Potom dolaze simboli, koji odgovaraju institucijama i služe kao objedinjujući znaci i sredstva; na primer, amblemi, zastave; sveti predmeti, obredi i dogme, tipični za potrebe religije; sankcije, procedure, statuti, zakoni, običaji, itd., tipični za pravne svrhe.

4. Pod simboličkim nivoom postoje kolektivne vrednosti, ideje i ideali koji se izražavaju simbolima i kojima se inspiriše kolektivno ponašanje. Te vrednosti i ideje, koje su istovremeno i proizvodi i proizvođači društvenog života, vode ka „slobodnim i najmanje kristalizovanim strujama" kolektivnog uma čiji su aspiracioni elementi.

5. Konačno, prodirerno u najdublji nivo društvene stvarnosti — u sama stanja kolektivnog uma ili kolektivnog predstavljanja, kolektivnog pamćenja, kolektivnih tendencija i aspiracija, kolektivnih volja i usplamtelosti, koje su delom nadiskustvene a delom nerazdvojne od individualnih svesti.73

72 De la Division du Travail social (O podeli društvenog rada), 1893, engl. prevod 1915 i 1933, Regles de la Methode sociologique (Pravila sociološkog metoda), 1894, engl prevod 1938; Le Suicide (Samoubistvo), 1897; Les formes elementaires de la Vie religieuse (1912, engl; izd. 1926); Philosophie et Sociologie, 1924 (Filozofija i sociologija), Moralno vaspitanje {Education morale, 1930). Među Dirkemovirn člancima najvažniji su: Determination du fait morale (1907), u: Bulletin de la Societe francaise de philosophie), kao i Jugements de realite et Jugements de valeur (1911), u: Revue de metaphysique et de Morale. Vidi kritičku analizu Dirkemovih ideja u mom radu Essais de Sociologie, 1938, str. 69, čč5, 279-306. 73 O kritici Dirkemove koncepcije o nadiskustvenom kod „kolektivne svesti", vidi u mom radu Essai de Sociologie.

66

Baš je analiza ovih dimenzija društvene stvarnosti, u čiji sastav ulazi nekoliko slojeva razne dubine, i odvela Dirkema do spoznaje o potrebi diferencijacije nekoliko posebnih i specijalizovanih grana sociologije:

I. „Socijalna morfologija", koja izučava materijalnu površinu društva koja se može izračunati i izmeriti.

II. „Socijalna fiziologija", koja izučava institucije, kolektivne simbole, vrednosti i ideje i koja obuhvata sociologiju religije, morala, znanja, prava, ekonomije, lingvistike i estetike. Ovaj deo sociologije, koji je Dirkem dosta nesrećno nazvao socijalnom psihologijom, mogao bi se bolje nazvati sociologija ljudskog duha, pošto su svi uobičajeni „načini rada" koji su predmet te grane usmeravani značajnim simbolima i orijentisani ka vrednostima i idejama.

III. Kolektivna psihologija. IV. Opšta sociologija, koja izučava integraciju svih nivoa i

aspekata društvene stvarnosti u ono što je Mos (Mauss), glavni Dir- kemov nastavljač, nazvao „totalni društveni fenomeni"; u ovoj grani opisuju se tipovi grupa tih fenomena i tipova integralnih društava.

Američka sociologija je poslednjih decenija ostvarila detaljniju specijalizaciju raznovrsnih socioloških disciplina, pa se u tom smislu govori i o čitavom mnoštvu od trideset.74 Neke distinkcije u tom smislu veoma su korisne, druge su, pak, ustanovljene prilično nasumice. Dirkem je načinio prvi pokušaj racionalne podele sociologije u specijalne discipline, iako taj pokušaj oči edno nije i konačan ( vidi dalje" odeljak IV ovog Uvoda ). Dodeljujući, uz sociologiju etike, religije, itd., precizno mesto sociologiji prava u okviru sociologije ljudskog duha, koja se razlikuje od socijalne morfologije, kolektivne psihologije i opšte sociologije, Dirkem je dao novu orijentaciju kontinentalnoj sociologiji. On je u značajnoj meri, a i dublje i sistematičnije od američke teorije društvene kontrole, elirninisao prepreke koje su pred pravnu sociologiju stavili sociološki pozitivizam, naturalizam i formalizam.

Moguće je, čak, reći da, posmatrana iz određenog ugla, celokupna Dirkemova sociologija, naročito u njenim počecima, ima izvesnu „pravom prožetu" tendenciju. On je, u stvari, suštinski kriterijum društvenog video u „prinudi", zapovednosti snabdevenoj sankcijom — što je bitna osobina prava, praćena naglašavanjem discipline i regularnosti iznad svega drugog, pa čak i u oblasti etike. U isto vreme smatrao je pravo „vidljivim simbolom" sveukupne „društvene solidarnosti", jedinstvenom polaznom tačkom svog izučavanja; pri tom je proklamovao daje „broj društvenih odnosa nužno srazmeran broju pravnih pravila koja ih određuju", i da se „opšti život društva ne može širiti bez pravnog života, istovremeno dopirući do istih granica i odnosa, čiji se svi suštinski varijeteti društvene solidarnosti nužno odražavaju u sferi prava".

Uprkos ovog prilično naglašenog značaja pravnih simbola u izučavanju društvene stvarnosti, što se pripisuje Dirkemu, i što je omogućilo njegovoj sociologiji da na zgradi koju je podigla istakne natpis „zabranjen ulaz svakome ko nije pravnik'*, on, verujem, nije uspeo da ukloni, sve prepreke punom razumevanju između pravnika i sociologa. Za to postoji nekoliko razloga. Prvo, Dirkem nije odbacio agresivnu tendenciju sociologije kojom se poriče svako

74 Vidi, na pr., L. L. Bernard, The Fields of Sociology, u: The Fields and Methods of Sociology, 1934, str. 12 i dalje.

67

pravo na postojanje nezavisnim draštvenim mukama osnovanim pre sociologije. Po njemu, posebne sociološke grane trebalo je da zamene društvene nauke kao što su pravo, ekonomija, filologija, itd. Čak se i problemi episternologije mogu resiti samo „sociologijom znanja". Drugim rečima, Dirkem je u proučavanju društvenih fenomena priznavao samo sociološki metod. Po njemu bi naročito sociologija prava mogla zameniti nastavu koja se ostvaruje na pravnim fakultetima. Pri tom je zaboravio da se raznovrsni obrasci, simboli i, čak, ideje i vrednosti mogu izučavati jednim sistematskim metodom kojim se dolazi do njihovih usaglašenih okvira i verifikuju njihovi unutrašnji sadržaji oko osnove za integraciju u jednu celinu sa autonomnom vrednošću. Zaboravio je takođe da filozofija prava, s jedne strane, i jurisprudencija, s druge, sa svojim sistematskim i tehničkim metodima mogu mnogo pomoći sociologiji prava kao polazišta za njeno izučavanje.

Drugi i odlučujući razlog delimičnog Dirkemovog neuspeha u naporima da konstituiše sociologiju prava leži u njegovoj koncepciji o simboličkoj sferi i o domenu vrednosti, ideja i ideala, ukratko, o „duhovnom" kao jednostranom proizvodu i projekciji kolektivne svesti". Na osnovu neosporne činjenice da se izvesni obrasci, simboli, ideje, ideali i vrednosti mogu ustanoviti i shvatiti samo kroz kolektivno, Dirkem je zaključio da je tu reč o epifenomenima „kolektivne svesti" ili, u najmanju ruku, o nečemu sasvim sličnom tome. Na taj način, suočio se sa alternativama kolektivnog subjektivizma ( na početku svoje karijere ) ili uzdizanja kolektivne svesti do visina nadvremenskog duha ( pri kraju karijere ), zaboravljajući da kolektivni duh može isto tako dobro postojati u duhovnom svetu ideja i vrednosti, ali se od njega može i okrenuti, čime u tom smislu ne postaje ni malo drugačiji od individualne svesti. Otuda i Dirkemova tendencija da filozofske probleme treba rešavati sociološkim analizama, tako da sociologija zameni ne samo autonomne društvene nauke već i epistemologiju, etiku i filozofiju prava „kolektivnom svešću", postajući tako metafizički entitet ili Duh. Očigledno je da jedna sociologija prava, zasnovana na ovakvim premisama prelazi granice pozitivne nauke i da se, zamenjujući filozofiju pravom, sukobljava sa svakom koncepcijom kojom se pravi razlika između postojanja i vrednosti, činjenice i norme. Istovremeno je ispravno upitati se da li je na toj osnovi moguće razlikovati pravne od etičkih ili religioznih institucija jer se takvom diferencijacijom pretpostavljaju razlike među simbolima kojima se usmeravaju različita ponašanja, kao i među vrednostima koje su inspiracija kod simbola — što je ranije bilo nemoguće ukoliko se oni posmatraju jedino kao jednostrani proizvodi ili manifestacije kolektivnog mentaliteta, a ne kao specifični sadržaji suprotstavljeni tom mentalitetu.

Treći i poslednji razlog Dirkemovog neuspeha da eliminiše sve prepreke razvoju sociologije prava nalazio se u njegovoj tendenciji svođenja svih problema ove discipline na one koji se odnose na stvaranje pravnih institucija. Izjednačujući „arhaično" i „elementarno" i dopuštajući jedan razvojni kontinuitet u tranziciji kod društvenih tipova, Dirkem je došao do uverenja da izučavanje porekla pravnih, religioznih i etičkih institucija u arhaičnom društvu može poslužiti kao odlučujuće polazište za razumevanje takvih istih institucija u savremenom društvu. Na taj način, sva dostignuća Dirkemove škole vezana za pravnu sociologiju odnosila su se na oblasti genetike sociologije prava, i to u okviru jednog jedinog tipa društva: zaostalog društva. Međutim, oblast pravno-socioloških istraživanja je beskrajno šira. Sistematska sociologija prava, koja proučava odnose između „oblika društvenosti" i „vrsta prava", kombinujući ih i balansirajući u okviru svake grupe, i diferencijalna sociologija prava, koja proučava pravnu tipologiju posebnih

68

grupa i potpunih društava, moraju prethoditi genetičkoj sociologiji, koju je moguće primeniti samo u okviru jednog tipa potpunog društva.

Poslednje prepreke doslednom razvoju sociologije prava koje su nastale u samoj sociologiji nestale su sa reformom sociološkog metoda koju je izvršio najznačajniji nemački sociolog — Maks Veber ( Max Weber, umro 1927 ).75 Celokupna sociologija, po Vebera, mora biti sociologija interpretativnog poimanja unutrašnjih značenja društvenih ponašanja ( verstehende Soziologie ). Metod sociologije može biti samo tipološki i sastoji se u izučavanju „idealnih kvalitativnih tipova", na primer, konstruisanje mentalnih predstava u skladu sa partikularizovanim i specifičnim bitnim značenjima koja služe kao polazišta, pružaju kvalitativni karakter društveriim tipovima i rigorozno se suprotstavljaju srednjim ishodima do kojih se dolazi jednostavnim induktivnim uopštavanjem, čiji kvantitativni karakter nema primenu u društvenoj stvarnosti koja je očigledno prožeta važnim značenjima: ciljevi, svrhe ( Wertrational ), emotivno-voljne vrednosti, itd. Rad sociologa prestaje sa istraživanjem subjektivnih značenja i sa izučava-njem verovatnoće, to jest, šansi društvenog ponašanja u skladu sa tim subjektivnim značenjima. Provera objektivnosti ovih značenja zadatak je filozofije, a njihova logička sistematizacija — dogmatsko-normativnih nauka, kao što su jurisprudencija ili teologija. Sledstveno tome, uzimajući značenja i, iznad svega, vrednosti kao svoja polazišta, sociologija se oslobodila ne samo vrednosnih sudova već i svake unapred prihvaćene hijerarhije vrednosti i rasprave o njihovoj objektivnoj važnosti. To je i značenje izraza Wertfreiheit, upotrebljenog u sociologiji koju je proklamovao Veber. No, u isto vreme, da bi izučavala i šanse delotvornih društvenih ponašanja u skladu sa njihovim bitnim značenjima, od suštinske je važnosti za sociologiju da koristi rezultate logičke sistematizacije tih značenja, čija važnost uopšte ne zavisi od šansi njihovog ostvarenja. S druge strane, subjektivna značenja koja služe kao uporišta u sociološkom istraživanju uopšte ne isključuju postojanje objektivnih značenja, već ih pretpostavljaju i, u samoj stvari, odražavaju i predstavljaju njihovu inspiraciju. Pošto se, istovremeno, svako objašnjenje uzroka u sociologiji može, prema Veberu, postići samo na osnovi prethodno postojećeg interpretativnog razumevanja značenja, što je jedino u stanju da pruži sredstva za konstruisanje okvira idealnih tipova u kojima je objašnjenje uzroka jedino mogućno, Veber odbacuje svako izučavanje porekla značenja i svaki napor za uspostavljanje veze između simbola, vrednosti ili samih kolektivnih ideala i društvene stvarnosti. To je razlog što je ambicija njegove sociologije daleko skromnija od one njegovih prethodnika. Njome se ne tvrdi da sociološki aspekt prava, etike, religije, itd. iscrpljuje fenomen. Suprotno tome, ona teži da sociologiju ljudskog duha učini jednostrano zavisnom od disciplina u kojima se sistematizuju idealna značenja, dok se sociologija ograničava na izučavanje posledica na delotvorna ponašanja koje potiču od sistema dogmi ili normi koje se kroz njih stvaraju.

Uzmimo kao primer proceduru Maksa Vebera u oblasti sociologije religije, u kojoj su njegova istraživanja bila naročito plodna.76 On počinje podrobnom studijom dogmi kalvinističke, jevrejske, budističke i drugih teologija, kako bi ustanovio da su one izražene u stvarnom društvenom ponašanju i da utiču, pre svega, na ekonomsko ponašanje. Na isti način, prvo izučava razne „legitimne sisteme" koje su stvorili pravnici u rimskom, feudalnom i drugim 75 Uporedi među Veberovim radovima naročito Privreda i društvo ( Wirtschaft und Geselschaft ), 1922; Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie, 1921, sv. I—III. 76 Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie (tri knjige, 1921).

69

društvima, i nastavlja sa pitanjima kako se ti sistemi normi odražavaju u odgovarajućem društvenom ponašanju. Nije potrebno naglašavati činjenicu da tako shvaćena sociologija prava, daleko od toga da ugrožava jurisprudenciju i filozofiju prava, u stvari, pretpostavlja njihovo postojanje i čak im se s poštovanjem klanja, baš kao što sociologija religije poštuje i pretpostavlja postojanje teologije i filozofije religije.

Skromnost je sigurno razuman stav za svaku nauku, a posebno za onu koja je, kao sociologija, otpočela sa neopravdano velikim zahtevima. U tom smislu možemo samo odati priznanje Veberu što je iz sociologije odstranio agresivnost i prihvatio legitimnost posebnih društvenih nauka koje su ustanovljene ranije, nastavljajući da održavaju svoju samostalnost Na taj način posebno je doprineo boljem razumevanju među sociolozima i pravnicima i saradnji između sociologije prava i jurisprudencije. Moramo se ipak zapitati nije li Veber, reagujući na svoje prethocinike, otišao predaleko u ustupcima dogmatsko-normativnim naukama. Iznad svega, moramo se upitati nije li pravna sociologija isuviše trpela od njegovog načina prihvatanja logičkih sistema pravnih normi koji, kako se može reći, vise u vazduhu, bez bilo kakve povezanosti sa živom stvarnošću prava, čiji su oni samo više ili manje rigidni simboli.

U stvari, videli smo da, kako bi izbegla sterilnost, jurisprudencija zahteva sociologiju prava i to čak intenzivnije no što pravna sociologija zahteva jurisprudenciju. Proučavajući mogućnosti delotvornih društvenih ponašanja kojima se ostvaruju kruta pravna pravila, doneta unapred i razrađena u jedan logički sistem, Veber ne zapaža da ispod tih i takvih pravila postoje elastična i od hoc načela, ispod kojih, opet, ima živih kolektivnih verovanja koja pravu daju njegovu suštinsku delotvornost i ispoljavaju se kao „normativne činjenice",77 i kao spontani izvori pozitivnosti prava, njegove valjanosti, ili kao „izvori izvora", to jest, osnovica neprekidne dinamičnosti koja je suština samog života prava. U meri u kojoj veštački osiromašuje stvarnost prava, svodeći je isključivo na ponašanja podvrgnuta rigidnim i sistematizovanim pravilima, i veštački zarobljava pravno-sociološko istraživanje jednom posebnom pravnom tehnikom, Veberova sociologija prava pruža samo relativno znanje, tako da nije od neke velike pomoći jurisprudenciji. Ona se, pored toga, ograničava na pravnu tipologiju potpunih društava i nikada ne obrađuje probleme sistematske sociologije prava ili pravne tipologije posebnih grupa.

Nedostaci ove pravne sociologije ne proističu, međutim, iz njenog veoma plodonosnog metoda interpretativnog razumevanja unutarnjih značenja, što je osnovica stvaranja idealriih tipova. Oni, isto tako, nisu ni posledica Veberove volje za razumevanjem i saradnjom između sociologa i pravnika. Njihov pravi koren je jedna preuska koncepcija društvene činjenice, što svakako predstavlja nazadovanje u odnosu na doprinose Dirkemove misli. Veber je sveo društvenu činjenicu na značenja i ponašanja, ne uzimajući u obzir ostale elemente društvene stvarnosti: morfološku osnovicu i kolektivnu psihu, a nije pravio ni razliku između organizacija, uobičajene prakse i inovativnih ponašanja. Štaviše, vođen veoma izraženom nominalističkom tendencijom, koja potseća na Rosa, Veber je sveo društvena na individualna ponašanja, usmerena ka društvenim značenjima ( povezanim sa ponašanjima drugih ); on čak i ne postavlja pitanje kako su ovakva značenja moguća s obzirom na njegovu tvrdnju o isključivom postojanju individualne psihe ( samodovoljna svest ). Pošto je razradio jedan zadivljujući sociološki metod, Veber nije znao kako da ga primeni na sociološki 77 Vidi o predmetu formativne činjenice" moje radove Ideja društvenog prava (L 'Idee du Droit social, 1932), i Pravno iskustvo (L 'Experience Juridigue, 1935), kao i tekst u odeljku V. ovog Uvoda.

70

objekt u svoj njegovoj dubini. On je osiromašio društvenu stvarnost do tačke njenog potpunog poništavanja. Otuda i njegovo preterano poverenje u rigidne sisteme značenja, razrađene u dogmatsko-normativnim disciplinama koje su, za njega, zamenile sve delotvorne društvene obrasce, simbole i vrednosti karakteristične za spontani život kolektivnog uma, koji ih proživljava u praksi, shvata i, u izvesnoj meri, formuliše i stvara.

Ako se, naime, može reći da ideje i vrednosti kao plod kolektivnog iskustva nisu nužno i proizvodi kolektivnog uma, ta teza se ne može braniti pozivajući se na simbole, koji izražavaju i skrivaju ideje i vrednosti i koji, u tom smislu, imaju karakter društvenih proizvoda. Pored toga, ako se proverene vrednosti i ideje suprotstavljaju kolektivnom mentalitetu, sfera njihovog beskrajnog sveta koji je obuhvaćen i posebnim kolektivnim iskustvom zavisi od karaktera tog iskustva koje sobom donosi selekciju. Na taj način, postavljenje problem društvene perspektive, to jest, uslovljavanja poimanja posebnih aspekata duhovnog sveta ideja i vrednosti. U tom smislu značenja mogu biti onoliko malo odvojena od društvene stvarnosti koliko društvena stvarnost može biti odvojena od značenja; odnos u ovom slučaju nije jednostran već recipročan i dvostran. Problem funkcionalnog odnosa između konkretnih oblika društvene strukture i značenja koja te strukture inspirišu ( i u čijem uspostavljanju učestvuju ), koji je i centralni problem sociologije saznajnog razuma, nije rešio čak ni Veber.

Videli smo kako se savremena sociologija sve vise transformisala da bi obuhvatila sociologiju prava, kao i sociološko proučavanje duhovnih vrednosti, na jedan opštiji način. Svedoci smo i nastanka problema sociologije ljudskog duha, koji se odnosi na sociologiju znanja i etike — grana koje su u usponu. Problem sociologije znanja postavili su mislioci raznih orijentacija, kao što su Dirkem u Francuskoj i prohegelijanski filozof Vilhelm Diltej u Nemačkoj.78 Istovremeno je taj problem našao svoje mesto i u intelektualnoj atmosferi pragmatičke filozofije Džemsa i Djuia. Dobio je određeniju formu u delima Maksa Šelera ( Ogled o sociologiji znanja ) ( Max Scheler, Versuch einer Soziologie des Wissens, 1924 ) Karla Manhajma ( Ideologija i utopija ) ( Karl Mannheim, Ideologie und Utopie, 1929; englesko, dosta prošireno izdanje, 1936 ). U ovom drugom kombinovani su marksistički uticaji sa idejama Vebera i Šelera. Opšti razvoj današnjih teorija vrednosti imao je veliki značaj za sociologiju morala. Kombinovana sa idejom neposrednog moralnog iskustva kolektivnog karaktera, ova orijentacija omogućila je Maksu Šeleru u Nemačkoj i Frederiku Rou i autoru ovog rada u Francuskoj,79 da razviju jednu so-ciologiju morala u kojoj se duhovni element moralnog života, sa njegovim beskonačnim partikularizacijama, stavlja u funkcionalni odnos sa tipovima i oblicima društvenih struktura.

U veoma značajnim raspravama o društvenim simbolima i o njihovoj ulozi u društvenom životu i u saznajnom kolektivnom mentalitetu, kao što su radovi Ernsta Kasirera ( Ernst Cassirer, Philosophie der symbolischen Formen, u tri knjige, 1925 — Filozofija simboličkih oblika ), Lisjena Levi-Brila ( Lucien Levy-Bruhl, L 'Experience mystique et les Symboles chez les Primitifs, 1938 — Mistički doživljaj i simboli kod primitivnih naroda ) , Dž. H. Mida ( G. H.

78 Vidi Wilhelm Dilthey, Gesammelte Schriften, u sedam tomova, 1923-1933. Radovi Hajnriha Rikerta ( Heinrich Rickert ), počev od Die Grenzen der naturwissenschaftlichen Begriffsbildung (4. izd., 1921), koje je uticalo na Vebera, posvećeni su isključivo forrnalističkoj metodologiji i nisu bitna za ono o čemu govorimo. Vidi moj članak Filozofija vrednosti H. Rikerta, u: Revue Philosophique, 1938. 79 Vidi moj rad Morale theorique et Science des moeurs, 1937, a takođe i Experience juridique et Philosophie pluraliste du Droit 1935, i Les Tendences actuelles de la Philosophie allemande, 1930, u kojima su detaljno analizirani doprinosi Šelera i Rauha i izložene moje koncepcije.

71

Mead, Self Mind and Society, Jastvo, um i društvo, 1935 ), naglašava se i rešava na razne načine jedan od najfundamentalnijih problema sociologije duhovnih funkcija, to jest, posrednička uloga simbola kad je reč o tipovima društvenog mentaliteta i o saznajnoj sferi. Sasvim različita tendencija izražena je u delima autora kao što su Sorel, Paretoi, u novije vreme, Turman Arnold, koji u simbolima vide samo iluzije, mitove i idole, ali, ipak, priznaju njihovu ulogu u životu društva.

Konačno, autori tako različiti kao što su sociolozi R. M. Mekajver, s jedne strane, i P. Sorokin, s druge, kao i filozof E. Džordan, polazeći sa potpuno različitih pozicija i rešavajući različite probleme, pokazuju na razne načine znatno interesovanje za opšti problem odnosa između društvene stvarnosti i duhovnih značenja.80

Čitava knjiga bila bi potrebna za analizu svih tih pravaca i napora. Moramo se stoga ograničiti na zaključak da sociologija ljudskog duha sve više osvaja pažnju savremehih sociologa i filozofa i da je, po našem mišljenju, metodično proučavanje problema sociologije prava moguće samo na osnovi te sociologije saznajnog uma. Stoga ćemo, kroz nekoliko sažetih teza čisto programskog karaktera, formulisati šta podrazumevamo pod ovom granom sociologije, o kojoj, u ovom pogledu, još ne postoji opšta saglasnost.

IV. Sociologija ljudskog duha i struktura društvene stvarnosti

i Najbolji pristup problemima sociologije saznajnog uma (ili ljudskog duha) i

određivanju njenog konkretnog mesta među različitim[..sodplp^ ^ apj&ian j i se daje preko analize nivoa i slojeva društvene stvarnosti4 Taj tip analize irispirisan je ,,metodom inverzije" (Berjgson), to jest, imanentnom silaznom redukcijom kroz uzastopne faze ka onome što predstavlja najneposrednije iskustvo u životu društva. Razume se da su svi slojevi ili nivoi koje ćemo dalje razlikovati u stvarnom životu neraškidivo povezani, da se uzajamno prožimaju i da sačinjavaju jednu celinu.

(1) Na površini društvene stvarnosti nailazimo na spoljno uoč- ljive stvari i pojedince: geografska i demografska osnova društva, kao iv zgrade, sredstva komunikacije, alatke, prehrambene proizvode, itd. Čitava ova materijalna površina društva, međutim, društvena je samo u meri u kojoj je duboko preoblikovana kolektivnom ljudskom akcijom i prožeta simbolima, idejama i wednostima koje joj pripisuje kolektivni um.

(2) Ako zakopamo dublje u društvenu stvarnost, susrećemo sle-deće organizacije ili, pre, organizovane suprastrukture, to jest kolektivna ponašanja prema tajerarriijskoj lestvici, koja su centralizovana u skladu sa rigidnim i nužnim unapred utvrđenim obrascima. Baš te

80 Vidi MacIver, Society, its Structure and Changes, 1931, a naročito glavu o civilizaciji i kulturi; Sorokin, Social and Cultural Dynamics, II knj., 1937, i posebno glavu o fluktuacijama kod istine, etike i prava; Jordan, Forms of lndividuality, 1927 i Theory of Legislation, 1937. Zanimljivih rasprava o problemima sociologije duhovnih funkcija ili saznajnog uma ima i kod: Talkott Parsons, The Structure of Social Action, 1937, R. K Merton, Civilization and Culture, u. Sociology and Social Research, sv. XXI, 1936, 103-113; isti autor: The Sociology of Knowledge, u: Isis, sv XXVII, 1937, 493—503; K. Manheim and the Sociology of Knowledge, u: Journal of Liberal Religion, sv.. VII, 1941.

72

organizovane suprastrukture, koje mogu biti više ili manje udaljene od centra zbivanja, i vrše razne vrste prinude, s tim što su pri tom odvojene od spontanog društvenog života jednim širim ili užim ponorom. Očigledno je da su same te organizacije samo delimičan i uvek nepodoban izraz onih nivoa koji, nalazeći se dublje, predstavljaju one neposrednije stepenice osobene za društvenu stvarnost.

(3) Na taj način stižemo do nivoa obrazaca drugačijih vrsta standardizovanih predstava kolektivnog ponašanja. Ti obrasci ne moraju biti rigidni ili unapred utvrđeni. Mogu, naime, biti fleksibilni i podložni većim ili manjim izmenama, razvijajući se pri tom iz obreda i tradicija, kao i kroz svakodnevnu praksu, da bi se proširili i u domen neprestano promenljive mode. S druge strane, mora se istaći i oštra razlika između nesimboličkih obrazaca, jednostavnih standardizovanih tehničkih modela, kao što su ekonomska praksa i simboličko-kulturni obrasci povezani sa duhovnim vrednostima i idejama, to jest, sa saznajnom duhovnom sferom.

(4) Ispod univerzuma različitih vrsta obrazaca nailazimo na neorganizovane vrste ponašanja. Ukoliko su vođene obrascima, dobijaju i njihov karakter. Potom se njihova spontanost, čak i kad je reč o modi, u velikoj meri ograničava standardizacijom. Ovakvo uobiča-jeno ponašanje, težeći da postane praksa, često, međutim, prevazilazi obrasce, menjajući se ili, čak, sukobljavajući se sa njima. Ovo se posebno događa kada simbolički kulturni obrasci prestanu adekvatno da izražavaju ono što bi, inače, trebalo da simbolizuju.

(5) Ovo nas vodi u još dublji sloj društvene stvarnosti, to jest, u društvene simbole. Bez njih ni organizacije ni kulturni obrasci, a ni kolektivna ponašanja koja ti obrasci usmeravaju, nisu mogući. Simboli nisu ni prosti izrazi a ni znaci nečega, kako se oni ponekad sasvim pogrešno definišu. Takvi simboli su još manje iluzije. Oni su neodgovarajući senzitivni izrazi duhovnih značenja, koji zauzimaju mesto između pojavnih fenomena i samih stvari ( an sich ). Oni su posrednici između ovog dvoga i zavise od njih. Istovremeno otkrivaju i skrivaju, ili, bolje, otkrivaju skrivajući i skrivaju otkrivajući. Ono što izražavaju i ono što skrivaju je, s jedne strane, duhovno, a, s druge — stvarnost ( fizička, biološka, psihološka, sociološka ), u kojoj se duh delom otelotvoruje, a delom sam sebe otkriva. Kako se Džordž Santajana u tom smislu dobro izrazio— „simboli su fenomeni i to posebno posebni fenomeni koje smo prizvali u sopstvenoj duši".81 Drušveni simboli su neodgovarajući izrazi duhovne sfere, prilagođeni konkretnim društvenim situacijama, tipičnim društvenim strukturama i određenim kolektivnim mentalitetima u kojima se različiti aspekti duha ostvaruju, i pomoću kojih se shvataju. Društveni simboli su, prema tome, istovremeno uslovljeni društvenom stvarnošću i duhom koji se u njoj ostvaruje, a pri tom je njihova funkcija različita u obe te sfere. To je razlog što su simboli istovremeno i proizvodi i proizvođači društvene stvarnosti i što su zato i najvažniji predmet sociologije ljudskog duha.

Društveni simboli mogu imati najraznovrsnije oblike. Nije li jezik sastavljen od simbola ( ideja koje simbolizuju ) pomoću kojih komuniciramo? Nisu li zastave simboli vrednosti koje se pripisuju grupi? Nije li policajac na uglu simbol otelotvorenih vrednosti koje konkretni i ustanovljeni poredak ima za nas? I zar nisu pravna pravila i sudski postupak simboli pravnih

81 Reason in Society, 1932, 196, sv.. 28. časopisa The Life of Reason.

73

vrednosti i ideja uklopljenih u specifične institucije? I tako dalje, kad je reč o svim drugim tipovima simbola.

Društveni simboli ne moraju uvek biti povezani sa obrascima ili biti standardizovani ili uopšteni. Mogu postojati predstave validne i za jedno jedino ponašanje; moguće je, naime, da nastanu i iščeznu u vezi sa jednom jedinstvenom situacijom. Isto tako, ne moraju uvek biti usmereni prema ponašanju. I obrnuto, društveni obrasci mogu biti, kao što smo već ustanovili, čisto tehnički i nesimbolički. Međutim, svi kulturni obrasci, a naročito oni koji imaju regulatrvne i kontrolne funkcije, to jest, oni u kojima postoji normativni element, prožeti su simboličkim značenjima, kojima se izražavaju duhovne vrednosti otelotvorene u društvemm činjenicama. I ako deluju kao posrednici, društveni simboli postavljaju i problem dubljih slojeva ( nivoa ) stvarnosti koje oni simbolizuju.

(6) Prodirući još dublje, nailazimo ispod nivoa simbola na prvo od kolektivnih ponašanja koja inoviraju i razbijaju uhodane obrasce i stvaraju nove. Ovakva inovativna i nepredvidljiva društvena ponašanja posebno su uočljiva u situacijama društvenih previranja, kao što su revolucije, velike epohe reformi, verski nemiri, ratovi, itd. Međutim, stvaralačka društvena ponašanja neprestano su prisutna, više ili manje uočljivo, a život društva je u izvesnom smislu neprekidna borba između tradicije i revolucije. Inovativna i stvaralačka ponašanja su ponašanja koja najmanje zavise od simbola. Njima se neki simboli ukidaju ili slabe, neki se menjaju a na njihovo mesto dolaze novi, a ponekad im oni nisu ni potrebni. U poslednjem slučaju takva ponašanja postaju neposredne manifestacije društvenih veza, oslonjene na institucije različitog stepena intenziteta ( masa, zajednica; vidi niže ). Ovakve veze moraju se jasno razlikovati od onih koje se zasnivaju na komunikaciji kroz znake ( različite vrste interakcije ), na koju sociolozi često svode celokupni društveni život.

(7) Ispod stvaralačkih i nepredvidljivih društvenih ponašanja, kao i ispod ponašanja rukovođenih simbolima i kulturnim obrascima, nailazimo na sferu vrednosti i kolektivnih ideja koje ih, kao pokretački motivi, inspirišu i služe im kao duhovna osnovica za simbole. Razmotrimo, primera radi, neka posebna ponašanja jednog, divljeg plemena i njegove posebne kulturne obrasce i simbole: ambleme, igre, pesme, itd. Na koji način ćemo odlučiti da li opserviramo magično, religiozno ili pravno ponašanje, vojne ili gimnastičke vežbe, akt kurtoazije ili što drugo — ukoliko prethodno ne protumačimo unutrašnji smisao načina ponašanja i simbola, ako ne proniknemo u vrednosti i ideje koje oni koji delaju žele na taj način da ostvare. Na tom nivou društvene stvarnosti susrećemo se sa intervencijom samog, duhovnog domena, domena vrednosti i ideja koje su raznorodne i nesvodljive na radnje pomoću kojih se ostvaruju i na stanja kolektivnog uma kojima se dolazi do njihovog značenja. Ako je situacija takva i ako je to pravi domen duha, kako ćemo nastaviti kad je reč o kolektivnim ili društvenim vrednostima i idejama? Drugim rečima, postoje aspekti ili, tačnije, sektori beskrajne ceiine duha koji se mogu shvatiti samo kroz kolektiv. Pored toga, duhovnost, koja je nadvremenska, uopšte ne podrazumeva da je svaki aspekt i svaki sektor te celine istovremeno uočljiv i dostupan specifičnom kolektivnom umu ( a isto tako i individualnoj svesti ). U različitim epohama, u različitim kulturnim sferama i u različitim grupama neprestano se javljaju novi sektori, novi aspekti, dok drugi aspekti iščezavaju.82 Na taj način, vizija duhovne oblasti može i treba da bude 82 Upor. moj rad Morale theorique et sciences des moeurs, 1937, 130-197, i studiju Les tendances actuelles de la philosophie allemande, 1930, passim ( na više raznih mesta — prim. prev.).

74

sociološki ograničena; ona se zato razlikuje od jedne društvene epohe do druge društvene epohe i od društvene strukture do društvene strukture, ali to nema nikakvog uticaja na njenu objektivnost i nadvremenski karakter. Izučavanje partikularizacije duhovnih vrednosti i ideja po društvenim strukturama koje su u stanju da ih shvate i prigrle, jasno određuje okvir sociologije saznajnog uma za koji je proučavanje kulturnih obrazaca i simbola samo jedan korak na putu ka ovom konačnom sudu.

(8) Duhovne vrednosti, partikularizovane s obzirom na društvene epohe i strukture, moraju se shvatiti, proveriti i iskusiti. To pretpostavlja postojanje kolektivnog mentaliteta koji teži ovim duhovnim vrednostima i idejama i koji se kroz njih prosvetljuje ali i nailazi na njihov otpor. U ovom slučaju dopiremo do najdubljeg sloja društvene stvarnosti, to jest, do samog kolektivnog uma. Ova kolektivna psiha koja se prikazuje na svakom nivou društvene stvarnosti, može se izučavati u stanju veće ili manje odvojenosti od svoje sadržme i svojih „podataka" — što je i cilj kolektivne ili socijalne psihologije. Ova druga je utoliko više neophodna ukoliko se struja duhovnih vrednosti oštrije razlikuje od duhovne oblasti: vrednosti i ideja koje jeu stanju da shvati, ali od kojih, isto tako, može i da odstupa. Ona je u potpuno istoj situaciji u kojoj je i individualni um. I jedan i drugi takođe se mogu naći u „reciprocitetu perspektiva", predstavljajući, jednostavno, dva apstraktna aspekta jedne iste konkretne struje mentalnog života.83

Naš opis nivoa ili slojeva (dubine) društvene stvarnosti omogućuje nam, verujem, da jasno definišemo cilj sociologije ljudskog duha ili saznajnog uma. Tu je reč o izučavanju kulturnih obrazaca, društvenih simbola i kolektivnih duhovnih vrednosti i ideja u njihovim funkcionalnim odnosima sa društvenim strukturama i konkretnim istorijskim situacijama društva. Pomenuti elementi učestvuju u konstituisanju društvene stvarnosti istovremeno sa njihovim proizvođenjem od strane te stvarnosti, a takođe i postaju dostupni isključivo kroz njih. I baš prisustvo tih elemenata u samoj društvenoj stvarnosti, koja je njima snažno prožeta, zahteva u sociologiji primenu interpretativnog metoda unutrašnjeg značenja — Verstehen, to jest, uvid u suštinu. Ovo nas dovodi do činjenice da je ključni sociološki metod — metod istraživanja kvalitativnih ideala-tipova ( Veber ) kojim se isključuje kvantitativna generalizacija prirodnih nauka.

Pravi domen sociologije ljudskog duha, međutim, oštro je odvojen od drugih grana sociologije, a naročito od onih koje izučavaju materijalnu osnovicu društva ( geografsku, demografsku, ekološku, instrumentalnu, itd. ), kolektivnu psihologiju, čisto tehničke modele po-našanja ( naročito socijalna ekonomija ) i, konačno, od opšte sociologije, koja se bavi tipovima društvenih struktura ( grupe i oblici društvenosti ). Sociologija duhovnih funkcija koristi sva ta proučavanja, ali uvek u svoje sopstvene svrhe; proučava, na primer, partikularizovana otelotvorenja duhovnosti. Ova grana sociologije, sledstveno tome, tretira druge elemente društvene stvarnosti isključivo kao polazišta i kao podršku, ili kao spoljašnje činioce društvene promene koji se izučavaju sa genetičke tačke stanovišta.

Specifični karakter sociologije ljudskog duha, za razliku od svih ostalih socioloških disciplina, najjasnije se manifestuje u svojoj uzajamnoj zavisnosti od filozofije. U stvari, oblast 83 Vidi moje Eseje o sociologiji, 11-169. Temiin ..reciprocitet perspektiva" stvorio je Teodor Lit ( Theodor Litt, Individuum und Gemeinschaft — Pojedinac i društvo — 3. izd., 1926). U Sjedinjenim Državama su sličnu koncepciju razradili Kuli, Dž. Djui i naročito Dž.. H.. Mid ( Mead ). O primarima za reciprocitet perspektiva vidi moj članak: Mass Community and Communion ( Masovna zajednica i uže zajedništvo ), u: The Journal of Philosophy, avgust 1941

75

duhovnih značenja, vrednosti i ideja, kao i drugih izražavanja putem simbola, jeste predmet proučavanja i filozofije i sociologije saznajnog uma. Tu se filozofija i sociologija susreću. Da li se pri tom susreću kao neprijatelji ili kao prijatelji, da li se uzajamno isključuju, da li korikurišu jedna drugoj, ili sarađuju? To očigledno zavisi od tedencija u filozofiji i sociologiji. Dogmatski racionalizam, sensualistički empirizam i, čak, kriticizam,84 jesu filozofije koje su neprijateljski raspoložene prema bilo kojoj sociologiji duhovnih funkcija, baš kao što su to i sociološki naturalizam, pozitivizam, biheviorizam i formalizam. Filozofija i sociologija ljudskog duha mogu koegzistirati i sarađivati jedino ako se sve te tendencije eliminišu. Verujem da je jedna od velikih vrlina sociologije ljudskog duha činjenica da ona insistira na uklanjanju tih struja. Filozofija se bavi proučavanjem samog domena duha i proverava objektivnu težinu duhovnih vrednosti i ideja tako što ih integriše u duhovnu celinu. Ali da bi to postigla potrebne su joj sve činjenice koje se odnose na beskrajno partikularizovane aspekte i sektore duha koji se otelotvoruju u stvarnom životu i stavljaju na raspolaganje filozofiji kroz široko istraživanje sociologije ljudskog duha. Ova druga, proučavajući vrednosti i ideje kao funkcije društvenih struktura u okviru kojih se pojavljuju i, ne postavljajući pri tom pitanje objektivne valjanosti ili vrednosti, ima svakako potrebe za filozofijom. Filozofija je, dakle, ta koja uči sociologiju kako da razlikuje simbole od duhovne sadržine koja je simbolizovana. Filozofija, isto tako, jedina može pružiti sociologiji kriterije specifičnosti, suprotstavljenih vrednosti i logičkih ideja, kao i kriterije za diferenciranje moralnih, pravnih, estetskih i religioznih vrednosti. Nemoguće je, u stvari, proučavati društvenu stvarnost prava, moralnosti, religije ili estetike bez korišćenja kriterija koji se dobija filozofskom refleksijom i koji omogućava izolovanje — u stvarnosti — kolektivnog ponašanja i spoljašnjih obrazaca u funkeionisanju prava, morala, religije ili estetike. Na taj način sociologija ljudskog duha i filozofija imaju uzajamnu potrebu jedna za drugom. Nema sociologije znanja bez teorije znanja i vice versa. Nema teorije morala bez teorije sociologije moralnosti i vice versa. Nema sociologije religije bez filozofije religije i vice versa. I, na kraju, nema sociologije prava bez filozofije prava i vice versa.

No, kako možemo izbeći eventualni začarani krug? Jedino ako uvažimo neposredno kolektivno iskustvo, bilo logičko, pravno, moralno, estetsko ili religiozno, i to kao integralno iskustvo koje podrazumeva duhovne podatke kao i podatke dostupne čulima. U svojim poslednjim radovima Viljem Džems u Sjedinjenim Državama i Bergson, Rauh i fenomenolozi Huserl i Šeler u Evropi, pokazali su pravi put.85 Različite grane sociologije duhovnih funkcija i različite filozofske discipline samo su različiti načini korišćenja podataka beskrajno promenijivog, neposrednog, integralnog kolektivnog iskustva. Filozofska refleksija vodi od simbola do takvog iskustva i uspostavlja kriterije specifičnosti diferenciranog neposrednog iskustva. Sociologija ljudskog duha otkriva važnost za filozofiju kolektivnog aspekta ovog iskustva i objašnjava za svako od njegovih izdiferenciranih polja, beskrajne varijacije relevantnih podataka, u njihovoj partikularizaciji i funkcionalnom odnosu prema chrištvemm strukturama u kojima su otelotvorene.

84 Uporedi u vezi sa dogmatskim predrasudama kriticizma moj rad Pravno iskustvo i pluralistička filozofija prava ( Experience juridique et la philosophie pluraliste du Droit, 19 i dalje). 85 Uporedi sa stavovima ovih filozofa moj rad pomenut u napomeni 49,25-51, i Tendencije nemačke filozofije (napom. 47), passim. Moja gledišta o neposrednom iskustvu koncizno su izložena u mom radu Teorijski moral i nauka o običajima ( napom. 47), 125 i sledeće, 159-196.

76

Kasnije ćemo imati prilike da se vratimo ovom složenom problemu, posebno u zaključku na kraju knjige, u kome će se detaljmje raspravljati o odnosima između sociologije i filozofije prava. Zasada je dovoljno zaključiti da sociologija prava, u traganju za svojim pred-metom — društvenom činjenicom prava—ne može izbeći pozajmljivanje od filozofije jednog kriterija koji je vezan za specifičnost pravnih vrednosti. Sada se moramo pozabaviti definicijom prava, kako bismo se pripremili za tačno određivanje oblasti i problema sociologije prava.

Odeljak I. OBLICI DRUŠTVENOSTI I VRSTE PRAVA

(A) Klasifikacija oblika društvenosti I. Horizontalna klasifikacija oblika društvenosti razvija se na dva različita nivoa dubine:

direktna, spontana društvenost, i organizovana, odražena ( posredna ) društvenost. Spontana se rnanifestuje ii neposrednim stanjima kolektivnog uma, a takođe i u kolektivnim ponašanjima, i to bez obzira na to jesu li to uobičajeni načini postupanja koji se drže više ili manje elastičnih obrazaca ili kolektivni akti inovacije i kreacije. Organizovana društvenost, s druge strane, povezana je sa kolektivnim ponašanjima u meri u kojoj se ona drže obrazaca kristalizovanih u svešno stvorene šeme, koje su unapred fiksirane i kojima se nameće hijerarhizovano i centralizovano ponašanje. Na taj način, organizovana društvenost suprotstavlja se promenijivoj spontanosti kolektivnog uma i od njega je odvojena. Raznovrsni tipovi spontane društvenosti vrše samo više ili manje unutrašnji pritisak, delujući istovremeno u našoj svesti kao pritisak jednog stanja te svesti na drugo, a u kolektivnom životu kao pritisak jednog oblika spontane društvenosti na drugi. Organizovana društvenost, nasuprot tome, nameće sankcije i prinudu spolja. Ona je udaljena i odvojena većim ili manjim jazom od spontane infrastrukture koju, pod određenim okolnostima, može da prevaziđe. Karakter organizovanih suprastruktura zavisi od mere njihove uklopljenosti u spontane infrastrukture i u njihove posebne oblike. Na taj način, spontana društvenost uvek leži u osnovi organizovane društvenosti i ne izražava se u potpunosti u njoj. U isto vreme, pošto je spontana društvenost pokretljivija i di-namičnija nego organizovana društvenost, do sukoba i tenzija između ta dva dubinska sloja društvene stvarnosti dolazi neprestano. Zamrznute šeme organizovanih suprastruktura uvek zaostaju i stalno ih je potrebno razbijati eksplozijama i erupcijama spontane društvenosti. Više ili manje ovo je slučaj čak i sa demokratskim režirriima, u kojima organizacioni okviri ostaju široko otvoreni uticaju spontane društvenosti.

Uzevši u obzir činjenicu da je spontani sloj fundamentalan i da se distinkcije između organizovanih suprastruktura mogu učiniti samo vodeći računa o obimu u kome su one ukorenjene u spontane infrastrukture, moramo odložiti raspravu o ovim poslednjim distinkcijama do sledećeg odeljka u kome je reč o vertikalnim slojevima pravne stvarnosti.

II. U okviru spontane društvenosti moguće je prvo zapaziti društvenost po unutrašnjem prožimanju ili delimičnom spajanju u „Mi", nasuprot društvenosti stvorenoj jednostavnom međužavisnošću između mene, tebe, njega, njih, to jest, „odnosima sa drugima". To je suprotstavljenost između integracije i koordinacije, između kolektivne intuicije i simboličke komunikacije, između unije i ograničenog odnosa. Kad dođe do „Mi" ( „mi Amerikanci", „mi Francuzi", ,,mi Englezi", „mi proleteri", „mi intelektualci" ), to Mi uspostavlja monolitnu celinu, novu

77

jedinicu koja se ne može rastaviti u zbir njenih članova No, u isto vreme, ta celina nije suprotstavljena svojim članovima. Ovde je celina nerazdvojiva od delova, a delovi od celine. Ova recipročna imanenmost, koja se može označiti kao i uzajamna participacija jedinstva u pluralitetu i pluraliteta u jedinstvu, uvek je prisutna u MI ili, bar, u izvesnom stepenu. Mi znači interiornost i intimnost zajednice ( saveza, unije ) u probuđenom stanju. Ono ima intuitivnu osnovu. Njegov temelj su aktuelne kolektivne intuicije. Aktuelnost intuitivnog temelja društvenosti kroz međusobno prožimanje u fenomenu Mi određena je činjenicom da obrasci i simboli ovde igraju samo podređenu ulogu jer se, u krajnjoj analizi, njima pretpostavlja da Mi već postoji, i to u određenom stepenu. Uzmimo primer jezika. Niko neće potpuno osporiti veliki značaj jezika za približavanje svesti i za unutrašnju povezanost koja se između pojedinačnih svesti stvara ( uloga jezika u formiranju nacionalnog jedinstva dobro je poznata ). Međutim, da bi znaci i simboli jezika mogli proizvesti iste efekte kod svih koji ga govore, da bi sam jezik mogao da se formira, on se mora zasnivati na prethodnom zajedništvu svesti. Na taj način, jezik je samo. sredstvo rtojačavanja međusobnog prožimanja svesti; on nije temelj njihovog delirničnog spajanja u MI, jer se njima to spajanje podrazumeva. Prema tome, društvenost kao participacija u Mi može lako bez simboličkih posrednika; time što baš omogućava posredovanje kroz znake, obrasce i simbole, ona njima i dominira, i to zahvaljujući aktuelnosti kolektivnih intuicija, koje služe kao njihova osnova.

Potpuno je drugačija društvenost putem jednostavne konvergencije i međuzavisnosti. Tu su svest i ponašanja, iako formiraju jednu novu stvarnost kroz svoju saradnju, relativno zatvoreni jedno za drugo. Uprkos uzajamne povezanosti, oni u suštini ostaju različiti; njihova konvergencija, ako se tako može reći, ne dopire do njihove unutrašnjosti. Iako su orijentisani jedno na drugo, oni nastavljaju da prevazilaze celinu i da joj se suprotstavljaju. Umesto da se, makar i delimično, spajaju, oni se recipročno ograničavaju ili, čak, dolaze u sukob. Jedina aktuelna intuicija kod ovog oblika društvenosti je ona koja se odnosi na „stvarnost ostalih jastava" ( to jest, posebno izraženih entiteta — prim. prev. ), bez obzira na to da li su ti „ostali" — pojedinci, grupa ili totalitet, a ti „ostali" se prvenstveno osećaju kao prepreka ih udar na sebe. Međutim, sama veza niukom slučaju se ne doživljava kao intuitivno. Da bi se ta veza učvrstila i, uopšte, uspostavila, „ja, ti, on, oni" moraju se jedno drugom obratiti macima, obrascima ponašanja, simbolima — koji ovde dominiraju povezanošću. U ovim uslovirna svest i ponašanja samo komuniciraju među sobom, a ni do kakve komunikacije ne može doći bez posredovanja znakovima: recima, gestovima, izjavama, spoljnim znacima, značajnim ponašanjem. Na taj način, posrednički znaci, obrasci i simboli služe kao prvobitni temelj ovog oblika društvenosti. Na primer, kod poslova razmene, kod sklapanja ugovora i imovinskih odnosa, samo gestovi, usmene ili pisane izjave, spoljni znaci na kakvom predmetu i slično, mogu poslužiti kao efektivna osnova za vezu koju tom prilikom treba uspostaviti.

III. Drugi kriterijurn razlikovanja oblika društvenosti jeste intenzitet spontane društvenosti do koje dolazi delimičnim spajanjem. Kad je to spajanje izuzetno slabo i kad se njime iritegrišu samo površinska stanja mdivichialnih svesti, koje se otvaraju samo na površini ali ostaju zatvorene u svojim dubljim i ličnijim aspektima, imamo slučaj masa. Kad se spojene svesti otvaraju i uzajamno prožimaju na dubljem i intimnijem nivou, na kome se jedan bitni deo aspiracija ličnosti integriše u Mi, a da, ipak, ne doseže do maksimuma ove integracije, govorimo o zajednici. I, konačno, najintenzivniji stepen sjedinjenja ili fenomena Mi postiže se kada su

78

svesti maksimalno otvorene jedna prema drugoj, a najnedostupnije dubine našeg, „ja" ili jastva postaju integrisane u ovakvom spajanju ( što pretpostavlja stanja kolektivne ekstaze ); tada govorimo o zajedništvu u obliku prisne veze ili o užem zajedništvu.

Intenzitet spajanja i snaga pritiska niukom slučaju ne moraju jedno drugom odgovarati, nasuprot onome što bi se moglo pretpostaviti. U samoj stvari, baš kod masa, kod kojih spajanje svesti ostaje najbliže površini i gde njeni najdublji slojevi ostaju zatvoreni jedan prema drugom, pritisak društvenog na individualna „jastva" i jeste najjači. Nasuprot tome, što više delimično spajanje svesti obuhvata i integriše dublje slojeve našeg ja, to je manji pritisak društvene spontanosti koji osećamo. Pritisak je manji kod zajednice nego u slučaju masa, a slabiji je u užem zajedništvu nego u zajednici, jer je, u stvari, smanjen do tačke na kojoj gotovo nije uočljiv. Osim toga, intenzitet i obim društvenosti putem uzajamnog prožimanja ne idu ruku pod ruku. Što su intenzivniji, to su uži, a što su širi, to su manje intenzivni. Tako se, po pravilu, zajedništva realizuju samo u vrlo ograničenim krugovima ( pre u sekti nego u Crkvi, pre u posebnom sindikatu nego u savezu sindikata, itd. ). I, obrnuto, društvenost u formi masa ima sposobnost da se proširi do najširih totaliteta. Ovo je provereno kod fenomena rascepa ili šizme, što je opasnost koja je prisutna u svakom užem zajedništvu u meri u kojoj je reč o pravoj društvenosti. Tako je, na primer, u Crkvi, verskoj sekti, mističnom ( magijskom ) bratstvu, masonskoj loži, itd., gde je društvenost na stepenu uskog zajedništva dominantna ( zajedništva sledbenika iste dogme, posvećeni pripadnici koji učestvuju u istom magijskom ili simboličkom obredu ), čim dođe do slabljenja zajedništva ili do većih promena ( radi zamene društvenošću na nivou zajednica ili masa ), samo postojanje grupe dovedeno u pitanje. Ona je u tom slučaju izgubljena ako nije moguće njeno uspostavljanje u ograničenijem krugu posvećenih, koji nastavljaju da učestvuju u zajedništvu. Rascep i šizma tada postaju jedina sredstva očuvanja pređašnjeg jedinstva.

Sledstveno tome, najveća ravnoteža uspostavlja se između jedinstva i širenja u prosečnom obliku, u meri u kojoj se u obzir uzima intenzitet međusobnog prožimanja; prema tome, zajednica je najstabilniji oblik društvenosti, oblik u najvećoj meri sposoban za neprestanu realizaciju u okviru grupe, dok usko zajedništvo i mase često ostaju u latentnom stanju, postajući aktuelni samo pod izvesnim određenim ustavima.

IV. Manifestacije društvenosti putem jednostavnog približavanja ( konvergencije ), izjednačavanja i ograničavanja ili „odnosa sa drugima", bilo da su među pojedincima ili među grupama, diferenciraju se prema intenzitetu stepena približavanja, razdvajanja ili kombinacije jednog i drugog. „Odnosi sa drugima" su proces uspostavljanja veze ili razdvajanja između grupa i pojedinaca. Da bi došlo do razdvajanja, kao i do pridruživanja, više ili manje izolovanih svesti i ponašanja koji komuniciraju samo posredstvom znakova, potrebno je da postoji izvesna konvergencija u odnosu na konkretan sadržaj koji je izražen standardom i baš taj sadržaj i postaje predmet kretanja ka približavanju ili razdvajanju. Čak i pojedinci ili grupe koje ulaze u sukob ili se priključuju bici, moraju prvo da se „okupe" (konvergiraju) oko jednog istog objekta želja, potreba, interesa — u vezi sa kojima ne uspevaju da postignu sporazum ( u smislu njihove podele ). U tom smislu, nema neprijateljstva, borbe ili sukoba bez konvergencije u jednom istom znaku, konvergencije koja prethodi svim tenzijama, sudarima, ograničenjima ili ujednačavanjima.

79

Odnosi sa drugima, kao odnosi zasnovani na privlačnosti suprotnih polova, različiti tipovi drugih privlačnosti, prijateljstvo, jednostrana simpatija, radoznalost i ljubav, kao i odnosi zasnovani na poklonu i ustupcima u znak izrriirenja, jesu primeri odnosa približavanja ili raprošmana. Najupadljiviji primeri odnosa razdvajanja su izvesni međugrupni odnosi, kao borbe klasa i profesija, sukobi između potrošača i proizvođača, borbe između naroda, itd. Do tih društvenih odnosa razdvajanja često dolazi između Mi, u okviru kojeg spoljne borbe izazivaju jačanje delimičnog spajanja svesti, i ponašanja. Rašireniji i češći od ovih odnosa sa drugima u kojima je reč o razdvajanju i borbi, jesu strukturalno mešoviti odnosi sa drugima. I baš u njima i dolazi do završavanja sukoba i borbi. Mešoviti odnosi sa drugima, bez obzira da li su među grupom ili među pojedincima, sastoje se od istovremenog procesa raprošmana — u jednom pravcu, i separacije u drugom. U takvim mešovitim odnosima pristup se ostvaruje u razdvajanju, a razdvajanje u pristupanju. Primeri se odnose na razmene, ugovorne odnose, kredite, razne vrste obećanja, itd.

Nema odnosa bez naslanjanja na spajanje, na međusobno pro-žimanje, na ranije postojeće „Mi", koje može po intenzitetu biti i slabo, ali je uvek neophodno. Činjenica naglašena na početku ove rasprave — da su odnosi međusobne zavisnosti nužno povezani sa znacima, jasno otkriva potrebu postojanja kolektivnih intuicija, i to bar u latentnom ih početnom stanju; obrasci i simboli, naime, kao sredstva povezivanja svesti i ponašanja, moraju označavati jednu te istu stvar svima i tako poslužiti kao sredstvo komunikacije. Komuniciranje putem znakova je nemoguće bez te neposredne i intuitivne sjedinjenosti, koja je i njen temelj. Na taj način sjedinjenost ( unija ), društvenost putem spajanja ( fuzije ) preovlađuje nad društvenošću stvorenom međusobnom zavisnošću; „Mi" preovlađuje nad odnosom između ja, ti, on, oni, baš kad što i društveno pravo koje nastaje kroz uzajamno prožimanje — kao sto ćemo videti u daljem tekstu — preovlađuje nad među-individualnim pravom koje proističe iz odnosa sa drugima.

V. Društvenost putem delimične fuzije može se podeliti, s obzirom na funkcije, na jednofunkcionalne, multifunkcionalne i suprafunkcionalne oblike. Funkcija je samo jedan aspekt zajedničkog zadatka koji treba obaviti i sasvim je različita od cilja ( utvrđenog unapred u statutu i povezanog samo sa organizovanim suprastrukturama ); ona je pokretljivi deo kolektivne akcije, izraz aspiracije u društvenosti koja je nastala fuzijom ( i ciljeva i vrednosti kojima teži ). Društvenost je jednofunkcionalna kad njena aktivnost nalazi svoj izraz u jednom jedinom zadatku, to jest, ako je inspirisana jedinstvenom vrednošću i ispoljena u samo jednoj svrsi ( na primer, delimično udruživanje radnika u fabrici, članova sindikata, itd. ). Ona je multifunkcionalna kad postoji više zadataka inspirisanih različitim svrhama i vrednostima ( na primer, delimično udruživanje građana jedne države ili članova neke organizacije u sferi ekonomije, koja okuplja proizvođače i potrošače ). Konačno, suprafunkcionalna je ona u kojoj je reč o ukupnosti zadataka; u ovakvoj celini nemoguće je razlikovati pojedinačne aspekte ( na primer, delimično udruživanje pripadnika nacije ili međunarodnog društva ).

Jednofunkcionalna društvenost se obično integriše u multi-funkcionalnu, a ova druga u suprahinkcionalnu društvenost koja, samim tim, drži primat S druge strane, samo oblici spontane društvenosti mogu biti suprafunkcionalni, dok su organizovane suprastrukture nasuprot tome, nužno funkcionalne jer se njihov racionalni i odraženi ( reflektovani ) šematizam, zasnovan na već kristalisanim i učvršćenim ciljevima, nikad ne može izraziti u totalitetu svrha i

80

vrednosti kojima se teži; svaki cilj, kao takav, predstavlja osiromašenu intelektualnu sliku svrhi i vrednosti. Tako, retka ostvarenja suprafunkcionalne društvenosti nužno nalaze svoj izraz samo u mnogostrukosti organizovanih suprastruktura, koje se ne mogu svesti jedna na drugu. Konačno, klašifikovanje delimičnih fuzija na jednofunkcionalne, multifunkcionalne i suprafunkcionalne, pored klasifikacije na mase, zajednice i zajedništva, dovodi do sleđećeg zaključka: mase i uska zajedništva — najslabiji i najjači stepeni uzajamnog prožimanja svesti i ponašanja, naginju ka jednofurikcionalnoj društvenosti, dok srednju kategoriju — zajednicu, najviše privlači multifunkcionalna društvenost.

Kriterijum funkcionalnosti nije primenljiv samo na oblike društvenosti već i na tipove grupacija i oni mogu biti bilo jednofunkcionalni, bilo mutli ili suprafunkcionalni. Međutim, kod njih su ove karakterizacije nestabilne u meri u kojoj zavise od promenljive aktuelnosti odgovarajućih oblika društvenosti.

VI. Dok jednofunkcionalna društvenost uvek služi posebnom interesu a suprafunkcionalna samo zajedničkom interesu, multifunkcionalna društvenost može, u skladu sa okolnostima, služiti i posebnom i zajedničkom interesu, Međusobna prožimanja služe zajedničkom interesu kad uspeju da uravnoteže sukobljene interese najednom horizontu koji je dovoljno širok da ne povredi druge podjednake vrste interesa koji se mogu pojaviti. Zato zajednički interes ne znači i identičan interes svih, jer takva jednakost interesa ne postoji i ne može postojati, čak ni u istoj zajednici, istoj grupi ili kod istog pojedinca — uvek razdiranih konfliktima između suprotstavljenih i ekvivalentnih interesa ( na primer, interesi proizvođača, potrošača, građana, itd.). Zajednički interes je, jednostavno, nestabilna ravnoteža suprotstavljenih interesa, s tim što ima toliko innogostrukih i ekvivalentnih aspekata zajedničkog interesa koliko ima mogućnosti uravnotežavanja suprotstavljenih interesa različitih vrsta. Ovakve ravnoteže su, prema tome, u suštini veoma promenljive, tako da multifunkcionalna uzajamna prožimanja mogu služiti i samo jednom aspektu zajedničkog interesa, iako u tome ne uspevaju uvek. Često, ona to samo zaslužuju. U tom smislu je služenje zajedničkom interesu pitanje konkretne činjenice i ništa nije pogrešnije nego pripisati monopol predstavljanja zajedničkog interesa posebnoj vsti delimičnog spajanja ili posebnom tipu grupe ( jer je sposobnost uravnotežavanja suprotstavljenih interesa u okviru stvarne kolektivne jedinice beskrajno promenljiva veličina, koja zavisi i od kombinacije različitih oblika društvenosti ).

Konačno, moramo naglasiti da tri stepena intenziteta delimičnog spajanja, u meri u kojoj imaju multifunkcionalni karakter, imaju podjednaku sposobnost služenja zajedničkom interesu; mase su, na primer, a takođe i zajednice, sposobne da ga, služe koliko i najuža zajedništva.

81

Nikos Pulancas

UVOD

DRUŠTVENE KLASE I NJIHOVA PROŠIRENA REPRODUKCIJA

Cilj ovih uvodnih napomena nije u tome da se izloži sistematizovana marksistička teorija o društvenim klasama, koja prethodi konkretnim analizama izvršenim u ogledima što slede: saglasno liniji izlaganja, koje se pridržavamo u ovom tekstu, teorijske analize će biti tesno povezane sa konkretnim analizama koje se izlažu u skladu sa njima. Cilj ovih napomena je da postave određene putokaze i sasvim opšte tačke raspoznavanja, što će olakšati čitanje ogleda u kojima će ti putokazi i tačke biti preuzimani i produbljivani.86

Šta su društvene klase u marksističkoj teoriji?

1. Društvene klase su skupine društvenih agensa, određenih uglavnom, mada ne isključivo, njihovim mestom u procesu proizvodnje, tj. u ekonomskoj oblasti. U stvari, o glavnoj ulozi ekonomskog položaja trebalo bi govoriti samo kada je reč o određivanju društvenih klasa. Marksizam smatra da ekonomika igra presudnu ulogu u načinu proizvodnje i u društvenoj formaciji. Međutim, politika i ideologija — ukratko, nadgradnja — igraju takođe veoma značajnu ulogu. U stvari, kadgod Marks, Engels, ili Mao Ce Tung pristupaju analizi društvenih klasa, oni se ne ograničavaju samo na ekonomski kriterij, već se izričito pozivaju na političke i ideološke kriterije. 2. Za marksizam, društvene klase označavaju, u jednom te istom kretanju, suprotnosti i klasnu borbu: društvene klase ne postoje prethodno kao takve da bi zatim stupile u klasnu borbu ( to bi moglo navesti na pretpostavku da klase mogu postojati bez klasne borbe ). Društvene klase se

86 Ovde razvijam i pojašnjavam analize iz mog dela Pouvoir poli'tique et Classes sociales. Naime, u njih unosim ispravke koje su započete u mom delu Fascisme et Dictature. Međutim, istovremeno za-državam njihove teorijske okvire i bitne stavove. U stvari, iako su neki naši tekstovi bili shvatani i široko prihvatani kao tekstovi koji su proizašli iz identične „problematike", među pojedinim tekstovima su od samog početka postojale bitne razlike. Tako su u domenu istorijskog materijalizma već postojale bitne razlike između Pouvoir politique i Balibarovog ekonomističkog i strukturalističkog teksta Les concepts fondamentaux du materialisme historique u delu Lire le Capital, 1966. ( prevedeno kod nas pod naslovom Kako čitati Kapital, izd. Centar za kulturnu delatnost Saveza socijalističke omladine, Zagreb, 1975 ). Iste razlike su postojale između Balibara i Bettelheima ( ovo govorim samo u svoje ime ). Razlike su sada još jasnije, budući da je Balibar izvršio sopstvenu kritiku, doduše samo u odnosu na neke stavove ( Sur la dialectique hxstorique, u časopisu ta Pensie, avgust 1973 ). Ko pročita taj njegov napis, lako će shvatiti da se veliki broj stavova na koje se odnosi ta Balibarova samokritika ( pitanje klasne borbe, shvatanje načina proizvodnje, njegovog odnosa prema društvenoj formaciji, poimanje datih okolnosti, pitanje instanci itd. ) tiče upravo onih pitanja oko kojih su već postojale razlike u našim tekstovima. To znači da, bar kada sam ja u pitanju, ostajem pri bitnim analizama iz mojih prethodnih radova, ali unosim u njih izvesne ispravke.

82

podudaraju sa klasnom praksom, tj. sa borbom klasa, a nalaze se suprotstavljene jedne drugima. 3. Klasno određenje se podudara sa klasnom praksom — sa borbom — i proširuje se na ideološke i političke odnose, ali isto tako određuje objektivna mesta agensa u društvenoj podeli rada: ta mesta su nezavisna od volje tih agensa. Može se, dakle, reći da društvenu klasu definiše njeno mesto u ukupnosti društvene prakse, tj. njeno mesto u ukupnosti društvene podele rada, što podrazumeva političke i ideološke odnose. U tom smislu društvena klasa je određen koncept koji označava delovanje baze u društvenoj podeli rada ( društveni odnosi i društvena praksa ). Otuda to mesto obuhvata ono što nazivam strukturalnim klasnim određenjem, tj. samo postojanje određene baze — odnosi proizvodnje, mesta na kojima se vrše politička i ideološka dominacija-subordinacija —- u klasnoj praksi: klase postoje samo u klasnoj borbi. 4. To strukturalno klasno određenje, koje postoji samo kao klasna borba, mora se, međutim, razlikovati od klasne pozicije u određenim prilikama:87 ti uslovi predstavljaju tačku u kojoj je koncentrisana uvek svojevrsna istorijska individualnost određene društvene formacije, ukratko konkretna situacija klasne borbe. U stvari, insistiranje na značaju političkih i ideoloških odnosa u klasnom određenju, na činjenici da klase postoje samo kao klasna borba ( praksa ), ne bi trebalo shvatati kao „voluntarističko" svođenje klasnog određenja na klasnu poziciju: značaj toga je očigledan kada u određenim okolnostima vidimo da postoji distanca između strukturalnog klasnog određenja i klasne pozicije. Da bismo to učinili jasnijim, iznosim ovde jednostavnu šemu koja će kasnije biti objašnjena: 87 Autor u celom svom delu upotrebljava izraz konjunktura (conjunture), koji kod nas pretežno ima ekonomsko značenje ( stanje na tržištu s obzirom na odnos ponude i tražnje ). Međutim, konjunktura u prenosnom smislu označava povoljan sticaj okolnosti, pogodnu priliku, odnosno date okolnosti. Stoga smo u prevodu zadržali upravo te izraze kako bismo izbegli eventualne nesporazume oko značenja reči konjunktura. (Prim. prev.)

83

KLASNA PRAKSA / BORBA

STRUKTURALNO ODREĐENJE OKOLNOSTI / MESTO KLASA KLASNA POZICIJA

IDEOLOGIJA

Odnosi ideološke dominacije/ subordinacije

Ideološka borba POLITIKA Odnosi političke dominacije/

subordinacije Politička borba

EKONOMIKA

Odnosi proizvodnje/ odnosi eksploatacije

Ekonomska borba

a) Društvena klasa, deo klase ili sloj klase mogu imati klasnu poziciju koja ne odgovara njihovim interesima koji su i sami omeđeni svojim klasnim određenjem kao horizontom svoje borbe. Tipičan primer pruža radnička aristokratija koja u određenim okolnostima zauzima upravo pozicije buržoaske klase. To, međutim, ne znači da ona postaje deo buržoazije: usled svog strukturalnog klasnog određenja ona ostaje deo radničke klase i, prema recima samog Lenjina, čini „sloj" radničke klase. Drugim rečima, njeno klasno određenje ne svodi se na njenu klasnu poziciju. Ali uzmimo obrnut slučaj: klase, delovi ili slojevi drugih klasa — upravo sitna buržoazija — mogu u konkretnim okolnostima zauzimati proleterske pozicije, odnosno pozicije bliske pozicijama radničke klase. To, međutim, ne znači da usled toga te klase, delovi ili slojevi klasa postaju deo radničke klase. Ovde ćemo navesti samo jedan prost primer: pogonski tehničari zauzimaju ponekad pozicije proleterske klase, a ponekad — recimo za vreme štrajkova — stavljaju se na stranu radničke klase. To, međutim, ne znači da oni usled toga čine deo radničke klase; ovo zbog toga što se njihovo strukturalno klasno određenje ne može svesti na njihovu klasnu poziciju, šta više: upravo zbog svog klasnog određenja, ta skupina je čas na strani radničke klase, a čas na strani buržoazije ( buržoaske klasne pozicije ): kao što tehničari nisu deo radničke klase kad staju na njenu stranu, tako isto nisu ni deo buržoaske klase kada zauzimaju

DR

UŠT

VEN

A P

OD

ELA

RAD

A

Klas

e, d

elov

i kla

sa, s

loje

vi,

Dru

štve

ne k

ateg

orije

Stra

tegi

jski

kon

cept

i: dr

uštv

ene

snag

e,

blok

na

vlas

ti, “n

arod

”

84

buržoaske klasne pozicije. Svoditi strukturalno klasno određenje na klasnu poziciju, znači napustiti objektivno određenje mesta društvenih klasa i zameniti ga „racionalnom" ideologijom „društvenih pokreta". b) Jasno se vidi da se već ideološki i politički odnosi, tj. mesta političke i ideološke dominacije-subordinacije tiču strukturalnog klasnog određenja: dakle, nije reč o objektivnom mestu koje bi se, u odnosima proizvodnje, ticalo samo ekonomskog položaja, pri čemu bi se politički i ideološki elementi ispoljavali jedino u klasnim pozicijama. Ne radi se — shodno jednoj dobro znanoj dvosmislici — o ekonomskoj „bazi" koja bi s jedne strane sama određivala mesta klasne borbe, a s druge strane bi se proširivala na domen politike i ideologije: ta dvosmislica danas često poprima vid razlikovanja između „klasnog ( ekonomskog ) položaja" i političko-ideoloških klasnih pozicija. Strukturalno klasno određenje odnosi se na ekonomsku, političku i ideološku borbu, a svaka od tih borbi se ispoljava kroz klasne pozicije u određenim okolnostima. Ovo takođe znači da ovde prisutne analize nemaju veze ni sa hegelijanskom šemom, sa šemom o klasi po sebi ( ekonomski položaj klase, objektivno određenje klase jedino putem procesa proizvodnje ), niti sa šemom o klasi za sebe ( klasa koja ima sopstvenu „klasnu isvest" i autonomnu političku organizaciju = klasna borba ) kako ju je Lukač nazvao u skladu sa marksističkom tradicijom. To sa svoje strane znači:

a) da se objektivno klasno mesto u procesu proizvođenja mora ( kada je u pitanju određena klasa ) nužno izraziti kroz delovanja na celinu njenog strukturalnog određenja, tj. i kroz specifično mesto te klase u političkim i ideološkim odnosima društvene podele rada. Kazati, na primer, da u ekonomskim odnosima postoji radnička klasa, nužno podrazumeva da ta klasa zauzima specifično mesto u ideološkim i političkim odnosima, čak i ako ona — u određenim zemljama i u određenim istorijskim razdobljima mora imati sopstvenu „klasnu svest" ili autonomnu političku organizaciju. Time se želi reći da se u takvim slučajevima — čak i ako je ona jako zaražena buržoaskom ideologijom — samo ekonomsko postojanje te klase izražava kroz specifičnu materijalnu političko - ideološku praksu koja se probija kroz njen buržoaski „jezik": to je upravo ono što je Lenjin, doduše sasvim opisno, označavao kao klasni nagon. Da bi se to razumelo, potrebno je potpuno raskinuti sa shvatanjem ideologije kao „sistema ideja." ili povezanog „govora", tj. treba ideologiju shvatiti kao celinu materijalne prakse. Ovim želimo ukazati na greške čitavog niza ideologija o „integraciji" radničke klase, tj. hoćemo reći sledeće: da bi u svim oblastima društvene stvarnosti došlo do klasne borbe, uopšte nije potrebno imati sopstvenu „klasnu svest" i autonomnu političku organizaciju klasa koje se bore:

b) ono što se podrazumeva pod sopstvenom glasnom svešću" i autonomnom političkom organizacijom ( u slučaju radničke klase to su postojanje revolucionarne proleterske ideologije i autonomne partije klasne borbe ) primenjuje se na klasne pozicije i na određene okolnosti, stvarajući tako uslove za intervenciju klasa kao društvenih sila. 5. Glavni aspekt analize društvenih klasa svakako su njihova mesta u klasnoj borbi, a ne oni koji čine te klase. Društvene klase nisu empirijske grupe individua — društvene grupe —

85

„sastavljene" od zbira tih individua: odnosi između tih agensa nisu, dakle, inter individualni. Klasna pripadnost raznih agensa zavisi od klasnih mesta koja oni zauzimaju: ona se, uostalom, razlikuju od klasnog porekla — socijalnog porekla — tih agensa. Značaj tih pitanja će se jasno sagledati prilikom razmatranja problema reprodukcije društve- nih klasa i njihovih agensa. Za sada ukazujemo:

a) da pitanje koje treba stalno postavljati o odnosu društvenih klasa i njihovih agensa nije pitanje klase kojoj pripada upravo ovaj ili onaj individuum ( načajne su društvene skupine ), niti pitanje statističkih i krutih empirijskih granica „društvenih grupa" ( značajne su klase u klasnoj borbi );

b) da prvo pitanje koje u tom smislu treba postaviti, nije pitanje „socijalnih nejednakosti" grupa ili individua: socijalne nejednakosti nisu ništa drugo do rezultat delovanja društvenih ( klasa na agense, tj. delovanja objektivnih mesta koje oni zauzimaju; te nejednakosti mogu nestati jedino ukidanjem podela društva na klase. Sve u svemu, kada je reč o klasnom društvu nije u pitanju nejednakost „šansi" „individua", pri čemu se uvek smatra da šanse postoje i da one zavise ( ili bezmalo zavise ) samo od individua, tj. da najsposobniji i najbolji uvek mogu da se vinu iznad svoje „društvene sredine". 6. Mesto u ekonomskim odnosima igra glavnu ulogu u određenju društvenih klasa, Šta se u marksističkoj teoriji podrazumeva pod pojmom „ekonomski"? Proces proizvodnje određuje ekonomsku oblast ( ili prostor ), a odnosi proizvodnje određuju mesto agensa, njihovo raspoređivanje u društvene klase. Razume se, ono što nazivamo ekonomskim ne obuhvata jedino proizvodnju, već ukupan ciklus proizvodnje-potrošnje-raspodele društvenog proizvoda, „trenutke" koji se, u svom jedinstvu, javljaju kao „trenuci" procesa proizvodnje. U kapitalističkom načinu proiz-vodnje reč je o ciklusu ukupne reprodukcije društvenog kapitala: proizvodni kapital — robni kapital — novčani kapital. Ali u tom jedinstvu odlučujuću ulogu ima proizvodnja. Razlikovanje društvenih klasa na tom nivou ne počiva na veličini dohotka, niti je to razlika između „bogatih" i „siromašnih", kako je smatrala cela premarksistička tradicija i kako još danas misli niz sociologa. Stvarna razlika u veličini dohodaka samo je posledica odnosa proizvodnje. Šta je to proces proizvodnje i šta su odnosi proizvodnje koji čine taj proces? U procesu proizvodnje najpre nailazimo na proces rada koji, opšte uzev, označava odnos čoveka prema prirodi. Ali taj proces rada se uvek ispoljava kroz istorijski određen društveni oblik. On nastaje samo u svom jedinstvu sa odnosima proizvodnje. U društvu podeljenom na klase, odnosi proizvodnje nastaju kroz dvostruku vezu koja obuhvata odnose ljudi prema prirodi u materijalnoj proizvodnji. Dvostruka veza se ogleda u odnosima agensa proizvodnje prema predmetu i sredstvima rada ( proizvodne snage ), kao i u međusobnim odnosima ljudi, u klasnim odnosima.

Te dve veze se, dakle, odnose na:

86

a) vezu između neradnika ( vlasnika ) i predmeta i sredstava rada; b) vezu između neposrednog proizvođača ( ili neposrednog radnika ) i predmeta i

sredstava rada. Te veze imaju dva aspekta:

a) ekonomsko vlasništvo: pod time se podrazumeva stvarna ekonomska kontrola nad sredstvima za proizvodnju, tj. vlast da se sredstva za proizvodnju koriste na određen način i da se usled toga raspolaže dobijenim proizvodima; d) državina ( posedovanje ): pod ovim se podrazumeva pravo upotrebe sredstava za proizvodnju, tj. upravljanja procesom rada. 6.1. U svakom društvu podeljenom na klase, prva veza ( vlasnik/sredstva za proizvodnju ) uvek se poklapa sa prvim aspektom: vlasnici imaju stvarnu kontrolu nad sredstvima za proizvodnju i tako eksploatišu neposredne radnike, izvlačeći im na razne načine višak rada.

Ali to vlasništvo označava stvarno ekonomsko vlasništvo, stvarnu kontrolu nad sredstvima za proizvodnju, te se razlikuje od pravog vlasništva, osveštanog pravom, vlasništva koje predstavlja nadgradnju. Razume se, pravo pruža opštu sudsku zaštitu ekonomskom vlasništvu, ali može se desiti da se oblici pravog vlasništva ne podudaraju sa stvarnim ekonomskim vlasništvom. U tom slučaju ovo potonje je presudno za određivanje mesta društvenih klasa, tj, vladajuće-eksploatatorske klase. 6.2. Druga veza, tj. veza između neposrednih proizvođača — radnika — i sredstava i predmeta rada, jeste ona veza koja, u okviru odnosa proizvodnje, određuje eksploatisanu klasu. Zavisno od raznih načina proizvodnje, taj odnos može imati različite oblike. U „pretkapitalističkim" načinima proizvodnje, neposredni proizvođač nije bio potpuno „odvojen" od sredstava i predmeta rada. Uzmimo, na primer, feudalni način proizvodnje: iako je feudalac imao pravno i ekonomsko vlasništvo nad zemljom, kmet je posedovao svoj komad zemlje, bio je zaštićen običajnim pravom, te ga feudalac nije mogao lako i jednostavno izvlastiti: da bi se to učinilo, u Engleskoj je, na primer, bio potreban čitav jedan krvav proces enclosures88 na prelasku iz feudalizma u kapitalizam. Marks je taj proces nazvao prvobitnom akumulacijom kapitala. U tim načinima proizvodnje vladajući oblik eksploatacije ogledao se u neposrednom izvlačenju viška rada kroz, recimo, kuluk ili porez u naturi. Time želimo reći da je postojala razlika između ekonomskog vlasništva i državine; naime, vlasništvo i državina nisu nastajali iz istog odnosa vlasnici/sredstva za proizvodnju. U kapitalističkom načinu proizvodnje, nasuprot tome, neposredni proizvođači — radnička klasa — potpuno su izvlaščeni od svojih sredstava rada, jer kapital poseduje i ta sredstva. Upravo taj

88 Enclosures (ograđivanje). U poglavlju o prvobitnoj akumulaciji (Kapital, I) Marks govori o tome da je poseban oblik pljačke narodne zemlje predstavljalo ograđivanje opštinske zemlje. Početkom XVIII veka engleski zemljoposednici su na taj način „sami sebi poklanjali narodnu zemlju u privatnu svojinu, dekretima narodne eksproprijacije". Ta pljačka je svoj parlamentarni oblik dobila u Bills for Enclosures of Commons (Zakoni o ograđivanju opštinske zemlje). — Prim. prev.

87

završni oblik odvajanja radnika od njihovih sredstava za proizvodnju dovodi do pojave onoga što Marks naziva „pukim radnikom". Radnik poseduje samo svoju radnu snagu koju prodaje (radna snaga). Ta presudna promena položaja neposrednih proizvođača u odnosima proizvod-nje dovodi do toga da sam rad postaje roba, tj. da nastupa generalizacija robnog oblika, a ne obrnuto: rad kao roba nije rezultat prethodne generalizacije dobro poznatih „robnih odnosa". Ovde se, dakle, višak rada na izvlači neposredno, već radom otelovljenim u robi, tj. stvaranjem i prisvajanjem viška vrednosti.

7. Dakle, lepo se vidi: 7.1. s jedne strane, da odnose proizvodnje valja uzimati u vezi sa odnosima koji ih čine i u

njihovom jedinstvu sa procesom rada: time se zaokružuje vladajući odnos eksploatacije koji karakteriše određen način proizvodnje i koji na osnovu tog vladajućeg odnosa određuje eksploatisanu klasu. Ne bi se trebalo držati jedino odnosa vlasništva, te na osnovu tog vla-dajućeg odnosa u izvesnom smislu negativno određivati kao pripadnike eksploatisane klase one koji nemaju ekonomsko vlasništvo, tj. one koji nisu vlasnici. Polazeći od tog odnosa, eksploatisana klasa ( osnovna eksploatisana klasa: radnička klasa u kapitalističkom načinu proizvodnje ) obavlja proizvodan rad u tom načinu proizvodnje: otuda, u kapitalističkom načinu proizvodnje oni koji nisu vlasnici, nisu istovremeno radnici.

7.2. S druge strane, da se proces proizvodnje ne određuje „tehnološkim" merilima, već odnosima agensa prema sredstvima rada i njihovim međusobnim odnosima, dakle, jedinstvom procesa rada, „proizvodnih snaga" i odnosa proizvodnje. Proces rada i proizvodne snage, uključivši „tehnologiju", ne postoje po sebi, već uvek u konstitutivnoj vezi sa odnosima proizvodnje. Otuda se u društvu podeljenom na klase ne može govoriti o neutralnom „proizvodnom" radu, o „proizvodnom radu" po sebi. U svakom načinu proizvodnje podeljenom na klase, proizvodan je samo onaj rad koji odgovara odnosima proizvodnje tog načina, tj. koji dovodi do specifičnog i vladajućeg oblika eksploatacije. Proizvodnja u takvim društvima istovremeno označava podelu na klase, eksploataciju i klasnu borbu.

8. Iz ovoga proizilazi da, na ekonomskom planu, najamnina ne određuje radničku klasu: najamnina je jedan oblik raspodele društvenog proizvoda, koji obuhvata tržišne odnose i „ugovorne" oblike kupovine i prodaje radne snage. Ako su svi radnici u najamnom odnosu, to ne znači da su radnici svi oni koji se nalaze u tom odnosu — ovo zbog toga što svi koji su u najamnom odnosu nisu obavezno proizvodni radnici. Ako društvene klase, na ekonomskom planu, ne određuje podela u okviru lestvice „dohotka" — bogati/siromašni — one su još manje određene položajem njihovih pripadnika u hijerarhiji najamnina. Razume se, taj položaj može biti značajan pokazatelj klasnog određivanja, ali on je, u stvari, samo posledica. To je, uostalom, slučaj i sa onim što obično nazivamo socijalnim nejednakostima: „podela dobiti", raspodela dohotka, poreski sistem itd. Kao i ostale socijalne nejednakosti, hijerarhija u najamninama nije neka lestvica ili pravolinijsko kontinuirano, homogeno stepenište sa

88

odmorištima ili kaskadama, stepenište na kome bi individue ili grupe bile situirane, i to „više grupe" iznad „nižih": hijerarhija u najamninama je rezultat klasnih barijera.

8.1. Kada smo to kazali, valja podvući da klasne barijere i njihova proširena reprodukcija dovode do specifičnih socijalnih nejednakosti usredsređenih na pojedine skupine agensa; te skupine agensa raspoređene su u razne klase: to je slučaj sa mladima i starima, a da ne govorimo o ženama, o slučaju koji je druge prirode i mnogo složeniji. Ovo zbog toga što se kod žena ne radi jednostavno o tome da na njih delu ju unapred određeni efekti podele društva na klase, već je reč upravo o posebnoj povezanosti — u okviru društvene podele rada — između podele na klase i podele na polove. 9. Dakle, proces proizvodnje jeste jedinstvo procesa rada i odnosa proizvodnje. Međutim, proces rada, uključivši tehnologiju i tehnički proces, ne igra dominantnu ulogu u tom jedinstvu: odnosi proizvodnje uvek dominiraju nad procesom rada i nad proizvodnim snagama, utiskujući u njih svoj pečat i oblik. Upravo ta dominacija odnosa proizvodnje nad proizvodnim, snagama daje njihovoj povezanosti oblik procesa proizvodnje i reprodukcije. 9.1. Konstitutivna uloga političkih i ideoloških odnosa u strukturalnom određenju društvenih klasa

proizilazi upravo iz te dominantne uloge odnosa proizvodnje nad proizvodnim snagama i nad procesom rada. Odnosi proizvodnje i odnosi koji ih čine ( ekonomsko vlasništvo/državina ) ispoljavaju se kroz vlast koja iz njih proističe, kroz klasnu vlast: konstitutivno vezanu za političke i ideološke odnose koji je osveštavaju i ozakonjuju. Ti odnosi nisu jednostavno nadzidani na odnose proizvodnje „koji su već tu", nego su sami prisutni u konstituisanju odnosa proizvodnje ( oni dobijaju specifičan oblik u svakom načinu proizvodnje ). Proces proizvodnje i eksploatacije je u isto vreme proces reprodukcije odnosa političke i ideološke dominacije/subordinacije.

9.2. To najzad znači da u položaju koji društvene klase zauzimaju u okviru odnosa proizvodnje, društvena podela rada, onakva kakva se iskazuje kroz specifičnu prisutnost političkih i ideoloških odnosa u procesu proizvodnje, dominira nad tehničkom podelom rada: posledicu toga videćemo vrlo jasno upravo u pitanju „upravljanja i nadzora" nad procesom rada, ali takođe i u pitanju određenja klase pogonskih inženjera i tehničara. Ukažimo jednostavno na to da se odlučujuća uloga podele na „manuelni i intelektualni rad" u određenju društvenih klasa može shvatiti jedino ako se vodi računa o tim temeljnim marksističkim stavovima.

10. Sada je trenutak da se podsetimo na temeljnu razliku između načina proizvodnje i društvene formacije. Učiniću samo nekoliko opštih napomena, jer ta razlika ima teorijski značaj na koji ću se stalno vraćati u narednim ogledima.

10.1. Kada govorimo o načinu proizvodnje, što je apstraktno-formalan predmet, još se nalazimo na opštem i apstraktnom nivou, mada sam pojam načina proizvodnje već obuhvata, kao takav, odnose proizvodnje, političke i ideološke odnose: na primer, robovlasnički, feudalni, kapitalistički itd. načini proizvodnje. Međutim, ti načini proizvodnje postoje i reprodukuju se jedino u istorijski određenim društvenim formacijama — u Francuskoj, Nemačkoj, Engleskoj

89

itd. — u ovom ili onom trenutku istorijskog toka. Te društvene formacije su uvek originalne, jer su stvarno konkretni i posebni predmeti. Doduše, društvena formacija sadržava više načina — ali i više oblika — proizvodnje, specifično međusobno povezanih. Na primer, evropska kapitalistička društva sa početka XIX veka bila su sastavljena od elemenata feudalnog načina proizvodnje, od oblika proste robne proizvodnje i manufakture — prelaznog oblika iz feudalizma u kapitalizam — od kapitalističkog načina proizvodnje u njegovim konkurentskim i monopolističkim oblicima. Međutim, te društvene formacije su bile kapitalističke, tj. u njima je dominirao kapitalistički način proizvodnje. U stvari, u svakoj društvenoj formaciji uočavamo dominaciju jednog načina proizvodnje, dominaciju koja izaziva složena dejstva disolucije-konzervacije na ostale načine i oblike proizvodnje; ta dominacija daje tim društvenim formacijama njihova obeležja ( feudalne, kapitalističke itd. ). To važi za sve slučajeve, osim kada su u pitanju prelazna razdoblja u strogom smislu reči, razdoblja obeležena svojevrsnom „ravnotežom" raznih načina i oblika proizvodnje. Vratimo se društvenim klasama. Ako se držimo samo načina proizvodnje, u svakom od njih nalazimo dve klase, prisutne već u ukupnosti njihovog ekonomskog, političkog i ideološkog određenja: to su eksploatatorska klasa, politički i ideološki vladajuća, i eksploatisana klasa, koja je politički i ideološki potčinjena: gospodari i robovi ( robovlasnički način proizvodnje ); vlastela i kmetovi ( feudalni način proizvodnje ), buržoazija i radnici ( kapitalistički način proizvodnje ). Ali u konkretnom društvu — društvenoj formaciji — ima više od dve klase, zavisno od toga da li u njemu postoji više načina i oblika proizvodnje. U stvari, nema društvene formacije u kojoj postoje samo dve klase. Međutim, tačno je da dve temeljne klase svake društvene formacije — kroz ili preko glavne protivrečnosti — čine klase vladajućeg načina proizvodnje u toj formaciji: u kapitalističkim društvenim formacijama, to su buržoazija i radnička klasa. 10.2. Društvene formacije nisu, međutim, prosta konkretizacija ili univerzalizacija načina i oblika proizvodnje u njihovom „čistom" vidu: one nisu proizvod njihovog univerzalnog „taloženja". Društvene formacije u kojima se vodi klasna borba jesu stvarna mesta postojanja i reprodukcije načina i oblika proizvodnje. Način proizvodnje se ne reprodukuje niti postoji kao takav, te ne može biti ni istorijski periodiziran kao takav. Klasna borba je motor istorije u društvenim formacijama: istorijski proces nalazi mesto svog postojanja u tim formacijama. Iz svega toga proizilaze važne konsekvence kada je u pitanju analiza društvenih klasa: klase date društvene formacije, u svojoj konkretnoj borbi, ne bi se mogle „izvoditi", iz apstraktne analize postojećih načina i oblika proizvodnje; ovo zbog toga što one ne postoje kao takve u društvenoj formaciji. Klase su, u samom svom postojanju, s jedne strane izložene uticaju konkretne borbe koja se vodi u krilu društvene formacije: upravo u tome se ogleda fenomen polarizacije ostalih klasa i delova klase oko dve temeljne klase, oko buržoazije i radničke klase u kapitalističkim društvima; to ima presudne i veoma složene posledice na ostale klase, ali i na dve temeljne klase. S druge strane, klase date društvene formacije postoje samo u odnosima te formacije prema drugim društvenim formacijama, dakle u klasnim odnosima te formacije prema

90

klasnim odnosima drugih formacija. Time smo postavili problem imperijalizma i imperijalističkog lanca: imperijalizam kao proširena reprodukcija kapitalizma postoji u društvenim formacijama, a ne u kapitalističkom načinu proizvodnje kao takvom. 11. Marksistička teorija društvenih klasa povlači takođe razliku između delova i slojeva klase. Imajući u vidu razne klase, ona polazi od razlika u ekonomici i od veoma posebne uloge koju tu imaju politički i ideološki odnosi. Ta teorija takođe razlikuje društvene kategorije, koje su uglavnom određene svojim rnestom u političkim i ideološkim odnosima: to je slučaj sa državnom birokratijom koju određuje njen odnos prema državnom aparatu, kao i sa intelektualcima koje definiše njihova uloga u razradi i stvaranju ideologije. Ovo razlikovanje ( koje se može vršiti ako se stalno vodi računa o političkim i ideološkim odnosima ) ima veliki značaj, jer ti delovi, slojevi i kategorije mogu često — zavisno od konkretnih okolnosti — igrati ulogu relativno autonomnih društvenih snaga. Razume se, ovde nikako nije reč o ,,društvenim grupama" koje su izvan, pored ili iznad klasa. Ako govorimo o delovima, onda su u pitanju delovi klase: trgovačka buržoazija je, recimo, deo buržoazije; radnička aristokratija je, isto tako, sloj radničke klase. I društvene kategorije imaju klasnu pripadnost: njihovi agensi, opšte uzev, potiču iz raznih društvenih klasa. Upravo u tome i jeste jedna od suštinskih razlika između marksističke teorije i raznih ideologija o društvenoj stratifikaciji, ideologija koje dominiraju u savremenoj sociologiji: društvene klase bi, prema tim ideologijama ( svi savremeni sociolozi priznaju postojanje klasa ) predstavljale jednu od parcijalnih i regionalnih klasifikacija opštije stratifikacije ( ta klasifikacija bi se, naime, ticala jedino ekonomskog nivoa ). Ovakva stratifikacija bi, u političkim i ideološkim Odnosima, dovela do stvaranja paralelnih i spoljnih društvenih grupa ( u odnosu na klase ), do grupa koje bi se postavljale iznad klasa. Maks Veber ( Max Weber ) je već naznačio takav put, te sada možemo samo ukazati na razne struje političkih „elita".

12. Povezanost strukturnog klasnog određenja i klasnih pozicija u okviru društvene formacije upućuje nas na posebne pojmove. Ovde je u pitanju ono što ću nazvati strateškim konceptima koji obuhvataju upravo fenomene polarizacije i saveza klasa. U klasnoj vladavini, tu je, između ostalog, pitanje koncepta „bloka na vlasti", koji označava specifičan savez vladajućih klasa i delova vladajućih klasa; kada se govori o potčinjenim klasama, tu je u pitanju „narod", koji označava specifičan savez naroanih masa. Ti pojmovi nemaju isti status kao pojmovi o kojima je do sada bilo reči: klasa, deo ili sloj klase, mogu ili ne mogu — zavisno od društvenih formacija, njihovih stadija i faza, odnosno uslova u kojima postoje — da budu deo bloka na vlasti, odnosno mogu biti ili ne biti deo naroda. Ali to isto tako znači da te klase, delovi i slojevi klasa, kao učesnici saveza, u tim slučajevima nikako ne gube klasno određenje kada se utapaju u neodređenu skupinu saveza-fuzija. Uzmimo samo primer naroda: klase i delovi klase koji čine narod zadržavaju svoje klasno određenje. Kada nacionalna buržoazija čini deo naroda, ona ipak ostaje buržoazija ( protivrečnost u krilu naroda ). Te klase i delovi klase ne utapaju se u narod, kako bi se moglo zaključiti iz idealističke upotrebe izraza „narodne mase" ili čak izraza — „klasa onih koje se nalaze u najamnom odnosu".

91

II

13. Sada možemo postaviti pitanje aparatâ, odnosno grana i aparata države, kao i pitanje njihovog odnosa prema društvenim klasama. Ovde ću naznačiti samo neke uloge koje, u postojanju i reprodukciji društvenih klasa, igraju aparati države.

13.1. Glavna uloga državnog aparata je održavanje jedinstva i kohezije društvene formacije ( i to putem koncentrisanja i osvežavanja klasne vladavine ), kao i reprodukovanje društvenih odnosa, tj. klasnih odnosa. U državnim aparatima se u vidu materijalne prakse materijalizuju i otelovljuju politički i ideološki odnosi. Ti aparati, s jedne strane, obuhvataju prinudni državni aparat u strogom smislu reči, kao i njegove grane: armiju, policiju, zatvore, sudstvo i administraciju; s druge strane, u njih ulaze ideološki aparati države: školski aparat, verski aparat ( crkve ), aparat informacija ( radio, televizija, štampa ), aparat kulture ( kine-matografija, pozorišta, izdavačka delatnost ), sindikalni aparat klasne saradnje sa buržoaskim i sitnoburžoaskim partijama itd. Najzad, taj aparat u izvesnom smislu obuhvata i porodicu, posebno kada se ima na umu kapitalistički način proizvodnje. Ali pored držav-nog aparata postoji i ekonomski aparat u još strožem smislu reči — to su „preduzeća" ili „fabrike" koji, kao centri prisvajanja prirode, materijalizuju i otelovljuju ekonomske odnose u njihovoj povezanosti sa političko--ideološkim odnosima.

13.2. Analizu društvenih klasa možemo vršiti jedino u njihovom odnosu prema tim aparatima, tj. državnim aparatima. Ovo zbog toga što jedino klasno određenje ukazuje na političke i ideološke odnose koji, opet, postoje jedino materijalizovani u tim aparatima. Društvene klase i njihova reprodukcija postoje jedino kroz odnos društvene klase/državni i ekonomski aparati: ta aparati se ne ,,nadziđuju" jednostavno na klasnu borbu kao nekakvi dodaci, već u njoj zadržavaju konstitutivnu ulogu. Otuda će konkretno istraživanje tih aparata biti prisutno kad god budemo pristupali analizi političkoddeoloških odnosa, počev od podele na manuelni i intelektualni rad, pa do birokratizaoije određenih procesa rada i do despotizma u fabrici.

13.3. Iz svega ovoga proizilazi da klasna borba igra prvorazrednu i osnovnu ulogu u složenom odnosu klasna borba/državni aparati. Ta napomena je od presudnog značaja ako se imaju u vidu sadašnje manjkavosti brojnih analiza ovih pitanja. Aparati su uvek materijalizacija i sažimanje klasnih odnosa; oni ih na neki način „predodređuju", razume se, imajući u vidu da to nije odnos kronološke uzročnosti ( kokoška i jaje ). U stvari, prema jednoj konstanti buržoaske ideologije „društvenih nauka" ( tu ideologiju bismo mogli nazvati ,,institucionalističko-funkcionalističkom strujom“ ), aparati institucije određuju društvene grupe ( klase ), a klasni odnosi proizilaze iz položaja koje agensi zauzimaju u institucionalnim odnosima. Ta struja na specifičan način svedoči o spoju idealizam-empirizam na koji se nadovezuje spoj humanizam-ekonomizam, što je svojstveno buržoaskoj ideologiji. To je upravo bio slučaj već kod M. Vebera: odnosi „vlasti" stvaraju klasne odnose; odnosi „vlasti" postoje i stvaraju se u odnosima unutar institucija-asocijacija

92

„autoritarnog" tipa ( Herrschafstverbande ). Ova ideološka linija ( ako se malo više začeprka, uvek ćemo otkriti prisustvo Hegela ) ima značajne reperkusije, koje se protežu i na najkonkretnija pitanja; ta linija je prisutna u akademskoj sociologiji u vidu sada vladajuće „teorije organizacija"; linija o kojoj je reč, ne odnosi se samo na državne aparate, već i na sam ekonomski aparat ( pitanje „preduzeća" ).

13.4. Tako se mogu odrediti odnos i razlika između državne vlasti i državnih aparata. Državni aparati nemaju prave „vlasti", već materijalizuju i koncentrišu klasne odnose, odnose koje upravo obuhvata pojam „vlasti". Država nije „entitet" koji je po svojoj biti strogo instrumentalan, već je i sama odnos, tačnije rečeno — kondenzacija klasnog odnosa. To znači da:

a) razne funkcije ( ekonomske, političke, ideološke ) državnih aparata u reprodukciji društvenih odnosa nisu „neutralne" funkcije i funkcije po sebi, koje postoje najpre kao takve da bi ih vladajuće klase zatim jednostavno „skrenule" ili „skrenule sa pravog puta"; te funkcije zavise od državne vlasti utisnute u samu strukturu tih aparata, tj. od klasa i delova klase, koji zauzimaju teren političke dominacije;

b) i sama ta politička dominacija je solidarna sa postojanjem i funkcionisanjem državnih aparata. 13.5. Iz toga proizilazi da se radikalni preobražaj društvenih odnosa ne može ograničiti na

promenu državne vlasti, već mora „revolucionisati" sam državni aparat. Radnička klasa se u procesu socijalističke revolucije ne može zadovoljiti zauzimanjem mesta buržoazije na nivou državne vlasti, već mora i radikalno preobraziti ( „slomiti" ) buržoaski državni aparat i zameniti ga proleterskim aparatom.

13.6. Ali i ovde državna vlast, neposredno povezana sa klasnom borbom, određuje ulogu i funkcionisanje državnog aparata.

a) Sa stanovištva revolucionisanja državnog aparata, to se pokazuje kroz činjenicu

da radnička klasa i narodne mase mogu ,,slomiti" državne aparate jedino osvajanjem državne vlasti;

b) to se takođe pokazuje kroz ukupnost konkretnog funkcionisanja državnih aparata u svakoj društvenoj formaciji. Ako državne aparate ne svedemo na državnu vlast, ipak ostaje činjenica da, u krajnjoj analizi, upravo konfiguracija terena klasne dominacije, tj. konfiguracija državne vlasti ( blok na vlasti, vladajuća hegemonska klasa ili deo klase, ali i klasni savezi i klasne podrške ) određuje kako ulogu ovog ili onog državnog aparata ili grane aparata u reprodukciji društvenih odnosa, tako i povezanost ekonomskih, političkih i ideoloških funkcija u svakom državnom aparatu ili njegovoj grani, kao i konkretno uređenje raznih državnih aparata i njihovih grana. Drugim recima, uloga ovog ili onog državnog aparata ili njegove grane ( škola, armija, partije itd ), u koheziji društvene formacije, i predstavljanju klasnih interesa i reprodukciji društvenih odnosa — ne zavise od njihove unutrašnje prirode, već od državne vlasti.

93

13.7. Još opštije uzev, svaka analiza društvene formacije mora istovremeno neposredno voditi

računa o odnosima klasne borbe, o odnosima vlasti i o državnim aparatima koji materijalizuju, koncentrišu i održavaju te odnose. Ali kada je u pitanju odnos klasna borba/aparati, onda klasnoj borbi pripada osnovna uloga. Oblici i „institucionalne" modifikacije ne dovode do „društvenih pokreta" ( kako bi to želela sadašnja ideologija „blokiranog društva" ): u stvari, klasna borba određuje oblike i modifikacije državnih aparata.

14. Ove poslednje primedbe postaju još jasnije ako stvari po smatramo sa stanovištva proširene reprodukcije društvenih klasa. U stvari, društvene klase postoje jedino u klasnoj borbi, u istorijskoj i dinamičkoj dimenziji. Konstituisanje, odnosno razgraničavanje klasa, delova klasa, slojeva, kategorija — moguće je jedino ako se uzme u obzir istorijska perspektiva klasne borbe: a to u prvi plan postavlja pitanje njihove reprodukcije. 14.1. U društvenim formacijama postoji samo onaj način proizvodnje, koji se u njoj reprodukuje.

Reprodukcija je, u krajnjoj liniji, proširena reprodukcija društvenih odnosa tih formacija: klasna borba je motor istorije. I Marks je, uostalom, rekao da kapitalizam, u krajnjoj liniji, ne proizvodi ništa drugo do buržoaziju i proletarijat: kapitalizam proizvodi svoju sopstvenu reprodukciju.

14.2. Dakle, proces reprodukcije se ne događa kako bi se moglo zaključiti iz površnog čitanja drugog toma Kapitala, jedino u „ekonomskoj oblasti", niti se sastoji iz samoregulišućeg automatizma akumulacije društvenog kapitala. Shvaćena upravo kao proširena repro-dukcija društvenih klasa, reprodukcija označava, u jednom te istom kretanju, reprodukciju političkih i ideoloških odnosa klasnog određenja.

14.3. Otuda državni aparati, upravo ideološki aparati države, igraju odlučujuću ulogu u reprodukciji društvenih klasa: marksističke analize su u poslednje vreme usmerene na ulogu ideoloških aparata. Nemam nameru da ovde izlažem celinu ovog pitanja na koje ću se vraćati u narednim ogledima. Ako kao poseban primer uzimam ulogu školskog aparata, činim to u prvom redu stoga što pokušavam objasniti neke prethodne probleme. Te napomene će omogućiti da ilustrujem pojedine stavove koje sam prethodno izneo, kao i da iznesem dodatne markacije koje se tiču uloge aparata u reprodukciji društvenih odnosa.

III 15. Državni aparati, u okviru kojih škola predstavlja ideološki aparat, ne dovode do podele na klase, već doprinose toj podeli i time njenoj proširenoj reprodukciji. Treba li istaći sve implikacije ovog stava? Ne samo što odnosi proizvodnje određuju aparate, već se ti aparati ne nalaze ni u prvim redovima klasne borbe: klasna borba — na svim nivoima — upravlja aparatima. U stvari, najveći značaj valja pridavati upravo ulozi ideološkog aparata u reprodukciji društvenih odnosa, uključivši u njih i odnose proizvodnje. Ovo zbog toga što ta reprodukcija dominira celom

94

reprodukcijom, upravo reprodukcijom radne snage i sred stava rada. Neosporna je činjenica da odnosi proizvodnje, u njihovoj konstitutivnoj vezi sa odnosima političke i ideološke dominacije/subordinacije, dominiraju nad procesom rada u okviru procesa proizvodnje.

15.1. Takva proširena reprodukcija društvenih klasa (društvenih odnosa) obuhvata dva aspekta koji stoje u svom jedinstvu:

Proširenu reprodukciju položaja koje zauzimaju njhovi agensi. Videli smo da ti položaji obeležavaju strukturalno klasno određenje, tj. način postojanja određenja putem strukture — odnosi proizvodnje, politička i ideološka dominacija/subordinacija — u klasnoj praksi.

Reprodukcju-distribuciju samih agenasa na položaje koje oni zauzimaju. 15.2. Ovaj drugi aspekt reprodukcije postavlja pitanje: ko, kako i u kom trenutku

zauzima ovo ili ono mesto, jeste ili postaje burzuj, proleter, sitan buržuj, siromašan seljak itd. Taj aspekt je podređen prvom aspektu, tj. reprodukciji samih mesta koja zauzimaju društvene klase. On je, na primer, podređen činjenici da kapitalizam, u svojoj proširenoj reprodukciji, reprodukuje buržoaziju, proletarijat, a u sadašnjoj fazi monopolističkog kapitalizma i sitnu buržoaziju u novom vidu itd. šta više, kapitalizam ispoljava tendenciju eliminisanja nekih klasa ili delova klasa; on to čini u okviru onih društvenih formaoija u kojima dolazi do njegove proširene reprodukcije. Eliminišu se, recimo, seljaci-sitni posednici, tradioionalna sitna buržoazija itd. Drugim recima, ako je istina da sami agensi moraju biti reprodukovani — „kvalifikovani-podjarmljeni" — da bi zauzeli određena mesta, isto toliko je istina da ta distribucija agensa ne samo što ne zavisi od njihovih težnji i izbora, već je, štaviše, regulisana samom reprodukcijom tih mesta. To, uostalom, potkrepljuje činjenica da glavni aspekt klasnog određenja predstavlja upravo mesto koje zauzimaju klase, a ne agensi koji ta mesta zauzimaju. Kada su u pitanju ova dva aspekta reprodukcije zapaža se razlika u ulogama državnih aparata, uključivši i školu kao ideološki aparat. 15.3. Razume se, pošto strukturalno klasno određenje nije ograničeno samo na mesta u procesu proizvodnje — na ekonomski položaj klasa po sebi — već se proširuje na sve stepene društvene podele rada, državni aparati deluju kao otelovljenje i materijalizacija ideoloških i političkih odnosa u klasnom određenju. Ti aparati, upravo ideološki aparat države, deluju stoga — svojom ulogom u reprodukciji političkih i ideoloških odnosa — u reprodukciji mesta kojima se definišu društvene klase. Ako ne želimo da nas zahvati idealistička i „institucionalistička" vizija društvenih odnosa, vizija koja društvene klase i klasnu borbu prikazuje kao proizvode tih aparata, valja shvatiti da taj aspekt reprodukcije prevazilazi okvire aparata, da im potpuno izmiče, određujući na taj način i njihove granice. U stvari, može se govori o prvobitnoj reprodukciji, — o temeljnoj reprodukciji — društvenih klasa u klasnoj borbi i kroz nju. U klasnoj borbi dolazi do proširene reprodukcije baze, koja uključuje odnose proizvodnje; ova reprodukcija stoji iznad delovanja i uloge aparata,

95

Namerno ćemo uzeti šematski primer: pružajući obrazovanje proleterima i novim sitnim buržujima, škola ne određuje postojanje i reprodukciju radničke klase i nove sitne buržoazije ( širenje, smanjivanje, određene oblike kategorizacije itd. ). U stvari, proces je obrnut — škola je rezultat procesa proizvodnje u njegovoj povezanosti sa političkim i ideološkim odnosima, kao i rezultat ekonomske, političke i ideološke klasne borbe. Time se objašnjava činjenica da ne može doći do reprodukcije posredstvom aparata bez borbi, protivrečnosti i stalnih trvenja. Najzad, na taj se način može shvatiti i druga strana tog pitanja: kao što proširena reprodukcija društvenih odnosa zavisi od klasne borbe, tako od te borbe zavisi i njihovo revolucionisanje. 15.4. Dakle, ta temeljna reprodukcija društvenih klasa ne odnosi se samo na mesta koje one zauzimaju u odnosima proizvodnje. Nije reč o „ekonomskoj samoreprodukciji" klasa, nasuprot ideološkoj i političkoj reprodukciji koja se izvodi jedino posredstvom državnih aparata. U pitanju je upravo prvobitna reprodukcija koja se na svim stupnjevima društvene podele rada javlja u klasnoj borbi i kroz klasnu borbu. Kao i strukturalno klasno određenje, reprodukcija društvenih klasa jednako se tiče političkih i ideoloških odnosa društvene podele rada, koji, u njihovim relaci-jama prema odnosima proizvodnje, dobijaju odsudnu ulogu. Ovo zbog toga što se i sama društvena podela rada ne tiče jedino političkih i ideoloških odnosa, već isto tako i odnosa proizvodnje u okviru kojih društvena podela dominira nad tehničkom podelom" rada: to je posledica činjenice da u okviru procesa proizvodnje postoji dominacija odnosa proizvodnje nad procesom rada. Reći da prvobitna reprodukcija društvenih klasa zavisi od klasne borbe, znači isto što i reći,da njeni konkretni oblici zavise od istorije društvene formacije. Ovakva ili onakva reprodukcija buržoazije i radničke klase, klasa seljaštva, stare i nove sitne buržoazije, zavise od klasne borbe u toj društvenoj formaciji: uzmimo primer Francuske gde, u kapitalizmu, postoji specifičan oblik i ritam reprodukcije tradicionalne sitne buržoazije i sitnoposedničkog seljaštva, što je u vezi sa specifičnim obMcima njihovog davnašnjeg saveza sa buržoazijom. Uloga državnih aparata u toj reprodukciji može se sagledati samo u vezi sa klasnom borbom: posebna uloga škole u Francuskoj može se sagledati iz njenog odnosa prema savezu buržoazija— sitna buržoazija, prema savezu koji već odavno karakteriše francusku društvenu formaciju. 16. Time isto tako želimo reći da se proširena reprodukcija mesta društvenih klasa ne svodi samo na ideološke aparate države, mada, u ideološko-političkom domenu, ,,ukazuje" na njih. 16.1. Napomenimo već sada slučaj podele na manueini i intelektualni rad. Ta podela, primerena određenju mesta u društvenoj podeli rada, nikako se ne ograničava samo na ekonomsku oblast u kojoj — ovo uzgred napominjemo — ona ne igra odgovarajuću, organski svojstvenu ulogu u klasnoj podeli: proizvodni radnik, onaj koji proizvodi višak vrednosti, nikako se ne svodi samo na fizičkog radnika. Podela na manuelni i intelektualni rad može se shvatiti jedino ako se proširi na političke i na ideološke odnose: a) na odnose kakvi postoje u društvenoj podeli rada unutar samog procesa proizvodnje, što već ukazuje na sam ekonomski aparat, na „preduzeće": vlast i rukovođenje radom, povezani sa intelektualnim radom i tajnom znanja; i b) na odnose kakvi postoje u ukupnoj društvenoj podeli rada: na političke i ideološke odnose koji

96

utiču na određena mesta društvenih klasa. Ali jasno je da tu podelu ne stvaraju škola ili drugi ideološki aparati, kao što je jasno da oni nisu ni glavni i prvobitni činioci reprodukcije te podele, mada utiču na nju pojavljujući se, u svom kapitalističkom obliku, kao rezultat te podele i njene reprodukcije u klasnoj borbi i kroz klasnu borbu. Drugim rečima, ako škola unutar sebe reprodukuje podelu na manuelni i intelektualhi rad, onda je to zato što je ta škola, usled svoje kapitalističke prirode, već globalno situirana u odnosu na podelu rada — manuelni/intelektualni rad — koja prevazilazi školu i određuje joj ulogu: njeno odvajanje od proizvodnje, što je povezano sa odvajanjem i izvlašćenjem neposrednog proizvođača od sredstava za proizvodnju; škola biva reprodukovana kao aparat u funkciji pomenute podele rada. 16.2. Ali to znači još i ovo: kada se govori o ideološkim aparatima, valja shvatiti da ti aparati, isto onako kao što ne stvaraju ideologiju, ne predstavljaju ni glavne niti prvobitne činioce reprodukcije odnosa ideološke dominacije/subordinacije. Ideološki aparati samo razrađuju i usađuju ( materijalizuju ) vladajuću ideologiju: nasuprot shvatanju M. Vebera, crkva ne stvara niti ovekovečuje religiju, već religija stvara i ovekovečuje crkvu. Kada su u pitanju kapitalistički ideološki odnosi, Marksove analize koje se tiču fetiškog karaktera robe, što je povezano sa procesom oplođavanja kapitala, sadrže sjajne primere/reprodukcije vladajuće ideologije koja se širi izvan aparata: Marks je upravo to uočavao kada je često govorio o „vezi" koja podrazumeva i razlikovanje između „institucija" i „oblika društvene svesti". Ukratko, uloga ideologije politike u proširenoj reprodukciji mesta društvenih klasa podudara se ovde sa borbom društvenih klasa, sa borbom koja upravlja aparatima. Upravo tu se — kada je u pitanju radnička klasa — situira klasni instinkt o kome je prethodno bilo reči: kao što ideološki državni aparati ne stvaraju vladajuću ideologiju, tako ni revolucionarni aparati — partija — ne stvaraju proletersku ideologiju: oni je razrađuju i sistematizuju, dovodeći do revolucionarne teorije. 16.3. Reprodukcija mesta u odnosima ideološke i političke dominacije upućuje ne samo na

ideološke državne aparate, već i na sam ekonomski aparat. „Pre-duzeće" kao proizvodna jedinica u svom kapitalističkom obliku, takođe predstavlja određen aparat, i to tako što ono, kroz društvenu podelu rada u svom okviru — kroz despotsku organizaciju rada — samo reprodukuje političke i ideološke odnose koji se tiču mesta društvenih klasa. Drugim recima, reprodukcija ideoloških odnosa koji imaju izuzetno značajnu ulogu, nije stvar samo ideoloških aparata. Dakle, nije tačno da se sve ono što se odigrava u „proizvodnji" tiče samo „ekonomike", odnosno nije tačno da ideološki aparati drže monopol reprodukcije odnosa ideološke dominacije.

16.4. Najzad, ta reprodukcija mesta društvenih klasa upućuje ne samo na ideološke aparate države i na ekonomski aparat, već i na grane represivnog državnog aparata, uzete u strogom smislu reči. Time se ne misli pre svega na njihovu ulogu neposredne ponu de, shvaćene doslovno kao organziovane fizičke sile. Ta prinuda koja je, razume se, apsolutno neophodna u od uosima klasne eksploatacije i dominacije, u kapitalizmu se, uopšte uzev, ne ispoljava neposredno kao takva u odnosima proizvodnje; ta prinuda deluje kao oblik održavanja „uslova“ eksploatacije ( armija nije neposredno prisutna u

97

fabrikama ). Upravo u tome i jeste razlika između kapitalističkog načina proizvodnje i ,,pretkapitalističkm" načina proizvodnje: u ovim potonjim, — kao što je to lepo objasnio Marks — pošto neposredni proizvođač nije bio sasvim odvojen od sredstava za proizvodnju ( držao ih je u svom posedu ), bila je potrebna neposredna intervencija „vanekonomske" sile da bi on proizvodio višak rada u korist vlasnika ( na primer, feudalca ). Ako grane prinudnog aparata kapitalističke države intervenišu u reprodukciji mesta društvenih klasa, onda je to zbog toga što se one, iako je prinuda njihova glavna uloga ( po tom se razlikuju od ideoloških aparata ), ne ograničavaju samo na nju: te grane imaju i ideološku ulogu, mada je ona drugorazredna, isto onako kao što i ideološki aparati imaju prinudnu ulogu, doduše drugorazrednu. Tako armija, sudstvo i zatvori ( buržoaska „pravda" ) itd., zahvaljujući svojoj ulozi u materijalizaciji i reprodukciji ideoloških odnosa ( buržoaske ideologije ), igraju istaknutu ulogu u reprodukciji mesta društvenih klasa.

17. Pređimo sada na drugi aspekt reprodukcije, na reprodukciju agensa. Ta reprodukcija ( kao momente istog procesa ) obuhvata kvalifikovanje-podjarmIjivanje agensa, koje im omogućuje da zauzmu određena mesta, kao i njihovo raspoređivanje na ta mesta. Bezvrednost buržoaske problematike socijalne pokretljivosti ( o čemu će opširno biti govora u narednim ogledima ) možemo shvatiti samo ako povezanost ta dva aspekta reprodukcije sagledamo u svetlosti dominacije reprodukcije mesta društvenih klasa. Naime, ta problematika socijalne pokretljivosti „grupa" i „individua" pretpostavlja: a) da glavno pitanje, tj. glavni uzrok „društvene stratifikacije" predstavlja „cirkulacija-pokretljivost" individua između tih strata. Međutim, očigledno je da se, čak i u uslovima apsurdne pretpostavke da će još koliko sutra, odnosno iz jedne u drugu generaciju, svi buržuji zauzeti mesta radnika ( i obrnuto ) — ništa bitno neće promeniti u kapitalizmu, jer će uvek postojati mesto buržoazije i proletarijata, što predstavlja glavni aspekt reprodukcije kapitalističkih odnosa; b) da je „socijalna nepokretljivost" na koju se žalimo, jednostavno posledica poznatih socijalnih nejednakosti „individua" i „sredina", koje se, kao i svaka druga nejednakost, mogu smanjiti u „kapitalističkom društvu jednakosti šansi". 17.1. Ideološki aparati države, posebno školski aparat igraju odlučujuću, izuzetnu ulogu u reprodukciji agensa, u njihovom kvalifikovanju-podjarmljivanju i u njihovoj distribuciji.

Ovde je potrebno učiniti neke napomene: 17.2. Reprodukcija agensa, upravo poznato „kvalifikovanje-podjarmljivanje" agensa same proizvodnje, ne tiče se obične „tehničke podele" rada — tehničkog obrazovanja — već predstavlja stvarno kvalifikovanje-podjarmljivanje koje se proširuje na političke i ideološke odnose: ta proširena reprodukcija agensa dobija ovde vid reprodukcije društvenih odnosa, što ostavlja svoj pečat na reprodukciju radne snage. Ali ako to znači da u tom pogledu škola ima posebnu ulogu, ne treba izgubiti iz vida da se to kvalifikovanje-podjarmljivanje kao takvo odigrava i u okviru samog ekonomskog aparata — a ne samo kao tehničko obrazovanje „u procesu rada" — tj. da preduzeće ne predstavlja samo

98

prostu proizvodnu jedinicu. Znači da i preduzeće, prilikom rasporeda agensa u svom okviru, igra ulogu svojevrsnog aparata. Ta uloga ekonomskog aparata je čak dominantna kada su u pitanju radnici-imigranti, ali se ne tiče samo njih. Zaboraviti na tu ulogu ekonomskog aparata, i predstavljati stvari kao da škola vrši potpuni raspored agensa — pre ekonomskog aparata — značilo bi pasti u istu vrstu nazadnog i istovetnog objašnjenja koje smatra da se potpuni raspored tih agensa vrši u porodici — pre škole. Kao što po svom poreklu ili nasleđu kapitalis-tičke klase nisu kaste, tako isto one nisu ni školske kaste. Najzad, kao što to nazadnjačko objašnjenje ne važi za odnos porodica-škola, jer porodica nastavlja da delu je za vreme školovanja, ono isto tako ne važi ni za odnos škola-ekonomski aparat, pošto škola nastavlja da deluje i za vreme ekonomske aktivnosti agensa: to se stidljivo naziva permanentnim obrazovanjem. Imajući u vidu ono što je upravo rečeno o prinudnom aparatu države, ukazujem najzad na ulogu koju igraju neke njegove grane u reprodukciji agensa: to je upravo slučaj sa armijom čija je uloga, posebno u raspoređivanju agensa, veoma dugo bila značajna u Francuskoj. 17.3. Ali valja ići još dalje da bi se otklonili nesporazumi koje izaziva „funkcionalističko-institucionalistička" tradicija. Naime, ona je uvek govorila o ulozi „institucija" u obrazovanju-raspoređivanju „individua", upotrebljavajući pri tome izraz „proces podruštvljavanja". S jedne strane valja shvatiti da je taj aspekt reprodukcije nerazdvojno vezan za obrazovanje i da mu je podređen: ovo zbog toga što u meri u kojoj postoji proširena reprodukcija mesta, postoji i ovakvo ili onakvo raspoređivanje agensa na ta mesta. Međutim, ne treba, s druge strane, zaboraviti da odlučujuća uloga ( kada je u pitanju raspoređivanje agensa u okviru ukupne društvene formacije ) pripada tržištu rada, kao izrazu proširene reprodukcije odnosa proizvodnje: ovo čak i kada nije reč o zaista jedinstvenom tržištu rada, tj. ako tržište rada nastupa sa svojom tražnjom na terenu koji je već parcelisan, pored ostalog, i zbog samog delovanja ideoloških aparata države ( upražnjeno mesto jednog priučenog radnika89 neće zauzeti nezaposleni student ). Ovo zbog toga što takođe pod vidom raspoređivanja postoji i jedna konstitutivna veza između distributivnih aparata i radnih odnosa; ta veza, između ostalog, ograničava delovanje ideoloških aparata u parcelizaciji tržišta rada. Naime, škola ne dovodi do toga da uglavnom seljaci zauzimaju

89 Kategorizacija radnika u Francuskoj, razume se, nije ista kao kod nas. Stoga smo prilikom prevođenja vodili računa o potrebi da našem čitaocu pružimo što pogodnije i vernije izraze, ali nismo uklanjali neizbežne specifičnosti po kojima se razlikuju društveno-politički i ekonomski sistemi naših zemalja. Kao što je poznato, kod nas se razvrstavanje radnika vrši uglavnom na sledeće kategorije: nekvalifikovani, polukvalifikovani i visokokvalifikovani. U Francuskoj, pak, kolektivni ugovori utvrđuju sledeće kategorije: prost nekvalifikovan radnik ( monoeuvre-balai ), nekvalifikovan radnik (manoeuvre spicialise), priučen radnik (ouvrier specialise — OS1, OS2, OS3), kvalifikovan radnik ( ouvrier qualifid; ouvrier prafessionele — P1, P2, P3 ) i visokokvalifikovan radnik ( ouvrier hautement qualifii; ouvrier hautement prafessionele ). U tekstu koji sledi, koristili smo navedene izraze, pri čemu smo ouvrier specialise (OS) prevodili sa priučen radnik, jer se u tu kategoriju svrstavaju lica koja obavljaju rad za koji su se kvalifikovala kroz praktičnu obuku ili na osnovu usko stručnog-zanatskog znanja, ali ne poseduju odgovarajuće svedočanstvo o završenom stručnom osposobljavanju. Kao što će se videti, ta kategorija radnika postaje sve brojnija u sadašnjoj fazi monopolističkog kapitalizma. (Prim. prev.)

99

dodatna mesta radnika. Ulogu škole u tom pogledu određuje masovno bežanje sa sela, tj. ukidanje radnih mesta u selima, što je prateća pojava proširene reprodukcije radničke klase. 17.4. Najzad, upravo zbog toga što je ovaj vid reprodukcije podređen obrazovanju i zato što je reč o proširenoj reprodukciji, treba dobro sagledati neposredne posledice delovanja samih mesta na agense, što nije ništa drugo do otkrivanje primata klasne borbe nad aparatima. Tačnije rečeno, ne radi se o agensima koji su urođeno ( pored ili vanškolski ) „slobodni" i „po-kretni", koji „kruže" između tih mesta shodno uputstvima ideoloških aparata i shodno onome što im je utuvila ideologija, tj. shodno stečenom obrazovanju. Tačno je da klase kapitalističkog načina proizvodnje i kapitalističke društvene formacije nisu kaste, da agensi nisu vezani svojim poreklom za određena mesta, odnosno da je veoma važna uloga škola i drugih aparata u raspoređivanju agensa na ta mesta. Ali isto toliko je tačno da se te posledice raspoređivanja ogledaju u činjenici da posredstvom ideoloških aparata buržuji ostaju — a njihova deca postaju — masovno buržuji, dok proleteri ostaju — a njihova deca postaju — masovno proleteri. To pokazuje da škola nije ni glavni, niti isključivi činilac tog vida raspoređivanja, već da je ono rezultat delovanja mesta što ih zauzimaju agensi, delovanja koja su šira od škole, pa i same porodice. U ovom slučaju, dakle, nije u pitanju — kao što nas neke sadašnje rasprave nastoje ubediti — alternativa porodica-škola u uzročnom nizu: ne radi se ni o „paru" porodica-škola, koji bi bio osnovni začetnik delovanja raspoređivanja. Reč je upravo o nizu veza između aparata, o nizu koji svoje korene vuče iz klasne borbe. Drugim recima, radi se o prethodnom raspoređivanju agensa povezanom sa prethodnom reprodukcijom mesta društvenih klasa. Upravo ta reprodukcija dodeljuje ovom ili onom aparatu, ovom ili onom nizu aparata, odgovarajuću ulogu u raspoređivanju agensa, a sve to u skladu sa etapama i fazama društvene formacije.

III. SADAŠNJE STANJE I BURŽOAZIJE I. Rasprava

Ulogu države u monopolističkom kapitalizmu, naročito u njegovoj sadašnjoj fazi, valja situirati u analize koje se tiču sadašnjih oblika protivrečnosti u okviru buržoazije. Međutim, napomene koje slede i koje ulogu države situiraju, tj. povezuju sa unutrašnjom buržoazijom, takođe valja razmatrati u kontekstu uloge države u okviru internacionalizacije kapitalističkih odnosa. Najzad, proučavanje države može biti potpuno samo ako se uzme u razmatranje klasna borba u celini, uključivši dakle i potčinjene klase. Osveštavajući i ozakonjujući klasnu vladavinu, država pred-stavlja faktor kohezije ukupne društvene formacije, a reprodukujući društvene odnose te formacije, ona u sebi kondenzuje celinu tih protivrečnosti.

I

100

Odmah ćemo reći da se analize kapitalističke države, što su ih vršili klasici marksizma, ne ograničavaju — kako se često govori — na ulogu države u stadiju „konkurentskog kapitalizma" ili na XIX vek. Autori KP Francuske — L. Perseval, Ž. Lojkin, F. Hercog, M. i R. Vejl, A. Žiselbreht i dr. — stavljali su upravo tu suštinsku primedbu ( na razne načine ) povodom mojih analiza u Pouvoir politique et Classes sociales i u Fascisme et Dictature.90

Ako se pozivam na te analize i na te kritike, onda to činim stoga što se one savršeno usredsređuju na samu srž razmimoilaženja. Iako kod tih autora postoje znatne razlike koje govore o protivrečnostima što ih pritiskuju, ipak je moguće rezimirati njihove kritike. Ja ću se oslanjati na analize Marksa, Engelsa, Lenjina i Gramšija; one su tačne kada se radi o konkretnoj stvarnosti koju su oni imali u vidu, ali više ne mogu biti primenjivane na državu u državno-monopolističkom kapitalizmu, na državu koja, prema KP Francuske, ispoljava osobine naznačene na početku ovog ogleda. Pomenute kritike smatram neosnovanima, i to ne zato što državni oblik monopolističkog kapitalizma, a naročito njegove sadašnje faze, ne bi ispoljavao specifična obeležja, već usled toga što se analize kapitalističke države, koje su vršili klasici marksizma, primenjuju na sve njene oblike, uključivši i sadašnji oblik, te jedino one omogućuju da se obuhvate sadašnje modifikacije. 1. Počnimo sa bitnim: netačne su analize koje se tiču „stapanja države i monopola u jedinstven mehanizam" u sadašnjoj fazi ( državnomonopolistički kapitalizam ). Te analize, s jedne strane, impliciraju da je monopolistički kapital jedini dominantan deo kapitala i da je nemonopolistički kapital isključen sa terena ekonomsko - političke dominacije, a sa druge strane impliciraju da je samo monopolistički kapital apstraktno „ujedinjen" pomoću svojih sopstvenih sredstava. Država uvek, pa i danas, zadržava ulogu ujedinitelja političkog bloka na vlasti i političkog organizatora hegemonije monopolističkog kapitala u okviru bloka na vlasti, sastavljenog od više delova buržoaske klase i prožetog unutrašnjim protivrečnostima. Današnji odnos država-monopoli se ne može postaviti kao njihovo poistovećivanje ili stapanje, baš kao što se to nije moglo činiti ni u prošlosti — kada se radilo o hegemoniji jednog nad ostalim delovima kapitala. Država prevashodno brani interese hegemonskog dela monopolističkog kapitala, i to u onoj rnieri u kojoj taj deo upravlja blokom na vlasti i u kojoj se njegovi interesi pretvaraju u politički interes ukupnog kapitala, suprotstavljenog potčinjenim klasama. Videli smo, dakle, da monopolistički kapital, proizvod finansijskog kapitala, ne predstavlja ujedinjen ili „integrisan" deo kapitala: njega prožimaju protivrečnosti koje smo ovlaš nabrojali. U okviru odnosa država-monopolistički kapital, država brani interese ukupnog monopolističkog kapitala. Kada posredstvom svojih raznih intervencija deluje u pravcu organizovanja i političke kohezije monopolističkog kapitala i kada se njene intervencije na neki način nameću ovom ili

90 L. Perceval, njegove dve opširne kritike mojih knjiga u časopisu Economie et Politque, br. 190, maj 1970. i br. 204—5, juli-avgust 1971.; J. Lojkine, Pouvoir politique et Luttes des classes, citiran članak u časopisu la Pensie; Ph. Herzog, Politique economique .. ., op. cit.; M. i R. Wey, Ideologie juridique et Lutte des classes, Cahiers du CERM; A. Gisselbrecht, Le Fascisme hitlirien, Recherches internationales a la lumiere du marxisme, 1973. itd.

101

onom delu tog kapitala, država se konkretno ne poistovećuje ni sa jednim njegovim delom, niti sa ovim ili onim monopolom. Sem ukoliko ne želimo priznati — što je potpuno pogrešno — da monopolistički kapital predstavlja „integrisano-stopljenu" celinu i da, izuzetno, poseduje sposobnost ekonomsko-političkog organizovanja. U tom slučaju bismo morali zaključiti da dolazi do opšteg „slabljenja" sadašnje države u poređenju sa „snagom monopola" ( država i monopoli se shvataju kao celine koje razmenjuju „vlast" ). No da bismo tako rezonovali, treba se složiti sa time da sadašnja država nije prosto oruđe ili instrument kojim se manipuliše po volji neke jedinstvene i koherentne „volje" ( ona to nikada nije bila ni u prošlosti ). U tom smislu se uvek može govoriti o relativnoj autonomiji sadašnje države u odnosu na monopolistički kapital: o relativnoj autonomiji sadržanoj istovremeno u glavnoj protivrečnosti ( buržoazija-radnička klasa ) i ( to nam je ovde naročito značajno ) u borbama i protivrečnostima koje prožimaju sam kapital; ta relativna autonomija je samo manifestacija uloge države na planu stvaranja političke kohezije i organizovanja hegemonije monopolističkog kapitala. Razume se, ta relativna autonomija ne srne biti shvatana kao element uloge „države-arbitra" međumonopolističkih protivrečnosti, niti kao mesto gde se stvara koherentna i racionalna politika koja bi se vodila „izvan" monopolističkog kapitala. Odbacivanje analiza o „stapanju države i monopola u jedinstven mehanizam" nikako ne znači da time podržavamo stav o „nezavisnosti" države od monopola. Naprotiv, to znači da osporavamo problematiku koja odnose između države i hegemonskog dela kapitala postavlja kao odnose međusobno suprotstavijenih celina ( pri čemu se koriste izrazi „stapanje" ili nezavisnost" ). Pomenuta problematika smatra da država može „posedovati" svoju „vlast", odnosno do jedna celina „apsorbuje" drugu —- oduzima joj „vlast" ( to je stapanje ) ili joj se „opire" ( to je nezavisnost ili arbitraža ), šta više, ako smatramo da sada dolazi do stapanja, onda neminovno dopuštamo da je i ranije moglo biti nezavisnosti i arbitraže države, što je takođe pogrešno. Država ne poseduje svoju „vlast", ali, s druge strane, ona predstavlja protivrečno stecište u kome se vrši kondenzovanje odnosa snaga, koji prožimaju i vladajuću klasu, upravo sam hegemonski deo — monopolistički kapital.91 Valja ukazati na protivrečnosti koje su svojstvene istraživačima iz redova KP Francuske: one govore o ćorsokacima u koje vodi zvanična teza o stapanju — ili o „ponovnom ujedinjavanju" — i o jedinstvenom mehanizmu. Ta teza je izneta na konferenciji 81. partije, na kolokviju koji je KPF organizovala u mestu Choisy-le-Roi, kao i u knjizi Rasprava o drzavno-monopolističkom kapitalizmu ( Traite du capitalisme monopoliste d'Etat ). Nju nalazimo u nekim kritikama koje su mi upućivali L. Perseval i Ž. Lojkin, dok kod drugih pisaca otkrivamo drugačije tonove. Tako, na 91 Zanimljivo je istaći da tu pogrešnu koncepciju o odnosu država--društvene grupe nalazimo kod mnogih autori koji problem postavljaju na instrumentalistički način, tj. kao odnos objektivnih entiteta od kojih jedan ( društvene grupe ) utiče na drugi ( na državu ) i podređuje ga; time se obnavlja stara buržoaska empiristička tradicija. To je već bio slučaj sa shvatanjima o „grupama za pritisak" koje su suprotstavljene državi u „procesu odlučivanja". O tome videti R. Dahl, Who governs. Ta ista shvatanja nalazimo i kod progresističkih autora — G. McConnel, Private Power and American Democraćy, N. Y., 1969; W. Domhoff, Who Rules America, N. Y., 1971; J. Lowi, The End of Liberalism, N. Y., 1969, J. K. Galbraith, Le Nouvel Stat industriel. (Prevedeno kod nas pod naslovom Nova industrijska država, Stvarnost, Zagreb, 1970). Ta shvatanja je savršeno jasno izložio Cl. Offe, Strukturprobleme des Kapitalistischen Staates, 1972, str. 66. i dalje.

102

primer, F. Hercog, pošto mi je — po mom mišljenju — uputio davno poznate kritičke primedbe, ipak je u stanju da napiše sledeće reči, ne ustručavajući se od njihove nepovezanosti: „Državu monopola ne možemo poimati kao spoj ta dva izraza ( države i monopola )... Već smo rekli da javne intervencije odražavaju i konsoliduju odnos snaga: za nas je neosporno da danas te intervencije pre svega odražavaju interese finan-sijske oligarhije, i to u njihovoj dinamici. Ali kao što smo videli, ni odnos snaga ne ide u prilog monopolima: ako država pokazuje težnju da postane njihova zajednička stvar, ona ne pripada nikome ... Nepostojanje spoja između države i monopola odgovara trostrukoj stvarnosti... unutrašnje borbe oligarhije, nužno traženje relativne koherentnosti intervencije države dovodi do akcije koja uglavnom ne odražava neposredne interese ove ili one grupe, te se u izvesnoj meri nameće svakome.. ."92 Ali u tom slučaju možemo postaviti pitanja samog pojma državno-monopolisitičkog kapitalizma. Uostalom, zar A. Klod, inače istaknuti teoretičar KPF, nije još nedavno tvrdio da, imajući u vidu značajnu ulogu države od samog početka imperijalizma, jedini nov element koji može opravdati pojam državno-monopolističkog kapitalizma jeste upravo stapanje države i privatnih monopola, stapanje koje sam Klod smatra već izvršenim?93 2. Drugi aspekt pitanja upućuje nas na činjenicu da tako podeljen monopolistički deo nije i jedini dominantan deo: vladajuću klasu predstavlja buržoazija kao celina. Nemonopolistički kapital, i sam duboko podeljen, učestvuje u bloku na vlasti, a monopolistički kapital predstavlja hegemonijski deo.94 Međutim, ne znači da je učešće nemonopolističkog kapitala u klasnoj vladavini buržoazije dokaz stvarne podele vlasti između nehegemonskih dominantnih delova i hegemonskog dela: i kao i u prošlosti, država skoro isključivo služi interesima hegemonskog dela. Ali to znači da je, u krajnjoj liniji, reč o dugoročnom političkom interesu monopolističkog kapitala, što implicira ( već smo videli u kom smislu ) strategiju ustupaka nemonopolističkom kapitalu, kao i odgovarajuću ulogu države u tom pogledu. Jasno, ne radi se o eksplicitnoj, kohe-rentnoj i „racionalnoj" strategiji, već o rezultatima odnosa snaga. Razne intervencije države, koje odgovaraju interesima monopolističkog kapitala, istovremeno nastoje da obezbede proširenu reprodukciju kapitala, tj. ukupnog društvenog kapitala. Ako to imamo u vidu, onda je pogrešno reći da je država u „isključivoj" službi „krupnih monopola" ( dakle, da su isključeni svi ostali delovi buržoazije ). Ali valja ići dalje: ekonomske intervencije države u korist monopolističkog kapitala nisu proste „tehničke" intervencije koje proističu iz nužnosti „monopolističke proizvodnje", već ( kao i svaka druga ekonomska intervencija države ) predstavljaju političke intervencije: one vode računa — u svojim konkretnim oblicima i modalitetima — o nemonopolis-tičkom kapitalu i o nužnosti kohezije bloka na vlasti, pri čemu se nemonopolistički kapital na odgovarajući način ispoljava u samoj monopolističkoj „ekonomskoj

92 Ibid., str. 68. 93 H. Claude, Le capitalisme monopoliste d'Etat, sveske u izdanju CERM, br. 91, 1971, str. 21. 94 I ovde smo videli da uvek valja precizirati o kom delu monopolističkog kapitala je reč — o bankovnom ili industrijskom.

103

politici" države.95 Podsetimo se najzad na okolnost da možemo navesti mnoge primere intervencije države ( doduše, ograničenih intervencija ) ,,u korist" nemonopolističkog kapitala. Te intervencije se vrše u domenu kredita i javnog fmansiranja, poreske politike itd. Razume se, tu nisu u pitanju državne mere koje bi osigurale opstanak nemonopolističkog kapitala ili njegovo suprotstavljanje monopolističkom kapitalu. Naprotiv, reč je o rezultanti otpora nemonopolističkog kapitala otvorenom apsorbovanju koje vrši monopolistički kapital. Ako tu država ne arbitrira između monopolističkog i nemonopolističkog kapitala, onda ona nije ni oblik kondenzovanja njihovog protivrečnog odnosa: to je, uostalom, jedan od uzroka unutrašnjih protivrečnosti „ekonomske politike" države. Upravo u tom kontekstu se određuju sadašnje granice relativne autonomije države u odnosu na monopolistički kapital i na celinu bloka na vlasti: relativna autonomija znači da država i njeni razni aparati imaju određenu ulogu u razradi političke strategije monopolističkog kapitala; u organizovanju njegove hegemonije nad nemonopolističkim kapitalom, koja se postiže u sklopu njegove „nesigurne ravnoteže kompromisa" ( Gramši ), u političkoj koheziji klasnog saveza na vlasti. Značaj te relativne autonomije shvatićemo ako ga negativno uporedimo sa tezom o stapanju i o jedinstvenom mehanizmu: kao što država ne pripada ovoj ili onoj monopolističkoj grupi ( da parafraziramo Hercoga ), tako ona ne teži da bude njihova „zajednička stvar"; naime, država nije stvar, već odnos, tačnije rečeno — kondenzovanje određenog odnosa snaga. Re-lativnu autonomiju države valja shvatiti kao odnos između države, s jedne strane, i monopolističkog kapitala i ukupne buržoazije, s druge strane; kao odnos koji se uvek izražava kroz predstavništvo i klasnu političku organizaciju.96 Govoreći o fašizmu, pokušao sam da to konkretno pokažem na primeru monopolističkog kapitalizma. Sada ću nešto reći o protivrečnostima sadržanim u kritikama istraživača KPF: te mi protivrečnosti izgledaju posebno zanimljive jer ti istraživači smatraju da je fašizam — tačnije rečeno, nemački nacizam — „nešto preobražen", ali tipičan vid državnomonopolističkog kapitalizma. Kritičari poput M. i R. Vejla, L. Persevala, Ž. Lojkina i drugih, obilato su mi prebacivali što ne vidim „isključiv" odnos između države i monopolističkog kapitala, i to u razdoblju kada monopolistički kapital predstavlja jedini vladajući deo buržoazije, prebacivali su mi da osporavam pojam fašističke države kao prostog agensa koji je potčinjen jedino naredbama monopolističkog kapitala. Ukratko, optuživali su me da sam odbacio tezu o stapanju i o jedinstvenom

95 Pod ovim na nivou politike podrazumevam onu klasu ili njen deo koji postoje kao takvi, ali ne čine društvenu snagu (Pouvoir politiaue. . . op. rit., str. 80. i dalje). 96 Shvatati državu kao odnos (tačnije kao kondenzovanje odnosa snaga), znači izbeči lažnu dilemu sadašnjih diskusija o državi: dilemu — država kao stvar ili država kao Subjekt. Po instrumentalističkom shvatanju, država je stvar, pasivno oruđe u rukama jedne klase ili dela te klase. Oni koji državu shvataju kao subjekt, smatraju da ona ima svoju apsolutnu autonomiju koju po svojoj volji uklapa u racionalisanu instancu „građanskog društva". Odnos država-klase u oba slučaja shvata se kao objektiviziran odnos. Međutim, relativna autonomija države sadržana je u samoj njenoj strukturi (država je odnos), te predstavlja rezultantu borbe i klasnih protivrečnosti, onakvih kakve se na specifičan način ispoljavaju i koncentrišu u samoj državi. Jedino nam takvo shvatanje omogućava da tačno situiramo stvarnu ulogu birokratije.

104

mehanizmu.97 Ali i tu ima različitih tonova, koji pokazuju u kakav je ćorsokak zapala ta teza. Posle uobičajenih kritika mojih analiza, A. Žiselbreht, inače dobro obavešten o konkretnim problemima fašizma, ipak konstatuje: „Suprotno je marksističkoj teoriji o državi kada fašističku vlast predstavljamo kao „neposrednu" dominaciju, kao „kreaturu" monopola, kao njihov izvršni organ. Državu bi pre trebalo shvatiti kao „upravni odbor" koji se brine za interese ukupne ( podvukao Žiselbreht ) kapitalističke klase, koji ostavlja prostor kako za protivrečnosti između grupa koje je sačinjavaju, tako i za određenu aktivnu ulogu organa koji donose državne odluke."98 Žiselbreht ide dalje, te tvrdi kako je „naivna ideja o fašističkoj državi kao emanaciji, kao potpuno pasivnom organu monopola — strana marksističkom istraživanju."99 To nije smeo reći! Razume se, sve to važi upravo za tezu o stapanju i o jedinstvenom mehanizmu. Najzad, kada Lojkin analizira ulogu države u monopolističkom kapitalizmu, nimalo mu ne smeta što ga sledeća tvrdnja potpuno opovrgava:100 „Buržoaska država, politička organizacija u službi buržoazije ( više se ne radi samo o monopolističkom kapitalu ) ima dvostruku funkciju: 1) održavanje kohezije ukupne društvene formacije; 2) neposredno obezbeđivanje prevlasti vladavine buržoazije. Prva funkcija implicira drugu, i to u onoj meri u kojoj vladavina kapitalističke klase pretpostavlja postojanje organizma nezavisnog od društva ( podvukao Lojkin ), sposobnog da „reguliše", da „normalizuje" klasnu borbu." Tu dolazi do upadljivog i značajnog preokreta Lojkinovih stavova: brižni čuvar teze o stapanju i o jedinstvenom mehanizmu ne plaši se uloge branioca dobro poznate teze, koja vuče koren iz analiza mladog Marksa, teze o državi kao nečem „nezavisnom" od društva. Ja sam še upravo toga dobro čuvao u svojim analizama relativne autonomije države i njene uloge kao činioca kohezije ukupne društvene formacije. Međutim, tu se ne govori o nepovezanostima koje su svojstvene istraživaču, niti o stvarnim protivrečnostima teze o stapanju i o jedinstvenom mehanizmu: protivrečnosti su samo prividne. Instrumentalističko-idealističko shvatanje države koje stoji iza teze, savršeno opravdava tezu o stvarnoj nezavisnosti države od društvenih klasa. Jedno te isto „oruđe" je u isto vreme potpuno nezavisno od onoga u čijim se rukama nalazi ( od monopolističkih kapitala ), ali taj isti posednik može njime manipulisati po svojoj volji. Prema tome, to oruđe, kao takvo, može koristiti i neki drugi posednik ( radnička klasa ). Tu se približavamo ostalim, već navedenim Hercogovim analizama o neutralnoj državi — „organskom činiocu proizvodnje", kao i njihovim neizbežnim zaključcima kada je u pitanju prelazak u socijalizam, koji se smatra mogućim bez uništenja državnih aparata. 3. Složen odnos koji u sadašnjoj fazi postoji između države i bloka na vlasti ima veoma značajne efekte u okviru državnih aparata imperijalističkih metropola. U tom pogledu treba jasno sagledati dve "stvari. S jedne strane, teza o stapanju države i monopola u jedinstven

97 Lojkine, ibid., str. 152. 98 56 Ibid., str. 17. fusnota 53. 99 Ibid., str. 31. 100 Lojkine, „Contribution a une theorie marxiste de l'urbanisation capitaliste' u Cahiers internationaux de sociologie, januar-jun 1972, str. 141.

105

mehanizam ( a to pretpostavlja postojanje samo jednog dominantnog dela koji je i sam apstrakt-no ujedinjen ) blokira svaku analizu unutrašnjih protivrečnosti sadašnje države. S druge strane, instrumentalistička teza implicira da se protivrečnosti delova na vlasti ispoljavaju samo kao spoljna trvenja ( utica j) delova države-instrumenta, koja je metafizički entitet, pri čemu svaki deo vuče ,,pokrivač" prema sebi. U stvari, te protivrečnosti su sadržane u samoj strukturi ka-pitalističkih državnih aparata. Protivrečni odnosi delova bloka na vlasti pod hegemonijom monopolističkog kapitala odražavaju se u odnosima represivnog državnog aparata i ideoloških državnih aparata, kao i u odnosima unutar svakog od njih. Odnosi snaga u bloku na vlasti ispoljavaju se upravo kao odnosi vlasti i to kroz protivrečne odnose u samoj državi i u njenim aparatima ( privilegovanim sedištima ovog ili onog dela bloka na vlasti ); ti odnosi se isto tako ispoljavaju kao unutrašnje protivrečnosti raznih intervencija sadašnje države. Otuda relativna autonomija države ne znači da činioci države-organskog entiteta poseduju koherentnu i racionalnu volju: ona konkretno postoji kao protivrečna „igra" u okviru državnih aparata, odnosno kao rezultanta odnosa snaga, koji se sažimaju u državi. Tako, na primer, sadašnji protivrečni odnosi unutar političkog aparata ( partije, parlament, senat itd. ), unutar vladinog, lokalnog i komunalnog aparata, unutar vojske i raznih ideoloških aparata ( školskog, kulturnog, informativnog aparata itd. ) — kao i između tih aparata — nisu obične posledice borbe potčinjenih klasa, već izražavaju i protivrečnosti bloka na vlasti. U slučaju ovog poslednjeg, i za razliku od delovanja borbe potčinjenih klasa na državni aparat, odnosi između delova buržoazije se često ispoljavaju kao protivrečna sedišta i uporišta vlasti u okviru tih aparata. Ali ovde valja ponoviti da se ne radi o „odeljenim komadima" države, o stvarnoj podeli državne vlasti na delove koji čine blok na vlasti. Kapitalističku državu, danas kao i u prošlosti, karakteriše svojevrsno unutrašnje jedinstvo tih aparata, a to jedinstvo nije ništa drugo do izraz interesa hegemonskog dela, upravo njegove uloge kao činioca kohezije bloka na vlasti. Ali to jedinstvo državne vlasti, izraženo u vidu institucionalnog jedinstva državnih aparata, ne stvara se jednostavno, bilo da do njega dolazi usled nekakvog jedinstva volje metropola, bilo zato što bi monopoli držali u fizičkoj pokornosti državu oruđe. Usled klasnih protivrečnosti ono se stvara složenim putevima: posredstvom niza potčinjavanja određenih aparata onim aparatima koji prevashodno koncentrišu vlast hegemonskog dela; time što određeni aparati podređuju i dupliraju druge aparate, tj. dovode u njima do kratkih spojeva; raspoređivanjem funkcija na aparate, odvajanjem stvarne od formalne vlasti; odgovarajućim pomeranjem ideoloških aparata u oblast represivnog aparata, i obrnuto. Najzad, to jedinstvo se gradi na bazi značajnih rascepa do kojih dolazi u samom bloku na vlasti.101

101 U oblasti studija političkih institucija (ograničavam se na tu oblast), postoji danas značajan i stalno rastući

broj konkretnih analiza koje idu u tom pravcu. Međutim, valja upozoriti da su te analize najčešće neposredno povezane sa analizama i političkim borbama, te nemaju uvek oblik „svezaka" ili članaka u časopisima. Ovde jednostavno ukazujem na sledeće: kada se radi o Francuskoj, pored autora kao što su M. Castells, Fr. Godard, D. Vidal, J.M. Vincent i drugi koje citiram u ovom tekstu, valja proučiti sledeće autore: M. Amiot (o kulturnoj politici i ideološkim aparatima), J. Ion (o urbanoj politici), radovi tima CERAT--IEP iz Grenobla o institucijama u komunama

106

2. O sadašnjoj ulozi države I

Razume se, sve ove napomene i pojašnjavanja ne isključuju mogućnost značajnih modifikacija ne samo u obliku intervencionističke države u poređenju sa „liberalnom državom" iz doba konkurentskog kapitalizma ), već — saglasno fazama monopolističkog kapitalizma — i modifikacija same intervencionističke države. Karakteristike tih faza — prelazna faza, faza konsolidacije i sadašnja faza — dakle, modifikacije kapitalističkih odnosa proizvodnje, njihovi efekti na ostale načine i oblike proizvodnje, stepeni internacionalizacije, koji obeležavaju te faze i koji se izražavaju kroz posebne odnose u okviru bloka na vlasti — sve to, saglasno fazama monopolističkog kapitalizma, deluje na „ekonomske funkcije" države, na pomeranje prevlasti u pravcu države i na odnos između države i klasne hegemonije.102

Nesumnjivo je, dakle, da u sadašnjoj fazi imperijalizma uočavamo značajne modifikacije intervencionističke države u okviru imperijalističkih metropola. Te modifikacije možemo shvatiti jedino ako imamo u vidu celinu klasnih borbi koje se sada vode u metropolama. „Ekonomske intervencije" države nikada nisu bile tako upadljive, a pomeranje prevlasti u pravcu države nikada tako izraženo kao u sadašnjoj fazi. Uloga države ( u korist monopolističkog kapitala ) u sadašnjoj fazi, povezana je sa njenim tradicionalnim funkcijama, ali i sa njenim sadašnjim funkcijama. To se ogleda u sledećem:

1) u sadašnjem obliku internacionalizacije kapitalističkih odnosa, koju stvara reprodukcija vladajućeg imperijalističkog kapitala u okviru samih metropola; u uporednom proširivanju van granica svoje buržoazije; u reprodukciji novih oblika imperijalističke društvene podele rada ( te funkcije smo analizirali u prethodnom ogledu );

itd. Sto se tiče međunarodnog plana, tu isto tako sasvim indikativno navodim one autore čiji su radovi objavljeni na francuskom: M. Van Schendel, C Saint Pierre, G. Bourques i N. Frenette iz Kvebeka; priloge u belgijskom časopisu Contradictions (posebno autor A. Corten); priloge u španskom časopisu Bandiera Roja (ti priloži su nedavno objavljeni u časopisu les Temps modernes). Među radovima koji nisu prevedeni na francuski, ukazujem na sledeće autore i časopise: G. Therborn (Švedska); prilozi nekih sarad-nika časopisa New Left Review (Velika Britanija) i časopisa Kursbuch (Nemačka); brojna istraživanja u Italiji, među kojima naročito istraživanja koja je izvršio tim časopisa Jnquiesta; radovi objavljeni u Grčkoj; J. Solc-Tura (Španija), E. de Ipola (Argentina), E. Villa (Meksiko), Fr. Weffort (Brazil), A. Quijano (Peru) itd. Ukazujem i na radove mnogih naših drugova iz čilea, naročito onih drugova koji su okupljeni oko (eks) Latinoameričke škole društvenih nauka iz Santjaga.

102 U stvari, kao i kada se radi o, procesu koncentracije, intervencionistička uloga države se ne svodi na postepen, jednolinijski; homogen proces: u okviru uspostavljanja dominantne uloge države, neke od njenin ekonomskih funkcija veoma brzo rastu, dok druge opadaju, a ponekad se relativno „povlače". S. de Brunhof opravdano ukazuje: „ekonomska moć države se- ne razvija kao proces, neminovnog rasta . . . Moć državnog kapitalizma ne samo što se ne odvija, kontinuirano, već može imati i regresivno kretanje . . . (Capitalisme financier public; influence econoque de l'Etat en France 1948—1958, 1965., str. 202. i dalje). J. Bouvier je upravo pokazao da je finansijska uloga države-bankara smanjena u raz-doblju IV i V Francuske republike. Otuda on tačno kaže: ,,U istoriji etatističkog intervencionizma. treba ustanoviti kakvu kvalitativnu, tj.... političku ulogu imaju „planiranje", bankarski organizmi i javno finansiranje". (Un siecle de banque francaise, op. du, str. 153).

107

2) u današnjim oblicima smanjivanja raskoraka između ekonomskog vlasništva i državine, što je u skladu sa proširivanjem monopolističke eksploatacije i sa dominantnim oblicima intenzivne eksploatacije rada: upravo u tome se, pored ostalog, ogleda sadašnja uloga države u finansijkoj centralizaciji, ali i u koncentraciji koja se vrši pomoću „restruktuiranja" ili „industrijske modernizacije" ( ta uloga države posebno je očigledna u Francuskom Šestom privrednom planu ). U određenom vidu ta uloga države se ogleda u javnom sektoru, uključivši rashode za odbranu itd.;

3) u danas dominantnim posledicama disolucije ostalih oblika proizvodnje, disolucije koju vrši monopolistički kapitalizam: uloga države u eliminisanju tradicionalne sitne buržoazije, u dominaciji monopolističkog nad nemonopolističkim kapitalom, u prodiranju i širenju monopolističkog kapitalizma u poljoprivredi ( napuštanje sela ) itd. Uglavnom tu i otkrivamo ulogu javnog finansiranja; 4. najzad, u neposrednom delovanju tendencija koje se suprotstavljaju tendencijskom padu profitne stope, odnosno: a) u sadašnjim oblicima intenzivne eksploatacije rada putem intervencija dražve u oblast proizvodnosti rada i izvlačenja relativnog viška vrednosti: uloga države u naučnom istraživanju i tehnološkim inovacijama, u reprodukciji radne snage putem njenog školskog „kvalifikovanja" ( škola, permanentno obrazovanje itd. ), u urbanizaciji, saobraćaju, zdravstvu", sredstvima koja služe za zadovoljavanje kolektivnih potreba );103 b) u uporednom obezvređivanju određenih delova postojanog kapitala, u novim uslovima stvaranja pro-sečne profitne stope: to je jedan od aspekata „industrijske modernizacije", javnih investicija itd. Ukratko, radi se o onim modifikacijama koje ukazuju na ulogu i mesto države, o modifikacijama koje obeležavaju sadašnje oblike proširene reprodukcije kapitala. Međutim, prethodnim napomenama nismo želeli da sačinimo popis sadašnjih intervencija države, već da ustanovimo glavne strukturalne modifikacije koje određuju te intervencije. Dakle, nismo težili njihovom opisnom nabrajanju ili vrednovanju. Inače bismo mogli navesti niz drugih, veoma važnih intervencija države, počev od onih na tržištu rada ( „politika dohodaka" ) do intervencija na području distribucije, „kolektivne potrošnje" itd.104« No, sve te intervencije zavise i u krajnjoj liniji proizilaze iz modifikacija koje sam upravo naznačio. Tako dolazimo do naredne napomene: nove intervencije države, o kojima je ovde reč, ne ispoljavaju se uvek, neposredno i u celini kao „ekonomske intervencije" u strogom smislu reči, u smislu koji je taj izraz mogao imati u stadiju konkurentskog kapitalizma: intervencije na „tržištu" i u izgradnji "ekonomske infrastrukture" — železnice, na primer. To je dovelo do brojnih analiza prema kojima izlazi da se danas radi o smanjivanju „ekonomskih interevncija" države, o tome

103 M. Castells, Neo-Capitalisme, consommation collective et contradictions urbaines, Centre d'etude des mouvements sociaux, 1973. 104 A. Granou, Capitalisme et Mode de vie, 1973; iP. Mattick, Marx et Keynes, 1972.

108

da te intervencije neposredno preuzimaju privatni monopoli ( organizacija tržišta, izgradnja auto-puteva itd. ), kao i o tome da rastu „socijalne" i „političke" intervencije države.105

Smatram pogrešnim što se u tim analizama koriste izrazi koji se odnose na nešto sasvim drugo, upravo na konkurentski kapitalizam.106 U tom stadiju, karakterističnom po prevlasti ekonomike i po eksten-zivnoj eksploataciji rada, još je mogla postojati relativna razlika između intervencija države u proširenu reprodukciju uslova proizvodnje i neposrednih ekonomskih intervencija države. Time nikako ne želimo reći da su tadašnje intervencije bile neutralne i nepovezane sa političko-socijalnim intervencijama države. Ali to više nije slučaj u sadašnjem stadiju, posebno u sadašnjoj fazi koju karakterišu dominantna uloga države i pomeranje težišta u pravcu intenzivne eksploatacije rada. Politički i ideološki „oslovi" proizvodnje i sami neposredno intervenišu u procesu proširene reprodukcije kapitala. Oni čak predstavljaju oblike samog postojanja te reprodukcije. Drugim rečima, radi se o novom odnosu između politike, ideologije i ekonomike, o odnosu koji menja prirodu i sadržaj pomenutih izraza. Naime, oblast proizvodnje se reorganizuje ,,u zavisnosti" od političkih i ideoloških uslova reprodukcije. Ovo stoga što su intervencije države već postale ekonomske intervencije.107 Isto je tako neosporno da, uporedo sa rastućom dominantnom ulogom države u tim formacijama i sa snažnim afirmisanjem ekonomske dominacije i političke hegemonije monopolističkog kapitala, i sama sadašnja država sve više pokazuje težnju da odrazi to stanje: zahvaljujući svojoj relativnoj autonomiji u odnosu na hegemonski deo, monopolistički kapital se povlači u granice koje su uže no što su to bile u prošlosti. Sa stanovišta bloka na vlasti, to sužavanje, pored ostalog, odražava već dosta raširenu zavisnost nemonopolističkog od monopolističkog kapitala, kao i činjenicu da je nemonopolistički kapital odavno — sem u retkim okolnostima — prestao da igra ulogu autonomne društvene snage.

II

I tako, jedino ako tačno situiramo sadašnji odnos između države i klasnih protivrečnosti, možemo razrešiti niz problema što ih postavlja sadašnja uloga države: 1. Jasno je da sadašnja uloga države nikako ne može biti shvaćena u smislu nekog „organskog kapitalizma" koji bi pomoću određene „racionalizatorske instance" prevazišao svoje protivrečnosti ( koje se obično nazivaju „anarhijom proizvodnje", a koje nisu ništa drugo do kristalizacija klasnih protivrečnosti ). Razume se, država vrši opštu ulogu činioca kohezije druš-

105 Između ostalih, glavni referat koji je podneo E. Maire na poslednjem kongresu CFDT„ istr. 26—27. (jun 1973). 106 Videti tekst na strani 111. ove knjige i dalje. 107 Ali kao što sam ukazao, radi se upravo o pomeranju granica koje odvajaju državu od ekonomike, a ne o ukidanju njihove relativne odvojenosti, svojstvene kapitalizmu. To, dakle, podrazumeva da sadašnje ekonomske intervencije driave ne mogu preći neke granice koje su bitne za kapitalizam: o tim granicama upravo svedoči stalna fiskalna i finansijska kriza sadašnje države (o tome videti J. O'Connor, The Fiscal Crisis of the State, 1973).

109

tvene formacije, tj. ona ima opštu ulogu „organizovanja" i „regulisanja", ali ta njena uloga se ne razlikuje od funkcija koje ona vrši u klasnoj borbi: država je koncentrisan izraz klasne hegemonije. A to upravo pobija niz shvatanja ( shvatanja koja je već Kejnz zastupao ) o kapitalističkom planiranju ( recimo, plan u Francuskoj) . Naime, to planiranje se predstavlja kao „racionalna" i „koherentna" politika izuzetno „tehničkog" i „neutralnog" aparata kome je pošlo za rukom da neutrališe ili da pomiri kapitalističke protivrečnosti. Ta shvatanja su se odrazila u radničkom pokretu kroz stavove o „revoluciji odozgo", tj. kroz verovanje da je prelazak u socijalizam moguć posredstvom države ( država-proviđenje, odnosno državni socijalizam ). Napominjemo da se ona mogu ispoljiti na više načina. U vezi sa tim shvatanjima nije dovoljno podsetiti da se, nasuprot tehnokratskim analizama Galbrajtovskog tipa, kapitalistička konkurencija u monopolističkom kapitalizmu stalno reprodukuje, odnosno da administrativni državni aparat ( birokratsko telo ) nikako ne bismo smeli zamišljati kao aparat koji ima svoju volju i vlast, koji nameće svoju politiku" ćelom društvu. Valja ići još dalje i, nasuprot samom shvatanju o državnomonopolističkom kapitalizmu, podvući sledeće:

a) u bloku na vlasti postoje protivrečnosti koje su posledice glavne protivrečnosti. One nam ne dopuštaju da klasnu dominaciju sagledamo kao područje koje drži jedan deo kapitala ( krupni monopoli ), i sam apstraktno ujedinjen i integrisan, tj. deo koji posredstvom države-oruđa kristališe koherentnu, jednoobraznu politiku;

b) činjenica je da se ne može govoriti o nekom „racionalnom jezgru" kapitalističkog planiranja kao takvog, o planiranju koje bi odgovaralo svakom nivou proizvodnih snaga po sebi, tj. o planiranju koje bi klasne protivrečnosti jednostavno predodređivale, preobraćajući njegov urođen racionalni aspekt. Kapitalističko planiranje je nezamislivo kao stvarno ovladavanje protivrečnostima kapitalističke reprodukcije ( mit o organizovanom kapitalizmu ).108 A upravo analize državnomonopolističkog kapitalizma kriju u sebi opasnost donošenja takvih zaključaka, čak i kada ih njihovi autori izričito odbaouju. U stvari — ponovimo to — sadašnja uloga države i njene intervencije predstavljaju protivrečno kondenzovanje odnosa snaga. To je suprotno starom, ali izuzetno upornom buržoaskom idealističkom shvatanju koje — od Hegela do Vebera

1 do Kejnza — u državi vidi racionalno jezgro „građanskog društva". Da bih primerom potkrepio moje stavove, dovoljno je ukazati na sadašnje, savršeno kapitalističko

108 Pored ostalih, videti i sledće: E. Altvater, Zu einigen Problemen des Staatsinterventionismus, u knjizi Janioke: Herrschaft und Crise; 3. Hirsch, Funktionsver'dnderungen der Staatsverwaltung in spatkapitalisti-schen Industriegesellschaften, u publikaciji Blatter fiir deutsche u. intern. Politik, februar 1969; Muller-Neusus, Die Sozialstaatsillusion ... u časopisu Sozialistische Politik, 1970; U. Jaeggi, Kapital und Arbeit in der Bundes-republik, 1973; J. O'Connor, „Scientific and ideological elements in the economic theory of governemental policyu delu A Critigue of Economic Theory, uredili E. Hunt i G. Schwartz, 1972; Flatow-Huisken, Zum Problem der Ableitung des biirgerlichen Staates, u Probleme des Klas-senkampfs, br. 7, maj 1973; Braunmiihl e altri: Probleme einer materia-listischen Staatstheorie, op. cit., posebno prilog J. Hirscha.

110

delovanje nacionalizovanog-podržavljenog sektora.*1 To, razume se, ne znači da je planiranje iluzija: planiranje je u skladu sa logikom monopolis-tičke reprodukcije i sa logikom sadašnje politike države kao političkog aparata.

2. Kao reakcija na teze o državnomonopolističkom kapitalizmu, javlja se, međutim, niz sadašnjih analiza koje vrši levica. Na neke od tih analiza sam se već osvrnuo. Te analize prosto i jasno dovode u pitanje sadašnju presudnu ulogu države: suočena sa „koncen-trisanom vlašću" monopola, država bi bila lišena svoje „vlasti". Ne treba kriti da to može dovesti do zauzimanja politički veoma spornog stava. Doduše, sadašnja rasprava o „samoupravljanju" koje podrazumeva brojne politički pozitivne aspekte, unekoliko umanjuje tu opasnost. Ostaje ipak činjenica da glavni objekt političke borbe ne bi više bila država koja je postala prazan omotač kapitalizma, već jedino vlast kapitala u preduzeću. Ne želim reći da se teze o samoupravljanju neminovno podudaraju sa tim stavovima. Međutim, moram konstatovati da stavovi o „samoupravljanju" i o „sadašnjem smanjivanju" uloge države, ponekad idu ruku pod ruku.

III Ovi elementi, povezani sa sadašnjim oblicima glavne protivrečnosti (buržoazija-radnička klasa) i sa usponom borbe narodnih masa u Evropi, mogu nam objasniti niz značajnih pojava. a) Pore svega, grozničavu hegemonsku krizu koja zahvata evropske buržoazije. Kada se govori o klasnoj borbi i o bloku na vlasti, zapaža se da su evropske buržoazije stvorile heterogene i povremene celine da bi se suprotstavile američkom imperijalističkom kapitalu. A to je već značajan činilac hegemonske nestabilnosti, unošenja protivrečnosti imperijalističkog kapi-tala u svaki evropski „nacionalni" blok na vlasti. Uporedo sa time, sve su izraženije unutrašnje protivrečnosti blokova na vlasti, i to upravo u razdoblju kada je uloga države sve značajnija i kada sužavanje njene relativne autonomije postaje imperativna nužnost za monopolistički kapital. Ako nije tačno da se sadašnja država pretvara u prosto oruđe monopola, nije tačno ni to da je ona, u toni kontekstu, sve manje sposobna da efikasno igra ulogu organizatora hegemonije. Etatistička politika se često svodi na niz protivrečnih i preciznih mera koje odražavaju logiku monopolističkog kapitala, ali isto tako otkrivaju naprsline i nepovezanosti državnih aparata, reprodukujući na taj način protivrečnosti bloka na vlasti, uporedo sa slabljenjem hegemonističkih sposobnosti monopolističkog kapitala. U trenutku kada je uloga države presudni ja no ikada ranije, čini se da je potresa kriza reprezentativnosti njenih raznih aparata ( uključivši i političke partije ) u njihovim odnosima sa delovima bloka na vlasti. To je jedan od razloga kontroverzi ( bar kada je reč o oblacima koje te kontroverze imaju u okviru buržoazije ) oko „etatističkog dirižizma", regionalizacije", „decentralizacije" itd. b) Tome valja dodati još jednu pojavu koja se tiče tesne povezanosti ekonomike, države i ideologije. Cini se da je današnja država uspela da u izvesnoj rneri „reguliše" „divljanje" ekonomskih kriza kapitalizma ( to nema nikakve veze sa mitom o „organizova-nom kapitalizmu" ). Međutim, ona je to postigla na izgled paradoksalnim putem, tj. samo u onoj meri u kojoj su te ekonomske krize ekstrapolirane neposredno u krize državne nadgradnje, uključivši i njene

111

ideološke aparate. Ovo, između ostalog, i zbog toga što država, neposredno preuzimajući brigu o proširenoj reprodukciji kapitala i regulišući „ekonomske krize", sama preuzima određene funkcije tih „kriza": država neposredno režira obezvređivanje određenih delova kapitala, inflaciju i nezaposlenost ( strukturalnu ili vrtoglavu inflaciju itd. ).109

Država-tampon ili ventil sigurnosti u slučaju ekonomskih kriza, pretvara se u rezonantnu kutiju kriza reprodukcije društvenih odnosa. U stvari, preobražen je i sam odnos ekonomske i političke borbe: svaka ekonomska borba se više ili manje neposredno objektivno sudara sa državnim funkcijama i sa državnim aparatima, granama i podgranama. šta više, proširivanje procesa oplođavanja vrednosti kapitala i intervencija države na sve oblasti ( „uslovi i način života" ), što je neposredan efekt proširene reprodukcije, vode izuzetnoj politizaciji raznih borbi za kvalitet života; te borbe su utoliko značajnije što ne dovode u pitanje samo „uslove" proizvodnje, već sve neposredni je i reprodukciju samih odnosa proizvodnje.110 Otuda više ne deluje određen politički konsenzus koji počiva na državi, garantu „ekspanzije" ( o tome posebno govori cela kenzijanska ideologija ). Podređivanje države logici monopolističke reprodukcije ( ono što osećamo kao „njenu"' nesposobnost da zadovolji potrebe masa ), nikada nije bilo očiglednije no u trenutku kada ona interveniše u svim oblastima u kojima se te potrebe ispoljavaju. Veoma je simptomatično da se buržoazija po prvi put smatra obaveznom da istupi sa pravim programom, i to upravo u trenutku kada je, manje no ikada ranije, sposobna da ga ostvari. Suočena sa takvim stanjem, sadašnja država je suviše slaba da bi obezbedila stalno upravljanje sve izraženijom krizom hegemonije buržoazije. c) Buržoazija u takvoj situaciji — po svaku cenu i uporedo sa pojačanom represijom — primenjuje strategiju prilagođavanja procesa čija je svrha da se ozakone odnosi između sadašnjih oblika vladajuće ideologije i reorganizacije državnih aparata.111 Nemam nameru da

109 U stvari, za razliku od Čitave buržoaske ideologije, nemoguće je u „ekonomskim krizama" kapitalizma videti „disfunkcionalne" momente ekonomskog „sistema", momente koje država, kao racionalna instanca, ima zadatak da „izbegne". Ekonomske krize kapitalizma predstavljaju organske momente reprodukcije društvenog kapitala: iako na političkom nivou mogu dovesti do političkih kriza i do revolucionarnih situacija, tj. stvaraju mogućnost obaranja kapitalizma, te krize su istovremeno koncentrisane kontratendencije tendencijskom padu profitne stope ( masovno obezvređivanje kapitala, uništavanje proizvodnih snaga itd. ): „ekonomske krize" isto tako imaju ulogu „čišćenja" kapitalizma, te predstavljaju uslove njegove proširene reprodukcije i njegove stalnosti. Već je to dovoljno da ukaže na ekonomističke greške, tj. na shvatanja koja u ekonomskim krizama vide mehanički činilac rušenja kapitalizma. Ali ovde je važno sagledati ulogu države u svemu tome: država u određenom stepenu reguliše „divlje" ekonomske krize kapitalizma, ali ona istovremeno mora neposredno da obezbedi organske funkcije tih kriza u proširenoj reprodukciji kapitala. Dakle, nikako se ne radi o nekoj državi kojoj je pošlo za rukom da „izbegne" krize, već o tome da država odozgo vrši orkestraciju kriza kapitalizma, tj. da jednostavno nastoji da reguliše njihov „divlji" aspekt. A to se neposredno održava u internoj krizi državnih aparata i u stalnim protivrećnostima između njihovih raznih ekonomskih funkcija. 110 Videti tekst na strani 111. ove knjige i dalje. 111 O ovome videti J. Habermas, Legitimationsprobleme im SpSt-kapitalismus, 1973; CL.Offe, Strukturprobleme des Kapitalistischen Staates, op. cit.; I. Balbus, Politics as Sport: on Interpretation of the Political Ascendency of the Sports Metaphor in America, 1973; M. Duverger, Sociologie de ta politique, 1973.

112

ovde ulazim u suštinu tog problema. Jednostavno ću ukazati da nam ta prilagođavanja ( ona se, naravno, ne svode na prosto prilagođavanje odnosni parlamenta i izvršne vlasti, ali se ne poistovećuju ni sa procesom fašizacije u strogom smislu te reči ) govore o značajnim preobražajima buržoaskog legitimiteta, kakav nam se do sada predstavljao. Taj proces se odvija uporedo sa ideološkom krizom koja sada pogađa te formacije. Ti preobražaji obuhvataju široku lepezu: počev od pomeranja legitimiteta narodnog suvereniteta u pravcu legitimiteta birokratske državne administracije, preko promene uloge političkih partija i ideoloških aparata, pa sve do lomljenja pravno--ideoloških granica između „privatnog" i „javnog" ( gušenja osnovnih sloboda, na primer ). Otuda bi se reklo da su strukturalni preobražaji današnjeg kapitalizma učinili preživelim ne samo tradicionalni oblik parlamentarne demokratije, već i određen oblik same političke demokratije. Bilo kako bilo, svi pomenuti preobražaji teže sledećem glavnom cilju: ne dozvoliti narodnim masama da jasno sagledaju sadašnju ulogu države i prirodu političke vlasti koja se iz nje kristališe, prikazati tu ulogu kao tehničku i neutralnu, pri čemu sadašnji tehnokratizam stiče prevlast koju je pravnopolitički domen ideologije imao u buržoaskoj ideologiji. Ideologija „pluralističke" države, koja je „arbitar" interesa „društvenih grupa" i nosilac „opšte volje" „individua građana", biva zamenjena ideologijom države-,,tehničke" instance, države koja je nužna da bi se uhvatila u koštac sa urođenim „nužnostima proizvodnje", sa „industrijalizacijom" i „tehničkim napretkom". Nesumnjivo je da sadašnjoj državi polazi za rukom ( pitanje je samo još koliko dugo ) da izvede tu ideološku operaciju reprodukcije privatizacije „individua" u okviru novog „javnog" sektora. U stvari, ako ekonomska borba narodnih masa neposredno udara na državu, valja tačno sagledati sadašnje granice te objektivne politizacije. Oni koji danas preterano osporavaju državu, cesto gaje poverenje u desnicu, mada se u njenim rukama nalaze poluge vlasti: u Francuskoj se podmeće vatra u prostorije poreskih uprava ili se demoliraju prostorije CSR, mada se istovremeno glasa za Republikansku demokratsku uniju (UDR). To znači da je sadašnja ideologija tehnokratizma toliko dominantna da je u vidu opozicionarstva još prisutna u borbama narodnih masa koje osporavaju sveprisutnu „tehnokratsku vlast", ali pri tome ne raskrinkavaju njenu političku prirodu.112 Servan-Šrajber je tu da nas podseti kako je buržoazija još u stanju da nastupa kao avangarda tih pokreta i da ih tako zavarava.

IV. NAPOMENE O BURŽOASKIM KADROVIMA

CSR (Compagnies Republicaines de Securite) — neka vrsta udarnih jedinica žandarmerije (prim. prev.). 112 To su upravo delimični efekti te ideološke operacije. Nasuprot tome stoje mnogobrojne sadašnje analize „tehnokratije", koje u ovom (H. Schelsky, ,,1'fitat technique" u Auf der Suche nach Vfirklichkeit, 1965) ili onom vidu (H. Marcuse, Čovek jedne dimenzije, V. Masleša, Sarajevo 1968) smatraju da sadašnje „tehnološke transformacije" vode stvarnoj depolitizaciji ( prevazilaženju klasne borbe ), tj. „tehnološkoj otuđenosti" („manipulaciji") individua. Valja, međutim, ukazati da uprkos prividno suprotnih zaključaka, ti autori iznose hipoteze koje su istovetne sa hipotezama onih koji govore o „naučnoj i tehničkoj revoluciji" (o tome će opširno biti reči u trećem ogledu).

113

I. Pitanje menadžera

Prethodne analize vršene su sa pozicije glavnog stanovišta marksističke teorije o društvenim klasama, sa stanovišta mesta tih klasa u društvenoj podeli rada, mesta koja smo u uvodu ove knjige označili kao klasno strukturalno određenje, što se tiče kapitala, insistirao sam na oblicima povezanosti dva odnosa ( ekonomsko vlasništvo, državina ) budući da ti odnosi određuju mesto kapitala ( ono se proširuje na političke i ideološke odnose ), kao i na raznim pravima koja iz njih proističu. Sada ću istraživati pitanje činilaca koji zauzimaju to mesto. To pitanje je istovremeno povezano sa prvim, ali se relativno i razlikuje od njega. U stvari, kada za neke činioce kažemo da su buržoaski, to nikako ne znači da time želimo reći kako im je ta osobina urođena ( klasno poreklo, na primer ), već da ona zavisi od mesta koje ti činioci zauzimaju, da zavisi od njihovog položaja prema odnosima koji određuju funkciju kapitala, tj. da zavisi od vlasti koju oni vrše i koja konstitutivno proizilazi iz tih veza.

114

Rajt mils Sociološka i maginacija Glava I PERSPEKTIVE DRUŠTVENIH NAUKA

Kada je u pitanju njihov lični život, ljudi su danas, često pod utiskom da upadaju iz jedne klopke u drugu. Osećaju da u svome svakidašnjem svetu ne mogu da otklone nevolje koje ih potiskuju Osećajući to, često se u tome nimalo ne varaju. Ono čega su prosečni ljudi neposredno svesni i čemu u svojoj aktivnosti teže, omeđeno je i svedeno u okvire putanje unutar koje žive; njihova mišljenja i njihove moći usredsređene su na uski svet njihovog poziva; porodice i suseda; u sredinama van ovih kreću se sa nesigurnošću i ostaju posmatrači, a ukoliko ih, ma koliko neodređeno, zaokupe ambicije i zebnje koje ne mogu da budu zadovoljene u okviru njihove neposredne sredine, utoliko se više osećaju uhvaćeni u zamku i bespomoćni.

U osnovi ovog osećanja bespomoćnosti nalaze se, na izgled bez-lične promene kroz koje prolazi i sama struktura širih zajednica, pa i tako širokih koje zauzimaju čitave kontinente. Činjenice savremene istorije su takve da ujedno opredeljuju uspeh ili neuspeh ljudi i žena uzetih pojedinačno. Kada se neko društvo pretvori u industrijsko, onda zemljoradnik postaje industrijski radnik; feudalni gospodar biva likvidiran ili postaje poslovni čovek. Kada društvene klase prosperiraju ili pak propadaju, onda čovek ima zaposlenje, odnosno ostaje nezaposlen; kada se obim investicija povećava, odnosno smanjuje, tada kod ljudi zavlada optimizam, odnosno malodušnost. Kada izbije rat, onda agent osiguravajućeg društva izbacuje rakete, dotadašnji nameštenik u trgovačkoj radnji rukuje radarom, žena živi u usamljenosti, dete raste bez oca. To ukazuje da život pojedinca nije moguće razumeti bez razumevanja istorije i obratno.

Pa ipak, ljudi nisu, po pravilu, skloni da nevolje koje doživljavaju u

svom ličnom životu gledaju kroz prizmu istorijskih promena i institucionalnih protivrečnosti. Stanje u kome se ljudi kao jedinke u datom času nalaze obično se ne pripisuje krupnim privrednim usponima ili padovima društva u kome žive. Retko kada svesni složene povezanosti koja postoji između-njihovih sopstvenih života i hoda istorije sveta, prosečni ljudi, po pravilu, ne znaju šta ta povezanost znači za ljude kakvi i oni vremenom postaju, kao i za oblikovanje istorije, u čemu i njihovo učešće može da dođe do izraza. Oni ne raspolažu kvalitetom duha koji je bitan za razumevanje onog uticaja koji čovek vrši na društvo i društvo na čoveka, onog uzajamnog uticaja života pojedinaca na istoriju, pojedinaca na svet. Svoje lične nevolje nisu u stanju da savladaju tirme što bi uticali na strukturalne promene koje, po pravilu, i u suštini, leže u osnovi njihovih nevolja

115

Što je to tako ne predstavlja, međutim, nikakvo čudo. U kome je periodu istorije toliko ljudi bilo tako totalno izloženo tako naglim, i tako brojnim dubokim, tektonskim, promenama? To što Amerikanci nisu doživljavali takve katastrofalne promene kakve su ljucli i žene drugih kontinenata, bilo je uslovljeno istorijskirn činjenicama koje sada tako brzo nestaju da se pretvaraju u nešto što je „samo prošlost, istorija". Ona istorija koja se sada tiče svakog čoveka, to je istorija sveta. Na našoj sadašnjoj sceni i u sadašnjem istorijskom periodu, tokom samo jedne generacije, šestina čovečanstva se preobrazila iz svega onoga što je feudalno i zaostalo u sve ono što je savremeno, napredno, strahotno. Kolonije su oslobođene političkog ropstva, novi i manje upadljivi vidovi imperijalizma uzimaju maha, Revolucije izbijaju; ljudi osećaju blisko prisustvo, i više od toga, osećaju da ih je čvrsto ščepala novovrsna vlast. Totalitarna društva se javljaju, pa ili bivaju pretvorena uprah - ili basnoslovno trijumfuju. Posle dva veka vladavine, kapitalizam se sada ispoljava samo kao jedan od načina preustrojavanja društva u industrijski mehanizam. Posle dva veka nadanja, čak i formalna demokratija ograničena je na samo mali deo čovečanstva. Svuda u onom nedovoljno razvijenom svetu stari načini života bivaju odbačeni, a ono što se ranije priželjkivalo kao neodređeno iščekivanje sada se zahteva kao neodložni imperativ. Svuda, u ovom suviše razvijenom svetu, sredstva vlasti i prinude postaju u domašaju totalna a po formi birokratska. Sudbina čovečanstva je sada u pitanju; supernacije, svaka polazeći od svojih totalno različitih pozicija, usredsređuju svoje do krajnosti sračunate i ogromne napore u pripremanje Trećeg svetskog rata.

Sam hod istorije sada je takav da prevazilazi sposobnost ljudi da se orijentišu prema željenim vrednostima. A koje su to željene vrednosti? Čak i kada se ne podaju panici, ljudi često uviđaju da su nekadašnji rriodusi doživljavanja stvari, i razmišljanja o njima, sada izgubili vrednost, a da su nova stremljenja do te mere nejasna i neodređena da se može reči da se došlo u stanje moralne paralize! Da li je onda čudno što obični ljudi osećaju da nisu u stanju da idu u korak sa onim spoljnim, širim svetom, s kojim su se tako iznenadno suočili? Zar je čudno što nisu u stanju da shvate smisao doba u kome žive? Da -u odbrani svoga ja — postaju moralno neosetljivi, nastojeći da ostanu potpuno po strani, da budu potpuno privatne ličnosti? Ima li onda ičeg neobičnog u tome što ih zahvata osećanje da se nalaze u zamci, bespomoćni?

Nije samo obaveštenost o činjenicama — u ovo naše doba fakata — ono što je ljudima potrebno, obavestenost koja često dominira nji-hovom pažnjom i koja je jača od njihove sposobnosti da te činjenice apsorbuju. Nije samo intelektualna dovitljivost ono što im je potrebno - iako često i samo upinjanje da tu dovitljivost steknu dovodi njihovu moralnu energiju do iscrpenosti.

Ono što im je potrebno – a to oni kao potrebu i osećaju – jeste onaj posebni kvalitet duha koji bi im pomogao da se obaveštenjima koriste i da razum razviju kako bi došli do lucidne, obuhvaten sažete predstave o tome

116

šta se u svetu zbiva i o tome šta se, po svoj prilici, i u njima samima zbiva. To je upravo onaj kvalitet kojim ću se u ovoj knjizi posebno baviti za koji novinari i studiozni ljudi, umetnici i javnost, naučnici i urednici, već od pre nekog vremena, smatraju da im ga može dati ona specifična dispozicija koju bi bilo možda umesno nazvati sociološkom imaginacijom.

Sociološka imaginacija osposobljava onoga ko njome raspolaže da shvati širu istorijsku scenu kroz poimanje njenog smisla sa gledišta unutrašnjeg života i spoljne životne karijere ljudskih jedinki. Sociološka imaginacija mu omogućuje da ima u vidu da pojedinci, u uskomešanoj atmosferi njihovog svakidašnjeg iskustva, često svesno iskrivljuju sliku svog društvenog položaja. U toj uskomešanosti traže se okviri savremenog društva, a u tim okvirima formuliše se psihologija raznorodnih tipova ljudi i žena. Na taj se način lične nelagodnosti i uznemirenja pojedinaca projektuju u žižu eksplicitnih nevolja, a ravnodušnost javnosti se transformiše u angažovanost na javnim, društvenim problemima.

Neposredni plod te imaginacije — prva pouka kojoj nas uči društvena nauka koja tu imaginaciju oličava — jeste ideja da de pojedinac biti u stanju da shvati svoje sopstveno iskustvo i da odmeri svoju ličnu sudbinu jedino postavivši se u okvire svog vremena, a da će svoje izglede u životu biti u stanju da proceni jedino kroz svest o izgledima svih onih jedinki koje se nalaze u prilikama kao što su i njegove. U mnogo čemu to je bolna pouka, dok je u mnogo čemu divna. Do koje je mere čovek u stanju da se angažuje u najvišim na-porima a do koje da se svesno degradira, do koje je mere u stanju da se preda agoniji ili da se pusti da ga ponese razdraganost, do koje je mere spreman da u brutalnosti traži zadovoljstvo a do koje da u ostvarenjima intelekta vidi sreću – sve to mi određeno ne znamo. Međutim, u ovom našem veku došli smo ipak do saznanja da su granice manifestovanja „ljudske prirode“ izvanredno, da ne kažemo zastrašujuće, široke. Došli smo do saznanja da svaki pojedinac živi, od jedne generacije do druge, u nekom određenom društvu; da on iživljava svoj život, kao i to da ga iživljava u izvesnoj istorijskoj sekvenci. Već samom činjenicom svoga življenja on doprinosi, bez obzira na to kako neznatno to bilo, uobličavanju toga društva: i toku njegove istorije, mada je i on sam, sa svoje strane, proizvod društva i onih istorijskih sila teže i protivteže koje u okviru društva dolaze do izražaja.

Sociološka imaginacija nas osposobljava da shvatimo istoriju i život pojedinaca, kao i njihove uzajamne odnose u uslovima datog društva. To je onaj nesumnjivi zadatak sociološke imaginacije i u tome su njene perspektive. Za onoga ko je u stanju da pojmi i uvidi važnost tog zadatka i značaj te perspektive možemo reći da ga krase odlike klasičnog socijalnog analitičara Takvi su, nema sumnje, kitnjasti, sofisticirani, sistematični Herbert Spencer; graciozni, zajedljivi, skrupulozni E. A., Ross; Auguste Comte i Emile Durkheim; kompleksni i pronicljivi Karl Manheim. Sociološka imaginacija daje svoj kvalitet svemu onom po čemu Karl Marx intelektualno briljira; ona je osnovna odlika Thorstein

117

Veblenovog blistavog i ironijom obeleženog posmatračkog dara; ona je omogućila Josephu Schumpeteru da izgradi one mnogostruke konstrukcije realnosti; sociološka imaginacija leži u osnovi zamaha W E N Leckya, isto onako kao i u osnovi dubine i jasnoće Maxa Webera. Sociološka imaginacija je obeležje svega onoga što je najbolje u savremenhn studijama o čoveku i društvu.

Ni za jednu nauku koja se ne vraća problemima života jedinke, njene, da se tako izrazim, biografije, problemima istorije, kao i pro-blemima njihovog uzajamnog uticaja u okviru društva, se ne može reći da je navršila ceo svoj intelektualni put. Bez obzira na te koji specifični problemi okupiraju klasičnog društvenog analitičara, bez obzira koliko ograničene ili koliko široke bile karakteristike društvene stvarnosti koju razmatraju, oni koji svojom maštom osećaju perspektive svog rada, neumorno sebi postavljaju pitanja ove tri vrste:

1) Kakva je struktura ovog, proučavanog, posebnog društva uze-tog u celini? Koje su njegove bitne komponente i u kakvoj su vezi jedne prema drugima? Po čemu se to društvo razlikuje od drugih vrsti društvenog poretka? Kakve su to posebne karakteristike u okvirima posmatranog društva koje sugeriraju kontinuitet toga društva ili, pak, njegovu promenu?

2) Kakav je odnos ovog društva prema ljudskoj istoriji? Shodno kojim principima se to društvo menja? Kakvo je njegovo mesto u okvirima razvoja covečanstva kao celine i od kakvog je ono značaja po čovečanstvo? Kako svaka posebna društvena manifestacija koju razmatramo utiče na istorijski period u kome se zbiva, a kako opet istorijski period utiče na iiju? Što se tiče istorijskog razvoja — koje su njegove bitne odlike? U čemu se taj razvoj razlikuje od drugih istorijskih perioda? Na koji karakteristični način on utiče na tok istorije?

3) Kakav soj ljudi i žena sada dominira u tom društvu i u tom periodu? Kakav će soj u budućnosti verovatno dominirati? Na koji način te vrste odabiraju i formiraju, oslobađaju i potiskuju, kako postaju osetljive na događaje, a kako ravnodušne? Kakva se „ljudska priroda“ ispoljava kroz držanje i karakter ljudi koje posmatramo u tom društvu i u tom periodu? Kakav smisao priznati pojmu „ljudske prirode" u vezi sa svakom pojedinačno, i svim zajedno, manifestacijama društva koje ispitujemo?

Bez obzira na to da li je predmet interesovanja snažna država, velika sila, ili neki mali literarni kružok, porodica, tamnički život ili religija, pitanja, kao što su ona gore nabrojana, su pitanja koja sebi postavljaju najbolji analitičari društva. Ta pitanja predstavljaju intelektualni stožer klasične studije čoveka kao društvenog bića - to su pitanja koja neizbežno postavlja svako ko ima sociološke mašte, imaginacije. Ta imaginacija je, u stvari, sposobnost preorjentisanja od jedne perspektive na drugu: sa političke na psihološku; sa proučavanja samo jedne porodice na uporedno ispitivanje dreavnih budžeta li celom svetu, sa proučavanja teološkog serninarana proučavanje vojne akademije; sa razmatranja industrije nafte na proučavanje

118

savremenog pesništva. Sociološka imaginacija je sposobnost kretanja od najrazličitijih i najudaljenijih transformacija ljudske prirode do najintimnijih karakteristika ljudske jedinke a, uz to, i sposobnost uočavanja odnosa između jednog i drugog. U osnovi sociološke imaginacije uvek leži želja za razumevanjem društvenog i istorijskog smisla i položaja pojedinaca, kako u društvu tako i u istorijskom periodu u kome pojedinac dobija svoje kvalitete i živi svoj život.

To je, ukratko, objašnjenje zašto se ljudi sada nadaju da će uz pomoć sociološke imaginacije moći da shvate šta se u stvari zbiva i da razumeju šta se dešava sa njima, i u njima, kao sićušnoj tački u kojoj se život pojedinaca, njihov život, sreće i ukršta sa istorijom sve u okviru, društva. Samosvesno gledanje savremenog čoveka na sebe, ako ne kao na sasvim i trajno tuđe biće, a ono bar kao na nekog sebi ne sasvim bliskog, uglavnom se bazira na duboko asimilovanoj svesti o socijalnoj relativnosti i o preobražajnoj moći istorije. Sociološka imaginacija je najplodniji vid te samosvesti. Oslanjajući, se na sociološku imaginaciju, ljudi, čiji se intelekt kretao samo relativno malim brojem ograničenih putanja često će se osetiti kao da su se iznenadno probudili u sredini za koju su. dotad mislili da im je bliska i poznata, ali takva nije. S pravom iii ne, njih često zahvati osećanje da su tada u stanju da dođu do adekvatne sume zaključaka, do skladnog rasuđivanja, do sveobuhvatne orijentacije. Ona njihova ranija rasuđivanja koja su im se nekada činila zdrava, sada im izgledaju kao proizvod neobjašnjivo ograničenog duha. Njihova sposobnost uzbuđivanja i primanja novih utisaka kao da je opet oživela. Oni usvajaju nov način mišljenja, doživljavaju novu ocenu vrednosti - jednom rečju, putem razmišljanja i kroz sposobnost primanja utisaka oni postaju svesni kulturnog značenja društvenih nauka.

2. Možda je najplodnija distinkcija kojom operiše sociološka ima-

ginacija ona koja situacije deli na „lične, privatne teškoće, uglavljene sredinom u kojoj se živi“, i na „javne, društvene probleme, koji izviru iz socijalne strukture“. Ta distinkcija predstavlja osnovno, oruđe sociološke imaginacije i suštinu svih klasičnih dela iz oblasti društvenih nauka.

Lične teškoće su kategorija koja dolazi do izražaja kroz karakter ljudske jedinke i u okviru njenih neposrednih odnosa prema dragim jedinkama. Te teškoće su relevantne za jedinku kao ličnost i za ona uska područja društvenog života s kojim pojedinac ima neposrednog i svog posebnog kontakta. Prema tome, ekspozicija i razrešenje tih teškoća leže, kao što je i očekivati, u pojedincu kao biografskoj celini u granicama njegove neposredne sredine - društvenog ambijenta kome je u pogledu svog ličnog iskustva neposredno okrenut i koja je, u izvesnoj meri, podložna aktivnosti motivisanoj njegovom voljom. Te teškoće su lična, privatna stvar: pojedinac oseća da su vrednosti

119

kojima on pridaje važnost ugrožene. Javni problemi se odnose na nešto što prevazilazi tu lokalnu sre-

dinu pojedinca i okvire njegovog unutrašnjeg života. Oni se odnose na organizovanost mnogih takvih sredina u institucije jednog istorijskog društva uzetog u celini, odnose se na načine na koje razne sredine ulaze jedna u drugu i jedna drugu dopunjuju obrazujući širu strukturu društvenog i istorijskog života. Ti problemi su, dakle, stvar od društvenog značaja, javnost oseća da je vrednost, kojoj pridaje značaj, ugrožena. Često se raspravlja o tome kakva je stvarno ta vrednost i šta nju stvarno ugrožava. Ova raspra je, ne retko, rasplinuta, ako ni zbog čega drugog a ono zbog toga što je i sama priroda bilo koga javnog problema, za razliku čak i od onih rasprostranjenih ličnih teškoća, takva da ju nije lako adekvatno definisati služeći se pojmovima neposrednih i svakidašnjih sredina prosečnih ljudi. Javni problemi, u stvari, često impliciraju krizu institucionalnih sfera, a često impliciraju i ono što Marx naziva „protivrečnostirna" ili „suprotnostima“.

Posmatrajmo kroz tu prizmu, na primer, problem nezaposlenosti. Kada je u gradu od 100 000 stanovnika samo jedan čovek neza-poslen, to je njegova lična nevolja, i mi s pravom očekujemo da će se u karakteru čoveka, njegovoj stručnosti i njegovim neposrednim mogućnostima zaposlenja naći leka za njegovu nezaposlenost. Međutim, kada se u jednom narodu od 50 miliona radnika i službenika njih 15 miliona nađu bez posla, to je onda opšti, javni, društveni problem, te se ne možemo nadati da ćemo rešenje tog problema moći da nađemo u okviru mogućnosti za zaposlenje koje se pružaju bilo kome od njih uzetih pojedinačno. Sama struktura tih mogućnosti pretrpela je krah i tačno postavljanje problema i domašaj mogućih rešenja zahtevaju od nas da razmotrimo ekonomske i političke ustanove društva, a ne samo lične situacije i karaktere, idući od jednog do drugog takvog pojedinca.

Osmotrimo, pored toga, i pitanje rata. Kada dođe do rata, onda se u vezi sa njim može pojaviti kao pitanje koje se tiče pojedinca: kako preživeti ili kako u ratu sa čašću poginuti; kako u ratu profitirati; kako se uvući na bezbednije mesto u vojnom aparatu ili kako doprineti da se rat završi. Ukratko, već prema svojim merilima vrednosti, naći odgovarajuću sredinu i u njoj preživeti rat, odnosno u toj sredini svoju smrt učiniti nečim što ima svog smisla i svrhe. Međutim, za razliku od ovog, da se tako izrazim, ličnog aspekta rata, rat posmatran kao strukturalni, opšti, javni, društveni pojam nameće razmišljanje o uzrocima rata koji su do njega doveli; o tome kakvi ljudi u njemu izbijaju na komandna mesta; kako rat utiče na privredne i političke, porodične i verske ustanove, i o tome kakva je veza između rata i neorganizovane neodgovornosti nacionalnih država sveta.

Razmotrimo sada brak. Čovek i žena mogu u braku da dožive lična razočaranja, ali kada se na svakih 1,000 sklopljenih brakova 250 razvede tokom prve četiri godine, onda to ukazuje na postojanje opštih, strukturalnih teškoća u koje je zapala ustanova braka i porodice,

120

a i druge ustanove s njima u vezi. Razmislimo o velikim, mnogoljudnim gradovima — tim groznim a

ujedno divnim, ružnim a veličianstvenim, izgrađenim prostranstvima. Mnogi ljudi gornjih društvenih klasa lično su rešili ,,problem stanovanja u velikim gradovima" time što su postali vlasnici stanova s privatnom garažom ispod stana, sve u centru grada, a na nekoliko desetina kilometara van grada i vlasnici poljske kuće koju je projektovao jedan Henry Hill, vrt postavio Garrett Eckbo, sve to na privatnom imanju od svih sto jutara. Sa dva takva obitavališta dodavši tome najpotrebniju poslugu u svakom pd njih i privatnu helikoptersku vezu, većina ljudi bi bila u stanju da reši nezgode svoje lične sredine izazvane gradskom aglomeracijom. Međutim, sve ovo - ma koliko s gledišta ovih retkih pojedinaca predstavljalo sjajan izlaz — ne rešava one opšte probleme koje postavlja grad kao strukturalna činjenica. Šta uraditi sa tim fabuloznim čudovištem? Razbiti ga u odvojene jedinice, kombinovati stambena, naselja sa poslovnim naseljima? Ulepšati njegov spoljni izgled ne menjajući ništa suštinski? Ili, pošto se stanovništvo evakuiše, dići gradove u vazduh i izgraditi nove, po novim planovima i na novim mestima? Kakvi bi generalni planovi tih novih gradova trebalo da budu? I ko je taj ko treba da odluči između raznih alternativa, da pristupi izvršenju odabranog rešenja, bez obzira na to kakvo ono bilo ? Sve su to opšti strukturalni problemi; da bismo te probleme proučili i resili, nužno je da razmotrimo političke i privredne probleme na koje utiču nebrojeni ambijenti

Sve dok je privredni sistem takav da u njemu dolazi do pojave kriza, problem nezaposlenosti je nešto što nije moguće rešiti ličnim nastojanjima pojedinaca. Sve dok rat bude izraz postojanja nacio-nalnih država i neravnomerno ostvarene mdustrijalizacije u svetu, obični pojedinac koji živi u svojoj relativno uskoj sredini biće nemoćan da reši sve one probleme — pa bilo da mu njegov psihijatar u tome pomaže ili ne —koje mu nameće taj sistem, odnosno odsustvo racionalnog sistema Sve dok porodica kao ustanova bude vaspitavala žensku čeljad da postanu umiljati ropčići a muškarce kao njihove glavne hranitelje i za suknju žena bespomoćno vezana stvorenja, problem zadovoljavajućeg braka neće biti moguće resiti isključivo voljom pojedinaca. Sve dok predimenzionirani gradovi i predimenzionirani automobili budu predstavljali stnikturne elemente predimenzioniranog društva, lična dovitljivost i lično bogatstvo neće biti u stanju da reše one glavne probleme vezane ža život u prenaseljenim gradovima.

Ono što doživljavamo u raznim i specifičnim društvenim sredinama često je posledica strukturalnih promena. Prema tome da bismo razumeli promene do kojih dolazi u mnogim sredinama u kojima pojedinci žive, nužno je da uzroke tih promena potrazinio van okvira ovih relativno uskih ambijenata. Pored toga, broj i raznovrsnost pomenutih strukturalnih promena se povečavaju ukoliko ustanove u okviru kojih živimo postaju obuhvatnije i uzajamno kompleksnije

121

povezane Posedovati svest o ideji društvene strukture i njome se razumno i sa osećanjem služiti znači raspolagati sposobnošću ustanovljavanja takvih veza između veoma raznorodnih ambijenata. Biti u stanju to uraditi znači posedovati sociološku imaginaciju

3. Zapitajmo se sada koji su to krupniji opšti društveni problemi i koje

su ključne teškoće privatnih pojedinaca našeg vremena? Da bi bih u stanju da bliže odredimo te opšte, društvene, javne probleme i te privatne, lične teškoće, nužno je da se zapitamo koje su to željene vrednosti koje karakteristične tendencije našeg vremena ugrožavaju, a koje su vrednosti koje te iste tendencije jačaju i uzdižu. Kako u slučaju ugrožavanja, tako i u slučaju jačanja tih vrednosti dužni smo da se zapitamo da li tu dejstvuju važnije strukturalne protivrečnosti, i koje.

Kada ljudi neguju neku grupu vrednosti i imaju osećanje da te vrednosti nisu ni sa koje strane ugrožene, oni onda doživljavaju ose-ćanje blagostanja. Kada neguju vrednosti, ali imaju nedvosmisleno osećanje da su one ugrožene, oni onda doživljavaju krizu bilo kao svoju ličnu, privatnu nevolju, bilo kao opšti, javni problem. A ako je verovatno da su sve njihove vrednosti ugrožene, onda ih zahvata osećanje potpune panike.

Pretpostavimo, međutim, da ljudi niti imaju osećanje da neke vrednosti žele, niti doživljavaju osećanje da su im vrednosti, ukoliko ih imaju, ugrožene. Tada njima vlada osećanje ravnodušnosti koje, ukoliko im se učini da ono zahvata sve njihove vrednosti, postaje apatija. Pretpostavimo, najzad, da i nemaju osećanje da im je do nekih vred-nosti stalo, ali da su ipak, i to u vrlo naglašenoj meri svesni ugroženosti. Tada su u pitanju osećanja nelagodnosti, osećanja nespokojstva koja, ako su u dovoljnoj meri rasprostranjena, postaju ubistvena.

Naše doba karakteriše osećanje nelagodnosti i ravnodušnosti - ali takvo koje još nije bliže određeno na takav način da bi omogućilo razumu da dela i osećanju da dolazi do svog punog izražaja. Umesto ličnih, privatnih teškoća - izraženih kroz pojmove vrednosti i njihove ugroženosti — često se javlja beda neke neodređene nelagodnosti; umesto jasno ispoljenih opštih, javnih problema, tu je često samo neko neodređeno osećanje da sve kao da nije u redu. Ni ugrožene vrednosti ni ono što te vrednosti ugrožava nisu se ispoljili u dovoljno određenom vidu; ukratko, nisu se aktivirali do te mere da donošenje odluke izgleda urgentno. Još manje su dospeh u takav stadij da su formulisani kao problemi društvene nauke.

Tridesetih godina našeg veka bilo je malo sumnje, sem kod nekih zatucanih poslovnih krugova, da postoji opšti, društveni privredni problem na koji se nadovezuju i mnoge lične, privatne teškoće. U raspravljanju o „krizi kapitalizma", Marxove formulacije, kao i mnoge manje ili više dobre reformulacije njegovih dela, verovatno predstavljaju najuspelije izlaganje ovog opšteg, društvenog problema,

122

tako da su neki ljudi kroz njih uspeli da bolje sagledaju i razumeju i svoje lične nevolje. U to vreme bilo je lako uočiti ugrožene vrednosti. Vrednosti koje su u stvari bile opšte primljene, kao i same strukturalne protivrečnosti koje su ugrožavale te vrednosti, bilo je relativno lako zapaziti i izdvojiti. I vrednosti i ono što ih je ugrožavalo proživljavao je veliki broj ljudi, i to duboko. To je bilo dob a za koje bi, bez bojazni da ćemo pogrešiti, mogli reći da je bilo zaista politička doba.

U vreme posle Drugog svetskog rata dešava se i jedno i drugo od sledećeg, tj. da često mnogi ljudi ugrožene vrednosti uopšte ne sma-traju vrednostima, odnosno da znatan broj smatra da te vrednosti nisu ugrožene Mnoge lične nedaće nisu predmet naučnog razmatranja i formulisanja, a mnoge javne slabosti i mnoge odluke od ogromne društveno-strukturalne važnosti nikada ne postaju predmet društvene, javne problematike. Za ljude koji prihvataju takve nasleđene vrednosti kao što su razumi sloboda i same pomenute lične teškoće su nešto što predstavlja društveni problem. Sama ravnodušnost i nezainteresovanost za lične probleme predstavlja problem od javno-društvenog značaja. A samo to stanje nelagodnosti, ličnog nezadovoljstva, kao i stanje ravnodušnosti prema javnim brigama, predstavlja osobene karakteristike doba u kome živimo.

Sve su ove pojave tako neobične da ih posmatrači često tumače kao promenu same prirode problema koje sada treba formulisati i protumačiti. Često čujemo da probleme naše dekade, pa čak i krize našeg doba, ne predstavljaju više fenomeni spoljneg ekonomskog sveta, već da su to sada elementi koji imaju veze sa kvalitetom života pojedinca — u stvari, sa problemom da li će još dugo postojati nešto što ćemo s pravom moći nazivati životom pojedinca. U centru pažnje se više ne nalaze problemi kao što je, na primer, problem fizičkog rada maloletnika, već problem humorističke literature; ne više problem siromaštva, već problem dokolice masa. Mnogi krupni opšti, javni problemi, kao i mnoge nevolje pojedinaca prikazuju se sada, dakle, kao „psihijatrijske“ kategorije — a time se izgleda, često, patetično nastoji da se zaobiđu krupna pitanja i problemi savremenog društva. Ovakvo prilaženje problemima često se čini da počiva na provincijskom sužavanju interesovanja samo na zapadnjačka društva ili čak samo na Sjedinjene Države - čime se tako ignoriše dve trećine čovečanstva; to, isto tako, često znači arbitrarno separiranje života pojedinca od onih krupnih institucionalnih kategorija u okviru kojih se život živi i koje u izvesnim situacijama upečatljivije utiču na formiranje čovekove prirode nego što na nju utiču prisni utisci doživljeni u detinjstvu—na kojima se „psihijatrijska" tumačenja nesrazmerno zadržavaju.

Problem dokolice, na primer, nije moguće čak ni postaviti, a još manje rešiti, ako se pri tome ne razmatraju i problemi rada, tj. problem dokolice i problem rada su nerazlučivi jedan od drugog. Komplikacije koje nastaju iz različitih pogleda, čak i u krugu jedne iste porodice, na humorističku literaturu nije kao problem moguće ni formulisati ako se

123

nemaju u vidu situacije savremene porodice u njenim novonastalim odnosima prema novijim ustanovama koje su izraz strukture. Ni dokolicu, ni zastranjivanja u korišćenju dokolice, nije kao probleme moguće shvatiti ako sene uvidi do koje mere nelagodnost i rndiferentnost čine društveno ihčno podneblje u kome savremeno američko društvo egzistira. U ovom podneblju nema toga problema „privatnog života" koji bi bilo moguće postaviti i rešiti ako se ne pođe od saznanja da postoji kriza ambicija koja duboko nagriza karijeru ljudi koji rade u, visokokapitalističkoj privredi.

Tačno je, kao što to psihoanalitičari stalno podvlače, da ljudi često sve „jače osećaju kao da ih motivišu neke njihove unutrašnje mračne sile koje oni nisu u stanju bliže da odrede". Nije, međutim, tačno ono što tvrdi Ernest Jones da je „čovekov glavni neprijatelj i njegova najveća opasnost baš njegova sopstvena nepokorna priroda, kao i one mračne sile koje u njemu tamnuju" Naprotiv, „čovekovu najveću opasnost“ danas predstavljaju nepokorne snage samog savremenog sveta, uključujući tu i: proizvodne metode savremenog društva koje otuđuju čoveka od čoveka, sistematske metode političke dominacije savremenog društva, njegovu unutrašnju anarhiju — jednom rečju, njegove sveobuhvatne načine transformisanja same čovekove „prirode" kao i uslova života i čovekovih životnih ciljeva.

Prema tome, najvažniji politički i intelektualni zadatak naučnika koji se bave društvenim pojavamaa ta dva zadatka u ovom slučaju koincidiraju - je da razjasne elemente tog savremenog osećanja nelagodnosti i indiferentnosti. To je onaj glavni zahtev koji im postavljaju ostali kulturni radnici — fizičari, umetnici, a i svi drugi intelektualci uopšte. Čini mi se da baš pomenuti zadatak i ti zahtevi čine da društvene nauke postaju neka vrsta zajedničkog imenitelja naše kulturne savremenosti a sociološka imaginacija najpotrebniji kvalitet duha.

6. Ono što je zaista neprijatno za svakog ubeđenog sociologa to je

da sve one nesredne tendencije (s mogućim izuzetkom samo jedne ) koje ću razmotriti u sledećim glavama ove knjige spadaju u domen onoga što se, po pravilu, smatra „poljem sociologije", iako kulturna i politička abdikacija koja je u njima implicirana nesumnjivo karakteriše znatan deo onog uobičajenog rada i u drugim društvenim naukama. Bez obzira šta je tačno kada su u pitanju discipline kao što su političke nauke i ekonomija, istorija i antropologija, očigledno je da je danas u Sjedinjenim Državama sociologija, ili bar ono što je poznato pod tim imenom, postala centar razmišljanja o društvenoj nauci. Sociologija je postala, isto tako, centar interesovanja za naučne metode i, pored toga, u sociologiji se sreće i ono najekstremnije interesovanje za „opštu

124

teoriju". Zaista je neobično i obilje inteiektualnog rada uloženo u razvoj sociološke tradicije To obilje interpretirati kao neku tradiciju je samo po sebi u izvesnoj meri smelo pa, ipak, možda će postojati opšta mera saglašnosti da ono što se danas priznaje za sociološki rad ispoljava tendenciju da se kreće u jednom, ili više, od sledeća tri opšta pravca, s tirn što svaki od njih može da pre trpi izvesne izmene ili deformacije.

Prva tendencija, kretanje u smislu teorije istorije Na primer, u rukama Comtea, a isto tako i Marxa, Spencera i Webera, sociologija je jedan enciklopedijski poduhvat, poduhvat koji ima za svoj predmet sveukupni čovekov život u društvu. Sociologija je ujedno i istorijska i sistematska disciplina — istorijska po tome što tretira materijale iz prošlosti, služeći se njima; sistematska po tome što u obradi svoga predmeta, ona postupa na sistematski način kako bi izvršila potrebnu diferencijaciju „faza" istorijskog razvoja i prakse društvenog života:

Teorija ljudske istorije može vrlo lako da se deformiše u metafizičko istorijsku luđačku košulju u koju se materijali ljudske istorije na silu umeću, a iz koje izlaze proročka predviđanja (obično pesimistička) budućeg razvoja. Radovi Arnolda Toynbeea i Oswalda Spenglera predstavljaju dobro poznate primere te vrste.

Druga tendencija, kretanje u smislu sistematske teorije o „prirodi čoveka i društva". Tako, na primer, u radovima formalista, posebno Simmela i Von Wiesea, sociologija tretira koncepcije koje treba da su od koristi pri klasifikovanju svih društvenih odnosa i da su li stanju da pruže uvid u društvene, navodno nepromenljive, karakteristike. Ovakva sociologija se, ukratko, bavi jednim dosta statičkim i apstraktnim tretiranjem komponenata socijalne strukture, na dosta visokom nivou uopštenosti.

Biće da je, kao reakcija na deformisanje prve tendencije, istoriju moguće sasvim napustiti; sistematska teorija prirode čoveka i društva se tada sasvim lako pretvara u složeni i jalovi formalizam u kome detaljisanje koncepcija i njihovo beskrajno pregrupisavanje postaje glavna preokupacija. U rukama ljudi koje ću u daljem izlaganju zvati „superteoretičarima", koncepcije su se zaista pretvorile u koncepte. Delo Talcotta Parsonsa predstavlja u američkoj sociologiji vodeći savremeni primer za to.

Treća tendencija: kretanje u pravcu empirijskih proučavanja savremenih društvenih činjenica i problema. Iako su Comte i Spencer predstavljali glavne oslonce američke društvene nauke do 1914. godine ili tako negde, a uticaj nemačke teorije bio jak, empirijsko proučavanje je još zarana postalo centralna pojava u Sjedinjenim Državama. To je delimično posledica i pojave da su se ekonomska i politička nauka afirmisale u akademskom svetu pre socioloških proučavanja. Uzevši to u obzir, a ukoliko se sociologija shvata kao proučavanje jedne posebne društvene oblasti, ona lako postaje neka vrsta svaštara među društvenim naukama —postaje raznorodna studija akademskih ostataka. Tako se, dakle, javljaju studije porodice,

125

rasnih i etničkih odnosa i, razume se, „malih društvenih grupa". Kao što ćemo u docnijem izlaganju, videti, raznovrsnost koja otuda proizlazi transforrniše se u stil mišljenja, koji ću razmotriti kada budem izlagao sadržinu pojma .„liberalnog prakticizma".

Proučavanja savremenih činjenica mogu se lako pretvoriti u seriju slabo povezanih i često beznačajnih činjenica jedne određene dru-štvene sredine. Tu praksu potvrđuje i tematika mnogih kurseva ame-ričke sociologije; možda udžbenici koji tretiraju probleme društvene dezorganizacije to još i u najpotpunijoj meri ilustruju. S druge strane, sociolozi ispoljavaju tendenciju da postanu specijalisti tehnike proučavanja gotovo svačega; kod njih se metoda pretvorila u metodologiju. Dobar deo radova — a još više etosa — jednog,Georgea Lundberga, Samuela Stouffera, Stuarta Dodda i Paula F. Lazarsfelda, predstavljaju savremene primere te pojave. Ove tendencije — naime tendencija da se dekoncentriše pažnja i da se kultivišu metode radi samih metoda predstavljaju jedna drugoj prikladno društvo, mada se ne moraju isppljavati jednovremeno.

Posebnosti sociologije moguće je shvatiti kao deformisanje jedne ili više njenih tradicionalnih tendencija. Međutim, i perspektive društvenih nauka je moguće shvatiti kroz pojmove navedenih tendencija. U Sjedinjenim Državama je sada došlo do neke vrste helenističke amalgamacije koja se ogleda u sintetizovanju raznih elemenata i ciljeva kako ih shvataju sociologije raznih zapadnjačkih društava. Opasnost je u tome što bi u ovakvom sociološkom obliku neki sociolozi mogli postati do te mere nestrpljivi i do te mere užurbano „istraživati" da bi usled toga mogli izgubiti kpntalct sa onim svojim zaista dragocenim rnisaonim nasleđem. Međutim, baš i utakvoj našoj situaciji krije se jedna povoljna mogućnost: sociološka tradicija sadrži najbolju formulaciju pune perspektive društvene nauke kao celine, kao i nekih njenih ostvarenja. Nijanse i sugestije, koje oni koji se bave sociologijom mogu otkriti u njenoj situaciji nisu podobne da budu ukratko izložene, ali zato će svaki sociolog koji se prihvati da na njima; radi biti bogato nagrađen. Ovlada li njima, on će kroz to vrlo verovatno steći novu orijentaciju za svoj rad na društvenim naukama.

Ja ću se vratiti na problem perspektive društvene nauke ( u gla-vama VII-X ove knjige ), pošto prethodno ( u glavama II-VI ) budem razmotrio neke od dosta često sretanih njenih deformacija. Glava II O SUPERTEORIJSKOJ SOCIOLOGIJI

Počrumo izlaganje jednim uzorkom sistematske teorijske socio-logije, „superteorijske“ sociologije, citirajući nekoliko stavova iz dela Društveni sistem (The Social System) od Talcotta Parsonsa. Taj rad velika većina eminentnih predstavnika socijalno-psihološkog pravca smatra vanredho važnom knjigom.

„Element sistema simbola koji usvajamo, sistema koji služi kao kriterij

126

ili merilo pomoću koga se vrši izbor iz reda alternativnih orijentacija, koje su u datoj situaciji po prirodi stvari praktična rešenja, može se nazvati vrednošću. Međutim, iz tog motivaciono-orijentacionog aspekta totaliteta akcije, s obzirom na ulogu sistema simbola, potrebno je izdvojiti ,,vrednosno-orijentacioni" aspekt. Taj aspekt je relevantan ne za smisao očekivanog stanja stvari, sa gledišta aktivnog činioca, izraženo kroz odnos osećanja zadovoljenja prema odnosu lišavanja, već je relevantan za sadržinu samih selektivnih merila. Taj pojam vrednosne orijentacije, u navedenom smislu, predstavlja, prema tome, logični instrument formulisanja jednog centralnog aspekta preobražaja kulturnih, tradicija u akcioni sistem.

Iz derivacije normativne orijentacije i aktivne uloge vrednosti, kako je ona gore izložena, proizlazi da sve vrednosti impliciraju ono što bi se moglo nazvati društvenom relevantnošću. Svojstveno je akcionom sistemu da je akcija — poslužimo se frazom - „normativno orijentisana“. Ovo proizlazi, kao što je objašnjeno, iz pojma iščekivanja i njegove uloge u akcionoj teoriji, naročito u „aktivnoj" fazi u kojoj aktivni činilac ide za ostvarenjem svojih ciljeva. Iščekivanja, otada, u kombinaciji sa „dvojnim fenomenom" procesa integracije, kako je on nazvan, stvara suštinski imperativni problem reda. Jedno za drngim, moguće je razlikovati dva aspekta ovog problema reda, red u okviru simboličnih sistema koji omogućavaju komuniciranje i red u okviru uzajamnosti motivacione orijentacije ti odnosu na normativni aspekt iščekivanja, „hobzovski" problem reda. Problem reda, pa otuda i prirode integracije stabilnih sistema integracije, tj. socijalne strukture, se, prema tome, usredsređuje na integraciju motivacije aktivnih činilaca sa normativnim kulturnim standardima koji integriraju akcioni sistem - u našem kontekstu interpersonalno. Ovi standardi prestavljaju, u smislu upotrebljenom u prethodnom poglavlju, sheme vrednosne orijentacije i, kao takve, predstavljaju naročito važan deo kulturne tradicije društvenog sistema.113

Možda će posle svega ovoga, neki čitaoci poželetida iz ovih sto-pa pređu na iduću glavu knjige, ali se ipak nadam da će se tom isku-šenju odupreti. „Superteoriju", tj: Parsonsov sistem teorijske sociologije - sintetizovanje i analiziranje pojmova - vredi, međutim, detaljnije razmotriti. Istina je da ona nije odigrala onu važnu ulogu koju je odlgrao empirizam, o čemu će biti reči u narednoj glavi ove knjige, jer kao sociološki pravac nikada nije imala mnogo pristalica. Činjenica je da ovu teoriju nije lako razumeti, a neki smatraju da ju je, možda, u nekim delovima i nemoguće razumeti. Baš ta njena osobina je, nema sumnje, štiti od olakog komentarisanja i tumačenja, ali je to ujedno i nedostatak sa gledišta onih koji bi hteli da ova teorija odigra veću ulogu u formiranju radnih navika sosiologa. Ne u želji da se izražavam u paradoksima, već rukdvođen željom da verno prikažem stvar, moram

113 Talcott Parsons, The Social System. Glencoe, Illinois, The Free Press, l951 godine, str. 12,36-37

127

da priznam da sociolozi na ovu teoriju reaguju na jedan od ovih načina, ili na više njih.

Bar za neke od onih koji tvrde da je razumeju i kojima se sviđa, ta teorija predstavlja najkrupniji korak u čitavoj istoriji društvene nauke.

Mnogima od onih koji tvrde da je razumeju, ali im se ne sviđa? ona je glomazna masa irelevantne pretencioznosti. ( Broj ovakvih je ipak mali, verovatno i zbog toga što nedopadanje i nestrpljenje sprečavaju mnoge da se upuste u odgonetanje ove teorije ).

Za one koji ne tvrde da je razumeju, ali kojima se veoma sviđa — a takvih je mnogo — ova teorija je divna tvorevina, fascinirajuća baš zbog toga što joj ponekad na zadivljujući način nedostaje razumljivost.

Za one koji ne tvrde da je razumeju a kojima se i ne sviđa — ali

imaju hrabrosti da brane svoje ubeđenje—ona je tvorevina bez ideja i bez lepote..

Razume se da ima mnogo i takvih koji nisu kategorični u svojim sudovima, već ih saopštavaju uz ograde i rezerve, a još više ima takvih koji strpljivo ostaju neopredeljeni očekujući sud stručnjaka, ako ga ovi uopšte budu dali. I, najzad, mada to izgleda suviše smelo reći, mnogi sociolozi ovu teoriju poznaju tek po pričanju, i to iz ne znam koje ruke.

Sve se ovo, dakle, sada svodi na jedan komplikovani problem— problem razumljivosti. Nerazumljivost nije, naravno, isključivi kvalitet samo „superteorije",114 ali je izlaganje pristalica te teorije do te mere nerazumljivo da mi se čini da se zaista moramo zapitati da li je superteorija samo jedna zbrka reči ili u njoj, na kraju krajeva, ipak ima i nečeg vrednog? Odgovor na ovo pitanje, bar se meni tako čini, je potvrdan, tj. da u njoj ima nečega, a to nešto je svakako u njoj negde duboko pokopano, mada ona pri svem tom ipak nešto kazuje. Otuda i pitanje treba modificirati: pošto superteoriju oslobodimo svega onoga što ometa da dođemo do njenog smisla i pošto ono što je u njoj razumljivo postane na taj način i pristupačno, šta je, onda, to što ona u stvari ima da kaže?

1.

Na to pitanje moguće je odgovoriti samo na jedan način: neki posebno važan tekst ovog sociološkog pravca, ove prevashodno teo-rijske sociološke orijentacije, nužno je najpre prevesti na običan jezik, a onda razmotriti prevod. Ja sam već ukazao na koji tekst je pao izbor. Međutim, hoću sada da podvučem da ja ovde ne pokušavam da dam ocenu vrednosti Parsonsovog rada uzetog u celini. Ako se i budem pozivao na neka druga njegova dela, to ću činiti isključivo u nameri da na taj način razjasnim, uz što veću uštedu u vremenu, neka mesta iz ovog jednog njegovog deli. Prevodeći, dakle, sadržaj 114 Vidi Dodalat, Odeljak 5.

128

njegovog Društvenog sistema na opšterazumljivi jezik, od mene je daleka pomisao da tvrdim iia je taj moj prevod u svakom pogledu i dobar, već samo toliko da prilikom prevođenja nije izgubljen osnovni smisao. Prevod treba—mislim—da sadrži sve što je u ovom Parsonsovom delu razumljivo Naročito ću nastojati da kategorizujem tvrđenja koja iz ove teorije proizlaze, polazeći od osnovnog smisla reči kojima se pisac služi, kao i od odnosa jednih reči prema drugim. I reči i njihov odnos su važni, pobrkati jedno s dragim moglo bi diskreditovati naša nastojanja za jasnim izražavanjem. Da bih nedvosmisleno pokazao šta mije cilj, ja ću najpre prevesti nekoliko izdvojenih stavova, a onda ću pokušati da u nekoliko stavova dam vrlo skraćeni prevod knjige kao celine.

Da prevedem najpre onaj tekst koji sam citirao na početku ove glave. Taj moj prevod bi ukratko glasio: standardi, merila, suza razne ljude često isti i ti ljudi očekuju, jedni od drugih, da pri tim standardima i ostanu. Ukoliko pri njima ostanu, za njihovo društvo se može reći da je društvo u kome vlada red. ( Time bi ovaj moj skraćen prevod bio i završen. )

Parsons na jednom drugom mestu istoga dela kaže: „Postoji opet dvojna struktura toga 'stabilizatora'. Na prvom mestu,

zahvaljujući-interioriziranju standarda, usaglašenost sa njima ispoljava tendenciju da bude od ličnog, ekspresivnog, odnosno ili, instrumentalnog značaja sa gledišta sopstvene ličnosti. Međutim, struktura reagovanja druge ličnosti u odnosu na akciju sopstvene ličnosti, kao sankcija, zavisno je promenljiva količina, funkcija njegove usaglašenosti sa standardorn. Prema tome, usaglašenost kao neposredni vid ispunjenja njegovih sopstvenih potreba i sklonosti ispoljava tendenciju da koincidira sa tom usaglašenošću kao uslovom isticanja povoljnih i izbegavanja nepovoljnih reagovanja drugih ličnosti. Ukoliko, u odnosu na akcije pluraliteta aktivnih činilaca, usaglašenost sa vrednosno-orijentacionim standardom zadovoljava oba ova kriterija, tj. zadovoljava sa gledišta bilo koga od aktivnih činilaca u okviru sistema, onda je način ispunjenja njegovih sopstvenih potreba i sklonosti i uslov „optimalnog“ reagovanja drugih značajnih aktivnih činilaca, tako da se za merilo, odnosno standard, tada može reci daje 'institucionalizovano'.

Shema; vrednosti, upotrebljena u ovom srnislu, se uvek institucionalizuje u interakcionom kontekstu. Otuda uvek postoji dvostruki aspekt sistema predviđanja koji se integrira u, tu shemu. S jedne strane, ima takvih iščekivanja, predviđanja, koja uplovljavaju, a delom i postavljaju merila ponašanja aktivnog činioca, sopstvene ličnosti, koja se uzima za oslonac u odnosu na koji se stvari mere; to su njegova 'predviđanja u pogledu uloge u društvu. S druge strane, s njegove tačke gledišta postoji komplet predviđanja što se tiče, po svoj prilici, verovatnih reagovanja drugih aktivnih činilaca - njih ćemo

129

nazvati 'sankcijama*, koje se, sa svoje strane, mogu dalje podeliti na pozitivne i negativne, već prema tome da li ih mi, sa gledišta sopstvene ličnosti, smatramo takvim da u većoj ili manjoj meri zadovoljavaju naše postojeće potrebe i želje, ili ih pak lišavaju zadovoljenja. Otuda je odnos između predviđanja u pogledu uloge u društvu i sankcija očigledno uzajaman. Ono što su sankcije sa gledišta sopstvene ličnosti to su predviđanja u pogledu uloge u društvu sa gledišta druge ličnosti, i obratno.

Uloga, u tome smislu, je sektor totalnog orijentacionog sistema jednog posebnog aktivnog činioca, sektor koji se organizuje i mobiliše oko iščekivanja u odnosu na jedan posebni interakcioni kontekst, koji se integrira u posebni komplet vrednosnih standarda koji regulišu interakciju u odnosu na jedno ili više drugih lica u odgovarajućim komplementarnim ulogama Ta druga lica ne moraju biti neka jasno opredeljena grupa pojedinaca, već može da obuhvata svako lice, van sopstvene ličnosti, ako ikada ono dođe u jedan poseban komplementarni interakcioni odnos prema sopstvenoj ličnosti, što implicira reciprocitet predviđanja u odnosuna zajedničke standarde vrednosti orijentacije.

Institucionalizacija kompleta predviđanja u pogledu uloge u dru-štvu i odgovarajućih sankcija nesumnjivo da je stvar mere i stepena. Taj stepen je funkcija dveju grupa zavisno premerljivih vrednosti, s jedne strane onih koje uslovljavaju stvarno učešće u vrednosno – orijentacionim shemama, s druge strane onih koje deterministi motivacionu orijentaciju ili angažovanost u odnosu na ostvarenje relevantnih predviđanja. Kao što ćemo docnije videti, razni činioci mogu da utiču, kroz svaki od navedenih kanala, na taj stepen insti-tucionalizacije. Međutim, totalnu antitezu punoj instiracionalizaciji predstavlja anomija, tj. odsustvo strukturne komplementarnosti interakcionog procesa, ili, što je isto, potpuni krah normativnog poretka u oba smisla. Ovo je međutim, limitirajući pojam koji, u stvari, nikada ne daje punu deskripciju konkretnog društvenog sistema. Isto onako kao što postoje razni stepeni institucionalizacije, postoje i razni stepeni anomije. Jedno je naličje onog drugog.

Za instituciju se može reći da predstavlja kompleks institucionalizovanih elemenata učestvovanja u društvenom životu, što je od bitnog strukturalnog značaja po društveni sistem koji je predmet proučavanja. Instituciju treba smatrati višom jedinicom društvene strukture nego što je to, posmatrano kao jedinica, učešće ili uloga u društvenom životu, a nema sumnje da je to zaista i tako, budući da je institucija sinteza mnoštva međusobno zavisnih shema društvenih uloga ili njihovih komponenata“.115

Ili, sve to rečeno drugim rečima, ljudi deluju ili u saradnji jedni s drugima ili boreći se jedni protivu drugih. Svaki od njih računa sa iščekivanjima i predviđanjima onih drugih. Kada su takva uzajamna

115 Parsons, navedeno delo. str 38-39

130

iščekivanja, odnosno predviđanja, u dovoljnoj meri određena i konstantna, mi ih onda nazivamo merilima ili standardima. Svaki pojedinac, isto tako, očekuje da će ostali pojedinci reagovati na ono što on čini. Mi ta očekivana reagovanja nazivamo sankcijama. Neke od njih se čine vrlo prijatnim, a neke ne. Kada se ljudi rukovode standardima i sankcijama, onda možemo reći da sarađuju u vršenju svojih odgovarajućih funkcija, u obavljanju svojih, društvenih uloga. To je pogodna metafora. Ono, što nazivamo institucijom, verovatno je najbolje defhnsati kao manje Ili više stabilan kompleks društvenih uloga. Kad u okviru neke institucije - ili čitavog nekog društva sastavljenog od takvih institucija — standardi i sankcije više ne obavezuju ljude, onda možemo da govorimo, sa Durkheimom, o anomiji. Jednu krajnost čine, dakle, institucije sa svojim standardima i sankcijama, sve lepo sistematizovano i sređeno, a drugu krajnost predstavlja anomija ili ono što bi Yeats prokomentarisao rečima: „Centar je popustio", odnosno za šta bih ja rekao da je normativni poredak pretrpeo krah, (Ovim bi se moj prevod maločas navedenih citata i završio.)

Dajući ovaj prevod, donekle sam, moram priznati, odstupio od originala; nešto malo sam ga doterao, jer misli koje su u originalu izražene zaista su vrlo umesne. U stvari, mnoge ideje pristalica ove teorije, kada se izlože običnim jezikom, predstavljaju manje-više standardne ideje koje čovek može naći u mnogim udžbenicima soci-ologije. Međutim, definicija koja je gore data u pogledu „institucija" nije sasvim potpuna. Onome što sam uprevodu dao nužno je dodati da društvene uloge koje čine instituciju obično nisu prosto jedna velika ,,komplementarnost zajedničkih predviđanja". Da li ste ikada bili u vojsci, ili radili u fabrici, ili bar pripadali porodici? Eto, to su vam te institucije. U okviru istih, predviđanja nekih pojedinaca kao da uživaju nešto malo veću važnost od predviđanja svih ostalih lica. Ili, da istu misao izrazimo u većoj meri sociološki, premda još uvek ne u punoj meri sociološki: institucija je kompleks društvenih uloga graduiranih po njihovoj autoritativnosti.

Parsons na jednom daljem mestu piše: „Privrženost zajedničkim vrednostima znači, motivaciono

posmatrano, da aktivni činioci gaje zajednička 'osećanja' uprilog vrednosnih shema, što se može shvatiti da znači da se jednoobraznost u odnosu na relevantna predviđanja tretira kao 'nešto dobro'; na donekle nezavistan način od bilo koje specifične instrumentalne „kori-sti" koja bi se mogla ostvariti na bazi takve jednoobraznosti, tj. izbegavanjem negativnih sankcija. Štaviše, ta privrženost zajedničkim vrednostima, iako može da odgovara neposrednim potrebama za zadovoljenje aktivnog činioca, uvek ima jedan svoj 'moralni' aspekt u tome smislu da jednoobraznost u izvesnoj meri uslovljava „odgo-vornost" aktivnog učesnika u okviru šireg, tj. društveno-akcionog sistema u kome učestvuje. Očigledno je da specifični centar odgo-vornosti čini kolektivitet koji formira posebna zajednička orijentacija u

131

oceni vrednosti. I, najzad, sasvim je jasno da 'osećanja' koja leže u osnovi takvih

zajedničkih vrednosti nisu, po pravilu, po svojoj specifičnoj strukturi, manifestacija konstitucionalno datih sklonosti organizma. Ona su, po pravilu, naučena ili stečena. Štaviše, uloga koju ona imaju u orijentisanju akcije ne ide prvenstveno za ostvarenjem kulturnih ciljeva kojih su ljudi svesni, odnosno onih koji su 'prilagođeni' ljudskim željama, već se kulturne sheme u stvari moraju interiorizirati - one predstavljaju deo strukture sistema ličnosti samog aktivnog činioca. Takva osećanja, ili 'stavovi u odnosu na vrednosti', kako se još mogu nazvati, predstavljaju, prema tome, pravu potrebu ličnosti. Jedino kroz interioriziranje institucionahzirariih vrednosti dolazi do prave motivacione integracije ponašanja u socijalnoj strukturi, do angažovarija 'dubljih' slojeva motivacije u službi predviđanja u vezi s očekivanom ulogom u društvu. Tek kada do toga dođe u velikom stepenu, moguće je reći za jedan sistem da je u znatnoj meri integriran, kao i to da se interesi kolektiviteta i privatni interesi pojedinih pripadnika toga društva približavaju) takvoj situaciji u kojoj među njima skoro kao i da nema sukoba.

Ova integracija kompleksa sherna zajedničke vrednosti sa interioriziranom strukturom potreba pojedinaca, koji čine društvenu zajednicu, predstavlja osnovni fenomen dinamike socijalnih sistema. Za tvrđenje da stabilnost svakog socijalnog sistema, sem onog najefemernijeg, interakcionog procesa, zavisi od stepena takve inte-gracije, može se reći da predstavlja osnovnu dinamičnu teoremu sociologije. To je jedan od glavnih osnova za svaku onu analizu koja bi eventualno pretendovala da predstavlja dmarničku analizu socijalnog procesa."116

To isto izraženo drugim rečima: kada ljudi imaju ista merila vrednosti, onda se oni ponašaju u stvari onako kako jedni od drugih to i očekuju. Štaviše, oni često tu jednoobraznost u postupanju smatraju veoma dobrom stvari — pa čak i onda kada izgleda da to ide nasuprot njihovim neposrednim interesima. To što su zajedničke vrednosti stvar u većoj meri naučena nego nasleđena ne umanjuje njihovu važnost kao činilaca ljudske motivacije. Naprotiv, te vrednosti vremenom postaju elementom same čovekove ličnosti. Kao takve, one postaju činilac društvene kohezije jer ono što se, sa gledišta društva, očekuje, to postaje, sa gledišta pojedinca, prekom potrebom. To je od znatne važnosti za stabilnost svakog društvenog sistema pa bih se ja time, kao svojom glavnom polaznom tačkom, poslužio, ako se uopšte budem upustio u analizu nekog društva kao društva koje se u praksi pokazalo

Idealno slaganje treba smatrati isto onako van sfere praktične realnosti, kao postojanje mašine u kojoj bi svako trenje bilo odstranjeno. Iako je empirijski nepoznato da je ikada došlo do potpune integracije društvenog sistema motivacije sa kulturnom shemom, koja bi joj potpuno odgovarala, koncepcija takvog jednog integrisanog socijalnog sistema je od vanrednog teorijskog značaja. (C. W MiIls::Parsonsova napomena.) 116 Isto delo, str 41-42.

132

sposobno da uspešno funkcioniše ( Time bi se završio prevod navedenog citata.) ,

Čini mise da bi na neki ovakav način čovek mogao svih 555. stranica Društvenog sistema prevesti na svega 150 stranica izraženih opšterazumljivim jezikom. Rezultat, prema tome, ne bi bio mnogo impresivan. Prevod bi, međutim, sadržavao one formulacije u kojima je bilo moguće što jasnije izraziti kako osnovni problem knjige tako i rešenja koja ona nudi po tim problemima. Istina je da se svaka ideja, svaka knjiga, može izraziti jednom rečenicom ili, pak, razraditi u dvadesetak svezaka. Problem je u tome do koje je mere potrebno da izlaganje bude opširno kako bi neku stvar razjasnili i od kakvog je eventualno značaja to što se objašnjava; koliko je našeg iskustva pomoću te ideje moguće objasniti kao i koliko ranije obilje problema tom idejom moguće rešiti, ili bar kao probleme postaviti.

Sumirajmo, na primer, Parsonsovu knjigu u dve ili tri fraze.: „Na vaše pitanje: šta je to što omogućuje postojanje društvenog poretka, izgleda da je Parsonsov odgovor; opšteprimljene, zajednički prihva-ćene vrednosti su ono što omogućuje postojanje tog poretka". Da li je to sve? Naravno da nije, ali to je ipak ono glavno Međutim, nije li, možda, nepravedno tako uprošćeno tretirati jednu knjigu, ovu, ili bilo koju drugu? Razume se da jeste. Evo, da ne bismo ostali na tome, jedne moje knjige tretirane na isti ovaj način: „Ko, na kraju krajeva, vlada Amerikom? Nijedna grupa uzeta pojedinačno ne vlada njome u punoj meri, ali, ukoliko bi se uopšte moglo govoriti o predominantnom uticaju neke grupe, onda je ta grupa: elita vlasti." Knjiga koju baš sada imate pred sobom mogla bi se u najkraćem sažeti ovako: „Na šta se, u stvari, odnose društvene nauke? One bi trebalo da tretiraju problem čoveka i društvai one to nekada i čine. One nastoje da nam pomognu da shvatimo život pojedinaca i istoriju društva, kao i vezu između jednog i drugog u uslovima raznih društvenih struktura".

Sada da pokušam da, u sledeća četiri stava, dam sažeti prevod Parsonsove knjige:

Zamislimo nešto što bismo mogli nazvati „društvenim sistemom", podrazomevajući pod tim situaciju u kojoj pojedinci postupaju vodeći računa o postupanju drugih pojedinaca. Te njihove aktivnosti se često u priličnoj meri obavljaju na sređen, uredan način, jer pojedinci u društvu uglavnom, usvajaju ista merila vrednosti i iste adekvatne i praktične načine postupanja. Neka od tih merila mogli bismo nazvati normama; ljudi koji postupaju saglasno tim normama ispoljavaju tendenciju da u sličnim prilikama postupaju slično. Ukoliko je to i u stvarnosti tako, onda imamo „društvenu regularnost u postupanju", koja je nekada jasno izražena i po svome trajanju često sasvim stabilna. Takvu trajnu i stabilnu regularnost ću nazvati „strukturalnom" . Svu tu regularnost možemo sebi predstaviti kao jednu važnu i složenu ravnotežnu okviru socijalnog sistema. Za momenat ću sada zaboraviti da je to, u stvari, metafora, jer bih želeo da moju koncepciju, tj. ideju o

133

društvenoj ravnoteži, primite kao nešto zaista stvarno. Ima dva važna načina na koje je moguće očuvati društvenu

ravnotežu a, ujedno, ako bilo jedan bilo drugi, ili oba, otkažu, onda nužno dolazi do neravnotež.e Prvi je „podruštvljenje", tj. skup načina na koje se novorođeni pojedinac pretvara u društvenu ličnost. Jedan aspekt toga podruštvljenja ličnosti ogleda se u tome što će ona steći motive koji će je pokretati da preduzima one društvene akcije koje ostale ličnosti od nje traže ili očekuju. Drugi je „društvena kontrola", podrazumevajući pod tim niz načina na koje ljude disciplinuju, drže ih na liniji, i na koje se oni sami te unije pridržavaju. Pod „linijom", naravno, podrazumevam svaku onu akciju koju, po pravilu, u jednom društvenom sistemu ljudi očekuju, odnosno akciju koja u tom sistemu nailazi na njihovo odobravanje,

Prvi problem očuvanja društvene ravnoteže ogleda se u tome da se ljudi privole da žele da rade ono što se od njih i tražim odnosno ono što se od njih očekuje. Ako se u tome ne uspe, onda kao sledeći problem ostaje da se usvoje druga sredstva i da se pomoću njih ljudi disciplinuju Najbolju klasifikaciju i definiciju raznih vidova društvene kontrole dao je Max Weber, te ja ne bih imao mnogo da dodam onome što su on, a i dosta drugih pisaca posle njega, tako lepo rekli.

Jedna me stvar, međutim, malo buhi: ako pođemo od toga da je navedena društvena ravnoteža uspostavljena, kao i da su ostvarene sve mere podruštvljenja i kontrole koje uz tu ravnotežu idu, kako je onda moguće da se iko udalji od linije? Taj problem nisam u stanju najbolje da objasnim, tj nisam u stanju da ga razjasnim polazeći od elemenata svoje sistematike i opšte teorije, društvenog sistema. Postoji još i jedna druga stvar koja mi isto tako nije jasna, bar ne u onoj meri kako. bih ja to želeo: kako objasniti društvene promene, tj kako razumeti istorijska zbivanja? Što se tih dveju stvari tiče, ja vam preporučujem da uvek, kada na njih naiđete, preduzmete sami za sebe empirijsko istraživanje.. ( Ovim bi se završio ovaj moj kratki, u svega četiri stava, prevod Parsonsove knjige. ) :

Možda jeito dovoljno. Razume se da bih mogao i potpunije prevesti ovo njegovo delo, ali „potpunije" ne mora da znači i „adekvatnije", te preporučujem čitaocu da ipak i sam razgleda Društveni sistem i da tamo nađe više materijala. U međuvremenu, pred nama su tri zadatka: prvo, da damo osnovno obeležje logičkog stila mišljenja koji čini ovu socijalno-psihološku teoriju; drugo, da razjasnimo na ovom posebnom slučaju izvesnu generičku konfuziju i, treće, da ukažerno kako većina naučnika koji se bave društvenim naukama sada izlažu i rešavaju Parsonsov problem poretka. Cilj moj u svemu ovome je da pomognem pristalicama ovog pravca teorijske sociologije da se spuste na realan teren sa one vrtoglave visine na koju su se bez potrebe popeli.

2.

134

Ozbiljna razmimoilaženja između naučnika koji se bave društve-

nim naukama ne dešavaju se između onih kojih bi posmatrali stvari bez dubljeg razmišljanja i onih koji bi razmišljali ne posmatrajući, razlike se pre odnose na vrstu posmatranja, kao i na prirodu veze, ukoliko je ima, između razmišljanja i posmatranja.

Osnovni uzrok koji ovu teoriju čini nerealnom, pretenciozno grandioznom teorijom, ogleda se u inicijalnom izboru nivoa logiciranja koji je tako uopšten da oni koji ga prakrikuju nisu, logički uzev, u stanju da se spuste do posmatranja, do opservacije. Oni se, kao takvi, kao „superteoretičari", nikada ne spuštaju sa svojih viših generalizacija do problema u njihovom istorijskom i strukturnom kontekstu. To odsustvo čvrstog osećanja za stvarnu problematiku dovodi, sa svoje strane, do onog odsustva smisla za realnost koje je tako prominentno u delima ovih teoretičara. Otuda proizlazi i jedna dalja karakteristika koja se uglavnom ogleda u proizvoljnom i nesumnjivo preterano detaljisanom razrađivanju razlika i posebnosti što, opet, niti širi granice našeg razumevanja društvenih problema niti pak naše iskustvo obogaćuje racionalnim objašnjenjem. Ovo se, u daljoj analizi, reperkutuje u delimično frontalnom odustajanju od nastojanja da se na razumljiv i jasan način opiše, a i objasni, ljudsko ponašanje.

Kada razmatramo šta pojedina reč u nekom jeziku sama za sebe znači, mi se onda bavimo semantikom, a kada njeno značenje raz-matramo u vezi sa drugim recima, onda se bavimo sintaksom.117 Ja u svoje izlaganje unosim te stenografski kratke termine jer oni omogućuju da se na ekonomičan, a ipak precizan, način ukaže na sledeće; daje „superteorija", o kojoj ovde diskutujemo, oduševljena sintaksom a šlepa prema semantici. Pristalice ove teorije u stvari ne shvataju činjenicu da, kada dajemo definiciju reči, mi onda time samo pozivamo druge da tu reč upotrebljavaju u onom smislu kako mi to želimo; da je cilj definisanja usredrediti argument na činjenice i da adekvatni rezultat dobre definicije treba da se ogleda u transforrnisanju prepirke oko termina u neslaganje oko činjenica, čime se otvaraju perspektive za dalja istraživanja.

Pristalice superteorije su tako preokupirane sintaksičkim vezama reči, a tako se oglušuju o njihovo semantičko značenje i smisao; oni se tako kruto vezuju za visoke nivoe apstrakcije da „tipologija" koju oni formiraju — kao i rad koji u to ulažu — često više liče na besplodno umstvovanje o raznim koncepcijama nego na napor da se sistematskim putem što će reći jasno i melodično — bliže odredi sadržina, tj. definišu problemi pred kojima se nalazimo, i usmere napori za njihovo rešavanje. 117 Reč bi mogli da razmatramo josi u odnosu na ličnost koja se dotičnom rečju služi, tj..sa pragmatskog aspekta, o čemu ovde sada ne treba da vodimo računa. To su, u stvari, one tri „dimenzije smisla reči" — tema koju je Charles M. Morris sa uspehom sistematizovao u svom zanimljivom članku „Osnovi teorije simbola“ International Encyclopedia of United Science sv. I, br 2, University of Chicago Press, 1938.

135

Jednu krupnu pouku koju možemo izvući iz radova pristalica ove „superteorije", i to baš učeći se na sistematskom odsustvu te osobine koja se ispoljava u njihovim radovima, jeste da, po našem mišljenju, svaki samosvesni mislilac u svako doba treba jasno da uočava – pa otuda da bude u stanju i da njima upravlja – nivoe apstrakcije po kojima stvara. Sposobnost brzog kretanja između raznih nivoa apstrakcija - ispoljavajući pri tom lakoću i jasnoću uočavanja i razmišljanja—posebno odlikuje mislioca obdarenog maštom i smislom za sistematsko razmišljanje.

Oko termina kao što su „kapitalizam" ili ,,srednja klasa“, „birokratija“, „elita vlasti" ili „totalitarna demokratija", često se nadovezuju kompleksne i opskurne asocijacije pa kada se navedeni termini koriste nužno je obratiti posebnu pažnju i biti svestan svih tih pratećih asocijacija. Oko tih termina često se formiraju i „koncentrični" kompleksi činjenica i odnosa, kao i prostih nagađanja i površnih posmatranja. I njih je potrebno pažljivo klasificirati, pri određivanju njihovog pojma jasno ih definisati i pri korišćenju biti uvek načisto u pogledu njihove vrednosti i težine.

Da bismo razjasnili sintaksičke i semantičke dimenzije takvih pojmova, nužno je da budemo načisto u pogledu hijerarhije speci-fičnosti svakoga od njih; nužno je, dakle, da smo u stanju da razmo-trimo sve nivoe te hijerarhije. Nužno je da se zapitam: da li mi pod „kapitalizmom", služeći se tim pojmom, podrazurnevamo samo činjenicu da su sva proizvodna oruđa u svojini privatnika? Ili pak želimo da tom pojmu damo širi smisao, tako da uključuje i misao o slobodnom tržištu kao mehanizmu koji određuje cene, najamnine i profite? Pored toga, da li bismo, i u kojoj meri, bili u pravu da pretpostavimo da pojam, po svojoj definiciji, implicira određene stavove i o političkom poretku, isto onako kao o ekonomskim ustanovama?

Čini mi se da takva intelektualna orijentacija nužno dovodi do sistematskog logiciranja isto onako kao što odsustvo takve orijentacije nužno uslovljava fetišizam koncepcije koja odlikuje superteoriju. Možda će jedan od rezultata takvog odsustva orijentacije postati jasniji kada budemo, sada sa više detalja, razmatrali jednu krupnu konfuziju Parsonsove knjige.

3. Pretendujući da su postavili „potpuni sistem teorijske sociologije",

autori te superteorije su u stvari postavili niz ideja iz kojih su isključili mnoge strukturalne elemente ljudskog društva, elemente za koje se i odavno i s pravom smatra da su bitni za razumevanje društva. Navodno, to je učinjeno svesno kako bi se pažnja sociologa upravila na jedno specijalizovano polje, različito od onoga za koje se interesuju ekonomisti i specijalisti za političke nauke. Sociologija, po tvrđenju Parsonsa, dužna je da se bavi „onim aspektom teorije socijalnih sistema koji se odnosi na fenomene institucionalizacije sheme

136

vrednosne orijentacije u okviru društvenog sistema, koji se odnose na uslove institucionalizacije i promene sheme, kao i na motivacione procese ukoliko su oni implicirani u svemu ovome".118 To bi prevedeno na običan jezik i oslobođeno elemenata hipoteze, kojima i inače nema mesta u definicijama, moglo da glasi ovako: sociolozi moje vrste rado bi proučavali šta je to što ljudi žele i što za njih predstavlja vrednost. Mi bismo isto tako hteli da iznađemo zašto su te vrednosti raznovrsne i zašto se menjaju. Kada nesumnjivo budemo došli do jednog manje ili više jedinstvenog kompleksa vrednosti, želeli bismo da iznađemo zašto neki ljudi te vrednosti prihvataju a drugi ne (Kraj moga prevoda.)

Kao što David Lockwood primećuje119, tako postavljeni cilj oslo-bađa sociologa brige, a i interesovanja, za „političku moć" privredne i političke institucije. Ja bih čak išao i dalje od toga. Naveden citat, a, u stvari, i čitava Parsonsova knjiga, zaista se mnogo više bave onim što se tradicionalno naziva „legitimacijama" nego što se bave institucijama. Ishod svega toga je, čini mi se, nesumnjiva transformacija sveukupne institucionalne strukture u neku vrstu moralne sfere — ili još tačnije, u ono što se naziva „sferom simbola".120 Da bih stvar bolje razjasnio, želeo bih, prvo, da nešto bliže kažem o toj sferi; drugo, da prodiskutujem njenu navodnu autonomiju i, treće, da ukazem kako Parsonsove koncepcije u velikoj meri otežavaju čak i samo formulisanje znatnog broja najvažnijih problema za potrebe bilo koje analize društvene strukture.

Oni koji vladaju nastoje da svoju vladavinu nad institucijama opravdaju time što će tu vladu povezati, navodno kao nužnu posle-dicu, sa široko primljenim moralnim simbolima, svetim amblemima, pravnim formulama Te centralne koncepcije mogu se pozivati na božanstvo, odnosno božanstva, na „volju većine“, „volju naroda", „aristokratiju iz reda obdarenih ili imućnih", na „božansko pravo monarha" ili na navodnu izuzetnu talentovanost onoga koji vlada. Sociolozi, kako kaže Weber, takve koncepcije nazivaju „legitimacijama“ ili, ponekad, „simbolima opravdanja“.

Razni mislioci su se pri tome služili raznim terminima: Mosca „političkom formulom" ili „velikim praznovericama“; Locke „principom suverenosti", Sorel pojmom „vladajućeg mita“; Thurman Arnold pojmom „folklora"; Weber pojmom „legitimacija"; Durkheim „kolektivnim predstavama"; Marx „vladajućim idejama", Rousseau pojmom „opšte volje"; Lasswell „smibolima vlasti"; Mannheim pojmom „ideologije", Herbert Spencer pojmom „raspoloženja javnosti", međutim, svi ti pojmovi, a i drugi njima slični, ukazuju, u stvari, na ono centralno mesto koje vrhovni simboli zauzimaju u socijalnoj analizi.

Slično tome, u psihološkom analiziranju takvi vrhovni simboli,

118 Parsons, navedeno delo, str 552. 119 Vidi njegov odlični članak. „Neke primedbe na Parsonsovu knjigu Društveni sistem", članak je objavljen u.časopisu The British Journal of Sociology, sv VII od 2; juna 1956, 120 H. H. Gerth i C. Wright Mills, Character and Social Structure, New York, Harcourt, Brace, 1953. str 274-7; tim izvorom sam se izdašno služio pišući ovaj odeljak, kao i onaj pod 5 ove glave

137

relevantni kada se preuzmu kao nešto lično, intimno, postaju razlozi, a često i motivi, koji navode ljude da ha sebe uzmu određene uloge a, pored toga, sankcionišu činjenicu da su ih oni time, da se tako izrazim, ozakonili. Ako, na primer, ekonomske usjtanove zahvaljujući tim simbolima dobiju svoje javno opravdanje, onda pozivanje na lični interes može da predstavlja prihvatljivo opravdanje za postupke pojedinca. Ako preovlada osećanje javne potrebe da se takve ustanove opravdaju razlozima kao što su „javna služba i misija", onda nekadašnji motivi i razlozi koji su se bazirali na pojmu ličnog interesa mogu, pod tako izmenjenim uslovima, da dovedu do toga da se u kapitalista razvije osećanje krivice ili bar nelagodnosti. One tzv. legitimacije koje su u javnosti efikasne postaju tokoni vremena, i to ne retko, efikasne i kao lični motivi.

Ono, dakle što Parsons i ostale pristalice ove sistematske teorijske sociologije nazivaju „vrednosnim orijentacijama" i „normativnom strukturom", uglavnom se tiče vrhovnih simbola legitimacije Ova materija nesumnjivo predstavlja koristan i važan predmet proučavanja. Odnosi takvih simbola prema strukturi institucija predstavljaju jedne od najvažnijih problema društvenih nauka. Takvi simboli, međutim, ne čine neku autonomnu oblast u okviru društva; njihova društvena relevantnost leži u njihovoj podobnosti da opravdaju ili da se sukobe sa shemom moći i položaja u okviru tog sistema moćnih. Njihova, pak, psihološka relevantnost leži u činjenici da oni postaju baza na kojoj se struktura vlasti kao takva prihvata, odnosno baza za suprotstavljanje toj strukturi.

Mi ne bismo smeli naprosto uzeti da neka takva grupa vrednosti, ili legitimacija, nužno mora dominirati jer bi se u suprotnom slučaju društvena struktura raspala, niti bismo smeli uzeti da je nužno da neka takva „normativna struktura“ obavezno čini društvenu strukturu koherentnom ili unificiranom. Svakako da ne smemo naprosto uzeti da je svaka ona „normativna struktura“ koja u datoj situaciji eventualno dominira ujedno i, u svakom značenju te reči, autonomna, tj. da živi svojim sopstvenim životom. U stvari, bar što se tiče savremenih društava Zapada - a naročito Sjjedinjenih Država — ima mnogo dokaza da je baš ona pretpostavka koja bi bila suprotna ovim gore navedenim tačna. Često — mada to ne važi za Sjedinjene Države u vremenu od kraja Drugog svetskog rata — ima sasvim dobro organizovanih simbola opozicije koji se koriste da bi se opravdali ustanički pokreti i da bi se zbacila postojeća vlast. Kontinuitet američkog unutrašnjeg političkog sistema je sasvim jedinstven budući da ga je pribegavanje sili, iznutra, ugrozilo samo jednom u čitavoj istoriji; možda je baš ta činjenica jedan od razloga koji su zaveli Parsonsa u formulisanju njegove predstave normativne strukture vrednosne orijentacije.

„Vlade" ne moraju nužno, kako bi to hteo Emerson, da „vode svoje poreklo iz moralno identičnih stavova ljudi". Verovati u ovo njegovo tumačenje porekla vlade značilo bi brkati njenu legitimaciju sa uzrocima njenog postanka. U podjednakom broju, a čak i u većini

138

slučajeva, ona identičnost moralnih pogleda ljudi jednoga društva može da se bazira na činjenici da institucionalni upravljači uspešno monopolišu, pa čak i nameću, svoje vrhovne simbole.

Pre nekih sto godina o ovom problemu se sa uspehom diskutovalo polazeći od hipoteze onih koji veruju da se sfere simbola determinišu same od sebe i da takve „vrednosti" nesumnjivo mogu da dominiraju istorijskim zbivanjima, tvrdeći pri tome da su simboli koji predstavljaju opravdanje nekog autoriteta odvojeni od ličnosti ili stratuma koji stvarno vladaju. Tada se smatralo da su „ideje" vladajući element, a ne stratumi ili ličnosti koje se tim idejama koriste. Da bi se sukcesiji ovih simbola dao kontinuitet, njih predstavljaju tako kao da su na neki način jedni s drugim povezani. Na simbole se otuda gledalo kao na fenomene koji se „determinišu sami od sebe". Da bi se to neobično tvrđenje učinilo prihvatljivim, simboli se često „personalizuju" ili im se pridaje element „samosvesti". Njih je, onda, moguće zamisliti kao istorijske koncepcije ili kao sekvencu „filozofa", čije razmišljanje determiniše institucionalnu dinamiku. Ili, mogli bismo dodati, ideja „normativnog poretka" može se fetišizirati. Kada se ovako izražavam, ja u stvari samo parafraziram Marxa i Engelsa kada oni govore o Hegelu.121

Međutim, ukoliko nisu takve da predstavljaju opravdanje institucija, odnosno nisu u stanju da motivišu pojedince da sankcionišu institucionalne uloge, „vrednosti" jednog drušrva, ma koliko inače bile važne sa gledišta raznih uskih, privatnih, ličnih sredina, irelevantne su sa gledišta istorijskog i sociološkog Razume se da simboli opravdanja, institucionalni autoriteti i pokorni pojedinci vrše uticaj jedni na druge. U nekim momentima ne treba da oklevamo da vrhovnim simbolima pridamo značaj važnog uzročnika - ali ideju ne smemo zloupotrebiti pa da u njoj gledamo jedino tačnu teoriju društvenog poretka ili društvenog jedinstva. Postoje, kao što ćemo odmah videti, bolji načini konstiruisanja ideje „jedinstva", načini koji su korisniji pri formulisanju značajnih problema društvene strukture i bliži materijalima podobnim za naučno posmatranje.

Ukoliko se interesujemo za „zajedničke vrednosti", najbolje je da svoju koncepciju o njima izgradimo na taj način što bismo razmotrili legitimacije svakog institucionalnog poretka svih dalih društvenih struktura, a ne da stvar započnemo time što bi najpre pokušali da ih shvatimo te da, posle toga, u svetlosti istih „objasnimo" sastav i jedinstvo društva.122 Čini mi se da bismo o „zajedničkim vrednostima" mogli govoriti tek onda kada veliki deo članstva jednog institacionalnog poretka usyoji legitimacije toga poretka, kada takve legitimacije predstavljaju pojmove kroz koje se traži, i sa uspehom

121 Vidi Karl Marx i Friedrich Engels, Njemačka ideologija, američko izdanje. International Publishers, New York, 1939.godine, str. 42 i sledeće 122 Što se tiče podrobnog i empirijskog prikaza „vrednosti" koje američki .kapitalisti, na primer, teže da unaprede, vidi delo The American Business Creed od Sultona Harrisa, Kaysena.i Tobina, izd. Harvard University press, Cambridge, Mass, 1956

139

postiže, pokornost ili bar neprotivljenje. Takvi simboli se onda koriste da se pomoću njih „definišu situacije" koje se sreću u raznim društvenim ulogama, funkcijama, a i kao merilo za ocenu vođa i njihovih sledbenika Ekstremnog i „čistog" tipa su, naravno, one društvene strukture koje ispoljavaju ovakve univerzalne i centralne simbole.

Na suprotnom polu su društva u kojima jedan dominantan sistem institucija kontroliše sveukupno društvo, namećući svoje vrednosti silom i pretnjom sile. To, međutim, ne mora da dovede do raspada društvene strukture jer je ljude moguće uspešno kontrcilisati kroz strogu disciplinu; u nekim situacijama i vremenima oni nemaju ni izbora, tj. biće im uskraćena mogućnost zarade za održanje života ako se ne pokore institucionalnim zahtevima za disciplinom.

„Kvalifikovani grafički radnik, zaposlen, na primer, kod nekog reakcionarnog lista, može se naći u situaciji da mora, kako bi zaradio za život i sačuvao mesto, da se saobrazi zahtevima discipline koju nameće poslodavac. Po svojim intimnim osećanjima i kada je van radionice on može biti aktivni agitator. Mnogi nemački socijalisti su dopustili sebi da postanu, pod Kajzerovom zastavom, savršeno disciplinovani vojnici - uprkos činjenici da su njihove vrednosti bile vrednosti revolucionarnog marksizma. Od simbola do stvarnog ponašanja, i obratno, dalek je put, a i sva društvena integracija se ne zasniva na simbolima.123

Podvlačiti taj sukob vrednosti ne znači poricati „snagu racionalne doslednosti". Neslaganje između reči i dela često je karakteristično, ali je isto tako karakteristično i nastojanje da se ostvari doslednost. Da li u nekom datom društvu preovlađuje jedno ili drugo, nije moguće a priori reći oslanjajući se na „ljudsku prirodu", na „principe sociologije" ili na principe superteorije. Mogli bismo takođe zamisliti i neko društvo „čistog tipa", neku savršeno disciplinovanu društvenu strukturu u kojoj ljudi koji se nalaze u podređenom položaju, ljudi kojim neko drugi dominiraT iz raznoraznih razloga ne mogu da napuste propisane im funkcije, uloge, a ipak ne dele ni jednu od vrednosti onog ko im je nadređen, tj. lica koje dominira, i tako, znači, apsolutno ne veruju u legitimaciju poretka. To bi otprilike bila situacija slična onoj na galiji kojom veslaju robovi u kojoj disciplinovana kretanja vesala svode veslače na delove mašine, tako da se retko kada ukazuje prilika za upotrebom biča. Robovi na galiji ne moraju čak ni da znaju u kome se pravcu brod kreće, mada svako skretanje pramca broda sa pravca koji odredi gospodar izaziva njegov gnev, jer on je jedini čovek na brodu koji je u stanju da vidi i dalje, a ne samo neposredno ispred sebe Međutim, ja sam, možda, počeo da opisujem stvari umesto da ih analiziram.

Između ta dva tipa — „sistema jedinstvene, zajedničke vrednosti" i sistema nametnute discipline - postoje razni vidovi „društvene integracije". Većina zapadnjačkih društava su unela u svoje sisteme

123 Gerth i Mills, navedeno, delo, str 300.

140

mnoge divergentne „vrednosne orijentacije", njihove jedinice impliciraju razne kombinacije, legitimacije i prinude. A to, razume se, može da važi i ža svaki drugi institucionahri poredak, a ne samo za politički i ekonomski. Dešava se, na primer, da otac porodice nameće volju svojoj porodici preteći da će joj uskratiti nasleđe ili služeći se onom prinudom koju mu politički poredak eventualno dozvoljava. Čak i u takvim neprikosnovenim malim grupama kao što su porodice, ni u kom slučaju ne mora da postoji jedinstvo „zajedničkih vrednosti", dešava se, ne retko, da baš nepoverenje i mržnja drže drage članove porodice na okupu. Društvo, razume se, može sasvim lepo da napreduje i bez one „normativne strukture" za koju pristalice ove sistematske teorijske sociologije veruju da predstavlja univerzalnu pojavu.

Nije mi namera da ovde izlažem rešenja problema poretka, već samo da postavim pitanja. Jer, ako to nismo u stariju da učinimo, onda smo dužni, kao što to zahteva sasvim arbitrarna definicija superteoretičara, da usvojimo „normativnu strukturu" za koju Parsons veruje da predstavlja srž „društvenog sistema".

4. „Moć", „vlast", u smislu u kome se sada opšte koristi u društvenim

naukama, irelevantan je elemenat svake odluke koju ljudi donose u vezi sa sistemom u kome žive i povodom događaja koji čine istoriju odnosnog perioda. Istina je da se dešavaju događaji koji stoje van domašaja ljudskog odlučivanja; socijalni sistemi se menjaju i bez mogućnosti da se u tom prelazu koriste eksplicitne odluke. Međutim, ukoliko se takve odltike donose (odnosno ukoliko ih je bilo moguće doneti ali se ta mogućnost nije koristila), osnovni problem vlasti je: koje taj ko ih donosi (odnosno ko ih ne donosi)

Danas ne možemo poći ni od toga da se ljudima, u krajnjoj analizi, vlada po njihovom sopstvenom pristanku. Između ostalih instrumenata vlasti koji se danas praktikuju, tu spada i vlast dirigovanja i manipulisanja pristankom ljudi. To što mi ne znamo granice te svojevrsne vlasti — a mi se nadamo da ona ima svojih granica — ne umanjuje značaj činjenice da se znatan deo današnje vlasti uspešno obavlja, praktikuje, bez sankcije razuma, odnosno bez angažovanja svesti onih koji se pokoravaju.

U ovo naše doba mi svakako ne treba da se sporimo oko toga da, u krajnjoj liniji, prinuda nesurhnjivo predstavlja onaj „završni", „poslednji" vid vlasti. Međutim, treba imatiu vidu da se mi nipošto ne nalazimo na toj „krajnjoj liniji". Potrebno je razmotriti problem autoriteta (vlasti ili moći koju opravdava poverenje onih koji su od svoje volje poslušni), kao i manipulisanja vlašću (vlast koja se upražnjava, a da to ostaje van svesti onih koji je ne poseduju), uporedo sa razmatranjem problema prinude. U stvari, kada razmišljanao o prirodi moći ili vlasti, potrebno je da vršimo

141

jednu stalnu tipologiju ova tri fenomena. Mislim da u savremenom svetu moramo da vodimo računa o

pojavi da vlast sada često nije tako autoritativna kao što izgleda da je bila u srednjem veku; opravdanje upravljača izgleda da više nije tako nužan uslov za vršenje vlasti. Bar što se tiče mnogih krupnih odluka našeg doba—naročito onih iz sfere međunarodhih odnosa -masovno „ubeđivanje" nije tako „potrebno"; činjenice se naprosto zbivaju, odigravaju. Štaviše, one ideologije koje moćnima stoje na raspolaganju oni često ne usvajaju, odnosno njima se ne služe. Ide-ologije obično nastaju kao rezultat efikasnog detroniranja vlasti; u Sjedinjenim Državama opozicija u poslednje vreme nije pokazala dovoljno uspeha u stvaranju novih ideologija vladanja za kojima se inače potreba nesumnjivo oseća.

Danas, treba primetiti, mnogi ljudi koji su se dezangažovali od pretežno vladajućih ideologija i simpatija nisu stekli nove, te tako, na celoj liniji, ispoljavaju ravnodušnost i nezainteresovanost za politička zbivanja. Oni nisu ni radikalno ni reakcionarno orijentisani. Oni su naprosto neaktivni. Ako usvojimo grčku definiciju idiota kao totalno, i samo za svoje privatne stvari zainteresovano stvorenje, onda moramo doći do zaključka da su mnogi građani sadašnjih raznih društvenih uređenja i zajednica zaista idioti. Ovo - ja se rečju služim obazrivo - stanje duha izgleda mi da predstavlja ključno objašnjenje mnogog savremenog nezadovoljstva među politički svesnim intelektualcima, kao i ključno objašnjenje za mnoge politički konfuzne situacije i stanja. Intelektualno „ubeđenje" i moralna „vera" nisu nužni, kako kod upravljača tako i kod onih kojima se upravlja, da bi struktura vlasti i moći ostala neokrnjena, pa čak i cvetala. Što se tiče uloge ideologije, treba primetiti da su često odsustvo pozivanja na legitimaciju, kao i učestalost pojave masovne apatije, dva svakako centralna politička, fenomena današnjeg zapadnjačkog društva.

Tokom svakog iole produbljenog istraživanja,oni koji zastupaju gledišta o političkoj moći, gledišta koja sam ja ovde sugerirao, nailaze na mnoge probleme. Međutim, pri tome nam Parsonsove devijantne postavke uopšte nisu ni od kakve pomoći, postavke koje polaze prosto od toga da, navodno u svakom društvu postoji onakva „hijerarhija vrednosti“ kakvu on pretpostavlja. I više od toga, sledeći zaključci koji proizlaze iz njegovih postavki predstavljaju sistematsku smetnju jasnom formulisanju važnih problema.

Da bismo bili u stanju da prihvatimo njegovu shemu, od nas se traži da iz celine, iz jedne kompletne slike, isključimo činjenice koje predstavljaju izraz vlasti, a zaista i one činjenice koje su izraz svake institucionalne strukture, naročito privredne, političke i vojne. U takvoj njegovoj čudnoj „opštoj teoriji", tim strukturama društvene dominacije nema mesta

U tim uslovima nemoguće je na adekvatan način postaviti empi-rijsko pitanje u kojoj su meri, i na koji način, ustanove, u svim datim slučajevima, legitimisane. Ideja normativnog poretka koju su pristalice

142

superteorije izložile, i način na koji oni njome operišu, dovodi nas do postavke da je svaka moć, svaka vlast, legitimisana. U stvari, do toga da u socijalnom sistemu, „kontinuitet komplementarnosti po pitanju očekivanja u domenu društvenih uloga, kada se jednom uspostavi, više nije problematičan. Nikakav specijalni mehanizam nije potreban da bi se objasnilo održanje, kontinuitet, komplementarne interakcione orijentacije".124

Ideju konflikta, društvenog sukoba, nemoguće nam je da ade-kvatno formulišemo ako se služimo tim pojmovima. U tim okvirima nemoguće je zamisliti strukturalne antagonizme, krupne pobune, revolucije. Polazi se, u stvari, od toga da „sistem", kada je jednom uspostavljen, ne samo da je stabilan već je, u svojoj suštini, i harmoničan, skladan, poremećaji mu nisu svojstveni, te će ih biti } jedino onda, kako on kaže, „ako budu spolja uneti u sistem"125. Ideja normativnog poretka dovodi nas do toga da pretpostavljamo postojanje neke vrste harmonije interesa kao prirodne osobine svakog društva, kako izgleda po onome što smo ovde rekli, ta ideja predstavlja u istoj onoj meri metafizičku postavku kao i sasvim slična ideja koja je bila primljena među filozofima XVIII veka, pristalicama ideje prirodnog poretka.126

Ovo čudotvorno eliminisanje konflikta, kao i neobično ostvarenje harmonije, čine ovu „sistematsku" i „opštu" teoriju nesposobnom da tretira problem društvenih promena, problem istorijskih zbivanja. Ne samo da „kolektivno ponašanje" terorizovanih masa i uznemirenih gomila, širokih masa i pokreta — kojima naše doba tako obiluje – ne nalazi mesta u normativnoj društvenoj strukturi kreiranoj od pristalica superteorije, već su i sve sistematske ideje o tome kako dolazi do istorijskih zbivanja, kakav je istorijski mehanizam i postupak, sve je to nepristupačno superteoriji, te Parsons, prema tome, veruje da je sve to i van domašaja društvene nauke „Takva teorija naći će mesta u društvenoj nauci tek, možda, kroz hiljadu godina; do toga svakako neće doći za našega doba, a najverovatnije i nikada."127 Ovakvo njegovo tvrđenje je svakako vrlo neodređeno.

Prema tome, skoro svaki suštinski problem, izražen kroz pojmove superteorije, postaje nepodoban da bude jasno postavljen i formulisan i što je još gore: formulacije pristalica te teorije često su pune subjektivnih ocena ih su nerazumljive usled upotrebe reči neodre-đenog značaja. Tako je, na primer, teško zamisliti išta zaludnije od nastojanja da se da analiza američkog društva kroz pojmove „sheme vrednosti univerzalističkog ostvarenja", a da se pri tome zanemari stalno promenljiva priroda, smisao i oblici uspeha, koji karakterišu

124 Parsons, navedeno delo, str. 205 125 Isto delo, str.262 126 Vidi Carla Beckera, The Heaventy City i. Lewisa A Cosera, Conftict, Glencoe; Illinois, izd. The Free Press, 1956. 127 Parsons, uzeto od Alvina W. Gouldnera, „Neke primedbe na Sistematsku teoriju, 1945-55", Sociology in the United States of America, Paris, UNESCO, 1956. godina, str. 40.

143

savremeni kapitalizam, tj. zanemarujući promenljivu strukturu samog kapitalizma; odnosno, davati analizu stratifikacije Sjedinjenih Država kroz pojmove „sistema dominantne vrednosti" ne uzimajući u obzir poznate statističke podatke o vitalnoj statistici pojedinaca na bazi veličine njihove imovine i prihoda.128

Smatram da nije preterano reći da ukoliko pristalice superteorije i tretiraju probleme na realistični način, oni ih tretiraju na način koji je nemoguće uklopiti u tu teoriju, odnosno na način koji sa teorijom stoji često u oštroj suprotnosti „Nesumnjivo je“, primećuje Alvin Gouldner, „da mera u kojoj nastojanja za teorijskom i empirijskom analizom društvenih promena iznenada navodi Parsonsa da u svoju teoriju unese niz marksističkih koncepcija i postavki ne predstavlja išta manje do zbunjujuću pojavu. Izgleda kao da se njegove studije raspadaju svaka na po dve, jedna kao da daje analizu društvene ravnoteže, a druga kao da predstavlja istraživanje u domenu društvenih promena.“129 Gouldner dalje primećuje kako, u slučaju poražene Nemačke, Parsons preporučuje da se junkeri napadnu u samoj njihovoj bazi; njima vidi „primer isključive klasne privilegije", a birokratiju analizira kao fenomen „regrutovanja na klasnoj bazi". Ukratko, ukupna privredna struktura, kao i ona koja pokazuje sastav po profesijama shvaćena kroz sasvim marksističke pojmove, a ne kroz pojmove normativne strukture projektovane od strane pristalica superteorije — iznenada iskrsava pred nama. To, kod posmatrača pobuđuje nadu da pristalice superteorije ipak nisu izgubile svaku vezu sa istorijskom stvarnošću.

5. Sada ću se vratiti na problem poretka koji, u prilično Hobbesovoj

verziji, izgleda da predstavlja jedan od krupnijih problema koje Parsons tretira u svojoj knjizi. U vezi sa ovim problemom moguće je biti kratak, pošto je on tokom razvoja društvene nauke bio predmet ponovljenog proučavanja i u svojoj najkorisnijoj formulaciji sada bi se mogao tretirati kao problem društvene integracije; pojam je, naravno, potrebno dopuniti radnim pojmom društvene strukture i istorijske promene. Za razliku od pristalica superteorije, većina radnika u oblasti društvenih nauka dala bi, čini mi se, svoje odgovore koji bi otprilike izgledali ovako:

Pre svega, ne postoji samo jedan odgovor na pitanje: šta je to što deluje kohezivno na društvenu strukturu? Jednog odgovora nema zbog toga što se same društvene strukture duboko razlikuju po stepenu i vrsti svog jedinstva. U stvari, tipove društvene strukture je korisno zamisliti kao razne vidove integracije Kada se sa nivoa, superteorije spustimo na nivo istorijske stvarnosti, mi onda odmah postajemo svesni 128 Vidt Lockwooda, navedeno delo, str. 138 129 Gouldner, navedeno delo, str .41

144

irelevantnosti monolitnih koncepcija koje ta teorija zastupa One nam ne daju nužni instrurnentarij koji je inače potreban za razmišljanje o raznorodnim ljudskim varijetetima; o nacističkoj Nemačkoj iz 1936. godine, Sparti iz VII veka pre naše ere, o Sjedinjeriim Državama iz 1836., o Japanu iz 1866., Velikoj Britaniji iz 1950., o Rimu iz vremena Dioklecijana. Već sarnim pominjanjem tih varijeteta svakako se sugerira misao da sve sličnosti i zajedničke odlike koje bi ova društva eventualno mogla imati nužno moraju biti otkrivene empkijskim razmatranjem. Svako opisivanje koje bi išlo dalje od prvih zapažanja o istorijskoj projekciji društvene strukture značilo bi svoju sposobnost pričanja i nagađanja staviti ispred onoga što se smatra ozbiljnim socijalnim proučavanjem.

Moguće je ušpešho zamisliti tipologiju društvene strukture izraženu kroz takve institucionalne poretke kao što su politički, plemenski, vojni, privredni i religijski. Pošto se svaki od tih tipova društva bliže odredi na način koji nam omogućuje da razlikujemo njihove osobine u određenom društvu datog istorijskog perioda, postavlja se pitanje u kakvom odnosu stoji jedan tip društva prema drugom, odnosno - ukratko - kako se oni uklapaju u društvenu strukturu. Odgovor je moguće dati, a to je i najizvodljivije, u vidu niza „radnih modela", koji nam olakšavaju, razmatrajući određena društva u određenim periodima, da bolje uočimo one spone i sličnosti koje ih „uzajamno vezuju".

Jedan takav „model" moguće je zamisliti na taj način što bismo uzeli da u raznim institucionalnim porecima funkcioniše slični strukturalni princip: zamislimo jedan takav model uzimajući za osnovu Ameriku, kako ju je opisao TocqueviIle. U tom klasičnom liberalnom društvu smatra se da je svaki institucionalni poredak autonoman, te da bi on ostao slobodan, nužno je da na tome sarađuju i ostali društveni elementi. U oblasti privrede vladaju privredni liberalizam i slobodna konkurencija; u verskoj sferi vlada otvoreno rivalstvo između raznih sekti i crkava, koje se na svojoj pijaci bore za spas vernika; postoji i bračno tržište na kome budući bračni partneri biraju jedni druge. U sferi statusa, primarnu ulogu igra, onaj koji je na ugledan položaj dospeo svojim snagama, a ne, kao ranije, uticajem svoje porodice; čak i u vojnoj sferi vlada značajna sloboda u regru1to vanju milicije saveznih država i u širokom smislu — u vrlo važnom smislu - jedan čovek znači isto što ijedno ubojno oružje. Princip integracije — koji ujedno predstavlja osnovnu legitimaciju toga društva — oličava slobodna inicijativa nezavisnih ljudi, u odnosu uzajamne slobodne utakmice, i ta inicijativa predstavlja dominantan fenomen svakog institucionalnog poretka. Zahvaljujući tom faktu uzajamnosti, u mogućnosti smo da shvatimo način na koji je i klasično liberalno društvo jedinstveno, ujedinjeno.

Međutim, takva „uzajamnost" predstavlja samo jedan tip, samo jedan odgovor na „problem poretka". Postoje i drugi tipovi; druge vrste uzajamnosti, jedinstva Nacistička Nemačka se, na primer, integrirala kroz „koordinaciju". O opštem modelu te vrste moglo bi se reći ovo, u

145

okviru privrednog poretka, institucije su vanredno centralizovane - nekoliko velikih jedinica kontrolišu, manje ili više, sve privredne operacije. U političkom poretku ima više podeljenosti: mnoge, političke stranke konkurišu jedna drugoj u želji da dođu do odlučujućeg uticaja u državi, ali nijedna od njih nije dovoljno moćna da bi bila u stanju da podredi svome uticaju rezultate privredne koncentracije, jedan od tih rezultata - pored ostalih — je i privredna beda. Nacistički pokret uspešno koristi očajanje masa, naročito očajanje nižih srednjih klasa, po privredno zapuštenim područjima i tako dovodi politički, vojni i privredni poredak u odnos bliske uzajamnosti. Jedna politička stranka monopoliše i na svoj način formira politički poredak, ukidajući ili sebi podređujući sve ostale političke stranke koje bi se eventualno mogle pojaviti kao konkurenti za vlast. Da bi to bila u stanju, Nacistička stranka mora da nađe tačke zajedničkog interesa sa monopolima u privrednom poretku, kao i sa izvesnim pripadnicima elite vojnoj poretka. U tim glavnim porecima postoji, najpre, odgovarajuća koncentracija moći i, zatim, svaki od tih poredaka doprinosi i sarađuje u odvajanju vlasti. Vojska predsednika Hindehburga nije zainteresovana za odbran uVajmarske Republike, a ne želi ni da uništi vojne odrede Nacističke partije koja, kroz rat, traži revanš. Krupni kapitalistički krugovi su voljni da Nacistička partiju pomognu novcem, pošto je ona, pored ostalog, obećala da će uništiti radničkipokret. Tako su se tri vrste elite udružile u koaliciju, često nelagodnu, da bi očuvale moć, svaka u svome domenu, i da bi koordinirale ostalom zajednicom. Suparničke političke stranke su ili onemogućene u radu ili su stavljene van zakona, ili su se pak dobrovoljno rasturile. Srodničke i religijske ustanove, kao i organizacije unutar pojedinih poredaka, odnosno one koje su egzistirale među njima, bile su ili predmet infiltracije, koordinacije, ili su, u najmanju ruku, bile neutralisane.

Totalitarna partijska država predstavlja sredstvo pomoću koga visoki funkcioneri svaka od tri pomenuta dominantna poretka koordiniraju svoje poretke sa ostalim inštitncionalnim porecima. Takva država postaje sveopštom „okvirnom organizacijom", koja svim institucionalnim porecima nameće ciljeve umesto da samo garantuje „vladu zakona". Partija se širi u sve više pravaca, prodirući svuda i tretirajući sve kao svoje „pomoćne" organizacije ili „afilijacije". Sve na šta naiđe ili lomi, ili se u to uvlači, infiltrira, te tako, bilo na jedan bilo na drugi način, kontroliše sve vrste organizacija, ubrajajući tu i porodicu.

Partija podvrgava svome uticaju sfere simbola svih institucija. Delimično izuzimajući religijski poredak, partija ne tolerira nikakvu rivalnu pretenziju za legitimnom autonomijom. Partija ima monopol javnih sredstava opštenja, uključujući tu i vaspitne ustanove. Svi simboli se preuređuju tako da čine osnovnu legitimaciju koordiniranog društva. Princip apsolutnog i magičnog vodstva (nadahnutog proviđenjem), u strogoj hijerarhiji, se naširoko promulguje, u jednoj društvenoj strukturi koja se u znatnoj meri drži na okupu zahvaljujući razgranaloj mreži

146

agenata.130

Ovo je, svakako, dovoljno da na očigledan način pokaže ono što smatram da je nesumnjivo, naime da ne postoji „apsolutno, sistemat-ska teorijska sociologija, superteorija", da ne postoji neka univerzalna shema pomoću koje bismo bih u stanju da shvatimo jedinstvo društvene strukture, da ne postoji neki jedinstveni odgovor na onaj toliko puta isticani i već toliko vremena akutni, problem društvenog poretka, uzetog uopšte, űberhaupt. Koristan rad po takvim pro-blemima odvijaće se kroz raznovrsnost takvih radnih modela kakve sam ja ovde napisao, a ti modeli biče korišćeni u tesnoj i empirijskoj povezanosti sa nižom istorijskih, kao i savremenih, društvenih struktura.

Važno je shvatiti da takvi „načini integracije" mogu biti tretirani i kao radni modeli istorijske promene. Ako, na primer, razmatramo američko društvo u vreme Tocquevillea, a zatim u vreme sredine XX veka, onda ćemo zapaziti da se način na koji se struktura XIX veka „povezivala u celinu" potpuno razlikuje od njegovog sadašnjeg načina integracije. Mi sebi postavljamo pitanja: na koji su se način izmenili svi pojedini institucionalni poreci društva; kako su se izmenili odnosi jednog društva, istorijski posmatrano, prema drugom; kakav je bio tempo, i to kakve promerljive brzine, kojim su se ove strukturalne promene odigravale; i, u svakom od ovih slučajeva, koji su to bili nužni i dovoljni uzroci tih promena? Po pravilu, naravno, traganje za adekvatnim uzrokom zahteva bar neki prethodni rad, primenom kako komparativnog tako i istorijskog metoda. Na jedan uopšteni način, mogli bismo sumirati takvu jednu analizu društvene promene i otuda na ekonomičniji način formulisati niz krupnijih problema, indicirajući da su promene rezultirale u transformaciji jednog „načina integracije" u drugi Na primer, prošlo stoleće američke istorije pokazuje prelaz iz jedne socijalne strukture. Uglavnom integrirane uzajamnošću, u jednu strukturu kojom u mnogo većoj meri vlada koordinacija.

Opšti problem teorije istorije nije moguće odvojiti od opšteg problema teorije društvene strukture Mislim da je očigledno da u svojim sadašnjim proučavanjima, praktične nailaze ni; na kakve velike teorijske teškoće u shvatanju i jednog i drugog, na jedan jedinstven način. Možda je to razlog što, za društvenu nauku, jedan Behemoth vredi dvadeset puta više od Parsonsovog Društvenog sistema.

Ja, naravno, ne izlažem ovo u nastojanju da bih probleme poretka i promene, tj. socijalne strukture i istorije, postavio na jedan definitivan način. U ovo izlaganje se upuštam kako bih samo sugerirao glavne linije tih problema i donekle ukazao na vrstu rada uloženog u rešavanje tih problema. Možda bi ove moje primedbe mogle da budu korisne i po tome što bi više istakle jedan aspekt perspektive nauke o društvu. A, pored toga, ja sam syoje primedbe ovde izneo da bih 130 Franz Neuman, Behemoth, New York, izd. Oxford, 1942. godine; ovo delo daje zaista sjajan model o tome šta strukturalna analiza jednog društva, u datom istorijskom času, treba da bude. U vezi sa gore navedenim, izlaganjem vidi Gertha i Millsa., citirano delo, str 363. i sledeće.

147

ukazao na kako su neadekvatan način pristalice superteorije tretirale jedan krupan problem nauke o društvu. U svom delu Društveni sistem Parsons nije bio u stanju da se da na proučavanje nauke o društvu, jer je sav obuzet idejom da onaj jedan model društvenog poretka koji je on konstruisao, predstavlja u neku ruku univerzalan model, te je tako, u stvari, fetišizirao svoje koncepcije. Ova posebna superteorija je „sistematska", ako ni po čemu drugom a ono po načinu na koji ignoriše specifične i empirijske probleme. Superteorija nije u stanju da na neki precizniji, ili u većoj meri adekvatan, način izloži neki novi problem priznatog značaja. Ona se nije razvila iz potrebe da se za neko vreme uzdigne kako bi sa veće visine, donekle jasnije, sagledala, ako ne u celini, a ono bar delimično , svet društva - kako bi rešila neke probleme koje je moguće izraziti kroz istorijsku stvarnost u kojoj ljudi i institucije stvarno egzistiraju. Njeni problemi, kao i njena rešenja, su, u stvari, prevashodno i pretenciozno, teorijska, superteorijska.

Povući se u domen sistematskog rada na razradi koncepcij a pred-stavljalo bi samo jedan formalni momenat, samo jedan aspekt rada u oblasti nauke o društvu. Korisno je podsetiti da je u Nemačkoj rezultat takvog formalnog rada ubrzo korišćen u enciklopedijske i istorijske svrhe. Takvo korišćenje, pod auspicijama etosa Maxa Webera, predstavljalo je vrhunac klasične nemačke tradicije. To je u znatnoj meri bilo omogućeno postojanjem značajnog korpusa sociološkog rada, u kome su opšte koncepcije o društvu bile tesno povezane sa istorijskim izlaganjem. Klasični marksizam predstavlja centralnu snagu u razvoju savremene sociologije. Max Weber, slično mnogim drugim sociolozima, razvio je dobar deo svoga stvaranja u vidu dijaloga sa Karlom Marsom. Međutim, gubitak pamćenja američkog naučnika treba uvek imati u vidu. U superteoriji smo sada svedoci još jednog formalističkog povlačenja i, još jednom, se ono što je trebalo da predstavlja samo jednu pauzu pretvorilo u nešto trajno. Ili, kako u Španiji kažu, „mnogo je više onih koji umeju da mešaju karte od onih koji umeju da igraju."131

131 Nema sumnje da ono posebno gledište o društva koje je moguće izgraditi na bazi Parsonsovih tekstova predstavlja nešto što se na dosta neposredan način može koristiti u ideološke svrhe; tradicionalno posmatrano, takva gledišta su, naravno, bila povezana sa konzervativnim načinom mišljenja. Pristalice superteorije se retko spuštaju do političke arene, a svakako da često svoje probleme ne iznose u političkom kontekstu savremenog društva. To, naravno, ne znači da je njihov rad bez ideološkog smisla. Ja neću da analiziram Parsonsa sa toga aspekta, jer politička obojenost dela Društveni sistem leži tako blizu same površine, kada se ista prevede na. Odgovarajući razumljiv jezik, da ne osećam potrebu da bih taj smisao još podvlačio i razjašnjavao. Superteorija sada ne vrši neku neposrednu birokratsku funkciju i, kako se meni čini, baš zbog toga što je nedovoljno jasna i razumljiva, ta je osobina u javnosti, čini manje popularnom nego što bi eventualno bila. Istina je da se to može pretvoriti i u preimućstvo, budući da sama njena nejasnoća predstavlja jedan krupan ideološki potencijal. Ideološki smisao superteorije ima za tendenciju da pruži izraženu legitimacijii stabilnim oblicima dominacije. Pa ipak, jetfino ako bi došlo do mnogo podvučenije potrebe za složenijim 1egitimacijama u redovima konzervativnih grupa, tek onda bi se stekli uslovi da ta teorija postane politički irelevantna.. Sadašnju glavu svoje knjige počeo sam pitanjem: da li je superteorija, kako je izneta u delu Društveni sistem samo gomila reči ili je ona stvarno-duboka teorija? Moj odgovor na to pitanje je: samo oko 50% predstavlja prazno fraziranje, dok je 40% onoga što ona sadrži zajednička svojina svih udžbenika

148

Ralf Darendorf

HOMO SOCIOLOGICUS

O ISTORIJI, ZNAČENJU I GRANICAMA KATEGORIJE DRUŠTVENE ULOGE

Obično ne marimo mnogo za to što su sto, pečenje i vino koje u vidu ima naučnik paradoksalno drugačiji od stola i pečenja i vina iz našeg svagdanjeg iskustva. Ako želimo da odložimo naočari ili da napišemo pismo sto nam izgleda kao zgodan podupirač. Gladak je, čvrst i ravan pa bi nas fizičar teško mogao uzbuditi zapažanjem da je sto "u stvarnosti“- jedna najrupičavija košnica nuklearnih čestica. Ni hemičar nije u stanju da nam pokvari uživanje u jelu rastavljanjem pečenja i vina na elemente. Teško bismo pali u iskušenje da takve elemente pojedemo. Sve dok filozofski ne pristupimo paradoksu naučnog i svakidašnjeg stola rešavamo ga na uprošćen način. Ponašamo se tako kao da su fizičarov i naš vlastiti sto dve različite stvari između kojih nema nikakvog relevantnog odnosa. Međutim, dok smo potpuno spremni da priznamo fizičaru kako je njegov sto najvažniji i najkorisniji predmet za njega, istovremeno smo zadovoljni našim stolom upravo zato što on nije višcstruko izbušena košnica nemirnih čestica.

Ova se dilema još teže rešava kad se okrenemo biološkim naukama, naročito biologiji čoveka. Ima nešto što uznemirava kad se posmatra staklena lutka čoveka u izlogu ili kad se stoji pred rentgenskim aparatom i "biva prozirnim" ili, ušivan, kad se nosi vlastiti rentgenski snimak u velikom kovertu. Vidi li lekar nešto u meni o čemu nemam pojma? Da li je to moja fotografija? Što više uranjamo u sebe, u čoveka, tim nas više onespokojava razlika između predmeta prostog iskustva i njegove naučne rekonstrukcije. Očigledno je da nije slučajno što pojmovi fizike igraju malu ulogu u našent svakidašnjem jeziku, termini hernije neznatno veću (osim u

sociologije. Što se tiče preostalih 10%, njih kako bi možda rekao Parsons, ostavljam vama da ih vi empirijski proučite. Moje sopstveno proučavanje upućuje na to da preostalih 10% mogu—iako na dosta neodređeni način—da budu korišćeni u ideološke svrhe.

149

slučaju kada su u vezi s analizom namirnica ), dok su mnoge kategorije biologije postale deo našeg neposrednog doživljavanja sveta. Nije slučajno što su protoni i elektroni, elektromagnet-ska polja i brzina svetlosti još uvek strani svakodnevnom govoru i da mi, tek povremeno, pričamo o "kiselinama", "mastima"*, "ugljenim hidratima" i "belančevinama“, a da sve vreme govorimo o "organima" i njihovim "funkcijama", o "nervima", „mišićima“, "krvnim sudovima", pa čak i o "moždanim ćelijama". Međutim, ma šta biolog može da nam otkrije o nama samima, mi još, imamo prividnu utehu da naše telo nije "realno“ mi i da biološki pojmovi i teorije ne mogu uticati na integritet naše individualnosti. Mi smo prinuđeni da, u izvesnoj meri, asimiliramo biološkog čovekar ali nas relativno malo staje da se identifikujemo s njim. Nije mi poznato da su kategorije biologije ikada prizivane da bi se osporila fizička jedinstvenost bilo koje osobe. Izgleda da niko nema potrebe da brani svoje brkove, izgled svog nosa ili dužinu ruku od naučnih spoznaja o rastu dlaka, nazalnih kostiju ili laktače, da mu ne bi bila pokradena individualnost i da ne bi bio sveden na puku ilustraciju opštih kategorija ili načela. Pritužba ovo vrste čuje se tek onda kada nauka prelazi granice svog veštačkog sveta da bi shvatila čoveka kao delatno, misleće, osećajno biće - kada ona postaje društvena nauka. Do sada nam je društvena nauka isporučila bar dva nova i vrlo problematična stvorenja. Nema izgleda da ćemo se s njima bilo kada sresti u našem svakodnevnom iskustvu. Jedno od njih je veoma sporni Homo oeconomicus savremene ekonomike: potrošač koji pažljivo odmerava korisnost i trošak pre svake kupovine i upoređuje stotine cena pre no sto donese odluku; preduzetnik koji raspolaže najnovijim informacijama sa svih tržišta i berzi svaku svoju odluku temelji na ovim obaveštenjima - savršeno obavešten, potpuno racionalan čovek. U našem svakodnom iskustvu ovo je čudan stvor pa ipak pojam homo oeconomicusa se pokazao gotovo isto tako korisnim za ekonomistu kao što je pojam stola-košnice koristan za fizičara. Sve u svemu, činjenice privrednog života potvrđuju teorije ekonomiste. Njegove se pretpostavke mogu pokazati neobičnim i neverovatnim, ali mu one omogućju da daje tačna pred viđanja.. Pa ipak možemo li još uvek laka srca da se poistovctimo s homo oeconomicusom? Možemo li, s druge strane, dozvoliti sebi da ga ignorišemo kao što ignorišemo sto fizičara? Paradoks našeg odnosa prema drugom "čoveku" društvene nauke, psihološkom čoveku ( kako ga je nazvao Philiph Rieff ), najavljuje još veću buru. Sigmund Freud je kumovao psihološkom čoveku i s Freudom je ovo novo stvorenje uskoro postalo znamenito, kako u naučnoj psihologiji, tako i van nje. Psihološki čovek je onaj koji, čak i da uvek čini dobro, može stalno želeti da radi zlo - čovek nevidljivih motiva koji nam nije postao prisnijim time što je pretvoren u jednu vrstu igre na zabavama. Vi me mrzite? "U stvarnosti" to jedino može da znači da me volite. Nemogućnost razdvajanja naučnog i običnog predmeta nije nigde tako izražena kao u slučaju psihološkog čoveka. Stoga nigde nema očiglednije potrebe - ako nc da se pomire ova dva sveta a ono bar da se njihovo, odvojeno postojanje učini shvatljivim i snošljivim. Uopšte uzev, ekonomisti i psiholozi nisu bili spremni da se suoče s protivrečnošću između nji-hovog veštačkog ljudskog bića i stvarnog čoveka. Njihovi kritičari obično su samo marginalno

150

pripadali struci. Možda je njihov stav ispravan jer mi očevidno rastemo toliko naviknuti na homo oeconomicusa i psihološkog čoveka da se protest protiv ovih pojmova retko čuje. Međutim, naše prihvatanje "ljudi" ekonomije i psihologije ne stvara dilemu da li oni simbolizuju bilo šta što je manje realno. Štaviše, s naglim razvojem društvenih nauka nastaju dva nova "čoveka" nauke: čovek sociologije i čovek političke nauke. U vreme kad se jedva stišala rasprava o njihovoj starijoj braći, novi sporovi se razgaraju da bi se bacila sumnja na pravo postojanja homo sociologicusa i homo politicusa ili čak da bi se u poslednjem trenutku sprečilo njihovo rađanje. Baš kao što senka prati čoveka koji je baca, tako i protest protiv nespojivosti sveta zdravog razuma i sveta nauke ( uvek živahan iza prividne tišine ) sledi staze ljudskog istraživanja. Možda je danas pogodno vreme da sc prekinu naši jalovi i malaksali napori da se pobegne od senke, da se prene i suoči s pretnjom. Kako se ljudsko biće našeg, svagdanjeg iskustva odnosi prema staklenim ljudima društvene nauke? Da li moramo i da li možemo braniti naša veštačka, apstraktna stvorenja od stvarnih ljudskih bića? Ne suočavamo li se ovde s paradoksom koji je analogan paradoksu dva stola, ili je dilema, u pogledu apstrakcije društvenog naučnika nešto različito? lako definicija sociologije kao "nauke o čoveku" može biti plemenita i impresivna, takve nam nejasne fraze malo govore o specifičnom predmetu ove discipline. Čak ni zadrti optimista neće zahtevati da ga sociologija osposobi da reši zagonetku čoveka. Izvesno je da je sociologija nauka o čoveku. Međutim, ona nije jedina takva nauka, niti može razumno težiti da se uhvati u koštac s problemom čoveka u svoj njegovoj dubini i širini. Ne samo da je čovek u svojoj celovitosti na bezbednom rastojanju od napada bilo koje pojedinačne discipline, već možda može zauvek ostati nebulozna figura u pozadini naučnih stremljenja. Ako hoće da učini svoje iskaze preciznim ili proverIjivim, svaka disciplina mora đa svede svoj golemi predmet na određene elemente od kojih se može sistematski konstruisati, ako ne portret iskustvene stvarnosti, a ono bar njena struktura u čijoj se mreži može uhvatiti segment stvarnosti. Sva pitanja sociologije upućuju nas na jednu činjenicu koja je isto toliko dostupna našem iskus-tvu kao što su mu pristupačne prirodne činjenice iz naše okoline. To je društvo kao činjenica koja nas tako često i intenzivno podseća na svoje prisustvo da postoje dobri razlozi da je nazovemo neumoljivom činjenicom.132

. Naše ponašanje prema drugim ljudima kao i prema nama samima nije moguće objasniti pukom slučajnošću. Mi poštujemo zakone, izlazimo na birališta, venčavamo se, pohađamo škole i univerzitete, imamo zanimanje i pripadamo nekoj crkvi; staramo se o svojoj deci, skidamo šešir kad sretnemo pretpostavljene, ukazujemo poštovanje starijim, govorimo s različitim ljudima na različitim jezicima, osećamo da ovoj sredini pripadamo, a da smo tamo stranci. Ne možemo ni zakoračiti, ni rečenicu izustiti a da između nas i sveta ne interveniše društvo kao treći element koji nas povezuje sa svetom i koji, u isti mah, posreduje između ove dve konkretne apstrakcije.

132 Vidi literaturu u prilogu: prvi broj upućuje na navedeno delo, a drugi na odgovarajuću stranicu ( prim.red. )

151

Ukoliko postoji bilo kakvo objašnjenje za pozno rađanje nauke o društvu, možemo ga tražiti u prirodi predmeta ove nauke koji ne samo što je svuda rasprostrt, već obuhvata i svoj sopstveni opis i svoju vlastitu analizu. Sociologija se bavi čovekom u neposrednom prisustvu društva: kao neumoljive i nasrtljive činjenice. Čovek, svaki čovek, sudara se s ovom činjenicom i, zaista, to jeste činjenica, iako se društvo može zamišljati nezavisno od konkretnih individua, ono bi, ipak, bez njih bilo besmislena fikcija.133 Stoga, elemente nauke koja ima za predmet čoveka u društvu moramo da tražimo u onoj oblasti u kojoj se ukrštaju čovek i društvo kao činjenica. U istoriji sociologije bilo je mnogo pokušaja da se pronađu takvi elementi: Pre dvadesetak godina Talcott Parsons je, sledeći Floriana Znanieckog, naveo i analizirao četiri takva pristupa ( 30:30 ). Međutim, ni jedan od tih pristupa ne zadovoljava zahteve sociološke analize. Trivijalno zvuči zahtev da se elementi sociološke analize traže na području na kome se ukrštaju pojedinac i društvo. Pa ipak,dva od četiri gledišta koja je Parsons nabrojao nisu zadovoljila ovaj zahtev. Bilo je popularno početkom ovog veka, naročito kod američkih sociologa, da se jedinica sociološke analize traži u društvenoj grupi. Društvo - kao što je, na primer, dokazivao Charles Cooley - nije sastavljeno od individua već od grupa. Sociolog se ne interesuje za gospodina Smitha već za porodicu Smith, za preduzeće X, stranku Y i za crkvu Z. Danas je posve jasno da se pojedinac sreće s društvom i društvenim grupama i da se to, zaista događa u stvarnom smislu. Međutim, možda je to susretanje suviše realno. U grupi se pojedinac gubi, pa ako se ona uzme kao elemenat analize sociologu ne ostaje nikakva mogućnost da pronađe individuu kao društvenu životinju. S druge, pak, strane, ako za elementarnu jedinicu uzmemo ličnost pojedinca, čak njegovu društvenu ličnost, kako se to često radi sve do današnjeg dana, onda nastaju teškoće da sc društvo objasni kao činjenica. Kad se govori o grupama to znači da se težište analize sasvim pomera ka područjima van pojedinca, a kad se priča o društvenim ličnostima to uključuje potpuno usredsređenje na samog pojedinca. Problem je u tome da se nađe elementarna kategorija u kojoj će biti mesta i za pojedinca i za društvo, Većina savremenih sociologa je smatrala da će zadovoljiti potrebu za elementarnom kategori-jom tako da se kao osnova uzme bilo pojam "društvenih odnosa" (po uzoru na Leopolda von Wiesea ), bilo pojam "društvenog delanja" ( po ugledu na Maxa Webera ). Međutim, nije teško uočiti da se korišćenjem ovih pojmova problem ne rešava. Govoriti o "društvenim odnosima" ili „društvenom delanju“ nije gotovo ništa manje uopšteno negoli govoriti o "čoveku" ili "društvu". Mi, ipak, još ne znamo elemente od kojih su sastavljeni "društveni odnosi“ i "društveno delanje“, tj. ne znamo kategorije pomoću kojih treba da opisujemo odnose između čoveka i društva, ili društveno uslovljeno delanje ljudi.

Nije stoga slučajno što savremeni pobornici "društvenih odnosa" i "društvenog delanja" uvode u svoje analitičke procese, ili čak u svoja pojmovna razmatranja, nove kategorije koje su bliže osnovnim analitičkim jedinicama za kojima postoji potreba u sociologiji. Von Wiese i Parsons

133 Wiljem Šekspir, Kako vam drago, Prosveta, Beograd, 1949., II, VII

152

slično se odnose prema "društvenim tvorevinama" ( soziale, Gebilde ) ili "društvenim sistemima" ( social systems ) kao strukturalnim jedinicama društva, s jedne, te prema "položajima" ( Amater ) ili "ulogama" ( roles ) kao kristalizovanim modalitetima učešća pojedinaca u društvenim procesima, s druge strane. Ni jedan od ova dva para kategorija ne može se, ni na koji način, izvesti iz opštih pojmova "društvenih odnosa" i "društvenog delanja". Čovek dolazi u iskušenje da zaključi kako su ih njihovi tvorci, uveli gotovo mimo svoje volje. lako ovo teoretisanje ne bi moglo da posluži kao bilo kakav konačan dokaz da su sociologiji potrebne takve kategorije, ono je, bar, uverljivo svedočanstvo. Čini se da je vredno razmišljati o razlozima s kojih su pisci smatrali da je nužno da ove kategorije uvedu. Na mostu na kome se ukrštaju pojedinac i društvo stoji homo sociologicus. čovek kao nosilac društveno predodređenih uloga. Pojedinac je, za sociologa, skup njegovih uloga, ali ove uloge, sa svoje strane, predstavljaju društvo kao neumoljivu i nametljivu činjenicu. Rešavajuči svoje probleme sociologija nužno uzima društvene uloge kao svoje analitičke elemente; njen je predmet struktura društvenih uloga. Međutim, pri takvoj rekonstrukciji čoveka kao homo sociologicusa, sociologija stvara sebi novi moralni i filozofski problem: kako se veštački čovek njene teorijske analize odnosi prema stvarnom čoveku našeg svakodnevnog iskustva? Da ne bi bila žrtva nekritičkog scijentizma, sociologija ne srne, pri uprošćenom konstruisanju kategorije društvene uloge, da izgubi iz vida ono moralno pitanje koje pokreće artificijelnost njenog modela. S druge, pak, strane, ako filozofska kritika treba da krene dalje od neobaveznih opštosti, onda to pretpostavlja njeno temeljno razumevanje upotreba i zloupotreba kategorije društvene uloge.

II Pokušaj da sc čovek svede na homo sociologicusa da bi se rešili određeni problemi nije ni tako arbitraran ni tako nov kao što bi se moglo pomisliti. S čovekom kao nosiocem društvenih uloga stvari stoje slično kao i s homo oeconomicusom i psihološkim čovekom: u prvom redu, on nije opis stvarnosti već naučna konstrukcija. Međutim, uprkos tome što veliki deo naučne aktivnosti može da liči ha igru, bilo bi pogrešno smatrati kako je naučna delatnost irelevantna za iskustvenu stvarnost. Ni paradoks fizičarevog i običnog stola, kao ni paradoks sociologovog čoveka i čoveka na ulici, nisu nipošto kraj i cilj nauke. Oni su pre jedna sasvim nenameravana i tegobna posledica naučnikovog pregnuća da ispita one segmente sveta koji su, inače, nedostupni. Iako su umotvorine, atom i društvena uloga nisu, u jednom važnom smislu, puke novotarije. To su kategorije koje se pod raznim imenima, često i s nerazjašnjivom nužnošću nameću naučnicima koji su se posvetili upoznavanju prirode ili čoveka u društyu. Kad su jednom pronađene, one nisu samo značajne, tj. korisne u operacionalnom smislu, već su i verodostojne. U određenom smislu one su očigledne kategorije. V redno je primetiti da su i atom i uloga dobili svoja sadašnja imena u antičko doba i da su oba imena ostala vekovima nepromcnjena. Što se tiče atoma, objašnjenje je sasvim jasno - reč άτσμσν govori sama za sebe. Pojam atoma, u smislu u kome se sada upotrebljava, upućuje na

153

promišljeno povezivanje s njegovom izvornom upotrebom kod Demokrita. Razvoj pojma društvene uloge je složeniji i poučniji. Može se pokazati da su mnogi pisci - pesnici, naučnici, filozofi - uvodili istovetne ili, u najmanju ruku, srodne pojmove da bi opisali onu tačku u kojoj se susreću pojedinac i društvo. To su one reči koje, u ovom kontekstu, često srećemo: maska, persona, karakter i uloga ili rola. Mada i ovde postoji svesno nadovezivanje na terminološku tradiciju, kao što je to u slučaju atoma, izgleda da su mnogi pisci samostalno došli nc samo do istog sadržaja, već i do istog imena ovog pojma što kao da dokazuje da, na kraju krajeva, i imena imaju nekakvu sadržinu. Rola, uloga, persona, karakter i maska su reči čiji je osnovni kontekst - imajući u vidu različite razvojne faze jezika - isti, naime pozorište. Govorimo o dramatis personae ili o karakterima drame čiji deo ili ulogu igra glumac. Ako on danas ne nosi masku, ova reč time ne gubi ništa od svog teatarskog porekla. Navedene reči imaju nekoliko zajedničkih obeležja. (1) Sve označavaju nešto što se daje glumcu za određenu priliku, nešto što je izvan njega, (2) Ovo se "nešto" može opisati kao kompleks načina ponašanja koji se (3) naizmenično povezuje s drugim takvim kompleksima da bi se upravo s ovom odlukom rađa se homo sociologicus, zajedno s čovekom kao društvenim bićem. S ovom odlukom počinje onaj "nastup" na pozornici života koji Ciceron pokušava da uhvati u pojmu persona. Marx u pojmu "karakterna maska", a Shakespeare, skupa s većinom savremenih sociologa, u pojmu „uloga“ili „rola“ . Razumljivo je što je zamisao društvene uloge više puta opisivana teatarskim izrazima. Šta bi moglo biti uverljivije od analogije između propisanih obrazaca ponašanja; za glumce u datim ulogama i:društveno definisanih normi ponašanja za osobe na datim položajima? Pa ipak, takva analogija može da bude varljiva. Dok se u teatru pretpostavlja nestvarnost zbivanja, u slučaju društva to nije mogućno učiniti. Uprkos teatarskim konotacijama ""uloge", bilo bi pogrešno da se društvena ličtiost koja igra uloge shvati kao nerealna osoba koja treba samo da zbaci svoju masku i da se pojavi kao svoje istinsko sopstvo. Homo sociologicus i nepodeljeni pojedinac našeg iskustva stojeu opasnom i paradoksalnom odnosu - odnosu koji bi bilo pogrešno ignorisati ili minimizirati. Karakterizaćija čoveka kao društvenog bića je nešto više od metafore. Njegove uloge su nešto više od maski koje se mogu zbaciti, a njegovo društveno ponašanje više od pozorišne predstave iz koje se i publika i glumci mogu vratiti u "pravu" stvarnost,

Iako je nametljivost homo sociologicusa neizbežna, možda je malo nekorektno da se ona ističe pre no što je ovaj novi čovek dobio priliku da se pokaže. Upoznali smo pretke sociološkog čoveka, pretresli smo pitanja s kojima nas on suočava, ali do sada se nismo jasno zapitali ko je on i kakve su mu mogućnosti. Sigurno je da bismo jednostavno mogli ukazati na činjenicu da homo sociologicus izrazito figurira u radovima savremenih društvenih naučnika i da bismo mogli sugerisati da se konsultuju ovi radovi radi sažetog prikazivanja njegovih osobina. Međutim, takav bi nas put odveo u teškoće. Iako se mnogi sociolozi slažu u pogledu imena njihovog stvorenja, oni, pri tom, imaju veoma različite zamisli o njegovoj prirodi. Zanemarimo, stoga, protivrečnu književnost o našem predmetu i posvetimo mu se izravno. Zapo-čečerno s

154

kontekstom posmatranja i teorije u kojemu se javlja homo sociologicus, a tek docnije odmerićemo naše nalaze s rezultatima drugih sociologa.

Pretpostavimo da smo na zabavi upoznali gospodina, doktora Hansa Schmidta. Postali smo i Ijubopitljivi da doznamo nešto više o našem novom poznaniku. Ko je Hans Sehmidt? Neke od odgovora na ovo pitanje možemo odmah dobiti. Hans Schmidt je (1) muškarac; tačnije (2) odrastao muškarac; star oko 35 godina. Nosi venčani prsten i stoga je (3) oženjen. Kontekst u kojem smo ga upoznali govori nam dalje da je Hans Schmidt (4) državljanin, (5) Nemac, (6) stanovnik grada X i, pošto ima titulu doktora, (7) stručnjak. Sve ostalo treba da saznamo od zajedničkih poznanika. Oni bi nam mogli reći da je gospodin Schmidt po zanimanju (8) profesor gimnazije, (9) otac dvoje deco, (10) protestant u pretežno katoličkoj populaciji grada X i (11) nekadašnji izbeglica koji se vratio u grad X posle rata. Mogli bi nam dalje reći da je gosp. Schmidt stekao dobar glas postavši (12) potpresednik mesne organizacije Y stranke, pa (13) blagajnik lokalnog fudbalskog kluba i, konačno, da je (14) strastven i sjajan kartaš, te (I5) isto tako strastven, mada ne i taktičan, vozač. Njegovi prijatelji, kolege i poznanici imaju još mnogo toga da nam saopšte o gospodinu Schmidtu ali dobijenim obaveštenjima naša Ijubopitljivost je za sada zadovoljena. Pored ostalog, sada osećamo da nam gospodin Schmidt nije više stranac. Šta stoji iza ovog osećanja? Moglo bi se dokazati da ono što smo doznali ne čini gosp. Schmidta stvarno drukčijim od drugih muškaraca. Nije samo gosp. Schmidt Nemac, otac, protestant i profesor gimnazije - to su i mnogi drugi muškarci - a ako postoji samo jedan blagajnik mesnog fudbalskog kluba u datom vremenu, postojali su i drugi pre njega tako da ni ovaj položaj nije jedinstven za njega. U stvari, naše informacije o gosp. Schmidtu neizostavno upućuju na određena mesta koja on zauzima, tj. na tačke u koordinatnom sistemu društvenih odnosa. Za onoga ko je obavešten, svaki položaj implicira mrežu drugih položaja koji su s njim povezani, tj. polje položaja. Kao otac gosp. Schmidt se nalazi u jednom pozicionom polju zajedno sa svojom suprugom, sinom i kćerkom, kao profesor on se nalazi u odnosu sa svojim učenicima, roditeljima, kolegama i službenicima školske administracije; kao potpredsednik stranke Y, on je povezan sa svojim kolegama u partijskom komitetu, s višim partijskim službenicima, s drugim članovima stranke i sa biračima. Neka od ovih pozicionih polja sc preklapaju, ali dva identična ne postoje Svaki od petnaest položaja gosp. Schimdta koje smo pomenuli ima svoje vlastito poziciono polje. Termin društveni položaj označava svako mesto u polju društvenih odnosa ukoliko pojam društvenih odnosa proširimo tako da obuhvati ne samo položaje kao što su profesor gimnazije i potpredsednik Y stranke, već i položaje oca, Nemca i kartaša. Načelno posmatrano, o položajima se može razmišljati nezavisno od njihovih nosilaca. Upravo kao što gradonačelnikova kancelarija i profesorova stolica ne prestaju da postoje kad ostanu upražnjene, tako i položaji gosp. Schmidta ne zavise od njegove ličnosti ili, čak i od njegovog postojanja. Ne samo da čovek može, već po pravilu mora da preuzme jedan broj položaja i može se pretpostaviti da taj broj raste skupa sa usložnjavanjem društva. Štaviše, poziciono polje koje se podudara s datim položajem može da se sastoji od mnoštva različitih referenata, kao

155

što je to vidljivo u slučaju Schmidtovog položaja profesora srednje škole i blagajnika mesnog fudbalskog kluba, što znači da sami položaji mogu biti složeni. Prema tome, može biti korisno da se društveni položaji shvate kao skupovi segmenata položaja, tj., da se položaj profesora razume kao celina njegovih segmenata: profesor - učenici, profesor - roditelji, profesor - kolege i profesor - službenici, pri čemu svaki segment odgovara posebnom smeru odnosa. Međutim, ova razlikovanja i određenja pojmova ne mogu da objasne činjenicu zašto je gosp. Schmidt prestao da bude za nas stranac kad smo doznali koje položaje zauzima. Jer jedva ima smisla da se pretpostavi kako gosp. Schmidt nije ništa drugo nego agregat svojih, položaja i da se njegova individualnost sastoji, ako ne od jednog, a ono od ukupnosti njegovih položaja. O mnogim njegovim karakteristikama ne može se shvatljivo zaključivati na osnovu njegovih položaja. Da li je dobar ili loš profesor? Je li strog ili blag otac? Može li da kontrpliše svoja osećanja? Da li je zadovoljan svojim životom? Sta misli o saradnicima kad je prepušten sam sebi? Gde bi voleo da provede odmor? Gosp. Schmidt je više nego nosilac društvenih položaja i mnogo toga što o njemu znaju njegovi prijatelji, ne znaju ili ne žele da znaju ni slučajni poznanik ni sociolog. Mada nam položaji gosp. Schmidta ne kazuju sve o njegovoj ličnosti, ipak je iznenađujuće koliko mnogo govore. Znanje koje nam pružaju sami položaji je, naravno, sasvim formalnog karaktera. Oni nam govore, o tome koja su društvena referentna polja gosp. Schmidta i s kim on održava društvene odnose, ali nam ništa ne kažu o sadržaju ovih odnosa. Pa ipak, nikakva dodatna pitanja nisu nam potrebna da bismo saznali kakva je ta sadržina, tj. šta gosp. Schmidt radi na svojini, brojnim položajima - ili, u svakom slučaju, šta bi trebalo đa radi, pa zato verovatno i radi. Kao otac, gosp. Schmidt se stara o svojoj deci, pomaže im, pruža im zaštitu i voli ih. Kao gimnazijski profesor prenosi znanje učenicima, korektno ih ocenjuje, savetuje njihove roditelje, ukazuje poštovanje direktoru škole i uzorno se ponaša. Kao partijski funkcioner prisustvuje sastancima, drži govore i nastoji da vrbuje nove članove. Iz položaja gosp. Schmidta može sc, u izvesnoj meri, izvesti ne samo to šta on radi, već i kakav je u stvari, spoljašnost čoveka često otkriva "ko je on", tj. kakve položaje zauzima. Kao profesor gimnazije, gosp. Schmidt nosi "pristojnu“, ali ne suviše skupu odeću, računajući tu svetIe pantalone i sako s kožnim zakrpama, a kao suprug nosi venčani prsten. Iz njegovog ponašanja verovatno se može videti da li je Y stranka radikalna. On ima sportski izgled, a verovatno je natprosečno inteligentan i energičan. Ovaj spisak pokazuje da se homo sociologicus, slično kao i psihološki čovek, može pretvoriti u zabavnu predstavu sa ozbiljnim implikacijama. Svaki položaj nosi sa sobom izvesne očekivane načine ponašanja; svaki položaj zahteva od osobe koja ga zauzima da radi izvesne stvari i da pokazuje određene karakteristike; svakom društvenom položaju pripada društvena uloga. Preuzimajući društveni položaj, pojedinac postaje ličnost u drami koju piše društvo u kome živi. Sa svakim položajem koji preuzima, društvo mu dodeIjuje ulogu da je igra. Upravo se pomoću položaja i uloga vrši posredovanje između pojedinca i društva - dveju pojmovno odelitih činjenica - i upravo pomoću ova dva pojma opisujemo homo sociologicusa, sociološkog, čoveka, osnovnu jedinicu sociološke analize.

156

Pojam uloge je daleko važniji od pojma položaja. Položaji jedino ulentifikuju mesta u referentnim poljima, dok nam uloge govore o tome kako se ljudi na datim položajima odnose prema osobama na drugim položajima u istom polju. Društvene uloge predstavljaju zahteve koje društvo postavlja nosiocima društvenih položaja. Ti zahtevi mogu biti dvovrsni: jedni su oni koji utiču na ponaša nje ( role behavior ) dok su dr ugi oni koji utiču na izgled i "karakter" ( role attributes ). Pošto je gosp. Schmidt profesor gimnazije od njega se zahtevaju određene osobine i određena vrsta ponašanja, a isto važi i za svaki od njegovih ostalih četrnaest položaja. Premda nam društvena uloga, združena s datim položajem, ne može reći kako će se osoba na datom položaju stvarno ponašati, mi ipak znamo, ako nam je poznato društvo koje određuje ovu ulogu, šta se očekuje od osobe kojoj je ona dodeljena. Prema tome, društvene uloge su skupovi očekivanja upravljeni na nosioce položaja u datom društvu. Slično položajima, i uloge se u principu mogu zamisliti a da se, pri tom, ne uzimaju u obzir odrođene osobe. Ponašanje i osobine koji se očekuju od oca, profesora gimnazije, partijskog funkcionera ili kartaša, mogu se opisati a da se pri tom ne uzima u obzir bilo koji određeni otac, profesor; partijski funkeioner ili kartaš, Konačno, svaka od čovekovih društvenih uloga sadrži jedan broj segmenata uloge. Očekivanja, koja su povezana s ulogom gimnazijskog profesora mogu se podeliti na očekivanja združena s pojedinim segmentima uloge: profesor - učenici, profesor - roditelji, i tako dalje. Prema tome, svaka je uloga kompleks ili skup očekivanja u vezi s ponašanjem.

Logičke razlike između raznih vrsti iskaza o ponašanju suviše se često previđaju. "Gosp. Schmidt je juče bio u crkvi", '"gosp. Schmidt ide redovno nedeljom u crkvu" i "gosp; Schmidt kao revnostan protestant treba da ide redovno nedeljom u crkvu" - sve su to iskazi o društvenom ponašanju. Ipak, oni se više razlikuju no što to pokazuju glagolski oblici. Prvi iskaz upućuje na nešto što je gosp. Schmidt stvarno učinio u određenom vremenu, pokazuje poseban slučaj ponašanja, Druga se rečenica odnosi na nešto što gosp. Schmidt redovno radi na redovan način ponašanja, Treći iskaz upućuje na nešto što gosp. Schmidt treba redovno da radi, na očekivani način ponašanja. Nesumnjivo je da su sva tri iskaza u izvesnom smislu sociološki relevantni, jer je odlazak u crkvu oblik ponašanja koji nam može nešto saopštiti o društvu Međutim, samo je treći iskaz relevantan za sociološku analizu; samo u ovom iskazu ispada da su pojedinac i društvo nedvosmisleno povezani. I posebno i redovno ponašanje gosp. Schmidt ostaju na neki način privatna stvar. Mada i jedno i drugo ponašanje pomažu da se stvori društvena realnost, i mada oba mogu poslužiti, u anketama na primer, kao podaci za impresivna tabeliranja, društvo kao činjenica ne javlja se u njima kao samostalna i aktivna sila. Prema tome, kada govorimo o društvenim ulogama, redovno se pozivamo na očekivano pona-šanje, redovno smo zainteresovani za pojedinca koji se suočava sa zahtevima stvorenim izvan njega, ili za društvo koje sučeljava pojedinca s takvim zahtevima. Posredovanje između pojedinca i društva ne odvija se delenjem po sebi, ili, štaviše, uspostavljanjem društvenih odnosa; ono se vrši samo aktivnim susretanjem pojedinaca s društveno propisanim obrascima delanja. Zbog toga je prvenstveni interes sociologije uvek usmeren na ove obrasce i uloge.

157

Dalje pitanje o tome kako se određeni pojedinci stvarno usaglašavaju s očekivanjima koja su povezana s ulogama ima smisla samo onda kada znamo kako da se shvate ova očekivanja. Tri obeležja karakterišu kategoriju društvene uloge kao elementa sociološke analize. (1) Kao i položaji, i društvene uloge su kvazi-objektivni kompleksi propisa o ponašanju koji su, u principu, nezavisni od pojedinca. (2) Njihovu posebnu sadržinu ne definiše i ne redefinišd nijedan pojedinac, već to čini društvo. (3) Očekivanja ponašanja povezana s ulogama obavezuju pojedinca u tom smislu što ih on ne može ignorisati ili odbaciti, a da pri tom sebi ne naudi. Navedena tri svojstva pokreću tri pitanja teorije uloga koja stalno iskrsavaju u sociološkim raspravama. Moramo pokušati da odgovorimo na ta pitanja da bismo slučaj homo sociologicusa izložili na iole precizan način. (1) Kako se susretanje pojedinca i društva odvija u pojedinostima? Kako predodređene uloge zaista postaju deo društvenog ponašanja ljudi? Kakav je odnos između homo sociologicusa i psihološkog čoveka? (2) Ko je ili šta je ovo "društvo" koje služi kao agencija za određivanje uloga? Može li se proces definisanja i redefinisanja društvenih uloga tako precizno izložiti da bi se izostavile takve iritirajuće personifika-cije? (3) Kako se snaga očekivanja skopčanih sa ulogama pretvara u silu koja obavezuje? Koji mehanizmi ili koje ustanove sprečavaju pojedinca da jednostavno odbaci propise o ponašanju koje on doživljava kao irelevantne i arbitrarne?

SOCIOLOGIJA I LJUDSKA PRIRODA

POSTSKRIPTUM HOMO SOCIOLOGICUSU

I Stav da jc sociologija nauka o čoveku jedna je od onih opasno nepreciznih formulacija koja ne zavodi samo laika, već i stručnjaku otežava naučno razumevanje stvari. Naravno, ljudskim bićem se bavi i teorija društvenih klasa, kao što se njime bave i analiza strukture grada ili ustanove, istraživanje autoriteta u porodici i objašnjenje političke revolucije. Ali, za to isto biće zanimaju se i teorije drugih nauka, kao što su npr. biologija čoveka, psihologija, ekonomija i antropologija. Napokon, takvo interesovanje pokazuju i istoriografija i pedagogija, pravna nauka i filologija, medicina i istorija umetnosti. Pa ipak, govoriti o ovim potonjim naukama kao naukama o čoveku isto je što i o njima pričati trivijalnosti. Dakako, ne bi bilo korektno ni da se kaže kako se svaka od ovih disciplina (skupa s drugima koje nisu spomenute) bavi samo jednim aspektom celokupnog problema čoveka tako da je čovek, tako reći, sintetički predmet svih tih nauka. U stvari, greška u govoru d naukama o čoveku (a, u tom pogledu; i u govoru o prirodnim naukama) nalazi se upravo u implikaciji da se naučne discipline mogu definisati u odnosu prema njihovom takozvanom predmetu. Čak bi bilo

158

suviše smelo pretpostaviti da naša enciklopedija naučnih predmeta i disciplina predstavlja, na bilo kakav značajan način, artikulaciju sveta. Stoga izgleda umesno priznati da je obuhvat problema koji se izučavaju pod imenom date discipline, u osnovi, određen arbitrarnom tradicijom i zbog toga je u svako doba potencijalno izložen proširivanju ili sužavanju. Tako se i može desiti da stvari koje su. pred jednu deceniju, ljudi u datoj nauci smatrali primcrcnim predmetom istraživanja, danas s indignacijom odbacuju poslenici te iste discipline. Akademsko priznavanje nove nauke verovatno uvek nagoveštava fragmentisanje ili redefinisanje takve arbitrarne tradicije Sada bi očito bilo preterano tvrditi da je sociologija, poput starijih disciplina, postigla čvrstu suglasnost o tome koje je probleme potrebno ispitivati i kakav pristup u tome izabrati. Ono što sociolozi nazivaju sociologijom još uvek je smesa različitih problema, načina saopštavanja i pretenzija na znanje - a da se uopšte ne pominje ono što nestručnjaci drže da je sociologija. Svaki onaj koji je upoznat s tendencijom prisutnom kod američkih sociologa da preuranjeno definišu mandat svoje discipline na osnovu saglasnosti koja ponekad izgleda prilično usiljena, neće zažaliti, što se u Evropi vodi žustra rasprava o ovom predmetu: kao i drugde, i ovde sukob rađa napredak. Poslednjih godina, međutim, među evropskim sociolozima očigledno raste saglasnost o mestu ljudskog ponašanja u onome što se uopšteno opisuje kao sociolške teorije. Jedan znak pvog sporazumevanja predstavlja sve veća upotreba određenog skupa, kategorija medu kojima se naročito izdvajaju kategorije položaja, uloge, očekivanja udruženog s ulogom i sankcije. Naširoko je prihvaćen i, poezijom svih epoha, posvedočen stav da ljudi redovno percipiraju jedan i drugog kao posednike izvesnih svojstava ili kao nosioce određenih položaja: otac i sin, kolega i kolega, nadređeni podređeni, Nemac i Francuz, itd. Svaki takav društveni položaj - a uvek ih mora bili više jer se društvo ne može zamisliti bez nekog stepena unutrašnje diferencijacije - definiše polje društvenih odnosa. Kad kažemo "nastavnik", mi, u stvari, kažemo ( naravno, u sintetičkom a ne u analitičkom smislu ) "nastavnik - učenik", "nastavnik - nastavnik", "nastavnik - školska uprava", "nastavnik -roditelji" - tj. ustanovljavamo polje položaja koje se prostire oko ovog središnjeg položaja. Teorijski se svako društvo može predstaviti kao ogromna, višedimenzionalna struktura takvih odnosa. Ovo shvatanje društva čini osnovu skorašnjih pokušaja simulacije društvenih procesa pomoću elektronskih računara. Ono što čini da struktura društvenih položaja stupi u život jeste ponašanje koje je povezano s ulogama. Na osnovu toga što postojimo kao određeni neko, mi radimo izvesne stvari; tačnije rečeno, ne samo da nas društveni položaj smešta u poziciono polje među druge položaje, već on daje drugim ljudima više ili manje specifična očekivanja u odnosu na nas. Za svaki položaj, dakle, postoji društvena uloga, skup načina očekivanja koji se pripisuje nosiocu položaja. Američki sociolozi vole da opisuju uloge kao "dinamičke aspekte položaja"; bilo bi verovatno bolje da se one opisuju kao ono što sipa sadržinu u praznu formu društvenih položaja. Iz ovog pristupa nastaje velik broj pojmovnih i teorijskih pitanja koja se ovde neće razmatrati. Međutim, za naše raspravljanje važno je podsetiti na činjenicu da čak i onda kad se možemo

159

boriti za društvene poiožaje i uloge, to jest, kad ih možemo osvojiti vlastitim naporima, oni ni tada, naravno, nisu podvrgnuti našem definisanju. Polje odnosa u koje nas stavlja položaj i skup oči kivanja koji je s njim udružen obavezujući su za nas od onog trenutka kad smo postali nosilac tog položaja i igrač uloga koje su s njim povezane. Sistem društvenih sankcija, tj. sistem nagradu za konformno, i sistem kazni ža devijantno ponašanje garantuje da nećemo umaći ovom karakteru uloga koji obavezuje.

Pomoću ovih par kategorija ( koje su ovde prilično neadekvatno objašnjene ) možemo formulisati stav koji, prećutno ili izričito, stoji u osnovi celokupnog toorijsko - istraživačkog rada u savremenoj sociologiji: čovek se ponaša u skladu sa svojim ulogama. Na taj način, čovek u sociološkoj analizi figuriše, suštinski, samo u meri u kojoj postupa u skladu sa svim očekivanjima koja su povezana s njegovim društvenim položajima. Ova apstrakcija, ova naučna jedinica sociologije, može se nazvati homo sociologicus. U srditom i kritizerskom stanju moglo bi se reći da je sociologija nauka o konformizmu, a time ujedno i njegov instrument. Međutim, ako se to izrazi smanje srdžbe a više preciznosti, onda ispada da sociološke teorije izjednačavaju igranje društvenih uloga s celinom društvenog ponašanja. Da bi se raspravile naučne implikacije ovog stava trebalo bi napisati ništa manje nego enciklopediju društvenih nauka. Trebalo bi da sc zapitamo u kakvom odnosu stoje navedene kategorije* "uloge" i "položaja"' sa osnovnim sociološkim kategorijama "norme" i "moći". Trebalo bi da istražimo interakciju između određene ličnosti ( u smislu novije psihološke teorije ) i društvene uloge. Najzad, trebalo bi da razmotrimo krupna pitanja same teorije uloga. Na primer, postoje li tipični "skupovi uloga" ( Merton ) koji zapadaju pojedince u datim društvima? Kakav je strukturalni značaj distinkcije između stečenih i pripisanih položaja? Kako se mogu izmiriti inkompatibilne uloge ili inkompatibilna očekivanja koja su povezana s ulogom? Pod kojim se uslovima i na koje se načine menjaju društvene uloge? S takvim pitanjima teorija uloga brzo uranja u opštu sociologiju, u oblast čije je svako pitanje povezano s pojmom, empirijskom identifikacijom i analizom društvenih uloga i s čovekom kao homo sociologicusom.

II

Čak je i sociolozima jasna činjenica da kategorija uloge, a posebno postulat o

konformističkom ponašanju koje je povezano s ulogama, imaju značenje koje prova-zilazi granice njihove sociološke primene ( mada. verovatno, nije slučajno što evropski sociolozi na tome više insistiraju od američkih ). Za ironično osvetljavanje sadržaja toga vansociofoškog značenja teško je naći bolji način od poređenja uvodnih rečenica dvaju veoma različitih ogleda o ovom predmetu. Helmuth Plessner, u čijim je radovima teško razlučiti sociologiju od filozofije, piše ovako: "Pri definisanju sociologije kao nauke isprva izgleda savršeno uverljivo da se

160

zahteva da se ona bavi isključivo onim društvenim pojavama koje su strogo iskustvenog karaktera i da se, kao empirijska disciplina, jednom zauvek odvoji od filozofske spekulacije" (59:150). Nasuprot tome, Hans Paul Bahrdt, kritički predstavnik empirijske sociologije koju Plessner opisuje, počinje na sledeći način: "Na prvi pogled izgleda gotovo kao prirodna stvar da sociologija mora da ima 'predstavu o čoveku'; čak se čini razboritije da bi sociologija- trebalo da ima posebnu, 'sociološku predstavu o čoveku', određenu naročitom prirodom njenog predmeta i njenom svetovnom ulogom" (46.1). Sudeći prema njihovom izboru reči ( "isprva", "na prvi. pogled" ) jasno je da i Plessncr i Bahrdt smeraju da odbace one argumente koje opisuju kao "savršeno uverljivo" i "prirodna stvar" Međutim, sukob između dva navedena stanovišta sasvim je dovoljan da pokaže koliko daleko smisao homo sociologicusa transcendira granice ove discipline.

Jasno je da se može pokazati kako je pogrešna pretpostavka da se svi ljudi uvek ponašaju, u skladu sa svojim ulogama. Gotovo svaki čovek, ovda ili onda, izigrava očekivanja koja su udružena s njegovim položajima. Na osnovu toga moglo bi se zaključiti da su sve sociološke teorije, ukoliko se temelje na ovoj pretpostavci, rđave teorije; i zaista, ovo mesto povremeno ističu laici, pa čak i naučnici koji ne razumeju logiku naučnog otkrića. Nesporazumi ove vrste, ustvari, ne uzrokuju velike teškoće. Otegnuti spor u ekonomskoj teoriji o tome da li je homo oeconomicus, koji stalno odmerava dobitke i gubitke, realna slika čovekovog ekonomskog ponašanja je rešen: doslovni realizam je potpuno nepotreban sve dotle dok teorije; zasnovane na ovom modelu, daju moćna objašnjenja i korisna predviđanja.. Ekstremni zastupnici savremene deduktivno-logičke škole u nauci — posebno njen utemeljivač, Karl Popper - katkad idu tako daleko da iznose, stav: što su manje realne pretpostavke, tim je bolja teorija. Smisao ovog iskaza očigledno zavisi od toga šta podrazumevamo pod "dobrom", a shodno tome, i pod "boljom" teorijom. Kako je ovo pitanje važno u kontekstu naše rasprave, razmotrimo ga u svetlu jednog primera. Na nemačkim univerzitetima je rašireno zapažanje da su studenti koji potiču iz radničke klase najskoloniji da pristupe mačevalačkim udruženjima. Takođe je zapaženo da ljudi koji su uzlazno pokretljivi više naginju da glasaju za konzervativne političke stranke od onih koji se nisu uzdigli iznad društvenog položaja svojih roditelja. Kako možemo da objasnimo takva zapažanja? U oba slučaja srećemo se s jednom verzijom sukoba uloga, naime sa sukobom između onoga što se očekuje od ljudi kao dece svojih roditelja i onoga što se od njih očekuje na njihovim novim položajima koje su stekli uzlaznom pokretljivošću. Roditelji mladog čoveka mogu da glasaju za radikalnu partiju, ali on, pripadajući svom novom društvenom sloju, glasa za konzervativce. Pretpostavka da se čovek ponaša kao homo sociologicus omogućuje sada opšti eksplanatorni stav: u situaciji sukoba uloga čovek će uvek izabrati onu ulogu s kojom su povezane oštrije sankcije. Što se tiče naša dva slučaja, izgleda da je jasno da su za studenta poreklom iz radničke klase, pa čak i za osobu čija je karijera u usponu, roditeljske sankcije relativno blage u poređenju sa sankcijama njihovih novih parnjaka To je razlog s kojeg ljudi, u ovim slučajevima,

161

idu protiv svojih roditelja. Iz toga, kao predviđanje, sledi da će radničko dete koje se uspinje društvenom lestvicom blagovremeno i često poricati i izneveravati svoje poreklo. Ovo je primer "dobre" sociološke teorije. Ona nam omogućuje da iz opšteg iskaza izvedemo nedvosmislena, precizna i neograničena predviđanja i ona ima značajnu eksplantornu snagu u pogledu, recimo, ponašanja ljudi na izborima koji su se društveno podigli iz radničke klase. Sve je to tačno čak i ako je teorijski pretpostavljena konformnost s ulogom očigledno "nerealna", u tom smislu što sc mnogi ljudi ne ponašaju na ovde postuliran način. Ukoliko bismo sada pokušali da učinimo "realnom" našu pretpostavku, čitava bi se teorija raspršila u paramparčad. Sledeći stav bio bi očito "realniji“; "U situaciji sukoba uloga mnogi ljudi (možda (60%) su skloni da daju prednost ulozi s kojom su udružene oštrije sankcije; drugi (recimo 25%) se ponašaju u skladu s moralnim načelima bez obzira na društvene sankcije; a neki (recimo 5%) reaguju na sukob uloga potpunom rezignacijom ili pasivnošću. Takav stav je sasvim dobarT ali je neupotrebljiv za objašnjavanje bilo čega drugog. U meri u kojoj pretpostavke naučnih teorija postaju "realistične", one bivaju i diferencirane, ograničene, dvosmislene i ne vode jasnim objašnjenjima ili predviđanjima.. U ovom se smislu, onda, može formulisati stav da je teorija tim bolja što su njene noseće pretpostavke manje realistične, a više stilizovane, određene i nedvosmislene. Nakon ovog metodološkog ekskursa možemo se okrenuti pitanju metasociološkog značenja homo sociologicusu, ili predstavi o čoveku koju daje sociologija. Ako se sociologiji postavi zadatak da formuliše precizne teorije u gore naznačenom smislu - što ni u kom slučaju ne rade svi sociolozi – i ako se konstrukcija homo sociologicusa shvati u ovom kontekstu, onda ova tvorevina nipošto ne implicira predstavu o čoveku. Tada bi F. H. Tenbruck mogao, u suštini, da bude sasvim u pravu (mada je njegova formulacija pomalo nesrećna ) kad opisuje društvenu ulogu kao "konstrukciju pomoću koje, unutar označenih granica, možemo da proračunamo ponašanje čoveka kao društvenog stvorenja bez postavljanja bilo kakvog zahteva da se njegovo ponašali je opiše onako kako se zbiva u stvarnosti"(62:29). Kao stilizovana i empirijski gotovo arbitrarna konstrukcija, homo sociologicus se, zaista, izričito odriče sociološke slike čoveka, on, radije proklamuje nameru da se pronalaze moćne eksplanatorne teorije društvenog dejanja nego da se tačno i realno opisuje priroda čoveka. Razlog s kojega sociologija, u ovom smislu nema, predstave o čoveku nije u. tome ( kao što izgleda da Plessner više puta sugeriše ) što se ona "odriče" izvesnih pitanja i vrsta stavova, već u tome što naučne teorije daju iskaze koji su, prema obuhvatu i svrsi, sasvim drukčiji od iskaza o prirodi čoveka. Da stvar postavimo na paradoksalan način, rizikujući da budemo pogrešno shvaćeni: čak i ako sociologija postavlja pitanja o čoveku ona, u suštini, nije zainteresovana za njega već za načine na koje se čovekovo delanje svodi na racionalno. Definicija sociologije kao nauke o čoveku nije samo neprikladna, već je i netačna. Sociologija je, u osnovi, indiferentna prema čoveku kao takvom, pošto s homo sociologicusom može mnogo dalje dopreti nego s iskazima koji smeraju na tačan opis ljudske prirode.

162

Luis Kozer Sukob unutar grupe i struktura grupe

Šesta propozicija: Bliži odnos, intenzivniji sukob

Neprijateljstvo mora dublje i nasilnije da uznemirava svest što je veća sličnost među

suprotstavljenim stranama nasuprot osnove na kojoj nastaju neprijateljstva... Ljudi sa puno toga zajedničkog često jedni drugima mogu da nanesu zlo ili "veće" zlo nego što mogu potpuni stranci,.. Sa strancem, sa kojim nemamo ni zajedničkih osobina niti interesa, suočavamo se objektivno; svoju ličnost držimo podalje... Međutim, što više zajedničkog imamo sa nekim kao celovite osobe, to će naša celokupnost više biti uključena u svaki mogući odnos sa njom... Prema tome, ako dođe do svađe među osobama u takvom intimnom odnosu, ona će često biti strastveno prožimajuća...

Drugi važan tip na ovom mestu.„ jeste slučaj neprijateljstva čija je intenzifikacija zasnovana na osećanju međusobnog pripadanja, jedinstva,.. [to pokazuje] poseban fenomen društvene mržnje. Mržnja je usmerena na pripadnika grupe, ne zbog ličnih motiva, nego zato što on predstavlja pretnju očuvanju grupe... Dve sukobljene strane ne mrze se samo zbog konkretnih razloga koji su doveli do sukoba, nego i zbog socioloških razloga mržnje prema samom neprijatelju grupe... Tipičan primer je način na koji otpadnik mrzi i na koji ga drugi mrze. Sećanje na prethodno slaganje ima toliko jako dejstvo da je nova suprotnost beskrajno oštrija i žešća, nego što bi bila da u prošlosti uopšte nije bilo odnosa... "poštovanje neprijatelja" nije prisutno kada je neprijateljstvo nastalo na temeljima prethodne solidarnosti. A tamo gde brojne

163

sličnosti i dalje stvaraju zbrku i zamagljuju moguće granice potrebno je naglašavati tačke razlike, ne zbog problema u pitanju, nego samo izbog te opasnosti od konfuzije.134

Zimelova tvrdnja da bliske veze i duboko učešće čine sukob mnogo intenzivnijim, ako do njega uopšte dođe, proizlazi iz zaključaka prethodnih razmatranja. Ukazano je na to da prisutnost ambivalentnosti u bliskim odnosima potiče iz potiskivanja neprijateljskih osećanja ( čiji su uzroci pronađeni u postojanju čestih prilika za sukob u takvim odnosima ), pri čemu učesnici izbegavaju njihovo ispoljavanje zbog straha od rušilačkih posledica sukoba,. Ako „objekat ljubavi" istovremeno predstavlja i „objekat mržnje“ sasvim je očigledno da će sukob pokrenuti celokupnost lične osećajnosti, te da će odnos biti prekinut usled dejstva intenzivnog sukoba; prema tome, postoji tendencija ka potiskivanju. Podsetićemo na to da je prethodno razmatranje pojačavajućeg dejstva nerealističnih elemenata u situacijama realističnog sukoba vodilo ka hipotezi da će intenzitet sukoba biti veći u takvim mešavinama. Prema tome, može se očekivati veći intenzitet sukoba u odnosima u kojima su učesnici primorani da potiskuju neprijateljska osećanja; sledstveno tome, akumulacija neprijateljskih osećanja uslovljava veći intenzitet sukoba kada jednom izbije na površinu, U grupama koje zahtevaju učešće samo perifernih delova ličnosti svojih članova ili, upotrebljavajući Parsonsovu terminologiju,135 u grupama sa funkcionalno specifičnim i afektivno neutralnim odnosima, sukobi su običaja manje oštri i manje nasilni, nego u grupama sa difuznim i afektivnim vezama, i sa učešćem celokupne ličnosti pripadnika. U konkretnim slučajevima to znači da su sukobi u takvim grupama, poput rotari klubova ( Rotary Clubs ) ili privrednih komora, obično manje nasilni nego u grupama kao sto su religiozne sekte ih radikalne partije komunističkog tipa. Organizacije poslednjeg tipa usmerene su na obuhvatanje celokupne ličnosti, čime se stvara veća povezanost pripadnika nego u grupama u kojima preovladavaju segmentni tipovi odnosa. Ako su uključene celokupne ličnosti, onda je veća verovatnoća da će u situacijama realističnog sukoba postojati i nerealistični elementi. Prema tome, takve grupe teže da potisnu sukob, ali, ako on, uprkos tome, izbije, biće intenzivan i strastven. Kao što ćemo kasnije videti, ova činjenica objašnjava učestalost podela i razdora u takvim grupama. Pojedinci koji su duboko uključeni u život ovakvih grupa zainteresovani su za što duže njihovo trajanje. Ukoliko se desi da ih napusti neko sa kime su delili brigu i odgovornost za život grupe, prema takvoj „nelojalnosti“ reagovaće na nasilniji način nego što bi to učinili manje uključeni pripadnici. To nas dovodi do Zimelove druge poente: otpadništvo se u bliskim grupama doživljava kao pretnja jedinstvu. Kasnije ćemo razmotriti kako su, u situaciji ugroženosti od drugih grupa, grupe primorane da se „dovedu u red" Ovde primećujemo da se slična reakcija javlja u slučaju odbrane bliske grupe od

134 SimmeL, Conflict, op. cit. pp. 43,44, 47,48. 135 Talcott Parsons and Edward A. Shills (eds.), Toward a General theory of Action, op. cit

164

unutrašnje opasnosti. Zaista, kao što Zimel primećuje, reagovanje je snažnije u ovim uslovima zbog toga što unutrašnji „neprijatelji“, kao što su otpadnici ili jeretici, ne dovode u pitanje samo vrednosti i interese grupe nego ugrožavaju i njeno jedinstvo. Otpadništvo predstavlja i simbolizuje napuštanje grupnih standarda, koji se smatraju suštinskim za blagostanje grupe, ako ne i za njeno stvarno postojanje.136

Prethodno smo ukazali na to da sukob sa spoljašnjom grupom određuje granice unutrašnje grupe. Suprotno tome, otpadništvo preti slomom granica uspostavljene grupe. Prema tome, grupa mora da se bori protiv otpadnika svim svojim snagama, jer oh preti bar simbolično, ako ne i stvarno, samom postojanju grupe kao najvažnijem pitanju. Na primer, u religioznom području, apostazija137 zadaje udarac samom životu crkve; stoga je snažna osuda apostatâ sadržana u recima prvih osnivača crkve, kao i u rabinskim objavama još od vremena Makabejaca, a i kasnije.138

Prenoseći svoju vernost na spoljašnju grupu, otpadnik povećava njenu snagu ne samo zbog toga što će, kako ukazuje Zimel,139 on biti čvršće odan novoj grupi nego drugi koji joj od poretka pripadaju s obzirom na to da nema mogućnosti za povratak već i zbog toga što snažno podržava ispravnost njenog cilja. Samo zbog toga njegovi bivši prijatelji ga doživljavaju kao veću pretnju od bilo kojeg drugog pripadnika spoljašnje grupe. Štaviše, ne samo da otpadnik dokazuje odanost novoj grupi time što učestvuje u njenoj odbrani i bori se za njene vrednosti, nego njegov najvažniji cilj postaje, kako je istakao Maks Šeler ( Max Scheler ), „učestvovanje u nizu činova osvete nad svojom duhovnom prošlošću".140 Prema tome, napad na vrednosti bivše grupe ne završava se odlaskom otpadnika, nego se produžava još dugo posle prekida. Za grupu koju je napustio on predstavlja simbol opasnosti, u kojoj se grupa stvarno nalazi kada je suočena sa potencijalnim neprijateljskim napadom.: Jeretik predstavlja nešto drugačiji problem za grupe nego apostat. U nekim slučajevima reakcija grupe prema jeretiku još je više neprijateljska nego prema apostatu. Dok otpadnik napušta grupu kako bi prešao u neprijateljski tabor, jeretik označava podmukliju pretnju: podržavajući središnje vrednosti i ciljeve grupe on preti da je podeli u frakcije, različite prema sredstvima za ostvarenje istog cilja. Za razliku od apostata jeretik tvrdi da u stvari podržava vrednosti i ciljeve grupe, ali da samo predlaže drugačije puteve za ostvarenje istog cilja ili različita tumačenja prihvaćenog uverenja. Jeres potiče od grčkog glagola i znači „izabrati“ ili „sam odlučiti“. Jeretik 136 Vid. Paul Miliukov, „Apostasy" Encyclopaedia ofThe Social Sciences, II, pp. 128-31.. 137 Apostazija - odricanje od vere ili uverenja, napuštanje načela, otpadništvo 138 Kada je grupa čvrsto uspostavljena, a njeno kontinuirano postojanje više se ne dovodi u pitanje, ona moze da 'dozvoli blaži stav prema"otpađništvu. Moderna katolička crkva „odricanje od vere više ne doživljava kao smrtonosan udarac opstanku grupew, ( Paul Milinkov, wApostasy" op. cit., p. 130 ). Sve dok se grupa bori za prihvatanje mora da pokrene sve raspoložive sile da bi se odbranila od unutrašnje opasnosti. To znači da je oštrina reakcije na „unutrašnjeg neprijatelja" srazmerna oštrini sukoba sa spoljašnjim neprijateljem. U istom poglavlju razmotrićemo ovaj problem u vezi sa uticajem sukoba sa spoljašnjim neprijateljem na grupu. 139 Kurt H, Wolff ( ed. and trans.), The Sociology of Georg Simmels op„ cit, pp. 383-84. 140 Scheler, op. cit., p 89..

165

predlaže alternative tamo gde bi grupa želela da ih nema.141 Kako je kazao Robert Mihels ( Michels ): „Mržnja partije nije prvenstveno usmerena na one koji se protive njenom stanovištu o poretku sveta, nego ka strašnim suparnicima u političkom polju, ka onima koji se nadmeću za isti cilj". 142 Prema tome, jeretik podstiče više neprijateljstva jer podržava iste ciljeve kao i drugi pripadnici grupe. Manja je opasnost za grupu kada je neko napusti i pređe neprijatelju, nego kada, kao u slučaju jeretika, stvori sopstvenu rivalsku grupu ( otuda proizlazi nastojanje da se bivši pripadnici, koji su otišIi zbog razdora, označe kao „zastupnici neprijatelja" ). Jeretik se i dalje bori za odanost pripadnika svoje bivše grupe, čak i nakon što ju je napustio. Otpađhik se bori protiv njih, a jeretik ih preobraća. Štaviše, tvrdeći da prihvata iste vrednosti, jeretik stvara konfuziju, a zbog toga se njegovi postupci doživljavaju kap nastojanje da se slome granice grupe. To je jedan od razloga zbog kojeg je Trocki predstavljao ozbiljniju pretnju za Staljina nego general Vlasov, i zbog čega Lenjinove najsnažnije osude nisu bile upućene bilo kojem kapitalisti nego posebno Karlu Kauckom ( Kautsky ). Međutim, slabljenje grupe ne predstavlja nužnu posledicu ovakvih borbi. Naprotiv, percepcija unutrašnje „opasnosti" kod preostalih pripadnika vodi ka njihovom „dovođenju u red" većoj svesnosti o datom problemu, te povećanju učestvovanja; ukratko, znak opasnosti dovodi do pokretanja svih raspoloživih odbrana grupe.143 Samo zbog toga što koncentriše snage grupe u cilju samoodbrane borba bliže povezuje pripadnike, te podstiče grupnu integraciju. Veliki deo svoje doktrinarne i organizacione moći Katolička crkva je ostvarila zahvaljujući borbama protiv gnostičkih i maniheističkih jeresi, kao i kasnijim sukobima sa protestantskim reformistima. Parafrazirajući Zimelovu propoziciju, možemo reći daje sukob strastveniji i radikalniji kada iskrsava u bliskim odnosima. Istovremeno postojanje jedinstva i suprotnosti u tim odnosima uslovljava posebnu oštrinu sukoba. Neprijateljstvo će izazivati dublje i nasilnije reakcije što je veća uključenost suprotstavljenih strana između kojih ono nastaje. U sukobu u bliskim grupama, jedna strana će intenzivnije mrzeti drugu što više oseća da je ta druga strana pretnja jedinstvu i identitetu grupe.144

141 Up. sa Boaseovom ( Bossuet ) tvrdnjom, „L' heretique est celui qui a des idees personalles. 142 Robert Michels, Political Parties ( Glencoe, Ill The Free Press, 1949 ), p. 375, ( podvukao L. K. ) 143 Percepcija opasnosti u ovom slučaju analogna jc delovanju „suicidalnog proročanstva" „koje toliko menja smer ljudskog ponašanja od onog koje bi ono "imalo da nije došlo do proročanstva te zbog toga nije moglo da se održi" ( Merton, Social 7heory and Social Structure) op cit, p. 386 ) Strah da bi jedinstvo grupe moglo da bude ugroženo stvara veće jedinstvo. 144 Nedavna istraživanja malih grupa pružaju dokaze za potvrdu ove teze. Tako Leon Festindžer, sumirajući rezultate serije proučavanja Centra za istraživanje dinamike grupa ( Research Centerfor Group Dynamics ) i navodi: „Konsistentan devijant stalno je odbačen u skoro svim grupama. Varijable kohezivnosti grupe i značaj određenog problema utiču na stepen odbacivanja devijanta. Veoma kohezivna grupa više je odbacivala devijanta nego grupe gde problem nije bio od velikog značaja za njihovo funkcionisanje. Ova dva faktora uzajamno su delovala u tom smislu da u grupama sa slabom kohezijom, gde problem nije bio značajan, uopšte nije došlo do odbacivanja devijanta" (»Informal Communications in Srna!! Groups" u; Groups, Leadership and Mert, ed.. Harold Guetzkow [Pittsburgh. Carnegie Press, Carnegie Institute of.Techology, 1951], p. 41),

166

Veće učestvovanje u grupi kao i veće učešće ličnosti pripadnika, dovodi do vise prilika za konfliktno ponašanje, a otuda i do nasilnijih reakcija prema nelojalnosti. U tom smislu intenzitet sukoba i grupna lojalnost čine dva aspekta istog odnosa. U poslednjoj propoziciji smo naveli da će se neprijateljska osećanja obično pojavljivati u bliskim odnosima, te da će sukobi biti intenzivni. To ne znači nužno da će sukobi biti češći u bliskim odnosima nego u manje bliskim. Već smo prikazali situacije u kojima akumulirana neprijateljstva za posledicu nemaju konfliktno postupanje. Propozicija koja sledi dublje će razmatrati ovaj problem. Sedma propozicija; Uticaj i funkcija sukoba u strukturama grupa

Protivrečnost i sukob nesamo da prethode jedinstvu nego deluju i u svakom trenutku

njegovog postojanja. Verovatno ne postoji nijedna društvena jedinica u kojoj spajajuće i razdvajajuće težnje nisu nerazdvojivo isprepletene...

Sukob nastaje kako bi rešio razdvajajuće podvojenosti; on je put ka uspostavljanju nekakvog jedinstva... Na neki način to podseća na činjenicu da upravo najsnažniji simptomi bolesti predstavljaju borbu organizma da se oslobodi poremećaja i oštećenja usled bolesti... Sam sukob pomiruje napetosti među suprotnostima.145

U prethodne dve propozicije ispitali smo neke od odnosa neprijateljskih osećanja, sukoba, te strukture odnosa u kojima, nastaju. Kazali smo da će se, što je bliži odnos i što osobe više učestvuju u njemu, javljati više prilika za sukob. Češća interakcija znači i više prilika za neprijateljsku interakciju. Ipak, česte prilike za sukob ne moraju nužno da rezultiraju čestim sukobima. Upravo bliskost odnosa i snažna afektivna povezanost među učesnicima mogu da podstičti izbegavanje sukoba. Takvo sprečavanje može da vodi ka jos većoj intenzivnosti sukoba kada do njega, ipak, jednom dođe. Bliskost i, sa njome povezan, relativno visok stepen ličnog učešća obično vode ka većem intenzitetu sukoba. Razmatrajući položaj Jevreja nakon njihove emancipacije, Kurt Levin smatra

145 Simmel, Conflict, op. cit., pp. 13-15.

167

da, sa čime bi se i Zimel složio, postepena integracija jevrejske grupe u širu zajednicu povećava intenzitet sukoba, što predstavlja posledicu porasta interakcije.146

Sada se može šire razmotriti odnos strukture grupe i sukoba. U navedenoj proporciji, kao i u najvećem delu svog eseja, Zimel tvrdi da sukob predstavlja sastavni deo svih društvenih odnosa, te da on ispunjava pozitivne funkcije sve dok vodi ka stalnom uspostavljanju jedinstva i ravnoteže u grupi.

No, da li sukob uvek uspostavlja jedinstvo ili se to dešava samo pod određenim okolnostima? Podstaknuti smo da postavimo

pitanje: ako sukob povezuje, šta razdavaja? Tu se javlja i drugo povezano pitanje: možemo li da pretpostavimo da će sukobi oko različitih tipova problema imati isti uticaj na dati odnos, te da li svaki tip strukture ima jednake koristi od sukoba? Čini se da Zimel ne uvida razliku između sukoba koji se tiču same osnove odnosa i onih koji se tiču sporednih pitanja. Sukobi koji nastaju u istom konsenzualnom okviru imaće veoma različit uticaj na odnos od onih koji dovode u pitanje bazični konsenzus. Prema tome, u bračnom odnosu, sukob oko pitanja da li treba imati decu ili ne zaključuje bazični konsenzualni dogovor oko same svrhe odnosa. Može se očekivati da će ovaj tip sukoba najverovatnije dublje uticati na odnos nego što bi to činili sukobi vezani za planove gde provesti odmor ili kako rasporediti porodični budžet. Razlika između sukoba oko bazičnih načela i sukoba koji pretpostavljaju povinovanje istom bazičnom načeiu već odavno je prisutna u političkoj teoriji, iako je istovremeno potpuno izostav-ljena u proučavanjima drugih područja ljudske interakcije. Tako Ortega i Gaset, španski filozof, razmatrajući Ciceronovo delo Republika, navodi;

Daleko od toga da je veličao mir ili da je javni život uzimao kao stvar uglađenosti,

Ciceron je smatrao da su upravo, dissensiones civiles147 uslovi na kojima je zasnovano i iz kojih proizlazi blagostanje države... Unutrašnji razdor, koji je Ciceron prihvatio od Aristotela, javlja se onda kada se pripadnici društva ne slažu oko političkih pitanja - stoje pomalo banalna tvrdnja. Ipak, zar nismo skoro videli da razdori mogu podsticati dalje unapređivanje i usavršavanje države? Sa druge strane, očigledno je da se društvo za svoje postojanje oslanja na opštu suglasnost oka izvesnih načelnih pitanja. Takvo jedndglasje Ciceron je zvao concordia148 i odredio ga kao „najbolju vezu trajnog jedinstva u svakoj zajednici". Kako se jedan čovek slaže sa drugim? Sasvim jednostavno, ako zamislimo da skup mišljenja, iz kojeg život zajednice crpi održanje, čine različiti slojevi. Razilaženja na površinskim slojevima dovode do blagotvornih sukoba zbog toga što se borbe pomeraju ka čvršćim osnovama dubljeg slaganja. Dovodeći u

146 Kurt Lewin, Resolving Social Conflicts, op. cit., p, 167.

147 Lat. dissensions civiles - građanski razdori, neslaganja (prim. prev.). 148 Lat. concordia - slaganje, harmonija ( prim- prev. ).

168

pitanje izvesna, ali ne sva pitanja, manja, razilaženja služe za potvrđivanje i učvršćivanje osnovnog jedinstva kolektivnog života. Međutim, ako neslaganje utiče na osnovni sloj opštih uverenjat na kojem, na kraju, leži solidarnost socijalnog tela, onda država postaje podeljena kuća, društvo se rascepljuje, deleći se na dva dela - na dve grupe sa suštinski različitim uverenjima.149 Slično stanovište je prisutno i u modernoj političkoj misli; Džon Stjuart Mil ( John Stuart Mill ) tvrdi da je moguće prebroditi burna vremena bez slabljenja političke strukture samo u slučaju da, „ma koliko da su važni interesi zbog kojih se ljudi razilaze, sukob nije napao suštinska načela sistema društvenog jedinstva".150

Razlika između sukoba oko osnove konsenzusa i sukoba koji se odvijaju unutar bazičnog konsenzusa delimično je sadržana u temeljima političke nauke još od Aristotela do moderne političke teorije. Kako je već rečeno, iako druge društvene nauke nisu potpuno uviđale ovu razliku, nekoliko sociologa je to uvidelo. Džordž (George) Simpson, u jednom od retkih savremenih razmatranja pozitivnih i integrativnih funkcija sukoba, sledeći Roberta Makajvera ( Maclver ), pravi razliku između onoga što naziva komunalnim sukobima ( communal conflicts ) i nekomunalnim ( non - communal conflicts ): „Nekomunalni sukob nastaje tamo gde ne postoje nikakvi, zajednički ciljevi među sukobljenim stranama, ili tamo gde su strane ubeđene da se ne mogu pronaći zajednički ciljevi kako bi se postigao kompromis". „Nekomunalni sukob se doživljava kao rušilački i razdvajajući. Komunalni sukob, odnosno sukob zasnovan na opštem prihvatanju suštinskih ciljeva, nasuprot drugom tipu, jeste integrativan.“ „Kada ljudi poravnavaju razlike na osnovu jedinstva doći će do komunalnog sukoba; kada poravnavaju svoje jedinstvo na osnovu tih razlika, doći će do nekomunalnog sukoba."151 Ipak, razlika koju prave Ortega i Gasek Mil i Simpson ne bi nam bila od velike korjsti ako ne bismo mogli da ukažemo na to pod kojim uslovima će sukobi obično imati ekstremni karakter o kojem ovi mislioci govore. Sama međuzavisnost grupa i pojedinaca u modernom društvu u nekoj meri ograničava tendencije ka bazičnim rascepima. Ono što je Dirkem tvrdio za pojedinca u društvu organske sohdarnosti podjednako je primenjivo i na ljude: kao što pojedinac „zavisi od društva jer zavisi od njegovih sastavnih delova“152,usled međuzavisnosti, pridonose održanju društvenog sistema unutar kojeg deluju. Uopšteno govoreći, podela rada dovodi do međuzavisnosti i, usled toga, vrši pritisak protiv radikalnih pucanja sistema.

149 Jose Ortega y Gasset, Concord and Liberty (New York W; W Norton & Co., 1946), p. 15. 150 John Stuart Mili, On Bentham and Coleridge, ed. F R. Leavis (New York: G. W Stewart, 1951 ), p.123. 151 George Simpson, Conflict and Community ( New York: T. S. Simpson, 1937 ), 152 Emile Durkheim, Division of Labor in Society (Glencoe, 111.. The Free Press,. 1947), p. 129.

169

Kako je istakao Vilbert Mur ( Wilbert Moore ),153 većina američkih sindikata priznaje svoju zavisnost od neprekidnog opstajanja privrede. Slično uviđanje zavisnosti, tvrdi on, nalazi se u osnovi svih konfliktnih odnosa - npr. crkve i države, porodice i škole - gde postoje odvojene i međuzavisne funkcije. Međutim, iako ograničava tendencije ka radikalnim lomovima u sistemu, međuzavisnost nikako ne može da spreči da razlike dovedu do sukoba; sasvim suprotno, što je veća međuzavisnost, to je oštrije naglašavanje problema relativne prednosti. Kako je kazao E. T. Hiler ( Hiller ); „Saradnja stvara zavisnost, a uskraćivanje saradnje svakoj strani pruža sredstva za međusobnu prinudu i suprotstavljanje".154

Prema tome, međuzavisnost istovremeno predstavlja prepreku za rušenje konsenzualnog ugovora i osnovu za konfliktno ponašanje koje obično neće imati rušilačke posledice. Međuzavisnost sprečava pojavu bazičnih rascepa. Iz toga ne sledi da bliskostdeluje na sličan način, jer funkcionalna međuzavisnost nije povezana sa blizinom odnosa. Čini se da se radi upravo o suprotnom slučaju. Kako je primećeno, ako su odnosi bliski postoji tendencija da izbijanje sukoba bude izrazito intenzivno. Sada možemo dodati da će se takvi intenzivni sukobi obično odnositi na bazični konsenzualni sporazum. Zaista, čini se da je upravo to slučaj u bliskoj grupi. Dakle, ne možemo li, onda, očekivati manju verovatnoću da u labavo organizovanim grupama, u kojima su pripadnici uključeni segmentno a ne celokupnom ličnošću, dođe do intenzivnih sukoba koji bi uzrokovali raspadanje same grupe? S obzirom na segmentno učestvovanje? sama raznovrsnost čestih sukoba obično predstavlja prepreku za slom konsenzusa.

Na primer, Edvard Olsvort ( Edward Aisworth ) Ros smatra da:. Svaka vrsta društvenog sukoba meša se sa svakom drugom vrstom u društvu....

spas je moguć jedino kada se granice rascepa podudare...Ove različite suprotnosti u društvu nalik su različitim naletima neprekidnih talasa na suprotnim stranama jezera, koje se međusobno poništavaju ako se vrh jednog sudari sa dnom drugog, a pojačavaju ako se vrh sudari sa vrhom a dno sa dnom... Društvo, dakle, koje je vođeno brojnim suprotnostima u

153 Wilbert E, Moore, Industrial Relations and the Social Order ( New York: The Macmillan Co., 1951 ), pp. 338-39. 154 E. T. Hiller, The Strike (Chicago: University of Chicago Press, 1928), p. 125. To je vrlo dobro sažeo Džon Stjuart Mil: „Interes i radnika i poslodavca je unapređivanje posla, kao i povećanje zarade i rada, Međutjm, tvrditi da oni imaju isti interes u raspbdeli je isto kao kada bi se reklo da je za interes neke osobe potpuno svejedno da li gomila novca pripada njoj ili ide nekome drugom" ( navedeno prema: Reinhold Niebuhr, Moral Man and Immoral Societyt op. cit, p.153 )

170

brojnim smerovima može, zapravo, da bude manje ugroženo od nasilnog uništavanja ili raspadanja, od onoga u kojem postoji samo jedan srnersukoba. Zbog toga što svaki novi rascep doprinosi sužavanju mogućnosti,moglo bi se reći da je društvo zakrpljeno unutrašnjim sukobima.155

Ova ideja zaslužuje dalje razmatranje, jer se činijia uključuje shvatanje koje proširuje Zimelovu tvrdnju da sukob ima pozitivne funkcije. Stabilnost unutar labavo strukturiranog društva, često neodgovarajuće poistovećena sa nepostojanjem sukoba, delimično se može razumeti kao posledica stalnog izbijanja unakrsnih različitih sukoba koji premrežavaju takvo društvo. Stabilnost birokratskih struktura, na primer, delimično se može objasniti činjenicom da brojnost sukoba ( između različitih biroa i uprava, kao i između različitih činovnika oko brojnih različitih pitanja ) sprečava ujedinjenje jedne strane ( na primer, pripadnika nižeg sloja protiv višeg u hijerarhiji ). Ako, sa druge strane postoji samo jedan sukob u grupi, koji deli pripadnike na dva neprijateljska tabora - a čini se da je to slučaj u bliskim grupama - takva podela obično dovodi u pitanje bazični konsenzualni ugovor, čime se ugrožava dalje postojanje grupe.156

Moguće je da jedan od razloga relativnog nepostojanja „klasne borbe" u ovoj zemlji leži u činjenici što američki radnik, ne odričući se vernosti klasno – konfliktnim grupacijama koje ga koje ga predstavljaju u različitim sukobima sa različitim etničkim, slojnim i političkim grupama. S obzirom na to da se ciljevi sukoba ovih različitih grupa ne preklapaju, podela na klasnoj osnovi ne iscrpljuje sve snage i vernost radnika samo u jednom području sukoba. Relativna stabilnost američke klasne strukture ( u poređenju sa evropskom ) i neuspeh marksističkih - ili sindikalno-sorelijanskih - pokušaja da američkog radnika odvoje od neklasnih tipova pripadanja čini se da potvrđuju ovo zapažanje. Slično tome, čini se da mnoga jprofesionalna društva svoju strukturnu stabilnost delimično duguju činjenici da se, uprkos tome što su u njima sadržani brojni i veoma različiti pogledi, ti pogledi „poništavaju“ zbog toga što se ne koncentrišu oko središnjeg problema. Ukoliko bi došlo do podele američkih genetičara na pristalice Mendela i Vajsmana ( Weismann ), sa jedne strane, i pristalica Lisenka, sa druge, to bi imalo loše posledice za stabilnost njihove profesionalne organizacije! Jedan od tradicionalnih protestantskih argumenata protiv katolika u ovoj zemlji, kao i uobičajen argumenat protiv komunista, sadržan je, zapravo u tome, da ove organizacije zahtevaju

155 Edward Alsworth Ros, The Principles of Sociology ( New York: The Century Co., 1920 ), pp. 164-65 ( kurziv u originalu ). Ne radi se o spajanju dva nepovezana mislioca, s obzirom na to da'je Ros očigledno poznavao Zimelova dela, i jasno je da je to uticalo na njega. Pre se radi o kumulaciji, gde je prvobitno uviđanje razvijeno kod mislioca koji dolazi posle. 156 The Federalist No. 10 by James Madison - ovde se već može pronaći klica ove ideje. ( The Federalist, [New York: The Modern Librarv, 1937] ). Up. i Volterovu tvrdnju da jedna religija u državi znači despotizam, dve građanski rat, a mnoštvo mir i slobodu.

171

potpunu odanost pripadnika, što ih izoluje od uobičajenih unakrsnih sukoba američkog društva.157

Možemo dublje da razjasnimo Rosovu glavnu zamisao. Implicirano je da se pojedinci pridružuju raznovrsnim grupama u društvu u kojem,prema Rosu, unakrsni sukobi imaju stabilizujuće funkcije. Međutim, sama brojnost udruženja ne može: da uzrokuje1 posledicu koju Ros ističe. Ako bi pripadnici društva imali zajedničke interese koji se uzajamno osnažuju, onda bi se raznovrsna udruženja, umesto da se preklapaju, na kraju povezala oko bazičnih pitanja. Samo kada postoje brojni antagonistički, ali različiti interesi, veirovatnoća povezivanja u grupu udruženja je poništena, a time je održana segmentacija učešća pripadnika. To postavlja problem koji je skoro potpuno bio zanemaren u savremenoj sociološkoj teoriji. Različita grupna udruženja i sukobljene uloge razmatrale su se prvenstveno, ako ne i isključivo, kao izvor psihičkih sukoba unutar pojedinaca, koji su navodno rastrzani nepomirljivim odanostima i naklonostima. Veoma detaljno su razmatrani unutrašnji sukobi pojedinca, poput onih koji proizlaze iz istovremenog pripadanja crkvi i poslovnoj zajednici, ih primarnim grupama i birokratskim organizacijama. Ipak, sociološka analiza ( različita od sociopsihološke ), ne interesuje se za pojavu unutrašnjih tenzija u udruženjima pojedinaca, nego na prvom mestu mora da se zanima za značaj sukoba između grupa i uloga, kao i značaja za strukturu kao celinu. Obrazac raznovrsnih grupnih povezivanja, sa sukobljenim interesima i vrednostima, bilo bi veoma korisno proučiti u smislu funkcionalnog značaja za strukturu društva. Ako sledimo naznake Zimela i Rosa, uviđamo da raznovrsnost grupnog povezivanja pojedinaca za posledicu ima postojanje različitih unakrsnih sukoba u društvu. Nadalje, takvo segmentno učestvovanje može da za posledicu ima stvaranje neke vrste balansirajućeg mehanizma, čime se sprečava pojava dubokih rascepa oko jedne osovine. Međuzavisnost sukobljenih grupa je sa time povezana, raznovrsnost nekumulativnih sukoba predstavljaju jednu, iako naravno ne jedinu, prepreku za urušavanje bazičnog društvenog konsenzusa. Rigidni sistemi, kao što su savremena totalitarna društva, kao što je već ukazano, mogu uspeti u delimičnom preusmeravanju neprijateljskih osećanja kroz institucije sigurnosnih ventila, poput institucionalizovanog antisemitizma ili ksenofobije. Međutim, nedostatak mehanizama za prilagođavanje. promenjenim uslovima dovodi do akumulacije prilika za sukobe, a otuda i do neprijateljstava, što na kraju može neposredno ugroziti sam konsenzualni ugovor. Suprotno tome, fleksibilni sistemi, time što dozvoljavaju ispoljavanje sukoba, slabe opasnost od sloma konsenzualnog ugovora. Ako je to slučaj, ispoljavanje i postupanje u skladu sa neprijatelj-

157 Od savremenih sociologa izgleda daj e Robin Vilijams otkrio značaj Rosovih uvida. On smatra da je „društvo koje pokreću brojni manji razdori manje ugroženo od otvorenog masovnog sukoba, nego ono u kojem postoje samo jedan ili nekolicina rascepa ( „7he Reduction of Intergroup Tensions, op. cit., p. 59 ).. U novijem delu, Vilijams ističe da mnoštvo preldapajućih grupa i društvenih kategorija američkog društva zamagljuje oštre granice potencijalnog rascepa: „Ako ne bi postojala ova relativno fluidna, unakrsna usmerenja, Čini se verovatnim da bi se sukob pojačao, pod pretpostavkom da klasna diferencijacija nije oslabljena. Američko društvo je prosto vođeno razdorima. Izuzetnu pojavu predstavlja stepen u. kojem se brojne razlike 'poništavaju' - ne nakupljaju se učestalošću" ( Robin Williams, American Society [New York: Alfred A: Knopf, 1951], p. 531 )

172

skim osećanjima kroz sukob vodi ka opštim i posebnim kompromisima, kao i ka prilagođavanjima sastavnih delova. Čini se da institucionalizovani kanali za sprovođenje sukoba obrazuju značajan „balansirajući mehanizam" u društvu, Promenljivi odnosi snage koji se otkrivaju u sukobu različitih grupa mogu da se usaglase neprekidnim prilagođavanjem, a time bazična struktura ostaje dovoljno fleksibilna da može da podnese unutrašnje prir tiske. U skladu sa tim u ovakvim fleksibilnim sistemima opasnost od ugrožavanja bazičnog konsenzusa svedena je na minimum. Naši zaključci u vezi sa funkcijama sukoba u društvima i u manje složenim odnosima, dakle, suštinski su slični. Bliski odnosi, lako stvaraju česte prilike za sukob, pokazuju tendencije ka njihovom sprečavanju. Ako, međutim, do sukoba dođe uprkos sprečavanju, oni će težiti da prekinu odnos zbog toga što će obično biti posebno intenzivni usled učešća celokupne ličnosti, kao i zbog akumulacije potisnutih neprijateljstava. Slično tome, društva koja zahtevaju potpuno obuhvatanje ličnosti pripadnika strahuju od sukoba i teže da ga spreče, ali im zbog toga prete mšijačka izbijanja. Sa druge strane, pluralistička društva, izgrađena na brojnim grupnim udruženjima, obično su „protkana" brojnim i raznovrsnim sukobima grupa, u koje su ličnosti pripadnika uključene samo segmentno. Sada možemo reći da, u cilju održanja grupe ili društva, osećanja neprijateljstva ne moraju uvek da se preusmeravaju, kao što ne moraju da za posledicu imaju ambivalentnost. Ne zadirući u bazični odnos, neposredno ispoljavanje osećanja neprijateljstva može da predstavlja izvor integracije, pod uslovom da je učestvovanje segmentno, a ne potpuno. Ambivalentnost i preusmerenja češće će se javljati tamo gde su odnosi bliski, u kojima pripadnici strahuju da bi bilo kakav napad neposredno ugrozio samu osnovu odnosa. Nastalo nezadovoljstvo koje se ispoljava bilo gde i bilo kada, koje nije ostavljeno da se akumulira i preusmerava ka jednom glavnom rascepu, pomaže da se društvo ili grupa održi.

Zimelova propozicija sada se može preformulisati na sledeći način: Sukob može da služi za otklanjanje razdvajajućih elemenata odnosa i za ponovno uspostavljanje jedinstva. Sve dok sukob razrešuje tenzije među antagonistima ima stabilizujuće funkcije i postaje integrišući deo odnosa. Međutim, svi sukobi nisu pozitivno funkcionalni za odnos, nego samo oni koji se odnose na ciljeve, vrednosti i interese koji ne protivreče bazičnim pretpostavkama na kojima je zasnovan sam odnos. Labavo strukturirane grupe i otvorena društva, time što dozvoljavaju sukob, stvaraju zaštitu protiv tipa sukoba koji bi ugrozio bazični konsenzus, a time se na najmanju meru svodi opasnost od ugrožavanja suštinskih vrednosti. Međuzavisnost, antagonističkih grupa i ukrštanja sukoba u ovakvim društvima služe da bi „pokrpila društveni sistem" tako što se međusobno poništavaju, a na taj način se sprečava dezintegracija duž jedne linije rascepa. Propozicija koja sledi i dalje će se baviti odnosom sukoba i strukture grupe uz uvođenje dodatnog činioca, naime, stabilnosti odnosa.

173

Osma propozicija: Sukob kao indeks stabilnosti odnosa

Znak najiskrenije i najdublje ljubavi ni u kojem smislu ne znači potpuno nepostojanje

prilika za sukob... Sasvim suprotno, ovo ponašanje često karakterišu stavovi u kojima ne postoji krajnja bezuslovna predanost... Osećaj nesigurnosti oko osnove takvog odnosa često goni nas, koji želimo da sačuvamo odnos po svaku cenu, na postupke preterane sebičnosti, ka skoro mehaničkom očuvanju odnosa principijelnim izbegavanjem svakog mogućeg sukoba. Kada smo, sa druge strane ubeđeni u neuništivost i apsolutnost sopstvenih osećanja, mir bez obzira na cenu nije neophodan. Tada znamo da nijedna kriza ne može da prodre u sam temelj odnosa.158 U ovoj propoziciji Zimel tvrdi da nepostojanje sukoba u odnosu ne može predstavljati indeks njegove suštinske stabilnosti. Primećujemo da on ne tvrdi da postojanje sukoba nužno označava bazičnu stabilnost, nego samo to da će se, ako postoje neprijateljska osećanja u odnosu, ona pre ispoljiti u sukobu ako je odnos stabilan. Prema tome, Zimel ukazuje na to da će postojeća neprijateljska osećanja biti ispoljena ako su učesnici svesni stabilnosti odnosa, jer ako se osećaju sigurnima teže ka slobodnom izražavanju osećanja. Međutim, ako je odnos takav da učesnici moraju strahovati da će se on raspasti ako dođe do sukoba, nastojaće da potisnu ih da preusmere neprijateljska osećanja. Najopštija pretpostavka Zimelove tvrdnje povezana je sa središnjim problemom sociološkog metoda. Zimel smatra da je neophodno da se zađe ispod spoljašnjeg ponašanja kako bi se obuhvatio pun opseg društvene stvarnosti. Dakle, prema Zimelu, nepostpjanje sukoba u odnosu ne može se prihvatiti kao pokazatelj njegove stabilnosti i bezbednosti, niti nepostojanja potencijalno rušilačkih pritisaka. Moramo podjednako da se bavimo latentnim i manifestnim elementima odnosa, ako želimo da analitički obuhvatimo njegovo puno značenje.159 Dakle, ako nas zanima da li je odnos stabilan, Zimel tvrdi da nije dovoljno da proučimo pojavne elemente, jer samo nepostojanje konfliktnog ponašanja ne može da služi kao indeks nepostojanja pritisaka i neprijateljskih osećanja. Uzmimo konkretan primer: bilo bi nesmotreno izvesti zaključak da je zbog nepostojanja; sukoba u rasnim odnosima ostvaren međurasni sklad. Nepostojanje sukoba između crnaca i belaca na jugu, nasuprot čestim sukobima u mnogim gradovima na severu, često je iznošeno kao pokazatelj stabilnijih crnačko-belačkih 158 Simmel, Conflict, op. cit, pp. 46-47 159 Za razlikovanje manifestnog i latentnog vid. Merton, Social 7heory and Social Structure, op.. cit., pp. 21 -81, vid. i. Clyde Kluckhohn, Navaho Witchcraft, op. cit., za kritičko razmatranje ograničenja, čisto bihevioralne analize socioloških podataka; takođe, Howard Becker, „Interpretative Sociology and. Constructive Typology" u: Twentieth Century Sociology, eds.. Gurwitch and Moore ( New York. The Philosophical Library, 1945 )..

174

odnosa na jugu. Čini se da je ovaj zaključak neosnovan. Samo nepostojanje sukoba ne ukazuje na nepostojanje osećanja neprijateljstva i antagonizma a, otuda, niti na nepostojanje elemenata pritisaka i slabe integracije. Ipak, Zimel ne ukazuje samo na razliku između društvene pojavnosti i društvene stvarnosti. On nam daje koristan putokaz za pronalaženje uslova koji leže u osnovi ponašanja. Suprotno onome što bi zdrav razum verovatno zapazio, Zimel tvrdi da u bliskim odnosima u kojima, kao što smo videli, obično postoje neprijateljska osećanja, samo nepostojanje sukoba može da bude prihvaćeno kao indeks postojanja elemenata pritisaka koji leže u osnovi odnosa. On tvrdi da ako pripadnici bliskog odnosa smatraju da je on slab, ako osećaju da njihova povezanost ne bi mogla da podnese ispoljavanje osećanja neprijateljstva, te ako strahuju od prekidanja odnosa, nastojaće da izbegnu ispoljavanje takvih osećanja. Prethodne propozicije istakle su činjenicu da će u bliskim odnosima obično dolaziti do mnogih prilika za sukob: Zatim smo zaključili da razlog relativne retkosti stvarnih sukoba, izgleda, leži u činjenici da pripadnici odnosa, s obzirom na to da zbog bliskog učešća strahuju od intenziteta sukoba, teže da spreče njegovo pojavljivanje. Sada možemo da uvedemo verovatnoću pojave sukoba u ovakvim odnosima kao indeks stabilnosti odnosa. Ako je odnos stabilan, drugim rečima, ako pripadnici smatraju da on neće biti ugrožen sukobom, najverovatnije će do njega i doći. Ukazano je na to da poseban intenzitet sukoba u bliskim odnosima proizlazi iz akumulacije neprijateljstva. Sada možemo dodati da se neprijateljstvo, ako u bliskim odnosima svaka prilika za sukob vodi ka ispoljavanju neprijateljstva, a ne ka potiskivanju, neće akumulirati, a time se u odnosu neće stvarati ni ambivalentnost ( što smo prikazali u petoj propoziciji ), niti će dolaziti do povećanja intenziteta ( o čemu smo govorili u šestoj propoziciji ). Zimelova ideja može da se prikaže na primeru aktuelnih istraživanja porodičnih odnosa. Savremene analize bračnih predviđanja najviše se oslanjaju na učestalost sukoba ( koje iznosi bračni par spoljašnjem posmatraču ), što se uzima kao kriterijum za predviđanje uspeha ili neuspeha braka.160 U studijama ovakvog tipa obično se izvodi zaključak da brak u kome dolazi do mnogih sukoba ima malo šansi da potraje, za razliku od onog u kojem nema sukoba ili ih ima jako malo. Sledeći Zimelov trag, moramo postaviti dva glavna pitanja u vezi sa ovim studijama:

1) Možemo li da pretpostavimo da se nepostojanje konfliktnog ponašanja nužno nalazi u korelaciji sa nepostojanjem neprijateljskih osećanja, i da to ukazuje na stabilnu prilagođenost bračnog para?

2) Zar iskrsavanje bračnih sukoba u određenim situacijama, s obzirom na postojanje neprijateljskih, osećanja u bliskim bračnim odnosima, ne ukazuje na snagu, a ne na slabost odnosa između partnera? Drugim rečima, zar ne možemo da očekujemo stabilniju

160 Vid., npr, Ernest W. Burgess and Leonard S. Cottrel, Jr., Predicting Success or Failure in Marriage ( New York. Prentice Hall, 1939 ), posebno Chapter IV, „Measuring Adjustments in Mairiage"

175

integraciju bračnog odnosa zbog postojanja nekih sukoba? Prisutnost sukoba pokazuje da su partneri spremni na ispoljavanje neprijateljskih osećanja, odnosno da ne strahuju da bi takvo postupanje moglo da ugrozi stabilnost odnosa.161 Usmeravajući sada pažnju na sekundarne odnose, primećujemo da se ono što je rečeno za primarne odnose ovde primenjuje a fortiori.162 U sekundarnim odnosima javljaju se prilike za sukob, ali s obzirom na to da ovi odnosi obično uključuju samo segmente ličnosti pripadnika sukobi su obično manje intenzivni i ne predstavljaju pretnju rušenju opšteg bazičnog konsenzusa. Ukazano je na to da društva sa raznovrsnim grupama imaju koristi od brojnih unakrsnih sukoba. Ako se prihvati ova tvrdnja, onda sledi da sukobi u takvim društvima ne predstavljaju indeks neravnoteže, nego indeks delovanja balansirajućeg mehanizma.

Da bismo to pokazali, razmotrimo sukobe rasnih grupa. Takvi sukobi mogu, pod određenim uslovima, da se prihvate kao indeks bolje integracije manjinskih grupa u širu zajednicu. Iako je povezana sa većinskom grupom, manjinska grupa koja smatra da je ta veza jedinstva nestabilna neće imati sigurnosti koja je potrebna za ispoljavanje neprijateljstva u sukobu. Umesto toga, ona će težiti da prema većinskoj grupi gaji ambivalentna osećanja, u kojima su pozitivni sentimenti divljenja i poštovanja pomešani sa osećanjima odbijanja i mržnje.163 Ako se pripadnici manjinske grupe stvarno sukobe sa većinskom grupom, pretpostavljamo da su onda dovoljno sigurni u odnose sa drugom grupom pa mogu da rizikuju takav postupak, ili da smatraju da je uzajamna konsenzualna osnova dovoljno snažna da može da podnese antagonističko delovanje.164

161 U ovom smislu može da se istakne kako ljudi ne izbegavaju prilike za sukob zbog toga što se osećaju toliko nesigurni u vezi sa stabilnošću odnosa nego zbog uobičajenog kulturnog određenja, jer se sukob obično razmatra u slučajevima bračnih predviđanja - on ukazuje na moguće rušenje odnosa. Prema tome, bračna predviđanja ovog tipa mogu da deluju kao „samoispunjavajuće proročanstvo" 162 A fortiori (lat.) — tim više, utoliko više, tim pre ( prim. prev. ). 163 U pripremi za štampu nalazi se studija iz sociologije i socijalne psihologije o stanovanju, Patterns of Social Life, Robert K. Merton, Patricia S. TWest and Marie Jahoda, koja sadrži veoma mnogo materijala u vezi sa ovim pitanjem. Up. i Jahoda and. West, „Race Relations in Public Housing", u: Social Policy and Social Research in Housing, eds. Merton, West, Jahoda and Selvin, Journal of Social Issues, VII (1951), pp. 132-39. U psihoanalitičkoj studiji o ličnosti crnaca Abram Kardiner izvodi isti zaključak, da takva ambivalentnost preovladava medu crncima. Up. The Mark of Oppressioin op. cit, 164 Up. ovaj kratki pronicavi stih koji je Kurt Levin voleo da navodi. I was angry mth my friend, I told my wrath, my wrath did end; I was angry with my foe, I told it not; my wrath did grow. Bio sam ljut na prijatelja, Izneo sam svoj gnev, on je nestao. Bio sam ljut na neprijatelja Nisam kazao, gnevje rastao. Up. i sa Terensovom izrekom; „Animatium irae arnoris integratio est"

176

Studija o stavovima crnaca u vojsci za vreme poslednjeg rata pokazuje da su upravo oni koji su bili najpozitivnije motivisani za rat i najspremniji da se dobrovoljno prijave za borbu bili i najmilitantniji u pogledu rasnih odnosa.165

Navedimo drugi primer: studije o dobrovoljnim asocijacijama ne pokazuju samo to da članovi koji su najdublje posvećeni ciljevima i svrhama grupe najviše prisustvuju njenim sastancima, nego i to da su oni članovi koji imaju stabilnu vezu sa organizacijom ti koji će obično stupati u sukob sa vodstvom grupe.166

Česti sukobi u takvim asocijacijama uopšte ne ukazuju na njihovu nestabilnost, nego sasvim suprotno - pokazuju da relativno visok udeo članstva stvarno učestvuje u životu grupe. Zimelova propozicija može da se preforrnuliše na sledeći način: Nepostojanje sukoba ne može da bude prihvaćeno kao indeks snage i stabilnosti odnosa. Stabilan odnos može da karakteriše konfliktno ponašanje. Bliskost stvara česte prilike za sukob, ali ako pripadnici smatraju da je odnos slab nastojaće da izbegnu sukob, strahujući da bi on mogao da ugrozi nastavak odnosa. Kada bliske odnose karakterišu česti sukobi, a ne akumulacija neprijateljskih i ambivalentnih osećanja, sukobi se mogu prihvatiti, s obzirom na to da se oni neće odnositi na bazični konsenzus, tako da učestalost sukoba predstavlja indeks stabilnosti odnosa. U sekundarnim odnosima, gde na početku opravdano očekujemo relativno manje intenzivne sukobe s obzirom na segmentno učešće pripadnika, postojanje sukoba može da se prihvati kao indeks delovanja balansirajućeg mehanizma. Naredne propozicije prvenstveno će se baviti funkcijama sukoba unutrašnje grupe sa drugim grupama, ali će biti razmotreni i problemi sukoba unutar same grupe.

Sukob sa spoljašnjom grupom i struktura grupe

Deveta propozicija: Sukob sa spoljašnjom grupom povećava unutrašnju koheziju

Grupa u stanju mira može dopustiti da unutar njey zajedno sa ostalima, u neizvesnoj

situaciji žive antagonistički pripadnici, jer svako može da ode svojim putem i da izbegne svađe.

165 Stauffer et al, op. cit, Vol. I, pp. 526, i sled. str. 166 Arnold Rose, Union Solidarity ( Minneapolis: The University of Minnesota Press, 1952 ), pp.. 51-54.

177

Stanje sukoba, međutim, toliko blisko privlači pripadnike, pa ih podvrgava takvom jednoobraznom nagonu da moraju da se potpuno slože ili da se raziđu. To je razlog zbog kojeg rat sa spoljašnjim neprijateljem nekada značiposlednju šansu da država, prožeta unutrašnjim razdorima, te protivrečnosti prevaziđe, ili da se, u suprotnom, potpuno raspadne.

Borac mora da se "dovede u red". To jest, sve njegove snage moraju da budu usmerene ka jednoj tdčki, kako bi u svakom trenutku mogle da se iskoriste u potrebnom pravcu.

Dobro poznati recipročni odnos između despotske orijentacije i ratnih tendencija grupe leži na ovoj neformalnoj osnovi: ratzahteva centralističku intenzifikaciju oblika grupe, a to se najbolje postiže despotizmom.167

Ova i naredne propozicije nastojaće detaljnije da razmotre uticaj sukoba sa drugim grupama na strukturu grupe. Prethodno je rečeno da se granice grupe uspostavljaju putem sukoba sa spoljašnjom sredinom, tako da grupa sebe određuje borbom sa drugim grupama. Nadalje, Zimel tvrdi da će spoljašnji sukob ojačati unutrašnju koheziju grupe, te povećati centralizaciju. Sada moramo da postavimo problem koji je Zimel zanemario tokom celog svog eseja. Zimel se nasumce bavi sukobima koji ne uključuju upotrebu nasilja i borbama koje obično imaju oblik rata. Iako je sasvim legitimno prikazivati sličnosti koje se nalaze u osnovi svih oblika ratova, ipak, kako ćemo videti, poistovećivanje rata sa drugim oblicima sukoba povremeno može da dovede do neodrživih zaključaka. S obzirom na to da Zimel rat posmatra kao upečatljiv primer sukoba, prvo ćemo razmotriti posledice rata kod društvene organizacije modernih nacija. Funkcija rata u nastajanju moderne centrahzovane države toliko puta je naglašavana i detaljno razrađivana da se čini da bi proširena rasprava o ovom problemu bila suvišna. Bilo da se radi o teorijama Ludviga Gumploviča ( Ludwig Gumplowicz ),168 Gustava Racenhofera ( Ratzenhpfer ),169 ili Franca Openhajmera ( Franz Oppenheimer )170 o središnjoj ulozi nasilnog, osvajanja i rata u procesu nastajanja države, ili o nešto obazrivijim tvrdnjama Samnera da „rat povećava organizaciju društvenosti",171 uzajamna zavisnost centralizacije i rata, o čemu govori Zimel, nije dovedena u pitanje.

167 Simmel, Conflict, op. cit.., pp. 87, 88,92,93.

168 Ludwig Gumplowicz, Der Rassenkampf ( Innsbruck; Maguerische Universitats – Buchhandlung, 1883 ). 169 Gustav Ratzenhofer, Die Sociologische Erkenntnis ( Leipzig: F. A.. Brocfchaus, 1898 ). 170 Franc Oppenheimer, The State ( Indianapolis: Bobbs-Merril Co., 1914 ). 171 W. G. Sumner and A, G. Keller, The Science of Society ( New Haven; Yale University Press,: 1927 ), Vol. I, p. 400.

178

Većina modernih sociologa bi odbacila shematsku razliku Herberta Spensera ( Spencer ) između vojničkog i industrijskog tipa društva;172 ali malo njih bi protivrečilo njegovoj začuđujuće modernoj tvrdnji da wće napori svih ljudi, posredno ili neposredno upotrebljeni u svrhe rata, biti najdelotvorniji kada su najviše iskombinovani; a, pored sloge među vojnicima, mora da postoji i takva sloga među civilima, jer oni brzo i potpuno pružaju svu moguću pomoć. Kako bi se ispunili ovi uslovi, život, postupci, svojina svakog pojedinca, sve mora da se stavi na raspolaganje društvu".173 Za ono što je Aleksis de Tokvil ( Alexas de Tocqueville ) nazivao „prvi aksiom nauke", naime, da „rat ne prepušta demokratsku zajednicu uvek vojnom upravljanju, nego mora nepromenljivo i neizmerno da poveća moć civilne uprave; skoro prinudno mora da koncentnše sva regulisanja nad ljudima i upravljanja nad stvarima u ruke administracije",174 većina sociologa će uvideti daje još primenjivije na sadašnje vreme nego na Tokvilovo. U vezi sa ovim pitanjem potpuno se podudaraju stanovišta Maksa Vebera i njegovog savremenika Zimela. Veber smatra da „disciplina vojske stvara sve druge discipline",175 te daje birokratija u svom razvoju njen „najracionalniji potomak“.176 Celokupno Veberovo razmatranje o modernoj državi sa centralizovanim birokratskim sistemom najvećim delom je zasnovano na analizi promena u raspolaganju sredstvima vojne sile, do kojih dolazi postepenim nestajanjem feudalizma i rađanjem, putem rata, moderne nacionalne birokratske države.177

Detaljnije razmatranje uticaja rata na strukturu društva vezano je za pitanje da li su centralizacija, kohezija i despotizam, za koje Zimel smatra da predstavljaju deo jednog procesa, zaista nerazdvojivi ili variraju neovisno o drugima. Naravno, Zimel bi prvi priznao da će na ove pojave, između ostalog, uticati i odnosi moći i opšta struktura vrednosti društva. Demokratska tradicija, na primer, u nekoj meri može da ograniči proces centralizacije. Suprotno onome što Zimel implicira, despotizam - pod kojim on očigledno podrazumeva apsolutnu, neodgovornu, te autokratsku kontrolu - ne mora nužno da sledi iz rata. Da li će doći do despotizma usled ratnih situacija zaista uveliko zavisi od stepena kohezije društvenog sistema. Međutim, na ovom mestu, zapravo, važi potpuno suprotan odnos od onoga što implici-ra Zimel:. kada društvena kohezija nije povećana, nego kada je slaba, gde postoji malo „spremnog prihvatanja autoriteta" zbog nedostatka unutrašnje solidarnosti, tada će „despotizam" predstavljati preduslov za suočavanje sa ratnim situacijama. Čini se da 172 Herbert Spencer, The Principles of Sociology ( New York: D. Appleton 8r Co.., 1897 ), Vol. II, pp. 568-642. 173 Ibid., p. 601 Međutim, treba obratiti pažnju na ograničenja ove generalizacije u: Andrzejewski, op. cit. posebno Chapter V. 174 Alexis de Tocqueville, Democracy in America ( New York A. S. Baraes 8c Co., bez datuma ), Vol. II, p. 285. 175 From Max Weber: Essays in Sociology, op. cit, p. 261.. 176 Ibid, p..254. 177 Vid. posebno „Politics as Vocation", ibid., pp. 77-128, kao i „Bureaucracy“ ibid., pp. 196-264. Za novije razmatranje i proširenje Veberovih zaključaka vid. Andrzejewski, op. cit

179

despotizam ne varira u direktnoj nego u obrnutoj srazmeri sa unutrašnjom kohezijom. Svi autoritarni režimi moderne Evrope bili su uspostavljeni zbog ozbiljnog slabljenja unutrašnje kohezije, koje se graničilo sa anomijom. U takvim režimima uspostavljeni institucionalni poredak se u velikoj meri dezintegrisao; običaji, očekivanja i uloga dužnosti su se slomili. Sa druge strane, ako je društvena struktura stabilna, ako osnovne vrednosti nisu dovedene u pitanje, kohezija je obično povećana ratom, time što se podstiču i revitaliznju vrednosti i ciljevi koji su se do tada prosto podrazumevali. Zanimljiva potvrda dolazi od sociologa qui s'ignore, Vinstona Čerčila ( Winston Churchill ), kada objašnjava Prvi svetski rat i njegove posledice: „Prethodna struktura društva iz mirnog doba bila je... zamenjena i život u ratnoj atmosferi je zadobio posebnu oštrinu. Pod tim misterioznim nticajem, muškarci i žene bili su vidljivo uzdignuti iznad smrti, bola i patnje. Sloga i drugarstvo bili su mogući između ljudi, klasa i naroda, a postajali su snažniji podnošenjem neprijateljskih pritisaka i borbom za zajednički cilj".178

Vraćajući se na opsuje razmatranje posledica sukoba za strukturu grupe, podsećamo da sukob čini pripadnike svesnijim grupne povezanosti, te povećava njihovo učestvovanje. Spoljašnji sukob deluje na isti način: i on pokreće odbrambene mehanizme grupe, među kojima se nalazi reafirmacija sbpstvenog vrednosnog sistema nasuprot spoljašnjem neprijatelju. Čini se da bi na ovom mestu mogao da nam bude od koristi koncept „negativnih referentnih grupa" koji je uveo Njukom ( Newcomb ),179 prečistivši Samnerov koncept „spoljašnje grupe". Na ponašanje utiču i pozitivne referentne grupe ( grupe na koje se osobe ugledaju ili ih imitiraju ) i negativne referentne grupe ( grupe koje motivišu tako što im se osobe suprotstavljaju ). U prvoj propoziciji razmatrah smo dejstvo negativnih referentnih grupa na stvaranje i integraciju grupa kao što su klase. Ono što Zimel ovde tvrdi, dakle, prosto je posledica ranije propozicije: negativne referentne grupe koje dovode, podsticanjem suprotstavljanja, do stvaranja novih grupa, putem sukoba vode i do njihove dalje integracije. Čarls ( Charles ) H. Kuli dobro je sažeo ovaj proces kada je rekao: »Možete da razložite društveni poredak na veliki broj kooperativnih celina različitih vrsta, od kojih svaka u sebi sadrži sukobljene elemente, nad kojima se nameće neka vrsta harmonije sa aspektom sukoba sa drugim celinama"180 Frojd iznosi slično zapažanje: »Mržnja prema određenoj osobi Ili instituciji može da deluje na isti povezujući način, a može da stvori i istu vrstu emocionalne povezanosti, kao i pozitivna privrženost“.181

Međutim, snažnu koheziju grupe, kao posledicu spoljašnjeg sukoba, ne mora nužno da prati potreba za centralizovanom kontrolom, U vezi sa ovim pitanjem značajno je naše prethodno ukazivanje na Zimelovo mešanje rata sa drugim oblicima sukoba. Iako će u diferenciranim

178 Wlnston Churchill - The World Crisis, .Vol, IV; The Aftermath ( London Butterworth, 1928 ), navedeno prema: Robert K. Merton, Social Theory and Social Structure, op, cit.t p. 367 179 Theodore M, Newcomb, Social Psychology ( New York: The Dryden Press, 1950 ), posebno pp.. 226-27. 180 Charles H. Cooley, Social Process, op. cit., p 39. 181 Freud, Group Psychology and Analysis of the Ego, op. cit. p, 53.

180

grupama svaki tip sukoba, bilo mirovni ili ratni, najčešće voditi ka daljoj diferencijaciji, ali i cen-tralizaciji, nemoguće je isto tvrditi za manje diferencirane grupe. „Potčinjavanje zahteva koheziju, ali ne i obrnuto.“182 Zaista, sekta koja vodi intenzivan sukob sa spoljašnjim svetom „prokletih“ može da ima toliko snažnu koheziju da svaki njen pripadnik učestvuje u primenjivanju zadataka pri upravljanju, tako da postoji potreba za centralizovanjem tih zadataka u rukama nekolicine. Ipak, situacija je drugačija čim sekta vodi rat sa spoljašnjom sredinom. Kako istorija engleskog puritanizma, pre i tokom građanskog rata, jasno pokazuje, jednom kada se „izabrani" bore snagom oružja protiv spoljašnjeg sveta, oni razvijaju diferencirane strukture za potrebe vođenja rata, a, sledstveno tome, ova diferencijacija zahteva mere centralizacije upravljačkih zadataka. Ako je sekta određena kao grupa „izabranih" koja se sukobom odvaja pd glavnog tela veće religiozne grupe, možemo očekivati da će takvo otcepljenje za posledicu imati visok stepen unutrašnje kohezije. Dok je crkva inkluzivna, sekta je ekskluzivna. Ekskluzivnost je postignuta sukobom sa spoljašnjom sredinom, a održanje ovog isključivog položaja zahteva da sekta bude unutrašnje kohezivna konfliktna grupa.183 Ipak, ne možemo poistdvetiti takvu unutrašnju koheziju sa centralizacijom. Brojne sekte, među kojima su i protestantske, pokazuju znatno manju centralizaciju; nego veće crkvene organizacije od kojih su potekle. Centralizacija i unutrašnja kohezija variraju neovisno jedna od druge.184

U sektama i sličnim grupama koje ne zahtevaju veliku diferencijaciju funkcija ( u kojima podela rada ostaje ha rudimentarnom nivou ), unutrašnja solidarnost u velikoj meri može da ispuni funkcije integracije grupe, koje u diferenciranijim grupama ispunjavaju razvijenije strukture autoriteta.185 Naravno, kada sekta vodi rat, zaista će težiti da centralizuje svoju organizaciju. Dok u drugim tipovima sukoba podjednako mogu da učestvuju svi pripadnici grupe, tehnike modernog ratovanja zahtevaju diferencijaciju funkcija i uspostavljanje centralizovane strukture.186 Grupi koja učestvuje u ratu potreban je glavni štab. To razlikuje većinu religioznih sekti od Boljševičke partije, iako, kao što smo videli, postoje sličnosti u nekim aspektima. Ratoborna sekta, aktivno

182 Andrzejewski, op. cit, p. 121 183 O hrišćanskim sektama najznačajnije je delo Ernsta Trelča { Troeltsch ), The Social Teachings of the Christian Churches ( New York The Macmillan Co., 1931 ), posebno pp. 331-43.. Vid i članak Ričarda Nibura „Sects" u Encyclppaedia of The Social Sciencesy XIII, pp. 624-31, kao i Ellsworth Faris, „The Sect and the Sectarian" Publications of the American Sociological Society, XXII ( 1928 ), pp. 144-58. 184 Razmatranje Robina Vilijamsa o odnosu spoljašnjeg sukoba i unutrašnje, kohezije, u delu Reductions of lntergroup Tensions, pri čemu se autor uglavnom ne slaže da postoji takva povezanost jer ne uspeva da uvidi ovu ključnu razliku. 185 Vid. Emile Durkheimy Division of Labor in. Society,. o razlici mehaničke i organske solidarnosti. Zimel iznosi slične ideje; vid. Sociology of Georg Simmel, op..cit, pp.87-104, 186 Up. poučno proučavanje istorije Crvene armije ( Red Army ) D. Feodotofa Vajta ( Feodotoff White ), koje živopisno prikazuje kako su zahtevi ratovanja vodili ka transformisanju partizanskih grupa u centralizovanu Crvenu armiju; The Growth of the RedArmy ( Princeton: Princeton University Press, 1944 ), Up. i. Andrzejewski, op. cit.y koji navodi niz istorijskih primera, ali primećuje i neke izuzetke

181

uključena u građanski rat ili u pripreme za njega, mora da diferencira zadatke kako bi mogla da se delotvorno bori, a što se borba više produžava, ona će osećati potrebu za daljom diferencijacijom, a otuda i za centralizacijom. Istorija Boljševičke partije, od njene prvobitne zamisli do nastanka partijske strukture nakon građanskog rata, detaljno pokazuje ovaj proces, Spoljašnji sukob ujedinjava grupu i uzdiže moral, međutim, da li će za posledicu imati centralizaciju zavisi od same strukture grupe, kao i od prirode sukoba.187 Unutrašnja kohezija će še najverovatnije povećati u grupama koje učestvuju u spoljašnjem sukobu. Međutim, pojava despotizma je obrnuto povezana sa unutrašnjom kohezijom; despotizam će se javiti tamo gde nema dovoljno kohezije na početku sukoba, i tamo gde situacija sukoba ne uspe da stvori koheziju potrebnu za usklađeno delovanje. Međutim, sukob među grupama ili narodima često je vodio do anomije, a ne do povećanja unutrašnje kohezije. Ta alternativna posledica, na koju Zimel upućuje, mora da se uključi u ovo razmatranje. Čini se da stepen konsenzusa grupe pre izbijanja sukoba predstavlja najvažniji činilac koji utiče ria koheziju. Ako u grupi ne postoji bazični konsenzus, spoljašnja pretnja ne vodi do povećane kohezije nego do opšte apatije, a, sledstveno tome, grupi preti dezintegracija, istraživanje o uticaju depresije na porodicu pokazalo je, na primer, da su porodice bez unutrašnje solidarnosti pre depresije reagovale apatično i raspadale se, dok su solidarne porodice zaista bile osnažene.188

Nepostojanje konsenzusa ili solidarnosti ne može se poistovetiti sa razilaženjima i sukobima unutar grupe. Ako na spoljašnju pretnju grupa reaguje unutrašnjim razilaženjima oko načina sprovođenja sukoba, to pokazuje da je dati problem dovoljno značajan da se sami pripadnici grupe međusobno svađaju. To je sasvim drugačije od situacija u kojima pripadnike jednostavno nije briga u kojima ostaju ravnodušni prema spoljašnjoj pretnji, Čini se da je ovde od najveće koristi razlika koju pravi Robin Vilijams ( Williams ):

187 Za novije razmatranje kontrolne funkcije primarne grupe vid. posebno: Shils, Merton and Kitt, Studies in the Scope and Method of The „American Soldier“ op cit.., o odnosu centralizacije i sukoba u velikim organizacijama delo Roberta Mihelsa, Political Parties, predstavlja klasik, Vid i: Philip Selznik, „Foundations of the Theory of Organization" Am, J. Soc.,XIII (1948), pp. 25-35. Ono što je ovde izneseno u pogledu odnosa između centralizacije i strukture grupe u situaciji spoljašnjeg sukoba ne bi trebalo da se protumači kao potpuno prihvaćanje Mihelsove zamisli „gvozdenog zakona oligarhije". Slažemo se sa Mihelsom da centralizujuće tendencije u velikim organizacijama, posebno kada one vode stalnu borbu, sa spoljašnjim grupama, nisu arbitrarne, niti slučajne i neprimetne, nego su inherentne samoj prirodi organizacije, kao i prirodi njenih konfliktnih odnosa. Ipak, priznajući postojanje i značaj centralizujućih tendencija ne znači da se slažemo s tim da je »većina ljudskih bića, u stanju večnog staranja, tragičnom nužnošću predodređena da se pokori vladavini manjine, te sa time moraju da budu zadovoljni kako bi oligarhiju stavili na pijedestal“ ( op. cit, p. 390). Brojna novija proučavanja (npr, Seymor M. Lipset, Agrarian Socialism [Berkley: University of California Press, 1950], i Rose Laub, „An Analysis of the Early German Socialist Movement" neobjavljena doktorska disertacija, Columbia University, 1951 ) navode da protivtežne tendencije, poput ideologije grupe i interesa njenih pripadnika, predstavljaju ključne intervenišuće varijable. 188 Up. Mertonovo razrađivanje Anđelove ( Angell ) studije The Family Encountering the pepression ( New York Social Science Research Council, 1942). Merton je koristio, prpcene porodične solidarnosti pre depresije kako bi izračunao verovatnoću uticaja depresije na porodičnu stabilnost.

182

S obzirom na to da društvena grupa predstavlja „najveći problem“ naslućena

spoljašnja pretnja za grupu kao celinu za posledicu će imati povećanu unutrašnju koheziju... Ipak, [ovaj opšti princip] važi samo pod veoma određenim uslovima: (a) grupa mora predstavljati „najveći problem" odnosno, mora da postoji minimalni konsenzus među pripadnicima da bi grupa predstavljala celinu i da bi se vredelo boriti za njeno očuvanje kao entiteta; (b) mora da se prizna postojanje spdljašnje pretnje za koju se veruje da preti grupi kao celinu a ne samo nekom njenom delu.189

Odnos između spoljašnjeg sukoba i unutrašnje kohezije nije održiv kada je unutrašnja kohezija pre izbijanja sukoba toliko niska da pripadnici grupe više ne smatraju da se vredi boriti za njeno održanje ih kada smatraju da se spoljašnja pretnja tiče „njih" a ne „nas“ U takvim slučajevima, iz spoljašnjeg sukoba uslediće dezintegracija grupe, a ne povećanje kohezije. Suprotna dejstva poslednjeg rata na francusku i britansku društvenu strukturu pružaju najbolji primer. Nacistički napad je vidljivo povećao unutrašnju koheziju britanskog društvenog sistema, privremeno stavljajući u drugi plan različite političke, društvene i ekonomske podele britanskog društva. Sa druge strane, u Francuskoj su se podele proširile do tačke nepostojanja konsenzusa čak i u vezi sa najosnovnijim pitanjem: da li će Francuska da opstane kao nezavisna nacionalna jedinica. U razmatranju Zimelove propozicije o unutrašnjem sukobu kao indeksu stabilnosti odnosa napravili smo razliku između sukoba koji se odvijaju unutar strukture konsenzualnog sporazuma i sukoba gde takva saglasnost ne postoji.. Zaključili smo da se samo u prvom slučaju može reći da je sukob funkcionalan za odnos. Isto to možemo sada izneti i u vezi sa uticajem spoljašnjeg sukoba na unutrašnju strukturu tokom Drugog svetskog. rata, centralizujuća nastojanja francuske vlade nisu urodila plodom, ne uspevajući da uklone bazične razdore, niti da reše problem nedovoljne društvene solidarnosti. Jedinu alternativu dezintegraciji predstavljao je „despotizam" Petenovog ( Petain ) režima.190

Sve dok se spoljašnja pretnja doživljava kao problem koji se odnosi na celu grupu ( ili društvo ), unutrašnji sukobi ne remete usaglašeno delovanje protiv spoljašnjeg neprijatelja. Odnosi crnaca i belaca u Americi prikazuju ovu situaciju. Činjenica da crnačka manjina, uprkos svojoj isključenosti iz značajnih prava i privilegija američkog društva, uopšte nije pokazala spremnost da sledi japansku propagandu o „solidarnosti između tamne i žute rase", pokazuje da se crnačka grupa u celini nije odrekla poistovećivanja sa američkim vrednostima. Sasvim suprotno tome, čini se da je jedna od posledica rata bilo povećanje solidarnosti između crnaca i belaca. Spoljašnji sukob je imao integrativno, a ne rušilačko dejstvo. S druge strane, neprijateljski napadina britanske i holandske kolonije na jugoistoku Azije imali su za posledicu dezintegraciju

189 Robin M. Williams, Jr, Reduction of lntergroup Tensions, op.cit., p. 58. 190 Maršal Anri-Filip Peten ( Henri-Philippe Petain ), Vođa francuske kolaboracionističke vlade za vreme II svetskog rata ( prim. prev. ).

183

društvene strukture; većina pripadnika ovih društava pretnju je doživela kao usmerenu prema „njima" odnosno prema britanskim i holandskim vrhovnim gospodarima, a ne prema „nama" domaćem stanovništvu. Zbog toga što domaće stanovništvo situaciju nije doživelo kao pretnju usmerenu prema „nama", nije ni moglo da reaguje na pozive za borbu protiv opasnosti.

Sada možemo da preformulišemo Zimelovu propoziciju:

Sukob sa drugom grupom dovodi do pokretanja svih snaga grupe, a time i do povećane kohezije. Da li će porast centralizacije pratiti povećanje kohezije zavisi, kako od karaktera sukoba, tako i od tipa grupe. Centralizacija će se pre javljati u situacijama poput ratnih sukoba, kao i u diferenciranim strukturama sa razvijenom podelom rada. Čini se da je despotizam povezan ša nepostojanjem kohezije; pn je potreban za sprovođenje neprijateljstava tamo gde nema dovoljno solidarnosti grupe, kako bi se snage pripadnika pokre-nule. U grupama koje se bore protiv spoljašnjeg neprijatelja, nastanak, kako centralizacije; tako i despotizma, zavisi od sistema opštih vrednosti i strukture grupe pre samog izbijanja sukoba. Društveni sistemi sa nedovoljnom društvenom solidarnošću najverovatnije će se dezintegrisati u situaciji spoljašnjeg sukoba, iako neka vrsta jedinstva može da bude despotski nametnuta. S obzirom na prethodnu propoziciju u kojoj se tvrdilo da je, što je odnos bliži, sukob intenzivniji, podstaknuti smo da postavimo pitanje da li spoljašnji sukob, time što prisiljava grupu da se dovede u red, ne povećava mogućnost da se unutar borbene grupe pojave neprijateljska osećanja i, sledstveno tome, zar on tirhe ne utiče na način na koji se grupa suočava sa spoljašnjim sukobom. Sada ćemo razmotriti ove odnose.

184

ERIH FROM Čovjek za sebe

Čovjek ne može živjeti bez vjere. Presudno pitanje za našu generaciju, kao i slijedeće

generacije, jest da li će ta vjera biti iracionalna vjera u vođe, mašine, uspjeh, ili racionalna vjera u čovjeka, zasnovana na doživljaju vlastite produktivne djelatnosti.

1) Moralne snage u čovjeku »Čuda je mnogo, ali nijedno nije divnije od čovjeka.« (Sofoklo, Antigona) a) Čovjek — dobar ili zao? Stav koji zastupa humanistička etika da je čovjek sposoban da zna što je dobro i da u

skladu s tim djeluje, služeći se snagom svojih prirodnih mogućnosti i svoga razuma, bio bi neodrživ kad bi dogma o čovjekovoj urođenoj prirodnoj zloći bila istinita. Protivnici humanističke etike tvrde da je čovjekova priroda takva da ga čini sklonim da se ponaša neprijateljski prema svome bližnjemu, da bude zavidan i ljubomoran i da bude lijen, ukoliko ga ne zauzda strah. Mnogi predstavnici humanističke etike odgovorili su na taj izazov, inzistirajući da je čovjek po prirodi dobar i da destruktivnost nije integralni dio njegove prirode.

I zaista, spor između tih dvaju protivnih gledanja jedna je od glavnih tema zapadne misli. Za Sokrata je neznanje, a ne čovjekova dispozicija bilo izvor pokvarenosti; za njega je porok greška. Stari nam zavjet, nasuprot tome, govori da čovjekova historija započinje aktom grijeha i da su »njegove težnje zle od djetinjstva pa dalje«. U ranom srednjem vijeku bitka između dvaju protivnih gledanja usredsredila se oko pitanja kako da se tumači biblijski mit o Adamovu padu. Augustin je mislio da je čovjekova priroda pokvarena tek nakon pada, da je svaka generacija rođena s prokletstvom koje je prouzročeno tom prvom čovjekovom neposlušnošću i da bi jedino božja milost, koja se prenosi preko crkve i njezinih svetih

185

sakramenata, mogla spasiti čovjeka. Pelagije, Augustinov veliki suparnik, smatrao je da je Adamov grijeh bio sasvim ličan i da nije utjecao ni na koga osim na Adama, te da je svaki čovjek, prema tome, rođen sa sposobnostima isto toliko nepokvarenim kao što su bile i Adamove prije pada i da je grijeh rezultat iskušenja i lošeg primjera. Augustin je dobio bitku i ta je pobjeda morala odrediti — i zatamniti — čovjekov duh kroz stoljeća.

Kasni srednji vijek bio je svjedok povećanog vjerovanja u čovjekovo dostojanstvo, moć i prirodnu dobrotu. Mislioci renesanse, kao i teolozi, poput Tome Akvinskog iz trinaestog stoljeća, dali su izraza tom vjerovanju, premda su se njihova gledanja na čovjeka razlikovala u mnogim bitnim točkama i premda se Toma Akvinski nikada nije vratio na radikalizam pelagijanske »hereze«. Antiteza, ideja čovjekove urođene zloće, izražena je u Lutherovim i Calvinovim učenjima, koja tako ponovno oživljavaju Augustinovo gledanje. Oni su u isti mah inzistirali na čovjekovoj duhovnoj slobodi i na njegovu pravu — i dužnosti — da se suoči s bogom direktno, bez svećenika kao posrednika, i objavili čovjekovu urođenu pokvarenost i bespomoćnost. Po njima je najveća zapreka čovjekovu spasu njegov ponos, a može ga prevladati jedino osjećanjem krivnje, kajanja, bezuvjetnog podvrgavanja bogu i vjerom u božju milost.

Te dvije niti ostale su isprepletene u tkivu moderne misli. Ideju čovjekova dostojanstva i snage bila je izrazila filozofija prosvjetiteljstva, progresivna liberalna misao devetnaestog stoljeća, a najradikalnije ju je izrazio Nietzsche. Ideja čovjekove bezvrijednosti i ništavnosti našla je nov i ovaj put potpuno posvjetovljen izraz u autoritarnim sistemima, u kojima su država ili »društvo« postali vrhovni upravljači, dok pojedinac, priznavajući vlastitu beznačajnost treba da nađe ispunjenje u poslušnosti i podvrgavanju. Te dvije ideje, premda su jasno razdvojene u filozofijama demokracije i autoritarizma, izmiješane su u svojem manje ekstremnom obliku u mišljenju, a još više u osjećanju naše kulture. Mi smo danas jednako sljedbenici Augustina kao i Pelagija, Luthera i Pico della Mirandole, Hobbesa i Jeffersona. Mi svjesno vjerujemo u čovjekovu moć i dostojanstvo, ali — često nesvjesno — mi također vjerujemo u čovjekovu — a posebno našu vlastitu — nemoć i zloću i objašnjavamo ih ukazujući na »ljudsku prirodu«.191

U Freudovim radovima obje su protivne ideje našle izraz u terminima psihološke teorije. Freud je bio umnogome tipični predstavnik prosvjetiteljskog duha, vjerujući u razum i čovjekova pravo da zaštiti svoje prirodne zahtjeve protiv socijalnih konvencija i društvenog pritiska. Međutim, on je u isto vrijeme zastupao gledište da je čovjek po prirodi lijen i sklon samo-zadovoljstvu i da mora biti prisiljen na put socijalno korisne djelatnosti.192 Najradikalniji izraz gledišta o urođenoj čovjekovoj destruktivnosti može se naći u Freudovoj teoriji »instinkta smrti«. Nakon I svjetskog rata on je bio toliko impresioniran snagom razaralačke strasti da je preinačio svoju stariju teoriju, po kojoj su postojala dva tipa instinkta — seksualni i instinkt samoodržanja — davši dominantno mjesto iracionalnoj destruktivnosti. On je pretpostavio da je čovjek bojište

191 R. Niebuhr, eksponent suvremene neoortodoksne teologije, učinio je luteransku poziciju ponovno eksplicitnom, kombinirajući je paradoksalno s naprednom filozofijom. 192 Dvije suprotne strane Freudova stanovišta mogu se naći u njegovoj knjizi Budućnost iluzije.

186

na kojem se susreću dvije jednako moćne sile: nagon za životom i nagon za smrću. To su, mislio je on, bile biološke sile koje se mogu naći u svim organizmima, uključujući čovjeka. Kad se nagon za smrću upravio na vanjske objekte, on se pokazao kao nagon za uništavanjem; kad je ostao unutar organizma, težio je za samouništenjem.

Freudova teorija je dualistička. On ne vidi čovjeka ni kao u biti dobrog, ni kao u biti zlog, već kao biće koje je tjerano s dvije jednako snažne proturječne sile. Isto dualističko gledanje bilo je izraženo u mnogim religijskim i filozofskim sistemima. Život i smrt, ljubav i razdor, dan i noć, bijelo i crno, Ormuzd i Ahriman, samo su neke od mnogih simboličkih formulacija te polarnosti. Takva dualistička teorija zaista je vrlo privlačna za proučavaoca ljudske prirode. Ona ostavlja mjesto ideji o čovjekovoj dobroti, no ona također uvažava izvanrednu čovjekovu sposobnost za razaranje koju samo površno, proizvoljno mišljenje može ignorirati. Dualističko gledanje, međutim, samo je polazna točka, a ne i odgovor na naš psihološki i etički problem. Trebamo li razumjeti da taj dualizam znači da su oba, i nagon za životom i nagon za uništavanjem, urođene i jednako snažne sposobnosti u čovjeku? U tom bi slučaju humanistička etika bila suočena s problemom — kako se destruktivna strana ljudske prirode može zauzdati bez sankcija i autoritarnih zapovijedi?

Ili, možemo li doći do odgovora koji je primjereniji principu humanističke etike i može li se polarnost između težnje za životom i težnje za razaranjem razumjeti drugačije? Naša spo-sobnost da odgovorimo na ta pitanja zavisi od uvida koji imamo u prirodu neprijateljstva i destruktivnosti. Ali, prije nego uđemo u to razmatranje, učinit ćemo dobro ako postanemo svjesni koliko je taj odgovor važan za problem etike.

Izbor između života i smrti zaista je osnovna alternativa etike. To je alternativa između produktivnosti i destruktivnosti, između moći i nemoći, između vrline i poroka. Za humanističku etiku sva loša nastojanja upravljena su protiv života, a sva dobra služe očuvanju i razvijanju života.

Naš prvi korak u pristupu problemu destruktivnosti jest da razlikujemo dvije vrste mržnje: racionalnu, »reaktivnu«, i iracionalnu, »karakterom uvjetovanu« mržnju. Reaktivna, racionalna mržnja je reakcija osobe na prijetnju njezinoj vlastitoj slobodi, životu ili idejama ili nekoj drugoj osobi. Njezina je pretpostavka poštivanje života. Racionalna mržnja ima važnu bio-lošku funkciju: ona je djelotvoran ekvivalent akcije koja služi zaštićivanju života; ona nastaje kao reakcija na životne prijetnje i ona prestaje postojati kad je prijetnja uklonjena; ona nije suprotnost nego suputnik težnje za životom.

Karakterom uvjetovana mržnja kvalitativno se razlikuje. Ona je karakterna osobina,

stalna sposobnost da se mrzi, koja počiva u osobi koja jeste neprijateljska, više nego što reagira mržnjom na poticaj izvana. Iracionalna mržnja može se aktualizirati s pomoću istovrsne realističke prijetnje koja pobuđuje reaktivnu mržnju; ali, često je to bezrazložna mržnja — koja koristi svaku priliku da se izrazi — racionalizirana kao reaktivna mržnja. Osobi koja mrzi čini se da ima osjećaj olakšanja, kao da je sretna što je našla mogućnost da izrazi dugotrajno

187

zadržavano neprijateljstvo. Čovjek može gotovo vidjeti na njezinom licu užitak što ga dobiva od zadovoljenja svoje mržnje.

Etika je prvenstveno zaokupljena problemom iracionalne mržnje, strašću što

uništava ili osakaćuje život. Iracionalna se mržnja korijeni u karakteru neke osobe, a njezin je objekt od sporedne važnosti. Ona je upravljena isto toliko protiv drugih koliko i protiv sebe, premda smo češće svjesni da mrzimo druge nego da mrzimo sebe. Mržnja protiv nas samih obično se racionalizira kao požrtvovnost, nesebičnost, asketizam, ili kao samooptuživanje i osjećaj inferiornosti.

Učestalost reaktivne mržnje čak je mnogo veća nego što se čini, jer osoba često

reagira mržnjom na prijetnje protiv njezinog integriteta ili slobode, prijetnje koje nisu očite i eksplicitne, već suptilne, ili čak prikrivene kao ljubav ili zaštita. Ali i tako, karakterom uvjetovana mržnja fenomen je takve veličine da se čini da dualistička teorija o ljubavi i mržnji kao dvjema fundamentalnim silama odgovara činjenicama. Moramo li, dakle, dopustiti ispravnost dualističke teorije? Da bismo odgovorili na to pitanje, treba da dalje istražujemo prirodu tog dualizma. Jesu li dobro i zlo sile jednake snage? Jesu li one obje dio prvobitne čovjekove opreme, ili možda kakva druga veza postoji između njih?

Po Freudu je destruktivnost svojstvena svim ljudskim bićima; ona se razlikuje uglavnom s obzirom na svoj objekt — drugi, ili mi sami. S tog stanovišta slijedilo bi da je destruktivnost protiv sebe u obratnom razmjeru s destruktivnošću protiv drugih. Toj pretpostavci, međutim, proturječi činjenica da se ljudi razlikuju po stupnju svoje totalne destruktivnosti, bez obzira na to da li je ona prvenstveno upravljena protiv nas samih ili drugih. Mi ne nalazimo veliku destruktivnost prema drugima kod onih koji su obuzeti malim neprijateljstvom prema sebi; nasuprot, vidimo da su neprijateljstva prema sebi i prema drugima povezana. Štoviše, nalazimo «da se životno-destruktivne sile javljaju u osobi u obrnutom omjeru prema životno-razvojnim silama: što su jače jedne, to su slabije druge, i obratno. Ta je činjenica ključ za razumijevanje životno-destruktivne energije; čini se da je stupanj destruktivnosti proporcionalan stupnju do kojeg je razvitak sposobnosti neke ličnosti spriječen. Ne govorim ovdje o povremenim prikraćenostima ove ili one želje, već o zapriječenosti spontanog izraza čovjekovih senzornih, emocionalnih, fizičkih i intelektualnih sposobnosti, o osujećenju njegovih produktivnih mogućnosti. Ako se sprečava tendencija života da raste, da se iživi onda tako osujećena energija prolazi proces izmjene i transformira se u životno-destruktivnu energiju. Destruktivnost je rezultat neiživljenog života. One individualne i socijalne prilike koje pridonose blokiranju životno-razvojne energije proizvode destruktivnost, koja je sa svoje strane izvor iz kojeg proistječu različite manifestacije zla.

Ako je istina da se destruktivnost mora razvijati kao rezultat blokirane produktivne energije, činilo bi se da se ona s pravom može nazvati mogućnošću u čovjekovoj prirodi. Proizlazi li iz toga, dakle, da su i dobro i zlo mogućnosti jednake snage u čovjeku? Da bismo

188

odgovorili na to pitanje, moramo ispitati značenje mogućnosti. Reći da nešto postoji »potencijalno«, znači ne samo da će ono postojati u budućnosti već da je to buduće postojanje pripremljeno već u sadašnjosti. Taj odnos između sadašnjeg i budućeg stadija razvitka može se opisati iskazom da buduće zapravo postoji u sadašnjem. Znači li to da će budući stadij nužno nastati, ako sadašnji stadij postoji? Očito ne! Ako kažemo da je drvo potencijalno prisutno u sjemenu, to ne znači da se drvo mora razviti iz svakog sjemena. Ostvarenje neke mogućnosti zavisi o prisustvu određenih prilika, koje su u slučaju sjemena, na primjer, odgovarajuća zemlja, voda i sunčevo svjetlo. U stvari, pojam mogućnosti nema smisla osim u vezi sa specifičnim prilikama koje su potrebne za njezino ostvarenje. Tvrdnja da je drvo potencijalno prisutno u sjemenu, mora se specificirati u smislu da će drvo izrasti iz sjemena, pretpostavivši da je sjeme smješteno u specifične uvjete koji su nužni za njegov rast. Ako su ti odgovarajući uvjeti odsutni, ako je, na primjer, zemlja prevlažna i tako nespojiva s rastom sjemena, ono se neće razviti u drvo, nego će istruliti. Ako je životinja lišena hrane, ona neće ostvariti svoju mogućnost rasta, već će uginuti. Može se, dakle, reći da sjeme ili životinja imaju dvije vrste mogućnosti i da iz svake od njih u kasnijem stadiju razvitka slijede određeni rezultati: prva, primarna mogućnost, koja se ostvaruje, ako su odgovarajući uvjeti prisutni, i druga, sekundarna mogućnost, koja se ostvaruje, ako su uvjeti u suprotnosti s egzistencijalnim potrebama. Obje, i primarna i sekundarna mogućnost, dio su prirode organizma. Sekundarne mogućnosti postaju manifestne, s istom nužnošću kao i primarne mogućnosti. Termini »primarne« i »sekundarne« upotrebljavaju se da bi naznačili da se razvitak mogućnosti koja je nazvana »primarnom« zbiva pod normalnim prilikama i da »sekundarna mogućnost« dolazi u manifestno postojanje jedino u slučaju abnormalnih patogenih prilika.

Pretpostavljajući da smo u pravu kad uzimamo da je destruktivnost sekundarna mogućnost u čovjeku, koja postaje manifestnom jedino ako on ne uspije da ostvari svoje primarne mogućnosti, odgovorili smo samo na jedan od prigovora humanističkoj etici. Pokazali smo da čovjek nije nužno zao, već da postaje zao ako nedostaju odgovarajući uvjeti za njegov rast i razvoj. Zlo nema svoje vlastito nezavisno postojanje, ono je odsustvo dobrog, rezultat neuspjeha da se ostvari život.

Moramo se pozabaviti s još jednim prigovorom humanističkoj etici, koji kaže da odgovarajući uvjeti za razvitak dobrog moraju obuhvatiti nagrade i kaznu, jer čovjek nema u sebi nikakav poticaj da razvije svoje snage. Pokušat ću da pokažem na slijedećim stranicama da normalan pojedinac posjeduje u sebi tendenciju da se razvija, da raste, da bude produktivan, a da je paraliziranost te tendencije po sebi simptom mentalne bolesti. Mentalno zdravlje, poput fizičkog, nije cilj prema kojemu pojedinac treba da bude izvana prisiljavan, već cilj za koji poticaj postoji u pojedincu i čije potiskivanje zahtijeva da snažne okolne sile djeluju protiv njega.193

Pretpostavka da čovjek ima prirodan nagon za rastom i integracijom, ne implicira apstraktan nagon za savršenstvom kao naročitu sposobnost kojom je čovjek obdaren. Proizlazi

193 To gledanje snažno su naglasili K. Goldstein, H. S. Sullivan i K. Horney.

189

iz same prirode čovjeka, iz principa da moć da se djeluje stvara potrebu da se ta moć upotrijebi i da neuspjeh da se ona upotrijebi rezultira disfunkcijom i nesrećom. Valjanost tog principa može se lako shvatiti s obzirom na fiziološke čovjekove funkcije.

Čovjek ima moć da hoda i da se kreće; ako bi on bio spriječen da upotrijebi tu moć, proizaći će iz toga teška fizička nelagodnost ili bolest. Žene imaju moć da rađaju i njeguju djecu; ako ta moć ostaje neupotrijebljena, ako žena ne postane majka, ako ona ne može utrošiti svoju moć da rodi i voli dijete, ona doživljava prikraćenost koja se može liječiti jedino povećanom re-alizacijom svojih moći u drugim sferama svoga života. Freud je skrenuo pažnju na jedan drugi nedostatak energije kao na uzrok patnje, nedostatak utroška seksualne energije, time što je shvatio da blokiranje seksualne energije može biti uzrok neurotskih smetnji. Premda je Freud precjenjivao značaj seksualnog zadovoljenja, njegova je teorija duboki simbolički izraz činjenice da je čovjekov neuspjeh da upotrijebi i potroši ono što ima, uzrok bolesti i nesreće. Valjanost tog principa je očita, kako s obzirom na psihičke, tako i na fizičke moći. Čovjek je obdaren sposobnostima govora i mišljenja. Ako bi te moći bile blokirane, osoba bi bila teško oštećena. Čovjek ima moć da voli, i ako on ne može iskoristiti svoju moć, ako je nesposoban da voli, on pati zbog tog nedostatka, čak i ako pokuša da ignorira svoju patnju svim vrstama racionalizacija, ili ako upotrebljava društveno strukturirane putove bijega od boli uzrokovane njegovim neuspjehom.

Uzrok fenomena da ne upotrijebiti svoje moći rezultira nesrećom, treba naći u samom ljudskom egzistiranju. Čovjekovo egzistiranje karakteriziraju egzistencijalne dihotomije, koje sam razmatrao u prethodnom poglavlju. On nema drugog načina da se sjedini sa svijetom, a istovremeno da se osjeća sjedinjenim sa samim sobom, da bude povezan s drugima, a da zadrži svoj integritet kao jedinstveno biće, nego da produktivno koristi svoje moći. Ako ne uspije da učini tako, on ne može postići unutarnju harmoniju i integraciju; on je rastrgan i pocijepan, tje-ran da pobjegne od sebe, od osjećaja bespomoćnosti, dosade i nemoći, koji su nužne posljedice njegova neuspjeha, čovjek, budući da je živ, ne može nego da želi živjeti i jedini način kako može uspjeti u aktu života jest da upotrijebi svoje moći, da potroši ono što ima.

Možda nema fenomena koji jasnije pokazuje rezultat čovjekova neuspjeha da produktivno integrirano živi, nego što je neuroza. Svaka je neuroza rezultat sukoba između čovjeku svojstvenih moći i onih sila koje blokiraju njihov razvitak. Neurotski simptomi, poput simptoma fizičke bolesti, izraz su borbe koju zdravi dio ličnosti suprotstavlja utjecajima što osakaćuju, a koji su upravljeni protiv razvitka ličnosti.

Međutim, nedostatak integracije i produktivnosti ne vodi uvijek do neuroze. U stvari,

kad bi to bio slučaj, morali bismo veliku većinu ljudi smatrati neurotičarima. Kakvi su, dakle, spe-cifični uvjeti koji pridonose neurotskom rezultatu? Postoje neki uvjeti koje mogu spomenuti samo ukratko: na primjer, jedno se dijete može potpunije ukrotiti nego drugo i sukob između njegove tjeskobe i njegovih osnovnih ljudskih težnji može zato biti oštriji i neizdržljiviji, ili, dijete je možda razvilo osjećanje slobode i originalnosti koje je jače nego isto osjećanje kod prosječne osobe i

190

zato poraz može biti manje prihvatljiv. Ali, umjesto da nabrajam druge uvjete koji pridonose neurozi, više volim da okrenem

pitanje i da pitam kakvi su uvjeti koji su odgovorni za činjenicu da toliko mnogo ljudi ne postaju neurotičarima, usprkos neuspjehu da produktivno i integralno žive. Čini se da je na ovom mjestu korisno razlikovati dva pojma: pojam nedostatka i pojam neuroze.194Ako osoba ne uspije da dosegne zrelost, spontanost i autentičan doživljaj svoga »ja«, može se smatrati da ima težak nedostatak pod uvjetom da pretpostavljamo da su sloboda i spontanost objektivni ciljevi koje ljudsko biće treba da postigne. Ako takav cilj ne postizava većina članova bilo kojeg datog društva, bavimo se fenomenom društveno strukturiranog nedostatka. Pojedinac ga dijeli s mnogim drugima; on ga nije svjestan kao nedostatka i njegovu sigurnost ne ugrožava doživljaj vlastite različitosti, ili to, da tako kažem, što je izopćenik. Ono što je možda izgubio u bogatstvu i autentičnosti osjećanja sreće, nadoknađuje se sigurnošću koju osjeća zbog slaganja s ostalim čovječanstvom — kakvim ga on poznaje. U stvari, sam taj nedostatak njegova kultura može uzdignuti do vrline i tako mu dati povećani osjećaj postignuća. Ilustracija za to jest osjećanje krivnje i tjeskobe koju je Calvinovo učenje potaklo u ljudima. Može se reći da osoba koja je obuzeta osjećajem vlastite slabosti i nevrijedno-sti, s neprestanom sumnjom da li je spašena ili osuđena na vječnu kaznu, koja jedva da je sposobna za bilo kakvu autentičnu radost i koja se učinila kotačićem mašine koju mora služiti, da takva osoba zaista ima težak nedostatak. Ipak, sam taj nedostatak društveno je strukturiran; na njega se gledalo kao na posebno vrijednog, i pojedinac je tako bio zaštićen od neuroze koju bi bio dobio u društvu u kojemu bi mu takav nedostatak dao osjećaj duboke neadekvatnosti i izdvojenosti.

Spinoza je vrlo jasno formulirao problem društveno strukturiranog nedostatka. On

kaže: »Mnoge ljude obuzima jedan te isti afekt velikom snagom. Sva čovjekova čula toliko su snažno privučena jednim predmetom da on vjeruje kako je taj predmet prisutan čak i kad nije. Ako se to dogodi čovjeku dok je budan, vjeruje se da je lud . .. Ali, kad pohlepna osoba misli samo o novcu i dobiti, a ambiciozna samo o slavi, njih ne smatraju ludima, već dosadnima; čovjek ih obično prezire. Ali, uistinu lakomost, ambicija i tako dalje oblici su ludila, premda se obično ne smatraju da su 'bolesti'«.195

Te su riječi bile napisane prije nekoliko stotina godina; one su još uvijek istinite, mada je taj nedostatak sada socijalno uobličen do takve mjere da se općenito više ne misli da je vrijedan prezira ili čak nesnosan. Danas možemo susresti osobu koja postupa i osjeća poput automata, nalazimo da ona nikada ne doživljava ništa što je stvarno njezino, da ona sebe doživljava potpuno kao osobu za koju ona misli da takva treba da bude, da su osmijesi zamijenili smijeh, besmisleno brbljanje smisleni govor, a tupo očajanje da je uzelo mjesto

194 Slijedeće razmatranje o neurozi i defektu djelomično je uzeto iz moje studije Individualni i socijalni izvori neuroze (Individual and Social Origins of Neurosis, American Sociological Review, IX, No. 4, August 195 Spinoza, Etika, IV, postavka 44. 160

191

istinske žalosti. Dvije se tvrdnje mogu izreći o takvoj vrsti osobe. Jedna je, da ona pati od nedostatka spontanosti i individualnosti koji može biti neizlječiv. Također se može reći da se ona ne razlikuje bitno od tisuća drugih koji su u istoj poziciji. Društveni obrazac koji je predviđen za taj nedostatak spašava većinu njih od izbijanja neuroze. Za neke društvena struktura ne funkcionira i nedostatak se pojavljuje kao manje ili više teška neuroza. Činjenica da u tim slučajevima društvena struktura nije dovoljna da spriječi prodor manifestne neuroze, rezultat je ili veće snage patoloških sila ili veće jačine snaga zdravlja koje započinju borbom, premda bi im društvena struktura dozvolila da miruju.

Nema situacije koja pruža bolju mogućnost za promatranje snage i upornosti sila koje teže za zdravljem nego što je to psihoanalitička terapija. Sigurno je da je psihoanalitičar suočen sa snagom onih sila koje rade protiv samoostvarenja i sreće neke osobe, ali kad on može da razumije snagu onih prilika — naročito u djetinjstvu — koje dovode do osakaćenja produktivno-sti, on ne može a da ne bude impresioniran činjenicom da bi većina njegovih pacijenata već odavno odustala od borbe kad ne bi bila prisiljena impulsom da dostignu psihičko zdravlje i sreću. Upravo je taj impuls nužan uvjet za liječenje neuroze. Premda se proces psihoanalize sastoji u dobivanju većeg uvida u disocirane dijelove osjećanja i ideja neke ličnosti, intelektualni uvid kao takav nije dovoljan uvjet promjene. Ta vrsta uvida osposobljava osobu da uoči stranputice na kojima se obrela i da razumije zašto su njezini pokušaji da riješi problem bili osuđeni na neuspjeh. Ali ona samo čisti put za one snage u njoj koje teže za psihičkim zdravljem i srećom, da djeluju i da postanu efektivne. Zaista, puki intelektualni uvid nije dovoljan; terapeutski djelotvoran uvid jest iskustveni uvid u kojem znanje o sebi nema samo intelektualnu nego i afektivnu kvalitetu. Takav iskustveni uvid ovisi samo o snazi čovjekovih prirođenih težnji za zdravljem i srećom.

Problem psihičkog zdravlja i neuroze neodvojivo je povezan s problemom etike. Može se reći da svaka neuroza predstavlja moralni problem. Neuspjeh da se dosegne zrelost i integriranost čitave ličnosti jest moralni neuspjeh u smislu humanističke etike. U mnogo specifičnijem smislu mnoge su neuroze izraz moralnih problema, i neurotički simptomi rezultiraju iz neriješenih moralnih sukoba. Čovjek, na primjer, može patiti od napadaja vrtoglavice za koji ne postoji organski uzrok. Izvještavajući psihoanalitičara o svom simptomu, on povremeno spo-minje da se bori sa stanovitim teškoćama na svom poslu. On je uspješan učitelj, koji mora izražavati poglede što se sukobljavaju s njegovim vlastitim uvjerenjima. On vjeruje, međutim, da je riješio problem da, s jedne strane, bude uspješan, a s druge da sačuva moralni integritet, i on sebi »dokazuje« ispravnost tog vjerovanja priličnim brojem složenih racionalizacija. On se srdi na sugestiju psihoanalitičara da njegov simptom može imati nešto s njegovim moralnim problemom. Međutim, naknadna analiza pokazuje da je on griješio u svom vjerovanju, njegovi napadaji vrtoglavice bili su reakcija njegova boljeg »ja«, njegove u osnovi moralne ličnosti na oblike života koji su ga silili da krši svoj integritet i da osakaćuje svoju spontanost.

Čak ako se i čini da je neka osoba destruktivna samo za druge, ona krši princip

192

jednako u sebi kao i u drugima. Religijskim jezikom taj princip je bio izražen u smislu da je čovjek stvoren prema slici boga i da je tako svako nasilje nad čovjekom grijeh protiv boga. Svjetovnim jezikom rekli bismo da sve što činimo — dobro ili zlo — drugom ljudskom biću također činimo i sebi. »Ne čini drugima ono što ne bi želio da oni čine tebi« jedan je od najfundamentalnijih principa etike. Ali, jednako je opravdano tvrditi: »Sto god činiš drugima, također činiš i sebi«. Kršiti snage koje su upravljene prema životu u bilo kojem ljudskom biću, nužno ima posljedice po nas same. Naš vlastiti rast, sreća i snaga zasnivaju se na respektu prema tim silama, i čovjek ih ne može kršiti kod drugih, a da u isto vrijeme ostane nedirnut. Respekt prema životu, jednako životu drugih kao i vlastitom, suputnik je samog životnog procesa i uvjet psihičkog zdravlja. Na stanovit način destruktivnost protiv drugih pato loški je fenomen, usporediv sa samoubilačkim impulsima. Premda osoba može uspjeti da ignorira ili racionalizira destruktivne impulse, ona — njezin organizam, da tako kažem — ne može a da ne reagira i da ne bude oštećen postupcima koji proturječe samom principu s pomoću kojeg se njezin život i sav život održava. Mi nalazimo da je destruktivna osoba nesretna, čak ako je i uspjela da postigne ciljeve svoje destruktivnosti, koja potkopava njezinu vlastitu egzistenciju. I obratno, nijedna zdrava osoba ne može a da se ne divi i da ne bude dirnuta manifestacijama pristojnosti, ljubavi i hrabrosti, jer to su sile na kojima počiva njezin vlastiti život.

b) Potiskivanje nasuprot produktivnosti Stanovište da je čovjek u osnovi destruktivan i sebičan vodi do shvaćanja, koje drži

da se etičko ponašanje sastoji u sprečavanju tih zlih težnji, kojima bi se čovjek odao kad ne bi provodio stalnu samokontrolu. Čovjek po tom principu mora biti svoj pas Čuvar. On mora u prvom redu priznati da je njegova priroda zla, i kao drugo, mora da upotrijebi snagu svoje volje da se suprotstavi svojim prirođenim zlim tendencijama. Sprečavanje zla ili odavanje zlu bila bi, dakle, njegova alternativa.

Psihoanalitičko ispitivanje nudi obilje činjenica koje se tiču prirode sprečavanja, njegovih različitih vrsta i njihovih posljedica. Možemo razlikovati: 1. sprečavanje odvijanja impulsa zla, 2. sprečavanje svijesti o impulsu i 3. konstruktivnu borbu protiv impulsa.

U prvoj vrsti sprečavanja nije sam impuls spriječen, već postupak koji bi proizašao iz njega. Uzmimo slučaj osobe s jakim sadističkim težnjama, koja bi bila zadovoljena i sretna kad bi učinila da drugi pate ili kad bi zavladala njima. Pretpostavimo da joj strah od neodobravanja ili moralna pravila koja je usvojila kažu da ne bi trebalo da postupa prema svom impulsu; odatle se ona suzdržava od takvog postupka i ne čini ono što bi željela da čini. Mada je nemoguće negirati da je takva osoba postigla pobjedu nad sobom, ona se ipak nije stvarno izmijenila; njezin je karakter ostao isti i ono čemu se kod nje možemo diviti, to je njezina »snaga volje«. Ali, bez obzira na moralnu procjenu takvog ponašanja, ono nije dovoljno u svojoj djelotvornosti kao čuvar protiv čovjekovih destruktivnih tendencija. Zahtijevalo bi to izvanrednu količinu »snage volje« ili straha od oštrih sankcija da se takva osoba odvrati od toga da postupa u skladu sa svojim impulsom. Budući da bi svaka odluka bila rezultat unutarnje borbe protiv snažnih

193

protivnih sila, šanse za trijumf dobra bile bi toliko ovisne o slučaju da je sa stanovišta društvenog interesa ta vrsta sprečavanja previše nepouzdana.

Mnogo djelotvorniji način da se borimo sa zlim težnjama, čini se da bi bilo to da ih spriječimo da postanu svjesne, tako da nema svjesnog iskušenja. Ta vrsta sprečavanja jest ono što je Freud nazvao »potiskivanjem«. Potiskivanje znači da se impulsu, premda on postoji, ne dozvoljava da uđe u sferu svijesti ili se brzo iz nje uklanja. Da upotrijebimo istu ilustraciju, sadi-stička osoba ne bi bila svjesna svoje želje da razara ili da dominira. Ne bi bilo ni iskušenja, ni borbe.

Potiskivanje zlih težnji jest ona vrsta sprečavanja na koju se autoritarna etika oslanja implicitno ili eksplicitno kao na najsigurniji put do vrline. Ali, iako je istina da je potiskivanje osi-guranje protiv akcije, ono je mnogo manje djelotvorno nego što njegovi zastupnici vjeruju da jest.

Potiskivanje impulsa znači ukloniti ga iz svijesti, ali to ne znači ukloniti ga iz postojanja. Freud je pokazao da potisnuti impuls nastavlja da djeluje i da vrši duboki utjecaj na osobu, premda ona nije toga svjesna. Efekt potisnutog impulsa na osobu nije čak nužno manji nego kad bi bio svjestan. Glavna je razlika da on ne djeluje otvoreno već prikriveno, tako da je osoba koja djeluje pošteđena znanja o onome što čini. Naša sadistička osoba, na primjer, budući da nije svjesna vlastitog sadizma, može osjećati da ona vlada drugim ljudima zbog brige za ono — misli ona — što je za njih najbolje, ili zbog svog snažnog osjećaja dužnosti.

Ali, kao što je Freud pokazao, potisnute težnje se ne pojavljuju samo u takvim racionalizacijama. Osoba, na primjer, može razviti »obrambenu formaciju«, koja je prava suprotnost potisnutim težnjama, kao na primjer, pretjerana revnost ili prijaznost. Ipak, snaga potisnute težnje postaje indirektno očita — fenomen koji je Freud nazvao »povratak potisnutog«. U tom. slučaju osoba čija se pretjerana revnost razvila kao obrambena formacija protiv njezinog sadizma, može se koristiti tom vrlinom s istim onakvim efektom kakav bi imao njezin otvoreni sadizam: da vlada i kontrolira. Dok se ona osjeća vrlom i nadmoćnom, efekt na druge može biti još pogubniji, jer se teško braniti protiv prevelike »vrline«.

Potpuno različit od sprečavanja i potiskivanja jest treći tip reakcije na destruktivne

impulse. Dok pri sprečavanju impuls ostaje živ, i samo je akcija zabranjena, te dok je pri potiskiva nju sam impuls uklonjen iz svijesti i proveden je (do stanovite mjere) u skrivenom obliku, u toj trećoj vrsti reakcije životno-pozitivne sile u osobi bore se protiv destruktivnih i zlih im-pulsa. Što je osoba svjesnija tih impulsa, to je sposobnija da na njih reagira. Ne samo da u tome sudjeluju njezina volja i njezin razum već i one emocionalne snage u njoj koje su ugrožene njegovom destruktivnošću. U sadističkoj osobi, na primjer, takva će borba razvijati istinsku prijaznost koja će postati dio njegova karaktera i oslobađa ga da bude vlastiti pas čuvar i da stalno snagu svoje volje upotrebljava za »samokontrolu«. U tom reagiranju naglasak nije na nečijem osjećanju pokvareno-sti i kajanju, već na prisustvu i upotrebi produktivnih snaga u čovjeka. Tako kao rezultat produktivnog sukoba između dobra i zla, samo zlo postaje izvor vrline.

194

Sa stanovišta humanističke etike proizlazi da etička alternativa nije između sprečavanja zla, ili prepuštanja zlu. Oboje — i potiskivanje i prepuštanje — samo su dva aspekta prisile, a stvarna etička alternativa nije između njih, nego između sprečavanja — prepuštanja, s jedne strane, i produktivnosti, s druge. Cilj humanističke etike nije potiskivanje čovjekove zloće (koja je poticana štetnim efektom autoritarnog duha), već produktivna upotreba čovjeku svojstvenih primarnih mogućnosti. Vrlina je razmjerna stupnju produktivnosti što ga je neka osoba ostvarila. Ako je društvo zaokupljeno time da ljude učini vrlima, ono mora biti zaokupljeno time da učini ljude produktivnima i zato stvaranjem uvjeta za razvijanje produktivnosti. Prvi i najistaknutiji od tih uvjeta jest da ostvarenje i rast svake osobe bude cilj svih socijalnih i političkih aktivnosti, da čovjek bude jedini cilj i svrha, a ne sredstvo za bilo koga ili bilo što, osim za samog sebe.

Produktivna orijentacija je osnova slobode, vrline i sreće. Budnost je cijena vrline, ali ne budnost stražara koji mora zatvoriti opakog kažnjenika, već prije budnost racionalnog bića koje mora uočiti i stvoriti uvjete za svoju produktivnost i da ukloni one faktore koji ga sprečavaju u razvitku i tako stvaraju zlo koje se, kad se jednom pojavilo, može spriječiti da postane manifestno jedino s pomoću vanjske ili unutarnje sile.

Autoritarna etika je prožela ljude idejom da biti dobar zahtijeva izvanredan i nemilosrdan trud, da se čovjek mora boriti protiv sebe stalno i da svaki pogrešni korak što ga učini može biti poguban. To gledanje proizlazi iz autoritarne premise. Kad bi čovjek bio takvo zlo biće i kad bi vrlina bila jedino pobjeda nad sobom, tada bi zaista zadatak izgledao strašno težak. Ali ako je vrlina isto što i produktivnost, njezino dostizanje, prem da nije jednostavno, nije ni takav naporan i težak pothvat. Kao što smo pokazali, želja da se produktivno iskoriste vlastite snage svojstvena je čovjeku i njegova nastojanja sastoje se uglavnom u uklanjanju zapreka u sebi i svojoj okolini, koje ga sprečavaju da slijedi svoje nagnuće. Upravo kao što je osoba koja je postala sterilna i destruktivna sve više paralizirana i uhvaćena, da tako kažem u poročni krug (vicious circle), tako osoba koja je svjesna vlastitih snaga i upotrebljava ih produktivno dobiva u snazi, vjeri i sreći i sve je manje i manje opasnosti da bude otuđena od sebe; ona je stvorila, kao što bismo mogli reći, »vrli krug« (virtuous circle). Doživljaj radosti i sreće nije samo,

kao što smo pokazali, rezultat produktivnog života već i njegov poticaj. Potiskivanje zla može proizaći iz duha samokažnjavanja i žalosti, ali nema ničega korisnijeg za dobro u humanističkom smislu nego doživljaj radosti i sreće koji prate svaku produktivnu djelatnost. Svako povećanje radosti, kojem društvo može pridonijeti, učinit će više za etički odgoj svojih čla-nova nego što sve prijetnje kažnjavanjem ili propovijedi o vrlini mogu učiniti.

c) Karakter i moralni sud Problem moralnog suda često se povezuje s problemom: sloboda volje nasuprot

determinizmu. Jedno gledište drži da je čovjek potpuno određen okolnostima koje ne može kontrolirati i da ideja da je čovjek slobodan u svojim odlukama nije ništa nego iluzija. Iz te je pretpostavke izveden zaključak da se čovjeku ne može suditi za njegove postupke, budući da

195

nije slobodan pri stvaranju odluka. Suprotno gledište drži da čovjek ima sposobnost slobodne volje koju on može upotrebljavati bez obzira na psihološke ili izvanjske prilike i okolnosti i zato je odgovoran za svoje postupke i može mu se na osnovu njih suditi.

Činilo bi se da je psiholog prisiljen da se suglasi s determinizmom. Proučavajući razvitak karaktera, on uočava da dijete započinje svoj život u moralno indiferentnom stanju i da se njegov karakter formira preko vanjskih utjecaja, koji su najsnažniji u prvim godinama njegova života, kad ono nema ni znanja ni snage da izmijeni okolnosti koje određuju njegov karakter. U doba kad bi mogao pokušati da izmijeni prilike u kojima živi, njegov je karakter već formiran i njemu nedostaje poticaj da istražuje te prilike i da ih izmijeni, ako je potrebno. Pretpostavimo li da se moralne osobine neke osobe korijene u njezinom karakteru, onda nije istina da se njoj, pošto nema slobode u formiranju svog karaktera, ne može suditi. Nije li istina, da što više imamo uvid u prilike koje su odgovorne za formiranje karaktera i njegove dinamike, da to neizbježnijim izgleda stanovište da se nikome ne može moralno suditi?

Možda tu alternativu između psihološkog razumijevanja i moralnog suda možemo izbjeći s pomoću kompromisa koji katkada predlažu sljedbenici teorije o slobodnoj volji. Tvrdi se da postoje okolnosti u životima ljudi koje isključuju upotrebu njihove slobodne volje i tako eliminiraju moralni sud. Moderno krivično pravo, na primjer, prihvatilo je to gledište i ne drži ludu osobu odgovornom za njezine postupke. Zastupnici modificirane teorije slobodne volje idu korak dalje pa priznaju da ni osoba koja nije luda, nego neurotična, i tako pod uplivom impulsa koje ne može kontrolirati, ne smije za svoje postupke biti suđena. Oni tvrde, međutim, da većina ljudi ima slobodu da djeluje dobro ako to želi, i da im zato moramo moralno suditi.

Ali temeljitije ispitivanje pokazuje da čak ni to gledište nije održivo. Mi smo skloni da vjerujemo kako djelujemo slobodno, jer smo, kao što je Spinoza već sugerirao, svjesni svojih želja, ali nesvjesni njihove motivacije. Naši motivi su rezultat posebnog miješanja sila koje djeluju u našem karakteru. Svaki put kada donosimo odluku, ona je određena dobrim ili lošim silama, koje su naizmjenično dominantne. Kod nekih ljudi jedna naročita sila toliko je nadmoćno snažna da rezultat njezinih odluka može predvidjeti svatko tko pozna njihov karakter i pretežne vrijednosne norme (premda bi oni sami mogli biti pod iluzijom da su odlučili »slobodno«). Kod drugih, destruktivne i konstruktivne sile su uravnotežene na takav način da njihove odluke nisu empirijski predvidive. Kada kažemo da je neka osoba mogla djelovati i drugačije, tada mislimo na ovaj drugi slučaj. Ali reći da je ona mogla djelovati i drugačije znači samo to da nismo mogli predvidjeti njezine postupke. Njezina odluka, međutim, pokazuje da je jedan niz sila bio jači nego drugi i da je zato čak i u tom slučaju njezina odluka bila određena njezinim karakterom. Stoga, da joj je karakter bio drugačiji, ona bi drugačije i djelovala, ali opet striktno u skladu sa strukturom svojeg karaktera. Volja nije apstraktna snaga čovjekova koju on posjeduje odvojeno od svoga karaktera. Baš suprotno, volja nije ništa nego izraz njegova karaktera. Produktivna osoba, koja vjeruje svome razumu i koja je sposobna da voli druge i sebe, raspolaže voljom da djeluje u skladu s vrlinom. Neproduktivnoj osobi, koja nije uspjela da razvije te osobine i koja je rob svojih iracionalnih strasti, nedostaje ta volja.

196

Nazor da je naš karakter onaj koji određuje naše odluke nije nikako fatalistički. Čovjek, premda je poput svih ostalih bića podvrgnut silama koje ga određuju, jedino je biće obdareno razumom, jedino je biće koje je sposobno da razumije same sile kojima je podvrgnuto i koje s pomoću svog razumijevanja može aktivno sudjelovati u svojoj sudbini i pojačati one elemente što teže za dobrim. Čovjek je jedino biće obdareno savješću. Njegova savjest je glas koji ga zove natrag samom sebi, on mu dozvoljava da zna što treba činiti, da bi postao svoj, on mu pomaže da ostane svjestan ciljeva svoga života i normi koje su potrebne za postizanje tih ciljeva. Stoga mi nismo nemoćne žrtve okolnosti: mi smo zaista sposobni da izmijenimo i da utječemo na sile unutar i izvan nas i da kontroliramo, barem do stanovite mjere, uvjete koji djeluju na nas. Mi možemo hrabriti i unaprijediti one faktore koji razvijaju težnju za dobrim i možemo postići njegovu realizaciju. Ali, premda imamo razum i savjest koji nas osposobljuju da budemo aktivni sudionici našeg života, razum i savjest sami nerazdvojno su povezani s našim karakterom. Kad destruktivne sile i iracionalne strasti postanu dominantne u našem karakteru, tada su i naš razum i naša savjest oštećeni i ne mogu funkcionirati ispravno. Zaista, to su naše najdragocjenije sposobnosti i naš je zadatak da ih razvijamo i koristimo, ali one nisu slobodne i nedeterminirane i ne postoje odvojeno od našeg empirijskog ja; one su sile u okviru strukture naše totalne ličnosti i poput svakog dijela neke strukture, određene su strukturom kao cjelinom i određuju nju samu.

Ako svoj moralni sud o osobi zasnivamo na odluci da li je ili nije mogla htjeti drugačije, nikakav se moralni sud ne može donijeti. Kako možemo znati, na primjer, snagu njezine unu-tarnje vitalnosti koja joj omogućuje da se suprotstavi okolnim silama što su u njezinom djetinjstvu i kasnije djelovale na nju, ili kako možemo znati o odsustvu vitalnosti koja neku drugu osobu prisiljava da se podvrgne samim tim silama. Kako mi možemo znati nije li u životu neke osobe slučajan događaj, kao veza s dobrom i ljubljenom osobom, mogao utjecati na razvitak njezinog karaktera u jednom smjeru, dok je odsustvo takvog doživljaja moglo utjecati na njezin razvitak u suprotnom smjeru? I zaista, mi to ne možemo znati. Čak kad bismo i zasnovali moralni sud na pretpostavci da je osoba mogla postupati drugačije konstitucionalni i okolnosni faktori koji određuju razvitak njezinog karaktera toliko su brojni i složeni da je nemoguće za sve praktičke svrhe doći do konačnog suda da li se mogao ili nije razvijati drugačije. Sve što možemo pretpostaviti jeste to da su okolnosti, onakve kakve su bile, dovele do razvitka kakav se zbio. Iz toga slijedi, ako bi naša sposobnost da su dimo osobi zavisila o našem znanju da je ona mogla djelovati drugačije, mi bismo kao proučavaoci karaktera morali priznati poraz ukoliko su etički sudovi u pitanju.

Ipak je taj zaključak neopravdan jer se zasniva na lažnoj pretpostavci i na zbrci u pogledu značenja riječi sud. Suditi može značiti dvije različite stvari: suditi znači ostvarivati mentalnu funkciju tvrđenja ili prediciranja. Ali »suditi« znači također imati funkciju »suca«, koja se odnosi na aktivnost razrješavanja i osudi van ja.

Ova druga vrsta moralnog suđenja zasniva se na ideji autoriteta koji nadilazi čovjeka i donosi nad njim osudu; autoritet je privilegiran da razrješuje ili da osuđuje i kažnjava. Njegovi su

197

zaključci apsolutni, jer je on iznad čovjeka i posjeduje razum i snagu koje čovjek ne može doseći. Cak je i slika suca, koji je u demokratskom društvu izabran i teoretski nije iznad svojih bližnjih, obojena starim shvaćanjima boga-suca. Premda njegova osoba nije nosilac nikakve nadljudske snage, njegova služba jest. (Forme poštovanja koje pripadaju sucu preživjeli su ostaci poštovanja koje pripada nadljudskom autoritetu, prezir prema sudu psihološki je usko povezan s lese-majeste = uvreda veličanstva.) Ali, mnoge osobe koje nemaju službu suca uzimaju ulogu suca, spremne da osude ili razriješe kad donose moralne sudove. Njihovo stanovište često sadrži prilično sadizma i destruktivnosti. Možda i nema fenomena koji sadrži toliko destruktivnog osjećanja kao »moralna indignacija«, koja dopušta zavisti ili mržnji da se oživi pod maskom vrline.196 Osoba koja se »indignira« ima tom prilikom zadovoljstvo da prezire i tretira neku osobu kao »inferiornu«, što je združeno s osjećanjem vlastite superiornosti i ispravnosti.

Humanistički sud o etičkim vrijednostima ima isti logički karakter kao racionalni sud uopće. Pri donošenju vrijednosnih sudova čovjek sudi o činjenicama i ne osjeća se sličan bogu, superioran i pozvan da osudi ili oprosti. Sud da je osoba destruktivna, pohlepna, ljubomorna i zavidna nije različit od liječnikove tvrdnje o disfunkciji srca ili pluća. Pretpostavimo da moramo suditi ubojici za koga znamo da je patološki slučaj. Kad bismo mogli saznati sve o njegovoj hereditarnosti, njegovoj ranoj i kasnijoj okolini, mi bismo veoma vjerojatno došli do zaključka da je on bio potpuno pod uplivom prilika nad kojima nije imao moći; u stvari, mnogo više pod uplivom nego mali lo pov i zato mnogo više »shvatljiv« od ovoga. Ali to ne znači da mi ne trebamo suditi njegovoj zloći. Mi možemo razumjeti kako i zašto je on postao ono što jest, ali mu možemo također suditi s obzirom na ono što jest. Mi čak možemo pretpostaviti da bismo i mi postali slični njemu da smo živjeli pod sličnim okolnostima; ali dok nas takva razmatranja sprečavaju da uzmemo ulogu sličnu bogu, ona nas ne sprečavaju u moralnom sudu. Problem razumijevanja nasuprot prosuđivanju karaktera nije različit od razumijevanja i prosuđivanja bilo kojeg ljudskog djelovanja. Ako treba da sudim o vrijednosti para cipela, o vrijednosti slike, ja činim to u skladu s određenim objektivnim normama svojstvenim objektima. Pretpostavimo da su cipele ili slike slabe kvalitete i da je netko ukazao na činjenicu da su se postolar i slikar veoma mnogo trudili, ali da su im stanovite prilike onemogućile da učine bolje, ja neću ni u jednom slučaju izmijeniti svoj sud o proizvodu. Mogu osjećati simpatiju ili sažaljenje za postolara ili slikara, mogu biti sklon da mu pomognem, ali ne mogu reći da nisam u stanju da prosuđujem njegov rad jer razumijem zašto je tako slab.

Čovjekov je glavni zadatak u životu da sebe kao ličnost rodi, da postane ono što potencijalno jest. Najvažniji proizvod njegova truda jest njegova vlastita ličnost. Čovjek može suditi drugome objektivno do mjere do koje je uspio u svom zadatku, do koje je realizirao svoje mogućnosti. Ako nije uspio u svom zadatku, čovjek može uočiti neuspjeh i prosuditi ga u onome

196 A. Ranulfova knjiga Moralna indignacija i srednja klasa izvršno ilustrira tu točku. Naslov bi knjige isto tako mogao biti Sadizam i srednja klasa.

198

što jest — kao njegov moralni neuspjeh. Cak ako čovjek i zna da su prilike bile nadmoćno protiv neke osobe i da bi svatko drugi također propao, sud o njoj ostaje isti. Ako čovjek potpuno ra-zumije sve okolnosti koje su je učinile onakvom kakva jest, može imati za nju suosjećanje, ali to suosjećanje ipak ne mijenja valjanost suda. Razumijevati nekoga, ne znači opraštati mu: to samo znači da ga čovjek ne optužuje, kao da bi bio bog ili sudac stavljen iznad njega.

Herbert Marcuse Jednodimenzionalni čovjek I. NOVI OBLICI KONTROLE

U razvijenoj industrijskoj civilizaciji prevladava ugodna, uhodana, razumna, demokratska nesloboda. To je znamen tehničkog progresa. Zaista, što može biti razumnije nego obuzdavanje individualiteta u mehanizaciji društveno potrebnih, no bolnih izvedbi; koncentracija individualne inicijative u efektivnije, produktivnije korporacije; reguliranje slobodne konkurencije među nejednako opremljenim ekonomskim subjektima; ograničenje prerogativa i nacionalnih suvereniteta koji koče internacionalnu organizaciju sredstava. Može se ponegdje zažaliti da ovaj tehnološki poredak također uključuje političku i intelektualnu koordinaciju — no, ipak je to razvoj koji obećava.

Prava i slobode koji su bili vitalni faktori u počecima i ranijim stupnjevima industrijskog društva prepuštaju se višim stupnjevima tog istog društva: oni gube svoje tradicionalno opravdanje i sadržaj. Slobode misli, govora i savjesti su bile — upravo kao slobodna inicijativa koju su proizvele i zaštićivale — bitno kritičke ideje sačinjene da bi nadomjestile zastarjelu materijalnu i intelektualnu kulturu jednom produktivnijom i racionalnijom. Kad su poslali institucionalizirani, ove slobode i prava su dijelili sudbinu društva u kome su integralni dio: ostvarenje ukida premise.

Kako sloboda od nužde — konkretna supstancija svake slobode — postaje realna mogućnost tako slobode pripadne stanju niže produktivnosti gube svoj sadržaj. Neovisnost misli, autonomija i pravo na političku opoziciju lišeni su svoje bazične kritičke funkcije u društvu koje je, čini se, sve sposobnije da zadovolji potrebe pojedinaca posredstvom načina na koje je organizirano. Takvo društvo može s pravom zahtijevati prihvaćanje svojih principa i institucija i reducirati opoziciju na raspravljanje i proizvođenje alternativnog programiranja politike unutar status quoa. U tom pogledu, čini se da je mala razlika da li porast zadovoljenja potreba ostvaruje autoritaran ili neautoritaran sistem. U uslovima porasta životnog standarda nekonformizam sa sistemom izgleda kao društveno nekoristan, tim više što on uključuje osjetne ekonomske i političke reperkusije i prijeti glatkom funkcioniranju cjeline. Zaista, čini se da nema razloga — bar što se tiče životnih potreba — da bi se proizvodnja i raspodjela odvijala posredstvom takmičarske konkurencije individualnih sloboda.

199

Slobodna inicijativa već od početka nije bila, u cjelini, blagodat. Kao sloboda da se radi ili gladuje, ona je uključivala mukotrpan rad, neizvjesnost i bojazan za veliku većinu stanovništva. Kad čovjek ne bi više bio prisiljen da se potvrđuje na tržištu kao slobodan ekonomski subjekt, iščezavanje te vrste slobode bi bilo jedno od najvećih ostvarenja civilizacije. Tehnološki proces mehanizacije i standardizacije bi mogao osloboditi individualnu energiju za još neispisanu domenu slobode s onu stranu nužnosti. Sama struktura čovjekova egzistiranja bi bila izmijenjena; čovjek bi bio oslobođen svijeta rada, koji mu nameće strane potrebe i strane mogućnosti; bio bi slobodan da upotrijebi autonomiju u životu, koji bi bio njegov vlastiti. Ako bi proizvodni aparat mogao biti organiziran i usmjeren spram zadovoljenja vitalnih potreba, kontrola nad njim bi mogla biti i centralizirana. Takva kontrola ne bi priječila individualnu autonomiju, već bi je omogućavala.

To je cilj unutar mogućnosti razvijene industrijske civilizacije, »svrha« tehnološkog racionaliteta. Pa, ipak, u postojećem djeluje suprotan smjer: aparat nameće svoje ekonomske i političke zahtjeve za odbranom i ekspanzijom u radno vrijeme i slobodno vrijeme, u materijalnu i intelektualnu kulturu. Suvremeno industrijsko društvo tendira totalitarizmu na osnovu organizacije njegove tehnološke baze. Jer »totalitaran« ne znači samo terorističku političku koordinaciju društva već, također, neterorističku, ekonomsko-tehnološku koordinaciju koja djeluje posredstvom manipuliranja potrebama, dodjeljujući interese. Ona tako sprečava izbijanje efikasne opozicije protiv cjeline. Ne pogoduje totalitarizmu samo određena formu vladavine ili načela partije već takođe, određeni sistem proizvodnje ili raspodjele koji ne isključuje »pluralizam« partija, novinskih listova, »sila protuteže« itd.197 Političke snage sc danas potvrđuju svojom moći nad mašinskim procesom i tehničkom organizacijom aparata. Vlada razvijenih industrijskih društava, i društva u industrijskom razvitku, može se održati i osigurati samo kad uspije mobilizirati, organizirati i eksploatirati tehničku, zanatstvenu i mehaničku produktivnost raspoloživu industrijskoj civiliza-ciji. Ova produktivnost mobilizira društvo u cjelini, iznad, i s onu stranu bilo kakvih posebnih individualnih ili grupnih interesa. Gola činjenica da fizička (samo fizička?) moć mašine nadmašuje moć pojedinca i bilo koje posebne grupe pojedinaca čini mašinu najefikasnijim političkim instrumentom u svakom društvu u kome je bazična organizacija — organizacija mašinskog procesa. No, politički smjer može biti pre-okrenut; moć mašine je bitno samo nagomilana i projektirana moć čovjeka. U ovoj mjeri u kojoj svijet rada u sebi nosi mašinu i, prema tome, mehaniziranje on postaje potencijalna baza za novu slobodu čovjeka.

Savremeno industrijsko društvo pokazuje da je doseglo stupanj na kome »slobodno društvo« ne može više biti adekvatno određeno tradicionalnim terminima ekonomskih, političkih i intelektualnih sloboda.

197 Pogledaj str. 62-63

200

Ovo ne zbog toga što su te slobode postale beznačajne, već zato jer su suviše važne da bi bile svedene na tradicionalne forme. Potrebne su nove forme realizacije koje odgovaraju novim mogućnostima društva.

Takvi novi oblici mogu bili indicirani samo u negativnim određenjima jer bi ona significirala negaciju dominantnih formi. Tako bi ekonomska sloboda značila oslobođenje od ekonomije — od nadređenosli ekonomskih snaga i odnosa, oslobođenje od svakodnevne borbe za egzistenciju, od zarađivanja za življenje. Politička sloboda bi značila oslobođenje individuuma od politike koju oni sad stvarno ne kontroliraju. Slično tome, intelektualna sloboda bi značila restauraciju individualne misli koja je sada apsorbirana u masovnoj komunikaciji i nametnutom mišljenju, značila bi ukidanje »jav-nog mnjenja« skupa s njegovim tvorcima. Nerealističan ton ovih propozicija ne indicira njihov utopistički karakter već jakost onih snaga koje priječe njihovu realizaciju. Najefikasnije i najotpornije oružje protiv oslobođenja jest nametanje materijalnih i intelektualnih potreba koje perpetuiraju zastarjele forme borbe za egzistenciju.

Uvijek je bio preduvjetovan intenzitet, zadovoljenje i čak karakter ljudskih potreba iznad biotičke razine. O usmjerenosti predominantnih društvenih institucija i interesa ovisi da li će mogućnost da se nešto čini ili pusti, uživa ili uništi, prisvoji ili odbaci postali potreba. U tom smislu su ljudske potrebe povijesne potrebe; u razmjeru u kome društvo zahtijeva represivan razvoj individuuma, njegove potrebe i zahtjev za njihovim zadovoljenjem jesu predmet beskompromisnih kritičkih mjerila spram postojećeg.

Treba razlikovati istinske od krivih potreba. »Krive« su one koje su individuumu nametnuli posebni društveni interesi u njegovu obuzdavanju: potrebe koje perpetuiraju mukotrpan rad, agresiju, mizeriju i nepravdu. Zadovoljenje takvih potreba može u najvećoj mjeri ugoditi čovjeku, No, ovakva sreća nije okolnost koju treba podržavati i štititi ako ona služi tome da se blokira razvoj njegove sposobnosti da raspozna zarazu cjeline i da prione uz šanse za ozdravljenje. Rezultat je, tad, euforija u nesrećnosti. Većina predominantnih potreba za relaksacijom, razveseljavanjem, ponašanjem i konzumcijom prema oglasima — da se voli i mrzi ono što drugi vole i mrze — spada u tu kategoriju krivih potreba.

Takve potrebe imaju društveni sadržaj i funkciju koji su predodređeni izvanjskim moćima nad kojima individuum nema kontrole. Razvoj i zadovoljenje takvih potreba su heteronomni. Mada takve potrebe, reproducirane i učvršćene uslovima egzistiranja, mogu postati čovjekove vlastite potrebe, ma kako da se on identificira s njima i nalazi u njima zadovoljstvo, — one ostaju to što su bile od početka: proizvodi društva u kome dominantan interes zahtijeva potiskivanje.

Dominacija represivnih potreba je kompletirana činjenica prihvaćena u ignoranciji i porazu. No, ova činjenica ireba da bude raščinjena kako u interesu onog sretnog individuuma tako i u interesu

201

onih čija je bijeda cijena zadovoljenja ove sreće. Jedine potrebe čiji je zahtjev za zadovoljenjem neumanjiv jesu vitalne potrebe — ishrana, odjeća, stanovanje na postignutom stupnju kulture. Zadovoljenje ovih potreba je preduslov za realizaciju svih potreba, kako onih nesublimiranih tako i onih sublimiranih.

Za svaku svijest i savjest, za svako iskustvo koje ne prihvaća preovlađujuće društvene interese kao vrhovni zakon misli i ponašanja — postojeći univerzum potreba i zadovoljenja jc činjenica koja treba biti preispitana s obzirom na istinitost i krivost. Istinitost i krivost su potpuno povijesne, pa je njihova objektivna zasnovanost povijesna. Sud o potrebama i njihovu zadovoljavanju pod datim uvjetima uključuje mjerila prioriteta — mjerila u odnosu na optimalan razvoj čovjeka, svih ljudi, pod optimalnim korištenjem raspoloživih materijalnih i intelektualnih sredstava. Sredstva su proračunljiva. »Istina« i »krivost« potreba određuju objektivne uslove utoliko što su univerzalno zadovoljenje vitalnih potreba i, iznad toga, progresivno reduciranje rada i siromaštva općevaljani kriteriji. Kao povijesni kriteriji, oni ne variraju samo u odnosu na područja i stupanj razvoja već, također, oni mogu biti određeni samo u (većoj ili manjoj) kontradikciji spram postojećih. Koje sudište može polagati zahtjev na to da bude autoritet odlučivanja?

U posljednjoj instanci, pitanje koje su istinske, a koje krive potrebe moraju riješiti sami individuumi. No, samo u konačnoj analizi, tj. kad su i ako su oni slobodni da daju svoj vlastiti odgovor. Sve dok su ljudi spriječeni u tome da budu autonomni, dok im se nameću stavovi i dok su objekt manipuliranja (sve do i samih instinkata), njihov odgovor na to pitanje ne može biti prihvaćen kao njihov vlastiti. Na osnovu gornjeg proizlazi da nikakav tribunal ne može s pravom prisvojiti prerogative da odluči koje potrebe treba da budu razvijene i zadovoljene. Svako takvo sudište je krivo iako naša osuda ne rješava pitanje: kako mogu ljudi koji su objekt efikasne i produktivne dominacije sami kreirati uslove slobode?198

Što represivno upravljanje društvom postaje racionalnije, produktivnije, tehničkije i totalnije, to je manje moguće zamisliti sredstva i načine kojima bi ljudi mogli slomiti svoje sužanjstvo i zadobiti vlastito oslobođenje. Nametnuti um cijelom jednom društvu jest, zacijelo, paradoksalna i skandalozna ideja. — No, s druge strane, trebalo bi podvrći pitanju pravednost društva koje nipodaštava ovu ideju dok cijelo svoje pučanstvo pretvara u objekt totalnog upravljanja. Sve oslobođenje ovisi o osviještenosti o sužanjstvu, a razvoj ove svijesti je stalno priječen predominacijom potreba i zadovoljenja, što su, u velikim razmjerima, postale vlastite potrebe pojedinca. Proces uvijek nadomješta jedan sistem preduvjetovanja drugim; optimalan cilj je nadomještanje krivih potreba istinskim, napuštanje represivnog zado-voljavanja.

198 Pogledaj, str. 54, 55.

202

Specifično obilježje razvijenog industrijskog društva jest uspješno zagušivanje onih potreba koje treba đa budu oslobođene — oslobođene također od onog što je snošljivo, što se isplati i što je ugodno jer podržava i odrešuje destruktivnu moć i represivnu funkciju društva izobilja. Upravo društvene kontrole insistiraju na svemoćnoj potrebi za proizvodnjom i konsumcijom suvišnog; potrebi za zaglupljujućim radom kad on više nije nužnost; na potrebi za takvim na-činima relaksacije koji olakšavaju i prolongiraju ovo zaglupIjivanje; na potrebi da se održe takve varljive slobode kao što su slobodna konkurencija pri upravljanim cijenama, slobodna štampa koja samu sebe cenzurira, slobodan izbor roba u koje su utisnuti znakovi različitih tvornica i patenata.

Pod vladavinom represivne cjeline sloboda može postati moćan instrument dominacije. Raspon izbora, otvoren pojedincu, nije odlučan faktor u određenju stupnja ljudske slobode, već što može biti izabrano i što izabire pojedinac. Kriterij slobodnog izbora nije nikad apsolutan, no on nije ni potpuno relativan. Slobodno biranje gospodara ne dokida ni gospodare ni robove. Slobodan izbor u širokoj raznolikosti potrošnih dobara i usluga ne significira slobodu ako ta dobra i usluge podržavaju društvenu kontrolu nad životom rada i tjeskobe, — tj. ako podržavaju alijenaciju. Spontana reprodukcija čovjeku nametnutih potreba ne zasniva autonomiju; ona samo svjedoči o efikasnosti kontrole.

Naše insistiranje na dubini i efikasnosti kontrola je spremno na prigovor da uvelike precjenjujemo moć sredstava masovne komunikacije u nametanju mišljenja i da bi ljudi, sami po sebi, osjećali i zadovoljavali potrebe koje su im sad nametnule. Objekcija promašuje ono bitno. Ono što predodreduje ne počinje masovnom proizvodnjom radija i televizije i centralizacijom njihove kontrole. Ljudi ulaze u ovaj stadij kao dugotrajno pređeterminirani primaoci: odlučna razlika je u niveliranju kontrasta (ili konflikta) između datog i mogućeg, između zadovoljnih i nezadovoljnih potreba. Upravo tu takozvano izjednačenje klasnih razlika pokazuje svoju ideološku funkciju. Kad se radnik i njegov upravitelj raduju istom televizijskom programu i posjećuju ista mjesta okupljanja, kad se tipkačica isto lako atraktivno dotjeruje kao kćer njena poslodavca, kad crnac posjeduje Cadillac, kad oni svi čitaju iste novine — tad ovo asimiliranje ne indicira nestanak klasa, već razmjer u kome svi slojevi društva učestvuju u potrebama i zadovoljenju što služe očuvanju postojećeg.

U najrazvijenijim područjima suvremenog društva je prevođenje društvenih potreba u individualne tako efikasno da je razlika među njima, izgleda, samo čisto teorijska. Da li je stvarno moguće razlučiti sredstva masovne komunikacije kao instrumente informacije i razonode i kao agense manipulacije i indoktrinacije? Automobil kao nonsens i pogodnost? Grozote i komfore funkcionalne arhitekture? Rad za nacionalnu obranu i rad na zaradu korporacije? Privatno zadovoljstvo i komercijalnu, te političku korist involviranu u porastu stanovništva?

203

Ponovno smo konfrontirani s jednim od najmučnijih aspekata razvijene industrijske civilizacije: racionalnim karakterom iracionaliteta.Produktivnost i efikasnost tog društva, njegova sposobnost da uvećava i širi udobnost, da preokrene suvišno u potrebu i destrukciju u konstrukciju, razmjer u kome ta civilizacija transformira svijet objekta u produžetak čovjekova duha i tijela — dovodi u pitanje sam pojam alijenacije. Ljudi poznaju sebe u svojim robama: nalaze svoju dušu u automobilima, hi-fi setovima, kućama u kojima prostorije za dnevni boravak i spavaonice nisu na istoj prostornoj razini, u kuhinjskim aparatima. Promijenio se mehanizam koji veže pojedinca za njegovo društvo, društvena kontrola je ukotvljena u novim potrebama koje je proizvela.

Dominantne forme društvene kontrole su tehnološke u jednom novom smislu. Tehnička struktura i efikasnost produktivnog i destruktivnog aparata je bila, zacijelo, tokom cijelog novog vijeka glavni instrument podređivanja ljudi postojećoj društvenoj podjeli rada. Štaviše, takva integracija je uvijek bila praćena očitijim formama prinude: gubitkom sredstava za život, upravljanjem pravdom, policijom, oružanim snagama. To je još uvijek. No, u suvremenom periodu se tehnička kontrola javlja kao utjelovljenje uma na dobrobit svih društvenih grupa i interesa, i to u tolikoj mjeri da svaka kontradikcija izgleda iracionalna, a svaka kontraakcija nemoguća.

Tad nije začudno što je u najrazvijenijim područjima ove civilizacije društvena kontrola toliko introjicirana da je čak individualni protest podsječen u korijenu. Intelektualno i emocionalno odbijanje da se »ide naprijed« poprima vid neurotičnosti i impotentnosti. To je društveno-psihološki aspekt političkog zbivanja koje ohilježuje suvremeni period: iščezavanje povijesnih snaga koje su u prethodnom periodu, očito, reprezentirale mogućnost novih formi egzistencije.

Izraz »introjekcija«. izgleda, više ne opisuje način na koji i sam individuum reproducira i perpetuira izvanjsku kontrolu koju vrši njegovo društvo. Introjekcija sugerira raznolike, relativno spontane procese kojima vlastitost (Ego) premješta »izvanjsko« u »unutarnje«. Tako introjekcija implicira egzistenciju unutarnje dimenzije, različite i čak an-tagonističke spram izvanjske nužde — individualnu svijest i individuuma nesvjesnog izvan javnog mnjenja i ponašanja.199

U tome je realitet »unutarnje slobode«: ona uobličttje privatan prostor, u kome Čovjek može postati i ostati »vlastitost«.

Tehnološki racionalitet je osvojio i reducirao taj privatni prostor. Masovna proizvodnja i masovna potrošnja traže cijelog čovjeka, a industrijska psihologija jc već odavno prestala biti ograničena na tvornicu. Mnogostruki procesi in-trojekcije su, izgleda, okoštali u gotovo mehaničke reakcije. Rezultat nije harmoniziranje, već mimesis:

199 Promjenu u funkciji familije ovdje igra odlučnu ulogu: njene funkcije „socijaliziranju“ su uvelike preuzele izvanjske grupe i sredstva masovne komunikacije. Pogledaj moju knjigu Eros i civilizacija. Naprijed. 1965, g,, str. 81. i dalje.

204

neposredno identificiranje individuuma sa svojim društvom i, posredstvom toga, s društvom u cjelini.

Ovo neposredno, automatsko identificiranje ( koje je moglo biti karakteristika primitivnih formi udruživanja ) ponovo se javlja u visokoj industrijskoj civilizaciji. Njegova nova »neposrednost« jc, ipak, proizvod rafiniranog znanstvenog upravljanja i organizacije. U tom procesu je odsječena unutarnja dimenzija duha u kojoj se može ukorijeniti opozicija status quo-u. Gubitak ove dimenzije, koja je obitavalište moći negativnog mišljenja — kritičke moći uma, jest ideološki komplement materijalnog procesa u kome razvijeno industrijsko društvo utišava i pomiruje opoziciju. Udar progresa obrće um u podređivanje faktima života i dinamičkoj sposobnosti da se proizvodi više činjenica i veće činjenice istovrsnog života. Efikasnost sistema otupljuje ljudsko raspoznavanje da on ne sadržava činjenice koje nisu povezane s represivnom moći cjeline. Kad ljudi nalaze sami sebe u stvarima koje oblikuju njihov život, to nije na osnovu toga što oni daju zakon stvarima, već na osnovu toga što ga prihvaćaju — ne zakon fizike, već zakon njihova društva.

Naprijed sam sugerirao da je, izgleda, pojam alijenacije došao u pitanje kada se čovjek identificira s egzistiranjem koje mu je nametnuto i kad u njemu nalazi svoj vlastiti razvitak i zadovoljenje. Ovo identificiranje nije iluzija, već stvarnost. Pa, ipak, ta stvarnost konstituira jedan razvijeni stupanj alijenacije. Alijenacija je postala potpuno objektivna; alijenirani subjekt je progutan putem svoje alijenirane egzistencije. Postoji samo jedna dimenzija i ona je svugdje i u svim formama. Ostvarenja progresa se opiru kako ideologijskoj optužbi tako i opravdanju; pred sudištem ovih ostvarenja »kriva svijest« o njihovoj racionalnosti postaje istinita svijest.

Apsorbiranje ideologije u realitet ipak ne označava »kraj ideologije«. Naprotiv, razvijeno industrijsko društvo je, u određenom smislu, ideologičnije nego njegov prethodnik. Ovo utoliko što je ideologija u samom procesu proizvodnje.200 U provokativnoj formi ova postavka razotkriva političke aspekte dominirajuće tehnološke racionalnosti. Proizvodni aparat i dobra i usluge koje on proizvodi — »prodaje« ili nameće društveni sistem kao cjelinu. Sredstva masovne transportacije i komunikacije, robe za stanovanje, hranu i odijevanje, neodoljiva produkcija industrije razonode i informacija — donose propisane stavove i navike, izvjesne emocionalne i intelektualne reakcije koje povezuju, više ili manje ugodno, konzumatore s proizvođačima, a preko ovih s cjelinom. Proizvodi indoktriniraju i manipuliraju; oni proizvode krivu svijest koja je imuna spram svoje krivosti. Kad ovi beneficijalni proizvodi postaju pristupačni sve većem broju ljudi u sve više slojeva, tad indokrinacija koju oni nose prestaje biti publicitet; ona postaje način života. To je dobar način života — mnogo

200 Theodor W. Adorno, Prismen. Kulturkritik und Gesellschaft; Frankfurt: Suhrkamp, 1955.,str.24 i dalje.

205

bolji nego prije — i, kao takav, on se protivi kvalitativnoj promjeni. Tako nastaje model jednodimenzionalne misli i ponašanja u kome su odbijene, ili reducirane na određenja univerzuma postojećeg, one ideje, aspiracije i objektivne mogućnosti koje, po svom sadržaju, transcendiraju postojeći svijet rasuđivanja i akcije. One su redefinirane racionalitetom danog sistema i njegova kvantitativnog rasta.

Ovaj smjer je u relaciji s razvojem znanstvene metode: operacionalizam u fizikalnim, biheviorizam u društvenim znanostima. Opće obilježje je totalan empiricizam u tretiranju koncepata; njihovo značenje je ograničeno na reprezentaciju određenih operacija i ponašanja. Operacionalno stanovište dobro ilustrira P. W. Bridgman u analizi pojma dužine:201

»Mi, očito, znamo što podrazumijevamo pod dužinom ako možemo reći što je dužina nekog i svakog objekta, a od fizičara se više i ne traži. Da bismo našli dužinu objekta, moramo izvesti određene fizikalne operacije. Pojam dužine je fiksiran zato što su fiksirane operacije kojima se mjeri dužina: to jest, pojam dužine ne uključuje ništa više doli skup operacija kojima jc dužina određena. Uopće, pod pojmom ne razumijevamo ništa više nego sktip operacija; pojam je sinonim odgovarajućeg skupa operacija.«

Bridgman je vidio široke implikacije ovog načina mišljenja za društvo uopće202:

»Usvajanje opcracionalnog shvaćanja uključuje mnogo više nego što jc samo ograničenje smisla u kome razumijemo 'koncept'. Ono znači dalekosežnu promjenu u svim našim postupcima mišljenja, u tome da se više nećemo dozvoliti da upotrijebimo pomagala u našem mišljenju pojmova o kojima ne možemo položili adekvatan račun u odnosu na operacije.«

Bridgmanovo predviđanje se ostvarilo. Nov način mišljenja je danas predominamna tendencija u filozofiji, psihologiji, sociologiji i drugim područjima. Mnogi od onih najozbiljnije zabrinjavajućih pojmova su »eliminirani« na taj način što se pokazuje da se o njima ne može adekvatno položiti račun operacijama ili ponašanjem. Radikalni empiricistički proboj (ja ću kasnije, u poglavljima VII i VIII. preispitivati njegovu pretenziju da bude empiricistički) lako pribavlja metodološko opravdanje da se duh ospori inteIektom. — To je pozitivizam koji svojim negiranjem transecndirajućih elemenata uma formira komplementaran akademski udio u društveno traženom ponašanju.

Ozbiljnija je »dalekosežna promjena u cjelokupnoj obviknutosti mišljenja« izvan akademskih ustanova. Ona služi koordiniranju ideja i ciljeva s onima koje zahtijeva postojeći sistem, lome da sc oni zatvore u 201 P. W. Bridgman. The Logic of Modern physics : New York: Macmillan. I928., str. 5. Operacionalna doktrina je od tad usavršena i kvalificirana. Bridgman jc proširio pojam »operacije" lako da on uključi operacije »olovkom i papirom“ teoretičara (u Philipp J. Frank, The V a I i d a t i o n of Scientific T h e o r i e s : Bo-ton: Beacon Press. 1954. Poglavlje II). Glavni impuls ostaje isti: „poželjno je da operacije olovkom i papirom budu kadre za eventualan kontakt, iako možda indirektno, s instrumentalnim operacijama." 202 P. W . Bridgman, T h e L o g i c o f M o d e r n P h y s i c s . loc. cil., str. 31.

206

sistem i da se suzbiju one ideje i ciljevi koji se ne daju izmiriti sa sistemom. Vladavina takvog jednodimenzionalnog realiteta ne znači da vlada materijalizam, da su nestale spiritualne, metafizičke i boemske preokupacije. Naprotiv, ima dosta onog »Obožavajmo ovaj tjedan zajedno«, »Zašto ne probati obraćenje Bogu«, Zen, egzistencijalizam, bitnički način života, itd. Ali takvi modi protesta i transccndcncije više nisu suprotni status quo-u, nisu više negativni. Oni su, prije, ceremonijalan dio biheviorizma u praksi, njegova bezopasna negacija, pa je status quo brzo probavlja kao dio svoje zdrave dijete.

Jednodimenzionalnu misao sistematski proizvode tvorci politike i njihovi snabdjevači masovnim informacijama. Njihov univerzum rasuđivanja je dobiven putem hipoteza koje same sobom daju važenje, a koje, konstantno i mono-polistički ponavljane, postaju hipnoličke definicije ili zapovijedi. Na primjer, »slobodne« su one institucije koje operiraju (i kojima se operira) u zemljama slobodnog svijeta i drugi transcendirajući modi su, po definiciji ili anarhizam, komunizam ili propaganda. »Socijalistički« su svi zahvati u privatnu inicijativu ako ih nisu prcduzele same privatne inicijative (ili na osnovu ugovora s vladom), kao, na primjer, univerzalno i široko zdravstveno osiguranje, ili zaštita prirode od jurnjave komercijalizacije, ili osnivanje javnih službi koje mogu oštetiti privatni profit. Ova totalitarna logika eta-bliranih činjenica ima svoj istočni pandan. Tamo je sloboda način života koji je uveo komunistički režim, a svi drugi, transcendirajući modi slobode su ili kapitalistički, ili revizionistički, ili lijevo sektaštvo. Kretanje misli je zaustavljeno na barijerama koje se javljaju kao ograničenja samog uma.

Ovakvo ograničenje misli, zacijelo, nije novo. Rast modernog racionalizma, kako u svojoj spekulativnoj tako i u empirijskoj formi, pokazuje upadan kontrast ekstremnog kritičkog radikalizma u znanstvenoj i filozofskoj metodi, sjedne strane, i nekritičkog kvijetizma u odnošenju spram postojećih društvenih institucija i njihova funkcioniranja, s druge strane. Tako je trebalo da Descartesov ego cogitans ostavi »velika javna tijela« netaknuta, a Hobbes je držao da »sadašnjost treba uvijek biti preferirana, podržavana i smatrana najbo-ljom«. Kant se slagao s Lockcom u opravdavanju revolucije ako i kad ona uspije u organiziranju cjeline i sprečavanju subverzije.

Pa, ipak, ovim akomodirajućim konceptima uma je uvijek protivurječila evidentna mizerija i nepravda »velikih javnih tijela« i djelotvorno, više ili manje svjesno rebeliranje protiv njih. Postojali su društveni uslovi koji su izazvali i dozvoljavali stvarnu disocijaciju od postojećeg stanja. Bila je prisutna kako privatna tako i politička dimenzija u kojoj se to odvajanje moglo razviti u efikasnu opoziciju koja je oprobavala svoju snagu i valjanost svojih ciljeva.

S postepenim zatvaranjem te dimenzije od strane društva, samoograničenje misli poprima veće razmjere. Povezanost znanstveno-filozofskih i društvenih procesa, teorijskog i praktičnog uma se potvrđuje »iza leđa« naučenjaka i filozofa. Društvo isključuje čitav tip

207

opozicionalnih operacija i ponašanja pa, uslijed toga, pojmovi pripadni ovima izgledaju kao iluzorni ili besmisleni. Povijesna transcendencija se javlja kao metafizička transcendencija neprihvatljiva znanosti i znanstvenoj misli. Operacionalno i bihevioralno stanovište, prakticirano na veliko kao »habitus misli«, postaje nazor postojećeg univerzuma rasuđivanja i akcije, potreba i aspiracija. »Lukavstvo uma« radi, kao što je to često činilo, u interesu sila koje jesu. Insistiranje na operacionalnim i bihevioralnim pojmovima se okreće protiv napora da se misao i ponašanje oslobode od danog realiteta, a za suzbite alternative. Teorijski i praktični um, akademski i društveni biheviorizam se susreću na zajedničkom tlu: tlu razvijenog društva, kome je znanstveni i tehnički progres oruđe dominacije.

»Progres« nije neutralan termin. On se kreće prema specifičnim ciljevima koji su određeni mogućnošću da se poboljšaju ljudske okolnosti. Razvijeno industrijsko društvo se približava stadiju u kome bi kontinuirani progres tražio radikalan raskid s preovlađujučim smjerom i organizacijom progresa. Taj stadij bi bio postignut onda kad materijalna proizvodnja (uključujući potrebne službe) postane automacija do te mjere da sve vitalne potrebe mogu biti zadovoljene pri reduciranju nužnog radnog vremena na marginalno vrijeme. Od tada bi tehnički progres transcendirao domenu nužnosti gdje je služio kao instrument dominacije i eksploatacije, što je, uslijed toga, ograničavalo njegovu racionalnost. Tehnologija bi postala predmet slobodnog razvoja sposobnosti u borbi za pacifikaciju prirode i društva.

Takvo stanje je sagledano u Marxovu pojmu »ukidanja rada«. Izraz »pacifikacija egzistencije« čini nam se pogodniji da označi povijesnu alternativu svijeta koji, putem internacionalnog konflikta, napreduje na ivici globalnog rata. Taj konflikt transformira i suspendira protivurječnosti unutar postojećih društava. »Pacifikacija egzistencije« znači razvoj čovjekove borbe s drugim čovjekom i prirodom pod uslovima koji više ne organiziraju konkuretnske potrebe, želje i aspiracije interesima zasnovanim u dominaciji i oskudii — u organizaciji koja perpetuira destruktivne forme te borbe.

Današnja borba protiv povijesne alternative nalazi čvrstu masovnu bazu u stanovništvu, a svoju ideologiju u nepopustljivoj orijentaciji misli i ponašanja na dani univerzum činjenica. Potvrđivan kompletiranjem nauke i tehnologije, a opravdan rastom produktivnosti, status quo prkosi svoj transcendenciji. Zrelo industrijsko društvo je suočeno s mogućnošću pacifikacije na osnovu svojih tehničkih i intelektnih ostvarenja, a zatvara se spram te alternative. Operacionalizam u teoriji i praksi postaje teorija i praksa sputavanja. Prividno dinamičko, ovo društvo je potpuno statički sistem života: samo sebi daje zamah u svojoj tlačiteljskoj produktivnosti i beneficijaInoj koordinaciji. Sadržavanje tehničkog progresa ide ruku pod ruku s njegovim rastom u postojećem smjeru. Što tehnika postaje sposobnija da stvori uslove pacifikacije, — uprkos političkim zaprekama koje

208

nameće status quo — to su duh i tijelo čovjeka organiziraniji protiv ove alternative.

Najrazvijenija područja industrijskog društva u svakom pogledu pokazuju ove dvije značajke: kompletiranje tehnološkog racionatiteta i intenzivni napori da se ono zadrži unutar postojećih institucija. Tu je stalna prolivurječnost ove civilizacije: iracionalni elemenat u njenoj racionalnosti. To je znamen njenih ostvarenja. Industrijsko društvo koje prisvaja tehnologiju i znanost organizirano je za sve efikasniju dominaciju čovjekom i prirodom, za sve efikasnije iskorištavanje svojih sredstava. Ono postaje iracionalno onda kad uspjeh njegovih napora otvara nove dimenzije ljudske realizacije. Organizacija koja služi miru je drugačija od organizacije za rat; institucije koje su služile borbi za opsta-nak ne mogu služiti pacifikaciji egzistiranja. Život kao cilj je kvalitativno različit od života kao sredstva.

Takav kvalitativno novi mod egzistencije ne može se nikad sagledati kao puki nusprodukt ekonomskih i političkih promjena, kao, više-manje, spontan rezultat novih institucija koje konstituiraju nužne preduvjete. Kvalitativna promjena takode uključuje promjenu u tehničkoj bazi na kojoj ovo društvo počiva — bazi koja podržava ekonomske i političke institucije posredstvom kojih je stabilizirana »druga priroda« čovjeka kao agresivnog objekta upravljanja. Tehnika industrijalizacije je politička tehnika, a kao takva, ona prejudicira mogućnosti uma i slobode.

Zacijelo, rad mora prethoditi redukciji rada, a industrijalizacija razvoju ljudskih potreba i zadovoljenja. No. kako sva sloboda ovisi o pokorenju izvanjske nužnosti, to ostvarenje slobode ovisi o tehnici tog pokorenja. Najviša produktivnost rada može bili upotrijebljena za perpetuiranje rada, a najefikasnija industrijalizacija može služiti restrikciji potreba i manipuliranju s njima.

Kad je postignut taj stupanj, proširuje se dominacija — u ruhu izobilja i slobode — na sve sfere privatne i javne egzistencije, integrira svu autentičnu opoziciju, apsorbira sve alternative. Tehnološka racionalnost razotkriva svoj politički karakter kad postaje značajan posrednik bolje dominacije, kreirajući istinski totalitaran univerzum, u kome su društvo i priroda, duh i tijelo držani u stanju permanentne mobilizacije za njegovu odbranu. 2. ZATVARANJE POLITIČKOG UNIVERZUMA

Društvo loialnc mobilizacije, koje sc oblikuje u najrazvijenijim područjima industrijske civilizacije, kombinira, u plodnom sjedinjenju, karakteristike države izobilja i države ratne angažovanosti. U poredbi s društvom koje mu prethodi to je zaisla »novo društvo«. Očišćene su, ili su izolirane, mrlje koje su svjedočile nezgode, a nad elementima koji su potresali društvo zadobivena je kontrola. Poznati su glavni tokovi: koncentriranje nacionalne ekonomije na potrebama velikih korporacija, pri čemu je vlada sila koja stimulira, potpomaže, a, ponekad, čak kontrolira; uključivanje te ekonomije u svjetski razgranat

209

sistem vojnih saveza, monetarnih aranžmana, tehničke pomoći i shema za razvoj; postepeno asimiliranje radnika i zanimanja koja ne pokrivaju manuelni rad, vodstva radnika i biznisa, aktivnosti ili apstrakcije razonode u različitim društvenim klasama; njegovanje unaprijed utvr-đene harmonije između školovanja i nacionalnog cilja; osvajanje privatnog domaćinstva putem njegove istovetnosti s javnim mnjenjem: otvaranje spavaonice sredstvima masovne komunikacije.

U političkoj sferi se ovaj tok manifestira upečatljivom unifikacijom ili konvergencijom suprotnosti. Pod prijetnjom internacionalnog komunizma, dvopartijnost u vanjskoj politici prelazi preko sukobljenih grupnih interesa i širi se u domaću politiku, gdje su programi velikih partija sve manje podobni razlikovanju — čak do stupnja hipokrizije i prisustva klišeja. Ovo unificiranje suprotnosti je relevantno upravo za mogućnosti društvene promjene jer obuhvaća nosioce sistema progresa — klase, čije postojanje je nekad otjelovIjavalo suprotstavljanje sistemu kao cjelini.

U Sjedinjenim Državama jc uočljivo sporazumijevanje i savezništvo između biznisa i organiziranih radnika. U Labor Looks at Labor: A Conversation, djelu koje jc publicirao Centar za istraživanje demokratskih institucija 1963. g., kažu nam: »Dogodilo se to da se više sindikat, u svojim vlastitim očima, gotovo ne razlikuje od korporacije. Svjedoci smo pojave da, danas, sindikati i korporacije glasaju povezano. Sindikat neće biti u stanju da uvjeri radnike projektila da kompanija za koju rade izdaje njihove interese kad i sindikat i korporacija glasaju za veće ugovore o proizvodnji projektila i kad pokušavaju za to pridobiti druge industrije ratne obrane ili kad se povezano pojavljuju pred Kongresom i zajednički traže da se prave projektili umjesto bombardera, ili bombe umjesto projektila — zavisi od toga kakve ugovore imaju u džepu.«

Britanska Laburistička partija, čije se vođe natječu s rukovodiocima Konzervativne partije u unapređenju nacionalnih interesa, ima teškoća u očuvanju čak i umjerenog programa djelomične nacionalizacije. U Zapadnoj Njemačkoj, gdje je Komunistička partija stavljena van zakona, Socijaldemokratska partija uvjerljivo dokazuje svoju respektivnost oficijelno odbacivši marksistički program. To je situacija u vodećim industrijskim zemljama Zapada. Na Istoku postepeno reduciranje direktnih političkih kontrola ukazuje na povećano oslanjanje na efikasnost tehnoloških kontrola kao instrume-nata dominacije. Jače komunističke partije, u Francuskoj i Italiji, potvrđuju opći politički smjer okolnosti time što prihvaćaju minimum program, koji odbacuje revolucionarno uzimanje vlasti, a udovoljavaju pravilima parlamentarne igre.

Iako je neispravno smatrati francusku i talijansku partiju »stranim« u smislu potpomognutosti stranim silama, postoji neitendirano zrno istine u toj propagandi: one su strane utoliko što ilustriraju prošlu (ili buduću?) povijest u realitetu našeg vremena. Ako su se suglasile s tim da rade unutar okvira postojećeg sistema, to nije samo na taktičkim osnovama i

210

kao privremena strategija već zato što je oslabila njihova društvena baza i jer se transformacijom kapitalističkog sistema promijenila objektivna situacija (kao što se promijenila objektivna situacija u Sovjetskom Savezu, koji potvrđuje tu promjenu u politici). Ove nacionalne komunističke partije, historijski gledano, igraju ulogu legalne opozicije kojoj je »dosuđeno« da bude neradikalna. One svjedoče o dubini i obimu kapitalističke integracije i o uslovima iz kojih proizlazi da se kvalitativne razlike suprotnih interesa javljaju kao kvantitativne razlike unutar postojećeg društva.

Ne izgleda da je potrebna analiza u dubinu da bi se našli razlozi za ove razvojne tokove. Što se tiče Zapada, oni su u slijedećem: prethodni konflikti unutar društva su modificirani i sređeni pod dvostrukim (i međusobno povezanim) udarom tehničkog progresa i internacionalnog komunizma. Klasne borbe su smanjene, a »imperijalističke suprotnosti« suspendirane pred prijetnjom izvana. Mobilizirano protiv ove opasnosti, kapitalističko društvo pokazuje trajno jedinstvo i koheziju, nepoznate ranijim fazama industrijske civilizacije. Kohezija je u samim materijalnim osnovama; mobilizacija protiv neprijatelja djeluje kao moćni stimulus proizvodnje i zapošljavanja podupirući, tako, visok standard.

To su osnove izrastanja sveobuhvatne administracije, koja je zadobila kontrolu nad depresijama i stabilizirala konflikte posredstvom beneficijalnih učinaka rasta produktivnosti i prijetnji nuklearnog rata. Da li je ovo stabiliziranje »privremeno«, u tom smislu što ne zadire u korijenove sukoba koji je Marx našao u kapitalističkom načinu proizvodnje (suprotnost između privatnog vlasništva sredstava za proiz-vodnju i društvene proizvodnosti) ili je transformacija same antagonističke strukture koja rastvara suprotnosti tako što ih čini snošljivim? I, ako je ova druga propozicija alternative istinita: kako ona mijenja odnos kapitalizma i socijalizma po kome se socijalizam javlja kao povijesna negacija kapitalizma? Sputavanje društvene promjene

Klasična marksistička teorija predviđa prelaz iz kapitalizma u socijalizam kao političku revoluciju: proletarijat razara politički aparat kapitalizma, ali zadržava tehnološki aparat podređujući ga socijalizaciji. U revoluciji je kontinuitet: tehnološka racionalnost, oslobođena iracionalnih ograničenosti i razaranja, održava se i kompletira u novom društvu. Zanimljivo je čitati o sovjetskom marksističkom stavu o ovom kontinuitetu, tako odlučnom po značaju za pojam socijalizma kao odlučne negacije kapitalizma203:

»(1) Iako razvoj tehnologije pripada ekonomskim zakonima svake društvene formacije, on se ne završava, poput drugih ekonomskih činilaca, prestankom zakona formacije. Kad se u procesu revolucije razbiju stari proizvodni odnosi, tehnologija

203 A. Zworkine, „The History of Technology as a Sciense and as a Branch of Learning, a Soviet view“, Technology and culture, Detroit: Wayne State University Press, Winter, 1961, str.2

211

ostaje, i, podređena ekonomskim zakonima nove ekonomske formacije, ona se dalje razvija povećanom brzinom. (2) Suprotno razvoju ekonomske baze u antagonističkim društvima, tehnologija se sad ne razvija skokovito, već postepe-nom akumulacijom elemenata novog kvaliteta, pri čemu iščezavaju elementi starog kvaliteta. (3) (irelevantno u kontekstu).« Tehnička racionalnost je u razvijenom kapitalizmu, uprkos njenoj

iracionalnoj upotrebi, inkorporirana u proizvodni aparat. To se ne odnosi samo na mehanizirane tvornice, oruđa, iskorištavanje sredstava već i na način rada kao adaptaciju na mašinski proces i rukovanje njime — na »znanstveno organiziranje«. Ni nacionalizacija ni socijalizacija ne mijenjaju same po sebi ovo fizičko utjelovljenje tehnološke racionalnosti. Naprotiv, ona ostaje preduslov za socijalistički razvitak svih proizvodnih snaga.

No, Marx je držao da će organizacija i usmjerenje proizvodnog aparata od strane »neposrednih proizvođača« unijeti kvalitativnu promjenu u tehnički kontinuitet: naime, proizvodnju spram zadovoljenja individualnih potreba koje se slobodno razvijaju. Pa, ipak, kvalitativna promjena hi involvirala promjenu u samoj tehnološkoj strukturi, i to u onom razmjeru u kome tehnički aparat prodire u javnu i privatnu egzi-stenciju svih sfera društva, — tj. postaje medij kontrole i kohezije u političkom univerzumu koji inkorporira radničku klasu. Ova promjena bi pretpostavljala da su radne klase u samom svom biću alijenirane od ovog univerzuma, da osvještavaju loialnu nemogućnost da nastave živjeti u ovom univerzumu tako da je potreba za kvalitativnom promjenom pitanje živola i smrti. Utoliko negacija prethodi promjeni; ka-men temeljac marksističke teorije204 jest stanovište da se oslobodilačke povijesne snage razvijaju unutar postojećeg društva.

Sad društvo, u kome, kako subjekt tako i objekt, konstituiraju instrumente u cjelini čiji je raison d'etre kompletiranje nadmoćne produktivnosti, zaprečuje upravo takvu novu svijest, takav »prostor unutar«, prostor za transcendiranje povijesne prakse. Vrhunsko obećanje postojećeg društva jest sve komforniji život za sve veći broj ljudi. Budući daje integralni dio danog društva sposobnost da subverzivna imaginacija i napori budu sputani i da se manipulira njima, to ljudi ne mogu, u striktnom smislu, zamisliti kvalitativno drugačiji univerzum akcije i rasuđivanja. Brutalnost, kojom su uključeni u dani tok oni čiji je život pakao društva izobilja, podsjeća na određena prakticiranja srednjeg vijeka i početka novog vijeka. Potrebu za liberalizacijom drugih, manje neprivilegiranih, zbrinjava društvo tako što zadovoljava potrebe. Uslijed toga je sužanjstvo ugodno, a možda čak neprimjetno. Društvo kompletira ovaj fakat u samom procesu produkcije. Pod pritiskom tog procesa radnička klasa u razvijenim područjima industrijske civilizacije podvrgnuta jc odlučnoj

204 Pogledaj, str.55

212

transformaciji. Ova je postala predmet obimnog sociološkog istraživanja. Nabrojat ću glavne činioce transformacija.

(I) Mehanizacija znatno reducira kvantitet i intenzitet psihičke energije upotrijebljene u radu, Ova evolucija je uvelike relevantna za Marxov pojam radnika (proletera). Za Marxa je proleter, u prvom redu, manuelni radnik koji troši i iznurava svoju fizičku energiju u radnom procesu, čak i kad radi s mašinama. Marksistički pojam govori protiv fizičke muke i mizerije rada; kupovanje i upotreba fizičke energije je u neljudskim uslovima jer privatno prisvajanje viška vrijednosti nameće revoltirajuće, nehumane aspekte eksploatacije. To je materijalni, opipljiv elemenat u ropstvu najamnine i alijenacije — fiziološka i biološka dimenzija klasičnog kapitalizma.

»Tokom prošlih stoljeća je važan razlog alijenacije bilo posuđivanje biološkog individualiteta ljudskog bića tehničkom aparatu: on je bio nosilac oruđa; tehničke jedinice ne bi mogle nastati bez inkorporiranja čovjeka kao nosioca oruđa. Priroda ovog zanimanja jc bila takva da je rezultirala i psihičkom i fiziološkom deformacijom.«205

Sve kompletnija mehanizacija rada u razvijenom kapitalizmu modificira ponaSanje i status eksploatiranih, iako zadržava eksploataciju. Mehaniziran rad, u kome automatske i poluautomatske reakcije ispunjavaju veći dio radnog vremena (ako ne i čitavo), ostaje, kao životni poziv unutar tehnološkog ansambla, iscrpljujuće, zagljupljavajuće, nehumano robovanje. — Ono je uslijed porasta tempa, kontroliranja maši nskih operacija (više nego proizvoda) i izolacije radnika jednog od drugog postalo još zamornije206. Doduše, sve to izražava zaustavljenu, djelomičnu automaciju, koegzistenciju automacijskih, poluautomacijskih i neautomacijskih sekcija unutar iste tvornice. No, čak pod tim uslovima »tehnologija je za muskulaturni umor supstituirala napetosti i (ili) mentalni napor207«. Za poduzeća koja su više uznapredovala u automaciji naglašava sc transformacija fizičke energije u tehničku i mentalnu umješnost:

»... vještina glave više nego ruke, logičara radije nego radnika u cehu; nerva prije nego mišića; navigatora, a ne manuelnog radnika; čovjeka koji podržava radije nego izvršioca operacije«208.

Ova vrsta vještog porobljavanja nije bitno različita od porobljenosti tipkačice, bankovnog blagajnika, prodavača koji radi velikom brzinom, televizijskog spikera. Standardizacija rutine asimilira proizvodne i neproizvodne službe.

Tehnološka promjena koja tendira da prevlada mašinu kao individualni instrumenat proizvodnje, kao »apsolutnu jedinicu«, dokida, izgleda, Marxovo shvaćanje o »organskom sastavu kapitala« i s njim

205 Gilber Simondon, Du Mode d'existence des objects techniques; Paris: Aubier, 1958., str.103, bilješka 206 Pogledaj Charles Denby, „Workers Battle Automation“, News and Letters,; Detroit, 1960. 207 Charles R. Walker, Toward the Automatic Factory; New Haven: Yale University Press, 1957.str XIX. 208 Ibid.,str.195.

213

teoriju o stvaranju viška vrijednosti. Prema Marxu, mašina nikad ne stvara vrijednost, već samo prenosi svoju vlastitu vrijednost na proizvod, dok višak vrijednosti ostaje rezultat eksploatacije živog rada, Mašina je otjelovljenje ljudske radne snage i posredstvom nje se čuva minuli rad (mrtvi rad) i determinira živi rad. Sad au-tomacija kvalitativno mijenja odnos mrtvog i živog rada; ona tendira ka stanju u kome je proizvodnost determinirana »mašinom, a ne individualnim učinkom«209, štaviše, postaje nemoguće i samo mjerenje individualnog rezultata:

»U najširem smislu automacija znači, po svom učinku, kraj mjerenja rada... S automacijom ne možete mjeriti rezultat rada pojedinog čovjeka; treba mjeriti, naprosto, korištenje opreme. Ako se ovo generalizira kao neka vrsta pojma . . . nema više, na primjer, uopće razloga za plaćanje čovjeka po komadu ili po satu, to će reći, nema više razloga da sc zadrži »dvostruki sistem plaćanja« — plaća i nadnica«210.

Daniel Bell, autor ovog izvještaja, ide još dalje; on povezuje tehnološku promjenu s historijskim sistemom same industrijalizacije: — industrijalizacija nije nastala s uvođenjem fabrika, ona je »ponikla iz mjerenja rada. To jest, kad rad može biti mjeren, kad čovjek može biti upregnut u službu, kad možete staviti na njega jaram i mjeriti rezultate njegova rada, izražene u pojedinom komadu, te ga platiti, po komadu ili po satu, — dobili ste modernu industrijacizaciju«.211

Ono što je u pitanju na osnovu ove tehnološke promjene, mnogo je više nego platni sistem, odnos radnika spram drugih klasa i organizacija rada. U pitanju je kompatibilnost tehničkog progresa s institucijama u kojima se razvila industrijalizacija.

(3) Ove promjene u karakteru rada i instrumentima proizvodnje mijenjaju stav i svijest radnika koji se manifestiraju u široko raspravljanoj »društvenoj i kulturnoj integraciji« radničke klase u kapitalističko društvo. Da li je ta promjena samo u svijesti? Afirmativan odgovor, koji često daju marksisti, čudno je inkonzistentan. Može li se razumjeti takva fundamentalna promjena u svijesti bez pretpostavljanja određenih promjena u »društvenoj egzistenciji«? Čak pod pretpostavkom visokog stupnja ideološke neovisnosti, spone koje povezuju ovu promjenu s transformacijama proizvodnog procesa govore protiv takve interpretacije. Asimiliranje u potrebama i aspiracijama, u životnom standardu, u aktivnosti razonode, u politici proizlazi iz integracije u samoj tvornici, u materijalnom procesu proizvodnje. Zacijelo je pitanje da li se može govoriti o »dobrovoljnoj integraciji« (Serge Mallet) u ikakvom drugom doli ironičnom smislu. U sadašnjoj situaciji su predominantna negativna obilježja automacije: ubrzan tempo, tehnološka nezaposlenost, jačanje pozicije organiziranja, porast nemoći i rezignacije na strani radnika. Kako menagement preferira inženjere i ljude s fakultetskom diplomom, to opadaju šanse 209 Serge Mallet, u Arguments br. 12-13. Paris, 1958.,str.18 210 Automation and Major Technological Change, loc.cit.,str.8. 211 Ibid.

214

napredovanja212. No, postoje i druge tendencije. Ista ova tehnološka organizacija koja pospješuje mehaničku zajednicu na radu takođe rezultira većom međusobnom ovisnošću213, te integriranjem radnika s fabrikom. Može se zapaziti »gorljivost« radnika »da učestvuju u rješavanjima proizvodnih problema", »čežnja da se aktivno pridruže, primjenjujući na tehničke i proizvodne probleme vlastiti mozak koji se očito, dobro uklopio u tehnologiju«214. U nekima od tehnički najrazvijenijih poduzeća radnici čak pokazuju vlastiti interes za njega — često zamijećen rezultat »radničkog učestvovanja« u kapitalističkom preduzimanju. Provokativan opis koji sc odnosi na visoko amerikanizirane Caltex rafinerije, u Ambesu, Francuska, muže poslužiti karakteriziranju ovog smjera. Radnici te ustanove su svjesni spona koje ih udružuju s preduzećem:

»To su profesionalne, društvene, materijalne spone: vještina koju stiču u rafineriji, činjenica da su se navikli na određene proizvodne odnose koji su tamo ustanovljeni; mnogostruke socijalne beneficije na koje mogu računati u slučaju nagle smrti, ozbiljne bolesti, nesposobnosti za rad, na kraju, starosti. Ovo proširenje njihove sigurnosti preko produktivnog perioda života naprosto je na temelju toga što pripadaju firmi. Tako iz shvaćanja o živom i nerazorivom sporazumu s Caltexom proizlazi da radnici misle o financijskom poslovanju firme s neočekivanom usredotočenošću i lucidnošću. Delegati u „Comites d'enterprise" ispituju i raspravljaju o računima kompanije s istom ljubomornom pažnjom koju bi im posvetili savjesni dioničari. Uprava Caltexa može, doista, zadovoljno trljati ruke kad se sindikati slažu da, radi potrebe novih investicija, odgode svoje zahtjeve za povišenjem plaća. No, oni počinju pokazivali znakove ,legitimne' zabrinutosti kad delegati ozbiljno uzimaju falsificirane bilanse Francuskih ogranaka i kad su zabrinuti zbog nepovoljnih udjela koje su zaključile te filijale. Oni se usuđuju da idu tako daleko da osporavaju troškove proizvodnje i sugeriraju mjere za štednju.215«

(4) Novi tehnološki svijet rada tako ojačava slabljenje pozicije radničke klase kao pozicije negacije. Radnička klasa nije više živa opozicija postojećeg društva. Ta tendencija je ojačana rezultatima

212 Charles R. Walker, loc.cit.,str.97.i dalje. Pogledaj također Ely Chinoy, Automobile Workers and the American Dream, Garden City, Doubleday, 1955.,na više mjesta 213 Floyd C. Mann and L. Richard Hoffman, Automation and the Worker, A Study of Social Change in Power Plants; New York, Henry Holt, 1960.,str.189. 214 Charles R. Walker, loc,cit.,str.213. i dalje 215 Serge Mallet. Le Salaire de la lechnitpie, u: La Nef, no. 25, Paris. 1954. str. 40. Tendenciju integracije u Sjedinjenim Državama ilustrira slijedeća zapanjujuća izjava sindikalnog vođe Ujedinjenih automobilskih radnika: »Često ... bi se sastali u holu sindikata i razgovarali o pritužbama koje su mi podnijeli radnici, te što da napravimo povodom njih. Kad sam slijedeći dan zakazao sastanak s upravom organizacije poduzeća, problem je bio već riješen i sindikatu nije pripala zasluga udovoljenja pritužbi. Postaje to borba lojalnosti ... sve stvari za koje smo se borili korporacija sad daje radnicima. Moramo pronaći druge stvari koje radnik želi, a poslodavac nije voljan da mu ili pruži ... Mi istražujemo. Mi istražujemo« Labor Looks at Labor. A Couversation ; Santa Barbara: Center for the Study of Democratic Institutions, 1963., str. 16. i dalje.

215

tehnološke organizacije proizvodnje na drugoj strani branika — na strani organizacije i direkcije. Dominacija je transformirana u upravljanje.216 Kapitalisti šefovi i vlasnici gube svoj identitet kao odgovorni akteri; oni preuzimaju funkciju birokrata u mašini korporacije. Opipljiv objekt eksploatacije iščezava iza fasade objektivnog realiteta, a u sklopu obimne hijerarhije izvršnih i upravnih odbora koji se proširuju daleko preko pojedinačne ustanove u znanstveni laboratorij i istraživački institut, nacionalnu vladu i nacionalni cilj. Mržnja i frustracija su lišene svoje određene mete, a tehnološki veo prikriva reprodukciju nejednakosti i porobljavanja217. U formi mnogih sloboda i komfora, a s tehničkim progresom kao njezinim instrumentom biva perpetuirana i intenzivirana nesloboda u smislu čovjekova podređivanja proizvodnom aparatu. Novo, bitno obilježje je premoćna racionalnost u ovom besmislu, te dubina preduslovljenosti koja oblikuje instinktne porive i aspiracije zamračujući razliku krive i istinite svijesti. Jer činjenicu da se odluke o životu i smrti, o ličnoj i nacionalnoj sigurnosti donose na mjestima nad kojima čovjek nema kontrole, ne može kompenzirati ni korištenje administrativne kontrole, za razliku od fizičke (glad, lična ovisnost, snaga), ni promjena u karakteru teškog rada, ni asimiliranje različitih grupa zanimanja, a niti izjednačenje u sferi konzumacije. Robovi razvijene industrijske civilizacije su sublimirani robovi, no oni su robovi jer ropstvo nije određeno —

»ni poslušnošću niti težinom rada, već statusom pukog instrumenta, reduciranjem čovjeka na status stvari«218.

To je čista forma sužanjstva: egzistirati kao instrument, kao stvar. Takav način egzistiranja nije prevladan kad je ta stvar oživljena i kad bira svoju materijalnu i intelektualnu hranu, kad ne osjeća da je stvar, kad je čista, zgodna, pokretna stvar. I obratno, kako reifikacija tendira da postane totalitarna na osnovu svoje tehnološke forme, sami organizatori i upravljači sve više ovise o mašineriji koju organiziraju i kojom upravljaju. Ova uzajamna ovisnost nije više dijalektički odnos Gospodara i Sluge koji puca u borbi za međusobno priznavanje, već zatvoren krug koji obuhvaća i Gospodara i Slugu. Upravljaju li tehničari ili njihova vladavina pripada drugima, onima koji se oslanjaju na tehničare kao svoje planere i egzekutore? „... pritisak današnje, visoke tehnološke utrke u naoružanju oduzeo je iz ruku odgovornih službenika vlade inicijativu i moć da donose presudne odluke i dao je u ruke tehničara, planera i naučen jaka uposlenih u velikim industrijama i zaduženih za interese svojih poslodavaca. Njihova je dužnost da izmisle nov sistem oružja i da uvjere rukovodioce vojske

216 Je li još uvijek potrebno optuživati ideologiju »revolucije upravljanja«? Kapitalistička proizvodnja se odvija posredstvom investiranja privatnog kapitala jer je privatno iscjeđivanje i prisvajanje viška vrijednosti, te kapital, instrument dominacije čovjeku nad čovjekom. Bitna obilježja ovog procesa nisu ni na koji način promijenjena povećanjem broja dioničara, odvajanjem vlasništva od upravljanja. 217 Pogledaj str.27,28 218 Francois Perroux, La coexistence pacifique; Paris, Presses Universitaires, 1958., vol.III, str.600.

216

da budućnost njihove vojne profesije, a i budućnost zemlje ovisi o kupovanju toga što su oni izmislili“. 219

Ako se proizvodne ustanove oslanjaju, u svrhu samoočuvanja i rasta, na vojsku, vojska se oslanja na korporacije »ne samo radi svoga oružja već i radi njihova znanja kakvo je oružje njoj potrebno, koliko će ono stajati i za koliko će ga vremena dobiti“220. Zatvoreni krug je, odista, adekvatna slika društva koje samo sebe širi i perpetuira u vlastitom unaprijed utvrđenom cilju — gonjeno porastom potreba koje ono stvara i, istovremeno zadržava unutar sebe. Izgledi sputavanja

Postoji li bilo kakav izgled da bi pukao ovaj lanac porasta produktivnosti i potiskivanja? Odgovor bi zahtijevao pokušaj da sc suvremeni razvoj projicira u budućnost uz pretpostavku relativno normalne evolucije, tj. zanemarujući vrlo realnu mogućnost nuklearnog rata. Po loj pretpostavci bi neprijatelj ostao »permanentan«, — tj. komunizam bi nastavio da koegzistira s kapitalizmom. U isto vrijeme kapitalizam bi, i nadalje, bio sposoban da zadrži i, čak, poveća životni standard za sve veći dio stanovništva. — Ovo, uprkos intenziviranju proizvodnje razornih sredstava i metodičkom rasipanju sredstava i sposobnosti, i posredstvom toga. Ta sposobnost se potvrdila uprkos svjetskim ratovima i ogromnom fizičkom i intelektualnom nazadovanju koje su donijeli fašistički sistemi, i posredstvom njih.

Materijalna baza za ovu sposobnost bi i nadalje bila na raspolaganju u

porastu produktivnosti rada (tehnički progres);

povećanju nataliteta stanovništva;

permanentnoj ekonomiji odbrane;

ekonomsko-političkoj integraciji kapitalističkih zemalja i izgradnji njihovih odnosa s nerazvijenim područjima.

Tad bi produžena suprotnost između proizvodnih sposobnosti društva i njihova destruktivnog i ugnjetavačkog korištenja tražila intenzivirane napore da sc zahtjevi aparata nametnu stanovništvu — da sc odstrane ekscesivni potencijaliteti, da se kreira potreba za kupovanjem dobara koja moraju biti prodana uz profit, te želja da sc radi na njihovoj proizvodnji i stvaranju. Vladajući javnim i privatnim poslovanjem, jačajući unaprijed zasnovanu harmoniju između interesa velikih javnih i privatnih korporacija i njihovih mušterija i slugu, sistem tako ide ka totalnom upravljanju i totalnoj ovisnosti o upravljanju. Sve dok su radnici afirmativna snaga i podupirači sistema dominacije,

219 Stewart Meacham, Labor and the Cold War; American Friends Service Committee, Philadelphia, 1959.str.9. 220 Ibid.

217

njega neće izmijeniti sami po sebi ni djelomična nacionalizacija ni prošireno učešće radnika u rukovođenju i profitu.

Postoje centrifugalne tendencije iznutra i izvana. Jedna od njih je inherentna u samom lehničkom progresu — upravo automacija. Smatram da je širenje automacije više nego kvantitativan rast mehanizacije — ona je promjena u karakteru bazičnih proizvodnih snaga221. Izgleda da je automacija do granica tehničke mogućnosti inkompatibinla s društvom baziranim na privatnoj eksploataciji ljudske radne snage u procesu proizvodnje. Gotovo stoljeće prije nego što je aulomacija postala stvarnost, Marx je naslutio njene eksplozivne tendencije:

»Industrijska napredovanja velikih razmjera, stvaranje zbiljske moći ovisi manje o radnom vremenu i kvantitetu utrošenog rada nego o moći instrumenata pokretnih u toku radnog vremena. Ti instrumenti i njihova moćna efikasnost nisu u razmjeru s neposrednim radnim vremenom koje zahtijeva i njihova proizvodnja; njihova efikasnost ovisi o postignutom stupnju znanstvenog i tehnološkog progresa — drugim riječima, o primjeni znanosti na proizvodnju . . . Ljudski rad nije više zatvoren u proizvodni proces, već se čovjek odnosi spram njega kao nadziratelj i regulator . . . Umjesto da bude glavni akter procesa produkcije, on sad stoji izvan njega . . . U ovom prcinačenju nije više glavni potporanj proizvodnje i bogatstva neposredan rad koji vrši sam čovjek niti je to njegovo radno vrijeme, već prisvajanje njegove proizvodne snage, njegovo razumijevanje prirode i vladanje njome posredstvom njegova društvenog bića — jednom riječju, razvoj društvenog individuuma. Krađa tuđeg radnog vremena, na kojoj sad još uvijek počiva (društveno) bogatstvo, javlja se tad kao mizerna baza spram one novorazvijene, stvorene samom velikom industrijom. Čim ljudski rad u svojoj neposrednoj formi prestane biti veliki izvor bogatstva, radno vrijeme prestaje biti, i mora prestati da bude, mjera bogatstva. Odatle slijedi da i prometna vrijednost nužno prestaje biti mjera upotrebne vrijednosti. Višak rada mase prestaje biti uslov razvoja općeg bogatstva, isto tako kao što i nerad manjine prestaje biti uvjet razvoja univerzalnih sposobnosti čovjeka. Tako se ruši onaj način proizvodnje koji počiva na prometnoj vrijednosti . . .“222

Automacija je, odista, veliki katalizator razvijenog industrijskog društva. Ona je eksplozivan ili necksplozivan katalizator u materijalnoj bazi kvalitativne promjene, tehnički instrument za promjenu kvantiteta u kvalitet, jer, društveni proces automacije izražava transformaciju ili, preciznije, transupstancijaciju radne snage, u kojoj ova, odvojena od čovjeka, postaje neovisan producirajući objekt, te, tako, i sam subjekt.

Automacija bi, postavši proces materijalne proizvodnje, revolucionirala cijelo društvo. Dovedena do savršenstva, reifikacija ljudske radne snage bi slomila post varenu formu režući lanac koji veže 221 Pogledaj, str.43 222 Karl Marx, Grundrisse der Kritik der politischen Oekonomie; Berlin, Dietz Verlag, 1953., str. 592. i dalje. Pogledaj također str. 596.

218

čovjeka za mašineriju, — tj. mehanizam posredstvom koga čovjeka porobljuje njegov vlastiti rad. Potpuna automaeija u domenu nužnosti bi otvorila dimenziju slobodnog vremena kao onu u kojoj bi se konstitu-iralo čovjekovo privatno i društveno biće. To bi bila povijesna transendencija prema novoj civilizaciji.

Na suvremenom stupnju razvijenog kapitalizma organizirana radnička klasa se suprotstavlja automaciji koja ne kompenzira zaposlenost. Radnička klasa insistira na ekstenzivnom korištenju ljudske radne snage u materijalnoj proizvodnji i utoliko se opire tehničkom progresu. Postupajući tako, ona se suprotstavlja efikasnijem korištenju kapitala — priječi intenzivirane napore da se podigne produktivnost ra-da. Drugim riječima, kontinuirano zaustavljanje automacije može oslabiti konkurentsku nacionalnu i internacionalnu poziciju kapitala, prouzrokovati dalekosežnu depresiju i, na osnovu toga, reaktivirati sukob klasnih interesa.

Ova mogućnost postaje utoliko realističnija što se borba za prestiž između kapitalizma i komunizma pomjera od vojnog i društvenog na ekonomsko polje. Kad je zadobiven određen tehnički nivo, automacija u sovjetskom sistemu može brže proslijediti posredstvom moći totalnog upravljanja. U zapadnom svijetu to bi izazvalo opasnost u pogledu prestiža u njegovoj internacionalnoj poziciji i prisilio bi ga da ubrza racionalizaciju proizvodnog procesa. Takva racionalizacija nailazi na čvrst otpor od strane radnika. No, taj otpor nije praćen političkom radikatizacijom. U najmanju ruku, u Sje-dinjenim Američkim Državama rukovodstvo radnika, po svojim ciljevima i sredstvima, ne prekoračuje okvir koji je zajednički nacionalnim i grupnim interesima (pri čemu su ovi posljednji izručeni i podređeni prvima). Ove centrifugalne snage se još uvijek dadu srediti unutar postojećeg.

Također i ovdje opadanje udjela ljudske radne snage u proizvodnom procesu znači umanjenje političke moći opocizije. Kako u tom procesu raste udio inženjera, tehničara, službenika i slično, politička radikalizacija bi morala biti praćena izrastanjem neovisne političke svijesti i akcije unutar grupa bijelih ovratnika223, za to su, međutim, mali izgledi u razvijenom industrijskom društvu. Realiziranje težnje da se element bijelih ovratnika obuhvati organizacijom indu-strijskih sindikata, ako uopće uspije, može rezultirati porastom sindikalne svijesti tih grupa, no teško da bi urodilo njihovom političkom radikalizacijom.

»Politički, prisustvo više radnika bijelih ovratnika* u radničkim sindikatima dat će liberalnim i radničkim zagovornicima šansu da s više osnova identificiraju interese radnika s interesima zajednice u cjelini. Masovna baza radnika, kao grupe koja vrši pritisak bit će još više

223 C.Wright Mills, White Collar; New York: Oxford University Press, 1956.,str.319 i dalje. * Bijeli ovratnik (white collar) jezična je metafora koja označava zanimanja koja nisu manuelni rad (plavi okovratnik — blue collar). — Op. prev.

219

proširena, a radnički predstavnici će neizostavno biti uključeni u dalekosežna pogađanja oko nacionalne političke ekonomije«224.

Pod tim uvjetima, izgledi za suzbijanje toka centrifugalnih tendencija ovise, u prvom redu, o sposobnosti ovlaštenih interesa da adaptiraju kako sami sebe tako i svoju ekonomiju zahtjevima države dobrobiti. U te zahtjeve spada ogroman porast usmjerenja od strane vlade, te porast njenih troškova, planiranje u nacionalnim i internacionalnim razmjerima, proširen program inostrane pomoći, opsežna društvena sigurnost, javni radovi širokih razmjera, možda, čak i djelomična nacionalizacija. Vjerujem da će dominantni interesi postepeno i oklijevajući prihvatili te zahtjeve i da će povjeriti svoje prerogative efikasnijoj moći.

Pređimo sad na izglede apsorbiranje društvene promjene u drugom sistemu industrijske civilizacije, u sovjetskom društvu225.Raspravljanje je već od početka konfrontirano s dvostrukom inkomparabilnošću: a) kronološki, sovjetsko društvo je na ranijem stupnju industrijalizacije, s velikim sektorima koji su još uvijek na pretehnološkoj razini, i b) strukturalno, njegove ekonomske i poliličke institucije bitno su različite (tolalna nacionalizacija i diktatura).

Isprepletenost ova dva aspekta pojačava teškoće analize. Historijska zaostalost ne samo da sankcionira sovjetsku industrijalizaciju u tome da teče bez planiranih rasipanja i antikviteta, bez restrikcija na produktivnost koje nameću interesi privatnog profila, a uz planirano zadovoljenje još uvijek nepodmirenih vitalnih potreba — već je ona prisiljava na to. U tome kursu su vitalne potrebe po rangu iza prioriteta vojnih i političkih potreba ili možda, simultane su s njima.

Ima li izgleda da ta veća racionalnost industrijalizacije, samo znak i prednost historijske zaostalosti, iščezne onda kad je postignut razvijen stupanj? Da li, s druge strane, baš ta historijska zaostalost — u uslovima prestiža u koegzistenciji — prisiljava na totalan razvoj i kontrolu svih sredstava pod diktatorskim režimom? I, napokon, da li bi sovjetsko društvo, nakon što je postiglo cilj »dostizanja i prestizanja« bilo sposobno da liberalizira totalitarne kontrole u tolikoj mjeri da bi sc mogla odigrati kvalitetna promjena?

Argument historijske zaostalosti — prema kome, u predominantnim uslovima materijalne i intelektualne zaostalosti, oslobođenje, nužno, mora biti djelovanje prisile i upravljanja — nije samo srž sovjetskog marksizma već, također, i teza teoretičara »prosvijećene diktature« od Platona do Rousseaua. Lagano joj se izrugivati, ali ju je teško opovrgnuti. Njena je zasluga što priznaje, bez

224 Jaki segmenti borbenog radničkog pokreta u onim manje razvijenim kapitalističkim zemljama gdje je taj pokret još uvijek živ (Francuska. Italija) odmjeravaju svoje snage spram snage ubrzane tehnologijske i političke racionalizacije u autoritarnoj formi. Urgentnost internacionalne borbe za prestiž ee vjerovatno ojačali snage ove racionalizacije i pogodovaće adaptaciji i savezu s predominantnim tendencijama u najrazvijenijim industrijskim područjima. 225 U vezi s ovim pogledaj moj Soviet M a r x i s m : New York: Columbia Univcrsity Press. I958.

220

mnogo hipokrizije, materijalne i intelektualne uslove koji sprečavaju genuino i inteligentno samoodređenje.

Štaviše, pred tim argumentima jc detronizirana represivna ideologija o slobodi, po kojoj ljudska sloboda može cvjetati u životu ispunjenom mukotrpnim radom, siromaštvom i glupošću. Odista, prije nego što društvo može postati slobodno, ono mora stvoriti materijalne preduvjete slobode za sve svoje članove. Najprije mora kreirati bogatstvo pa ga tek onda raspodjeljivati prema slobodno razvijenim potrebama pojedinca; mora robove osposobiti da uče, vide i misle, pa tek onda oni mogu znati što se zbiva i što oni sami mogu učiniti da to izmijene. I, nadalje, u onoj mjeri u kojoj su robovi prekondicionirani da egzistiraju kao robovi i da budu zadovoljni u toj ulozi, nužno je da njihovo oslobođenje dođe izvana i odozgo. »Političko telo će ga prinuditi slobodom« »da vide predmete onakve kakvi su, ponekad onakve kakvi treba da izgledaju«, mora im se pokazati »pravi put« koji oni traže226.

No, pri svoj svojoj istinitosti, taj argument ne može odgovoriti na vječno živo pitanje: tko odgaja odgajivače i gdje je dokaz da su oni u posjedu »dobra«? Pitanje ne može biti apsolvirano na osnovu argumenta da je ono jednako primjenljivo na određene demokratske forme vladavine u kojima sudbonosne odluke o onome što je dobro za naciju donose izabrani predstavnici (ili, preciznije, koje potvrđuju izabrani predstavnici) — izabrani u uslovima efikasne i dobrovoljno prihvaćene indoktrinacije. Jedini moguć izgovor (koji je dosta slab!) za »prosvijećenu diktaturu« jest da očajan rizik koji ona uključuje, vjerovatno, nije očajniji, ni po veću cijenu, od rizika koje sad preuzimaju velika, kako liberalna tako i autoritarna društva.

Pa, ipak, dijalektička logika insistira, suprotno jeziku brutalnih činjenica i ideologije, da robovi moraju biti slobodni za svoje oslobođenje prije nego mogu postati slobodni, te da cilj mora biti operativan u sredstvima kojima se zadobiva. Marxov stav da oslobođenje radničke klase mora biti djelo same radničke klase postavlja to a priori. Socijalizam mora postati zbilja s prvim aktom revolucije jer on mora biti već u svijesti i akciji onih koji su nosili revoluciju.

Istina, tu je i »prva faza« socijalističke izgradnje, tokom koje novo društvo »nosi na sebi tragove starog društva iz čije utrobe izlazi«227. No, kvalitativna promjena iz starog u novo društvo se dogodila početkom te faze. Prema Marxu je »druga faza«, doslovno, konstituirana u prvoj fazi. Kvalitativno nov način života, koji izvire iz novog načina proizvod-nje, pojavljuje se u socijalističkoj revoluciji. Revolucija je, ujedno, kraj i na kraju kapitalističkog sistema. Socijalistička izgradnja počinje prvom fazom revolucije.

226 Ruso. Društveni ugovor. Prosvjeta, 1949, str. 20. i 34. 227 K. Marx, Kritika Gotskog programa, izd. Kultura, 1950, str. 21

221

Na osnovu toga je prvom fazom određen i prelaz od »svakome prema njegovu radu« na »svakome prema njegovim potrebama« — i to ne samo stvaranjem tehnološke i materijalne baze već, također, (a to je odlučno!) načinom na koji se ona stvara. Kontrola proizvodnog procesa od strane »neposrednih proizvođača« treba inicirati razvoj koji distingvira povijest slobodnih ljudi od prethistorije Čovjeka. To je društvo u kome ranije objekti produktivnosti prvi put postaju ljudska bića koja planiraju i upotrebljavaju instrumente svoga rada za realizaciju svojih vlastitih ljudskih potreba i sposobnosti. Prvi put u historiji ljudi bi djelovali slobodno i kolektivno, u nužnosti koja ograničava njihovu slobodu i humanitet i nasuprot njoj. Zato bi potiskivanje, nametnuto nužnošću, bilo istinska samonametnuta nužnost. Za razliku od ove koncepcije, faktički razvoj u sadašnjem komunističkom društvu odgađa (ili je na osnovu internacionalne situacije prisiljen da odgađa) kvalitativnu promjenu prema drugoj fazi, pa se prelaz iz kapitalizma u socijalizam, uprkos revoluciji, javlja, još uvijek, kao kvantitativna promjena. Nastavlja se porobljavanje čovjeka instrumentima njegova rada u visoko racionaliziranoj, uvelike efikasnoj formi koja ima sve izglede na uspjeh.

Situacijom neprijateljske koegzistencije mogu se objasniti teroristička obilježja staljinističke industrijalizacije. No, ona je stavila u pokret također i snage koje tendiraju k tomu da perpetuiraju tehnički progres kao instrument dominacije; sredstva unaprijed presuđuju i sam cilj. Tehnički progres će uroditi kontinuiranim porastom životnog standarda te liberalizacijom kontrola (ponovo, pod pretpostavkom da nuklearni rat ili kakva druga katastrofa ne presiječe njegov razvoj). Nacionalizirana ekonomija će moći eksploatirati produktivnost rada i kapital bez strukturalnog otpora228 reducirajući, u ovećoj mjeri, radne sate i povećavajući komfor, i sve to bi mogla izvršiti ne napuštajući totalno upravljanje ljudima. Nema razloga za pretpostavku da će tehnički progres plus nacionalizacija rezultirati »automatskim« oslobođenjem i odriješenjem snaga negacije. Naprotiv, vjerovatnije je da će se poravnati nego da će ojačati suprotnost između rasta pro-izvodnih snaga i njihove porobljavajuće organizacije, koju je otvoreno priznao i Staljin229, što su oni koji vladaju sposobniji da pruže dobra konzumacije, to će stanovništvo biti čvršće vezano za različite vladajuće birokracije.

Dok su tendencije ka sputavanju kvalitativne promjene u sovjetskom sistemu, izgleda, istosmjerne s tendencijama razvijenog kapitalističkog društva, iz socijalističke baze proizvodnje proizlaze odlučne razlike. Organizacija proizvodnog procesa u sovjetskom sistemu, zacijelo, odvaja »neposredne proizvođače« (radnike) od kontrole nad sredstvima za proizvodnju i tako vodi ka klasnim razlikama u samoj osnovi sistema. Ovo odvajanje je bilo uvedeno na osnovu 228 O razlici strukturalne rezistencije i rezistencije koja se može uklopiti u proces organizacije pogledaj moj Soviet Marxism. str. 109. i dalje. 229 „Economic Problems of Socialism in the USSR“ (1952), u : Leo Gruliow e.Current Soviet Policies; New York: F.A.Praeger,1953.,str.5,11,14.

222

političke odluke, poslije kratkog »herojskog perioda« boljševičke re-volucije, a podržava se sve od tada. Pa, Ipak, ono nije motor samog proizvodnog procesa; ono nije ugrađeno u ovaj proces kao što je to odijeljenost kapitala i rada koja proizlazi iz privatnog vlasništva nad sredstvima za proizvodnju. Shodno tomu, vladajući slojevi su odvojivi od proizvodnog procesa — to jest, oni su nadomjestivi bez eksplodiranja temeljnih institucija društva.

To je istinit dio u tezi sovjetskih marksista da preovlađujuća suprotnost »zaostalih proizvodnih odnosa i karaktera proizvodnih snaga« može biti razriješena bez eksplozije i da se »usklađenost« ova dva faklora može postići pu tem »postepene promjene«230. Druga polovica istine je u tome da bi kvantitativna promjena još uvijek morala biti obrnula u kvalitativnu promjenu, u nestajanje Države, Partije, Plana itd. kao nezavisnih sila nametnutih čovjeku. Ukoliko bi ta promjena ostavila netaknutu materijalnu bazu društva (nacionalizirani proizvodni proces), bila bi ograničena na političku revoluciju. Ako bi ona mogla voditi ka samoodređenju u samoj bazi ljudske egzistencije, naime u dimenziji nužnog rada, bila bi to najradikalnija i najkompletnija revolucija u historiji. Distribucija sredstava za podmirenje vitalnih potre-ba bez obzira na radni učinak, sniženje radnog vremena na minimum, univerzalno svestrano obrazovanje u smjeru iz-mjenljivosti funkcija — to su prcduslovi, no ne i sadržaji samoodređenja. Dok stvaranje ovih preduslova još uvijek treba da bude djelo nametnutog upravljanja, njihovo konstituiranje bi značilo kraj ovog upravljanja. Zrelo i slobodno industrijsko društvo bi i nadalje ovisilo o podjeli rada, koja uključuje nejednakost funkcija. Na takvu nejednakost prinuđavaju genuine društvene potrebe, tehnički zahtjevi, te fizičke i mentalne razlike među ljudima. Pa ipak, izvršne i nadzorne funkcije ne bi više nosile privilegije vladanja životima drugih u nekom posebnom interesu. Prelaz u takvo stanje nije evolucioni, već revolucionarni proces, čak i na osnovama potpuno nacionalizirane i planirane ekonomije.

Možemo li prihvatiti pretpostavku da će komunistički sistem, u svojim postojećim formama, razviti (ili, radije da će na osnovu internacionalne borbe za prestiž biti prisiljen da razvije) uslove koji bi pripremili taj prelaz? Postoje jaki argumenti protiv ove pretpostavke. Apostrofira se moćan otpor koji bi pružila ušančena birokracija — otpor čiji je raison d'etre upravo isti onaj motiv koji pokreće potrebu za stvara-njem preduslova oslobođenja, naime, borba na život i smrt s kapitalističkim svijetom.

Možemo pokušati potražiti uporište u pojmu o ljudskoj prirodi urođenog »nagona za moći«. Međutim, to je u visokom stupnju dubiozan psihološki pojam i uvelike neadekvatan za analizu društvenog razvoja. Nije pitanje u tome da li će komunistička birokracija »napustiti« svoju privilegiranu poziciju onda kad se postigne nivo za moguću kvali-tativnu promjenu, već da li će ona biti sposobna da spriječi

230 Ibid.,str.14 i dalje

223

zadobivanje takve razine. Da bi, pak, to učinila, morala bi zaustaviti materijalni i intelektualni rast na onom stupnju na kome je dominacija još uvijek racionalna i ima prednosti, na kome stanovništvo još uvijek može biti vezano za službu i za interese države i drugih postojećih institucija. I ovdje je, izgleda, odlučan faktor globalna situacija koegzistencije koja je poslala, već dugo, čimbenik unutarnje situacije dva suprotstavljena društva. Imperativ apsolutnog korištenja tehničkog progresa i nadživljavanja na osnovu superiornog života može sc pokazali jači od rezistencije ovlaštene birokracije.

Želio bih dodati nekoliko primjedbi o rezoniranju, koje se često čuje, da bi novi razvoj zaostalih zemalja mogao ne samo promijeniti perspektive razvijenih industrijskih zemalja već, također, konstituirati »treću silu« koja treba da izraste u relativno nezavisnu silu. Na osnovu prethodnog raspravljanja: postoje li ikakvi znakovi da bi bivša kolonijalna i polukolonijalna područja mogla utrti put industrijalizacije bitno različit od kapitalizma i suvremenog komunizma? Postoji li išta u autohtonoj kulturi i tradiciji tih područja što bi moglo indicirali takvu alternativu? Ograničit ću svoje primjedbe na modele onih zaostalih zemalja koje su već u procesu industrijalizacije, — tj. zemlje u kojima industrijalizacija koegzistira s neuništivom pred- i antiindustrijskom kulturom (Italija, Egipat).

Ove zemlje ulaze u proces industrijalizacije sa stanovništvom nenaviknutim na vrijednosti produktivnosti, efikasnosti i tehnološkog racionaliteta. Drugim riječima, s ogromnom većinom stanovništva koje još nije transformirano u radnu snagu odvojenu od sredstava za proizvodnju. Pogoduju li takvi uslovi stjecanju ujedno industrijalizacije i oslobođenja — bitno različitom načinu industrijalizacije koji bi sagradio proizvodni aparat ne samo u suglasnosti s vitalnim potrebama ljudi već i s ciljem pacifikacije borbe za opstanak?

Industrijalizacija u ovim zaostalim područjima se ne zbiva u vacuumu. Ona se događa u historijskoj situaciji u kojoj društveni kapital, potreban prvobitnoj akumulaciji, mora biti dobiven, u velikoj mjeri, izvana, iz kapitalističkog ili komunističkog bloka — ili od oba. Štaviše, široko je rasprostranjeno stanovište da održanje nezavisnosti zahtijeva veoma brzu industrijalizaciju i postizanje stupnja produktivnosti koji bi osigurao, u najmanju ruku, relativnu autonomiju u konkurenciji s dva džina.

U ovakvim uvjetima transformacija nerazvijenih društava u industrijska mora napustiti, što je moguće brže, pred-tehnološke oblike. To je pogotovo slučaj u zemljama gdje su najvitalnije potrebe stanovništva daleko od toga da budu zadovoljene, gdje očajan životni standard traži, prije bilo čega drugog, količine en masse, mehaniziranu i standardiziranu masovnu proizvodnju i distribuciju. U istim tim zemljama inertnost predtehnoloških i čak predburžoaskih običaja i uslova pruža jak otpor takvom nametnutom razvitku. Mašinski proces (kao društveni proces) zahtijeva poslušnost spram sistema anonimnih moći — totalnu sekularizaciju i destrukciju vrijednosti i institucija čija desentifikacija

224

jedva da jc otpočela. Može li se, s dovoljno razloga, pretpostaviti da će, pod udarom dva velika sistema totalne tehnološke administracije, dezintegracija ovog otpora proteći u liberalnim i demokratskim formama? Da li nerazvijene zemlje mogu učiniti historijski skok iz predtehnološkog u posttehnolosko društvo u kome ovladani tehnološki aparat može pružiti bazu za genuinu demokraciju? Naprotiv, veći su izgledi da će razvoj, nametnut tim zemljama, dovesti do perioda totalne administracije, oštrijeg i krućeg od onog koji prolaze razvijena društva koja mogu graditi na ostvarenjima liberalističkog razdoblja. Da sumiramo: zaostala područja će, vjerovatno, podleći ili jednoj od različitih formi neokolonijalizma, ili više-manje terorističkom sistemu prvobitne akumulacije.

No, izgleda da je moguća još jedna alternativa.231 Ako industrijalizacija i uvođenje tehnologije u zaostale zemlje naiđu na jak otpor autohtonih, tradicionalnih načina života i djelatnosti — otpor koji nije napušten čak pri vrlo opipljivim izgledima na bolji i lakši život — da li bi ta pred-tehnološka tradicija, sama po sebi, mogla postati izvor pro-gresa i industrijalizacije?

Takav autohtoni progres bi zahtijevao planiranu politiku koja bi, umjesto nametanja tehnologije na tradicionalne načine života i djelatnosti, ove proširila i poboljšala na njihovim vlastitim osnovama eliminirajući tiranske i eksploatatorske snage (materijalne i religiozne), koje su tradicionalne forme onesposobile za osiguranje razvoja humanog života. Društvena revolucija, agrarna reforma i reduciranje nataliteta bili bi preduslovi, no, ne bi označili industrijalizaciju po uzoru razvijenih društava. Autohtoni progres izgleda zaista moguć u područjima u kojima su prirodna bogatstva, ako su oslobođena od zahvata ugnjetavanja, još uvijek dostatna za human život, a ne samo za opstanak. A gdje to nisu, ne bi li mogla biti pospješena postepenom i djelomičnom pomoći tehnologije — u okvirima tradicionalnih formi?

U tom slučaju, postat će predominantni uslovi koji ne egzistiraju ni u starim ni u industrijski razvijenim društvima (i nikad nisu u njima postojali). — Naime, »neposredni proizvođači« bi imali šansu da vlastitim radom i u slobodnom vremenu kreiraju svoj vlastiti progres, da ga procijene i usmjere. Samoodređenje bi teklo iz osnove, rad neophodan za opstanak bi sr transecndirao prema radu za zadovoljenje ljudskih potreba.

Čak i u ovim apstraktnim pretpostavkama moramo uvažiti brutalnu ograničenost samoodređenja. Jedva se može i zamislili revolucija kao spontana akcija — revolucija koja bi injicirala ukidanje mentalne i materijalne eksploatacije i izgradila pretpostavke za novi razvoj, štaviše, autohtoni progres pretpostavlja promjenu u politici dvaju velikih industrijskih blokova moći koji danas oblikuju svijet —

231 U vezi s ovim aspektom pogledaj vanredne knjige Renea Dumonta, naročito Terres vivantes; Paris, Plon. 1961.

225

napuštanje neokolonijalizma u svim njegovim formama. Za sada ništa ne indicira takvu promjenu. Država prosperiteta / ratne angažiranosti

Kao rezime proizlazi: izgledi sputavanja promjene, koje pruža politika tehnološkog racionalitcta, ovise o mogućnostima države prosperiteta. Izgleda da je ta država u stanju da podiže standard života kojim se upravlja. Ova sposobnost je inherentna u svim razvijenim industrijskim društvima u kojima tehnički aparat kao predominantni tok zbivanja — uspostavljen kao odvojena sila nad čovjekom i iznad njega — ovisi, u svom funkcioniranju, o intenziviranom razvoju i ekspanziji produktivnosti. U takvim uslovima opadanje slobode i opozicije nije pitanje moralne i intelektualne pokvarenosti i korupcije. To je objektivan društveni proces utoliko što su proizvodnja i raspodjela sve veće količine dobara i usluga u kolotečini racionalnog tehnološkog odnosa.

No, država prosperiteta je, uza svu svoju racionalnost, država neslobode jer je njeno totalno upravljanje sistematsko ograničenje (a) »tehnički« dostupnog slobodnog vremena232; (b) količine i kvaliteta dobara i usluga »tehnički« dostupnih za podmirenje vitalnih potreba čovjeka; (c) inteligencije (svjesne i nesvjesne) kadre da razumije i realizira mogućnosti samoodređenja.

Kasno industrijsko društvo je više uvećalo nego što je reduciralo nužnost parazitskih i alijeniranih funkcija (ako ne za pojedinca, ono za društvo kao cjelinu). Trgovačka propaganda, dobra reputacija, indoktriniranje, planirano zastarjevanje nisu više neproduktivni rashodi, već elementi osnovnih proizvodnih troškova. Da bi bila efikasna, takva proizvodnja društveno potrebne suvišnosti zahtijeva kontinuiranu racionalizaciju — beskompromisno iskorištavanje tehničkih otkrića i znanosti. Na osnovu toga je dizanje životnog standarda, tada kad je već prevladana određena razina zaostalosti, gotovo neizbježan nusprodukt politički manipuliranog industrijskog društva. Porast produktivnosti rada, ne isključujući širenje raznolikosti proizvodnje, stvara uvećanje viška proizvoda koje dozvoljava sve jaču konzumaciju bilo da je taj višak proizvoda privatno ili centralizirano prisvajan i distribuiran. Sve dok dominira ova konstelacija, ona reducira upotrebnu vrijednost slobode. Nema razloga da se insistira na samoodređenju ako je život kojim se upravlja udoban i čak »dobar«. To je racionalan i materijalan osnov unificiranja suprotnosti, jednodimenzionalnog političkog ponašanja. Tako su sputane transcendirajuće političke snage unutar društva, pa mogućnost kvalitativne promjene preostaje jedino izvana.

Jedva se može i zamisliti odbacivanje države prosperiteta u ime apstraktnih ideja slobode. Gubitak ekonomskih i političkih sloboda, koje su realne tekovine prethodna dva stoljeća, može izgledati neznatna šteta u državi sposobnoj da zaštiti život kojim upravlja i da ga učini

232 „Slobodnog“ vremena a ne "dokolice“ - (leisure lime) jer ona prosperira u razvijenom industrijskom društvu, no, neslobodna je utoliko što njome upravlja biznis i politika.

226

komfornim233. Ako su ljudi u tolikoj mjeri zadovoljeni potrošnim dobrima i servisima koje im pruža upravni aparat da se osjećaju sretni, zašto bi insistirali na drugačijim institucijama za drugačiju proizvodnju drugačijih dobara i servisa? Nadalje, ako su ljudi preduvjetovani u tom smislu da potrošna dobra, koja ih zadovoljavaju, takođe uključuju misli, osjećaje, aspiracije, zašto da oni žele da sami za sebe misle, osjećaju i maštaju? Istina, materijalne i mentalne robe koje se nude mogu biti loše, suvišne, ništavne — no duh i znanje ne govore protiv zadovoljenja potreba.

Kritika države prosperiteta s pozicija liberalizma i konzervativizma (bez ili s prefiksom »neo«) počiva, s obzirom na svoje važenje, na postojanju upravo onih ttslova koje je nadmašila država prosperiteta — naime, na nižem stupnju društvenog bogatstva i tehnologije. Odiozni aspekti ove kritike pokazuju se u borbi protiv opsežnog socijalnog zakonodavstva i adektavnih troškova vlade za sve druge službe osim vojne odbrane.

Optužba ugnjetavačkih sposobnosti države prosperiteta služi, tako, zaŠtićivanju ugnjetavačkih obilježja društva koje prethodi državi prosperiteta. U najrazvijenijem stadiju kapitalizma to prevladano društvo je sistem pluralizma u kome međusobno konkurentske ustanove koincidiraju u solidariziranje moći cjeline nad pojedincem. Pa ipak je za pojedinca, kojim se upravlja, pluralistička administracija daleko bolja od totalne. Jedna institucija ga je mogla zaštititi protiv neke druge; neka pojedinačna organizacija je mogla ublažiti udar druge; moglo je biti kalkulirano izbjegavanje i ponovno zadobivanje balansa. Vladavina zakona, bez obzira koliko ograničenog, još uvijek pruža neizmjerno veću sigurnost nego vladavina iznad zakona ili bez njega.

No, s obzirom na predominantne tendencije, moramo postaviti pitanje: ne ubrzava li pluralistička forma organizacije društva destrukciju pluralizma? Razvijeno industrijsko društvo je, odista, sistem kontrabalansirajućih snaga. Te snage se međusobno poništavaju u višem jedinjenju — u zajedničkom interesu da brane i proširuju postojeću poziciju, da se bore protiv povijesnih alternativa, da zapriječe kvalitativnu promjenu, Snage u kontrabalansu ne uključuju one snage koje se suprotstavljaju cjelini234. One nastoje da postojeće u cjelini učine imunim protiv negacije, kako iznutra tako i izvana; vanjska politika blokiranja prevladavanja postojećeg javlja se kao proširenje istosmjerne unutarnje politike.

Stvarnost pluralizma postaje ideološka, varljiva. On više proširuje nego što reducira manipuliranje i koordinaciju, izvodi sudbonosnu integraciju više nego što joj sc suprotstavlja. Slobodne institucije se natječu s autoritarnim u tome da neprijatelja učine đavolskom snagom unutar sistema. Ova đavolska snaga stimulira rast i inicijativu, i to nc na osnovu značaja i ekonomskog prodora »sektora« obrane, već na 233 Pogledaj str.22 234 Za kritičku i realističku ocjenu Galbraitliove ideologijske koncepcije pogledaj Eari Laiham „The Body Politic of the Corporation“, u E. S . Mason T h e C o r p o r a t i o n in M o d e r n S o c i e t y , Cambridge: Harvard University Press, 1959. sir. 223, 235. i dalje.

227

osnovu toga što društvo kao cjelina postaje odbrambeno društvo. Jer, neprijatelj je permanentan. On nije u izvanrednim situacijama, već u toku normalnog stanja stvari. On prijeti u vrijeme mira koliko i u ratu (a možda i više nego za vrijeme rata). Tako on biva ugrađen u sistem kao koheziona snaga.

Ni rast produktivnosti, kao ni visok životni standard ne ovise o prijetnji izvana, ali ovisi njihovo iskorištavanje za sputavanje društvene promjene i perpetuiranje sužanjstva. Neprijatelj je zajednički nazivnik za sve što se čini ili ne čini. On nije identičan s postojećim komunizmom ili postojećim kapitalizmom — on je, u oba slučaja, sablast oslobođenja.

Još jedanput: besmislenost cjeline oslobađa krivnje pojedine ludosti i preokreće zločine protiv čovječanstva u racionalan pothvat. Kad su ljudi, prikladno stimulirani javnim i privatnim autoritetima, spremni na živote totalne mobilizacije, oni su razboriti nc samo radi prisutnog neprijatelja već, također, radi investicija i mogućnosti uposlenosti u industriji i razonodi. Postaju smislene čak i najluđe kalkulacije: preferira se uništenje pet miliona spram uništenja deset milio-na, dvadeset miliona itd. Beznadno je dokazivati da civilizacija, koja svoju odbranu opravdava takvim kalkulima, proklamira svoj vlastiti kraj.

U takvim uslovima čak i postojeće slobode i pribježišta padaju unutar organizirane cjeline. Ublažava li konkurencija, ili intenzivira, na današnjem stupnju dirigiranog tržišta, trku za veću i bržu prođu i zastarijevanje? Natječu li se političke partije u pacifikaciji ili u jačoj i skupljoj vojnoj industriji? Da li proizvodnja »obilja« stvara, ili odgađa, zadovoljenje još neispunjenih vitalnih potreba? Ako su ove prve mogućnosti alternativa istinske mogućnosti, tad suvremena forma pluralizma ojačava tendenciju sputavanja kvalitativne promjene i tako sprečava, a nc nagoni na »obrat« samoodređenja. Demokracija se pokazuje kao najefikasniji sistem dominacije.

Skica države izobilja, ocrtane u prethodnim poglavljima, skica je povijesne igre između organiziranog kapitalizma i socijalizma, sužanjstva i slobode, totalitarizma i sreće. Mogućnost države izobilja je dovoljno indicirana predominantnim tendencijama tehničkog progresa i dovoljno ugrožena eksplozivnim snagama. Najmoćnija je, svakako, opasnost da se pripremanje za totalan nuklearni rat može okrenuli u realizaciju: zastrašivanje služi, takođe, obeshrabrenju napora da sc eliminira potreba zastrašivanja. U zbivanju su prisutni i drugi činioci koji mogu zapriječiti ugodno povezivanje totalitarizma i srećnosti, manipuliranja i demokracije, heteronomije i autonomije — ukratko, perpetuiranje unaprijed zasnovane harmonije između organiziranog i spontanog ponašanja, preduvjetovane i slobodne misli, korisnosti i uvjerenja.

Čak i najorganiziraniji kapitalizam zadržava društvenu potrebu privatnog prisvajanja i raspodjele profita kao regulatora ekonomije. To jest, on kontinuirano povezuje realiziranje općih interesa i posebnih ovlaštenih interesa. Tako je kapitalizam i nadalje suočen s konfliktom

228

između rasta potencijala za pacifikaciju borbe za opstanak i nužnost da se ta borba intenzivira; između progresivnog »ukidanja rada« i potrebe da se očuva rad kao izvor profita. Ovaj konflikt perpetuira nehumanu egzistenciju onih koji sačinjavaju ljudsku bazu društvene piramide — autsajdera i siromaha, nezaposlenih i nezapošljivih, progonjenih obojenih rasa, obitavalaca zatvora i mentalnih institucija.

Neprijatelji izvana, zaostalost i naslijeđe terora u suvremenim komunističkim zemljama perpetuiraju okrutnošću obilježeno »dostizanje i prestizanje« postignuća kapitalizma. Time ojačava prioritet sredstava pred ciljem — prioritet koji bi mogao biti slomljen samo ako se ostvari pacifikacija — a kapitalizam i komunizam nastave takmičenje bez vojne sile, u sveobuhvatnim razmjerima i posredstvom sveobuhvatnih institucija. Pacifikacija bi značila nastajanje genuine Svjetske ekonomije — smrt države nacije, nacionalnog interesa, nacionalnog biznisa skupa s njihovim internacionalnim savezima. Upravo protiv te mogućnosti je sadašnji svijet mobiliziran:

»Ignorancija i nesavjesnost vladaju u tolikoj mjeri da nacionalizam i nadalje cvjeta. Ni naoružanje ni industrija dvadesetog stoljeća ne dozvoljavaju 'otadžbinama' da osiguraju svoju bezbjednost i svoju egzistenciju osim posredstvom organizacija na kojima je težište ekonomskih i vojnih pitanja u svjetskim razmjerima. No, na Istoku, kao ni na Zapadu, kolektivna uvjerenja se ne adaptiraju stvarnoj promjeni. Ve-like sile oblikuju svoja 'carstva' ili popravljaju njihovu arhitekturu ne prihvaćajući, pri tome, promjene u ekonomskom i političkom režimu koje bi dale efikasnost i sadržaj ovoj ili onoj koaliciji«, i

»Izigrane od sirane nacije i od klase, mase, koje stradaju, svugdje su uključene u okrutnost konflikta. Tu su njihovi jedini neprijatelji gospodari koji znalački iskorištavaju mistifikacije industrije i moći.

Sporazumijevanje moderne industrije i teritorijalne moći jest defekt, zbiljskiji od kapitalističkih i komunističkih institucija i struktura, koji nikakva nužna dijalektika neće nužno odstraniti.«235 Odlučna međuovisnost jedina dva »vrhovna« društvena sistema u suvremenom svijetu izražava činjenicu da je sukob između progresa i politike, čovjeka i njegovih gospodara postao totalan. Kad se kapitalizam sreta s izazovom komunizma, susreće on svoje vlastite mogućnosti: spektakularan razvoj svih proizvodnih snaga nakon podređivanja privatnih interesa stvaranja profita, koji koče takav razvoj. I komunizam u susretu s izazovom kapitalizma nalazi svoje vlastite mogućnosti: spektakularan komfor, slobode, olakšanje životnih tegoba. Oha sistema su te mogućnosti iskrivila tako da se one jedva raspoznaju, i, u oba slučaja, razlog je, u posljednjoj instanci, isti: borba protiv načina života koji bi raščinio bazu za dominaciju. 235 Francois Perroux,loc.cit.,vol.III, str.631-632,633

229

Jirgen Habermas SAZNANJE I INTERES

Vilfridu Berghanu (1930—1964) nezaboravnom prijatelju

PREDGOVOR

Ja preduzimam istorijski usmeren pokušaj rekonstrukcije novijeg pozitivizma s namerom da sistematski analizujem povezanost saznanja i interesa. Ko prati proces razgradnje teorije saznanja, proces koji iza sebe, na njenom mestu ostavlja teoriju nauke, taj prelazi napuštene stupnjeve refleksije. Ponovni hod tim putem iz perspektive okrenute prema polaznoj tački može pomoći da se povrati zaboravljeno iskustvo refleksije. Kad refleksiju poričemo, onda je to pozitivizam.

Analiza povezanosti saznanja i interesa treba da podrži tvrdnju da je radikalna kritika saznanja moguća samo kao teorija društva.

230

Ova ideja je implicirana u Marksovoj teoriji društva, mada nju ne podrazumevaju ni Marks ni marksisti. Ipak objektivnu povezanost, u kojoj se odvija filozofski razvitak od Hegela do Ničea, ja sam nisam istraživao i ograničio sam se na to da imanentno propratim kretanje misli. Sledi ova konzekvencija: samo po cenu diletantizma mogao bih prethodno ući u teoriju društva, te sam pristup k njoj želeo najpre da steknem posredstvom samorefleksije nauke.236 U tom pravcu učinjen je prvi korak. Stoga ovo istraživanje ne može polagati pravo na nešto više od jednog uvoda.

Sistematska stanovišta koja ga vode izložio sam najpre u svome Frankfurtskom pristupnom predavanju u junu 1965.237 Odeljak o pozitivizmu, pragmatizmu i istorizmu upućuje na Hajdelberška pre-davanja iz zimskog semestra 1963—1964. Bez razgovora sa Kerlom-Otom Apelom, koji se protežu unazad do studentskih dana, bez njegovih podsticaja i bez njegovog protivrečenja, ova koncepcija ne bi dobila, svoj sadašnji oblik.238

U ovoj koncepciji psihoanaliza kao primer zauzima važno mesto. Čini mi se dopušteno da izjavim da se moje znanje ograničava na studiju Frojdovih spisa; na praktična iskustva analize ne mogu se osloniti. Međutim, mnogo sam naučio iz rasprava sa saradnicima Instituta Sigmund Frojd, koje su se održavale sredom, pod vodstvom Aleksandra Mičerliha. Obavezan sam na zahvalnost Alfredu Lorenceru što mi je omogućio uvid u rukopis svog istraživanja o metodološkoj ulozi razumevanja u psihoanalizi, koje se nalazi pred završetkom. Tom istra-živanju zahvaljujem više podsticaja nego Što sam preko upućivanja mogao označiti.

J. H. Frankfurt, aprila 1968

I KRIZA KRITIKE SAZNANJA Kad bi se filozofska diskusija novog veka htela rekonstruisati u 236 Jedan predlog interpretacije za analizu društvene povezanosti, u kojoj je pozitivizara nastao, a danas preuzeo ideološku funkciju, sadrži moj za Herberta Markuzea određen članak: Technik und Wissenschaft als 'Ideologie', editlon Suhrkamp, 287 ( Tehnika i nauka kao 'ideologija', izdanje Surkamp, 287 ). 237 "Erkenntnis und lnteresse", im Tcchnik und Vitssenschaft als „Ideologie", edition Suhrkamp, 257. 238 Drugi lom G. Radnickog ( G. Radnitsky ) ( Contemporary Schools of Metascience, Goteborg, 1968 ) bavi se „hermeneutičko-dljalektičkim začetkom"; tu su prihvaćene teze koje upućuju na Adornove, Apelove i moje radove, a obrađene su na podlozi analitičke teorije nauke. Pošto se ta publikacija pojavila tek po dovršenju mog rukopisa, to na mnoge dodirne tačke mogu da uputim samo paušalno.

231

obliku jedne sudske rasprave, ova bi bila sazvana da odluči o ovom jedinom pitanju: kako je moguće pouzdano saznanje. Tek je XIX vek skovao reč teorija saznanja; stvar koja se tako restrospektivno naziva jeste stvar novije filozofije uopšte, u svakom slučaju, do početka XIX veka. Napor svojstven kako racionalističkom, tako i empirističkom mišljenju usmerio se podjednako na metafizičko ograničavanje područja objekta i logičko-psihološko opravdavanje važenja prirodne nauke, obeležene formalizovanim jezikom i eksperimentom. Naravno, koliko god da je nova fizika koja je strogost matematičkog oblika tako efikasno sjedinila s obiljem zauzdane empirije, bila uzor jasnog i razgovetnog znanja, ipak se moderna nauka nije poklapala sa saznanjem uopšte. Položaj filozofije prema nauci u onoj epohi okarakterisan je upravo time što jedno nezbunjeno filozofsko saznanje tek priznaje legitimno mesto nauci. Teorije saznanja se nisu ograničavale na objašnjenje iskustveno – naučnog saznanja – one nisu prelazile u teoriju nauke. Tako je to bilo čak i onda kad je oko problema mogućeg saznanja već organizovana novovekovna metafizika i sama dovedena u sumnju. I Kant, čijim je transcendentalno-logičkim postavljanjem pitanja teorija saznanja tek došla do svesti o sebi samoj, i time ušla u sebi svojstvenu dimenziju, zahteva suvereni položaj umskog saznanja prema nauci. Niti se kritika saznanja odnosi na sistem saznajnih moći, u koji su praktični um i reflektujuća moć suđenja, razume se, isto tako uključeni kao i sama kritika — tj. na teorijski um, koji se dijalektički može osvedočiti ne samo u svoje granice nego i u svoju sopstvenu ideju. Obuhvatna racionalnost uma, koji sebi postaje providan, nije se još zgrčila u zbir osnovnih metodoloških stavova. Tek metakritika, kojoj se kritika saznanja podvrgava putem nepopustljive samoreflekšije, tek Hegelova kritika Kantovog transcendentalno-logičkog postavljanja pitanja vodi do paradoksnog rezultata da filozofija svoj položaj prema nauci ne samo menja, nego ga uopšte napušta. Stoga bih želeo da zastupam tezu da posle Kanta nije filozofski nije više bila ozbiljno shvaćena. Teorijski - saznajno, a to znači: kao jedna kategorija mogućeg saznanja, nauka se, naime, može shvatiti samo dok se saznanje ne izjednači ni zaneseno s apsolutnim znanjem jedne velike filozofije niti slepo sa scientističkom samorazumljivošću faktičkog područja istraživanja. U oba slučaja zatvara se dimenzija u kojoj se teorijsko - saznajni pojam nauke može izgraditi, dakle, u kojoj se taj pojam nauke može objasniti i legitimisati iz horizonta mogućeg saznanja. Naspram apsolutnog znanja naučno saznanje nužno mora izgledati kao bornirano; kao jedini zadatak tada ostaje kritičko ukidanje granica pozitivnog znanja. Na drugoj strani gde uopšte nedostaje pojam saznavanja, koji važeća nauka transcenduje, kritika saznanja rezignirano prelazi u teoriju nauke; ova se ograničava na pseudonormativno regulisanje uspostavljenog istraživanja. Položaj fiIozofije prema nauci, koji je nekada mogao biti označen imenom

232

teorija saznanja, bio je istanjen kretanjem same filozofske misli: filozofiju je iz tog položaja bila istisla filozofija. Od tada je teoriju saznanja morala zameniti jedna metodologija bez filozofske misli. Jer, teorija nauke, koja je od sredine XIX veka primila nasleđe teorije saznanja, jeste metodologija koja se bavi scijentističkim samorazumevanjem naukâ. 'Scijentizam' označava veru nauke u sebe samu, naime, ubeđenje da nauku više ne možemo shvatiti kao jedan oblik mogućeg saznanja, nego saznanje moramo identifikovati s naukom. Pozvtivizam, koji s Kontom stupa na poprište, služi se elementima kako empirističke, tako i racionalističke tradicije da bi veru nauke u njeno isključivo važenje, umesto da je promisli [reflektuje] naknadno učvrstio, i da bi na osnovu te vere razjasnio strukturu nauka. Noviji pozitivizam je taj zadatak savladao sa znatnom tananošću i s neospornim uspehom. Stoga, svaka rasprava o uslovima mogućeg saznanja danas mora se nadovezati na stanje koje je obradila analitička teorija nauke. Mi se ne možemo neposredno vratiti na dimenziju teorijsko-saznajnog istraživanja — koju pozitivizam svakako nepromišljeno preskače, zbog čega je on u celini pao iza stepena refleksije koji označava Kant. U svakom slučaju, izgleda mi da je obavezna analiza odnosa u kojima je nastala pozitivistička doktrina, pre nego što bismo mogli da nadovežemo sadašnju raspravu; jer buduće sistematsko istraživanje os-nove interesa naučnog-saznanja ne može apstraktno da obnovi teoriju saznanja, nego može jedino da se vrati na dimenziju koju je radikalnom samokritikom teorije saznanja najpre Hegel otvorio, ali je onda opet zatvorio. Hegel je protiv Kanta fenomenološku samorefleksiju saznanja mogao da pokaže kao nužno radikalizovanje kritike saznanja; ali on je nije -— preokupiran pretpostavkama filozofije identičnosti — kako ja mislim, konzekventno sproveo. Marks, čiji je istorijski materijalizam tek iziskivao put Hegelove samorefleksije, pogrešno je shvatio svoj sopstveni koncept, pa je ( stoga dovršio razgradnju teorije saznanja. Tako je pozitivizam mogao zaboraviti isprepletenost metodologije nauka s objektivnim procesom formiranja ljudskog roda i na osnovu toga što je zaboravio i potisnuo podići apsolutizam čiste metodologije. 1. Hegelova kritika Kanta: radikalizovanje ili ukidanje teorije saznanja

Hegel je fenomenološkom samorefleksijom duha odstranio posao teorije saznanja. On je 'fenomenologiju duha' započeo argumentom koji se ponavlja i u kasnijim vezama.239 Kriticizam zahteva da se subjekt koji saznaje, pre nego što se poveri svojim upravo stečenim saznanjima, 239 Upor. Vorlesungen uber die Geshichte der Philosophie, Bd. III, Ausg. Glockner Bd. XIX, S. 555 ff ( naš prevod: Istorija filozofije III, Bgd., Kultura, 1964., str.433 ff. ); Enzyklopadie 1830.§ 10, ed. Nicolin u. Poggeler, S. 43 ff ( naš prevod: Enciklopedija filozofijskih znanosti, Sarajevo, „Veselin Maleša, 1965., primedba .§ 10, str.41 )

233

osveđoči u uslove za njega načelno mogućeg saznanja. Tek pomoću pouzdanih kriterijuma važenja naših sudova možemo ispitati da li smemo da budemo uopšte sigurni u svoje znanje. Ali, kako bi se pre saznavanja mogla kritički istražiti moć saznanja, kad i sama ova kritika mora polagati pravo na to da bude saznanje?

„Zahtev je, dakle, ovaj: treba sazanati moć saznanja pre nego što se

saznaje; to je isto kao hteti plivati pre nego što se uđe u vodu. Samo istraživanje moći saznanja je saznanje, moć saznanja ne može doći do onoga do čega želi doći, jer ona sama jeste to“...240

Svaka konzekventna teorija saznanja od početka se upliće u taj krug; on se ne može izbeći time što kritika polazi od pretpostavki koje privremeno ostavlja neproblematičnim, ali ih načelno može problematizovati. Taj put „problematičnog postupka", koji je svojevremeno izabrao Rajnhold, u metodološkim stvarima i danas preporučuju pozitivisti; ne mogu se, tako se argumentiše, u isto vreme problematizovati sve odredbe; niz pretpostavki, koje uvek određuju sistem odnosa jednog istraživanja, moraju u toku tog istraživanja biti ostavljene kao neproblematične. Bilo koje ponavljanje tog postupka treba da pruži dovoljnu garanciju za to da načelno sve pretpostavke mogu biti stavljene u pitanje. Izbor, prvog sistema, odnosa i redosled daljih istraživačkih koraka ostaju, naravno, proizvoljni. Radikalna sumnja je isključena, jer taj postupak počiva na jednom konvencionalizrmi, koji isključuje mogućnost zasnovanosti svojih osnovnih stavova. Ali teorija saznanja prema svom filozofskom zahtevu jeste poduhvat koji je usmeren na celinu; kod nje je u pitanju kritičko opravdavanje uslova mogućeg saznanja uopšte. Ona se ne može odreći radikalnosti, a to znači: bezuslovnosti sumnje. Metodički smisao njene nastrojenosti preobratio bi se u svoju suprotnost, kad bi ona dopustila da se kritika unapred veže za uslove, dakle, kad bi dopustila da važe pretpostavke koje kritiku saznanja, — ne budući i same podvrgnute oblicima kritike saznanja, — tek treba da omoguće. Pošto teorija saznanja,: sa svojim zahtevom za samozasnovanošću i poslednjom zasnovanošću, prima nasleđe filozofije porekla, za nju je strategija bespretpostavnog početka neoporeciva.241

2. Marksova metakritika Hegela: sinteza posredstvom društvenog rada

U poslednjem od svojih ekonomsko-filozofskih rukopisa iz pariškog vremena (1844) Marks sebi razjašnjava Fenomenologiju duha242; on se pre svega bavi zaključnim odeljkom o apsolutnom znanju. Marks sprovodi strategiju da prikazivanje pojavljujuće svesti oslobodi

240 Gesch. d. Phil., a.a. O. S. 555 f ( naš prevod: Istorija filozofije, navedeno mesto, str.433 ) 241 T.W. Adorno, Zur Metakritik der Erkenntnistheorie, Stuttg., 1956, Einleitung, bes.S. 14 ff. 242 Marx / Engels, Gesamtausgabe. zitiert MEGA, I, 3, Berlin 1932, S. 150 ff.

234

njegovog okvira filozofije identičnosti, da bi obelodanio u njemu skrivene elemente jedne kritike koja često već „daleko prevazilazi Hegelovo stanovište". On se pri tome poziva na §§ 381. i 384. Enciklopedije, u kojima se izvodi prelaz s filozofije prirode na filozofiju duha i izriče pretpostavka koja je unapred prećutno stavljena u osnovu Fenomenologije:

,,Duh ima za nas prirodu kao svoju pretpostavku, čija je on istina, a time i njeno apsolutno prvo. U toj istini priroda je iščezla, a duh se pokazao kao ideja koja je došla do svog bića-za-sebe. Čiji je objekt isto kao i subjekt pojam."243

Za Marksa, naprotiv, priroda je nasuprot duhu apsolutno prvo; priroda se ne može shvatiti kao ono drugo duha, koji je u svome drugom ujedno kod sebe. Jer, kad bi priroda bila duh u stanju nje-govog potpunog lišavanja, ona ne bi svoju suštinu i život, kao ukočeni duh, imala u sebi samoj, nego izvan sebe. Postojala bi unapred garancija da bi priroda uistini mogla biti samo ona koje se duh, što se iz prirode sebi vraća, refleksivno opominje.

„Spoljašnjost ovde", tako Marks komentariše Enciklopediju, r,ne treba shvatiti kao čulnost koja se ispoljava i otvara se svetlosti, čulnom čoveku; ovu spoljašnjost ovde treba uzeti u smislu lišavanja, greške, nedostatka, koji ne treba da postoji. ...Jedno ne samo za mene, u mojim očima manjkavo biće ima nešto izvan sebe što mu nedostaje. To znači njegova suština je nešto drugo nego što je ono samo. Stoga se priroda sama mora ukinuti za apstraktnog mislioca, pošto ju je on već postavio kao potencijalno ukinutu suštinu."244

Ovaj pečat filozofije identičnosti na apsolutnom znanju lomi se kad spoljašnjost prirode, kako one koja objektivno okružuje čoveka, tako i one subjektivno telesne prirode, za svest, koja sebe u njoj nalazi, nije samo prividno spoljašnja, nego prikazuje neposrednost supstrata od koga duh kontingentno zavisi. Tada je priroda pretpostavljena duhu, ali u smislu prirodnog procesa koji na isti način iz sebe istavlja prirodno biće čoveka kao i prirodu koja ga okružuje, a ne u idealističkom smislu jednog duha koji svet prirode pretpostavlja sebi kao za sebe bivstvujućoj ideji.245

Objektivnom idealizmu, koji biće-po-sebi prirode želi da učini shvatljivim kao pretpostavku apsolutnog koju subjektivni duh nije prozreo, Marks ne protivstavlja jednostavan materijalizam. U stvari, izgleda da on najpre samo obnavlja naturalizam Fojerbahove

243 Enzyklopadie. § 381 ( naš prevod: Enciklopedija filozofijskih znanasti. Sarajevo. 1965, str. 323 ). 244 MEGA, I, 3. S. 171 f ( naš prevod: Rani radovi, Zgb., 1953, str. 280 ). 245 „Otkrivanje, koje jc kao apstraktna ideja neposredan prelaz, postojanje prirode, jeste kao otkrivanje duha koji je slobodan, postavljanje prirode kao njegovog sveta: postavljanje koje je kao refleksija ujedno pretpostavljanje sveta kao samostalne prirode," Enzyklopadie, § 3&4 ( naš prevod: Enciklopedija filozofijskih znanosti, Sarajevo, 1065, str. 323—324 ).

235

antropologije.246 Nasuprot Fojerbahu, Marks svakako naglašava, pored telesnih atributa organizma zavisnog od njegove okoline ( čulnu prijemčivost, potrebitost, emocionalnost, povredljivost ), prilagodljive načine ponašanja i aktivna životna ispoljavanja 'delatnog prirodnog bića'. Ali sve dok on 'predmetnoj delatnosti' pridaje još nespecifičan smisao, da čovek kao i svaki organizam „svoj život može ispoljavati samo na stvarnim čulnim predmetima",247 Marks ostaje uhvaćen u krugu naturalističkih predstava. :

Ali već prva teza protiv Fojerbaha prevazilazi te predstave.248 Govor o čoveku kao predmetnom biću nema ovde antropološki, nego teorijsko-saznajni smisao: ,,Delatnu stranu", koju je razvio idealizam u protivstavu prema materijalizmu, treba shvatiti materijalistički. Kad Marks glavni nedostatak dosadašnjeg materijalizma vidi u tome „što se predmet, stvarnost, čulnost shvata samo u obliku objekta ili opažaja, a ne kao čulna ljudska delatnost, praksa, ne subjektivno", onda „predmetna delatnost" dobija specifični smisao konstituisanja pred-meta, koji kao predmeti prirode dele s prirodom moment bića-po-sebi, a od čovekove delatnosti nose na sebi moment proizvedene predmetnosti. Predmetnu delatnost Marks shvata, s jedne strane, kao transcendentalnu radnju; njoj odgovora izgradnja jednog sveta u "Kome se stvarnost pojavljuje u uslovima objektivnosti mogućih predmeta. S druge strane Marks onu transcendentalnu radnju vidi zasnovanu u realnim radnim postupcima. Subjekt konstitucije sveta nije transcendentalna svest uopšte, nego konkretan ljudski rod, koji pod prirodnim uslovima reprodukuje svoj život. Što taj 'proces razmene materija' uzima oblik procesa društvenog rada, zavisi od fizičke opremljenosti tog prirodnog bića i nekih konstanti njegove prirodne okoline.

Marks naziva rad jednim „od svih društvenih oblika nezavisnim uslovom čovekove egzistencije, večitom prirodnom nužnošću da bi se posredovala razmena materija između čoveka i prirode, dakle, da bi se posredovao ljudski život."249 Na antropološkom nivou priroda se razdvaja na subjektivnu prirodu čoveka i na objektivnu prirodu njegove okoline i ujedno se posreduje preko procesa reprodukcije ' društvenog rada:

„Rad je najpre proces između čoveka i prirode, proces u kome čovek svoju razmenu materija s prirodom svojim sopstvenim delanjem

246 ,,Kad stvarni telesni čovek, koji stoji na čvrstoj okrugloj Zemlji, koji udiše i izdiše sve prirodne snage, svoje stvarne predmetne suštinske snage posredstvom svog lišavanja postavlja kao tuđe predmete, onda to postavljanje nije subjekt. .. Predmetno biće . . . stvara, postavlja samo predmete, zato što je ono postavljeno preko predmeta, zato što je ono poreklom priroda... U aktu postavljanja ono, dakle, ne pada iz njegove 'čiste delatnosti' u stvaranje predmeta, nego njegov predmetni proizvod potvrđuje samo njegovu predmetnu delatnost," MEGA, I, 3, S. 160 ( naš prevod: Rani radovi, Zgb„ 1953, str. 269 ). 247 Ebd.. S- 160 (naš prevod: isto delo. str. 270). 248 Marx / Engels, Werke, Bd. 3, Berlin. 1959, S. 5 ( naš prevod: Izabrana dela u dva toma, tom II. Kultura. 1950, str. 391 ). 249 Das Kapital, Berlin 1960, Bd. I, S. 47 ( naš prevod; Kapital, I tom, Kultura, 1947, str. 10 ).

236

posreduje, uređuje i konlroliše. Prema samoj prirodnoj građi on istupa kao prirodna sila. On pokreće prirodne snage svoga tela, ruke i noge, glavu i šaku da bi prirodnu građu prilagodio obliku upotrebljivom za svoj sopstveni život.“250

Pošto se okolna priroda konstituiše kao objektivna priroda za nas jedino u posredovanju sa subjektivnom prirodom čoveka posredstvom procesa društvenog rada, rad nije samo osnovna antropološka kategorija, nego ujedno i teorijsko-saznajna. Sistem predmetnih delatnosti stvara faktičke uslove moguće reprodukcije društvenog života i ujedno transcendentalne uslove moguće objektivnosti pred-meta iskustva. Kad čoveka shvatimo pod kategorijom životinje koja proizvodi alate,251 onda time mislimo ujedno na shemu delanja i shvatanja sveta. Rad kao prirodan proces više je nego samo prirodan proces, on reguliše razmenu materija i konstituiše svet:

„Čovek nije samo prirodno biće, nego je ljudsko prirodno biće; to znači za sebe samog bivstvujuće biće, stoga rodovno biće, koje kao takvo mora sebe potvrđivati i ispoljavati kako u svom biću, tako i u svom znanju. Niti su, dakle, ljudski predmeti prirodni predmeti kako su oni neposredno dati, niti je ljudsko čulo kako je ono neposredno i predmetno, ljudska čulnost. Priroda nije ljudskom biću ni objektivno ni subjektivno neposredno adekvatno priručna."252

U materijalizmu, dakle, rad ima mesnu vrednost sinteze. Naravno, čim društveni rad shvatimo kao sintezu lišenu svog

idealističkog smisla, nastaje opasnost transcendentalno-logičkog nesporazuma. Tada kategorija rada nehotice dobija smisao životne prakse uopšte koja konstituiše svet. Ovo shvatanje javlja se naročito onda kad Marksove antropološke spise tumačimo na liniji analiza sveta života kasnog Huserla. Jedna fenomenološka igra s marksizmom odjeknula je početkom tridesetih godina u nekim radovima Herberta Markuzea,253 koji se tada još vezivao za Hajdegera. Ona je posle rata našla pristalice u Sartrovom254 uticajnom području. Danas ona preovlađuje u interpretacijama Marksa u nekim socijalističkim zemljama.255 Ali Marks nikada nije proces rada, ma koliko da je smatrao za smisleno da ga „najpre posmatra kao nezavisan od svakog određenog društvenog oblika",256 shvatao kao temelj za izgradnju invarijantnih smislenih struktura mogućih društvenih svetova života.

250 Ebd., S. 185 ( naš prevod: isto delo, str, 127 ). 251 Ebd., S. 189 ( naš prevod: isto delo, str. 129 ). 252 MEGA, I, 3. S. 162 ( naš prevod: Rani radovi, Zgb., 1553. str. 271 ). 253 Uporedi moje istraživanje; Zur Diskussion um Marx und den Marxismus ( Prilog raspravi o Marksu i marksizmu ), in.: Theorie und Praxis. Neuwied 2. Aufl. 1-967, S, 261 ff. 254 J. P. Sartre, Kritik der dialektischen Vernunft, Hamburg, 1967. 255 Reprezentativna je knjiga praškog filozofa K. Kosika, Die Dialektik des Konkreten, Ffm 1967 ( naš prevod: Dijalektlka konkretnog, Bgd., 1969 ); uporedi i radove filozofskog kruga oko časopisa „Praxis“ 1965 ff, koji izlazi u Zagrebu: uz to: G. Petrović. Marx In the Midtwentieth Centurv, Garden City, N. Y., 1967. 256 Kapital I, S. 185 ( naš prevod: Kapital, I tom, Kultura. 1947, str. 133 ).

237

Društveni rad je fundamentalan samo kao kategorija posredovanja objektivne i subjektivne prirode. On označava mehanizam istorijskog razvitka roda. Posredstvom procesa rada menja se; ne samo obrađivana priroda nego preko proizvoda rada i potrebita priroda samih subjekata koji rade, ,,S toga Marks dopunjuje citirani stav: „Priroda nije ljudskom biću ni objektivno ni subjektivno neposredno adekvatno priručna", odmah nadovezujući:

„Kao što sve prirodno mora nastati, tako i čovek ima svoj akt nastajanja, istoriju, ali koja je njemu znana, i stoga kao akt nastajanja jeste akt nastajanja koji se svesno razvija. Istorija je prava prirodna istorija čoveka."257

Pošto se životinja koja proizvodi alate od svih životinjskih rodova razlikuje oblikom reprodukcije društvenog rada, to se ljudski rod ne karakteriše invarijantnom prirodnom ili transcendentalnom op-remljenošću, nego jedino mehanizmom očovečivanjanja. Rodovno-istorijski pojam 'suštine čoveka' raskrinkava na isti način kao privid kako antropologiju, tako i transcendentalnu filozofiju. Nasuprot nestalnim momentima pojedinačnih radnji, produkcije i zadovoljavanja, iz radnih procesa proizlazi, kao što je već Hegel posmatrao na alatima, nešto opšte što se nagomilava u proizvodne snage. Pošto ta stalna produkcija, nagomilane proizvodne snage sa svoje strane menjaju svet, u okviru koga se subjekti odnose prema svojim predmetima, ne može postojati neka čvrsta suština roda niti kao transcendentalni životni oblik niti u empirijskom vidu nekog biološki uslovljenog osnovnog kulturnog uzorka:

„Ovaj zbir proizvodnih snaga, kapitala i društvenih oblika saobraćanja, koji svaki pojedinac i svaka generacija zatiče kao nešto dato, jeste realna osnova onoga što filozofi zamišljaju kao 'supstanciju' i 'čovekovu suštinu', onoga što su veličali i osporavali.. ."258

Kad Marks u istoriji industrije, dakle, u razvitku sistema društvenog rada razaznaje „otvorenu knjigu ljudskih suštinskih snaga, čulno datu ljudsku psihologiju",259 onda on nema na umu empirijsku povezanost, nego istorijsku povezanost konstitucije. Stupnji pojavljujuće svesti određeni su transcendentalnim pravilima shvatanja sveta i delanja. U tom okviru 'objektivna priroda' je uvek data za određeni društveni subjekt. Ali sam taj okvir istorijski se menja u zavisnosti od 'subjektivne prirode", koja se sa svoje strane oblikuje preko rezultata društvenog rada. Tu se doslovno ima u vidu čuveni stav da je formiranje pet čula posao cele dosadašnje svetske istorije. Materijalističko istraživanje istorije usmereno je na kategorije društva, koje u istoj meri određuju realni životni proces kao i transcendentalne uslove konstitucije svetova života.

257 MEGA, I, 3, S. 162 ( naš prevod: Rani radovi, Zgb., 1953, str. 271 ). 258 Deutsche Ideologie, Werke Bd. 3, S. 38 ( naš prevod: isto delo, str. 305 ). 259 Okonom. philos. Manuskr., MEGA. I. 3, S. 121 ( naš prevod; lsto delo. str. 234 ).

238

U protivstavu prema Hegelu iz Fenomenologije Marks je ubeđen da samorefleksija svesti nailazi na strukture koje leže u osnovi društvenog rada i u njima otkriva sintezu predmetno delatnog prirodnog bića čoveka s prirodom koja ga objektivno okružuje. Ovu sintezu Marks nije doveo do njenog pojma, ona mu manje-više nejasno lebdi pred očima. Sam pojam sinteze bio bi mu sumnjiv, mada prva teza o Fojerbahu upravo sadrži uputstvo da se uči od idealizma ukoliko on shvata delatnu stranu procesa saznanja. Pa ipak, na osnovu nagoveštenja možemo ekstrapolirati kako treba misliti društveni rad kao sintezu čoveka s prirodom. U taj materijalistički pojam sinteze moramo se osvedočiti, ako želimo da shvatimo da se kod Marksa, doduše, nalaze svi elementi za jednu kritiku saznanja radikalizovanu posredstvom Hegelove kritike Kanta — ali po tom ipak nisu spojeni tako da bi se izgradila jedna materijalistička teorija saznanja.

Sinteza u materijalističkom smislu razlikuje se od pojma koji je razvijen u idealističkoj filozofiji Kanta, Fihtea i Hegela najpre time što ona ne proizvodi logičku povezanost. Ona nije delo neke trans-cendentalne svesti, nije postavljanje nekog apsolutnog Ja ili kretanje nekog apsolutnog duha, nego podjednako empirijsko i transcendentalno delo jednog rodovnog subjekta koji se stvara istorijski. Kant, Fihte i Hegel mogu pribeći materijalu izrečenih stavova, logičkoj formi suda: jedinstvo subjekta i predikata je paradigmatički rezultat one sinteze koja se zamišlja kao delatnost svesti, Jastva ili duha. Tako logika daje građu u kojoj su se nataložile sintetišuće radnje. Kant se nadovezuje na formalnu logiku da bi iz tablice sudova dobio kategorije razuma; Fihte i Hegel nadovezuju se na trans-cendentalnu logiku, bilo da bi ( Fihte ) iz čiste apercepcije rekonstruisao delotvornu radnju apsolutnog Ja, bilo da bi ( Hegel ) iz antinomija i paralogizama čistog uma rekonstruisao dijalektičko kretanje apsolutnog pojma. Ako se, naprotiv, sinteza ne obavlja u medijumu mišljenja, nego radenja, kao što Marks smatra, onda je supstrat u kome se ona taloži sistem društvenog rada, a ne povezanost simbola. Tačka povezivanja za rekonstrukciju sintetičkih radnji nije logika, nego ekonomija. Tada ne pravilno povezivanje simbola, nego društveni životni procesi, materijalna proizvodnja i prisvajanje proizvoda daju građu na kojoj može nastati refleksija da bi učinila svesnim sintetičke radnje koje stoje u njenoj osnovi. Sinteza se više ne pojavljuje kao delatnost misli, nego kao materijalna proizvodnja. Model za prirodni proces reprodukcije društva jeste mnogo više proizvodnja prirode nego duha. Stoga kritika političke ekonomije dolazi kod Marksa na ono mesto koje u idealizmu zauzima kritika formalne logike. Marks sažeto objašnjava da je „mnogo slavljeno 'jedinstvo čoveka s prirodom' oduvek postojalo u industriji i u svakoj epohi postojalo je drukčije, prema manjem ili većem razvitku industrije, isto onako kao i 'borba' čoveka s prirodom, sve do razvitka njegovih proizvodnih snaga

239

na odgovarajućoj bazi."260 Ta sinteza posredstvom društvenog rada nije apsolutna. Tako nešto kao apsolutna sinteza može se zamisliti jedino pod pretpostavkama filozofije identičnosti. Hegelov model duha, koji sebe saznaje u prirodi kao svome drugom, kombinuje dva odnosa refleksije: naime, u samorefleksiji postavljeno odnošenje usamljenog subjekta prema sebi samom i u intersubjektivnosti postavljeno odnošenje subjekta koji u drugome saznaje i priznaje subjekt isto onako kao što i ovaj obrnuto to čini u njemu. U apsolutnoj identičnosti duha i prirode zadržan je iz prvog odnosa moment različitosti u jedinstvu isto onako kao što je iz drugog odnosa zadržan moment jedinstva u različitosti. Apsolutni duh je identičnost duha i prirode onako, kao što subjekt u samosvesti za sebe zna da je identičan sa sobom; ali u ovom jedinstvu je takođe postavljena neidentičnost duha i prirode onako kao što jedan subjekt zna da je apsolutno različit od nekog drugog subjekta. Iz toga proizlazi da se apsolutna različitost još zamišlja kao odnošenje među subjektima. Stoga se može i samo ono što identičnost duha i prirode sjedinjuje s njihovom neidentičnošću zamisliti na način one sinteze pomoću koje se ostvaruje identičnost nekog Jastva. Jedno od obaju momenata koji posreduju određuje samu kategoriju posredovanja: sinteza se još zamišlja kao apsolutna po uzoru na samorefleksiju.

Marks, naprotiv, shvata prirodu ne pod kategorijom nekog drugog subjekta, nego obrnuto, subjekt pod kategorijom neke druge prirode. Stoga on ne poima jedinstvo obojega, koje zapravo može da uspostavi samo subjekt, kao apsolutno jedinstvo. Pošto je subjekt izvorno prirodno biće, a nije, kao u idealizmu, priroda poreklom iz subjekta, jedinstvo, koje treba zahvaliti jedino delatnosti subjekta, mora ostati jedinstvo koje od strane subjekta prirodi uliva izvesno poštovanje. Oživljavanje prirode materijalistički se ne može konzekventno misliti, koliko god se sam mladi Marks i spekulativne glave u Marksovoj tradiciji ( Benjamin, Bloh, Markuze, Adorno ) osećali privučeni tim nasleđem mistike. Priroda se bez otpora ne pokorava kategorijama pod kojima se subjekt njome bavi, kao što se jedan subjekt, na osnovu uzajamnog priznanja može pokoravati razumevanju nekog drugog subjekta pod kategorijama koje su obavezne za oboje. Jedinstvo koje se između društvenog subjekta i prirode uspostavlja 'u industriji' ne može uništiti autonomiju prirode kao, ni za njenu faktičnost vezani ostatak neotklonjive tuđosti. Kao korelat društvenog rada objektivisana priroda zadržava oboje: samostalnost i spoljašnjost prema subjektu koji njome raspolaže. Njena samostalnost se manifestuje u tome što mi učimo da ovladavamo prirodnim procesima samo ukoliko im se potčinjavamo: to elementarno iskustvo nalazi se u govoru o 'zakonima' prirode koje moramo 'slušati'. Spoljašnjost prirode pokazuje se u kontingenciji njenih poslednjih konstanti: na prirodi ostaje, ma koliko mi proširivali

260 Deutsche Ideologe. Werke Bd. 3, S. 43 ( naš prevod: Isto delo, str. 311 ).

240

svoju tehničku moć raspolaganja njome, jedno sup stancijalno jezgro koje nam se ne otvara.

Proizvodni proces, uspostavljen u sistemima društvenog rada, oblik je sinteze čoveka i prirode, koji, s jedne strane, objektivnost prirode vezuje za predmetnu delatnost subjekata, ali, s druge strane, ne ukida nezavisnost njene egzistencije:

„Toliko je ova delatnost, ovaj neprekidni čulni rad i stvaranje, ova proizvodnja osnova celokupnog čulnog sveta, kakav on sada postoji, da, kad bi ona bila prekinuta ma i za jednu godinu, Fojerbah bi zatekao ogromnu pramenu ne samo u prirodnom svetu, nego vrlo brzo ne bi našao ni celokupni ljudski svet ni svoju sopstvenu moć opažanja, pa ni svoju sopstvenu egzistenciju. Pri tome svakako ostaje prioritet spoljašnje prirode, i sve se to, razume se, ne moje primeniti na prvobitne . . . ljude; ali ovo razlikovanje ima smisla samo ukoliko se čovek posmatra kao različit od prirode. Uostalom, ova priroda koja prethodi istoriji nije priroda u kojoj Fojerbah živi, nije priroda koja danas, izuzev možda na nekim australijskim koralnim ostrvima novijeg porekla, igde još postoji. . . “ 261

Marks računa s nečim takvim kao što je priroda po sebi. Ona ima prioritet pred ljudskim svetom. Ona je, naime, u osnovi radnih subjekata kao prirodnih bića isto onako kao što ulazi i u njihove radne procese. Ali, kao subjektivna priroda ljudi i kao objektivna priroda koja ljude okružuje, ona je uvek sastavni deo sistema društvenog rada, dakle, pocepana je na dva momenta istog procesa razmene materija . Mada teorijski-saznajno prirodu moramo uzeti kao nešto što po-sebi-bivstvuje, mi imamo pristup ka prirodi samo, u okviru istorijske dimenzije, koja je otvorena posredstvom procesa rada, i u kojoj se priroda u obliku čoveka posreduje sa sobom kao objektivnom prirodom, koja čini tlo i okolinu ljudskog sveta. 'Priroda po sebi' je, dakle, apstrakcija koju smo prinuđeni da mislimo; ali prirodu susrećemo samo na horizontu svetsko-istorijskog procesa formiranja roda. Kantova 'stvar po sebi' ponovo se pojavljuje pod imenom prirode koja prethodi ljudskoj istoriji. Ona ima teorijski - saznajno važnu funkciju da celokupnu prirodu zadrži kao kontingentnu i da nepomerljivu taktičnost prirode, uprkos njenom istorijskom ograničavanju na univerzalnu posredničku, vezu radnih subjekata, sačuva od idealističkog pokušaja razlaganja na prosto spoljašnje biće duha.

Sinteza posredstvom društvenog rada — tako se može rezimirati dosadašnje razmišljanje — niti uspostavlja neku logičku povezanost niti zasniva apsolutno jedinstvo čoveka i prirode. Kao u Kantovoj praosnovnoj apercepciji, u materijalističkom pojmu sinteze zadržana je različitost između forme i materije. Forme, doduše, nisu kategorije pre svega razuma, nego predmetne delatnosti; a jedinstvo objektivnosti mogućih predmeta ne uobličava se u transcendentalnoj svesti, nego u funkcionalnom krugu instrumentalnog delanja — ali data materija 261 Deutsche Ideologie. Werke Bd. 3, S. 44 ( naš prevod: isto delo, str. 31l ).

241

formira se tek u procesu rada kao i u procesu saznanja: „U svojoj proizvodnji čovek može postupati jedino onako kao i sama priroda, tj. jedino menjati oblike materije."262 Jer se proces rada predstavlja „kao formiranje, podvrgavanje objekata pod subjektivnu svrhu; preobražavanje istih u rezultate i spremišta subjektivne delatnosti."263 Međutim, ako elemente procesa rada uporedimo s elementima pro-cesa saznanja: ako, dakle, materijal rada, instrumente rada i živi rad uporedimo s materijalom oseta, kategorijama razuma i moći uobrazilje, opet se pokazuje svojstvena razlika između Kanta i Marksa. Sinteza materije opažanja pomoću moći uobrazilje dobija svoje nužno jedinstvo pod kategorijama razuma. Ta transcendentalna pravila sinteze kao čisti pojmovi razuma jesu unutrašnji i nepromenljivi inventar svesti uopšte. Sinteza materijala rada pomoću radne snage dobija svoje činjeničko jedinstvo pod kategorijama čoveka koji rukuje alatima. Ta tehnička pravila sinteze kao instrumenti u najširem smislu primaju čulnu egzistenciju i pripadaju istorijski promenljivom inventaru društava.264

Materijalistički pojam sinteze zadržava, dakle, od Kantovog pojma sinteze, s jedne strane, čvrsti okvir unutar koga subjekt formira zatečeni materijal; taj okvir je jednom za svagda utvrđen oprem-ljenošću transcendentalne svesti, odnosno opremljenošću čoveka kao životinje koja proizvodi alate. S druge strane, za razliku od Kanta, Marks računa s empirijski posredovanim pravilima sinteze, koja se opredmećuju u proizvodne snage i istorijski menjaju položaj subjekata prema prirodi koja ih okružuje.265 U Marksovoj koncepciji saznanja 262 Kapital I. a. a. O., S. 47 ( naš prevod: Kapital, I tom. Kultura, 1947, str, 10 ). 263 Grundrisse der Kritik der Politischen Okonomie, Bln. 1953. S. 389. 264 „Ona su proizvodi ljudske industrije; prirodni materijal, preobražen u organe ljudske volje nad .prirodom ili njegovog rada u prirodi. Ona su ljudskom rukom stvoreni organi ljudskog mozga; opredmećena snaga znanja." ( Grundrisse, a. a. O., S. 594 ). 265 Alfred Smit (Alfred Schmidt) je ovo primetio; ,,U sporu između Kanta i Hegela Marks zauzima posredničko mesto koje je teško lako odrediti. Njegova materijalistička kritika Hegelove identičnosti subjekta i objekta odvodi ga Kantu, ali kod njega se biće, koje nije identično s mišljenjem, ne pojavljuje ponovo kao nesaznatljiva 'stvar po sebi'. Ako je Kant pojmom 'transcendentalne apercepcije' hteo, tako reći, jednom zasvagda da pokaže kako dolazi do jedinstvenog iskustvenog sveta, Marks se, zadržavajući - Kantovu tezu o neidentičnosti subjekta i objekta, pridržava poslekantovskog uviđanja — koje ne isključuje istoriju — da subjekt i objekti stoje u uzajamno promenljivim konstelacijama, tačno onako kao što u raznim proizvodima rada ostvareno jedinstvo subjektivnog i objektivnog ujedao sadrži to da je 'srazmera između rada i prirodne materije vrlo različita'.“ ( A. Schmidt. Der Begriff der Natur in der Lehre von. Marx ( Pojam prirode u Marksovom učenju ), Ffm, 1961, S, 103: citat; Zur Kritik der Politischen Okonomie. Berlin. 1958, S. 30; naš prevod: Prilog kritici političke ekonomije. Kultura, 1956, str. 24 ). — O interpretaciji Marksovog posredničkog mesta između Kanta i Hegela. koja je u nekim tačkama slična. Interpretaciji tog posredničkog mesta kod Smita i Habermasa. uporedi: Dr Miodrag Cekić. Uloga subjekta u saznanju u nemačkoj klasičnoj i novijoj filozofiji (1781—1914), doktorska disertacija 1965. godine. Univerzitetska biblioteka, Bgd.. str. 83—87, Ovo mesto iz teze napisano je u avgustu 1362. godine. Završena teza predata je u maju 1965. godine; prema tome to mesto je napisano nezavisno od Šmita. odnosno Habermasa. Isto mesto objavljeno je u: Dr Miodrag Cekić, Gnoseološki odnos subjekta i objekta kod Hegela i Fojerbaha, Zbornik za društvene nauke Matice Srpske, Novi Sad, 1972. sv. 57, str. 25—27. — O odnosima teorijsko-saznajnih fihvatanja Kanta, Fihtea, Hegela i Marksa. o kojima je reč u celom prvom poglavlju Habermasove knjige „Saznanje i interes", uporedi već navedenu doktorsku disertaciju Dr Miodraga Cekića (str. 18—1S5), kao i sledeće njegove radove (koji su ili delovi same disertacije ili su napisani za vreme rada na

242

kantovski je invarijantni odnos roda prema okružujućoj prirodi, koji je određen funkcionalnim krugom instrumentalnog delanja — jer su procesi rada „večita prirodna nužnost ljudskog života". Uslovi instru-mentalnog delanja nastali su kontingentno u prirodnoj evoluciji ljudskog roda; ali oni u isti mah naše saznanje prirode transcendentalno nužno vezuju za interes mogućeg tehničkog vladanja prirodnim procesima. Objektivnost iskustva konstituiše se u okviru sheme shvatanja, koja je određena antropološki duboko usađenim strukturama delanja i koja je podjednako obavezna za sve subjekte koji se radom održavaju u životu. Objektivnost iskustva je, dakle, pritvrđena za identičnost jednog prirodnog supstrata, i to upravo za čovekovu telesnu organizaciju, koje je. povezana s delanjem, a ne za praosnovno jedinstvo apercepcije, koje Kant na osnovu identičnosti neistorijske svesti uopšte potvrđuje s trans-cendentalnom nužnošću. Identičnost društvenih subjekata menja se upravo s domašajem njihove tehničke moći raspolaganja. To stanovište je au fond nekantovsko. Znanje proizvedeno u okviru instru-mentalnog delanja ulazi u spoljašnje postojanje kao proizvodna snaga. Stoga se u odnosu na razvitak proizvodnih snaga podjednako menjaju kako u radnim procesima preoblikovana, civilizovanapriroda, tako i sami radni subjekti. Faktičko stanje razvitka proizvodnih snaga definiše stepen na kome svaka, generacija mora ponovo da uspostavlja jedinstvo subjekta i objekta.

Kantovski moment u pojmu sinteze posredstvom društvenog rada može hiti razvijen u jednoj instrumentalističkoj teoriji saznanja.266 Ona bi trebalo da učini svesnim transcendentalnu povezanost radnih procesa, u okviru koiih jedino postaje moguća organizacija iskustva i objektivnost saznanja sa stanovišta tehničkog raspolaganja prirodom: Kod Marksa se nalaze samo neka metodološka ukazivanja; ona su izgrađena tek u pragmatizmu, pre svega Persa267 i Djuija.268 Ali ona su dovoljna da uči- disertaciji ); Jedan vid porekla Marksove antropologije, Filozofija, 1963, br. 4, str. 83—87; Fihte i Šeling kao Marksovi prethodnici, Letopis Matice Srpske, 1966. oktobar, str. 382—393; Antropološke osnove Marksove teorije saznanja, Filozofija, 1566, br. 4. str. 565—575; Gnoseološki odnos subjekta i objekta u nemačkoj klasičnoj filozofiji od Kanta do Šelinga, Savremene filozofske teme, 1969, sv. 1—2, str. 29—59; Zur Rekonstruktion der Hegelschen Erkcenntnistheorie, Hegel-Jahrbuch 1971, Meisenhelm am Glan, 1972. S. 225—244. 266 Već je Hegel otvorio tu perspektivu, mada u polemičkoj nameri; upor. gore str. 36—37, prim. 6. 267 Upor. dole II. 5. i 6. 268 A. Smit (Schmidt) u ovoj vezi upućuje (na nav. mestu, str. 93 ) na jedan kasni Marksov rad. Die Randglossen zu Adolph Wagners Lehrbuch der politischen Okonomie ( Napomene sa strane uz udžbenik političke ekonomije Adolfa Vagnera ), cit. prema B. Fogarasi, Logik, Berlin, 1955: „Za doktrinarnog profesora odnos i veze čoveka prema prirodi od početka nisu praktične, tj. ne počivaju na radnji, nego su teorijske veze. . . Čovek stoji u vezi s predmetima spoljnjeg sveto kao sredstvima za zadovoljavanje svojih potreba. Ali ljudi uopšte ne počinju time što stoje 's predmetima spoljnjeg sveta u toj teorijskoj vezi'. Kao i sve životinje, oni počinju time što jedu. piju itd.. tj. oni ne stoje u bilo kakvoj vezi. nego su aktivno delatni, pomoću radnje prisvajaju za sebe izvesne predmete spoljnjeg sveta i na taj način zadovoljavaju svoje potrebe ( tj. oni počinju s proizvodnjom ). Usled ponavljanja tog procesa urezuje im se u mozak da su predmeti kadri da 'zadovolje' čovekove 'potrebe'. Ljudi i životinje uče da i 'teorijski' razlikuju spoljašnje predmete koji služe za zadovoljavanje njihovih potreba od svih ostalih predmeta. Na izvesnom stepenu daljeg razvitka, pošto su se u

243

ne razumljivim afirmativan odnos materijalizma prema prirodnim naukama. Jer, tehnički upotrebljivo znanje koje se stvara i isprobava u prirodno-naučnim procesima istraživanja pripada istoj kategoriji kao i pragmatičko svakodnevno znanje koje se stiče ogledom i greškom na području uspešno proverenog delanja. Marks jednom piše Kugelmanu: „Prirodni zakoni ne mogu se uopšte ukinuti. Ono što se u istorijski različitim stanjima može menjati jeste samo oblik u kome se ti zakoni sprovode."269Jedino zato što su uslovi objektivnosti mogućeg prirodno-naučnog saznanja antropološki dobro pričvršćeni za jednu invarijantnu strukturu delanja zakoniti iskazi uopšte mogu polagati pravo na univerzalno važenje. Naprotiv, istorijski promenljiv oblik zavisi od stanja proizvodnih snaga. Ovo, naime, označava ujedno stanje kumulativnog procesa učenja i time određuje uslove pod kojima nastaje novo tehničko znanje. Samo to znanje potencijalno je proizvodna snaga, koja, preko obrađene prirode povratno deluje na subjekt.

U tome se nalazi drugi, nekantovski moment u pojmu sinteze posredstvom društvenog rada. U tumačenju koje Fihte daje Kantovom pojmu praosnovnog sintetičkog jedinstva apercepcije razvijen je taj moment, naravno, uz idealističke pretpostavke.

Za Kanta se postavlja problem kako. se za konačni razum, preko čije samosvesti raznovrsnost opažanja nije eo ipso data, ostvaruje sintetičko jedin- stvo u raznovrsnosti predstava. Pod pretpostavkom da subjekt i objekt nisu identični, razumsko saznanje je moguće samo ako praosnovna sinteza razno- vrsno date predstave podvodi pod jedinstvo jedne apercepcije. Sinteza predstava obavlja se time što u tim predstavama ja sam sebi predstavljam identičnost svesti. To se odigrava u samosvesti. Da bi, dakle, dokazao mogućnost jedne saznajne moći koja je pocepana na čulnost i razum, Kant je morao da pretpostavi jednu moć koja u mojoj samosvesti sjedinjuje sve moje predstave, koje sve zajedno meni pripadaju. Mi se osvedočavamo u tu spontanu moć uobrazilje u iskustvu, koje je identično sa samim sobom. To izvođenje čiste apercepcije Fihte preokreće na glavu. On, naime, polazi od akta samosvesti kao praosnovnog transcendentalnog iskustva i od savesti koja je time apsolutna i pita se kako ovu samorefleksiju treba misliti, Fihte prelazi Kantov put u obrnutom smeru da bi dokazao identičnost Ja i Ne-Ja i tako upravo osporio pretpostavku pod kojom se Kant osetio primoran da se uzdigne do transcendentalnog jedinstva samosvesti. Po Kantu, čista apercepcija

međuvremenu umnožile i dalje razvile potrebe ljudi i njihovi načini rađenja pomoću kojih se te potrebe zadovoljavaju, ljudi daju imena celokupnim klasama tih predmeta, koje su oni na osnovu iskustva već naučili da razlikuju od ostalih predmeta spoljnjeg sveta. To jc nužan proces, pošto su oni u procesu proizvodnje, tj. u procesu prisvajanja predmeta jedan prema drugom i s pojedinačnim predmetima u stalnom radnom odnosu i takođe odmah dolaze u sukob s drugim ljudima oko tih predmeta. Jer to imenovanje je ipak samo predstavni izraz za ono što je ponovljena radnja u iskustvu preobrazila, naime, da za ljude koji već žive u izvesnim društvenim sponama - ta pretpostavka nužno sledi iz postojanja jezika — izvesni spoljnji predmeti služe za zadovoljavanje njihovih potreba." 269 Briefe an Kugelmann. Bln. 1952. S. 67. Brief von M. 7. 1868 ( naš prevod: Marks. Engels. Izabrana dela u dva toma, tom II, Kultura, 1950, str. 452 ).

244

proizvodi predstavu 'Ja mislim', koja mora biti takva da može identično pratiti sve ostale predstave, a da nju samu ne može da prati i promišlja [reflektuje] neka dalja predstava.270 Upravo tu refleksiju koja prevazilazi samosvest zahteva Fihte. Naravno, tada se pokazuje da onaj ko samog sebe želi da zamisli na radikalan način mora izaći iz dimenzije čistog mišljenja i predstavljanja i mora spontano obaviti akt samosvesti, te sa svojom egzistencijom mora i sebe stvoriti. Samosvest nije poslednja predstava, koja mora biti takva da može pratiti sve ostale predstave: to je delanje, koje se vraća u sebe samo i .tako u tom ispunjenju u isti mah čini sebe providnim — akt koji sebi u samom tvorenju postaje transparentan.

Fihte razmišlja na ovaj način: samosvest se konstituiše time što ja sebe u svim svojim predstavama zadržavam kao identično Ja i ujedno u potpunosti apstrahujem od onoga što je pomišljeno. Ali kad Ja, vraćajući se u sebe, postaje svesno sebe samog, mora već pre toga i u osnovi toga ležati jedno Ja, na koje se ono vraća. Ali tada samosvest ne bi bila izvorna, nego bi je tek trebalo izvesti iz takvog nečega kao što je Ja, dok mi ipak jedino posredstvom samosvesti možemo doći do izvesnosti o Jastvu: Jastvo je samo biće-za-sebe Jastva. Ali onda moramo zaci iza one situacije u kojoj stičemo predstavu samosvesti pomoću apstrakcije svega onoga Što ne pripada Jastvu. Jastvo moramo konstruisati u aktu same samosvesti: Jastvo jeste samo time što ono sebe samo postavlja. Ja kao samosvest ne može se poklopiti s Jastvom, prema kome, isto onako kao što je ono za sebe samo, u isti mah nastaje i jedno biće izvan njega, jedno Ne-Ja. Jastvo na koje ja samo nailazim zna za sebe upravo kao za Ja samo ukoliko je postavljeno pomoću sebe samog:

„Ti moraš pre svog sadašnjeg, do jasne svesti uzdignutog samopostavljanja misliti jedno drugo takvo postavljanje, ali koje se odigrava bez jasne svesti, na koje se sadašnje postavljanje odnosi i kojim je uslovljeno."271

Izvorno Ja postavlja Ja time što ono sebi protivstavlja jedno Ne-Ja; kao izvorno Ja nije ništa izvan ovog samog delanja koje se vraća u sebe. Ukoliko je svest uvek svest o nečemu, samosvest ostaje upravo ispod praga jasne svesti, a u svom izvršavanju ipak je prosto naprosto ono što je izvesno.272

270 Kr.d.r.V.. § 16 ( naš prevod: Kritika čistog uma, Bgd., 1932. str. 90—92 ). 271 Versuch einer neufin Darstellung der Wissenschaftslehre, Ausg. Werke, ed. Medicus Bd. 111, S. 109 ( naš prevod Odabrane filozofske rasprave, Zgb., 1956. str. 275 ); upor. D. Henrich, Fichles ursprungliche Einsicht, Ffm. 1967. 272 Filozof se osvedočava u sebe kao Jastvo time ito se prepušta aktu samosvesti: ,,On svoj akt shvata kao delanje uopšte, o kome on na osnovu svog dotadašnjeg iskustva već ima neki pojam; a kao to određeno delanje koje se u sebe vraća, kako ga on u sebi gleda: pomoću te karakteristične razlike on ga izdvaja iz sfere delanja uopšte. — Šta Je delanje, može se samo gledati, a ne iz pojmova razviti i pomoću pojmova saopštiti; ali ono što u ovom gledanju leži shvata se preko suprotnosti čistog bića" (

245

Ovo tumačenje, koje Kantovoj čistoj apercepciji sa samovoljnom konzekvencijom daje Fihte, osvetljava materijalistički shvaćenu identičnost subjekata koji učestvuju u društvenom radu. Oni sebe nalaze kao identično Ja naspram okoline, koja se identifikuje u radnim procesima, okoline koja nije Ja. Mada se transcendentalni okvir unutar koga se priroda za njih objektivno pojavljuje ne menja, identičnost njihove svesti stalno se formira u zavisnosti od istorijskog stupnja razvitka proizvodnih snaga i od okoline formirane pomoću njihove proizvodnje na tom stupnju. Svaka generacija stiče svoju identičnost samo na istorijski već formiranoj prirodi, koju ona sa svoje strane obrađuje. Sistem društvenog rada uvek je rezultat rada prošlih generacija; on stalno određuje novu „srazmeru između rada i prirodne materije". Pa ipak, sadašnji subjekt ne može ukupnost prethodnih subjekata, pomoću kojih je on u neku ruku bio „postavljen", naime, osposobljen za obračunavanje s prirodom na svome istorijski određenom nivou, posmatrati kao strani subjekt. Oni radni procesi pomoću kojih je on bio konstituisan pripadaju, naime, upravo proizvodnji, u kojoj je on sam sadržan i koju on samo nastavlja.273 Sadašnji subjekt shvata sebe u svome radu time što zna da je on sam proizveden proizvodnjom prošlih subjekata kao i sobom samim.

Društveni subjekt, koji je suočen sa svojom sredinom, vazda se prema prošlim procesima produkcije i reprodukcije odnosi u potpunosti onako kao što se Ja, suočeno sa svojim Ne-Ja, odnosi prema aktu delanja koje se u sebe vraća, delanja koje kao apsolutno Ja protivstavljanjem jednog Ne-Ja proizvodi sebe kao Ja. U svome procesu proizvodnje rod tek postavlja sebe kao društveni subjekt. Iz proizvodnje, dakle, iz one delotvorne radnje koju Marks apostrofira kao neprekidni čulni rad i stvaranje, proizlaze istovremeno određene formacije prirode, naspram kojih društveni subjekt sebe gleda, kao i proizvodne snage koje subjekt osposobljavaju da sa svoje strane preobražava zatečenu prirodu i da na tome formira svoju identičnost. Identičnost svesti, koju je Kant shvatio kao jedinstvo transcendentalne svesti, jeste radom stečena identičnost. Ona nije neposredna moć sinteze, čista apercepcija, nego akt samosvesti u smislu Fihtea. Stoga društveni subjekt dolazi u strogom smislu reči do svesti o sebi samom tek onda kad u svojoj proizvodnji, u radu kao aktu samoproizvođenja roda, uopšte primeti i za sebe zna da je proizveden „radom celokupne dotadašnje svetske istorije".

Za razliku od Fihtea, Marks, naravno, nesvesnu proizvodnju Ne-Jastva i Jastva primenjuje samo na svet istorije ljudskog roda. Faktička priroda, kako na objektivnoj, tako i na subjektivnoj sirani, ostaje kao Zweite Einl. in d.W.L., Ausg. Werke, a.a.O., Bd. III, S. 45; ( naš prevod; Odabrane filozofske rasprave, Zgb., 1956, str. 212—213 ). 273 ,,Istorija nije ništa drugo do sledovanje pojedinih generacija, od kojih svaka eksploatiše materijale, kapitale, proizvodne snage koje su joj ostavile sve prethodne generacije, i stoga, dakle, s jedne strane, pod sasvim promenjenim okolnostima nastavlja nasledenu delatnost. a. s druge strane, potpuno promenjenom delatnošću mođifikuje stare okolnosti... ." (Deutsche ldeologie. Werke Bd. 3. a.a.O.. S. 45; ( naš prevod: Rani radovi, Zgb., 1953, str. 312 ).

246

supstrat uvek pretpostavljena samom postavljanju: .„Prvobitni uslovi produkcije javljaju se kao prirodne pretpostavke,

prirodni uslovi egzistencije proizvođača. . . Ti prirodni uslovi egzistencije, prema kojima se on odnosi .. kao prema anorganskom telu, koje pripada njemu samom, i sami su dvostruki: 1. subjektivne i 2. objektivne prirode. On sebe nalazi kao člana porodice, roda, plemena itd.," koji onda mešanjem i protivstavljanjem s drugima dobijaju istorijski različit oblik; i kao takav član on se odnosi prema određenoj prirodi ( recimo ovde još, prema zemlji, zemljištu, tlu ) kao anorganskom postojanju sebe samog, kao uslovu svoje produkcije i reprodukcije."274

Fihteovo apsolutno Ja Marks ograničava na kontingentni ljudski rod. Stoga je akt samoproizvođenja ljudskog roda delotvorna radnja, u kojoj se on konstituiše, nešto apsolutno samo nasuprot istorijskim formacijama Jastva i Ne-Jastva, društvenim subjektima i njihovoj materijalnoj okolini. Proizvodnja je na obema stranama uslovljena 'pri-rodnim pretpostavkama': u radne procese spolja ulazi materijal obrade, a odozdo organizam čoveka koji radi. Sinteza u materijalističkom duhu je delotvorna radnja relativizovana na sferu svetske istorije; Marks upućuje Fihtea u granice koje su povučene Kantovom transcendentalnom filozofijom i Darvinovim evolucionizmom.

Već pre Darvina Marksu je dobro poznato saznajno-antropološko tumačenje instrumentalištički shvaćene transcendentalne filozofije. Sinteza posredstvom društvenog rada ima za pretpostavku evoluciju prirode do stupnja čoveka, dakle, proizvodnju prirode, koja se, sa svoje strane, ne može više shvatiti idealistički u obliku sinteze. Jer transcen-dentalni okvir, koji je postavljen s funkcionalnim krugom instrumentalnog delanja i koji omogućuje sintezu, vezuje se za vrsno-specifičnu telesnu organizaciju čoveka kao: takvog. Bez određene fizičke opremljenosti Homonida 'proces razmene materija' na antropološkom stupnju ne bi mogao primiti oblik rada. Ljudi „počinju da se razlikuju od životinja čim počnu da proizvode svoja sredstva za život, korak koji je uslovljen njihovom telesnom organizacijom". „Prvo stanje stvari koje treba konstatovati jeste, dakle, telesna organizacija ovih indi-viduuma i njihov time dati odnos prema ostaloj prirodi."275 Apsolutno Ja društvene proizvodnje je sa svoje strane fundirano u istoriji prirode, koja kao svoj proizvod stvara životinju koja proizvodi alate. Stoga Marks istoriju ljudskog roda može da shvati kao jedan „stvarni deo istorije prirode, postajanja prirode čovekom".276 Naravno — kako možemo istoriju shvatiti kao nastavljanje istorije prirode, to Marks ne kaže. Mi možemo oba puta: u slučaju prirodne evolucije ljudskog roda do pra-ga kulture, isto kao i u slučaju svetsko-istorijskog procesa postajanja čoveka, govoriti o „postajanju prirode čovekom"; ali jedanput se

274 Grundrisse, a.a.O., S. 389. 275 Deutsche Ideologie, a.a.O.. S. 20 f ( naš prevod: Rani radovi, Zgb., 1953. str. 288 ). 276 MEGA, I, 3, S. 123 ( naš prevod: isto delo, str. 235 ),

247

'priroda' nalazi u genitivus subjectivus, drugi put u genitivus objectivus. Materijalistički pojam sinteze dopušta da se istorijski razvitak sistema društvenog rada učini prihvatljivim u isti mah i kao istorija transcenden-talne svesti. Ali ostaje otvoreno kako se može zamisliti proizvodnja istorije prirode, na čijoj osnovi počiva akt samoproizvođenja ljudskog roda, u odnosu na društvenu proizvodnju, naime, kao predistorija one istorije transcendentalne svesti.

Materijalistički pojam sinteze posredstvom društvenog rada označava položaj koji Marksova koncepcija istorije roda sistematski zauzima u kretanju one misli koja polazi od Kanta. U jednom obrtu, koji je na osoben način određen Fihteom, Marks prihvata intenciju Hegelovog prigovora Kantovom začetku kritike saznanja; on je pri tome postao nepovrediv od strane filozofije identičnosti, koja teoriji saznanja kao takvoj izmiče tlo ispod nogu. Pa ipak se filozofska osnova tog materijalizma pokazuje kao nedovoljna za postavljanje jedne nesputane fenomenološke samorefleksije saznanja kojom bi se moglo preduprediti pozitivističko zanemarivanje teorije saznanja. Razlog za to vidim, imanentno posmatrano, u redukciji akta samoproizvođenja ljudskog roda na rad. Marksova teorija društva u svom začetku prihvata pored proizvodnih snaga, u kojima se taloži instrumentalno delanje, i institucionalni okvir, proizvodne odnose; ona praksi ne podmeće povezanost simbolički posredovane interakcije i ulogu kulturne tradicije, iz kojih se jedino mogu razumeti vlast i ideologija. Ali u filozofski sistem odnosa ova strana prakse ne ulazi. Ali baš u toj dimenziji, koja se ne poklapa s pravcima instrumentalnog delanja, kreće se fenomenološko iskustvo — u njoj se pokazuju oblici pojavIjujuće svesti, koje Marks naziva ideologijama; u njoj se rastvaraju postvarenja pod nečujnom silom refleksije, kojoj Marks vraća Kantovo ime kritike.

Tako u Marksovom delu nastaje neka osobena nesrazmera između prakse istraživanja i ograničenog filozofskog samorazumevanja tog istraživanja. U svojim sadržajnim analizama Marks istoriju roda shvata ujedno pod kategorijama materijalne delatnosti i kritičkog ukidanja ideologija, instrumentalnog delanja i prakse koja se na različite načine preokreće, rada i refleksije; ali ono što čini, Marks interpretira u ograničenijem pojmu samokonstitucije roda jedino posredstvom rada. Materijalistički pojam sinteze nije shvaćen- dovoljno široko da bi se eksplicirao pogled u kome Marks ide u susret intenciji jedne — u smislu koji se razume sam po sebi — radikalizovane kritike saznanja. Štaviše, on je samog Marksa sprečio da svoj način rada shvati s tog stanovišta.

248

Jirgen Habermas Društvenoznanstveni pojam krize 1. Sistem i svijet života

Upotrebom izraza 'kasni kapitalizam' postavlja se hipoteza da društveni razvoji još i u državno upravljanom kapitalizmu teku 'proturječno' ili krizno277. Stoga bih isprva htio objasniti pojam krize.

Predznanstveno nam je pojam krize poznat iz medicinskoga jezika. Pri tomu imamo na umu omi fazu procesa bolesti u kojoj se odlučuje da li su snage samoizlječenja organizma dostatne za ozdravljenje. Kritično događanje, bolest, izgleda kao nešto objektivno. Neko infekcijsko oboljenje, primjerice, izaziva se vanjskim utjecajima na organizam; a odstupanja oboljelog organizma od njegova poželjnog stanja zdrava čovjeka, mogu se promatrati i mjeriti pomoću empirijskih parametara. Svijest pacijenta pri tomu nema važnosti; kako se pacijent osjeća i kako doživljava svoju bolest svakako je simptom za događanje na koje on jedva može imati neki utjecaj. Usprkos tomu ne bismo, kada se medicinski radi o životu i smrti, govorili o krizi ako bi se radilo samo o jednome izvana promatranom, objektivnom događanju ukoliko pacijent svojom čitavom subjektivnošću ne bi bio upleten u te događaje. Kriza se ne može riješiti subjektivnim mišljenjem onoga koji joj je izložen: pacijent spoznaje svoju nemoć spram objektivnosti bolesti samo stoga što je on subjekt osuđen na pasivnost, subjekt kojemu je na neko vrijeme uskraćena mogućnost da bude subjekt u punom posjedu svojih snaga.

S krizama povezujemo predodžbu objektivne sile koja nekom subjektu oduzima dio suvereniteta koji mu normalno pripada. Shvaćajući neko događanje kao krizu dajemo mu, prešutno, normativni smisao: rješenje krize donosi oslobođenje subjektu u nevolji. To postaje jasnije ako s medicinskoga prijeđemo na dramaturški pojam krize. U kla-sičnoj estetici od Aristotela do Hegela kriza znači prekretnicu nekoga sudbonosnog procesa koji, uz svu objektivnost, ne prodire jednostavno izvana niti ostaje van identiteta u njemu sukobljenih lica. Proturječnost, koja se očituje u katastrofičnom zaoštrenju sukoba djelovanja, utemeljena je u strukturi sistema djelovanja i u sistemima osobnosti samih junaka. Sudbina se ispunjuje u otkrivanju sukobljenih normi o koje se razbija identitet učesnika ukoliko oni sami ne smognu snagu da povrate svoju slobodu time što razbijaju mitsku silu sudbine stvaranjem novog identiteta. Pojam krize, izveden iz klasične tragedije, odgovara pojmu krize iz povijesti spasenja.278 Preko filozofije povijesti 18. stoljeća

277 C. Offe, Spatkapitalismus — Versuch einer Bestimmung, u: Strukturprobleme des kapitalistischen Staates, Frankfurt 1972, str. 7 i dalje. 278 K. Lowith, Weltgeschichte und Heilsgeschehen, Stuttgart 1953.

249

prodire ta figura misli u evolucionističke teorije društva 19. stoljeća.279 Tako Marx po prvi puta razvija društvenoznanstveni pojam krize sistema.280 Na toj pozadini govorimo danas o društvenim ili privrednim krizama. Ako je možda riječ o velikoj privrednoj krizi s početka tridesetih godina, Marxove se konotacije ne mogu zaobići. Dogmatsko-povijesnim tumačenjima Marxove teorije krize ne bih dodavao druga tumačenja,281 nego bih htio sistematski uvesti društvenoznanstveno upotrebljiv pojam krize.

Društvenim se znanostima danas nudi sistemsko-teorijski shvaćen pojam krize.282 Krize nastaju kada struktura nekoga društvenog sistema dopušta manje mogućnosti rješavanja problema no što bi se moralo upotrijebiti za održanje ustrojstva sistema. U tom su smislu krize stalne smetnje integraciji sistema. Protiv društvenoznanstvene upotrebljivosti toga koncepta može se primijetiti da ne uzima u obzir interne uzroke 'sistematskog' forsiranja kapaciteta usmjeravanja ( ili 'strukturalnu' nerješivost problema usmjeravanja ). Ni društvene krize sistema ne rađaju se zahvaljujući slučajnim promjenama Okoline nego po strukturalno zasnovanim imperativima sistema koji su nespojivi i ne mogu se hijerarhijski poredati. Strukturalno zasnovane proturječnosti mogu se, naravno, imenovati samo ako možemo navesti ustrojstveno važne strukture. Takve se strukture moraju dati razlikovati od elemenata sistema koji se smiju mijenjati, a da sistem kao takav ne izgubi svoj identitet. Bitne primjedbe na sistemskoteorijski pojam društvene krize proizlaze iz poteškoće oko jednoznačnog određivanja granica i ustrojstva društvenih sistema u jeziku teorije sistema.283

Organizmi imaju jasne prostorne i vremenske granice; njihovo je ustrojstvo karakterizirano poželjnim vrijednostima koje mogu oscilirati jedino unutar empirijski odredivih tolerancija. Nasuprot tomu, društveni se sistemi mogu održati u vrlo kompleksnoj okolini time što mijenjaju ili elemente sistema ili poželjne vrijednosti ili, pak, oboje, kako bi se održali na novom nivou usmjeravanja. Ako se sistemi, međutim, održavaju time da mijenjaju oboje, svoju granicu i svoje ustrojstvo, njihov identitet gubi oštrinu. Jedna te ista promjena sistema može se tada pojmiti i kao pro-ces učenja i izmjena i kao proces raspadanja i slom sistema: ne može se jednoznačno razlučiti da li je stvoren novi sistem ili se, pak, stari regenerirao. Nisu sve strukturne promjene nekoga društvenog sistema 279 H. P. Dreitzel (urednik), Sozialer Wandel, Neuwied 1967; L. Sklair, The Sociology of Progress, London 1970. 280 R. Koselleck, Kritik, und Krise, Freiburg 1961; J. Habermas, Theorie und Praxis, Frankfurt 1971, str. 244 i dalje. 281 J. Zeleny, Die Wissenschaftslogik und das Kapital, Frankfurt 1968; H. Reichelt, Zur logischen Struktur des Kapitalbegriffs bei K. Marx, Frankfurt 1970; M. Godelier, System, Struktur und Widerspruch im 'Kapital', Berlin 1970; M. Mauke, Die Klassentheorie von Marx und Engels, Frankfurt 1970. 282 M. Janicke (urednik), Herrschaft und Krise, Opladen 1973, posebno prilozi Janickea, K. W. Deutscha, W. Wagnera. 283 J. Habermas, N. Luhmann, Theorie der Gesellschaft oder Sozial technologie? Frankfurt 1971, str. 147 i dalje.

250

istovremeno i krize. Očito se područje tolerancija u kojem se smiju kretati poželjne vrijednosti nekoga društvenog sistema, a da on, ne bude ugrožen s obzirom na svoje ustrojstvo niti da izgubi svoj identitet, ne može obuhvatiti objektivističkim pristupom teoriji sistema. Sistemi se ne predstavljaju kao subjekti; samo se subjekti, kako uči predznanstvena jezička praksa, mogu uplesti u krize. Tek kada članovi društva iskuse strukturne promjene kao kritične po ustrojstvo i svoj socijalni identitet osjete ugroženim, možemo govoriti o krizama. Smetnje integracije sistema ugrožavaju ustrojstvo samo u mjeri u kojoj je u opasnosti socijalna integracija, tj. kada je osnova suglasnosti normativnih struktura toliko oštećena da društvo postaje anemično. Krizna stanja imaju oblik dezintegracije društvenih institucija.284

I društveni sistemi imaju svoj identitet, a mogu ga i izgubiti; jer, historičari su u potpunosti u stanju da revolucioniranje neke države ili propast nekog imperija razlikuju od pukih strukturnih promjena. Pri tomu se oni utječu tumačenjima i pomoću kojih se članovi nekog sistema međusobno identificiraju kao pripadnici iste grupe te preko toga grup-nog identiteta potvrđuju identitet svoga ja. U pisanju povijesti prekid tradicije, kojim interpretativni sistemi sa zajamčenim identitetom gube svoju socijalno-integrativnu snagu, vrijedi kao indikator sloma društvenih sistema. U toj perspektivi neko društvo je izgubilo svoj identitet čim se sljedeće generacije više ne prepoznaju u nekoć konstitutivnoj predaji. I taj idealistički pojam krize ima, svakako, svoje poteškoće. Prekid tradicije predstavlja, u najmanju ruku, netočan kriterij, budući da se mediji predaje i oblici svijesti povijesnoga kontinuiteta sami povijesno mijenjaju. Osim toga i suvremena svijest o krizi često se post festum ispostavlja lažnom. Neko društvo ne upada u krizu samo onda kada to kažu njegovi članovi niti je u krizi uvijek kad to oni kažu. Po čemu bismo mogli razlikovati krizne ideologije od temeljitih iskustava krize ako bi se društvene krize mogle utvrđivati jedino pomoću fenomena svijesti?

Krizna događanja svoju objektivnost zahvaljuju okolnosti što proizlaze iz neriješenih problema usmjeravanja. Pri tomu djelatni subjekti uglavnom nisu svjesni problema usmjeravanja; no, oni stvaraju prateće probleme koji na specifičan način djeluju na njihovu svijest — i to upravo ugrožavanjem socijalne integracije. Pitanje je, međutim, kada se pojavljuju problemi usmjeravanja koji ispunjavaju taj uvjet. Pojam krize, primjeren društvenoj znanosti, mora, shodno tomu, obuhvatiti svezu sistemske i socijalne integracije. I izraz »socijalna integracija« i izraz »sistemska integracija« potječu iz različitih teorijskih tradicija. O socijalnoj integraciji govorimo s obzirom na sisteme institucija u kojima su podruštvljeni subjekti koji govore i djeluju; društveni se sistemi ovdje pojavljuju u aspektu svijeta života koji je strukturiran simbolički.285 O sistemskoj integraciji govorimo, pak, s obzirom na specifične aktivnosti 284 Ovaj pojam anomije je razložen u društvenoznanstvenoj literaturi od Durkheima do Mertona te u istraživanjima anomičnoga, posebice kriminalnog ponašanja koja se nastavljaju na Mertona. Sažeto u knjizi: T. Moser, Jugendkrimalität und Gesellschaftsstruktur, Frankfurt 1970. 285 P. Berger, Th. Luckmann, Die geseltschaftliche Konstruktion der Wirklichkeit, Frankfurt 1969.

251

usmjeravanja jednoga samoregulativnog sistema; društveni sistemi pojavljuju se ovdje u aspektu sposobnosti održavanja svojih granica i svoga ustrojstva savladavanjem kompleksnosti nestalne okoline. Obje paradigme, i svijet života i sistem, imaju pravo; problem predstavlja njihovo povezivanje.286 U aspektu svijeta života tematiziramo normativne strukture (vrijednosti i institucije) u nekom društvu. Mi analiziramo zbivanja i prilike u ovisnosti o funkcijama socijalne integracije (u Parsonsovom jeziku: integration i pattern maintenance), dočim nenormativni sastavni dijelovi sistema vrijede kao ograničavajući uvjeti. U aspektu sistema tematiziramo u nekome društvu mehanizme usmjeravanja i proširenje područja djelovanja kontigencije. Mi analiziramo zbivanja i prilike u ovisnosti o funkcijama sistemske integracije ( u Parsonsovom jeziku: adaptation i goal-attainment ) dočim poželjne vrijednosti označavaju podatke. Shvatimo li neki društveni sistem kao svijet života, aspekt usmjeravanja se gubi; smatramo li neko društvo sistemom, ne uzima se u obzir aspekt valjanosti, dakle okolnost što se društvena zbilja sastoji od fakticiteta priznatih, često kontrafaktičikih zahtjeva spram valjanosti.

Sistemskoteoretska pojmovna strategija unosi jamačno i normativne strukture u svoj jezik, no ona svaki društvena sistem koncipira iz njegovog centra usmjeravanja. Tako u diferenciranim dmštvima politički sistem ( kao izdiferencirani centar usmjeravanja ) zauzima nadređeno mjesto spram sociokulturnoga287 i ekonomskog288 sistema. S jednoga radnog papira preuzimam sljedeću shemu:

286 Fenomenologija (A. Schutz) i socijalna kibernetika označavaju pojmovne strategije koje stiliziraju svaka po jedan od tili dvaju aspekata. Iz društvenoznanstvenoga funkcionalizma su proizašli pokušaji da se uzme u obzir dvostruki aspekt društva i da se povežu paradigme svijeta života i sistema (Parsons u Working Papers pokušava kategorijalno povezivanje teorije sistema i djelovanja; Etzioni –s posobnost kontroliranja i obrazovanja konsenzusa poima kao dvije dimenzije sistema; Luhmann sistemskoteoretski reformulira temeljni pojam 'smisla' koji je uvela fenomenologija. Ti su pokušaji poučni za problem primjerenoga konceptualiziranja društvenih sistema, no oni ga ne rješavaju budući da strukture intersubjektivnosti dosada nisu dostatno istražene i da konstituente društvenih sistema još nisu dovoljno shvaćene. 287 Pod sociokulturnim sistemom podrazumijevam i kulturnu predaju (kulturni vrijednosni sistemi) i institucije koje putem procesa socijalizacije i profesionalizacije tim predajama daju normativnu snagu. 288 C. Offe, Krise und Krisenmanagement, u: Janicke, Herrschaft und Krise, op. cit., str. 197 i dalje.

252

Socijalna evolucija, koja se vrši u tri dimenzije: u razvoju proizvodnih snaga, u porastu autonomije sistema (vlasti) i u promjeni normativnih struktura, u analitičkim se granicama teorije sistema preslikava jedino na razinu rasta moći redukcijom složenosti okoline. Ta se projekcija može pokazati na Luhmannovoj preformulaciji temeljnih socioloških pojmova. Na drugim sam mjestima pokušao dokazati289 da zahtjevi za valjanosću, kao što su istina i ispravnost/primjerenost, konstitutivni za kulturnu reprodukciju života, gube smisao diskurzivne održivosti ako ih se shvati kao medije upravljanja i stavi na istu razinu s drugim medijima, na primjer s vlasti, novcem, povjerenjem, utjecajem itd. Teorija sistema može za svoje predmetno područje dopuštati jedino empirijska zbivanja i prilike i mora probleme valjanosti prevoditi u probleme ponašanja. Stoga Luhmann želi provesti rekonceptualizacije pojmova kao što su spoznaja i diskurs, djelovanje i norma, vlast i ideološko opravdanje, s onu stranu kojih je tek moguća diferencijacija između aktivnosti organskih i socijalnih sistema ( to vrijedi čak, po mome mišljenju, i za Luhmannov pokušaj uvođenja diferencirajućih temeljnih pojmova smisla i negacije ). Prednosti obuhvatne pojmovne strategije pretvaraju se u pojmovno-imperijalističke slabosti čim se osamostali aspekt usmjeravanja, a predmetno područje društvenih znanosti suzi na potencijale selekcije.

Djelatno-teoretska pojmovna strategija zaobilazi te slabosti, ali pri tomu proizvodi dihotomiju između normativnih struktura i ograničavajućih materijalnih uvjeta.290 Doduše, na analitičkoj razini među podsistemima postoji redoslijed sociokulturnoga, političkog i ekonomskog sistema, ali unutar svakog sistema moraju se razlikovati normativne strukture od ograničavajućeg supstrata:

289 Habermas, Luhmann, Theorie der Gesellschaft, str. 221 i dalje i str. 239 i dalje Luhmann je svoju teoriju komunikacijskih medija u međuvremenu dalje razvio kao zaseban dio pored teorije sistema i teorije evolucije. 290 D. Lockwood, Social Integration and System Integration, u: Zoll-schan, Hirsch (urednici), Exptorations in Social Change, London 1964, str. 244 i dalje. To polazište je dalje razradio Gerhard Brandt.

253

Ova konceptualizacija nalaže dopunu analiza normativnih

struktura analizom ograničenja i kapaciteta relevantnih za usmjeravanje. Za analizu krize »dopuna« je svakako preslab zahtjev, budući da ona zahtijeva analitičku razinu na kojoj će veza između normativnih struktura i problema usmjeravanja postati vidljivom. Tu razinu nalazim u historijski usmjerenoj analizi društvenih sistema koja nam dopušta da uvijek utvrdimo područje tolerancije unutar kojega se smiju kretati poželjne vrijednosti nekoga danog sistema, a da on pri tom ne bude ugrožen s obzirom na svoje ustrojstvo. Granice tog prostora varijacija manifestiraju se kao granice povijesnoga kontinuiteta.291 Naravno, gipkost normativnih struktura, dakle prostor varijacija bez prekida tradicije, ne ovisi samo i ne u prvom redu o za-htjevima za konzistentnost samih normativnih struktura. Poželjne vrijednosti društvenih sistema su, naime, proizvod, s jedne strane, kulturnih vrijednosti konstitutivne predaje, a s druge strane nenormativnih zahtjeva sistemske integracije: u poželjnim vrijednostima spajaju se kulturne definicije društvenoga života i imperativi opstanka koji se mogu rekonstruirati teorijom sistema. Za analizu te povezanosti, međutim, dosada su nedostajala uvjerljiva konceptualna sredstva i metode.

Područja varijacija za strukturne promjene mogu se očito uvoditi jedino na područje teorije društvene evolucije.292 Pri tomu će biti od pomoći Marxov pojam društvene formacije. Formacija nekoga društva uvijek je određena nekim fundamentalnim organizacijskim principom 291 H. M. Baumgartner, Kontinuität und Geschichte, Frankfurt 1972. 292 K. Eder, Komplexitat, Evolution und Geschichte, u: F. Maciejewski (urednik), Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie?, dod. 1, Frankfurt 1973, str. 9. i d. -

254

koji utvrđuje apstraktni prostor mogućnosti socijalnih promjena stanja. Pod organizacijskim principima podrazumijevam visoko apstraktne uredbe koje nastaju u nevjerojatnim evolucijskim skokovima kao emergentna svojstva i koja označavaju neki uvijek nov nivo razvoja. Organizacijski principi ograničavaju sposobnost nekog društva da uči, a da ne izgubi svoj identitet. Prema toj definiciji problemi usmjeravanja su djelotvorni u krizi tada ( i samo tada ) kada ih se ne može riješiti unutar prostora mogućnosti koje opisuje organizacijski princip društva. Organizacijski principi te vrste najprije utvrđuju mehanizam učenja o kojem ovisi razvoj proizvodnih snaga; oni, dalje, određuju prostor varijacija za interpretativne sisteme, koji osiguravaju identitet; i ko-načno, postavljaju institucionalne granice mogućeg porasta kapaciteta usmjeravanja. Prije no što na nekoliko primjera objasnim taj pojam organizacijskoga principa, htio bih opravdati izbor samog pojma naputkom o konstituentama društvenih sistema.

2. Neke konstituente društvenih sistema Prvo ću opisati tri univerzalna svojstva društvenih sistema: Razmjena društvenih sistema s njihovom okolinom odvija se u

proizvodnji (prisvajanje vanjske prirode) i socijalizaciji (prisvajanje unutrašnje prirode) preko medija za istinitost sposobnih iskaza i normi koje trebaju opravdanje, tj. preko diskurzivnih zahtjeva za valjanošću; u obje dimenzije razvoj slijedi obrasce koje se racionalno može re-konstruirati.

Društveni sistemi mijenjaju svoje poželjne vrijednosti ovisno o stanju proizvodnih odnosa i o stupnju autonomije sistema, no varijacija tih vrijednosti ograničava se logikom razvoja slika svijeta, na koju imperativi integracije sistema nemaju nikakva utjecaja; podruštvljene individue tvore unutrašnju okolinu, koja je sa stajališta usmjeravanja paradoksalna.

Nivo razvoja nekog društva određuje se prema institucionalno dopuštenom kapacitetu učenja, odnosno, pobliže rečeno, prema tomu da li se teoretsko-tehnička i praktička pitanja kao takva diferenciraju te da li se mogu odvijati diskurzivni procesi učenja.

Ad a) Okolina društvenih sistema može se podijeliti na tri segmenta: na vanjsku prirodu ili materijalne resurse neljudske okoline; na ostale društvene sisteme s kojima neko društvo održava kontakt; na unutrašnju prirodu ili organski supstrat članova društva. Društveni sistemi se simbolički razgraničavaju spram svoje socijalne okoline; dokle god ne postoji univerzalistički moral, to će se moći zbivati in terms diferenciranja između domaćega i stranog morala. Taj ću kompleks ostaviti po strani. Za specifičnu formu u kojoj se reproducira socijalno-kulturni život, od odlučujuće su važnosti procesi razmjene s vanjskom i unutrašnjom prirodom. Pri tomu se radi o procesima podruštvljavanja u

255

kojima se društveni sistem »ujedinjava« s prirodom. Vanjska se priroda prisvaja u proizvodnim procesima, a unutrašnja u procesima socijalizacije. Društveni sistem pomiče rastućim kapacitetom usmjeravanja svoje granice u prirodi i unutar nje: uz »moć« sistema raste i kontrola nad vanjskom prirodom i integracija unutrašnje. Proizvodni procesi crpe prirodne resurse i oslobođenu energiju pretvaraju u upotrebne vrijednosti. Procesi socijalizacije obrazuju članove sistema u subjekte obdarene sposobnošću govora i djelovanja; u tim obrazovnim procesima nastaje embrij kojega se pojedinac ne oslobađa do svoje smrti (ukoliko se zanemare neki patološki granični slučajevi desocijalizacije).

Socijalni sistemi podruštvljavaju vanjsku prirodu pomoću proizvodnih snaga; oni organiziraju i kvalificiraju radnu snagu, oni razvijaju tehnologije i strategije. Da bi to postigli, potrebno im je tehnički upotrebljivo znanje. Pojmovi kognitivne djelatnosti i informacije, koji se s tim u vezi normalno upotrebljavaju, sugeriraju, naravno, nagli konti-nuitet sa životinjskom djelatnošću inteligencije. Specifičnu djelatnost duštvenih sistema vidim u proširenju njihove kontrole nad vanjskom prirodom pomoću medija za istinitost sposobnih izjava. Rad ili instrumentalno djelovanje upravlja se prema tehničkim pravilima; ona utjelovljuju empirijske pretpostavke, koje impliciraju zahtjeve za isti-nitošću, tj. zahtjeve za valjanošću koji su diskurzivno ispunjivi i u načelu ih se može podvrći kritici. Unutrašnju, pak, prirodu socijalni sistemi podruštvljuju uz pomoć normativnih struktura. Time se interpretiraju potrebe, a aktivnosti odobravaju odnosno čine obaveznima. Pojam motivacije koji se pri tomu pojavljuje, ne treba sakriti specifičnu okolnost da društveni sistemi provode integraciju unutrašnje prirode pomoću medija normi koje trebaju opravdanje. One, opet, impliciraju zahtjev za valjanošću koji se može ispuniti jedino diskurzivno: zahtjevima za istinitošću, koje postavljamo empirijskim tvrdnjama, odgovaraju zahtjevi za ispravnošću odnosno primjerenošću, koje postavljamo normama djelovanja odnosno vrednovanja.

Društveni sistemi mogu se nasuprot vanjskoj prirodi održati instrumentalnim djelovanjem (po tehničkim pravilima), a nasuprot unutrašnoj prirodi komunikativnim djelovanjem (prema važećim normama) budući da se na sociokulturnom stupnju razvoja životinjsko ponašanje reorganizira pod imperativima zahtjeva za valjanošću.293 Ta se reorganizacija odvija u strukturama jezički proizvedene in-tersiibjektivnosti. Jezična komunikacija ima dvostruku strukturu: komunikacija propozicionalnim sadržajima dopuštena je samo uz istovremenu metakomunikaciju interpersonalnim odnosima.294 Time se izražava specifično ljudsko ukrštanje kognitivnih aktivnosti i motiva djelovanja s jezičnom intersubjektivnošću. Jezik funkcionira kao transfor- 293 Ovu ću tezu razložiti u okviru teorije komunikativnoga djelovanja. 294 Usp. moje pripremne bilješke u vezi s teorijom komunikativne kompetencije, u: Habermas, Luhmann, op. cit., str. 142. i d.

256

mator: uvođenjem fizičkih zbivanja, kao što su osjeti, potrebe i čuvstva, u strukture jezične intersubjektivnosti, unutrašnje se epizode ili doživljaji pretvaraju u intencionalne sadržaje, i to spoznaje u izjave, a potrebe i čuvstva u normativna očekivanja (propisa, odnosno vrijednosti). Ta transformacija proizvodi razliku s mnogo posljedica, i to, između, s jedne strane, subjektivnosti mišljenja, htijenja, radosti i neugode, te, s druge strane, između izjava i normi koje se pojavljuju sa zahtjevom za općenitošću. Općenitost ovdje znači objektivnost spoznaje i legitimnost važećih normi. Zajedništvo koje je konstitutivno za društveni svijet života, osigurava se i objektivnošću spoznaje i legitimnošću važećih normi. Strukture jezične intersnibjektivnosti su konstitutivne za iskustva i instrumentalno djelovanje isto kao i za načine mišljenja i komunikativno djelovanje. Na razini sistema te iste strukture reguliraju kontrolu vanjske i integraciju unutrašnje prirode, dakle, procese podruštvljavanja koji se odvijaju pomoću kompetencije podruštvljenih individua nad navlastitim medijima za istinitost sposobnih izjava i normi koje trebaju opravdanje.

Povećanje autonomije sistema (moć) ovisi o razvoju u preostalim dvjema dimenzijama: o razvoju proizvodnih snaga (istina) i mijenjanju normativnih struktura (ispravnost/primjerenost). Ti se razvoji odvijaju prema obrascima koje se može racionalno rekonstruirati i koji su logički međusobno neovisni. Povijest svjetovnoga znanja i tehnologije jest povijest s obzirom na istinu kontroliranih upjesha u sukobu s vanjskom prirodom. Sastoji se od nekontinuiranih, ali trajno kumuliranih zbivanja. Poznavanje empirijskih mehanizama nužno je radi objašnjavanja svjetsko-povijesno kumulativna karaktera znanstvenoga i tehničkog napretka, međutim, ono nije i dostatno; štoviše, za razvoj znanosti i tehnike moramo pretpostaviti jednu unutarnju logiku kojom je unaprijed utvrđena hijerarhija nepovratnih nizova.295 Ograničenja razvojnog obrasca, rekonstrukcija kojega je racionalno moguća, ogledaju se u trivijalnu iskustvu da se kognitivni pomaci, dok se ne slomi kontinuitet predaja, ne mogu lako zaboraviti te da se svako odstupanje od ireverzibilnog pravca razvoja osjeća kao regresija koja zahtijeva svoju cijenu.

Manje je trivijalna okolnost da se ni kulturni život ne pokorava proizvoljnim definicijama. Budući da se i podruštvljavanje unutarnje prirode odvija putem diskurzivnih zahtjeva za valjanošću, i mijenjanje normativnih stiuktura bit će usmjeren proces poput povijesti znanosti i tehnike. Integracija unutarnje prirode ima kognitivnu komponentu. Na putu od mita preko religije do filozofije i ideologije, sve se više nadaje zahtjev za diskurzivnim ispunjenjem normativnih zahtjeva za valjanošću. Poput spoznavanja prirode i tehnologije i slike svijeta slijede u svome razvoju neki obrazac koji dopušta racionalno rekonstruiranje sljedećih, deskriptivno pobrojanih pravilnosti: 295 Time ne bih htio ustvrditi da interni regulativi znanstvenoga sistema mogu dostatno pojasniti povijest znanosti. Usp. o tome zanimljive teze G. Bohmea, W. van den Daelea, W. Krohna, Alternativen in der Wissenschaft, Z. F. S. 1973. str. 302 i d.; isti autori, Finalisierung der Wissenschaft, Z. F. S. 1973.

257

- ekspanzija svjetovnoga područja nasuprot sakralnoj sferi;

- tendencija od jake heteronomije spram rastuće autonomije;

- izbacivanje kognitivnih sadržaja iz slika svijeta (od kozmologije prema čistome moralnom sistemu);

- od partikularizma roda do univerzalističkih i istovremeno individualističkih orijentacija;

- rastuća refleksivnost modusa vjerovanja koje se očituje na sljedećem nizu: mit kao neposredno življen orijentacijski sistem, učenje, objavljena religija, umska religija, ideologija.296

Sastojci slika svijeta koji im osiguravaju identitet i djeluju socijalno

integrativno, a to su moralni sistemi i pripadne interpretacije, povećanom kompleksnošću slijede jedan obrazac koji na ontogenetskoj razini ima paralelu u logici razvoja moralne svijesti. I kolektivno postignuto stanje moralne svijesti ne može se, dok postoji kontinuitet predaje, zaboraviti kao ni kolektivno postignuto znanje — što, međutim, ne isključuje regresiju.297

Ad b) Ovdje ne mogu pratiti zamršene međuovisnosti između mogućih razvoja u dimenzijama proizvodnih snaga, kapaciteta usmjeravanja i slika, svijeta (odnosno moralnih sistema). Čini mi se, međutim, da je upadljiva asimetričnost oblika reprodukcije sociokulturnoga života: dok razvoj proizvodnih snaga stalno širi prostor kontingencije društvenoga sistema, evolucijski pomaci u strukturama interpretativnih sistema ne pružaju uvijek selekcijske prednosti. Naravno da rastuća autonomija sistema i odgovarajući porast kompleksnosti u organizacijskim oblicima nekog društva razaraju normativne strukture koje se sužavaju, te dokidaju granice participacije koje sa stajališta usmjeravanja nisu funkcionalne — zbivanje, dakle, koje se danas, primjerice, uvijek može promatrati prilikom modernizacije zemalja u razvoju. Dalo bi se zamisliti i ukazati na problematičnije slučajeve. Normativne se strukture mogu neposredno preokrenuti kognitivnim disonancama između svjetovnog znanja, proširenog razvojem proizvodnih snaga, i dogmatičnosti nasljeđenih slika svijeta. Budući da su mehanizmi koji prouzrokuju pomake u razvoju normativnih struktura

296 R. Dobert, G. Nunner, Konflikt und Riickzugspotentiale in spatkapitalistischen Gesellschaften (rukopis MPIL, str. 11—15); R Dobert, Die methodologische Bedeutung von Evolutionstheorien fiir den sozialwissenschaftlichen Funktionalismus — diskutiert am Beispiel der Evolution von Religionssystemen, disertacija, Frankfurt 1973; usp. također interesantnu konstrukciju N. Luhmanna, Religion — System und Sozialisation, Neuwied 1972, str. 15. i d. 297 U vezi s konceptom razvojne logike u kognitivističkoj razvojnoj psihologiji L. Kohlberg, Stage and Sequence: The Cognitive Developmental Approach to Socialisation, u: D. A. Goslin (urednik), Handbook of Socialization, Chicago 1969, str. 347. i d.

258

neovisni o logici njihova razvoja, nije a fortiori sigurno da će razvoj proizvodnih snaga i porast kapaciteta usmjeravanja točno izazvati normativne promjene koje odgovaraju imperativima usmjeravanja društvenoga sistema. Empirijsko je pitanje, prije svega, da li se i kojim dijelom selekcijska prednost koju kontrola vanjske prirode, vršena zahtjevima za istinitošću, unosi s potencijalom selekcije, prednost, dakle, koja će se putem integracije unutarnje prirode, vršene zahtjevima za ispravnošću i primjerenošću, opet proigrati u obliku samoproizvedene složenosti. Ne možemo isključiti slučaj da će porast proizvodnih snaga koji povećava moć sistema dovesti do promjena u normativnim strukturama koje će ujedno ograničiti autonomiju sistema, budući da donose nove zahtjeve za legitimacijom i time sužavaju prostor za varijaciju poželjnih vrijednosti. (Kasnije ću obraditi tezu da je taj slučaj nastupio u kasnom kapitalizmu, budući da poželjne vrijednosti, dopuštene na području legitimacije jedne komunikativne etike, nisu spojive sa eksponencijalnim rastom kompleksnosti sistema, a druge se legitimacije ne mogu proizvoditi uslijed logike razvoja.) Tvrdnja da poželjne vrijednosti društvenih sistema povijesno variraju, mora se dopuniti utoliko što je varijacija poželjnih vrijednosti ograničena logikom razvoja struktura slike svijeta koje ne stoje na raspolaganju imperativima rasta moći.298

S tim je u vezi još jedna osobitost društava: unutarnja priroda ne pripada okolini sistema na isti način kao što je to slučaj s vanjskom prirodom. S jedne strane organski supstrati podruštvljenih individua uopće nisu, kako to možemo proučavati na psihosomatici poremećenih organskih tokova299, naprosto izvanjski društvenom sistemu; s druge, pak, strane, nakon svoje integracije u društveni sistem unutarnja priroda ostaje nešto poput unutrašnje okoline, budući da se podruštvljeni subjekti u razmjeru svoje individuacije suprotstavljaju utapanju u društvo. Socijalizacija, podruštvljavanje unutarnje prirode, ne može se poput proizvodnje, podruštvljavanja vanjske prirode, zadovoljavajuće shvatiti kao redukcija složenosti okoline. Dok je normalno da se reduciranjem složenosti okoline povećava sloboda kretanja sistema, dotle progresivno podruštvljavanje unutarnje prirode prije ograničava prostor kontingencije sistema. Čini se da rastom individuacije jača otpornost podruštvljenih individua na odluke iz diferenciranog centra usmjeravanja. Normativne strukture djeluju nasuprot imperativa širenja moći poput mehanizama samosputavanja. To bi se u okviru logike samoregulativnih sistema moglo izraziti samo tako da je unutarnja priroda istovremeno i okolina sistema i element sistema. Na isti paradoksalan način je i subjektu, sposobnom da govori i djeluje, njegova vlastita priroda dana kao život i kao tijelo.300 Mislim, naravno, da paradoksi ukazuju samo na nepreciznost jedne previše 298 K. Eder, Mechanismen der sozialen Evotution (rukopis MPIL). 299 A. Mitscherlich, Krankheit als Konflikt, 2 sveska, Frankfurt 1966/ /1967; K. Brede, Sozioanalyse psychosomatischer Storungen, Frankfurt 1972. 300 H. Plessner, Die Stufen des Organischen und der Mensch, Berlin 1928.

259

razvučene teorije sistema. Njih će nestati ako svijet života i intersubjektivnosti uzmemo kao nadređeno gledište, a ne sistem i samoreguliranje, te ako se socijalizaciju unaprijed pojmi kao individuaoiju — što predstavlja svezu shvatljivu sa stajališta teorije jezika, koja, međutim, ako se inzistira na teoriji sistema, dovoda jedino do besmislica.301 I društva su također sistemi, no njihov se način kretanja ne zasniva jedino ina logici proširenja autonomije sistema (moći), nego se socijalna evolucija više odvija u granicama logike svijeta života, čije su strukture određene jezički stvorenom intersubjektivnošću i počivaju na zahtjevima za valjanošću koje se može podvrći kritici.

Ad c) Ako sam ispravno opisao konstituente društvenih sistema, onda se kapacitet usmjeravanja mijenja ovisno o rastućoj kontroli vanjske prirode i o povećanoj integraciji unutrašnje prirode. U obadvije se dimenzije evolucija vrši u obliku usmjerenih procesa učenja, koji se odvijaju preko diskurzivno ispunjivih zahtjeva za valjanošću: razvoj pro-izvodnih snaga i promjena normativnih struktura uvijek slijede logiku rastućega teoretskog odnosno praktičkog uvida.302 Obrasci koje se može racionalno rekonstruirati i koji se zasnivaju tna kolektivnim procesima učenja, dakle na povijesti svjetovnoga znanja i tehnologije, s jedne strane, te na promjeni strukture interpretativnih sistema koji osi-guravaju identitet, s druge strane, obrasci su koji, dakako, objašnjavaju samo logički nužan slijed mogućih razvoja. Faktički razvoji, međutim, inovacije i stagnacije, pojava kriza, produktivno i neproduktivno širenje kriza, itd. mogu se objasniti jedino pomoću empirijskih mehanizama. Te-meljni se mehanizam društvene evolucije uopće nalazi, kako mi se čini, svakako u automatizmu da se ne može bez učenja: nije učenje, nego je neučenje fenomen koji valja objasniti na nekom sociokulturnom stupnju razvoja. U tome se i sastoji, recimo, umnost čovjeka; samo na toj pozadini je vidljiva nadmoćna neumnost povijesti toga roda. For-malna gledišta za razgraničenje različitih nivoa učenja rezultiraju iz okolnosti što učimo u dvije dimenzije (teoretskoj d praktičnoj), te što su ti procesi učenja povezani sa zahtjevima za valjanošću koje se može diskurzivno ispuniti. Nerefleksivno učenje odvija se u okolnostima u kojima se implicitno postavljeni teoretski i praktički zahtjevi za valjanošću naivno predmnijevaju, te prihvaćaju ili odbijaju bez diskurzivnoga razmatranja. Refleksivno učenje odvija se diskursima u kojima tematiziramo praktičke zahtjeve za valjanošću, koji su ili postali problematičnima ili su problematiziram institucionaliziranom sumnjom, te ih na temelju argumenata prihvaćamo ili odbijamo. Nivo učenja koji neka društvena formacija omogućuje može ovisiti o tomu da li princip organizacije društva dopušta: a) diferencijaciju između teoretskih i praktičkih pitanja, i b) prijelaz s nerefleksivnoga (predznanstvenoga) na 301 Habermas, Luhmann, Theorie der Gesellschaft, op. cit., str. 155. i d. 302 U teorijama sistema društvenoga razvoja K. W. Deutscha ( Nerves of Government, 1963 ) i A. Btzionija ( The Active Society, 1968 ) zato s pravom u središtu analize stoje koncepti učenja, pojmovi koji su, naravno, preuski da bi obuhvatili diskurzivno učenje.

260

refleksivno učenje. Odatle se nadaju četiri moguće kombinacije od kojih su, ako sam u pravu, tri historijski realizirane:

Ta je shema, naravno, nedostatna i za vrlo grubo približavanje,

budući da pojmove (teoretsko/praktičko)303, izvedene logikom diskursa, unosi u raznorodne interpretativne sisteme i, k tomu, ne razlikuje ostaju li teoretska i praktička pitanja nerazlučena samo u vladajućem interpretativnom okviru ili, pak, u samoj životnoj praksi. Magijske i animističke slike svijeta navode na zaključak o životnoj praksi koja zanemaruje onu razliku, dok mitske slike svijeta koegzistiraju sa svjetovnim znanjem koje se akumulira i nasljeđuje na područjima društvenoga rada, tako da je praktički već provedeno razlikovanje između tehnički primjenjivoga znanja prikladna za teoretiziranje i praktički relevantnog tumačenja prirodnoga i socijalnog svijeta života.

Nadalje, shema ne odslikava područja uistinu dostupna mstitucionalizirairiim djelomičnim diskursima. Nastankom filozofije po prvi puta se sastavni dijelovi mitskih predaja oslobađaju za diskurzivna razmatranja; no, klasična filozofija shvaća i postupa s praktički relevantnim tumačenjima kao s teoretskim pitanjima, a tehnički primjenljivo empirijsko znanje potcjenjuje, držeći da se od njega ne može izvesti teorija. Međutim, nastankom moderne znanosti upravo se to područje empirijskog znanja uključuje u refleksivne procese učenja. U filozofiji se istovremeno afirmira tendencija koja je vodila do pozitivizma, tendencija spram razlikovanja teoretskih i praktičkih pitanja prema njihovome logičkom obliku, ali s ciljem da se iz diskursa isključe praktička pitanja: ona se više ne smatraju »sposobnima za istinitost«.304Suprotno tomu, institucionalizacija općih praktičkih diskursa značila bi nov nivo učenja društva.

Ako su točna određenja konstituenata društvenih sistema, provizorno uvedena od a) do c), imat će smisla pokušaj traženja organizacijskih principa koji utvrđuju kapacitet učenja, a time i nivo razvoja nekog društva s obzirom na proizvodne snage i interpretativne sisteme koji osiguravaju identitet, dakle principe koji će ograničavati moguć porast sposobnosti usmjeravanja. Marx je različite društvene for-macije određivao in terms raspolaganja sredstvima za proizvodnju, tj. 303 J. Habermas, Wahrheitstheorien, u: Festschrift fur Walter Schultz, Pfullingen (izlazi uskoro); u vezi s logikom diskursa: St. Toulmin, The Uses of Argument, Cambridge 1964; P. Edwards, Logic of Moral Discourse, New York 1955. 304 J. Habermas, Wozu noch Philosophie? u: Philosophisch-politische Profile, Frankfurt 1971.

261

kao proizvodne odnose. On podiže nukleus koji organizira cjelinu do razine na kojoj se normativne strukture isprepleću s materijalnim supstratom. Proizvodni se odnosi, naravno, ne smiju — ukoliko treba da predstavljaju organizacijske principe društva — izjednačavati s uvijek određenim historijskim oblicima vlasništva nad sredstvima za proizvodnju. Organizacijski principi su visokoapstraktna određenja koja definiraju prostore mogućnosti. Uz to, govorenje o proizvodnim odnosima navodi na usko ekonomističko tumačenje. Koji djelomičan sistem u nekome društvu može preuzeti funkcionalni primat?305, tj. vođenje socijalne evolucije, bit će, međutim, određeno principom organiziranja toga društva.

3. Ilustracija društvenih organizacijskih principa

Držim da je svrsishodno razlikovati četiri društvene formacije: onu koja prethodi visokoj kulturi, tradicionalnu, kapitalističku i postkapitalističku. Ako izuzmemo društva koja prethode visokokulturnima, radi se o klasnim društvima (pri čemu državnosocijalistička društva s obzirom na političko-elitističko raspolaganje sredstvima za proizvodnju nazivam postkapitalističkim klasnim društvima):

Ispitivanje tendencija krize u kasnokapitalističkim i postkapitalističkim društvima počiva na interesu za istraživanjem mogućnosti jednoga »postmodernog« društva pri čemu se ne misli samo na novo ime za začuđujuću vitalnost ostarjela kapitalizma,306 nego i na historijski nov princip organizacije. Htio bih na tri društvene formacije pojasniti što je to društveni princip organizacije, te kako se iz njega mogu izvesti određeni tipovi krize. Ove nevezane primjedbe niti treba, da

305 O tome pojmu usp. N. Luhmann, Wirtschaft als soziales Problem, u: Soziologische Aufklarung, Opladen 1970, str. 226—227. 306 D. Bell, The Post-Industrial Society: The Evolution of an Idea, u: Survey 1971, str. 102. i d.

262

predstavljaju niti da nadomještaju teoriju socijalne evolucije; one jedino služe egzemplarnom uvođenjie jednoga pojma. Svakoj od triju društvenih formacija opisat ću odlučujući organizacijski princip, naznačiti prostore mogućnosti koje on pruža socijalnoj evoluciji, te ukazati na tip krize koji on dopušta. Organizacijski se principi bez teorije socijalne evolucije, na koju bih se mogao osloniti, još uvijek ne mogu apstraktno formulirati, nego će ih se, možda, induktivno sakupiti, te objasniti s obzirom na institucionalno područje koje ima funfkcionalni primat za svaki od stupnjeva razvoja (rodbinski sistem, politički sistem, privredni sistem). Društvene formacije koje prethode visokokulturnim formacijama

Organizacijski princip tih društava307 tvore primarne uloge starosne dobi i spola. Institucionalno jezgro je rodbinski sistem koji na tom stupnju razvoja, predstavlja totalnu instituciju. Obiteljske strukture određuju cjelokupni društveni saobraćaj; one istodobno zajamčuju i socijalnu i sistemsku integraciju. Slike svijeta i norme jedva da su diferen-cirane: izgrađene su oko ritualiziranja i tabuiziranja koji ne traže nikakve nezavisne sankcije. Taj je princip organizacije spojiv s obiteljskim i rodovskim moralom: nisu moguća vertikalna ili horizontalna podruštvljavanja, koja prekoračuju granice rodbinskog sistema. Proizvodne se snage u rodbinski organiziranim društvima ne mogu po-većavati eksploatiranjem radne snage (povećanje stupnja izrabljivanja fizičkom prisilom). Mehanizam učenja, ugrađen u funkcionalni krug instrumentalnog djelovanja, vodi kroz duga razdoblja do jednoga, kako se čini, uređena niza s novostima manje važnosti.308 Na stupnju razvoja koji prethodi visokokulturnim društvenim formacijama, ne po-stoji, izgleda, sistematski motiv za stvaranje viška proizvoda koji bi prelazio dobra nužna za zadovoljavanje osnovnih potreba, niti onda kada to dopušta stanje proizvodnih snaga.309 Budući da iz organizacijskoga principa ne proizlaze nikakvi proturječni imperativi, vanjske će promjene biti one koje će previše zahtijevati od usko ograničena kapaciteta upravljanja rodbinski organiziranih društava i koje će potkopavati obiteljske i rodovske identitete: uglavnom demografski rast u vezi s ekološkim faktorima, prvenstveno međuetnička ovisnost kao posljedica trampe, rata i osvajanja.310 Tradicionalna društvena formacija

Organizacijski princip je klasna vlast u političkome obliku. Nastankom birokratskoga aparata vlasti iz rodbinskoga se sistema

307 T. Parsons, Societies, u: Evolutionary and Comparative Perspectives, Englewood Cliffs 1966; G. Lenski, Power and Privilege, New York 1966; Sahlins, Service, Evolution and Culture, Ann Arbor 1968; daljnja literatura u Edera, Mechanismen der sozialen Evolution, loc. cit. 308 C. Levi-Strauss, Dos wilde Denken, Frankfurt 1968, pogl. 1; M. Sahlins, Stone Age Technology, Chicago 1972. 309 R. L. Caneiro, A Theory of the Origin of the State, u: Science 1970, str. 733. i dalje. 310 Op. cit., str. 736—737.

263

diferencira centar usmjeravanja koji će omogućiti prijelaz proizvodnje i raspodjele društvenih dobara s obiteljskih oblika organizacije na vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju. Rodbinski sistem nije više institucionalni nukleus cijeloga sistema; svoje funkcije vlasti i usmjera-vanja on predaje državi. To je početak funkcionalnog specificiranja i autonomiziranja tokom kojega će obitelj sasvim izgubiti svoje ekonomske funkcije, a djelomično i svoje socijalizacijske funkcije. Na visokokulturnom stupnju razvoja nastaju podsistemi koji pretežno služe ili integraciji sistema ili socijalnoj integraciji. U njihovu se čvorištu nalazi pravni poredak koji regulira privilegirano raspolaganje sredstvima za proizvodnju i stratešku primjenu moći kojoj je, pak, potrebna legitimacija. Diferencijaciji između aparata vlasti i pravnog poretka na jednoj, i kontrafaktičkih opravdanja i moralnih sistema na drugoj strani, odgovara institucionalno razdvajanje sekularnih i sakralnih sila. Nova princip organizacije dopušta znatan porast autonomije sistema; on pretpostavlja funkcionalnu diferencijaciju i omogućava izgradnju generaliziranih medija (moći i novca), te refleksivnih mehanizama (pozitivno pravo). Taj se prostor za porast kapaciteta usmjeravanja dobija uz cijenu načelno nestabilne klasne strukture. U klasnim je društvima pomoću privatnoga vlasništva311 nad sredstvima za proizvodnju institucionaliziran odnos moći koji stalno ugrožava socijalnu integraciju, jer suprotnost interesa, etablirana u klasnom odnosu, predstavlja konfliktni potencijal. Suprotnost interesa između društvenih klasa može se, dakako, latentno održavati u okviru legitimnoga vladajućeg poretka i privremeno se integrirati. To je djelo ideologija ili slika svijeta koje služe legitimaciji: one ne dopuštaju javno tematiziranje i ispitivanje kontrafaktičkđh zahtjeva za valjanošću normativnih struktura. Proizvodni odnosi imaju neposredno politički oblik, tj. ekonomski su odnosi regulirani legitimnom vlašću. Vladajući se poredak opravdava vraćanjem na tradicionalne slike svijeta i konvencionalnu državnu etiku.

Novi princip organizacije uz znatno vertikalno diferenciranje zadržava horizontalno podruštvljavanje u uskim granicama pomoću nepolitičkih odnosa razmjene (lokalni sajmovi, grad—selo). Politička klasna vlast zahtijeva posredovanje rodovskih morala etikama države koje ostaju ovisne o tradiciji, dakle partikularističke; ona je, međutim, nespojiva s univerzalističkim oblicima saobraćaja. Proizvodne snage rastu u klasnom sistemu društvenoga rada povećavanjem stope eksploatacije, dakle organiziranim prisilnim radom, tako da nastaje društveno stvoren višak proizvoda, koji se potom priviiegirano prisvaja. Porast proizvodnih snaga svakako je ograničen trajnom prirodnošću tehničkih novina (tehnički iskoristivo znanje ne povećava se refleksivnim učenjem).

311 Izraz »privatno« ne upotrebljavam ovdje u uskome smislu modernoga građanskog privatnog prava, već jedino u smislu »privilegiranoga« raspolaganja.

264

S tradicionalnim se društvima javlja tip krize koja proizlazi iz unutarnjih proturječnosti. Proturječnost postoji između zahtjeva za valjanošću sistema normi i opravdavanja stanja, sistema koji izrabljivanje ne smiju eksplicitno dopustiti, i klasne strukture koja priviiegirano prisvajanje društveno proizvedenoga bogatstva čini pravilom. Problem kako da se društveno proizvedeno bogatstvo nejednako raspodijeli, a ipak legitimno, privremeno se rješava ideološkim osiguravanjem zahtjeva za valjanošću. Budući da tradicio-nalna društva u kritičnim situacijama svoj prostor usmjeravanja povećavaju pojačanom eksploatacijom radne snage, dakle pojačavaju vlast ili, neposredno, povećanom fizičkom prisilom (dobre indikatore daje za to povijest kaznenoga prava), ili, posredno, generaliziranjem prisilnih davanja (slijedom radne, proizvodne i novčane rente), krize će u pravilu rješavati problemima usmjeravanja koji povećanom represijom proizvode potrebu za povećanjem autonomije sistema; ona opet dovodi do gubitaka legitimacije koji, pak, imaju kao posljedicu 'klasne borbe '(često u vezi s vanjskim konfliktima); klasne borbe, naposljetku, ugrožavaju socijalnu integraciju i mogu dovesti do pada političkog sistema i do novih legitimacijskih osnova, tj. do novoga grupnog identiteta.

Liberalnokapitalistička društvena formacija

Princip organizacije je odnos najamnoga rada i kapitala, ustanovljen u građanskome sistemu privatnoga prava. Nastankom sfere prometa privatnih i autonomnih posjednika roba bez uplitamja države, tj. teritorijalno-državnom institucionalizacijom tržišta dobara, kapitala i rada, te etabliranjem svjetske trgovine, iz političko-ekonomskoga sistema se izdvaja »građansko društvo«,312 koje predstavlja depolitizaciju odnosa klasa i anonimiziranje klasne vlasti. Država i politički zasnovan sistem društvenoga rada nisu više institucionalni nukleus cjelokupnoga sistema; štoviše, moderna upravna država, čiji je prototip analizirao Max Weber313, postaje komplementarnom ustanovom samoregulativnoga tržišnog prometa.314 Država spram van osigurava teritorijalni integritet i konkurentnost domaće privrede, kao i prije, političkim sredstvima. Dotada prevladavajući medij usmjeravanja, naime, legitimna vlast, služi u prvom redu održavanju općih proizvodnih uvjeta koji omogućuju tržišno reguliran proces oplođivanja kapitala; razmjena ovdje postaje dominantnim medijem usmjeravanja. Nakon što se potvrdio kapitalistički način proizvodnje, vršenje vrhovne vlasti unutar društvenoga sistema može se ograničiti: a) na zaštitu građanskoga privatno-pravnog saobraćaja (policija i pravosuđe), b) na zaštitu 312 Usp. pojmovno-povijesne studije M. Riedela, Studien zu Hegels Rechtsphilosophie, Frankfurt 1969; isti autor, Bilrgerliche Gesellschaft und Staat bei Hegel, Neuwied 1970. 313 Max Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, Kobi 1956, str. 1034. i d. 314 Usp. također N. Luhmann, Knappheit, Geld und die burgerliche Gesellschaft, u: Jahrbuch fur Sozialwissenschaft, sv. 23, 1972, str. 186. i d.

265

tržišnoga mehanizma od autodestruktivnih popratnih posljedica (npr. zakonski propisi o zaštiti radnika), c) na ispunjenje proizvodnih pret-postavki čitave privrede (javno školstvo, transport i saobraćaj), i d) na prilagođavanje privatno-pravnoga sistema potrebama koje nastaju iz procesa akumulacije (porezno, bankovno i poduzetničko pravo).315 Ispunjavajući ta četiri zadatka 'država osigurava postojane pretpostavke procesa reprodukcije kao kapitalističkoga procesa. Iako se je institucionalna diferencijacija između područja sistemske i socijalne integracije začela još u tradicionalnome društvu, ekonomski je sistem i dalje ostao ovisan o legitimaciji koju dobiva od sociokulturnoga sistema. Tek relativno osamostaljivanje ekonomskoga od političkog sistema omogućava da se u građanskom društvu uspostavi jedno pod-ručje koje se oslobađa tradicionalnih veza i prepušta strateško-utilitarističkim djelatnim orijentacijama sudionika tržišta. Konkurirajući poduzetnici svoje odluke donose prema maksimama nadmetanja usmjerenoga na dobit te vrijednosno usmjerene aktivnosti zamjenjuju djelovanjem koje je vođeno interesima.316

Novi princip organizacije otvara širok prostor proizvodnim snagama i normativnim strukturama. Imperativima samooplođavanja kapitala način proizvodnje pokreće proširenu reprodukciju, vezanu za mehanizam inovacija koje povećavaju produktivnost rada. Postizanjem granica fizičkoga izrabljivanja, tj. granica porasta apsolutnoga viška vrijednosti, akumulacija kapitala uvjetuje jačanje tehničkih proizvodnih snaga, a time i uključivanje tehnički iskoristivoga znanja u refleksivne procese učenja. S druge, pak, strane, sada autonoman promet razmjene oslobađa politički poredak od legitimacijske stege. Samoregulativni tržišni promet ne zahtijeva dopune jedino racionalnom državnom upravom i apstraktnim pravom, nego i strateško-utilitarističkim moralom na području društvenoga rada, koji je na privatnome području spojiv i sa »protestantskom« i sa »formalističkom« etikom. Građanske ideologije mogu prihvatiti univerzalističku strukturu i apelirati na uopćive interese budući da je poredak vlasništva odbacio političku formu i prešao u proizvodni odnos koji se, kako se čini, sam može legitimirati: institucija tržišta može se oslanjati na pravednost svojstvenu ekvivalentnoj razmjeni. Stoga se građanska ustavna država, u kojoj se od Lockea vidi objava racionalnoga prirodnog prava, opravdava legitimnim odnosima u proizvodnji — proizvodni odnosi mogu biti lišeni tradicionalne, »odozgo« legitimirane vlasti.

Socijalno-integrativno djelovanje oblika vrijednosti bilo je, svakako, ograničeno uglavnom na građansku klasu; lojalnost i podređenost pripadnika novoga gradskog proletarijata, regrutiranoga

315 To je model koji treba označiti zenit jednoga vrlo kompleksnoga povijesnog razvojnog procesa. O sistematskoj povijesti kapitalizma još uvijek najbolji cjelokupan prikaz: M. Dobb, Studies in the Development of Capitalism, London 1947. 316 O pojmovima »vođeno interesom« naspram »vrijednosno orijentirano« usp. Habermas, Luhmann, Theorie der Gesellschaft, op. cit., str. 251—252.

266

najvećim dijelom iz seljačkih slojeva, zasigurno su se održavale prije jednom mješavinom tradicionalističkih veza, fatalističke spremnosti na pokornost, besperspektivnosti i gole represije negoli uvjerljivošću gra-đanskih ideologija. To ne umanjuje socijalno-integrativno značenje novog tipa ideologije317 u društvu koje više ne priznaje političku vlast u osobnome obliku. Političkim anoni-miziranjem klasne vladavine javlja se, naime, i problem kako da se vladajuća društvena klasa uvjeri u potrebu da odustane od vlasti. Univerzalističke građanske ideologije mogu tim prije ispuniti tu zadaću što se a) iz kritike tradicije zasnivaju kao »znanstvene« i što b) imaju karakter modela, tj. anticipiraju društveno stanje čiju mogućnost jedno privredno društvo s dinamičnim rastom ne mora unaprijed demantirati. Međutim, tim osjetljivije će građansko društvo reagirati na evidentne proturječnosti između ideje i zbilje. Stoga se je i kritika građanskoga društva mogla isprva razvijati u obliku raskrinkavanja građanskih ideologija konfrontiranjem ideje i zbilje. Učinak kapitalističkoga principa organizacije ipak je izvanredan: on privredni sistem, koji je odvojen od političkoga sistema, ne oslobađa samo ograničenja socijalno-integrativnih djelomičnih sistema, nego i omogućava da se usporedo s njegovim zadacima oko integracije sistema, dade prilog i socijalnoj integraciji. Time, svakako, jača i osjetljivost društvenoga sistema, utoliko što problemi upravljanja mogu neposredno postati prijetnje identitetu. U tom bih smislu htio govoriti o krizi sistema.

Princip organizacije ne ograničava razvitak proizvodnih snaga unutar prirodnoga načina kretanja privrednoga razvoja. I normativne strukture imaju velik prostor razvoja, budući da novi princip organizacije po prvi puta dopušta univerzalističke vrijednosne sisteme. Nespojiv je, međutim, s komunikativnom etikom koja ne zahtijeva samo općenitost normi, nego zahtijeva i diskurzivno postignutu suglasnost o sposobnosti uopćavanja normativno propisanih interesa. Organizacijski princip premješta konfliktni potencijal klasne suprotnosti u dimenziju usmjeravanja, gdje se očituje u obliku privrednih kriza. Za liberalni je kapitalizam tipična izmjena konjunkture, 'krize i depresije — suprotnost interesa, zasnovana na odnosu najamnoga rada i kapitala, ne pojavljuje se neposredno u klasnim sukobima, nego u prekidu procesa akumulacije, dakle u obliku problema usmjeravanja. Iz logike te privredne krize može se dobiti opći pojam krize sistema.

Sljedeća shema sažima odnose između egzemplarno uvedenih principa organizacije, i odgovarajućih tipova krize. Utvrđujući mogućnosti evolucije u svakoj od triju dimenzija razvoja (proizvodnja, usmjeravanje, socijalizacija), organizacijski princip određuje:

a) da li se funkcionalno mogu diferencirati sistemska i socijalna integracija;

317 O. Brunner, Dos Zeitalter der Ideologien, u: Neue Wege zur Sozialgeschichte, Gottingen 1956; K. Leut (urednik), Ideologie, Neuwied 1961.

267

b) kada ugrožavanje sistemske integracije mora rezultirati ugrožavanjem socijalne integracije, dakle krizama; i

c) kako se problemi upravljanja pretvaraju u ugrožavanje identiteta, tj. koji tip krize prevladava.

4. Kriza sistema — objašnjena na primjeru liberalno-kapitalističkoga ciklusa kriza

U liberalnom kapitalizmu dolazi do kriza u obliku neriješenih privrednih problema usmjeravanja. Prijetnje integraciji sistema jesu neposredno prijetnje socijalnoj integraciji: to opravdava govor o privrednoj krizi. U društvima koja prethode visokokulturnim društvima postoji vrlo slična povezanost, budući da obiteljski princip organizacije ne dopušta razdvajanje sistemske i socijalne integracije. Funkcionalno diferenciranje, oblikovano u tradicionalnim društvima se, doduše, ne gubi prijelazom u moderno doba, ali u liberalnom kapitalizmu dolazi do neobičnog prenošenja socijalnointegrativnih zadataka na izdiferencirani nepolitički sistem usmjeravanja tržišta tako što se (isprva u građanstvu) legitimacijski djelotvorni sastavni dijelovi tradicije (racionalno građansko pravo, utilitarizam) čine zavisnima o ideologiji ugrađenoj u samu bazu, o ideologiji ekvivalentne razmjene. U tradicionalnim društvima do kriza dolazi samo onda kada se problemi usmjeravanja ne mogu riješiti unutar mogućnosti opisanih organizacijskim principom, te stoga dovode u opasnost sistemsku integraciju, a time se ugrožava i identitet društva. Suprotno tomu, u liberalnokapitalističkim društvima krize postaju endemične, budući da privredno neriješeni problemi usmjeravanja koje u manje ili više

268

pravilnim razmacima proizvodi proces privrednoga rasta, kao takvi ugrožavaju socijalnu integraciju. Periodički obavljani problemi usmjeravanja, iz kojih proizlazi socijalna dezintegracija, proizvode uslijed trajne nestabilnosti ubrzanih socijalnih promjena objektivnu osnovu svi-jesti o krizi građanske klase i revolucionarnih nadanja najamnih radnika: nijedna društvena formacija nije do tada živjela u takvome strahu i očekivanju iznenadne promjene sistema, iako ideja o vremenski kondenziranom prevratu, dakle o revolucionarnom koraku neobično kontrastira obliku kretanja krize sistema kao trajne krize.

Svođenje socijalnointegrativnih funkcija na djelomični sistem koji u prvome redu ispunjava sistemskointegrativne funkcije moguće je samo time što se odnos klasa u liberalnome kapitalizmu institucionalizira iznad tržišta rada, pa se tako i depolitizira. Time što se izvor društvenoga bogatstva, tj. proizvodna snaga radnika, pretvara u robu, kao i time što se društveni kapital reproducira pod uvjetima najamnog rada, procesi rada i razmjene poprimaju dvostruki karakter koji je analizirao Marx: radni procesi, proizvodeći upotrebne vrijednosti, služe stvaranju vrijednosti razmjene; procesi razmjene, regulirajući putem novčanog mehanizma alokaciju radne snage i roba, služe formiranju i oplođivanju kapitala. Tržište pri tomu preuzima dvostruku funkciju; s jedne strane funkcionira kao mehanizam usmjeravanja u sistemu društvenoga rada, kojim se upravlja posredstvom novca, a s druge strane institucionalizira nasilni odnos između vlasnika sredstava za proizvodnju i najamnih radnika. Kako se socijalno nasilje kapitalista u obliku privatnoga radnog ugovora institucionalizira kao odnos razmjene, kao i time što je oduzimanje privatno raspoloživoga viška vrijednosti stupilo na mjesto političke ovisnosti, tržište istodobno s kibernetičkom preuzima i svoju ideološku funkciju: klasni odnos može u nepolitičkom obliku najamne ovisnosti poprimiti anoniman lik. Stoga kod Marxa teoretska analiza oblika vrijednosti ima dvostruku zadaću, tj. da otkrije princip usmjeravanja tržišnoprivrednoga prometa, kao i temeljnu ideologiju građanskoga klasnog društva. Teorija vrijednosti istodobno služi analizi funkcije privrednoga sistema kao i kritici ideologije klasne vladavine koja se i pred samom građanskom sviješću može raskrinkati dokazom da se na tržištu rada ne razmjenjuju ekvivalenti. Tržište osigurava vlasnicima sredstava za proizvodnju pri-vatnopravno sankcioniranu moć prisvajanja viška vrijednosti i njegove privatno-autonomne upotrebe. U svome kritičnom toku proces akumulacije odaje, naravno, tajnu »proturječja« koje se nalazi u tom načinu proizvodnje. Ekonomski se rast odvija kroz krize koje se periodički obnavljaju, budući da je klasna struktura, premještena u privredni sistem usmjeravanja, proturječnost klasnih interesa pretvorila u proturječnost imperativa sistema. Ako izaberemo tu formulaciju, upotrijebit ćemo pojam proturječnosti u dva različita teorijska govora. Da bi se izbjegli nesporazumi, uvrstio bih ovdje jedno pojašnjenje pojmova.

Kategorija proturječnosti toliko je istrošena upotrebom da se često upotrebljava u istome značenju kao i »antagonizam« ,

269

»suprotnost«, »konflikt«. Prema Hegelu i Marxu konflikti su, međutim, samo pojavni oblik, empirijska strana neke temeljne logičke proturječnosti. Konflikte se može pojmiti tek pozivanjem na operativno djelotvorna pravila u skladu s kojima se pojavljuju inkompatibilni zahtjevi ili intencije unutar nekog sistema djelovanja. Između zahtjeva ili intencija ne mogu, pak, postojati »proturječnosti« u istome smislu kao između izjava; a sistem pravila prema kojem se prave iskazi (dakle mišljenja i aktivnosti u kojima su utjelovljene neke intencije), vidljivo je drukčiji od sistema pravila prema kojima oblikujemo izjave i u pogledu istinitosti ih mijenjamo. Drugim riječima: dubinske strukture nekoga društva nisu logičke strukture u užem smislu. S druge strane, u iskazima se uvijek upotrebljavaju propozicionalni sadržaji; logika koja bi mogla opravdati spominjanje »društvenih proturječnosti« morala bi time biti i logika upotrebe propozicionalnlh sadržaja u govornim aktima i djelovanjima. Ona bi se morala proširiti na komunikativne odnose između subjekata koji posjeduju sposobnosti govorenja i djelovanja — biti, dakle, prije univerzalna pragmatika negoli logika.318

O »temeljnoj proturječnosti« neke društvene formacije možemo govoriti samo ako se iz njezinoga organizacijskog principa može izvesti nužnost da se u tom smislu (uvijek iznova) pojedinci i grupe suočavaju sa (trajno) nespojivim zahtjevima i intencijama. To je slučaj u klasnim društvima. Dok sudionici nisu svjesni inkompatibilnosti zahtjeva i intencija, konflikt ostaje latentan; takvi, prisilno integrirani sistemi djelovanja trebaju, naravno, ideološko opravdanje koje zastire asimetričnu podjelu izgleda za zadovoljavanje potreba, jednom riječju: represiju potreba. Komunikacija između sudionika tada je sistematski iskrivljena ili blokirana: proturječnost, koja pod uvjetima prisilne in-tegracije ne može doći do izražaja kao proturječnost između objavljenih intencija neprijateljskih strana, niti se može riješiti strateškim djelovanjem, poprima logičan oblik proturječnosti između intencija, za koje subjekti misle da ih slijede, i njihovih, kako to kažemo, nesvjesnih motiva ili interesa na kojima se utemeljuju. Čim inkompatibilnost dođe do svijesti, konflikt će postati vidljiv: nespojivi interesi spoznat će se kao suprotni interesi.319

I teorija sistema se mora baviti logikom sistema pravila u skladu s kojom može doći do inkompatibilnosti. Ako se u nekoj danoj okolini postavlja više problema no što kapacitet usmjeravanja sistema omogućava da ih se riješi, dolazi do logički izvedivih proturječnosti koje, uz cijenu propasti, zahtijevaju promjenu sistemskih struktura (promjenu ili gubitak elemenata koji su dotada spadali u 'stalno stanje'). Te se 'proturječnosti' uvode s obzirom na probleme održanja stanja; stoga ih se ne može dovesti u vezu a limine, kao dijalektičke proturječnosti, s komunikativnim odnosima između subjekata koji posjeduju sposobnost 318 Usp. moje Vorbereitende Bemerkungen zu einer Theorie der kommunikativen Kompetenz, loc. cit. 319 Sličnu rekonstrukciju »dijalektike« pokušava H. Pilot, J. Habermas empirisch falsifizierbare Geschichtsphilosophie, u: Der Posttivismusstreit in der deutschen Soziologie, Neuwied 1969, str. 307 i dalje, ovdje 310—311.

270

govorenja i djelovanja ili, pak, između grupa subjekata. Konflikti se mogu i u okviru teorije sistema pojmiti kao izraz neriješenih sistemskih problema; međutim, termin »proturječnost« koji smo zadržali ne bi trebao ukloniti razlike između logike samoregulativnih sistema i logike svakidašnje komunikacije.

Konflikti koji se opisuju neovisno o teorijama komunikacije ili sistema empirijski su fenomeni bez odnosa spram istine. Tek kada se takve suprotnosti pojme s obzirom na teoriju komunikacije ili teoriju sistema, te će pojave poprimiti imanentan odnos spram logičkih kategorija. Problemi integracije sistema bit će sposobni za istinitost samo ukoliko su definirani nekim konačnim brojem saopćivih (i funkcionalno ekvivalentnih) rješenja. Svakako, odnos spram istine, koji imaju problemi usmjeravanja, u prvome redu postoji za promatrača (odn. teoretičara sistema), a ne nužno i za članove problematiziranog sistema djelovanja. I problemi socijalne integracije (konflikti se mogu pojmiti kao njen izraz) su isto tako sposobni za istinitost buduća da se konkurentni zahtjevi mogu razumjeti kao preporuke za zajedničke obavezne norme djelovanja (a i kao upozorenje u vezi s njima), norme o čijim bi se konkurentnim zahtjevima za valjanošću moglo odlučiti u jednom praktičnom diskursu. Međutim, odnos sistematski izazivanih kon-flikata interesa spram istine ne postoji samo za sociologa, već i za same članove analiziranog sistema djelovanja (za razliku od analiza sistema, kritika se, stoga, odnosi na svijest adresata, na koju je moguće prosvjetiteljski djelovati).320 Pojavom klasne strukture dolazi do onih proturječnosti koje rezultiraju iz privilegiranoga prisvajanja društveno proizvedenih dobara. U tradicionalnim se dmštvdma takve proturječnosti manifestiraju neposredno na razini suprotnosti interesa djelujućih strana; u liberalnom kapitalizmu klasni se antagonizam održava na razini problema upravljanja. Pri tom u prvi plan stupa dinamički aspekt: budući da društvo s kapitalističkim načinom proizvodnje postiže sposobnost relativno stalnog razvoj a tehničkih proizvodnih snaga, privredna kriza označava obrazac kriznog toka pri-vrednoga rasta.

Akumulacija kapitala je, slijedimo li Marxovu analizu, vezana za prisvajanje viška vrijednosti; to znači da se privredni rast regulira jednim mehanizmom koji istovremeno i etablira odnos nasilja i (djelomično) ga prikriva. Budući da se proizvodnja vrijednosti usmjerava privatnim prisvajanjem viška vrijednosti, odatle proizlazi i spirala proturječnosti koja se može rekonstruirati pomoću teorije sistema. Akumulacija cjelokupnoga kapitala odvija se periodičkim smanjivanjem vrijednosti sastavnih dijelova kapitala; takav oblik odvijanja je ciklus krize. U vidu akumulacije kapitala predstavlja se obrazac razvoja koji samoga sebe negira tako što se, s jedne strane, masa razmjenskih i upotrebnih vrijednosti (dakle kapital i društvena dobra) akumulira putem

320 J. Habermas, Erkenntnis und Interesse, Frankfurt 1968, posebno str. 234 i dalje.

271

povećanja relativnog viška vrijednosti, a to znači putem tehničkoga napretka uz intenzivno ulaganje kapitala i istodobnu uštedu troškova; s druge se, pak, strane na svakome novom stupnju akumulacije sastav kapitala mijenja na štetu varijabilnoga kapitala (kojime se kupuje radna snaga), kapitala kojem je jedini cilj ostvarenje viška vrijednosti; odatle Marx izvodi tendenciju sve niže profitne stope i sve slabijeg impulsa za nastavljanje procesa akumulacije. U vidu realizacije kapitala nadaje se ista proturječnost tako što, s jedne strane, na svakome novom stupnju akumulacije porastom viška vrijednosti raste i poten-cijalno društveno bogatstvo, a što se, s druge strane, potrošna moć masa, a time i izgled za oplođivanje kapitala, može povećati u istoj mjeri samo ako bi vlasnici kapitala odustali od odgovarajućih dijelova svog viška vrijednosti: stoga proces akumulacije mora zastati zbog izostalih mogućnosti realizacije ili zbog izostalog interesa za investiranje.

Prekid procesa akumulacije poprima oblik uništenja kapitala; to je ekonomski pojavni oblik realnoga društvenog zbivanja koje pojedine kapitaliste razvlašćuje (stečaj), a radne mase lišava njihovih sredstava za život (nezaposlenost). Privredna se kriza neposredno pretvara u socijalnu krizu jer, otkrivajući suprotnost društvenih klasa, vrši praktičku ideološku kritiku samoprikazivanja jedne sfere društvenoga saobraćaja, sfere koja je samo prividno bez moći. Privredna kriza proizlazi iz proturječnosti imperativa sistema i ugrožava integraciju sistema; ona je istodobno i društvena kriza u kojoj se sukobljavaju interesi djelujućih grupa, čime se dovodi u pitanje i socijalna integracija društva.

Privredna kriza je u historiji svijeta prvi (i možda jedini) primjer krize sistema koju karakterizira dijalektička proturječnost između članova jedne interakcijske sveze in terms strukturalno nerješivih proturječnosti sistema ili problema usmjeravanja. Tim pomakom sukoba interesa na razinu usmjeravanja sistema, krize sistema dobivaju objektivnost s mnogo kontrasta: one imaju karakter prirodnih katastrofa koje izbijaju iz središta jednog sistema svrsishodno-racionalnog djelovanja. Dok su u tradicionalnim društvima sukobi između društvenih (klasa bili posredovani ideološkim oblicima svijesti, pa su time posjedovali sudbinsku objektivnost jednog odnosa zasljepljivanja, u liberalnom se kapitalizmu klasna suprotnost premješta iz intersubjektivnosti svijeta života u njegov supstrat: profanirani ostatak ideologije robnog fetiša istodobno predstavlja uistinu funkcionirajući princip upravljanja privrednoga sistema. Stoga privredne krize gube svoj sudbinski, samorefleksiji dostupan karakter i zadobivaju objektivnost neobjašnjivih kontingentnih prirodnih događaja. Prije no što se refleksijom može uništiti već potisnuto ideološko jezgro, valja ih podvrgnuti objektiviziranu ispitivanju tokova sistema. To se očituje u Marxovoj kritici političke ekonomije.321

321 N. Neuendorff, Der Begriff des Interesses, Frankfurt 1973.

272

Iako teorija vrijednosti treba ispuniti i zadatak kritike robnoga fetiša (i izvedenih kulturnih fenomena građanskoga društva),322 ona je neposredno analiza sistema privrednog procesa reprodukcije. Pri tomu se osnovni pojmovi teorije vrijednosti određuju strateški tako da se postavke koje rezultiraju iz teorije proturječne akumulacije kapitala dadu preobraziti u djelatno-teoretske pretpostavke teorije klasa. Marx ostavlja otvorenom mogućnost ponovnog pretvaranja ekonomskih procesa oplođivanja kapitala, koji se događaju u granicama klasne strukture, u socijalna zbivanja između klasa — on je autor i 18. brumairea i Kapitala.

Upravo to sociološko ponovno pretvaranje jedne imanentno utemeljene ekonomske analize pričinja poteškoće u promijenjenim uvjetima organiziranoga kapitalizma. Pitanje na koje još uvijek nije dostatno odgovoreno, a koje glasi: Has capitalism changed?323

formulirao bih ovako: Da li je temeljna proturječnost kapitalističke društvene formacije nepromijenjeno djelotvorna u pojavnim oblicima organiziranoga kapitalizma ili se, pak, promijenila logika krize? Ili je kapitalizam, možda, prešao u postkapitalističku društvenu formaciju koja je prevladala oblik toka ekonomskog rasta praćenog krizama? Alain Turaine Deset ideja za jednu sociologiju 322 Adornovi radovi su danas egzemplarni za kritiku kulture koja uvijek ostaje na kritici fetiškoga karaktera robe, v. primjerice T. W. Adorno, Kulturkritik und Gesellschaft, u: Prismen, Frankfurt 1955, str. 7. i dalje. 323 S. Tsuru, Has Capitalism Changed? Tokio 1961.

273

Spoznaja društva najprije je morala prevladati proučavanje principa ili faktora ikoji su izvan društvenog područja. Naučila je prepoznavati društvene situacije i analizirati ah; zatim je, udaljujući se od definicije svojih predmeta u vremenu i prostoru, nastojala izdvojiti funkcije ili mehanizme. Taj napredak vodi ka sve specijaliziranijim studijama i nitko ne sumnja u to da opću sociologiju, mješavinu komparativne povijesti i socijalne filozofije, itreba zamijeniti istraživanjima na dobro omeđenim područjima koja nastoje iznijeti prijedloge »srednjeg dometa«. Ali, istodobno kako se mijenjaju istraživanja, sve se jasnije i jasnije pokazuje da ona mogu biti uspješno izvedena jedino ako pridonose izgradnji spoznaje društva koja mora biti što je moguće jednostavnija i suvislija. Inače ta istraživanja lebde u prostoru ili, bolje, prešutno nanovo uvode kobno pribjegavanje bitnostima ili ideologijama. Deset ideja koje ćemo izložiti nastoje objasniti prikaz društva i ujediniti pojedinačne analize koje se odnose na svaki od tih elemenata. One ne opisuju društvo: ne govore o ekonomiji, politici, religiji ili odgoju. One žele uspostaviti skup koncepata, sociološki jezik, a ne maketu društvene zbilje.

1. Sociologija je učenje o društvenim odnosima

Društvena ponašanja treba objasniti društvenim odnosima u kojima se nalaze. Ne može ih se objasniti razumijevanjem značenja koje sudionik daje svom ponašanju. Niti uključivanjem u zamišljenu cjelinu koja je nosilac značenja, balo da je riječi o: 1. konkretnoj cjelini: civilizaciji, epohi, naciji; 2. o kategoriji činjenica: tipu države ili grada, obitelji ili informacije; 3. o nekom apstraktnom principu: ljudskoj prirodi, biti politike, osnovnim ljudskim potrebama, smislu povijesti. Svaki je društveni odnos praksa sudionika društvenog sistema; određen je ulogom koja je princip jedinstva toga sistema. Predmet sociologije nije ni skup objektivnih situacija ni subjektivnih raspoloženja, već društvenih odnosa koji omogućuju ostvarenje društvenih sistema, odnosno mehanizama koji oblikuju društvene prakse.

2. Proizvodnja, prilagođavanje i organizacija društva

Društvo se rađa, prilagođuje i funkcionira. Ono je hijerarhija sistema. - Povijesnost društva je njegova sposobnost da svojom djelatnosti proizvodi svoja

društvena i kulturna usmjerenja, i daje »smisao« svojim postupcima. - Političke institucije prilagođuju društvena pravila prema promjenama do kojih dolazi

unutar i izvan političke zajednice. - Organizacije održavaju svoju unutrašnju i vanjsku ravnotežu s obzirom na njihove

ciljeve i uz pomoć normi.

274

- Povijesnost određuje uvjete političkog kretanja koje stvara pravila unutar kojih djeluju organizacije. Ali, institucije i organizacije su autonomne, budući da je njihova povijesna baza složena i jer na njihove odluke i funkcioniranje utječe mnoštvo društvenih snaga.

3. Povijesnost i društvene klase

U svakom društvu, koje dio proizvoda povlači iz potrošnje i akumulira, vlada sukob klasa. Ne može postojati društvo bez klasa, osim kad se proizvodnja i potrošnja podudaraju neposredno i potpuno. Prirodu klasnih odnosa istodobno određuju način akumulacije i vrsta kulturnog modela, odnosno predodžbe koju stvara društvo o svojoj sposobnosti da djeluje na sebe sama. Klasni odnosi uklapaju se između usmjerenja vezanih za povijesnost i institucionalnih i organizacionih mehanizama.

Društvom ne upravljaju vrijednosti iz kojih bi neposredno nikle norme, već klasni sukob pripada stanju povijesnosti.

4. Sukob i dominacija

Vladajuća klasa upravlja povijesnošću, ali je isto tako poistovjećuje sa svojim osobnim interesima. Narodna klasa brani se od te dominacije, ali se također poziva na povijesnost, osuđujući vladajuću klasu što je prisvaja. Klasni odnosi su istodobno otvoreni; puni sukoba između klasa koje se bore za upravljanje akcijom koju društvo vrši na samom sebi, i zatvoreni zbog dominacije vlasti koja se služi ideologijom i državnim aparatom da bi održala uspostavljeni red i dominaciju.

5. Sistem povijesne akcije

Klasna dominacija upravlja političkim sistemom koji upravlja vršenjem vlasti u organizacijama. Paralelno, povijesnost upravlja političkim institucijama i kulturnom i društvenom organizacijom posredstvom sistema povijesne akcije. Taj je sistem skup modela koji usmjeravaju radne postupke: proizvodnju, organizaciju, raspodjelu i potrošnju; on je utjecaji povijesnosti na sredstva kojima se koristi i koja mobilizira. Njegovi su elementi povezani suprotnostima. On nije duh neke civilizacije ili mjesto na općoj liniji razvoja. On je područje i ulog klasnih odnosa.

6. Društvo i država

275

Država spaja područja povijesnosti ( sistem povijesnog djelovanja i klasnih odnosa ), institucionalni sistem i društvenu organizaciju u konkretnu zajednicu. Njena moć počiva istodobno na institucionalnoj zakonitosti i na sili. Ona upravlja odnosima s ostalim državama. Država je utoliko slabija što je pod neposrednijom kontrolom klase koja uistinu upravlja glavnom privrednom djelatnošću. Ona postaje autonomija, bilo da je faktor širenja društvene dominacije, bilo da je sredstvo intervencije društvenih snaga koje nisu uključene u politički sistem. Njena se uloga pokazuje utoliko značajnijom što neposredni]e nastojimo analizirati društvenu promjenu. Društvena praksa nastoji postaviti državu u središte svog prikaza društva. Analiza društvenih sistema podređuje, naprotiv, tu analizu države analizi društva i kao prvo analizi njene povijesnosti i, prema tome, analizu borbi za državnu moć analizi društvenih pokreta.

7. Kolektivna ponašanja

Kolektivna ponašanja proizlaze iz jednog ili više tipova od kojih svaki odgovara određenom sistemu društvenih odnosa.

- Povoljne ili nepovoljne reakcije na norme ili funkcioniranje neke organizacije. One nastoje nanovo uspostaviti ravnotežu ili stvoriti novu.

- Politički pritisci na sistem odlučivanja. - Društveni pokreti koji pokreću klasne odnose ulog kojih je kontrola povijesnosti.

Klasna se ponašanja mogu razviti jedino ako se ujedine i ako prevladaju institucionalna i organizaciona ponašanja. Ta se društvena ponašanja mogu pridružiti bilo ponašanjima povijesnosti koja su za ili protiv mijenjanja povijesnosti i sistema povijesnog djelovanja, bilo strategijama agresije, konkurencije ili obrane u pogledu sudionika koji ne pripadaju nijednom od društvenih sistema u kojima sudjeluje sam sudionik.

8. Struktura i promjena

Sinkronička analiza društva i dijakronička analiza promjene moraju se razlikovati. Razvoj i prevladavanje nekog tipa društva nisu upisani u njegovoj strukturi. Brkanje dviju vrsta analiza definira filozofiju povijesti. Ne može se govoriti o transformacijama socijetalnog tipa, već o prijelazu zajednice iz jednog područja povijesnosti u drugo, iz jednog oblika institucionalnog sistema u drugi ili jednog organizacijskog funkcioniranja u drugo.

276

Razvoj je prijelaz društva iz jednog područja povijesnosti u drugo. On se nikad ne svodi na modernizaciju, na rast, i put koji slijedi ovisi o klasnim odnosima, o političkim mehanizmima, o organizacijskom funkcioniranju promatranog društva i o njegovim odnosima dominacije ili ovisnosti o drugim društvima.

9. Desnica, centar i ljevica sociologije

Sociologija se stavlja u službu države i vladajućih klasa, kad prihvaća kategorije društvene politike, a da ne traži njene razloge postojanja, i kad društvo smatra skupom sredstava u službi principa i vrijednosti. Kad daje središnju ili nezavisnu ulogu odlukama i upravljanju promjenom, ona je više vezana za modernizatorske i reformatorske tendencije. Kad objelodanjuje da je društvo proizvod vlastitog djelovanja; da stvara svoja usmjerenja i tako određuje svoju praksu klasnim sukobima, ona igra ulogu kritike ideologija i djela integracije i represije koja vrše vladajuća klasa i država. Ta kritička uloga, koja angažira sociologiju, omogućuje joj da obuhvati društvene odnose koje prikriva dominacija. Sociološka se analiza ne može nikada podudarati s raspravom o moći.

10. Rađanje sociologije

Sociologija nije mogla postojati prije no što su se društva mogla smatrati proizvodom svoga djelovanja. Njen nastanak ukida podređenost društvenih činjenica ostalim vrstama analiza: religioznim, pravnim ili ekonomskim. Sociologija, objašnjenje društvenih sistema i odnosa, tako zamjenjuje interpretacije koje su prijašnja društva davala o svojoj organizaciji i razvoju. Njen je napredak vezan za spoznaju društava o njihovoj povijesnosti i njihovim društvenim odnosima. Ona je tako sredstvo inovacije i oslobođenja. KOMENTARI Komentar prve ideje

1. Onaj tko sudjeluje u društvenom životu nalazi se pred određenim oblicima društvene organizacije i intervencije. On radi u nekom uredu ili tvornici, poduzima mjere u javnim administracijama, šalje svoju djecu u škole, sluša i gleda TV - programe, koristi se ulicama ili metroom nekog grada itd.

277

Otuda spontani pokret koji nastoji proučiti manje - više temeljito rad, državu, odgoj, masovne komunikacije, grad, istražiti prirodu ili zakone privrede, vlasti, kulture, informacija ili urbane ekologije. Sociologija slijedi obratni put: ona ukida specifičnost kategorija, činjenica uspostavljenih praksom i retorikama koje su izgradili upravljači svakog sektora društvene djelatnosti, jer ta specifičnost prikriva opće mehanizme društva. Isto tako, ona raščlanjuje povijesne cjeline i nikako ne upotrebljava pojmove kao što su grčka civilizacija, renesansni duh, engleski politički sistem ili američka ekonomija. Ona još jasnije odbacuje svaki sud o društvenoj situaciji koji počiva na usporedbi te situacije s nekom normom ili nekim »prirodnim« stanjem. Može biti opravdano suditi o nekoj društvenoj situaciji pozivanjem na neko normalno stanje, definirano u drukčijoj vrsti činjenica, na primjer biologiji, ali to se ne smije brkati sa sociološkom analizom. Reći da je rad na vrpci ili život u centrima nekoga velikog grada nehuman može ukazati na socijalni problem, ali ostavlja sasvim neodređenom prirodu toga problema. Moralizam je čak često obrana od sociološke analize koja neophodno dovodi u pitanje društvene odnose i posebice klasne odnose moći. 2. Treba jednako snažno odbaciti sociologije intencije. Mišljenja se čine utoliko bolje formulirana što smo odlučnije unutar društvene organizacije i kad, dakle, obrćemo normalni red analize. Demokracija nije registriranje mišljenja unutar društvenih uređenja, političkih institucija i običaja koje se smatra usvojenim. Ona se temelja na sposobnosti najvećeg broja da djeluje na društvene odnose u kojima se doista nalazi, a ne polazeći od skupa uzroka, kategorija i pravila za koje se smatra da su uspostavljeni izvan svake društvene intervencije. 3. Lako je ukinuti sociologiju. Dovoljno je zatražiti objašnjenje odgovora sudionika u njihovoj situaciji, određenoj terminima koji nisu društveni odnosi: položajem u vremenu ili prostoru, ekonomskom konjunkturom, stanjem tehnologije, religioznom pripadnošću, itd. U sociologiju se ulazi spoznavanjem kategorije činjenica koje ne mogu biti nazvane ni objektivnim ni subjektivnim i koje su i društveni odnosi. Područja sociološke analize određena su različitim kategorijama društvenih odnosa: klasni odnos, politički utjecaji, organizacijske uloge, međudruštvene veze, glavne su kategorije društvenih odnosa. Povezivanje situacije i ponašanja pridonosi sociološkoj analizi samo utoliko što situacija i ponašanja mogu biti izraženi društvenim vezama. 4. Sociološka je patologija područje u kojem se taj princip analize najjače nameće. Neprestano se govori o skretanju ili marginailnosti, o ludilu ili zločinu, odnosno o nepokoravanju nekoj normi, običaju ili grupi. Treba, naprotiv, odrediti krizna ponašanja ukidanjem neke društvene veze i, dakle, raspadom društvenog sistema. Ponašanja mogu biti vezana za izoliranje sudionika ili nepovezanost normi i poticanja; ona mogu odgovarati nepostojanju utjecaja sudionika na odluke koje ga se tiču, na potiskivanje klasnih odnosa iza dominacije i otuđenja, ona mogu, na kraju, odgovarati kulturnim pomacima koji ukidaju vezu između težnji i očekivanja. 5. Društveni se odnosi nikada ne sučeljavaju licem u lice osim u ratu. Nijedan se društveni

278

događaj ne može potpuno objasniti razmjenama među sudionicama, strategijama ili namje-rama svakog od njih. Sudionik je određen odnosom; posljednji se ne uspostavlja među sudionicima neovisnim o njemu. Analiza se društvenih odnosa, dakle, ne može odvojiti od analize društvenog sistema koji sadrži određeno jedinstvo: u organizaciji sudionici su određeni sistemom autoriteta ili stratifikacije i skupom normi. U političkom sistemu određuje ih njihova uloga u stvaranju neke odluke; na najvišem nivou, društvene su klase u sukobu zbog prisvajanja akcije koju društvo vrši na samom sebi, na smislu koji ono daje svojim praksama. Nemoguće je, dakle, odvojiti sisteme od sudionika. Učinimo li to riskiraimo da se sociologija raspadne na proučavanje prirodnih zakona sistema i pozivanje na potrebe, volju i povijesno značenje sudionika. Postoji li još uvijek sociologija industrijskih društava, odvojimo li analizu kapitalizma od analize radničkog pokreta?

Komentar druge ideje

1. Naučno objašnjenje uvijek se sastoji u uspostavljanju veza i uklanjanju svakog pribjegavanja bitima i namjerama. Kako poštivati taj princip, kad je predmet proučavanja socijalno ponašanje, odnosno ponašanje koje usmjeravaju ciljevi i norme? Odakle proizlazi »smisao« društvenih ponašanja? Kad se jednom ukine svako pribjegavanje finalizmu, bilo da on nosi ime božanske providnosti ili smisla povijesti, treba priznati da je društvo doista sistem odnosa među elementima, ali vrlo posebnog tipa. Društvo nije organizirano oko nekog koda i mehanizama za održavanje unutrašnje ili vanjske ravnoteže, ili bolje, taj tip sistema predstavlja tek jedan nivo fukcioniranja društva kojeg je autonomija to slabija što se više približavamo društvima koja posjeduju veliku sposobnost promjene. Ljudska društva imaju, zapravo, sposobnost mijenjanja svojih normi; iskustvo unutrašnje ili vanjske neravnoteže ne vodi uvijek intervenciji predodređenoj da promatrano ponašanje svede na očekivano ponašanje predviđeno normom, već može dovesti do izmjene norme, do učenja novih ponašanja. Sociološki jezik zove političkim ono što psihologija zove učenjem. Ali, izvan tog prilagođavanja, promjeni koja norme zamjenjuje ugovorima i transakcijama, ljudska su društva sposobna da stvore svoja usmjerenja, da budu normativna. Ona svoje prakse podređuju dobrovoljnoj intervenciji nad sobom, što ja nazivam njihovom povijesnošću. Ta se intervencija temelji na uvjetima koji su istodobno tehnički, ekonomski i kulturni. Društvo djeluje na sebe prvo zbog toga što se ne podudara sa sobom: ono ima simboličku sposobnost da spozna, odnosno organizira svoj odnos s okolinom s obzirom na svoj identitet. Ljudsko društvo je zasigurno dio prirode, ali ono ne poriče taj poredak. Ono mijenja taj poredak polazeći od svog rada. Kao drugo, ta distanca prema samom sebi postaje uistinu akcija, jer dio proizvoda za potrošnju nije potrošen. On je akumuliran i investiran onako kako se upravlja ekonomskom organizacijom. Konačno, ta sposobnost djelovanja na sebe sama spoznajom i

279

akumulacijom i sama je obuhvaćena, predmet je posebnog prikaza. Tako se javlja »smisao« koji nazivam kulturnim modelom: društvo djeluje na sebe s obzirom na predodžbu koju ima o toj stvaralačkoj sposobnosti: prema tome je li ona shvaćena kao naučna ili tehnička praksa ili, naprotiv, kao metasocjjalna bit, društvenu praksu o tome informira model ekonomskog razvoja ili, naprotiv, model transcenden-cije. 2. Samoproizvodnja, prilagođavanje, organizacija tri su nivoa funkcioniranja društva. Međutim, oni su međusobno u hijerarhijskom poretku. Povijesnost utječe na praksu, sistem povijesne akcije nameće kulturni model, način mobiliziranja društvenih sredstava, princip svrstavanja u hijerarhiju, definiciju potreba, odnosno kategorije koje upravljaju područjima prakse što su određena radom: proizvodnju, organizaciju, raspodjelu i potrošnju. 3. Ali sistem povijesne akcije nije skup konkretnih društvenih cjelina, jednako kao što se način proizvodnje ne može poistovjetiti s nacionalnim društvom. Riječ je o apstraktnijoj cjelini. Zauzvrat, politički sistem neophodno odgovara konkretnoj zajednici, koja je omeđena granicama i unutar koje su donijete odluke primjena (kojih može jedina zakonski pribjeći sili. Prilagođavanje društva promjeni je, dakle, tema analize koja se odnosi na složenu cjelinu, na pola puta između sociološkog tipa i povijesne jedinice. Organizacija je cjelina određena u vremenu i prostoru, bilo da je riječ o poduzeću, gradu ili nacionalnom društvu. Ona 'posjeduje norme i autoritativni aparat, ali djeluje jedino unutar političkog sistema i njegovih zakona, kao što politički sistem djeluje samo unutar sistema povijesne akcije. Organizacija je, dakle, mjesto gdje se hijerarhijski kombiniraju proizvodnja, prilagođavanje i upravljanje društvom. 4. Hijerarhiju tih sistema ne smije se ni u kom slučaju brkati s hijerarhijom kategorija društvenih činjenica, kao da, na primjer, ekonomske činjenice upravljaju političkim činjenicama koje dominiraju ideologijama i kulturnom praksom. Samoproizvodnja društva nije ni ekonomska činjenica ni rezultat neke ideje ili namjere. Povijesnost nekog društva ne može se odvojiti od njegove djelatnosti, od onog što možemo nazvati proizvodnim snagama; ali ona isto tako daje smisao djelatnosti putem poznaje, akumulacije i prikaza stvaralaštva. Povijesnost je akcija. Jednako tako, društvena organizacija je istodobno tehnika i norma, moć i ravnoteža. Autonomija političkog sistema i društvene organizacije u odnosu na sistem povijesne akcije zavisi kao prvo od činjenice da ti sistemi ne odgovaraju istim stvarnim jedinicama. Ona pred-stavlja autonomiju čitave povijesne jedinice u odnosu na sociološki određenu cjelinu. 5. Sociologija analizira sve sisteme društvenih odnosa kojima društvo djeluje na sebe. Nju se ne može poistovjetiti, sa skupom društvenih nauka. Jer, to djelovanje utječe na prirodu materijalnim sredstvima. Povijesnost polazi od društvene djelatnosti i vraća se njoj, dajući joj smisao. Ona se odvaja od nje i nameće joj svoj utjecaj; ona je ne stvara. Spoznaja svih društava je, dakle, podijeljena između sociologije i antropologije koja je prirodna nauka društvenog iživota i obuhvaća sisteme u kojima odlučuje smisao ponašanja.

280

Komentar treće ideje

1. Pojam društvenih klasa neophodan je u povijesnim učenjima; on nije sredstvo sociološke analize. Ta uloga pripada konceptu klasnih odnosa. Uvijek postoji velika kušnja da se povijest čita kao uspon trećeg staleža ili radničke klase koja tako postaje vrsta »prirodnog« bića, oslobađajući se prijevara i barijera koje su postavile vladajuće klase. Sudionik, bilo da je riječ o nekoj klasi ili sasvim drukčijoj kategoriji, može biti određen jedino s obzirom na svoje mjesto u društvenom odnosu, dakle tim kako društvo djeluje na sebe sama. Klasni odnosi pokreću samoproizvodnju društva; klase su sukobljeni sudionici povijesnosti. Ali, svakodnevni jezik upotrebljava klase u smislu kategorija. Treba dakle razlikovati:

- statute ili bolje društvenoprofesionalne kategorije određene njihovim relativnim položajem u diferenciranoj i hijerarhiziranoj društvenoj organizaciji;

- interesne grupe, određene njihovim utjecajem u sistemu odlučivanja i šire u državi. Kad se govori o srednjim klasama, najčešće se naznačuju kategorije što se određuju na tom nivou koje posjeduju određeni politički utjecaj. Organizirana zanimanja, administratori, neke kategorije proizvođača su u tom slučaju;

- same društvene klase. Naravno, isti individuum ili ista grupa može istodobno pripadati društvenoprofesionalnoj kategoriji, interesnim grupama i klasi. Međutim, ti su položaji više ili manje važni s obzirom na promatranu grupu i situaciju.

2. Klasni odnosi ne mogu se odvojiti od povijesnosti, jer je klasna suprotnost faktor udaljenosti koju društvo uzima u odnosu na sebe sama i djelovanju na sebe sama. 3. Klasni odnosi su uvijek, kao prvo, određeni ekonomski. Viša klasa je ona koje upravlja akumulacijom, uzimajući od proizvoda za potrošnju, dakle od mase proizvođača. Bilo da ona sama ima neposrednu ulogu u proizvodnji ali da je određena prema svojim religioznim, vojnim ali državnim funkcijama, ona nije vladajuća klasa, ako ne upravlja akumula-cijom, dakle i načinom proizvodnje. Ali, ta klasa preuzima na sebe cjelokupnu povijesnost i ne samo akumulaciju. Ona je, dakle, određena i kulturnim modelom i načinom spoznaje, koje nastoji prisvojiti, ali koji se nikad ne mogu svesti na njenu ideologiju. Uzaludno je suprostavljati ekonomske i društvenokulturne aspekte neke klase. Područje klasnih odnosa nije ni ekonomsko, ni političko, ni kulturno, ono je područje povijesnosti, dakle određenog djelovanja — koje je istodobno sadržano i u ekonomskoj djelatnosti i kulturno usmjereno — društva na sebe sama. Iz toga proizlazi da klase u sukobu pripadaju istom području povijesnosti. Podređena klasa nikada ne preuzima mjesto povlaštene klase. Ona nestaje ili ostaje na njenom rubu. Povijesne klasne borbe ne rješavaju se promjenom dominacije, već promjenom povijesnosti. 4. Klasni odnosi tvore, dakle, dvostruku dijalektiku. Povijesnost, oblikovanje smisla ponašanja,

281

jest ono čemu viša klasa, ukoliko vlada, vodi društvo. Ali to nije društvo koje djeluje na sebe sama; društvo ne može istodobno biti isto i drugo, produkcija i reprodukcija sebe. Vladajuća klasa nije, dakle, univerzalna svijest društva, već posebna grupa koja ima posebne interese, koja je određena dominacijom koju nameće cjelokupnom društvu. Kao vladajuća klasa, viša klasa poistovjećuje povijesnost sa svojim interesima, ostvaruje je, i prema tome mijenja proizvodnju u baštinu, inovatorsku akciju u stečene interese. Vladajuća klasa se tako nastoji stopiti u blok vladajućih interesa u kojima se udružuju stare i nove vladajuće klase i njihovi politički, ideološki i državni faktori. Narodnu klasu sačinjavaju svi oni koji ne upravljaju akumulacijom dijela proizvoda svoga rada i koji su tako podređena kategorijama društvene prakse, načinima odlučivanja i neposrednoj dominaciji suprotne klase. Od te dominacije koja govori u ime povijesnosti, ali koja se vrši u ime posebnih interesa, narodna se klasa štiti tako da se usredotočuje na održavanje svojih posebnih oblika društvenog i kulturnog života. Povlači se u svoju sredinu, susjedstvo, srodstvo, jezik, pleme, starosnu dob itd., prema situacijama. Ali, ona osuđuje to privatno prisvajanje i bori se za ponovno kolektivno prisvajanje povijesnosti. Klasni odnosi i klasna akcija imaju dva lica. Utopija neke klase je njeno poistovjećivanje s povijesnošću. Ona svodi protivnika na to da bude tek nesmisao. Ideologija je svođenje povi-jesnosti na sudionike i, dakle, ugradnja sudionika u antipovijesnost, u princip zla. Svako klasno djelovanje istodobno je odnos prema povijesnosti i protivniku. Utopija daje prednost prvome od tih odnosa; ideologija apsorbira prvi u drugi. 5. Potpuna veza koja spaja povijesnost i društvene klase dovodi do odbacivanja pojma vrijednosti, barem u smislu koji mu je najčešće davala sociološka analiza. Društvena vrijednost je princip odvajanja ponašanja, koja se smatraju dobrim, od onih, koja se smatraju lošim u danoj zajednici. Oni koji postavljaju pojam vrijednosti u središte analize potvrđuju, dakle, kontinuitet kretanja koje voda, postupnim razdvajanjem, od kulturnih vrijednosti do društvenih normi, zatim do uloga, odnosno do ponašanja koja normalno očekuju od sudionika njegovi partneri. Taj kontinuitet mora biti odbačen. Kulturne orijentacije ne postaju norme uslijed razdvajanja; između orijentacija i normi postavljaju se klasni odnosi i to tako da norme označuju dominaciju neke klase, njenu institucionalnu hegemoniju ili njenu organizacionu moć, a istodobno i usmjerenje sistema povijesne akcije. O vrijednostima se govori samo kad se usvaja ideologija vladajuće Mase koja svoje postojanje i svoje interese poistovjećuje s povijesnošću i, prema tome, s cjelokupnim društvom. 6. Klasni su odnosi koncept koji pripada sinkroničkoj analizi društva, spoznaji onog što obično nazivamo društvenom strukturom. Jednako tako povijesno promatranje ne ukazuje nepo-sredno na postojanje neke više klase ili neke narodne klase, već prije na cjeline određene njihovom ulogom u procesu društvene promjene i posebice razvoja, tji. prijelaza iz jednog tipa društva u drugi.

282

Nazovimo vladajućom elitom grupu koja vodi razvoj i okuplja one koji su njime privučeni. Te se kategorije nikad sasvim ne jmiješaju s klasama. Podudarnost je gotovo savršena kad neki tip društva nastaje nakon dotrajalosti tipa koji mu je prethodio. Razlika je, naprotiv, velika kad razvoj podrazumijeva rušenje prijašnjeg ekonomskog, društvenog i političkog poretka koji odolijeva promjeni. Međutim, vladajuća elita, koja može nastati oko frakcija stare vladajuće klase, države ili revolucionarne narodne partije preuzima tako ulogu vladajuće i nadmoćne Mase u društvu koje stvara.

Komentar četvrte ideje

1. Klasni odnosi imaju dva aspekta, budući da se svaka klasa istodobno suprotstavlja drugoj i usmjerava prema sistemu povijesne akcije. Što odvaja dvije ekstremne i previše jednostavne koncepcije: po prvoj, sistem je povijesne djelatnosti skup vrijednosti za kontrolu kojeg se bore protivničke društvene grupe, po drugoj, društvo je tek skup političkih i ideoloških sredstava koja osiguravaju održavanje i reprodukciju klasne dominacije određene privatnim interesima ili ekonomskim mehanizmima. Prva primorava na ukidanje pojma klase i na razmišljanje o tome da postoji kulturno područje koje je određeno neovisno o odnosima među društvenim sudionicima i koje može biti ob-jašnjeno jedino na svom vlastitom nivou, svojim mjestom u razvoju vrijednosti, u povijesti čovječanstva. Zbog toga je sociologija bila zatrpana evolucionističkim shemama koje su opisivale prijelaz iz zajednice u društvo, iz mehaničke u organsku solidarnost, iz »folk«-kulture u urbane kulture, iz partikularizma u univerzalizam. Takve filozofije povijesti, koje su uvijek etnocentrične, samo su prepreka analizi. Obratno, ako se društvena dominacija i klasni odnosi definiraju nesocijalnim terminima, tj. bez intervencije usmjerenja akcije, primorani smo suprotstaviti privatni interes fundamentalnim potrebama čovjeka, ljudskoj prirodi koja tako potpuno izmiče sociološkoj analizi kao i postojanje Boga. Štoviše, zabranjuje se svaka komunikacija između proučavanja sistema, koji je određen bez pozivanja na ponašanje, i proučavanja ponašanja određenih pozivanjem na tu prirodu. 2. Sistem klasnih odnosa upravlja ponašanjima klasnih sudionika, ali sam taj sistem mora biti određen kao sistem akcije. Klasni odnosi su konfliktualno ( a ne kontradiktorno ) ostvarivanje povijesnosti, akcije samoproizvodnje društva. Ali, te klasne odnose neprestano narušava vladajući poredak i sukob je neprestano potiskivan proturječnošću. Bi li se govorilo o vladajućoj ili nadmoćnoj klasi, kad bi klase bili protivnici koji se bore ravnopravno kao gladijator naoružan mrežom i trozubom i Mirmidonac324? Ne. Izbor oružja pripada nadmoćnoj klasi: ona ima tenkove i mitraljeze, svom protivniku ostavlja kamenice.

324 Ahilov vojnik naoružan mačem i štitom. Mirmidonci su prema legendi postali od mrava (myrmex = mrav) (prim. prev.).

283

Ne postoji nadmoćna klasa koja ne posjeduje određenu političku hegemoniju i organizacionu moć, tj. koja nema određenu sposobnost da odredi pravila igre, norme zajednice. Sukobi se utoliko ublažuju, ukoliko je antagonistički odnos zamijenjen suprotstavljanjem uključenog i isključenog. Kontradikcija je obznanjena: takvo ponašanje ugrožava društvo, neprihvatljivo je, mora biti suzbijeno, skandalozno je.

- Prva je zadaća sociologije oduvijek bila i uvijek će biti otkrivanje toga »pozitivizma« socijalne vrste, odvajanja normalnog od patološkog, legalnog od ilegalnog. Sociologija nalazi, iza »tehničkih« ili »prirodnih« kategorija politike, društvene izbore i interese. Ona nikad ne prihvaća da neki sudionik govori u ime društva, a da nije odredio svoje odnose s ostalim sudionicima. Međutim, kažemo li da je društvena praksa samo ideologija vladajuće klase, napuštamo teren sociologije i ulazimo u područje ideologije.

Društvena praksa nije više govor jednog sudionika nego je govor vrijednosti. Kao prvo, stoga što je društvena praksa uvijek praksa povijesnog jedinstva koje nema sociološko jedinstvo.

- Kao drugo, zato što miješa klasne odnose, političke i organizacijske veze koje se nikad ne poklapaju, osim kad su sve apsorbirane u totalitarnoj državi, a tada se više ne može govoriti o vladajućoj klasi.

- Kao treće, zato što podređena klasa nije nikad ušutkana. Službeni govori, kraljevi historiografi mogu učiniti da se ne čuje njen glas. Ali, prva je zadaća sociologa, povjesničara, etnologa da čuju glas onih koji nemaju pristupa ka sredstvima infor-miranja.

- Kao posljednje, a to je bitno, budući da klasni odnosa postoje samo kad postoji određeni ulog za koji se bore, budući da protivnici govore istim jezikom, oni pripadaju istom sistemu povijesne akcije. Liberalizam i socijalizam su klasni i, dakle, konfliktualni prikazi napretka, kulturnog modela, industrijali-zacije. Država i nacija su suprotne slike kulturnog modela suvereniteta svojstvenog trgovačkim društvima. Čak i danas oni koji se pozivaju na potrošnju, i oni koji je odbacuju u ime neophodne kulturne revolucije, nadilaze u istom smislu kulturu industrijske ere i nalaze se u društvu u kojem je kultura postala područje društvene dominacije i mjesto osporavanja.

3. Klasni odnosi poprimaju različite oblike prema tome je li izraženija upravljačka ili vladajuća uloga nadmoćne klase i prema tome je li se narodna klasa više brani ili osporava. Što više prevladava par upravljačka-osporavajuća, klasni se sukob više odnosi na povijesnost; što, naprotiv, više prevladava par vladajuća-obrambena, sukob više ulazi u složeniju borbu za ili protiv uspostavljenog poretka; reprodukcija toga poretka također je više u pitanju, a produkcija se društva raspada na zastupanje sudionika i upravljanje njima. Što se klasna borba neposrednije nalazi na nivou sistema povijesne akcije, utoliko se više čini »praktičnom«, ekonomskom, ali se isto tako više može svesti na pregovaranja. Osobito ako se javlja na razini klasnih determinanti institucionalnog sistema, čini se više političkom, ali se lako brka s ponašanjima interesnih grupa i političkih koalicija.

284

Konačno, javlja li se samo na nivou društvene organizacije, ona reagira na javljanje svoje »pozitivnosti«, postavljajući se na plan ideologije. Međutim, može je se pobrkati s neprilagođe-nošću. Ti oblici klasne akcije koji se odražavaju u svijesti sudionika nikada ne odobravaju sociologu da vjeruje kako postoje ekonomski, politički i ideološki nivoi društva, odvojeni jedni od drugih. Ali, klasni odnosi kao političke veze mogu se javiti neposredno ili samo kao jedan »konkretniji« nivo društvene stvarnosti. 4. Klasna ponašanja, ikojih su povijesni pokreti najspecifičniji oblik, imaju dva koplementarna aspekta. S jedne strane, borba protiv protivničke klase i pozivanje na socijalna i kulturna usmjerenja koja su ulog te borbe. S druge, izgradnja ili neprihvaćanje društvenog poretka koji se ne predočava kao djelo jednoga klasnog sudionika, već kao skup prisila koje se nameću svim sudionicima i tako još potpunije primoravaju radnike na zavisnost i otuđenje. Prvi od ta dva oblika osporavanja nazivam društvenim pokretima, kritičkom akcijom drugi. Povijesni pokret ih ne može odijeliti. Kad bi djelovao u sasvim zatvorenoj situaciji, globalno bi se borio protiv klasne dominacije, institucionalnog kočenja, organizacijske krize, općeg arhaizma, i njegova bi akcija postala potpuno neodređena zbog odbijanja kojim se služi nova klasa ili nova vladajuća elita. Da je, naprotiv, sukob potpuno otvoren, značilo bi da vladajuća klasa nema nikakav utjecaj na društveni poredak, dakle sukob bi bio potpuno institucionaliziran. Takva situacija može jedino odgovarati potpunom gubitku povijesnosti, društvu koje se brine za raspodjelu a ne za proizvodnju, društvu ikoje propada d raspada se. Društveni pokreti su važniji u vrlo homogenim društvima, odnosno u onima koja ulaze u sistem povijesne akcije rušeći prijašnje sisteme: kritičke akcije imaju, naprotiv, utoliko središnjiju ulogu ukoliko je društvo heterogenije, ukoliko vlast u njemu pripada bloku vladajućih klasa, nacionalnih ili stranih.

Komentar pete ideje

1. Povijesnost nekog društva nije skup prikaza, »ideal«, već rad društva na njemu samom. Ona jako utječe na društvene prakse: kao prvo na institucije, tj. na mehanizme stvaranja odluka koje se smatraju zakonitim, zatim na organizacije, tj. na jedinice proizvodnje dobara ili usluga, određujući njihove ciljeve i norme, i kontrolirajući njihove razmjene s oblinom i njihove unutrašnje ravnoteže. Povijesnost postaje smisao praksi posredstvom sistema povijesne akcije. Tim sistemom vlada suprotstavljanje onog što usmjeruje i onog što je usmjereno. Čak i društvo koje posjeduje najveću sposobnost djelovanja na sebe sama nije tvorac. Ono pri tom nailazi na »prirodu«, dakle i na poredak koji se ne svodi na volju. Što kulturni model više odbacuje metasocijalnu sliku kreativnosti, to više je vezan za osnovne strukture zajednice. Što se taj model više javlja kao djelovanje naučne spoznaje na praksu, više se veže i istodobno suprotstavlja otporu humanih i

285

nehumanih sredstava: tehnologije, jezika, tijela i naročito mozga, okoline. Sistem povijesne akcije spaja također red i kretanje. Kulturni model mora se transformirati u princip stavljanja u društvenu hijerarhiju i u definiciju kulturnih potreba. Na kraju, on je istodobno društveni i kulturni, područje odnosa zajednice i njenih uvjeta djelovanja, i područje odnosa među članovima zajednice. Ta tri para suprotstavljanja — usmjerenje-resursi, kretanje--poredak, kultura-društvo — kombiniraju se da bi nastao sistem povijesne akcije čije napetosti izazivaju javljanje područja po-vijesne akcije i moć povijesnosti nad praksama koje joj istodobno izmiču. 2. Tako, bilo da promatramo društveno-kulturna usmjerenja ili klasne odnose, društvom ne vlada ni skup vrijednosti ni kontradicije, već njegovo djelovanje na sebe sama, razlika u od- nosu na djelatnosti i utjecaj na praksu, klasni sukobi, a ne mobilizacija društvenih zajednica. Svakodnevni život i društvena dominacija nastoje nametnuti sliku društva kojim upravljaju principi i interesi, država ili oligarhija. Takav je, konačno, društveni poredak, »naturalizirana« slika društvene organizacije. Treba ukloniti to čudo i ponovo naći samoproizvodnju društva, njegovo nepodudaranje s njegovim funkcioniranjem, napetosti svojstvene sistemu povijesne akcije i dvostruku dijalektiku društvenih klasa. Sociološka analiza ne može nikada, kad premašuje bezazleni konformistički opis društvenog poretka, predstavljati sudionika ili društvenu činjenicu kao točku. I jedno i drugo mogu se jedino objasniti dvostrukim kretanjem: ograđivanje povijesnosti s obzirom na djelatnost i njeno vraćanje praksama koje usmjeruje. 3. Zamamno je misliti kako je neko sasvim »moderno« društvo sposobno da sruši metasocijialne granice poretka, da spozna stvaranje kao svoju vlastitu sposobnost, da se promijeni i odredi svoju situaciju kao proizvod svoga djelovanja, da izmiče analizi koju smo upravo spomenuli, i kako njime više ne vlada napetost poretka i kretanja ni klasni sukobi. Ne postaje li ono organizacija koja upravlja svojim odnosima s okolinom pragmatički, neprestano nastojeći svesti na minimum svoje troškove i optimalizirati svoje odluke s obzirom na mnoštvo utjecaja na nju? Taj prikaz ponovo preuzima liberalnu ideologiju proširujući je. Poput nje, on je instrument vladajuće klase mnogo više nego analiza društva. U trenutku stvaranja novog tipa društva normalno je da prvo budu formulirani, s jedne strane, ideologija vladajuće klase, i, s druge, pobuna protiv kulture i društvenih odnosa koji su postali arhaični. I jedna i druga su modernizator-ske i »zaboravljaju« postojanje društvenih odnosa i klasnih napetosti koje se još ne naziru dovoljno jasno. Međutim, ništa nas ne smije navesti da zaboravimo kako svako društvo djeluje na sebe da bi se promijenilo i da je, dakle, samo po sebi podijeljeno. Razvoj, promjena društva ne ostvaruje se ni pragmatično ni »harmonično«. Povijest, kao oblikovanje ličnosti, uvijek je drama. Moć aparata, totalitarne prijetnje, sukob nauke i moći, javljanje novih društvenih pokreta morali bi uvjeriti u neophodnost traženja novih oblika samoproizvodnje društva. Ne treba se prepustiti ni lažno »realističkim« iluzijama o slici društva kao političkom, društvenom i

286

ekonomskom tržištu, ni nazadnoj utopiji o čovječanstvu koje se vraća u svoje prebivalište eko-sistema i tamo ponovo promatra sveti red stvari.

Komentar šeste ideje

1. Država kao da personificira društvo. Ona odlučuje, organizira, uključuje i isključuje. Spoznaja društva također počinje sumnjom u suverenitet države i proučavanjem društvenih odnosa svih vrsta koji sačinjavaju društvo i u kojima intervenira država. Država nije razina ili područje društva. Ona mijenja društvo u povijesnog činioca. Ona jednako tako ne može nikada biti svedena na sistem društvenih veza, posebice na političM sistem. Država postoji samo utoliko ukoliko svojim djelovanjem povezuje područje povijesnosti, institucije i organizaciju društva. Jedini odnosi koji u pravom smislu riječi određuju državnu djelatnost jesu međudruštveni odnosi: država ratuje i vodi diplomaciju. Ona nije izraz nijednog društvenog odnosa. 2. Vladajuća klasa u homogenom društvu, tj. onom kojeg je prošlost potpuno uništena, mogla bi nametnuti svoju nadmoć bez pribjegavanja državi. Ona bi propala, pogotovo ako je politički sistem dovoljno otvoren da omogući široku institucionalizaciju klasnih sukoba. Takav je liberalni san. Reći da je država instrument vladajuće klase je, dakle, izraz nejasan i gotovo bez koristi. Država djeluje u području povijesnosti, i to tako da doista nije suverena i da je podređena vladajućoj klasi. Ali, ona je autonomna, budući da vladajuća klasa ne zauzima čitavu scenu. Prvo zato što je ta vladajuća klasa istodobno nadmoćna klasa, i kao takva vezana za nasljeđe prošlosti, dakle, i za bivše vladajuće klase. Carisitički despotizam nije instrument buržoazije, već prije faktor obrane starih oblika društvene dominacije. Bivše vladajuće klase mogu recipročno postati elite koje upravljaju društvenom promjenom: one još prepuštaju središnju ulogu državi. Zatim, zbog toga što država može biti faktor društvene intervencije, .prelazeći granice političkog sistema, mobilizirajući narodne snage ili koristeći se njima. Djelovanje na državu utoliko je važnije za narodne pokrete što se oni više sukobljuju s dmštvenim poretkom koji je istodobno dovršen i u krizi. Narodni pokret tada nastoji preuzeti vlast od države, prije no promijeniti klasnu dominaciju. I što je revolucionarni pokret moćniji, to stvara jaču državu, čak sposobnu da svojim autoritetom smrvi skup sistema društvenih odnosa. Država je najslabija kad je vladajuća klasa hegemonijska; ona je jača što je više vezana bilo za bivše vladajuće klase, bilo za klase koje se suprotstavljaju. 3. Država u nekim društvima preuzima druge funkcije. U trgovačkim društvima ona je faktor kulturnog modela koji je suveren, vladar koji uređuje razmjene i raspodjelu i upravlja financijama. Neke industrijalizirane zemlje, kao Francuska, imaju puno teškoća da se otarase te svete metasocijalne države koja više ne odgovara industrijskom društvu. Upravo je u trgovačkim društvima, država, kao ujedinjavajući element, doživjela svoj trijumf, i upravo su u njoj pravnici bili najpovlašteniji u staležu obrazovanih. Ali se suveren ne može nikada potpuno poistovjetiti s državom. On je samo predstavnik svetosti države, a država

287

je upravitelj. U industrijaliziranijim društvima, naprotiv, država postaje sve više i upravitelj organizacija, često mdustrijskih poduzeća, bolnica, gotovo posvuda istraživačkih centara, vojnonaučnih ustanova svuda gdje postoje. Država djeluje kao upravljačka klasa. Ali ako prevlada ta funkcija, država se pretvara u zaštitnika interesa tehnokracije. A ona je upravljačka klasa i nema oblik države. Država se ne može svesti na suverena u trgovačkim društvima ili na tehnokraciju u postindustrijskim društvima. Ona je u svim društvima skup veza uspostavljenih između sistema koji sačinjavaju društvo, dakle je važan činilac u promjeni društva. 4. Ništa nije dalje od društvenog pokreta nego država kao faktor društvene promjene i željenih veza. U različitim oblicima ta se suprotnost nalazi u svim tipovima društva. Državni stratezi žele da budu realisti; njihov je cilj da brane nacionalnu državu od ostalih država, da održe njene jedinstvo i cjelokupnost, što može voditi modernizaciji ili naprotiv suprotstavljanju. Društveni pokret govori neposredno u ime neke klase i prema osjećajima društvenog tipa. Njegovo djelovanje ne određuju teritorijalna zajednica i njene međudruštvene veze nego sistem historijske akcije i klasni odnosi. Ipak, narodni društveni pokreti i jaka država, iako se suprotstavljaju u sociološkoj analizi, zbližuju se u povijesnoj praksi. Društveni pokret koji bi postojao samo u »građanskom« društvu bilo ibi moguće potpuno institucionalizirati; o sukobu bi se moglo pregovarati. Obratno, država nije nikada jača nego kad stvara novo društvo, dok se ova vladajuća klasa ne može stvoriti sama od sebe. Od francuske revolucije, ideja o naciji je ideja u kojoj se narodni pokret i država miješaju, suprotstavljaju joj se, ili je nasljeđuju. Vojnici revolucije postaju vojnici carstva, ostajući vojnici nacije. Komunistički pokreti postaju komunistička država, ali ne slabi želja za nezavisnošću i nacionalnim razvojem.

Društveni pokreti, koje se bore za društvenu prevlast, idu uvijek za tim da pronađu jedinstvo zajednice, podudarnost revolucionarnog sudionika i zajednice. Oni ne mogu biti odre-đeni jedino s obzirom na protivnika; treba da podignu zastavu oko koje će se okupiti narod. Revolucionarnom borcu je bliska pobjeda, ekspanzionizam i gordost narodne države. Od društvenog pokreta do države vremenska udaljenost je često kratka, ali je uvijek velika s društvenog stajališta; mnogo je revolucionara, boraca, intelektualaca progutano u ponoru koji ih dijeli. Ovdje više no drugdje sociologija mora odbaciti pozitivizam opisa i klasifikacije. Društveni pokret i država nisu dio kocki za slaganje. Oni su određeni jedino njihovim dvostrukim kretanjem uzajamnog privlačenja i odbijanja. Plima društvenog pokreta (koja prekriva državu prije no što oseka ponovo ne otkrije stijene okružene olupinama. Kao i sama povijesnost, društveni pokret je istodobno kritika i usmjeravanje državne akcije.

Komentar sedme ideje

288

Postoje tri opće kategorije ponašanja. 1. Ponašanja povijesnosti određena su promjenom ili konzervativizmom. Ona smišljaju novi način spoznaje, nove oblike akumulacije, novi kulturni model, ili, naprotiv, brane kulturno nasljeđe. Tako se ona postavljaju na razinu sistema povijesne akcije, otkrića novih oblika društvene mobilizacije i hijerarhi-zacije ili definicije kulturnih potreba. Ona su, u principu, neovisna o klasnim ponašanjima, ali se često brkaju s njima. Volja za moderniziranjem može biti povezana s ulaskom na scenu nove vladajuće klase ili, naprotiv, s borbom snaga koje se suprotstavljaju održavanju tradicionalističkoga društvenog poretka koji zadržava stare oblike klasne dominacije. Što je ritam promjena brži, ponovno dovođenje vlasti u pitanje postaje značajnije. Ono ne može nikada biti potpuno poistovjećeno s klasnom akcijom. Ne treba nazivati društvenim pokretima sve društvene djelatnosti koje prate promjenu povijesnosti. 2. Intersocijalna ponašanja ne postoje samo u internacionalnim odnosima, već svugdje gdje su sudionici vezani samo odnosima snage i konkurencije, a da ne pripadaju istom društvenom skupu. Konkurencija među poduzećima ili štrajk imaju intersooijalne aspekte, mogu biti analizirani kao strategija, mada takva analiza ne može obuhvatiti fundamentalne aspekte tih ponašanja koja se tiču klasnih odnosa. 3. Socijalna ponašanja u pravom smislu riječi određena su njihovim pripadanjem sistemu sudionika koji može biti sistem društvenih klasa, sistem političkih snaga ili sistem organizacijskih uloga. Društvene prakse proizlaze, prema svim mogućim kombinacijama, iz spoja tih triju tipova ponašanja. Organizaciona ponašanja određuju se odnosom prema normama ili autoritetu. Ona reagiraju pozitivno ili negativno na relativni položaj sudionika. Ona zapadaju u krizu, ako sistem normi postaje anomičan, arbitrarno manipuliran, ili se raspada u labavim transakcijama. Institucionalna .ponašanja prihvaćaju ili odbacuju način razrade zakonskih odluka prema utjecaju koji sudionik ima ili misli da ima na tu razradu. Organizirana klasna ponašanja društveni su pokreti. Može postojati samo jedan društveni pokret vladajuće klase ili narodne klase u danom socijetalnom tipu, ali taj se pokret gotovo uvijek raspada, jer postiže svoj cilj samo organiziranim revindikacijama i pritiskom na politčki sistem. Društveni pokret koji bi potpuno i neposredno bio na nivou klasnih odnosa, bio bi samo klasna ideologija. On nastaje i traje samo ako sadrži revindikacije i pritiske, premašujući ih. Ne postoji radnički pokret bez revindikacija koje se tiču plaća i radnih uvjeta i bez pritisaka da se sudjeluje u odlukama koje se odnose na radnike. 4. Društveni su pokreti najvažnija kolektivna ponašanja. Što su metasocijalne garancije društvenog poretka jače, više su spriječene da se očituju i mora ih se tražiti u protukulturi pot- činjenih. Isto je i s koloniziranim društvima. Oni su uvijek istodobno određeni odnosom prema protivniku i odnosom prema sistemu povijesne akcije. Njihov nivo plana je njihov stupanj integracije tih dvaju odnosa.

289

U području povijesnosti društveni pokreti ne mogu nikada biti potpuno institucionalizirani. Klasni sukob ikoji još nije, ili koji je prestao biti, središnji u povijesnoj jedinici, ne može ostvariti društveni pokret na višem nivou; on vodi ili utopiji pomiješanoj s reakcijama na društvene krize, ili institucionalnom pritisku, ili običnoj klasnoj subjektivnosti. Nijedna društvena kategorija nije privilegirani nosilac društvenih pokreta u povijesti. Društveni odnosi se ne mogu odvojiti od klasnih odnosa i usmjerenja sistema povijesne akcije. 5. Kao što postoje ponašanja u organizacijskoj krizi, postoje i ponašanja koja se objašnjavaju prekidom ili poremećenjem mehanizama odlučivanja ili Masnih odnosa. U svakom slučaju, ponašanjima u krizi, koja mogu dovesti do ponašanja označenih kao patološka, vlada nepostojanje komunikacije s protivnikom ili konkurentom, gubitak društvene lokalizacije. Ona preobražavaju isključenje ili društvenu marginalizaciju u »psihološke« probleme, u povlačenje na ponašanja, koja nazivamo devijantnim, u osjećaj krivnje, u agresivnost, bez specifičnog objekta. U industrijskim društvima, u kojima su klase neposredno određene njihovim odnosima umjesto prema njihovim atributima kao stvarnih i stabilnih grupa, u kojima su odluke o pojedincu donesene na dugi rok i sredstvima o kojima se ne obavještava većina, ta razdorna ponašanja dobivaju sve veću važnost. Ona manifestiraju teškoću diskutiranja u tehno-biro- kratskim sistemima i prepreke klasnoj akciji u društvu promjena i draštvenih aparata. 6. Otuđenje je rezultat suprotnosti između ponašanja svojstvenih jednom sudioniku narodne klase i ponašanja koja su mu nametnuta društvenom dominacijom, suprotnosti između konfliktualnog i zavisnog sudjelovanja. Ta zavisnost može biti neposredna: pokoravanje institucionalnim ili organizacionim praksama koje prikrivaju odnose hegemonije ili moći.

Komentar osme ideje

1.Ako društvo promatramo kao organizaciju kojom upravlja zakonik normi, promjena se jedino može objasniti kao gomilanje devijacija koje su se zadržale i ojačale uslijed njihove bolje prilagođenosti okolini ili zahvaljujući nasilju. Kao posebno, svi isudionici nisu prilagođeni tako da pridonose reprodukciji danog stanja društva; njihova individualnost, povijest njihova života, prilike mogu neke od njih dovesti do toga da budu uzrok nekog događaja i promijene društvenu organizaciju, što je utoliko lakše, ukoliko su sredstva društvene kontrole slabija i neujedinjena. Promjena je tada shvaćena kao vanjska; ona je zauzvrat, ograničena, budući da ništa ne može odrediti granice unutar kojih bi se promjena imala ograničiti. Politički se sistem mijenja naukovanjem, prilagođujući se izmjenama okoline i njenim unutrašnjim transformacijama, trudeći se da dovede do maksimalnog učinka svoju sposobnost integracije. Ta se promjena ne može smatrati ni vanjskom ni unutrašnjom; ona je ograničena, jer politički sistem djeluje unutar kulturnih usmjerenja i klasne doniinacije koja se ne može bitno promijeniti mehanizmima prilagođavanja.

290

Područje povijesnosti može poznavati unutrašnje promjene, na primjer ekonomski rast; ono može biti usmjereno ka promjeni ukoliko je sukob vladajuće klase i podređene klase jači od suprotnosti između bloka vladajućih klasa i narodne klase koja se brani, ali se ne može pretvoriti u nešto drugo. Povijest je na toj razini diskontinuirana. 2. Kako, dakle, objasniti razvoj, tj. prijelaz iz jednog polja povijesnosti u drugo? To je jedino moguće promatra li se konkretno društvo, tj. učinci razilaženja koje neophodno postoji između različitih nivoa funkcioniranja. Treba usporediti tri glavna slučaja. U prvom, nove proizvodne snage, koje su stvorene na marginama društva ili uvedene iz inozemstva, sukobljuju se s blokadom institucionalnog sistema, krizom ili neslomljivošću društvene organizacije, s hegemonijom bivših vladajućih klasa, represivnim državnim aparatom. To su, dakle, kritičke akcije narodnih klasa ili elemenata vladajućih klasa u dogovoru s državom, koje ruše barijere što se opiru promjeni, povećavaju sposobnost investiranja ili narodne mobilizacije i proizvode voluntarističku promjenu. Povijesni pokreti na narodnoj osnovi mogu ovdje poprimiti oblik revolucionarnih transformacija. U drugom slučaju, koji odgovara homogenijim društvima u kojima je teret prijašnjih društvenih oblika slabiji, unutrašnja modernizacija povlači za sobom institucionalne reforme i kulturne inovacije, i to tako da prijelaz može biti bez prekida. Teško je, međutim, zamisliti da je takav proces ostvariv bez sukoba. Povijesni pokreti su u njemu direktno određeni klasnom borbom i njenim institucionalnim uvjetima. Treći se slučaj odnosi na zavisna ili kolonizirana društva. U njima dominira raspadanje vladajućih ekonomskih snaga i društvenih odnosa, dakle međusobna zavisnost modernog i tradicionalnog i slabost nacionalnog jedinstva. Društveni pokreti koji treba da udruže klasnu svijest, kulturnu modernizaciju i borbu za nacionalnu nezavisnost, teško se osnivaju i podvrgnuti su državnoj intervenciji koja može djelovati, bilo u korist jačanja vladajuće klase, bilo u korist veće integracije i nacionalne mobilizacije. 3. Ako društvo definiramo njegovim funkcioniranjem, bilo da je ono po uzoru na organizam ili stroj, nemoguće je objasniti nekontinuirane promjene koje ga karakteriziraju. Svaki društveni sistem, organizacija, institucija ili područje povijesnosti imaju određeno jedinstvo i, prema tome, ne mogu se mijenjati sasvim kontinuirano. Većina se društvenih činjenica može, izdvojeno, postaviti na liniju razvoja; možemo pratiti rast izvora energije, uzrast regruta ili broj ljudi koji idu na misu. Ali, tako predstavljene, te činjenice više nisu sociološko objašnjenje. Ono postaje moguće tek kad ponovo uvedemo »činjenice« u društvene sisteme. Uzaludno je raspravljati o budućnosti ekonomskog rasta. Mudro je razmisliti o granicama mdustrijskog društva i oblicima javljanja postindustrijskog društva. Međutim, konstruirati globalne tipove koji neposredno odgovaraju povijesnim cjelinama znači zapasti u površnost komparativne povijesti. Konstruirajte takve tipove, bit ćete zatvoreni u njima. Promjena postaje neobjašnjiva. Može je se, naprotiv, objasniti čim se podsjetimo da se jedan tip ne mijenja, već da društvo

291

prelazi iz jednog tipa u drugi, jer u njemu uvijek postoji razlika između društvene strukture i povijesne zbilje. 4. To razdvajanje sinkronične i diijakronične analize protivi se svijesti sudionika. Narodni pokreti žele drukčiju budućnost. Država želi stvoriti novo društvo i vladajuća klasa tvrdi da vodi društvo u obilje. U stvarnosti, idruštveni odnosi, društvena ponašanja i ideologije, određeni su danom razinom društvene zbilje, čineći zatvorenu cjelinu. Klasne borbe i ideologije društva umiru s njim. Iz jednog društva u drugo sve se obnavlja: kulturna usmjerenja, sistem spoznaja, mehanizam akumulacije, oblik organizacije rada, princip hijerarhizacije, definicija potreba, sudionici; područje i ulog klasnih odnosa. Društvena misao nastoji što je dulje moguće ulijevati novo vino u stare mješine, ali taj je napor uvijek uzaludan, danas više no ikad, dok se promjene gomilaju u svim područjima i moraju dokazivati da se pred našim očima rađa novi socijetalni tip. 5. Razvoj, prijelaz iz jednog područja povijesnosti u drugo, daje istodobno i »negativne« faktore — slabljenje društvene, političke i kulturne kontrole starog poretka, i ekonomskog ili strateškog »otvaranja« društva prema novoj okolini — i »pozitivne« faktore — stvaranje vladajuće elite, koja može biti stara ili nova društvena klasa ili politička snaga, i narodne mobilizacije, tj. izraz očekivanja koja ne mogu biti zadovoljena u danom društvenom poretku. Relativna važnost kombinacije tih faktora zavisi od svih oblika funkcioniranja društva. Ideja da se društva smjenjuju na istoj razvojnoj liniji i mogu, dakle, biti određena njihovim položajem na tradicionalno-modernoj osovini mora biti odbačena. To ne znači da treba odbaciti svaki smisao evolucionističkih predodžbi. Osnovna je greška tu, kao i drugdje, u tome da se povijesna cjelina poistovjećuje s nivoom sociološke analize; što je osobina filozofija povijesti. Evolucionu liniju možemo odrediti, ako određene društvene pojave postavimo na ljestvicu. Opravdano je govoriti o manjoj ili većoj diferencijaciji, i povećanju proizvodnje ili dohotka po stanovniku, širenju društvene kontrole, političkog sudjelovanja ili komunikacija. Ali, to nam ne daje pravo ni da sve društvene pojave svedemo na taj tip, ni da smatramo kako revolucija nastaje radi težnje za diferencijacijom, produktivnošću, većim sudjelovanjem.

Komentar devete ideje

1.Sociologija se nikada ne može poistovjetiti sa sudionikom ili čak smatrati da je on nosilac smisla svoje akcije.

Ona mora napustiti svako epsko prikazivanje povijesti, borbu svjetlosti protiv tame, i napredovanje društvenog razvoja ka završnoj točki. Nijedan povijesni sudionik ne odgovara potpuno i neposredno elementu analize. 2. Država i svi nosioci autoriteta nastoje uspostaviti takvo podudaranje između činjenice i norme.

292

Oni nagrađuju i kažnjavaju, sastavljaju programe djelovanja i raspodjeljuju svakome prava i dužnosti. Što članovi nekoga društva više usvajaju takve kategorije, sociologija ima manje šansi da se razvije. Ona ne može živjeti u totalitarnoj državi. 3. Sociologija se ne nalazi nasuprot društvenoj stvarnosti koju treba opisati. Ona, kao prvo, promatra društvene prakse uspostavljene od kategorija koje istodobno zavise od kulturnog područja i društvenih odnosa. Ali, taj postupak postaje uistinu ideoIoški, ičim ona pristane da čita ono što je objelodanjeno i da ignorira ono što je skriveno. Čitanje sociološkog »teksta« mora jedino pridonijeti kritičkoj analizi, koja pokazuje da tekst nema jedinstvenog autora, da je on skup planova različite starosti i porijekla, i svojim prividnim kontinuitetom skriva kulturne napetosti i društvene sukobe. Istina je da sociologija može u društvu vidjeti koherentni skup praksi kojim, međutim, upravlja vlast ili dominacija, a ne funkcije ili vrijednosti. Zapravo, razlika između tih dvaju, na izgled suprotnih stavova, prilično je smanjena. Tema društvene stratifikacije može biti popraćena konformističkim ili osporavajiućim konotacijama, ona zbog toga nije ništa manje fundamentalno konzervativna. Važno je znati osjeća li se sociolog vezanim za ovu ili onu političku snagu ili društvenu klasu. Konzervativnu sociologiju određuje tvrdnja da je društvena praksa koherentna i integrirana cjelina. 4. Toj tendenciji suprotstavlja se, kao prvo, liberalno mišljenje. Ono daje prednost institucijama kao nivou analize, posebno kad se čini da su one glavni faktor društvene promjene. Liberalna sociologija također je reformistička. Njena je velika zasluga, u društvima gdje su promjene brze, da se zanima za procese odlučivanja, za stvaranje politika. Nije li veliki intelektualni napredak upitati se kako su donesene odluke koje oblikuju gradove, prije no razmišljati o urbanim funkcijama? Taj postupak kojega se najrazvijeniji oblik nalazi u političkoj sociologiji, ali koji je također iz dna obnovio sociologiju organizacija, neprihvatljivo tvrdi da institucija odlučuje prema zahtjevima koji dolaze iz društvene okoline i prema izbornim kriterijima koje sadrži: svođenje napetosti na nimimum, traženje novih ravnoteža, društvene integracije, itd. To znači da društveni odnosi, kao usmjerenja sistema povijesne akcije, prodiru u politički sistem, određujući mu granice i, manje-više, opća usmjerenja. Štoviše, takvo se zbližavanje nastoji poistovjetiti s onima koji odlučuju, jer oni imaju složenije strategije, više pregovaraju, imaju više informacija i sposobnosti komuniciranja. Često se ide dotle da se smatra kako upravljači koji posjeduju modele simuliranja i tehnološke, ekonomske, sociološke i političke spoznaje, stvaraju najrazrađeniji i najopravdaniji uvid u probleme i perspektive društva. Dovoljno je vjerovati u svijest koju imaju o svojim odgovornostima i u njihovu brigu za zajedničko dobro. Prva zadaća sociologa je, očigledno, da u to ne vjeruje, ne zbog nepovjerenja u upravljače, već zbog odbacivanja sasvim ideoloških izraza kao što su: svijest ili zajedničko dobro. 5. »Kritička« ili lijeva sociologija jest ona koja se najviše udaljuje od govora društva i ideologija da bi pojmila društvene odnose i, prema tome, da bi razbila jedinice proučavanja koje pruža društvena praksa. Tko počinje inziistiranjem na osobitostima mađarske ili argentinske situacije

293

okreće leđa kritičkoj sociologiji, jer daje prednost analizi sistema povijesne akcije i klasnih odnosa koje je nemoguće teritorijalno odrediti. Ona uvijek riskira da se suprotstavi ideologiji vladajuće klase, samo zato da se poistovjeti s protivničkom ideologijom, što je priprema da postane konzervativna onog dana kad neka klasa ili elita sruši svoje protivnike. Ali ona ipak mora svom snagom potiskivati ideologiju vladajuće klase i posebice napor koji ona čini da odnose dominacije prikrije iza »pozitivnih«, tehničkih, »prirodnih« kategorija. Sociologija je kritička lektira društvene prakse, ona ne opisuje izvršenje normi i uloga; ona analizira nastajanje praksi polazeći od kulturnih usmjerenja i društvenih odnosa. Tu sociologiju mogu stvoriti samo oni koji se snažno poistovjećuju s povijesnošću nekog društva, s njegovim velikim kulturnim usmjerenjima, i istodobno se suprotstavljaju njegovoj vladajućoj klasi i državnoj moći. Uloga sveučilišta imala bi biti ovakva: da je istodobno u službi naučnog stvaralaštva i političke kritike, umjesto da predaje nasljeđe i prilagođuje mlade. 6. Svaka se od tih »škola« izrođuje ne postavi li se pravilno prema ostalim, jednako kao što svaki nivo društvene zbilje mora biti priznat u svojoj hijerarhijskoj zavisnosti i u svojoj autonomiji. Kritička sociologija uništava samu sebe ne spozna li razliku koja dijeli klasne odnose, političke odluke i organizaciono funkcioniranje. Ona tada postaje suprotnost samoj sebi, ideologija u službi nove vladajuće elite i nove državne vlasti. Međutim, sociologiji nije potrebna dobro usmjerena eklektička kombinacija različitih škola. Samo sociologija akcije, koja može biti jedino kritička, može organizirati cjelinu sociološkog područja. Svoju glavnu ulogu, međutim, može ispuniti samo ako je kritika ostalih nivoa analize, odvajajući ono što je podređeno i ono što je autonomno i što uvijek upućuje na povijest. 7. Prva je zadaća sociologije da gleda ono što je skriveno, da kaže ono što je prešućeno, da pokaže slabu stranu nekog govora, razliku između riječi i djela. 8. Kritika sociologije mora se odnositi na nju samu. Intelektualac nije iznad društva. On stvara profesorsku i sve učilišnu retoriku, on je tvorac znanja. Kreće se između dva ponora: ili se, u ime pozMvizma, stavlja u službu uspostavljenog poretka, ili še, naprotiv, u strahu da ne bude uhvaćen u klopku društvenog poretka, zatvara u igru zrcala. Uvjeren da je tu slobodan, on je samo zatvoren u svijetu bez prisila i bez razvoja retorike i reprodukcije. Komentar desete ideje

Sociologiju se ne čuje osim kad utihnu dva glasa koji nastoje nadjačati njen. 1. Kao prvo, glas vladajuće ideologije. Ako tu ideologiju propovijeda sama država, ako je vezana za vladajuću klasu, i to tako da je društvo jedinstveno ili djelo diskursa, sociologija je odstranjena, prognana, zanijekana. Analiza društva tada može biti samo komentar službene interpretacije. Što država neposrednije upravlja fukcioniranjem društva to teže dolazi do spoznaje o sebi koja se udaljuje od državne volje. U liberalnim društvima, tj. tamo gdje su klasna dominacija, politička

294

uprava i organizaciona moć autonomnije jedne u odnosu na druge, sociologija se još sukobljuje s ostalim interpretativnim kategorijama. Neke »naturaliziraju« društveni poredak koji je određen samo svojom »modernošću« ili svojom »unutrašnjom« diferencijacijom; druge se pozivaju na biti da bi prikrile društvene odnose. Napredak sociologije u pravilu pretpostavlja istodobno krizu društvenog poretka i postojanje draštvenih pokreta koji tutnje pod površinom institucija ili kategorija društvene prakse i prijete da eksplodiraju. Kad interpretacije koje daje društveni poredak više ne uspijevaju pojmiti društvena ponašanja ikoja se čine »divljim«, kad cenzori objavljuju izopačenost običaja i nečasnu ulogu intelektualaca, kad tvrde da nad civilizacijom lebdi smrtna opasnost i da se naše društvo odriče svojih fundamentalnih principa, sviće dan za sociologiju. Ona ne može biti ni razuvjereno promatranje, koje se oslanjalo na »zdrav razum«, slijed ljudskih borbi, ni sredstvo društvene integracije; pridružuje se svim naporima koji nanovo otkrivaju da je društvo djelo društvenih akcija i društvenih odnosa. Društvena misao interpretira društvenu i kulturnu organizaciju i nastoji shvatiti državne namjere, sociologija raščlanjuje neki pozitivni diskurs, udaljuje se od javnog mišljenja i nastoji pronaći društvene odnose i njihove transformacije.

2. Tako dugo dok je misao o društvu zatvorena unutar kategorija društvene i kulturne prakse, i ona se nastoji poistovjetiti s kulturnim modelom i metasocijalnim garancijama društvenog poretka, i postati društvenom sociologijom. Proučavanjem društvenog poretka, prirodnih zakona društvenog poretka, smisla povijesti, društvena misao uzdiže svijet stvaralaštva koji je odvojen od ljudskih akcija kojima upravlja. Ali, kako ne možemo govoriti o ljudima govoreći samo o bogovima, ona je rascijepljena kontradikcijom između principa koji upravlja društvom i ljudske prirode koja je iznad njega. U svom najnovijem obliku ta je kontradikcija bila doživljavana kao kontradikcija napretka, toga snažnog vjetra što se podigao na zemlji, i prirodnih fundamentalnih potreba kojima se čovjek opire pokretu koji je posljedica razvoja, duhu tvornice, profitu, otkrićima. Kontradikcija kojom socijalna filozofija nastoji prijeći preko po- vijesti ili se uzdići iznad nje, ono je što u svakom slučaju sociologiju čini nemogućom. Sociologija se može javiti jedino kad društvo otkrije:

- da je završeno i da ne sudjeluje u metasocijalnom poretku; sociologija se javlja tek nakon smrti bogova i posebno posljednjeg među njima, Čovjeka;

- da je samo dio prirode i da nije mjesto susreta duše i tijela, milosti i grijeha, da, dakle, može biti objašnjeno kao sistem;

- da je bit društva njegova akcija, njegova sposobnost da daje usmjerenja vlastitoj praksi, da je njegova budućnost samo rezultat odluka u sadašnjosti, tj. područja povijesnosti — kulturnih usmjerenja i klasnih odnosa.

3. Međutim, pojava društava novog tipa ne uklanja rizike socijalne filozofije. Zatvorena interpretacija društvenog govora opasnija je no ikada, jer sposobnost djelovanja društva na sebe

295

sama ne prestaje rasti, što može dovesti do stvaranja totalitarne države koja zabranjuje sociologiju u trenutku kad se ona razvija. Odbijanje da se društvo prizna kao mreža droštvenih akcija i veza poprima nove oblike. Iznova se suprotstavlja metasocijalni princip, rast i zamah zahtjeva, prirodi koja nameće svoj red ljudskim akcijama što mogu djelovati jedino unutar svoje sredine. Jedina je novost da je ovaj put vrag onaj koji stvara, a anđeo je priroda. Za vrijeme dok nas uspavljuje ta nova bajka, stvaraju se novi oblici dominacije i eksploatacije, moći i ideologije, a da nitko i ne sanja o tome da ih naznači. 4. Sadašnja je zadaća sociologije da društva dovede do spoznaje o njihovoj akciji. Ona u programiranom društvu zauzima središnje mjesto, poput ekonomije u industrijskom društvu ili političke filozofije u trgovačkim društvima.

Alan Turaine

Programirano društvo i njegova sociologija

296

Pred našim očima nastaju društva novog tipa. Ta društva nazivamo postindustrijskirn, kad ih želimo razlikovati od industrijskih društava koja su im prethodila i s kojima se još i danas brkaju, bilo da imaju kapitalistički ili socijalistički oblik. Nazivamo ih i tehnokratskim društvima, kad im želimo dati ime moći koja njima vlada. I najzad, programiranim društvima, kad ih pokušamo definirati prema prirodi načina proizvodnje i privrednog uređenja. Posljednji izraz čini mi se najupotrebljivijim, jer najdirektnije pokazuje prirodu rada i privredne djelatnosti. Svima tim terminima zajedničko je da društvo definiraju prema njegovoj historijskoj stvarnosti, ili, bolje rečeno, njegovoj histoiičnosti, odnosno, prema načinu na koji društvo utječe na samo sebe, jednom riječju, praksom. Koristimo se tim terminima na osnovi svoga izbora; također, govoreći o masovriim društvima, ili o društvima koja se brzo mijenjaju ili o onima u kojima stečeno iskustvo prevladava nad prenesenim, mi također pravimo izbor, jasan i drukčiji od uobičajenog. Nije riječ o tome da se ta dva izbora suprotstave jedan drugom kao ideološke pretpostavke, nego, bolje rečeno, o tome da se spozna kako oni ukazuju na različite društvene činjenice i probleme. Definirati neko društvo oblicima društvene organizacije znači postaviti društvene subjekte u određenu situaciju i promatrati njihove reakcije na tu situaciju. Oni će nam se činiti prilagođenim ili neprilagođenim, središnjim ili marginalnim, integriranim ili anomičnim. Njihova ponašanja definirat ćemo kao zapreke i otpore prema promjeni stanja, ili, naprotiv, kao elemente inovacije, odnosno strateškog proračuna. Analiza se tada prvenstveno odnosi na namjere i predodžbe sudionika, na interakcije, izmjene, utjecaje i pregovore, ukratko na društvenu igru. Ja sam izabrao drukčiji postupak: takav koji neposredno obuhvaća društvene i kulturne tendencije nekog društva, prirodu društvenih sukoba i moći kojima se te tendencije oblikuju, kao i ono Što vladajuće snage suzbijaju i što, zbog toga, uzrokuje društvene pokrete. Predmet mojih analiza nije funkcioniranje društvenog sistema, nego oblikovanje povijesne akcije, način na koji ljudi prave svoju povijest. Uputno je, dakle, prikazati u uvodu najopćenitije tendencije programiranog društva, a zatim definirati vrstu sociološke analize za koju se čini da odgovara istraživanju društvenih odnosa i kolektivnih intervencija što ih ovdje promatramo. Društvo o kojem je riječ

Možda čudno zvuči da je najopćenitije obilježje programiranog društva to što ekonomske odluke i ekonomske borbe u njemu više nemaju autonomiju i središnje mjesto, kakvo su imale u prijašnjem tipu društva, tipu koji se definirao naporima za akumulaciju i stjecanje profita iz neposredno proizvodnog rada. Nije li paradoksalno tvrditi tako nešto u trenutku kad je cje-lokupnost društva, više nego ikada, obilježena sredstvima i rezultatima ekonomskog rasta i kad se čini da je sposobnost razvoja i bogaćenja mjerilo koje prihvaćaju svi društveni i politički

297

režimi? Uistinu, ne želi se reći da je postindustrijsko društvo ono koje, dosegnuvši određeni nivo produktivnosti i bogatstva, ne treba da se brine o proizvodnji i može postati društvo potrošnje i dokolice. Slična tvrdnja opovrgnuta je manje spornim činjenicama. Naš tip društva pokreće ekonomski rast više nego bilo koje drugo društvo. Partikularizmi privatnog života, lokalne zajednice, životne navike, sve je to razbijeno i uništeno sve većom geografskom i socijalnom pokretljivošću, širenjem reklame i propagande, kao i sudjelovanjem u politici širim nego ikada prije.

No, to su upravo one činjenice koje nas navode da više ne stavljamo ekonomske mehanizme u središte društvenog organiziranja i akcije. Rast je vise rezultat zbroja društvenih faktora nego same akumulacije kapitala. Najnovije činjenice pokazuju da rast, više nego dosad, izravno ovisi o spoznaji, dakle o sposobnosti društva da stvara novo. Bilo da je riječ o ulozi naučnog i tehničkog istraživanja, o stručnom obrazovanju, o sposobnosti programiranja promjena i kontroliranja odnosa među elementima, bilo o upravljanju organizacijama, to jest sistemima društvenih odnosa, ili o širenju povoljnih uvjeta za razvoj i kontinuiranu transformaciju svih faktora proizvodnje — sva područja društvenog života, obrazovanje, potrošnja i informiranje, sve više pripadaju onome što se nekada moglo nazvati proizvodnim snagama. Razumljivo je da nasuprot takvoj situaciji nastaju obrambene reakcije; one nisu potpuno drukčije od onih koje je poznavalo naše devetnaesto stoljeće, iako je industrijalizacija uzdrmala tradicije i nasljeđa. Lokalna društva, obrazovne sredine i oblici kulturnog izraza mogu se boriti protiv toga velikog preokreta i zahtijevati očuvanje vlastite autonomije. Ponekad optužuju za »tehnokratizam« one koji, kao što ja to sada radim, uporno ukazuju na utjecaj što ga privredni rast i društvene promjene imaju na sve aspekte društvenog i kulturnog života. Ali neka se ne zaboravi primjer kapitalističke industrijalizacije. Nisu li se protiv kapitalizma korisnije borili oni koji su organizirali otpor pretkapitalističkih sektora, nego oni koji su, posto su se odredili u odnosu na kapitalizam, organizirali radnički pokret i lansirali socijalističku ideju? Naš je zadatak da upoznamo prirodu proizvodnje, vlasti i novih društvenih sukoba više nego da ustrajemo u otporu starim oblicima društvene organizacije i kulturne djelatnosti. Ekonomski rast određen je više političkim procesima nego privrednim mehanizmima koji se razvijaju gotovo potpuno izvan društvene kontrole. Bilo da se govori o planiranju, ili da se promatra poduzeće kao sistem odlučivanja, pribjegavanje direktno sociološkoj analizi pokazuje sve općenitiju podudarnost uvjeta rasta i cjelokupnosti društvenog uređenja.

Autonomija države u odnosu na centre ekonomskog odlučivanja svuda slabi, a često i nestaje. Najveće investicije izmiču mjerilima ekonomske rentabilnosti i više se određuju prema različitim zahtjevima rasta i moći nego prema samom profitu. Oblici društvene dominacije time su duboko promijenjeni. Može se i dalje govoriti o ekonomskoj eksploataciji, ali je ta činjenica sve manje izdvojiva i gubi svoje objektivno značenje u definiranju svijesti o društvenim

298

suprotnostima, koju mnogo bolje označuje pojam otuđenja, često kritiziran, ali danas korisniji nego ikada. Društvena dominacija, mnogo više nego prije, poprima tri značajna oblika: Prvi je društvena integracija, jer proizvodni aparat zahtijeva ponašanje u skladu s njegovim ciljevima, dakle, s njegovim sistemom moči. Društveni akteri prisiljeni su da sudjeluju ne samo u radu kao takvom, već i u potrošnji, a također i u izgrađivanju sistema organizacije i utjecaja, koji ih pokreću. Linije obrane, što ih podržavaju pojedina zanimanja ili veliki principi, profesionalna autonomija, ovakvo ili onakvo shvaćanje »ljudske prirode« ili kulturnih tradicija, umnožile su se sistemom proizvodnje u kojemu svatko zauzima jedno mjesto i preuzima mnoštvo uloga u cjelokupnosti mjerarhizirane i kontrolirane komunikacije što se brine za svoju unutarnju integraciju kao bitan uvjet djelotvornosti toga sistema. Drugi je oblik kulturna manipulacija, jer uvjeti rasta, kako je rečeno, ne nalaze se samo u području proizvodnje. Treba se jednako zauzimati za potrebe i gledišta, kao i za rad. Odgoj izmiče obitelji, čak i školi, koju smatramo zasebnom sredinom. On sve više prelazi na ono što je G. Friedmann nazvao paralelnom školom, gdje je djelovanje centralnih odašiljača mnogo direktnije. Napokon, ovo društvo strojeva kojim dominiraju velike ekonomske i u isto vrijeme političke organizacije, više je nego ikada okrenuto prema moći, prema čisto političkoj Jsontroli, prema svojoj okolini i unutarnjem funkcioniranju. Zato je tako živa svijest o imperijalizmu tih strojeva. Nije korisno ove očito različite forme društvene dominacije svesti na novu etapu kapitalističke moći. To najprije zbog toga što se pojavljuju u posebnim, vrlo uvjerljivim oblicima u socijalističkim društvima. Male, ali napredne intelektualne grupe, kao što je »Socijalizam ili barbarizam«, dugo su odbacivale odviše ritualno i apsolutno razdvajanje kapitalističkog i socijalističkog društva, što su mnogi vrlo olako činili.

Nipošto se ne tvrdi da ne postoji razlika između kapitalističkih i socijalističkih društava, nego je riječ o tome da iza dubokih razlika treba otkriti zajedničke probleme, koji nalažu da se sadašnje razlike među industrijaliziranim društvima definiraju novim terminima. Danas je svrsishodnije govoriti o otuđenju nego o eksploataciji, jer prvi pojam određuje društveni, a drugi ekonomski odnos. Otuđeni čovjek nije onaj čije su »prirodne« potrebe potisnute »dehumaniziranim« društvom, radom na tekućoj vrpci, životom u velikim gradovima ili masovnim medijima. Takvi izrazi pretpostavljaju moralno neodređenu filozofiju što iritira filozofe koji su, upotrebljavajući taj pojam, zahtijevali mnogo više nego Hegel. Otuđenje treba definirati riječima iz domene društvenih odnosa. Otuđeni je čovjek onaj koji prema kulturnim i društvenim orijentacijama svoga društva nema drugog odnosa do onoga što mu ga određuje vladajuća klasa koja čuva svoju prevlast. Otuđenje je dakle ograničavanje društvenog sukoba pomoću ovisne participacije. Pothvati otuđenog čovjeka imaju samo onda smisla kad ih promatramo kao suprotnost interesima onih

299

koji ga otuđuju. Ponuditi radnicima sudjelovanje u organizaciji nekog poduzeća, a da donošenje ekonomskih odluka nije u njihovim rukama, dovodi do njihova otuđenja, ukoliko to sudjelovanje ne smatraju strateškom mjerom u sukobu s rukovodiocima poduzeća. Naše je društvo društvo otuđenja, ne zbog toga što ljude gura u bijedu, ili što postavlja policijske zabrane, već zbog toga što dovodi u zabludu, manipulira i uključuje u cjelinu. Društveni sukobi koji nastaju u ovom društvu nisu iste prirode kao oni u prethodnom društvu. Oni manje suprotstavljaju kapital radu nego aparat ekonomskog i političkog odlučivanja onima koji su se podredili ovisnoj participaciji.

Ovdje bi se gotovo mogle upotrijebiti riječi sasvim drukčijeg nadahnuća i nasuprot bitnim postaviti periferni ili marginalni elementi. Često se događa da se ovim izrazima suprotstavljaju industrijalizirane nacije trećine čovječanstva. Prednost je tog vokabulara što podsjeća kako imperijalistička dominacija ne uzima nužno oblik ekonomske eksploatacije. Još je točnije ovdje govoriti o ovisnoj participaciji. Privreda nerazvijenih zemalja podliježe dugovima i prima pomoć koju su odredile vladajuće ekonomije. Takvo stanje može dovesti do vojne intervencije da bi se zadržala ovisnost, čak i kad se ne zasniva na obrani neposredno ekonomskih interesa. Sukob nastaje kada se to otuđenje svlada i kad se marginalni elementi prestanu smatrati takvima, kad postanu svjesni svoje ovisnosti i poduzmu akciju usmjerenu na sebe same, na vlastito samoodređenje, akciju koja može otići tako daleko da snizi nivo participacije u materijalnim dobrima, da bi se ukinula ovisnost. Sukob je u punoj snazi samo onda kada se volji za raskidom pridruži napor za neovisnim razvojem, čime se apelira na razvoj s kojim se ti elementi identificiraju, a protiv vladajućih snaga. Razotuđenje može biti samo spoznaja društvenog sukoba koji se "uspostavlja između sudionika i kulturnih vrijednosti. To je ono što mladeži daje važnost. Ona nikako nije dobna klasa nepodobnija nego druge; ona je to manje, budući da u periodu brzih promjena zadaje najslabiji udarac, jer se ne koristi svojim kapacitetima. To je tako zato što je na području proizvodnje, kao i potrošnje, mladež privilegirana, što je najpodređenija u ograničenoj participaciji i što je najsposobnija suprotstaviti se onima koji identificiraju svoje klasne interese s interesima razvoja. U nekom društvu koje se zasniva na neposredno proizvodnom radu kvalificirani radnik, relativno privilegiran (razlika u nadnici profesionalaca i nadničara bila je prije mnogo veća nego danas), upravo je onaj koji se najdirektnije suprotstavlja kapitalistu. Društvo koje se mijenja kategorija je najotvorenija i najsklonija promjenama što nastaju kao neposredan otpor tehnokraciji. Taj je otpor više društvena i kulturna nego ekonomska pobuna, jer danas, kao i jučer, društvene borbe mobiliziraju dvije vrste komplementarnog reagiranja masa. S jedne strane, to je poziv istornišljenicima na suprotstavljanje tome da ih vladajuća klasa prisvaja; s druge, otpor osobnog i kolektivnog iskustva bilo kakvim promjenama koje ne kontrolira društvo.

300

Omladina ili druge društvene kategorije ulaze u borbu ujedno i zato što su usmjerene promjeni i zato što njihov »privatni život« stoji nasuprot bezličnoj pseudoracionalnosti, iza koje se zaklanjaju vladajuće snage. U kapitalističkom industrijskom društvu taj otpor privatnog života bio je definiran unutar rada i oslanjao se na poziv i lokalni kolektiv; sada se, međutim, nasuprot moći integracije, manipulacije i agresije, koja se proteže na sva područja društvenog života, mobilizira kompletna ličnost. Otuda poziv imaginaciji protiv pseudoracionalnosti, seksualnosti protiv plačljive i konformističke umjetnosti, invenciji protiv nasljeđivanja zakona i tradicija. Društvo, dugo uljuljkivano materijalnim uspjehom, ne odbacuje tehnički progres i ekonomski rast, ali iz njegove potčinjenosti vlasti koja sebe proglašava impersonalnom i racionalnom širi se ideja koja sama nije drugo do skup zahtjeva za promjenom i proizvodnjom. Nasuprot društvenoj nadmoći koja se identificira s rastom prihoda i uvažava društveno upravljanje samo kao sredstvo za prilagodbu potrebama toga rasta, shvaćenog kao prirodan a ne društveni proces, nastaje divlji revolt, koji uvijek prati borba za kreativnost, a protiv vlasti i prisile strojeva. Ovisnost postaje konflikt, a participacija osporavanje. Htio bih ovdje istaknuti jedan oblik tog revolta i navesti jednu misao o sveučilištu, koju je G. Aron već nazvao »nezgrapnom«. Zbog toga što nosioci društvenih sukoba nikada nisu bili samo neprivilegirani elementi, nego i oni koji su istodobno najpovezaniji s novim ciljevima društva i najpodređeniji u ovisnoj participaciji, sveučilište postaje danas povlašteno mjesto otpora tehnokraciji i vladajućim snagama koje su joj se priključile. Dokle god naučna spoznaja nije igrala bitnu ulogu u privrednom razvoju i nije bila značajna proizvodna snaga, sveučilište je bilo u prvom redu mjesto prenošenja znanja i zaštite društvenog reda, kao i kulturnog nasljeđa. Veliki porast broja sveučilišta ne možemo odvojiti od napretka naučne i tehničke spoznaje. Obrazovanje postaje sve značajniji kriterij u društvenoj hijerarhiji. Znanje se može sve manje uzimati kao nezainteresirano, čak i kad je velikim dijelom formalizirano. Stoga je znanost proizvodna snaga koju je politika uvela na sveučilište. Ali treba ići dalje. Sveučilište, gdje su se udružili istraživački pokret i revolt mladosti, jedina je velika organizacija koja, kao takva, može biti snaga što će osporiti političke i privredne aparate. Ako to nije, ono postaje, ma kakve bile namjere nastavnika, instrument ovisnog participiranja i otuđenja. Oni koji žele da sveučilište daje, prije svega, stručno obrazovanje, s pravom se brinu o zaposlenju studenata nakon studija; ali vrlo često formiraju kadrove i specijaliste koji se aktiviraju, a da se ne osjećaju pozvanima da kritički analiziraju društvo koje ih zapošljava. Kritika, koja može imati jednostavne oblike, pitajući se o društvenoj primjeni tehnike i znanosti, mora se pitati o dru-štvenim determinantama same znanosti, jer bi bilo naivno smatrati da se može izvan svakog društvenog okvira razviti čista nauka, vodeći računa samo o tome da bude iskorištena za po-trebe života, a ne smrti. Sveučilišta su ušla u novu fazu postojanja. Njihova se društvena uloga potpuno izmijenila. Liberalno sveučilište pripada prošlosti: neizbježno se postavlja pitanje postaje li sveučilište mjesto

301

integracije ili osporavanja. Svakako je izvjesno da prijeti velika opasnost otkrivanju novih spoznaja, u čemu se

međutim i sastoji njihova specifična funkcija. Studentski revolt može izazvati dogmatizam koji je isto toliko opasan koliko i jedna konformistička integracija. Ništa ne bi bilo apsurdnije nego svesti izbor na raj ili pakao. Teškoće i složenost problema koji se postavljaju ne treba nikada prikriti neminovnošću nekog bitnog izbora. Ne bi trebalo iz ovih uvodnih razmišljanja izvući zaključak da se društvene borbe neće više voditi u poduzećima, nego da se prenose na sveučilišta. Kasnije će se pokazati zašto je na čisto povijesnom planu ta mogućnost isključena. Ali, ona to mora biti prije svega zbog zaključivanja koje smo dosad slijedili. Zato što sveučilište više nije institucija koja stoji izvan problema razvoja, na njemu se javljaju društveni konflikti općeg značenja. Kad bi ti sukobi postojali kao interni problemi sveučilišta, izgubili bi svoje bitno značenje. Sveučilište je povlašteno mjesto nastajanja novih društvenih borbi, jer su tu društvene stege manje snažne nego drugdje, jer organiziranju. političkih borbi prethodi pokret ideja, i jer je društvena uloga nauke opći problem.

Ali programirano društvo proživljavat će značajna razračunavanja samo onoliko koliko će se borba protiv ograničene participacije organizirati na svim područjima društvenog života. Proces generalizacije bit će vjerojatno spor, težak i u različitim zemljama imat će različite oblike. Nije sigurno da će Francuska, usprkos izvanrednoj važnosti Majskog pokreta, biti jedna od zemalja koje će se u tom smislu angažirati najbrže. Sukobi i borba protiv ograničene participacije razvit će se u isto vrijeme i u velikim organizacijama, i u urbanom životu, i na području potrošnje. Od jednoga k drugom društvu Kad se pojave novi problemi i novi društveni sukobi, uobičajeno je da se pokreti koji su još preslabo organizirani spontano oslanjaju na naslijeđene analize prethodne situacije i inzistiraju na kontinuitetu između velikih borbi prošlosti i onih u kojima sami sudjeluju. I nije li stoga teže nastojati raskinuti s prošlošću nego opirati se novonastalim okolnostima. To je utoliko teže što stanoviti kontinuitet praktično može postojati. Kao što se nova vladajuća klasajie formira nužno raskidom s onom koja joj je prethodila, nego se često s njom povezuje, tako se isto događa da unutar jedne »elite«, brinući se o tome da se ne otvore rupe kroz koje bi mogle ući snage osporavanja, pobornici jednog društvenog pokreta utječu na nasljednike, daju im svoju volju za borbu i svoje ideološko obrazovanje. Taj kontinuitet naročito je snažan u Francuskoj. On se oslanja djelomice na slabu institucionalnost radnih sporova, na često čuvanje poslodavačkog autoritarizma, a prije svega na ulogu države u zemlji u kojoj su velika kapitalistička poduzeća relativno slaba. Moć golističke države, njezina dvostruka uloga kao katalizatora u stapanju starih i novih

302

vladajućih klasa, čuvanje centraliziranog, hijerarhijskog, birokratskog i po mnogo čemu pred-industrijskog tipa društva, učinili su da se različiti društveni sukobi lako povezuju u zajiedničkom napadu protiv političkog režima. Glavna parola općeg štrajka od 13. svibnja 1968. rječita je: »Deset godina, to je dovoljno.« Prijelaz od studenskog revolta k radničkom pokretu, potaknut otporom protiv pritiska policije, učvrstila je borba protiv golizma. Upravo taj spoj dao je svibanjskim nemirima onaj značaj koji drugdje studenske pobune nisu imale. Ne bi trebalo iz ove povijesne činjenice izvoditi zaključak da su novi društveni pokreti, koji izbijaju, produžetak ili pomlađivanje radničkog pokreta, koji je promišljen u vlastitim orijentacijama, ali ne u odgovoru političkoj vlasti. Ja sam u poglavlju posvećenom poduzeću pokušao analizirati stanje sindikalizma. Recimo odmah da nije riječ o pribjegavanju temama koje su lišene značenja, kao što su kraj radničke klase ili kraj sindikalizma. Nemojmo se zadovoljiti olakim stavljanjem na stranu ozbiljnih pitanja. Pretpostavljam da nitko nije ozbiljno obranio ideju kako ulazimo u društvo u kojemu bi radnici, kratko rečeno, postali zanemarljiva kategorija. Ekonomski rast ovisi o razvoju industrije. Ideja o društvu čiste potrošnje, u kojem bi proizvodni sektor zauzimao najmanje mjesto, u kojemu problemi rada ne bi više nikoga interesirali i čiji bi namještenici najveći dio svoga vremena posvećivali dokolici — pripada sociološkoj fikciji. Pažljivi promatrači inzistirali su na činjenici da proširena i individualiziranija potrošnja čine okove rada još težim. Sindikalizam je mjestimično uzmaknuo, ali se može računati da će prodrijeti posvuda, kao što se to već dogodilo u Francuskoj, u tercijarnim djelatnostima. Šefovi poduzeća ne bi bili tako zaokupljeni problemima kadrova da nisu uznemireni videći kako revindikativno djelovanje i društveno-politička kontestacija prodiru u sredinu koja se dosad smatrala konzervativnom. Nema razloga govoriti o nestajanju sindikalizma ili radničke klase. Svakako mislim da postoji suglasnost među svim sociolozima o nekim jednostavnim pitanjima. Onima koji u to sumnjaju više je do polemike nego do analize tekstova. Svaka zabluda, jedanput odbačena, trebalo bi da nas vrati istinskom problemu. Kad se govori o ulozi radničke klase, ne misli se na važnost jedne socioprofesionalne kategorije, mnogobrojne i neprivilegirane u društvenom životu. Radnički pokret nije udruženje najamnika ili skupina za profesionalnu zaštitu. Interes, koji se odnosi na probleme radničke klase i radničkog pokreta, smatra očevidnom činjenicu da u društvu, čija je osnovna ćelija kapitalističko poduzeće, radnički pokret, mobilizator borbe klasa i revindikacije, određuje glavni aspekt društvenih nesuglasica. Radnički pokret ustaje protiv moći poslodavaca; radnička klasa nije profesionalna kategorija, nego snaga društvene borbe. Ne postavlja se pitanje iščezavaju li radnici i sindikalizam, nego je li pokret radničke klase, danas kao i jučer, u središtu aktivnosti, to jest u središtu društvenih bitaka. Ovako jasno pitanje zaslužuje jednostavan odgovor, uz neke nijanse i dodatke: u programiranom društvu radnička klasa nije više povijesni protagonist kojemu se daje prednost.

303

Ne zbog toga što je radnički pokret oslabio ili što se podredio računici ove ili one političke partije; još manje zbog toga što ima loše pastire, već jednostavno zbog toga što djelovanje kapitalističke moći unutar poduzeća nije više glavni pokretač ekonomskog, sistema, dakle, društvenih konflikata. Sigurno je da u zemlji kao što je Francuska, u kojoj se tehnokratsko društvo organizira, počevši od veoma živog kapitalističkog režima, borba protiv vlasti poslodavaca ostaje bitan činilac društvene krize. Ono što je u početku rečeno o determinantama rasta i o prirodi vlasti u programiranom društvu pokazuje da ni poduzeće ni sindikat nisu centralne figure borbe za društvenu prevlast. Njihova je uloga uvijek značajna, ali se odigrava, to ćemo vidjeti malo kasnije, na pola puta rješavanja problema vlasti i problema organizacije proizvodnje, na prijelaznom nivou koji ćemo nazvati institucionalnim. Debata i borba donose svoja rješenja za nekoliko autoriteta. Institucionaliziranje sukoba može biti ostvareno manje ili više sporo i nekompletno. No odsad se ustanovljuje kao ireverzibilna činjenica. To nikako ne znači da naše društvo ide prema industrijskom miru; naprotiv. Ali riječ je o sukobima koji društvenu moć ne dovode neposredno u pitanje. Ni u Sjedmjemrn Državama, ni u zemljama zapadne socijaldemokracije, pa ni u zemljama sovjetskog tipa, snaga radničke borbe ne dovodi se u pitanje. Samo u zemljama kao što su Italija i Francuska, u kojima društvo karakteriziraju neravnomjernost proizvodnje i otpor zastarjelih društvenih i kulturnih snaga, samo u tim zemljama radnički pokret čuva, u industrijskom svijetu, stanovitu revolucionarnu orijentaciju. Pažljivije ispitivanje činjenica pokazalo bi da je i tu sindikalizam vrlo daleko od toga da bude revolucionarna snaga ili čak društveni pokret koji bi se aktivno angažirao u izravnoj borbi protiv vlasti. Snaga prosvjeda, nepodnosive društvene razlike, učestalo odbijanje države i poslodavaca da istinski pregovaraju, svjedoče o značenju i jačini radničkog djelovanja. Međutim, to nisu dovoljni razlozi da bi se u radničkoj klasi vidjela uloga glavnog sudionika u novim društvenim pokretima. Jedan od aspekata svibanjskog pokreta, koji su najvažniji za budućnost, jest taj da je on pokazao kako senzibilitet prema novim temama osporavanj a nije bio najveći u velikim, najorganiziranijim dijelovima radničke klase. Nisu željezničari, lučki radnici i rudari najviše opterećeni čisto revindi-kativnim ciljevima. Najradikalniji pokreti i pokreti koji su unijeli najviše novoga pojavili su se upravo u slojevima koji su u ekonomskom pogledu najnapredniji — u znanstvenim uredima, ili među kadrovima koji su obavljali stručne, ali ne autoritativne poslove, i, naravno, na sveučilištu. Gotovo je očito da se nijedan važniji društveni d politički pokret neće moći razviti, ako u većem razmjeru ne prodre u radničku klasu koja čini najveći dio ovisnih radnika. No ta je tvrdnja odviše banalna da bi bila značajna. Ona potpuno zanemaruje ideju koja nsmjeruje naša razmišljanja: upravo je u toku promjena pokretača problema, sukoba, pa stoga i sudionika koji posreduju u historijskom razvoju. Sutrašnje borbe neće biti ponavljanje ili modernizacija jučerašnjih.

304

Prethistorija jednog novog društva Kad bi se ta misao i neka prethodna zapažanja pratili do kraja, možda bismo došli u iskušenje da kažemo kako su borbe, koje su u pravom smislu riječi društvene, na putu da budu zamijenjene kulturnim pobunama, i da se stoga danas društveni problemi i sukobi više situiraju na područje potrošnje nego na polje proizvodnje. Zar nije rečeno da je u svibnju osvojena riječ, kao što je prije dva stoljeća osvojena Bastillea ili Versailles simboli monarhističkog režima, i kao što se nekad željelo da se zauzmu poduzeća? Takvi mi se zaključci ipak ne čine u skladu s kretanjem koje je dosad pratila naša analiza. Novi društveni sukobi nisu izvan proizvodnog sistema nego u njegovom središtu. Oni se proširuju na nova područja društvenog života, ali samo zato što su informacije, obrazovanje ili potrošnja povezani uže nego prije u području proizvodnje. Ne treba, dakle, ni po koju cijenu odvajati društvene borbe od ekonomske i političke moći. Ako aktualni društveni pokreti najčešće napadaju kulturu, razlog tome nije što se žele udaljiti od privrednih problema, već u tome što se u svojim počecima radije globalno suprotstavljaju jednoj društvenoj i kulturnoj cjelini, nego što se mogu direktno angažirati u otporu novim vladajućim snagama. To je tako prije svega zato što se u sadašnjoj fazi oblikovanja programiranog društva, naročito u zemljama u kojima se nova vladajuća klasa još nije oslobodila utjecaja kapitalističke buržoazije, društveni pokret sudara s klasom koja se identificira sa svojim rastom i bogaćenjem. Neizbježno je da nasuprot utopiji vladajuće klase, koja se identificira s progresom, stoji kontrautopija koja potpuno odbacuje potrošačko društvo ili organizacione stege proizvodnje, odbacujući istodobno vlast starih i novih snaga, i ekonomskih i političkih. Debate u kulturi prethodnice su društvenih sukoba. One su to žešće što pokret koji ih vodi ima manju čisto političku snagu, to jest manju sposobnost kontrole političkog razvoja. Distanca između »izvanparlamentarne« opozicije i snaga koje su se smjestile unutar institucionalnog sistema sve do danas je prilično velika. Možda je ta distanca manja u Italiji nego drugdje, ali se ne čiru manjom u Francuskoj nego u Njemačkoj, Poljskoj, Čehoslovačkoj ili Japanu. Napor da se organizira politički protest još nigdje nije donio značajnijeg uspjeha. Prema manifestacijama novih društvenih pokreta treba imati stanovitu distancu, čak i onda kada su važni kao svibanjski pokret u Francuskoj. Moj cilj u ovoj knjizi nije da ga analiziram, još manje da predskazujem kako će se progresivno razviti u snažan politički pokret. Naprotiv, u iskušenju sam da mislim kako u povijesti društvenih pokreta vlada diskontinuitet akcije i organizacije. U početku radničkog pokreta miješale su se akcije narodnih buna, socijalističkih utopija i sindikata, tako da ne možemo ponovo uspostaviti generalnu liniju razvoja, koja bi vodila do revolucionarne eksplozije ili do institucionaliziranja otpora. Politički se život ne može reducirati — utoliko bolje! — na sukob ljevičara s društvenim

305

sistemom. Dakle, nema razloga misliti da će nam najranije pobune prvim udarcem dati preoblikovanu sliku jednog društvenog pokreta koji bi imao samo trajati u svom biću. Povijesnu analizu treba neprestano štititi od iskušenja koje tjera sociologa da događaj reducira na sistem. Zato je uputno proučavati opće karakteristike novih društvenih prilika, izvan događaja, ali u njegovu svjetlu, jer na njih utječe, ali njegovo očitovanje ne možemo svesti na slijed revolucionarnih dana.

Sociologija o kojoj je riječ Analiza novog društva pretpostavlja obnavljanje same analize. U ovom slučaju obnavljanje bi trebalo da bude dvostruko: a) Analiza društvenog razvoja i društvenih pokreta može i treba da bude direktno sociološka. U času kapitalističke industrijalizacije, to jest procesa nevjerojatne ekonomske preobrazbe lišene društvene kontrole, u kojem djeluju kapitalisti, doduše ne u politički praznom prostoru, ali bez političke kontrole, analiza se neizostavno račva u dva pravca. Jedan inzistira na poznavanju ekonomskih mehanizama kapitalizma, a drugi na spoznavanju »smisla povijesti«. Zato što društvom dominira privreda, umjesto da ono njome vlada, nema moguće sociološke analize; nju zamjenjuje praznina koja dijeli ekonomsku znanost predočaba i konstrukcija društvene misli Što osvješćuje potrebu da se s one strane razdora, akumulacije i proletarizacije ponovo nađe jedinstvo društva, koje je u isti mah racionalno i komunitarno. Sociologija nijie nastala neposredno iz onoga što se, s pravom ili ne, naziva industrijskom revolucijom; ona je suvremenik oživljavanja stanovite socijalne i političke kontrole društvenih prilika i posljedica kapitalističkog razvoja s kraja 19. stoljeća. Durkheim je najbolji primjer za to, kad nastoji definirati forme nove društvene solidarnosti izvan kapitalističkog booma. No, takva je sociološka analiza ograničena, jer definira društvo izrazima koji još ostaju nepoznati u djelovanju ekonomske preobrazbe. Sto ekonomska djelatnost postaje više plod raznih politika nego ekonomskih mehanizama, konstituira se predmet sociologije i gubi se suprotnost između istraživanja ekonomskog razvoja i proučavanja društvenog poretka. Ne bez teškoća i ne bez antagonizama škola, koji nisu uvijek beskorisni. Iako danas tehnike ekonomske analize formaliziraju istraživanje rješenja i strategija, sve se manje može povezanost elemenata privrednog razvoja, kao i makroekonomsko istraživanje odvojiti od sociološke analize koja se, opet, ne može više zatvoriti u svijet lažno integriran institucijama i socijalizacijom nosilaca društvenog poretka. Rez između privrednih struktura i društvenih usmjerenja nadoknađen je proučavanjem povijesne akcije i mjera koje je društvo poduzimalo za vlastitu budućnost, putem kulturnih mo-dela, klasnih nereda, sporova i traženja kompromisa s vlašću, te oblika uređenja i snaga koje teže promjeni.

306

b) Ta transformacija predmeta i smisla svog postojanja nalaže sociologiji da napusti zastarjelu sliku društva. Sociologija još vrlo često promatra društvo kao ličnost koja nadomješta ljudski subjekt u filozofskoj tradiciji. Temeljne potrebe društva samo su nova inkarnacija ljudske prirode i duha. Ponavlja se da su društveni tokovi interakcije što se reguliraju normama koje opet putem institucija propisuju društvene vrijednosti. Društvo je, dakle, utemeljeno u svome duhu; ono je svijest koja upravlja svojim postupcima, vlada odnosima s okolinom i osigurava sebi unutarnji red i ravnotežu. Društveni tokovi istodobno izražavaju vlastite težnje drukčijem hijerarhijskom uređenju, kao i spajanju vrijednosti i normi. Svaki element društvenog života možemo ocjenjivati po njegovoj djelotvornosti, to jest po sudjelovanju u integraciji i nadilaženju cjeline. Ta klasična sociologija danas je pobijena. Uvijek je imala protivnike, ali su često zapadali u ideologiju progresa, pokreta i konflikta, a da nisu imali pozitivnog udjela u sociološkoj analizi. Kao što je već uobičajeno, najodlučnije kritike dolaze sa suprotne točke gledišta. Upravo pažljivo proučavanje uređenja i političkih sistema učinilo je da se razvije sociologija društvenog reda. Vraćajući klasičnu perspektivu, pokazala je da su pravila i norme često samo nestabilni i ograničeni ugovori koji rezultiraju formalnim ili neformahiirn pregovorima između različitih društvenih interesa, uvažavajući istodobno slične i suprotne strategije. Nitko tko i najmanje poznaje zadatke sociologije ne može posumnjati u značenje i efikasnost takvog postupka koji je sociologiju principa zamijenio političkom sociologijom i sociologijom odlučivanja. Danas se treba definirati u odnosu na ovu novu sociologiju, a ne prema starom funkcionalizmu. Možemo je nazvati neoliberalnom sociologijom, jer analizira tokove kao racionalne težnje prema uspjehu, koje se slažu s procesima utjecaja i dogovaranja, a nisu usmjerene na vrijednosti, nego na ciljeve kojima ih tjera preobražaj okoline i konkurencija. Ta sociologija igra u novom društvu jednako važnu ulogu kao i klasična ekonomija u času kapitalističke industrijalizacije. I odgovara praksi i ideologiji novih vladajućih klasa. Doista, ta sociologija logično potvrđuje da je sračunato adaptiranje na promjenu kao sposobnost preuzimanja strateških inicijativa utoliko razvijenije ukoliko se više uzdiže prema sferi vladajućih, Izvršioci su naprotiv osuđeni na veliku krutost, jer oni »sve stavljaju na jednu kartu«. Napor da se proširi sloboda manevra i razvoja radnih formi i društvenog uređenja ovdje postoji, ali će ta sloboda uvijek biti ograničena; jer, oni koji su najslobodniji, to jest čija je strategija najraznolikija, najefikasnije vode društvo. U ovom slučaju to su rukovodioci, tehnokrati, koji traže način da izvuku najbolji dio iz dane situacije, kojih se ne tiče uspostavljanje moralnog i političkog reda, koji su izvor krutosti, birokracije i otpora svakoj promjeni, ali zato vrlo efikasni, zastupajući ekonomski progres, kojega je glavni rezultat decentralizacija odluka i htijenja, temelj postupnog prilagođavanja.

U takvoj sociološkoj viziji sve se događa kao da problemi moći i društvenih borbi pripadaju prošlosti. Ne govorimo više o moći, govorimo o utjecaju. Ne govorimo više o borbi klasa, nego o mnogobrojnim napetostima koje ne treba odstraniti nego u granicama, u koje se mogu prenositi, treba njima upravljati.

307

To ne znači vraćati se društvenim prosvjedima i intelektualnim konstrukcijama s početka 19. stoljeća, nego znači suprotstaviti se takvom racionalističkom pragmatizmu društvenih nemira i borbi za vlast. To jednostavno znači podsjetiti se da smjer ekonomskog rasta ne određuju igrači Šaha, nego izuzetni društveni protagonisti koji učvršćuju interese i moć ne više jedne obitelji ili jednog privatnog kapitalista već aparata, uspostavljajući, pomoću instrumenata društvene kontrole kojom raspolažu, ovisnu participaciju članova društva, ne samo u cilju općeg rasta nego i razvoja kojim upravljaju aparati i zahtjevi njihove snage i moći. Tada se razvoj ne pojavljuje kao skup racionalnih odluka i rješenja arbitraže, nego kao ulog društvenih borbi kojima dominiraju suprotstavljanje tehnokratskom novatorstvu i revolt utemeljen istodobno na kritici sistema i na obrani osobne i kolektivne kreativnosti, kreativnosti koja se ne svodi samo na ekonomsku efikasnost. Glavna je razlika između programiranog i kapitalistički industrijaliziranog društva u tome da se društveni sukob više ne definira unutar osnovnog privrednog sustava i da se ukupnost društ-venih i kulturnih aktivnosti nalazi, više ili manje, direktno — nikada na jednostavan način — umiješana u taj konflikt. U današnjoj sociologiji prevladava intelektualna borba između sociologije odlučivanja i sociologije kontestacije. Ta dva postupka ne smiju se uzajamno negirati, jer u tom slučaju oba riskiraju da se zatvore u mirnu savjest i ponovljivost ideologije. Oni treba da se bore za objašnjenje činjenica. Njihovo glavno bojno polje nužno je politička sociologija, jer je ta riječ sama po sebi dvosmislena: znači ujedno vlast i odluku, društvene borbe i uređenje. Budući da se ekonomska analiza prije svega sastoji u proučavanju ekonomske politike, glavni je predmet sociologije proučavanje politika, to jest u isto vrijeme proučavanje društvenih kretanja i društvenih dogovora, odakle proizlazi stanovito institucionaliziranje sukoba.

Za neko vrijeme sociologija je bila u iskušenju da samu sebe svede na promatranje mišljenja, kao da društvena aktivnost nije drugo do skup izbora čiji su izrazi zasnovani na unaprijed određen način. Politička se aktivnost dakle ne razlikuje više od političke konzumacije: koju partiju ili kojeg političara kupiti? . . . jeste li, manje ili više, zadovoljni radom vlade? Ma koliko bilo korisno zabilježiti te izbore, nijedan ne priliči. Zadovoljavajući se time, ne zanemarujemo li pravi predmet sociologije: formiranje kolektivne akcije kojom potrošač postaje proizvođač, akter svoga društva i svoje kulture? Proučavanje uređenja i sistema odlučivanja već je vrlo efikasno preraslo ovo računovodstvo. No samo aktivno upletanje dmštvenih pokreta kao i ponovno pojavljivanje velikih političkih debata mogu sociologiji nametnuti povratak njezinim glavnim predmetima proučavanja: stvaranju povijesti, kontradikcijama ograničene participacije i zamišljanju buduć-nosti. Eseje koji sačinjavaju ovu knjigu treba čitati kao skup priloga proučavanju uloga, sukoba i pokreta pomoću kojih se ekonomski rast transformira u jedan tip društvenog razvoja suočava-njem djelomične participacije i kreativne kontestacije.

308

Ožujak 1969.

Alfred Šic

309

O VIŠESTRUKIM STVARNOSTIMA U jednoj čuvenoj glavi svojih Principa psihologije Vilijem Džejms (William James) analizira naš osećaj za stvarnost.325 Stvarnost, kaže on, naprosto znači odnos prema našem emocionalnom i aktivnom životu. Svekolika stvarnost ima subjektivno poreklo, sve što pobuđuje i podstiče naše zanimanje jeste stvarno. Ako jednu stvar nazovemo realnom, to znači da ona stoji u određenom odnosu prema nama. „Ukratko, reč ,stvarno' predstavlja samo ukras."326 Naš iskonski impuls nalaže nam da smesta potvrdimo stvarnost svega što poimamo, dokle god se ne javi nešto što mu protivreči. Međutim, postoji mnoštvo, verovatno bezbroj različitih poredaka stvarnosti, od kojih svaki ima vlastiti osobeni i odeliti stil postojanja. Džejms ih naziva „poduniverzumima", a kao primere navodi čulni svet ili svet fizičkih predmeta (kao vrhovnu stvarnost), svet nauke, svet idealnih odnosa, svet „idola plemena", različite natprirodne svetove mitologije i religije, različite svetove individualnog mnjenja, i najzad svetove čistog ludila i hira.327 Popularno mišljenje sve te podsvetove poima manje-više nepovezano, i kad se bavi jednim od njih, privremeno zaboravlja njegove veze s ostalima. No, svaki objekt o kojem razmišljamo stoji u nekakvoj vezi s jednim od tih podsvetova. „Svaki svet, dok mu posvećujemo pažnju, stvaran je na vlastiti način; jedino što se s povlačenjem pažnje gubi i njegova realnost."328

Ovim opaskama Džejmsov genije je dotakao jedno od najznačajnijih filozofskih pitanja. Svesno ograničavajući istraživanje na psihološki aspekt problema, on se uzdržao od ispitivanja njegovih implikacija. Razmatranja koja slede, mada fragmentarna, predstavljaju prvi pokušaj da se ocrta jedan mogućan pristup nekim od tih implikacija; naročito ćemo nastojati da razjasnimo odnos između realnosti sveta svakodnevnog života i sveta teorijske, naučne kontemplacije.

STVARNOST SVETA SVAKODNEVNOG ŽIVOTA

PRIRODNI STAV SVAKODNEVNOG ŽIVOTA I NJEGOV PRAGMATIČKI MOTIV Započećemo analizom sveta svakodnevnog života - svetom koji potpuno budan odrastao čovek, delajući u tom svetu i na nj, među svojim bližnjima, doživljava kao stvarnost u okviru prirodnog stava. „Svet svakodnevnog života" ovde će značiti intersubjektivni svet koji je postojao mnogo pre našeg rođenja, koji su Drugi - naši prethodnici - doživeli i protumačili kao orgamzovani svet.

Naslov originala. „On Multiple Realities", odeljci I i II, str. 207 - 233, iz;

Alfred Schutz, CollectedPapers I, The Problem of Social Reality.The Hague: Martinus Nijhoff, 1962. 325 William James, Princples of Psychology, vol. II, glava XXI, str. 283-322. 326 Isto, str. 320 327 Isto, str. 291 i dalje. 328 Isto, str. 293

310

Sada se on nudi našem doživljavanju i tumačenju. Svako tumačenje tog sveta zasniva se na zalihi prethodnih doživljaja, kako naših vlastitih, tako i onih koje nam prenose naši roditelji i učitelji, a koji u obliku „priručnog znanja" funkcionišu kao referentna shema. Ova zaliha priručnih iskustava uključuje naše znanje da je svet u kojem živimo svet potpuno omeđenih objekata s definisanim svojstvima, objekata među kojima se krećemo, koji nam pružaju otpor i na koje možemo da delujemo. Posmatran iz prirodnog stava, svet nije - i nikada nije ni bio - puki agregat mrlja boje, nekoherentnih zvukova, središta toplote ili hladnoće. Filozofska ili psihološka analiza konstituisanja naših iskustava može naknadno, retrospektivno, opisivati kako elementi tog sveta deluju na naša čula, kako ih pasivno opažamo na nejasan i zbrkan način, kako aktivnbm apercepcijom naš um izdvaja izvesne odlike unutar opažajnog polja, poimajući ih kao stvari jasnih obrisa, koje se ističu prema manje-više neartikulisanoj pozadini, odnosno horizontu. Prirodni stalne zna za te probleme. Za njega svet od samog početka nije privatni svet pojedinca već intersubjektivni svet, zajednički svima nama, prema kojem nemamo teorijski, nego eminentno praktičan interes. Svet svakodnevnog života predstavlja pozornicu, i istovremeno objekt, za naša delanja i interakcije. Njime moramo zagospodariti, i njega moramo menjati, kako bismo ostvarili ciljeve kojima težimo, živeći među svojim bližnjima. Mi delujemo i operišemo ne samo unutar tog sveta već i na njega. Naši telesni pokreti - kinestetički, lokomotorni, operativni - priključeni su, da tako kažemo, na taj svet, preobražavajući ili menjajući njegove objekte i njihove uzajamne odnose. S druge strane, ti objekti pružaju našem delanju otpor, koji moramo ili nadvladati ili mu se predati. Dakle, s pravom možemo reći da pragmatički motiv upravlja našim prirodnim stavom prema svetu svako-dnevnog života. Svet u ovom smislu jeste nešto što moramo promeniti svojim delanjem ili što menja naše delanje. MANIFESTACIJE ČOVEKOVOG SPONTANOG ŽIVOTA U SPOLJAŠNJEM SVETU I NEKI NJIHOVI OBLICI Ali, šta treba po dražu mevati pod upravo pomenutim terminom „delanje"? Kako čovek s prirodnim stavom doživljava vlastita „delanja" unutar sveta i nad njim? Očigledno, „delanja" su manifestacije čovekovog spontanog života. No, niti.čovek doživljava sve te manifestacije kao delanja, niti sva njegova delanja unose promene u spoljašnji svet. Nažalost, savremena filozofska misao ne luči jasno različite oblike tih doživljaja i zato ne postoji nikakva opšteprihvaćena terminologija. Uzalud bismo posegnuli za modernim biheviorizmom i njegovim razlikovanjem između vidljivog i nevidljivog ponašanja, kojem se ponekad pridodaje I treća kategorija poluvidljivog, za označavanje govornih činova kao manifestacija spontanosti. Nije nam ovde cilj da kritikujemo temeljnu grešku biheviorističkog stanovišta, niti da raspravljamo o neadekvatnosti i nedoslednosti pomenutog trojstva. Za naše svrhe, dovoljno je pokazati kako biheviorističko tumačenje spontanosti nimalo ne doprinosi razjašnjavanju pitanja kojim se bavimo, naime, kako

311

različite oblike spontanosti doživljava um iz kojeg su potekle. Biheviorizam kao referentna shema može, u najboljem slučaju, koristiti posmatraču tuđeg ponašanja. On, i jedino on, može biti zainteresovan za razmatranje aktivnosti ljudi ili životinja u okviru neke relacione sheme - kao što je draž - odgovor, ili organizam - okruženje - i jedino su s njegove tačke gledišta te kategorije uopšte dostupne. Naš problem, međutim, nije u tome šta se događa čoveku kap psiho-fiziološkoj jedinici, već stav koji on zauzima prema tim događanjima - ukratko, subjektivno značenje koje čovek pridaje izvesnim doživljajima unutar vlastitog spontanog života. Ono što se posmatraču prikazuje kao objektivno isto ponašanje može za subjekta tog ponašanja imati veoma različita značenja, ili pak biti potpuno lišeno značenja. Značenje, kao što sam pokazao na drugom mestu,329 nije inherentno svojstvo određenih doživljaja koji se javljaju unutar toka naše svesti, već rezultat tumačenja prošlih doživljaja koje refleksivno sagledamo iz trenutnog Sada. Dokle god živim unutar svojih postupaka usmerenih na određene objekte, ti postupci nemaju nikakvo znamenje. Oni postaju smisleni tek ako ih pojmim kao jasno omeđene prošle doživljaje, dakle retrospektivno. Znači, jedino oni doživljaji koji se mogu prizvati iz sećanja van granica njihove aktualnosti, i o čijem konstituisanju mogu postavljati pitanja, jesu subjektivno smisleni. Ali, ako usvojimo ovu karakterizaciju značenja, da li se može reći da u mom spontanom životu uopšte postoje doživljaji koji nisu subjektivno smisleni? Po našem mišljenju, odgovor je potvrdan. Postoje puki fiziološki refleksi, kao što je trzaj kolena, skupljanje zenice, treptanje, crvenjenje; zatim, tu su pasivne reakcije izazvane onim što Lajbnic (Leibniz) naziva talasanjem nerazbirljivih i zbrkanih malih opažaja; nadalje, tu su moje držanje, moj izraz lica, moje raspoloženje, one manifestacije mog spontanog života koji imaju za posledicu određena obeležja mog rukopisa koji se podaje grafološkom tumačenju itd. Svi ovi oblici nevoljne spontanosti doživljavaju se dok se događaju, ali ne ostavljaju nikakav trag u pamćenju; kao doživljaji oni su - da se opet poslužimo Lajbnicovim izrazom, najsvrsishodnijim za ovu temu - percipirani, ali ne i apercipirani. Budući prolazni i utopljeni u okolne doživljaje, oni se he mogu ni izdvojiti ni prizvati iz sećanja. Oni pripadaju kategoriji suštinski aktualnih doživljaja, to jest, oni postoje samo u aktualnosti njihovog doživljavanja i ne mogu se spoznati refleksivnim stavom.330

Subjektivno smislene doživljaje koji emaniraju iz našeg spontanog života nazvaćemo ponašanjem ( conduct; izbegavamo izraz „behavior" jer on, onako kako se danas najčešće koristi, uključuje i manifestacije spontanosti lišene subjektivnog značenja, recimo reflekse). Izraz „ponašanje“ kako ga ovde upotrebljavamo odnosi se na sve vrste subjektivno smislenih

329 A. Scriurz, Der sinnhafte Aufbau der sozialen Welt, drugo izdanje, Wien 1960, str 29- 43,72-93 330 Što se tiče „refleksivnog stava", up. Marvin Farber, The Foundation of Phenomeno!ogy, Cambridge, 1943, str. 523 i dalje, i 378 i dalje; up. takođe Dorion Caims: „An Approach to Phenomenology", u: Philosophical Essays in Memory of Edmund Husserl, ur. M. Farber, Cambridge 1940, str. 8 i dalje: Pojam „suštinski aktualnih doživljaja", međutim, ne može se naći u Huserlovim spisima; Huserl je zastupao mišljenje da se, u načelu, svaki čin može refleksivno spoznati.

312

doživljaja spontanosti, bilo kao deo unutrašnjeg života, bilo priključenih ha spoljašnji svet. Ako je dopušteno upotrebljavati objektivne termine za opis subjektivnih doživljaja - a prethodna razjašnjenja otklonila su opasnost od nesporazuma - reći ćemo da ponašanje može biti vidljivo, (overt) i nevidljivo (covert). Prvo ćemo nazvati pukom radnjom (mere doing), a drugo pukim razmišljanjem (mere thinking). Međutim;: izraz „ponašanje'', kako ga ovde koristimo, ne podrazumeva nikakvo pozivanje na nameru.. Sve vrste takozvanih automatskih aktivnosti-unutrašnjeg ili spoljašnjeg života - po navici, tradicionalne, afektivne - spadaju u tu klasu, koju Lajbnic naziva „klasom empirijskog ponašanja". Ponašanje koje se unapred planira, to jest, koje je zasnovano na unapred zamišljenom projektu, nazivaćemo delanjem, bez obzira na to je li vidljivo ili nevidljivo. Što se tiče ove druge vrste delanja, moramo utvrditi da li je u projekt uključena namera da se on ostvari - da se izvede dokraja, da se proizvede projektovano stanje stvari. Postojanje takve namere preobražava puku primisao u cilj, a projekt u svrhu. Ako namera ostvarivanja ne postoji, projektovana nevidljiva akcija ostaje fantazam, kao što je, recimo, sanjarenje na javi; ako postoji, možemo govoriti o svrsishodnoj akciji ili vršenju (performan-ce). Kao primer nevidljivog delanja koje je istovremeno vršenje možemo uzeti proces projektovariog razmišljanja, kao recimo pokušaj da se mentalnim putem reši neki naučni problem. Što se tiče takozvanih vidljivih delanja, to jest, delanja koja su priključena na spoljašnji svet putem telesnih pokreta, razlikovanje između delanja sa namerom ostvarenja, i onih bez nje, nije neophodna. Svako vidljivo delanje predstavlja vršenje, onako kako smo ga definisali. Da bismo razlikovali (nevidljivo) vršenje pukog razmišljanja od (vidljivog) vršenja koje zahteva tefesne pokrete, ovo potonje ćemo nazvati činjenjem ( working ). Činjenje je, dakle, delanje u spoljašnjem svetu, zasnovano na projektu i obeleženo namerom da se projektovano stanje stvari proizvede telesnim pokretima. Od svih opisanih oblika spontanosti činjenje je najvažnije za konštituisanje sveta svakodnevnog života. Kao što ćemo uskoro pokazati, potpuno budno sopstvo integriše u svom činjenju i kroz svoje činjenje svoju sadašnjost, prošlost i budućnost u jednu osobenu dimenziju vremena; u svojim aktima činjenja, ono sebe ostvaruje kao totalitet; ono komunicira sa Drugima; ono organizuje različite prostorne perspektive sveta svakodnevnog života. Ali, pre no što se okrenemo ovim problemima, mo-ramo razjasniti šta znači izraz „potpuno budno sopstvo", koji smo upravo upotrebili.

OBLICI NAPETOSTI SVESTI I PAŽNJA PREMA ŽIVOTU

313

Jedna od središnjih ideja Bergsonove filozofije glasi da naš svesni život sadrži neograničen broj različitih ravni - počev od ravni delanja, na jednom kraju, pa sve do ravni sna, na drugom. Svaku od tih ravni odlikuje osobena napetost svesti, pri čemu ravan delanja podrazumeva najveći, a ravan sna najniži stupanj napetosti. Različiti stupnjevi napetosti naše svesti, smatra Bergson, funkcija su našeg nejednakog zanimanja za život, pri čemu delanje predstavlja naš naj-intenzivniji interes da se suočimo sa stvarnošću i njenim zahtevima, a san potpuni nedostatak tog interesa. Attention a la vie - pažnja prema životu - stoga je osnovno regulativno načelo našeg svesnog života. Ono definiše granice našeg sveta koji je za nas relevantan; ono artikuliše naš neprekidni misaoni tok; ono određuje opseg i funkcionisanje našeg pamćenja; ono čini da - izrazimo se jezikom koji smo dosad koristili - živimo u našim sadašnjim doživljajima, usmerenim na objekte, ih se pak, refleksivnim stavom, okrećemo našim prošlim doživljajima i pitamo se o njihovom značenju.331 Izrazom potpuna budnost želimo da označimo onu ravan svesti, maksimalno napetu, koja nastaje iz stava pune pažnje prema životu i njegovim zahtevima. Jedino sopstvo koje vrši, a naročito sopstvo koje čini, jesu potpuno zainteresovana za život i, stoga, potpuno budna. Takvo sopstvo živi u svojim činovima i pažnja mu je okrenuta isključivo sprovođenju projekata u delp, ostvarenju plana. Ta je pažnja aktivna, nikako pasivna. Pasivna pažnja je suprotnost potpunoj budnosti. U pasivnoj pažnji ja doživljavam, na primer, talasanje nerazbirljivih sitnih opažaja koja su, kao što smo ranije rekli, u suštini aktualni doživljaji, a ne smislene manifestacije spontanosti. Smislena spontanost može se, sa Lajbnicom, definisati kao nastojanje da se dođe do novih, i uvek novih opažaja. U svom najnižem obliku, ona vodi izdvajanju nekih opažaja, koje time pretvara u apercepciju; u svom najvišem obliku, ona dovodi do činjenja, koje je priključeno na spoljašnji svet i modifikuje ga.

Pojam potpune budnosti nudi polazište za jedno legitimno332 prag-

331 U izlaganju nismo strogo sledili Bergsonovu terminologiju, ali se nadamo

da adekvatno izražavamo,njegove najvažnije misli.Evo izbora,nekih odlomaka iz Bergsonovih radova koji su značajni za naš problem: Essai sur les donnees immediates de la conscience, Paris 1889, str 20 i dalje; 94-106. (Srpskohrvatski prevod: Ogled o neposrednim činjenicama svesti, prev F. Pašić, Beograd, Mladost, 1978) Matiere et Memoire, Paris 1897, str. 189-195; 224-233; „Le reve" (1901) u: L'Energie spirituele, Paris 1919, str. 108-111; „L'effort intellectuel".(1902), u. Ibid., str. 164-171; „Introduction a la metaphysique'r (1903), u: La pensee et le mouvant, Paris 1934, str 233-238, ,,Le souvenir du present et la fausse reconnaissance" (1908), u: L'energie spirituelle, str. 129-137; „La conscience et la vie" (1911), u: ibid:, str. 15-18; „La perception du changement" (1911), u: La pensee et le mouvant, str. 171-175, 190-193; ,,Fantomes de vivants" et „recherche psychique" (1913), u: L'energie spirituelle, str. 80-84; ,,De la position des problemes" (1922), u: La pensee et le mouvant, str. 91 i dalje.

332 Uz veoma malobrojne izuzetke, vulgarni pragmatizam ne razmatra probleme konstituisanja svesnog života, uključene u pojam ego agensa ili homo fabera, od kojeg većina tih pisaca polazi kao od datosti Najvećim delom, dakle, pragmatizam je samo zdravorazumski opis čovekovog stava u okviru

314

matičko tumačenje našeg kognitivnog života. U stanju potpune bud- nosti, sopstvo koje čini izdvaja onaj segment sveta koji je pragma- tički relevantan, a te relevancije određuju formu i sadržaj našeg mi- saonog toka: formu, zato što reguiišu napetost paše memorije, a ti- me i obim naših prošlih doživljaja koje prizivamo iz sećanja, kao i bu- dućih doživljaja koje anticipiramo; sadržaj, zato što svi ti doživljaji, zbog unapred zacrtanog projekta i njegovog sprovođenja u delo, bi- vaju podvrgnuti specifičnim promenama pažnje. Sve nas ovo nepo- sredno uvodi u analizu vremenske dimenzije u kojoj čineće sopstvo doživljava vlastite postupke. VREMENSKE PERSPEKTIVE „EGO AGENSA" I NJIHOVO OBJEDINJAVANJE Počećemo tako što ćemo unutar delanja uopšte, dakle i nevidljivog i vidljivog, povući razliku između, s jedne strane, delanja koje upravo teče, napreduje (delanje-u-toku, lat. actio) i, s druge, delanja kao dovršenog čina, kap nečega obavljenog (delanje, lat. actum)333. Dok živim u svom delanju-u-toku, okrenut sam stanju stvari do kojeg ono treba da dovede. Ipak, ja nisam istovremeno svestan svog doživljavanja tog tekućeg procesa delanja-u-toku. Da bih ga doveo u svest, moram se refleksivno osvrnuti na svoje delanje-u-toku. Kao što je Djui ( Dewey ) jednom rekao, moram da zastanem i razmislim. Ako zauzmem refleksivni stav, međutim, ja ne spoznajem svoje sadašnje delanje-u-toku. Naprotiv, jedino što mogu spoznati jeste moj dovršeni čin ( moje prošlo delanje-u-toku ) ili, ako nastavljam da delam dok se osvrćem, izvršene početne faze ( mog sadašnjeg delanja-u-toku ). Dok sam živeo u svom delanju-u-toku, ono je bilo element moje žive sadašnjosti. Sada se ta sadašnjost preobrazila u prošlost i živi doživljaj mog delanja-u-toku ustupio je mesto prisećanju činjenice da sam obavio neki čin, ili da sam se nalazio u procesu delanja. Sagledano iz aktualne sadašnjosti u kojoj zauzimam refleksivni stav, moje prošlo ili sadašnje završeno delanje-u-toku može se pojmiti jedino kroz činove koje sam njime izvršio. Dakle, ja mogu ili živeti u procesu svog delanja-u-toku, okrenutog objektu, i doživljavati svoje delanje-u-toku u Sadašnjem Vremenu ( modo present ); ili pak mogu, da tako kažemo, iskoračiti iz tog aktualnog strujanja, i refleksivnim pogledom obuhvatiti činove koje sam izvršio u prethodnim procesima delanja-u-toku u modusu Prošlog ili Sadašnjeg Svršenog Vremena ( modo praeterito ). To ne znači - u skladu s onim što je rečeno u prethodnom odeljku - da samo izvršeni činovi imaju značenje, a ne i tekuća delanja. Moramo Imati na umu da je, po definiciji, svakodnevnog sveta činjenja, ali ne i filozofija koja.ispituje pretpostavke te situacije. 333 Na engleskom, dihotomija se izražava imenicama acting i action, na francuskom, agir i action; na nemačkom, Handeln i Handlung, - Prim prev.

315

delanje uvek zasnovano na unapred zacrtanom projektu, i upravo pozivanje na prethodeći projekt daje značenje i delanju-u-toku i činu. Ali kakva je vremenska struktura jednog projektovanog delanja? Dok projektujem svoje delanje ja, kako to Djui kaže,334 obavljam probu svog delanja u mašti. Drugim rečima, anticipiram ishod svog budućeg delanja. Ja u mašti posmatram to anticipirano delanje kao ne-što što će biti obavljeno, kao čin koji ću ja izvršiti. Projektujući, ja posmatram svoj čin u Budućem Svršenom Vremenu, razmišljam o njemu u modo futuri exacti. No, te su anticipacije prazne i mogu se, ali i ne moraju, ispuniti delanjem, kad do njega doista dođe. Prošli ili sadašnji dovršeni čin, međutim, ne sadrži prazne anticipacije. Ono što je u projektu bilo prazno, sada ili jeste ili nije ispunjeno. Ništa ne ostaje nerazrešeno, ništa neodlučeno. Svakako, ja se mogu sećati otvorenih anticipacija koje je uključivalo projektovanje čina, pa čak i protenzija koje su pratile moje življenje u procesu delanja-u-toku, dok je on bio aktualan. Ali sada, u retrospekciji, ja ih se sećam kao svojih prošlih anticipacija, koje su se ili obistinile ili nisu. Prema tome, samo izvršeni čin, a nikada delanje-u-toku, može biti uspešan ili neuspešan. Ono što je dosad rečeno važi za sve vrste delanja. Okrenimo se sada osobenoj strukturi činjenja kao skupa telesnih radnji u spolja- šnjem svetu. Bergsonova, kao i Huserlova, istraživanja naglasila su značaj naših telesnih pokreta za konstitutsanje spoljašnjeg sveta i njegove vremenske perspektive. Svoje telesne pokrete istovremeno doživljavamo u dve različite ravni: u meri u kojoj se oni odvijaju u spoljašnjem svetu, mi ih posmatramo kao događaje u prostoru i prostornom vremenu, merljive kao neki „pređeni put"; u meri u ko- joj ih doživljavamo iznutra, kao promene koje se upravo događaju, kao manifestacije naše spontanosti koje pripadaju našem toku sve- sti, oni sudeluju u našem unutarnjem vremenu, ili duréeu. Ono što se događa u spoljašnjem svetu pripada istoj vremenskoj dimenziji u kojoj se odvijaju i događaji u neživoj prirodi. Ona se može registro- vati odgovarajućim instrumentima i izmeriti našim hronometrima. To je oprostoreno, homogeno vreme koje je univerzalni oblik objek- tivnog ili kosmičkog vremena. S druge strane, u okviru unutarnjeg vremena, duréea, naši aktualni doživljaji se povezuju s prošlošću, preko prisećanja i retencija, kao i sa budućnošću; preko protenzija i anticipacija. U našim teiesnim pokretima, i putem njih, mi pravimo prelaz sa našeg duréea u prostorno ili kosmičko vreme, i naši po- stupci činjenja sudeluju u obama. Činjenje mi istovremeno doživlja- vamo kao niz događaja u spoljašnjem i u unutarnjem vremenu, ob- jedinjujući obe dimenzije u jedinstveni tok koji ćemo nazvati živa sa- 334 Human Nature and Conductr New York 1922, Deo lII, Odeljak III. „The Nature of Deliberation"

316

dašnjost. Živa sadašnjost, dakle, nastaje na preseku duréea i ko- smičkog vremena. Dok se nalazi u živoj sadašnjosti, i živi kroz svoje tekuće akte činjenja, okrenuto objektima i ciljevima koje treba ostvariti, čineće sopstvo doživljava sebe kao izvorište tekućih delanja i, stoga, kao nepodeljeno totalno sopstvo, Ono doživljava svoje telesne pokrete iznutra; ono živi u koreliranim suštinski aktualnim doživljajima nedostupnim prisećanju i refleksiji; njegov svet jeste svet otvorenih anticipacija. Sopstvo koje čini, i jedino sopstvo koje čini, doživljava sve ovo modo presenti, doživljavajući samoga sebe kao autora tog tekućeg činjenja, ono sebe ostvaruje kao jedinstvo. Ali, kada se sopstvo, zauzevši refleksivni stav, osvrne na akte činjenja koje je izvršilo i osmotri ih modo praeterito, to se jedinstvo raspada. Sopstvo koje je izvršilo prošle činove nije više nepodeljeno totalno sopstvo, već jedno delimično sopstvo, izvršilac ovog određenog čina, uzglobljenog u sistem koreliranih činova kojem pripada. To delimično sopstvo samo je igrač uloge, odnosno - ako se usudimo da, sa svim nužnim rezervama, upotrebimo ona] prilično dvosmisleni izraz koji su Džejms i Mid uveli u literaturu - ono je Mene. Nećemo ovde ulaziti u sve mogućne implikacije ove tvrdnje, jer bi to zahtevalo prikaz i kritiku Midovog prilično nepotpunog i nedoslednog pokušaja da se ovim problemima pozabavi. Ograničićemo se na to da ukažemo na distinkciju koju Mid pravi između totaliteta delujućeg sopstva, koji on naziva „Ja", i delimičnih sopstava izvršenih činova, odnosno igrače uloga, koje on naziva „Mene". Do ove tačke, teza izložena u ovom radu slaže se s Midovom analizom. Sla-žemo se, nadalje, i sa Midovom tvrdnjom da „Ja" ulazi u doživljaj tek pošto je ostvarilo čin, dakle iskustveno se javlja kao deo Mene, to jest, Mene je to što se javlja u našem doživljaju onako kako ga se sećamo.335

Za naše svrhe je dovoljno reći ovoliko: uvid da unutarnje doživljavanje naših telesnih pokreta, suštinski aktualna iskustva i otvorene anticipacije izmiču spoznaji kroz refleksivni stav jasno pokazuje da prošlo sopstvo nikad ne može biti više od jednog delimičnog aspekta totalnog

335 Up. G. H. Mead, Mind, Self and Society, Chicago, 1934, str. 173-175, 196-

198, 203, „The Genesis of the Self", preštampano u: The Philosophy of the Present, Chicago, 1932, str. 176-195, nar. 184 i dalje; ,,What Sociaf Objects Must Psychology Presuppose?", Journal of Phifosophy Vol. VIII, 1910, str. 174-180; „The Social Self, Journal of Philosophy, Vol X, 1913, str. 374-380, V. isto tako odličnu knjigu Alfreda Stafforda Claytona o Midu: Emergent Mind and Education, New York 1943, str, 136-141, nar 137. Nesumnjiva je Midova zasluga što je uočio veze između čina, sopstva, pamćenja, vremena i stvarnosti., Pozicija ovoga Članka, naravno, nepomirljiva je sa Midovom teorijom društvenog porekla sopstva i s njegovim (modifikovanim) biheviorizmom, koji ga navodi da sve gorepomenute fenomene tumači kroz shemu draž - odgovor. Mnogo više istine sadržano je u čuvenoj Desetoj glavi Džejmsovih Principles of Psychology, gde možemo naći ne samo razlikovanje između Mene i Ja, nego i pozivanje na telesne pokrete, pamćenje i osećaj za vreme.

317

sopstva, koje se ostvaruje u doživljaju svog tekućeg činjenja. U vezi s razlikovanjem ( vidljivog ) činjenja i ( nevidljivog ) vršenja moramo dodati još nešto. U slučaju pukog vršenja - recimo, kad pokušavam da mentalnim putem resim neki matematički problem - ako krajnji ishod nije ostvario moje anticipacije i ako sam nezadovoljan rezultatom, ja čitav proces mentalnih operacija mogu poništiti i početi iz početka. U spoljašnjem svetu ništa se neće prorneniti, poništeni proces neće ostaviti nikakav trag. U tom smislu, puka mentalna delanja se mogu opozvati. Činjenje se, međutim, ne može opozvati. Moje činjenje menja spoljašnji svet. U najboljem slučaju, ja mogu vaspostaviti prvobitnu situaciju kontrapotezima, ali ne mogu „raščiniti" ono što sam učinio. Iz tog razloga, ja sam - s moralnog i pravnog stanovišta - odgovoran za svoja dela, ali ne i za svoje misli. Takođe iz tog razloga, sloboda izbora između nekoliko mogućnosti pruža mi se samo u mentalnom projektovanju činjenja, pre no što sam to činjenje izvršio u spoljašnjem svetu ili, makar, dok njegovo izvršavanje traje u živoj sadašnjosti i prema tome je još uvek podložno preinakama. Kad je posredi prošlost, mogućnosti izbora nema. Pošto sam ostvario činjenje, ili bar neke njegove delove, izabrao sam jednom zauvek ono što je učinjeno i sad moram snositi posledice. Ne mogu izabrati po želji ono što bih voleo da sam učinio. Dosad se naša analiza bavila vremenskom strukturom delanja i, sledstveno tome, vremenskom strukturom sopstva - u izolovanom kontekstu toka svesti usamljenog pojedinca, kao da se o čoveku u prirodnom stavu može razmišljati kao odvojenom od bližnjih. Tu fiktivnu apstrakciju stvorili smo, naravno, samo zarad jasnijeg izlaganja problema. Sada se moramo okrenuti društvenoj strukturi sveta činjenja. DRUŠTVENA STRUKTURA SVETA SVAKODNEVNOG ŽIVOTA Rekosmo ranije da je svet svakodnevnog života, u koji se rađamo, od samog početka intersubjektivan. Time podrazumevamo, s jedne strane, da nije reč o mom privatnom svetu već svetu zajedničkom svima nama, a s druge strane, da unutar njega postoje moji bližnji, s kojima sam povezan višestrukim društvenim odnosima. Moje se činjenje ne odvija samo nad neživim stvarima već i nad mojim bližnjima; oni me navode na delanje i ja njih navodim na uzvratno delanje. Ne ulazeći ovde u podrobnu raspravu o strukturi i konstituisanju društvenog odnosa, među mnoštvom njegovih oblika odaberimo samo jedan kao ilustraciju: moji ostvareni činovi mogu motivisati Drugog da reaguje, i obratno. Ja, recimo, postavljam Drugome pitanje s namerom da dobijem odgovor, a njegov odgovor motivisan je mojim pitanjem. Eto jednog od mnoštva tipova „društvenih delanja", i to onog tipa u kojem „da bi" motivi ( „in - order- to" motives ) mog delanja postaju „zbog" motivi ( „because" motives ) u partnerovoj reakciji. Društveno delanje uključuje komunikaciju, a svaka se komunikacija nužno zasniva na činjenju. Ako želim da komuniciram s Drugima, moram u spoljašnjem svetu izvršiti vidljive činove, koje Drugi treba da protumače kao znakove poruke koju želim da prenesem. Gestovi, govor, pisanje

318

itd. - sve je to zasnovano na telesnim pokretima. Do te tačke, biheviorističko tumačenje komunikacije je opravdano. Greška se sastoji u poistpvećivanju oruđa komunikacije, naime, pojedinačnog činjenja, sa samim komuniciranim značenjem. Ispitajmo mehanizam komunikacije sa stanovišta tumača. Ja gotovi ishod tuđih komunikativnih činova ili zaticem kao datost od koje započinjem svoje tumačenje, ili pak tekući proces komunikativnog deianja simultano pratim, dok se odvija. Prvi je slučaj posredi ukoliko moram da protumačim oznaku koju je Drugi ranije postavio, ili nekakvo oruđe koje je on proizveo. Druga vrsta odnosa prevladava ako slušam partnerov govor. (Postoje mnoge varijacije ovih osnovnih tipova, kao što je čitanje pisma Drugog, u svojevrsnoj kva-zisimultanosti s tekućim komunikativnim procesom.) Misao koju želi da mi prenese Drugi gradi korak po korak, dodajući reč na reč, rečenicu na rečenicu, pasus na pasus. Dok on to čini, moja interpretativna delanja slede njegove komunikativne akcije u istom ritmu. Oboje nas, ja i Drugi, doživljavamo tekući proces komunikacije u živoj sadašnjosti. Artikulišući svoju misao, dok govori, u fazama, komunikator ne doživljava samo ono što aktualno izušćuje; u okviru toka njegove svesti kompfikovani mehanizam pamćenja i anticipacije povezuje jedan element njegovog govora s onim što mu je prethodilo i onim što će slediti, povezujući sve u jedinstvenu misao koju želi da saopšti. Svi ti doživljaji pripadaju njegovom unutarnjem vremenu. S druge strane, njegov govor se odvija kao niz događaja u oprostorenom vremenu spoljašnjeg sveta. Ukratko, autor poruke doživljava tekući proces komuniciranja kao činjenje u svojoj živoj sadašnjosti. A ja, slušalac, sa svoje strane doživljavam vlastite interpretativne postupke takođe kao nešto što se događa u mojoj živoj sadašnjosti, premda to tumačenje nije činjenje, već samo vršenje, u okviru značenja naše definicije. S jedne strane, ja doživljavam govor Drugog kao niz događaja u spoljašnjem vremenu; s druge strane, doživljavam vlastito tumačenje kao niz pamćenja i anticipacija, koji se događaju u mom unutarnjem vremenu, međusobno povezani mojom na-merom da razumem misao Drugog kao celinu. Razmotrimo sada činjenicu da događanje u spoljašnjem svetu -govornikov govor - predstavlja, dok traje, element zajednički njegovoj i mojoj živoj sadašnjosti, koje tako postaju simultane. Moje simultano sudelovanje u tekućem procesu tuđeg komuniciranja uspostavlja, dakle, jednu novu dimenziju vremena. On i ja, mi delimo, sve dok proces traje, zajedničku živu sadašnjost, našu živu sadašnjost, koja njemu i meni omogućuje da kažemo: „Mi smo ovo događanje doživeli zajedno." Tako uspostavljenim mi - odnosom, oboje - on, obraćajući rni se, i ja, slušajući ga - živimo u našoj uzajamnoj živoj sadašnjosti, okrenutoj ka misli koja treba da se ostvari u komu-nikativnom procesu i putem njega. Mi starimo zajedno. Naša se analiza komunikacije u živoj sadašnjosti mi-odnosa dosad ograničavala na u to ukfjučenu vremensku perspektivu. Pređimo sada na osobene funkcije telesnih pokreta Drugog kao ekspresivno polje koje se, predstavljajući znakove misli Drugog, otvara mom tumačenju. Jasno, širina tog polja, čak i ako se komunikacija događa u živoj sadašnjosti, može znatno varirati. Dostići će maksimum ako je partnerima zajedničko ne samo vreme nego i prostor, to jest, u slučaju onoga što sociolozi nazivaju odnosom licem u lice.

319

Da bismo to razjasnili, zadržimo se na našem primeru govornika i slušaoca i analizirajmo one elemente takve situacije koji se podaju tumačenju. Tu su najpre reci, upotrebljene u značenju koje imaju prema rečniku i gramatici korlšćenog jezika, uz dodatne nijanse koje poprimaju iz konteksta govora, kao i nepredvidljive konotacije koje potiču iz psobenih govornikovih okolnosti. Tu je, zatim, modulacija govornikovog glasa, izraz lica, gestovi koji prate govor. U normalnim okolnostima, jedino prenošenje misli pomoću valjano odabranih reči predstavlja govornikov projekt i, stoga, „činjenje", prema našoj definiciji. Drugi elementi unutar polja, podložnog tumačenju s govornikove tačke gledišta nisu planirani i otud, u najboljem slučaju, predstavljaju puku radnju ili čak puke reflekse, dakle, u suštini aktualne doživljaje bez subjektivnog značenja. Pa ipak, i oni su elementi slušaočevog tumačenja stanja duha Drugog. Zajednički prostor dozvoljava partneru da shvati telesne izražaje Dnigog ne samo kao događaje u spoljašnjem svetu već kao činioce sajmog komunikativnog procesa, premda oni ne proističu iz komunikatorovog činjenja. Ne samo da svaki partner u odnosu licem u lice sudeluje s drugim u živoj sadašnjosti; svakr od njih, sa svim manifestacijama vlastitog spontanog okruženja; oboje sudeluju u nizu zajedničkih doživljaja spoljašnjeg sveta prema kojem može biti okrenuto činjenje ma kojeg od njih. i, najzad, u odnosu licem u lice (i jedino u njemu} partner može sagledati sopstvo svoga bližnjeg kao neokrnjeni totalitet u živoj sadašnjosti. Ovo je naročito značajno zato što, kao što smo ranije videli, ja vlastito sopstvo mogu sagledati jedino modo praeterito, dakle mogu spoznati tek jedan delimičan aspekt mog prošlog sopstva, samog sebe kao izvođača uloge, kao Mene. Svi drugi društveni odnosi jesu izvedenice iz tog prvobitnog doživljaja totaliteta sopstva Drugog, u zajedničkom vremenu i prostoru. Svaka teorijska analiza pojma „okruženje" - jednog od ponajmanje razjašnjenih termina kojima danas barataju društvene nauke morala bi da krene od odnosa licem u lice kao osnovne strukture sveta svakodnevnog života. Ne možemo ovde ulaziti u pojedinosti ovih izvedenih odnosa. Za naš problem je bitno to što se ni u jednom od njih sopstvo Drugog ne nudi partneru kao jedinstvo. Drugi se ukazuje samo kao delimično sopstvo, kao izvorište ovih ili onih činova, koje ja ne delim u živoj sadašnjosti. Zajednička živa sadašnjost mi-odnosa pretpostavlja istovremeno prisustvo partnera Svakom tipu deriviranog društvenog odnosa pripada po jedan tip vremenske perspektive koji se izvodi iz žive sadašnjosti. Postoji, recimo, jedna osobena kvazi sadašnjost u kojoj ja tumačim tek ishode komunikacije Drugog - napisano pismo, odštampanu knjigu - a da nisam sudelovao u tekućem procesu činova komuniciranja. Postoje i druge vremenske dimenzije u kojima sam povezan sa savremenicima ( contemporaries ) koje nikada nisam sreo, ili sa prethodnicima ( predecessors ), ili sa naslednicima ( successors ); istorijsko vreme, u kojem doživljavam aktualnu sadašnjost kao ishod prošlih događaja; i mnoge druge. Sve ove vremenske perspektive mogu se dovesti u vezu sa živom sadašnjošću: moju vlastitu aktualnu ili bivšu, ili aktualnu ili bivšu živu sadašnjost mojih bližnjih s kojima sam, opet, povezan u iskonskoj ili izvedenoj živoj sadašnjosti. Sve se to odvija u različitim modalitetima potencijalnosti ili kvaziaktualnosti, a svaki tip ima vlastite oblike „skupljanja" iii „produžavanja" vremena, vlastite oblike „preskakanja". Postoje, nadalje, različiti

320

vidovi preklapanja i međusobnog prožimanja ovih perspektiva, njihovog aktiviranja ili „gašenja" pomakom iz jedne u drugu, kao i preobražaji jedne u drugu, različiti tipovi sintetizovanja i kombinovanja, ili izolovanja i rasplitanja. Koliko god raznovrsne bile vremenske perspektive i njihovi uzajamni odnosi, one sve vode poreklo iz preseka durées. i kosmičkog vremena. U našem društvenom životu unutar prirodnog stava, i zahvaljujući njemu, sve te perspektive, opažamo kao integrisane u jedinstvenu, po pretpostavci homogenu dimenziju vremena, koja obuhvata ne samo sve individualne vremenske perspektive svakog od nas tokom našeg budnog života već i onu zajedničku svima nama. Nju ćemo nazvati društvenim (civic) ili standardnim vremenom. Ona takođe predstavlja presek kosmičkog i unutarnjeg vremena, mada - u pogledu ovog potonjeg - samo jednog njegovog aspekta, to jest onog u kojem potpuno budan čovek doživljava svoje akte činjenja kao događaje unutar toka svoje svesti. Zato što sudeluje u kosmičkom vremenu, standardno vreme se može meriti našim satovima i kalendarima. Zato što se poklapa sa našim unutarnjim osećajem vremena, u kojem doživljavamo svoje akte činjenja, ako smo - i samo ako smo - potpuno budni, ono upravlja sistemom planova pod koji podvodimo svoje projekte, kao što su planovi za život, rad i dokolicu. Zato što je zajedničko svima nama, standardno vreme omogućava intersubjektivnu koordinaciju različitih individualnih planskih sistema. Prema tome, društveno ili standardno vreme je univerzalna vremenska struktura intersubjektivnog sveta svakodnevnog života u prirodnom stavu u istom onom smislu u kojem Zemlja predstavlja njegovu prostornu strukturu, koja obuima prostorno okruženje svakoga od nas. SLOJEVI STVARNOSTI U SVAKODNEVNOM SVETU ČINJENJA Potpuno budan čovek u prirodnom stavu prvenstveno je zainte- resovan za onaj odeljak sveta vlastitog svakodnevnog života koji je u njegovom domašaju i kojem on sam čini središte, u prostornom i vremenskom smislu. Mesto koje moje telo zauzima unutar sveta, moje aktualno Ovde, jeste polazna tačka iz koje ja započinjem svoje snalaženje u prostoru. Ono je, da tako kažemo, nulta tačka mog ko- ordinatnog sistema. U odnosu na moje telo ja grupišem elemente okoline u kategorije desno i levo, ispred i iza, iznad i ispod, blizu i daleko, i tako dalje. Na sličan način, moje aktualno Sada jeste isho- dišna tačka svih vremenskih perspektiva pomoću kojih organizujem događaje u svetu: kategorija pre i pošle, prošlo i buduće, istovreme- no i uzastopno itd. U okviru ove osnovne orijentacione sheme, međutim, svet činjenja je strukturisan u različite

321

slojeve stvarnosti. Velika je Midova zasluga336 što je analizirao strukturisanje stvarnosti - makar fizičke tvari - u odnosu na ljudsko delanje, naročito na aktualno manipulisanje objektima pomoću ruku. Upravo ono što je Mid nazvao „područjem manipulacije" sačinjava jezgro stvarnosti. Ovo područje uključuje objekte koje istovremeno vidimo i njima rukujemo, za razliku od udaIjenih objekata koje ne možemo dodirnuti u našem polju vidljivosti. Jedino doživljaji fizičkih stvari unutar područja manipulacije pružaju priliku za osnovni test svake stvarnosti — naime, pružanje otpora - jedino oni definišu, Midovim rečima, „standardne dimenzije" stvari koje se pojavljuju Izvan manipulatornog područja, u formama iskrivljenim različitim optičkim perspektivama. Ova teorija o premoći područja manipulacije bez sumnje se slaže sa tezom koja se zastupa u ovom radu, naime, da svet našeg činjenja, telesnih pokreta, manipulisanja objektima i rukovanja stvarima i ljudima sačinjava osobenu stvarnost svakodnevnog života. Za naše svrhe, međutim, razlika između objekata koji se doživljavaju dodirom i udaljenih objekata, inače izuzetno važna, nije od prvenstvenog značaja. Lako bi se moglo pokazati da ova dihotomija proističe iz Midove temeljno biheviorističke pozicije i njegove nekritičke upotrebe sheme draž – dogovor. Nas, naprotiv, zanima prirodni stav potpunog budnog, odraslog čoveka koji živi život iz dana u dan. On uvek raspolaže zalihom ranijih doživljaja, među kojima su i predstava o udaljenosti kao takvoj, kao i o mogućnosti savlađivanja udaljenosti aktima činjenja, tačnije aktima fizičkog kretanja. U prirodnom stavu, dakle, vizuelno opažanje udaljenog objekta podrazumeva anticipaciju da se kretanjem može ostvariti dodir sa udaljenim objektom, u kojem slučaju će objekti izgubiti iskrivljenu formu, a njihove „standardne dimenzije" biti nanovo uspostavljene. Ova anticipacija, kao i svaka druga, može, ali ne mora izdržati probu potonjeg aktualnog iskustva. Ako je iskustvo opovrgne, to će značiti da dotični udaljeni objekt ne pripada svetu mog činjenja. Dete može tražiti da dotakne zvezde. Za odraslog čoveka u prirodnom stavu, zvezde su blistave tačkice izvan sfere njegovog činjenja i to važi čak i ako mu njihov raspored služi da se snađe u prostoru. Predlažemo, dakle, da se onaj sloj sveta činjenja koji pojedinac doživljava kao jezgro svoje stvarnosti nazove svetom unutar njegovog domašaja. Ovaj svet uključuje ne samo Midovo područje manipulacije već i stvari u dometu pojedinčevog vida i sluha, odnosno ne samo domen sveta otvoren njegovom aktualnom činjenju nego i susedne oblasti njegovog potencijalnog činjenja. Naravno, ovi prostori nisu razdvojeni oštrim granicama, oni su okruženi oreolima maglovitog i otvorenim horizontima, koji se menjaju u zavisnosti od promene interesovanja i pažnje. Jasno, čitav taj sistem „sveta unutar mog domašaja" menja se sa svakom mojom kretnjom; mičući telo, ja pomičem nulto središte svog koordinatnog sistema, a samim tim se menjaju svi brojevi (koordinate) unutar tog sistema. Možemo reći da svet unutar mog aktualnog domašaja u jednom suštinskom smislu pripada

336 The Phihsophy of the Present, Chicago 1932, str. 124 i dalje; The

Philosophy of the Act, Chicago 1938, str. 103-106, 121 i dalje, 190-192, 196-197, 282-284.

322

sadašnjem vremenu. Svet unutar mog potencijalnog domašaja, međutim, nosi jednu složeniju vremensku strukturu. Morali bismo razlučiti bar dve zone potencijalnosti. Prvoj, koja se odnosi na prošlost, pripada ono što je ranije bilo u mom aktualnom domašaju i što se, tako ja pretpostavljam, može u nj vratiti (svet unutarpovratljivog domašaja ). Pretpostavka koju to podrazumeva zasnovana je na idealizacijama - koje upravljaju svekolikim ponašanjem u prirodnoj sferi - naime, da mogu nastaviti da delam kao što sam dosad delao, i da mogu uvek iznova započeti isto delanje pod istim uslovima. Huserl, govoreći o univerzalnoj ulozi ovih idealizacija u utemeljivanju logike, naročito čiste analitike, naziva ih idealizacijama ,,i tako dalje", i „mogu to ponovo učiniti", pri čemu je ova druga subjektivni korelat prve.337 Evo primera: pošto sam izvršio čin kretanja, iz domašaja mi je izašlo ono što je prethodno predstavljalo „svet u mom domašaju". Pomeranje nultog središta mog koordinatnog sistema pretvorilo je moj prethodni svet u modalitetu hic u svet koji je sada u modalitetu ilic.338 No, Idealizacijom „mogu to ponovo učiniti" ja pretpostavljam da mogu nanovo preobraziti aktualni ilic u novi hic. Prošli svet unutar mog domašaja ima, zahvaljujući ovoj idealizaciji, karakter sveta koji se može vratiti u moj doma-šaj. Tako, na primer, moje nekadašnje područje manipulacije nastavlja da funkcioniše u mojoj sadašnjosti kao potencijalno područje manipulacije u modalitetu ilic, i sada ima karakter svojevrsne verovatnoće ponovnog uspostavljanja. Kao što je ova prva zona potencijalnosti vezana za prošlost, tako je druga zasnovana na anticipacijama budućnosti. Unutar mog potencijalnog domašaja nalazi se i svet koji niti jeste, niti je ikada bio unutar mog aktualnog domašaja, ali koji svejedno mogu dosegnuti pod idealizacijom „i tako dalje" ( svet unutar dostižnog domašaja ). Najvažniji primer ove druge zone potencijalnosti jeste svet unutar aktualnog domašaja moga bližnjeg. Recimo, njegovo manipulator-no područje se ne poklapa - ili bar ne sasvim339 - sa mojim, zato što se ono samo njemu javlja u modalitetu hic, a meni u ilic. Ipak, ono jeste moje dostižno područje manipulacije, koje bi moglo; postati aktualno za mene kad bih bio na njegovom mestu, i,doista će to postati ako preduzmem odgovarajuće kretnje.340

Ono što je rečeno o manipulatornom području savremenika va- ži, sasvim uopšteno, za svet unutar vašeg, njihovog, nečijeg doma- šaja. To podrazumeva ne samo svet unutar aktualnog domašaja Drugog već i svetove unutar njegovog povratljivog i dostižnog do- mašaja. Celokupni sistem koji se na taj način grana zahvaljujući slo-

337 Formale und transzendentale Logik, Odeljak 74, str. 167. 338 Terminologija sledi onu Huserlovu iz njegovih Meditapons Cartesiennes, odelj-ci 53 i dalje. (V. srpskohrvatskf prevod: Kartezijanske meditacije, preveo F. Zenko, Zagreb. CKD SSO, 1975.) 339 U odnosu licem u lice - i u tome leži dodatna osobenost ovog vrhovnog dru- štvenog odnosa - svet u mom domašaju i svet u domašaju mog partnera preklapaju se, dakle postoji makar jedan delić sveta koji je u mom. i njegovom zajedničkom do- mašaju 340 Dž. H. Mid u svom ogledu „The Objective Realitv of Perspectives" preštampa- nom u Phiiosophy of the Present dolazi do sličnog zaključka: „Sadašnja stvarnost je- ste jedna mogućnost! To je ono što bi bilo kad bismo bili tamo, umesto ovde" (str. 173)

323

jevitosti društvenog sveta obojen je najrazličitijim nijansama koje potiču iz raznih oblika društvenosti - kao što su prisnost i anonim- nost, tuđost i bliskost, društvena blizina i društvena distanca itd. - a koje upravljaju mojim odnosima sa neposrednim bližnjima, zatim savremenicima, prethodnicima i napokon naslednicima. Sva ta pitanja ne možemo ovde obrađivati. Za naše svrhe, dovoljno je pokazati da čitav društveni svet jeste svet unutar mog dostižnog domašaja, strukturisan u skladu s različitim verovatnoćama dosezanja. No, stupnjevi verovatnoće povraćanja ( kod prve ), odnosno dosezanja ( kod druge zone potencijalnosti ) nipošto nisu istovetni. Što se tiče prvog slučaja, moramo imati na umu da sam ono što je za mene sada tek verovatnoća povratljivog domašaja nekada doživljavao u aktualnom domašaju. Moji prošli akti činjenja, pa čak i delanja koja sam u prošlosti samo projektovao, pripadali su svetu koji je tada bio u mom aktualnom domašaju. S druge strane, oni su povezani sa mojim sadašnjim duhovnim stanjem, koje je takvo kakvo jeste zato što je trenutno prošla stvarnost nekada bila sadašnja stvarnost. Anticipirana mogućna reaktualizacija nekada aktualnog sveta u mom domašaju, prema tome, zasniva se na reprodukcijama i retencijama mojih vlastitih prošlih doživljaja obistinjenja. Verovatnoća obnavljanja nekad aktualnog domašaja je, dakle, maksimalna. Druga zona potencijalnosti odnosi se, putem anticipacije, na moja buduća duhovna stanja, Ona nije povezana sa mojim prošlim doživljajima, osim činjenicom da njene anticipacije ( kao i sve anticipacije ) vode poreklo iz zalihe mojih prošlih iskustava koja mi je trenutno pri ruci, i moraju biti s njome saglasne. Ovi mi doživljaji omogućavaju da odmerim verovatnoću ostvarivanja svojih planova i da procenim svoju snagu. Jasno, ova druga zona uopšte nije homogena, već je izdeljena na sektore s različitim verovatnoćama dosezanja. Ove se verovatnoće smanjuju uporedo sa porastom prostorne, vremenske i društvene udaljenosti dotičnog sektora od aktualnog središta mog sveta činjenja. Stoje ta udaljenost veća, to su moje anticipacije dostižne aktualnosti neizvesnije, da bi na kraju postale sasvim prazne i neostvarljive. SVET ČINJENJA KAO VRHOVNA STVARNOST; FUNDAMENTALNA STREPNJA; EPOCHÉ PRIRODNOG STAVA Svet činjenja kao celina ima prvenstvo nad svim drugim poduni-verzumima stvarnosti. To je svet fizičkih stvari, uključujući moje telo; to je oblast mojih telesnih pokreta i operacija; on pruža otpore čije savlađivanje zahteva napor; on preda me stavlja zadatke, dozvoljava mi da ostvarim svoje planove, i omogućava mi da uspem ili omašim u pokušaju da dostignem ciljeve. Svojim činjenjem ja sam okrenut spoljašnjem svetu, menjam ga; premda su izazvane mojim činjenjem, te promene doživljavamo i ja sam i drugi, osvedočavamo se u njih kao u događaje u tom svetu, nezavisno od mog činjenja koje ih je prouzrokovalo. Taj svet i njegove objekte ja delim s Drugima; s Drugima imam zajedničke ciljeve i sredstva; s njima radim u mnogostrukim

324

društvenim činovima i odnosima; s njima se preplićem, i oni sa mnom. I najzad, svet činjenja jeste stvarnost unutar koje se ostvaruju komunikacija i igra uzajamnog motivisanja. On se, dakle, može doživeti unutar obeju osnovnih referentnih shema - uzročne sheme motivacija, i teleološke sheme ciljeva. Kao što je ranije rečeno, taj svet za naš prirodni stav prvenstveno nije objekt razmišljanja, već polje kojim treba zagospodariti. Mi za nj imamo eminentno praktičan interes, prouzrokovan nužnošću pokoravanja osnovnim zahtevima našeg života. No, mi nismo podjednako zainteresovani za sve slojeve sveta činjenja. Selektivna funkcija našeg zanimanja organizuje svet u oba smisla - i prostorno i vremenski - u slojeve veće, odnosno manje relevantnosti. Iz sveta u okviru mog aktualnog ili potencijalnog domašaja kao prvenstveno važni biraju se oni objekti koji sada jesu, ili u budućnosti mogu postati, ciljevi III sredstva za ostvarenje mojih projekata, kao i oni koji s mog stanovišta jesu, ili će postati, opasni, ugodni, ili na neki drugi način za mene relevantni. Ja neprestano anticjplram buduće posledice koje od tih objekata mogu očekivati, i buduće promene koje će moje projektovano činjenje na njima izazvati. Razjasnimo šta u ovom kontekstu podrazumevamo pod „relevantnošću". Ja se, na primer, unutar prirodnog stava strastveno zanimam za rezultate mog delanja, a naročito za to da li će moje anticipacije izdržati probu prakse. Kao što smo ranije videli, sve anticipacije i planovi odnose se na ranija iskustva koja su sada pri ruci, što mi omogućava da procenirn svoje šanse. Ali, to je tek polovina priče. Šta anticipiram je jedna stvar, a zašto neke događaje uopšte an-ticipiram sasvim druga. Jedna je stvar šta se može dogoditi pod određenim uslovima i okolnostima, a druga zašto sam zainteresovan za te događaje i zašto napeto iščekujem ishod svojih proročanstava, Pozivanje na priručnu zalihu iskustava, kao nataložena prethodna is-kustva, daje odgovor samo na prvi deo tih dihotomija. Drugi njihov deo povezan je sa sistemom relevancija kojim še rukovodi čovek u okviru prirodnog stava u svakodnevnom životu. Ne možemo ovde ispitivati sve implikacije problema relevancije, čijeg jednog aspekta smo se upravo dotakli. No, ukratko, želimo reći da se čitav sistem relevancija koji nama upravlja u prirodnom stavu zasniva na temeljnom doživljaju svakog od nas: znam da ću umreti i plašim se toga. Predlažemo da se taj temeljni doživljaj nazove fundamentalnom strepnjom. To je praiskonska anticipacija, iz koje sve druge vuku koren. Iz fundamentalne strepnje proističe mnoštvo međusobno povezanih sistema nadanja i strahovanja, potreba i zadovoljenja, prilika i rizika koji čoveka u prirodnom stavu nagone da stalno pokušava ovladati svetom, prevazići prepreke, zacrtati i ostvariti projekte. Aii, sama fundamentalna strepnja tek je korelat našeg postojanja kao ljudskih bića unutar vrhovne stvarnosti svakodnevnog života, te se prema tome nade i strahovi, kao i s njima povezana zadovoljenja i razočaranja, zasnivaju na svetu Činjenja, i mogućna su jedino u njemu. Oni su suštinski elementi realnosti tog sveta, ali ne zavise od našeg verovanja u nju. Naprotiv, za prirodni stav je karakteristično da svet i njegove objekte uzima zdravo za gotovo, sve dok se ne pojavi dokaz o suprotnom. Dokle god jednom uspostavljena referentna shema, sistem naših i tuđih potvrđenih doživljaja funkcioniše, dokle god delanja i operacije izvršeni pod njegovim

325

vodstvom daju željene rezultate, mi tim doživljajima verujemo. Ne zanima nas da otkrijemo da li taj svet zaista postoji ili je samo koherentan sistem doslednih privida. Nemamo razloga da gajimo ikakve sumnje u naše potvrđene doživljaje koji - tako verujemo - prikazuju stvari onakvi-ma kakve one zaista jesu. Potrebna je naročita motivacija - poput iznenadnog prodora „neobičnog" doživljaja, koji se ne može podvesti pod zalihu priručnog znanja, ili joj protivreči - da bismo revidirali svoja ranija verovanja. Fenomenologija nam je dala pojam fenomenološkog epochéa -suspendovanja vere u stvarnost sveta - kao sredstvo za prevazilaženje prirodnog stava radikalizacijom kartezijanskog metoda filozofske sumnje.341 Usuđujemo se da ponudimo ideju da čovek u okviru prirodnog stava takođe koristi osobeni epoché, naravno, sasvim različit od fenomenologovog. On ne suspenduje verovanje u spoljašnji svet i njegove objekte, već naprotiv, suspenduje sumnju u njegovo postojanje. On u zagrade stavlja podozrenje da su svet i njegovi objekti možda drugačiji no što se njemu prikazuju. Predlažemo da se taj epoché nazove epoché prirodnog stava. MNOGOSTRUKE STVARNOSTI I NJIHOVO KONSTITUISANJE Na početku ovog rada pozvali smo se na teoriju Vilijema Džejmsa o mnoštvu poduniverzuma, od kojih se za svaki može reći da je na vlastiti način stvaran, sve dok je na nj usmerena naša pažnja. Džejms sam naglašava da svaki od tih poduniverzuma ima osobeni i odeliti stil postojanja; da se, u okviru svakog od tih poduniverzuma „u sve iskaze - bilo atributivne, bilo egzistencijalne - veruje već samim tim što su izrečene, osim ukoliko se ne sukobljavaju s drugim iskazima u koje se istovremeno veruje, a koji sadrže iste kategorije kao i prethodni“342 da je celokupho razlikovanje između stvarnog i nestvarnog zasnovano na dve mentalne činjenice - „prvoj, da o istoj stvari možemo misliti na različite načine; i drugoj, da - pošto smo sebi ta različita mišljenja predočili - možemo odabrati koje ćemo prihvatiti, a koje odbaciti". Džejms, dakle, govori o jednom ,,osećaju stvarnosti", koji se može istraživati u okviru psihologije verovanja i neverovanja. Da bismo tu značajnu ideju oslobodili njenog psihološkog kon- teksta, umesto o mnoštvu poduniverzuma stvarnosti radije govori- mo o omeđenim oblastima značenja, pri čemu svakoj od njih može- mo pripisati određeni prizvuk stvarnosti. Govorimo o oblastima zna- čenja, a ne o poduniverzumima, zato što se stvarnost konstituiše značenjem naših doživljaja, a ne ontološkom strukturom objekata.343

341 Up. Farber, nav. deio, str. 526 i dalje 342 James, Principles, Vol. II, str. 290 343 Up Husserl, Ideas, General introduction to Pure Phenomenology prev. B. Gib- son, London/New York 1931, odeljak 55, str. 168: „U izvesniom smislu i s dužnim oprezom u korišćenju reči, možemo reći da su sva stvarna jedinstva jedinstva znače- nja" (podvukao E Huserl).

326

Otud ćemo određeni skup vlastitih doživljaja nazvati omeđenom ob- |asću značenja ukoliko sve njih odlikuje osobeni kognitivni stil i uko- jiko su - u odnosu na taj stil- ne samo unutar sebe konzišteiitni već i među sobom uskladljivi. Podvučeno ograničenje je značajno, jer nekonzistentnost i neuskladljivost nekih doživljaja, koji sudelujii u jednom Istom kognitivnom stilu, ne moraju podrazumevati iščeza- vanje prizvuka stvarnosti iz date oblasti značenja kao celine, već sa- mo opovrgavanje jednog doživljaja ili više njih, u okviru nje. No, šta treba podrazumevati pod izrazima „osobeni kognitivni stil" i „prizvuk stvarnosti"? Kao primer razmotrimo još jednom svet svakodnevnog života, kako smo ga u prethodnom odeljku definisalf i analizirali. Ovaj je svet svakako jedan „poduniverzum" ili „omeđena oblast značenja" između mnoštva drugih, premda se ovaj izdvaja i:kao krajnja, odnosno vrhovna stvarnost, iz razloga koje nabrajamo u prethodnom odeljku. Ako ponovo pregledamo osnovne odlike koje obeležavaju njegov osobeni kognitivni stil, nalazimo sledeće.:

1. osobenu napetost svesti, naime potpunu budnost, koja proističe iz pune pažnje prema životu;

2. osobeni epoché, naime suspendovanje sumnje; 3. preovlađujući oblik spontanosti, naime činjenje ( smislena

spontanost, zasnovana na projektu i obeležena namerom da se pro- jektovano stanje stvari sprovedie u delo telesnim pokretima u spo- ljašnjem svetu );

4. osobeni oblik doživljavanja vlastitog sopstva ( sopstvo koje či- ni kao totalno sopstvo );

5. osobeni oblik društvenosti ( zajednički intersubjektivni svet komunikacije i društvenog delanja );

6. osobenu vremensku perspektivu ( standardno vreme, koje nastaje ukrštanjem duréea i kosmičkog vremena, kao univerzalna vremenska struktura intersubjektivnog sveta ).

To su bar neke od odlika kognitivnog stila koji pripada ovoj oblasti značenja. Dokle god naši doživljaji ovog sveta - kako oni valjani, tako i oni opovrgnuti - sudeluju u tom stilu, ovu oblast značenja možemo smatrati stvarnom, možemo joj pripisati prizvuk stvarnosti. A što se tiče vrhovne stvarnosti svakodnevnog života, prirodni stav nas prosto nagoni da joj taj prizvuk pridamo, jer naša praktična iskustva dokazuju jedinstvo i suvislost sveta činjenja, te hipoteza o njegovoj realnosti deluje nepobitno. Štaviše, ta nam se stvarnost čini prirodnom, i svoj stav prema njoj nismo spremni da napustimo sve dok ne doživimo osobeni šok, koji nas prisiljava da prekoračimo granice te „omeđene" oblasti značenja, i prizvuk stvarnosti prenesemo na neku drugu. Svakako, tokom mog svakodnevnog života često doživljavam takve šokove; oni i sami

327

pripadaju njegovoj stvarnosti. Oni mi pokazuju da svet činjenja u standardnom vremenu nije jedina omeđena oblast značenja, već samo jedna od mnoštva takvih oblasti, dostupnih mom intencionalnom životu. „Šokantni" doživljaji isto su onoliko raznovrsni koliko su različite omeđene oblasti značenja kojima mogu pridati prizvuk stvarnosti. Evo nekih primera: šok zaspivanja jeste skok u svet snova; unutarnji preobražaj kroz koji prolazimo dok se zavesa diže označava prelazak u svet pozorišne predstave; ako dugo stojimo pred nekom umetničkom slikom, i ograničimo svoje vidno polje na ono što se nalazi unutar rama, naš stav se korenito menja i prelazimo u svet sli-karstva, ako slušamo vic i spremni smo da nakratko prihvatimo njegov izmišljeni svet kao stvarnost u odnosu na koju svet našeg dnevnog života počinje da izgleda kao čista budalaština, za trenutak se nađemo u neprilici, koja se razrešava smehom; okrećući se svojoj igrački, dete prelazi u svet igre i tako dalje. Religiozna iskustva, u svim svojim varijantama, takođe su primeri takvog šoka - recimo, Kjerkegorov (Kierkegaard) doživljaj „trenutka" kao skoka u religioznu sferu; ili, odluka kakvog naučnika da svoje uobičajeno strastveno sudelovanje u poslovima „ovoga sveta" zameni stavom bezintere-sne kontemplacije.

Sažmimo rečeno u nekoliko teza, 1) Svi ti svetovi - svet snova, maštanja i fantazama, naročito svet umetnosti, zatim svet religioznog doživljaja, svet naučne kontemplacije, svet dečje igre, i svet luđaka - jesu omeđene oblasti značenja.

To znači: a) sve one imaju osobeni kognitivni stil (koji nije istovetan sa stilom sveta činjenja unutar prirodnog stava); b) svi doživljaji unutar svakog od ovih svetova jesu, s obzirom na taj kognitivni stil, unutar sebe konzistentni i uskladljivi jedan sa drugim ( mada ne i sa značenjem svakodnevnog života ); c) svaka od ovih omeđenih oblasti značenja može poprimiti osobeni prizvuk stvarnosti ( mada ne onaj karakterističan za svet činjenja ). 2) Konzistentnost i uskladljivost doživljaja s obzirom na njihov osobeni kognitivni stil opstaju jedino unutar granica dotične oblasti značenja, kojoj doživljaji pripadaju. Ono što je uskladljivo s oblašću značenja P nipošto neće biti jednako uskladljivo s oblašću značenja Q. Naprotiv, sagledano iz P, koja se uzima kao stvarna, Q i svi doživljaji koji joj pripadaju izgledaće fiktivno, nekonzistentno i neuskladljivo i obratno. 3} Upravo nam to daje za pravo da govorimo o omeđenim oblastima značenja. Ta omeđenost podrazumeva da ne postoji mogućnost da se, uvođenjem neke transformativne formule, uspostavi unakrsni odnos među njima, iz jedne u drugu može se preći jedino „skokom", kako ga Kjerkegor naziva, koji se manifestuje u subjektivnom doživljaju šoka.

4) Ono što smo upravo .nazvali.„skokom" ili „šokom". nije ništa drugo do radikalna modifikacija napetosti naše svesti, zasnovana na jednoj drugačiji attention a la vie.

5) Kognitivnom stilu osobenom za svaku od tih različitih oblasti značenja pripada, dakle, osobena napetost svesti i, sledstveno tome, osobeni epoché, preovlađujući oblik spontanosti, osobena forma samodoživljavanja, osobeni oblik društvenosti i osobena vre-

328

menska perspektiva. 6) Svet činjenja u svakodnevnom životu jeste arhetip našeg doživljaja stvarnosti.

Sve druge oblasti značenja mogu se smatrati njegovim modifikacijama.344

Harold Garfinkel

344 Čini se da je ovde potrebno pozvati na opreznost. Pojam omeđenih oblasti značenja nema konotaciju statičnosti, u smislu da moramo odabrati jednu od tih oblasti kao dom u kojem ćemo živeti, iz kojeg ćemo. polaziti i u koji ćemo se vraćati. To nipošto nije slučaj. U toku jednog jedinog dana, čak u toku jednog sata, naša svest može proći krož najrazjičitije napetosti i zauzeti najrazličitije stavove pažnje prema životu. Postoji, štaviše, problem „enklava", to jest, regiona koji pripadaju jednoj oblasti značenja a okruženi su drugom Ovim problemom - ma koliko bio važan - ne možemo se pozabaviti u okvirima ovoga članka, koji se svesno ograničava na formulisanje nekoliko analitičkih načela, Pomenimo jedan primer te ovde zanemarene skupine pitanja: svako projektovanje unutar sveta činjenja samo po sebi, kao što smo videli, jeste fantaziranje, štaviše uključuje i neku vrstu teorijske kontemplacije, mada ne nužno onu koja pripada naučnom stavu.

329

ŠTA JE ETNOMETODOLOGIJA?* Studije sadržane u ovoj knjizi nastoje da se pozabave praktičnim aktivnostima, praktičnim okolnostima i praktičnim sociološkim rasuđivanjem kao predmetima empirijskog proučavanja, te - posvećujući najbanalnijim aktivnostima svakodnevnog života pažnju koja se obično dodeljuje izuzetnim događajima - nastoje da u njih proniknu kao u fenomene po sebi. Središnja ideja pri tom glasi da su aktivnosti kojima članovi proizvode i uređuju ( rnanage ) situacije ( settings ) organizovanih svakodnevnih delatnosti istovetne s procedurama koje članovi koriste da te situacije učine „objašnjivima".345 Suštinu tog načela čini „refleksivna" ili „utelovljena" priroda prakse objašnjavanja i samih objašnjenja. Kad govorim o objašnjivosti, mislim na ono što se može opaziti – i - prepričati, tj. ono što je dostupno članovima kao niz situiranih postupaka opažanja i prepričavanja. Mislim, takođe, na činjenicu da ti postupci predstavljaju nikad dovršeno, tekuće, kontingentno ostvarenje; da se oni sprovode pod okriljem, i kao deo, istih onih svakodnevnih delatnosti koje - organizujući ih — opisuju; da su subjekti tih postupaka učesnici u datim situacijama, koji se nepopravljivo oslanjaju na, spoznaju, koriste i uzimaju zdravo za gotovo vlastito umeće, znanje i požvanost - jednom rečju, kompetenciju - za rad na tom ostvarenju; i, najzad, da činjenica da učesnici vlastitu kompetenciju uzimaju zdravo za gotovo, sama po sebi, konstituiše za njih razlikovna i osobena obeležja date situacije, kao što im, rtaravno, obezbeđuje sredstva, nevolje, projekte i ostalo.

Neka strukturalno dvosmislena obeležja metoda koje primenjuju i rezultata koje postižu ljudi koji se - laički ili profesionalno - bave sociologijom, a tokom procesa pretvaranja praktičnih aktivnosti u opažljive fenomene, jezgrovito su iskazana u radu Helmera i Rešera (Rescher).346 Kada se objašnjenja svakodnevnih aktivnosti koriste kao preporuke pomoću kojih obavijamo lociranje, identifikovanje, analiziranje, kiasifikovanje, prepoznavanje, ili se pak snalazimo u sličnim prilikama, te preporuke - primećuju ovi autori - liče na zakone, prostorno-vremenski ograničene i „labave". Pod „labavošću" se podrazumeva sledeće: premda su preporuke stavljene u namerno uslovnu logičku formu, „priroda njihove uslovljenosti je takva da se često ne može potpuno i dokraja formulisati". Autori navode kao primer iskaz o taktici pomorske flote u XVIII veku. Oni skreću pažnju da je jedan od presudnih uslova sadržanih u

* Naslov originala. „What is Ethnomethodology?", u. Harold Garfinkel, Studies in Ethnomethodology, Englevvood Cliffs: Prentice-Hall, 1967, str. 1-35. 345 Eng. accountable. Izražavajući jednu od svojih ključnih ideja engleskom imenicom account i njenim izvedenicama ( accounting, accountable itd., etnornetodologija se obilato koristi njihovom neprevodivom višesmislenošću. Account, naime, zriači: „račun" (i doslovno i figurativno, npr u izrazu „polaganje računa"); zatim „priča, prikaz, opis, izveštaj"; „objašnjenje, razlog, pobuda"; „uvažavanje, vrednost, obzir" ( kao u izrazu „uzimanje u obzir" ); pa čak i „pravdanje, opravdanje". U nedostatku pravog ekvivalenta, ovaj ću izraz prevoditi rečju „objašnjenje" ( i iz nje izvoditi ostale ), ali treba imati na umu da je posredi etnometodološki tehnički termin, koji istovremeno, i namerno, uključuje sve navedene konotacije. - Prim. prev. 346 Olaf Helmer i Nicholas Rescher, On the Epistemoiogy of lnexact Sciences, P-1513, Santa Monica: RAND Corporation, 13. oktobar 1958, str. 8-14.

330

iskazu određen pozivanjem na važeće pomorske uredbe. Određujući uslove (pod kojima bi takav iskaz važio) istoričar opisuje ono što je tipično za dato mesto i razdoblje. Implikacije tog pozivanja mogu biti krupne i dalekosežne; na primer... dejstvo dotične uredbe, preko tehnoloških rešenja, može se proširiti i na metalurgiju, rudarstvo itd. Prema tome, uslovi koji ulaze u formulaciju istorijskog zakona mogu se naznačiti samo uopšteno, i nisu nužno - zapravo, ne može se ni očekivati da budu - iscrpno artikulisani. Ovu karakteristiku takvih zakona nazvaćemo labavošću...

Jedna od posledica labavosti istorijskih zakona jeste da oni nisu univerzalni, već samo kvaziopšti, jer dopuštaju izuzetke. Pošto uslovi koji omeđuju oblast primene zakona često nisu precizno određeni, neki slučaj prividnog odstupanja od zakona može se is- postaviti kao posledica dejstva nekog legitimnog - ali dosad ne- formulisanog - preduslova, koji u dotičnom slučaju nije bio ispu- njen. Imajmo u vidu da to važi u svakom partikularnom slučaju, i to ne zbog smisla „kvazizakona"; već zbog aktualnih, partikularnih postu- paka samih istrazivača.

Dalje, ističu Helmer i Rešer: Možemo reći da zakoni sadrže prećutno upozorenje tipa „obično..." ili „pod uslovom

da su ostale okolnosti istovetne...". Jedan istorijski zakon, dakle, nije strogo univerzalan u smislu da mora , biti primenjiv na sve slučajeve koji spadaju u opseg njegovih eksplicitno formulisahih ili formulabilnih uslova; naprotiv, on formuliše odnose koji se javljaju „uglavnom", ili bolje rečeno, koji se javljaju „po pravilu".

Takav jedan „zakon" nazvaćemo kvazizakonom. Da bi zakon bio valjan, nije neophodno da nema očitih izuzetaka. Jedino je neophodno da, ukoliko se očit izuzetak pojavi, smesta bude na raspolaganju adekvatno objašnjenje, koje pokazuje izuzetne karakteristike dotičnog slučaja time što ustanovljuje kršenje nekog odgovarajućeg, mada dosad neformulisanog, uslova za primenljivost zakona. Ova i druga obeležja mogu se navesti zbog uverljivosti s kojom opisuju objašnjava lačke prakse članova. Otud: 1) kad god se od člana zahteva da pokaže da objašnjenje analizira neku stvarnu situaciju, on će bez izuzetka posegnuti za postupcima ,,i tako dalje", „osim ako" i „neka bude", da bi dokazao racionalnost vlastitog postignuća; 2) definisani i opipljivi karakter predmeta o kojem se izveštava uspostavlja se podrazumevanjem između izveštača i slušaoca da će svaki od njih imati u vidu sve neophodne prećutne pretpostavke. To znači da veliki deo onoga što se aktualno kazuje ostaje neizrečeno; 3) za vreme izlaganja objašnjenja, od „slušalaca" se obično zahteva da budu spremni da sačekaju ono što će se tek izreći, da bi se razjasnilo sadašnje značenje onoga što se upravo govori; 4) kao i u slučaju konverzacije, ličnog ugleda i karijere, pojedinosti objašnjenja grade se korak po korak, tokom aktualnog korišćenja i pozivanja na njih; 5) smisao sadržaja jednog objašnjenja obično umnogome zavisi od njegovog serijalnog

331

položaja, od relevantnosti sadržaja po slušaočeve projekte ili od razvojnog toka organizacionih okolnosti njegovog korišćenja. Ukratko, prepoznatljivi smisao, ili činjeničnost, ili metodski karakter, ili bezličnost, ili objektivnost objašnjenja nisu nezavisni od društveno organizovanih okolnosti njihovog korišćenja. Njihova racionalna obeležja upravo se sastoje od onoga što članovi rade s tim objašnjenjima, u šta ih „pretvaraju", u okviru društveno organizovanih aktualnih okolnosti njihovog korišćenja. Objašnjenja članova su u pogledu svojih racionalnih obeležja refleksivno i suštinski vezana za društveno organizovane okolnosti njihovog korišćenja, jer ona su i sama obeležja tih društveno organizovanih okolnosti. Ta veza predstavlja središnju temu naših studija: racionalna objašnjivost praktičnog delanja kao tekuće, praktično ostvarenje. Želeo bih da temu bliže odredim prikazom triju njenih konstitutivnih, problematičnih fenomena. Svako proučavanje praktičnog delanja i praktičnog rasuđivanja uključuje sledeće: 1) nezadovoljeno programsko razlikovanje i zamenljivost objektivnih (kontekstualno neutralnih) i indeksičnih izraza; 2) „nezanimljivu" suštinsku refleksivniost objašnjenja praktičnog delanja i 3) mogućnost analiziranja delanja - u - kontekstu kao praktičnog ostvarenja. NEZADOVOLJENO PROGRAMSKO RAZLIKOVANJE OBJEKTIVNIH I INDEKSIČNIH IZRAZA I ZAMENLJIVOST DRUGIH PRVIMA

Svojstva karakteristična za objašnjenja ( zato što predstavljaju obeležja društveno

organizovanih okolnosti u kojima se koriste ) logičari ispituju u okviru istraživanja indeksičnih izraza i indeksičnih rečenica. Huserl347 je govorio o izrazima čiji smisao slušalac ne može utvrditi ukoliko ne zna, ili ne pretpostavlja, nešto o biografiji i namerama korisnika izraza, okolnostima izricanja, prethodnom toku konverzacije, ili osobenom odnosu aktualne ili potencijalne interakcije između govornika i slušaoca. Rasl ( Russell )348 primećuje da se opisi koji sadrže indeksične izraze, u svakoj pojedinačnoj prilici, odnose samo na jednu stvar, ali na različite stvari u različitim prilikama. Takvi izrazi, piše Gudman (Goodman),349 koriste se u formuiisa-nju nedvosmislenih izjava, čija istinitosna vrednost ipak varira. Svaki od tih izričaja, ili „znamena", sačinjava jednu reč, i odnosi se na određenu osobu, vreme ili mesto, ali imenuje nešto što nije imenovano nekom drugom replikom iste reči. Njihova denotacija zavisi od govornika. Njihova upotreba zavisi od odnosa korisnika prema objektu kojim se reč bavi. Kod vremenski indeksičnog izraza trenutak Izricanja je relevantan za ono što se njime imenuje. Slično tome, odgovor na pitanje koju oblast

347 U: Marvin Farber, The Foundations of Phehomenologyr Cambridge: Harvard University Press, 1943, str, 237-238. 348 Bertrand Russell, Inquiry into Meaning and Truth, New York: W. W. Norton and Co„ 1940, str. 134-143. 349 Nelson Goodman, The Stntcture of Appearance,Cambridge: Harvard University Press, 1951, str. 287-298

332

imenuje neki prostorno indeksični izraz zavisi od mesta izricanja. Indeksični izrazi i iskazi koji ih sadrže nisu u potpunosti ponovljivi; u datom diskursu njihove replike nisu istovremeno njihovi prevodi. Spisak bi se mogao produžavati u nedogled. Među proučavaocima praktičnog sociološkog rasuđivanja - ka- ko laicima, tako i profesionalcima - postoji gotovo jednodušna sa- glasnost u pogledu svojstava indeksičnih izraza i indeksičnog dela- nja. Upečatljiva saglasnost postoji i u pogledu sledećih tačaka; 1) premda „neprocenjivo korisni“, indeksični izrazi su „nezgodni za formalan diskurs"; 2) razlikovanje objektivnih i indeksičnih izražaja ne samo proceduralno valjano, nego i neizbežno za svakoga ko želi da se bavi naukom; 3) bez razlikovanja objektivnih i indeksičnih izraza i bez davanja prednosti upotrebi objektivnih izraza, trijumfi uopštavajućih, strogih, naučnih istraživanja - logike, matematike, mekih prirodnih nauka - postali bi nezamislivi, njihova dostignuća bi se srušila u prah, a neegzaktne nauke bi se morale odreći svojih nada; 4) egzaktne nauke se mogu razlučiti od neegzaktnih po tome što su, u slučaju egzaktnih nauka, razlikovanje objektivnih i indeksičnih izraza, i zamenjivanje drugih prvima - prilikom formulisanja problema, u okviru metoda, nalaza, adekvatnog demonstriranja, pružanja adekvatne dokazne građe itd. - istovremeno aktualan za-datak i aktualno postignuće, dok u slučaju neegzaktnih nauka navedeno razlikovanje i zamenljivost, u aktualnim zadacima, praksi i rezultatima, ostaju neostvarljiv programski zahtev; 5) razlikovanje objektivnih i indeksičnih izraza, utoliko što se razlika sastoji od istraživačevih zadataka, ideala, normi, sredstava, postignuća i ostalog, opisuje razliku između nauka i umetnosti - npr. između biohemije i dokumentarnog filma; 6) pojmovi i rečenice mogu se smestiti u jednu, odnosno drugu kategoriju, procedurom procenjivanja koja pouzdano utvrđuje da li je dati iskaz po prirodi indeksičan ili objektivan; i najzad, 7) u svakom pojedinačnom slučaju, samo praktične teškoće onemogućavaju zamenu indeksičnog izraza objektivnim. Svojstva indeksičnih iskaza nadahnjuju beskrajna metodološka proučavanja koja imaju za cilj da ih „poprave". Zaista, pokušaji da se vlastita nauka oslobodi tih dosadnih smetnji daju pečat metodološkim preokupacijama i produktivnosti u okviru svake nauke. Istraživanja praktičnih aktivnosti neke nauke, ma koja ona bila, pružaju bezbrojne prilike za rigorozno bavljenje indeksičnim izrazima. U društvenim naukama, oblasti u kojima se javljaju obećano razlikovanje i obećana zamenljivost ima bezbroj. Zbog obećanog razlikovanja i zamenjivosti ogromna se sredstva ulažu u razvijanje metoda za strogu analizu praktičnog delanja i praktičnog rasuđivanja. Obećava se ogromna primenljivost i korist. Međutim, kad god praktično delanje predstavlja predmet proučavanja, obećano razlikovanje" objektivnih i indieksičriih izraza j zamenljivost drugih prvima ostaje programski zahtev u svakom partikularnom slučaju i u svakoj aktualnoj prilici u kojoj se razlikovanje ili zamenljivost moraju dokazati. U svakom aktualnom slučaju, bez izuzetka, navodiće se uslovi koje kompetentan istraživač mora uzeti u obzir, tako da se u tom partikularnom slučaju pravila dokazivanja mogu malo razlabaviti, a da se dokazivanje ipak prizna kao adekvatno.

333

Od logičara i lingvista, koji su u tom pogledu gotovo jednodušni, saznali smo za neke od tih uslova. Za „duge" tekstove ili „duge" tokove delanja, za događaje u kojima postupci članova predstavljaju svojstva događaja koji se tim postupcima ostvaruju, ili kad gpd se ne koriste znameni, ili pak kada su znameni neprikladni da posluže kao zamena za indeksične izraze, programski zahtevi dokazivanja zadovoljavaju se praktičnim društvenim baratanjem ( management ). Pod takvim uslovima, indeksični izrazi - zbog svoje sveprisutnosti i drugih osobina - stvaraju ogromne, tvrdoglave i neotklonjive smetnje zadacima rigoroznog bavljenja fenomenima strukture i relevancije u teorijama o dokazivanju konzistencije i izračun ljivosti, kao i u pokušajima da se konstruiše stvarni - a ne samo pretpostavljeni - prikaz običnog ponašanja i običnog govora, zajedno ša svim njihovim strukturalnim pojedinostima. Na osnovu vlastitih iskustava sa sprovođenjem anketa na osnovu uzorka, te s izgradnjom i primenom instrumenata za merenje praktičnog delanja - statističkih analiza, matematičkih modela i kompjuterskih simulacija društvenih procesa - profesionalni sociolozi mogli bi naširoko dokumentovati načine na koje se programsko razlikovanje i zamenljivost zadovoljavaju u okviru profesionalne prakse društveno uređenog dokazivanja i od nje zavise. Ukratko, kad god je posredi ispitivanje praktičnog delanja, razlikovanje i zamenljivost se uvek postižu jedino za-sve-praktične-svrhe. Prema tome, predlažemo da naš prvi problematični fenomen bude refleksivnost prakse i postignuća nauka koje se praktikuju u okviru organizovanih aktivnosti svakodnevnog života i kojima su te aktivnosti predmet; a ta je refleksivnost suštinska. „NEZANIMLJIVA" SUŠTINSKA REFLEKSIVNOST OBJAŠNJENJA Članove koji se bave praktičnim sociološkim rasuđivanjem - recimo, zaposlene u Centru za sprečavanje samoubistava u Los Anđelesu, psihijatrijsko osoblje koje koristi kliničke dosijee na Univerzitetu Kalifornije, postdiplomce koji šifriraju psihijatrijski materijal, porotnike, transseksualce koji žele da promene pol, profesionalne sociološke istraživače - zanima ono što se može zaključiti ,,u praktične svrhe", ,,u svetlu ove situacije", „s obzirom na ''prirodu konkretnih okolnosti" i slično. Praktične okolnosti i praktično delanje odnose se, za njih, na mnoštvo organizaciono značajnih i ozbiljnih stvari, sredstva, ciljeve, izgovore, mogućnosti, zadatke, i - naravno - osnove za odbranu ili predviđanje adekvatnosti primenjenih procedura i nalaza do kojih dolaze. Nešto je, međutim, isključeno iz njihovih zanimanja: praktično delanje i praktične okolnosti nisu sami po sebi jedna od tema, a kamoli jedina tema njihovih ispitivanja; niti se njihova ispitivanja, usmerena na zadatke sociološkog teoretisanja, preduzimaju da bi formulisala od čega se ti zadaci sastoje kao praktično delanje. Istraživanje praktičnog delanja se ni u jednom slučaju ne preduzima zato da bi osoblje moglo shvatiti i opisati šta uopšte čini. A najmanje od svega se praktično delanje ispituje zato da bi se istraživačima objasnio vlastiti govor o tome šta rade. Na primer, osoblje u Centru za sprečavanje samoubistava u Los Anđelesu smatralo je potpuno neprikladnim da ozbiljno razmotri vlastiti rad u utvrđivanju uzroka smrti samoubica, i tako je moglo da se posveti

334

nastojanjima da obezbede neosporno priznanje sopstvenoj priči o onome što se „zaista dogodilo". Reći da oni „nisu zainteresovani" za proučavanje praktičnog delanja ne znači žaliti se, niti ukazivati na priliku koju propuštaju, niti otkriti grešku, niti izreći ironičnu opasku. Takođe, ako članove to „ne zanima", ne znači da ih to „sprečava" da se bave sociološkim teoretisanjem. Njihova ispitivanja i dalje ne isključuju primenu načela sumnje; oni nisu sprečeni da pretvore organizovane aktivnosti svakodnevnog života u naučni problem; niti, napokon, naša opaska aludira na razliku između „bazičnih" i „primenjenih" interesa u istraživanju i teoriji. Šta, dakle, znači reći da njih „ne zanima" proučavanje praktičnog delanja i praktičnog sociološkog rasuđivanja? I kakav je značaj takvog jednog iskaza? U objašnjenjima članova jedno svojstvo ima toliko jedinstven i preovlađujući značaj da kontroflše druga svojstva, u njihovoj osobenoj ulozi prepoznatljivih, racionalnih svojstava praktičnih socio-loških ispitivanja. To je svojstvo sledeće: u pogledu problematične prirode praktičnog delanja i praktične adekvatnosti sopstvenih ispitivanja, članovi uzimaju zdravo za gotovo da svaki član mora na samom početku „poznavati" situacije u kojima nameravaoperisati, da bi njegovi postupci mogli poslužiti kao mere kojima će se ponuditi prepoznatljivo objašnjenje osobenih, lociranih svojstava tih situacija. Za njih je sama po sebi razumljiva i potpuno nevredna pažnje činjenica da objašnjenja članova - bilo koje vrste; u svim; svojim logičkim oblicima, uza sve načine korišćenja i uz svaki mogućni metod njihovog spajanja u celinu- predstavljaju konstitutivna svojstva tih situacija, koje kroz njih postaju vidljive. Članovi za tu refleksivnost znaju, zahtevaju je, računaju na nju i upotrebljavaju je kako bi proizveli, ostvarili, spoznali ili demonstrirali racionalnu adekvatnost vlastitih procedura i nalaza, adekvatnost koja važi za sve praktične svrhe. Ne samo da članovi - porotnici i ostali - tu refleksivnost uzimaju zdravo za gotovo već prepoznaju, demonstriraju i jedan drugome čine očitom racionalnu prirodu vlastitih aktualnih - a to znači od situacije neodvojivih - postupaka, uvažavajući tu refleksivnost kao nepromenljiv i neizbežan uslov vlastitih ispitivanja. Kad tvrdim da članovi „nisu zainteresovani" da proučavaju praktično delanje, ne želim reći da oni to čine često, retko ili nikad. To što oni „nisu zainteresovani" ima veze s razboritim postupcima, s uverIjivom argumentacijom i razumnim nalazima. Takođe, ima veze s navikom da se ono što je ,,objašnjivo-za-sve-praktične-svrhe" tretira - isključivo, jedino i potpuno - kao nešto što je mogućno otkriti. Da bi članovi bili „zainteresovani", oni bi morali uložiti trud da „refleksivnu" prirodu praktičnih aktivnosti učine očiglednom; da ispitaju umešne ( artful ) postupke racionalnog ispitivanja kao organizacione fenomene, bez namere da ih poprave ili da budu ironični. No, čak i kad bi hteli, članovi to ne bi bili u stanju; u tom pogledu, članovi Centra za sprečavanje samoubistava u Los Anđelesu nalik su na bilo koje članove koji se upuštaju u praktična sociološka ispitivanja.

335

MOGUĆNOST ANALIZIRANJA DELANJA-U-KONTEKSTU KAO PRAKTIČNOG OSTVARENJA Ispitivanja kojima se članovi bave na bezbroj načina sačinjavaju konstitutivna svojstva situacija koje analiziraju. Na iste načine, drugi članovi prepoznaju njihova ispitivanja kao adekvatna za-sve-praktične-svrhe. Na primer, u Centru za sprečavanje samoubistava u Los Anđelesu proces kojim smrtni slučajevi postaju objašnjivi za-sve-praktične-svrhe predstavlja praktično organizaciond ostvarenje. Organizaciono gledano, Centar za sprečavanje samoubistava sastoji se od praktičnih procedura za ostvarivanje racionalne objašnjivosti samoubistava kao prepoznatljivog svojstva situacija u kojima se ta objašnjivost javlja. U aktualnim interakcijama, to ostvarenje je za. članove sveprisut- no, neproblematično i banalno. Što se tiče članova koji se bave so- ciologijom, pretvoriti navedeno ostvarenje u temu praktičnog socio- loškog ispitivanja neizbežno bi iziskivalo da se racionalne osobine praktičnih aktivnosti tretiraju kao „antropološki neobične". Time že- lim da skrenem pažnju na „refleksivne" postupke; kao što su slede- ći: član svojim objašnjavalačkim postupcima čini poznate, banalne aktivnosti svakodnevnog života prepoznatljivima kao poznate, banal- ne aktivnosti; u svakoj prilici kad se posegne za objašnjenjem uobi- čajenih aktivnosti, ono ima za cilj da se te aktivnosti prepoznaju kao „evo, opet ono isto"; procese i dostignuća „imaginacije" članovi tre- tiraju kao da su u kontinuitetu sa drugim opažljivim svojstvima situ- acija u kojima se javljaju; i, najzad, kad god član, nalazeći se „usred" aktualnih situacija kojima prisustvuje, spoznaje da te situacije imaju ostvaren smisao, ostvarenu činjeničnost, ostvarenu objektivnost, ostvarenu poznatost, ostvarenu objašnjivost - on doživljava organizacione načine postizanja tih ostvarenja kao nešto neprobjematično; on o njima ima samo nejasno znanje i upoznaje ih jedino ukoliko su ta ostvarenja izvedena vesto, pouzdano, jednoobrazno, uz ogromnu standardizaciju i putem koji je sam po sebi neobjašnjiv. U osnovi tog ostvarenja leži činjenica da se članovi bave etnografijom, prepoznaju je i koriste. Na neznane načine, to ostvarenje za članove predstavlja banalnu pojavu. A na neznane načine na koje je ostvarenje banalno, za naše interese ono predstavlja fenomen dostojan strahopoštovanja, jer se sastoji od sledećeg: 1) članovi koriste udružene svakodnevne aktivnosti kao metode pomoću kojih uočavaju i demonstriraju izdvojivost, tipičnost, jednoobraznost, poten-cijalnu ponovljivost, prikladan izgled, doslednost, ekvivalenciju, zamenljivost, usmerenost, opisivost u bezličnim kategorijama, planiranost - ukratko, racionalna svojstva indeksičnih izraza i indeksičnog delanja; 2) fenomen se takođe sastoji od mogućnosti da se delanje-u-kontekstu analizira, jer ne samo da ne postoji opštevažeći pojam „konteksta uopšte", nego je i svaka

336

upotreba reči „kontekst", bez izuzetka, sama po sebi suštinski indeksična. Priznato racionalna svojstva zdravorazumskih ispitivanja - njihov priznato dosledan, "ili metodičan, ili jednoobrazan, ili planski, itd. karakter - postižu se, „nekako", udruženim aktivnostima članova. Za osoblje Centra za sprečavanje samoubistava, za šifrante, za porotnike - racionalna svojstva njihovih praktičnih ispitivanja „nekako" se sastoje od udruženog rada na tome da se iz fragmenata, poslovica, usputnih primedaba, glasina, delimičnih opisa, „šifriranih" ali u suštini nejasnih kataloga iskustva, i sličnog, učini očiglednim kako je neka osoba umrla, ili po kojim se kriterijima pacijenti upućuju na psihijatrijsko lečenje, ili koja je od alternativnih presuda ispravna. To „nekako" je problematična bit stvari.

ŠTA JE ETNOMETODOLOGIJA? Karakteristika praktičnog sociološkog rasuđivanja, ma gde se odvijalo, jeste da se njime pokušavaju izlečitl indeksična svojstva govora i ponašanja članova. Beskrajne metodološke studije imaju zadatak da članovima ponude lek protiv indeksičnosti izraza, u okviru stalnih nastojanja članova da demonstriraju, uz rigoroznu prirhenu ideala, opažljivost organizovanih aktivnosti u aktualnim prilikama, zajedno sa svim situiranim pojedinostima govora i ponašanja. U svojstvima indeksičnih izraza i indeksičnog delanja postoji neki red. Ona se sastoje od organizaciono dokazivog smisla, ili činjeničnosti, ili metodske upotrebe, ili saglasnosti među „kolegama po kulturi". Uređenost tih svojstava sastoji se od organizaciono dokazive racionalnosti indeksičnih izraza i indeksičnog delanja. Ta svojstva jesu tekući rezultati udruženih svakodnevnih aktivnosti istraživača. Dokaziva racionalnost indeksičnih izraza i indeksičnog delanja, za vreme dok ih članovi uspešno proizvode, zadržavaju karakter uobičajenih, poznatih, rutinizovanih praktičnih okolnosti. Kao proces i rezultat, proizvedena racionalnost Indeksičnih Izraza sastoji se od praktičnih zadataka, podložnih svakom mogućnom zahtevu organizaciono situiranog ponašanja. Termin „etnometodologija" koristim da označim ispitivanje racionalnih svojstava indeksičnih izraza i drugih vrsta praktičnog delanja kao kontigentnih tekućih ostvarenja organizovane umešne prakse u svakodnevnom životu. (...) Cilj nastavka ovoga rada jeste da prikažem etnometodologiju, i to izlaganjem triju350 studija koje šu se pozabavile načinima na koja se ta ostvarenja postižu u svakodnevnom životu. U zaključku iznosim osnovna istraživačka načela etnometodologije. (...)

PRAKTIČNO SOCIOLOŠKO RASUĐIVANJE: ZAJEDNIČKO RAZUMEVANJE

350 Od tri primera koje Garfinkel opisuje, ovde je preveden samo jedan, najkarakterističniji. Zainteresovani se upućuju na originalno izdanje: - Prim. prev.

337

Sociolozi razlikuju zajedničko razumevanje ( common undestan- ding ) u smislu „proizvoda", i u smislu „procesa“. Kao „proizvod", za- jedničko razumevanje se - po uobičajenoj definiciji - sastoji od in- tersubjektivne saglasnošti o supstantivnim pitanjima; kao „proces", ono se sastoji od raznih metoda pomoću kojih se nešto, što neko ka- že ili učini prepoznaje kao da je u skladu s nekim; pravilom. Autori- tet za to razlučivanje sociolozi nalaže u Veberu, koji je ponudio poj- move Begriffen i Verstehen za označavanje dvaju osobenih metoda i oblika saznanja. Ako analiziramo iskustva studenata prilikom izveštavanja o običnim, svakodnevnim konverzacijama, vidimo da se u oba slučaja - kako kod „proizvoda", tako i kod „procesa" - zajedničko razumevanje sastoji od tumačenja koje se odvija u unutarnjem vremenu. Njihova iskustva ukazuju na neke neobične posledice činjenice da u oba slučaja zajedničko razumevanje neminovno ima operativnu strukturu. Od studenata je zatraženo da zabeleže neki običan razgovor tako što će na levoj strani hartije pisati pnp što je stvarno rečeno, a na desnoj ono o čemu su oni I njihovi sagovomici podrazumevali da govore. Jedan od primera - razgovor dvoje supružnika - izgledao je ovako:

338

Studenti su levu stranu popunjavali brzo i lako, ali im je desna bila neuporedivo teža. Kad sam

M: Dejna je danas uspeo da ubaci peni u parking-sat bez podizanja Ž: Jesi li ga vodio u prodavnicu ploča? M: Ne, kod obućara. Ž: A zašto? M: Uzeo sam sebi nove pertle. Ž: Na tvojim mokasinama treba hitno promeniti flekice.

Danas popodne, dok sam Dejnu, našeg četvorogodišnjeg sina, vodio kući iz vrtića, on je uspeo da pruži ruku dovoljno visoko da ubaci novčić u parking-sat kad smo parkirali u centru grada, a ranije smo uvek morali da ga podignemo da bi dohvatio. To što je ubacio novčić u sat znači da ste zastali dok ste se vraćali kući. Znam da si planirao da ideš u pro-davnicu ploča ili na putu do vrtića ili pri povratku. Da li to znači da si kod prodavnice stao pri povratku, tako da je on bio s tobom, ili si tamo išao u odlasku, a pri povratku stao negde drugde? Ne, kod prodavnice ploča sam stao u odlasku, a kod obućara pri povratku, kad je on bio sa mnom. Znam zašto bi čovek mogao da stane kod obućarske radionice. A zašto si ti to uradio? Kao što se sećaš, pre neki dan mi se pokidala pertla na braon cipelama na šriiir pa sam otišao kod obućara da kupim nove. Pada mi na pamet da si mogao još nešto da obaviš, kad si već išao kod obućara. Mogao si da odneseš na popravku svoje crne mokasine, na kojima su se flekice sasvim izlizale. Ne bi trebalo da na njih zaboraviš.

339

im zadavao šta treba da urade, mnogi su me pitali koliko želim da napisu. Kako sam im, razjašnjavajući, nametao sve veću tačnost, jasnoću i razgovetnost, tako je zadatak postajao sve tegobniji. Napokon, kad sam od njih zatražio da pretpostave da to o čemu su oni zapravo razgovarali ja treba da saznam isključivo na osnovu doslovnog čitanja onoga što su oni doslovno napisali, studenti su se predali, žaleći se da je zadatak nemogućan. Iako su studenti prigovarali zbog težine zahteva da napisu „još", to frustrirajuće „još" nije se sastojalo od nekog teškog truda kao kad bismo, recimo, morali da pretvorimo planinu u brežuljak pomoću obične kote. Poenta njihovih žalbi nije bila u tome što še ono o čemu se razgovaralo sastojalo pd kompaktnih sadržaja koji su usled mog cepidlačenja dobijali tolike dimenzije da je studentima na raspolaganju bilo premalo vremena, upornosti, hartije, želje ili dobrih razloga da zabeleže „sve". Umesto toga, pritužba i njene okolnosti, čini se, sastojali su se od sledećeg: ako bih ja nekog od studenata, videvši ono što je napisao, uspeo da ubedim da to još nije dovoljno tačno, razgovetno ili jasno, i ako bi on i dalje bio spreman da popravi dvosmislice, onda bi se on vratio na posao, sa pritužbom da pisanje satno po sebi razvija konverzaciju u sve razgranatije pletivo relevantne materije. Sam način obavljanja zadatka umnožavao je njegova, svojstva. Kakav sam im to zadatak ja postavio, pa da on od njih zahteva da pišu „još"; da progresivno nametanje tačnosti, jasnoće i doslovnosti ima za posledicu da ga je bilo sve teže obaviti, da bi na kraju postao nemogućan; i da način obavljanja zadatka umnožava njegova svojstva? Kad bi se zajedničko razumevanje sastojalo od intersubjektivne saglasnosti o supstantivnim pitanjima, onda bi njihov zadatak bio istovetan onome kojim se, po pretpostavci, bave profesionalni sociolozi. U tom slučaju, zadatak bi se mogao rešiti na način koji profesionalni sociolozi obično predlažu. Studenti bi najpre napravili razliku između onoga što je rečeno i onoga o čemu se govori, i stavili bi te dve vrste sadržaja u odnos znaka i referenta. Ono što su sagovornici rekli tretiralo bi se kao ovlašna, delimična, nepotpuna, zamaskirana, eliptična, prikrivena, dvosmislena ili obmanjujuća verzija onoga o čemu su sagovornici govorili. Zadatak bi se sastojao od ispunjavanja praznina u onome što je rečeno. Ono o čemu se govorilo sastojalo bi se od detaljnih i korespondirajućih sadržaja onoga što su sagovornici rekli. Tako bi se leva i desna kolona formatirale u skladu sa „činjenicom" da se sadržaj onoga što je rečeno može zabeležiti prostim zapisivanjem kao što bi to magnetofon činio. Desna kolona bi zahtevala da se „doda" „još nešto". Pošto nepotpunost onoga što je rečeno predstavlja manu, studenti bi morali da tragaju na nekom drugom mestu - a ne u onome stoje rečeno - kako bi: a) pronašli odgovarajući sadržaj i b) pronašli osnov da podupru svoju tvrdnju - jer bi morali da uđu u raspravu o tome - da je posredi zaista korespondencija. Pošto su beležili aktualne konverzacije određenih osoba, oni bi morali da potraže te dalje sadržaje u onome što su sagovornici „imali na umu", ili onome što su „mislili", ili šta su „verovali", iIi šta su „nameravali". Štaviše, morali bi biti sigurni da su detektovali ono što su sagovornici stvarno, a ne samo po pretpostavci, hipotetički, zamislivo ili mogućno imali na umu. To će reći, morali bi da se pozovu na opažene postupke - opažene načine na koje su se

340

učesnici ponašali - kako bi obezbedili osnove za pretenziju na „stvarnost". Do ove sigurnosti bi se došlo tako što bi se nastojalo ustanoviti da li je u odnosu među sagovornicima bilo nekih „garantujućih" vrlina, kao što su poštenje, otvorenost, iskrenost, nepatvorenost i slično. A sve to znači da bi studenti morali da se pozovu na svoje znanje o zajedništvu razumevanja i o intersubjektivnim saglasnostima kako bi mogli da ustvrde adekvatnost svojih izveštaja o onome o čemu su učesnici govorili, tj. šta su učesnici uspostavili kao zajedničko razumevanje. Zatim, šta god da su napisali, studenti bi mogli da pretpostave da ću ja, kao kompetentan sudeonik u istoj zajednici ( konverzacije su, na kraju krajeva, bile sasvim obične ), biti u stanju da uočim korespondenciju i njene temelje. A u slučaju da ne uočim korespondenciju, ili u slučaju da sadržaje shvatim drugačije nego oni, pod uslovom da mogu i nadalje da pretpostavljaju moju kompetentnost tj. dokle god moje alternativno tumačenje ne bi potkopalo moju pretenziju da su alternative koje iznosim vredne ozbiljnog razmatranja - studenti bi me mogli shvatiti kao da insistiram da mi ponude još finije podrobnosti nego što bi to iziskivale praktične svrhe. U tom slučaju, optužili bi me za slepačko cepidlačenje, i moglo bi se očekivati da se na to požale, rekavši da „svako vidi" šta je dovoljno za sve praktične svrhe - šta je dosta, dosta je - i da niko nije tako slep kao onaj koji neće da vidi. Ova verzija njihovog zadatka razjašnjava njihove žalbe što moraju da napisu „još". Ona isto tako razjašnjava činjenicu da je zadatak postajao sve tegobniji uporedo s nametanjem jasnoće i sličnog. Ali ona ne razjašnjava baš najbolje završnu nemogućnost; jer, ona razjašnjava jedan aspekt „nemogućnosti" zadatka kao neraspoloženost studenata da idu dalje, ali ne razjašnjava jedan prateći osećaj, naime, da su studenti na neki način smatrali da je zadatak, u načelu, neostvarljiv. Napokon, ova verzija njihovog zadatka uopšte ne razjašnjava njihovu pritužbu da način obavljanja zadatka umnožava njegova svojstva. Jedno alternativno poimanje zadatka bolje će poslužiti, lako se to na prvi pogled može činiti neobičnim, uzmimo da smo uklonili pretpostavku da, ako želimo da opišemo neki iskaz kao svojstvo zajedništva razumevanja, moramo na samom početku znati od čega se sastoje supstantivna zajednička, razumevanja. Uz to, uklonimo teoriju znakova koja prati tu pretpostavku, a po kojoj su „znak" i „referent" obeležja nečega što je rečeno i nečega o čemu se govori, koja dakle predlaže da se znak i referent stave u odnos međusobno korespondirajućih sadržaja. Napuštanjem te teorije znakova mi istovremeno napuštamo mogućnost da iskaz razjasnimo intersubjektivnom saglasnošću o supstantivnim pitanjima na koju se pozivamo. Ako se odreknemo tih predstava, ono o čemu su učesnici pričali neće moći da se razdvoji od onoga kako su učesnici govorili. U tom slučaju, ono o čemu su učesnici govorili razjašnjavaćemo isključivo opisivanjem samog procesa govorenja: odnosno, nudeći metod za iskazivanje onoga što se ima iskazati - recimo, sinonimni govor, ironični govor, metaforični govor, kriptični govor, pripovedni govor, govor u formi pitanja ili odgovora, laganje, zataškavanje, dvo-smislenosti i ostalo. Umesto brige da pažljivo razlučimo ono što je rečeno od onoga o čemu se govorilo - i nasuprot njoj - pravo razlikovanje se sada uspostavlja na sledećoj liniji: član jezičke zajednice, s jedne

341

strane, spoznaje da neka osoba nešto kazuje, tj. da ona govori, a s druge, spoznaje kako ona govori. U tom slučaju, shvatanje onoga što je osoba rekla sastojaće se jedino i isključivo od toga da se spozna metod njenog govorenja, da se uvidi kako je ona govorila. Predlažem da se desna kolona ne čita kao korespondirajući sadržaj leve; kada su dobili zadatak da razjasne o čemu su sagovornici pričali, studenti nisu time bili navedeni da elaboriraju sadržaj onoga što su sagovornici rekli. Sugerišem, naprotiv, da su njihova pismena razjašnjenja zapravo predstavljala pokušaj da mi daju uputstva kako da ono što su učesnici rekli iskoristim kao metod pomoću kojeg ću shvatiti šta su rekli. Studente sam zamolio da mi priskrbe uputstva kako bih shvatio šta su učesnici stvarno i sasvim izvesno govorili. Ubeđujući ih u alternativna „tumačenja", insistirajući da još uvek ima dvosmislica, ja sam ih zapravo ubedio da su mi njihove dernonstracije pokazale šta su učesnici rekli samo po pretpostavci, ili verovatno, ili zamisfivo, ili hipotetički uzev. Oni su to shvatili kao da su njihova uputstva nepotpuna; da je njihovo de-monstriranje neuspešno utoliko što su uputstva nepotpuna; i da razlika između pretenzije na „stvarno“ i „po pretpostavci" zavisi od potpunosti uputstava. Sada vidimo od čega je zapravo bio sačinjen zadatak koji ih je primoravao da napišu „još", onaj zadatak koji je njima izgledao sve teži da bi na kraju postao nemogućan, i čija su se svojstva umnožavala samim procedurama izvršavanja. Postavio sam im zadatak da ta uputstva formulišu tako da ih učine „sve" tačnijima, jasnijima, razgovetnijima, i napokon doslovnima, pri čemu se podrazumevalo da se značenje tog „sve više", kao i značenje jasnoće, tačnosti, razgovetnosti i doslovnosti, razjašnjava osobinama samih uputstava i ničega više. Od studenata sam tražio da se pozabave nemogućnim zadatkom „popravljanja" suštinske nepotpunosti bilo kog niza uputstava, bez obzira na to koliko su brižljivo ili detaljno napisana. Tražio sam od njih da metod koji su učesnici koristili prilikom govorenja formulišu u vidu proceduralnih pravila koja treba slediti da bi se reklo ono što su učesnici rekli, pravila koja bi bila u stanju da odgovore na svaki zahtev situacije, mašte i razvoja događaja. Tražio sam od njih da opišu metode govorenja kao da su ti metodi izomorfni s delanjem, u strogom skladu s proceduralnim pravilom kojim se taj metod formuliše u obliku o kojem se mogu davati uputstva. Spoznati šta je rečeno znači spoznati kako neka osoba govori, npr. spoznati da kad žena kaže „na tvojim cipelama treba hitno promeniti flekice", ona govori pripovedno ili metaforički, ili eufemistički, ili pak misli na nešto drugo. Studenti su se sapleli o činjenicu da se pitanje kako neka osoba govori - zadatak opisivanja njenog metoda govorenja - ne ispunjava time što ćemo pokazati (odnosno, nije isto što i pokazati) da je rečeno u skladu s nekim pravilom za demonstriranje doslednosti, uskladijivosti i koherentnosti značenja. Dok obavljaju svoje svakodnevne poslove, ljudi uzimaju zdravo za gotovo da će ono što je rečeno biti shvaćeno pomoću metoda koje učesnici koriste da shvate svoj govor kao nešto jasno, dosledno, koherentno, razumljivo ili plansko, tj. kao podvrgnuto jurisdikciji nekog pravila - rečju, kao racionalno. Uvideti „smisao" onoga što je rečeno znači pripisati rečenome njegov karakter „po pravilu". „Intersubjektivna sagiasnost" označava različite društvene metodo kojima

342

se članovi služe da postignu spoznaju da je nešto rečeno u-skladu-sa-pravilom; ona ne označava dokazivo poklapanje u supstantivnim pitanjima. Zajedničko razumevanje je, prema tome, bolje predočiti kao operaciju, nego kao presek preklopljenih nizova. Osoba koja se bavi sociologijom, bilo laičkom, bilo profesionalnom, može tretirati zajedničko razumevanje kao intersubjektivnu saglasnost o supstantivnim pitanjima pod uslovom da uzima zdravo za gotovo da će ono što je rečeno biti shvaćeno u skladu s metodima koji nisu nužno specifikovani, to jest, moraju se specifikovati samo u „specijalnim" prilikama. S obzirom na to da su muž i žena, razgovarajući, jedno drugome nešto otkrivali, prepoznatljivi karakter rečenog za njih oboje je podrazumevao da se oboje upuste - i svako od njih pripiše onome drugome da to čini - u rad kojim će se ono što je rečeno razumeti kao da je usklađeno sa njihovim interaktivnim odnosom kao dostupnim pravilom njihove saglasnosti, kao intersubjektivno korišćenom gramatičkom shemom za uzajamno analiziranje govora; upotreba ove sheme obezbeđivala je da će oni shvatiti jedno drugo na načine na koje će biti shvaćeni. Zahvaljujući upotrebi te sheme, nijedan sago-, vornik nije imao pravo da zatraži od drugog da specifikuje kako to obavlja; nijedan nije imao pravo da tvrdi kako drugi mora da „razjasni" šta hoće reći.

Ukratko, zajedničko razumevanje, budući da uključuje rad na tumačenju koji protiče u „unutarnjem vremenu", nužno ima operativnu strukturu. Ako analitičar ovu operativnu strukturu zanemari, on time koristi zdravorazumsko znanje društva upravo onako kako ga koriste članovi, kad treba da ustanove šta ljudi stvarno čine, ili „o čemu" stvarno govore; to jest, analitičar koristi zdravorazumsko znanje o društvenim strukturama i kao predmet i kao sredstvo istraživanja. Alternativa tome bila bi pripisati isključivi prioritet proučavanju metoda udruženog delanja i metoda zajedničkog razumevanja. Ne jedan metod razumevanja, već beskonačno raznoliki metodi razumevanja jesu pravi, i dosad neproučavani, kritični fenomeni koji spadaju u zadatak profesionalnog sociologa. Njihova brojnost se jasno očitava u beskonačnim popisima načina na koje ljudi govore. Neke indikacije o njihovom karakteru i međusobnim razlikama možemo pronaćj u društveno dostupnim oznakama za različite znakovne funkcije, kao što su obeležavanje, etiketiranje, simbolizovanje, amblemiranje, kriptogrami, analogije, anagrami, indikacije, deminutivi, imitiranje, kopiranje, simuliranje - ukratko, u procesima kojima se uređenost kulturnih situacija spoznaje, koristi i proizvodi „iz" istih tih situacija.351

NAČELA 351 Ove se ideju dotiče M.Berdsli (Beardsley) u radu „The Metaphorical Twist" ( Phi!osophy and Phenomenological Research, mart 1962); on kaže da o metaforičkoj upotrebi neke reči ne zaključujemo na osnovu toga što znamo Šta dotična osoba misli, već naprotiv, znamo šta ona misli zato što vidimo da je reč upotrebljena metaforički. Uzimajući poeziju za primer, Berdsli naglašava da se „ključ za tu činjenicu mora na neki način nalaziti u samoj pesmi, jer, u protivnom, retko kad bismo bili u stanju da čitamo poeziju".

343

Činjenica da su praktični-postupci problematični na dosad nesagledane

načine; na koje su načine problematični; kako ih učiniti pristupačnim za proučavanje; šta o njima možemo saznati - eto zadataka koje predlažemo. Termin „etnometodologija" koristim da ozna-čim proučavanje praktičnog delanja u skladu s načelima poput ovih koje ću navesti, kao i fenomene, pitanja, nalaze i metode koji prate njihovu upotrebu. (1) Neograničeno područje odgovarajućih situacija otvara nam se ako primenimo istraživačko načelo da svaku situaciju bez izuzet- ka treba ispitati s obzirom na osobinu da „izbor" između alternativa smisla, činjeničnosti, objektivnosti, uzroka, razjašnjenja, ili zajedni- štva praktičnog delanja predstavlja jedan od projekata delanja. Za- hvaljujući tom načelu, svakom zamislivom vrstom ispitivanja - od proroštva do teorijske fizike - možemo se legitimno pozabaviti kao vidom društveno, organizovane umešne prakse. Činjenica da dru- štvene strukture svakodnevnih aktivnosti obezbeđuju kontekste, ci- ljeve, sredstva, opravdanja, problematične teme itd. za praksu i pro- izvode tih ispitivanja uspostavlja legitimnost našeg interesovanja za svaki oblik tih ispitivanja bez izuzetka. Nikakva se ispitivanja ne smeju isključiti, bez obzira na to kada ili gde se događaju, bez obzira na to koliko su im širok ili trivijalan obim, organizacija, trošak, trajanje, posledice, bez obzira na uspešnost, bez obzira na reputaciju, praktikante, pretenzije, filozofije ili filozofe. Procedure i rezultate vođene magije, proricanja, matematike, sociologije - svejedno da li ih obavljaju laici ili profesionalci - sve ćemo to istraživati u skladu s načelom da svako svojstvo smislenosti, činjeničnosti, metoda, za svaki pojedini slučaj ljudskih ispitivanja bez izuzetka, predstavlja manipulativno ( managed ) ostvarenje organizovanih situacija praktičnog delanja, te da se osobene determinacije u postupcima članova s obzirom na doslednost, planiranost, relevantnost ili ponovljivost njihovih postupaka i rezultata - od veštičjih čini do topologije - stvaraju i osiguravaju tek pomoću osobenih, lociranih oblika organizovanja umešne prakse. (2) Članovi jednog organizovanog ustrojstva neprekidno se bave odlučivanjem, prepoznavanjem, osvedočavanjem i demonstrira- njem racionalne, to jest, koherentne, ili dosledne, ili odabrane, ili planske, ili efikasne, ili metodične, ili spoznatljive prirode tih aktivno- sti, u okviru svojih ispitivanja koja se mogu sastojati od računanja, grafiranja, postavljanja pitanja, uzorkovanja, beleženja, izveštavanja, planiranja, donošenja odluka i slično. Način na koji članovi svoje ak- tualne istraživačke procedure - konstitutivne odlike vlastitih uobiča- jenih i organizovanih delatnosti - ostvaruju kao prepoznatljivo raci- onalne postupke u aktualnim prilikama organizacionih okolnosti, ni- je dovoljno opisati samo time što ćemo reći da se članovi pozivaju

344

na neko pravilo kojim definišu koherentnu, doslednu ili planiranu, to jest racionalnu, prirodu vlastitih aktualnih aktivnosti. Takođe nije do- voljno ustvrditi da se racionalna svojstva razmišljanja članova proiz- vode njihovim povinovanjem pravilima razmišljanja. Naprotiv - „adekvatno demonstriranje", „adekvatno izveštavanje", „dovoljna evidencija", „običan govor", „natezanje dokazne građe", „nužno za- ključivanje", „okvir ograničenih alternativa", ukratko, svaka tema ,,logike" i „metodologije", uključujući i sama ta dva termina, predstavljaju paravane za organizacione fenomene. Ti su fenomeni kontingentna dostignuća organizacije uobičajene prakse, i kao kontingentna dostignuća oni su članovima dostupna kao norme, zadaci, nevolje. Jedino na te načine - a ne kao nepromenljive kategorije, niti kao opšti principi - ti fenomeni definišu „adekvatno ispitivanje i diskurs".

(3) Dakle, naše rukovodeće načelo jeste odbaciti danas preovlađujuću preporuku da sposobnost, efikasnost, uspešnost, inteligibilnost, doslednost, planiranost, tipičnost, uniformnost, ponovljivost aktivnosti - to jest, racionalna svojstva praktičnih aktivnosti— treba procenjivati, prepoznavati, kategorisati i opisivati pomoću nekog pravifa ili standarda spolja unetog u aktualne situacije, unutar kojih članovi ta svojstva prepoznaju, koriste, proizvode i: diskutuju. Sve procedure kojima se opšte osobine logičkih i metodoloških svojstava prakse i rezultata ljudskih ispitivanja procenjuju u skladu s nekim pravilom zanimaju nas kao fenomeni za etnometodološko ispitivanje, i nikako drugačije. U strukturalno različitim organizovanim prak-tičnim aktivnostima svakodnevnog života treba pronaći i ispitati proizvodnju, poreklo, prepoznavanje i prezentaciju racionalne prakse. Sva „logička" i „metodološka" svojstva delanja, svaku osobinu smisla neke aktivnosti, njene činjeničnosti, objektivnosti, objašnjivosti, opšteg važenja, treba tretirati kad: kontingeno ostvarenje društveno organizovane uobičajene prakse.

(4) Preporučujemo da se u svakoj društvenoj situaciji traga za načinima na koje ona samoorgahižuje vlastitu pojavnost kao inteligibilan prikaz društvenog poretka, ili dokaz o njegovom postojanju. Svaka situacija organizuje svoje aktivnosti tako da stvori mogućnost da se njena svojstva, kao organizovane sredine za praktične aktivnbsti, podvrgnu otkrivanju, prebrojavanju, beležeriju, izveštavanju, prepričavanju, analiziranju - jednom rečju, objašnjavanju. Organizovani društveni aranžmani sastoje se pd različitih metoda za postizanje objašnjivosti organizacionih postupaka kao udruženog poduhvata. Svaka pretenzija praktikanata na uspešnost, jasnoću, doslednost, planiranost, ili efikasnost, i svako njihovo traganje za adekvatnom evidencijom, demonstracijom, opisom ili relevantnošću, pretvara se u fenomen zahvaljujući svojoj kolektivnoj realizaciji i i načinima na koje različite organizacione sredine - odnosno oblici organizovanja aktivnosti - „održavaju", „pospešuju", „odupiru se" itd. metodima kojima oni čine vlastite delatnosti objašnjivima za-sve-praktične-svrhe. Upravo na one načine na koje je neka situacija organizovana, ona se sastoji od metoda pomoću kojih članovi oblike defova n ja u okviru te situacije predočavaju kao jasne, koherentne,

345

planirane, dosledne, odabrane, spoznatljive, jednoobrazne, ponovljive veze - to jest, racionalne veze. Upravo na onaj način na koji pojedinci postaju članovi organizovanih delatnosti, oni se - u okviru svojih uobičajenih interakcija - predaju ozbiljnom i praktičnom radu na detektovanju, demonstriranju, uverljivom predočavanju doslednog, koherentnog, jasnog, odabranog, planiranog spoljašnjeg izgleda vlastitih aranžmana. Upravo na one načine na koje je neka situacija organizovana, ona se sastoji od metoda koji članovima obezbeđuju objašnjenja te situacije kao niza izračunljivih, prepričljivih, poslovičnih, uporedivih, opisivih, prikazivih - to jest, objašnjivih događaja. (5) Svaka vrsta ispitivanja, bez izuzetka, sastoji se od organizovane umešne prakse kojom se racionalna svojstva poslovica, delimično formulisanih saveta, delimičnog opisa, eliptičnih izraza, usputnih primedaba, basni, opominjućih priča i sličnog čine očiglednima, odnosno - demonstriraju. Dokazivo racionalna svojstva indeksičnih izraza i indeksičnog delanja jesu tekuće ostvarenje organizovanih aktivnosti svakodnevnog života. To je srž stvari. Uspešna proizvodnja tog fenomena u svakom svom aspektu, iz svake perspektive, i u svakoj fazi, za članove zadržava karakter ozbiljnog, praktičnog zadatka, podložnog svim mogućnim nužnostima organizaciono situiranog ponašanja. Herbert Blumer

346

DRUŠTVO KAO SIMBOLIČKA INTERAKCIJA

Shvatanje društva kao simboličke interakcije mnogo se češće usvaja no što se izričito formuliše. Delimične, obično fragmentarne iskaze možemo naći u radovima niza istaknutih mislilaca, kako iz oblasti sociologije tako i izvan nje Među prve možemo ubrojati autore poput Č, H. Kulija (Charles Horton Cooley), V A. Tomasa (William Isaac Thomas), R. E. Parka (Robert E. Park), E. V. Berdžesa (Burgess), F. Znanjeckog (F. Znaniecki), E. Ferisa (Ellsworth Faris) i Dž. M. Vilijamsa (James Mickel VVilliams). Među onima izvan naše discipline pomenućemo V. Džejmsa (William James), Dž. Djuia (John Dewey) i Dž. H. Mida ( George Herbert Mead ). Nijedan od tih pisaca, po mom mišljenju, nije sistematski prikazao prirodu ljudskog života u grupi sa stanovišta simboličke interakcije. Mid se izdvaja među svima njima po tome što je eksplicirao temeljne premise pristupa pa ipak je i on malo radio na razvijanju njegovih metodoloških implikacija u sociološkom istraživanju. Nije neobično da istraživači koji pokušaju da opišu poziciju simboličke interakcije ponude sasvim različite slike Ono što ću ja u ovom ogledu reći treba sma-trati mojom ličnom verzijom. Cilj mi je da iznesem osnovne premise stanovišta i da razvijem njegove metodološke posledice za proučavanje ljudskog života u grupi.

Izraz simbolička interakcija odnosi se, naravno, na osobenu prirodu interakcije koja se odvija između ljudskih bića, Osobenost se sastoji u činjenici da ljudska bića uzajamno tumače ili „definišu" postupke, umešto da samo reaguju na njih. Njihov odgovor ne proističe neposredno iz tuđeg postupka, već se zasniva na značenju koje se tim postupcima pridaje. Ljudska je interakcija, dakle, posredovana upotrebom simbola, tumačenjem, odnosno utvrđivanjem značenja tuđih postupaka. To posredovanje znači da se u slučaju ljudskog ponašanja između draži i odgovora umeće proces tumačenja.

Jednostavna spoznaja da ljudska bića uzajamno tumače postupke i to tumačenje koriste kao sredstvo u sopstvenom delanju prožima misao i radove mnogih proučavalaca ljudskog ponašanja i ljudskog života u grupi. Pa, ipak, malo je njih pokušalo da analizira šta takvo tumačenje kazuje o prirodi ljudskog bića ili o prirodi ljudskog udruživanja. Oni se obično zadovoljavaju pukim priznanjem da istraživač treba da uhvati to „tumačenje", ili prostim uvidom da se simboli, poput kulturnih normi i vrednosti, moraju uvesti u analizu. Po mom mišljenju, jedino je Dž. HL Mid pokušao da dokraja promisli implikacije čina tumačenja po razumevanje ljudskog bića, ljudskog delanja i ljudskog udruživanja. Osnovne ideje njegove analize toliko su oštroumne i duboke, i toliko značajne za razumevanje ljudskog života u grupi, da ću ih - premda ukratko - ovde izložiti. Ključna misao Midove analize sastoji se u tome da ljudsko biće poseduje sopstvo ( self ). Ova

Naslov originala. „Society as Symbolic Interaction", iz zbornika. Human Behavior and Social Processes. An Interactionist Approach, ur A. M. Rose, London: Routledge and Kagan Paul, 1962, str. 179-192

347

se ideja ne srne otpisati kao ezoterična, niti prenebregnuti kao nešto što je očigledno, i prema tome nedostojno pažnje. Kod Mida, smisao tvrdnje da ljudsko biće ima sopstvo prvenstveno se sastoji u tome da ljudsko biće može biti objekt vlastitog delanja. Ono je u stanju da dela u odnosu na sebe samoga, kao što bi delalo u odnosu na druge. Svakome od rvaš poznato je takvo delanje, kao kad se, recimo, čovek naljuti na samog sebe ili sebi nešto prebacuje, kad je na sebe ponosan, svađa se sa samim sobom, pokušava da samom sebi ulije hrabrost, kaže sebi da to i to „treba da uradi", a nešto drugo opet „ne treba", kad postavlja sebi ciljeve, pravi sa samim sobom kompromise, ili planira šta će učiniti. Činjenica da ljudsko biće dela u odnosu na samoga sebe na ove, i bezbroj drugih načina, stvar je jednostavnog empirijskog opažanja, i ne predstavlja nikakvu mistiku. Tu sposobnost ljudskog bića da dela u odnosu na samog sebe Mid smatra središnjim mehanizmom pomoću kojeg se ljudsko biće suočava sa svojim svetom i hvata se s njim u koštac. Taj mu mehanizam omogućuje da ukazuje ( make indication ) samom sebi na stvari koje ga okružuju i tako svoje postupke usmerava pomoću onog što zapaža. Sve čega je čovek svestan istovremeno predstavlja ono na šta on sebi ukazuje - otkucaji sata, kucanje na vratima, dolazak prijatelja, primedba koju čuje od sagovornika, spoznaja da mora obaviti neki zadatak, ili zaključak da ima kijavicu. I obrnuto, sve ono čega nije svestan je, ipso facto, nešto na šta sebi ne ukazuje. Svesni život ljudskog bića, otkako se probudi pa dok ne zaspi, sastoji se od neprekidnog toka takvih ukazivanja - zapažanja stvari s kojima ima posla i koje uzima u obzir. Ljudsko biće, dakle, vidimo kao organizam koji se sa svojim svetom suočava pomoću mehanizma samoukazivanja. Taj je mehanizam na delu prilikom tumačenja tuđih postupaka. Protumačiti postupak drugoga znači reći samome sebi da dotični postupak ima ovo ili ono značenje, odnosno prirodu. Prema Midu, proces samoukazivanja ima izuzetan značaj, koji se ispoljava na dva načina. Prvo, ukazati sebi na nešto znači izdvojiti ga iz okruženja, staviti ga na stranu, dati mu značenje ili, Midovim jezikom, pretvoriti ga u objekt objekt - to jest, sve na šta pojedinac sebi ukazuje - nije isto što i draž; on nema vlastitu unutarnju prirodu, koja na pojedinca deluje i može se nezavisno od njega utvrditi, već mu prirodu, odnosno značenje, pridaje pojedinac sam. Objekt je proizvod pojedinčeve dispozicije da dela, a ne draž koja prethodi činu i prouzrokuje ga. Pojedinac nije okružen svetom unapred postojećih objekata koji na njega dejstvuju i izazivaju njegovo ponašanje; ispravnije je reći da čovek svoje objekte konstruiše na osnovu vlastite tekuće aktivnosti. U svakom od bezbroj svojih postupaka - bili oni nevažni, kao što je oblačenje, bili krupni, kao što je priprema za profesionalnu karijeru - pojedinac sebi određuje različite objekte, daje im značenje, procenjuje njihovu prikladnost za svoje delanje i odlučuje na osnovu te procene. Upravo je to smisao tumačenja, odnosno delanja na osnovu simbola. Druga važna posledica činjenice da ljudsko biće samom sebi ukazuje na objekte jeste to što njegovo delanje nije puko pražnjenje, već nešto konstruisano, izgrađeno. Bez obzira na to o kakvom je delanju reč, ljudska jedinka postupa tako što skreće sebi pažnju na raznovrsne stvari koje treba uzeti u obzir tokom delanja. Čovek mora da postane svestan šta želi da učini i kako to

348

treba da učini; mora sebi da ukaže na različite okolnosti koje te napore mogu olakšati ili otežati; mora da uzme u obzir zahteve, očekivanja, zabrane i pretnje, onako kako se oni javljaju u situaciji u kojoj dela. Njegovo se delanje gradi korak po korak, kroz proces samoukazivanja. Ljudska jedinka postepeno sklapa svoje delanje u celinu, i usmerava ga razmatranjem različitih objekata i tumačenjem njihovog značaja za planirano delanje. Nema svesnog delanja za koje to ne važi. Proces konstruisanja delanja putem samoukazivanja ne može se podvesti ni pod jednu od konvencionalnih psiholoških kategorija. Taj je proces nešto zasebno i različito od bilo kog poimanja sopstva u kategorijama ustrojstva ili organizacije, Samoukazivanje je neprekidan komunikativni proces u kojem pojedinac zapaža stvari, procenjuje ih, pridaje im značenje i odlučuje da dela na osnovu tog značenja. Upravo se pomoću tog procesa, a ne pukim egom, ljudsko biće suočava sa svetom, odnosno „alterima", i izlazi s njim na kraj. Dalje, proces samoukazivanja ne može se podvesti pod kategoriju nekakvih sila - bilo spoljašnjih, bilo unutrašnjih - koje, po pretpostavci, deluju na pojedinca i proizvode njegovo ponašanje. Pritisci sredine, spoljašnje draži, organski nagoni, želje, stavovi, osećanja, ideje i slično ne pokrivaju, niti objašnjavaju, proces samoukazivanja. Proces samoukazivanja nadmoćan je nad svima njima po tome što pojedinac skreće sebi pažnju i tumači prisustvo i način ispoljavanja tih pojava - kada, recimo, uočava da mu se postavlja neki društveni zahtev, shvata neku naredbu, opaža da je gladan, zaključuje da želi nešto da kupi, postaje svestan određenog osećanja, shvata da mu se ne dopada da obeduje s nekim koga prezire, ili razmišlja o tome da nešto učini. Ukazujući samome sebi na te pojave, čovek ih savlađuje i postaje kadar da na njih povratno deluje - prihvatajući ih, odbacujući ili preobražavajući, u skladu s tim kako ih definiše, odnosno tumači. Njegovo ponašanje, dakle, nije rezultat nekakvih pritisaka sredine, draži, motiva, stavova i ideja, već temeljno zavisi od načina na koji ih on tumači i na koji s njima postupa tokom delanja koje konstruiše. Proces samoukazivanja kojim se oblikuje ljudsko delanje ne može se objasniti činiocima koji prethode činu; on je samosvojna pojava, i kao takav se mora prihvatati i proučavati. Upravo kroz taj proces ljudsko biće konstruiše svoje svesno delanje. Mid shvata da se oblikovanje pojedinčevog delanja kroz proces samoukazivanja uvek odvija u društvenom kontekstu. Budući da ta misao ima suštinski značaj za razumevanje simboličke interakcije, moramo je podrobno objasniti. Grupno delanje, u samoj svojoj osnovi, predstavlja međusobno uklapanje pojedinačnih pravaca delanja. Svaki pojedinac prilagođava vlastito delanje delanju drugih, utvrđujući šta oni čine, ili šta nameravaju učiniti - to jest, posežući za značenjem njihovih postupaka. Po Midu, pojedinac to postiže tako što „preuzima ulogu" drugih - bilo neke određene osobe, bilo neke grupe (Midov „uopšteni drugi"). Preuzimanjem uloga pojedinac nastoji da utvrdi nameru, odnosno smer tuđeg delanja. On oblikuje i prilagođava vlastito delanje na temelju tumačenja postupaka drugih. Na taj se način, u osnovi, grupno delanje odvija u ljudskom društvu. U prethodnim pasusima izložene su bitne odlike Midove analize osnova simboličke interakcije, kako ih ja vidim one ppdrazumevaju sledeće: da ljudsko društvo sačinjavaju pojedinci koji

349

poseduju sopstvo (to jest, koji sebi ukazuju na objekte iz okruženja); da je pojedinčevo delanje konstrukcija, a ne pražnjenje, i da ga pojedinac gradi putem zapažanja i tumačenja svojstava situacije u kojoj dela; da se grupno ili kolektivno delanje sastoji od uzajamnog prilagođavanja pojedinačnih delanja, proisteklog iz pojedinčevog tumačenja i uzimanja u obzir tuđih postupaka. Pošto mi je namera da izložim, a ne da branim poziciju simboličke interakcije, u ovom ogledu neću nuditi argumente u prilog triju premisa koje sam upravo izneo. Želim samo reći da se te tri premise lako mogu empirijski potvrditi. Ne znam ni za jedan slučaj ljudskog grupnog delanja gde one he bi važile. Pozivam čitaoca da nađe, ili zarnisli, makar jedan jedini primer na koji se one ne mogu primeniti. Sada bih želeo da skrenem pažnju na to da sociološka gledišta o ljudskom društvu najčešće izrazito odstupaju od premisa koje sam izneo kao osnove simboličke interakcije. Zaista, pretežni deo tih gledišta, naročito onih trenutno u modi, ljudsko društvo ne vidi i ne tretira kao simboličku interakciju. Ona su najčešće združena s nekim vidom sociološkog determinizma, a njihove predstave o ljudskom društvu, pojedincima u njima i grupnom dejanju u dubokom su neskladu s premisama simboličke interakcije. Želim da kažem nekoliko reci o glavnim tačkama neslaganja. Za sociološko mišljenje, ljudska društva se retko kad sastoje od pojedinaca koji pošeduju sopstvo. Umesto toga, sociolozi shvataju ljudska bića tek kao organizme opremljene nekom vrstom unutrašnje organizacije, koji reaguju na sile koje na njih deluju. Najčešće, mada ne i uvek, te su sile smeštene u ustrojstvo društva, kao recimo u slučaju „društvenog sistema", „društvene strukture", „kulture", „statusnog položaja", „društvene uloge", „običaja", „institucije", „kolektivne predstave", „društvene situacije", „društvenih normi" ili „vrednosti". Pretpostavlja se da je ponašanje ljudi kao članova jednog društva odraz uticaja koji na njih vrše dotični činioci i sile. Ta je pozicija, naravno, sasvim logična i neizbežna, ukoliko se ljudsko ponašanje, ili njegove faze, objašnjava pomoću nekog od navedenih društvenih činilaca. Pojedinci koji sačinjavaju ljudsko društvo tretiraju se kao posrednici preko kojih navedeni činioci dejstvuju, a društveno delanje takvih pojedinaca smatra se izrazom tih činilaca. Ovaj pristup, odnosno tačka gledišta, poriče - ili bar ignoriše - da ljudska bića imaju sopstvo, to jest, da delaju pomoću samoukazivanja. Uzgred budi rečeno, „sopstvo" se ne može uvesti u analizu pomoću termina kao što su organski nagoni, motivi, stavovi, osećanja, inter-nallzovani društveni činioci ili psihološke komponente. Ti psihološki činioci imaju isti status kao napred pomenuti društveni činioci: smatraju se silama koje deluju na pojedinca, proizvodeći njegovo ponašanje. Proces samoukazivanja ima prednost nad svima njima, baš kao što ima prednost nad društvenim činiocima koji dejstvuju na ljudsko biće. Praktično nijedna sociološka koncepcija ljudskog društva ne uviđa da pojedinci koji ga čine imaju sopstvo, u napred definisanom smislu. Dalje, zastupnici takvih socioloških koncepcija ne drže da se društveno delanje pojedinaca u ljudskom društvu konstruiše procesom tumačenja. Umesto toga, delanje se posmatra kap proizvod činilaca koji deluju na pojedince i pomoću njih. Ne uviđa se da ljudi grade sopstveno društveno ponašanje tumačeći objekte, situacije i tuđe delanje. Tamo gde se „tumačenju"

350

uopšte ostavlja nekakav prostor, ono se definiše kao puki izraz nekih drugih činilaca koji prethode činu (recimo, motiva), i prema tome nestaje kao činilac za sebe. Dakle, društveno delanje ljudi tretira se kao spoljašnji tok ili odraz sila koje na njih deluju, a ne kao niz činova, koje ljudi izgrađuju putem tumačenja situacija u kojima se nalaze. Ova nas razmatranja vode do sledeće važne tačke razlikovanja uobičajenih socioloških gledišta i pozicije simboličke interakcije: naime, gde se smešta društveno delanje. Iz perspektive simboličke interakcije društveno delanje je smešteno u delajuće pojedince koji međusobno prilagođavaju pravce svog individualnog delanja kroz proces tumačenja; grupno delanje je kolektivno delanje takvih pojedinaca. Nasuprot tom stanovištu, sociološke koncepcije, mahom smeštaju društveno delanje u delanje društva ili nekog njegovog dela. Primera ima bezbroj. Dozvolite mi da navedem nekoliko. Neke koncepcije, tretirajući društva ili ljudske grupe kao „društvene sisteme", smatraju grupno delanje odrazom sistema, koji se ili nalazi u stanju ravnoteže, ili nastoji da ga postigne. Zatim, grupno delanje se ponegde poima kao izraz „funkcija" nekog društva ili grupe. Grupno delanje se takođe može posmatrati kao spoljašnji izraz elemenata smeštenih u društvo ili grupu, kao što su kulturni zahtevi, društveni ciljevi, društvene vrednosti, institucionalne napetosti. Te su koncepcije tipične; one ili ignorišu ili potpuno negiraju gledište koje uviđa da su grupni život i grupno delanje sačinjeni od kolektivnog, odno-sno udruženog delanja pojedinaca, koji nastoje da adekvatno odgovore svojim životnim situacijama. U rečenim koncepcijama, napon ljudi da konstruišu kolektivno delanje kako bi odgovorili zahtevima situacije - ako se uopšte i pominju— podvode pod dejstvo prikrivenih i nadmoćnih sila, smeštenih u društvo ili neki njegov deo. Pojedinci koji čine društvo ili grupu postaju „nosioci", posrednici kroz koje te sile dolaze do izražaja; a interpretativno ponašanje pomoću kojeg ljudi oblikuju svoje postupke postaje samo iznuđena spona u okviru složene igre tih sila. Ukazivanje na tačke spora trebalo bi da nam pomogne da poziciju simboličke interakcije jasnije sagledamo. U .nastavku rada želeo bih da upotpunim sliku ljudskog društva u kategorijama simboličke interakcije, i da izvučem neke metodološke implikacije.

Ljudsko društvo se, dakle, sastoji od delajućih ljudi, a društveni život od njihovog delanja. Jedinice delanja mogu biti pojedinci, kolektiviteti čiji članovi udruženo rade na nekom zajedničkom poslu, ili pak organizacije koje delaju u ime neke skupine korisnika. Kao primere možemo uzeti, redom: pojedinačne kupce na tržištu, družinu za igru ili skupinu misionara i, najzad, poslovnu korporaciju ili profesionalno udruženje. U ljudskom društvu nema empirijski opažljive aktivnosti koja ne proističe iz neke jedinice delanja. Ovaj banalni iskaz moramo naglasiti, zbog prakse raširene među sociolozima da ljudsko društvo svode na društvene jedinice koje ne delaju - na primer, društvene klase u modernom društvu. Očigledno, ljudsko društvo se, osim kroz jedinice delanja koje ga čine, može posmatrati i na druge načine; ja samo želim da istaknem kako je pristup društvu kroz sastavne jedinice delanja jedini adekvatan ako želimo da dopremo do konkretne, empirijske aktivnosti. Dodao bih da svaka analiza ljudskog društva koja pretenduje na to da predstavlja realan odraz svog predmeta mora poštovati

351

empirijski uvid da se ljudsko društvo sastoji od jedinica delanja, i ne sme mu protivrečiti. Slično tome, ne smeju se zanemariti ni uslovi u kojima ove jedinice delaju. Jedna od primarnih okolnosti sastoji se u tome da se delanje odvija unutar neke situacije i u odnosu na nju. Bez obzira na to koja je jedinica delanja posredi - pojedinac, porodica, škola, crkva, poslovna firma, radnički sindikat, zakonodavno telo i tako dalje - svaki dati postupak oblikuje se u svetlu situacije u kojem se događa. To nas vodi drugoj važnoj okolnosti, naime, da se delanje formira, odnosno konstruiše, tumačenjem situacije. Jedinica delanja neizbežno identifikuje šta mora uzeti u obzir - zadatke, povoljne prilike, prepreke, sredstva, zahteve, neugodnosti, opasnosti i slično; ona ih mora na neki način proceniti i doneti odluku na osnovu te procene. U takvo interpretativno ponašanje može se upustiti pojedinac koji usmerava vlastito delanje, kolektivitet pojedinaca koji delaju udruženo, ili „zastupnici" koji delaju u ime neke grupe ili organizacije. Grupni život se sastoji od jedinica delanja koje dela njeni odgovaraju na situacije u kojima se nađu. Uobičajeno je da većinu situacija s kojima se ljudi u datom društvu susreću svi definišu ili „strukturišu" na isti način. Prethodnom interakcijom oni su razvili i stekli zajednička razumevanja, odnosno definicije ispravnog načina postupanja u ovoj ili onoj situaciji. Te opšte definicije omogućavaju ljudima da delaju slično. Ponašanje ljudi u takvim situacijama obično je repetitivno, što istraživača ne treba da navede na pogrešnu misao daje proces tumačenja potpuno izostao; naprotiv, iako su postupci fiksirani, učesnici u situaciji ih kon-struišu kroz proces tumačenja. Pošto su im pri ruci gotove i opšteprihvaćene definicije, ljudi svoje postupke usmeravaju i organizuju ne osećajući nikakav pritisak. Međutim, mnoge druge situacije učesnici možda neće definisati na jedinstven način. U tom slučaju, njihovi pravci delanja ne mogu se lako uzajamno uklopiti, pa je kolektivno delanje onemogućeno. Zato se moraju razviti zajednička tumačenja i naći načini da se učesnici jedan drugome uspešno prilagode. U slučaju takvih „nedefinisanih" situacija neophodno je razotkriiti i proučiti proces nastanka definicije koji se uvodi u igru. Ako sociolozi, odnosno proučavaoci ljudskog društva, žele da istraže ponašanje jedinica delanja, pozicija simboličke interakcije zahteva od njih da dopru do procesa tumačenja kojim akteri konstruišu vlastito delanje. Taj se proces ne može spoznati pukim razmatranjem uslova koji mu prethode: oni mogu doprineti razumevanju tog procesa, u meri u kojoj na njega utiču, ali ga, kao stoje ranije rečeno, nipošto ne prouzrokuju. Proces tumačenja se ne može spoznati ni pukim zaključivanjem o njegovoj prirodi na osnovu spoljašnjeg delanja koje je njegov proizvod. Da bi dopro do navedenog procesa, istraživač mora preuzeti ulogu one jedinice delanja čije ponašanje proučava. Budući da je jedinica delanja do konačnog tumačenja došla pomoću označavanja i prosuđivanja objekata, pridavanja značenja i donošenje odluka, proces treba sagledati s njenog stanovišta. Upravo spoznaja te činjenice daje istraživačkom radu naučnika poput R. E. Parka i V. A. Tomasa tako izuzetan značaj. Ako pokuša da sagleda interpretativni proces tako što će ostati na distanci, u ulozi takozvanog objektivnog posmatrača, i odbiti da preuzme ulogu jedinice delanja, istraživač rizikuje da postane žrtva najgore vrste subjektivizma - objektivni posmatrač će proces tumačenja verovatno ispuniti vlastitim nagađanjima, umesto da ga sagleda onako kako se on odvija u iskustvu jedinice delanja koja ga koristi.

352

No, naravno, u najvećem broju slučajeva sociolozi ne pristupaju ljudskom društvu kroz njegove sastavne jedinice delanja, već su skloni da ga sagledaju kroz strukturu ili organizaciju, a društveno delanje da tretiraju kao odraz te strukture i organizacije. Zato se oslanjaju na strukturalne kategorije, kao što su društveni sistem, kultura, norme, vrednosti, društvena stratifikacija, statusne pozicije, društvene uloge, institucionalna organizacija. Ovi se pojmovi koriste kako za analiziranje ljudskog društva, tako i za objašnjavanje društvenog delanja unutar njega. Druga vrsta zanimanja uobičajenog za sociološke poslenike okrenuta je organizaciji kao središnjoj temi. Jedan pravac istraživanja bavi se funkcijama koje bi organizacija trebalo da obavlja. Drugi rašireni pristup nalaže da se društvena organizacija globalnog društva posmatra kao sistem koji stremi ravnoteži: tu naučnik nastoji da rasvetli mehanizme koji operišu unutar sistema kao njegov neodvojiv deo. I najzad, treći pravac istraživanja sastoji se u identifikovanju sila koje deluju na organizaciju, izazivajući u njoj promene: tu se istraživač trudi, naročito kroz uporedne studije, da izoluje vezu između uzročnih činilaca i strukturalnih posledica. Ovi različiti pravci sociološke perspektive i zanimanja, danas tako duboko uvreženi, previđaju jedinice delanja unutar društva i zaobilaze interpretativni proces kojim te jedinice grade svoje delanje. Ta zaokupljenost organizacijom, s jedne strane, odnosno jedinicama delanja, s druge, postavlja temelje za suštinsku razliku između konvencionalnih pogleda na ljudsko društvo i pogleda koji povlači simbolička interakcija. Ovo drugo gledište spoznaje prisustvo organizacije u ljudskom društvu i priznaje njen značaj. Međutim, ono organizaciju vidi i tretira drugačije. Razlika se ispoljava u dva osnovna vida. Prvo, sa stanovišta simboličke interakcije, organizacija jednog ljudskog društva predstavlja samo okvir unutar kojeg;se odvija društveno delanje, a ne determinantu tog delanja. Drugo, organizacija i promene u njoj proizvod su aktivnosti jedinica delanja, a ne „sila" koje deluju nezavisno od tih jedinica. Svaki od ta dva aspekta razlikovanja moramo razmotriti ponaosob, ne bismo li bolje razumeli kako ljudsko društvo izgleda gledano očima simboličke interakcije. Sa tačke gledišta simboličke interakcije, društvena organizacija se nadaje kao okvir u kojem jedinice delanja razvijaju svoje aktivnosti. Strukturalne odlike, poput „kulture", „društvenih sistema", „društvene stratifikacije" ili „društvenih uloga" stvaraju uslove za to delanje, ali ga ne određuju. Ljudi - to jest, jedinice delanja - ne delaju u odnosu na kulturu, društvene strukturu i slično; oni delaju u odnosu na situacije. Društvena organizacija ulazi u delanje samo utoliko Što oblikuje situacije u kojima ljudi delaju, i što pruža fiksirane skupine sim-bola koje ljudi koriste u tumačenju situacija. Nema sumnje da su ta dva oblika uticaja društvenih organizacija veoma značajni. U slučaju ustaljenih i stabilizovanih društava, kao što su izolovana primitivna plemena i seljačke zajednice, taj će uticaj svakako biti izuzetno snažan. U onim pak ljudskim društvima - naročito modernima - u kojima se nove situacije neprestano javljaju, a stare polako nestaju, uticaj organizacije slabi. Treba imati na umu da najznačajniji element s kojim se jedna jedinica delanja susreće u određenoj situaciji predstavljaju postupci drugih jedinica delanja. U modernom društvu, s njegovim sve intenzivnijim međusobnim ukrštanjem pravaca delanja, nije neobično da se javljaju situacije u kojima postupci učesnika još nisu uređeni i standardizovani; utoliko postojeća društvena organizacija ne oblikuje situacije. Slično tome,

353

simboli, odnosno oruđa tumačenja koja jedinice delanja koriste u takvim situacijama, mogu biti međusobno znatno različita i podložna stalnoj promeni. Iz tih razloga, društveno delanje može prekoračiti granice postojeće organizacije po ma kojoj njenoj strukturalnoj dimenziji, ili od nje od-stupiti. Organizacija ljudskog društva ne srne se polstovećivati s procesom tumačenja kojim se služe njegove jedinice delanja; premda ona ima udela u oblikovanju tog procesa, on se u njoj ne sadrži, niti iscrpljuje. No, moglo bi se reći da se najkrupnija posledica sagledavanja ljudskog društva kao organizacije sastoji u previđanju uloge koju jedinice delanja igraju u društvenoj promeni. Sociolozi obično postupaju na sledeći način: a) ideritifikuju jedno ljudsko društvo (ili neki njegov deo) kao ustanovljenu ili organizovanu formu, b) identifikuju neki činilac ili uslov promene koji dejstvuje na ljudsko društvo, odnosno njegov deo i c) identifikuju novu formu koju društvo poprima pošto je dati činilac promene delovao. Navedena zapažanja dopuštaju Istraživaču da formuliše tvrdnje o tome kako dati činilac promene, dejstvujuć! na datu organižovanu formu, ima za posledicu određenu novu organizovanu formu. Primeri takvih iskaza kreću se od sasvim grubih do veoma istančanih, a ima ih bezbroj - recimo, tvrdnja da ekonomska depresija pojačava solidarnost radničkih po- rodica, ili pak da industrijalizacija zamenjuje proširenu porodicu nu- klearnom. Mene ovde ne zanima valjanost tih tvrdnji, nego metodo- loška pozicija koju pretpostavljaju. U suštini, taj način razmišljanja ili ignoriše ulogu interpretativnog ponašanja jedinica delanja u nekom datom slučaju promene iii uzima daje interpretativno ponašanje sa- mo mehanička posledica činioca promene. Želim da naglasim kako je svaki pravac društvene promene, pošto uključuje promenu u ljud- skom delanju, neminovno posredovan tumačenjem od strane ljudi koje promena pogađa - jer, promena se javlja u vidu novih situaci- ja, u kojima ljudi moraju konstruisati nove oblike delanja. Takođe, u skladu s ranije rečenim, tumačenja novih situacija nisu predodređe- na uslovima koji situacijama prethode, već zavise od objekata što se u aktualnim situacijama - unutar kojih se ponašanje oblikuje - uzi- maju u obzir i procenjuju. Lako može doći do neujednačenosti u tu- mačenju, jer različite jedinice delanja iz situacije izdvajaju različite objekte, ili objektima koje zapažaju pridaju nejednaku težinu, ili pak povezuju objekte u različite obrasce. Pri formulisanju tvrdnji u vezi s društvenom promenom, preporučljivo je shvatiti da je svaki pravac promene posredovan jedinicama delanja koje tumače situacije s ko- jima se suočavaju. Proučavaoci ljudskog društva moraće da postave sebi pitanje da li se njihova zaokupljenost kategorijama strukture i organizacije može uskladiti s interpretativnim procesom kojim ljudska bića, pojedinačno i kolektivno, delaju u društvu. Upravo raskorak između to dvoje ometa

354

nastojanja poslenika u društvenim naukama da formulišu naučne tvrdnje istovrsne s propozicijama karakterističnim za fiziku ili biologiju. Taj je raskorak, štaviše, najveći krivac za njihove teškoće da usklade hipotetičke tvrdnje s. novodobijenim iskustvenim podacima. Postoje, naravno, pokušaji da se ti nedostaci prevaziđu izmišljanjem novih strukturalnih kategorija, i formulisanjem novih strukturalnih hipoteza, razvijanjem sve savršenijih istraživačkih tehnika, pa čak i izgradnjom novih metodoloških shema strukturalne prirode. Takvi napori i dalje ignorlšu ili otpisuju kao nevažan, interpretativni proces kojim ljudi, pojedinačno i kolektivno, delaju u društvu. Ostaje pitanje da li se ljudsko društvo ili društveno delanje može uspešno analizirati shemama koje odbijaju da ljudska bića shvate onakva kakva jesu, naime, kao osobe koje konstrulšu pojedinačno i kolektivno delanje kroz tumačenje situacija u kojima se nađu. Tomas Lukman

355

O ZNAČENJU U SVAKODNEVNOM ŽIVOTU I U SOCIOLOGIJI

UVOD Ljudskim bićima njihov život - bilo kao celina, bilo u nekim svojim delovima - može delovati smisleno. Pitanje da li jeste tako, ili se pak život čini lišenim opšteg i natkriljujućeg značenja, bitno je za ljude kao pojedince, a može se pretvoriti i u problem od izvesne važnosti za čitava društva i istorijske epohe. Kako različita društva pokušavaju da rese ovaj problem i rešenja ponude svojim članovima, i kako pojedinci ta rešenja koriste, predstavlja, naravno, važan predmet zanimanja društvenih nauka, naročito onih ogranaka antropologije i sociologije koji proučavaju znanje i religiju. No, bez obzira na zanimanje pojedinaca i društava - kao i nauka koje proučavaju pojedince i društva - za natkriljujuće značenje života, u ljudskom životu kao takvom postoji jedna elementarna dimenzija značenja, koja predstavlja nešto mnogo više no puki kuriozitet za specijalizovane discipline. Ljudski život, obični, svakodnevni ljudski život, jeste lanac delanja. Šta god bio osim toga, život je pre svega unutar sebe povezan sled projekata koje su pojedinačna ljudska bića ostvarila, manje ili više uspešno. Samim tim što predstavljaju subjektivna postignuća ili neuspehe, delanja imaju značenje - kao projekti, postignuća, neuspesi - za aktere, kao i, razume se, za sve druge koje su ta delanja na ovaj ili onaj način zahvatila. Otud ne može biti sumnje da ljudski život - smislen ili besmislen en gros - jeste smislen poduhvat en detail. Može se, zapravo, reći da se ljudski život iz dana u dan rekonstituiše pomoću „običnih" značenja, bez obzira na to koliko natkriljujućeg značenja pojedinci i društva pripisuju i kolektivnoj i kosmičkoj egzistenciji. U skladu s time može se reći da se sve društvene nauke, u krajnjoj liniji, temelje na toj suštinskoj i konstitutivnoj odlici svoga „predmeta": elementarnim, svakodnevnim značenjima ljudskog delanja. I to sasvim po strani od činjenice da neke društvene nauke mogu imati naročito, dodatno interesovanje za složenije procese društvenog konstruisanja značenja i smisla koji karakterisu religiju, nauku, umetnost i tako dalje. Ukratko, delanje kao smisleno ponašanje jeste pretpostavka i temelj društvenih nauka. Umovi impresionirani naizgled nepokolebljivim materijalnim temeljima prirodnih nauka u XIX veku bili su neskloni da priznaju činjenicu da društvene nauke, premda takođe ispovedaju empirističku „logiku" proverljive procedure i „kosmološko" objašnjenje kao krajnji cilj, imaju drugačiji predmet i stoga drugačiju objektivnu osnovu. Čak se ni danas ova činjenica ne priznaje svugde, a prečesto se priznaje ili nerado, ili s jednom izlišnom dozom iskrene konfuzije. Dok

Naslov originala: Thomas Luckmann, „On Meaning in Everyday Life and

in Sociology", iz zbornika The Sociology of Everyday Life, ur. Michel Maffesoli, spec. izdanje časopisa CurrentSociology,Vol. 31, No. 1,1989, str. 17-29

356

neki zadrti galilejci uporno nastavljaju zaludnu potragu za nekom, po pretpostavci fizipkom, terra firma na kojoj će podići zdanje društvenih nauka, drugi romantizuju „značenje", kao da ono nije čvrsta - i često neugodna - činjenica običnog života. Maks Veber ( Max Weber ) je među prvima ustvrdio da društvene nauke ne mogu imati drugog pouzdanog temelja do analize delanja kao subjektivno smislenog ponašanja. On je izričito formulisao metodološku posledicu jedne „interakcionističke" ( nematerijalističke i neidealističke ) društvene nauke. Prvenstveni zahtevi društvenih nauka jeste precizan i intersubjektivno proverljiv opis ljudskog delanja kao ponašanja koje ima značenje za aktere. On je jasno video da se prvi korak u zadovoljavanju ovog zahteva mora sastojati od identifikacije i rekonstrukcije raznih vrsta tipičnih značenja koja delanja poprimaju za aktere u ljudskoj povesti.352 Maks Veber nije samo uočio osnovni metodološki problem društvenih nauka već je i preduzeo neke važne korake ka njegovom rešavanju. Drugi su krenuli za njim. lako je izgradnja programa jedne interpretativne sociologije tegoban poduhvat, a pokušaji da se do cilja stigne raznim prečicama doživele su krah, analitički napori „etnometodologije", „simboličkog interakcionizma" i nekoliko verzija sociološke „hermeneutike" kreću se u istom pravcu. Alfred Šic (Schutz) je krenuo dužim putem. Njegove podrobne i precizne fenomenološke analize konstituisanja značenja u iskustvu i delanju ( Schutz, 1970a, 1962, 1964,1966; Schutz i Luc-kmann, 1973, 1984 ) ipak su utrle najpouzdaniji put, i ja ću ovde slediti njegov trag. Problem se može formulisati u nekoliko rečenica. Kako postići in-terpretativnu preciznost u analizi društvenog delanja i kako obezbediti intersubjektivnu saglasnost oko tumačenja? Kako se „značenja" koja su konstitutivna za delanje mogu spoznati, opisati i rekonstruisati kao „podaci"? Šta su osnovne „jedinice" značenja, s obzirom na očiglednu okolnost da se značenja ne mogu fizički identifikovati i izolovati niti meriti u svim svojim vremensko-prostornim odrednicama? Ovo poslednje pitanje već je postavio Georg Ziml (Simmel) u svom briljantnom kratkom ogledu o problemu istorijskog vremena (Simmel, 1957). On je upitao kako se jedan istorijski događaj (za primer je uzeo bitku kod Corndorfa 1758. godine), koji ima vlastito „značenje" kao pod-događaj (unutar Sedmogodišnjeg rata), može razumeti kao ulančavanje smislenih pod-događaja (to jest, međusobno povezanih lokalnih napada i protivnapada) i kako se ovi pod-događaji, sa svoje strane, mogu razumeti kao lanci specifičnih postupaka (lokalnih zapovednika i pojedinačnih vojnika). Koliko se daleko „naniže" u ljudskom ponašanju „značenje" još može pronaći? I - moramo nastaviti da pitamo - u slučaju da uspemo da pronađemo najsićušnije, a odredljive „jedinice" značenja, kako da procenimo njihov doprinos značaju nadređenih „kolektivnih" događaja?353

Ova pitanja tiču se ontoloških temelja svih društvenih nauka, a odgovori su epistemološki

352 Veberova karakterizacija sociologije u Wirtschaftand Geseflschaftkao nauke koja tumači društveno delanje da (bi mogla da) ga objasni kasnije je, iz neznanja ili zle namere, shvaćena - sasvim pogrešno - kao neka vrsta programa za neproverljivu intuiciju. Takvim besmislicama ovde se ne moramo baviti. 353 Jerg Bergman, izričito se pozivajući na Zimlov ogled, ponovo je pokrenuo ovo pitanje i sledio njegove metodološke implikacije (v. Bergmann, 1985)

357

značajni za sve njih. Po analogiji sa elementarnim „filozofskim" pitanjima protofizike, ova pitanja se mogu smatrati ključnim pitanjima protosočiologije (up. Luckmann, 1973). Ako ovo, međutim, deluje previše neskromno, mogli bismo ih razmatrati „samo" kao metodološke probleme sociologije svakodnevnog života. Skromno ili ne, to je logično polazište. Jer, naprosto se mora priznati da se obični ljudi - na svoj.način i svojim jezikom, i na svoje, ako ne i na naše zadovoljstvo - prvi susreću sa pitanjima o značenju delanja, prvi ih formulišu, i prvi na njih odgovaraju. Potencijalna ili aktualna rekonstrukcija značenja svakodnevnih delanja za-pravo je konstitutivan činilac tih delanja, a ne samo njihov naknadni i irelevantni dodatak. U tome se, dakle, sastoji nužna polazna tačka za svaku teorijsku rekonstrukciju značenja, ljudskog delanja na drugom stupnju". Budući da je neka vrsta „teoretisanja" o delanju deo običnih prednaučnih ljudskih postignuća, moramo specifikovati prirodu teorijske rekonstrukcije na koju ovde mislimo: posredi je filozofska ( fenomenološka ) i naučna ( sociološka ) rekonstrukcija.

KONSTITUISANJE ZNAČENJA U SUBJEKTIVNOM ISKUSTVU I DELANJU Pošto priznamo ontološki prioritet „običnog" života i metodološku zavisnost konstrukata drugog stupnja od konstrukata prvog stupnja, na pitanje o minimalnim „jedinicama" značenja morali bi-smo, čini se, odgovoriti tautološki: delanje se može analizirati „naniže" do tačke gde njegovi elementi prestaju da imaju smisla za aktera, dakle sve do određenih iskustava delajućeg pojedinca. Ovaj krajnji prag značenja ne može se ustanoviti nekom apstraktnom univerzalnom merom. On se može sastojati bilo od sićušnih elemenata, bilo od celovitog delanja nekog pojedinca, ih od naizgled, krupnih i „veoma važnih" činova. Minimalna jedinica zavisi od fokusa pažnje pojedinca, to jest, od njegovog ( tipično pragmatičnog ) interesa za vlastito - ili tuđe - defanje i njegove konstitutivne elemente. Na šta mislimo kad kažemo „iskustvo kao krajnji prag značenja"? Zašto se „manje", još elementarnije sastavnice „toka svesti" ne mogu definisati kao elementi značenja? Pokušaću da pokažem da je to tako zato što se značenje iskustva temelji na odnosu, dok jedno izolovano iskustvo, strogo uzev, nema nikakvo značenje. Ali, neophodno je najpre definisati šta se tačno podrazumeva pod „iskustvom". „Iskustvo" implikuje jedan oblik svesti. Posredstvom te svesti mi spoznajemo ono što uzimamo kao stvarnost, i uzimamo da nam se pomoću istog tog sredstva „stvarnost" nameće kao nešto dato, ma- nje-više nezavisno od naše svesne aktivnosti. Ne treba, međutim, uzimati zdravo za gotovo da se termin „stvarnost" mora koristiti u jednini; Dok mnoge stvari doživljavanib kao deo poznate, u osnovi savladljive stvarnosti, druga iskustva mogu delovati neobično, ne- shvatljivo, pa i preteći. Svakako, u mnogim našim iskustvima svet se pojavljuje u svoj svojoj neiznenađujućoj banalnosti. Ali takođe po-

358

stoje iskustva u kojima kao da zavirujemo izvan granica obične, opi- pljive, samorazumljive stvarnosti: kao u magnovenju naziremo pro- store sna, smrti, ekstaze, umetnosti. Ostavimo po strani pitanje da li su ova iskustva dovoljna osnova za tvrdnju kako postoji mnoštvo potpuno različitih stvarnosti; recimo ono što je očigledno - da je ona vrsta stvarnosti koja nam se neprestano nameće zapravo stvarnost svakodnevnog života. Ta stvarnost se, u tekućem običnom iskustvu, bespogovorno nadaje kao data. Ali čak i iskustva koja se - dok smo u „prirodnom" stavu čine naprosto datima, kao da prikazuju ovo ili ono, i ništa drugo, nakon refleksije se ispostavljaju kao slojevit, složen rezultat raznovrsnih aktivnosti naše svesti. Šta god bilo to što se može posredovati ,,u" svesti, izvesno je da svest sama po sebi nije „ništa", osim, naravno, svest ,,o". Aktivnosti svesti, kao i pasivne sinteze koje ona stvara, mogu konstituisati različita iskustva u različitim područjima stvarnosti. Temeljna struktura ovih iskustava, međutim, ostaje ista. Ne ulazeći u iscrpnu fenomenološku analizu, sumarno ćemo ustvrditi da se svest sastoji od sinteza u stalnom toku, u kojima se prikazuje nešto što nije sama svest (up. Husserl, 1952a; 1952b; Gurwitsch, 1957; James, 1890). Ego - „referentna tačka" svih tih procesa - može se pronaći „već" u sintezi identiteta unutarnjeg vremena (Husserl, 1966). Vremenske faze svesti, koje se pretapaju jedna u drugu - faza upravo prošlog, zatim aktualnog ( koje uvek postepeno prelazi u prošlo ) i anticipiranog ( koje će uskoro postati aktualno ) - orijentisane su na nešto. Tekući svesni procesi ( noesis ) prikazuju intencionatni objekt ( noema ) u konstantnoj elementarnoj strukturi koja ostaje nezavisna od aktualnih obrisa u kojima se aktualno prikazuje: kao perspektivno čulno opažanje, prisećanje, fikcija, i tako dalje. Elementarna struktura sastoji se od jednog tematskog jezgra, smeštenog u tematsko polje okruženo otvorenim horizontom. Sta se u jednom određenom iskustvu konstituiše kao tematsko jezgro, i na koji se način polje strukturiše, zavisi od subjektivnih sistema relevancije (up. Schutz, 1970b; Schutz i Luckmann, 1973, gl. 3B). Međusobno povezane tematske, interpretativne i motivacione relevancije usmeravaju „pažnju" na ono što je prekonstituisano u pasivnim sintezama svesti, dakle konstituišu ono što se može nazvati protoiskustvima. Ova ne sadrže samo tematska jezgra aktualne faze ( faze „impresija" ) niti samo retentivne i protenzivne faze koje se stapaju s aktualnim jezgrom. Uz njih, prototskustva sadrže i tematske sastavnice koje, strogo uzev, nisu prezentovane, već aprezentovane. U vizuelno protoiskustvo običnih predmeta, na primer, spada ne samo njihova prednja strana ( koja je data kao aktualno i neposredno evidentna ) već i zadnja strana ( koja je istovremeno aprezeptovana ). „Sadržaj" aprezentovanih sastavnica može varirati. Formalno, možemo ga definisati kao talog prethodnih iskustava. Odgovarajući tip iskustva ( „pohranjen" u subjektivnoj zalihi znanja kao shema međupovezanih, istaknutih tematskih elemenata ) aprezentovan je automatski u konstituisanju protoiskustava. „Pre" ( „pre" u smislu konstitutivnih slojeva ) no što upotrebimo semantičke klasifikacije izvedene iz društvene zalihe znanja, aktualno i neposredno prezentovano opažajno jezgro čulnog iskustva automatski se stavlja u korelaciju sa jednom karakterističnom shemom taktilnih, vizuelnih, olfaktornih i praktičnih ( to jest, sa praksom povezanih ) svojstava. Sve te

359

sinteze i aprezentacije stapaju se u elementarnu podstrukturu onoga što čini prividno samoočigledno jedinstvo običnih iskustava u svakodnevnom životu. Protoiskustva uzastopno slede jedna za drugima u pasivnim sintezama, i samo se nejasno razgraničavaju kao takva unutar toka svesti. Međutim, ukoliko ego obrati pažnju na jedno protoiskustvo - čak i ako ga ( „još" ) aktivno ne reflektuje - događa se promena. Ova vrsta protoiskustava odlikuje se višim stupnjem razgovetnosti i odeli-tosti njihovih jezgara. Ako se ego aktivno pozabavi nekim od svojih prolaznih protoiskustava, ova se preobražavaju u jasnije omeđene „stavke" unutar toka svesti; ove se „stavke" mogu, u činu refleksije, međusobno povezati, i načelno (s obzirom na tehničke prepreke) kasnije povratiti iz sećanja u koje su pohranjene kao zasebne „stavke". Upravo ove „stavke" možemo nazvati iskustvima u pravom smislu reči. Ona, očito, čine samo jedan mali deo svesnog života, ali su od posebnog značaja u svakodnevici. Iskustva su svesni procesi koji još uvek nemaju „značenje" po sebi i za sebe. Ali ona jesu najmanji „isečci" aktualnih, tekućih švesnih procesa koji mogu poslužiti kao „nosilac" značenja - to jest, kao osnovna „jedinica" značenja. Značenje se konstituiše ako - i čim - ego reflektuje svoja iskustva i smesti ih u kontekst koji prevazilazi njihovo puko pasivno nadovezivanje. Značenje se konstituiše kroz svesno uspostavljen odnos između iskustva ( koje je ubravo proteklo ili se dogodilo davno ) i nečega drugog. To „nešto drugo" može naprosto biti neko drugo prošlo iskustvo u odnosu na koje se iskustvo koje je u pitanju prepoznaje kao istovetno, slično ili različito. Formalno, „značenje" se može definisati kao odnos koji se konstituiše između dveju „osnovnih jedinica"; pri čemu su obe potencijalni nosioci značenja. Naravno; druga jedinica ne mora biti izolovano iskustvo nego i čitava iskustvena shema. Iskustvo koje se refleksivno spoznaje može se dovesti u vezu i sa nadređenom shemom tipizacija, kao što je shema delanja ( recimo; maksima) specifično rešenje nekog problema ( na primer, recept ), moralna legitimacija ( na primer, poslovica ) i tako dalje. Sve ovo može „podariti" značenje iskustvu koje je upravo doživljeno. Da rezimiramo: protoiskustva se izdvajaju unutar toka svesti; neka protoiskustva se preobražavaju u iskustva u pravom smislu; neka iskustva imaju značenje. Sada treba zapaziti da neka iskustva imaju jedinstvenu vremensku strukturu, otud i dodatnu dimenziju značenja, zahvaljujući kojoj se izdvajaju od svih" drugin iskustava. Sled iskustava koji pojedinac projektuje ka nekom cilju, nekom budućem stariju stvari, može se nazvati delanjem (up. Schutz, 1962,1964). Delanje se sastoji od motivisanih nizova iskustava: motiv „da bi" - kako ga je Šic nazvao - označava dostizanje projektovanog cilja. Cilj ka kojem se delanja orijentišu jeste završno iskustvo u sledu iskustava anticipiranih u mašti. Delanja, prema tome, imaju dve vrste značenja. Jedno je aktualno značenje tekućeg delanja, koje se konstituiše odnosom između sadašnjeg iskustva i aprezentbvanog projektovanog iskustva. Drugo značenje delanja se konstituiše u retrospektivnoj tematizaciji ostvarenog čina. Ovo značenje je potencijalno niz modifikacija putem prvog, drugog... naknadnog tumačenja, pri čemu modifikacije zavise od eventualnih promena u interpretativnom kontekstu.

360

Društveno delanje je posebna vrsta delanja. Formalno gledano, društveno delanje se može definisati kao projektovano iskustvo usmereno na neki alterego, na neki tip alter ega, ili na anonimni društveni entitet koji se zasniva na tim tipovima. Ovde nas prvenstveno zanima društveno delanje čiji su projekti usmereni na ljudska bića kao bližnje, u zajedničkom okruženju, to jest na društveno delanje u konkretnoj intersubjektivnosti. U tom slučaju, projekt delanja je usmeren na jedno ptejovljeno, dakle specifično, i istovremeno tipizirano, dakle „uopštenije" ljudsko biće. Ostvarenje projektovanog delanja ega zavisi, u manjoj ili većoj meri, od „odgovora" mnoštva alter ega. Takvo je delanje određeno prvobitnim akterovim projektom, ali u svom toku mora uzeti u obzir ne samo „tehničke" činioce kojima mu „priroda" može pružiti otpor već se mora donekle prilagoditi „odgovoru" drugih aktera. To pogotovo važi za onaj vid društvenog delanja koji se odlikuje reciprocitetom i neposrednošću ( to jest, telesnim prisustvom alter ega ). Komunikativno delanje ( koje je, naravno, naročito zanimljivo za analizu procesa društvenog konstruisanja značenja ) jeste paradigmatičan primer neposrednog i recipročnog društvenog delanja.

SPECIFIKACIJA ZNAČENJA: TIPIČNA ISKUSTVA I DELANJA U formalnom smislu može se reći da se značenje jednog iskustva konstituiše tako što se to iskustvo dovede u odnos sa nečim drugim. To „nešto drugo" može biti neko drugo iskustvo ( prizvano iz sećanja, ili izmišljeno ). Obično, međutim, jedno iskustvo „ima smisla" utoliko što se prepoznaje kao primerak neke vrste, odnosno locira u neku iskustvenu shemu. Time se pitanje o konstituisanju značenja u iskustvu pomera na drugi nivo - kako se konstituišu tipovi iskustvenih shema. Premda nema empirijski dostupnog „prvog" iskustva, koje bi bilo dokraja ispražnjeno od tipičnosti, proces kojim se tipovi i iskustvene sheme konstituišu može se opisati primenom metoda fenomenološke redukcije. Tako razaznajemo jedan predtipični nivo iskustva, iz kojeg izviru tipizacije. Tipizacija je elementaran proizvod svesti, u kojem se opetovano relevantnim aspektima iskustava obraća pažnja, čime se oni automatski „specifikuju" ( što znači da čin suđenja tu nije nužan ). Specifikacije se povezuju u entitet koji se može prepoznati i zapamtiti: jedan tip iskustva, istovremeno, drugi aspekti iskustava, za koje se automatski „pretpostavlja" da su irelevantni, izostavljaju se iz razmatranja.. Ovde ne možemo analizirati ni pojedinosti procesa selekcije i specifikacije, niti način na koji se specifikovani elementi spajaju u iskustvene tipove. Takva analiza bi iziskivala detaljnu raspravu o ulozi tematskih, interpretativnih i motivacionih relevancija u ovim procesima ( up. Schutz i Luckmann, 1973, gl. 3B, 3C; Schutz, 1970b ). U jednom uopštenom smislu možemo reći da tipovi nastaju kao „rešenja" situacija koje je pojedinac isprva doživeo kao „problematične". Taj „problem" se može ticati samog opažanja, procene opažanja, ili delanja. „Rešenjima" se pažnja usmerava na specifikovanju podložne

361

elemente pojedinačnog iskustva, u specifičnoj situaciji, kao na opetovano relevantne sastavnice te vrste iskustva, odnosno sastavnice iskustva o kojima redovno moramo voditi računa ako že-limo da ovladamo iskustvima te vrste. Iskustvo se, dakle, više ne ukazuje naprosto u svojoj kratkotrajnoj aktualnosti i jedinstvenosti. Budući da njegova aktualna prezentacija uključuje i aprezentaciju tipa, iskustvo se spoznaje i u svojoj „opštosti", kao pripadnik svoje vrste, kao primerak nečega što „postoji" nezavisno od trenutka ovde – i - sada. Tip, prema tome, možemo označiti kao rutinski sindrom praktičnih ( to jest, sa praksom vezanih ) specifikacija. Stabilnost tipova ( koju ćemo zasad posmatrati mimo njihove društvene stabilizacije ) može varirati. Elementi iskustva koji su izgledali relevantni i zato su inkorporirani u tip, mogu se kasnije odbaciti ako ne polože ispit u kontinuiranom - nošenju - s problematičnim situacijama; sindromu se, po potrebi, mogu pridodati i „nove" specifikacije. Subjektivna zaliha znanja ( koja je, između ostalog, rezervoar iskustvenih tipova ) može se menjati uopštavanjem ( i, dakako, preteranim uopštavanjem ) ili specifikovanjem ( i, dakako, preteranim specifikovanjem ). Tipove i iskustvene sheme ne deli oštra granica. Izraz „tip" može se primeniti na prilično jednostavne relacione specifikacije, naročito one koje se odnose na relativno ( i naizgled ) postojane iskustvene objekte. „.. Ako se tipovi dovode u međusobnu vezu primenom kom-pleksnih metoda ( na primer, „genetičkim", „uzročnim" ili drugim vidovima objašnjenja ), termin „iskustvena shema" rnože biti prikladniji od termina „tip". Iskustvene sheme su „apstraktnije" od tipova. One su makar jedan korak udaljenije od pune raznovrsnosti živih simptoma datih u aktualnom, neposrednom iskustvu. ( Huserl opisuje ovaj proces kao dostizanje ponovljivosti pomoću idealizacija ,,i tako dalje" i „uvek to mogu ponovo učiniti". ) Tipizacije i iskustvene sheme, nataložene u subjektivnoj zalihi znanja, igraju važnu ulogu kako u „vođenju" rutinskih tokova iskustva, tako i u „izlaženju na kraj" s problemima putem delanja. Ne treba posebno naglašavati da su iskustvene i delatne sheme u tesnoj međusobnoj vezi. Shema delanja istovremeno pretpostavlja i obuhvata različite, ali povezane nizove tipova i iskustvenih shema. Oni su, na više nivoa, ugrađeni u „modele" toka tipičnog delanja - „modele" u tom smislu da pružaju sledove „korak po korak" u okviru neke veze između sredstva i cilja. „Čistim" iskustvenim shemama nedostaju ti sekvencijalni modeli sredstvo - cilj. Ali i „samo" iskustvene, kao i delatne sheme, možemo smatrati rešenjima problema koje uvek iznova susrećemo u svakodnevnom životu.

DRUŠTVENA ARTIKULACIJA ZNAČENJA U JEZIKU Tipizacije, iskustvene sheme i modeli delanja nude „rešenja" problema od subjektivne važnosti. Upravo su iz tog razloga oni pohranjeni u pojedinčevoj subjektivnoj zalihi znanja. Pošto pojedinci žive u društvenom svetu, akter mnoge probleme doživljava kao relevantne i za druge. Zapravo, u neposrednom, recipročnom društvenom delanju problemi se često shvataju kao istovremeno relevantni za druge, kao i za aktera samog. Odgovarajuća rešenja problema ( uključujući tipove,

362

sheme iskustva i modele delanja ) takođe se mogu recipročno indikovati u situacijama licem u lice. Pa čak i više: takve situacije omogućavaju da se proste indikacije subjektivnog iskustva recipročno tipiziraju i učine intersubjektivno obavezujućim.354 Indikacije tako postaju znakovi ( Luckmann, 1972: 469-88; Luckmann, 1983: 68-91 ). Znakovi se proizvode u jedinstvu i simultanosti neposredne prezentacije opazivih potencijalnih nosilaca značenja ( u slučaju jezičkih znakova, forme i zvuka ) i aprezentacije značenja egu i alter egu. Zahvaljujući tom interaktivnom preobražavanju subjektivnog značenja u društveno artikulisano označavanje, tipična subjektivna iskustva se anonimizuju i intersubjektivno relevantne tipizacije postaju primenljive na svakoga, od strane bilo koga. Tako se ,,zna - čenje" još više udaljava od konkretnosti i jedinstvenosti subjektivnog iskustva. Kao objektivirano označavanje, ono stiče - unutar pojedinca, i unutar pluraliteta pojedinaca - izvesnu, vazda provizornu stabilnost. Ova relativna stabilnost značenja u obliku znakova preduslov je za nastanak složenih značenjskih struktura, znakovnih sistema, jeziika. Jezici su talozi bezbroj prošlih komunikativnih delanja, koja ne samo da su prešla prag između subjektivno smislenih iskustava i intersubjektivnih indikacija tipičnih iskustava već i sledeći prag, onaj između intersubjektivno konstituisanih tipičnih značenja i društveno objektiviranih znakova. Pošto su ponikle u elementarnim tipizacijama stvarnosti usađenim u različite modele delanja, i pošto ih je društvena interakcija učinila intersubjektivno obavezujućima, iskustven ne sheme sada obrazuju najdublji sloj društveno prihvaćenih rešenja za intersubjektivno relevantne probleme. Artikulisane kroz znakove u tipičnom slučaju: verbalnoj, one se preobražavaju u „objektivne" paradigme i sintagme značenja. Sa stanovišta svakodnevnog iskustva, jezici funkcionišu kao istorijski, društveno preegzistentni resursi značenja. Empirijski, oni saodređuju konstituisanje subjektivnih značenja iskustva. Značenja i njihove tipizacije nastaju, naravno, u subjektivnom iskustvu. Ovaj proces, kao i proces kojim se ( neka ) značenja društveno artikulišu i inkorporiraju u jezike, uvek - i, da tako kažemo, neposredno - trpe uticaj konkretnih prirodnih i društvenih uslova života. Ali označavanja se ne stvaraju na „novootkrivenom tlu" značenja. „Nova" rešenja problema, intersubjektivno konstruisana iz „sirovine" subjektivnog iskustva, takođe su smeštena u preegzistentnu „tradiciju" značenja - to jest, u dati jezik. Jezik kao Istorijski znakovni sistem sastoji se od tkanja zvukova i formi ( kao nosilaca koji aprezentuju značenje ) i značenja ( ili, preciznije, označavanja ) koje se kroz njih manje-više automatski aprezentuje. U jeziku, elementi iskustva ( objekti, događaji ) i iskustvene sheme iz najrazličitijih područja stvarnosti homogeno se artikulišu i međusobno povezuju u paradigmatske i sintagmatske strukture. Bazično nestabilna i promenljiva pojedinačna značenja mnogostrukih individualnih iskustava mogu poprimiti oštrije obrise i izvesnu stabilnost time što se „prepoznaju" kao pri meri „objektivnih" značenja vjednog kvaziide- alnog jezičkog sistema, odvojenog od individualnih iskustava. „Je- 354 „Mehanizam" koji to omogućava deo je onoga što je Č H. Kuli nazvao „efektom ogledala" (Cooley, 1964: 168 i dalje). Taj proces, „konverzaciju gestovima", analizirao je G. H Mid ( Mead, 1967 )

363

dinice" potencijalnog značenja za pojedinčevo iskustvo i delanje prekonstruisane su u jeziku. Prekonstruisani u jeziku? Bolje bi bilo reći: u! jezicima. Jezici su istorijski znakovni sistemi, iako u život pojedinca" ulaze kao aprioran činilac. Premda niču u društvenoj interakciji i kroz nju se menjaju, jezici kao sistemi označavanja saodređuju obrise značenja u subjektivnom Iskustvu i u velikoj meri oblikuju ihtersubjektivne rekonstrukcije značenja'iskustva i delanja. lako nema nepromenljivih i univerzalnih značenja i „jedinici" značenja, značenje iskustva i delanja u sva-kodnevnom životu istorijskih pojedinaca, grupa i društava možemo aproksimativno odrediti sistematskim i Istorijski uporednim tumačenjima rekonstrukcija značenja koje sami pojedinci - i ( metaforički govoreći ) grupe i društva - proizvode u raznim vrstama pripovesti i drugim formama ( i pod drugim maskama ). ZNAČENJE U SVAKODNEVNOM ŽIVOTU: ELEMENTARNI PODATAK SOCIOLOGIJE Nauka je istorijski rezultat ljudskih aktivnosti i nastavlja da se menja zahvaljujući ljudskim aktivnostima. Po svojim kosmološkim ciljevima ona je naslednica drevne prirodne i političke filozofije i preko njih, religijskih kosmologija. Po svom metodu, ona sledi tradicije skeptičkog empirizma. Njena fundamentalna pretpostavka glasi da postoji nešto nezavisno od aktivnosti kojima se odaju naučnici, što oni mogu razumeti, i da podaci konstruisani putem naučnih aktivnosti predstavljaju rekonstrukciju dubinske stvarnosti. ( Ne moramo se ovde baviti raspravama o tome u kojoj se meri podaci mogu smatrati odrazom te stvarnosti, a koliko ih treba pripisati poetskoj - u aristotelovskom smislu - aktivnosti naučnika.) Ali ako je očito da se nauka konstituiše u ljudskim aktivnostima, isto je tako jasno da se nauke prvobitno nisu bavile prevashodno ljudskim aktivnostima. Zanimanje za kretanje zvezda i Sunca, plime i oseke mora ili, kad smo već tu, za zdravlje ljudskih bića, imalo je svoja izvorišta u ljudskim poslovima. Ali ti događaji i stanja stvari sve više su se shvatali kao nezavisni od ljudskih aktivnosti, i to najradikalnije u modernoj postgalilejskoj nauci. S obzirom na tehnološku superiornost ove pretpostavke nad magijskim gledištima, moderna metafizika je postajala sve temeljnije fizikalistička. Zato je čak i onim disciplinama koje su se zanimale, za neku ograničenu i posebnu oblast stvarnosti, za ljudske poslove kao specifično ljudske ( to jest, kao istorijske rezultate ljudske aktivnosti ), i koje su mogle da grade na tradiciji koja vodi unazad do Vika ( Vico ), Makijavelija ( Machiavelli ), Aristotela i Tukidida, bilo teško da se rekonstituišu kao moderne nauke. S Fergusonom, Adamom Smitorn ( Smith ) i naročito Marksom ( Marx ), koji je u ovom pogledu izvršio najveći uticaj, stvari su počele da se menjaju. Ali, ni posle. Maksa Vebera i Alfreda Šica smeša materijalističke, pozitivističke i redukcionističke metafizike nije sasvim uklonjena iz epistemologije društvenih nauka. Svejedno, danas će tvrdnja da je ljudska aktivnost predmet društvenih nauka teško naići na

364

osporavanje. To je, u stvari, postao uobičajeni način definisanja društvenih nauka. Opstaju, međutim, ozbiljna razmimoilaženja u pogledu implikacija te tvrdnje. No, ako se prizna da su aktivnosti koje čine predmet sociološke rekonstrukcije i tumačenja smislene za aktere - i to smislene na tipične načine - onda ova značenja postaju suštinski deo stvarnosti koju treba rekonstruisati i protumačiti. Oni se stoga moraju rekonstruisati kao podaci. Ovim, bez sumnje, nastaje problem u aspektu „podataka" kod društvenih nauka, problem koji nema svog parnjaka u prirodnim naukama. Problem ne dozvoljava jednostavna rešenja. Ali sada je jasno gde se rešenja ne mogu naći: u redukcionizmu i u pokušajima fizikalističke rekonstrukcije društvene stvarnosti. „Predmet" društvenih nauka nije nem. On radi još nešto osim što odgovara na pitanja koja mu upućuju naučnici. Ljudska bića govore ( i u doslovnom smislu ) jedna drugima. Ljudska aktivnost ne postaje smislena tek u kontekstu naučnih pitanja, kao evidencija za naučne teorije. Ona je smislena a priori za delajuće ljudsko biće. „Podaci društvenih nauka su unapred protumačeni", „akter smatra svoje delanje smislenim" - to su Šicovi i Veberovi iskazi. Čim se na pitanje o „minimalnim jedinicama" značenja da pravi protosociološki odgovor, metodološke posledice postaju jasne i nema više opravdanja za stereotipne pritužbe na „subjektivnost" značenja. Sami „subjekti" socioloških istraživanja čine tipizacije subjektivnih značenja manje ili više intersubjektivno obavezujućima; one se takođe artikulišu u istorijskim jezicima i formulišu u pričama i mnogim drugim žanrovima komunikativnih rekonstrukcija pre sociološke rekonstrukcije. „Prethodno tumačenje", „konstituisanje značenja", bez sumnje je vezano za istorijske jezike. Neminovno, podaci društvenih nauka jesu istorijski podaci. Stoga se problem sistematizovanja i uopštavanja ne može rešiti jednim metodom merenja koji svodi ove podatke na prostomo-vremenske kvantitete. On se mora razrešiti jednim procesom prevođenja: sa istorijske specifičnosti „običnog jezika" rekonstrukcija „prvog stupnja" na ( relativnu ) opštost socioloških pojmova „drugog stupnja", zasnovanih na protosociološkoj formalnoj matrici ljudskog iskustva i delanja. Otud se može reći da, u sociologiji, istorijska heremeneutička rekonstrukcija dolazi pre „merenja", odnosno - veberovski rečeno - tumačenje dolazi pre objašnjenja. Osim toga, dodao bih, istorijska hermeneutička rekonstrukcija ( proces kojim se proizvode podaci društvenih nauka ) lako će izbeći problem relativizma ( neuporedivosti podataka ) ako se utemelji u fenomenologiji sveta života.

LITERATURA Bergmann, Joerg. 1985. „Fluechtigkeit und rnetodische Fixierung sozialer Wirklichkeit.. Aufzeićhnungen als Daten der interpretative Soziologie", u: W, Bonns i H Hartmann (ur.), Entzauberte Wissenschaft ( Sozlale Welt, Sonderband 3). Goettingen: Otto Schvvaitz. Cooley, C.H, 1964. Human Nature and the Social Order, New York: Schocken. Prvi put objavljeno 1902.

365

Gurvvitsch, Aron. 1957. Theorie du champ de la conscience, Bruges: Desclee de Brouwer. Husserl, Edmund. 1952a. Cartesianische Meditationen und Pariser Vortraege. Hague: Martinus Nijhoff. (Srpskohrvatski prevod: Kartezijanske meditacije, prev. F Zenko, Zagreb: CKD SSO, 1975.) Husserl, Edmund. 1952b. Ideen zur einer renen Phaenomenologie und phaenomenologischen Philosophie, Vol. 2, Hague: Martinus Nijhoff. (Srpskohrvatski prevod: Ideja fenomenologije, prev. S. Novakov i V. Đaković, Beograd: BIGZ, 1975.) Husserl, Edmund 1966. Voriesungen zum inneren Zeitbewusstsein. Hague: Martinus Nijhoff. James, William. 1890. Princlples of Psychology, New York: Holt. Luckmann, Thomas. 1972. „The Constitution of Language in the World of Everyday Life", u: L Embree (ur.), Life-World and Consciousness. Essays for Aron Gurwitsch, Evanston: Northwestern Univ. Press. Luckmann, Thomas. 1973. ,,Philosophy, Science and Everyday Life", u: Maurice Natanson (ur.), Phenomenology and the Social Sciences, Evanston: Northwestern Univ. Press Luckmann, Thomas. 1983. Life-Wor!d and Social Realities, London: Heine-mann. Mead, G. H. 1967. Mind, Seff andSociety, Chicago: Univ. of Chicago Press. Prvi put objavljeno 1934. (V. fragmente prevedene u zborniku: T. Parsons i drugi /ur../. Teorije o društvu, Beograd: Vuk Karadžić, 1969.) Schutz, Alfred. 1962.. Collected Papers I, The Hague: Martinus Nijhoff. Schutz, Alfred. 1964. Collected Papers lI, The Hague: Martinus Nijhoff. Schutz, Alfred.. 1966. Collected Papers III, The Hague: Martinus Nijhoff. Schutz, Alfred. 1970a. The Phenomenology of the Social World, Evariston: Northwestern Univ. Press.

Schutz, Alfred. 1970b. Reflections on the Problem of Relevance, New Haven: Yale Univ. Press. Schutz, Alfred i Thomas Luckmann. 1973. Structures of the Life World, Vol. 1, Evanston: Northwestern Univ. Press.

Schutz, Alfred i Thomas Luckmann. 1984. Strukturen der Lebenswelt, Band 2, Frankfurt: Suhrkamp.

Simmel Georg. 1957 „Das Problem der historischen Zeit"r Bruecke und Tuer, Stuttgart: Koehlef. Prvi put objavljeno 1916.

Weber, Max. 1956. Wirtschaft und GesellschafL Tom l, Tuebingen: J C. Mohr. (Srpskohrvatski prevod: Privreda i društvo I, preveli O. i T. Kostrešević, Beograd: Prosveta, 1976.) Pjer Burdije

366

DRUŠTVENI PROSTOR I SIMBOLIČKA MOĆ*

Želeo bih da, u granicama jednog predavanja, pokušam da izložim teorijske principe

koji se nalaze u osnovi istraživanja čiji su rezultati predstavljeni u delu La distinction ( Razlika ) i da izdvojim neke od teorijskih implikacija koje najverovatnije mogu promaći čitaocu, naročito ovde, zbog raskoraka između kulturnih tradicija. Kada bi trebalo da opišem svoj rad u dve reči, odnosno da ga etiketiram, kao što se danas često radi, govorio bih o konstruktivističkom strukturalizmu ( constructivist structuralism ) ili strukturalističkom konstruktivizmu ( structuraliste constructivism ), koristeći termin strukturalizam u sasvim različitom smislu od onoga koji mu pridaje sosirovska ili levi-strosovska tradicija. Terminom strukturalizam ili strukturalistički želim da kažem da u samom društvenom svetu, a ne isključivo u simboličkim sistemima, jeziku, mitologiji, itd., postoje objektivne strukture, nezavisne od svesti i volje društvenih aktera, koje su sposobne da usmere ili sputaju njihovo delovanje ili njihove predstave. Terminom konstruktivizam želim da kažem da postoji društvena geneza, sa jedne strane obrazaca opažanja, razmišljanja i delovanja koji sačinjavaju ono što ja nazivam habitus355, i sa druge strane društvenih struktura, naročito onoga što nazivam poljem356 i grupama, a posebno onoga što se obično naziva društvenim klasama. Smatram da je objašnjenje ove vrste neophodno, naročito ovde: slučajnost pri prevođenju je dovela, na primer, do toga da bude poznato moje delo La reproduction ( Reprodukcija ), što je navelo izvesne komentatore da me svrstaju među strukturaliste, dok su nepoznata neka dela nastala mnogo ranije (toliko da prethode čak i pojavljivanju tipično „konstruktivističkih" radova na iste teme, a zbog kojih bih nesumnjivo bio smatran „konstruktivistom": tako smo u jednoj knjizi pod naslovom Rapport pedagogiique et communication ( Pedagoški odnos i komunikacija ) pokazali na koji način se gradi društveni odnos razumevanja putem nesporazu-ma, kroz nesporazum, ili uprkos njemu; na koji način nastavnici i učenici postižu dogovor, nekom vrstom prećutne pogodbe, prećutno usmerene tako da se cena i rizik smanje na minimum, da bi bila prihvaćena jedna osnovna definicija komunikacije. Isto tako, u drugoj studiji

* Naslov originala: „Espace social et pouvoir symbolique", predavanje održano, marta 1986. na Univerzitetu u San Dijegu, SAD. Objavljeno u knjizi; Pierre Bourdieu, Choses dites, Paris, Minuit, 1987, str. 147 – 166. 355 Habitus označava onu društveno stečenu sposobnost pojedinca da odigra u pravom trenutku i bez razmišljanja „pravi potez", tj. da reaguje brzo i na odgovarajući način u odnosu na dato okruženje, kao da je to prirodno; Burdije često daje primer igre, jer ona dobro prikazuje činjenicu da praksa može biti plod dugotrajnog učenja, ipak, u datom trenutku potez je odigran „instinktivno". Upravo je ta društvena obuče-nost, uvežbanost, koju društvena grupa usađuje u svoje članove ona koja, kada je jednom stečena u obliku habitusa, deluje sasvim prirodno i doprinosi u svim okolnostima donošenju pravilnih odluka, odnosno onih koje su u skladu sa kulturom grupe ( njenim ethosom ). Prema; Philippe Cibois u La sociologie, K. Van Meter et alii, Larousse, Paris, 1994. - Prjrn prev. 356 Društveni akteri pripadaju brojnim domenima društvenog života i njihove strategije u jednom domenu, Jednom polju su u funkciji odnosa snaga na kojima dato polje počiva i koji određuju njegov oblik. Burdije je proučavao veliki broj tih polja, pre svega polje školstva, a zatim polja moći, kulturne proizvodnje, ekonomije, književnosti, religije i nauke. Ibid. - Prim. prev.

367

pod naslovom Les categories de l'entendement professoral ( Kategorije profesorskog razumevanja ) pokušavamo da analiziramo nastanak i delovanje kategorija opažanja i vredno-vanja pomoću kojih profesori stvaraju sliku o svojim učenicima, o njihovom učinku i njihovoj vrednosti i sačinjavaju, praksom zajedničkog odlučivanja, koju usmeravaju te iste kategorije, i samu grupu kolega i profesorski kadar. Posle ove digresije, vraćam se na temu. Na veoma uopšten način, u antropologiji kao i u sociologiji ili istoriji, društvena nauka se koleba između dve na prvi pogled nespojive tačke gledišta, dve naizgled oprečne perspektive: objektivizma i subjektivizma, odnosno fizikalizma i psihologizrna (koji može imati različita usmerenja, fen- omenološko, semiološko, itd. ). Sa jedne strane, društvena nauka može „postupati sa društvenim činjenicama kao sa stvarima", prema poznatoj Dirkemovoj maksimi, i zanemariti na taj način sve što proističe iz toga da su te činjenice predmet saznanja - ili neznanja - u društvenom postojanju. Sa druge strane, ona može svesti društveni svet na predstave koje o njemu imaju društveni akteri; u tom slučaju bi zadatak društvene nauke bio da napravi jedan izveštaj o izveštajima ( account of the accounts ) koje prave društveni subjekti. Retko se dešava da se ova dva stava iskažu, a naročito da se ostvare u naučnoj praksi na tako radikalan i različit način. Poznato je da je Dirkem, kao i Marks, onaj koji je na najdosledniji način zastupao objektivističko stanovište: „Smatram plodnom, govorio je, ideju da društveni život ne treba objašnjavati preko predstava onih koji u njemu učestvuju, već dubljim razlozima koji izmiču svesti". Ali, kao pravi kantovac, znao je da je tu stvarnost moguće spoznati jedino uz pomoć instrumenata logike. Uz to, objektivistički fizikalizam se često udružuje sa pozitivističkom težnjom da klasifikacije shvata kao „radne" podele ili kao mehaničke zapise „objektivnih" rezova i prekida ( kao na primer distribucije u statistici ). Nema sumnje da je kod Šica ( Schutz ) i kod etnometodologa moguće pronaći najčistiji izraz subjektivističkog stanovišta. Šic zauzima potpuno oprečan stav u odnosu na Dirkema: „Polje posmatranja društvenog naučnika ( social scientist ), društvena stvarnost ima smisao i strukturu poimanja specifične za ljude koji u njoj žive, deluju i razmišljaju. Nizom zdravorazumskih konstrukcija, ljudi su unapred izvršili selekciju i dali tumačenje ovog sveta koga shvataju kao stvarnost njihovog svakodnevnog života. Upravo su ti predmeti razmišljanja oni koji određuju njihovo ponašanje motivišući ga. Predmeti razmišljanja koje gradi društveni naučnik ( social scientist ) sa ciljem da shvati tu društvenu stvarnost moraju biti zasnovani na predmetima razmišljanja koje je stvorilo zdravorazumsko razmišljanje ljudi koji žive svoju svakodnevicu u svom društvenom svetu. Konstrukcije koje stvaraju društvene nauke su, takoreći, konstrukcije drugog stepena, odnosno konstrukcije konstrukcija koje su akteri proizveli na društvenoj sceni"357. Dva stanovišta su potpuno suprotna: u jednom slučaju je naučno znanje moguće dostići samo ukoliko se raskrsti sa prvobitnim predstavama - koje DIrkem naziva „predznanjem" a Marks „ideologijom" - što vodi do nesvesnih uzroka. U drugom slučaju, naučno znanje je u kontinuitetu sa zdravorazumskim znanjem, budući da nije drugo do

357 A Schutz, Collected Papers l, The Problem of Social Reality, La Haye, Martinus Nijhoff, str. 59

368

„konstrukcija konstrukcije". Razlog mog zadržavanja na ovoj suprotnosti, jednom od najnesrećnijih među „uparenim pojmovima" ( paired concepts ) kojih, kao što su pokazali Ričard Bendiks ( Richard Bendix ) i Benet Berger ( Benett Berger ), u društvenim naukama ima u izobilju, jeste činjenica da je najdoslednija i, po mom mišljenju, najvažnija namera mog rada bila da tu suprotnost prevaziđem. Uz opasnost da delujem krajnje nejasno, mogao bih da sažmem u jednu rečenicu celokupnu analizu koju danas predstavljam: sa jedne strane, objektivne strukture koje sociolog gradi u objektivističkoj fazi, odstranivši subjektivne predstave aktera, predstavljaju osnove subjektivnih predstava i obrazuju strukturalne stege koje utiču na interakcije; ali, sa druge strane, neophodno je zadržati se na tim predstavama, naročito ukoliko se žele objasniti svakodnevni sukobi, individualni ili kolektivni, čiji je cilj promena ili očuvanje datih struktura. To znači da su dve faze, objektivistička i subjektivistička, u dijalektičkom odnosu i da, čak i kada subjektivistička faza deluje vrlo blisko, kada je posmatramo odvojeno od interakcionističkih i etnometodoloških analiza, od njih je deli suštinska razlika: tačke gledišta su spoznate kao takve i vraćene na po-zicije u strukturi odgovarajućih aktera. Da bi se zaista prevazišla veštačka suprotnost koja se postavlja između struktura i predstava, potrebno je prekinuti sa načinom razmišljanja koji Kasirer ( Cassirer ) naziva supstancijalističkim i koji dovodi do nepriznavanja svake stvarnosti koja nije dostupna neposrednoj intuiciji u svakodnevnom životu, pojedincima i grupama. Najveći doprinos onoga što se s pravom treba nazivati strukturalističkom revolucijom, sastoji se u primeni na društveni svet relacionog načina razmišljanja, kojim se služe moderne matematika i fizika i koji poistovećuje stvarnost ne sa supstancama već sa odnosima. „Društvena stvarnost" o kojoj je govorio Dirkem je zbir nevidljivih veza, upravo onih koje sačinjavaju skup položaja koji su međusobno odeljeni, koji se definišu jedni u odnosu na druge, preko blizine, ili udaljenosti, kao i prema relativnom položaju, iznad ili ispod, ili između, u sredini. Sociologija, u svojoj objektivističkoj fazi, jeste jedna društvena topografija, jedna analysis situs, kako se nazivala ova nova grana matematike u Lajbnicovo vrerrie, jedna analiza relativnih položaja i objektivnih odnosa između tih položaja. Taj relacioni način razmišljanja je polazna tačka konstrukcije predstavljene u delti La distinction ( Razlika ), Međutim, postoji velika verovatnoća da taj prostor, tj. ti odnosi izmaknu čitaocu, uprkos dijagramima ( i faktorskoj analizi ): s jedne strane, zato što je supstancijalistički način razmišljanja lakši, „prirodniji"; zatim, zato što postoji opasnost da sredstva koja je neophodno upotrebiti da bi se konstruisao i prikazao društveni prostor prikriju one rezultate do kojih inače mogu dovesti. Grupe koje treba konstruisati da bi se objektivisao položaj koji one zauzimaju, prikrivaju taj položaj, tako se, na primer, poglavlje iz La distinction koje se bavi frakcijama vladajuće klase čita kao opis različitih životnih stilova tih frakcija, umesto da se kroz njega ustanove pozicije u mreži pozicija moći - koju nazivam poljem moći. (Digresija: promene u rečniku su, očigledno, istovremeno i uslov i proizvod raskida sa uobičajenom predstavom o ruling class /vladajućoj klasi/ ). Možemo sada uporediti društveni prostor sa geografskim prostorom u okviru kojeg izdvajamo

369

određene oblasti. Međutim, taj prostor je konstruisan na takav način da pojedinačni akteri, grupe ili institucije koje se u njemu nalaze imaju utoliko više zajedničkih osobina što su bliže u tom prostoru, utoliko manje što su udaljenije. Na papiru se distance u prostoru poklapaju sa distancama u društvu. To se ne dešava u stvarnom prostoru, iako je gotovo svuda moguće posmatrati sklonost ka segregaciji u prostoru, ljudi koji su bliski u društvenom prostoru teže da budu bliski - hteli to ili ne - i u geografskom prostoru; ljudi koji su međusobno veoma udaljeni u društvenom prostoru mogu se sresti, ući u interakciju, bar na kratko i s vremena na vreme u fizičkom prostoru. Interakcije, koje su veoma drage naklonjenima empirizmu - zato što ih je moguće posmatrati, snimiti, zapisati, ukratko dodirnuti - skrivaju strukture koje se u njima ostvaruju. To je jedan od slučajeva kada ono vidljivo, ono što je neposredno dato, skriva ono nevidljivo što ga određuje. Tako se zaboravlja da se stvarnost interakcije nikada u potpunosti ne nalazi u onakvoj interakciji kakva se pruža posmatranju. Jedan primer će biti dovoljan da se prikaže razlika između strukture i interakcije, i, istovremeno između strukturalističkog stava, koji ja zastupam kao neophodnu fazu u istraživanju, i takozvanog interakcionističkog pogleda u svim njegovim oblicima ( naročito etnometodologije ). Reč je o onome što nazivam strategijama popustljivosti, uz pomoć kojih neki akteri koji zauzimaju viši položaj u jednoj od hijerarhija objektivnog prostora simbolički poriču društvenu distancu, koja i dalje op-staje, obezbedivši na taj način dobit od priznanja koje se uručuje za čisto simboličko poricanje distance ( „on je jednostavan", „on nije gord", itd. ) koje podrazumeva priznavanje distance ( rečenice koje sam naveo uvek sadrže u sebi nešto što se podrazumeva: „on je jednostavan, za jednog vojvodu", „on nije gord, za jednog profesora na univerzitetu" ). Ukratko, moguće je koristiti objektivne distance tako da se imaju i prednosti blizine i prednosti daljine, odnosno distancu i priznavanje distance koju obezbeđuje simboličko poricanje iste. Na koji način možemo stvarno shvatiti te objektivne odnose, koje je nemoguće svesti na interakcije kroz koje se ispoljavaju? Ti objektivni odnosi su odnosi između položaja koje je moguće zauzeti pri raspodeli onih sredstava koja mogu postati ili jesu aktivna, efikasna, kao aduti u nekoj igri, u trci za prisvajanjem retkih dobara koja se odvija u ovom društvenom univerzumu. Glavni izvori društvene moći su, prema mojim empirijskim istraživanjima, ekonomski kapital, u svojim različitim oblicima, kulturni kapital, a takođe i simbolički kapital, oblik koji poprimaju različite vrste kapitala i kada du spoznate i priznate kao legitimne. Tako su akteri podeljeni u globalnom društvenom prostoru kao na dijagramu, horizontalno prema globalnom obimu kapitala koje poseduju, i vertikalno prema relativnoj zastupljenosti različitih vrsta kapitala, ekonomskog i kulturnog, u ukupnom obimu njihovog kapitala. Nesporazum pri čitanju analiza koje predlažem, naročito u delu La distinction, proističe dakle iz činjenice da postoji opasnost da klase na papiru budu shvaćene kao stvarne grupe. Ovaj realistički način čitanja je objektivno podstaknut činjenicom da je društveni prostor tako konstruisan da su akteri koji u njemu zauzimaju bliske ili slične položaje postavljeni u slične uslove i podvrgnuti sličnom uslovljavanju, i postoji velika verovatnoća da imaju slične sklonosti i interese, dakle da deluju na sličan način. Sklonosti stečene na položaju koji se zauzima

370

podrazumevaju prilagođavanje tom položaju, ono što je Gofman (Goffman) nazvao sense of one's place ( smisao za svoje mesto ). Upravo je taj smisao za svoje mesto ono što prilikom interakcija navodi „skromne ljude" da se drže „skromno" svog mesta a druge da „budu na distanci" ili da „budu na nivou", da se „ne mešaju". Treba reći da ove strategije mogu biti potpuno nesvesne i poprimiti obličje onoga što bismo nazvali stidljivošću ili drskošću. U stvari, društvene distance su zapisane na telima, ili tačnije u odnosu prema telu, prema jeziku i prema vremenu ( što su sve strukturalni vidovi prakse koje subjektivističko stanovište ne poznaje ). Ako dodamo i da se taj smisao za svoje mesto, i sklonosti vezane za habitus doživljene kao simpatija ili antipatija, nalaze u osnovi svih oblika zajedničkog odlučivanja, prijateljstva, ljubavi, braka, udruživanja, itd., dakle svih trajnih i ponekad pravno sankcionisanih veza, jasno je da sve navodi na pomisao da su klase na papiru stvarno postojeće grupe, utoliko stvarnije stoje prostor bolje konstruisan i što su jedinice izdvojene u tom prostoru manje. Ako želite da osnujete politički pokret ili udruženje, veća je verovatnoća da ćete uspeti da okupite ljude koji se nalaze u istom sektoru dijagrama ( na primer u severozapadnom delu dijagrama, tamo gde se nalaze intelek-tualci ) nego one koji se nalaze na sve četiri strane dijagrama. Međutim, kao što subjektivizam naginje svođenju struktura na interakcije, objektivizam teži izvođenju akcija i interakcija iz struktura. Tako se najveća greška, teorijska greška na koju nailazimo kod Marksa sastoji u tretiranju klasa na papiru kao stvarnih masa, i izvođenju postojanja određene ujedinjene grupe, klase, na osnovu objektivne jednoobraznosti uslova, uslovljavanja, dakle i sklonosti; koja proističe iz istovetnog položaja u društvenom prostoru. Pojam društvenog prostora dozvoljava da se izbegne alternativa nominalizma i realizma što se tiče društvenih klasa: političko delovanje čiji je cilj stvaranje društvenih klasa kao i corporate bodies ( udruženih tela ), kao trajnih grupa, koje imaju svoje stalne predstavnike, svoje skraćeni-ce, itd., ima utoliko više mogućnosti da uspe što su akteri koje želi da okupi, ujedini, pretvori u grupu, bliži u društvenom prostoru ( i pripadaju, dakle, istoj klasi na papiru ). Klase u Marksovom smislu treba stvoriti političkim delovanjem čiji je uspeh veći ukoliko se ojača jednom teorijom koja je dobro utemeljena u stvarnosti, dakle sposobnija da ima efekat teorije - theorein na grčkom znači videti - odnosno da nametne jedno viđenje podela. Sa efektom teorije smo izašli iz čistog fizikalizma, ali nismo zapostavili ono što smo stekli u objektivističkoj fazi: grupe - društvene klase, na primer - treba napraviti. Nisu nam date u „društvenoj stvarnosti". Treba doslovno shvatiti naslov čuvene knjige E.R Tompsona ( E. R Thompson ) The Making of English Working Class (Stvaranje engleske radničke klase), radnička klasa, takva kakvom je danas vidimo, kroz reči koje upotrebljavamo da je označimo, „radnička klasa“, „proletarijat", „radnici", „radnički pokret", itd., kroz organizacije koje bi trebalo da je predstavljaju, skraćenice, biroe, sekretarijate, zastave, itd., jeste jedan opravdani istorijski proizvod ( u smislu u kom je Dirkem govorio da je religija jedna opravdana iluzija ). Ali to ne znači da možemo praviti bilo šta, bilo kako, ni u teoriji ni u praksi. Prešli smo, dakle, sa društvene fizike na društvenu fenomenologiju. „Društvena stvarnost" o kojoj govore objektivisti je istovremeno i predmet opažanja. A društvena nauka treba da ima za

371

predmet i tu stvarnost i opažanje te stvarnosti, tačke gledišta koje, u zavisnosti od položaja u objektivnom društvenom prostoru, akteri imaju u odnosu na tu stvarnost. Spontane vizije društvenog sveta, folk theories o kojima govore etnometodolozi, ili ono što nazivam spontanom sociologijom, ali i naučne teorije i sociologija čine deo društvene stvarnosti, i, kao na primer marksistička teorija, ne mogu da dostignu sasvim realnu graditeljsku moć. Objektivistički raskid sa predznanjem, sa ideologijom, sa spontanom sociologijom sa folk theories, nezaobilazan je trenutak, neophodan u naučnom postupku - nemoguće je izostaviti ga, kao što čine interakcionizam, etnometodologija i svi oblici socijalne psihologije koji se drže fenomenološkog viđenja društva, bez izlaganja opasnosti potčinjavanja grubih grešaka. Ali treba izvršiti još jedan raskid, teži, sa objektivizmom, ponovo uvodeći u siedećoj fazi ono što je u početku trebalo odstraniti da bi se konstruisala objektivna stvarnost. Sociologija treba da sadrži i sociologiju opažanja, odnosno sociologiju konstruisanja vizija sveta, koja i sama doprinosi konstrukciji tog sveta. Međutim, budući da smo mi konstruisali društveni prostor, znamo da su te tačke gledišta, kao što sama reč kaže, gledišta koja proističu iz određene tačke, odnosno određenog položaja u društvenom prostoru. Znamo takođe da će biti različitih ili pak oprečnih tačaka gledišta, jer one zavise od tačaka iz kojih proističu, budući da viđenje prostora svakog pojedinca zavisi od njegovog položaja u datom prostoru. Na ovaj način, mi odbacujemo univerzalni subjekat, transcendentalni ego fenomenologije koji etnometodolozi prisvajaju. Nema sumnje da akteri pristupaju jednom aktivnom razumevanju sveta. Nema sumnje da oni konstruišu svoje viđenje sveta, ali taj postupak je izveden pod stegom strukture. Moguće je i objasniti sociološkim terminima ono što izgleda kao univerzalna osobina ljudskog iskustva, odnosno činjenicu da postoji težnja da poznati svet bude taken for granted, da bude uzet zdravo za gotovo. Ako društveni svet deluje očigledno i ako biva shvaćen uz pomoć jednog modaliteta dokse, da upotrebimo Huserlovu ( Husserl ) terminologiju, to je zato što su stavovi aktera, njihov habitus, tj. mentalne strukture kojima oni razumevaju društveni svet, uglavnom proizvod interiorizacije struktura društvenog sveta. Kao što opažajni stavovi teže da se prilagode položaju, tako su i akteri, čak i oni u najnepovoljnijoj poziciji, skloni da svet uzimaju zdravo za gotovo i da ga prihvate mnogo otvorenije nego što se da očekivati, naročito kada se iz dominantne društvene perspektive posmatra stanje onih nad kojima se dominira. Dakle, traganje za nepromenljivim oblicima opažanja ili konstrukcije društvene stvarnosti skriva različite stvari: kao prvo, ta konstrukcija se ne vrši u društvenom vakuumu, već je podložna strukturalnim stegama; kao drugo, strukture koje strukturišu, spoznajne strukture, i same su društveno strukturisane, jer je njihova geneza društvena; kao treće, konstrukcija društvene stvarnosti nije samo individualna akcija, već može postati i kolektivna. Međutim, takozvano mikrosocioioško viđenje ostavlja po strani još mnogo toga: kao što se obično zbiva kada želimo da posmatramo iz prevelike blizine, od šume ne vidimo drveće; i, ukoliko nismo konstruisali prostor, nemamo nikakvih mogućnosti da vidimo odakle vidimo ono što vidimo. Dakle, predstave aktera se menjaju zavisno od njihovog položaja ( i interesa koji su za njega vezani ) i zavisno od njihovog habitusa, kao sistema obrazaca opažanja i vrednovanja, kao

372

strukture spoznavanja i procenjivanja koje akteri stiču kroz trajno iskustvo zauzimanja određenog položaja u društvenom svetu. Habitus je istovremeno i sistem obrazaca iz kojih proističe praksa i sistem obrazaca opažanja i vrednovanja prakse U oba slučaja njegovo dejstvo održava društveni položaj iz kojeg je potekao To znači da iz habitusa proističu praksa i predstave koje je moguće klasifikovati, koji su objektivno razdvojeni, ali koje neposredno opažaju kao takve samo akteri koji poseduju šifru, obrasce klasifikacije neophodne da bi se shvatio njihov društveni smisao Habitus sadrži u sebi sense of one's place ( smisao za svoje mesto ) ali i sense of other's place ( smisao za mesto drugoga ). Na primer, za odevni predmet, komad nameštaja ili knjigu kažemo „to deluje malograđanski" ili „to deluje intelektualno". Koji društveni uslovi čine mogućim takav sud? Kao prvo, to podrazumeva da se ukus ( ili habitus ) kao sistem obrazaca klasifikacije objektivno odnosi, kroz društvena uslovljavanja koja su ga proizvela, na jedno društveno stanje: akteri se sami klasifikuju, sami se izlažu klasifikaciji, birajući, u skladu sa svojim ukusima, različite atribute, odeću, hranu, piće, sport, prijatelje koji pristaju jedni drugima i koji njima pristaju, ili, tačnije, koji odgovaraju njihovom položaju. Tačnije rečeno: birajući, u prostoru dostupnih dobara i usluga, ona dobra čiji položaj u tom prostoru odgovara položaju koji akteri zauzimaju u društvenom prostoru. To je ono što čini da ništa ne klasifikuje nekoga tako kao njegove klasifikacije. Kao drugo, klasifikatorski sud kao što je „to deluje malograđanski" pretpostavlja da smo, kao socijalizovani akteri, sposobni da vidimo odnos između prakse ili predstava s jedne strane i položaja u društvenom prostoru s druge ( kao kada pogodimo društveni položaj jedne osobe na osnovu njenog naglaska ). Na taj način, kroz habitus dobijamo jedan zdravorazumski svet, jedan društveni svet koji deluje očigledno. Do sada sam se postavljao na stranu subjekata koji opažaju i podsetio na osnovni faktor varijacija opažaja, a to je položaj u društvenom prostoru. Ali šta se zbiva sa varijacijama čiji se početak nalazi na strani objekta, na strani samog prostora? Istina je da odnos koji se uspostavlja posredstvom habitusa, sklonosti, ukusa, između položaja i prakse, izrečenih mišljenja i stavova, čini da se društveni svet ne prikazuje kao podložan potpunom haosu, totalno lišen nužnosti, tj. kadar da bude konstrulsan na bilo kakav način. Ali taj svet se ne prikazuje ni kao potpuno strukturisan i sposoban da nametne svakom subjektu koji opaža principe na osnovu kojih je konstrulsan. Društveni svet može biti definisan i konstruisan na različite načine u zavisnosti od različitih principa posmatranja i podele - na primer ekonomske podele i etničke podele. Ako je tačno da u ekonomski razvijenim društvima ekonomski i kulturni činioci imaju najveću moć pravljenja razlike. Ipak ostaje činjenica da snaga ekonomskih i društvenih razlika nikad nije tolika da onemogući organizovanje aktera prema drugim principima podele - etničkim, verskim ili nacionalnim, na primer. Uprkos potencijalno velikom broju mogućih načina struktunsa-nja - ono što je Veber ( Weber ) nazivao Vielseitigkeit ( mnogostranost ) onoga što je dato - ostaje činjenica da se društveni svet prikazuje kao izrazito strukturisana stvarnost. To se dešava pod dejstvom jednog jednostavnog mehanizma na koji ću ubrzo ukazati. Društveni prostor koji je ovde opisan se prikazuje u obliku

373

aktera koji imaju različita svojstva, međusobno sistematski povezana: oni koji piju šampanjac su u suprotnosti sa onima koji piju viski, ali su takođe u suprotnosti, doduše na drugačiji način, sa onima koji piju crno vino; ali, oni koji piju šampanjac imaju više mogućnosti od onih koji piju viski, a neuporedivo više od onih koji piju vino, da poseduju stilski nameštaj, da igraju golf, da praktikuju jahanje, da posećuju pozorište, itd. Ova svojstva, kada ih spoznaju akteri koji imaju odgovarajuće kategorije opažanja - koji su sposobni da uvide da igranje golfa „deluje vrlo visoko-tradicionaino-buržoaski" - služe, u stvarnosti društvenog života kao znaci: razlike služe kao znaci raspoznavanja i odlikovanja, pozitivnog ili negativnog, a sve to bez ikakvog namernog razlikovanja, bez potrage za conspiciuous consumption (da usput napomenem da moje analize nemaju nikakve veze sa Veblenom, utoliko i što razlika, iz ugla ovdašnjih kriterijuma, isključuje narneru za razlikovanjem ). Drugim rečima, kroz raspodelu tih sredstava društveni svet se objektivno prikazuje kao simbolički sistem koji je organizovan po principu razlikovanja, po principu diferencijalnog razmaka. Društveni prostor teži da funkcioniše kao simbolički prostor, prostor u kome se nalaze stilovi života i statusne grupe koje ka-rakterišu različiti stilovi života. Opažanje društvenog sveta je proizvod dvostrukog strukturisanja: s objektivne strane, ono je društveno strukturisano zato što se svojstva pripisana akterima ili institucijama pojavljuju u kombinacijama koje imaju veoma neujednačene mogućnosti: kao što pernate životinje imaju više mogućnosti da imaju krila nego one sa krznom tako i oni koji prefinjeno vladaju jezikom jmaju više mogućnosti da budu viđeni u muzeju nego oni koji to ne rade. Sa subjektivne strane, opažanje je strukturisano zato što obrasci opažanja i vrednovanja, naročito oni koji su utkani u jezik, izražavaju stanje u odnosima simboličke moći: mislim, na primer, na parove prideva: težak - lak, sjajan - mutan, itd., koji strukturišu sud u najrazličitijim domenima. Ova dva mehanizma sudeluju u stvaranju jednog zajedničkog sveta, jednog zdravorazumskpg sveta, ili, u najmanju ruku, u postizanju jedne minimalne saglasnosti o društvenom svetu. Međutim, predmeti društvenog sveta, kao što sam pokazao, mo- gu biti opaženi i izraženi na različite načine, zato što u sebi uvek nose jedan deo neodređenosti i, istovremeno, izvešni stepen semantičke elastičnosti: čak su i kombinacije najpostojanijih svojstava uvek zasnovane na statističkim vezama između međusobno razmenljivih crta; zatim, one su podložne varijacijama u vremenu, tako da njihov smisao, ukoliko zavisi od budućnosti, i sam ostaje u iščekivanju i relativno je neodređen. Ovaj objektivni element neizvesno-sti - koji često podupire efekat kategorizacije, a ovaj termin može. obuhvatiti različite oblike prakse - obezbeđuje zajedničku bazu mnoštvu pogleda na svet koje je i samo vezano za mnoštvo tačaka gledišta; istovremeno, on obezbeđuje i bazu za simboličku borbu za moć konstruisanja i nametanja legitimnog pogleda na svet. ( Među srednjim položajima u društvenom prbstoru, naročito u SAD, neodređenost i objektivna neizvesnost odnosa između prakse i položaja dostižu maksimum, a takođe i intenzitet simboličkih strategija. Razumljivo je što taj domen predstavlja omiljeni teren na kome rade interakcionisti, a naročito Gofman ).

Simboličke borbe koje se vode povodom načina opažanja društvenog sveta mogu uzeti dva različita oblika. Sa objektivne strane, moguće je delovati predstavljanjem, individualnim

374

ili kolektivnim, čija je namena prikazivanje i isticanje određene stvarnosti: mislim, na primer, na manifestacije koje imaju za cilj da prikažu jednu grupu, njenu brojnost, njenu snagu, njenu čvrstinu, da njeno postojanje učine vidljivim. Na individualnom nivou, mislim na sve strategije predstavljanja sebe, koje je Gofman tako dobro analizirao, čija je namena manipulisanje sopstvenom slikom, i nadasve - a to je Gofman zaboravio - sopstvenim položajem u društvenom prostoru. Sa subjektivne strane, moguće je delovati i pokušati da se promene kate-gorije opažanja i vrednovanja društvenog sveta, strukture spoznavanja 1 procenjivanja: kategorije opažanja, sistemi klasifikacije, odnosno reči, imenice koje konstruišu društvenu stvarnost utoliko što je iskazuju, sve to predstavlja najveći ulog u političkoj borbi, borbi za nametanje legitimnog načina posmatranja i podele, odnosno za legitimno korišćenje efekta teorije. Pokazao, sam na primeru Kabilije da su grupe, domaćinstva, klanovi ili plemena, i sredstva i ciljevi mnogobrojnih strategija i da su akteri neprekidno zauzeti pregovorima u vezi sa svojim identitetom: na primer, mogu da manipuiišu geneaologijom kao što mi, sa istim ciljem, manipulišemo tekstovima founding fathers ( očeva osnivača ) ove naučne discipline. Isto tako, na nivou svakodnevne klasne borbe koju akteri vode izolovano i raštrkano, to su uvrede, kao magični pokušaji kategorizacije ( kathegoresthai, odakle potiče naša reč kategorija, na grčkom znači - javno optužiti), ogovaranja, šuškanja, klevete, insinuacije, Itd. Na kolektivnom nivou, koji je u stvari politički, to su sve one strategije čiji je cilj nametanje novog načina konstruisanja društvene stvarnosti uz odbacivanje starog političkog rečnika, ili održavanje ortodoksnog načina posrnatranja uz zadržavanje onih reči, koje su često eufemizmi ( naveo sam izraz „skromne klase" ), namenjenih izražavanju društvenog sveta. Najtipičnlje među strategijama konstruisanja su one čiji je cilj da retrospektivno rekonstruišu jednu prošlost prilagođenu po-trebama stvarnosti - kao kada je general Fleming rekao, iskrcavajući se 1917: La Fajet, evo nas! - ili da konstruišu budućnost jednim stvaralačkim predskazanjem koje je namenjeno zaokruživanju uvek otvorenog smisla sadašnjosti. Te simboličke borbe, i one individualne i svakodnevne, i one kolektivne i organizovane borbe političkog života, imaju posebnu logiku, koja im pruža stvarnu autonomiju u odnosu na strukture u kojima su ukorenjene. Budući da simbolički kapital nije ništa drugo do spoznat i priznat ekonomski ili kulturni kapital, kada biva spoznat prema kategorijama opažanja koje on nameće, odnosi simboličkih snaga teže da podražavaju i podupiru odnose snaga koji čine strukturu društvenog prostora. Konkretnije, legitimitet društvenog poretka nije proizvod, kao što neki smatraju, jedne namerno upravljene akcije propagande ili simboličkog nametanja; legitimitet proističe iz činjenice da akteri primenjuju na objektivne strukture društvenog sveta strukture opažanja i vrednovanja koje su nastale iz ovih objektivnih struktura, i teže samim tim da svet doživljavaju kao očigledan. Objektivni odnosi moći teže da se reprodukuju u odnosima simboličke moći. U simboličkoj borbi za stvaranje opšteg smisla ili, tačnije, za monopol nad pravom imenovanja, akteri ulažu simbolički kapital koji su stekli tokom prethodnih borbi i koji može biti zakonski osiguran. Na taj način plemićke titule, kao i akademske titule, predstavljaju prave priznanice simboličkih poseda

375

koji daju pravo na profite u vidu priznanja. I ovde je potrebno odvojiti se od marginalističkog subjektivizma: simbolički poredak se ne dobija kao tržišna cena, prostim mehaničkim sabiranjem pojedinačnih poredaka. S jedne strane, pri određivanju objektivne klasifikacije i hijerarhije vrednosti pojedinaca i grupa, svi sudovi nemaju istu težinu, i oni koji poseduju jak simbolički kapital, nobiles - etimološki, oni koji su poznati i priznati - u mogućnosti su da nametnu hijerarhiju vrednosti koja je najpogodnija za njihove proizvode, naročito zato sto u našim dru-štvima oni imaju skoro potpuni monopol nad institucijama koje, kao školski sistem, zvanično određuju i obezbeđuju rangove. Sa druge strane, simbolički kapital može biti zvanično sankcionisan i osiguran, kao i pravno instituisan posredstvom efekta zvanične nominacije: Zvanična nominacija, tj. čin kojim se nekome uručuje titula ili društveno priznata kvalifikacija, jedan je od najtipiičnijih vidova ispoIjavanja legitimnog monopola nad simboličkim nasiljem koji pripada državi ili njenim zastupnicima. Titula kao što je akademska titula predstavlja deo simboličkog kapitala koji je univerzalno priznat i potvrđen i koji je punovažan na svim tržištima. Kao zvanična definicija jednog zvaničnog identiteta, titula izvlači svog nosioca iz simboličke borbe svih protiv svih namećući jednu univerzalno prihvaćenu perspektivu. Država, koja utvrđuje zvaničnu klasifikaciju, podseća na vrhovni sud u Kafkinom Procesu, kada Blok kaže advokatu koji se pretvara da je jedan od „velikih advokata": „Naravno, bilo ko može o sebi reći da je „veliki" ako želi, međutim, u ovim poslovima, sudska praksa je ta koja odlučuje". Nauka ne treba da bira između relativizma i apsolutizma: istina o društvenom svetu je u igri u borbama aktera koji su nejednako opremljeni da dostignu jednu apsolutnu, odnosno sarnopotvrđujucu viziju. Legalizacija simboličkog kapitala pridaje jednoj perspektivi apsolutnu, univerzalnu vrednost, izvlačeći je tako iz relativitetakoji je po definiciji neodvojiv od svake tačke gledišta, budući da je to pogled iz određene tačke u društvenom prostoru.

Postoji jedna zvanična tačka gledišta, koja je tačka gledišta zvaničnika i koja je izražena u zvaničnim govorima. Ta vrsta govora, kao što je pokazao Aron Sikurel ( Aron Cicourel ), ispunjava tri funkcije: prvo, postavlja dijagnozu, odnosno vrši čin spoznaje koji biva priznat i koji vrlo često teži da odredi šta jedna osoba ili stvar jeste i šta ona jeste univerzalno, za sve ljude, dakle objektivno. U pitanju je, kao što je Kafka dobro primetio, jedan gotovo božanski govor, koji svakome dodeljuje identitet. Drugo, administrativni govor, preko direktiva, naredbi, propisa, itd., nalaže šta ljudi treba da rade, budući da su onakvi kakvi jesu. Treće, govori o tome šta su ljudi zaista učinili, kao u zvaničnim izveštajima, kakvi su na primer policijski izveštaji. U svakom slučaju, nameće jednu tačku gledišta, onu koju imaju institucije, naročito preko upitnika, formuiara, itd. Ova tačka gledišta je postavljena tako da bude legitimna tačka gledišta, odnosno ona koju svi treba da priznaju, bar u okviru jednog određenog društva. Državni punomoćnik je čuvar opšteg smisla: zva-nične nominacije i akademske potvrde imaju univerzalnu vrednost na svim tržištima. Najtipičnija posledica tog „državnog nazora" je efekat kodifikacije, na delu pri jednostavnim postupcima kao što je izdavanje neke potvrde: jedan stručnjak, doktor, pravnik, itd!, jje neko ovlašćen da stvori tačku gledišta koja je priznata kao transcendentalna u odnosu na pojedinačne tačke gledišta, u obliku potvrda o bolovanju, sposobnosti ili nesposobnosti, tačku

376

gledišta koja daje univerzalno priznata prava nosiocu potvrde. Država tako deluje kao centralna banka koja garantuje za sve potvrde. Možemo reći o državi ono što je Lajbnic govorio o Bogu, da je „geometar svih perspektiva". Zato je moguće generalizovati čuvenu Veberovu formulu i posmatrati državu kao nosioca monopola nad legitimnim simboličkim nasiljem. Ili, tačnije rečeno, kao veoma moćnog sudiju u borbama za taj monopol. Međutim, u borbi za proizvodnju i nametanje legitimnog pogleda na društveni svet, nosioci jednog birokratskog autoriteta nikada nemaju apsolutni monopol, čak ni kada spoje, kao državni ekonomisti, autoritet nauke i autoritet birokratije. U stvari, u jednom društvu uvek postoje sukobi između simboličkih snaga čija je namera nametanje legitimnih podela, odnosno konstituisanje grupa. Simbolička moć je, u ovom smislu, moć stvaranja sveta. Worldmaking; stvaranje sveta, sadrži ser prema Nelsonu Gudmenu (Nelson Goodman), „u razdvajanju i spajanju, često prilikom istog postupka", u ostvarenju jednog raščlanjivanja, analize, i jednog sklapanja, sinteze, često uz pomoć etiketa. Društvene klasifikacije, kao što je slučaj u arhaičnim društvima, koje deluju naročito kroz dualistička suprotstavljar nja, muško—žensko, visoko - nisko, snažno - slabo, itd., organizuju spoznaju društvenog sveta i, pod određenim okolnostima, mogu organizovati i sam svet. Sad možemo ispitati pod kojim uslovima simbolička moć može postati konstitutivna moć, uzimajući ovaj pojam, kao što čini Djui ( Dewey ), istovremeno i u filozofskom i u političkom smislu: moć da še održe ili preinače objektivni principi ujedinjenja i razdvajanja, braka i razvoda, udruživanja i razdruživanja koji su na delu u društvenom svetu; moć da se održe ili preinače sadašnje klasifikacije po pitanju pola, nacije, godina i socijalnog statusa, i to kroz reči koje se upotrebljavaju za označavanje ili opisivanje pojedinaca, grupa ili instituciji. Da bi se promenio svet, treba promeniti način na koji se svet pravi, odnosno viđenje sveta i praktične postupke pomoću grupe stvaraju i održavaju. Simbolička moć, koja se najčešće ispoIjava kao moć određivanja grupa ( već postojećih, koje treba učvrstiti, ili onih koje tek treba uspostaviti, kao što je marksistički proletarijat ), zasniva se na dva uslova. Kao prvo, kao i svaki oblik stvaralačkog govora, simbolička moć mora biti utemeljena na pbsedovanju simboličkog kapitala. Moć da se drugima nametne jedno viđenje, staro ili novo, društvenih podela, zavisi od društvenog autoriteta stečenog u prethodnim borbama. Simbolički kapital je kredit, to je moć dodeljena onima koji su stekli dovoljno priznanja da budu u mogućnosti da nametnu priznavanje: konstitutivna moć, moć da se stvori jedna nova grupa posredstvom mobilizacije, ili da se ona zastupa, da se govori u njeno ime kao ovlašćeni portparol, može biti dobijena samo na kraju dugog procesa institucionalizacije, kada se postavlja jedan izaslanik, koji od grupe dobija moć da stvori grupu. Kao drugo, simbolička delotvornost zavisi od toga koliko je predložena perspektiva utemeljena u stvarnosti. Očigledno je da stvaranje grupa nije stvaranje ex nihilo. Ono ima utoliko više mogućnosti da bude uspešno što je više zasnovano na stvarnosti, odnosno, kao što sam već rekao, na objektivnim sklonostima ljudi koje treba okupiti. Efekat teorije je sve moćniji što je teorija prikladnija. Simbolička moć je moć da se od reči prave stvari. Samo pod uslovom da je istinit, tj.

377

ukoliko odgovara stvarima, opis sačinjava stvari, i u tom smislu, simbolička moć je moć potvrđivanja ili otkrivanja, moć da se potvrde ili otkriju stvari koje veo postoje. Da li to znači da ona ništa ne čini? U stvari, kao sazvežđe koje, prema Nelsonu Gudmenu, počinje da postoji tek kada je omeđeno i označeno kao takvo, jedna grupa, klasa, pol, oblast, nacija, počinje da postoji kao takva, za one koji su deo nje i za druge, tek kada se razlikuje po bilo kom principu od ostalih grupa, odnosno kroz spoznavanje i priznavanje. Nadam se da je ovako jasniji cilj borbe po pitanju postojanja ili nepostojanja klasa. Borba oko klasifikacija je osnovna dimenzija klasne borbe. Moć da se nametne jedno viđenje podele, odnosno moć da se učine vidljivim, eksplicitnim, implicitne društvene podele jeste najhitnija društvena moć: to je moć pravljenja grupa, manipulisanja objektivnom strukturom društva. Kao i sa sazvežđima, moć označavanja, imenovanja, postavljanja, omogućava postojanje na institucionalizovanom nivou, tj. kao corporate body, konstituisano telo, kao corporatio, što bi rekli srednjevekovni kanonici koje je izučavao Kantorovic ( Kantorovicz ), onoga što je do tada postojalo samo kao collectio personarum plurium, zbir mnogo osoba, čisto matematički niz jednostavno nagomilanih pojedinaca. Ako imamo na umu glavni problem koji sam danas pokušao da rešim, a to je saznanje kako je moguće praviti određene stvari, odnosno grupe, uz pomoć reči, nalazimo se pred poslednjim pitanjem, pitanjem misterije zvanične službe, mysterium m'inisterium, kao što su kanonici imali običaj da kažu; kako to da portparol ima punu moć da deluje i govori u ime grupe koju stvara čarolijom slogana, lozinke, poretka i samim svojim postojanjem, budući da je otelotvorenje grupe? Kao kralj iz arhaičnih društava, Rex, koji je, prema Benvenistu, zadužen za regere fines i regere sacra, da ocrtava i objavljuje granice između grupa i time omogućava njihovo postojanje, vođa jednog sindikata ili partije, službeno lice ili stručnjak, kome je dodeIjen državni autoritet, oličenje je jedne društvene fikcije čije postojanje omogućava sopstvenim postojanjem i od koje zauzvrat dobija svoju moć. Portparol je zamenik grupe koja postoji samo kroz to izaslanstvo i koja deluje i govori kroz njega. On je grupa pretočena u i jednog čoveka. Kao što su kanonici govorili, status, položaj, je magistratus, službenik koji ga zauzima; ili, kao što je govorio Luj XIV „Država, to sam ja", ili pak Robespjer „Ja sam narod". Klasa (ili narod, ili nacija, ili bilo koja društvena stvarnost koja je inače neuhvatljiva) postoji ukoliko postoje ljudi u stanju da kažu da su oni klasa, samim tim što govore javno, zvanično, u njeno ime, i što im je priznato pravo da to čine od strane ljudi koji sebe time prepoznaju kao članove klase, naroda, nacije ili bilo koje druge stvarnosti koju realistična konstrukcija sveta može zamisliti i nametnuti. Nadam se da sam vas ubedio, u granicama mojih lingvističkih mogućnosti, da je složenost u samoj društvenoj stvarnosti, a ne u pomalo dekadentnoj želji da se govori o složenim stvarima. „Ono što je jednostavno, rekao je Bašelar ( Bachelard ), je uvek i isključivo ono što je pojednostavljeno", i dokazao, je da je nauka napredovala samo onda kada je dovodila u pitanje jednostavne ideje. Čini mi se da se tako nešto nameće na sasvim poseban način u društvenim naukama, budući da smo, iz svih razloga koje sam naveo, skloni da se isuviše lako zadovoljimo očiglednostima koje nam nudi naše zdravorazumsko iskustvo ili bliskost sa nekom naučnom

378

tradicijom.

379

Dejvid Held DEBATE O GLOBALIZACIJI Globalizacija, inicijalno, može biti shvaćena kao širenje, produbljivanje i ubrzavanje svetske međuzavisnosti u svim aspektima modernog društvenog života, od kulture do kriminala, od finansija do duhovnosti. Na primer, programeri u Indiji sada opslužuju svoje saradnike u Evropi i Americi bez vremenskog odlaganja, dok uzgajanje konoplje u Burmi može biti povezano sa zloupotrebom droga u Berlinu ili Belfastu. Ovo su ilustracije načina kojima savremena globaliza-cija dovodi u vezu zajednice u okviru jednog svetskog regiona sa razvojem na drugim kontinentima. Međutim, iza opšteg slaganja o stvarnoj ili očekivanoj intenzifikaciji globalnih međuzavisnosti nalazi se suštinsko neslaganje oko pitanja na koji način globalizacija može biti najbolje konceptualizovana, kakva je njena uzročna dinamika i kako bi trebalo okarakterisati njene strukturalne posledice ako ih ima. Uzavrela debata o ovim pitanjima razvijena je u okviru tri široke i različite škole mišljenja, koje ćemo označiti kao hiperglobalizam, skepticizam i transformacionizam. U suštini, svaka od ovih škola nudi različita objašnjenja globalizacije, odnosno različite pokušaje da se razume ovaj društveni fenomen. Za hiperglobaliste, kao što je Ohme ( Ohmae ), savremena globalizacija predstavlja novu eru u kojoj su ljudi posvuda sve više subjekt koji je disciplinovan globalnim tržištem ( Ohmae, 1990; 1995 ). Nasuprot tome, skeptici, poput Hersta ( Hirst ) i Tompsona ( Thompson ), tvrde da je globalizacija u suštini mit koji prikriva segmentiranost međunarodne ekonomije u tri glavna regionalna bloka, pri čemu nacionalne vlade ostaju veoma moćne ( Hirst and Thompson, 1996a; 1996b ). Najzad, za transformacioniste, među kojima su glavni Rozenau ( Rosenau ) i Gidens ( Giddens ), savremeni obrasci globalizacije su bez istorijskog presedana tako da države i društva širom planete prolaze kroz proces dubokih promena u kome pokušavaju da se adaptiraju na sve međuzavisniji ali istovremeno visoko rizičan svet ( Giddens, 1990, 1996; Rosenau, 1997 ). Interesantno je da nijedna od ove tri škole nije direktno oslonjena na tradicionalne ideološke pozicije ili svetonazore. Unutar hiperglobalističke grupe, ortodoksna neoliberalna objašnjenja globalizacije nalaze se uz marksistička objašnjenja, dok među skepticima konzervativna i radikalna objašnjenja podrazumevaju slične stavove i zaključke o prirodi savremene globalizacije. Takođe, nijedna od velikih tradicija u društvenim istraživanjima - liberali, konzervativci i marksisti - nema jedinstvenu perspektivu globalizacije kao društveno-ekonomskog fenomena. Među marksistima globalizacija se shvata na dosta nekompatibilne načine kao, na primer, širenje monopola kapitalističkog imperijalizma ili alternativno kao novi oblik globalizovanog kapitalizma ( Callinicos et al., 1994; Gill, 1995; Amin, 1997 ). Slično tome, David Held and Anthonv McGrevv, „The Globalization Debate", u: Held and McGrevv, The Global Transformation, Polity Press, 1999.

380

uprkos njihovoj širokoj i ortodoksnoj neoliberalnoj polaznoj poziciji, Ohme i Redvud ( Redwood ) nude veoma različita objašnjenja i zaključke o dinamici savremene globalizacije ( Ohmae, 1995; Redwood, 1993 ). Među hiperglobalistima, skepticima i transformacionistima postoje izražene razlike u intelektualnim pristupima i normativnim sudovima. Ipak, uprkos ovim razlikama, svaka od pomenutih perspektiva nudi opšti set tvrdnji i zaključaka o globalizaciji s obzirom na njenu:

konceptualizaciju, uzročnu dinamiku, društveno-ekonomske posledice, implikacije za državnu moć i vladu, istorijsku transformaciju.

Ovde je korisno zadržati se na obrascima tvrdnji unutar i između pristupa sa kojih ćemo osvetliti suštinska pitanja izložena u debatama o globalizaciji.358

Teze hiperglobalista Za hiperglobaliste je globalizacija određena kao nova epoha u ljudskoj istoriji u kojoj

„tradicionalne nacionalne države postaju neprirodne, čak; neodržive ekonomske jedinice u globalnoj ekonomiji" ( Ohmae, 1995 : 5; Wriston, 1992; Guehenno, 1995 ). Takav pogled na globalizaciju generalno privileguje ekonomsku logiku, a u svojoj neoliberalnoj varijanti slavi pojavu jedinstvenog globalnog tržišta i principa globalnog takmičenja kao vesnika ljudskog pro-gresa. Hiperglobalisti tvrde da ekonomska globalizacija doprinosi „denacionalizaciji" ekonomija kroz stvaranje transnacionalnih mreža proizvodnje, trgovine i finansija. U ovoj ekonomiji bez granica nacionalne vlade postaju tek malo više od transmisionih remena za globalni kapital ili, na kraju, jednostavne prenosne institucije u sendviču između moćnih lokalnih, regionalnih i globalnih mehanizama vladavine. Kao što ističe Streindž ( Strange ), „impersonalne sile svetskog tržišta ... sada su moćnije od država za koje smo verovali da im pripada vrhovni autoritet nad društvom i ekonomijom ... opadajući autoritet država ogleda se u rastućoj preraspodeli autoriteta na druge institucije i asocijacije, kao i lokalna i regionalna tela" ( Strange, 1996:4; Reich, 1991 ). U tom smislu, mnogi hiperglobalisti dele stav da ekonomska stvara nove oblike društvene organizacije koje potiskuju, ili će potisnuti, tradicionalnu nacionalnu držvau kao primarnu ekonomsku i političku jedinicu društva. Unutar ovog okvira stoji razumljiva normativna razlika između, s jedne strane, neoliberala koji pozdravljaju trijumf individualne slobode i tržišnih principa nad državnom moći i, s druge, radikala i neomarksista, za koje savremena globalizacija predstavlja trijumf tlačiteljskog globalnog kapitalizma ( Ohmae, 1995; Greider, 1997 ). Ipak, uprkos različitim ideološkim stavovima, ovde postoji zajednički skup verovanja: da je

358 Navedeni pristupi predstavljaju opšti sažetak različitih načina na koji se razmišlja o globalizaciji: oni ne predstavljaju u celini posebne pozicije i mnoge razlike među pojedinim teoretičarima su zanemarene. Cilj ovog prikaza je da osvetli glavne trendove i manjkavosti u savremenim debatama i literaturi.

381

globalizacija primarno ekonomski fenomen; da je danas na delu pojačana integracija globalne ekonomije; da potrebe globalnog kapitala nameću neoliberalnu ekonomiju svim vladama tako da politika nije više „umetnost mogućeg“, već pre igra po „taktu ekonomskog menadžmenta“. Štaviše, hiperglobalisti tvrde da ekonomska globalizacija stvara nove šeme pobednika i gubitnika u globalnoj ekonomiji. Stare podeie sever - jug, tvrdi se, postaju anahronizam pošto nova globalna podela rada zamenjuje tradjcionalnu strukturu centar - periferija sa kompleksnijom arhitekturom ekonomske moći. (...) Onima sada marginalizovanim, globalno širenje konzumerističke ideologije takođe nameće novi smisao identiteta, izmeštajući tradicionalne kulture i načine života. Globalno širenje liberalne demokratije dalje osnažuje smisao globalne civilizacije koja nastaje i koja se definiše univer-zalnim standardima ekonomske i političke organizacije. Ova „globalna civilizacija" se takođe kljuka sopstvenim mehanizmima globalne vlade, bez obzira na to da li je to IMF ili prisila svetskog tržišta tako da su države i ljudi sve više subjekt nove javne i privatne globalne ili regionalne vlasti ( Gill, 1995; Ohmae, 1995; Strange, 1996; Cox, 1997 ). Prema tome, za mnoge neoliberale globalizacija je preteča prve istinske globalne civilizacije, dok za većinu radikala ona predstavlja prvu globalnu „tržišnu civilizaciju" (Perlmutter, 1991; Gill, 1995; Greider, 1997 ). U ovom hiperglobalističkom objašnjenju uspon globalne ekonomije, pojava institucija globalne vlade, kao i globalno širenje i hibridizacija kultura interpretirani su kao svedočanstvo radikalno novog svetskog poretka koji predočava nestanak nacionalne države ( Luard, 1990; Ohrnae, 1995; Albrow, 1996 ). Pošto su nacionalne ekonomije uveliko postale deo transnacionalnih i globalnih tokova, koji su u suprotnosti sa nacionalnom društveno-ekonomskom aktivnošću, autoritet i legitimitet nacionalne države su promenjeni: nacionalne vlade su u velikoj meri nemoćne i da kontrolišu ono što se dešava unutar njihovih granica i da realizuju očekivanja svojih građana. Štaviše, pošto institucije globalne i regionalne vlasti stiču sve važniju ulogu, suverenitet i autonomija države sve više erodiraju. S druge strane, uslovi koji određuju transnacionalnu saradnjii između ljudi, stvoreni globalnom komunikacionom infrastrukturom i povećanom svešću o mnoštvu zajedničkih interesa, nikada nisu bili tako povoljni. U tom smislu, to predstavlja svedočanstvo o pojavi „globalnog civilnog društva". Ekonomska i politička moć, prema hiperglobalistima, postaje stvarno denacionalizovana i raspršena tako da „nacionalne države, ma šta tvrdili nacionalni političari, sve više postaju vrsta transnacionalnih organizacija za upravljanje ekonomskim poslovima“ ( Ohmae, 1995: 149 ). Bilo da su prezentovane iz liberalne ili radikalne/socijalističke perspektive, hiperglobalističke teze globalizaciju predstavljaju kao ovaploćenje ništa manje nego suštinske rekonfiguracije „okvira ljudske delatnosti" (Albrow, 1996: 85).

382

Teze skeptika

Poredeći statističke podatke o svetskim tokovima trgovine, investicija i kretanju radne snage u XIX veku, skeptici smatraju da savremeni nivo ekonomske međuzavisnosti nije istorijski posmatran bez presedana. Oni, takođe, smatraju da istorijski podaci u najboljem slučaju govore samo o porastu nivoa internacionalizacije, odnosno interakcije između dominantno nacionalnih ekonomija, a ne o globalizaciji, pod kojom nužno podrazumevaju perfektno integrisanu svetsku ekonomiju u kojoj preovlađuje „zakon jedne cene“ (Hirst and Thompson, 1996b ). U tvrdnji da je globalizacija mit skeptici se oslanjaju isključivo na ekonomističko shvatanje globalizacije, izjednačavajući je sa savršeno integrisanim globalnim tržištem. Dokazujući da je nivo ekonomske integracije daleko od ovog „idealnog tipa" i da je ta integracija mnogo manje izražena nego krajem XIX veka ( u eri klasičnog zlatnog standarda ), skeptici zaključuju da je opseg savremene globalizacije zacelo preuveličan ( Hirst, 1997 ). U tom smislu, skeptici vide hiperglobalističku tezu suštinski nedostatnom ali i politički naivnom, pošto ona potcenjuje postojanost moći nacionalnih vlada da regulišu međunarodne ekonomske aktivnosti. Snage koje vode internacionalizaciji zavise od regulatorne moći nacionalnih vlada da osiguraju kontinuiranu ekonomsku liberalizaciju više nego što izmiču njihovoj kontroli. Ako savremeni podaci ukazuju na ma šta, onda je to, po većini skeptika, da su ekonomske aktivnosti pod značajnim uticajem „regionalizacije" budući da se svetska ekonomija odvija pod dirigentskom palicom tri glavna finansijska i trgovačka bloka: Evrope, pacifičke Azije i severne Amerike ( Ruigrok and Tulder, 1995; Boyer and Drache, 1996; Hirst and Thompson, 1996b ). Drugim rečima, svetska ekonomija je, u poređenju sa klasičnom erom zlatnog standarda znatno manje integrisana ( Boyer and Drache, 1996; Hirst and Thompson, 1996a ). Skeptici shvataju globalizaciju i regionalizaciju suprotnim tendencijama. Kao što zaključuju Gordon ( Gordon ) ili Vejs ( Weiss ), međunarodna ekonomija je, u poređenju sa periodom svetskih carstava, postala znatno manje globalna u svom teritorijalnom opsegu ( Gordon, 1988; Weiss, 1998 ). Skeptici su, takođe, skloni opovrgavanju pretpostavke da internacionalizacija predstavlja izraz novog, manje državocentričnog svetskog poretka. Daleko od toga da su nacionalne vlade postale ograničene međunarodnim imperativima, te otuda oni naglašavaju njihovu rastuću centralizaciju u regulaciji i aktivnoj promociji međunarodnih ekonomskih aktivnosti. Vlade nisu pasivne žrtve internacionalizacije, naprotiv, one su njeni glavni arhitekti. Štaviše, Gilpin smatra internacionalizaciju proizvodom multilateralnog ekonomskog poretka koji su inicirale SAD, kao posledicu Drugog svetskog rata, stvarajući podsticaj liberalizaciji nacionalnih ekonomija ( Gilpin, 1987 ). Iz potpuno drugačije perspektive, Kalinikos ( Callinicos ) i ostali objašnjavaju skorašnju intenzifikaciju svetske trgovine i stranih ulaganja kao novu fazu zapadnog impe-rijalizma u koji su duboko uključene nacionalne vlade kao agenti monopolnog kapitala ( Callinicos et al., 1994 ). Međutim, uprkos takvim razlikama, koje proističu iz shvatanja pokretačkih snaga, približavaju se

383

mišljenja unutar kruga skeptika oko toga da internacionalizacija nije praćena nestankom nejednakosti na relaciji sever - jug i, s druge strane, da je na delu rastuća ekonomska marginalizacija većeg dela država Trećeg sveta, pošto se trgovina i investicije kreću u okviru bogatog severa, čime se pojačava isključivanje većeg dela ostatka sveta ( Hirst and Thompson, 1996b ). Pored toga Krugman ( Krugman ) dovodi u pitanje popularno verovanje da nova međunarodna podela rada vodi deindustrijalizaciji severa zahvaljujući aktivnostima multinacionalnih korporacija koje premeštaju poslovanje na jug (Krugman, 1996). Slično tome, Rigrok ( Ruigrok ) i Talder ( Tulder) , kao i Tompson i Alen ( Allen ), insistiraju na rušenju mita o globalnim korporacijama ističući da su tokovi stranih ulaganja koncentrisani u vodećim kapitali-stičkim zemljama i da većina multinacionalnih korporacija ostaje primarno u njihovim matičnim državama ili regionima ( Ruigrok and Tulder, 1995; Thompson and Allen, 1997 ). Prema tome, skeptici generalno odbacuju pojam internacionalizacije shvaćen tako da doprinosi produbljivanju ili čak značajnijem restrukturiranju globalnih ekonomskih odnosa. U tom smislu, pozicija skeptika je takva da daje potvrdu stava o duboko ukorenjenim obrascima nejednakosti i hijerarhije u svetskoj ekonomiji koji su u strukturalnom smislu samo delimično izmenjeni u XX veku. Te nejednakosti, prema većini skeptika, doprinose razvoju fundamentalizma i agresivnog nacionalizma tako da se svet fragmentira u civilizacijske blokove i kulturalne i etničke enklave, pre nego što je reč o pojavi globalne civilizacije kako "predviđaju hiperglobalisti ( Huntington, 1996 ). Pojmovi kulturne homogenizacije i globalne kulture su, prema tome, mitovi na koje atakuju skeptici. Osim toga, produbljivanje globalnih nejednakosti, realpolitika u međunarodnim odnosima, kao i „sukob civilizacija" izražavaju iluzornost globalne vlade u pogledu mogućnosti upravljanja postojećim svetskim poretkom, stvorenom u XX veku, koji je porozni zabran zapadnih država. U tom smislu, teza skeptika naginje shvatanju da su globalna vlada i ekonomska internacionalizacija, kao dominantno zapadni projekti, namenjeni održavanju primata Zapada u svetskim poslovima. Kao što je Ker ( E.H. Carr ) primetio: „'međunarodni poredak' i 'međunarodna solidarnost' uvek će biti slogani onih koji se osećaju dovoljno jaki da se nametnu drugima" ( Carr, 1981: 87 ). Generalno, skeptici se bave svim osnovnim pitanjima i tvrdnjama hiperglobalista, insistirajući na poređenju današnjeg sa višim stepenom ekonomske međuzavisnosti i širim geografskim obimom svetske ekonomije na početku XX veka. Oni odbacuju popularni „mit" da je moć nacionalnih vlada, odnosno državni suverenitet potkopan bilo savremenom ekonomskom internacionalizacijom, bilo globalnom vladom ( Krasner 1993, 1995 ). S tim u vezi, tvrde da „globalizacija" predstavlja politički zgodnu racionalizaciju za uvođenje nepopularnih ortodoksno neoliberalnih ekonomskih strategija ( Hirst, 1997 ). Vejs, Šarf ( Scharpf ) i Armingeon ( Armingeon ), među ostalima, tvrde da se dostupni podaci suprotstavljaju popularnom verovanju da je došlo do približavanja makroekonomske i politike države blagostanja ( Weiss, 1998; Scharpf, 1991; Armingeon, 1997 ). To što međunarodni ekonomski uslovi mogu ograničiti ak-tivnosti vlada ne znači da su one nemoćne. Internacionalizacija kapitala može, kako tvrdi Vejs, „ne samo da ograniči političke izbore već i da ih proširi" ( Weiss, 1998: 184 ). Skeptici, dakle, više

384

ispituju mitove na kojima počiva teza o globalizaciji nego što govore o postojanju međuzavisno-sti, kao što to pretpostavljaju hiperglobalisti.

Teze transformacionista

U središtu transformacionističkih teza je stav da u osvit novog milenijuma globalizacija predstavlja centralnu pokretačku snagu koja stoji u pozadini brzih društvenih, političkih i ekonomskih promena koje preoblikuju moderna društva i svetski poredak ( Giddens, 1990; Scholte, 1993; Castells, 1996 ). Prema pobornicima ovog pogleda, savremeni procesi globalizacije su bez presedana u istoriji, tako da vlade i društva širom sveta moraju da se prilagode svetu u kome više ne postoji jasna podela između međunarodnih i domaćih, spoljašnjih i unutrašnjih poslova ( Rosenau, 1990; Cammilleri and Falk, 1992; Ruggie, 1993; Linklater and MacMillan, 1995; Sassen, 1996 ). Za Rozenaua ( Rosenau ), porast 'intermestic' poslova postavlja novi horizont, širenje političkog, ekonomskog i društvenog prostora u kome se određuje sudbina društava i zajednica ( 1997: 4-5 ). U tom smislu, globalizacija se shvata kao moćna sila koja je odgovorna za snažno uzdrmavanje ( „massive shake – out“ ) društava, ekonomija, institucija vlasti i svetskog poretka ( Giddens, 1996 ). U transformacionističkom objašnjenju, s obzirom na to da se globalizacija shvata kao suštinski kontingentan istorijski proces ispunjen protivurečnostima, posledice previranja koje ona nosi ostaju neizvesne ( Mann, 1997) . U poređenju s objašnjenjima skeptika i hiperglobalista, transformacionisti ne govore o budućoj putanji globalizacije; oni takođe ne ocenjuju sadašnjost u odnosu na neki fiksiran idealno tipski globalizovani svet, bilo da je reč o svetskom tržištu, bilo o globalnoj civilizaciji. Transformacionistička objašnjenja više naglašavaju da je globalizacija dugotrajan istorijski proces prožet protivurečnostima, značajno oblikova konjunkturnim činiocima. Ta opreznost u pogledu budućnosti globalizacije uslovijena je, pored ostalog, shvatanjem da su savremeni obrasci globalnih ekonomskih, vojnih, tehnoloških, ekoloških, migratomih, političkih i kulturnih tokova istorijski nepredvidljivi. Prema Niropu ( Nierop ), „praktično sve zemlje na svetu ako ne i svi delovi njihovih teritorija i svi segmenti njihovih društava sada su funkcionalni deo jednog većeg 'globalnog' sistema na jedan ili više načina" ( Nierop, 1994: 171 ). Ipak, postojanje jednog globalnog sistema ne uzima se kao dokaz globalne konvergencije ili dolaska jednog svetskog društva. Suprotno tome, za transformacioniste globalizacija je povezana sa novim obrascima globalne stratifikacije u kojoj neke države, društva i zajednice postaju više uključene u globalni poredak dok druge psotaju izraženije marginalizovane. Nova konfiguracija globalnih odnosa moći teži da se kristalizuje s obzirom na to da podelu sever - jug zamenjuje nova međunarodna podela rada, tako da „klasična hijerarhijska piramida centar - periferija nije više zasnovana na geografskoj, već na društvenoj podeli svetske ekonomije ( Hoogvelt, 1997: XII ). Govorenje" o severu i jugu, Prvom i Trećem svetu znači previđanje načina na koje globalizacija preraspodeljuje tradicionalne obrasce uključivanja i isključivanja između zemalja stvarajući nove

385

hijerarhije koje presecaju i uključuju sva društva i regione u svetu. Sever i jug, Prvi i Treći svet nisu više prostorno odvojeni već se nalaze unutar svih glavnih svetskih gradova. Umesto tradicionalne piramidalne svetske društvene strukture sa uskim gornjim slojem i širokom masovnom bazom, globalna društvena struktura može biti predstavljena u obliku tri reda koncentričnih krugova koji presecaju nacionalne granice i koji predstavljaju elitne, srednje i marginalizovane slojeve ( Hoogvelt, 1997 ). Preoblikovanje obrazaca globalne stratifikacije povezano je sa rastućom deteritorijalizacijom ekonomskih aktivnosti budući da proizvodnja i finansije sve više stieu globalnu i transnacionalnu dimenziju. Sa unekoliko različitih polaznih pozicija, Kastels ( Castells ) i Rugi ( Ruggie ), između ostalih, tvrde da procesi ekonomske globalizacije transformišu nacionalne ekonomije na takav način da se nacionalni ekonomski prostor više ne poklapa sa nacionalnim teritorijalnim granicama ( Castells, 1996; Ruggie, 1996 ). U ovoj globalizovanoj ekonomiji sistem transnacionalne proizvodnje, razmene i finansijskih mreža čini sudbinu zajednica i domaćinstava na različitim kontinentima sve više sličnom. U središtu transformacionističkog shvatanja je verovanje da savremena globalizacija rekonstruiše ili „ponovo stvara" moć, funkcije i autoritet nacionalnih vlada. Mada ne osporavaju da države još uvek imaju izraženu pretenziju ka „najvišoj izvršnoj vlasti nad svime što se dešava unutar njihove teritorije", transformacionisti tvrde da te dve stvari idu jedna sa drugom u različitim stepenima. Naime, sa širenjem jurisdikcije institucija međunarodne vlasti i prinude idu i obaveze preuzete iz međunarodnih zakona. Ovo je posebno očigledno u EU, gde je suverena moć podeljena između međunarodnih, nacionalnih i lokalnih vlasti, ali je takođe očigledno i u aktivnostima svetske trgovinske organizacije ( Goodman, 1997 ). Međutim, čak i tamo gde suverenitet izgleda netaknut, države neće moći zadugo ako su ikada i mogle, zadržati isključivu nadležnost nad onim što se dešava u okviru njihovih teritorijalnih granica. Skup globalnih sistema od finansijskih do ekoloških povezuje sudbinu lokalnih zajednica sa sudbinom zajednica u udaljenim regionima sveta. Štaviše, globalna komunikacijska i transportna infrastruktura podupire nove oblike ekonomske i društvene organizacije koja prevazilazi nacionalne granice bez posledica po smanjenje efikasnosti ili kontrole. Područja i subjekti moći mogu biti, bukvalno i metaforično, odvojeni okeanima. U ovim okolnostima pojam nacionalne države kao suverene, autonomne jedinice više je normativni nego deskriptivni izraz. Moderna institucija teritorijalno ograničene suverene vlasti izgleda ponekad kao anomalija koja ide uz transnacionalne organizacije u mnogim aspektima savremenog ekonomskog i društvenog života ( Sandel, 1996 ). Globalizacija je, dakle, prema ovom objašnjenju, povezana sa transformacijom ili – da upotrebimo Rugijev izraz – raskidanjem ( „unbundling“ ) odnosa između suvereniteta, teritorijalnosti i državne moći ( Ruggie, 1993; Sassen, 1996 ). Naravno, neke države upražnjavaju potpun, odnosno apsolutan suverenitet unutar svojih teritorijalnih granica, o čemu svedoči praksa diplomatskog imuniteta ( Sassen, 1996 ). U stvari, u praksi suprotnoj doktrini suverene države su se uvek lako adaptirale na promene istorijskih realnosti. ( Murphy, 1996 ). Dokazujući da globalizacija transformiše, odnosno rekonstruiše moć i autoritet nacionalnih vlada, transformacionisti odbacuju kako hiperglobalističku tezu o kraju

386

suverene nacionalne države, tako i tvrdnje skeptika da „se ništa nije promenilo". Umesto toga, oni tvrde da je „novi režim suvereniteta" zamenio tradicionalnu koncepciju u kojoj je suverenitet predstavljen kao apsolutni, nedeIjiv i teritorijalno isključiv oblik javne moći nultog zbira ( Held, 1991 ). Prema tome, sugerišu oni, suverenitet se danas može razumeti „manje kao teritorijalno definisana granica, a više kao političko pogađanje oko resursa u okviru kompleksne transnacionalne mreže“ ( Keohane, 1995).

Ovim se ne tvrdi da teritorijalne granice ne zadržavaju politički, vojni ili simbolički značaj, već se samo ističe da, posmatrane primarno prostorne oznake modernog života, one postaju sve više problematične u eri ubrzane globalizacije. Suverenitet, državna moć i teritorijalnost, prema tome, danas stoje u kompleksnijim odnosima nego u epohi tokom koje je stvorena moderna nacionalna država. Otuda tvrdnja transformacionista da je globalizacija povezana ne samo sa novim režimom suvereniteta već i sa pojavom novih moćnih neteritorijalnih oblika ekonomske i političke organizacije na globalnom planu, kao što su multinacionalne korporacije, transnacionalni društveni pokreti, međunarodne regulativne agencije itd. U tom smislu, s obzirom na to da je autoritet značajno raspodeljen između različitih javnih i privatnih agencija na lokalnom, regionalnom i globalnom nivou, svetski poredak ne može više biti shvatan kao potpuno državo-centričan ili prevashodno upravljan od strane država. Nacionalne države, dakle, nisu više jedini centri ili glavni oblici vladavine ili moći u svetu ( Rosenau, 1997 ). U savremenom promenljivom svetskom poretku oblik i funkcije države moraju se adaptirati prema datim okolnostima tako da vlade traže koherentne strategjje za najbolju poziciju u globalizovanom svetu. Različite strategije se kreću od modela neoliberalne minimalne države do modela države razvoja ( developmental state ) - vlada kao ključni pokretač ekonomskog razvoja i kataliktičke države ( catalytic state ) - vlada kao facilitator koordinisane kolektivne akcije. Osim toga, da bi efikasnije upravljale rastućim obimom međunarodnih pitanja koja se odnose na nacionalni nivo, vlade su postale više spoljni posmatrači pošto slede korporativne strategije u stvaranju međunarodnih regulativnih sistema. Globalizacija je, dakle, pre omogućila stvaranje spektra regulativnih strategija i u određenom smislu veću aktivnost države nego što je dovela do kraja države. Prema tome, moć nacionalnih vlada nije nužno smanjena globalizacijom, već suprotno tome – ona je rekonstruisana i restrukturisana kao odgovor na rastuću kompleksnost procesa upravljanja u sve više međupovezanom svetu ( Rosenau, 1997 ). Tri dominantne tendencije u debati o globalizaciji sumirane su u tabeli 1. Pomak u debatama ova tri pristupa zahteva postavljanje okvira kroz koji bi mogle biti ocenjene glavne tvrdnje svakog od njih. Međutim, stvaranje takvog okvira zahteva, kao preduslov, razumevanje glavnih nedo-stataka sa kojima se debate suočavaju. Identifikovanje kritičnih pitanja u debatama stvara, s jedne strane, intelektualni fond za razmišljanje o tome kako globalizacija može najbolje biti konceptualizovana, a s druge, temelje na kojima se mogu zasnovati procene rivalskih teza.

387

Tabela 1. - Konceptualizacija globalizacije: tri tendencije

Hiperglobalisti

Skeptici Transformacionisti

Šta je Globalna Trgovinski blokovi. Stepen globalne novo? era uži obim nego u međupovezanosti ranijim periodima istorijskog

Domi- Globalni Svet je manje „gusta" (intenzivna i nantne talizam, međuzavisan ekstenzivna) odlike na vlada, nego devedesetih balno civilno godina XIX veka društvo Moć Opada ili Pojačana, Rekonstruisana i nacio- nestaje odnosno restrukturisana nalnih povećan njihov vlada značaj Pokret Kapitalizam i Države i tržišta Kombinovane čke snage tehnologija snage globa- modernosti lizacije Obraza Nestanak Povećana Nova arhitektura strati- starih marginalizacija svetskog poretka fikacije hijerarhija juga Domi- McDonalds, Nacionalni Transformacija nantan Madonna interesi političke motiv zajednice

Kon- Stvaranje Kao internacio- Stvaranje novog ceptua- novog nalizacija i poretka lizacija društvene regionalizacija međuregiopalnih globa- akcije odnosa i lizacije aktivnosti na daljinu

Istorijs Globalna Regionalni Indeterminizam: putanja civilizacija blokovi/sukob globalna integracija civilizacija i fragmentacija

Sumar- Kraj nacionalne Internacionalizacija Globalizacija

ni argu- države zavisi od pristanka transformiše državnu ment i podrške države moć i svetsku politiku

388

Alan Skot GLOBALIZACIJA: DRUŠTVENI PROCES ILI POLITIČKA RETORIKA?

Retorika globalizacije je opasna zato što cilj demokratskog političkog života svodi na

marginalna prilagodavanja u menadžmentu tržišnih institucija. Time ona politički proces zatvara pred pitanjima doprinosa tržišnih institucija zadovoljenju ljudskih potreba... (Uspešna opozicija) mora dovesti u pitanje ovaj model i ukazati na pustoš koju zajednicama donose politike koje nemaju nikakvog opravdanja, osim sumnjive tvrdnje da nam ih nameće neumoljivi istorijski proces. Postupajući tako, ona će prihvatiti odgovornost koje se odrekao savremeni konzervativizam - da političkom akcijom jamči kompatibilnost rada institucija tržišta sa zadovoljenjem ljudske potrebe za životom uopšte.

(„Gardijan", 4. januar 1994. 18) Nova hegemonija tržišta kapitala - i s njom nove desničarske protržišne ideje - znači

da su tekući imperativi: kresanje budžetskih deficita, smanjivanje socijalnih davanja i potiskivanje odredbe o blagostanju. Što je još gore, zabranjuju se svi oblici javne akcije, opominjući da je privatni sektor ne samo mnogo efikasniji, već i da je država dosegla granice onoga što sebi može da priušti.

Levičari i liberalni konzervativci imaju svuda odgovornost da održavaju u životu jednu drugu viziju društva. Porezi, sistemi blagostanja i regulacija služe većem dobru, a to je društvena kohezija; i mada ideje javnog vlasništva i planiranja moraju da se prerade, one takođe služe istom dobru. Takvu jeres treba glasno izreći i sačuvati političku tradiciju. Istorija zahteva ništa manje od toga.

(„Gardijan", 4. januar 1994. 13)

Ova dva izvoda iz članaka koji su se pojavili istog dana u istim novinama, upadljivo su slični. Oni izražavaju zabrinutost što tržišne snage uništavaju zajednicu i društvenu solidarnost. Autori kritikuju ideju globalizacije kao nepobedive istorijske snage pred kojom je politika bespomoćna i pozivaju na obnavljanje političkih projekata koji društvo mogu odbraniti od tržišta. Obojica, ukratko, zahtevaju politiku koja se može odupreti podređivanju onog političkog i društvenog pod ekonomsko. Ali do ovog konsenzusa se stiže preko sasvim različitih političkih pretpostavki. Prvi citat je iz članka političkog teoretičara Džona Greja ( John Gray ), koji je mnogo doprineo širenju novih desničarskih ideja, naročito u Britaniji. U njemu se izražava ono što bi se moglo

Alan Scott, „Globalization: social process or political rhetoric?" u: Alan Scott, ed., The Limits of Gl obal izat ion , Routledge, London, 1997.

389

nazvati „preispitivanje misli" pod uticajem novog projekta desnice. Argumentacija na koju se on ovde poziva i koju svuda razrađuje (Grej, 1993) priznaje društvenu destruktivnost tržišta, pa se, da bi zaštitio zajednicu, obraća tradicionalnom konzervativizmu. Drugi citat je iz članka Vila Hatona ( Will Hutton ), tadašnjeg urednika za ekonomiju u „Gardijanu" i vodećeg levičarskog ekonomskog komentatora. Ideju da tržište razara društvenu koheziju Haton ne preuzima iz konzervativizma, već od Karla Polanjija ( Karl Polanyi ), jednog od najoštrijih kritičara ekonomije slobodnog tržišta Fon Mizesa i Hajeka ( Von Mises, Hayek ). Polanjijeva analiza je pisana kao odgovor na uspon evropskog fašizma, pa Haton misli da se savremene manifestacije ultradesničarskog nacionalizma mogu slično protumačiti, naime kao poslednji odbrambeni rov pred logikom tržišta. Kao i Polanji, on zagovara društveno demokratsko planiranje kao sredstvo za zauzdavanje destruktivne snage tržišta, pre nego što se suočimo sa mnogo očajnijom političkom reakcijom ( videti takođe Haton, 1995 ). Tako između Greja i Hatona postoji još jedna skladna, ako i ironična, paralela. Obojica se pozivaju na prošle političke pozicije - konzervativizam i socijalnu demokratiju baš one političke ideologije i politike pred kojima je nova desnica prvenstveno poredala svoje intelektualne štitove. Ono što Grej ovde naziva „retorika globalizacije" uobičajeno je isto toliko u savremenim raspravama u okviru političke nauke i sociologije, koliko i u politici ili novinarstvu. Zato se postavlja pitanje da li se Hatonova i Grejeva kritika globalizacije iz političke rasprave može preneti u društvene nauke. Prvo, da li su društvene nauke, isto toliko koliko i politička obrazovanost, sklone da globalizaciju tumače kao istorijski neizbežnu i nezaustavljivu? Drugo, da li su društvene nauke u svojoj dijagnozi poznog postmodernog doba, u kojoj je ključni element teorija globalizacije, dovoljno svesne u kojoj je meri globalizacija „politički projekat"? Ako je odgovor na prvo pitanje potvrdan, a na drugo negativan, postavlja se jedno novo pitanje. Haton i Grej u najmanju ruku podrazumevaju da je ono što doprinosi političkoj moći globalizacije verovanje ključnih političkih i ekonomskih činilaca, čak i onih koji se suprotstavljaju njenim efektima, da je globalizacija neizbežna. Pitanje za društvene nauke je onda u kojoj meri mi sami doprinosimo samoispunjenju proročanstva, prihvatajući istu neizbežnu logiku, koja, po Greju i Hatonu, onesposobljava političku opoziciju. Drugim rečima, da li pomažemo proces globalizacije pružajući ljudima ubedljive argumente za verovanje da se pred licem ovog džinovskog ekonomskog, političkog i društvenog razvoja malo šta može učiniti. U ovom uvodu želim da malo razradim grananje ovih pitanja. Poći ću od toga da se globalizacija može interpretirati ili dijagnostički ili politički i da je ova razlika možda temeljnija od, recimo, razlike između marksističkih i nemarksističkih perspektiva. U sledećim poglavljima globalizacija će se ispitivati u okviru političke analize, međunarodnih odnosa, kulturne teorije, sociologije grada i političke ekonomije. Ovde ću se usredsrediti na globalizaciju kao temu novije društvene teorije. Argumenti koje nalazimo u društvenoj teoriji često su „dijagnostički" u smislu pokušaja da razviju jednu opštu teoriju savremenog društvenog, političkog i ekonomskog razvoja; jednu „Zeitdiagnose" - „dijagnozu našeg vremena". Nadam se da ću pružiti kratak

390

pregled tekućeg stanja u debati, a takođe i osvetliti pitanja na koje ovaj zbornik želi da ukaže.

DIJAGNOSTIČKI PRISTUPI: GLOBALIZACIJA, MODERNO I POSTMODERNO DOBA

Znamo da smo uhvaćeni u sve složenije globalne mreže jer u svakodnevnom životu

opipljivo trpimo posledice širenja prostora koji zauzimaju korporacije. Ipak, o njima nemamo načina da mislimo, da ih, ma kako apstraktno, modelujemo u svojoj svesti.

Fredrik Džejmson Jedna od najrasprostranjenijih bolesti je dijagnoza.

Karl Kraus U nedavnoj diskusiji u sociologiji i političkoj nauci teorija globalizacije pažljivo je razlikovana od teorije modernizacije, s jedne strane, i od objašnjenja kolonijalizma, s druge. Pojam globalizacije ne treba da figurira prosto kao sinonim za novu fazu modernizacije ili za pozapadnjačenje ( Westernization ). U isto vreme, teoretičari globalizacije nastoje da izbegnu objašnjenja koja oni smatraju redukcionističkim ili determinističkim, tj. za koje se čini da različite aspekte složenog procesa svode na jedan niz osnovnih uzroka ili na jedan jedini društveni podsistem ( tj. ekonomiju ). Tako se u literaturi često nailazi na kritiku teorije svetskih sistema jer ona kulturni i politički razvoj podređuje logici kapitalizma ( na primer Robertson - Robertson, 1992: ch. 4; Bojn - Boyne, 1990 ), a isto tako često na diskusiju o „aspektima globalizacije" u kojoj se ovi aspekti tretiraju, ako ne kao autonomni, a onda bar kao nesvodivi. Slično tome, mada se globalizacija može objasniti kao rezultat logike kapitalizma, marksistički analitičari nastoje da dokažu da je ta logika u sebi uvek posredovana političkim i društvenim oblicima. Stoga se teorija globalizacije u izvesnom smislu pojavljivala oprezno, definišući svoje sopstvene projekte negativno, kao izbegavanje ograničenja teorija kolonijalizma, ranijih marksističkih objašnjenja i teorije modernizacije. Nasuprot ovom oprezu, veoma snažno se insistira na tvrdnji da nacionalna država gubi svoju istorijsku ulogu glavnog principa organizovanja društva i da je zamenjuju ljudske, tehnološke, komunikacijske, ekonomske i finansijske mreže koje su oslobođene teritorijalnih ograničenja nacionalne države. Slično tome, prema teoretičarima globalizacije, zadatak društvene nauke je da se oslobodi sopstvenih teritorijalnih pretpostavki, da izbegne „državo – centrične“ pristupe ( Skler – Sklair, 1991: 144 ), da prevaziđe kategoriju „države“ ( Halovej – Holloway, 1994 : 25 ), i da odustane od svog implicitnog, ali manje – više automatskog izjednačavanja „društva“ sa „nacijom“ ( Robertson, 1992 : 112; Pićoto – Piciotto, 1991 ). Po nekima, za punu procenu uticaja globalizujućih tendencija potrebni su ništa manje do revolucija u načinu na koji društvene nauke konceptualizuju svoj predmet i potpuno preispitivanje njenih osnovnih kategorija: društva,

Odnosi se na zbornik iz koga je prenet ovaj tekst. (Prim. prev.)

391

zajednice, nacije, države itd. Tako, na primer, Zigmunt Bauman ( Zygmunt Bauman ) dovodi u pitanje „ moderni" i „ortodoksni" pojam „društva", čija je neizbežna pretpostavka unifikacija sredstava prisile, administracije, pa čak i kulturna homogenost na datoj teritoriji.

Izgleda da su mnogi sociolozi iz ere moderne ortodoksije verovali da je - kad se sve uzme u obzir - nacionalna država dovoljno bliska svom sopstvenom postulatu suverenosti da ozakoni upotrebu svog teorijskog izraza - pojma „ društva"- kao adekvatnog okvira za sociološku analizu ( Bauman, 1992: 57)

Ova pretpostavka, takvo je obrazloženje, nije više prikladna za eru u kojoj je

država uglavnom napustila svoju misiju stvaranja jedinstvene kulture na svojoj teritoriji („kultivisana kultura" Ernesta Gelnera) i kulturu prepustila tržištu koje je sklono da kroz fragmentaciju stvara nove kulturne niše. Jasno, za temeljne naučne pojmove društvenih nauka ovo bi imalo sasvim radikalne posledice. Na primer, više nije moguća definicija države, kao ona slavna Veberova, po kojoj je država institucija s pravom na monopol nad legitimnom upotrebom sile ( i jedinstvenom administracijom ) na datoj teritoriji ( Hoffman, 1995 ). Ali, Bauman je još radikalniji. Po njemu se na sličan način mora napustiti pojam kroz koji i pomoću kojeg sociologija definiše sebe i svoje granice - pojam društva. Suštinska analiza koja stoji iza takvih dramatičnih predloga i za koju se veruje da je njihov garant, počiva na opštoj dijagnozi poznog postmodernog doba, koja se ne usredsređuje na sve veću kulturnu homogenost i univerzalizam - što je tipično za teoriju modernog doba - već na različitost i fragmentaciju. Stavljanjem naglaska, na različitost i fragmentaciju teorija globalizacije je ušla u opšti domen društvene teorije postmodernog doba.

GLOBALIZACIJA I ( POST ) MODERNO DOBA

Odnos između navodnog procesa globalizacije i mnogo poznatijih objašnjenja modernog doba i modernizacije veoma je problematičan. Entoni Gidens ( Anthony Giddens ) na primer tvrdi da je upravo „moderno doba inherentno globalizujuće" ( Giddens, 1993: 63, 177 ). Roland Robertson je oprezniji. Mada tvrdi da je „problem modernog doba proširen - u smislu da je njime obuhvaćen - do problema globaliteta" ( Robertson, 1992: 66 ), Robertson takođe upozorava da se „današnje bavljenje globalizmom i globalizacijom ne može razumeti samo kao „jedan aspekt ili ishod zapadnog 'projekta' modernog doba ili, osim u vrlo širokom značenju, prosvetiteljstva" ( Robertson, 1992: 27 ). Ove proklamovane razlike postaju očigledne pri ispitivanju pojmova s kojima se globalizacija može dovesti u vezu, što teoretičari koji ih upotrebljavaju poriču, radi se, naime, o pojmovima amerikanizacija i kulturni imperijalizam. U nedavnoj debati centralna teza oko koje se vodio spor bila je da specifični društveni model nije više ono što se izvozi ili globalizuje ( na primer, „američki put" ). Čak i oni čije su analize izrasle iz

392

teorije razvoja i koji su stoga osetljivi na izvoz zapadnih modela ističu da odnos globalizacije prema amerikanizaciji ni u kom slučaju nije jednostavan. U tom duhu, Lesli Skler primećuje: „Kapitalistički konzumerizam se mistifikuje pozivanjem na amerikanizaciju, mada ameri-kanizacija, metod najuspešnijeg proizvođačkog društva u ljudskoj istoriji, daje svoj imprimatur 'kapitalističkom konzumerizmu"' ( Sklair, 1991: 134 ). Drugim rečima, globalizacija nije elegantan način da se kaže amerikanizacija. Veruje se da je karakteristika poznog modernog doba to što veoma različite kulturne prakse i predmeti materijalne kulture ( od sveta muzike do sveta religije ) mogu poslužiti kao izvor izvozne komercijalizovane kulture. Zaista, komercijalizovana kultura se još uspešnije može prodati tamo gde je prilagodljiva lokalnom kontekstu ili, alternativno, gde ima „egzotičan ukus". U svim slučajevima, ono što se prodaje jeste sama ideja prodaje - konzumerizam; ideja da je svet tržište kulturnih rukotvorina i resursa iz čijeg ogromnog asortimana potrošač mora da bira. Cilj Sklerovog pojma „kultura - ideologija konzumerizma" je skretanje pažnje na ovaj aspekt.

Specifičan zadatak globalnog kapitalističkog sistema u Trećem svetu je da među ljudima promoviše konzumerizam, bez obzira na njihovu sopstvenu sposobnost da proizvode za sebe i samo indirektno uzimajući u obzir njihovu sposobnost da plate ono što potroše. ( Sklair, 1991: 131 )

Slično tome Leš i Uri ( Lash, Urry ) dokazuju da se globalizovana kultura potrošnje ne može podvesti ni pod jednu značajnu vladajuću ideologiju: „savremeni razvoj ne proizvodi otvoreno vladajuću ideologiju, tj. sklop ideja koji na neki način uključuje ozakonjenje, licemerstvo, unifikaciju, fragmentaciju i postvarenje" ( Lash and Urry, 1994 : 206 ). Tako se veruje da globalizacija ne samo da nije u vezi sa bilo kakvim suštinskim pojmom „Dobrog društva“ već, po njenim kritičarima, ona čak unapred isključuje bilo kakvu diskusiju o mogućem izgledu tog društva. Kao predmet potrošnje i transmisije, svi društveni oblici su jednaki. Pojedinac kao suvereni potrošač je onaj ko, na osnovu sopstvenih sklonosti, mora da odluči šta je „za njega" dobro.

Džank kultura je razmaženo derište obilja, ali u svojim neprestanim činovima proliferacije i neprincipijelnom slavljenju neobičnosti ona takođe poriče mogućnost bilo kakve rasprave o osobinama Dobrog društva, pošto ono mora da se zasniva na trajnim principima čije se osporavanje, u slučaju da postanu sporni, mora zasnivati na racionalnom diskursu. ( Archer, 1990: 102 )

Ova primedba Margaret Arčer sugeriše da su modernizacija i globalizacija zaista

sasvim različite. Etnocentrične premise modernizatora zamenjene su relativizmom tržišta na kome se o Dobrom društvu sudi na osnovu kriterijuma koje pre određuju sklonosti potrošača nego bilo kakav oblik javne rasprave. U Lešovoj i Urijevoj terminologiji, post-moderna „komunikaciona i informaciona mreža" zamenjuje, bar delimično, racionalan govor ideologije. Dok tvrdnje modernizatora mogu biti osporavane bar isticanjem nekog alternativnog društvenog

393

modela, konzumerizam i tehnologija zahtevaju neutralnost i nepristrasnost. Oni se predstavljaju samo kao najuspešniji mehanizmi pomoću kojih tipujemo na poželjnost određenih društvenih oblika, pri čemu ishod određuje skup pojedinačnih izbora. Naravno, ova razlika je možda više očigledna nego što je realna, pošto su ( kao što Sklerovi komentari na „imprimatur" impliciraju ) samo tržište i ideja tržišta kao pogodne sredine za društvenu interakciju ono što utelovljuje ( Arčerova bi rekla „uzurpira" ) suštinsku koncepciju Dobrog društva. Ipak, globalizacija i modernizacija ne moraju biti tako različite. Može se smatrati da pojam potrošača kao izolovanog pojedinca sa nizom sklonosti na osnovu kojih se prave bazični izbori otelovljuje sasvim specifične vrednosti i pretpostavke. Kasnije ću sugerisati da sociološka objašnjenja globalizacije ponekad imaju tendenciju da zahteve tržišta i tehnologije za neutralnošću vis-a-vis specifičnog socijetalnog modela uzmu zdravo za gotovo.

GLOBALIZACIJA I/ILI FRAGMENTACIJA Druga tema koja se provlači kroz nedavne diskusije je komplementarnost procesa

globalizacije i fragmentacije, a time se, takođe, upućuje na razlikovanje globalizacije od modernizacije. Više se ne tvrdi da se svet kreće ka konsenzusu ( Kerr et al., 1960 ), niti se dokazuje u stilu teorije modernizacije da se krećemo od partikularizma ka univerzalizmu. Globalizacija se pre smatra složenom interakcjjorn

gIobalizujućih i lokalizujućih tendencija ( takozvana glokalizacija ); sinteza partikularističkih i univerzalističkih vrednosti. Kao što zapaža Robertson, „na kraju XX veka svedoci smo - i učesnici - golemog, dvostrukog procesa koji uključuje uzajamno prožimanje univerzalizacije partikularizma i partikularizacije univerzalizma" ( Robertson, 1992: 100 ). Slično tome, Ulf Hanerc ( Ulf Hannerz ) dokazuje da je globalizacija karakteristična „pre po organizaciji različitosti nego po kopiranju uniformnosti" ( Hannerz, 1990, 237 ), dok Džonatan Fridman tvrdi da „etnička i kulturna fragmentacija i homogenizacija modernog doba nisu dva argumenta, dva suprotstavljena viđenja onog što se danas dešava u svetu, već dva konstitutivna trenda globalne stvarnosti" ( Friedman, 1990: 311 ).

Heterogenost koju Hanerc i Fridman ističu u globalnoj kulturi oni takođe naglašavaju i u globalnoj ekonomiji. Tako Entoni Mekgru ( Anthonv McGrew ) dokazuje da je „globalizacija po svom cilju veoma neujednačena, a po svojim posledicama različita“ ( McGew, 1992: 23 ), dok je Bob Džesop ( Bob Jessop ) još eksplicitniji.

Dok se fordizam može uverljivo tumačiti s obzirom na širenje američkog modela na druge nacionalne ekonomije, danas ne postoji jedan jedini vladajući model rasta ( u konkurenciji su japanski, američki i zapadnonemački model ), pa je u finansijskoj i industrijskoj internacionalizaciji, koja je još šira, za većinu nacionalnih ekonomija mnogo važnije da u svetskoj podeli rada nađu osobite kutke. (Jessop, 1988: 160) Ovde se podseća da se globalizacija događa u nedostatku i kulturnog i ekonomskog

394

„hegemona" i da se procesi standardizacije i diversifikacije, te unifikacije i fragmentacije dešavaju istovremeno.

U sferi analize kulture možda najuticajniju verziju ovog argumenta izneo je Arjun Apaduraj ( Arjun Appadurai, 1990 ) kroz svoje danas dobro pozate distinkcije, između,“etno-prizora“, „medija-prizora", „tehno-prizora", „finans-prizora" i ,,ideo-prizora“. Po Apaduraju, činjenicama ovi „prizori" sve više slede „ne-izomorfne staze", dokazuje da je globalizacija karakteristična baš po odvajanju ovih aspekata ( Appadurai, 1990: 301 ). Pomoću ovih razlika Apaduraj postavlja teoriju o kompatibilnosti i istovremenosti konvergencije i fragmentacije pomoću koje želi da razlikuje nedavnu debatu od ranijih pojmova proste konvergencije karakterističnih za teorije modernizacije, kao i najnoviju debatu od ranijih faza društvenog razvoja. Ali, da li je ova izrazito postmoderna osetljivost na razlike između modernizacije i globalizacije i na složenost uzajamnog delovanja globalizujućih i lokalizujućih tendencija dovoljna da se izbegne ono što je Džon Goldhorp ( John Goldhorpe ) jednom nazvao „pozleđivanje rane istoricizma" unutar teorije industrijskog društva ( Goldhorp, 1971 )? S jedne strane, da li su logika dijagnostičkih pristupa i način na koji polažu pravo na istinu, skloni da precene moć i potcene granice procesa koji identifikuju? S druge strane, da li su oni skloni da zanemare to u kojoj je meri globalizacija potpuno specifičan projekat, tj. projekat čija se specifičnost ne može uhvatiti pojmovima modernog ili postmodernog doba koji su istisnuli danas prilično zastareo pojam industrijskog društva, ali koji su možda sačuvali neke od svojih epistemoloških pretpostavki? Već sam izneo sugestiju da između onih vrsta dijagnostičke analize koje su razmatrane i tipa analize s više političkog tumačenja koji su ponudili Grej i Haton možda postoji razlika bar u naglasku i interpretaciji. Dalje, želim da ustanovim u čemu bi mogle biti ove razlike u interpretaciji ili naglasku. Pošto mislim da je Haton u pravu kada Karla Polanjija vidi kao ključnu figuru u razumevanju savremenih promena kojima je nalepljena etiketa „globalizacija", svoje gledište ću razviti preispitujući argumente koje je on razvio tridesetih i četrdesetih godina.

GLOBALIZACIJA, DEREGULACIJA I LOGIKA TRŽIŠTA Laissez faire je planiran. Karl Polanji

U sledećoj raspravi želim da ukažem bar na tri razloga zbog kojih je, u kontekstu tekuće naučne debate o društvu, vredno vratiti se Polanjiju. Prvo, on daje analizu globalizujućih tendencija tržišnih društava zajedno sa konkretnom analizom njihovih političkih i regulativnih institucija. Dru-go, on globalizaciju ne izjednačava ni sa logikom kapitalizma, ni sa logikom modernog doba per se, već je pre vidi kao jednu mogućnost za moderno kapitalističko društvo, čija realizacija zahteva uslove koji su koliko neizvesni, toliko i politički. Treće, u vremenu u kome mnogi

395

predstavnici društvenih nauka, izgleda, veruju da je iščezla mogućnost kritičkog sporazuma sa liberalizmom, uz bliski kolaps marksizma kao paradigme i komunizma kao alternative kapitali-zmu, Polanjijevi argumenti sugerišu da se, uprkos svemu, ne moramo prepustiti bahanalijskom slavljenju konzumerizma, kulturne fragmentacije i neobuzdanog individualizma. Polanjijeva analiza, mada razvijena kroz iscrpnu istorijsku i antropološku argumentaciju, zasnovana je na modelu koji je koliko jednostavan, toliko i elegantan. Zaista, ovaj model se može svesti na niz jednostavnih predloga ili hipoteza. Prva je da tržište razara društvene odnose ili, tačnije, organizaciju ekonomskog života koja je istorijski obično imala oblik složenih lokalizovanih odnosa recipročne obaveze, uzurpirala su tržišta na kojima su transakcije posre-dovane novčanom razmenom i na kojima se društveni odnosi propisuju ugovorom. Cilj ovog argumenta koji je odjek Marksove analize radnog ugovora jeste isticanje činjenice da se ekonomski život ne sastoji prirodno, uvek, čak ni obično, iz transakcija racionalnih egotista. Drugi ključni argument je da tržišta nastaju kroz delatnost političkih organizacija i, u modernom periodu, naročito kroz delatnost država. Ovo pojačava antinaturalističku analizu tržišta. Tržišta se ne rađaju spontano zato štosmo po prirodi životinje koje „razmenjuju i trguju“, već u svesno planiranom obliku, kao rezultat političke akcije i odluke. Polanjijevim rečima kazano, slobodno tržište je utopijska koncepcija; sva tržišta su regulisana tako da njihove parametre uspostavljaju državne institucije. Konačno, cilj Polanjijeve istorijske analize je da pokaže kako je društveno razbijačka priroda tržišta tako jaka da će njen rezultat biti ili društveni kolaps ili autoritarizam kao činilac koji očajno pokušava da se odupre efektima tržišta na zajednicu ili - s više nade - ponovno uvođenje političkih mehanizama za regulisanje tržišta i zaštitnih restrikcija njegovog delokruga delovanja. Drugim rečima, da bi zaštitilo „sebe“, društvo će, racionalno ili iracionalno, ograničiti područje na kome tržišta „slobodno“ deluju. Mada su ovi argumenti razvijani da bi objasnili uspon i prirodu prve „utopije slobodnog tržišta" ( Britanija, kako je viđena u 'Mančesterskoj ekonomskoj školi' ) i mada je uspon evropskog fašizma ubrzao Polanjijev rad, tri u suštini jednostavna opšta pitanja koja je on istakao, ostaju relevantna za ono što bi se moglo nazvati „druga utopija slobodnog tržišta" ( tj. jedinstveno globalno tržište, kako se poima u savremenom neoliberalizmu ). Za analizu globalizacije implikacije ovih stavova su sledeće: prvo, ideje su važne, možda isto tako važne kao i društveni procesi i ekonomski trendovi; drugo, globalizacija nužno ostaje sporan i konačno neostvariv projekat.

IDEJE, A NE (SAMO) DRUŠTVENI PROCESI I EKONOMSKI TRENDOVI

Polanjijeva analiza sugeriše da, ma kako pažljivo izbegavali teleologiju i determinizam, za analizu globalizacije nije dovoljno da se ona tretira kao rezultat društvenih i ekonomskih procesa, koliko god oni bili složeni. Globalizacija se mora posmatrati, bar delimično, kao rezultat jedne ideje, naročito ideje slobodnog tržišta; „slobodnog“ u smislu nezavisnosti od svih političkih, društvenih ili „gemeinschaftlich" ograničenja. Savremenim jezikom rečeno,

396

globalizacija je, prema takvom gledištu, realizacija ili propratna pojava ekonomske deregulacije i snižavanja socijalnih troškova u okviru nacionalnih zajednica. Jedan od ciljeva Polanjijeve analize bilo je sugerisanje promena smera kauzaliteta: ne od ekonomskog razvoja ka političkom odgovoru, već od političke filozofije ka ekonomskim odnosima. Čini se da Polanji opomenu da je „društveni život izraz ideja" ( uporedi Winch, 1958 ) uzima kao metodološku preporuku. Prema takvoj interpretaciji, deregulacija nije odgovor na konkurenciju, već sredstvo pomoću koga se konkurencija širi na područja koja su prethodno bila zaštićena ili delimično zaštićena, od postvarenja ( commodification ). Deregulacija je ono što podriva sposobnost nacionalnih država da sebe i zajednicu koju predstavljaju zaštite od društvene destruktivnosti tržišta, ali je nacionalna država i ključni faktor u donošenju eregulacije, kako na unutrašnjem planu ( na primer, kroz privatizaciju i snižavanje socijalnih izdataka u okvirusvojih granica ), tako i na spoljašnjem ( na primer učestvujući u pregovorima i prihvatajući propise koji proizilaze iz međunarodnih obaveza – pregovori u GATT – u ( Opšti sporazum o carinama i trgovini ). Prema takvom gledištu, savremeni neoliberalizam je uspešan jer je uverio mnoge političare, možda i glasače da kauzalitet ima smer od ekonomskog razvoja ka političkom odgovoru, pa sebe tako prikazuje pre kao objektivnu ili bar neutralnu dijagnozu, nego kao saradnika na stvaranju samih uslova na koje ukazuje u analizi. Ako je ova kritika osnovana, deregulacija se može okarakterisati, primenivši zapažanja o psihoanalizi Karla Krausa, kao bolest koja sama upućuje na izlečenje. Brine me to što dijagnostički pristupi u političkoj nauci i sociologiji možda nesvesno prihvataju ovu „podmetnutu tvrdnju" (Gray, 1994).

Alternativna interpretacija koja proizlazi iz Polanjijeve analize pripisuje priličan značaj neoliberalnoj političkoj filozofiji. Po njoj bi se globalizacija skoro mogla definisati kako to čine Haton i Grej, kao novi projekat desnice. Drugim rečima političkom uverenju se pripisuje značaj uzroka. Ovo je protivno prirodi dijagnostičkog pristupa, bio on marksističkog, bilo nemarksističkog tipa. Što se tiče marksizma, on sugeriše da globalizacija nije ni rezultat kapitalizma per se, niti je ishod logike kapitalizma ma koliko on bio „posredovan istorijski specifičnim institucionalnim oblicima" ( Jessop, 1988: 151 ). Polanjijeva analiza pre pretpostavlja kako međusobnu zavisnost, tako i stalni sukob tržišta i država. Ono što neoliberalizam čini, Polanji bi dokazivao, jeste to da narušava ravnotežu u korist tržišta ubeđujući političke faktore, koji možda još nisu potpuno svesni političkih i društvenih posledica, da tržišta treba deregulisati, ako ni zbog čega drugog, a ono zato što su se ovi politički faktori uverili da nema alternative. Ono što Skler naziva „transnacionalnim aktivnostima" olakšano je neoliberalističkim političkim projektom. Mada, da zadržimo Sklerovu terminologiju, „transnacionalna kapitalistička klasa" ( u meri u kojoj takvo nešto postoji ) od ovih uslova može imati koristi, ona sama nije sposobna da ih ostvari. Ako su nacionalne države u opadanju - a u nekim od narednih poglavlja će se ispitivati u kojoj meri jesu - razlog nije toliko što umiru prirodnom smrću ( tj. kao posledica tržišne ekspanzije ), već što pristaju na dobrovoljnu eutanaziju, oslobađajući snage tržišta političkih ograničenja. Marksistički i neomarksistički analitičari su naročito oprezni u pogledu takvih objašnjenja, ne zato

397

što se za njih misli da pripisuju suviše značaja idejama i političkom, već takođe zato što ne usmeravaju pažnju na ključno pitanje. Kao što primećuje Džon Halovej ( John Halloway ), „u objašnjenju uticaja neoliberalne misli, prosto se nameće pitanje zašto su neoliberali u ovom vremenu i u različitim zemljama zadobili takav uticaj" ( Halloway, 1994: 25 ). Ali, bar je odgovor na drugi deo pitanja potpuno jasan. Sam neoliberalizam je intrinsično globalizujući projekat, on neće imati uticaja skoro nigde ili će ga imati svugde. Mada se nove desničarske ideje popularno vezuju za Hajeka i Fridmana, njihova inherentno globalizujuća logika - suprotstavljanje baš svakom teritorijalnom i političkom ograničenju tržišta - očigledna je već u najranijim izrazima neoliberalizma, naime u radu Ludviga fon Mizesa ( Ludwig von Mises ).

Ako bi se danas, na primer, ukinule sve važne restrikcije, u prvo vreme bi bilo veoma teško, ali uskoro bi došlo do nečuvenog porasta produktivnosti ljudskog rada. Ove neizbežne teškoće se ne mogu ublažiti običnim produžavanjem vremena potrebnog za takvo smanjivanje zaštite, niti ih takvo produžavanje uvek pogoršava. Međutim, u slučaju da se vlada upliće u cene ili da se zaštita smanjuje lagano i postepeno, u poređenju s istovremenim ukidanjem svih restrikcija, samo se produžava vreme u kome se i dalje osećaju nepoželjne posledice intervencije.

( 1977/1929: 62-3 )

Tako nije slučajno što Polanjijeva analiza danas može biti korisna. Ako je politički kontekst njegovog rada bio pojava evropskog fašizma, njegov intelektualni kontekst bila je „austrijska ekonomska teorija" Fon Mizesa i Hajeka, čiji su argumenti ponovo izronili sedamdesetih i osamdesetih godina kao ključne ekonomske ideje nove desnice. Očigledno je da su neoliberalizam i deregulacija isprepleteni, ali je u dijagnostičkim objašnjenjima globalizacije možda izgubljen značaj te činjenice. Ističući značaj koji za razvijanje globalizacije imaju politička uverenja, mi sugerišemo da tvrdnja „kapital po svojoj prirodi ne zna granice“ ( Halloway, 1994:30 ), mada u jednom smislu istinita ( protok kapitala preko granica ), nije od pomoći, jer je pravo pitanje koliko će političke organizacije koje teritorijalno ograničavaju globalizujuću tendenciju kapitalizma nastaviti da ovu tendenciju čvrsto drže na uzdi. Ovo se pitanje mora uputiti ne samo hipotetički već i iz razumevanja uverenja koja određuju donošenje odluka. Ima u tome jedna prosto logička stva r. Naime, ako su globalizujuće tendencije kapitalizma ( ili zaista i modernog doba ) toliko sveprisutne, kako tvrde Halovej idrugi, tada rešenje zagonetke globalizacije mora upućivati na nešto različito od njoj inherentnih ekonomskih tendencija. Drugim rečima, Halovejeva kritika objašnjenja s obzirom na političke ideje može se okrenuti protiv društveno-ekonomske dijagnoze: „Ako je kapitalizam inherentno globalizujući, zašto se onda njegove globalizujuće tendencije ne pojavljuju jednako i ravnomerno?“ Potpuno isto pitanje može se uputiti tvrdnji da je moderno doba u sebi globalizujuće ( pošto su nacionalne države moderni izumi, onda, po svoj prilici, moderno doba jeste i uvek je bilo takođe u sebi fragmentirajuće ). Da ne bismo pali u istu logiku neizbežnosti (inevitabilism) kao i zagovor-nici neoliberalizma, potrebno nam je nešto jače od pojma istorijskog i institucionalnog

398

posredovanja logike kapitalizma ( ili modernog doba ). Potrebno je da prevaziđemo formulacije tipa „čak i na visokim nivoima apstrakcije, osnovni oblici kapitalističkih odnosa ne određuju tok akumulacije. Jer, tok akumulacije zavisi od raznolikosti društvenih praksi" ( Džesop o dvosmislenostima francuske teorije regulacije, 1990: 177 ) do potpune realizacije onoga što ova „zavisnost od društvenih ( i političkih ) praksi ( i uverenja )" znači.

NUŽNO NEPOTPUN PROJEKAT GLOBALIZACIJE

Druga bitna posledica političkog tumačenja globalizacije je stavljanje većeg naglaska na spornost globalizujućih procesa na granice koje im se postavljaju. To sledi iz onoga što sam identifikovao kao prvu i treću Polanjijevu tezu: tržišta razaraju društvene odnose, pa će neizbežno nastati društvene ili političke reakcije koje pokušavaju da uspostave ovu ravnotežu. Polanji dokazuje da je logika tržišnih odnosa ( zasnovanih na slobodnoj razmeni između racionalnih egotista ) nespojiva sa logikom društvenih odnosa ( koji se zasnivaju na izvesnom stepenu poverenja i reciprociteta između društvenih činilaca ). Mada tržišna logika može vladati društvenom logikom, kao što se dešava tamo gde su vladajući oblici neoliberalizma, to se može desiti samo uz izvesnu cenu i u ograničenom stepenu. Kao što dokazuje Haton ( Hutton, 1995 ), sama tržišta i transakcije koje leže u njihovoj osnovi, na kraju krajeva, počivaju baš na poverenju koje podrivaju. Ovo je u suštini Dirkemov ( i pre njega Rusoov ) argument: ni u jedan ugovor se ne može ugraditi obavezujuća klauzula po kojoj će ugovor biti poštovan ( Dirkem, 1933/1893 ). Predugovorni „ugovor" za Dirkema je „conscience collective" ( kolektivna savest ) koja je po sebi ne-racionalna. U kontekstu ove rasprave smisao Dirkemovih reči bio bi da čak i transakcije racionalnih egotista moraju biti utemeljene na poverenju i potpisane „zajednicom", otelovljenoj u društvenim institucijama, posebno državama. Problem koji Polanji uočava je napetost između ovog predugovornog ( društvenog ) elementa i asocijalne prirode samih ugovornih odnosa. Da bi se razumele posledice koje odavde slede, neophodno je mnogo nijansiranije gledište o tome šta su države i šta one rade od onoga koje se može naći, kako u realističkom shvatanju država kao faktora gladnih moći, kao oruđa kapitalizma, tako i u shvatanju država kao pukih mehanizama za regulaciju kapitala. Regulativna tela kao što su nacije-države imaju dvostruku, i u suštini protivrečnu, ulogu. Generalno prihvatajući polanjijevsko-dirkemovsko gledište, predlažem shvatanje država kao oruđa za uspostavljanje tržišta i tržišnih parametara ( čime one pomažu u destrukciji zajednica ), s jedne strane, a takođe i kao zaštite protiv efekata tržišta, s druge. Ono što važi za države važi i za politička tela većih razmera, što živopisno ilustruje politika Evropske unije, koja istovremeno reguliše i dereguliše i izgleda da se ova politika dvostrukog koloseka - na zaprepašćenje, ili čak nerazumevanje nedavnih britanskih vlada - ne tretira kao nekonzistentnost, već kao deo integrisane i koherentne celine. Ne treba biti posebno sentimentalan prema oblicima socijalne zaštite koju nude nacije - države. Upozorenje Meri

399

Daglas ( Mary Douglas ) još više važi za nacionalne i nadnacionalne zajednice: „Budimo oprezni da ne idealizujemo zajednicu. Ona ne postupa uvek ljubazno sa svojim članovima" ( Douglas, 1992: 104 ). Moglo bi se dodati da ona takođe ne postupa uvek ljubazno sa onima koji nisu njeni članovi. Ali, takođe se mora priznati da, ma kako usko nacionalne države određivale ( danas je postalo uobičajeno reći „zamišljale" ) zajednice koje su pod njihovom zaštitom, slabljenje nacionalne države bi sa sobom povuklo sve veću izloženost klasa (uključujući i radnike) tržišnim snagama. Ovo je naročito jasno u pogledu „ukidanja postvarenja" ( decommodification ). Valter Korpi ( Walter Korpi, 1983 ), i Gosta Esping-Andersen ( Gosta Esping-Andersen, 1990) dokazivali su da radnička strategija u potrazi za usko ekonomskim interesima ( na primer, za povećanje plata ) prerasta u zahteve koji su više politički, zahteve za socijalnom naknadom ( na primer socijalno osiguranje i beneficije za zaposlene ) u cilju zaštite od tržišnih snaga ( ukidanja postvarenja njihovog rada ). Nacionalna država je ta kojoj se takvi zahtevi upućuju. Tako slabljenje nacionalne države sa sobom povlači i slabljenje pozicije rada i povećava verovatnoću ponovnog postvarenja ( recommodification ). Ono što važi za rad – važi i za sve druge društvene odnose koji se mogu postvariti. Ovo pojačava opšte i široko priznato gledište po kome između deregulacije i izloženosti društvenih grupa i klasa globalizujućim snagama konkurencije postoji unutrašnja veza. Ali prema Polanjijevoj analizi, iz ovoga sledi još jedna, možda još važnija implikacija: globalizacija nije samo politički projekat, ona je nužno i neostvariv projekat. Baš kao što je Bauman ( 1992 ) dokazivao da projekat modernog doba nametanje reda haosu, konačno nedostižan, Polanji sugeriše da ni suprotna strategija - ono što je Peter Markuze nazvao „pokušaj nametanja haosa poretku" ( Marcuse, 1995: 241 ) - nije ostvariva mogućnost. Tvrdnja da bi tržišna logika, kad bi joj se dopustilo da potpuno zavlada nad ne-racionalnom logikom društvenih odnosa, rastočila upravo društvene i političke uslove na kojima počiva, ima specifične implikacije za naše razumevanje budućeg pravca u kome će se verovatno kretati procesi globalizacije. Umesto da nastavi da se razvija u sadašnjem pravcu i sadašnjom brzinom razara društvene mreže, ekonomska globalizacija uvek nailazi na otpor i približava se svojim granicama. Ovaj otpor nije nužno samo herojski otpor narodne mobilizacije, ili to nije primarno. Zaista, prema Polanjijevoj analizi, takve mobilizacije mogu primiti vrlo nepoželjne forme ( u suštini reakcionarna odbrana krutih administrativnih granica, možda na bazi nacionalnosti ili rase ). Pre se može očekivati pojava novih regulativnih tela na lokalnom i/ili među državnom nivou kao moći nacionalnih država da kontrolišu tržišne oscilacije. Argument je zapravo ovaj: deregulacija i pretvaranje društva u tržište ( marketization ) proizvode niz katastrofa i potencijalno katastrofične razvoje koji se kratkoročno ili srednjoročno mogu rešavati i bez obuzdavanja tržišta, ali dugoročno će sa sobom povući nametanje granica tržištu. Neke od ovih katastrofa su društvene: rastuća nejednakost, osiromašenje delova stanovništva unutar nacionalnih zajednica i čitavih nacionalnih zajednica, degradacija gradskog života, propadanje prirodne sredine itd. Mada se ovim potencijalnim društvenim katastrofama može do izvesnog stepena „upravljati" i mada tržišta omogućavaju državama da redukuju

400

područja za koje se smatraju odgovornim ( i stoga distanciraju od efekata sopstvenih politika ), potencijal za ovakvo sprečavanje mogućih kriza nije neiscrpan. Ali, možda je još važnija činjenica da sve ove potencijalne katastrofe nisu društvene. Neke su ekonomske. Stečaj Kreditne banke ( Bank of Credit ) i Međunarodne komercijalne banke i možda još dramatičniji stečaj Berings banke ( Barings Bank ) dovoljno su svedočanstvo da deregulisana ( ili slabo regulisana ) tržišta nisu toliko sklona krizi, koliko katastrofi. Pohvalno je obrazloženje da su ove katastrofe deo ( prilično bolnog ) procesa socijalnog učenja. Po- javu modernih sistema socijalne zaštite ( uključujući i države blagostanja ) Polanji karakteriše kao naučeni odgovor na katastrofe industrijalizacije. Ove se lekcije mogu zaboraviti, posebno zato što je planiranje bilo delimično uspešno ( i zato što ono sa sobom donosi sopstvene probleme ). Ali, ako su deregulisana tržišta i društva skloni katastrofama, ove lekcije će morati ponovo da se nauče. Kod Polanjija postoji ovaj implicitni model: katastrofa - učenje – regulacija ( a mi bismo tome možda dodali ciklus: zaboravljanje - deregulacija - ponovno učenje - ponovna regulacija )? Takav se model sada ponovo pojavljuje u argumentima onih koji su zabrinuti zbog posledica deregulacije, ali nipošto ne nužno iz tradicionalne levičarske ili marksističke pozicije ( Džon Grej, na primer, ili komunitaristi ).

Ako je Polanjijev model učenja ispravan, iz njega slede značajne posledice po bilo koju navodnu „dijagnozu našeg vremena"; posledice koje protivreče scenariju globalizacije. Prema ovom gledištu, najverovatniji razvoj ne bi mogao biti nastavak neograničene ekonomske globalizacije već, kao što su dokazivali Herst i Tompson ( Hirst and Thompson, 1992, 1996 ), sve veći uticaj geopolitičkih organizacija, većih od države, ali manjih od planete ( Evropska unija, ASEAN, NAFTA itd. ). Mada ove organizacije u početku mogu izgledati kao trgovinski sporazumi ( kao „zajednička tržišta" ), njihova dalja evolucija povlači sa sobom mešavinu deregulacije i ponovne regulacije ( uključujući društvene transfere ), kao i pokušaje da se izgrade politička tela, građanska društva i kulturni identiteti na nivou višem od nacionalne države – što nije, kao za Baumana, prestanak odgajanja koherentnog ( mada ne nužno i homogenog ) identiteta, već ponovna integracija postojećih identiteta u veće zajednice. Prema takvom gledištu, nove restrikcije i ograničenja tržišta doći će da zamene stare. Tako, mada finansijski to-kovi i informacione mreže mogu biti globalni po dometu, predmet regulacije i restrikcije postaće njihov delokrug uticaja. Ako uopšte hoćemo da zadržimo pojmove logike kapitala, takođe moramo govoriti o „logici politike“ koja joj je suprotstavljena i konkurentska. Globalizujuća logika kapitala se sada i uvek trudi da izbegne političku regulaciju, dok se politika stalno bori da ekonomsku aktivnost zadrži pod svojom kontrolom. Polanjijeva analiza je u strogom smislu društvena i demokratska. Možemo prihvatiti da potpuna pobeda političkog nad ekonomskim faktorom vodi onim vrstama neefikasnosti koje su se pokazale u socijalizmu koji više ne postoji, istovremeno dokazujući da ona vrsta pobede ekonomije nad društvenim i političkim koja bi se dogodila jednom za svagda, kako je zamišlja neoliberalizam, može da se postigne samo uz veliku socijalnu cenu ( uporedi, Bottomore, 1996

401

). Ovo bi išlo u prilog u suštini umerenih zaključaka koje je iz propasti komunizma izveo Habermas ( Habermas, 1990 ). On je tvrdio da smrt komunizma, čak i ako je dokaz veće efikasnosti tržišta kao sredstva organizovanja ekonomskog života, sama po sebi ne podržava neoliberalni zahtev po kome logika tržišnih odnosa treba da istisne sve druge principe socijalne organizacije, izvan i s one strane ekonomske sfere. Ne može biti jednom za svagda izvojevane pobede, kako ekonomskog, tako ni političkog faktora. Teorija globalizacije je ovde možda ponovo potcenila protivurečni karakter društvene promene. Mada teoretičari globalizacije naglašavaju da se globalizacija i fragmentacija po svojoj prirodi dopunjuju, kao i tendencije univerzalizacije i partikularizacije, oni možda padaju u istorističku zamku posmatrajući ovo, da parafraziramo drugu Polanjijevu metaforu, „dvostruko kretanje" ( ili istovremenu deregulaciju i ponovnu regulaciju ) kao nešto novo ili kao nešto što je samo po sebi dokaz globalizacije, umesto prosto kao fazu borbe između suprotnih ( ali uzajamno međuzavisnih ) logika ekonomskog i društveno-političkog faktora u vremenu u kome je ravnoteža snaga narušena u korist ekonomskog.

402

Entoni Gidens SVET KOJI IMAM IZMIČE: PRVO PREDAVANJE

(...) Polazna tačka ovih predavanja je ono što sam definisao kao svet koji nam izmiče. Čini mi se da svet u kome živimo, svet s kraja XX veka ne liči na onaj koji su predviđali osnivači prosvetiteljstva. Oni su bili glavni utemeljitelji intelektualnih tradicija koje su stvorile zapadnu i koje sve više oblikuju globalnu kulturu. Utemeljivači prosvetiteljstva su imali prilično jednostavno, ali vrlo moćno pravilo o odnosu između ljudskog znanja, nauke, tehnologije i spoljašnjeg sveta. Mislili su da što više budemo razumevali svet prirode, sopstvene živote i istoriju, više ćemo moći da kontrolišemo prirodu i usmeravamo sopstvenu istoriju. Ideja je prosta i, mislim, uverljiva. Svet je ranije bio izložen ćudima iracionalnih snaga, dogme, tradicije. Zašto ne pokušamo i racionalno da shvatimo svet? Ako racionalno shvatimo kakav je svet, spoljašnji i naš sopstveni, svet naše istorije, sigurno ćemo biti u stanju da istoriju podredimo sopstvenim ciljevima. Marks je to izrazio na, verovatno, najefektniji način: da bismo stvarali istoriju, moramo je poznavati. Istorija se do sada događala nesvesno, treba videti kako je stvarati svesno, racionalno, razumevajući dinamiku koja pokreće naše živote i determiniše svet prirode oko nas. Ideja o podvrgavanju sveta sve većoj i većoj kontroli je vladajuća ideja u poslednja dva veka, a to je i pokretačka ideja koja zapadnu civilizaciju gura u pravcu jedne globalne civilizacije. Ideja je da su tradicija i dogma suštinski iracionalne, i da u većini sfera mogu i treba da ih zamene nauka i racionalno saznanje. S kraja XX veka kao dobre osmatračnice, meni svet tako ne izgleda, niti mi se čini da se tako oseća. Da su oni u pravu, svet bi verovatno bio čvršće kontrolisan, bolje organizovan, predvidljiv svet. Čak su i ljudi kojima se nije dopadala vizija prosvetiteljstva mislili da će svet postati čvršće kontrolisan i da ćemo svi biti delići velike mašine. Na razmeđu vekova, Maks Veber je tvrdio da će svet sve više i više postajati džinovska mašina u kojoj ćemo svi biti delići, svesni sopstvene uloge. Jedan u velikoj meri predvidljiv, racionalan svet. Romanopisac Džordž Orvel ga je opisao kao antiutopiju. On je smatrao da bi racionalan svet, koji je bio san prosvetiteljstva, mogao biti represivan svet. Franc Kafka je takođe gledao na svet kao na birokratsku noćnu moru, kao kruto kontrolisan svet, jednu vrstu distopije359, kao suprotnosti marksističkoj utopiji. Dobro, marksizam je doživeo propast, jedan od značajnih događaja 20. veka. Do osamdesetih, marksizam je bio vladajuća snaga XX veka. Sad je, sa propašću Sovjetskog Saveza i transformacijom Kine, manje-više prešao u etar. U svetu ne vlada osećaj da je to bilo očekivano, skoro da je suprotno slučaj. Umesto sveta pod našom čvrstom kontrolom, sveta visokog stepena organizacije i predvidljivosti, on je skoro, mada, naravno, ne i potpuno, njegova suprotnost. Jedan svet obeležen velikom nesigurnošću u kome ne znamo čak ni sutra šta

Anthony Giddens, Runway World - Lecture 1, www.globaldimension.net 359 Dystopia – gr.prefiks dys znači zlo, bolesno, abnormalno ( Prim. prev. )

403

donosi. Ako, na primer, pogledate uticaj informatičke tehnologije, ko stvarno može reći gde će nas tehnološki proboj zateći nespremne? Ne može niko, jer tehnološke promene uopšte nisu predvidljive. Umesto da bude svet pod našom kontrolom, on izgleda kao hirovit, iščašen svet. Ako hoćete, jedan svet-dezerter. Svet koji nam izmiče nije svet u kome smo napustili nadu da ćemo ga držati pod kontrolom. To je svet koji je uveo nove vrste nepredvidljivosti, nove vrste rizika, nove vrste nesigurnosti. Zanimljivo, mnoge od ovih neizvesnosti potiču baš iz izvora za koje se pretpostavljalo da svet čine predvidljivim. Ako, na primer, sa naše osmatračnice pogledate ulogu nauke i tehnologije, samo u razvoju modernog doba, niko ne bi dokazivao da one svet prosto čine predvidljivijim u linearnom smislu. Nauka i tehnologija uvode neizvesnosti sa kojima se niko ranije nije morao suočavati, a koje sU često nenameravane. Ako, na primer, razmotrite debatu o globalnom zagrevanju, to je upravo debata o uticaju nauke i tehnologije na prirodni svet. Debatu o global-nom zagrevanju razdiru neizvesnosti: da li je globalno zagrevanje stvarnost, šta će ono učiniti svetu, kakav treba da bude naš odgovor? Jednom kad proniknete u ovu pojasu, nalazite da je čak i sama nauka mnogo bliža neizvesnosti nego što obično zamišljamo. U ovim predavanjima ispita-ću prirodu sveta koji nam izmiče, ali ću takođe izneti sugestiju da svet-dezerter treba da se vrati pod našu vlast, da mi ne možemo ostvariti snove koje su imali Marks i filozofi prosvetiteljstva, i da nema načina na koji će nam nagomilavanje znanja omogućiti da prosto kolonizujemo budućnost, da je izrezbarimo kao prostor na koji možemo upasti i zauzeti ga. U stvari, sam razvoj saznanja budućnost čini pre neprozirnijom, nego prozirnijom. Rekao bih, jedno od najvećih otkrića XX veka. Ali, to ne znači da treba odustati od pokušaja da u svet, koji za tim ima potrebu, uvedemo više regulacije i vladanja, a našem je svetu, kao što ću nadalje sugerisati, to zaista potrebno. Njemu je potrebno više regulacije, više kontrole, više čovekovog svesnog upravljanja. Moramo se odreći sna filozofa prosvetiteljstva, ali ne smemo napustiti ideju da možemo uticati na svet. Možemo ga oblikovati, jer on niije samo svet snaga koje će nas pokretati po svojoj ćudi. Sada, ako razmotrite poreklo ovog sveta koji nam izmiče, sveta neizvesnih nizova mogućih budućnosti, iza ovih nedavnih transformacija stoji jedan veliki skup promena, a to je uticaj fenomena koji sam rani- je pomenuo, fenomena globalizacije. Po mom mišljenju, ako niste ovladali debatom o globalizaciji ili je niste shvatili, ne možete iole stručno obavljati profesiju naučnika iz područja društvenih nauka. To je u društvenim naukama, kao i u politici, sada verovatno najznačajnija debata, jer ona ima snažan uticaj, kako na svet političke teorije, tako i na svet društvenih nauka. Ako sledite istoriju termina globalizacija, njena zanimljivost je u tome što samo do pre 10 ili 12 godina ovu reč nije koristio skoro niko. Ako bacite pogled na akademsku literaturu poznih osamdesetih ili popularnu štampu ili članke političara i vodećih poslovnih ljudi, termin globalizacija je koristilo malo ljudi. Ako su govorili o ovom fenomenu, onda je to obično bilo o međunarodnoj zajednici, međunarodnim vezama, ponekad o internacionalizaciji. U toku samo jedne decenije termin globalizacija je došao niotkud, da bude svugde. Zaista, ne možete otvoriti

404

novine a da u njima ne ugledate termin globalizacija. Ne možete čuti govor izvesnog gospodina Tonija Blera u kome se ne pominje termin globalizacija, niti možete otvoriti knjigu bilo kog poslovnog gurua u kojoj to nije glavni termin. Putujući poslednjih meseci nisam bio ni u jednoj jedinoj zemlji u kojoj se intenzivno ne raspravlja o pojmu globalizacije. Ovo je jedna od velikih promena u bilo čijem iskustvu akademskog života, čiji je odraz promenjeni sadržaj ovih predavanja. Pre samo nekoliko godina kada sam kao univerzitetski profesor išao po svetu, ponekad sam imao osećaj da ljudima imam da kažem nešto o čemu nisu čuli, ali sada, bilo da živite u Pekingu, Seulu ili Africi, mnogi ljudi, obično koristeći elektronske tehnologije, mogu skoro istog trenutka da imaju pristup istim izvorima. Dakle, ko je u ovoj debati u pravu? Po mom mišljenju, druga grupa, tj. grupa hiperglobalista je bliže odgovoru nego prva, jer hiperglobalisti tvrde da se u svetu zaista događaju radikalne promene i oni su na neki način angažovani oko fenomena kojj nazivamo globalizacija. Ovo je mnogo bliže istini od ideje da je sve kontinuitet i da se malo toga menja. Ova pitanja nikad nećete razrešiti, jer će uvek biti ljudi koji su osetljivjji na kontinuitet, nego na promenu, ali mislim da je dokazivo da se u globalnoj ekonomiji događaju fundamentalne promene. Kako ćete to dokazati? Pa, najlakše u vezi sa svetskim finansijskim tržištima. Ako pođete od trgovine robom ili materijalnim dobrima, Held i njegove kolege pokazuju da je nivo svetske trgovine fizičkim artiklima mnogo viši nego što je bio pre sto godina i mnogo viši nego što je bio pre 30 ili 40 godina. Dakle, postoji globalizacija u trgovini fizičkim artiklima. Ako pogledate trgovinu uslugama, ta trgovina je, uz ogroman rast, čak i intenzivnija. Ali ako pogledate finansijsku ekonomiju ( financial economy ), njen razvoj je najintenzivniji. To je ono zbog čega se, po meni, nemoguće odupreti zaključku da svuda u svetu postoje nove ekonomske snage. Čak i poslednjih 10-15 godina postoji ogromno ubrzanje opticaja novca i finansijskih poslovanja širom sveta - i ova poslovanja se odigravaju u roku od 24 časa. Obim novca koji cirkuliše u svetu je danas oko 100 puta veći nego što je bio pre 15 godina, što je jedna sasvim izuzetna statistika. Mislim da je vrlo teško poricati ideju

postojanja radikalnih promena u svetskoj ekonomiji. Ove promene su takođe usko povezane sa pojavom ekonomije znanja ( knowledge economy ). Sa širenjem svetske ekono-mije ona postaje ono što je Deni Kvoh ( Danny Quah ), ekonomista iz Londonske škole ekonomije ( London School of Economics – LSE ), nazvao bestežinskom ekonomijom ( weightless economy ). Pod bestežinskom ekonomijom se podrazumeva ekonomija u kojoj ekonomska vrednost na globalnom nivou sve više zavisi od trgovanja informacijama, a ne od trgovanja materijalnim dobrima. Celina finansijske ekonomije je jedna bestežinska ekonomija, ali i mnogi drugi aspekti proizvodnje i naročito, trgovine uslugama, danas su bestežinski, jer zavise od informacija kojima trgujete i koje razmenjujete, a ne od proizvodnje materijalnih dobara. On je naziva bestežinska ekonomija, jer, kada biste bili u stanju da fizički izmerite količinu robe koja se pre 30 godina prodavala širom sveta i kada biste je uporedili sa današnjom količinom, ukupna količina prodate robe bila bi ista. Ali, tokom tog perioda, stvarna vrednost svetske ekonomije je porasla oko pet puta, a skoro sva novostvorena vrednost potiče iz trgovine informacijama, a ne

405

iz trgovine materijalnim dobrima. Tak imate posla s ekonomijom informacija ( information economy ) koja, kako je jedan drugi pisac rekao, živi od razređenog vazduha. Bestežinska eko-nomija, elektronska ekonomija - ima raznih termina - ali ona sama je postala globalizovana, pri čemu su posebno tržišta novca najčistiji oblik nove bestežinske ekonomije. Tako ja podržavam radikale ili hiperglobaliste, ali oni greše u izvođenju nekih zaključaka i nekim od načina na koji obe strane, kako skeptici, tako i hiperglobalisti ili radi-+kali, prikazuju ove argumente. Želeo bih da iznesem tezu po kojoj se fundamentalna greška sastoji u tome što se globalizacija tretira primarno ili čak isključivo kao ekonomski fenomen. Ekonomsko tržište je sigurno jedan od glavnih pokretača koji intenziviraju globalizaciju, ali globalizacija po sebi i za sebe nije prvenstveno ekonomski fenomen. Globalizacija se odnosi na skup promjena, a ne na jednodimenzionalnu promenu. Mnoge od ovih promena su pre društvene, kulturne i političke, nego čisto ekonomske i jedan od glavnih pokretača, uz globalno tržište, jeste nešto odvojivo od njega, a to je revolucija u komunikacijama. Mislim da su kasne šezdesete vreme u kome je revolucija u elektronskim komunikacijama počela da transformiše, kako način naše sposobnosti da jedni s drugima širom sveta uspostavljamo veze, tako i unutrašnji sadržaj ekonomskih si-stema. Kažem, kasne šezdesete, jer je u to vreme satelitski sistem prvi put dignut iznad Zemlje. Prvobitno, to je bio nekomercijalni satelitski sistem - komercijalni satelitski sistemi su postavljeni početkom sedamdesetih. Jednom kada uspostavite mrežu komunikacija preko satelita, to znači da sa bilo kog dela Zemlje možete uspostaviti komunikaciju s drugim delom, čime je, bar u principu, omogućena trenutna globalna komunikacija. Po meni, ovo je u ogromnoj meri izmenilo svetsko društvo, a i u naše lične živote unelo mnoge promene. Mnogo toga se izmenilo u u svetskom društvu, jer kad imate trenutnu komunikaciju, u kojoj su vodeće delatnosti televizija i drugi elektronski mediji, ona provaljuje u kakvoću našeg iskustva. Ona menja aspekte suvereniteta i politike, a ovi su vrlo vidljivi. Nije suvišno reći da su slabljenje i pad Sovjetskog Saveza bili u tesnoj vezi s ovim transformacijama. U starom industrijskom svetu Sovjetski Savez je sasvim lepo mogao da opstane, jer je i bio izgrađen na teškoj industriji: fabrike sa visokim dimnjacima i teška industrija su bile njegova srž. U pogledu stopa rasta, on je bezmalo držao korak sa Zapadom sve do početka sedamdesetih. Nakon tog perioda Sovjetski Savez je počeo da zaostaje, jer u novoj globalnoj elektronskoj ekonomiji nije bio konkurentan i zato što njegov sistem autoritarne hijerarhijske moći nije bio kompatibilan sa softverskim oblicima moći koji uspešnije funkcionišu u globalizovanom sistemu komunikacija. Mislim da ne iznenađuje što je u revolucijama u istočnoj Evropi, kojih smo se juče prisećali, glavnu ulogu odigrala televizija. Za ovo predavanje je baš prikladno vreme, jer pada u dan nakon 10-godišnjice pada Berlinskog zida. Mislim da bez uticaja televizije ne bi ni pao Berlinski zid, niti bi on imao neku vrstu domino-efekta koji je imao. Mislim da aparthejdu u južnoj Africi, koji je izveden uglavnom bez nasilja, ne bi došao kraj da mu nisu prethodili ovi događaji u istočnoj Evropi. U Kini, na Trgu Tjenanmen, zamalo se desila ista stvar da vlasti nisu tamo drugačije reagovale. Mislim da su u globalno posredovanom svetu strukture našeg iskustva različite od

406

onih iz prošlosti. U poslednjem Rit predavanju koje sam održao u Londonu ispričao sam ovu priču o padu Berlinskog zida. Niko nije znao da će se to desiti. U Berlinu sam se zadesio na konferenciji koja se održavala vrlo blizu Zida, na koju je došlo i nekoliko ljudi iz istočne strane Ber-lina. Po podne su nestali sa konferencije, a kada su se vratili, rekoše nam da će Berlinski zid biti otvoren. Sišli smo tamo, pa smo tako bili među prvima koji su došli do Zida. Počeli smo da se penjemo uz merdevine koje su ljudi prislonili uza Zid, kada su se pojavile televizijske ekipe i potisnule nas dole, rekavši: „Mi moramo da budemo na vrhu prvi, jer moramo da snimamo kako vi pravite istoriju!" Meni je ovo pokazalo nešto od moći i značaja medija u ovim događajima. Ne znam da li je iko od vas učestvovao u značajnim istorijskim događajima, a to takođe važi i za važne događaje našeg sopstvenog života, ali postoji jedna čudna stvar u vezi s njima, jer za učesnike ti događaji imaju neku dozu nerealnosti. Stajali smo na kontrolnoj rampi Čarli kroz koju su prolazili svi oni mali trabanti iz istočne Evrope, a ljudi su ih polivali šampanjcem. Prolazili su ljudi sa mapama na kojima je bila praznina tamo gde je Zapadni Berlin, jer ako ste bili u Istočnoj Nemačkoj, niste smeli imati čak ni mapu Zapada. Ali, imali ste to osećanje, da li se ovo stvarno događa? Stajati na vrhu Berlinskog zida gde biste, samo dan pre toga, bili ustreljeni. Bilo je to čudno osećanje i možda je baš to uticaj televizije, jer u svetu u kome sve više vladaju televizijska sredstva, stvarna iskustva kao, na primer, kada neko umre, pa mu idete na sahranu, često imaju ovaj osećaj nerealnosti sa kojim se teško izboriti. U svesti mi se dugo vremena zadržao i jedan drugi događaj. Dan pre otvaranja Berlinskog zida prošao sam kroz njega na uobičajeni način, koji podrazumeva, ako ste sa Zapada, prilično neprijatnu proceduru. Izgled istočnonemačkih stražara je bio tako brutalan, a vi ste znali da su to ljudi koji su pucali na one koji su pokušavali da sa Istoka pređu na Zapad. Dakle, nekoliko dana pošto je otvoren, mi smo ponovo prošli kroza Zid i tamo su bili oni isti stražari, ali sada nasmejani i normalni, baš poput običnih ljudi, pa se odonda pitam ko je od njih bio prava osoba. Bilo je to kao da se desila potpuna promena ličnosti. Ona ukazuje na neku vrstu odnosa između psihičkih osećanja, identiteta i ovih velikih istorijskih događaja

U svakom slučaju, globalizacija se po meni tiče transformacije naših bazičnih institucija. Njom ne vladaju samo ekonomske snage, ona je još tešnje povezana sa komunikacijom. Ona pogađa državu, ona pogađa naciju, ona pogađa naše lične živote. Ali, za mene, globalizacija je poput trostruke prizme ili trostruke figure. Globalizacija, naročito globalno tržište, oduzima naciji izvesne moći. Mi znamo da se ovo dešava, ekonomske budućnosti nacija nisu više u njihovoj vlasti kao što su obično bile. S druge strane, globalizacija ima suprotnu konotaciju i snagu. Globalizacija gura nadole. Pošto gura nadole, ona stvara nove mogućnosti i motivacije za lokalne kulturne ekonomije i identitete. Ako to predstavite vizuelno, ona tera nagore, ali i nadole, i globalizacijski efekt „guranja nadole“ je razlog ponovnog oživljavanja lokalnog nacionalizma, lokalnih oblika kulturnog identiteta pa čak i, što ću razmotriti u sledećem predavanju, onih vrsta događaja koji su se odigrali u nekadašnjoj Jugoslaviji i drugim područjima sveta. Ove događaje ne možete vezivati samo za istorijske odnose na Balkanu, već i za „uticaj nadole“ globalizacije koji dovodi do fragmentacije. Globalizacija takođe gura u stranu. Kao što

407

kaže Omae ( Ohmae ), ona stvara nova društvena, kulturan i ekonomska područja koja ponekad presecaju granice nacija. Na primer, oblast Katalonije oko Barselone u severnoj Španiji. Ona se preklapa sa severnom Francuskom, ona je takođe deo Evropske unije, a vezana je za špansku ekonomiju. Globalizacija je složen skup delimično protivrečnih snaga. Vrlo je važno da se to shvati. Ona nije jedna jedina snaga koja vuče u jednom jedinom pravcu.

Uz to, globalizacija nije samo „tamo negde“ fenomen, ona se ne tiče samo velikih sistema, ona se ne tiče samo globalnog tržišta, ona nije samo proces koji pogađa države. Ona je takođe „ovdašnji fenomen“. Naši životi, naše ličnosti, naši identiteti, naše emocije, naši odnosi sa drugim ljudima menjaju oblik pod uticajem globalizujućih procesa, jer globalizacija upada u lokalnu kulturu. Ona provaljuje u lokalni životni kontest i prisiljava nas da živimo na otvoreniji, refleksivniji i individualizovan način. Rame uz rame sa globalizacijom ide i individualizacija. Individualizacija je lični pol, a na drugom polu je globalizacija velikih institucija. Individualizacija, odmah da kažem, ne znači sebičnost, bar ne sama po sebi. Individualizacija znači biti prisiljen da se živi refleksivniji život, otvoren ka budućnosti. Više o ovome govorim u sledećim predavanjima, ali uticaj tradicije i običaja na naše živote sve više opada. To važi čak i za tradicionalnije kulture. Pošto je to tako, mnogo više se suočavate s otvorenom budućnošću. Suočavanje s otvorenom budućnošću znači stvaranje sopstvenog identiteta, umesto da se on prosto preuzme iz kulturne sredine ili tradicionalnih istorijskih oblika. Ovo je proces koji oslobađa, on ima mnoge emancipatorske posledice, ali je i zastrašujući. Lično, mislim da su u ovaj paradoks, ovu zagonetku, najsnažnije od svih uhvaćene žene, zato što promene koje pogađaju njihove živote, žene pogađaju vrlo radikalno. Biti žena obično je značilo domaći život, imati decu, biti uglavnom podređen u univerzumu kojim dominira muškarac. To još uvek znači mnoge od ovih stvari, ali one su se radikalno promenile. U jednoj zapadnoj zemlji žene su mnogo slobodnije nego što su bile u prošloj generaciji, ali šta činiti sa tom slobodom? Kako živite, kako treba da izgledate, kako da se odnosite prema drugim ljudima? Da li ćete se udati? Prvi put od kad svet postoji, imate situaciju da mnoge žene u zapadnim zemljama kažu kako ne žele...

da imaju decu. Dvadeset pet procenata žena mlađih od tridesete godine u Evropskoj uniji ozbiljno govori kako ne žele da imaju decu, a stopa nataliteta je u nekim zemljama Evropske unije pala na 1,1 do 1,2, što je najniža stopa nataliteta, ikad poznata, u bilo kom društvu u ljudskoj istoriji. Žene moraju da shvate smisao ovoga, a time, naravno, počinje radikalno da se menja i položaj muškaraca. Vidimo da ovo ima veliki uticaj, naročito na mlađe muškarce u zapadnim zemljama, posebno u vezi sa nezaposlenošću i drugim promenama, o kojima ću u nastavku raspravljati. Stoga se globalizacija, ukratko, tiče izmenjenog uticaja prostora i vremena na naše živote. Sa dolaskom revolucije u komunikacijama, udaljenost ima drugačiji odnos prema samoneposrednosti i iskustvu nego što je to bilo uobičajeno. Udaljenost nije prosto izbrisana, ali ako imate svet u kome na vrednost novca u vašem džepu neposredno utiču zbivanja elektronskih transformacija koja se događaju miljama daleko, situacija je naprosto drugačija od one u kakvoj je svet bio u prošlosti.

408

Zaključujući ovo prvo predavanje moram kratko da postavim dva principijelna pitanja i da na njih odgovorim. Prvo, kakav je uticaj ovih promena na nacionalnu državujMDa li je Oumi u pravu kada tvrdi da nacije više nisu važne i tu tvrdnju povezuje s idejom da više nije značajna politička moć, da više nisu bitne vlade, jer ne mogu uticati na oblik sveta. Drugo pitanje, da li je globalizacija isto što i vesternizacija? Da li globalizacija obeležava sve veću oduvek prisutnu tendenciju zapadnih zemalja, ekonomija i kapitalizma da dominiraju ostatkom sveta? Dva velika pitanja na koje cu vam u poslednjih pet minuta predavanja naznačiti odgovor, ali na koja ću se stalno vraćati na drugim tačkama u sledećim predavanjima. Pre svega, nacionalna država. Mislim da je jasno da pisci koji tvrde kako nacionalna država iščezava, nisu u pravu. Nacionalna država je još uvek vitalna moć u svetu. U izvesnom smislu biste mogli reći da u globalnoj eri nacija-država nije manje važna, nego je čak i važnija, nego što je bila u prošlosti. Razlog za ovo što govorim je što su, sve doskora, postojale druge alternative nacionalnoj državi. Na primer, Sovjetski Savez je bio neka vrsta imperije, on je bio oblik imperijalnog sistema. U XX veku su do danas na različitim tačkama Zemlje postojale imperije. Sve formalne imperije, sa mogućim izuzetkom Američke imperije, ako želite da je tako zovete, iščezle su iz sveta. Sve nacije su stvorile nacionalne države, to je, dakle, velika transformacija. Mogli biste reći da je ovo vreme u kome je nacionalna država prvi put stvarno postala skoro univerzalna forma, jer, koliko je meni poznato, samo Južni pol, ili dva pola, mogli bi biti izuzeci, ali čak i na njih nacije do izvesne mere polažu pravo, pa čak i na delove prostora koji imaju nacionalne granice. Za nacionalnu državu ne biste mogli reći da u ovom smislu iščezava. Uz to, u globalnom sistemu, nacije-države i dalje imaju veću moć od svojih glavnih rivala, velikih korporacija. Na primer, Ekson ( Exxon ) jedna je od najvećih korporacija u svetu. Njen godišnji prihod je, s izuzetkom 9 – 10 nacija, veći od dohotka bilo koje svetske nacije. Takve gigantske korporacije su globalizovana preduzeća. Ipak, meni se čini da ove velike kompanije nisu tako moćne kao nacije, a sigurno nisu tako moćne kao veće nacije. Razlozi su u tome što nacije još uvek imaju teritoriju, dok kompanije nemaju. Nacije još uvek imaju pristup vojnoj moći i drže pod kontrolom sredstva nasilja, dok korporacije, ako to ikad čine, onda samo vrlo posredno. Nacio-nalne države su još uvek uglavnom odgovorne za uspostavljanje zakonskih okvira, a ovi zakonski okviri suštinski utiču na ono što korporacije mogu da urade u svetu. Tako morate izvesti zaključak da su nacionalne države još uvek vrlo važne. Stoga takođe morate zaključiti da je politička moć još uvek važna. To nije samo „stoga" - politička moć i političko vodstvo nacije su još uvek važni. U sledećim predavanjima pokušaću da potkrepim tvrdnju da globalizovanom svetu, suprotno onome što misle mnogi ljudi, vlada ima da odigra veću, a ne manju ulogu. Mada, dobar deo te vlade ne može više nikad biti samo nacionalan, lako nacije zadržavaju važnost, suverenitet nacije se pomera, izgled nacionalne države se menja i nacionalne države su prisiljene da ponovo otkrivaju svoje identitete. Ako razmotrite šta se dešava u Britaniji, proces devolucije koji je delimično odgovor na uticaje globalizacije, nije baš slučajno što Škoti žele više nezavisnosti, to je u skladu sa globalizujućim uticajima. Britanija će morati da u svetlu tih promena ponovo otkrije svoj identitet. Tako vi govorite o kontinuiranoj ulozi

409

nacionalne države, njenoj manjoj moći u nekim područjima, možda većoj moći u drugim, ali si-gurno o suverenitetu čija se struktura menja. Slučaj Pinočea, intervencije na Kosovu, i druge promene u globalnom poretku dovode u pitanje apsolutnu prirodu državnih suvereniteta i ovo je opravdano i prihvatljivo. Drugo, da li je sve to zapadna zavera? Da li je širenje globalizacije prosto širenje zapadne moći koja izopačuje, razara tradicionalne kulture i nameće vladavinu Zapada nad ostalima? Pa, ukratko, morate priznati da zapadne moći dominiraju globalizacijom. Većina velikih kompanija se nalazi na Zapadu. Sjedinjene Države su još uvek, ili mogu lako postati, vladajuća supersila i u poziciji su da svetsku ekono miju oblikuju prema sopstvenim interesima. Mislim da se sve ovo mora prihvatiti. Svetski sistem se u moći ozbiljno nagao ka Zapadu, a unutar Zapada Sjedinjene Države su vladajuća ekonomska, politička i vojna sila. Iz ovoga što je rečeno mislim da je sasvim pogrešno izvesti zaključak da je globalizacija prosto zapadni fenomen. To je pogrešno. Globalizacija je mnogo komplikovanija, mnogo decentralizovanija i mnogo manje pod našom kontrolom nego što bi takvo gledište sugerisalo. globalizacija isto toliko pogađa svaku zemlju na Zapadu, koliko i svaku drugu zemlju u svetu i gIobalizacija, kao što ću dokazivati u kasnijim predavanjima, ima da ponudi mnogo prednosti. Greška je pretpostaviti da je globalizacija izvor sve većih ekonomskih nejednakosti u svetu. Pogrešna je pretpostavka da bi siromašnijim zemljama pomogla neka vrsta protekcionističkog isključivanja procesa globalizacije. Ključno pitanje koje nam se nameće u nalaženju izvorišta globalne nejednakosti je da pokušamo da procese globalizacije stavimo pod sopstvenu kontrolu i usredsredimo ih na ljudske potrebe. To je nešto što možemo učiniti i ja ću se u sledećim predavanjima truditi da pokažem zašto i kako.

410

Urlih Bek ŽIVETI SOPSTVENI ŽIVOT U SVETU KOJI SE UBRZANO MENJA: INDIVIDUALIZACIJA, GLOBALIZACIJA I POLITIKA

Teško da danas na Zapadu postoji raširenija želja od one da se „živi sopstveni život". Kada bi putnik u Francusku, Finsku, Poljsku, Švajcarsku, Britaniju, Nemačku, Mađarsku, SAD ili u Kanadu pitao ljude šta ih najviše pokreće, čemu teže i šta nastoje da postignu, odgovori bi mogli da budu – novac, posao, moć, ljubav, bog ili bilo šta drugo, ali bi to sve više bilo i obećanje „sopstvenog života“. Novac znači vaš sopstveni novac, prostor znači vaš sopstveni prostor - čak i u najosnovnijem smislu, kao pretpostavka za život koji biste mogli da smatrate sopstvenim. Ljubav, brak i roditeljstvo potrebni su da vežu i održe na okupu sopstvenu centrifugalnu životnu priču svakog pojedinca. Bilo bi to tek malo preterivanje reći daje svakodnevna borba za sopstveni život postala kolektivno iskustvo zapadnog sveta. Ona odražava ostatak našeg osećaja zajedništva. Šta ljude goni zvezdama u sopstvenom životu? Zašto se pojavljuje taj novi put koji se, iako prividno beznačajan, na individualnom nivou stvarno odvija po šematskom obrascu? Šta može da objasni revnost, strah i entuzijazam, lukavost i odlučnost kojima se veliki broj ljudi sekira i bori za „sopstvene živote"? Za mnoge očigledan odgovor leži u samim ljudima - u njihovim pojedinačnim voljama povećanim očekivanjima, neutoljivoj gladi za novim iskustvima, opadajućoj spremnosti da poštuju naređenja, slede put i žrtvuju se. Ipak, ovakva brzopleta objašnjenja rađaju novi niz pitanja: kako da objasnimo činjenicu da ljudi u mnogim zemljama iznenada i istovremeno žele da preuzmu kontrolu nad svojim životima? Sve se odigrava na personalizovanom, individualizovanom nivou-nezavisno jedno od drugog, u najrazličitijim kulturama, jezicima i gradovima sveta. Da li je reč o epidemiji egoizma groznici ega, koja se mo-že prevazići dnevnim dozama etiketi pozivanjem na opšte dobro? Ili su možda i sami pojedinci, uprkos svom tom sjaju kampanja za sopstvene živote, i sami pred dubokom promenom? Da li oni plove ka novim obmanama, u borbi za novi odnos po jedinca i društva koji tek treba osmislili? O tome će biti reci u ovom poglavlju? Živimo, u doba opadanja društvenog poretka nacionalne države, klase, etniciteta i tradicionalne porodice. Etika individualnog samoispunjenja i ličnog dostignuća najsnažnija je odlika modernog društva. Biranje, odlučivanje, uobličavanje ljudskog bića koje teži da postane autor njenog ili njegovog života i kreator individualnog identiteta, osnovno je pitanje našeg vremena. To je fundamentalni cilj koji se krije iza promene porodice i globalne rodne evolucije u vezi sa poslom i politikom. Svaki pokušaj da se stvori novi osećaj društvene kohezije morao bi da pođe od činjenice da individualizam, raznolikost i skepticizam čine suštinu zapadne kulture ( Beck and Beck-Gernsheim, 2000 ). Značaj življenja sopstvenog života u svetu koji se ubrzano menja

411

možete skicirati u sledećih petnaest tačaka. Prvo: poriv da vodite sopstveni život, kao i mogućnost da to uradite, pojavljuje se kada je društvo veoma složeno. U meri u kojoj se društvo deli u razdvojene funkcionalne sfere koje nisu međusobno zamenjive niti svodive, ljudi su integrisani i ujedinjeni u društvo samo u pojedinačnim aspektima, pošto plaćaju porez, voze kola, studiraju, troše, glasaju, idu kod lekara, proizvode nešto, očevi su, majke, sestre, pešaci itd. Neprestano menjajući različite, delimično inkompatibilne logike ponašanja, oni su prinuđeni da u svoje ruke preuzmu ono što je u opasnosti da se raspadne — sopstvene živote. Moderno društvo ne obuhvata ih svojim funkcionalnim sistemima kao kompletne osobe; ono se pre zasniva na činjenici da pojedinci nisu integrisani već samo privremeno uključeni u njega svojim lutanjem među različitim funkcionalnim svetovima. Društvena forma vašeg sopstvenog života inicijalno je prazan prostor zahvaćen čak i otvorenijim društvom. Ono postaje ispunjeno inkompatibilnostima, ruinama tradicija i otpadnim nus-pojavama. Prostor koji za sobom ostavljaju neke dominantne izvesnosti gubeći svoju moć, postaje đubrište ruševina sopstvenih ljudskih života. Mnogi zapadnjaci mogli bi da kažu: „Moj život nije kontinuum. Njega ne dele tek dan ili noć na crne i bele delove. Moje različite verzije odlaze da čekaju prevoz, sede u kancelariji, prave rezervacije, šetkaju šumarkom ili pišu; ja sam multifunkcionalna osoba koja trči, puši, ubija, sluša radio, ili govori „da gospodine" uniformisanom licu. Takvu osobu zvali su „šeširom prepunim iznenađenja" (Arno Schmidt Aus dem leben eines Fauns – Arno Šmit, Iz života jednog Fauna ). Drugo: vaš sopstveni život nije vam svojstven. U stvari, tačno je baš suprotno. Standardizovan život isproduciran je tako da kombinuje uspeh sa pravdom i da spoji interes pojedinca sa racionalizovanim društvom. Ekspanzija nacionalne države proizvela je i afirmisala individualizaciju i doktrine o asocijalizaciji, kao i obrazovne institucije kojima bi ona odgovarala. Upravo ovo nazivam paradoksom „institucionalizovanog individualizma". Pravne norme države blagostanja čine pojedince ( ne grupe ) uživaocima beneficija, pokrepljujući time princip po kojem ljudi treba sve više i više da organizuju sopstvene živote. Ljudi su se nekada rađali u tradicionalnim društvima, pripadali klasama ili religijama. Danas je moguće izabrati čak i samog boga. A opšte pravilo je,da, u cilju preživljavanja te trke pacova, osoba mora da postane aktivna, inventivna, i puna kvaliteta. Da razvija sopstvene ideje, da se ubrza, postane spretnija i kreativnija - i to ne samo u jednoj prilici, već konstantno, dan za danom. Pojedinci postaju glumci, građevinari, žongleri, menadžeri sopstvenih biografija i identiteta, ali i svojih društvenih veza i mreža. Treće: time vaš život u potpunosti zavisi od institucija. Institucionalna uputstva za život tu su da vam ga organizuju. Kvalitativna razlika između tradicionalnih i modernih životnih priča ne leži, kako mnogi pretpostavljaju, u tome što su u starijim korporativnim i agrarnim društvima različite gušeće kontrole i uputstva svodili pojedinčev uticaj na sopstveni život na minimum, dok je danas malo od tih ograničenja opstalo. U stvari, upravo je u birokratskoj i institucionalnoj džungli modernosti život najčvršće ogmničen mrežama uputstavaj propisa. Ključna razlika leži u tome da savremena uputstva za život stvarno prisiljavaju na samoorganizaciju i samotematizaciju

412

ljudskih biografija. U ranijim vremenima, u Evropi su veoma preciznim pravima regulisane, na primer, svadbene ceremonije, pa je u svim regionima i periodima skoro polovina populacije zrele za venčanje ostajala nevenčana. Danas, na protiv, mnogi sklopovi uputstava za život u obrazovnom sistemu, na tržištu rada, u državama blagostanja podrazumevaju zahteve da pojedinci rukojvode sopstvenim životima po cenu ekonomskih sankcija. Četvrto: življenje sopstvenog života tako podrazumeva da uobičajene biografije postaju stvar izbora, „uradite sami" biografije, biografije rizika, biografije slamanja. Čak i iza fasade bezbednosti i prosperiteta, uvek su prisutne mogućnosti biografskog iskliznuća i kolapsa. Otud odanost i strah čak i kod prividno bogatih slojeva društva. I zato treba napraviti veliku razliku između individualizacije uokvirene institucionalnim mogućnostima, poput ljudskih prava, obrazovanja i države blagostanja, za nošenje sa kontradikcijama modernih biografija, i „atomizaciju" - kada one postoje. Ideologija neoliberalnog tržišta pojačava atomizaciju sa svim svojim političkim... Peto: uprkos, ili baš zbog institucionalnih uputstava za život i nesigurnost, koje je često nemoguće predvideti, u sopstvenom životu osuđeni ste na aktivnost. Čak i kada pogrešite, vi vodite aktivan život ( koji strukturiše zahteve ). Druga strana ove obaveze da budete aktivni jeste da promašaj postaje sopstveni promašaj, koji se više ne posmatra kao klasno iskustvo u „kulturi bede“. To ide ruku pod ruku sa različitim oblicima odgovornosti prema samom sebi. Dok su se nekada bolest, zavisnost, nezaposlenost i druge devijacije u odnosu na normu posmatrale kao usud, danas je naglasak na individualnoj krivici i odgovornosti. Zato življenje vašeg sopstvenog života podrazumeva preuzimanje odgovornosti za ličnu nesreću i nepredviđene događaje. Tipično je da ovo nije samo individualna percepcija, već kulturno obavezujući modus atribucuje. On odgovara predstavi o društvu u kojem pojedinci nisu pasivni odraz okolnosti, već aktivno oblikuju sopstvene živote uz različite stepene ograničenja.

Šesto vaš sopstveni život je vaš lični neuspeh. Konsekventno teret rizika za fenomen socijalne krize poput strukturne nezaposlenosti, prebačen je na leđa pojedinca. Društveni problemi mogu se direktno preokrenuti u psihološke predispozicije: krivicu, osećanja, anksioznost, konflikt i neuroze. Da paradoks bude veći, razvila se nova neposrednost u odnosu pojedinca i društva. Ovaj poremećaj je toliko očigledan da društvene krize izgledaju kao induvidualne, pa nisu više - ili su vrlo posredno - percipirane u svojoj sopstvenoj dimenziji. Ovo je sve tačnije za mračnu stranu dovoljno integrisanih društava, i nove kolektivne pozicije klasne izopštenosti. One su kolektivno individualizovane. To je sigurno jedan od izvora, i sadašnji i budući, za nasilne ispade usmerene prema različitim žrtvama ( „strancima“ osobama sa posebnim potrebama, homoseksualcima, Jevrejima). Istraživači razlikuju „životni ciklus“ kao lanac kulturnih događaja, od „biografije" kao narativne forme o tim događajima - a oni ni u kom slučaju ne moraju da se poklapaju. Pa ako biografije i govore o „igrama sudbine," „objektivnim uslovima" i „spoljnim pritiscima" koji su „sveprožimajući", „predodređujući" ili „prisilni", one bi mogle da poreknu ovde

formulisanu teoriju. A čak i, ili pre svega u jeziku promašaja, pojedinci treba da

413

percipiraju sebe tako da makar delimično utiču na uslove svog života. Jasan pragmatički indikator za teoriju „življenja svog života" tako postaje prisustvo elemenata individualističke i aktivne narativne forme u ljudskim biografijama. Životni događaju pripisani ne toliko „stranim" uzrocima, već aspektima individue ( odlučivanje, neodlučivanje, omaške, mogućnosti, nemogućnost, postignuća, kompromisi, porazi ). Ovo naravno ne isključuje postojanje lažne svesti. Sedmo: nepovratno globalno umreženi ljudi nastoje da žive sopstvene živote u svetu koji im sve više i očiglednije izmiče pod nogama. Čak i najprirodniji od svih postupaka - udisanje čistog vazduha - neizbežno pretpostavlja revoluciju u industrijskom svetskom poretku. U globalnoj eri, nečiji život nije više sedentaran niti vezan za određeno mesto. To je i bukvalno i metaforički putujući, nomadski život, proveden u kolima, avionima i vozovima, telefonirajući ili na internetu, podržan masovnim medijima i transnacionalnim razvlačenjem života preko granica. Multilokalna transnacionalnost vašeg sopstvenog života još je jedan razlog za istrebljivanje državnog suvereniteta i zastarelost nacionalno zasnovane sociologije. Veza između mesta i zajednice ili društva prosto je pukla ( Beck, 1999a ). Bilo voluntarno ili obavezno ili ijedno i drugo, ljudi prostiru svoje živote različitim satovima. Globalizacija biografije podrazumeva prostornu poligamiju - ljudi su „venčani" sa različitim mestima odjednom. Ovi prostorno poligamni načini života su prevedene biografije. One moraju stalno biti prevođene i za sebe i za druge, kako bi „život između" mogao da se nastavi. Tranzicija iz prve u drugu modernost takođe je tranzicija iz prostorne monogamije u poligamiju. Da biste razumeli društveni značaj odražavanja globalizacije na vaš sopstveni život, neophodno je da imate na umu različita, međusobno suprotstavljena mesta kojima se taj život prostire. U tom smislu, ne samo globalni igrači već i indijanski taksisti u Čikagu ili ruski Jevreji u Izraelu žive transnacionalnim životom. Globalizacija biografija podrazumeva veoma složen, kontradiktoran proces, koji generiše nove konflikte i oblike razdvajanja. Tako porasta lokalnih nacionalizama i novi naglasak na lokalnom identitetu treba posmatrati kao nesumnjivu posledicu globalizacije, a ne – kao što se na prvi pogled čini – kao njima kontradiktoran fenomen. Ova sedma teza stoga podrazumeva da je vaš sopstveni život globalni život. Okvir nacionalne države postaje isuviše veliki i veoma mali. Ono što se dešava u vašem životu ima puno toga zajedničkog sa svetskim kretanjima, izjavim a i modom, ili sa zaštitom od njih. Osmo: druga strana globalizacije je detradicionalizacija. I vi sami vodite detradicionalizovan život. To ne znači da tradicija ne igra više nikakvu ulogu - često je baš suprotno. Ali tradicije moraju biti izabrane i često izmišljene, a snagu dobijaju tek odlukama i kroz iskustvo pojedinaca. Izvori kolektivnog i grupnog identiteta i značenja, kao karakteristike industrijskog društva ( etnički identitet, klasna svest, vera u progres, čiji su životni stilovi i pojmovi o bezbednosti potkivali zapadne demokratije do 1960-ih, sada se, iscrpljene, raspadaju i gube svoju mističnost. Oni koji žive u tom postnacionalnom, globalnom društvu, neprekidno su u procesu odbacivanja i stvaranja novih klasifikacija. Hibridni identiteti i kulture koji tako nastaju, upravo su individualnosti koje potom determinušu socijanu interakciju: u tom smislu identitet nastaje međuprožimanjima i

414

kombinacijama, pa time i kroz konflikt sa drugim identitetima. U čemu se ovo razlikuje od istorijskih i teorijskih analiza Georga Zimela, Emila Dirkema ili Maksa Vebera s početka veka? Osnovna razlika je u tome što savremeni ljudi nisu iz korporativnih religijsko-kosmoloških izvesnosti pušteni u svet industrijskog društva, već su iz nacionalnih industrijskih društava prve modernosti transplantirani u transnacionalnu zbrku rizičnog društva ( Beck, 1999b ). Od ljudi se očekuje da svoje živote žive što raznolikije i uprkos rizicima transnacionalnog i personalnog identiteta. U ovom smislu, individualizacija podrazumeva detradicionalizaciju, ali i nešto baš suprotno: život u konfliktu različitih kultura i izmišljanje hibridnih tradicija. Ne iznenađuje da različiti simboli idile - bakina pita od jabuka, spomenari i komunitarizam- doživljavaju eksploziju. Čak i tradicionalni ( npr. religijski ) sistemi interpretacije ne mogu sami da se isključe iz onoga što se događa; oni se međusobno suprotostavljaju u javnom takmičenju i konfliktu na globalnom i lokalnom nivou. U ovom smislu su takođe i fundamentalizmi, u svojim evropskim i neevropskim varijantama, reakcije i na individualizaciju i na globalizaciju. Ovde je ključna stvar to da javna sfera više nema ništa zajedničko sa kolektivnim odlučivanjem. Ona više nije pitanje solidarnosti ili obavezivanja, već zajedničkog življenja u konfliktu. Deveto: ukoliko globalizaciju, detradicionalizaciju i individualizaciju analiziramo zajedno, postaje jasno da je vaš sopstveni život eksperimentalan. Nasleđeni recepti za život i stereotipne uloge više ne funkcionišu. Ne postoje istorijski modeli za življenje. Individualni društveni život - u braku ili u roditeljstvu, u politici, javnom životu i plaćenom radu - treba vratiti u međusobnu harmoniju. Uznemirenost ovog doba, ovog duha vremena proizlazi iz činjenice da niko ne zna kako to da postigne.

Deseto: vaš sopstveni život je refleksivan. Društvena refleksija - procesiranje kontradiktornih informacija, dijalog, pregovaranje, kompromis - to su skoro sinonimi za mišljenje vašeg sopstvenog života. Potreban je aktivni menadžment ( i izgleda da je to prava reč ) za življenje u kontekstu konfliktnih zahteva i prostoru globalnih neizvesnoti. Samoostvarivanje i samouverenost ni u kom smislu nisu samo individualni ciljevi; oni su često i javne poštapalice, druga strana problema koje sistemi pristrasnosti učitavaju u birače, iznenada od njih zahtevajući da budu „zreli i odgovorni". Ova strast za samoostvarenjem, ta potpuna promena života, ide ruku pod ruku sa integracijom u šire svetske kontekste. Nešto nalik na individualnu posebnost zaista se po prvi put pojavljuje kroz; kombinaciju društvenih kriza koje pojedince prisiljavaju da misle, deluju i žive. Postaje normalno da ispitate veliki broj različitih kombinacija u kojima otkrivate i konstruišete više prepletenih identiteta. Društvena struktura vašeg sopstvenog globalnog života tako postoji zajedno sa neprekidnom diferencijacijom i individualizacijom - ili, da budemo precizniji - sa individualizacijom klasa, etničkih grupa, nuklearnih porodica, i normalnih ženskih biografija. U tom slučaju, nacionalno fiksirane društvene kategorije industrijskog društva kulturom su dovedene u pitanje, a time i transformisane. One postaju „zombi kategorije“ koje žive iako su umrle. Čak i tradicionalni uslovi života postaju zavisni od odlučivanja: moraju biti izabrani, odbačeni i opravdavani u odnosu na druge opcije, i zadovoljeni na sopstveni rizik. Ne samo

415

genetski modifikovana hrana već i ljubav i brak, uključujući tu i tradicionalni brak sa domaćicom, postaju rizični.

Jedanaesto: življenje vašeg sopstvenog života u tom smislu je forma kasne mođelrnosti vredna poštovanja. A to nije uvek bio slučaj. U tradicionalnim, nacionalno zatvorenim društvima, pojedinac ostaje generički pojam - najmanja jedinica zamišljene celine. Tek detradicionalizacija, globalno otvaranje i nova višestrukost funkcionalnih logika, otvaraju društveni prostor i daju smisao naglasku na pojedincu. Pozitivno vrednovanje pojedinca tako je pravi fenomen modernosti, u isto vreme suprotstavljen iskustvu i konstituisan njime ( kao što pokazuje jezik „ja ću prvi" ili „probij se" društva ). Kroz celu istoriju , individualističko ponašanje izjednačavano je sa ponašanjem koje je devijantno, pa i idiotsko. Kada se individualnost smesti u sliku svesti o svetu ono je umrljano, kao mana ili defekt. Tako je bilo i u antičkoj Grčkoj, ili tokom ranog evropskog srednjeg veka, kada je individualnost uglavnom tumačena kao devijantno ili grešno ponašanje koje treba izbegavati. Ovo omalovažavanje individualnosti opstalo je u naukama i u „buržoaskom svetu sve do epigrafa iz Sartrove Mučnine 'Ovaj tip nema nikakvu vrednost za društvo, on je samo jedna individua'. Samo individua - to je najkonfuznija formula koja izražava suprotnost ranoj romantičarskoj rehabilitaciji ( i redefiniciji ) suštine individualnosti ( Frank,1988:611 ). Zanimljivo je da je ova reevaluacija individualnosti uspešna upravo zato što je ono zbog čega je vekovima potcenjivana, sada postalo razlog za njeno visoko vrednovanje: naime, to da pojedinac ne može biti izveden ni iz čega opšteg. Poenta je u tome da opštost može biti samo pretpostavljena, pa stoga po strani u odnosu na verifikabilnost i drevnost pojedinca. „Suština individualnosti" tako se može razumeti kao „radikalni ne-identitet“.

Dvanaesto: vaš sopstveni život, viđen u ovom svetlu, radikalno je neidentičan. Dok su kulturu nekada definisale tradicije, danas ona mora biti definisana kao oblast slobode koja štiti svaku grupu pojedinaca i ima sposobnost da proizvodi i brani sopstvenu individualizaciju. Da budem konkretniji, kultura je polje na kom nam je jasno da možemo da živimo zajedno, jednaki mada različiti.

Trinaesto: zato življenje vašeg sopstvenog života može da znači život u uslovima radikalizovane demokratije, za koju su mnogi koncepti i formule prve modernosti postali neadekvatni. Niko ne zna kako politički da integriše transnacionalne identitete i konflikte. Niko ne zna ni kako sve veći zahtevi za porodičnom intimnošću mogu biti povezani sa novim zahtevima za slobodom i samoostvarivanjem muškaraca, žena i dece. Niko ne zna kako je moguće potrebu za masovnim organizovanjem koje obavezuje pojedince ( političke partije, sindikati ) učiniti kompatibilnom zahtevima za participacijom i samoorganizacijom. Ljudi su bolje prilagođeni budućnosti nego dmštvene institucije i njihovi predstavnici.

Četrnaesto: opadanje vrednosti koje kulturni pesimisti tako zdušno oplakuju u stvari je otvaranje mogućnosti bega iz kreda „veće, više, brže“ u period življenja s one strane, u ekološkom i ekonomskom smislu. Dok je u starom sistemu vrednosti sopstvo moralo da bude podređeno obrascima kolektiviteta, ove nove ,,mi-orjentacije“ stvaraju nešto nalik na kooperativni ili altruistički individualizam. Misliti o sebi i živeti za druge, što je nekada smatrano

416

kontradiktornim, ispostavilo se kao suštinski povezano. U stvari, živeti sam znači živeti u društvu. Politika zasnovana na odbrani života kao ličnog projekta zapravo je odbacivanje sopstvenih protivnika: moćnog tržišnog sistema sa jedne strane, i komunalizma koji podražava čistotu i homogenost, sa druge.

Petnaesto: predominacija življenja sopstvenog života tako vodi otvaranju i subpolitizaciji društva, ali i depolitizaciji nacionalne politike. Dve osnovne pretpostavke državne predstavničke demokratije posebno su dovedene u pitanje. Prva je onšte poverenje koje partijama ( i drugim kolektivitetima) omogućava da oko izvesnih dnevnih pitanja mobilišu građane i članstvo, u izvesnoj meri slepo i neezavisno od njihovih ličnih prioriteta. Druga je ograničen broj kolektivnih aktera i njihova, unutrašnja homogenost. Obe premise dovedene su u pitanje kao rezultat procesa indivualizacije. Ne može se pretpostaviti ni da su građani čIanovi partija ( a članovi partija su njihova vojska ), niti da su partije i sindikati intrinsično sposobni da postignu konsenzus - zato što su i velike organizacije pluralizovane po svom sastavu. Početkom procesa individualizacije i globalizacije kolektivni akteri i sami su ispošćeni i pozvani na programsku revoluciju iza nepromenjive fasade ( npr. New Labour ). Iz toga izviru nepredviđene dileme za organizaciju politike na nivou nacionalne države. Tu vidimo nagao razvoj onoga što je već Kant primetio u svojoj kritici predstavničke demokratije: kontradikciju da se demokratija poziva pojedinca kao na subjekt stvaranja prava, dok filtrira, postepeno prelazi preko i potiskuje izražavanje individualne volje predstavničkom formom. S druge strane, društvo „življenja sopstvenog života" stavlja u srce nacionalne politike osnovnu propoziciju po kojoj je pojedinac i samo pojedinac izvor demokratske legitimnosti. S te strane, korporativna i predstavnička organizacija posredovanja interesa zasniva se upravo na činjenici da ne pojedinici, već kolektivni akteri konstruisani u skladu sa ustavom, donose važne i sveobuhvatne političke odluke. Nasuprot tome, nije moguće uključiti sve veći broj aktera u igru političke moći, pošto bi to multiplikovalo poprište konflikta bez povećanja potencijala za konsenzus. Broj sistema pregovaranja ne može rasti beskonačno, pa ni u kom slučaju nije moguće mnoga individualna pregovaranja obuhvatiti jedinstvenom snagom odlučivanja. Tako postaje očigledno da politizacija društva početkom kulturne demokratizacije uopšte nije prevedena u aktiviranje politike. Ovo naglasak od uobičajenog zapažanja da brojno veća umešanost modernih individualista u široki spektar lokalnih inicijativa ili (da budem moderan) mreža - od sportskih klubova do kampanja protiv ksenofobije - integriše ili socijalizuje moderno društvo u funkcionalno ekvivalentnom smislu onom tradicionalnih političkih formi velikih organizacija nacionalne države. Čak i najraširenija priča o „umrežavanju mreža" ne može da umanji značaj činjenice da ubrzana fragmentacija političke strukture društva, koja se izražava u individualizaciji političkog ponašanja i opadajućoj sposobnosti velikih starih organizacija za integraciju i agregaciju, slabi potencijal političkih društva za svrhovitu mobilizaciju i usmeravanje ( Greven, 1997:246, u napomeni ). Lomi se ideal integracije kroz konflikt, kao osnova nacionalne demokratije. Postaje sve teže garantovati obe strane demokratije: konsenzus među pojedincima i gurpama zasnovan na slobodi udruživanja, i predstavljanje sukobljenih interesa. A upravo ovde postaje opipljiva prava

417

politička dilema druge modernosti. S jedne strane, politička imaginacija i politička akcija su-protstavljene su sasvim novim izazovima. Setimo se samo pročišćujuće reforme koja je bila potrebna da se socijalnoj državi obezbedi nova osnova, s obzirom na nesigurne oblike zaposlenja i radničku sirotinju; ili, ono što je bilo potrebno da se reorgani-zuju slavne ključne nacionalne institucije parlamentarne demokratije tako da postanu otvorene za transnacionalne identitete, životne situacije i ekonomske integracije; da ne govorimo o nekada potpuno zanemarivanom pitanju ekološke reforme autonomne i sve brže svetske industrijske dinamike. S druge strane, procesi indvidualizacije erodiraju društveno-strukturne uslove za politički kosenzus koji je do danas omogućavao kolektivnu političku akciju. Paradoks je u tome da se sve ovo događa zato što politička aktivnost narasta na mikroskopskom nivou, a sub-političko društvo rukovođeno je sve većim brojem pitanja i polja delovanja „odozdo“. Zatvoreni prostor nacionalne politike više ne postoji. Društvo i javna sfera konstituisani su sukobljenim prostorima koji su odjednom individualizovani, transnacionalno otvoreni i međusobno definisani. Upravo u tim prostorima svaka kulturna grupa testira i živi sopstveni hibrid.

Bibliografija Beck, U., What Is Globalisation?, Politv Press, 1999a, Cambridge.

World Risk Society, Polity Press, 1999b, Cambridge. Beck, U. and Beck-Gernsheim, E., Individualisation, Sage, 2000, London. Frank, M., „Einleitung in Fragmente einer Schlussdiskussion", in M. Frank and P. Haverkamp (eds.), Individualitat, Poetik und Hermeneutik, Vol. 13, Peter Haverkamp, 1988, Munich. Greven, Michael T., „Politisierung ohne Citoyens", in H. Klein and G. Schmalz-Bruns (eds.), Politische Beteiligung und Biirgerengagement in Deutschland, Westde-utscher Verlag, 1997, Opladen.

418

Manuel Kastels INFORMACIONA TEHNOLOGIJA I GLOBALNI KAPITALIZAM

Globalna, umrežena ekonomija Tokom poslednjih par decenija dvadesetog veka širom sveta se razvila nova ekonomija. Ona je svakako kapitalistička. I zaista, po prvi put u istoriji, čitava planeta je ili kapitalistička ili veoma zavisna od kapitalističkih ekonomskih procesa. Ali u pitanju je nov trend kapitalizma, sa tri osnovne odlike. Produktivnost i kompetitivnost su u najvećoj meri proizvodi generacije znanja i procesiranja informacija; firme i teritorije organizovane su u mreže proizvodnje, menadžmenta i distribucije; osnovne ekonomske aktivnosti su globalne - one imaju sposobnost da na globalnom nivou funkcionišu kao jedinice u realnom ili u izabranom vremenu. U stvari, većina zaposlenosti je lokalna ili regionalna. Ipak, ključne strateške aktivnosti i ekonomski faktori umreženi su globalizovanim sistemom imputa i autputa, što uslovljava sudbinu svih ekonomija i većine radnih mesta. Pod „ključnim strateškim ekonomskim aktivnostima" prvenstveno podrazumevam tržišta kapitala, nauku i tehnologiju, informacije, specijalistički rad, bogata potrošačka tržišta, multinacionalne proizvodne mreže i mreže menadžmenta u proizvodnji ( uključujući industrijske farme ), kao i napredne usluge, medijsku komunikaciju ( uključujući internet ), zabavu ( uključujući sport ) i - da ne zaboravim - globalni kriminal. Ovoj novoj ekonomiji infrastrukturu su obezbedile nove informacione tehnologije i tehnologije komunikacije, zasnovane na mikroelektronici, telekomunikacijama i kompjuterskom mrežnom softveru. I dok internacionalizacija ekonomskih aktivnosti svakako nije nova, ova nova tehnološka infrastruktura jeste. Informacione tehnologije i tehnologije komunikacija orijentisane ka mrežama omogućavaju brzinu i složenost menadžmenta ekonomije bez presedana. To omogućava da ekonomske transankcije i proizvodnja mogu da se dramatično uvećaju bez sputavanja međusobne povezanosti. Mogu da funkcionišu u realnom ili u izabranom vremenu a, štaviše, zbog fleksibilnosti novog tehnološkog sistema, nova ekonomija može da bira sopstvene komponente širom planete u neograničeno varijabilnoj geometriji potrage za vrednostima. Ovo podrazumeva zaobilaženje ekonomski bezvrednih ili manje vrednih teritorija i naroda. Tako je globalna ekonomija istovremeno neverovatno inkluzivna prema onome što je za mreže poslovne interakcije vredno, i veoma ekskluzivna prema onome za šta nema ili ima veoma mali interes u konkretnom vremenu i prostoru. U elektronskim mrežama nema procene vrednosti, osim potencijalne - koja se sve više meri mogućim rastom kapitala pre nego profitnim stopama. Mogućnost brzog profitiranja zaista više nije korektan indikator vrednosti, što pokazuje velika

419

vrednost akcija internet-kompanija koje gube novac. Raznovrsnost i dinamičnost ovog umreženog, globalnog/informacionog kapitalizma, lansiranog najvećom tehnološkom revolucijom u istoriji, izgleda da mu omogućavaju da se širi bez ograničenja i bez prepreka. Ali da li je tako?

Automatom globalna finansijska tržišta Ukoliko globalizacija jeste široko prepoznata kao osnovna odlika našeg vremena, to je pre svega zbog nastajanja globalnih finansijskih tržišta. Reći da je kapitalizam globalizovan ( ili, preciznije, globalno povezan ) u realnom vremenu, zaista nije tek uzgredna primedba o kapitalističkoj ekonomiji. I dok proces finansijske globalizacije ima duboke istorijske korene, po-stepeno se razvijajući tokom poslednje četvrtine veka, njegovo ubrzavanje može se pratiti od kraja 1980-ih. Arbitrarno ću izabrati jedan simbolički događaj koji je označio početak ove nove ere - „Veliki prasak" londonskog Sitija 27. oktobra 1987. kada se pojavila deregulacija kapitala i tržišta papira od vrednosti. Ovim naglašavam da su deregulacija i liberalizacija trgovine finansijama bili ključni faktori koji su podstakli globalizaciju, omogućavajući mobilnost kapitala između različitih segmenata industrije finansija i širom sveta, uz manja ograničenja i globalnu perspektivu za mogućnosti ulaganja. Nova tehnologija bila je od ključnog značaja omogućavajući kvazi-momentalnu trgovinu širom sveta i novu složenost nastalu deregulacijom i finansijskom ingenioznošću. Zajednički fondovi, danas tipični za bogat svet, bili su direktan rezultat novih pravila i novih finansijskih modela, potpomognutih kompjuterskom tehnologijom. Kao drugi primer uzmimo derivative, taj opšti pojam koji obuhvata sve vidove novih, sintetičkih finansijskih vrednosti. Derivativi mogu da kombinuju osnovne vrednosti akcija, obveznica, opcija, roba, valuta ili, u tom smislu, bilo koji stvarni ili potencijalni indikator monetarne vrednosti. Prostornim i vremenskim rekombinovanjem vrednosti ( na tržištima širom sveta i tržištima „fjučersa" ), derivativi izuzetno povećavaju mogućnost trgovine vrednošću. Time se stvaraju vrednosti tržišne kapitalizacije na osnovu derivativa čiji je promet 1997. bio 360 biliona dolara. Ukoliko je ova brojka tačna, to bi predstavljalo otprilike dvanaest puta više od vrednosti globalnog BNP – što nije baš koristan proračun, mada predstavlja impresivnu sliku. Ovaj neverovatan rast tržišne finansijske vrednosti moguć je samo zahvaljujući upotrebi razvijenih matematičkih modela koji funkcionišu zahvaljujući moćnim kompjuterskim sistemima koji ga pothranjuju i neprekidno prilagođavaju elektronski prenesenim informacijama širom sveta. Dve domaće regulative, liberalizacija transakcija preko granica i finansijska magija nove informacione tehnologije, uspele su da mobilišu potencijalne izvore investicija iz svakog mesta u bilo koje drugo, i bilo čega bilo kad. U SAD su 1995. investicije zajedničkih fondova, penzionih fondova i institucionalnih investitora uopšte iznosile dvadeset biliona dolara, što je deset puta više nego 1980, a trend se od tada ubrzao. U 1997. je po prvi put veći deo aktive domaćinstava

420

bio u papirima od vrednosti nego u nekretninama. Kao rezultat toga, odnos između kapitalizacije tržišta akcija i BNP u SAD dostigao je rekordnih sto četrdeset procenata u 1998. Međudržavne transakcije obveznica i akcionog kapitala između 1970. i 1996, merene u procentima BNP u SAD su uvećane faktorom 54, u Japanu 55, i skoro 60 u Nemačkoj. Ovo frenetično finansijsko investiranje postalo je globalno, posebno težeći mogućnostima koje nude različiti tipovi situacija. Jedna je ležala u rapidno rastućim ekonomijama azijskog Pacifika, gde se potreba za investicijama i mogla očekivati. Drugu su stvorile niske cene u novim zemljama ju industrijalizaciji, posebno u Latinskoj Americi ( Argentina, Čile, Meksiko, Peru, Brazil ), mada i u Rusiji sredinom 1990-ih, uprkos tamošnjoj finansijskoj neizvesnosti. Inostrane investicije penzionih fondova iz SAD uvećale su se sa manje od jednog procenta njihovih aktiva 1980. do 17% u 1997. Između 1983. i 1995, računajući prosečnu godišnju ratu promene, dok je svetski BNP rastao za 3,4% a obim svetskog izvoza za 6%, ukupan obim zajmova i obaveza rastao je za 8,2% a ukupan obim neizmirenih obveznica i zajmova rastao je za 9,8%. Kao rezultat toga, u 1998. obim neizmirenih obveznica i zajmova iznosio je oko 7,6 biliona dolara ili oko 5,5 BNP Ujedinjenog Kraljevstva za 1998. Globalni investitori iskoristili su nejasne finansijske i bankarske propise na tržištima u nastajanju, što je omogućilo spekulativne manevre. Investitori su takođe računali i sa očekivanom podrškom vlada u slučajevima finansijske krize. Faktori koje krivimo za finansijsku krizu novih tržišta 1997-98 ( mešanje vlade, nedostatak finansijske transparentnosti ) tako su i ključni elementi koji su u početku privukli globalne finansijske investicije. U ovim okol-nostima, kupovina inostranih deonica od strane investitora iz industrijalizovanih zemalja porasla je po faktoru 197 između 1970. i 1997, neraskidivo povezujući finansijska tržišta širom planete. Tržišta novca su eksplodirala, postajući ključni element u nemogućnosti bilo koje vlade da kontroliše ekonomsku politiku, s obzirom su vrednosti nacionalnih valuta, a time i interesne rate, postale u velikoj meri determinisane finansijskim tržištem. U 1998. globalna tržišta novca u prošeku su svakog dana razmenjivala ekvivalent od 1,5 biliona dolara - što je 110% BNP Ujedinjenog Kraljevstva za 1998. To je predstavljalo porast vrednosti globalne trgovine novcem po faktoru 8 između 1986. i 1998. Finansijska tržišta postala su međupoveza-na na više različitih načina. Pre svega, onlajn transakcije i kompjuterski informacioni sistemi omogućavaju voema brzo pomeranje kapitala između finansijskih produkata, valuta i zemalja - što je stvar sekundi. Drugo, pojavili su se novi finansijski produkti, mešajući vrednosti iz raznih zemalja kojima se tr-guje u drugima. Kada je jedna komponenta ovih produkata pod uticajem nagle promene vrednosti na nekom od tržišta, to utiče na produkt kao celinu na nizu drugih. Ovo je posebno bio slučaj sa derivativima na azijskim finansijskim tržištima 1997. I treće, spekulativni investitori u potrazi za velikim profitom brzo su se pomerali sa jednog tržištalia drugo u pokušaju da antici-piraju pomeranja cena različitih produkata u različitim valutama i koristeći modele za predviđanje.

Bitan izvor ovih spekulativnih postupaka su kombinovani fondovi, što je jedan sveobuhvatni termin koji pokriva nekonvencionalne investicione fondove koji se ne zasnivaju na ugovorima, deonicama i fondovima novčanog tržišta. Kombinovani fondovi su u velikoj meri

421

neregulisani, a njihov broj i kapital neverovatno su porasli tokom 1990-ih: između 1990. i 1997. njihove aktive porasle su po faktoru 12, pa danas oko tri i po hiljade kombinovanih fondova raspolaže sa oko 200 milijardi dolara. Toj sumi treba dodati i sve što oni mogu da pozajme. Kombinovani fondovi barataju novcem velikih investitora, uključujući banke, penzione fondove i institucionalne investitore koji zahvaljujući njima zaobilaze propisana ograničenja. Široko uzev svi smo mi spekulanti - voljno ( kroz naše penzione fondove ) ili nevoljno ( stavljajući naše ušteđevine poput većine malih investitora u zajedničke fondove ili na penzioni račun ). Osim kombinovanih fondova, razne vrste investitora ( i velikih i malih) opremljeni umreženim kompjuterima, pothranjeril informacijama u realnom vremenu, kupuju, prodaju i redistribuiraju finansijsku robu svih vrsta, porekla, i na većini tržišta, stvarajući nemire i reagujući na njih. Treba naglasiti i četvrti veliki faktor međupovezanosti - provajdere informacija i kreatore javnog mnjenja. Firme za procenu boniteta poput Standard&Poor ili Moody's, ti gurui finansijskog biznisa i vodeći centralni bankari, mogu na tržištu da izazovu precenjivanje ili potcenjivanje hartija od vrednosti, valuta, pa čak i čitavih nacionalnih ekonomija, povećavajući ili snižavajući njihovu vrednost, a time i vrednost kompanija u tim zemljama, u skladu sa doktrinom maksimalnog zaduživanja koja zajmodavcima predstavlja reper za niz ključnih indikatora finansijske neravnoteže u jednoj državi. I dok je sporno koliko su ove procene objektivne, jasno je da se ne zasnivanju na tačnim obračunima. Ukoliko svemu dodamo uticaj političkih događanja i izjava uticajnih donosilaca odluka na finansijskim tržištima, mogli bismo da zaključimo da su za uspostavljanje cena i trendova na tim tržištima uglavnom nekontrolisane informacione turbulencije podjednako važne koliko i ponuda i potražnja. I konačno, međunarodne finansijske institucije, a posebno Međunarodni monetarni fond (MMF) intervenišu kao poslednji zajmodavci u ekonomijama koje su u krizi. Kriterijumi MMF koji se, sve u svemu, uniformno primenjuju na nivou standarda, teže da objedine pravila igre na finansijskim tržištima širom sveta. A upravo je to osnovni preduslov za neograničeni protok kapitala, a time i integraciju globalnih finansija. Ishod ovih procesa finansijske globalizacije mogao bi da bude taj da smo u srcu naših ekonomija stvorili veliki Automaton koji odlučujući utiče na naše živote. Noćna mora čovečanstva, ideja po kojoj mašine preuzimaju kontrolu nad svetom, na ivici je da postane stvarnost - mada ne u obliku robota koji nas ostavljaju bez posla ili vladinih kompjutera koji nadgledaju naš život, već kao elektronski sistem finansijskih transakcija. Taj sistem nadilazi upravljanje i propise uspostavljene od strane vlada, međunarodnih institucija i privatnih finansijskih firmi, da ne pominjemo individualne investitore, potrošače i građane. Pošto profit iz svih izvora pronalazi svoj put do finansijskih tržiša na kojima se i odigrava najveći rast kapitala, ova mreža elektronskih transakcija koja rukovodi globalnim i lokalnim protokom kapitala uspostavila se kao kolektivni kapitalista. Njenu logiku ne kontroliše nijedan individualni kapitalista niti korporacija - a, što je važno, ni jedna javna institucija. Dok kapitalisti i kapitalistički menadžeri još uvek postoje, svi su podređeni Automatonu. A Automaton nije tržište. On ne sledi tržišna pravila, makar ne ona pravila zasnovana na ponudi i potražnji o kojima učimo iz ekonomskih udžbenika. Pomeranja na finansijskim tržištima indukovana su mešavinom tržišnih pravila, političkih i biznis strategija, psihologijom mase,

422

racionalnim očekivanjima, iracionalnim ponašanjem, spekulativnim manevrima i informacionim turbulencijama svih vrsta. Svi ti elementi prekombinuju se u sve nepredvidljivijim obrascima čije frenetično modelovanje okupira tobožnje dobitnike Nobelove nagrade i navučene finansijske kockare ( što je ponekad i ista osoba ). Ipak, koliko je automatski taj Automaton? Znamo da su novi finansijski propisi uspostavljeni na njujorškoj berzi pošto je automatska kupovina uz pomoć kompjuterskih programa pojačala tržišne trendove, što je i potpomoglo krah oktobra 1997. Postoji par mogućih potpuno automatizovanih transakcija bez intervencije ljudskih donosilaca odluka, nezavisno od rutinskih operacija. Antropolog Kejtlin Zejlum je, posmatrajući trgovinu na čikaškoj berzi 1998, izvestila o tome da su lična interakcija, zdrav poslovni razum i međusobna saradnja kompanija bili živi i zdravi na tržištu od ključne važnosti. Iako tehnologija podržava i ostvaruje ljudske odluke, tradicionalna trgovina hartijama od vrednosti nije nestala, a propisi su opstali. Pa ipak nam slede velike promene. Danas Eurex, sistem elektronske razmene, kontroliše glavno nemačko tržište terminskih obveznica. MATIF, slično francusko tržište, potpuno se prebacilo na elektronski sistem u 1998, a slično planira i londonski LIFFE. U sep-tembru 1998. njujorška Cantor Fitzgerald Brokerage, najveći svetski broker, uspostavila je Cantor Exchange, elektronski sistem razmene za trgovinu terminskim ugovorima za deonice Trezora SAD. A najveća promena u vezi sa trgovinom deonicama povezana je sa razvojem elektronskih komunikacionih mreža (ECN) koje izrastaju kao izdanak Nazdakovih transakcija. Nazdak, neprofitna asocijacija poput njujorške berze ( koliko god to ironično moglo da zvuči ) nema neki glavni prostor za trgovanje. U pitanju je tržište izgrađeno kompjuterskim mrežama. Nova pravila formirana da ohrabre elektronsku trgovinu omogućila su da ECN primaju narudžbine svojih klijenata u Nazdak sistemu i uknjiže proviziju kada se narudžbina ostvari. Namamljene potencijalnim profitom, veliki broj kompanija je, uključujući i neke velike brokere sa Vol Strita, uspostavio privatne elektronske trgovinske mreže, od kojih je najveća Instinet, vlasništvo Reuters Group plc. Ove mreže ne podležu istim strogim propisima, koji obuzdavaju Nazdak ili njujoršku berzu. Investitori, na primer, mogu da trguju anonimno. Ovo bi moglo da podstakne da i postojeća tržišta urade isto, pa time transakcije učine još nejasnijim. I zaista, u 1999. je njujorška berza razmišljala kako bi mogla da uspostavi sopstveni elektronski sistem trgovine, a sa Nazdakom je razmatrala i mogućnost udruživanja, što bi dramatično povećalo značaj elektronske trgovine u budućnosti. Promene u finansijskoj trgovini ubrzali su i internet brokeri počev od 1997. Trgovci za dan, od kojih su većina individualni investitori koji po pravilu ulažu u akcije internet firmi, započeli su taj trend. U SAD je 1999. elektronska trgovina obuhvatala 25 % transakcija individualnih investitora. U tu trgovinu su ušle i velike brokerske kompanije na čelu sa Charles Schwab&Co (27% onlajn tržišta). U 1998.14% ukupne trgovine akcionim kapitalom u SAD obavljalo se onlajn, što je 50 % više nego 1997. Onlajn brokerska industrija je 1998. u SAD duplirala račune na 7,3 miliona i duplirala aktive korisnika na 420 milijardi dolara. Važno je posvetiti se ovoj poslednjoj cifri, pošto tih 420 milijardi dolara predstavlja ekvivalent 35% ukupnih vednosti nemačkih akcija u decembru 1998. Obzirom na predvidljiv rast onlajn investicija i trenutnu vrednost ovih aktiva, u pitanju je značajan izvor kapitala koji treba

423

uzeti u obzir u bliskoj budućnosti.

Koje su implikacije? Zašto je tehnologija investiranja važna? Prvo, ona u velikoj meri smanjuje troška tipične za aktivnu trgovinu ( provizija na onlajn trgovinu u SAD je 1997. opala za 50% ), privlačeći time mnogo veći opseg individualnih investitora. Drugo, ona otvara investicione mogućnosti milionima individualnih investitora koji do vrednosti i mogućnosti dolaze kompjuterizovanim informacijama. Sledi da, sjedne strane, te informatičke turbulencije pojačane masovnim direktnim inputima individualnih investitora mogu da povećaju svoju ulogu utičući na pokrete kapitala. S druge strane, povećava se voluntarnost investicija, pošto obrasci investiranja postaju veoma decentralizovani, investitori ulaze i izlaze iz poslova, a tržišni trendovi izazivaju kvazi-momentalne reakcije. Štaviše, pad centralnih tržišta i slabija regulacija elektronske trgovine čini praćenje pokreta kapitala mnogo težim. Sve veća tajnovitost investicija privlači sve više kapitala, a male investitore ostavlja u mraku. Iz toga sledi veća decentralizacija investicija i šire učešće individualnih investitora u trgovini akcijama, ali i sve manje informacija za njih, zbog tajnovitosti i anonimnosti omogućenih slabijim propisima. Ovi trendovi u oba smisla pridodaju neizvesnost ukupnom obrascu investiranja: sve veći broj Ijudi investira, a da na ekranu svog kompjutera nema ključne informacije. Ukupan rezultat je veća složenost i veća voluntarnost. Većina elektronske trgovine odigrava se za sada u SAD, mada se ona sve više širi i Evropom. Osim toga, s obzirom na međuzavisnost američkih i globalnih finansijskih tržišta, pomeranja na tržištima u SAD ( na primer, neodoljiv rast - i pad ? - internet akcija ) duboko utiču na finansijska tržišta širom sveta. Sve u svemu, globalno povezana finansijska tržišta nisu na automatskom pilotu. Bili smo, u stvari, svedoci sasvim suprotnog trenda, kada su milioni investitora nezavisno od konkurentskih nastojanja velikih institucionalnih investitora i gerilskih taktika kombinovanih fondova i drugih speulativnih investitora, rasturili tržišne krugove konfliktnim signalima. Ova složena mreža transakcija koja rezultuje iz interaktivnih i kontradiktornih prognoza tržišnih vrednosti, u različitim prostornim i vremenskim okvirima je, kao celina, izvan kontrole vlada, finansijskih institucija i konkretnih biznis grupa, i to nezavisno od njihove veličine i bogatstva.

Izgleda da su slučajni pokreti pre nego ekonomske kalkulacije primarne sile koje uobličavaju tržišne trendove. Tako Automaton nasumično cveta, istovremeno indukujući rast i dobit, ali i povlačenje investicija i krizu. Kako bilo, finansijska tržišta samo su jedan element, mada strašno važan u dinamici globalnog kapitalizma, koji preoblikuje naš svet.

Produktivnost tehnologije i nova ekonomija Voluntarnost i međuzavisnost globalnih finansijskih traži-šta u korenima su krize tržišta u nastajanju 1997-1999. koja je, dolazeći posle meksičke krize 1994, uzdrmala azijski Pacifik (1997), Rusiju (1998) i Brazil ( 1999) i širom sveta razaslala talase šoka. Globalna ekonomija apsorbovala je taj šok. Većina stranih banaka koje su se našle u nevolji zahvaljujući svojim in-vesticijama u tržištima u nastajanju otkupila je politika MMF. Tok kapitala jednostavno je

424

preokrenuo smer ka evropskim i američkim tržištima: na primer, 1996. tokovi privatnog kapitala u Maleziji, na Filipinima, u Južnoj Koreji, Tajlandu i Indoneziji, iznosili su oko 93 milijarde dolara. U suprotnom smeru 1997. otišlo je 12 milijardi, a 1998. dodatnih 9. Ovo komešanje na tržištu kapitala od 114 milijardi dolara devalviralo je valute tih zemalja i indukovalo ozbiljnu recesiju u većini ekonomija azijskog Pacifika, kao što sam već analizirao na drugom mestu - a ipak je investiranje kapitala širom sveta nastavilo da raste, pa su vrednosti deonica u SAD dostigle istorijski vrhunac 1989. prelazeći 11000 na Dou Džouns indeksu. I evropska tržišta su sredinom 1999. imala performanse na visokom nivou. Fleksibilnost novog tehno-ekonomskog sistema omogućava takvu geografsku redistribuciju investicija da, dok ekonomije trpe, to nije slučaj i sa investicijama na globalnom nivou. Neki globalni investitori mogu, u stvari, i da profitiraju na devalvacijama ukoliko pravilno procene kada treba da odu, mada mogu i jednostavno imati sreće. Kada kriza pogodi tržišta u nastajanju ili neku naprednu, mada klimavu ekonomiju poput japanske, tokovi kapitala, pronalaze nove mogućnosti u naprednim, zapadnim ekonomijama. Dok su 1997-98. tržišta akcija u azijskim ekonomijama uključujući Japan, u Rusiji i u Brazilu značajno devalvirana, američko je poraslo za 31 %.,.a nemačko za 54%. Dok su ekonomije Evropske Unije imale dobre performanse tokom te krize, potpomognute elegantnom tranzicijom na euro, funkcionisanje američke ekonomije je to koje održava rast i dinamičnu stabilnost globalne ekonomije apsorbujući investicije i uvoz iz ostatka sveta. U izlogu svetle strane nove ekonomije predvođene domaćom potrošnjom i prevrednovanjem akcija, SAD je 1998. ostvarila rast od 3,9% ( uključujući zadivljujućih 6,1 % u poslednjem kvartalu 1998. ) uz nisku inflaciju, skoro potpunu zaposlenost ( nezaposlenost je u avgustu 1999. iznosila 4,2 % ) i višak u federalnom budžetu, mada sve to po cenu značajnog povećanja trgovinskog deficita. To je razlog što svet nije potonuo u globalnu recesiju. I zaista, u 1999. većina azijskih ekonomija vraćala se u igru potpomognuta njihovom obnovljenom izvoznom konkurentnošću i povratkom stranih investicija privučenih niskom cenom akcija i aktiva. U samom srcu elastičnosti globalne ekonomije stoje performanse ekonomije SAD koja indukuje virtualni krug privlačenjem stranih investicija, i direktno i kupovinom akcija. Evropske kompanije koje su potrošile 58,5 milijardi dolara kupovinom američkih kompanija 1996. i još 48,4 milijarde 1997. ubrzale su svoje investicije preko Atlantika. Nakupovavši se u 1998. i u prva dva meseca 1999. za 280 milijardi dolara, uključujući kupovinu Krajslera od strane Dajmler-Benca, Amoka od strane Britiš Pitroleuma i Eartač Komjunikejšnz od strane Vo-afona. Pošto su američke kompanije imale sopstvene poslove u Evropi ( Ford je, na primer, kupio Volvo ), izgleda da se obnovljena atlantska veza uspostavila kao osa globalne ekonomije, kao što je Lester Tjurou i predvideo. Ipak, taj novi sistem je nešto složeniji. Geografske metafore ne mogu da opišu složenost i brzinu globalnog protoka kapitala i trgovine. Mreže su, pre nego zemlje ili ekonomske oblasti, pravi elementi nove globalne ekonomije. U tom smislu recesija u Aziji pružila je neverovatne investicione mogućnosti evropskim eko-nomijama i ekonomiji SAD. A one su ih prihvatile, od Tajlanda, preko Južne Koreje do Japana. Japansko finansijsko tržište konačno je slomljeno kupovinom ili učestvovanjem u japanskim

425

bankama i udruženjima za štednju od strane američkih i evropskih finansijskih firmi. To bi moglo da predstavlja globalni pristup gigantskom i u velikoj meri netaknutom tržištu ušteđevina od stotina milijardi dolara - što je dovoljno da se obnovi investicioni kapital globalne ekonomije dokle god postoje mogućnosti za investicije. A da li one postoje? Odgovor, sa jedne strane, leži u tome kako posmatramo novu američku ekonomiju; s druge strane, on zavisi od sposobnosti Evropske Unije da u tu „novu ekonomiju" uđe pod sopstvenim uslovima, uz očuvanje sopstvenog socijalnog modela. Bez toga Evropljani će se jednostavno usprotiviti. Šta je tajna performansi američke ekonomije? I šta je uopšte ta „nova ekonomija"? Kako ona može da raste, kao stoje to bio slučaj 1998, otvarajući 225 000 radnih mesta mesečno ( a 310 000 u julu 1999 ), godišnje povećavajući satnicu za oko 4 %, uz inflaciju od svega 1,6 %? U ovim sluča-jevima uobičajeni odgovor je produktivnost. Uz izuzetak par malobrojnih ekonomista poput Pola Krugmana, mnogi od nas su smatrali da će nova informaciona tehnologija i velike orga-nizacione promene ( a pre svega umrežavanje ) indukovati buran rast produktivnosti. U svojoj knjizi The Rise of the Network Society ( 2000/1996 ) tvrdio sam da postoje dva razloga zbog ko-jih ne možemo da utvrdimo jasno rast produktivnosti: potpuna neadekvatnost naših statističkih kategorija za merenje nove informacione / globalne ekonomije; i nužan vremenski jaz između tehnološke inovacije i organizacione promene koja bi omogućila ispoljavanje produktivnog potencijala. Ova prva prepreka i dalje postoji, i to je ključ našeg nerazumevanja novog sveta. Ali čak i sa statističkim merama koje potcenjuju stvarni rast produktivnosti, ona se konačno pojavila ne samo u visoko tehnološkim i naprednim sektorima biznis usluga, već i u ekonomiji SAD kao celini. U svedočenju pred Kongresom SAD, 23. februara 1999, Alan Grinspen je izjavio daje rast produktivnosti u nefinansijskim korporacijama u proseku bio 2,2 % u poređenju sa 1,5 % kasnih 1980-ih. Sve u svemu, rast produktivnosti u proseku je između 1995. i 1998. iznosio 2 %, što je duplo više nego između 1973. i 1995. Grinspen je pratio povećanje produktivnosti sve do početka 1993, od kada naglo rastu kapitalne investicije, posebno u opremu za informacionu tehnologiju. Poslovno trošenje na novu opremu u SAD povećalo se od 1994. do 1998. Za 60 %. Taj rast predvode informaciono zasnovane industrije ( poput softverske, komunikacione i konsaltinga ), koje na godišnjem nivou otvaraju 3,7 % dobro plaćenih radnih mesta, što je duplo više u odnosu na ostatak ekonomije. Ovi trendovi nisu se usporavali tokom 1998-99. Ukupan rast pro-duktivnosti rada u poslednjem kvartalu 1998. dostigao je 4,6 %, što je najbrži rast u poslednjih šest godina, a projektovano je da će rast BNP za 1999. biti oko 3 %. Macrieconomic Advisors, vodeća američka firma za predviđanje u ekonomiji, izdala je u septembru 1999. izveštaj kojim predviđa rast produktivnosti do 2,3 % na godišnjem nivou, dokle god se bude nastavio procvat investicija u informacionoj tehnologiji. I zaista, informaciona tehnologija leži u srcu ove nove ekonomije na više različitih načina. Ona pruža tehnološku osnovu za restruktuisanje biznisa umrežavanjem. Ona smanjuje cene opreme i potrošnih dobara, od kompjutera i video-rekordera do čitavog niza kućnih aparata. Ona stvara potpuno novu generaciju proizvoda i pro-cesa, promenom od tehnologije operativnih sistema centriranih oko personalnog računara ka

426

tehnologijama podele informacija decentriranih elektronskim mrežama potpomognutim kooperativnim serverima. Ona brzinom bez presedana stvara radna mesta i zaradu. A i predvodi narastanje tržišta akcija s obzirom da su internet akcije u stalnom usponu. Ovo se delimično dešava zbog toga što internet tehnologija omogućava malim investitorima da elektronski trguju u skladu sa sopstvenim strategijama, povećavajući time cene akcija nezavisno od racionalnih očekivanja zasnovanih na prethodnim trendovima. Postoji široko rasprostranjeno uverenje da će internet akcije jednoga dana krahirati, a možda se u trenutku dok ovo čitate to već i dogodilo. Ali pošto investitori nastavljaju da veruju da će se to dogoditi nekada u budućnosti, a ne danas oni nastavljaju da odlažu suočavanje s tim. Pa čak ako se i kada se to zaista i dogodi, ogroman kapital privučen internet industrijom u međuvremenu će već modifikovati oblasti informacione tehnologije i biznisa u celini. Tržišna kapitalizacija internet kompanija, od kojih većina još uvek ne pravi profit, dostigla je neverovatan nivo u poređenju sa džinovskim kompanijama industrijskog doba. U januaru 1999. America Online koja zapošljava 10000 ljudi vrednovana je 66,4 milijarde dolara. To treba uporediti sa General Motors koja upošljava 600000 radnika, a čija je tržišna vrednost bila 52,4 milijarde dolara. Još jedan slikovit primer je Yahoo! koji upošljava 673 osobe, a vredeo je 33,9 milijardi dolara. Čista spekulacija? Nerealna ekonomija? Ustvari, u pitanju je anticipacija trendova. Prvih pet na list komapnija S&P po rastu vrednosti akcija od 1995. do 1999. bile su Dell Computer ( 9,402 procenta za pet godina ), Cisco Systems ( 2,356 procenata ), Sun Microsystems ( 2,304 procenata) Qualcomm ( 1,646 procenata ) i Charles Schwab ( 1,634 procenata ), sve same firme koje posluju na ili u vezi sa internetom. Frenetičan skok akcija u vezi sa internetom zapravo je indikator odlučnog okreta ekonomije ka novim izvorima dobiti i rasta.

Da li je info-rast održiv?

Ovom hrabrom ekonomskom svetu ne nedostaju paradoksi. Tokom rane 1999, u vreme kada je umrežena ekonomija podsticala rast u SAD uz porast vrednosti na tržištima akcija sa obe strane Antlantika, postojao je široko rasprostranjen strah od globalne devalvacije koja bi srušila velike nade u globalni kapitalizam zasnovan na informatici. Međutim, u samom trenutku pojave tih očekivanja, prema proračunima Ekonomista, cene proizvođača pale su u četrnaest od petnaest praćenih ekonomija. U februaru 1999. inflacija potrošačkih cena pala je u proseku na 1% u bogatim ekonomijama. U zoni eura u 1998. potrošačke cene porasle su za 0,8 %. Godišnji nivo inflacije u Francuskoj bio je 0,3 %, a u Nemačkoj 0,5 %. U Kini su potro-šačke cene pale za 1,2%, a proizvođačke za 8 %, pa je kineska vlada uspostavila kontrolu cena da bi ih održala. U 1998. većina ekonomija u razvoju zaustavljena je politikama štednje, uspostavljenim da odbrane njihove monete uz pad investiranja uslovljen odlivom kapitala, uz recesiju u Japanu i prekomernu produkciju u industriji čipova, automobila, gvožđa, tekstila, bro-dova, hemikalija i dr. Čak i u SAD, uz sav taj veliki rast, 337000 industrijskih poslova ugašeno je između marta 1998. i marta 1999. Neiskorišćen kapacitet automobilske industrije širom sveta

427

iznosi 30 %. Izgleda da je vanredna pojava industrijskih površina u svetu tokom 1990-ih, posebno u Aziji, vodila višku industrijske robe, a time i sniženju cena ponekad i ispod troškova proizvodnje. Osim toga, cene roba pale su 1997-98. za 30 % prema indeksu Ekonomista, i dostigle najniži nivo u poslednjih sto pedeset godina. Cene nafte pale su niže nego 1973. Uz sve to teturanje ekonomija u razvoju iz krize, Japan se politički paralizovao u ekonomskom restruktuiranju, a Centralna evropska banka i dalje je kočila evropske ekonomije interesnim stopama koje početkom 1999. nisu i stvarno bile niske ( uzevši u obzir da su se inflatorne stope kretale između 0,3 i 1 % ), globalni kapitalizam zavisi od performansi ekonomije SAD. Deflacija je kao holesterol u ljudskom telu: postoje dobri i loši tipovi. Loša je, i to veoma loša, kada odražava zaostala potraživanja, što je pokazatelj ekonomske stagnacije. Dobra je, i to veoma dobra, kada odražava povećanje produktivnosti ( uglavnom zbog tehnološke inovacije ) i veću efikasnost ekonomskog menadžmenta, i na nivou firmi ( zbog umrežavanja i fleksibilnosti ) i u makro-ekonomskom smislu ( zahvaljujući integraciji tržišta i smanjenju troškova transakcija, kao u slučaju uvođenja eura ). Sva je prilika da globalni kapitalizam krajem veka odražava oba tipa deflacionih trendova - i dobrih i loših. Ali oni se međusobno ne poništavaju, pošto su nejednako raspoređeni po regionima globalne ekonomije. Pre i iznad svih ekonomija SAD, potpomognuta tehnologijom i umrežavanjem, održava veliku brzinu info-rasta. Nasuprot tome, mnoge ekonomije u razvoju, a posebno u Latinskoj Americi, uključujući i potčinjene afričke ekonomije, bivši Sovjetski Savez i mnoge regione širom sveta, stagniraju i pate zbog niskih cena robe i politike štednje. Ipak, u leto 1999. izgledalo je da se Japan oporavlja od recesije, a u ekonomijama azijskog Pacifika, posebno u Južnoj Koreji, uspostavljenje ponovni rast. Glavne evropske ekonomije takođe su ponovo počele da se razvijaju posle perioda stagnacije u prvoj polovini godine. To je potpomognuto njihovim izvoznim performansama, i uglavnom zasnovano slavljenjem eura nasuprot dolaru. Taj oporavak u Evropi i Aziji delovao je krhko, pošto je delimično bio izazvan jakim pritiskom iz SAD a, u slučaju Japana i Južne Koreje, i povećanom vladinom potrošnjom. Da bi razvoj bio održiv, ključno pitanje je da li izvori produktivnosti u SAD rastu, i da li ekonomski rast može biti prilagođen ili usvojen od strane Evrope, a potom i od Japana. U ovom slučaju, vodeće ekonomije postaće blisko povezane novim obrascem info-rasta. Ukoliko se to dogodi, globalni kapitalizam procvetaće iz samog centra i ponovo ostvariti međusobnu povezanost ekonomija tržišta u razvoju, mada selektivnije i opreznije, artikulišući samorazvijajuću mrežu stvaranja i prisvajanja bogatstva. Pa ipak nije jasno da li će se Evropa i Japan priključiti ovom modelu info-rasta. Ukoliko institucionalni Automaton stvoren od strane evropskih zemalja ( što znači Vim Dizenberg i njegov tim „retro" boraca protiv inflacije u Evropskoj centralnoj banci ) ili neoklasični globtroteri MMF, ostanu fiksirani na strah od užasa inflacije ( što je samo trenutak u ekonomskoj istoriji ), mogli bi da jednostavno vrate brod kapitalizma na kurs dobrog menadžmenta. To se događalo i ranije. Osim toga, ukoliko fleksibilnost umrežavanja i tehnološka inovacija budu u Japanu i Evropi percipirani kao nešto što se svodi na razmontiravanje države blagostanja i smanjivanje prava radnika, doći će do sukoba, socijalnih

428

nemira i političkih reakcija koje bi jednostavno zaustavile reforme i inovaciju. Ukoliko ova pat-pozicija potraje, iscrpeće kapacitet za rast ekonomije SAD koji je sada zavisan od globalnih performansi. SAD više ne mogu same da nastave da proizvode i konzumiraju sve veći udeo svetskog proizvoda ( a trenutno su na četvrtini ukupnog svetskog BNP ) pre svega zato što domaća potrošnja ostaje ključni faktor ekonomskog razvoja, a domaće ušteđevine dostižu opasno nizak nivo. Plodove produktivnosti, povrh svega, treba realizovati prodajom onima koji imaju novca za trošenje. Ili će se Evropa i Japan priključiti ekspanziji, ili će mašina SAD zastati i početi spiralno da opada. Devalvacija akcija erodiraće bogatstvo akumulisano na papiru od strane firmi i domaćinstava, a produktivni potencijal vođen tehnologijom mutiraće u višak kapa-citeta, rasplinjujući se u more loše deflacije na globalnom nivou. Ne brinite. Još uvek. Moglo bi da bude i gore.

Svet Silikonskih dolina? Hajde da zamislimo da će Gerhard Šreder pronaći način da zavede, ubedi ili učeni Dizenberga, i da će se Evropska centralna banka konačno složiti da se mali rast inflacije ipak dogodi u Evropskoj Uniji. Činom imaginacije pretpostavimo da će „treći put" britanskih laburista kao pristup info-kapitalizmu sa ljudskim licem ( koji teži socijaldemokratiji sa više mozga ) uspeti da ubedi građane Evrope da bi mogi da žive u umreženom društvu, a da ne postanu Jenkiji, ili, što je još gore, poput stanovnika Kalifornije. A potom, u ovoj apoteozi zamišljene političke ekonomije, nadajmo se da će MMF/Svetska banka početi da pozajmljuju za razvoj umesto da nameću smanjenja troškova. Globalni kapitalizam će procvetati u blaženom krugu koji ob-uhvata produktivnost vođenu tehnologijom, razvoj pokrenut finansijama i socio-institucionalni inženjering. Stvarno bismo se nalazili u novom informacionom dobu - mada je svakako reč o inkarnaciji kapitalizma. Ali sve što smo do sada uzeli u obzir i dalje isključuje ogroman deo čovečanstva. Ova poželjna hipoteza o kontrolisanju bura u globalnom kapitalizmu krajem veka podrazumeva rastuću i dinamičnu integraciju između oblika SAD-NAFTA, Evropske Unije i Japana. Osim toga, ona podrazumeva selektivnu integraciju tržišta u razvoju, ovog puta ne onako neobazrivo kao u globalnom toku investicija tokom 1990-ih; ne zato što će vlade uraditi mnogo tim povodom, već zato što će investitori biti mnogo oprezniji, znajući da državne vlade i međunarodne institucije više neće moći da ih otkupe. Iako će i dalje postojati tzv. spekulativne investicije, pošto je to u prirodi ove zveri, glavni finansijski igrači razviće sistem brzog reagovanja kako bi minimizovali gubitke kapitala. Neke regulatorne procedure već su upotrebljene da spreče destruktivnu zarazu u srcu globalnih finansijskih tržišta. Ova nova, i relativno oprezna strategija globalnih investitora ( što je ključna pouka krize 1997-98 ), podrazumeva mnogo ograničeniju penetraciju u ekonomije u nastajanju, grabljenje najboljih mogućnosti i u direktnom i u investiranju u akcije, kao i prepuštanje velikom broju naroda i teritorija da se sami snalaze dok ne pronađu način da se globalnim investitorima predstave kao vredni, a pritom ne i nerazumno rizični. Ovo za sada ostavlja značajan broj njih izvan dinamičnih mreža globalnog kapitalizma.

429

Takozvana tržišta u razvoju predstavljala su 1998. svega 7 % globalne vrednosti tržišne kapitalizacije, ali i obuhvatala 85 % čovečanstva. Dopustimo, velikodušno, da će 20% ljudi u ekonomijama u razvoju imati direktnu korist od ekonomskog rasta tih dinamičnih mreža, pa će i to ostaviti preko dve trećine čovečanstva pod uticajem globalnog kapitalizma, a bez mogućnosti da od njega imaju koristi. Ako tome dodamo značajan broj ljudi koji su u naprednim zemljama isključeni iz društva, kritična masa zamenljivih ljudi - u binarnoj logici u kojoj ili jesi ili nisi u mreži - značajno će se proširiti. U sred sveg tog neverovatnog razvoja u SAD postoje sledeći slojevi: oko 15 % populacije živi ispod nivoa bede ( uključujući 25 % sve dece ), a 5,5 miliona ljudi je kriminalizovano ( od čega je skoro dva miliona u zatvorima ). Na drugom mestu sam tvrdio da postoji sistemska povezanost između trenutnih odlika globalnog kapitalizma i novog tehnolo-škog sistema zahvaljujući pojačavajućem efektu informacionih tehnologija na nejednakost i isključivanje kroz disparitete u obrazovanju i mogućnostima umrežavanja. Nema ničeg suštinski lošeg u vezi sa tehnologijom - mogla bi ona da proizvede suštinski drugačije efekte ukoliko bi bila korišćena ( ali od strane koga? ) s ciljem da se stvori egalitarnije društvo. Ali moj argument ovde se ne usredsređuje na mogućnosti za obrazovanje. Ono što se pitam je da lije ovaj trend održiv? Moj odgovor je da nije. Iluzija sveta sačinjenog od društava nalik na Silikonsku dolinu, rukovođenih tehnološkom ingenioznošću, finansijskim avanturizmom i kulturnim individualizmom, arhipelaga visoke tehnologije okruženih područjima bede i preživ-ljavanja širom planete, nije samo etički sporno već i, što je ovde važnije, politički i društveno neodrživo. Porast fundamentalizma, širenje novih epidemija, ekspanzija globalne kriminalne ekonomije - sa svim njenim korozivnim efektima na vlade i društva širom sveta - pretnje biološkim/nuklearnim terorizmom ( koja Klintona opseda verovatno sa razlogom ), nepovratno uništavanje životne sredine ( tj. našeg prirodnog kapitala, najvažnijeg nasleđa za naše unuke ), i uništavanje našeg osećaja za humanost, sve su to potencijalne posledice ( a mnoge se već i ostvaruju ) ovog dinamičnog, mada isključujućeg modela globalnog kapitalizma. Sve u svemu, postoje tri različita, mada međusobno povezana izvora neodrživosti info-kapitalizma:

Opasnosti od implozije globalnih finansijskih tržišta Stagnacija izazvana relativnim ludovanjem zahteva za solventnost u odnosu prema

neverovatno produktivnom kapacitetu stvorenom tehnološkom inovacijom, organizacionim umrežavanjem i mobilizacijom izvora kapitala

Socijalno, kulturno i političko odbacivanje Automatona od strane velikog broja ljudi širom sveta čija logika ili ignoriše ili potcenjuje njihovu ljudskost.

430

Kroćenje Automatona? Azijska kriza 1997. i ono što je usledilo ( Rusija, Brazil i dr. ) uzdrmala je samopouzdanje globalnih kapitalista i njihovih eksperata. Ružni prizori afričkih masakra, epidemija side, globalne trgovine ženama i decom, ubrzanog uništavanja šuma i preuzimanja javnih institucija od strane krimmalnih mreža, podstakli su dobronamerne filantrope da zamisle manje destruktivan put ka informacionom globalnom kapitalizmu. Sastanak Svetskog ekonomskog foruma u Davosu 1999. brujao je raspravama o različitim šemama za regulisanje i kontrolu globalnih tokova kapitala i izbegavanje spekulativnih kretanja koja bi uznemirila tržište. I ovaj i slični forumi bliski donosiocima odluka obilovali su predlozima. Ali postoje ozbiljne tehničke prepreke za njihovo ostvarivanje. S obzirom na globalnu elektronsku povezanost tržišta, postaje neverovatno teško izbeći masivna kretanja kapitala koja je moguće kompjuterski ostvariti za svega nekoliko sekundi. Finansijske firme raspolažu sve većim brojem of-šor baza u zemljama u kojima postoji malo ili ni malo propisa, a internet omogućava pomeranje investicija prikrivanjem njihovog porekla i destinacija, ukoliko za tim postoji želja. Zbog toga što su mnogi finansijski produkti sintetičke kombinacije vrednosti sa različitih tržišta, njihove fluktuacije utiču na tržišta širom sveta nezavisno od stvarnog pomeranja kapitala. Osim toga, ukoliko propisi nisu međunarodno dogo-voreni i sprovedeni, one zemlje koje kontinuirano nameću stroga ograničenja protoku kapitala biće ili jesu zaobiđene tim tokovima. To je glavna karakteristika umrežene ekonomije, posebno u njenoj finansijskoj dimenziji: sposobnost da se njena geometrija proširi ili suzi bez ozbiljnog narušavanja, jednostavnim prilagođavanjem mreža investiranja i trgovine. To se odigrava za tren u neprekidnom cirkularnom toku. Suprotni primeri vlada koje su efikasno sprovele kontrolu kapitala naznačeni su u svakoj debati - popularan primer je jednogodišnji depozit od 30% koji Čile zahteva za kratkoročne investicije kapitala. Bilo je to i uspešno i korisno dokle god je postojao značajan dotok kapitala u zemlju, mada je to prestalo da bude 1998. čim se strani kapital u Latinskoj Americi našao u škripcu. Drugi često citiran primer je pokušaj Malezije da svoju valutu rin-git učini nekonvertibilnom i uspostavi strogu kontrolu finansijskih transakcija stranog kapitala, koji je osumnjičen da je deo globalne jevrejske zavere. Kada se sredinom 1999. pomislilo da je vrhunac krize prošao, Malezija je skinula većinu tih ograničenja zadržavši antijevrejsku i antisorosovsku retoriku, delimično i zbog toga što se vlada suočavala sa ozbiljnim domaćim političkim pretnjama. Kina je, kao najvažniji izuzetak od azijske krize, makar do 1999. uživala korist od nekonvertibilnosti narodne valute renminbi, i izolacije njenog bankarskog sistema u nevolji. Ipak, kritičari tvrde daje Kina tu imala sreće, stoje posledica njene još uvek ograničene integracije u globalnu ekonomiju. Ukoliko Kina nastoji da postane punopravan globalni igrač, biće joj potrebno osveženje u vidu velikog dotoka kapitala poput onog iz 1990-ih. A teško da će to biti kompatibilno strogoj vladinoj upravi, posebno po pitanjima zamene valuta i iznošenja profita.Sve u svemu, nastojanja da se kapital kontroliše proizlaze iz tri osnovna argumenta. Prvi argument tržišnih fundamentalista o osnovnom pravu kapitala na neograničenu slobodu. Ovo je neosnovano, s obzirom na opšte poznatu evidenciju o šteti

431

izazvanoj slobodnim kapitalizmom, što je nešto što su naši preci razumeli još 1930-ih i 1940-ih. Ta šteta danas je povećana mrežnim tehnologijama, jednom globalnoni zarazom. Drugi argument odnosi se na potrebu za usaglašenom međunarodnom akcijom, makar među državama G7 i njima potčinjenim mrežama, kako bi se uspostavio novi okvir upravljanja. Postoje brojni tehnički predlozi, a o nekima od njih raspravlja se i u ovoj knjizi, pa neću zamarati čitaoca žestokim razglabanje. Treći je pitanje tehničke izvodljivosti takve kontrole u vremenu elektronskih mreža. One moje kolege koji su stručnjaci za kompjutere iznose mišljenje da je globalno upravljanje moguće tehnološki nametnuti, pre svega zbog neverovatne raznovrsnosti i preciznosti novih elektronskih tehnologija. Na primer, kada bi se finansijski porez ( ili uslovni depozit u slučaju Čilea ) nametnuo kratkoročnim transakcijama, sve elektronske finansijske mreže mogle bi da budu programirane tako da ga automatski uključuju, preusmeravajući izvestan iznos na drugi račun. Vi, u stvari, u svom Windowsu 98 imate individualni kod koji automatski obeležava sve vaše kompjuterske dokumenta na njihovom putu elektronskim mrežama ( samo je Majkrosoft zaboravio to da vam kaže ). Danas se računovodstvo obavlja elektronski pa bi globalna finansijska inspekcija mogla da ima pristup svim računima koji su zakonski podložni inspekciji koristeći bukvalno neprovaljivu lozinku ( a ona postoji i zauzima samo 4096 bajta ). U tom novom tehnološkom okruženju brzina i složenost mogu da funkcionišu istovremeno. Automaton bi mogao da bude obeležen elektronskim kodovima i instrukcijama koji bi ga ( svakako da nije žensko ) održavali aktivnim, ali na uzici. Cela ova rasprava, a i šire rasprave o upravljanju finansijama u različitim forumima, za sada je potpuno akademska: ona se suočava sa razlikama između vlade SAD ( predstavljene u poslednje vreme Robertom Rubinom i Lerijem Samersom, mada se nemojte kladiti da će do promene stava doći u bliskoj budućnosti ) i njima potčinjenog Međunarodnog monetarnog fonda ( kojim oficijelno predsedava ugledni francuski tehnokrata, kao garant njegove nezavisnosti, a kojim zapravo upravlja Stenli Fišer, brilijantni produkt MIT ). Bez saradnje SAD nema šanse da se uspostavi globalno upravljanje finansijama, za koje Rubin i njegova svita sa Vol Strita predlažu bolje globalne informacione sisteme i više transparentnosti u računovodstvenim procedurama za vlade, banke i korporacije, uz sigurnije i ekspeditivni je zakone o bankrotu. I više novca za MMF tako da kao krajnji mogući zajmodavac ( ili sila rapidnog finansijskog razvoja ) može da interveniše ili rukovodi preventivnim udarima u zemljama pred opasnošću finansijskog nemira, u zamenu za preuzimanje ekonomske kontrole nad tim zemljama dok se uslovi za bezbedno globalno investiranje tamo ponovo ne uspostave: Zašto se SAD tako nepopustivo protive globalnom upravljanju finansijama, i zašto će to činiti i u bliskoj budućnosti? Jednostavno je: trenutni sistem, makar kratkoročno, radi u korist ekonomije SAD i američkih firmi, a posebno u korist onih finansijskih firmi koje sve više investiraju na globalnom nivou. Što se tiče vladinih zvaničnika, njihova mantra i dalje je „Glupane, pa to je ekonomija!" Američka ekonomija buja, uz sve svoje neverovatne kompetitivne prednosti u tehnologiji, umrežavanju, informacijama i menadžmentu. Postoji evidencija o tome da je američka vlada, posebno tokom Klintonovog mandata, predvodila napore da se globalni kapitalizam proširi otvaranjem tržišta u

432

nastajanju, zahtevajući ukidanje propisa i vladinih kontrola širom sveta. I uspeli su u tome, pošto su teret izazvan preokretom finansijskih tokova podnele druge zemlje. Pošto takve krize više ne izazivaju trenutne geopolitičke opasnosti, s obzirom na vojnu superiornost SAD i NATO, moguće ih je zadržati u ekonomskoj sferi. Ekonomija SAD ne može samosvojno da se razvija u globalnoj međuzavisnoj ekonomiji, i to je razlog zašto vlada SAD i MMF pritiskaju Japan i Evropu na reflaciju, istovremeno pokušavajući da stabilizuju tržišta u nastajanju poput brazilskog, koja bi mogla da ugroze globalnu finansijsku ravnotežu . Postoj i verovanje da će uz pragmatičnu pažnju usmerenu prema finansijskim krizama kada i gde se pojave, sve biti u redu, i da će globalni kapitalizam nastaviti da cveta sa američkim kapitalizmom u njegovom revitalizovanom srcu - pa čak i ako je to srce danas čvor globalne mreže. Sto se tiče svetskog siromaštva, o njemu se treba pobrinuti kombinacijom ekonomskih beneficija na kašičicu, ciljanim programima rukovođenim od strane Svetske banke, narodnim pokušajima usmerenim ka preživljavanju i potpomognutim međunarodnim humanitarnim organizacijama i novom rundom planiranja porodice kako bi se stabilizovao porast populacije. Ne nadajte se mnogo ako očekujete ozbiljan pokušaj globalnog upravljanja finansijama. To bi moglo da se dogodi samo ukoliko info-kapitalizam uzdrmaju dramatična finansijska kriza ili socijalni nemiri.

Veliko diskonektovanje Naivna iluzija o opštoj integrisanoj globalnoj ekonomiji, vođenoj protokom kapitala i kompjuterskim mrežama, koja se prostire do skoro svih ljudi na planeti, skrhana je 2. jula 1997. pošto je Aziju pogodila ekonomska kriza. Na prelazu milenijuma vidimo da većina ljudi u većini delova sveta pati zbog, a ne učestvuje u porastu globalnog info-kapitalizma. Velike ekonomije poput Kine i Indije ( koje obuhvataju preko trećine čovečanstva ) ostale su relativno autonomne u odnosu na globalne tokove kapitala. Zemlje koje su pretrpele šokove finansijske voluntarnosti, poput Indonezije ili Rusije, zaziru od tržišnog sektora svojih ekonomija. Indonezija trenutno preživaljava značajan povratak ruralnim oblastima, pošto se ljudi bore za opstanak i napuštaju gradove-mravinjake. Ukupna vrednost ruskih deonica je u decembru 1998. iznosila oko polovine vrednosti tržišne kapitalizacije onlajn trgovca knjigama Amazona ( ruskih 12 milijardi nasuprot Amazonovih 24,5 milijarde dolara ). Ali život teče dalje, pošto oko 50 % ruske ekonomije funkcioniše po barter sistemu i pošto je nemogućnost uvoza strane robe stimulisala rusku domaću proizvodnju - što je interesantan povratak nadoknade uvoza kao razvojne strategije. U martu 1999. Brazil je podlegao pritisku MMF da uvede štednju s ciljem da očuva svoje poslednje novčane rezerve i izbegne dalju devalvaciju i inflaciju koja iz nje sledi. Ali socijalna i politička cena koja je plaćena bila je veoma visoka, preteći da destabilizuje društvo, uz potonji destruktivni uticaj na ekonomiju. Japan se grčevito trudi da ponovo izgradi ekonomiju pod sopstvenim uslovima, predlažući Azijsku zonu i Azijski investicioni fond nezavisan od MMF i SAD. Pa čak je i dominantna atlantska integracija Evropske Unije i SAD bila u martu zama-

433

gljena pretnjama trgovinskim ratom oko banana, pošto je EU zastupala interese francuskih karipskih kolonija, a SAD zastupala interese svojih bivših kolonijalnih kompanija koje uzgajaju banane u Ekvadoru i Centralnoj Americi, što je novi paradoks nastrane globalizacije. Istovremeno je Evropska komisija izložena sumnji za korumpiranost, stoje vodilo ostavci svih komesara. Krhkost ovog neujednačeno povezanog globalnog sistema je tolika da bi nova runda finansijske nestabilnosti, izazvana možda kolapsom internet akcija ili iznenadnom panikom na elektronskim trgovinskim mrežama, mogla da izazove još jedan stampedo ka izlazima. Ovog puta bi od toga mogli da imaju korist vlade pa i čitava društva ih njihovi značajni delovi – ne kako bi nužno izgradili alternativni sistem, već samo da bi povratili izvestan stepen kontrole nad svojim životima, specifičnim interesima i vrednostima. Na primer, u avgustu 1999. Venecuela ( glavni snabdevač SAD naftom ) našla se u demokratskom procesu nacionalističke reforme, jasno stavljajući do znanja da neće prihvatiti nametanje politike štednje u stilu MMF. Veliko diskonektovanje nije samo puka politička fikcija. Njegovi embrioni već su posađeni u socijalnu fabriku globalnog kapitalizma. Oni bi mogli da porastu ili ne, u zavisnosti od smera nadolazeće istorije. Poznati su nam verovatni odgovori na takve trendove na osnovu posmatranja trenutno dominantnih zemalja i firmi. Mreže kapitala, tehnologije, informacija i trgovine biće prekonfigurisane, čuvajući ono što se može sačuvati i odbacujući beskoristan materijal ili trulo ljudsko meso. Nisam siguran da će sledeći put to ići tako lako. A ipak, Informaciono doba bi moglo da bude drugačije. Ne moramo da biramo između neograničenog info-kapitalizma i povratka komunizma. Nove informacione tehnologije ( uklju-čujući genetski inženjering pod etičkom kontrolom ) mogle bi da izrode plodnu interakciju snage uma i društvenog blagostanja. Za to ne moramo da gledamo u budućnost: osvrnimo se samo na hrabre napore poput onih učinjenih u Finskoj. Finci su tiho uspostavili prvo pravo informaciono društvo, sa jednim veb-sajtom po osobi, pristupom internetu u 100 % škola, kam-panjama za kompjutersko opismenjavanje odraslih, najvećom rasprostranjeno svetu, i globalnom kompetitivnom industrijom informacione tehnologije na čelu sa Nokiom. Oni su, uz izvesno fino podešavanje, istovremeno očuvali državu blagostanja. Finsko društvo podstiče građanske inicijative i brižljivo čuva građanske vrednosti. Verovatno nije slučajno što je Linus Torvalds Finac. Torvalds je softverski inovator koji je kao dvadesetjednogodišnji student Univerziteta u Helsinkiju kreirao Linux, mnogo bolji operativni sistem od Majkrosoftovog i pustio ga slobodno na internet. Uradivši to, doprineo je rastućem pokretu za slobodan pristup softveru, uz hiljade korisnika Linux-a koji su onlajn unapređivali njegov kod. Njegovi korisnici, a trenutno ih je oko deset miliona, smatraju ga superiornijim u odnosu na bilo koji Unix softver, pre svega zato što se konstantno unapređuje radom njihovog kolektivnog uma. Otvorena informaciona tehno-logija doprinosi mnogo boljoj informacionoj tehnologiji, ohrabrujući umove širom sveta da žive od nje. To podrazumeva zarađivanje novca bez prepuštanja sopstvenog života akcijama.

Stvar je u tome što Linus Torvalds danas živi u Silikonskoj dolini.

434

Napomene

Podaci korišćeni u ovom poglavlju su dostupni javnosti i objavljeni u novinama i poslovnim časopisima NewYork Times, Wall Street Journal, Financial Times, El Pais, Le Monde, Buisness week, The Economist i Fortune. Zato ne smatram da je nužno da poglavlje opterećujem preciznim referencama na izvore. Najbolja sinteza podataka i analiza o globalizaciji je Held at al. ( 1999 ). Globalni podaci o društvenom isključivanju i nejednakosti mogu se naći u Human Development Report Ujedinjenih nacija ( 1997,1998,1999 ). Ova napomena trebalo bi da služi kao generička referenca na izvore podataka. Navodim izabranu bibliografiju, ograničenu na nekoliko knjiga koje su bile direktno korisne za analizu predstavljenu u ovom poglavlju. Upućujem čitaoca na te knjige za dalju elaboraciju pitanja koja sam ovde razmotrio. Ipak, ne smatram nužnim da svaku referencu navedem posle konkretnog pasusa teksta. Ova napomena trebalo bi da posluži kao generička referenca na iz-vore o ovom kontekstu.

Bibliografija Arthur, Brian, The New Economy. Ann Arbor, 1998, Universitv of Michigan Press. Canals, Jordi, Universal Banking: International Comparisons and Theoretical Perspetives, Oxford Universitv Press, 1997, Oxford. Carnov, Martin (forthcoming), Sutaining Flexibility: Work, Family, and Community in the Information Age, Rus-sell Sage Foundation, New York. Castells, Manuel, The Rise ofthe Netvvork Society ( revised adition ), Blackwell ( 2000 [1996] ), Oxford. Castells, Manuel, End off Millennium ( revised edition ), Blackwell ( 2000 [1998] ), Oxford. Castells, Manuel, „Globalization and Social Inequality", paper for United Nations Research Institute for Social Development's conference, 22, June, 1998, Geneva. Eichengreen, Barry, Toward a New International Financial Architecture, A Practical Post-Asia Agenda, DC: Institute for International Economics, 1999, Washington. Held, David, McGrew, Anthony, Goldblatt, David and Perraton, Jonathan, Global Transformations, Stanford University Press, 1999, Stanford. Hoogvelt, Ankie, Globalisation and the Post-Colonial World, MacMillan, 1997, London. Kelly, Kevin, New Rulesfor the New Economy, Viking/Penguin, 1998,NewYork.

435

SAVREMENE SOCIOLOŠKE TEORIJE

BILJEŠKE UZ TEKST

Nemanja ĐUKIĆ

436

- VJEŽBE 1 -

TALKOT PARSONS – MODERNA DRUŠTVA

Osnovni pojmovi: djelatni sistem, društveni sistem, kulturni sistem, sistem ličnosti, ponašajući organizmi, sistemi stvarnosti, zona, interakcija, društvena promjena.

I Uvodne teze

1. Moderni tip društva je ekskluzivitet Zapada. 2. Moderni sistemi (Zapada) širili su se van Zapada isključivo kolonizacijom. 3. Moderni Zapad (sistemi modernih društava Zapada) ima univerzalan značaj

(za svjetsku povijest). 4. Univerzalnost Zapada (modernog društva) počiva u opštoj sposobnosti

prilagođavanja. 5. Moderna društva imaju veću opštu sposobnost prilagođavanja nego sva ostala

društva. 6. Prilagođavanje određuje način postojanja (društva).

II Teorijske orijentacije

7. Opšti djelatni sistem ima 4 primarna podsistema:

1. društveni sistem 2. kulturni sistem 3. sistem ličnosti 4. ponašajući organizmi

8. Razlikovanje je funkcionalno – 4 primarne funkcije imanentne djelatnim

sistemima: 1. funkcija integracije 2. funkcija održanja obrasca 3. funkcija postizanja cilja 4. funkcija prilagođavanja

9. Dakle:

1. Društveni sistem – integrativna funkcija 2. Kulturni sistem – održavanje obrasca i kreativna promjena obrasca 3. Sistem ličnosti – postizanje cilja 4. Ponašajući organizmi – prilagođavanje

10. Definicije: Društveni sistem je jedan od 4 primarna podsistema, opšteg djelatnog sistema, koji se koncentrisao oko integrativne funkcije. Kulturni sistem je jedan od 4 primarna podsistema, opšteg djelatnog sistema, koji se koncentrisao oko funkcije održavanja obrasca...

11. Dva sistema stvarnosti (okruženje djelatnosti):

437

1. fizičko okruženje (fizičko-hemijske pojave i svjet živih organizama). 2. konačna stvarnost (stvarnost posredovana preko kulturnog sistema u

samu djelatnost preko značenja koja ljudi pridaju svojoj djelatnosti. Ona uključuje kognitivne odgovore, tj. saznanje).

12. Odnos 4 podsistema i okruženja jeste odnos međusobnog prožimanja:

1. Internalizacija (usvajanje/umetanje društvenih objekata i kulturnih normi u pojedinačnu ličnost. Društveni i kulturni sistem → u sistem ličnosti)

2. Institucionalizacija (konsolidovanje normativa kulture kao konstitutivnih struktura društva. Kulturni sistem → u društveni sistem).

13. Pojam „zone“: „Zona“ je granica između sistema, zajednička za oba sistema,

koja omogućuje razmjenu. Upravo zbog toga (zbog zone) društvene sisteme shvatamo kao otvorene (neprekidna razmjena input-a i autput-a sa vlastitim okruženjem).

14. Društveni su oni sistemi koji su sačinjeni od stanja i procesa društvene

interakcije među djelatnim jedinicama (društveni sistem je okvir društvene interakcije djelatnih jedinica).

15. Strukturu društvenog sistema čine 4 djelatne jedinice (čija interakcija

sačinjava društveni sistem): 1. Vrijednosti – održavanje obrasca 2. Norme – integracija 3. Kolektiviteti/grupe – postizanje cilja 4. Uloge

16. Društveni sistemi sastoje se od kombinacija ovih strukturalnih komponenti

(vrijednosti, norme, kolektiviteti, uloge). Vrijednosti i norme upravljaju kolektivitetima i ulogama da bi se ovi institucionalizovali na stabilan način.

17. Društveni sistem nije društvo (str. 19).

18. Društvo je onaj društveni sistem kojem je svojstven najviši stepen

samodovoljnosti u odnosu na njegovo okruženje (društvo je samodovoljni društveni sistem).

19. Uslovi samodovoljnosti (ili odgovor na pitanje: šta je potrebno da bi društveni sistem postao društvo):

1. kontrola privrednih izvora (resursa) kroz organizaciju proizvodnje 2. autonomna politička kontrola teritorija 3. lojalnost članstva (društvo je samodovoljno ukoliko može da računa na

ponašanje svojih članova koje doprinosi društvenom funkcionisanju) 4. kulturna legitimnost (ustanove moraju steći legitimnost pomoću

vrijednosti koje članovi usvajaju uz saglasnost).

20. Paradigma 4 funkcije društva. Društvo (kao samodovoljan društveni sistem) je analitički pretvorivo u 4 primarna podsistema:

1. Društvena zajednica – norme – funkcija integracije

438

2. Kultura – vrijednosti – održavanje obrasca 3. Državnost – kolektiviteti – funkcija postizanja cilja 4. Privreda – uloge – funkcija prilagođavanja.

21. Kultura – konačna stvarnost

Privreda – fizičko okruženje.

22. Društvo je integrativni sistem djelatnih sistema. Društvena zajednica je integrativni podsistem društva. Društvena zajednica obezbjeđuje integraciju društva a ovo integraciju djelatnog sistema.

23. Funkcija društvene zajednice jeste artikulacija sistema normi. Funkcija

društvene zajednice jeste definicija lojalnosti. Lojalnost je spremnost da se odgovara na pozive u ime javnog interesa. Društvena zajednica preko lojalnosti obezbjeđuje integraciju društva. Lojalnost je uvijek lojalnost prema normi. Da bi lojalnost prema normi bila obaveza (obavezna) neophodna je vrijednost ali i moć (prvu obezbjeđuje kultura a drugo državnost). Relevantan aspekt vrijednosti je moral. Moral je obrazac po kome se vrednuju objekti iskustva u kontekstu društvenih odnosa. Prihvatanje vrijednosti kao osnova stabilnog normativnog poretka mora biti obavezujuće (da bi sistem bio trajan i stabilan). To se obezbjeđuje funkcijom vršenja vlasti.

24. Četiri procesa (evolutivne) promjene:

1. Diferenciranje 2. Napredovanje prilagođavanjem 3. Širenje 4. Uopštavanje vrijednosti

III Rezime

1. Djelatni sistem 2. Društveni sistem 3. Društvo 4. Funkcije 1.1. Društveni sistem 2.1. Norme 3.1. Druš. zajednica 4.1. Integracija 1.2. Kulturni sistem 2.2. Vrijednosti 3.2. Kultura 4.2. Održavanje vrijed. 1.3. Sistem ličnosti 2.3. Kolektiviteti 3.3. Državnost 4.3. Postizanje cilja 1.4. Ponaš. organizmi 2.4. Uloge 3.4. Privreda 4.4. Prilagođavanje

↑ struktura → funkcija

1. Kao predstavnik funkcionalizma, Parsons u opoziciji spram marksizma i kao odgovor na njega, pokušava teorijski dokazati samoreproduktivnost, samoodrživost i homeostatičnost sistema SAD- a.

2. Princip homeostatičnosti treba da pokaže kako svaki sistem ima sposobnost vraćanja u ravnotežu, čime se opovrgava osnovni princip marksističke teorije o društvu: nužnost radikalnog preuređa društvene strukture.

3. U tom smislu, ideološki diskurs superteorije treba da ponudi legitimaciju stabilnim oblicima dominacije (Mils).

439

- VJEŽBE 2 -

ROBERT MERTON – O TEORIJSKOJ SOCIOLOGIJI

1. Mertona nije zanimalo stvaranje totalne sociološke teorije (Parsons), jer takve teorije već nisu bile upotrebljive za konkretna sociološka istraživanja. Stoga, Merton izgrađuje „teoriju srednjeg obima.“

2. Teorije srednjeg obima su teorije koje leže između malih ali neophodnih

radnih hipoteza i sveobuhvatnijih sistemskih stremljenja. One su posrednike između opštih teorija društva i detaljnih deskripcija društvenih pojava koje nisu nimalo uopštene.

3. Teorije srednjeg obima su vodič empirijskog istraživanja: obuhvataju

apstrakcije srednjeg nivoa tj. uopštavanja bliska opaženim pojavama koja se mogu pretvarati u pravila koja dozvoljavaju empirijsku provjeru:

Totalna soc. teorija → Teorija srednjeg obima → Empirija

4. Neke teorije srednjeg obima: 1. Teorije referentnih grupa; 2. Teorije društvene

pokretljivosti; 3. Teorije sukoba uloga i formiranja društvenih normi ... 5. Merton u izgradnji teorije srednjeg obima, prihvata funkcionalizam kao opšte

teorijsko polazište (kao paradigmatičnu totalnu sociološku teoriju) ali ne ostaje na tom (Parsonsovom) nivou apstrakcije, već razrađuje „metod funkcionalne analize.“

6. Metod funkcionalne analize koristan je za proučavanje konkretnih društvenih

pojava. U tom smislu, Mertonov doprinos u ovom pogledu se često označava kao „Mertonova paradigma“ tj. paradigma funkcionalne analize.

Funkcionalizam → Funkcionalna analiza → Empirija

7. Funkcionalna analiza je središnje polje Mertonovog interesovanja. Njeni

osnovni elementi (pojmovi) su:

1. Latentna i manifestna funkcija. 2. Objektivna konsekvenca i subjektivna dispozicija.

8. Objektivna konsekvenca (strukturalni aspekt) i subjektivna dispozicija

(motiv-interakcija) su 2 različita nivoa suodnošenja (2 različite dimenzije društvene stvarnosti) koja se mogu ali ne moraju poklapati.

9. U smislu ovih pojmova, funkcionalna analiza je prevashodno usmjerena na proučavanje raspona između subjektivnih dispozicija i strukturalnih uslova, pri čemu su ti drugi, prema Mertonu, mnogo važniji:

440

1. Veber: posledice proizilaze iz objektivnih uzroka bez obzira na intencije pojedinaca, pa su stoga neintendirane i nepredvidive sa aspekta pojedinačnih učesnika.

2. Marks: objektivni zakoni djeluju neumoljivom logikom. Ponašanja pojedinaca su posledica društvenog mehanizma.

3. Dirkem: pojedinci žive pod pritiskom unutrašnje društvene logike i djeluju u skladu sa tom logikom, iako toga uopšte nisu svjesni. Zadatak sociologije je da otkriva tu unutrašnju logiku koja može biti suprotna intencijama pojedinaca.

10. Funkcionalna analiza stoga, predpostavlja strukturalnu osnovu, koja je obično

nejasna za u njoj smještene djelajuće individualne aktere. 11. U tom smislu, a na bazi prethodne analize, Merton logicira:

1. Objektivne konsekvence (strukturalni aspekt društvenog života) – latentna funkcija. 2. Subjektivne dispozicije (individualni aspekt društvenog života) –

manifestna funkcija.

12. Svrha razlikovanja latentne i manifestne funkcije jeste razgraničenje svjesne i nesvjesne motivacije socijalnih odnošenja od njenih objektivnih strukturalnih aspekata koji je uslovljavaju. U tom smislu važi:

1. Manifestna funkcija – pojava, ono kako nešto izgleda, predstava. 2. Latentna funkcija – suština, ono šta nešto jeste, stvarnost.

13. Zadatak sociologije jeste da otkriva unutrašnju logiku društvenog

mehanizma. To znači: zadatak (predmet) sociologije (sociološke analize) jeste otkrivanje latentnih funkcija društvenih pojava.

14. Tek prelaskom na analizu latentnih funkcija društvenih pojava, ulazimo u

zonu koja ima permanentan teorijsko-naučni dignitet:

Totalna soc. teorija → Teorija srednjeg obima → Empirija (čiste latentne funkcije) (mjesto preplitanja latentnih (čiste manifestne i manifestnih funkcija) funkc.)

15. Proučavanje latentnih funkcija društvenih pojava vodi:

1. otkrivanju skrivenih namjera (motiva) društvenih aktera; 2. razumijevanju skrivenih uslova društvenih pojava; 3. razumijevanju konkretnih društvenih pojava; 4. otkrivanju unutrašnje logike društva; 5. rušenju ideoloških mistifikacija.

16. Klasični funkcionalizam (Parsons) kao opšte teorijsko polazište implicira

postulat funkcionalnog jedinstva društva (svaka društvena pojava ima

441

određenu društvenu funkciju). Zbog nesaglasnosti ovog postulata sa iskustvom neposrednog društvenog života (veterani iz Vijetnama), Merton odbacuje dati postulat i uvodi pojam „disfunkcije.“ (Ukoliko bi se postulat pak prihvatio, postalo bi upitno kako, na koji način i koliko je funkcionalna analiza uopšte primjerena predmetnutom zadatku).

17. Prema Mertonu, funkcionalna analiza, koncipirana sa uvedenim pojmom

disfunkcije, podjednako je prikladna kao i Marksova dijalektika.

18. Međutim, metodologija (bi trebala biti) ideološki neutralna. Stoga se ovaj odnos mora percipirati sadržinski:

1. Dijalektika ispituje faktore promjene – društvena dinamika. 2. Funkcionalna analiza ispituje faktore koji neku pojavu drže u ravnoteži

– društvena statika. 3. Dijalektika tvrdi: kretanje je apsolutno. 4. Funkcionalna analiza tvrdi: mirovanje je relativno. 5. Pozitivna metoda otkriva pojedine aspekte društvene zbilje, ali ne

ukazuje na mogućnosti koje ta zbilja sadrži i nudi. 6. Dijalektika ukazuje šta činjenice jesu ali i šta mogu biti u jednom

drugačijem poretku stvari. 7. Pozitivno mišljenje kao zdrav razum, upućeno je na iskustvo. 8. Dijalektičko mišljenje kao spekulativni um, usmjereno je na viziju

ideje mogućega (povijesno viši red stvari i odnosa).

U tom smislu važi ono Kantovo: „Dlijeto i čekić mogu sasvim dobro poslužiti da se isteše komad drveta, ali za bakrorez se mora upotrebljavati igla.“

19. Stoga, i pored pojma disfunkcije, funkcionalna analiza nije identična (jednako

primjerena) dijalektici, već najviše čini jedan momenat dijalektike.

442

- VJEŽBE 3 -

RAJT MILS – SOCIOLOŠKA IMAGINACIJA

I Uvod

1. U ovom djelu, Mils definiše pojam, predmet i metod sociologije, kroz kritiku savremene američke sociologije a u odnosu prema klasičnoj evropskoj sociologiji 19. i 20. vijeka.

2. Pojam: Sociologija je istorijska nauka, tj. sistematizovana istorija društva.

3. Predmet: Struktura društva (pojedinci, ustanove, struktura).

4. Metod:

1. Sociološka imaginacija – opšti. 2. Objašnjenje strukturom – konkretni.

II Pojam

5. Moguća su 3 teorijska usmjerenja sociologije:

1. Sociologija kao istorijska nauka (sociologija kao teorija povijesti). 2. Sociologija kao superteorija (teorija sistema). 3. Sociologija kao empirijska nauka (mikrosociologija – liberalni

prakticizam).

6. U prvom smislu (sociologija kao istorijska nauka), Kont, Spenser, Marks, M. Veber, sociologiju konstituišu kao enciklopedijski poduhvat. Sociologija je sistematska istorijska nauka. To znači:

1. Istorijska je zato što tretira materijale iz povijesti (povijest kao

materijal) u cilju oblikovanja budućnosti. 2. Sistematska je zato što u obradi svoga predmeta postupa na

sistematski način. Kada je riječ o ovoj teorijskoj orijentaciji, moguća je deformacija u metafizičko-povijesnu „ludačku košulju“ u koju se materijali ljudske povijesti na silu umeću a iz koje proizilaze proročke anticipacije (Špengler, Tojnbi, Berđajev).

7. U drugom smislu (sociologija kao teorija sistema ili superteorija), kao preteče ima formaliste (Zimel, fon Vize) a etablirana je kod Parsonsa. Karakteristike ove orijentacije su:

443

1. Statičko i apstraktno tretiranje elemenata društvene strukture na visokom nivou uopštenosti (u tom smislu će Mils Parsonsovu sociologiju nazvati „žongliranje pojmovima).

2. Nerazumljivost kao sjajan ideološki potencijal. U tom smislu Mils piše: „Ideološki smisao superteorije ima tendenciju da pruži legitimaciju stabilnim oblicima dominacije.“

3. Javlja se kao reakcija na deformisanje prve tendencije sa tezom: povijest je moguće sasvim napustiti.

8. U trećem smislu (empirijska sociologija ili mikrosociologija), ona nastaje kao

posledica pojave da su se ekonomska nauka i politička nauka etablirale u akademskom svijetu prije sociologije. Karakteristike ove teorijske orijentacije su:

1. Predmet je definisan isuviše usko (za razliku od superteorije gdje je

isuviše širok). 2. Opisni karakter. 3. Statističko i mehaničko objašnjavanje pojava. 4. Empirizam (kao indikator birokratizacije nauke počev od 20 – ih

godina 20 vijeka).

9. Sa aspekta povijesti kao kriterijuma (što je epistemološki zahtjev klasične evropske sociologije 19 vijeka), proizilazi:

1. Sociologija kao istorijska nauka operiše na istorijskom nivou. 2. Sociologija kao superteorija operiše na transistorijskom nivou. 3. Sociologija kao empirijska nauka operiše na subistorijskom nivou.

10. Otuda Mils zaključuje: Sociologija je istorijska nauka.

III Predmet

11. Predmet sociologije je polivalentan:

1. pojedinci 2. društvene ustanove 3. društvena struktura

12. Glavni (dominantni) predmet sociologije, po Milsu, jeste društvena

struktura. Zašto? Zato što struktura određuje ustanove i pojave.

13. U savremenom društvu, glavna društvena struktura jeste nacionalna država (uporediti sa Gidensovom tezom iz „Posledice modernosti“). U okviru nacionalne države, izgrađuju se društvene ustanove, uobličuju pojedinci i rješava njihova sudbina. U njenom okviru se organizuje društveni život i to je vlast – što implicira dalje razmatranje dominantnog predmeta sociologije (struktura-država-vlast) kroz pojmove elite i mase (otuda Milsovo djelo „Elite vlasti“).

444

IV Pristup/metod

14. Ukoliko se društvena struktura pojmovno postulira kao predmet

sociologije, to implicira i strukturalistički pristup (sociološko saznanje je objašnjenje pojava pomoću društvene strukture, odnosno objašnjenje pojava društvenom strukturom) kao osnovni pristup. To znači:

1. objasniti neku pojavu obzirom na značaj koji ova ima po društvenu

strukturu. 2. objasniti ulogu pojave koju ova ima unutar društvene strukture.

15. Kako je to moguće? Društvena struktura se sastoji od ustanova od kojih svaka vrši određenu funkciju, i u okviru nje (strukture) se u tim ustanovama izgrađuju ljudi, pojedinci, koji se zato razlikuju od ustanove do ustanove i od strukture do strukture. Tako struktura postaje najvažniji predmet sociologije, jer obuhvata, sadrži, oblikuje i objašnjava druga dva.

16. Zadatak sociologije je stoga, da objasni različitost struktura; da ih shvati kao

povijesne (razvojne) pojave i da u okviru njih shvata različitost i razvojnost ustanova i pojedinaca.

17. Iz toga (pojam, predmet), proizilazi sasvim konsekventno i metod: pojavu

objasniti strukturom. Ali ovaj metod ima svoju dopunu u onome što Mils naziva „sociološkom imaginacijom.“ (U ovom smislu se kod Milsa može govoriti o razlikovanju „metoda“ i „pristupa.“ Pristup bi bio sociološka imaginacija a metod strukturalistički. Egzaktno razlikovanje metoda i pristupa dali su Berger/Kelner u „Sociologija u novom ključu“ gdje pristup određuju kao misaono polje posmatranja, a metod kao tehniku prikupljanja podataka).

18. Sociološka imaginacija:

1. Uživljavanje u značajne konkretne društvene cjeline. 2. Uživljavanje u bitnost pojave koja se proučava. 3. Mišljenje o pojavi i objašnjenje pojave.

19. Sociološka imaginacija (kao određeni dar) kao metod naučnog objašnjenja, u svojoj najdubljoj suštini, piše Mils, ne može se niti naučiti niti izložiti (primjer Mocarta) – treba pustiti sposobnost da biva, tj. da slobodno funkcioniše. Ona će već sama naći pravila svog postupanja koja su uostalom, različita za svaki konkretan slučaj. U tom smislu Mils konstatuje: „svaki sociolog – svoj metodolog.“

445

20. Sociološka imaginacija je zapravo, sociološka hermeneutika: razumijevanje povijesnog konteksta na način slobodnog naučnog kretanja (sposobnost naučnog kretanja je sposobnost uočavanja odnosa).

446

- VJEŽBE 4 -

RALF DARENDORF – HOMO SOCIOLOGICUS

I Problem elementarne kategorije

1. Osnovni pojam: društvena uloga. Društvena uloga, prema Darendorfu, jeste atom sociologije - elementarna analitička kategorija sociologije (osnovna kategorija kojom se objašnjava i razumijeva društveni život). Stoga je sociologija nauka o strukturi društvenih uloga (struktura društvenih uloga je predmet sociologije).

2. Definicija osnovnog pojma: Društvena uloga je kompleks načina ponašanja

koji su spolja pripisani nosiocu uloge. Uloga je očekivanje povezano s ponašanjem (primjeri: strana 92, 99, 101/102).

3. Dva značenja pojma „uloga“:

1. Predodređeni obrazac ponašanja. 2. Ponašanje po navici – uobičajeno ponašanje.

4. Porijeklo društvene uloge: položaj. Svaki društveni položaj nosi sa sobom izvjesne očekivane načine ponašanja koje zovemo ulogama.

5. Društvene uloge predstavljaju zahtjeve koje je društvo postavilo nosiocima

društvenih položaja kao normu i one mogu biti:

1. Role behavior (zahtjevi ponašanja). 2. Role attributes (zahtjevi izgleda i karaktera).

6. Problem elementarne kategorije potiče od Florijana Znanjeckog, zatim preko Parsonsa, sve do Darendorfa. U tom smislu, moguće je napraviti klasifikaciju/tipologizaciju mogućih rješenja problema elementarne kategorije:

1. Društveni sistem (Parsons); 2. Društvena struktura (Mils); 3. Društvene tvorevine (fon Vize); 4. Društveni odnosi (fon Vize); 5. Društvene grupe (Kuli); 6. Društvene uloge (Darendorf); 7. Društveno djelanje (Veber); 8. Pojedinac/ličnost (Frojd, psihologisti); 9. Značenja (Šic, Blumer, Lukman); 10. Intencija (Habermas).

7. Pojam sukoba uloga i sankcije (strana 204/205). Ovdje postoji izvjesna pravilnost: U situaciji sukoba uloga čovjek će uvijek izabrati onu ulogu s kojom su povezane oštrije sankcije.

447

II Homo sociologicus 8. Pojam „homo sociologicus“ treba da označi jednodimenzionalnost čovjeka.

Svaka nauka, a time i sociologija, definiše čovjeka na sebi svojstven način, te tako imamo čovjeka ekonomije, psihologije, politike, sociologije itd. Ali, ovaj čovjek nauke, nije stvarni egzistirajući čovjek. On je samo idealno-tipska konstrukcija.

9. Osnovno pitanje postaje pitanje odnosa/razlike između ova dva čovjeka.

10. Homo sociologicus (jednodimenzionalni čovjek sociologije) jeste čovjek

definisan po uzoru na uloge/položaje. Takav čovjek je agregat/proizvod svojih uloga/položaja koje igra/zauzima u društvenom životu.

11. Obilježja uloga i posledice:

1. Uloge su objektivni kompleksi pripisanog očekivanog ponašanja

koji su tom svojom univerzalnošću nezavisni od specifičnosti konkretnih pojedinaca.

2. Sadržaj uloga definiše i redefiniše društvo. 3. Očekivani način ponašanja obavezuje pojedinca.

12. To znači da društvo (kao bezlični sistem odnosa) izvana dodjeljuje uloge svojim članovima, čime oblikuje pojedince (uporediti sa Milsovim shvatanjem društvene strukture i odnosom ove spram ustanova i pojedinaca).

13. To implicira ozbiljne i temeljne reperkusije na/za sociologiju kao nauku.

III Sociologija

14. Definicija uloge i proishodeći jednodimenzionalni čovjek sociologije, implicira 2 problema:

1. Saznajni – da li jednodimenzionalni čovjek nauke odgovara

stvarnom čovjeku, te da li saznanja o prvome odgovaraju i obavezuju drugoga tj. da li postoji kolizija između ova dva fenomena koja bi mogla biti generator krize nauke?

2. Moralni – da li je čovjek određen/determinisan ili pak slobodan? Odgovor na ovo pitanje bitno utiče na karakter sociologije u dvojakom smislu:

A.) U prvom slučaju, dolazi do prevladavanja njemačkog intelektualnog diskursa a u drugom slučaju francuskog (Njemačka je rodno mjesto determinizma; Francuska je rodno mjesto posibilizma).

B.) Sociologija ima tri funkcije: saznajnu, praktičnu i emancipatorsku. Šta se događa sa emancipatorskom funkcijom sociologije ukoliko je čovjek determinisan?

448

15. Prema Darendorfu, sociologija je trebala da:

1. Učini društvo činjenicom dostupnom racionalnom razumijevanju. 2. Pomogne čovjeku na njegovom putu ka slobodi i samoostvarenju.

16. Međutim, sociologija je:

1. Povećala racionalno razumijevanje društva, ali 2. Izgubila iz vida autonomnost ljudskog bića i njegovu slobodu.

17. Rast egzaktnosti učinio je sociologiju nehumanom i amoralnom naukom.

449

- VJEŽBE 5 -

JIRGEN HABERMAS – KRIZE POZNOG KAPITALIZMA

1. Kant → novokantovci → A.L.Kreber (dva obrasca istorijskog razvoja):

1. Obrazac istorijskog razvoja materijalnog (kumulativan). 2. Obrazac istorijskog razvoja normativno-vrijednosnog (krivulja

rasta). 2. U tom kontekstu sagledajmo Habermasovo shvatanje socijalne evolucije. Ova

se pak, prema Habermasu, vrši u 3 dimenzije: Dažbine Lojalnost usluga

→ → ← ← Upravljanje Lojalnost masa 3. Svaki sistem je zasnovan na nekom principu/organizaciji. Granice istorijskog

kontinuiteta/razvoja predstavlja mogućnost rastezanja normativnih struktura bez radikalnog raskida sa tradicijom. U tom smislu, razvoj sistema je moguć sve dotle dok su moguće promjene unutar datog tipa organizacije (u tom smislu se postavlja pitanje kapitalističkog identiteta zapadne ekonomije, jer je ova izmjenjena u tolikoj mjeri da se postavlja pitanje njene pripadnosti istom tipu organizacije).

4. Kriza nastaje kada struktura sistema pruža manje mogućnosti za rješavanje

problema, nego što bi ih trebalo koristiti za održanje stanja u kome je sistem. U tom smislu, kriza sprečava integraciju sistema.

5. Kriza ima formu dezintegracije društvenih institucija: sistemi imaju identitet i

mogu ga izgubiti. Do gubitka identiteta dolazi usled raskida sa tradicijom koja je osnovna društveno-integrativna snaga. Ovdje je potrebno napraviti rekurs na teze Lukmana i Bergera iz djela „Modernost, pluralizam i kriza smisla.“ Kako ističu Lukman i Berger, evidentna je „povijesna struktura socijalnog rezervoara smisla“ tj. da identitet ima socijalno-povijesnu konstituciju. Otuda, raskid sa tradicijom kao raskid sa kontinuitetom, značiće istovremeno i diskontinuitet u socijalnom procesuiranju smisla. Socijalno procesualizovanje smisla zapada u krizu, jer institucije koje pohranjuju smisao nisu u mogućnosti izvršiti apsorbovanje „intersubjektivno objektivizovanog smisla“ u socijalne

I

ЕКОНОМСКИ СИСТЕМ

(производне снаге)

II ПОЛИТИЧКО-

АДМИНИСТРАТИВНИ СИСТЕМ

(рационална

организација)

III

СОЦИОКУЛТУРНИ СИСТЕМ

(идентитет)

450

zalihe znanja. S druge strane, pluralizam novologijske ravni (normativno-vrijednosne), izazvan ovim prekidom, označava nepostojanje jednog jedinog dominantnog, obavezujućeg i integrišućeg vrijednosnog sistema (koji je i sam dobro integrisan). Postojeće sisteme karakteriše kako slaba integrativna moć u cjelini društva kao totaliteta tako i slaba unutrašnja integrisanost samog sistema. Velike institucije (ekonomija, politika, kultura, religija) nisu u hijerarhiji tj. ne postoji vrhovni sistem vrijednosti, već ovi relativno samostalno egzistiraju i polažu pravo samo na vlastito čvrsto omeđeno polje admistriranja. Otuda, prema Lukmanu i Bergeru, postuliranjem pluralizma kao „nadređene vrijednosti“ nastaje fenomen „modernog pluralizma“ koji postaje glavni uzrok krize smisla u modernom društvu.

6. Kriza je indikator sloma društvenog sistema koji potiče iz organizacionih

poteškoća. Kriza je objektivan proces a ta objektivnost počiva u okolnosti da dezintegracija proizilazi iz nerješenih problema upravljanja. Stoga, kriza identiteta sistema jeste povezana sa problemima upravljanja.

7. Problemi upravljanja dovode do krize, onda kada se oni ne mogu rješiti u

okvirima mogućnosti koje određuje i nudi dati identitet kao dati princip organizacije društva (u tom smislu kriza označava transformaciju liberalnog kapitalizma u monopolistički kapitalizam; zatim transformaciju monopolističkog kapitalizma u državu blagostanja; zatim transformaciju države blagostanja u neoliberalizam, te naposletku transformaciju neoliberalizma u novi poredak čijeg začetka smo savremenici).

8. U sličnom smislu, Habermas vrši redigovanje društveno-ekonomskih

formacija:

1. Predvisokokulturna. 2. Visokokulturna. 3. Klasna društva:

Tradicionalna. Moderna: Kapitalistička (liberalni i organizovani kapitalizam). Postkapitalistička Postmoderna.

9. Suština ovog i ovakvog koncipiranja jeste evidentiranje načina organizacije

ove 3 strukture.

10. Upravljački/normativni sistem jeste nukleus koji organizuje cjelinu. On je nivo na kome se normativne strukture ukrštaju sa materijalnim strukturama. Političko-administrativni sistem je mjesto ukrštanja ekonomskog sistema i sociokulturnog sistema (vidi tabelu). To znači da je on mjesto ukrštanja i njima imanentnih logika. Stoga je on permanentno mjesto krize. Stoga je kriza permanentno kriza upravljanja.

11. Ekonomski sistem (ekonomija) – prisvajanje spoljašnje prirode proizvodnjom.

Sociokulturni sistem (kultura) – prisvajanje unutrašnje prirode socijalizacijom. Upravljački sistem (država/politika) – mjesto permanentne krize.

451

12. Razvoj sistema zavisi od razvoja u svim dimenzijama:

1. Razvoj tehnologije (ekonomski sistem) je kumulativan (povećava se

efikasnost). 2. Mijenjanje normativno-vrijednosnih struktura je usmjereno (ima

kognitivnu komponentu: 1. mit, 2. religija, 3. filozofija, 4. ideologija 5. samolegitimacija – kriza).

13. Razvoj ovih struktura (ekonomskog i kulturnog sistema) se odvija po njihovim

imanentnim logikama. Administrativno-politička (upravljačka) struktura, treba pak da ih artikuliše i koordinira. Tako je i kolizija/kriza moguća: razvoj tehnologije (ekonomije) i njoj odgovarajući porast kompleksnosti dolazi u koliziju sa postojećim kulturnim modalitetima koji im daju legitimaciju, što u formi upravljanja izbija kao kriza (razbija se adekvacija normativno-vrijednosne strukture).

14. Razvoj proizvodnih snaga (sredstva za rad/tehnika) dovodi do izmjena u

normativnim strukturama koje počinju da ograničavaju razvoj sistema u cjelini (otežavaju njegovu integraciju), jer izazivaju nove zahtjeve legitimacije, koje postojeći poredak nije u stanju da ponudi. Ovo se događa u poznom kapitalizmu zato što su vrijednosti (kulturni sistem) nespojive sa eksponencijalnim rastom kompleksnosti ekonomskog sistema i ne mogu se stvarati druge legitimacije unutar postojećeg identiteta tj. referentnog tipa organizacije.

15. 1. Ekonomija → sve veća efikasnost i kompleksnost.

2. Vrijednosti → sve veća individualizacija. 3. Upravljanje → kriza kao nemogućnost koordiniranja.

16. Sve do liberalnog kapitalizma, ekonomski sistem je bio zavisan od obezbjeđenja legitimacije sociokulturnog sistema. U liberalnom kapitalizmu, autonomno tržište rasterećuje politički poredak od prinuda legitimacije. Poredak svojine je odbacio političku formu i preveden je u odnos proizvodnje koji može sam sebe legitimisati.

17. Nakon Drugog svjetskog rata, dolazi do državnog intervencionizma. To znači

da je ekonomski sistem ponovo postao zavisan od upravljačkog sistema. To takođe znači, da je poredak svojine ponovo dobio političku formu, što mora biti legitimisano.

18. Osnovni problem, piše Habermas, postaje: „Kako obezbjediti nejednaku a opet

legitimnu raspodjelu dobara?“

19. Da li je kapitalizam (državnom intervencijom) potpuno preveden u postkapitalističku društvenu formaciju (vidjeti Habermasov sistem društveno-ekonomskih formacija) koja je savladala oblik kriznog toka ekonomskog rasta?

452

- VJEŽBE 6 -

JIRGEN HABERMAS – KRIZE POZNOG KAPITALIZMA (2)

20. Tri sektora :

1. Privatni: A.) Prvi podsektor – intenziviranje radom. B.) Drugi podsektor – intenziviranje kapitalom. 2. Javni – intenziviranje kapitalom.

21. Država kao monopolista reguliše kružni tok privrede, sredstvima globalnog planiranja.

22. Država mijenja tržišni mehanizam (strana 418). To znači da dolazi do

repolitizacije produkcionih odnosa, što stvara potrebu za legitimacijom. Država, koja više ne obezbjeđuje samo opšte uslove proizvodnje, već biva u njih inicijativno uključena, mora isto kao i predkapitalistička država da legitimiše tu involviranost.

23. Pribavljanje legitimacije se rješava/obezbjeđuje sistemom formalne

demokratije (participacija građana u formiranju političke volje).

24. Tu nastaju 2 problema:

1. Da li se ekonomska kriza može trajno zaustaviti? Ekonomska kriza se transponuje/fluktuira sa ekonomskog u političko-upravljački sektor.

2. Kako obezbjediti legitimaciju za intervencionizam?

25. Sa intervencionizmom došlo je do organizacione promjene (u odnosu na konstituišuću tradiciju – državu liberalnog kapitalizma). To je stanje krize (4 tendencije krize, strana 428):

1. Ekonomska – INPUT je rad i kapital; OUTPUT je

vrijednost. Država ne može da kompenzuje tendenciju pada prosječne profitne stope, već može da je oposreduje tj. da je političkim sredstvima amortizuje. Zato će se ekonomska kriza sada probiti putem socijalne krize i dovesti do političkih borbi. Po drugoj verziji, država ne slijedi zakon vrijednosti, već svjesno ostvaruje interese monopola (Ofe).

2. Politička – INPUT je lojalnost masa; OUTPUT je administrativno odlučivanje. INPUT krize imaju oblik krize legitimacije. OUTPUT krize imaju oblik krize racionalnosti.

3. Treća tendencija je sociokulturna: INPUT dobija od ekonomskog i političkog sistema. OUTPUT krize oba sistema izazivaju smetnje u sociokulturnom. Rezultat je kriza legitimacije (identiteta). Legitimacija je povezana sa lojalnošću a ova je stvar socijalne integracije (socijalizacije),

453

koja je zasnovana na vrijednostima. Vrijednosti su individualizovane – nisu opštevažeće (dekonstrukcija univerzalizma). Pluralizam vrijednosti i vrijednost pluralizma generišu krizu smisla (Lukman/Berger).

26. Kriza legitimacije jeste INPUT kriza političkog sistema: sistem sa

legitimacijom ne uspjeva da u izvršenju preuzetih imperativa upravljanja privredom održi potreban nivo lojalnosti masa.

27. Zašto? (strana 409). Zato što postoji funkcionalna diferencijacija

(neusklađenost) između socijalne integracije (socijalizacije) i integracije sistema (privrede).

28. U tom smislu se pokazuje:

1. Kriza racionalnosti (izlazna kriza političkog sistema) jeste

kriza sistema. 2. Kriza legitimacije (ulazna kriza političkog sistema) jeste

kriza identiteta (normativni sistem je disfunkcionalan).

29. Politički sistem (upravljački) ima potrebu za legitimacijom, ali ova nije usklađena sa procesom pribavljanja legitimacije. Sociokulturna kriza nastaje jer pozni kapitalizam stvara nove potrebe koje ne može da zadovolji.

30. Osnove protivrječnosti (moguće):

1. Ekonomski sistem ne stvara potrebnu dozu potrošnih

vrijednosti? 2. Administrativni sistem ne donosi potrebnu dozu racionalnih

odluka? 3. Sistem sa legitimacijom ne daje dovoljnu dozu motivacije? 4. Sociokulturni sistem ne daje potrebnu dozu smisla koja

motiviše djelanje?

31. Granica racionalnosti poznog kapitalizma (granica promjena unutar istog tipa organizacije) jeste planiranje. Naprosto, određen tip planiranja (socijalistički?) nije dopušten samom prirodom tipa organizacije.

32. Kriza racionalnosti znači da političko-administrativni sistem ne može da

preuzme funkciju planiranja (kakva bi bila potrebna), jer bi time izašao iz okvira principa organizacije na kome je i sam sistem zasnovan (promjena identiteta).

Dodatak

33. Četiri tipa države po Habermasu:

1. Konstitucionalna (privredno konstitucionalna) – konstituiše proces akumulacije.

454

2. Tržišno-adaptivna – prilagođava se procesu akumulacije. 3. Supstantivna – zamijenjuje tržište. 4. Kompenzaciona – nadoknađuje disfunkcionalne posledice

procesa akumulacije.

455

- VJEŽBE 7 -

INTERPRETATIVNA SOCIOLOGIJA

I Uvod

1. Počeci razumijevajuće sociologije vezuju se za Vebera: „Sociologija treba da znači nauku koja hoće da razumije i tumači društveno djelanje i time objasni ono što je uzročno u njegovom toku i njegovim posledicama.“

2. Dva oblika saznanja:

1. Uzročno objašnjenje – epistemologija prirodnih nauka (uzrok vremenski prethodi posledici, uzrok do kraja određuje posledicu). Cilj saznanja je otuda objašnjenje kauzaliteta. Pozitivizam, bihejviorizam, funkcionalizam, marksizam ...

2. Razumijevanje – epistemologija društvenih nauka (priroda i društvo ne leže na istoj ravni analize). Otuda, osnovni pojam značenja nije moguće uzročno objasniti već isključivo tumačiti (hermeneutika).

3. Razumijevajuća/interpretativna paradigma:

1. Simbolički interakcionizam (Džejms, Mid, Kuli, Beker, Gofman, Blumer).

2. Fenomenološka sociologija (Šic, Berger, Lukman, Kelner). 3. Etnometodologija (Garfinkel).

4. Osnovna razlika makro i mikrosociologije (objašnjavalačke i razumijevajuće):

1. Makrosociologija – uzročno objašnjenje – uzroci, zakoni, determinizam.

2. Mikrosociologija – razumijevanje – značenja koja akteri pridaju djelanju.

5. Razvoj razumijevajuće paradigme (Habermas):

1. Kant je ispitao nužne subjektivne uslove saznanja i uveo pojam „konstituisanja predmeta iskustva“ koji su preuzeli i razvili novokantovci unutar idealističke hermeneutike (Diltaj, Vindelband, Rikert).

2. Huserl je prema ovome uzoru koncipirao konstituisanje svakodnevnog svijeta života .

3. Alfred Šic je iz toga razvio teoriju konstitucije društva. 4. Lukman i Berger (u Socijalnoj konstrukciji zbilje) utvrdili da je

porijeklo razumijevajuće (fenomenološke) teorije o društvu u teoriji saznanja.

6. Osnovno obilježje razumijevajuće sociologije je epistemološkog karaktera: pojmovi „objektivne stvarnosti“ i „objektivne istine“ itd. su prirodno-naučne konstrukcije koje su nepodesne za primjenu na društveni svijet. U društvenom realitetu ne postoje kategorije koje bi bile „objektivno“ date, tj. nezavisno od posmatrača. Otuda, osnovna premisa razumijevajuće sociologije jeste: akter saznanjem konstituiše predmet saznanja.

456

7. Osnovni pojmovi razumijevajuće sociologije: smisao i značenje:

- smisao je intencionalnog karaktera - smisao, kao takav, nužno ima ili će zadobiti simboličku

formu koja može biti verbalna ili neverbalna - jezički smisao (značenje) je konstitutivan za predmet - Otuda, smisao je temeljni pojam društvenih nauka

8. Na temelju smisla, postaje moguće konstituisati temeljnu razliku između: 1. ponašanja i 2. djelanja

II Simbolički interakcionizam

9. Nastaje iz filozofije pragmatizma. Prvo sociološko uobličenje dobija unutar

„Čikaške škole“ (Park, Znanjecki). Temeljni pojam je pojam „sopstva“ (Mid).

10. Osnovne odlike: - Društvo se sastoji od interakcija pojedinaca (pojedinci su

osnovne jedinice interakcije i otuda osnovne analitičke kategorije sociologije).

- Specifičnost društvenog determinizma: društveni determinizam nije identičan prirodnom. Kod prirodnog determinizma uzrok prethodi posledici i uzrok do kraja određuje posledicu. Kod društvenog determinizma ishod djelanja nastaje u samom djelanju i ne može se u cjelini predvidjeti.

- Biološke osobine čovjeka se izražavaju u društvenim oblicima. Simboličko ponašanje (djelanje) čovjeka je presudno za formiranje i održavanje društvenog života. U tom smislu, društva nema bez simbola. Jezik je sredstvo integracije (vidjeti Spenserovo određenje funkcije jezika).

- Simpatetička introspekcija – tumačiti značenja koja pojedinci pridaju svome djelanju, znači doprijeti do unutrašnjeg doživljaja učesnika i značenja koja oni pridaju svome djelanju – „zauzeti stanovište aktera“ (Kuli)

457

- VJEŽBE 8 -

HERBERT BLUMER – DRUŠTVO KAO SIMBOLIČKA INTERAKCIJA

1. Simbolička interakcija: Ljudi, unutar društvenih odnosa, uzajamno tumače

(razumijevaju) postupke, umjesto da samo reaguju na njih. U tom smislu se pojavljuje preliminarna razlika između ponašanja i djelanja (organizam/ponašanje/reagovanje; svjesni akter/djelanje/intencionalnost). Djelanje najneposrednije zavisi od značenja. Interakcija je posredovana upotrebom simbola. Između podražaja i odgovora, umeće se proces tumačenja (razumijevanja).

2. „Sopstvo“ – ljudsko biće može biti objekt vlastitog djelanja (Mid).

3. Ljudsko biće nije jednodimenzionalno, ono je:

1. Organizam (biološka dimenzija) ali; 2. Organizam koji se sa svojim svijetom suočava pomoću „mehanizma

samoukazivanja.“ Sopstvo (mogućnost da se bude objekt vlastitog djelanja) je središnji mehanizam suočavanja sa svijetom (socijalno-duhovna dimenzija).

4. Proces samoukazivanja:

1. Izdvojiti nešto iz okruženja – dati mu značenje – pretvoriti ga u objekt.

Objekt nema vlastitu unutrašnju prirodu. Objekt je proizvod pojedinčeve dispozicije da djela.

2. Djelanje nije pražnjenje (biološki proces) već konstruisanje (socijalno-duhovna dimenzija).

5. Otuda zaključak: čovjek/društvo nije biološka nego socijalno-duhovna

kategorija/konstrukcija. Djelanje/praksa kao kriterij istine (Marks) ne počiva u ravni prirodno-naučnog već u ravni duhovno-naučnog. (Dalje implikacije vidjeti kod Habermasa i Lukmana).

6. Samoukazivanje je neprekidan komunikativan proces u kome pojedinac

zapaža „stvari“ procjenjuje ih, pridaje im neko značenje i odlučuje da djela na osnovu tog značenja. U tom smislu, djelanje kao smisaono-intencionalno ponašanje (Habermas) temeljno zavisi od (načina) tumačenja/razumijevanja. Njegova osnovna karakteristika počiva u tome, ne samo što je simbolički isposredovano, već što je rezultat svjesne, slobodne autonomne volje, odnosno, što ne podliježe logici mehaničkog, prirodno-naučnog kauzaliteta (društvene činjenice nisu stvari kao što je to mislio Dirkem).

7. Samoukazivanje se odvija u društvenom kontekstu. Kako? Pojedinac koji

djela, usklađuje (smisaono-intencionalno) vlastito djelanje sa djelanjem drugih (preuzima „ulogu drugih“). Na taj način, pojedinac oblikuje (socijalizacija) i prilagođava vlastito djelanje na temelju tumačenja djelanja drugih. Grupno djelanje, na taj način, već jeste usklađeno djelanje pojedinaca.

458

8. Rezime:

- Društvo sačinjavaju pojedinci koji posjeduju sopstvo. - Pojedinčevo djelanje je konstrukcija. - Grupno djelanje je/sastoji se od uzajamnog prilagođavanja

pojedinačnih djelanja. - Djelanje pojedinaca u društvu konstruiše se procesom

tumačenja.

9. Pojedinac – grupa – društvo: - Pojedinac: društveno djelanje je smješteno u djelajuće

pojedince. - Grupa: grupno djelanje je kolektivno djelanje takvih

pojedinaca koje je smisaono usklađeno. - Društvo: sastoji se od djelajućih pojedinaca a društveni život

od njihovog djelanja.

10. Djelanje se odvija unutar neke situacije. Djelanje se konstruiše tumačenjem/razumijevanjem situacije. Većina situacija je strukturisana na isti način. Ukoliko pak nije, onda se situaciji ne pridaje isto značenje (ne postoji konsenzus oko smisla) pa onda imamo „nedefinisanu situaciju.“ (Opširnije vidjeti: Gofman, Pozornica svakodnevnice).

11. Struktura i promjena u simboličkom interakcionizmu:

- Struktura društva je samo okvir unutar koga se odvija

društveno djelanje a ona sama nije determinanta tog djelanja. - Društvene promjene su proizvod aktivnosti jedinica djelanja

(pojedinaca) a ne spoljašnjih sila (strukture i funkcija).

12. U modernim društvima, struktura gubi kohezivnu moć. Zašto? Zbog „nedefinisane situacije.“ Naime, moderna društva dominantno su nestabilna, tj. dinamična. Usled toga, neprekidno dolazi do prevrednovanja „socijalnih zaliha smisla“ (Lukman/Berger) tako što se stalno i iznova pojavljuju nove „situacije“ oko kojih ne postoji konsenzus u vezi smisla/značenja. Na taj način značenja/smisao koja se pojavljuju ne mogu se standardizovati. Nove situacije zahtjevaju nove oblike djelanja i nove oblike sankcionisanja/regulisanja/normiranja.

13. Metodološki zahtjev simboličkog interakcionizma: Da bi se dospjelo do tumačenja djelanja nekog aktera (da bi se saznalo značenje koje taj akter pridaje svom ili tuđem djelanju unutar neke društvene situacije) istraživač mora preuzeti njegovu ulogu tj. „ulogu drugog“ (simpatetička introspekcija), tj. mora „izuzeti sebe iz situacije“ (Kelner/Berger).

459

- VJEŽBE 9 -

ALFRED ŠIC – O VIŠESTRUKIM STVARNOSTIMA

1. Stvarnost ima subjektivno porijeklo: ako neku stvar nazovemo realnom, to

znači da ona stoji u određenom odnosu prema nama. 2. Ako neka stvar stoji u nekom odnosu prema nama, to znači da joj mi

posvećujemo „pažnju“ (u tom smislu „pažnja prema životu“ jeste osnovno regulativno načelo našeg svjesnog života).

3. Ako nekoj stvari posvećujemo pažnju, to znači da joj pridajemo neko

subjektivno značenje.

4. Otuda, stvarnost i stvari u njoj, konstituiše se značenjem naših doživljaja a ne „ontološkom strukturom objekata.“ (Otuda dolazi metodološka dekonstrukcija objektivizma, pozitivizma i naturalizma).

5. Sa povlačenjem pažnje upućene na objekat, taj objekat gubi realnost (objekat

je stvaran sve dok je na njega usmjerena naša pažnja). Otuda slijedi da je naša pažnja konstituišuća za objekat. Iz te perspektive raste značaj uloge subjekta u procesu saznavanja društva (vidjeti: Habermas, Saznanje i interes; Huserl, Filozofija kao stroga nauka; Burdije itd).

6. Značenja (kojim mi konstituišemo objekat) nisu inherentno svojstvo doživljaja

već rezultat tumačenja prethodnih doživljaja. Doživljaji postaju smisleni tek retrospektivno, što znači da je svijest područje u kome se obezbjeđuje povezanost, kontinuitet i objektivnost saznanja. (U tom smislu vidjeti: Berger/Kelner, Sociologija u novom ključu; Habermas, Interes i saznanje).

7. Ukoliko se svijest uzme kao kriterijum, a ne nekakva „objektivna datost“

kao što to čini pozitivizam (vidjeti: Dirkem, Pravila sociološke metode), onda slijedi:

- na epistemološkom planu temeljni fenomen postaje fenomen

„transcendentalne subjektivnosti“ (Huserl). - na društvenom planu temeljni fenomen postaje fenomen

„interakcije“ (unutar koga je nužno razlikovati „djelanje“ i „ponašanje“).

8. Šic: - Djelanje – projekat – unaprijed planirano.

- Ponašanje – spontano.

9. Habermas: - Djelanje – smisaono intencionalno. - Ponašanje – psiho-biološki reaktivno.

460

10. Djelanje: smisleno (svjesno) se prenose smislena značenja i to na dva načina (verbalno i neverbalno). Ponašanje: tjelesni pokreti prenose smislena značenja nesvjesno (neverbalno).

11. Prema Šicu, manifestacije naše spontanosti (ponašanje) pripadaju našem toku

svijesti ali nisu apercipirane (pojam apercepcije je preuzet od Lajbnica). Na taj način, tjelesni pokreti (ponašanje) kao nevoljna spontanost jesu izrazi našeg toka svijesti. (Otuda je moguće proučavanje neverbalne komunikacije).

12. Na taj način (Šic) zaključujemo:

- Djelanje – svjesna manifestacija toka svijesti. - Ponašanje – nesvjesna manifestacija toka svijesti.

13. Ključ za razlikovanje, jeste pojam „apercepcije“ tj. samosagledavanje ili dovođenje svijesti do same sebe (činjenje svijesti svojim vlastitim predmetom). U tom smislu uporediti sa Midovim pojmom „soipstva,“ Blumerovim „mehanizmom samoukazivanja“ i Hegelovim pojmom „samosvijesti.“

14. Primjer:

Djelanje: Gladni ste. Razmišljate o hrani. Planirate da se nahranite. Djelujete u skladu sa planom, te krećete u potragu za hranom. Vi djelujete. Ponašanje: Gladni ste. Postajete agresivni, ljutiti, nervozni, užurbani. Koncentracija pada, lako se umarate, ulazite u konflikte. Vi se ponašate. U prvom slučaju, Vi ste svjesni gladi (značenje). To svjesno značenje (glad) svjesno prenosite na Vaše ponašanje koje time postaje djelanje (planirana potraga za hranom). U drugom slučaju, Vi niste svjesni gladi (značenja) koje vaše ponašanje prenosi i koje stoga i ostaje ponašanje. Čak i ukoliko ste svjesni gladi (značenje), vi to svjesno (smisleno) značenje (glad), nesvjesno pokazujete Vašim tjelesnim pokretima (ponašanje) a da pritom niste svjesni te veze. U tom smislu Vi niste izvršili apercepciju.

461

- VJEŽBE 10 -

TOMAS LUKMAN – O ZNAČENJU U SVAKODNEVNOM ŽIVOTU I U SOCIOLOGIJI

I Protosociologija

1. Djelanje kao smisleno ponašanje je pretpostavka i temelj društvenih nauka. 2. Društvene nauke (u odnosu na prirodne) imaju drugačiji predmet i stoga

drugačiju objektivnu osnovu. U tom smislu će Habermas (pozivajući se na fon Vizea) reći da priroda i društvo ne leže na istoj ravni analize.

3. Veber je prvi utvrdio da društvene nauke ne mogu imati drugog pouzdanog temelja do analize djelanja kao „subjektivno smislenog ponašanja.“ Zašto? Dok u prirodnim naukama, objasniti znači saznati uzrok, dotle u društvenim naukama, saznanje mora biti razumijevanje, jer je smisao/značenje osnovni pokretač individualnog subjektivnog djelovanja a ono ne podliježe kategoriji kauzaliteta. Stoga, saznanje u društvenim naukama mora biti razumjevanje ovih individualnih motiva a ovo razumijevanje je moguće samo posredno i to analizom djelanja (subjektivnog smislenog ponašanja) u kome se ono ispoljava.

4. Ova tumačenja/razumijevanja značenja (koja su konstitutivna za djelanje) tako se tiču ontoloških temelja svih društvenih nauka a odgovori na njih postaju epistemološki fundamentalno značajni za sve njih. To je ključno pitanje protosociologije.

II Iskustvo

5. Iskustvo je krajnji prag značenja. Međutim, ovo ne znači empirizam, jer treba razlikovati „iskustvo“ od „empirije“ (iskustvo je neposredno iskustvo a empirija je teorijom proizvedeno iskustvo. U tom smislu vidjeti: Valdenfels, Topografija stranog; Županov, Marginalije o društvenoj krizi).

6. Iskustvo se temelji na odnosu. Značenje se temelji na odnosu. Ovaj

konstituišući odnos jeste područje „intersubjektivnog“ (Huserl), područje „prirodnih tokova društva“ (Županov) pa njemu pripadajuće iskustvo jeste pre-refleksivno iskustvo („iskustvo“ nasuprot „empiriji“) kao „iskustvo svijeta života.“

7. Djelanje se sastoji od motivisanih nizova iskustva.

8. Iskustvo implicira jedan oblik svijesti (Vidjeti pojam „transcendentalne

subjektivnosti“).

462

9. Iskustvo čine svjesni procesi koji još uvijek nemaju značenje po sebi i za sebe. Ali oni jesu najmanji isječci svijesti i time nosilac značenja. Iskustvo je dakle osnovna jedinica značenja.

III Svijest 10. Svijest se prema Lukmanu, sastoji od sinteza u stalnom toku u kojima se

prikazuje nešto što nije sama svijest. 11. Svijest sama po sebi nije ništa, osim naravno „svijest o“ (Vidjeti Huserlov

pojam „intencionalnosti“).

12. Ego (ja-subjekt) je referentna tačka svih tih procesa (Vidjeti Alfred Šic, teze 1,2,3,4,5).

IV Značenje

13. Jezik je nosilac značenja. Jezik je istorijski i društveni resurs značenja.

14. Jezik je istorijski znakovni sistem. Jezik je rekonstrukcija (saznanja) društva.

15. Značenja su suštinski dio stvarnosti koju treba rekonstruisati i protumačiti.

16. Podaci društvenih nauka su unaprijed protumačeni (Šic) jer akter svoje

djelanje smatra smislenim (Veber).

17. Saznanje:

- Priroda: prirodu kao objekt saznanja konstruiše naučnik. - Društvo: društvo je već kao predmet sinteza svjesnog djelanja

pojedinaca (konstrukcija) koju kao takvu (konstrukciju) naučnik ponovo konstruiše.

18. Zato Burdije i kaže: Saznanje društva (sociologija) je društvena konstrukcija

društvene konstrukcije.

463

- VJEŽBE 11 -

HAROLD GARFINKEL – ŠTA JE ETNOMETODOLOGIJA?

I Uvod

1. Etnometodologija (Garfinkel) raskida sa pozitivističkom tradicijom koja

društvo smatra objektivnom stvarnošću. Društveno je proces, ono je plod stalne aktivnosti aktera koji su opremljeni zdravim razumom i rezervoarom praktičnih znanja koja stavljaju na provjeru – u komuniciranju. Otuda interakcija postaje temeljni pojam etnometodologije.

2. Prema Garfinkelu, društveni svijet nastaje od skupa interakcija čija je

zajednička pozadina čitav jedan skup znanja i postupaka, koje nevidljivim čine prakse što ih akteri implicitno djele i smatraju prirodnim. Na taj način, latencija socijalnog jeste smisao koji omogućava i strukturiše društvene prakse.

3. Otuda Sikurel zaključuje: „Društveni poredak se temelji na mnoštvu

nekoordinisanih interakcija.“

4. Otuda slijede dva zaključka etnometodologoga:

1. Pažnju treba posvetiti upravo interakcijama kao praktičnim postignućima (izbjegavajući funkcionalističke teze koje društvene činjenice svode na stvari), zbog čega se etnometodolozi usredsređuju na činove svakodnevnog života kako bi u njima opazili procedure i interakcije koje grade društveni svijet. U tom smislu, oni daju prednost etnografskom pristupu.

2. Etnometodologija posvetovljuje sociologiju, jer je

konstrukcija društvenog svijeta moguća zahvaljujući svima dostupnim umjećima, procedurama i pravilima ponašanja, nad kojima sociolozi nemaju monopol znanja. U tom smislu proizilazi da su svi akteri sociolozi, jer kroz jezik i interakciju oni zapravo opisuju i uobličavaju društveno.

5. Etnometodologija zato privileguje proučavanje jezičkih praksi.

[Takozvani „silazak u jezik“ ili „jezički zaokret“ u filozofiji (vidjeti Hajdegerovo određenje jezika kao „kuće bitka“), nametnuo je postmodernističko-poststrukturalističku tezu da jezik sačinjava ljudski svijet, a ljudski svijet čitav svijet. Lingvistika će tako postati tlo na kome će biti registrovana kriza referencijalne stvarnosti (Bodrijar) a jezik kao jedina referentna stvarnost, odnosno subjekt. Ferdinand de Sosir će u horizontu lingvistike tvrditi da je jezik zapravo, jedina referencijalna stvarnost. Jezik nije funkcija govornog subjekta; značenje ne leži u vezi između znaka (izrečenog)

464

i označenog (onog na šta ovo odnosi), nego u međusobnoj vezi znakova. Zatvorena, samodostatna priroda jezika podrazumijeva da je sve određeno unutar jezika što vodi zaključku da su jezik i svijest zapravo jedno te isto. Lakan će dalje radikalizovati pa reći da struktura jezika određuje strukturu percepcije. On ne smatra samo da je svijest potpuno prožeta jezikom i da je izvan jezika nema, nego i da je nesvjesno uobličeno poput jezika. Rolan Bart će ići još dalje pa reći da jezik misli, ne autor a Altiser tvrdi: povijest je proces bez subjekta. Derida tvrdi da je veza između riječi i svijeta proizvoljna, predmetni svijet nema za njega (jezik) nikakvu ulogu. Prema Čomskom, struktura jezika a priori je imanentna samom umu. Polovinom 20 vijeka, on će utvrditi da je jezik sa svojim strukturama zapravo unaprijed data sadržina čistom, praznom umu (u Kantovom smislu), što će koncem 20. vijeka Fukojama, na primjeru dostignuća bihejvioralne genetike, potvrditi. Anri Poinkar (Henri Poinkar) će na tom tragu utvrditi postojanje univerzalne invarijante kao mjesta moguće sinteze].

6. Prakse i jezik imaju tri suštinska svojstva:

1. Indeksičnost označava da, iako određena

riječ upućuje na značenje koje prevazilazi okolnosti opisane situacije, treba je indeksirati prema toj lokalnoj situaciji da bi proizvela smisao.

2. Refleksivnost upućuje na činjenicu da je

jezik praksa koja omogućava ne samo opisivanje već i građenje jednog smisla, jednog reda. Opisivanje društvene situacije učestvuje u njenom uspostavljanju a i sami opisi se, uostalom, integrišu u društvenu stvarnost.

3. Objašnjivost predstavlja bitan postulat jer

poziva na priznavanje činjenice da je zahvaljujući jeziku moguće opisati, iznjeti na vidjelo i analizirati djelanja koja grade društveni život.

II

7. „Labavost“ – karakteristika (istorijskih) zakona: uslovi koji ulaze u formulaciju istorijskog zakona i uslova njegovog važenja, ne mogu biti precizno i iscrpno artikulisani.

8. Posledica ove „labavosti“ istorijskih zakona jeste da oni nisu univerzalni, već

„kvaziopšti“ jer dopuštaju izuzetke.

465

9. Istorijski zakon nije strogo univerzalan u smislu da mora biti primjenjiv na sve slučajeve koji spadaju u opseg njegovog važenja. On formuliše odnose koji se javljaju „uglavnom“ odnosno „po pravilu“. Takav zakon je „kvazizakon“.

10. Da bi zakon bio valjan, nije neophodno da nema izuzetaka. Neophodno je da,

ukoliko se izuzetak pojavi, postoji objašnjenje izuzetka.

11. U tom smislu, središnja tema (centralno mjesto) postaje zaključak: Objašnjenje nije nezavisno od društveno organizovanih okolnosti njegovog korištenja.

1. Društvene strukture svakodnevnih aktivnosti

obezbjeđuju kontekste, ciljeve, sredstva, opravdanja za praksu.

2. Objašnjenja prakse i sama su praktična.

12. Objašnjenja (praktično sociološko rasuđivanje) prakse počiva na razlikovanju „objektivnih“ i „indeksičnih“ izraza:

1. Objektivan izraz – kontekstualno neutralan (nauka). 2. Indeksičan izraz – kontekstualno pristrasan

(angažovan) – umjetnost.

13. Praksa:

1. Praktično djelanje. 2. Praktično rasuđivanje.

14. Kada je praktično djelanje predmet proučavanja, razlikovanje i zamjenjivost

objektivnih i indeksičnih izraza (zamjenjivost indeksičnih objektivnim) ostaje programski zahtjev.

15. Karakteristika praktičnog sociološkog rasuđivanja jeste da se njime

pokušavaju izliječiti „indeksična svojstva“ govora i ponašanja.

16. U indeksičnim svojstvima govora i ponašanja postoji neki red. Oni (indeksični govor i ponašanje) se sastoje od „organizaciono dokazivog smisla.“

17. Etnometodologija je ispitivanje racionalnih svojstava indeksičnog govora

i ponašanja.

18. Etnometodologija ispituje indeksična svojstva prakse.

19. Razumijevanje:

1. Proizvod (rezultat). Kao proizvod, razumijevanje se sastoji od intersubjektivne saglasnosti o supstantivnim pitanjima (uporediti Manhajmov pojam dinamičke sinteze).

466

2. Proces. Kao proces, razumijevanje se sastoji od raznih metoda pomoću kojih se iskaz ili djelo (praksa) prepoznaje kao da je u skladu sa nekim pravilom.

20. U oba slučaja (i kao proizvod i kao proces) – razumijevanje se sastoji od

„tumačenja.“ 21. Primjer tumačenja – str. 132/134.

22. Razumijevanje kao proizvod jeste tumačenje tj. počiva ne teoriji znakova:

1. Znak – ono što je rečeno. 2. Referent – ono o čemu se govori.

23. Napuštanje teorije znakova jeste napuštanje objašnjenja (iskaza ii djela) razumijevanjem kao proizvodom.

24. 1. Znak – ono što se govori

2. Referent – ono o čemu se govori

3.Metod – način na koji se govori (posrednik između znaka i referenta).

25. Pojam metoda je temeljni pojam. Ono o čemu učesnici govore, razumijevamo načinom na koji govore. U tom smislu, osnovno načelo etnometodologije glasi: Način na koji nam je nešto dato, razotkriva šta nam je to dato.

26. Metod koji je korišten prilikom govorenja, razotkriva ono što su učesnici rekli:

1. Metod (način) govorenja je izomorfan s govorenjem. 2. Metod (način) djelanja je izomorfan s djelanjem.

27. Saznati šta je rečeno, znači spoznati kako je to rečeno/saznati šta je učinjeno, znači spoznati kako je to djelano.

28. Razumijeti smisao rečenog, znači pripisati rečenom njegov karakter „po

pravilu“. Razumijeti smisao djelanja, znači pripisati djelanju njegov karakter „po pravilu“ (uporediti sa Veberovim pojmom „idealnog tipa“ kao i sa Šicovim „tipifikacijama“).

29. Istraživačko načelo: „Svaku situaciju, bez izuzetka, treba ispitati s obzirom

na osobinu da „izbor“ između alternativa smisla, objektivnosti i uzroka predstavlja jedan od projekata djelanja.“

30. Rukovodeće načelo: „Odbaciti stav da racionalna svojstva praktičnih

aktivnosti treba procjenjivati, prepoznavati, kategorisati i opisivati pomoću nekog pravila ili standarda spolja unešenog u aktualne situaciju.“

467

31. To znači: Neka organizovana situacija se treba proučavati pomoću izomorfnih pravila, jer upravo na one načine na koje je neka situacija oraganizovana, ona se sastoji od metoda koji članovima obezbjeđuju objašnjenja te situacije.

468

- VJEŽBE 12 -

PJER BURDIJE – DRUŠTVENI PROSTOR I SIMBOLIČKA MOĆ

1. Konstruktivistički strukturalizam (strukturalistički konstruktivizam):

A) Termin „strukturalizam“ označava da u samom društvenom svijetu postoje „objektivne“ strukture, nezavisne od svijesti i volje društvenih aktera. B) Termin „konstruktivizam“ označava postojanje društvene geneze obrazaca (struktura) saznanja i djelovanja koja sačinjava „habitus“ sa jedne, te da sa druge strane postoji razvojnost društvenih struktura – „polje.“

2. „Habitus“: a) društveno stečena sposobnost pojedinca da u određenom trenutku i u odnosu na dato okruženje, djeluje automatski (bez razmišljanja). b) mentalna struktura korespodentna društvenoj strukturi (uporediti sa Manhajmovim pojmom „socijalnog faktora“). v) obrazac opažanja, vrednovanja i djelanja. 3. „Polje“: društveni prostor, domen društvenog života kome pripadaju društveni

akteri. 4. Zbog čega je značajan „konstruktivistički strukturalizam“?

5. Društvene nauke (antropologija, sociologija, istorija...) se kolebaju između

dvije naizgled oprečne perspektive:

a) objektivizam b) subjektivizam 6. Objektivizam: a) Dirkem – društvene činjenice treba posmatrati kao stvari. b) Marks, marksizam, funkcionalizam, klasični strukturalizam, pozitivizam – struktura je kao „objektivni“ aspekt društvenog realiteta, determinanta društvenog života. 7. Subjektivizam: fenomenologija, simbolički interakcionizam, etnometodologija, psihologizam – tretiraju društveni svijet kao predstavu koju o njemu imaju društveni akteri.

469

8. U tom smislu, Burdijeova namjera jeste da „konstruktivistikim strukturalizmom“ prevaziđe tu dihotomiju: „Objektivne strukture koje sociolog gradi ... predstavljaju osnove subjektivnih predstava i obrazuju stege koje utiču na interakcije. S druge strane, neophodno je zadržati se na tim predstavama ukoliko se želi objasniti promjena ili očuvanje datih struktura.“ „To znači“ nastavlja Burdije „da su objektivna i subjektivna dimenzija društvenog života u dijalektičkom odnosu.“

9. Na taj način, primjećuje Ivana Spasić, radi se na zaokretu epistemologije

društvenih nauka: U globalnoj sociološkoj teoriji došlo je do pomjeranja u 3 glavne tačke: 1. Poredak kao konstrukt: nijedan institucionalni poredak, niti struktura društvenih odnosa, više se ne uzima kao datost. Umjesto toga, naglašava se proces konstruisanja takvog poretka. 2.Autonomija društvenih aktera: akteri se ne podvode pod društvene uloge, strukture i poretke već im se priznaje konstitutivna uloga u konstruisanju tih fenomena. 3. Značaj moći i simboličkog konstruisanja stvarnosti u oblikovanju društvenog i političkog poretka.

10. Dakle, društveni realitet se sastoji od 2 dimenzije:

1. Struktura – društveno konstruisan i uobličen prostor (okvir

interakcije). 2. Interakcija – živi sadržaj društvenog prostora.

11. Burdije (konstruktivističkim strukturalizmom) pronalazi da su oba elementa društvene stvarnosti konstruisana, za razliku od:

1. Objektivizma (Marks, Dirkem, funkcionalizam, klasični

strukturalizam, marksizam) – struktura je trajan i nepromijenjiv sistem odnosa.

2. Subjektivizma (interpretativna sociologija) – akcija/interakcija je osnov društvenog života.

12. Da bi se prevazišla „vještačka suprotnost“ između „strukture“ i „akcije,“

potrebno je prekinuti sa načinom razmišljanja koji Ernst Kasirer naziva „supstancijalističkim“: „Stvarnost nije supstancija, već sistem odnosa.“ Ovaj relacioni način mišljenja treba nazvati „strukturalističkom revolucijom.“ (Uporediti: Aristotel će u „Metafizici“ stvarnost odrediti kao supstanciju, a u „Organonu“ će razum odrediti kao jedini organ obdelavanja te supstancije).

13. Društveni prostor – strana 146 (pročitati). Distribucija pojedinaca

(interakcija) u društvenom prostoru, skriva strukture koje se u njoj ostvaruju. Ono što je vidljivo (Mertonovo „manifestno“) skriva ono nevidljivo (Mertonovo „latentno“) što ga određuje.

14. Šta je struktura, na čemu je zasnovana itd. – strana 147 (pročitati). Tri oblika

(vrste) kapitala (ekonomski, kulturni, simbolički) koji struktuiraju odnose u društvenom realitetu (društvenom životu).

470

15. Simbolički kapital – strana 154/158 (pročitati).

16. Dakle, društvena struktura jeste i sama konstruisana ali se ona svakom

pojedinačnom akteru u sadašnjosti njegove interakcije pokazuje kao „objektivna“ datost. (Uporediti sa Marksovim pasažom iz „Pisma Anankovu“ i Veberovim pasusom iz „Protestantske etike“). Međutim, ona nije nepromijenjiva datost, već je akteri svakom svojom interakcijom iznova konstruišu. To je moguće otuda što svaka aktualna interakcija aktera (koja je i sama konstruisana) nije posve određena društvenim prostorom (strukturom), te se stoga ovaj njen „ne-determinisani“ aspekt (karakter) javlja kao dinamički (stvaralački) činilac. Na taj način, interakcija u zadatoj strukturi mijenja tu zadatost u smjeru trajne otvorenosti, jer se ta interakcijom izmijenjena struktura narednim generacijama iznova javlja kao „objektivno zadata“ koju ovi opet imaju da prevladavaju.

U tom smislu, društveni život je svagda otvoren, posibilan, dinamičan a odnos njegovih strukturalnih komponenti (elemenata) nadasve dijalektičan.

471

TESTOVI

472

UNIVERZITET U BANJOJ LUCI IME I PREZIME FILOZOFSKI FAKULTET SOCIOLOGIJA ............................................ Savremene sociološke teorije

T E M A T S K I T E S T 1

1.Talkot Parsons

1. Šta je društveni sistem i koje su njegove osnovne djelatne jedinice?

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Herbert Blumer

2. Šta je „mehanizam samoukazivanja“?

_______________________________________________________________

3. Šta je „objekt“? _______________________________________________________________

4. Šta je „djelanje“? _______________________________________________________________

3.Alfred Šic 5. Kakvo porijeklo ima „stvarnost“ i koji su ključni pojmovi u tom smislu?

_______________________________________________________________

6. Čime se konstituiše stvarnost? ______________________________________________________________________________________________________________________________

7. Razlika „djelanja“ i „ponašanja“?

_______________________________________________________________ 4.Tomas Lukman

8. Šta je ključno pitanje protosociologije i koji je odgovor na njega?

_______________________________________________________________

473

9. Dopuni sledeću Lukmanovu misao: __________________ su suštinski dio ______________________ koju treba ________________________ i ______________________

5.Harold Garfinkel 10. Šta je „etnometodologija“?

______________________________________________________________________________________________________________________________

6.Pjer Burdije

11. Šta znači pojam „konstruktivistički strukturalizam“? ______________________________________________________________________________________________________________________________

12. Šta znače pojmovi „habitus“ i „polje“?

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

13. Vrste kapitala po Burdijeu?

_______________________________________________________________

7.Rajt Mils

14. Pojam, predmet i pristup sociologije? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

15. Šta je „sociološka imaginacija“?

______________________________________________________________________________________________________________________________

474

UNIVERZITET U BANJOJ LUCI IME I PREZIME FILOZOFSKI FAKULTET SOCIOLOGIJA ............................................ Savremene sociološke teorije

T E M A T S K I T E S T 2

1.Robert Merton

16. Šta je „teorija srednjeg obima“? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

17. Razlika latentne i manifestne funkcije?

_______________________________________________________________ _______________________________________________________________

2. Jirgen Habermas

18. Kroz koje tri dimenzije se vrši socijalna evolucija?

_______________________________________________________________

19. Do kog trenutka je moguć razvoj sistema? _______________________________________________________________ _______________________________________________________________

20. U čemu se ogleda kriza legimiteta poznog kapitalizma? ______________________________________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________________________________

3. Ralf Darendorf

21. Šta je društvena uloga?

______________________________________________________________________________________________________________________________

22. Šta je „Homo sociologicus“?

______________________________________________________________________________________________________________________________

475

4. Luis Kozer

23. Zašto nastaje društveni sukob? _______________________________________________________________

24. Da li stabilan odnos može da karakteriše konfliktno ponašanje?

DA NE

5. Žorž Gurvič

25. Navedi 5 obilježja Gurvičeve sociologije. ______________________________________________________________________________________________________________________________

6. Niklas Luman

26. Koja tri tipa sistema razlikuje Luman?

_______________________________________________________________

27. Šta znači „autopojetičnost“ socijalnih sistema? ______________________________________________________________________________________________________________________________

7. Alen Turen

28. Navedi 4 idealna tipa društva po Turenu. ______________________________________________________________________________________________________________________________

8. Klod Levi Stros

29. Društvo je, po Strosu, skup pojedinaca i grupa koji međusobno komuniciraju. Tri tipa razmjene kroz koje se uspostavlja društvena veza su: _______________________________________________________________

9. Mišel Fuko 30. Šta je „episteme“?

______________________________________________________________________________________________________________________________