23
Hombres voladores en la poesía latina y sus ecos VI Congreso SELat Baeza, 29 de mayo de 2009 Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez Universidad de Jaén

Hombres Voladores en la Poesía Latina

Embed Size (px)

DESCRIPTION

 

Citation preview

Page 1: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Hombres voladores en la poesía latina y sus ecos

VI Congreso SELatBaeza, 29 de mayo de 2009

Alfonso Alcalde-Diosdado GómezUniversidad de Jaén

Page 2: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

IntroducciónMotivo de la elección temática:

interés general (tópico universal)más allá de la erudición clásica (modernidad)homo volans (metáfora esencia antropológica)

Origen: Literatura popularLiteratura griega (en Occidente)

• Metodología: tematología comparada

Page 3: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Textos poéticos latinosPersonaje

Autor Texto, contenido, novedades

Perseo Ovidio

Lucano

Metamorphosis. IV 610-635. Vuelo a las Hespérides. AtlasIbídem 665-735. Vuelo a Etiopía. Rescate de AndrómedaIbídem 772-804. Vuelo del Atlas al oeste de Libia. Graias y MedusaAmores III, 12, 24. Referencia al vuelo con caballo: PegasoPharsalia IX 654-699. Vuelo al reino de Gorgona y hacia Egipto

Ícaro y Dédalo

Ovidio

Horacio

Virgilio

Metamorphosis VIII 184-260. Huida alada de Creta y muerte Ars amatoria II 21-96. Ídem. Está en un contexto amorosoTristitia I, 50-52. Referencia de la muerte de Ícaro en el marCarmina II, 20,1 ss. La fama y la gloria literarias superan las barrerasCarmina I, 3 ,fin. La audacia humana es un sacrilegio (hybris)Aeneida VI, 31-33. Alusión como obra de arte

Belerofonte

Horacio

PropercioAusonio

Carmina IV, 11, 25-28. Vuelo y caída mortal de Pegaso; junto con FaetónElegiae II, 30, 3. Referencia al vuelo en Pegaso, junto con PerseoEpistulae 24, 70-72. Breve referencia al vuelo en Pegaso

Ganímedes

Ovidio

Estacio

Metamorphosis X, 157-161. Rapto por águila hasta OlimpoAmores I, 10, 7. Referencia del rapto (y a Europa), sin contar relatoThebaida I, 549. Referencia del rapto.

Europa Ovidio Metamorphosis II 836-875. Rapto por toro de Sidón hasta CretaFasti V 603-618. Rapto por toro/Júpiter en Sidón

Page 4: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Textos griegos y latinosPersonajes de textos griegos (20)

Personajes de textos latinos (5+3)

Personajes legendarios: Pitágoras, Empédocles, Abaris, Epiménides, Hermónimo

Personajes de ficción: Pistétero, Dinias, Luciano, Icaromenipo, almas (en Plutarco

Personajes mitológicos: Perseo, Belerofonte, Dédalo - Ícaro, Heracles, Ganímedes, Titono, Endimión, Europa, Er (en Platón), Rómulo (en Juliano)

Personajes legendarios: ninguno

Personajes de ficción: - Escipión (en el Somnium de Cicerón -prosa)- Claudio (en la Apocolocyntosis de Séneca –prosa)Personajes mitológicos: Perseo, Belerofonte, Dédalo- Ícaro, Ganímedes, Europa

Page 5: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Andrómeda, de DoréPerseo y Andrómeda, de Piero di Cosimo

Met. IV, 617-18: Perseo a por el monstruo Medusaaera carpebat tenerum stridentibus alis,cumque super Libycas victor penderet harenas,

IV, 624-25. Perseo da una vuelta a la tierrafertur et ex alto seductas aethere longedespectat terras totumque supervolat orbem.

IV., 628-29. Perseo llega a un extremo de la tierra: con Atlas…regnis Atlantis, in orbeexiguamque petit requiem, …IV, 665-68. Perseo se pertrecha de héroe voladorLucifer ortus erat: pennis ligat ille resumptisparte ab utraque pedes teloque accingitur uncoet liquidum motis talaribus aera findit.IV , 675-76. Perseo descubre a la bella y blanca Andrómedamarmoreum ratus esset opus; trahit inscius igneset stupet et visae correptus imagine formaeIV, 681-83. Perseo rescata a una Andrómeda recatada…,primo silet illa nec audetadpellare virum virgo, manibusque modestoscelasset vultus, si non religata fuisset;

Page 6: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Caída de Ícaro. De Gowy

Met. VIII, 220-21. Vuelan, como si fueran diosesquique aethera carpere possent,credidit esse deos. VIII, 224-26. Ícaro desobedece y subecum puer audaci coepit gaudere volatu deseruitque ducem caelique cupidine tractusaltius egit iter. VIII, 234. Dédalo descubre la muerte de Ícaropennas aspexit in undisVIII, 255. Vuelo con alas velozvelocis in alas

Ars II, 28-31. Dédalo pide permiso a Júpiter para volar da ueniam coepto, Iuppiter alte, meo: non ego sidereas adfecto tangere sedes:     qua fugiam dominum, nulla, nisi ista, uia est.Ars II, Ícaro el atrevido “olímpico”    Icarus audaci fortius arte uolat

Page 7: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Belerofonte. Horacio, Carm. II, 25-28. Belerofonte caballero de Pegaso, similar a FaetónTerret ambustus Phaethon auaras spes et exemplum graue praebet alesPegasus terrenum equitem grauatus Bellerophontem,

Page 8: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Vuelo de Ganímedes. Rapto por águila/Júpiter

Page 9: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Rapto de Europa. De RubensRapto por toro/Júpiter

Page 10: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Detalles significativos por mitosMito de Perseo: Ovidio y Lucano: 1º viaje a las Hespérides y la petrificación de AtlasBlancura de AndrómedaSugerencia de PegasoMito de Ícaro: Ovidio: plumas sujetas con cuerda y otras con cera audacia “olímpica” contexto amoroso –Ars amatoriaHoracio: referencia a la literaturaVirgilio: referencia a la obra de arteMito de Belerofonte: Propercio: mención con PerseoHoracio: mención con FaetónMito de Ganímedes:Ovidio: mención con EuropaMito de Europa:Ovidio: Met. el toro “planea”, no vuela

POESÍA LATINA Importancia literaria menor Selección entre los personajes míticos griegos En épica, elegía y lírica Posibilidad de innovación:

Parodia ovidiana DetallesPOSIBILIDADES DE VUELO A) Medios fantásticos y míticos: 1. Tras la muerte 2. Por un elemento mágico: elixir, droga, sebo de vaca, piedra

mágica 3. Por artefacto llevado por el viento 4. Por ave, imitación de ave o animal fantástico 5. Por rapto de seres extraterrestres o sobrenaturales 6. Por ayuda y guía espiritual 7. Por un carro fantástico (que vuela por sí mismo) 8. Por un sueño 9. Por voluntad de una divinidad 10. Sin explicar o concretar B) Medios científicos: 11. Por un artefacto mecánico 12. Por gases: en propio cuerpo, en globo aerostático 13. Por un cohete impulsado por una explosión de pólvora 14. Por un cohete impulsado por una sustancia antigravitatoria 15. Por magnetismo 16. Por un cohete con combustible líquido o gaseoso 17. Por un cohete eléctrico 18. Por un aparato transmisor de materia

INTERCONEXIONES TEXTUALES CONCIENCIA DE TÓPICO

Page 11: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Análisis sistema temático latino I (physis)Criterio Tipo Subtipo Mito

1. Medio volador

Mágico-divino

animal

instrumento

Belerofonte, Ganímedes, EuropaPerseo

Humano instrumento

Ícaro

2. Tiempo OcasionalFrecuente

Ícaro, Ganímedes, EuropaPerseo, Belerofonte

3. Punto de partida

Lugar conocido

Lugar mítico

monteplayaisla

Belerofonte, GanímedesEuropaÍcaroPerseo

4. Lejanía de l nacimiento

LejaníaCercanía

Perseo, Ícaro, GanímedesBelerofonte*, Europa

5. Nacimiento

Divino

Humano

Virginalnormal

PerseoBelerofonteÍcaro, Ganímedes, Europa

Apenas coinciden Perseo, Ícaro y Belerofonte

Page 12: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Análisis sistema temático latino II (psiche)Criterio Tipo Mito

6. Voluntariedad

PropiaRapto

Perseo, Belerofonte, ÍcaroGanímedes, Europa

7. Finalidad HeroicaEróticaAudaz

Perseo, BelerofonteGanímedes, EuropaÍcaro

8. Ayuda DivinaPropia

Perseo, Belerofonte, Ganímedes, EuropaÍcaro

9. Final Feliz, éxitoTrágico

Perseo, Ganímedes, EuropaÍcaro, Belerofonte

10. Compañía IndividualPareja

Perseo, Belerofonte, Ganímedes, EuropaÍcaro

11. Moral PiusImpius

Perseo, Ganímedes, EuropaÍcaro, Belerofonte

Perseo y Belerofonte coinciden en todos los tipos menos en Final y Moral

Page 13: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Síntesis del sistema temático latino: héroes voladoresMedio mágico instrumental, frecuente,

desde lugar mítico, lejano, virginal, voluntario, heroico, divino, feliz,

individual, salvador – HÉROE SOLAR (Sonnenmensch)

Medio humano instrumental, ocasional, desde isla, lejano, voluntario, audaz,

humano, castigado, con pareja, impío – ANTIHÉROE SOLAR

Medio mágico animal, frecuente, desde monte, cercano, voluntario, heroico, divino*, castigado, individual, impío-

AMBOSPrototipos de héroe: •pius aliger Perseus, •artifex, audax Icarus, •superbus Bellerophon

Page 14: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Ecos del héroe ovidiano Perseo

Renacimiento y Barroco lo aprovechan con éxito, pero innovan: caballero amante

“ANTECEDENTES” HUMANISTAS PARA LOS HÉROES VOLADORESManuales mitográficos: Mythologiae de Natalis Comes;

Genealogiae de Bocaccio Traducciones tempranas de Ovidio: España, 1497Escritos neoplatónicos: Francesco Colonna. Hypnerotomachia Poliphili.1499

León Hebreo. Dialoghi d’amore. 1535

Page 15: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Temática del vuelo de PerseoVUELO EPISODIOS INTERFERENCIA

S/ INCORPORACIONES

LO ROMANO

Alas talares: romance Juan de la Cueva (1588), poema de Helguero (1748)

Atlas, Gorgonas, liberación: Lope y Calderón + OVIDIO

Belerofonte: héroe de menos éxito, que cede su caballo

LO NOVEDOSO

Pegaso: comedias de Chapman (1614), Lope de Vega (1621), Corneille (1650) y Theobald (1730)

Liberación de Andrómeda: la mayoría lo refiereAndrómeda en Tiro/Sicilia: Lope, Calderón, Corneille

Ruggiero y Angélica (desnuda) (del Orlando Furioso)

Varita mágica: comedia de Calderón (1653)

Liberación y boda (no en poesía romana): Juan de la Cueva

San Jorge en su caballo volador mata al Dragón

Nave: Lope Ariadna/Andrómeda en Gabriel del Corral (1629)

PERSEO SE CONVIERTE EN UN HÉROE MODERNO DE ÉXITO, CABALLERO Y CRISTIANO, VENCEDOR DEL MAL Y RESCATADOR-AMANTE DE HEROINA

Page 16: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Texto de PerseoLOPE DE VEGA. EL PERSEO Per.

                              Vamos, que si el Pegaso llevamos de la huerta hermosa, y bella Del bravo Rey Atalante pienso hurtar el ramo de oro,

Page 17: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Ecos del vuelo de ÍcaroEl vuelo de Ícaro y Dédalo entronca con la tradición erótica de Dante y Petrarca desde la lírica horaciana y el contexto amoroso del Ars Amandi ovidiano.Éxito enorme en la poesía y la comedia renacentista y barroca (31):ITALIA:Sannazaro, Luigi Tansillo, Bernardo Tasso, Tommaso Castellani, Annibal Caro, Giovanni Mozzarello, Torquato Tasso, Simeoni, Calcagnini, Apostoli, ESPAÑA: Garcilaso, La Celestina, Diego Hurtado de Mendoza, Cetina, Herrera, Leonardo de Argensola, Cervantes. (La Galatea, La Entretenida) Góngora, Soto de Rojas, Polo de Medina, Bernardino de Rebolledo, Delitala, Manuel de Portugal,Juana Inés de la Cruz , Lope (Sonetos y dos comedias), Calderón, Gabriel del Corral, Faria y Sousa, Barrionuevo y Peralta, PORTUGAL: da Veiga TagarroFRANCIA: Desportes

Page 18: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Textos de Ícaro TANSILLO. SONETO II

Amor m'impenna l'ale e tanto in alto le spiega l'animoso mio pensiero, che d'hora in hora sormontando. spero a le porte del cielo far novo assalto. Temo, qualhor gili guardo, il vol troppo alto, ond'ei mi grida, e mi promette altero, che se dal nobil corso io cado e pero, l'honor fia eterno se mortal e il salto. Che s'altri, cui disio simil conpunse, die nome etemo al mar col suo morire, ove l'ardite penne il sol disgiunse, il mondo ancor di te petra ben dire, questi aspiro a le stelle e s'ei non giunse la vita venne men, non gia l'ardire.

HURTADO DE MENDOZA. ENDECHA

Pensamiento mio no me deis tal guerra, pues sois en la tierra de quien sólo fio; que si en tal altura no vais poso a poco quedaré por loco y vos por locura. Con alas deshechas vais dando ocasiones que vuestras canciones se vuelvan endechas ... Honrada y dichosa es vuestra subida; pero la caída muy más peligrosa.

Page 19: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Incorporaciones del vuelo de Ícaro• Faetón• Fénix

• Sol-mujer/mujer altanera

• Alto /cálido deseo

• Bella /loca audacia

• Atrevimiento / víctima (de Virgilio)

• Sol/Dios• Elevación/

desobediencia

Interferencias

mitológicas

Erotización petrarquist

a y heroísmo

militar

Pensamiento y arte

(tecnología)

Religión y moral

+ Barroco

Page 20: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Ecos de Belerofonte, Ganímedes y Europa

Belerofonte: éxito menor; algunos poemas, referencias en comedias; se asimila a Perseo; no lo trató Ovidio

Ganímedes: muy poca continuidad; tuvo tratamiento pobre en Roma

Europa: cierto éxito en obras burlescas

Page 21: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Conclusiones de los ecos modernos

DOS HÉROES VOLADORES PRINCIPALES: PERSEO E ÍCARO

MITOS HEROICOS “REGENERADOS”SINCRETISMO DE PERSONAJES

GRECORROMANOSINCORPORACIONES TEMÁTICASDESMITOLOGIZACIÓN: DESACRALIZACIÓNPLATONISMO: EROTISMO

Page 22: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

ActualidadPerseo:

levedad/pesadez Cine: Furia de Titanes

Ícaro: Gran interés internauta (más visitas que a Brad Pitt) juventud – libertad Música: Flight of Icarus de Iron Maiden Expresión corporal: Circe du Soleil

Page 23: Hombres Voladores en la Poesía Latina

Alfonso Alcalde-Diosdado Gómez. UJA

Antecedentes héroes modernosPerseo antecedente de Superman: héroes solares

Ícaro antecedente de Batman