Poszczególne pytania opracowali:

1-10 Mariusz Koperek11-20 Piotr Łukasz Wiśniewski21-30 Anna Hordecka 31-40 Artur Tomala41-50 Rafał Markiewicz51-60 Przemysław Rosiecki61-70 Alicja Wszechborowska71-80 Barbara Fink-Finowicka81-83 Piotr Robak

Kierownictwo i skład:Krzysztof Pimpicki

Pomoc edytorska:Marta Sobota Tomasz Kluk

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE!

ŚŁOWO WSTĘPNE: Praca ta jest próbą odpowiedzi na zagadnienia egzaminacyjne przedstawione przez Katedrę Historii Gospodarczej SGH. Opracowania tego nie należy traktować jako jedynego źródła przygotowań do egzaminu! Mimo, że został on napisany przez bardzo dobrych studentów, którzy wykonali swoją pracę najlepiej jak potrafili, może zawierać błędy i nieścisłości. Pragnę bardzo serdecznie podziękować wszystkim autorom za zaangażowanie, poświęcenie swojego cennego wolnego czasu i pieniędzy. Praca ta powstała dzięki ogromnemu wysiłkowi ze strony autorów, którzy podjęli się trudnego zadania, jak im to wyszło sami osądzicie. Owocnego czytania i powodzenia na egzaminie!

Krzysztof Pimpicki.

HISTORIA POWSZECHNA1. Czym różnił się feudalizm od kapitalizmu?2. Formy renty feudalnej.3. Przewrót agrarny w Europie.4. Gospodarcze następstwa odkryć geograficznych.5. Merkantylizm.6. Fizjokratyzm.7. Przyczyny rewolucji przemysłowej w Anglii.8. Rewolucja przemysłowa w Anglii.9. Zasady liberalizmu gospodarczego.10. Zniesienie ceł zbożowych w Wielkiej Brytanii.11. Doktryna wolnego handlu w XIX w.12. Rewolucja przemysłowa na kontynencie europejskim.13. Gospodarcze tło wojny secesyjnej.14. Protekcjonizm w XIX w.15. Społeczne skutki industrializacji.16. Przyczyny brytyjskiej dominacji w świecie.17. Rozwój gospodarczy USA w drugiej połowie XIX w.18. Rozwój gospodarczy Niemiec w XIX w.19. Rozwój gospodarczy Francji w XIX w.20. Zniesienie poddaństwa i reformy uwłaszczeniowe w Europie.21. Początki rewolucji przemysłowej w Rosji.22. Rozwój transportu w XIX w.23. Powstanie i rozwój związków zawodowych.24. Francuskie imperium kolonialne.25. Brytyjskie imperium kolonialne.26. Cechy kapitalizmu monopolistycznego.27. Gospodarcze i społeczne aspekty Rewolucji Meiji w Japonii.28. Rozwój bankowości do I wojny światowej.29. Systemy pieniężne do I wojny światowej.30. Gospodarcze aspekty I wojny światowej.31. Problem odszkodowań po I wojnie światowej.32. Inflacje w Europie po I wojnie światowej.33. Reformy stabilizacyjne w Europie w latach 20-tych XX w.34. Przemiany techniczne i organizacyjne w przemyśle w okresie międzywojennym.35. Przebieg koniunktury w świecie w latach 19391918 -.36. Rozwój ustawodawstwa socjanego.37. Problemy gospodarcze państw peryferyjnych w okresie międzywojennym.38. Gospodarka Japonii w okresie międzywojennym.39. Problem reformy rolnej w państwach europejskich w okresie międzywojennym.40. Wyjaśnij pojęcia: oczynszowanie, uwłaszczenie, reforma rolna, serwituty.41. Przyczyny Wielkiego Kryzysu.42. Przemysł w dobie Wielkiego Kryzysu.43. Wpływ Wielkiego Kryzysu na handel międzynarodowy.44. Polityka walutowa głównych krajów kapitalistycznych podczas Wielkiego Kryzysu.45. Złoty Blok.46. Założenia interwencjonizmu.47. Źródła finansowania interwencjonizmu.48. New Deal.49. Gospodarka Trzeciej Rzeszy do 1939 r.

2

50. Gospodarka włoska w epoce faszystowskiej.51. Interwencjonizm w krajach Europy Wschodniej.52. Etapy rozwoju gospodarki radzieckiej w latach 1919 - 1941.53. Komunizm wojenny.54. NEP.55. Dyskusje na temat dalszego rozwoju gospodarki radzieckiej w II połowie lat 20-tych.56. Kolektywizacja w ZSRR.57. Wyjaśnij pojęcie: socjalistyczna industrializacja.58. Gospodarka III Rzeszy w okresie wojny światowej.59. Polityka gospodarcza III Rzeszy w krajach okupowanych.60. Gospodarka wojenna państw koalicji antyhitlerowskiej.61. Znaczenie gospodarki amerykańskiej w świecie po II wojnie światowej.62. Przemiany techniczne i organizacyjne w przemyśle po II wojnie światowej.63. Nacjonalizacje w Europie Zachodniej po II wojnie światowej.64. System z Bretton Woods i jego upadek.65. Zmiany układu sił w świecie po 1945 r.66. Tendencje integracyjne w krajach zachodnich po II wojnie światowej.67. Kryzys naftowy i jego skutki.68. Kryzys walutowy lat 70-tych XX w.69. Koniunktura gospodarcza w świecie po II wojnie światowej.70. *Polityka gospodarcza rządu amerykańskiego po II wojnie światowej.71. Plan Marshalla.72. Powstanie EWG.73. Rozwój gospodarczy Japonii po II wojnie światowej.74. Rozwój gospodarczy państw azjatyckich po II wojnie światowej.75. Rozpad systemu kolonialnego po II wojnie światowej.76. Powstanie i działalność OPEC.77. Przesłanki zacofania Trzeciego Świata.78. Kryzys zadłużeniowy lat 80-tych i próby jego przezwyciężenia.79. Gospodarka Chin po 1949 r.80. Działalność RWPG.81. Próby zreformowania gospodarki radzieckiej po II wojnie światowej.82. Przekształcenia ustrojowe w krajach Europy Wschodniej po II wojnie światowej.83. Próby reform gospodarczych w krajach socjalistycznych.

*) u Landaua pyt 70.:Koniunktura gospodarcza w krajach zachodnich po II wojnie światowej.

3

1.Czym różnił się feudalizm od kapitalizmu ?

Feudalizm i kapitalizm to dwa następujące po sobie chronologicznie systemy gospodarcze. Ponieważ kapitalizm niejako wykształcił się z feudalizmu (XVI-XVIII wieku) systemy te diametralnie się różnią. Zasadnicze różnice dzielące kapitalizm od feudalizmu sprowadzają się do:a). środki produkcji tzn. narzędzia pracy, ziemia i bogactwa naturalne, stanowią niepodzielną własność prywatną, nie ograniczoną uprawnieniami innych osób prywatnych (jak było w systemie feudalnym);b).środki produkcji używane są jako kapitał, tzn. służą ich właścicielom nie do zaspokajania ich własnych potrzeb (dworu, rodziny chłopskiej itd.), lecz do osiągnięcia zysku pieniężnego;c).powszechna lub dominująca staje się produkcja towarów, tzn. wyrobów na sprzedaż dla nieznanego z góry nabywcy, a nie na własne potrzeby. nie na daniny, świadczenia lub na obstalunek; przeważająca część produkcji przeznaczona jest na rynek, większość potrzeb zaspakaja się na rynek, a nie we własnym gospodarstwie lub warsztacie;d).powszechnie stosuje się w produkcji płatną pracę najemną, bez wywierania przymusu zewnętrznego(w przeciwieństwie do darmowej pańszczyzny, pracy przymusowej poddanych i innych obowiązkowych posług); w ten sposób siła robocza wolnych ludzi staje się również towarem, który sprzedają oni właścicielowi środków produkcji; ten zaś musi za nią zapłacić, tzn. wliczyć ją do kosztów produkcji;e).od samowystarczalnego gospodarstwa domowego(chłopskiego, dworskiego, rzemieślniczego itp.) wyodrębnia się działalność zarobkową, z jednej strony w postaci przedsiębiorstwa przynoszącego zysk, z drugiej strony w postaci pracy najemnej stanowiącej źródło utrzymania;f).stosunki między ludźmi, które w ustroju feudalnym miały charakter osobistej więzi lub zależności (lenno, poddaństwo, służba) ulegają komercjalizacji, tzn. zostają zastąpione przez stosunki rzeczowe (interesy) oparte na wyrachowaniu; wszelka działalność gospodarcza zostaje podporządkowana kalkulacji pieniężnej, która różnorodne środki i cele gospodarowania wyraża w pieniądzu;g).działalność gospodarcza kierująca się taką kalkulacją staje się racjonalna, ponieważ opiera się na rozumowaniu i rachunku a nie ślepych nawykach, tradycji lub przymusie (jak było w feudalizmie); otwiera to szerokie możliwości wyboru środków gospodarowania oraz pole do indywidualnej inicjatywy i konkurencji;h).bodźcem i celem działalności gospodarczej staje się maksymalizacja zysku; szczególnie klasa posiadająca środki produkcji przejawia skłonność do pomnażania swego kapitału, do ciągłego lokowania go w handlu lub w produkcji z myślą o przyszłych zyskach; prowadzi to do stałego wzrostu inwestycji, które powodują przyspieszenie rozwoju gospodarczego.

2. Formy renty feudalnej:

Przewaga ekonomicznego właściciela ziemskiego - feudała nad chłopem wytworzyła specyficzny dla feudalizmu sposób podziału wytworzonych dóbr. Podział ten miał postać renty feudalnej świadczonej przez chłopa na rzecz pana feudalnego.Wcześniejszy okres feudalizmu wykształcił rentę odrobkową czyli pańszczyznę. Chłop jedną część swojej pracy poświęcał na działalność produkcyjną w majątku feudała, drugą natomiast na obrobienie własnej działki ziemi. W interesie feudała leżało, aby przywłaszczć sobie możliwie największą część pracy chłopa. Jednakże nie mógł przekroczyć pewnej granicy, gdyż był zainteresowany, aby majątek jego miał odpowiednią ilość siły roboczej. Stąd potrzeba pozostawienia chłopu pewnego czasu na wytworzenie środków utrzymania na jego

4

działce. Chłopi byli obowiązani do odrabiania pańszczyzny własnym zaprzęgiem i narzędziami (tzw. pańszczyzna sprzężajna lub ciągła), natomiast małorolni zagrodnicy, a później także chłopi bezrolni, wykonywali prace ręczne (tzw. pańszczyzna piesza).Z biegiem czasu renta odrobkowa zostaje zastąpiona przez rentę naturalną. Chłop zobowiązany jest dostarczać, zamiast pracy, określoną ilość produktów. Cały wytworzony przez chłopa produkt dzielił się na dwie części. Pierwsza część przywłaszczana była przez pana feudalnego, natomiast druga pozostawała w rękach chłopa, stanowiąc środek utrzymania.W schyłkowej fazie feudalizmu renta naturalna zastąpiona została rentą pieniężną, czyli czynszem. Chłop zobowiązany był płacić feudałowi czynsz, co wymagało od niego sprzedaży wytworzonych produktów na rynku. Wprowadzenie renty pieniężnej było świadectwem wysoko rozwiniętych stosunków towarowo-pieniężnych. Wprowadzała ona chłopa na orbitę rynku wewnętrznego danego kraju, zwiększało to jego chłonność i stanowiło przez to ważki krok w kierunku wczesnokapitalistycznych stosunków produkcji.Przedstawiona ewolucja renty feudalnej jest rysem modelowym. W rzeczywistości świadczenia chłopów na rzecz pana feudalnego stanowiły powiązanie różnych rodzajów renty. Również owa ewolucja nie odbywała się w sposób ciągły, np. w Europie Środkowo-Wschodniej od XVI wieku obserwujemy powrót od renty naturalnej do pańszczyzny jako efekt rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej.

3. Przewrót agrarny w Europie.

W drugiej połowie XVIII wieku produkcja rolna we wszystkich krajach Europy była nadal głównym źródłem dochodu narodowego. W Anglii, kraju najbardziej uprzemysłowionym, dochód z rolnictwa stanowił przeszło 50% ogólnego dochodu, we Francji odpowiedni odsetek wynosił 73%, a w Polsce ponad 90%. Wiek XIX postawił rolnictwo krajów europejskich wobec nowych, trudnych zadań. W następstwie “eksplozji” ludnościowej wzrastało stale zapotrzebowanie na produkty wiejskie. Potrzebom tym rolnictwo starało się sprostać dzięki zasadniczym przeobrażeniom zarówno w dziedzinie techniki rolnej, jak i w dziedzinie społecznej organizacji produkcji. Punktem wyjścia były postępy wiedzy rolniczej i zastosowanie zdobyczy nauk przyrodniczych w dziedzinie kultury rolnej. Naiwny fatalizm, wiara w przemożny wpływ czynników nadprzyrodniczych na poziom produkcji rolnej stopniowo zaczęły ustępować ufności rolnika we własne siły i racjonalnemu podejściu do spraw rolnictwa. Jednakże dopiero rewolucja techniczna doprowadziła do gwałtownego wzrostu produkcji rolnej. Dokonywało się to dwiema drogami: poprzez rozszerzanie areału użytkowego i przez wzrost wydajności gruntu. Dzięki temu właśnie rolnictwo mogło zaspokoić wzrastające szybko zapotrzebowanie na produkty żywnościowe. Przemiany techniczne w rolnictwie obejmowały:1. przejście do płodozmianu:W odpowiedzi na rosnący popyt na artykuły rolnicze zwiększano produkcję rolną początkowo przez zwiększanie areałów użytków rolnych. Czyniono to przeznaczając pod uprawę nowe ziemie, kosztem lasów, pastwisk, łąk i nieużytków, osuszano bagna i przeprowadzano melioracje rolne dostępne przy ówczesnym stanie techniki. Jednakże na gęsto zaludnionych terenach starego rolnictwa rozszerzanie powierzchni gruntów ornych miało granice. Utrzymanie dominującej wówczas trójpolówki z ugorem było marnotrawstwem, więc przeprowadzano stopniową likwidację ugoru. Trójpolówka przekształciła się w wielopolówkę, ugór obsiewano roślinami paszowymi (np. koniczyną), zamieniano w sztuczne pastwisko lud obracano pod uprawę roślin okopowych, na koniec utrwalał się pełny płodozmian, w pełni wykorzystujący dostępny areał. Przechodzenie do płodozmianu szło w parze z rozszerzaniem się elementów kapitalizmu w rolnictwie,

5

płodozmian wymagał bowiem dodatkowych nakładów pracy i kapitału. W Anglii, Holandii i w zachodnich częściach Niemiec płodozmian upowszechnił się w końcu XVIII i na początku XIX wieku, we Francji ugory przetrwały do lat 40-tych XIX wieku, na ziemiach polskich przechodzenie do płodozmianu trwało do połowy tego stulecia, a Rosji nawet do początków XX wieku. Przejście do płodozmianu było jednym z najważniejszych elementów rewolucji agrarnej.2. Zastosowanie w gospodarce rolnej nowych maszyn i doskonalszych narzędzi:W tej mierze rewolucja agrarna zazębiała się ściśle z rewolucją przemysłową. Zdobycze techniczne obniżały koszty własne produkcji, pozwalały zwiększyć jej wydajność, przede wszystkim, przyczyniały się, podobnie jak w przemyśle, do zaoszczędzenia pracy ludzkiej. Do najistotniejszych, stricte technicznych, zdobyczy rewolucji agrarnej należą:· -pług wieloskibowy· -specjalne pługi do głębokiej orki· -brona żelazna· -siewnik konny· -siewnik rzędowy· -młockarnia mechaniczna (1786)· -sieczkarnia (1794)· -żniwiarka· -kosa żniwna (zamiast sierpa)· -grabie konne· -kierat· -snopowiązałka (1878)· -kombajn zbożowy (1836)3. Zastosowanie intensywnego nawożenia i melioracji.Melioracje (osuszanie, nawadniane, niwelacja itd.) w XVIII i XIX wieku spowodowały znaczne rozszerzenie obszaru użytkowego. Bodźcem do powiększania areału upraw był wzrost cen ziemi i płodów rolnych, wskutek czego opłacało się uprawiać grunty nawet mało wydajne.Jednocześnie wzmogły się starania, aby przez lepsze nawożenie poprawić wydajność gleby. Wprawdzie już w XVIII wieku zdawano sobie sprawę z wpływu racjonalnego nawożenia na wzrost wydajności produkcji rolnej, ale dopiero w warunkach gospodarki towarowej zaistniały bodźce do rozwijania produkcji roślinnej i zwierzęcej, co z kolei sprzyjało wysiłkom zmierzającym do uzyskania większej ilości nawozu zwierzęcego. Nawożenie pozostawało w ścisłym związku z upowszechnieniem się kosy żniwnej. Dotąd ścinano kłosy sierpem, zostawiając słomę na polu, przyorywano ją następnie jako nawóz. Zastosowanie słomy pozwoliło wykorzystać słomę jako ściółkę i składnik paszowy. Dzięki temu można było rozszerzyć hodowlę żywego inwentarza, uzyskać większą ilość nawozu zwierzęcego. Próbowano też innych sposobów nawożenia. Obok nawozów zwierzęcych zaczęły odgrywać coraz większą rolę nawozy zielone i kompostowe, od lat 40 XIX wieku sprowadzano w coraz większych ilościach peruwiańskie guano, później też saletrę chilijską. Jednocześnie w uprzemysłowionych krajach Europy rozpoczęła się eksploatacja własnych złóż mineralnych i produkcja nawozów sztucznych, zwłaszcza superfosforu. Otworzyły one nową erę w historii rolnictwa. Początki stosowania nawozów sztucznych w rolnictwie przypadają na lata 50-te i 60-te XIX wieku.4. Postęp w dziedzinie produkcji roślinnej:- upowszechnienie się upraw nawozowych i paszowych (rośliny motylkowe, łubin, saradela,

koniczyna, lucerna, burak pastewny)- Przewrót w zakresie produkcji roślinnej stanowił główną siłę pobudzającą rozwój

rolnictwa. Uprawa nowych roślin użytkowych umożliwiła przejście do płodozmianu.

6

Nowe rośliny narzuciły człowiekowi nowe, intensywne sposoby uprawy ziemi. Sukcesy w dziedzinie produkcji roślinnej umożliwiły rozwój produkcji zwierzęcej oraz rozwój przemysłu rolnego. Zmiany w produkcji roślinnej w Europie obejmowały:

- upowszechnienie się upraw ziemniaka, kukurydzy, buraka cukrowego (kluczowe znaczenie żywnościowe, a ponadto zastosowanie jako pasza i do celów przemysłowych)

- wprowadzenie selekcji nasion i udoskonalonych odmian roślin.5. Postęp w dziedzinie produkcji zwierzęcej.· Ekspansja gruntów ornych spowodowała zmniejszenie obszarów wypasu wpływając na

ograniczenie dalszego ekstensywnego rozwoju hodowli. Tymczasem popyt na mięso i nabiał wzrastał szybko, a wysokie ceny artykułów zwierzęcych zachęcały rolników do zwiększania produkcji. Było to możliwe pod warunkiem przejścia do bardziej intensywnych form hodowli, przede wszystkim do hodowli systemem oborowym zamiast dawnego wypasu i do spasania karmy specjalnie wyhodowanej zamiast dziko rosnących traw. Problem paszy został rozwiązany dzięki rozszerzeniu uprawy roślin pastewnych i lepszemu zagospodarowaniu użytków zielonych. Duże rezultaty osiągnięte w dziedzinie poprawy i uszlachetniania odmian hodowlanych zwierząt gospodarskich. Intensyfikacja hodowli wiązała się ze zmianą proporcji między produkcją roślinną i zwierzęcą, ze zwiększeniem udziału tej drugiej w globalnej produkcji rolnictwa.

· ustalenie się nowych proporcji upraw tradycyjnych (spadek areału upraw zbożowych z ok. 90% ogółu do 60%)

Nie mniej ważne były zmiany społeczno-gospodarcze:¨ Nastąpiła likwidacja feudalizmu na wsi i utrwalenie stosunków własnościowych

właściwych epoce kapitalistycznej. Miejsce własności feudalnej zajęła własność indywidualna: obszarnicza i chłopska.

¨ Dokonał się rozpad feudalnej struktury ludnościowej na wsi i przekształcenie feudalnych właścicieli w kapitalistycznych posiadaczy ziemskich, a feudalnej klasy chłopskiej w samodzielnych właścicieli gospodarstw rolnych i proletariat rolny.

¨ Gospodarstwa rolne zmieniały się w warsztaty kapitalistycznej produkcji, która przybrała charakter towarowy. Samowystarczalność cechująca epokę feudalną zmieniła się we współzależność w ramach szerszego kapitalistycznego rynku. Na orbitę rynku został włączony zarówno obrót towarowy w rolnictwie, jak i stosunki pracy na wsi.

¨ W następstwie kontaktu z rynkiem nastąpiło dalsze zróżnicowanie warstwy chłopskiej. Chłopi zamożniejsi, posiadający środki materialne na inwestycje związane z postępem technicznym i korzystający z najemnej siły roboczej, produkowali taniej, natomiast chłopom małorolnym coraz trudniej było zapewnić opłacalność swoich gospodarstw. Prowadziło to do upadku małych gospodarstw bądź do powiązania wsi z rzemiosłem jako zajęciem ubocznym.

4. Gospodarcze następstwa odkryć geograficznych.

Odkrycia geograficzne pociągnęły za sobą daleko idące skutki zarówno dla Europy, jak i dla odkrytych obszarów. Rozszerzyła się ogromnie znajomość geografii świata, wzrosło zainteresowanie naukami przyrodniczymi, w nową fazę udoskonaleń weszła żegluga morska, poznano nowe społeczeństwa ludzkie, nowe zwyczaje, odmienne cywilizacje. Odkrycia geograficzne i będąca ich bezpośrednim skutkiem ekspansja kolonialna spowodowały istotne zmiany w życiu gospodarczym Europy.1. Napływ towarów kolonialnych i rozszerzenie rynków zbytu.Towary wschodnie: korzenie, owoce południowe, tkaniny jedwabne itp. wchodziły w coraz szersze użycie. Niektóre, np. przyprawy, stały się stopniowo artykułem powszechnego użytku. Przywieziono do Europy również wiele nowych, nieznanych dotychczas

7

przedmiotów użytkowych, nowe zwierzęta, rośliny. Gatunki ptactwa domowego powiększył indyk, nowe gatunki kaczek i gęsi. Wzrosło spożycie różnych gatunków ryb morskich, które w nieprzebranej ilości występowały w wodach Nowej Anglii. Ale bez porównania ważniejsze było wykorzystanie obcych roślin użytkowych, jak herbata, kawa, kakao, tytoń, trzcina cukrowa, kukurydza, ziemniaki, pomidory, bawełna.Import towarów z kolonii wywarł znaczny wpływ na strukturę towarową rynków europejskich. Ustał popyt na pewne towary, które można było zastąpić lepszymi towarami zamorskimi. Cukier, na przykład, wyparł w dużym stopniu droższy, rodzimy miód, wpłynął też na wzrost konsumpcji niektórych napojów (kawa, herbata) i trunków. Zwłaszcza herbata stała się w XVIII wiecznej Anglii powszechnie używanym napojem. Europa nie ograniczała się jedynie do importu. Wywoziła też do kolonii własne towary, głownie artykuły włókiennicze i metalowe.2.Napływ kruszców szlachetnychGłównym celem wypraw kolonialnych było początkowo zdobycie jak największych zapasów kruszców szlachetnych i innych kosztowności. Panowało powszechne przekonanie, że dobrobyt nie tylko narodów, ale i poszczególnych jednostek zależy od posiadanych zapasów złota i srebra. Nie cofano się więc przed żadnymi środkami, aby zgromadzić ich jak najwięcej. Nic więc dziwnego, że od pierwszej wyprawy Kolumba trwała nieprzerwana eksploatacja bogactw Nowego Świata. Oblicza się, że między rokiem 1503 a 1660 przywieziono do Hiszpanii z Ameryki 2000 ton złota i ponad 18000 ton srebra, a była to tylko część kruszców szlachetnych, które z Nowego Świata przybyły do Europy.3. “Rewolucja cen” i przyśpieszona akumulacja kapitału handlowego.Napływ złota i srebra spowodował daleko idące przemiany w ekonomice Europy. Przede wszystkim na skutek napływu kruszców szlachetnych, a w ślad za tym zwiększenia ilości pieniądza w obiegu powstał w drugiej połowie XV wieku zwyżkowy ruch cen, który przybrał na sile w wieku XVI. (Oblicza się, że ceny w XVI wieku wzrosły o 300%). Wzrost cen był zjawiskiem powszechnym, trwającym nieprzerwanie od początków wieku XVII. Wzrost cen nie był jednak równomierny; ceny żywności wzrastały znacznie szybciej niż ceny artykułów przemysłowych. Fakt ten był główną przyczyną zjawiska zwanego dualizmem agrarnym w Europie, czyli rozwojem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w Europie Środkowo-Wschodniej nastawionej na produkcję zbóż na potrzeby Europy Zachodniej.Jednakże w najnowszej literaturze pojawiają się głosy wyrażające wątpliwość, czy rzeczywiście napływ kruszców szlachetnych był decydującą przyczyną “rewolucji cen”. Historycy wysuwają szereg przyczyn, które złożyły się na to zjawisko:¨ przyśpieszenie obiegu pieniądza w wyniku intensyfikacji obrotów gospodarczych,¨ psucie pieniądza (zmniejszanie się w nim zawartości kruszcu)¨ silny przyrost ludności (wzrost globalnego popytu),¨ monopolizacja handlu wielu towarami w rękach nielicznych jednostek.Wzrost cen stanowił czynnik mobilizujący kapitały i przyczyniający się do ich akumulacji. Premia inflacyjna przyśpieszała obrót towarowy i wpływała na rozwój stosunków kapitalistycznych w Europie.4. Rozwój przemysłu europejskiego.Nowe rynki zbytu spowodowały wzmożone zapotrzebowanie na wyroby europejskiego rzemiosła i przemysłu. Produkty kolonialne docierały do Europy z reguły w stanie surowym lub w postaci półfabrykatów i tu dopiero były przetwarzane. Przyczyniło się to do rozwoju wytwórczości o charakterze przemysłowym w Europie. Szersze możliwości zbytu przyśpieszyły wielki społeczny podział pracy pomiędzy miasto i wieś, zapoczątkowały rozwój niektórych manufaktur w Europie, stworzyły bodźce do dalszych udoskonaleń technicznych i organizacyjnych procesu produkcyjnego.

8

5. Zapoczątkowanie ekspansji ludnościowej Europy oraz pogłębienie się różnic klasowych w społeczeństwach europejskich.W wyniku ekspansji kolonialnej straciły na znaczeniu bariery biologiczne (w postaci ograniczonych zasobów żywnościowych), hamujące przyrost ludności w Europie. Nadwyżki ludnościowe mogły teraz odpływać na obszary kolonialne. Okres ekspansji kolonialnej uwypuklił i zaostrzył wewnętrzne różnice i sprzeczności nurtujące społeczeństwa Europy. Napływ towarów kolonialnych w porównaniu ze zwyżką cen stworzył szerokie możliwości do handlu spekulacyjnego, przyczyniając się do znacznego wzbogacenia wąskich grup ludności, a pogarszając położenie ludności żyjącej z pracy własnych rąk.6. Przegrupowanie sił gospodarczych i politycznych w Europie.W następstwie odkrycia drogi na wschód dookoła Afryki zmniejszało się stopniowo znaczenie Morza Śródziemnego jako pomostu łączącego Wschód z Zachodem. Podbój Egiptu przez Turków (1517) zadał dalszy cios wymianie handlowej idącej przez tamte tereny. Stało się to “początkiem końca” potęgi gospodarczej Wenecji. Zahamowany też został rozwój innych miast portowych na Morzu Śródziemnym: Genui, Marsylii, Barcelony. Osłabieniu uległa też dynamika handlu bałtyckiego (stopniowy zmierzch znaczenia Hanzy). W niekorzystnej sytuacji znalazły się również centra handlowe położone w głębi kontynentu, jak np. miasta południowo-niemieckie. Ciężar gospodarki europejskiej przesunął się nad Atlantyk, wzmacniając pozycję państw nadatlantyckich w Europie i przyczyniając się do bujnego rozwoju miast położonych nad Atlantykiem: Lizbona, Bordeaux, Antwerpia, Amsterdam, Londyn.Równie istotne znaczenie miały odkrycia i ekspansja dla krajów kolonialnych:1. Zmiana struktury demograficznej.Odkrycia geograficzne pod względem ludnościowym oznaczały inwazję Europejczyków na nowo odkryty kontynent amerykański oraz pojawienie się ich w większej liczbie na innych kontynentach i wyspach. W Ameryce miejscowa ludność indiańska poddana została brutalnej eksterminacji. Wkrótce zaczęto przywozić tu czarnych mieszkańców Afryki, skutkiem czego doszło do charakterystycznego przemieszania się odrębnych grup etnicznych przybyłych z różnych stron świata. Pogoń za niewolniczą siłą roboczą doprowadziła do częściowego wyludnienia wielkich obszarów Afryki.2. Wciągnięcie obszarów nowo-odkrytych na orbitę europejskich stosunków gospodarczych.3. Narzucenie europejskich wzorów we wszystkich dziedzinach życia.

5. Merkantylizm.

Ze względu na centralne miejsce problemów handlu w polityce gospodarczej w okresie XVI-XVIII wieku, nazywa się ją merkantylistyczną, a cały okres zwany jest epoką merkantylizmu. Zasady merkantylizmu dojrzewały stopniowo w działalności praktycznej rządów oraz w teoretycznych dyskusjach ekonomistów i polityków. Do najwybitniejszych teoretyków merkantylizmu należeli: B. Laffemas, A. de Montchretien, A. Serra, T. Mun, J.Child, Ch. Devant, J. B. Colbert.Merkantylizm opierał się na słusznym przeświadczeniu, że szybki postęp gospodarczy możliwy jest tylko w warunkach gospodarki pieniężnej. Toteż zalecał środki mające na celu zwiększenie obrotów towarowo-pieniężnych (wciągnięcie rolnictwa do wymiany pieniężnej) i pobudzenie produkcji przemysłowej celem uzyskania jak największego dochodu narodowego.Drogi, którymi polityka merkantylistyczna realizowana była z różnych krajach różniły się niekiedy dość znacznie, istniały jednak pewne wspólne zasady właściwe tej polityce.1) Główna uwaga merkantylistów skierowana była na rozwój handlu. Merkantylizm głosił potrzebę zwiększania bogactw w kraju przez korzystny import i eksport. Celem ułatwienia

9

wymiany handlowej merkantyliści zabiegali o unifikację miar, środków obiegowych, wewnętrznych barier celnych - jednym słowem, o usunięcie wszystkich przeszkód stojących na drodze do swobodnej cyrkulacji towarów i pieniądza.Początkowo merkantyliści uważali, że najlepszym sposobem osiągnięcia i utrzymania pomyślności gospodarczej jest przywożenie do kraju kruszców szlachetnych. Propagowali więc podejmowanie wszelkich kroków, aby bogactwa te, jak również pieniądze (bite wówczas niemal wyłącznie ze złota i srebra) zatrzymać w kraju (poglądy takie nazywały się bulionizmem). W późniejszym jednak czasie merkantyliści zauważyli, że napływ kruszców szlachetnych nie zapewnił dobrobytu pierwszym państwom kolonialnym (Hiszpania, Portugalia). Zaczęto więc głosić potrzebę utrzymania dodatniego bilansu handlowego. Zalecali w tym celu protekcję celną i dążenie do samowystarczalności gospodarczej. Uważali, że należy wszelkimi siłami rozwijać w kraju deficytowe działy produkcji, aby uniezależnić się od przywozu z zagranicy. Przywóz należy ograniczać do najbardziej niezbędnych surowców, a wywozić gotowe produkty. Powyższym celom służyła protekcyjna polityka celna. Merkantylistom nie obce było również pojęcie bilansu płatniczego. Dostrzegali ujemne znaczenie wydatków na przewóz towarów, na ubezpieczenia, widzieli niekorzystne skutki odprowadzania opłat kościelnych za granicę i wydatków na podróże zagraniczne.2. Zasadę samowystarczalności rozciągali merkantyliści - jakkolwiek z mniejszym naciskiem - również na rolnictwo. Uważali, że opieka nad rolnictwem jest konieczna, ponieważ dostania warstwa chłopska dostarcza żołnierzy i żeglarzy i stwarza rynek zbytu dla przemysłu i handlu.3. Merkantyliści reprezentowali pogląd, że o dobrobycie i sile państwa decyduje też liczba jego mieszkańców. Potrzebni są oni w handlu, górnictwie, rolnictwie. W XVIII wieku niektóre państwa prowadziły agitację poza swoimi granicami, aby przyciągnąć osadników, a nawet organizowały formalny rabunek ludzi, a zwłaszcza fachowców. Natomiast same zakazywały zupełnie z kraju emigracji rzemieślnikom i innym specjalistom.4. Zdaniem merkantylistycznych polityków ludność pracująca powinna być możliwie źle opłacana, należy utrzymywać ją na skraju nędzy, bo to zmusza ją do większej wydajności pracy i obniża koszty produkcji, a tym samym zwiększa konkurencyjność własnych towarów na obcych rynkach. Ponadto wszyscy mieszkańcy winni być włączeni w proces pomnażania bogactw kraju. Dlatego też przymusowo zatrudniano niepracującą biedotę: włóczęgów, żebraków, starców, więźniów. 5. Merkantyliści głosili zasadę, że handel zewnętrzny wymaga posiadania własnej floty. Towary należy transportować na własnych statkach. Korzystanie z okrętów innych państw zmniejsza dochody z handlu i pogarsza bilans płatniczy. Ponadto flota handlowa powinna mieć zapewnioną opiekę marynarki wojennej, która może być wykorzystana także jako środek nacisku w stosunkach międzynarodowych.6. Kolonie, wg. merkantylistów, potrzebne są z wielu względów. Dostarczają surowców, stwarzają rynek zbytu dla własnych produktów. Ludne kolonie zapewniają więcej rąk do pracy. Poza tym posiadanie kolonii podnosi autorytet państwa i pozwala mu na udział w kształtowaniu polityki światowej. Właśnie w okresie merkantylizmu ukształtowały się gospodarcze podstawy europejskiego kolonializmu, które przetrwały do XX wieku.W interesie rozwoju handlu merkantyliści wypowiadali się za ścisłym powiązaniem kolonii z krajem macierzystym. Domagali się lojalności wobec państwa zarówno ze strony mieszkańców starego kraju, jak i kolonii. 7. Przedstawiciele merkantylizmu występowali przeciwko luksusowi i noszeniu złotych

ozdób, przystrajaniu odzieży kosztownościami, itd. Uznawali, że jest to niepotrzebne zamrażanie cennych środków obrotowych. Wskazywali, że przedmioty luksusu

10

sprowadzane są często z zagranicy, wyciągają więc pieniądze z kraju. Nie mieli nic natomiast przeciwko produkowaniu przedmiotów zbytku i eksportowaniu ich za granicę.

6. Fizjokratyzm.

Za Ludwika XV (1715-1774) gospodarka francuska rozwinęła się na tyle, że reglamentację i protekcjonizm państwowy zaczęto uważać za przeszkody, a trudności skarbowe skłaniały do przemyślenia całego systemu ekonomii. Do przemyśleń pobudzał również “duch filozoficzny” i chęć wykrycia “newtonowskich” praw rządzących życiem gospodarczym. W tych warunkach powstała we Francji pierwsza teoria ekonomiczna, nie będąca już, tak jak merkantylizm, racjonalizacją polityki gospodarczej państwa, ale mająca dać polityce naukowe podstawy.Twórcą fizjokratyzmu był François Quesnay. Obok niego do czołowych fizjokratów należeli: V.R. de Mirabeau, P.D.S. de Nemours, A.R.J.Turgot. Wyznawcy poglądów Quesnay’a przybrali miano “ekonomistów” i gdy w XVIII w. używano tej nazwy, to ich miano na myśli. Natomiast termin “fizjokratyzm” oznaczał rządy natury, co było głównym postulatem fizjokratów.Fizjokratycznym założeniem systemu było istnienie “porządku naturalnego”, z którego wypływają proste i oczywiste prawa określające proporcje i warunki działania gospodarczego, przynoszącego możliwie najlepsze wyniki. Celem gospodarki jest przyrost dóbr i jedynie rolnictwo przynosi produkty bez umniejszania materii, z których powstają, w więc ziemi. Fizjokraci dyskutowali nad rolą rybołówstwa i górnictwa, ale nie widzieli w tych gałęziach procesu reprodukcji przynoszącego “produkt czysty”. Dla szkoły Quesnay’a nie ulegało wątpliwości, że rzemiosło i przemysł nie są wytwórczością, lecz przetwórstwem. Przetwórstwo i wymiana (handel), choć określane jako “jałowe”, nie były bynajmniej przez fizjokratów lekceważone. Zgodnie z ówczesną rzeczywistością uważali jedynie, że masa spożywanych i przetwarzanych surowców jest wytworem rolnictwa i że wzrost tej masy warunkuje rozwój całej gospodarki. Polityka gospodarcza, która miała jednocześnie stymulować produkcję rolną i zapotrzebowanie na nią, zdaniem fizjokratów, polegała jedynie na właściwym odczytaniu “porządku naturalnego”. Fundamentami tego porządku była wyłączna własność i wolność osobista. Według fizjokratów własność była zróżnicowana nie z punktu widzenia pochodzenia społecznego właścicieli, ale z punktu widzenia gospodarczego. (własność ziemi, przemysłowa, kapitałów, siły roboczej). Ażeby własność była wyłączna, należało ją uwolnić od wspólnot gminnych oraz powinności i praw feudalnych. Postulowali więc fizjokraci zniesienie cechów, reglamentacji, monopoli, wewnętrznych ceł, domagając się wolnego handlu, zwłaszcza zbożowego.Quesnay dzielił społeczeństwo na trzy klasy: 1) świeckich i duchownych właścicieli ziemskich, 2) rolników, czyli klasę produkcyjną, 3) klasę jałową, obejmującą rzemieślników, manufakturzystów, kupców, wolne zawody. Właściciele ziemscy, zgodnie z francuską rzeczywistością, nie byli producentami, ale konsumentami renty gruntowej. Powinnością ich było dokonywanie “nakładów gruntowych” i płacenie podatków. Podatek od własności ziemskiej miał być wg. fizjokratów “podatkiem jedynym” Płatnikom podatku należał się doradczy głos w sprawach publicznych i udział w administracji państwowej. Rolnicy byli to przede wszystkim wielcy dzierżawcy, rozporządzający niezbędnym kapitałem wprowadzali-by w życie nowe, naukowe rolnictwo i po potrąceniu kosztów nakładów uzyskiwali możliwie wysoki produkt czysty. Drobna, przeznaczona na własną konsumpcję produkcja chłopska, jako nie dająca “produktu czystego” pozostawała na marginesie podziału społecznego. “Klasa jałowa” przetwarzała i rozprowadzała “produkt czysty”, nie płacąc podatku i nie uczestnicząc w życiu publicznym. Poza podziałem klasowym znajdował nie proletariat rolny i przemysłowy, w odniesieniu do którego Turgot sformułował “spiżowe prawo płac”.

11

Robotnik miał otrzymać dokładnie tyle, ile jest niezbędne na utrzymanie, tak, aby nie mógł się wzbogacić i przestać być proletariuszem. Ekonomicznemu liberalizmowi fizjokratów nie towarzyszył liberalizm polityczny. Za najwłaściwszą formę rządów uznawali tzw. oświecony absolutyzm”. Uznawali dziedzicznego monarchę za zespolonego naturalną wspólnotą interesów z całą klasą właścicieli największego właściciela, który z racji swego stanowiska i sztabu fachowych doradców ma najwięcej danych, aby w poprawny sposób odczytywać naturalny porządek i wprowadzać go w życie za pomocą aktów administracyjnych. Jako superwłaściciel płaconych przez właścicieli podatków, dokonuje nakładów na ogólnokrajowe cele: drogi publiczne, administrację, armię, policję, sądownictwo, więzienia i szkolnictwo. To utylitarne uzasadnienie monarchii podważyło sakralny charakter władzy i pozbawiało despotyzm jego istotnej cechy - arbitrarności.Fizjokratyzm był liberalną doktryną ekonomiczną sprzeczną z aprobowanym przezeń absolutyzmem, a więc polityczną utopią. Mimo tego w II połowie XVII wieku dość silnie oddziaływał na praktykę rządową w różnych krajach, zwłaszcza w dziedzinie reform agrarnych i podatkowych.

7. Przyczyny rewolucji przemysłowej w Anglii.

Wzrost liczby ludności i rozwijający się podział pracy w XVIII-wiecznej Anglii, postępujący rozrost jej terytoriów kolonialnych oraz rozwój handlu zamorskiego powodowały wzrost zapotrzebowania na wyroby przemysłowe, którego nie mogła pokryć produkcja oparta wyłącznie na produkcji ręcznej. Aby sprostać temu zapotrzebowaniu, musiały zostać dokonane niezbędne przekształcenia w systemie wytwórczym. Jednakże mogły być one przeprowadzone dopiero po spełnieniu kilku istotnych uwarunkowań:1. Polityczne osłabienie systemu feudalnego.Feudalizm był w sposób istotny czynnikiem hamującym rozwój wytwórczości. Składała się na to przede wszystkim:a) ekonomiczna i pozaekonomiczna zależność producenta rolnego od właściciela ziemskiego powodująca izolację chłopa od rynku, co z kolei wpływało na małą chłonność rynku wewnętrznego.b) sztywność struktur rzemiosła cechowego wykluczająca wprowadzenie unowocześnień technicznych.W Anglii w XVII wieku w wyniku rewolucji burżuazyjnej obalony został feudalizm, ugruntowały się stosunki wczesnokapitalistyczne, a burżuazja zyskała decydujący wpływ na politykę państwa.Równocześnie na skutek procesów zachodzących w angielskiej strukturze agrarnej (“ogradzanie”) zmniejszyła się liczba ludzi zatrudnionych w rolnictwie i coraz więcej ludności wiejskiej szukało źródła utrzymania w rzemiośle chałupniczym.Wszystko to sprawiło, że Anglia w XVIII wieku była krajem z chłonnym rynkiem wewnętrznym (średnia zamożność i dochód na głowę przewyższała poziom Europy kontynentalnej, jeśli pominąć tak małe regiony jak Holandia) i wyjątkowo zaawansowanych społecznym podziale pracy.2. Rozbudowa manufaktur.Przede wszystkim musiał istnieć bodziec dla zwiększenia produkcji poprzez rozbudowę manufaktur. W przypadku Anglii był to chłonny rynek wewnętrzny oraz wynikająca z wyspiarskiego położenia Anglii istotna rola handlu zamorskiego i kolonialnego dla gospodarki angielskiej. Szczególną rolę odegrał tu rynek północnoamerykański. W koloniach północnoamerykańskich gwałtownie powiększała się liczba ludności, która pod względem

12

zamożności przewyższała średnią europejską, a na skutek dyskryminacyjnej polityki metropolii pozbawiona była własnego przemysłu.Rozbudowa manufaktur wymagała poważnych nakładów finansowych. Dlatego też przekształcenia strukturalne w przemyśle mogły się dokonać w kraju, w którym istniały nagromadzone uprzednio wolne kapitały. W Anglii zasięg akumulacji pierwotnej kapitału był największy. Kapitały pochodziły ze znacznych zysków kupców angielskich w handlu z innymi krajami, z eksploatacji licznych i bogatych kolonii oraz dzięki rugowaniu chłopów z ziemi w trakcie “ogradzania”.Obfitość i taniość surowców występujących na miejscu, w Anglii (wełna, węgiel kamienny, ruda żelaza) sprzyjała poszukiwaniom i eksperymentom opartym na wykorzystaniu tych surowców.W Anglii XVIII-wiecznej stosunkowo dobrze rozwinięte były instytucje finansowe i kredytowe (Bank Anglii powstał w 1694), co przy istnieniu kapitałów i rozwiniętego rynku pracy uzasadniało pęd do inwestowania. Inwestowano w rolnictwo, handel zamorski, a więc i w podtrzymującą ten handel wytwórczość krajową, na którą był popyt.Rozbudowie manufaktur sprzyjała również bardziej stabilna koniunktura gospodarcza niż na kontynencie, co było wynikiem stabilnej sytuacji politycznej w Anglii.3. Odpowiedni poziom nauki i technikiAnglicy nie wyprzedzali znacząco innych krajów, ale w Anglii sprawdziło się przysłowie “potrzeba matką wynalazków”. Anglicy potrafili w sprzyjających warunkach ekonomicznych wykorzystać nagromadzone doświadczenie do celów praktycznych.Istotną rolę odgrywał również fakt istnienia od 1623 roku prawa patentowego w Anglii oraz konstytucyjnego zagwarantowania swobód obywatelskich, przyciągającego znanych fachowców zmuszonych do ucieczki z kontynentu.W Anglii w XVIII wieku powstała sytuacja, w której z jednej strony rosło zapotrzebowanie na wyroby przemysłowe, z drugiej zaś istniały realne warunki rozwoju przemysłu: system feudalny był politycznie osłabiony, nagromadzono odpowiednie kapitały, a stan nauki i techniki pozwalał na budowanie maszyn i ich stosowanie w produkcji. W żadnym innym kraju nie istniała wtedy tak sprzyjająca sytuacja. Anglia jako jedyne państwo na świecie miała obiektywne warunki, aby w drugiej połowie XVIII wieku wkroczyć w erę rewolucji przemysłowej.

8. Rewolucja przemysłowa w Anglii.

Cechą charakterystyczną rewolucji przemysłowej w Anglii było to, że rozpoczęła się w przemyśle lekkim, a ściśle w przemyśle włókienniczym. Przy panującej w pierwszej połowie XVIII wieku rękodzielniczej technice produkcji nie można było zaspokoić zapotrzebowania na tanie wyroby bawełniane. Największe trudności wiązały się z procesem tkania, tkacz ręcznie bowiem musiał przesuwać czółenka między nitkami osnowy, co zabierało bardzo wiele czasu. Prawdziwą rewelacją było więc wynalezienie w 1733 przez Johna Kay’a “latającego czółenka” (fly shuttle), które zwielokrotniło wydajność warsztatu tkackiego. Wprowadzenie “latającego czółenka” spowodowało zachwianie równowagi między tkactwem a przędzalnictwem, które nie nadążało, co powodowało wzrost ceny przędzy. Dlatego następny etap rewolucji w technice przemysłu tekstylnego wiąże się z wynalazkiem dokonanym w 1761 przez Jamesa Hargreavesa. Była to słynna “przędząca Joasia” (spinning-jenny), mechaniczna przędzalnia wózkowa, w której pracowało początkowo osiem, a później nawet osiemdziesiąt wrzecion. Mechaniczna przędzarka w zależności od liczby wrzecion zastępowała od kilku do kilkunastu osób. W 1769 Richard Arkwright skonstruował własną maszynę przędzalniczą poruszaną kołem wodnym (stąd nazwa “water-frame”) Wkrótce po “water frame” weszła w życie nowa maszyna przędzalnicza zwana “mułem” (mule) będąca

13

bardzo udaną krzyżówką “water-frame” i “jenny” skonstruowana w 1774 przez Samuela Cromptona. Zastąpienie kołowrotka przez “jenny”, a “jenny” przez “water-frame” i “mule” to etapy wyznaczające okres zamknięcia przędzalnictwa bawełnianego w murach fabrycznych. Postęp ten spowodował zachwianie równowagi ze względu na to, że z kolei nie nadążało tkactwo ze swym nadającym się do chałupniczego użytku “latającym czółenkiem”. Problem ten rozwiązał w 1785 Edmund Cartwright budując mechaniczny warsztat tkacki. Równocześnie wprowadzono wiele innych urządzeń, służących do mechanizacji różnych procesów pomocniczych. Mechanizacja w ciągu niespełna 100 lat doprowadziła do tak niewiarygodnego wzrostu produkcji, że Anglia, kraj importujący w 1750 roku 1000 ton surowej bawełny, w 1850 importowała już 435.000 ton. Rewolucja zapoczątkowana w przemyśle bawełnianym doprowadziła w początkach XIX wieku również do zmian w technice wytwarzania w innych działach włókiennictwa (przemysł wełniany, jedwabniczy, itp.)Szybki wzrost mechanizacji przemysłu lekkiego byłby niemożliwy bez rozwoju warsztatów, zajmujących się budową maszyn. Początkowo produkcja maszyn opierała się na tradycyjnych metodach rękodzielniczych, przy czym głównym surowcem było drewno. Wzrost zapotrzebowania na maszyny włókiennicze zmuszał do dokonania przewrotu w metodach ich wytwarzania. Podstawowym problemem stawała się kwestia osiągnięcia odpowiedniego poziomu produkcji stali i żelaza, które w konstrukcjach maszyn szybko wypierały drewno. W pierwszej połowie XVIII wieku Anglia miała stosunkowo słabo rozwinięte hutnictwo, ustępujące znacznie np. Szwecji i Rosji. Wiązało się to z wyczerpywaniem łatwo dostępnych zasobów leśnych, bez których hutnictwo, gdzie do wytopu był używany węgiel drzewny, nie mogło się rozwijać. Budowa maszyn włókienniczych była uzależniona od kosztownego importu żelaza. Dlatego też w Anglii zaczęto szeroko badać możliwości udoskonalenia własnej produkcji hutniczej. Węgiel kamienny nie nadawał się do bezpośredniego wykorzystania, a dopiero zastosowanie koksu rozwiązało sprawę. Dokonał tego w 1735 roku Abraham Darby II. Zastosowanie w hutnictwie koksu wymagało przemieszczania kopalni rud i wielkich pieców z okolic obfitujących w drzewo do rejonów węglowych. Ale rewolucja w dziedzinie wytopu surówki miała swoje technologiczne “wąskie gardło”. Kruche żeliwo, aby zostać przerobione w żelazo sztabowe wymagało rafinowania za pomocą węgla drzewnego i pracochłonnego kucia. Decydującego wynalazku dokonali w 1782 niezależnie i równocześnie Peter Onions i Henry Cort. Wynalazek - pudlingowanie - polegał na świeżeniu surówki przy użyciu koksu i zastąpienie kucia walcowaniem. Rewolucja w technologii metalurgicznej została dopełniona i pudlingowane żelazo pod względem jakości było bezkonkurencyjne. Umożliwiło to znaczny wzrost produkcji nowych maszyn i urządzeń przemysłowych, co przyśpieszyło przejście przemysłu z manufaktur do fabryk, gdzie maszyny zaczęły wypierać pracę rąk ludzkich. Był to zatem najważniejszy okres rewolucji technicznej: za pomocą maszyn zaczęto produkować nowe maszyny, uprzednio wykonywane ręcznie.Zrewolucjonizowaniu metod produkcji przez wprowadzenie maszyn narzędziowych musiało również towarzyszyć wprowadzenie nowych źródeł napędu. W małych warsztatach rzemieślniczych a nawet małych manufakturach kwestia napędu była rozwiązywana przez wykorzystanie siły ludzkiej, czy też siły koni, wiatru lub wody. Wraz z zastosowaniem maszyn pojawiła się potrzeba doskonalszych urządzeń napędowych. Problem ten wystąpił szczególnie ostro w rozwijającym się kopalnictwie węglowym. Przy stosowaniu nowoczesnych metod wytopu żelaza niezbędny był wzrost wydobycia węgla, który można było osiągnąć tylko przez budowę nowych kopalń i pogłębianie starych. Na przeszkodzie stała jednak woda podskórna zalewająca chodniki i sztolnie. Pierwszy parowy “podnośnik wody” skonstruował w 1698 Thomas Savery. Wkrótce wyparła ją z użycia “maszyna ogniowa” zbudowana w 1712 przez Thomasa Newcomena. Nie nadawała się ona jednak do

14

napędu maszyn obrotowych. Ogromnym krokiem naprzód było skonstruowanie przez Jamesa Watta w 1769 znacznie wszechstronniejszej i bardziej udanej technicznie maszyny parowej, która została w 1781 przystosowana do napędzania maszyn o ruchu obrotowym. Od tej chwili zaczęto szeroko stosować napęd parowy, który zastosowano również do mechanicznych młotów w kuźniach, młynów zbożowych, maszyn przędzalniczych itd. Znalazł on także zastosowanie w transporcie. użycie maszyny parowej jako silnika w przemyśle włókienniczym pozwoliło dopiero na pełne wykorzystanie możliwości, jakie dawała mechanizacja. Maszyna ta stała się podstawą nowoczesnego przemysłu fabrycznego, w którym królowała prawie przez cały wiek XIX, zwany nieraz wiekiem pary.

9. Zasady liberalizmu gospodarczego

Teoretyczną podstawą i uzasadnieniem liberalnej polityki gospodarczej były wyrosłe z krytyki merkantylizmu poglądy fizjokratów i korzystającego z nich dziedzictwa- twórcy klasycznej ekonomii politycznej Adama Smith’a oraz jego uczniów i naśladowców (D. Ricardo, W.N. Senior, J.S. Mill, J.B. Say, F. Bastiat, J.Faucher). Wyrażały one najpełniej interesy burżuazji przemysłowej i handlowej i w ogólnych zarysach odpowiadały wymaganiom rozwijającego się kapitalizmu. Liberalne hasła od początku przyświecały dążeniom burżuazji w różnych dziedzinach życia. W dziedzinie gospodarczej liberalizm sprawdzał się co do trzech podstawowych żądań: wolności osobistej, wolności przemysłowej i wolności handlu. W praktyce oznaczało to wolność rozporządzania siłą roboczą (pracą najemną), nieograniczone dysponowanie kapitałem (prywatna własność środków produkcji) i wolną konkurencję na wszystkich rynkach. Burżuazja domagała się, aby zapanowała wszędzie wolność osobista człowieka, aby ludzie, uwolnieni z więzów poddaństwa mogli swobodnie odchodzić ze wsi do przemysłu i handlu. Kapitalistyczny przedsiębiorca chciał rozporządzać siłą roboczą bez żadnych ograniczeń. Koncentracja produkcji w dużych przedsiębiorstwach, podejmowanie wielkich inwestycji wymagały swobody przenoszenia się z miejsca na miejsce tysięcy ludzi, a zatem zniesienie wszelkich zakazów poruszania się i osiedlania, jakie na każdym kroku stwarzały lokalne prawa feudalne, przywileje stanowe i przepisy cechowe. Najważniejszymi przeszkodami instytucjonalnymi były: poddaństwo chłopów i niewolnictwo i przeciwko nim skierowane były między innymi ataki liberalizmu.Kapitalistyczny przedsiębiorca chciał również rozporządzać swobodnie kapitałem, gromadzić go bez ograniczeń i lokować bez przeszkód tam, gdzie przynosi on największe zyski. Potrzebne do tego było prawo dysponowania własnością prywatną i prawna ochrona tej własności. Burżuazyjne ustawodawstwo wprowadza więc pojęcie “własności wyłącznej i niepodzielnej”, znosi zwierzchnie prawa feudalne do cudzego mienia (zależność lenną i poddaństwo gruntowe), znosi wspólnotę gminną na wsi i ograniczenia majątkowe w miastach. Likwiduje również rozmaite lokalne ustawy i statuty, wprowadzając jednolite prawo majątkowe i spadkowe dla całego państwa. Ustawodawstwo francuskie z okresu Wielkiej Rewolucji, a potem napoleońskie kodeksy: handlowy i cywilny stawały się w tej dziedzinie wzorem dla całego świata.Dla swobodnego rozporządzania kapitałem potrzebna była także wolność wykonywania zawodu, tzn. wolność przemysłowa. W ustroju feudalnym zakładanie i prowadzenie zakładu produkcyjnego czy warsztatu było uzależnione od przynależności do cechu, lub od przywileju nadawanego przez władcę. Kapitalista pragnął, aby nie tylko mistrz dysponujący koncesją cechu albo władzy administracyjnej, lecz każdy, kto posiada pieniądze, mógł prowadzić przedsiębiorstwo, i to prowadzić je według własnej kalkulacji, a nie wg. drobiazgowych regulaminów, jakie ustanawiały statuty cechowe, czy merkantylistyczna polityka państwa. Wolność przemysłowa dawały przedsiębiorcy możliwość wyboru techniki,

15

stosowania innowacji w metodach produkcji czy organizacji pracy, ustalania cen, rozmiarów produkcji itp. Zapewniała mu one również nieskrępowaną swobodę zatrudniania i zwalniania pracowników, zatrudnianie kobiet i dzieci, dowolnego regulowania czasu pracy i wysokości płac. Liberalne dążenia do pełnej wolności przemysłowej napotykały na opór robotników i zostały ograniczone przez ustawodawstwo pracy.Trzecim postulatem liberalizmu była wolność handlowa. Masowa produkcja fabryczna wymagała masowego zbytu, to znaczy łatwego dostępu na wszystkie rynki. Stały temu na przeszkodzie odziedziczone po okresie feudalnym przywileje handlowe poszczególnych miast, monopole kompanii handlowych i gildii kupieckich, akty nawigacyjne, różnorodne cła i myta lokalne, wreszcie granice celne między państwami. Te wszystkie kłody trzeba było obalić wbrew protekcyjnym interesom feudalnych władców, arystokracji i poszczególnych miast. Burżuazja dążyła do stworzenia jednolitego, wolnego od wszelkich przeszkód rynku narodowego w obrębie całego kraju. Innym ważnym krokiem w kierunku wolnego handlu było uznanie zasady wolności mórz, oraz ogłoszenie wolności żeglugi na wielkich rzekach europejskich płynących przez różne kraje. Wreszcie w latach 1860-70 utraciły formalnie ostatnie swe przywileje dawne niezależne miasta handlowe: Hamburg, Brema, Wenecja. Jednak bodajże najistotniejszym sukcesem idei wolnego handlu było zniesienie granic celnych pomiędzy państwami. Idea ta triumfowała co prawda niezbyt długo, bo od pierwszej połowy XIX wieku do roku 1873, ale hasła zniesienia granic celnych przeżywają dziś swój renesans, jako istotny czynnik integracji europejskiej.

10. Zniesienie ceł zbożowych w Wielkiej Brytanii.

Od roku 1814, a więc od czasu zakończenia wojen z Francją rozpoczął się okres spadku cen zboża. Wobec tego parlament angielski wprowadził w tymże roku tzw. Ustawy Zbożowe (Corn Laws), która prawie całkowicie uniemożliwiły przywóz zbóż; był on dozwolony jedynie wtedy, kiedy cena krajowa nie spadała poniżej 82 szylingów za quarter; ustawa ta umożliwiła więc właścicielom ziemskim utrzymanie wysokiej ceny zboża sięgającej 82 szylingów, dającą rację bytu nieefektywnym gospodarstwom. Dlatego też gdy w Anglii rozpoczęto wprowadzanie w życie zasad liberalizmu gospodarczego, a co za tym idzie wolnego handlu zniesienie ceł zbożowych napotkało zdecydowany opór angielskiej klasy ziemiańskiej (gentry). Wygórowane ceny artykułów rolnych zapewniały wysokie dochody właścicielom ziemskim. Ale z drugiej strony drożyzna żywności powodowała wzrost kosztów utrzymania całej ludności miejskiej. Wskutek tego i płace w przemyśle musiały utrzymywać się na względnie wysokim poziomie, aby zapewnić robotnikom choćby minimum egzystencji. A wyższe płace to wyższe koszty produkcji przemysłowej. W ten sposób wysokie ceny artykułów rolnych godziły pośrednio w interesy przedsiębiorców przemysłowych. Tak wyglądał klasyczny konflikt pomiędzy interesami właścicieli ziemskich a interesami burżuazji w gospodarce kapitalistycznej. W walce o zniesienie ceł zbożowych burżuazja angielska zmobilizowała swoje siły w potężnej organizacji pod nazwą Liga do Walki z Ustawą Zbożową (Anti-Corn-Law-League, założona w 1839 r.), którą kierowali czołowi propagatorzy wolnego handlu Richard Cobden i John Bright. Ponieważ siedziba Ligi mieściła się w Manchesterze, ruch na rzecz wolnego handlu nazywano manchesteryzmem, a jego doktrynę szkołę manchesterską. Pod wpływem agitacji manczesterczyków cła zbożowe, jako ostatnie z ceł protekcyjnych zostały obniżone w 1846, a ostatecznie zniesione w 1849 roku. Od połowy wieku XIX idea wolnego handlu święciła w Anglii pełny triumf.

11 .Doktryna wolnego handlu w XIX w.

16

W pierwszej połowie XIX w. wolumen światowego obrotu handlowego nieustannie rósł, wykazywał jednak znaczne wahania spowodowane wojnami tego okresu. Tzw. blokada kontynentalna - jeden z przejawów wojen napoleońskich - odcisnęła poważny wpływ na wymianę handlową. Przypomnijmy, Napoleon zabronił okrętom europejskim przybijania do brzegów Anglii i prowadzenia jakiegokolwiek handlu ze stroną brytyjską. Anglia zrewanżowała się przeciwblokadą, niedopuszczając towarów zamorskich do Francji. Skutki tej wojny handlowej były wielorakie (zakłócenia w handlu zbożem, intensyfikacja handlu lądowego Europy z Azja, uruchomienie produkcji towarów mogących zastąpić angielskie - min. produkcja cukru z buraków, używanie cykorii zamiast kawy), przyniosły jednak zdecydowane zwycięstwo Anglików. Przejęli oni większość “europejskich“ kolonii (francuskie i holenderskie, część hiszpańskich i portugalskich). Wartość towarów, które miał do zaoferowania w handlu kontynent spadła znacznie (np. ceny zbóż obniżył się 0 60 %), natomiast towary zamorskie szybko zwiększały swą wartość. Przemysł angielski magazynował produkcję w czasie wojen, by po jej zakończeniu masowo zalać rynki europejskie. W tejże Anglii, która po wojnie jeszcze umocniła swoje przodujące miejsce w handlu europejskim, powstała idea wolnego handlu. Działo się to na tle przemian po 1815r. zarówno w organizacji, jak i zasięgu handlu europejskiego. Syntetycznie można je określić jako “ekspansję, specjalizację i integrację”. Wolny handel stał się receptą na narastającą w Anglii sprzeczność między wzrostem produkcji przemysłowej a ograniczona chłonnością rynku wewnętrznego. Po początkowych próbach rozwiązania tego problemu przez zmniejszenie kosztów produkcji, które nie dały rezultatu (wprowadzenie udoskonalonych maszyn i zatrudnianie kobiet i dzieci opłacanych gorzej niż mężczyźni - doprowadziło jedynie do pogłębienia procesu pauperyzacji ludności), burżuazja angielska wystąpiła o likwidację ograniczeń w handlu zagranicznym. Domagano się reformy taryfy celnej, obniżenia ceł przywozowych, wycofania zakazów przywozu oraz ograniczenia ceł wywozowych. Przemysł angielski nie obawiał się konkurencji, posiadał bowiem najbardziej nowoczesny park maszynowy, który produkował tanio sprzedawane wyroby, a mimo to generujący ogromne zyski dla producentów. Już w 1918r. władze przychyliły się do postulatów kupców w kwestii tekstyliów. Zezwolono na import towarów wełnianych, obniżono z 50% do 10% cło przywozowe od artykułów bawełnianych, zezwolono na przywóz wyrobów z jedwabiu. W 1820r. kupcy z różnych ośrodków handlowych (Londyn i Edynburg) wręczyli parlamentowi petycję, w której domagali się wprowadzenia wolnego handlu. Rozpoczynała się ona od zdania: “Wymiana handlowa z zagranicą jest dla Anglii kwestią życia” i dalej “Zniesienie ingerencji państwa doprowadziłoby do szybkiego rozwoju handlu zagranicznego. Zasadę którą kieruje się każdy kupiec, a mianowicie: nabywać na najtańszym rynku i sprzedawać na najdroższym, można zastosować do handlu całego narodu”. Duch wolnego handlu najwcześniej przeniknął do ustawodawstwa morskiego, które dotychczas popierało się na Akcie Nawigacyjnym Cromwell’a. W 1822,1823,1824 wydano trzy nowe akty nawigacyjne, które zniosły większość postanowień normujących handel międzynarodowy Anglii:· W stosunku do dużej grupy towarów, kolonie otrzymały swobodę miejsca pochodzenia

importu lub przeznaczenia eksportu.· Do handlu z angielskimi koloniami dopuszczono statki pod obcą banderą (przepis ten miał

zastosowanie na zasadach wzajemności). Anglia udostępniła żegludze międzynarodowej nie wszystkie, lecz tylko wybrane porty kolonialne (zwano je “port-franc”, był nim np. Singapur).

Kolejne etapy wchodzenia w życie idei wolnego handlu przedstawię w punktach:

17

1. Gruntowne reformy taryf celnych (lata 1823-25 i 1842-45). Zniesiono cła importowe dla większości towarów będących surowcami dla przemysłu angielskiego, jak również cła eksportowe (reforma Peel’a).

2. W 1833r. zlikwidowano monopol handlowy Kompanii Wschodnioindyjskiej (zniesiono monopol na import herbaty z Chin, a wcześniej na wyłączność handlu z Indiami), w Anglii dało to efekt zwiększenia ilości towarów zamorskich na rynku i spadku ich cen.

3. W 1849r. zniesiono wszystkie pozostałe jeszcze ograniczenia w dziedzinie żeglugi i handlu z koloniami (jedynie kabotaż zastrzegając wyłącznie dla statków angielskich). W następnym dziesięcioleciu (1850-60) tonaż przybywających do portów Wielkiej Brytanii statków państw obcych wzrósł o 100%

4. 1828r. i 1854r. reforma ceł zbożowych (pyt. 10)5. Lata 50 reformy Gladstone’a: likwidacja ostatnich pozostałości systemu ceł ochronnych;

pozostawiono jedynie kilka ceł fiskalnych (służących nie ochronie konkretnych gałęzi przemysłu, ale zwiększeniu dochodów państwa, były to np. cła na kakao, herbatę, kawę).

6. W 1860r. zniesiono całkowicie cła przy imporcie towarów przemysłowych i tych produktów rolnych, które wytwarzano również w Anglii.

7. W 1854r. zniesiono ostatnią pozostałość Aktu Nawigacyjnego, przywilej żeglugi przybrzeżnej statków angielskich.

Anglia była jedynym krajem, w którym zasady wolnego handlu znalazły pełne zastosowanie. Przed podsumowaniem omówię jeszcze dwa aspekty polityki wolnego handlu:· Międzypaństwowe traktaty handlowe. W latach 1861-70 zawarto 120 traktatów (dla

przykładu Włochy 24, Niemcy 21, Austro-Węgry 14). Podstawową częścią umowy handlowej stała się wówczas tzw. klauzula najwyższego uprzywilejowania. Państwa strony stosujące powyższą instytucję w umowie zobowiązywały się traktować towary sprowadzane od partnera nie gorzej jak produkty jakiegokolwiek innego kraju. ”Gdy państwo A, które przyznało klauzulę państwu B, udzieliło w innej umowie obniżki ceł na towary sprowadzane z państwa C; to obniżka przysługiwała automatycznie produktom z państwa B.”

· Działalność gospodarcza państwa i jego wpływ na przebieg procesów gospodarczych, w warunkach rozwoju wolnego handlu znacznie spadła. Rząd nie zakładał i nie prowadził już wielu zakładów przemysłowych (w Prusach i Rosji nadal jednak prowadzono inwestycję w strategicznych dziedzinach, gdzie kapitał prywatny nie angażował się). W krajach rozwiniętych (jak Anglii i Francja) interwencja państwa ograniczała się do stanowienia systemu podatkowego i celnego oraz “opieki” nad systemem bankowym. Domeną państwa była również budowa szlaków komunikacyjnych (gł. kolei żelaznych).

W światowym układzie sił gospodarczych w połowie XIX w. wolny handel oznaczał próbę podporządkowania prze silny przemysł angielski słabszego przemysłu obcego. Polityka ta była zgodna z interesem producentów żywności, którzy mogli swobodnie eksportować swoje towary do Anglii, stała w sprzeczności natomiast z wielkimi przedsiębiorcami przemysłowymi. Realizacja zasad wolnego handlu doprowadziła do ponad 20-krotnego wzrostu wolumenu wymiany handlowej w XIX w. i przyspieszyła rozwój kapitalizmu na całym świecie, a zwłaszcza w USA i Niemczech. W drugiej połowie XIX w. zaczęły one prześcigać Anglię pod względem tempa rozwoju i rozmiarów inwestycji przemysłowych.

(J.Cieplewski ... “Dzieje gospodarcze ...”; J.Kuliszer “Powszechna hist.,. gosp. średniowiecza i czasów nowożytnych” KiW 1961r. W-wa)

12. Rewolucja przemysłowa na kontynencie europejskim

18

Cechą charakterystyczną przeobrażeń państw kontynentu było “ściganie lidera”, bowiem do lat 20 XIX. stulecia tylko Anglia doświadczała rewolucji przemysłowej. Implikowało to odnoszenie się do pewnych gotowych wzorów oraz nieuchronne napotykanie konkurencji wyrobów brytyjskich. Dokonuje się obliczeń opóźnień jakie zanotowały państwa europejskie w połowie XIX w. w stosunku do Wielkiej Brytanii (miernikiem jest zazwyczaj moc maszyn parowych zainstalowanych w poszczególnych krajach); wartości te wynoszą: Niemcy 46 lat, Francja 50, Czechy 53, Austria 55, Rosja 56. Przyczyn tego stanu rzeczy upatruje się w dłuższym w porównaniu z Anglią panowaniu stosunków feudalnych. Przypomnijmy, w jaki sposób hamowały one przewrót przemysłowy. Przejawiało się to w braku chłonnego rynku wewnętrznego, ograniczenia swobodnego dopływu ze wsi rąk do pracy w przemyśle, sprzyjaniu cechom rzemieślniczym. Droga do rewolucji przemysłowej wiodła zatem przez zmiany poliytyczno-społeczne. Do zdarzeń przełomowych w tej materii zaliczamy:· Wielką Rewolucję Francuską (1789) oraz reformy napoleońskie,· zniesienie poddaństwa w Prusach (1807r.), reformy regulacyjne (1808-11) oraz powstanie

w 1834r. Niemieckiego Związku Celnego (likwidacja barier celnych i powstanie jednolitego rynku krajowego).

Należy podkreślić, że to rodzące się stosunki kapitalistyczne (upadek cechów, rozwój produkcji nakładczej i manufaktur, wolność osobista chłopa itd.) pozwoliły na przewrót przemysłowy. logiczne odwrócenie tych dwóch zagadnień jest błędem. Rewolucja przemysłowa spełniła jedynie rolę katalizatora już zachodzącego rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Przekształcenia techniczne w krajach Europy Zachodniej napotykały na dwie przeszkody:· rynek europejski był zarzucony tanimi towarami angielskimi; przedsiębiorcy zatem

obawiali się inwestować, gdyż nie mieli pewności czy cena rynkowa oferowanego produktu przyniesie im zysk. Rozwój własnego przemysłu wymagał niejednokrotnie prowadzenia polityki protekcjonistycznej.

· Anglia surowo zakazała eksportu maszyn i wykwalifikowanych sił roboczych - była to celowa polityka rządu angielskiego obliczona na emancypację gospodarczą innych krajów.

Liderem przemian na kontynencie stała się Francja. Jej mechanizacja przemysłu bawełnianego dawała jej drugie miejsce po Anglii w produkcji tkanin. Na trzecim miejscu znalazły się kraje należące do Niemieckiego Związku Celnego. Relacje między tymi państwami podręcznik ilustruje ilością czynnych wrzecion: w latach 1847-60 przemysł brytyjski dysponował 14,5 mln wrzecion, Francja - 3,5 mln., a N.Z.C. - ok. 1 mln. Przemysł hutniczy na kontynencie później zaadoptował przewrót techniczny. Francja i Niemcy dopiero w latach 40 i 80 zastąpiły wytop surówki przy użyciu węgla drzewnego koksem. Tempo przemian przemysłowych w tamtym okresie dobrze obrazuje produkcja żelaza (żelazo chłonął rozwijający się przemysł jak i dynamicznie rozwijające się kolejnictwo). Tabela porównuje rozmiary produkcji w kilogramach na jednego mieszkańca w podanych latach.

kraj 1770r. 1850r.Anglia 3,7 105Francja 2,5 17Austria 2,9 brak danychNiemcy 1,2 8,4

19

USA 3,5 24,4Rosja 2,8 3,7Szwecja 35 brak danych

Rozwój kolejnictwa miał następujące pozytywne cechy:· stwarzał ogromną koniunkturę gospodarczą (szczególnie dla przemysłu węglowego i

metalurgicznego),· rozszerzał rynki zbytu towarów przemysłowych,· ujednolicał rynek wewnętrzny,· przyspieszał obrót towarów i poczty,· powodował rozbudowę dróg lokalnych, zapewniających połączenia z koleją,· rozwijały się przedmieścia wielkich miast, skąd łatwiej było dotrzeć do pracy.

Szybko rosnąca akumulacji kapitału w rękach prywatnych pozwalała na nowe inwestycje. Skutkiem był samoczynny wzrost gospodarczy. W roku 1857 po zaledwie 5-letnie budowie sieć kolejowa objęła prawie cały obszar Francji, w Niemczech w latach 1835-55 budowano przeciętnie po 390 km linii kolejowych rocznie. Rzemiosło i manufaktury przy tej skali popytu zostały pokonane. Do innych krajów Europy Zachodniej, które w latach 1830-50 zostały objęte rewolucją przemysłową zalicza się gł. Belgię; Holandia była krajem przede wszystkim krajem rolniczo handlowym, Hiszpania zaś dopiero w latach 30 doświadczyła pierwszych oznak ożywienia w przemyśle (pierwszy wielki piec w 1832r.). Europa Wschodnia i Południowa notowała opóźnienie nie tylko do Anglii ale również do zachodniej części kontynentu. W XIX wiek wschodnia część Niemiec, Cesarstwo Rosyjskie, Austria i Turcja wchodziła z gospodarką feudalną, produkcją rękodzielniczą w przemyśle (manufaktury występowały tylko min. na ziemiach polskich i w Rosji). Kraje należące do tej grupy miały również problemy z akumulacją kapitału. Nie miały one bowiem z reguły kolonii, które dostarczały Europie Zachodniej środków na rozbudowę własnego przemysłu. Tempo przemian i rozkładu stosunków feudalnych było indywidualną cechą poszczególnych państw , a nawet ich części. Uwłaszczenie chłopów było zawsze momentem przełomowym w drodze do przemysłu fabrycznego. Istotną rolę, silniejszą niż na zachodzie kontynentu sprawowało w procesie przemian państwo. Przemysł w jego polityce (Rosja i Prusy są podręcznikowymi przykładami) miał służyć umocnieniu armii i zwiększeniu dochodów skarbu państwa. Stwarzano ułatwienia dla prywatnych przedsiębiorców (pożyczki, zamówienia publiczne), jak też podejmowano inwestycje państwowe. (dokładniej o Rosji patrz pyt. 21) Pierwsza połowa XIX w. we wschodniej części Prus (ziemie polskie) jest okresem przeplatania się form feudalnego wyzysku i nakładu kapitalistycznego oraz najemnej pracy w kopalniach węgla i rud cynku. W Austrii sytuacja jest podobna. Liczne są manufaktury, zwłaszcza na ziemiach czeskich, specjalizujące się w produkcji włókienniczej, szkła i żelaza. Do imperium Ottomanów przemysł fabryczny wkroczył dopiero pod konie XIX w. Różnica powstała w XIX w. w potencjale gospodarczym wpływa do dzisiaj na gospodarki państw Europy Wschodniej i Południowej.

(resume rozdz. 26 i 27 z zalecanego podręcznika op. cit.)

13. Gospodarcze tło wojny secesyjnej (1861-65)

20

Od początku rozszerzania terytorium USA i zagospodarowywania nowych terenów wykształciły się dwa typy ruchu kolonizacyjnego. Na Płd. kolonizacja wiązała się z ekspansją niewolniczego rolnictwa plantacyjnego, na płn. zaś farmerskiego. Powstające nowe stany zaczęto dzielić na “wolne”, w których władali Jankesi i “niewolne” obejmowane prze arystokratów z Południa. Niemal od początku XIX w. zaczęły się między tymi dwoma grupami sprzeczności gospodarcze i społeczne. Doprowadziły one do otwartego konfliktu zbrojnego. Przyczynę wystąpienia z Unii 11 stanów południowych można ująć w trzy grupy:· Najważniejszą nie była bynajmniej sprawa niewolnictwa, była nią sprawa ceł. Stany

prowadziły politykę umiarkowanej protekcji celnej, chroniąc swój przemysł przed konkurencją europejską. Do lat 20 XIX wieku polityka ta była popierana przez plantatorów z południa, ale gdy głównym odbiorcą przestał być przemysł północy a stały się nim państwa zamorskie, zaczęli domagać się zniesienia ceł na zasadach wzajemności ze strony państw sprowadzających amerykańską bawełnę.

· Spory dotyczyły też spraw czysto wewnętrznych. Stany południowe zarzucały Północy prowadzenie wobec nich polityki wyzysku gospodarczego. Polityka ta była popierana przez zdominowany przez Północ Kongres. Rzeczywiście rozwój gospodarczy Północy następował znacznie szybciej niż na Południu, szybciej rosła tu również liczba ludności. Na Północy skupiała się większość przemysłu i wszystkie największe instytucje bankowe, od których uzależnieni byli silnie zadłużeni plantatorzy z Południa. Prowadzone przez Północ inwestycję w budowę kanałów doprowadziły do marginalizacji Nowego Orleanu i innych portów Południa. Armatorzy z Północy mieli przy tym niemal monopol na flotę handlową. Doprowadziło to do zwiększania kosztów transportu zarówno importu jak i eksportu towarów z Południa, który odbywał się drogą okrężną przez Nowy Jork. Południe domagało się również sprawiedliwszego podziału pieniędzy z podatków, jak i wprowadzenia systemu podatków pośrednich.

· Jedną z ważnych przyczyn była sprawa niewolnictwa. Na Północy niewolnictwo było prawnie zakazane. W miarę ekspansji na zachód pogłębiał się spór, czy na tych terenach można dopuścić istnienie systemu niewolniczego. Stany północne ustąpiły w kwestii obszarów płd.-zach., zagarniętych w wyniku wojny z Meksykiem, rozgorzał natomiast spór o obszary położone bardziej na płn. Podniesiono wreszcie kwestię zasadności utrzymywania niewolnictwa na Południu. Duży popyt na siłę roboczą, potrzebną dla rozwijającego się gwałtownie [przemysłu na Północy, Jankesi mieli nadzieję zaspokoić po zniesieniu niewolnictwa na Południu. Poparcie zyskiwali abolicjioniści podnoszący argumenty gospodarcze, moralne i polityczne. Nazywali oni USA “osadą wstecznictwa” wskazując daty zniesienia niewolnictwa na innych obszarach (kolonie angielskie 1833r., francuskie 1848), poza USA tylko w Brazylii utrzymywało się ono do 1888r. Rolnicze Południe opowiadało się zdecydowanie za utrzymaniem niewolnictwa (było ono według najnowszych badań wysoce rentowne).

Największe zniszczenia wojenne dotknęły stany południowe. Blokada wybrzeża załamała handel bawełną. Spekulacje towarami wszelkiego rodzaju, dostawy dla wojska, kradzieże mienia publicznego zapoczątkowały fortunę niejednego przedstawiciela późniejszej finansjery Stanów. Ciężar wojny szczególnie obciążył klasę robotniczą (bezrobocie, spadek płac realnych). Z drugiej strony wojna przyspieszyła rozwój gospodarki wielkokapitalistycznej, rynek pracy został powiększony o kilka mln. byłych niewolników; utwierdzona została przewaga gospodarcza właścicieli z Północy; kapitał i osadnicy mogli swobodnie penetrować obszary uzyskane od Meksyku w 1848r. Podjęto działania mające upodobnić rolnictwo Południa do Północy. Plantatorzy musieli sprzedać część ziemi, część przeznaczono na dzierżawę. Typowym gospodarstwem stała się

21

średniej wielkości farma. W latach 1870-1900 obszar statystycznej farmy zmniejszył się z ok. 87 do 56 ha, jednak znaczna część ziemi nie była rolniczo wykorzystywana. Procesy po wojnie secesyjnej powodowały akumulację kapitału i przejście gospodarki USA w fazę kapitalizmu monopolistycznego.

(“Dzieje ...” op. cit.; “Zarys hist. gosp. powszechnej” W. Rusiński, KiW W-wa 1973r.)

14. Protekcjonizm w XIX wieku

Pisząc o dochodzeniu do wolnego handlu w części omówiłem protekcjonizm, tematyka ta występowała w postaci barier, które w drodze do liberalizmu były łamane. Obecnie zostanie omówione zjawisko neoprotekcjonizmu. Za graniczną datę uznaje się rok 1873 - rok światowego gospodarczego, kiedy to rosnąca walka konkurencyjna i narastanie tendencji monopolistycznych w rozwiniętych krajach kapitalistycznych oraz walka o nowe rynki zbytu i surowce, dały podstawę rozwoju neoprotekcjonizmu. Spadek kosztów transportu implikował trudności ze zbytem towarów spożywczych (wytwarzanych lokalnie) -w tym zbóż, które musiały konkurować z żywnością sprowadzaną z innych krajów. Istotną role odegrała jednocząca się klasa robotnicza i towarzysząca jej socjalistyczna myśl polityczna (Marks, Engels). Warstwy posiadające pod wpływem zachodzących zmian w sytuacji społ.-gosp. dostrzegły potrzebę zmian idei liberalizmu gospodarczego, podkreślano konieczność wzmożenia ingerencji państwa. Podręcznik ilustruje politykę neoprotekcjonistyczną na przykładzie USA, Niemiec, Rosji oraz Japonii. W Anglii neoprotekcjonizm nie wystąpił.· USA Po wojnie secesyjnej państwo silniej wpływa na wewnętrzne i zewnętrzne stosunki

polityczne. Powołany zostaje (1862r.) Departament, a w końcu Ministerstwo do spraw rolnictwa. Zajmuje się ono, mówiąc dzisiejszym językiem, marketingiem i promocją nowych metod uprawy i hodowli, prowadzi badania w tym zakresie, oraz nadzór nad produkcją z punktu widzenia dobra konsumenta (np. badanie mleka). Państwo prowadzi również politykę dekoncentracji w przemyśle, wzmaga kontrolę nad systemem bankowo-kredytowym. Rozwija się protekcjonizm celny; podwyższane cła, stawki na towary importowane stanowią 50% do 60% ich wartości.

· Niemcy Po 1870r. nastąpiły w polityce niemieckiej zmiany, które były powodowane szybkim wzrostem gospodarczym i żądaniami nowego podziału świata. Położona akcent na rozwój przemysłu zbrojeniowego i innych gałęzi produkujących na rzecz armii. procesom monopolizacji w przemyśle towarzyszyło zrastanie się kapitału z aparatem państwowym. Pozycja warstw ziemiańskich (Junkrzy, szczególnie pruscy) była przyczyną decyzji o prowadzeniu polityki protekcjonizmu agrarnego. Wprowadzono wysokie cła na zboża, zwłaszcza na pszenicę. Pozwoliło to na szybki rozwój rolnictwa, wzrastały bowiem ceny na żywność na rynku wewnętrznym. W 1879r. wprowadzono nową taryfę celną, objęto wiele nowych towarów cłem przywozowym, a wobec starych podwyższono stawki.

· Rosja Po 1880r. nastąpił przełom w polityce państwa wobec gospodarki, żywsze zainteresowanie rozwojem ekonomicznym wynikało w dużym stopniu w chęci uczestnictwa w nowym podziale świata. Grzegorzem Kołodko tamtego okresu był Mikołaj Bunge, który rozpoczął reformę od uporządkowania systemu podatkowego. Szersze rzesze ludności miały płacić podatki pod hasłem równomiernego rozłożenia obciążeń. Podporządkowano państwu pocztę i telegraf, ustanowiono państwowy monopol spirytusowy. Istotnym elementem reform była budowa kolei i wykupywanie już istniejących linii z rąk kapitalistów. Wprowadzono zamówienia publiczne, które często przyjmowały formę subwencji (płacono powyżej ceny rynkowej). Polityka zwiększania

22

ceł importowych doprowadziła w 1892r. do wojny celnej między Rosją i Niemcami. Rosja po nieudanej próbie wymuszenia zmniejszenia ceł na zboże podwyższyła cła na towary niemiecki, podobnie uczynili Niemcy. Dwa lata później zażegnano konflikt.

· Japonia Polityka gospodarcza tego kraju miała specyficzny charakter wynikający z dużego wolumenu kapitałów obcych i opóźnień w rozwoju kapitalizmu. W latach 70 władze starały się bezpośrednio uczestniczyć w organizowaniu przemysłu, handlu wewnętrznego i zewnętrznego. Pod koniec stulecia odstąpiono od nadopiekuńczości. Instrumentem zachęcającym do inwestycji miały być szczególne przywileje do eksterytorialności placówek handlowych włącznie.

Na początku XX wieku, kiedy to większość krajów na świecie objęła kapitalistyczny model rozwoju, głoszono podporządkowanie polityki gospodarczej zasadą wolnego handlu. W praktyce przyjęło się przyjmowanie jednego z dwóch typów protekcjonizmu. W rozwiniętych krajach wynikał on z tendencji monopolistycznych. W krajach rozwijających się miał on charakter protekcjonizmu wychowawczego (przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego, rozwinięcie produkcji, uniezależnienie się od zagranicy).

(resume rozdz. 62 w cyt. podręczniku)

15. Społeczne skutki industrializacji

Zmiany demograficzne Wpływ rozwoju przemysłu na demografię był wieloraki. Jednym ze skutków był gwałtowny przyrost ludności. Korelacja między rozwiniętą infrastrukturą fabryczną a wzrostem ludności była wyraźna; np. w hrabstwach angielskich o rozwiniętym przemyśle w latach 1808-31 ludność wzrosła o 10%, w latach zaś 1861-81 o 64%; natomiast w hrabstwach rolniczych w tych samych okresach odpowiednio 41% i 28%. Towarzyszył temu odpływ zubożałej ludności z terenów wiejskich do miast. W ciągu całego XVIII w. ludność Europy powiększyła się o 58 mln (ze 130 do 188 mln - wzrost o 45%), natomiast w XIX w. nastąpił wzrost o 2/3. W krajach przemysłowych (poza Francją) liczba ludności podwoiła się, a w USA, dzięki imigracji nawet potroiła się. Przyczyn tego wzrostu powszechnie upatruje się w rozwoju nowocześniejszych metod uprawy roli i hodowli, umasowieniu transportu, postępie medycyny i poprawie warunków sanitarnych. Stopa zgonów nie uwzględniająca epidemii i klęsk spadła z 0,25-0,3 % z końca XVIII w. do 0,14-0,2 % na początku XX w., zmalała zwłaszcza śmiertelność niemowląt, przy jednoczesnym wydłużeniu średniej długości życia. Jak już wspomniałem zwiększało się zaludnienie miast, gdzie koncentrował się przemysł, rozwijała administracja, handel, transport i oświata, które potrzebowały wielu rąk do pracy. Pod koniec XIX w. największy odsetek ludności miejskiej posiadała Anglia (72%), największą dynamikę wzrostu cechowały się USA, które zanotowały prawie 7-krotny wzrost ludności miejskiej (do 40%), we Francji wynosił 37%, w Niemczech 47%. Decyzja wielu zubożałych mieszkańców wsi dotyczyła przesiedlenia nie tylko do miast ale i do krajów zamorskich, przede wszystkim do Ameryki, gdzie ziemi było pod dostatkiem. Emigracja w tym kierunku szybko rosła, w latach 1820-70 wyniosła 7,5 mln (głównie z Irlandii, Niemiec oraz Anglii, przy czym wielu Anglików przesiedlało się do Kanady, Australii, Afryki Płd.).Zmiany w stosunku pracy wynikające a nowej organizacji produkcji maszynowej. Położenie pracowników zmieniało się w czasie. W pierwszej połowie XIX w. można mówić o krwiożerczym wyzysku, natomiast druga połowa tegoż to wchodzenie w życie prawa pracy i humanizowanie relacji między pracobiorcą a pracodawcą. Nie oznaczające jednak zelżenia

23

wyzysku. Zmianie ulegała tylko metoda. Dopóki stopień mechanizacji był niski, wyzysk robotników opierał się przede wszystkim na przedłużaniu dnia pracy i obniżaniu płac. Wraz z postępem mechanizacji nacisk położono na intensyfikacje procesu produkcji i maksymalny wzrost wydajności pracy. Dzień pracy został skrócony, aby robotnik obsługujący skomplikowaną maszynę, fizycznie i psychicznie był w stanie wydajnie ją obsługiwać. W początkowym okresie organizacji przedsiębiorstwa, w wyniku oporów mentalnych warstw majstrów - chałupników, do masowej produkcji trzeba było rekrutować ludzi, których Józef Kuliszer nie waha się nazwać “mętami społecznymi”. Byli to chłopi, którzy opuścili wieś wskutek ogradzania, zwolnieni ze służby wojskowej żołnierze, ubodzy będący ciężarem dla gmin. Bardzo ciężko poddawali się oni dyscyplinie, poza tym uważali, że to maszyny są winne obniżce ich zarobków. Luddyzm - czyli ruch niszczycieli maszyn, którego nasilenie przypadło na lata 1812-15 został krwawo stłumiony przez rząd. Już w 1769r. wydano ustawę, którzy ustanawiała wyrok śmierci za targnięcie się na park maszynowy, do tłumienia rozruchów używano wojska. Gdy mówimy o krwiożerczym kapitalizmie mamy zazwyczaj na myśli spadek zarobków, przedłużenie czasu pracy, masowe zatrudnianie kobiet i dzieci. Mimo wzrostu nominalnej wartości płac, ich realna wartość spadała. Było to spowodowane silną konkurencją na rynku pracy. Na stanowisku w fabryce mógł pracować zarówno mężczyzna, jak kobieta czy dziecko (płaca kobiety 50% stawki robotnika-mężczyzny, a płaca dziecka 20%). Przedłużano również dzień pracy i wyznaczano kary za niedokładne wykonywanie obowiązków. Dzień pracy trwał 12-15 godzin (sporadycznie nawet 16) bez dywersyfikacji na kobietę, mężczyznę czy dziecko (zatrudniane od 6-7 roku życia). Nie było systemu ubezpieczeń chorobowych, inwalidzkich, czy starczych, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Nie znano instytucji urlopów. Nie istniały jakiekolwiek organizacje robotnicze. W takich warunkach życie rodzinne nie miało szans egzystencji, postępowała degeneracja fizyczna ludzi, groziły bunty przeciwko ustalonym stosunkom społecznym. Były również pewne pozytywy wprowadzenia produkcji maszynowej. Cena przędzy bawełnianej spadła 12- krotnie. Ludzie, których wcześniej nie było stać na kupno stosunkowo drogich tkanin bawełnianych, teraz mogli sobie pozwolić na ich nabycie. Tanie, dające się łatwo prać koszule bawełniane wywołały zupełny przewrót w dziedzinie higieny. Wchodzące na początku XIX w. prawodawstwo ochronne pracy było powszechnie sabotowane przez pracodawców. Początkowo normy dotyczyły tylko dzieci zatrudnianych w przemyśle bawełnianym. Ustawa z 1802r. ustalała maksymalny dzień pracy na 12 godzin, zatrudniała zatrudniania w nocy i nakazywała naukę dzieci w zakresie czytania, pisania i rachunków. W 1819r. zakazano zatrudniania dzieci poniżej 9 lat. Wprowadzone w latach 30 XIX w. precyzyjniejsze unormowania oraz wprowadzeni specjalni inspektorzy fabryczni również nie byli w stanie wymusić realizacji prawa. Pracodawcy poprzez różnicowanie terminu rozpoczęcia pracy skutecznie uniemożliwiali jakąkolwiek kontrolę. W 1844r. ustawodawca przerwał ten proceder, nakazując rozpoczynanie pracy wszystkich młodocianych o jednakowej porze, czas pracy dla dzieci został skrócony do 6,5 godziny, po raz pierwszy objęto regulacją prawną warunki pracy kobiet (w zakresie przyznanym poprzednio młodocianym). 12 godzinny czas pracy od tego momentu obowiązywał również mężczyzn, co wynikało z tego, że wcześniejsze opuszczenie fabryki przez część załogi dezorientowałoby cykl produkcyjny (formalnie przyznano im to prawo w 1848r.). Ustawa z 1867r. miała już charakter uniwersalny, ochroną objęto robotników wszystkich branż, jeżeli zatrudniały powyżej 50 robotników. Druga połowa XIX w. przyniosła poprawę warunków bytu robotników (przemysłowych):· wzrosły płace realne, w Anglii o 60%, w USA o 20%, w Niemczech o 13%, we Francji 0

58% (różnice wynikają z posiadania terenów kolonialnych i niejednakowych kosztów

24

utrzymania), tempo wzrostu płacy zależało od rodzaju wykonywanego zawodu i gałęzi w jakiej się pracowało (szczególnie “popłatne” były przemysły maszynowe, poligraficzne, chemiczne, elektrotechniczne i motoryzacyjne);

· skróceniu uległ dzień pracy, w wielkim przemyśle do 11 godzin, w niektórych zawodach do 9-10. Ograniczenia prawne nie dotyczyły chałupnictwa i drobnych wytwórni. Ludzie przestawali być automatami do pracy, znajdowali czas na wypoczynek i rodzinę.

· niektóre kraje zaczęły tworzyć system ubezpieczeń społecznych. Początkowo akces do kas zapomogowych i ubezpieczeniowych był dobrowolny, później zaczęto rozwijać system przymusowy. Renty były bądź stałe, bądź jednorazowe; oddzielnie należało się ubezpieczać od choroby, inwalidztwa czy wypadku. W niektórych krajach również rząd wspierał fundusz ubezpieczeń. Obie grupy - pracodawców i pracobiorców, próbowały przerzucić ciężar ubezpieczeń na stronę przeciwną. Najwcześniej wprowadzono przymusowe ubezpieczenia w Niemczech (1883r.), gdzie miały one cel polityczny. Rządowi chodziło o neutralizowanie wpływów ruchu socjalistycznego. W Anglii kwestia ta pojawiła się w 1897r., we Francji w 1894r., a w Austrii i niektórych stanach USA w 1889r. Najpóźniej ubezpieczenia zawitały do krajów Europy Wsch., do niektórych z nich nawet po I wojnie światowej.

O ile proletariat ubożał, o tyle przemysłowcy uzyskiwali rocznie nawet do 45% dochodów z zainwestowanego kapitału. Coraz większe pieniądze koncentrowały się przy tym w rękach coraz mniej licznych. W USA na początku XIX w. było zaledwie kilku milionerów (Giragd Astor), pod konie tego wieku prasa zajmowała się trzema osobami, które zakumulowały majątki o wartości ponad 1 mld $. Wielcy potentaci przemysłowi mieli ogromny wpływ na decyzje polityczne i gospodarcze. Pojawiła się nowa grupa, tzw. “burżuazji rentierskiej”, żyjącej tylko z dywidend od posiadanych akcji. Powtarzające się kryzysy ekonomiczne oraz presja ciągłego unowocześniania produkcji doprowadzała do licznych bankructw, sprzyjało to tylko koncentracji produkcji i centralizacji kapitału.

(J.Cieplewski ... “Dzieje gospodarcze ...”; J.Kuliszer “Powszechna hist.,. gosp. średniowiecza i czasów nowożytnych” KiW 1961r. W-wa)

16. Przyczyny brytyjskiej dominacji w świecie w XIX w.

1. Anglia była pionierem rewolucji przemysłowej. Przez całą pierwszą połowę XIX w. skupiała ponad połowę światowej produkcji przemysłu fabrycznego (przy 2% udziale jej zaludnienia w ludności świata). Anglia dlatego zwana była “warsztatem świata” (dla miłośników jęz. angielskiego - “the workshop of the world”). O istocie przewagi decydowały głównie taniość masowej produkcji, która opanowywała szerokie rynki.

2. Anglia była pionierem postępu technicznego - liczne wynalazki (np. silnik parowy -1769r. J. Watt).

3. Posiadała ok. 35% światowego tonażu floty handlowej.4. Zajmowała czołowe miejsce w świecie w dziedzinie handlu zagranicznego, wzmacnianego

doktryną wolnego handlu. Stosunek cen wywożonych wyrobów przemysłowych i przywożonych surowców oraz żywności był wyjątkowo korzystny i pozwalał na bardzo szybką koncentrację kapitału, który przeznaczony był na nowe inwestycje.

5. Istotne w tej kwestii było posiadane imperium kolonialne, ze wszystkimi strategicznymi tego konsekwencjami.

25

6. Funt szterling był główną walutą w transakcjach handlowych i finansowych, a giełda londyńska dzierżyła prym w świecie.

17. Rozwój gospodarczy USA w drugiej połowie XIX w.

Dla określenia dziejów amerykańskich po zakończeniu wojny secesyjnej używa się nazwy Wiek Pozłacany (Gilded Aged) - nazwa ta trafnie oddaje pustkę duchową społeczeństwa zorientowanego na osiągnięcie sukcesu materialnego. Jeśli spojrzeć na wykres obrazujący stan gospodarki amerykańskiej w drugiej połowie XIX w. to obserwuje się dużą regularność w występowaniu po sobie okresów koniunktury i dekoniunktury. Początek lat 50 (1850-55) przynosi kalifornijską gorączkę złota i boom gospodarczy, w 1857r. gospodarka ulega panice, po tym roku następuje kolejny kryzys związany z secesją, koniunktura wzrośnie w końcowej fazie wojny domowej, by spaść po jej zakończeniu. Następujące później ekspansje przemysłowe z lat 1871-72, 1879-83, 1887-92, przedzielone są okresami panik i depresji. Odkrycie złota w Kalifornii i w Australii (1851r.) doprowadziło do jednej z najbujniejszych koniunktur w historii kapitalizmu. Przestał zarysowywać się kontrast między rosnącą produkcją przemysłową a niedostatkami kruszcu w mechanizmie finansowym świata. Rozwijał się handel zagraniczny, doszło po raz pierwszy na szerszą skale do eksportu kapitału. Rok 1857 jest czasem krachu, zbankrutowało ponad 5 tys. firm. * * * Stany Zjednoczone były krajem o potencjale predestynującym je do zajęcia czołowego miejsca w świecie. Tak też się stało, a oto historia tego wzrostu i jego przyczyn, który pozwolił w 1898r. zastąpić Wielką Brytanię na fotelu lidera gospodarczego świata. Liczba ludności USA osiągnęła w połowie stulecia 23 mln. W późniejszym okresie zanotowano najszybszy w historii tego państwa przyrost ludności (3% rocznie). Duży wpływ na tę dynamikę miała zwiększająca się liczba imigrantów, w tym z Polski (ich liczba pod koniec XIX w. to ok. 400 tys. osób). Powoli ekspandowało osadnictwo: dolina rzeki Ohio, dolina Mississipi, Missouri, płd. brzegi Wielkich Jezior. Powstawał sprawny system transportu i komunikacji. Obok rzek i kanałów, dróg bitych, w 1847r. USA miały już 14 tys. linii kolejowych, 48 tys. czternaście lat później. Ogólny kierunek rozwoju kolejnictwa prowadził ze wsch. na zach. Znacznie słabszy był rozwój kierunku płn.-poł., uzupełniany jednak arterią Mississipi. Pierwsza linia kolejowa na zach. od tej rzeki została zbudowana w latach 1851-56. Istotne dla gospodarki USA było rolnictwo (do połowy XIX. było ono najistotniejszym działem gospodarki narodowej). Na zachodzie było to rolnictwo na wpół naturalne, na terenach o dłuższej historii kolonizacji zbliżało się do modelu towarowego. Na płn.-zach., zwanym coraz częściej środkowym zachodem (dla miłośników angielskiego Middle West), powstał ogromny obszar uprawy zboża. Na płd. powiększały się uprawy bawełny. W dziesięcioleciu 1850-60 jej produkcja wzrosła od 2,1 mln do 5,4 mln bali. Stanowiła ona również ok. 54% wartości amerykańskiego eksportu w tamtym okresie. USA przeszło swoją rewolucje przemysłową w latach 1830-50. Jednymi z najważniejszych mierników ówczesnego rozwoju była produkcja żelaza i wydobycie węgla kamiennego.

Wydobycie węgla w II połowie XIX w. i na początku XX w. (w mln ton)

Kraj 1860 1900 1913Wielka Brytania 85 185 292

26

Francja 10 26 41Niemcy 15 89 177USA 16 143 517Rosja * 27 54Świat 132 100 1216

Produkcja żelaza w latach 1850-1913 (w tys. ton)

Kraj 1860 1900 1913Wielka Brytania 2250 9100 10400Francja 590 2714 5200Niemcy 300 7570 19300USA 565 14200 31500Rosja 240 2934 4600Świat 4500 41160 80000

Duży rozwój zachodził w branży tekstylnej. W latach 1840-60 zużycie bawełny na potrzeby tego przemysłu wzrosło czterokrotnie. Przemysł skoncentrowany był na płn., na którą przypadało 78% zatrudnionych w przemyśle. Największym miastem USA był Nowy Jork (1860r. ponad 1 mln ludności(, inne duże miasta, to miasta portowe: Filadelfia (566 tys.), Baltimore (212 tys.). Boston (177 tys.) i Nowy Orlean (169 tys.), powstawały też nowe miasta, które później rozrosły się w duże metropolie: Cincinatti (powstało w 1819r.), Louisville (1828r.), Saint Louis, Chicago (1833r.). Procent ludności miejskiej - 16% w miastach liczących ponad 8 tys. mieszkańców przed wojną domową, 33% pod koniec stulecia, przy ogólnym wzroście z 31do 76 mln. W strukturze zawodowej również zachodziły zmiany, w 1820r. 72% zatrudnionych to rolnicy, w 1860r. 41%, a w 1900 37%. Liczba gospodarstw rolnych oraz obszar uprawy wzrosła w latach 1860-1900 ponad dwukrotnie. Wzrastała produkcja wełny, bawełny , cukru i ryżu, a rozwój transportu kolejowego i morskiego wzmagał towarowość produkcji rolnej i eksport do krajów europejskich. Wzrastało wydobycie wszelkiego rodzaju minerałów: rudy żelaza i węgiel kamienny (np. Góry Skaliste). Zachodziła przy tym istotna relacja zwrotna między tym wzrostem a rozwojem kolejnictwa. W połowie drogi między obszarami wydobycia obydwu surowców powstawały wielki huty inne zakłady przemysłu metalurgicznego (Chicago, Cleveland, Detroit, Toledo). Wzrósł potężny okres hutniczy na płd., obejmujący pogranicze Alabamy , Tennesse i Georgii - cały płd. pas Appalachów. W 1859r. wydobyto po raz pierwszy ropę naftową (Pensylwania), która stała się strategicznym surowcem już pod koniec wieku. Produkcja zarówno rolna jak i przemysłowa USA nie miała sobie równych w świecie pod względem zróżnicowania i ilości. Efektem był ogromny eksport żywności i wszelkiego rodzaju surowców, jak również rozwój rodzimego przemysłu przetwórczego. Całość produkcji przemysłowej (łączne z górnictwem) USA wzrosła w ciągu ostatnich 40 lat XIX w. 6-krotnie; jeśli uwzględnimi 2,5-krotny wzrost liczby ludności to wzrost produkcji przemysłowej na 1 mieszkańca wyniósł ok. 240%.@ Udział wyrobów przemysłowych w eksporcie w ciągu ostatnich 35 lat ubiegłego wieku wzrósł od 30 do 60%. USA utrzymały dodatni bilans handlowy. Spadał udział bawełny w

27

strukturze eksportu (z 60% w 1860 r. do 17% z końcem stulecia), wzrastał eksport ropy i jej pochodnych.Po wojnie domowej ogromnych rozmiarów nabrała ekspansja kolejnictwa. W budowaniu transkontynentalnych połączeń specjalizowały się Union Pacific i General Pacific (pierwsza linia w 1869 r., następne trzy w ciągu 10-15 lat). W 1875 r. było na obszarze Stanów 120 000 km linii kolei żelaznych, a do końca wieku nastąpiło podwojenie ich długości.Istotne znaczenie miał rozwój komunikacji, w tym transkontynentalnej (1866 r. położono pierwszy kabel łączący oba kontynenty), pomagały mu liczne wynalazki, w tym telegraf i telefon. Do końca stulecia było już w Stanach Zjednoczonych 1,4 mln posiadaczy aparatów telefonicznych.Federalny Urząd Patentowy rejestrował rekordową ilość wynalazków (w latach 1860-1890 440 000):

— 1846 r. maszyna do szycia, udoskonalona w 1857 r. przez Isaaca M. Singera,— 1875 r. prądnica,— 1878 r. fonograf (Edison; uruchomił on w 1882 r. w Nowym Jorku pierwsza w świecie dużą elektrownię publiczną),— 1893 r. kineskop (Edison),— pierwsze tramwaje w latach 1873-74 w San Francisko i w Nowym Jorku,— rolka i aparat filmowy (1880 r. Eastman),— linotyp (składał i odbijał całe wiersze tekstu) 1884 r. - Mergenthaler,— 1884 r. motor spalinowy (Diesla).

Chęć zdominowania rynku, a przynajmniej osiągnięcia na nim znaczącej pozycji, prowadziła do różnych fuzji dokonywanych niejednokrotnie pomiędzy przedsiębiorstwami poprzednio ze sobą konkurującymi. W ich rezultacie ok. 1900 r. wyłoniły się 73 trusty i każdy z co najmniej 10 mln dol. kapitału inwestycyjnego. Należące do nich 2000 przedsiębiorstw, stanowiąc jedynie 1% wszystkich działających w kraju firm, wytwarzało aż 110% produkcji przemysłowej. USA stały się krajem, w którym mottem postępowania gospodarczego stało się zawołanie: “większe jest lepsze”.Henryk Katz, w “Historii Stanów Zjednoczonych Ameryki” tak pisze o nowej klasie: “Pojawiły się jednostki, których jedynym motorem działania była chęć zdobycia wielkiego bogactwa, władzy nad ludźmi, prestiżu, osiągnięcia najwyższych szczebli drabiny socjalnej, najczęściej w sposób bezwzględny, przez ruinę rywali, wyzysku siły roboczej i konsumentów, przez praktykę przekupstwa i nacisku na władze federalne i stanowe”. Ze słynnych, tzw. karier, należy wymienić Andrew Carnegiego — Cornegie Steel Company, który to w 1900 r. dysponował kapitałem w wysokości 320 mln dolarów (produkcja stali besemerowskiej, kopalnie i huty, linie kolejowe i żeglugowe), wcześniej powstał trust naftowy J. D. Rockefellera (Standard Oil Company); założyciel wielkiego imperium metali kolorowych, które zaczynało od produkcji miedzi w Colorado a skończyło na Ameryce Południowej i Afryce był Meyer Guggnheim. Największy koncern amerykański powstał u progu nowego wieku. Była nim wielka korporacja finansowa J. P. Morgana. Z pomocą swojego rówieśnika Rockefellera stworzył on gigantyczną spółkę: United State Steel Corporation, z kapitałem 1,4 mld dolarów, posiadała ona pełny monopol w dziedzinie produkcji stali, by wkroczyć później w dziedzinę żeglugi, przemysłu elektrycznego i wielu innych.Szybka ekspansja gospodarcza powodowała zmiany w strukturze społecznej. Wzrastała liczba pracowników najemnych, w wyniku aktów nadania ziemi na obszarach nowego osadnictwa, jak i na skutek wojny na Południu wzrosła dwukrotnie liczba drobnych farmerów posiadających własne gospodarstwa, liczba robotników zatrudnionych w przemyśle wzrosła do 1900 r. do 4,7 mln.

28

Wzrastała rola szczytu drabiny społecznej — burżuazji. Pod koniec wieku urzędy podatkowe doliczyły się 4000 milionerów. Wielcy potentaci zdobywali poprzez swoje banki i korporacje kontrolę nad systemem kredytowym, decydujące wpływy w aparatach partii państwowych, a więc w konsekwencji i we władzach lokalnych, stanowych i federalnych, w prasie, kościołach, w systemie oświatowym, w licznych organizacjach społecznych. Podaje się nawet przykłady konkretnych stanów opanowanych przez jedną lub kilka wielkokapitalistycznych kompanii: w New Hampshire rządziła spółka kolejowa, w Kalifornii — Northern Pacific, w Pensylwanii i New Jersey — Standard Oil itp.Koneksje między aparatem urzędniczym, politykami a ich patronami przybierały często kryminogenne cechy. Partią, która pod koniec XIX w. została całkowicie opanowana przez oligarchię przemysłowo-finansową, była partia republikańska. Interesy wąskich grup przemysłowców i bankierów forsowane były w jej programie. Pierwszym z nich była polityka protekcji celnej, pozwalała ona na generowanie dodatkowych zysków, a datowała się od wprowadzenia ceł przywozowych po wybuchu wojny domowej, które miały stymulować przemysł pracujący na cele wojenne.Innym niezwykle ważnym punktem programu partii republikańskiej była sprawa standardu złota. Sprawne jej przeprowadzenie pozwalało wielkim kapitalistą zwiększyć zasób posiadania.W okresie wojny domowej skarb państwa emitował pieniądz papierowy, tzw. greenback, którego wartość była znacznie niższa od monet kruszcowych, spadła do 40 centów za nominalnego dolara papierowego. Można było jednak kupić za ten pieniądz obligacje pożyczki państwowej, tak też zrobiły wielkie koła finansjery. Po wygraniu wojny przez północ, wykorzystując falę euforii zwycięstwa, wierzyciele przedstawiali się jako patrioci, których ofiarę z lat wojny należy wynagrodzić.W 1868 r. przed odejściem z Białego Domu prezydent Johnson, poważnie skłócony z potęgami finansowymi, które dzierżyły wielkie pakiety pożyczki państwowej obliczał, że wierzyciele otrzymali do tej pory więcej — licząc w wartości złota — niż wyłożyli na pożyczki, i że dalsza spłata 6% (tyle wynosiła stopa procentowa) przez 16 lat i 8 miesięcy winna iść wyłącznie na umorzenie długu. Johnsona nikt już jednak nie chciał słuchać.Agitacja powrotu do tradycji silnego dolara opartego w złocie doprowadziła do wycofania z obiegu, z początkiem lat siedemdziesiątych dużej emisji pieniądza papierowego, zaprzestano przy tym dalszego bicia monet ze srebra.Wydobycie i zapasy złota rosły stosunkowo wolno, zapanowały tendencje deflacyjne, rosła wartość złotej monety, spadały ceny. Beneficjantami byli wierzyciele — wielkie banki, których centrale mieściły się na Wschodzie, dłużnicy — musieli zwracać realnie więcej niż pożyczyli — niezależnie od odsetek.Na przełomie wieków Południe stało się obszarem nieograniczonej penetracji wielkiego kapitału finansowego. Atutem była obfitość surowców i taniość siły roboczej.W ostatnich 20 latach XIX w. wzrosło na Południu wydobycie węgla (z 6 mln do 52 mln ton), rudy żelaza, rozbudował się przemysł tekstylny (siedmiokrotny wzrost ilości wrzecion). Do potęgi doszedł dzięki zasobom Południa trust tytoniowy, w coraz większym zasięgu działał koncern Morgana, kontrolujący żelazo, węgiel i koleje.Do końca XIX w. inwestycje amerykańskie wynosiły tylko 0,5 mld dolarów przy o wiele większej penetracji kapitału zagranicznego w kraju. Straty z tego wynikające wyrównywała w bilansie płatniczym duża nadwyżka eksportu towarowego nad importem. Stany u końca stulecia znacznie już przewyższały europejskie potęgi w produkcji przemysłowej.Udział w produkcji przemysłowej świata (w %)Rok W. Brytania Francja Niemcy St. Zjednoczone Inne kraje1870 32 10 13 23 221990 18 7 14 31 30

29

Rosnący, lecz skromniejszy był udział Stanów Zjednoczonych w handlu światowym.

Udział w handlu światowym (w %)Rok W. Brytania Francja Niemcy St. Zjednoczone Inne kraje1870 22 10 13 8 471900 19 9 13 12 47

(Źródło: Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki, H. Katz, Ossolineum 1971 r., Wrocław-Warszawa-Kraków--Gdańsk)

18. Rozwój gospodarczy Niemiec w XIX wieku.

Ziemie niemieckie w 1800 r. zamieszkiwało 24,5 mln osób. W Europie tylko Rosja miała większe zaludnienie, a Francja miała podobną liczbę mieszkańców. Ludności zacznie od tego czasu znacznie przybywać, co było tendencją w większości krajów Europy Zachodniej i Środkowej. Ludność w ogromnej większości siedziała na wsiach (90% ogółu ludności mieszkało we wsiach i małych miasteczkach do 5 tys. mieszkańców).Przewaga rolnictwa w gospodarce była znaczna. Pola obsiewano najczęściej zbożem, wchodziły ziemniaki, w okresie napoleońskim burak cukrowy i koniczyna. Przeważała trójpolówka, gdzie niegdzie próbowano płodozmianu (maksymalne osiągnięcia stanowiły zbiory 10-12q z ha).Hodowano dużą liczbę zwierząt, głównie ze względu na nawóz, bo ilości mleka i mięsa były dwukrotnie mniejsze niż w końcu XIX w. Eksport ograniczał się do wywozu zboża rzekami na rynek angielski. Handel wewnątrz kraju wewnątrz kraju napotykał na liczne bariery w postaci granic celnych między państwami i państewkami.Poza rolnictwem dominowało rzemiosło uzupełniane hałupnictwem i manufakturami. Te ostatnie powstawały szybko ok. 1800 r., tworzone głównie przez kapitał prywatny (szlachta, mieszczanie, Żydzi), przeważnie z pomocą państwa. Manufaktury rozrzucone były po różnych częściach Niemiec, jednakże w niektórych rejonach występowały częściej, zapowiadając tworzenie późniejszych okręgów przemysłowych (Górny Śląsk, Nadrenia, Saksonia). Rozwój przędzalnictwa utrudniony był przez konkurencję towarów angielskich. Import wyrobów bawełnianych do Saksonii w latach 1800-1805 wzrósł więcej niż dwukrotnie. Wzrastało wydobycie węgla kamiennego. Największe jego ośrodki to tereny nad rzeka Ruhrą, Śląsk Dolny (1780 r. — 25 tys. ton, 1806 r. — 133 tys. ton) i Górny odpowiednio 821 ton i 104 tys. ton) oraz Saara. Produkcja surówki żelaza wyniosła w 1800 r. 40 tys. ton.Blokada napoleońska ogłoszona w Bawarii 21 IX 1806 r. przyniosą więcej zjawisk niekorzystnych niż pozytywnych. Powstające tu i ówdzie cukrownie, zakłady optyczne czy wytwórnie instrumentów precyzyjnych, nie były w stanie zrównoważyć strat, jakie ponosiło przeważająco rolnicze kraje niemieckie, po odcięciu wywozu płodów rolnych do Anglii. Próby łamania blokady, szczególnie częste w portach hanzeatyckich, np. poprzez pogrzeby, w których trumny pełne były indyga czy cukru, nie były w stanie osiągnąć poziomu normalnych obrotów.W początkowych latach XIX w. brak było stymulacji do rozwoju komunikacji (dominowały drogi nieutwardzone). Gospodarka naturalna powodowała minimalny obrót pieniężny. Chłop produkował nietowarowo, co więcej wytwarzał większość potrzebnych mu towarów przemysłowych. Nawet w miastach w domach pieczono chleb, wędzono szynki i odlewano świece. Płace na początku XIX w. uiszczane były w znacznej części w naturaliach, profesor

30

List w Tybindze w 1817 r. z rocznych zarobków 1289 florenów tylko 372 dostawał w gotówce, resztę głównie w postaci żywności.Na skutek rozbicia dzielnicowego w obiegu znajdowały się różne waluty (talary na północy, na południu guldeny, każde w wielu rodzajach).Państwo, zgodnie z zasadami merkantylizmu, skupiało znaczną część obrotu gospodarczego (majątki rolne, lasy, kopalnie, własność lub udziały w manufakturach) — zyski z tej działalności stanowiły w skrajnym przypadku Wirtembergii do 47% wpływów budżetowych. Po stronie wydatków państwa, bardzo często w tamtym okresie obok stałych takich pozycji jak: inwestycje, utrzymanie dworów, budownictwo, płace urzędników, mecenasowanie sztuce i nauce, wydatki na powszechne — wtedy przekupstwa; pojawiły się nadzwyczajne fundusze na armię w okresie wojen. Wówczas pokrywane były z osobnych skarbów wojennych, specjalnych podatków, z bicia bezwartościowej monety, pożyczek i subsydiów zagranicznych. W 1811 r. jako drastyczny przykład działań podaje się decyzję rządu austriackiego, który wypuszczone znaczne ilości papierowych banknotów, zdecydował się skupować po 1/5 ich nominalnej wartości.Szerokie piętno na sytuacje wielu landów odcisnął okres panowania Napoleona. W skrajnym przypadku Nadrenii, która znalazła się w granicach Francji, aż po czasy Republiki, wpływ ten miał największy wymiar.Przejawiał się we wprowadzonych liberalnych zmianach, jak równość wobec prawa, powszechny dostęp do urzędów, zasada pełnej własności, likwidacja cechów i gildii, zniesienie dziesięcin, zobowiązań lennych opłat drogowych i ceł wewnętrznych. Kodeks cywilny obowiązywał na tych terenach do 1800 r.Wstrząs spowodowany klęską pod Jeną, spowodował w Prusach dostrzeżenie potrzeby reform. Została ona przeprowadzona począwszy od 1807 r. przez baronów Steina i Handenberga i w części obejmującej reformę agrarną zostanie opisana w pytaniu dwudziestym.W 1816 r. Związek Niemiecki zamieszkiwało 32,6 mln ludzi, by w 27 lat później zwiększyć się do 41,1 mln (czyli o 23%).W 1815 r. poza Wiedniem jedynie dwa miasta liczyły ponad 100 tys. mieszkańców; w 1850 r. było ich już 5, a Berlin miał ponad 400 tys. ludzi. W latach 1830-1840 wyemigrowało 152 tys. Niemców, liczby te zwiększyły się w następnym dziesięcioleciu do 435 tys.W latach 1800-1840 produkcja Związku Niemieckiego potroiła się (przy niskim stanie początkowym). Dominowała produkcja rzemieślnicza, chałupnicza, na drugim planie manufakturowa i górnicza. Po 1815 r. rozpoczął się powolny rozwój Zagłębia Ruhry. W 1800 r. 1500 górników wydobywało 230 tys. ton węgla, w 1850 r. 13 tys. — 1,7 mln ton.Krupp założył warsztat 1810 r., by dopiero po 16 latach zatrudnić 140 pracowników. W 1830 r. w Prusach czynne było zaledwie 345 maszyn parowych — gros w górnictwie, hutnictwie i żegludze, niemal wszystkie w Nadrenii, Westfalii, na Śląsku i w Berlinie.Kolej pojawiła się w 1835 r. w okolicach Norymbergi, po dwudziestu latach sieć liczyła już 8290 km. Budowano pośpiesznie sieć szos (np. w Prusach w latach 1817-1838 ponad 600 mil).Wprowadzono stopniowo tzw. “wolność procederu”, zasadę według której każdy mógł podejmować produkcję w każdej dziedzinie wytwórczości w jakichkolwiek rozmiarach i przy użyciu dowolnej techniki.Poważną barierą rozwoju stały się towary angielskie, które po klęsce Napoleona zalały Europę. junkrzy nie mieli interesu w ograniczeniu importu, ponieważ zarabiali na eksporcie zboża. Krwiobieg gospodarczy działał wadliwie z powodu występowania 38 granic celnych. Problemem do 1838 r., kiedy to weszła w życie komisja monetarna, było skomplikowanie systemu pieniężnego.

31

Ruch na rzecz likwidacji barier ekonomicznych i politycznych rozpoczął się z założeniem w 1891 r. Niemieckiego Związku Handlowego i Przemysłowego, którego twórcą był wybitny przedstawiciel kierunku liberalizmu ekonomicznego Fridrich List. W Prusach idee te znalazły najwcześniej wielu zwolenników, zbieżne były bowiem z postulatami mieszczaństwa. Prowadzona aktywnie polityka gospodarcza doprowadziła do wchłonięcia w styczniu 1834 r. Południowo Niemieckiego Związku Celnego (Bawaria i Wirtembergia) oraz Środkowoniemieckiego Związku Handlowego (Saksonia, państwa turyńskie, Hessen-Kassel) i powstania prusko-niemieckiego Związku Celnego. Stopniowo przyłączały się do niego inne landy.W 1848 r. Wiosna Ludów przyniosła upadek pozostałych jeszcze praw feudalizmu na wsi. W połowie wieku kapitalizm stał się podstawą ekonomii. Czyniono duże (rzędu 5-12% dochodu narodowego) inwestycje w przemysł. W Prusach odsetek zatrudnionych na roli spadł w latach 1849-1859 z 51,2 na 45,4%). W latach 1849-1859 w Związku Celnym wartość produkcji wzrosła dwukrotnie, handlu zagranicznego o 150%. Zmiany w technice produkcji powodowały zmniejszenie nakładu pracy (szczególnie w górnictwie, przemyśle maszynowym i tekstylnym). Bracia Siemens położyli podstawy pod przemysł elektrotechniczny.Wzrastała ilość spółek akcyjnych i akumulowanych kapitałów. Rosła rola banków, wśród nowo powstałych kilka odegrało później wielką rolę (Darmstädter Bank, Disconto Geselschaft — z kapitałem francuskim, w Austrii Creditanstalt, we Wrocławiu — Schlesischer Bankverein).Miliony marek inwestowano w komunikację, która zespalała rozległe tereny w jeden obszar gospodarczy.Duże znaczenie miało otwarcie regularnych linii żeglugowych do Ameryki — przedsiębiorstwa Hapag i Północnoniemieckie Lloyd. Kontakty te pozwalały na oddziaływanie koniunktury światowej na gospodarkę niemiecką.Poprawiały się warunki życia ludności. Wzrost demograficzny i kryzys rzemiosła powodował jednak, że część pozostającej bez pracy ludności wiejskiej emigrowała (lata 1850-1859 — milion osób). Rosły płace realne, sytuacja diametralnie pogorszyła się z napływem złota z Ameryki i Australii, wywołało to zjawiska inflacyjne.W 1853 r. przy odnawianiu układów tworzących Związek Celny, doszło do dalszego jego rozszerzenia m.in. o Hamburg.W 1857 r. odbił się na Niemczech kryzys, mający swe źródło w USA i Anglii. Ostatecznie półwiecze przed wybuchem I wojny światowej to ogromna eksplozja rozwoju gospodarczego i produkcji na całym świecie. Produkcja rosła trzy razy szybciej niż liczba ludność.Już w 1870 r. potencjał Niemiec był większy niż francuski, około 1900 r. zrównał się z Anglią, zajmując odtąd drugie miejsce w świecie (po USA). Szczególnie ważny był rozwój górnictwa i metalurgii. Wydobycie węgla kamiennego od roku 1875 do 1913 zwiększyło się o ponad 500%, węgla brunatnego o 800% (do 87,5 mln ton), rudy żelaza o 500%. Produkcja surówki żelaza w latach 1871-1913 wzrosła z 1,6 do 14,8 mln ton, stali w latach 1866-1910 z 0,95 do 13-16 mln ton (czyli o 1335%). Przemysł maszynowy zwiększał zatrudnienie by w 1907 r. osiągnęło ono 1120 tys. robotników. Jeszcze szybszy rozwój przeżywał przemysł elektrotechniczny i chemiczny. W produkcji barwników i lekarstw Niemcy zdobyły pierwsze miejsce w świecie.Zagłębie Ruhry dostarczało 60% węgla kamiennego Rzeszy, mniejszym okręgiem było Zagłębie Saary. Na wschodzie największe znaczenie posiadał Górny Śląsk, który poza pokładami węgla dysponował złożami rud, zwłaszcza cyny (w 1913 r. 1/4 produkcji światowej tego metalu). Poza nimi najbardziej uprzemysłowione były Saksonia, Nadrenia i Berlin.

32

W rolnictwie nie przybywało znacząco ziemi uprawnej, rosły natomiast plony, w ciągu całego XIX w. 2-3 razy. Przemysł dostarczał nawozów sztucznych i maszyn. Rozwój produkcji rolnej nie był jednak w stanie dotrzymać kroku rozwojowi produkcji przemysłowej. O strukturze gospodarstw piszę w pytaniu 20.Kolejną cechą boomu gospodarczego tamtych lat był ogromny wzrost handlu międzynarodowego.

Handel Rzeszy w mld marekRok Wywóz W tym Przywóz W tym towarów gotowych surowców żywności

1890 3,4 2,1 6,0 1,8 1,41913 10,1 7,5 10,8 5,0 3,0

Importowano najwięcej z Rosji — 15,5%, Stanów Zjednoczonych (13,3%), dalej z Anglii, Austro-Węgier i Francji, eksport kierował się w największym odsetku do Anglii (14,7%) i Austrii (11%).W handlu wewnętrznym dominował model małego sklepiku, który zakładał każdy, kto nie chciał podejmować pracy najemnej. Domy towarowe (jak Wartheima w Berlinie) tworzone były liczniej dopiero po 1890 r.Liczba przedsiębiorstw handlowych na początku nowego stulecia wyniosła ok. 1 mln, liczba zatrudnionych ok. 2 mln.Obrót towarowy i rozwój gospodarczy opierał się na rozwoju komunikacji. Rocznie budowano do kilku tysięcy kilometrów linii — tak, że do początków XX w. powstała cała podstawowa sieć linii w Niemczech. Rozwój kolejnictwa obok względów ekonomicznych, stymulowały również racje strategiczne (Prusy Wschodnie).Państwo przejęło z rąk prywatnych gros linii. W 1910 r. po drogach Niemiec jeździło ok. 64 tys. pojazdów (było to mniej niż we Francji czy Stanach Zjednoczonych).Naturalnie dobrze rozwinięty system hydrograficzny w zorientowaniu południowym, Niemcy sztucznie rozbudowali budując sieć kanałów. W 1914 r. kanały o długości 6,6 tys. km niewiele ustępowały długością naturalnym drogom wodnym (6,8 tys. km).W omawianym okresie poprawił się znacznie stan floty niemieckiej. Czynnikami stymulującymi rozwój były:

— rosnący handel międzynarodowy,— rozbudowa wielkich stoczni Hamburga, Bremy, Kilonii, Szczecina i Elbląga,— liczna emigracja poza ocean.

W ciągu całego okresu 1820-1910 opuściła Niemcy potężna armia przeszło 5,3 mln osób — 90% udało się do USA. W 1913 r. flota handlowa Niemiec licząca 2,1 tys. statków o wyporności 4,4 mln ton, ustępowała jeszcze znacznie brytyjskiej (11,7 mln ton), ale zajmowała po niej pewne drugie miejsce.Następował dalszy rozwój banków, powstawały instytucje, które później opanowały rynek niemiecki — Bank Niemiecki (Deutsche Bank, 1870) i Bank Drezdeński (Dresdner Bank, 1872). Niemiecki system bankowy cechowały dwie specyficzne cechy: duża skala działalności inwestycyjnej w przemyśle i górnictwie oraz tendencje do koncentracji (celował w tym Deutsche Bank). Wraz ze zjednoczeniem główną centralą kapitałową Rzeszy stał się Berlin.Potęga kapitałowa Niemiec już w latach osiemdziesiątych nie mogła znaleźć ujścia we własnym kraju. W 1913 r. wysokość inwestycji zagranicznych osiągnęła wysokość 30 mld mk (m.in. w kolejnictwo USA, do Austro-Węgier, na Bałkany, do Rosji).

33

W Niemczech, podobnie jak w USA czy Anglii pojawia się tendencja do kartehzacji. W górnictwie węgla kamiennego największą rolę odgrywał nadreńsko-westfalski Syndykat węgla skupiający 50% wydobycia całych Niemiec, w przemyśle metalurgicznym — związek stalowy, w chemicznym — syndykat soli potasowej. Nie brakowało także karteli w przemyśle spożywczym powiększał się znacznie dochód narodowy państwa z 14,6 mld w latach 1871 — 1887 do 34 mld w latach 1896-1900 i 48 mld w latach 1911-1913.Rosły dochody ludności, przy dużym zróżnicowaniu zarówno geograficznym (w Poznańskiem i na Pomorzu o 30-40% poniżej przeciętnej, w Berlinie o 60% powyżej), jak i w drabinie społecznej (obok rocznych dochodów robotników ok. 900 mk rocznie — 70% ludności, istniały jednostki zarabiające nawet powyżej 2 mln mk rocznie — w 1911 r. 3425 osób). Były to głównie osoby związane z wielkimi przemysłowcami, ludźmi interesu i “kapitanami przemysłu”, do których należały m.in. dynastie Kruppów i Thyssenów.Poprawa higieny i opieki lekarskiej, jak i całego poziomu życia, obniżyła gwałtownie śmiertelność. Przeciętna długości życia z 37 lat w latach siedemdziesiątych wydłużyła się do 50 lat w 1910 r. Ogólna liczba ludności wzrosła z 41 mln w 1870 r. do 67,8 w 1914 r.Wzrost gospodarczy szedł w parze i dużo zawdzięczał zwycięstwu liberalizmu w gospodarce.W 1867 r. w Związku Północnoniemieckim wprowadzono wolność poruszania się i osiedlania, co następnie rozciągnięto na całą Rzeszę.Ujednolicono miary i wagi (1868), przepisy, zwyczaje i kodeks handlowy (1869), odpadły zarządzenia utrudniające tworzenie spółek akcyjnych (1870). W 1873 r. zniesiono część ceł importowych, inne ograniczono.Istotne było ujednolicenie waluty. Na miejsce 7 systemów i 33 banków emisyjnych wprowadzono w 1871 r. markę, a w 1875 r. centralny Bank Rzeszy (Reichsbank, utworzony z Banku Pruskiego) otrzymał w praktyce monopol na emisję banknotów. Kontrybucja francuska pomogła w oparciu pieniądza na złocie (1873). Z wymienioną datą wiąże się jednak początek objawów kryzysu liberalizmu (ataki powstały na gruncie kryzysu w gospodarce i przybrały cechy nacjonalistyczne; żądano zaniechania polityki bankierskiej i żydowskiej).(“Historia Niemiec”, Czapliński, Galos, Korta, Wrocław-Warszawa-Kraków, Wydaw. Ossolinowskich, 1990 r.)

19. Rozwój gospodarczy Francji w XIX wieku.

Początek wieku XIX we Francji to początek doby napoleońskiej. Wśród posunięć Napoleona jako Pierwszego Konsula znalazła się reforma urzędów skarbowych, które zaczęły ponownie ściągać w sposób regularny podatki. W 1800 r. stworzono Bank Francji, w następnym zreorganizowano giełdy, wreszcie w 1803 r. określono wartość kruszcową franka, stabilizując walutę państwa.Postęp ekonomiczny kraju interesował Napoleona w ramach w jakich wpływał on na rozwój armii. Szczególną rolę przypisywał rolnictwu: obfitość żywności uznawał za niezbędny warunek uległości mas wobec rządu. Przy zbyt skąpej ilości pieniądza w obrocie, Francja — rolniczo niezależna — miała prowadzić politykę minimalnych zakupów w przemyśle, przy maksymalnym eksporcie. Rosnące wydatki państwa (biurokracja, armia) chciał Bonaparte ubezpieczyć przez rozwój sektora państwowego w przemyśle i reglamentacją gospodarki prywatnej.O następstwach blokady kontynentalnej była mowa przy okazji innych pytań. Mimo hekatomby wojen napoleońskich (zginęło ok. miliona Francuzów: bitwy były krwawe, opieka sanitarna fatalna, od ran ginęło więcej ludzi niż bezpośrednio w bitwie) — w latach 1801-1810 Francja zanotowała przyrost 1,7 mln mieszkańców.

34

W latach kryzysów ekonomicznych (1800-1801 i 1811-1812) rząd podejmował energiczne działania: zakupy zboża, reglamentacje handlu żywnością, subwencje dla przemysłu. Chłopska własność rosła, co stanowiło podstawę legendy napoleońskiej wśród francuskich chłopów.Najwięcej zyskiwała jednak burżuazja: przemysł zarzucony był zamówieniami rządowymi, premiami i kredytami; rząd ujarzmił robotników, dał szansę udziału w ekspansji gospodarczej na podbijanych ziemiach, wznowione podatki pośrednie (od napojów, tytoniu, soli), dotykały lud pozwalając zarobić posiadaczom. Oczywiście były i ujemne strony np.: upadek handlu morskiego związany z blokadą. W 1821 r. Francja liczy 30,5 mln ludności, w 1846 r. już 35,5 mln, z tego 25% mieszka w miastach. Paryż jest po Londynie drugim miastem Europy i w 1846 r. liczy już 1,2 mln mieszkańców. Inne miasta rozwijały się wolniej, największe z nich Marsylia i Lyon zbliżały się do 200 tys. mieszkańców. Szybkie zmiany zachodzą w produkcji rolno-hodowlanej. Powiększała się liczba właścicieli średnich i drobnych (gospodarstwa 25-30 ha: ok. 0,5 mln; gospodarstwa drobne, parohektarowe: ok. 5 mln chłopów).Ugoruje już tylko 16% ziemi uprawnej. Postęp techniczny wkracza w tworzeniu sztucznych łąk, zastosowaniu udoskonalonych pługów, siewników, młockarni i żniwiarek; pod koniec okresu pojawiają się sztuczne nawozy. Daje to efekt w postaci zwiększenia plonów (12q pszenicy z ha; podwojenie produkcji wina, wzrost uprawy warzyw). Państwo stymuluje pozytywne zmiany (towarzystwa rolnicze, szkoły rolnicze, wystawy konkursy, premie). Liderem była Flandria, gdzie uprawiano przemysłowe rośliny, sieć dróg i kanałów ułatwiała transport, nawożenie było intensywne, mechanizacja największa. Normandia to, dzięki świetnym łąkom, głównie hodowla, prowincje płd-wsch specjalizują się w uprawie oliwy, produkcja wina i hodowli jedwabników. Wino i kukurydzę produkuje płd-zach, Bretania powoli wydobywa się z zacofania, w którym trwa Korsyka. Wszystkie te zmiany powodują wzrost chłonności wsi na produkcję przemysłową, a jednocześnie możliwość migracji ze wsi do miasta. Powstają przesłanki do zaistnienia rewolucji przemysłowej. Zastosowanie maszyn parowych pobudza produkcję węgla i żelaza.Trzy francuskie zagłębia węglowe (Arzin na północy, Saint-Etienne we Francji Środkowej i Lotaryngia) w 1847 r. dostarczały już 5 mln ton węgla (1815 r.: 800 tys. ton).Postępowała koncentracja przemysłu metalurgicznego, pod względem masy wytwarzanej surówki ustępującemu tylko Anglii (1847 r. -590 tys. ton) w połowie wieku już blisko połowa produkcji pochodzi z wielkich pieców koksowych. Inwazja maszyn parowych doprowadziła do potrojenia zużycia surowca w fabrykach bawełnianych (1846 r. — 65 tys. ton). Francja jest światowym liderem produkcji jedwabiu (Lyon), w produkcji wełnianej wciąż duży jest udział małych warsztatów i pracy nakładczej. Spadają koszty i zwiększa się produkcja ubrań o wynalezieniu maszyny do szycia (1830 r.). Rozwijają się nowe przemysły, cukrownie przerabiające buraki zwiększają produkcję w latach 1828-1847 z 6,5 do 52 tys. ton. Kolosalny postęp chemii między innymi Francuzów Lavoisiera i Lebona, umożliwił przemysłową produkcję gumy, tłuszczów i barwników, gazu świetlnego (Paryż otrzymał pierwsze latarnie gazowe w 1828 r.).Maszyna parowa wkroczyła również do żeglugi. W 1810 r. parowce kursowały już regularnie z Calais do Dovru. W latach monarchii lipowej (1840 r.) istniała niedługo linia transatlantycka z Bordeaux i Marsylii do Nowego Orleanu.Pierwsza kolej żelazna o napędzie parowym powstała w 1832 r. jednak dopiero po unormowaniu prawnym z 1842 r., w którym przyjęto zasadę współpracy państwa i spółek, rozpoczął się boom w kolejnictwie. Dzięki pieniądzom Rothschilda ruszyła budowa ważnych linii zwłaszcza na północy. Dokonano również rozbudowy kanałów i dróg departamentalnych.

35

W 1846 r. linią Paryż—Lille zapoczątkowano użycie telegrafu elektrycznego w łączności.Wzrastają szokujące kontrasty między bogactwem elity a biedą mas. Rejestry wyborcze ujawniają wzrost liczby posiadaczy spełniających wymogi cenzusu (1846 r. — 250 tys.). Na szczytach wokół bankierów, kapitanów przemysłu, wielkich kupców krążą ministrowie, sędziowie, dygnitarze dworscy: powieści Balzaka zawierają opis wielu takich karier. Burżuazja oczekuje od państwa m.in. skutecznej protekcji ekonomicznej (subwencje państwowe, współpraca państwa i spółek, jak w ustawie kolejowej z 1842 r., składającej większość kosztów na rząd i dającej większość zysku spółkom, system protekcji celnej podtrzymujący wysokie ceny). Nie zraża ją kumulacja negatywnych następstw protekcjonizmu (wysokie ceny, zwolnione tempo rozwoju). Egoizm bourgeois przełamuje organizujące czasami prywatną akcje charytatywną, która daje mu dobre samopoczucie, a jego żona awansuje towarzysko.Na drugim biegunie — otchłań głodu, a co najmniej niedożywienie, potworne warunki pracy i mieszkania, nędza moralna, wreszcie inwalidztwo, choroby i wczesna starość. Rozpuszczenie Wielkiej Armii, postęp w rolnictwie i napływ ludzi ze wsi, wreszcie upowszechnienie pracy kobiet i dzieci, doprowadzają do konkurencji na rynku pracy, stagnacji płac i bezrobocia. Warunki pracy urągają wszystkim zasadom higieny i bezpieczeństwa (pyt. 15). Opisany wyżej układ przeżył poważny kryzys po 1846 r. — roku załamania w rolnictwie w wyniku złej pogody i zarazy ziemniaczanej. W tle miały miejsce niebywałe skandale kompromitujące politycznie rząd (łapownictwo, rozpusta, oszustwa karciane, nawet morderstwo). Szczyt drożyzny, spowodowany drastycznym spadkiem podaży zboża, przypadł na lato 1847 r. Szerzyły się zamieszki głodowe. Zmniejszenie siły nabywczej mas w wyniku inflacji jako pierwszy odczuł przemysł tekstylny. Nastąpiła stagnacja w handlu, zmniejszyły się przewozy towarowe na kolejach. Wizja bankructwa zawisła nad wieloma inwestującymi w tej dziedzinie spółkami. Stan ten z kolei odczuł przemysł metalurgiczny oraz węglowy. Wiele zadłużonych po uszy w bankach przedsiębiorstw bankrutuje. Powoduje to kryzys bankowy — panikę wśród klientów banków. Tylko wielkie domy bankowe — Rotschild, Perier, Laffitte — utrzymują się.Kryzys doprowadził do rewolucyjnych zmian (tzw. rewolucja lutowa). Upadł rząd Guizota, abdykacja Ludwika Filipa doprowadziła do upadku monarchii. Rewolucyjny Rząd Tymczasowy ogłosił republikę. Zmniejszeniu bezrobocia miały służyć tzw. warsztaty narodowe.W szczytowym okresie rząd zatrudnił ok. 95 tys. bezrobotnych robotników przy źle zorganizowanych pracach ziemnych w Paryżu i okolicy.Nowy reżim (późniejszy rząd Drugiego Cesarstwa) miał kredyt zaufania wśród bankierów i burżuazji. Rozprowadzona szybko pożyczka państwowa miała w latach 1854-70 w sumie wartość 4,2 mld franków (co było ogromnym sukcesem). Polityka ekonomiczna Napoleona III i jego ministra Rounera odważniej niż poprzednie rządy stymulowała postęp techniczny i ekspansję gospodarczą. Sprzyjał również wielkim budowom (przebudowa miast, rozwój sieci kolejowej). Dobrej koniunkturze sprzyjały: postęp techniczny i napływające z kopalni kalifornijskich złoto, stwarzające tendencję wzrostu cen.Po stagnacji lat 1845-50 przyrost produkcji przemysłowej wzrósł ponad dwukrotnie (z 1,8% do 3,9%). Nieco później po 1855 r., także rolnictwo osiągnie rekordową stopę wzrostu produkcji (3,4%). Pojawiające się jednak od czasu do czasu kryzysy finansowe, były powodowane już nie złą pogodą i nieurodzajami w rolnictwie, ale jak np. w 1857 r. kryzysem na giełdach Londynu i Nowego Jorku.W rolnictwie ciągle pracuje większość Francuzów, co prawda w latach 1850-80 odsetek zmniejsza się ona z 75% do 65%. W latach sześćdziesiątych XIX w. udział produkcji rolnej w dochodzie narodowym wyniósł ok. 58%. Na przyczyny tego stanu złożyły się: zwiększenie areału upraw (1850-80 o 2 mln ha), rewolucja w transporcie, wzrost liczby maszyn

36

rolniczych, rozwój oświaty rolniczej, system popierania wzorowych gospodarstw, roboty melioracyjne, zwiększenie nawożenia. Szczególny wzrost nastąpił w produkcji cukru (pięciokrotny wzrost), ziemniaków i wina.Ze względu na społeczny prestiż posiadania ziemi, jej ceny rosły. Własność wykazywała dużą koncentracje (3% właścicieli skupia tyleż ziemi, ile pozostałe 97%). Gros ziemi jest dzierżawione. W 1862 r. liczba dzierżawców wynosi przeszło 1,4 mln, 38% gospodarstw liczby mniej niż 1 ha, w przedziale od 1 do 10 ha — 47%, od 10 do 40 ha — 12%, wreszcie powyżej 40 ha jest tylko 3% gospodarstw.W półwieczu 1856-1906 ludność zawodowo czynna w rolnictwie zwiększyła się o 1,5 mln. Było to spowodowane wzrostem liczby gospodarstw chłopskich, wysokimi cenami produktów rolnych (płace realne robotników rolnych w latach 1850-80 wzrosły o 30%) i chłopską mentalnością (przywiązanie do ziemi).Przemysł w latach 1850-70 niemal podwoił produkcję. Pięciokrotnie wzrosła liczba maszyn parowych, trzykrotnie zwiększyło się wydobycie węgla. Wielkości zmian w produkcji Czytelnik zna z przytoczonych już danych.Rozwój techniki (Solvay) stanowił impuls dla chemii. Przemysł budowlany legitymował się trzykrotnym wzrostem. Przemysł tekstylny zatrudniał prawie połowę ogółu robotników (gdy np. metalurgia ok. 9%). Wzrosła pięciokrotnie produkcja wełniana, w jedwabnictwie. Francja wciąż dzierżył prymat. W wyniku zakłóceń importowych w latach wojny secesyjnej w USA, problemy przeżywał przemysł bawełniany.Dynamizm koncentracji przemysłu we Francji nie ma takiej skali, jak zjawisko to miało w Anglii czy USA. Współczesny ekonomista Lévy-Leboyer tłumaczy to spóźnionym w stosunku do Anglosasów startem, późnym, po 1860 r. ujednoliceniem rynku, niedoborem źródeł energii (nie starczało własnego węgla), dużą wciąż rolą rolnictwa oraz taniością i względną obfitością siły roboczej.W latach Drugiego Cesarstwa Francja zajęła drugie miejsce po Anglii w wymianie handlowej. Przyczyniło się do tego odejście od protekcjonizmu (pierwszy traktat z Anglią w 1860). Główną rolę miały rynki europejskie, nabierał znaczenia handel ze Stanami Zjednoczonymi, rynki afro-azjatyckie odegrały jeszcze małą rolę.W handlu wewnętrznym rosła rola giełd handlowych, domów wysyłkowych, niewielkich magazynów. Od 1852 r. do ostatnich lat Cesarstwa powstały wielkie magazyny paryskie: “Bon Marché”, “Louvre”, “Printemps”, “Samaritaine”. Sprzedawano taniej, bo towary pochodziły bezpośrednio od producenta, przy wielkim wyborze i obrotach.W latach siedemdziesiątych linie kolejowe liczyły 24 tys. km (w 1851 r. 3 tys. km). Przewóz osób wzrósł pięciokrotnie, towarów dziesięciokrotnie. Marynarka handlowa Francji stała się potęgą, drugą po angielskiej: w 1870 r. przekroczyła już milion ton (1/7 tonażu stanowiły parowce).Marsylia, Hawr i Bordeaux skupiły 45% wszystkich przeładunków (w 1870 r. ok. 13 mln ton towarów). Rozbudowie z wielkim rozmachem uległy miasta: Paryż, Lyon, Marsylia. Dawało to zatrudnienie masom robotniczym, było upustem ambicji rządu, wreszcie miało służyć celom polityczno-militarnym (w miejsce wąskich uliczek, łatwych do barykadowania, tworzono szerokie arterie, pozwalające operować jeździe i artylerii).Ogromne przedsięwzięcia ekonomiczne lat 1850-1870 (w samym Paryżu powstało ok. 75 tys. nowych, solidnych domów) wymagały głębokich przemian w systemie bankowym. Obok wielkich banków (gł. żydowskich i szwajcarskich: Malletowie, Rothschildowie, Hottingerowie, Worms i inni), powstawały instytucje o strukturze spółek akcyjnych, które mobilizowały mniejsze wkłady, coraz bardziej popularyzując swoją działalność wśród średniej i małej burżuazji. Przykładem banku nowego typu był Crédit Meleivier braci Pereire (zał. 1852 r.) finansujący przedsięwzięcia przemysłowe, budowlane, rolnicze i kolonialne (w

37

Algierii). Wypuszczone przez Bank Francji coraz mniejszych nominałów upowszechniły w tamtym okresie płatności za pomocą papieru.Na szczycie drabiny społecznej stało sto kilkadziesiąt “dynastii”: Wendelowie, Schneiderowie, Dollfusowie, Perierowie itp. Obok przedsiębiorstw stanowiących własność familijną, od 1860 r. zaczęły się mnożyć spółki handlowe.Wypuszczanie akcji zwiększało kapitał potrzebny na modernizowanie technik produkcyjnych w warunkach ostrej konkurencji. Inwestowanie w papiery wartościowe jest bardzo popularną inwestycją, zwłaszcza przy dominującym modelu wycofywania się z interesów i życia z renty. Dobrą lokatą kapitału jest dla rentiera kupno budynków mieszkalnych: czynsze w miastach rosły nieustannie (w okresie Drugiego Cesarstwa przeszło 50% zwyżki).O sukcesie polityki kolonialnej Francji tamtego okresu Czytelnik przeczyta w pyt. 24.Postępom ekonomicznym schyłku XIX w. towarzyszyła stagnacja demograficzna. Liczba ludności rosła bardzo powoli (z 36 mln w 1857 r. do 39,5 mln w 1911 r. przy 1‰ przyrostu naturalnego rocznie). Jan Baszkiewicz podaje następujące przyczyny: chęć nieumniejszania dziedzictwa (żywa zwłaszcza na wsi), obojętność religijna, zmniejszenie ekonomicznej roli dzieci w rodzinach robotniczych, przywrócenie w 1884 r. rozwodów, rentierska chęć wygodnego życia. 56% Francuzów mieszkała na wsi. Paryż stał się kolosalną metropolią: w 1911 r. ok. 2,9 mln, razem z banlieu przekroczył 4,1 mln ludności. Po międzynarodowym kryzysie gospodarczym lat 1873-1877, nadeszły czasy boomu. Koniunkturę umiejętnie podsycał minister robót publicznych Freycinet (późniejszy premier), organizując wielkie roboty portowe i kończąc budowę sieci kolei i kanałów. W latach 1872-1887 Francja przeżywa najgłębszy kryzys drugiej połowy stulecia. Zasadniczy zwrot dokonał się dopiero w 1896 r., kiedy to znacznie zwiększyła się podaż złota (z południowej Afryki), pobudzającego kredyt, inwestycje, wzrost produkcji i cen.Paryż jest po Londynie drugą stolicą finansową świata. Kapitalizm francuski zasłynął w tamtym okresie w roli międzynarodowego lichwiarza. Aż 45% inwestycji lokowano za granicą: eksport kapitału wyniósł ok. 45 mld franków. Najwięcej (ok. 11 mld) ulokowano w Rosji, w kopalniach Uralu, nafcie, zakładach metalowych Ukrainy i Petersburga itd.; sporo inwestycji w Hiszpanii i Portugalii (koleje), w Turcji i na Bałkanach, w Ameryce Łacińskiej (aż 7 mld). Zmniejszyło to dynamikę rozwoju przemysłu rodzimego, przyniosło natomiast kolosalne odsetki (u progu wojny w 1914 r. 2,5 mld).Od 1880 r. do 1914 r. przemysł Francji podwoił produkcję. Dzięki przekroczeniu 50% udziału przemysłu w produkcji globalnej — Francja stała się krajem przemysłowo-rolniczym. Wzrosło również dwukrotnie wydobycie węgla kamiennego, które wciąż jednak nie zaspokaja potrzeb. Blisko dziesięciokrotnie wzrosło w latach 1873-1914 wydobycie rudy żelaza (22 mln ton). Postęp techniczny generuje popyt na stal (5 mln ton w 1914 r.). Dzięki Prowansalskim złożom boksytów Francja znajduje się w czołówce producentów aluminium; podobnie jest w rodzącym się przemyśle samochodowym. Paryskie zakłady braci Renault (zał. 1897) należą do najnowocześniejszych (w 1913 r. ogólna produkcja wyniosła 45 tys. egzemplarzy). Rozwija się przemysł gumowy i nawozów sztucznych.Wreszcie we Francji rodzi się film (1895 r. bracia Lumiére). W 1914 r. większość filmów wyświetlanych w świecie pochodziło z francuskich wytwórni Gaumonta czy Pathégo.Francja jest 4 mocarstwem przemysłowym świata, Rosja zaczęła ją doganiać w początkach XX w. Charakterystyczną cechą jest niewielka koncentracja jej przemysłu, tylko 10% robotników pracuje w wielkich zakładach, zatrudniających powyżej 500 osób (większą od przeciętnej koncentrację notował przemysł metalurgiczny i chemiczny). W komunikacji dominują koleje — w 1914 r. zbliżyły się do 50 tys. km. Przewóz towarów rósł dwa razy szybciej od pasażerów, który to w porównaniu do lat 70 XIX w. i tak wzrósł dwukrotnie. Inżynierowie francuscy (Gerabit, Simplon) osiągnęli międzynarodową sławę. W

38

1900 r. otwarto pierwsze metro. Rozbudowa floty cechuje się większą dynamika niż w innych krajach (z 1,6 mln tonażu w 1913 r. Francja zajęła szóste miejsce w świecie).Szybko wzrosła liczba samochodów, w 1914 jest ich 110 tys.W rolnictwie w latach 1882-1914 zmniejszono o 2,5 mln ha nieużytki. Musiano również ukryć produkcję rolną pod skrzydła protekcji. Francuskie płody nie mogły dać sobie rady z konkurencją amerykańskiego zboża, czy wełny z Ameryki południowej czy Australii.Większa wydajność produkcji zbóż, zachowała, mimo spadku o 900 tys. ha powierzchni zasianych, produkcję ziarna na nie zmienionym poziomie (przeciętnie ok. 90 mln q rocznie). Uprawy winorośli skurczyły się w latach 1882-1913 o prawie 600 tys. ha (duży w tym udział miała zaraza winna).Dzięki wzrostowi powierzchni łąk rosła hodowla bydła (w latach 1872-1910 z 11 do 15 mln sztuk). Zwiększała się również produkcja buraków cukrowych i ziemniaków. Spadek ceny ziemi (w latach 1881-1913 o 1/3) spowodował deprecjację społecznego prestiżu własności ziemskiej. Rolnictwo francuskie ustępowało również mechanizacji wobec innych przodujących krajów świata. W sumie produkcja rolna Francji w latach 1880-1913 wzrosła o niespełna 1/3. Prestiżowym ukoronowaniem osiągnięć Francji była organizacja paryskich wystaw powszechnych. W stulecie rewolucji urządzono szczególnie udaną wystawę, której Paryż zawdzięcza Wieżę Eiffla. Następna wystawa z 1900 r. ściągnęła przeszło 50 mln odwiedzających.Dorobek ekonomii francuskiej lat 1870-1914 ilustruje wielokrotny wzrost dochodu narodowego, przy wzroście ludności w tym samym okresie tylko o 7%.

(Jan Baszkiewicz “Historia Francji”, Bellona, 1995 Wrocław-Warszawa-Kraków)

20. Zniesienie poddaństwa i reformy uwłaszczeniowe w Europie.

Rozwój sił wytwórczych w rolnictwie powodował przeobrażenia społeczne na wsi. Inaczej zmiany te zachodziły w Anglii, inaczej na kontynencie — którego rolnictwo różnicowane było dodatkowo linią Łaby.

STOSUNKI AGRARNE W ANGLIIW XVIII w. wprowadzono nowy model produkcji rolnej, oparty głównie na hodowli bydła, przyspieszył on proces ogradzania, zmniejszając jednocześnie jego charakter. Poprzednio landlordowie przywłaszczali sobie część pastwisk gminnych lub roli chłopskiej. W XVIII w. doszedł element powszechności — zniesiono resztki dawnej własności feudalnej. Zniknęły szachownice gruntów i otwarte pola, na których po żniwach wypasano bydło wszystkich mieszkańców gminy. W zamian można było wprowadzić nowe metody uprawy i intensyfikację gospodarki rolnej. Proces ogradzania od XVIII w. sankcjonowały ustawy parlamentarne.Dla wielu chłopów reforma oznaczała biedę i długi, a nawet decyzję opuszczenia wsi i zasilenia proletariatu przemysłowego. Wynikało to z gorszych gruntów scalonych gospodarstw, ograniczenia hodowli, czy wreszcie konieczności sprzedania swojej ziemi landlordom. Byli również tacy, którzy stawali się dzierżawcami dużych gospodarstw. Ci ostatni, którym udało się pozostać na roli stali się beneficjantami w okresie dobrej koniunktury stworzonej przez cło zbożowe w 1791 r. i wojny napoleońskie.Rok 1814 zatrzymał jednak koniunkturę i doprowadził do upadku niemal wszystkich pozostałych drobnych rolników, których ziemia przeszła do wielkiej własności ziemskiej. W

39

1874 r. 1200 rodzin posiadało 25% całej ziemi, natomiast 7400 rodzin — połowę. Landlordzi wynajmowali ziemię farmerom, czerpiąc z tego tytułu spore dochody.Farmerzy — faktyczni przedsiębiorcy rolni zatrudniali robotników, którzy mieszkali w domach zbudowanych przez landlordów a pracowali na małych działkach z kartoflami i jarzynami. W drugiej połowie XIX w. dominowały gospodarstwa 40-120 ha, zajmując 41,6% całej ziemi.

FRANCJA I NIEMCYWe Francji ożywienie w rolnictwie nastąpiło wcześniej, już w XV-XVII w., wywołało ono podobnie jak w Anglii tendencje do podziału ziem gminnych, z tą różnicą, że tylko trzecia część przypadała panom (przyczyną było opowiadające się po stronie chłopów prawodawstwo). Francja, jak i Niemcy zachodnie, była krajem drobnych gospodarstw chłopskich, wielkie dzierżawy rozwijały się jedynie w dobrach kościelnych na północy Francji. Dominował stary ustrój rolny z własnością gminną, szachownicą pól, z prawem wypasu etc.Feudałowie — posiadający zwierzchnią własność ziemi użytkowali faktycznie niewielką część gruntów, na reszcie gospodarowali chłopi — emfiteuci (wieczyści) lub terminowi dzierżawcy. Wieczysta dzierżawa była dziedziczna, nakładana na emfiteutę szereg obowiązków, jak czynsz, daniny w naturze i inne. Do zalet należała swoboda dysponowania ziemią, pewność posiadanego gruntu. Popularność tej instytucji sprawiła, że gospodarstwa emfiteutyczne zajmowały w drugiej połowie XVIII w. _ ziemi we Francji północnej i około połowę we Francji środkowej i południowej.Oprócz świadczeń na rzecz feudała, które często przybierały charakter nadzwyczajny (naprawa młyna, czyszczenie pańskich stawów) albo tzw. praw przymusowych (przymus mlenia w pańskim młynie, prawo polowań na gruntach chłopskich), chłop składał daniny na rzecz państwa i kościoła. Gdy wybuchła rewolucja 1789 r. Zgromadzenie Narodowe w sierpniu 1789 r. i w lipcu 1793 r. zniosło najpierw wszelkie ograniczenia wolności osobistej a później wszystkie obciążenia ekonomiczne chłopa, do uznania go pełnym właścicielem ziemi, którą użytkował.Skonfiskowane dobra kościelne a później dobra emigrantów, Zgromadzenie Narodowe postanowiło sprzedać w celu pokrycia długu państwowego. Większość tej ziemi przeszła w ręce burżuazji, dużą część zakupili zamożniejsi chłopi oraz mieszczanie, niewielką część przeznaczono na działki dla małorolnych i bezrolnych chłopów.Struktura agrarna nie została w sposób zasadniczy zmieniona.W 1880 r. gospodarstwa powyżej 50 ha zajmowały 36% ziemi uprawnej, zagrody do 5 ha — 22%. Drobne i średnie gospodarstwa, które były w przewadze, uprawiane były przez właściciela i jego rodzinę, niekiedy przy pomocy 1 najemnego robotnika, większe gospodarstwa dzierżawiono w systemie 6-letnim.Podobnie, choć z mniejszą gwałtownością, procesy te zachodziły w Niemczech. Podstawą dochodów feudała stanowił czynsz, struktura gospodarcza była podobna, poddaństwo było poważnie złagodzone.Najwcześniej na większym obszarze zniesiono poddaństwo osobiste w Badenii w 1783 r. Własność ziemi chłopi uzyskiwali drogą wykupu czynszów i świadczeń feudalnych. Likwidacja zależności gruntowej i jurysdykcji patrymonialnej przyspieszona została po rewolucji lipcowej 1830 r., kiedy to wypłacając odszkodowanie ze skarbu państwa rządy Hesji, Wirtembergii i Hanoweru nakazały wykup chłopskich powinności i konsolidację ich gruntów. Ostatnie pozostałości zależności gruntowej zlikwidowała Wiosna Ludów w 1848 r.

EUROPA WSCHODNIA

40

W Niemczech na wschód od Łaby podstawową jednostką na wsi był folwark pańszczyźniany. Rozwój kapitalizmu nie miał tu miejsca przez rozwój drobnej gospodarki chłopskiej, lecz przez przeobrażenia wielkich szlacheckich gospodarstw. Jak pisze autor podręcznika, eksploatacja chłopa z form pańszczyźnianych, przybierała metody burżuazyjne. Przykładem ilustrującym realizację tego modelu były reformy przeprowadzone w pierwszej połowie XIX w. w Prusach. Przyczyną była ujawniona “w praniu” wewnętrzna i militarna słabość tego kraju w dobie wojen napoleońskich.W październiku 1807 r. wszedł w życie dekret, w którym:

— zniesiono podział na stany,— wprowadzono wolny obrót ziemią,— zlikwidowano poddaństwo osobiste chłopów (z dziedziczną własnością natychmiast, innych po dwóch latach),— nie wprowadzono odszkodowań za zniesione powinności.

W następnym roku poczynając od domen (majątków państwowych) przeprowadzono uwłaszczenie. Chłopi uzyskali prawo do budynków bez odszkodowań i do inwentarza dworskiego z odszkodowaniami. Powinności z tytułu renty feudalnej zamieniono w 3/4 na czynsz podlegający wykupowi, a w 1/4 na podatek gruntowy.Od 1811 r. datuje się próba unormowania stosunków agrarnych w dobrach prywatnych, kiedy to wyszedł edykt królewski “O regulacji”. Chłopi mogli nabyć ziemię, wysokość odszkodowania ustalały same strony. Przyjęte później regulacje ograniczyły krąg osób, których mogły dotyczyć prawa wykupu, w zasadzie do zamożniejszej części wsi (posiadających sprzężaj, czyli inwentarz pozwalający na samodzielne odrabianie pańszczyzny, a ponadto istniejących co najmniej od 1774 roku).Ostatecznie uwłaszczenie chłopów nastąpiło na mocy edyktu z 1850 r. Nie dotyczył on gruntów dawanych służbie folwarcznej w charakterze jej uposarzenia oraz gospodarstw chłopów, które na mocy poprzednich regulacji przeszły w wolną dzierżawę. W strukturze własności gruntami, w połowie wieku dominowała wielka własność (powyżej 100 h) obejmująca ponad 55% ziemi. Wynikająca z regulacji likwidacja serwitutów dotyczyła drobnych gospodarstw, które tracąc prawo użytkowania lasów i pastwisk musiały zrezygnować z hodowli bydła. Postępował proces rozwarstwienia wsi. Obok folwarków kapitalistycznych rozwijały się gospodarstwa wielkochłopskie. Gospodarze małorolni świadczyli na ich rzecz usługi. Siła robocza w wielkich folwarkach obszarniczych to także umieszczani w czworakach komornicy albo przywiązywani do małych działek z ziemi folwarcznej małorolni.Władza pana nad najemnymi robotnikami wzmagana była regulacją administracyjną i prawną. Dziedzic był przedstawicielem władzy państwowej na swoim obszarze, który był wyłączony z gminy. Ustawa o czeladzi zakazywała koalicji (strajków, tworzenia związków zawodowych). Pierwszą instytucją w różnych sporach był dziedzic, który do 1900 r. mógł stosować również sankcje karne.Habsburgowie — w osobie Marii Teresy — zaczęli reformą rolną w końcu XVIII w. Zarządzono wtedy podział dóbr państwowych na gospodarstwa, które oddano wolnym chłopom w dziedziczną dzierżawę. W 1781 r. Józef II umożliwił chłopom swobodne zawieranie małżeństw, przesiedlanie się i wybór zawodu. Epilog sprawa znalazła dopiero pod naciskiem Wiosny Ludów w 1848 roku — przeprowadzono likwidację stosunków feudalnych i uwłaszczenia chłopów za wykupem. 2/3 wartości odszkodowania właściciele ziemscy otrzymywali w połowie od państwa, w połowie od chłopa. 1/3 ulegała umorzeniu z tytułu zwolnienia od powinności przeznaczonych na cele publiczne, kosztów ściągania świadczeń poddańczych i środków wynikających z feudalnego obowiązku “opieki” nad chłopem.

41

Jeżeli chodzi o strukturę agrarną to na Węgrzech i w Galicji dominowały latyfundia, natomiast w innych krajach monarchii przeważała własność chłopska.Reformy uwłaszczeniowe w Rosji stały się konieczne nie z powodu rozwoju sił wytwórczych, lecz jako instrument polityczny w warunkach rosnącego antyfeudalnego ruchu chłopskiego po wojnie krymskiej. Dopiero w marcu 1861 r. Aleksander II wydał słynny dekret o zniesieniu poddaństwa i przyznaniu chłopom nadziału ziemi, którego rozmiar zależał od ugody między feudałem a chłopem, nie mógł jednak przekraczać ustalonej wielkości. Ziemia była własnością pana do czasu przeprowadzenia wykupu, bliżej nie określonego w czasie. Zanim do niego doszło chłop był zobowiązany do wykonywania wszelkich świadczeń.Nadział ziemi w guberniach środkowych, północnych i niektórych noworosyjskich był przyznawany całej gromadzie, a nie poszczególnym chłopom. W odrębnej ustawie zapisano możliwość wykupu zagrody i gruntu, na którą to chłop musiał mieć zgodę właściciela.Pan zachowywał prawo “opieki” nad chłopem i uprawnienia policyjne. Po reformie z 1861 r. 35% ziemi użytkowej znalazło się w posiadaniu chłopów, z czego tylko niewielki procent stanowiły gospodarstwa indywidualne, ok. 40% ziemi stanowiło własność państwa, zaś 25% należało do folwarków szlacheckich.W obrębie warstwy chłopów dochodziło do szybkiej dywersyfikacji pod względem posiadanego majątku. Około 1/5 populacji stanowili zamożni, którzy zaczęli skupiać większość ziemi nadziałowej, dzierżawili ją również od biedoty wiejskiej. W dobrach szlacheckich obok instrumentu dzierżawy pieniężnej pojawiła się także dzierżawa odrobkowa, co było nowym sposobem uzyskiwania pańszczyzny.Chłop był faktycznie przywiązany do gruntu, spłacić nadział mogli tylko nieliczni, podatek gruntowy i pogłowne płacono również zbiorowo. Wielu obszarników nie podejmowało ryzyka prowadzenia gospodarstwa kapitalistycznego, preferując odrobek. Zmiany zachodziły powoli, ale folwark kapitalistyczny zdobył sobie przewagę już pod koniec XIX w.W Europie południowo-wschodniej likwidacja stosunków feudalnych nastąpiła później niż w Rosji. W Rumunii w 1864 r. (ustawa uzależniała nadział od posiadanej ilości sztuk bydła). Na Bałkanach, jedynie w Serbii reforma miała miejsce na początku XIX w., najpóźniej reformy przeprowadziła Macedonia — bezpośrednio przed wybuchem I wojny światowej, by zakończyć dopiero po zawarciu pokoju.W Bułgarii proces uwłaszczenia miał wymiar walki o niepodległość państwową. Podział ziemi w czasie wojny rosyjsko-tureckiej został usankcjonowany przez wykup tejże i późniejsze rozprzedanie pozostałych majątków tureckich. Poza posiadłościami klasztorów, niepodległa Bułgaria nie miała wielkiej własności ziemskiej. Jak pisze autor podręcznika, sprzyjało to przenikaniu na wieś kapitalistycznych stosunków produkcji i procesów rozwarstwienia chłopstwa.

(na podstawie zalecanego podręcznika)

21.Początki rewolucji przemysłowej w Rosji.

O rewolucji przemysłowej w Rosji możemy mówić na tle rewolucji przemysłowej w krajach Europy Wsch. i Pd. Tamtejszy rozwój przemysłu był opóźniony w stosunku do zachodu. W rolnictwie utrzymywała się gosp. feudalna, zaś w przemyśle produkcja rękodzielnicza( choć powstają już manufaktury bazujące na pracy chłopa pańszczyźnianego). Rozkład stos. feudalnych w rolnictwie (uwłaszczenie chłopów) powoduje kształtowanie się rynku wewnętrznego i pojawienie się wolnej siły roboczej. Polityka państwa zaczyna mieć wpływ

42

na przeobrażenia ekonomiczne. Przemysł ma wpływ na umocnienie armii i zwiększenie dochodów skarbu państwa, dlatego państwo chce zwiększyć rolę przemysłu w drodze: -ułatwień dla prywatnych przedsiębiorców -przyznawanie pożyczki -udzielanie zamówień -podejmowania inwestycji państwowychW Rosji w 1805 r. w Petersburgu w fabryce bawełny po raz pierwszy zastosowano maszynę parową, potem wprowadzono ją do innych gałęzi. W latach 40-tych próbowano udoskonalić wytop stali. W Rosji następuje wzrost importu udoskonalonych narzędzi i maszyn w pierwszym ćwierćwieczu XIX w. Utrudniane było to przez przywiązanie chłopa do ziemi, stanowiącego bezpłatna siłę roboczą (np. w górnictwie i hutnictwie na Uralu). Przedsiębiorcy nie opłacało się inwestować w nowe urządzenia. Dopiero po uwłaszczeniu (1861) mogła się rozwinąć produkcja fabryczna. Jej rozwój doprowadził do tego, że w 1916 r. Rosja wykazywała ten sam poziom zastosowania maszyn parowych, co w Anglii w 1840 r. Przed 1865 r. dominowała produkcja manufaktur i rzemiosła, zaś fabryki nie odgrywały większej roli. W latach 1865-1890 powstaje nowoczesny przemysł, liczba zatrudnionych wzrasta dwukrotnie. Ożywienie spowodowały inwestycje kolejowe. 70-75% rosyjskiej wytwórczości żelaza pochłaniała kolej i własne potrzeby hutnictwa.

22. Rozwój transportu XIX w.

Na początku XIX w. powstała pierwsza kolej. Zaczęto rozbudowywać drogi żelazne, doskonalono tabor kolejowy i urządzenia sygnalizacyjne. Wytyczano szlaki wielkich magistrali kolejowych, które przecinały całe kontynenty ( pierwszą taką kolej transkontynentalną zbudowano w Stanach Zjednoczonych w 1869 r). Rozwijała się także żegluga parowa. Do lat 70 przewagę posiadały statki żaglowe, parowe pływały jedynie na krótkich dystansach, musiały bowiem zabierać zbyt wiele węgla. Zmiany techniczne (zmiana napędu i rozwój metalurgii, który umożliwił użycie metali o budowy okrętu , przez co stały się większe i szybsze) wyparły żaglowce Od końca XIX w. do napędów statków i okrętów zaczęto stosować turbiny parowe, co umożliwiało duże oszczędności paliwa. Pojawiły się okręty wyspecjalizowane: zbiornikowce, chłodnie, drobnicowce.Komunikację wodną ułatwiło wybudowanie Kanału Sueskiego w 1859-69 r. (skróciło to drogę morską z Europy na Daleki Wschód i spowodowało, że Bliski i Daleki i Wschód, Australia i Nowa Zelandia zbliżyły się do Europy i weszły silniej niż dotąd w strefę polityki i gospodarki światowej. W roku 1895 przekopano Kanał Kiloński , zaś w 1914 Panamski. Duże zmiany w transporcie spowodowało wynalezienie silnika spalinowego, zasilanego gazem, do którego paliwo wprowadzane było wprost do cylindra, gdzie po zapaleniu iskrą elektryczną następowała zamiana energii cieplnej na kinetyczną. Silnik taki zbudował w 1860 r. Francuz Etienne Lenoir, zaś potem udoskonalił go Niemiec Nicolais Otto (czterosuwowy cykl pracy). Silnik taki zastosowany został do budowy samochodu, którego twórcami byli Niemcy: Carl Benz i Gottlieb Daimler. Skonstruowani oni jednocześnie i niezależnie od siebie dwa samochody. Szansą do udoskonalenia samochodów (nowe konstrukcje) były organizowane od 1896 r. wyścigi samochodowe. Początek motoryzacji amerykańskiej dał Henry Ford, budując w 1899 r. pierwszą w USA fabrykę samochodów. Wprowadzenie taśmy montażowej umożliwiło masową produkcję i sprzedawanie samochodów po niskiej cenie. Dalszym postępem na drodze motoryzacji było wynalezienie przez Niemca Rudolfa Diesla (1897) nowego silnika spalinowego ,zasilanego ciężkim

43

paliwem płynnym. Był on znacznie sprawniejszy od poprzednich silników spalinowych i znalazł zastosowanie w komunikacji lądowej (ciężkie samochody, autobusy , lokomotywy) i morskiej ,a także jako silnik stacyjny (napęd do maszyn, małe elektrownie itp.).W miastach pojawiły się tramwaje elektryczne. W powietrzu próbowano używać balonów, ale jako zbyt zależne od warunków atmosferycznych próbowano je zastąpić sterowcami. Na przełomie XIX i XX w. zbudowano samolot. Pierwszy udany lot Amerykanów (braci Wright) odbył się w 1903 r. Stosunkowo dobre rozwinięty w końcu XIX w. silnik spalinowy był już dość pewny w działaniu i na tyle lekki,, aby unieść w powietrze leki płatowiec i pilota. Transport informacji rozwinął się równie gwałtownie. Lądowa sieć telegraficzna gęsto pokryła kontynenty, a w roku 1858 ułożony został pierwszy kabel podmorski o długości 3745 km łączący Anglię z Ameryką. W końcu XIX w. wynaleziono telegraf bez drutu: radio (przyczyniły się do tego odkryte przez Jamesa Maxwella i zbadanie przez Heinricha Hertza fale elektromagnetyczne. Właściwy rozwój radiotelegrafii zapoczątkowało dopiero wynalezienie lampy elektronowej przez fizyka angielskiego Johna Fleminga (1904r)

23. Powstanie i rozwój związków zawodowych

Okoliczności w których zaczęły powstawać związki zawodowe: 1. wzrost poziomu płac realnych (wzrost poziomu stopy życiowej) 2. skracanie dnia pracy- skutki: -robotnicy zyskują czas, którym mogą swobodnie dysponować -poprawiają się warunki wypoczynku -wzrastają możliwości podniesienia kwalifikacji -polepsza się opieka nad dziećmi To wszystko prowadzi do wzrostu udziału w działalności politycznej, społ., oświatowej, sportowej 3. rozwój ustawodawstwa pracy (najwcześniej w Anglii) -ochrona prawna kobiet i dzieci zatrudnionych w przemyśle: regulacja długości dnia pracy dzieci -wprowadzenie obowiązku uczęszczania do szkół elementarnych -maksymalny czas zatrudnienia dla kobiet -zakaz pracy w pewnych zawodach (np. kopalniach) -ochrona macierzyństwa kobiet -inspekcje fabryczne (nie do końca jednak skuteczne) -system ubezpieczeń społ. -początkowo dobrowolne, potem przymusowe (ich źródłem były składki płacone przez robotników

Związki zawodowe były silnie powiązane z politycznym ruchem klasy robotniczej (nie działały niezależnie od siebie). Związki zawodowe walczyły z reguły o doraźne cele ekonomiczne, zaś polityczne partie robotnicze wysuwały żądania ogólniejsze, zmierzające do zdobycia władzy przez proletariat. Związki zawodowe stosowały różne formy walki o prawa proletariatu. Głównym narzędziem presji ekonomicznej były strajki. Dzięki wysuwaniu bezpośrednich żądań ekonomicznych, związki zawodowe zyskały ogromne wpływy (np. w Anglii w 1900r. związki zawodowe liczyły 2 mln. członków. W krajach zacofanych nie było takiej poprawy warunków bytu, nastąpiły one dopiero pod koniec XIX w.

44

Po roku 1900 nastąpiła zmiana w strukturze zawodowej ludności- zmniejszył się odsetek ludności utrzymującej się z rolnictwa, zaś wzrósł w przemyśle (także w krajach słabo rozwiniętych). Doprowadziło to do istotnych przemian w strukturze proletariatu. Procesy centralizacji i koncentracji kapitału spowodowały, że coraz większy odsetek robotników pracował w wlk. przedsiębiorstwach. Ułatwiało to rozwój ruchu robotniczego, zarówno politycznego, jak i zawodowego, gdyż skupienie wielkich grup robotników w jednym zakładzie stwarzało dogodne warunki kształtowania się wspólnoty interesów i solidarności klasowej. W państwach, gdzie powstało ustawodawstwo socjalne, w dużych przedsiębiorstwach łatwiejszy był nadzór nad przestrzeganiem obowiązujących norm. Wytworzyła się tzw. "arystokracja robotnicza" - lepiej wykwalifikowani i lepiej zarabiający robotnicy (wiązało się to z rozwojem technologii, tzn. wprowadzenie nowych urządzeń wymagało lepiej wykwalifikowanych robotników). Na początku XXw. w krajach wysoko rozwiniętych robotnicy stanowili klasę bardzo liczną, wzrosła też ich świadomość klasowa. Stała się ona zasadniczym czynnikiem rozwoju organizacji robotniczych (np. w Anglii w 1914r. 4,1 mln. członków związków zawodowych). Powstała arystokracja robotnicza stała się podłożem społecznym koncepcji reformizmu. Reformizm odrzucał walkę rewolucyjną o zasadnicze przeobrażenia ustrojowe, a za swoje zadanie uważał dążenie do zreformowania kapitalizmu i poprawienie położenia robotników. Jego wpływy pojawiły się także w związkach zawodowych (działacz związkowy stał się fachowym urzędnikiem lub politykiem, zabiegającym o doraźne sukcesy, głównie na polu ekonomicznym). W Anglii powstała Labour Party. Reformizmowi przeciwstawiała się lewica, która na celu miała przyszłą rewolucję.Po I wojnie światowej pogorszyła się sytuacja związków zawodowych. Wiązało się to z pogorszeniem położenia ludności pracującej (zniesiono wiele ograniczeń w stosowaniu pracy kobiet i dzieci, przedłużono dzień roboczy , wzrosła intensywność pracy, zmieniono wiele przepisów o bezpieczeństwie i higienie pracy, została zmniejszona realna płaca robotnika). Nastąpiło zaostrzenie polityki wewnętrznej, militaryzacja poszczególnych przedsiębiorstw przemysłowych. Związki zawodowe zostały odsunięte od pełnienia normalnych funkcji przedstawicielstwa interesów robotników. Nieporozumienia między zatrudnionymi, a przedstawicielami rozstrzygały organa wojskowe.

24.Francuskie imperium kolonialne

Na drugim miejscu pod względem terytorialnym imperium kolonialne (15,1% powierzchni zajmowanych przez kolonie 9.5% ludności)Najważniejsze w Afryce, możemy podzielić w zależności od ich odległości od metropolii 1)blisko metropolii np.: Algieria, Tunis tu osadnictwo Francuzów 1871 stłumienie powstania w Algierii ,władze francuskie zabierają w formie kary 0.5 mln ha najlepszej ziemi, na której osadzają się wychodźcy z zagarniętych przez Niemców - Alzacji i Lotaryngii ,na zabranych obszarach powstają farmy (pracują na nich pracownicy francuscy lub ludność miejscowa po zajęciu Tunisu -władze francuskie zabrały ziemie i przekazały je w ręce Francuzów obecna jest więc liczna mniejszość francuska Francuzi:-głównie administracja -klasy posiadające -drobnomieszczanie większa część zamieszkuje głównie wielkie miasta wybrzeży Morza Śródziemnego

45

zachodzi też zjawisko emigracji ludności arabskiej do Francji (głównie mężczyźni z okolic przeludnionych, poszukujący pracy 2)pozostałe terytoria osadnictwo prawie nie występuje -niewielka liczba przedsiębiorstw tworzy wielkie plantacje -handel znajduje się w rękach wychodźców z innych państw śródziemnomorskich w porównaniu z koloniami angielskimi -m bardzo mały eksport kapitału z metropolii - słabe w porównaniu z koloniami angielskimi powiązanie z metropolią) ,nie powstaje więc przemysł prawie wyłącznie produkcja rolna1901 -Anglia uznała wpływy francuskie w Maroku

25. Brytyjskie imperium kolonialne

-Wielka Brytania:- to największe imperium kolonialne (44% powierzchni podbitych ziem, 69.4% ludności kolonialnej -należy do państw, które od dawna szerzą swoją potęgę imperialną wraz z Hiszpanią, Portugalią (te co prawda tracą znaczenie), Francją , Belgią itd., w przeciwieństwie do państw, które dopiero od niedawna próbują, tj. Niemcy, Japonia, Włochy, Stany Zjednoczone Podbite obszary to: - zmonopolizowane rynki zbytu - źródła surowców Mają one bardzo różnorodny charakter: 1.do celów osadniczych a)Kanada: -pierwotna ludność zostaje zepchnięta na północ przez przybyszy z Europy -dostarcza metropolii produktów rolnych i niklu b)Afryka -ludność osadnicza nie zostaje zepchnięta, ale pozbawiono ją ziem najbardziej nadających się pod uprawę i położonej w najbardziej korzystnym klimacie -ludność miejscowa wykorzystywana do pracy -wydobywano złoto i diamenty c)Australia -pierwotni mieszkańcy przesunięci do okolic pustynnych -na zagarniętych ziemiach hodowla owiec (dostarczają wełny brytyjskim przędzalniom bawełny) - Na tych terenach szybki wzrost ludności kolonii (napływ ludności europejskiej, 44% to Anglicy) -Stosunki społeczne tj. w metropolii, wytwarza się burżuazja oraz klasa robotnicza -istnienie ludności rodzimej -Kanada i Australia - ludność rodzima zepchnięta poza margines społeczeństwa -Afryka Południowa - ludność rodzima zajmuje miejsce pośrednie między niewolnikami a robotnikami 2.obszary ekspansji gospodarczej i politycznej -osadnictwo europejskie tylko w niewielkich rozmiarach) -Anglicy występują tu jako : -urzędnicy administracyjni -wojskowi -przedstawiciele przedsiębiorstw -organizatorzy eksploatacji (pod ich kierunkiem pracują tubylcy)

46

-przybysze z Indii (emigracja) : -zakładają własne przedsiębiorstwa -pracują jako robotnicy -stanowią personel pomocniczy w różnych instytucjach -na południe od Sahary - dwusektorowość gospodarki -ludność rodzima pracuje w sferze gospodarki tradycyjnej (rolnictwo i bardzo niewiele gospodarki towarowej) -rozwój gospodarki kapitalistycznej wciąga miejscowych (niezbędni do eksploatacji bogactw naturalnych) 3.Indie -druga połowa XIXw. przezwyciężenie dezorganizacji gospodarczej spowodowanej przez podbój angielski -miejscowi kupcy stopniowo gromadzą środki finansowe ,ale początkowo fabryki (główni włókiennicze-bodźcem do ich rozwoju wojna secesyjna w Ameryce) budowane przez przedsiębiorstwa angielskie) -kapitał indyjski wkracza do przemysłu (rozwój miejscowej burżuazji związanej z kapitałem) 4.kolonie strategiczne -zapewniają metropolii panowanie nad głównymi szlakami morskimi świata 1902 - terytorium sporne Płd. Afryki włączone do posiadłości kolonialnych Anglii 1914 -Egipt protektoratem angielskim 1902-1909 okrojono terytorium Syjamu Butan na pograniczu Indii zostaje podporządkowany Anglii 1906 Etiopia - konferencja Anglii, Francji, Włoch w Londynie - uzgodnienie granic wpływów 1907 Anglia dzieli Się strefami wpływów w Iranie ;Afganistan podległy Anglii Anglia bierze udział w sporze o spadek po upadającym imperium tureckim

26. Cechy kapitalizmu monopolistycznego

Tło historyczne: W drugiej połowie XIXw. gospodarce kapitalistycznej: - umocnienie wpływów grupy największych posiadaczy kapitałów. -ukształtowanie się olbrzymich przedsiębiorstw przemysłowych, ponieważ: -postęp techniczny -wolna konkurencja -wzrost produkcji -potrzebne są duże i kosztowne urządzenia, a poszczególni finansiści skupiali w swoich rękach akcje różnorodnych przedsiębiorstw i wywierali znaczny wpływ na gospodarkę kraju(głównie w Stanach Zjednoczonych, w najbardziej rozwiniętych krajach Europy i Japonii) -warstwa największych kapitalistów ma coraz silniejszy wpływ na politykę, najbardziej zyskowne jest lokowanie kapitału za granicę, bo: -nadmiar kapitału we własnym kraju -niedobór gdzie indziej, tam też są niższe ceny pracy jest to przyczyna zahamowania rozwoju Anglii i Francji przyspieszenia wzrostu produkcji w Stanach Zjednoczonych, Japonii i ... -kapitał angielski trafia do Stanów Zjednoczonych -kapitał francuski trafia do Europy Wsch. (tam natrafia na konkurencję niemiecką)

47

Nowy etap formacji kapitalistycznej- kapitalizm monopolistyczny (imperializm) Lenin zanalizował kapitalizm monopolistyczny i podał jego cechy: 1. Koncentracja produkcji i kapitału posunięta do tak wysokiego stopnia rozwoju, że stworzyła monopole odgrywające decydującą rolę w życiu gospodarczym. 2. Zlanie się kapitału bankowego z przemysłowym i stworzenie na gruncie tego "kapitału finansowego" i oligarchii finansowej 3. Wywóz kapitału, w odróżnieniu od wywozu towaru, nabiera ważnego znaczenia 4. Tworzą się międzynarodowe monopolistyczne związki kapitalistów, dzielące świat. 5. Zakończył się terytorialny podział kuli ziemskiej przez największe mocarstwa kapitalistyczne ad.1) Wzrost rozmiarów produkcji przemysłowej dokonuje się równolegle z koncentracją wytwarzania w stosunkowo niewielkiej liczbie przedsiębiorstw. Rozmiary przedsiębiorstw zwiększają się głównie dzięki przeznaczaniu na inwestycje części zysku (akumulacja kapitału). Duże firmy doprowadzają do upadku firmy małe, które zostają zlikwidowane lub podporządkowane silniejszym (często drogą różnicowania cen) -centralizacja kapitału, do której przyczynia się także rozwój towarzystw akcyjnych(utworzenie spółki akcyjnej-najszybszej drogi powiększenia kapitału). Koncentracja obejmuje głównie nowe gałęzie wytwórczości (przemysł chem., elektrotechniczny, górnictwo naftowe), która następuje szybciej niż koncentracja robotników. Koncentracja produkcji pozwala na zastosowanie najnowszych, najlepszych technologii. Stała się ona podstawą porozumień (porozumienia gabinetowe), których celem było ograniczenie wyniszczającej walki konkurencyjnej. Były różne rodzaje porozumień. Kartel - głównym jego celem było ustalenie jednolitej ceny sprzedawanych wyrobów i określenie poziomu produkcji, podział rynków zbytu, ograniczenie inwestycji, wymiana praw patentowych. Dotyczył on określonych produktów. Syndykaty - istniało wspólne biuro sprzedaży wyrobów. Kartele i syndykaty to organizacje oparte na porozumieniu uczestników. Koncerny (dotyczyły przedsiębiorstw o różnym profilu produkcyjnym powiązanym gospodarczo i toczyły walkę o sfery wpływów na świecie, zawierały porozumienia o podziale rynków zbytu na całej kuli ziemskiej) i trusty -ich powiązaniami było posiadanie akcji.Firmy zachowywały tutaj odrębną osobowość prawną, faktycznie zaś podporządkowane były ośrodkowi centralnemu (przedsiębiorstwo przemysłowe, bank , firma holdingowa, finansista lub grupa finansistów), który dysponował ich akcjami. Porozumienia typu monopolistycznego doprowadzały do ograniczenia zatrudnienia i wzrostu bezrobocia, wzrostu cen (dlatego że następowało ograniczenie produkcji). Ograniczenia produkcji dokonywano przez zamykanie najdrożej produkujących, przestarzałych zakładów, natomiast zwiększono produkcję zakładów nowoczesnych o niskich kosztach własnych. Powstanie monopoli oznaczało ogólnospołeczną organizację produkcji i bardziej racjonalne wykorzystywanie sił wytwórczych.

ad.2) Równolegle z procesem koncentracji produkcji i kapitału w przemyśle, przebiegała koncentracja kapitału oraz operacji finansowych w bankowości. Następował rozwój transakcji, co powodowało wzrost zysków i kapitałów jakimi bank mógł dysponować. Wytwarzała się grupa banków w których koncentrowały się najważniejsze operacje finansowe i które dysponowały decydującą częścią kapitałów. Mniejsze instytucje kredytowe były uzależniane od większych, które miały więcej kontaktów z bankami innych krajów (ułatwiało to obsługę klienta). Instytucje kredytowe stały się pośrednikami w pozyskiwaniu kapitałów dla przedsiębiorstw akcyjnych. Spółka, która powstawała lub też powiększała swój kapitał, oddawała akcje bankowi do sprzedaży między drobnych kapitalistów. Niejednokrotnie część akcji bank zatrzymywał dla siebie ,aby odsprzedać je po pewnym czasie z zyskiem. W akcjach lokowano także wolny kapitał. Drugą dziedziną powiązań

48

przedsiębiorstw akcyjnych z bankami był kredyt. Udzielano go w większych rozmiarach niż firmom nieakcyjnym. Banki były zainteresowane także w tym, aby przedsiębiorstwa przemysłowe załatwiały za ich pośrednictwem transakcje finansowe, które przynosiły zyski. Powodowało to, że instytucje kredytowe dążyły do zdobycia kontroli przedsiębiorstw związanych z nimi. Kontrola ze strony banku zmniejszała ryzyko, a zarazem zapewniała wyłączność w obsługiwaniu potrzeb finansowych danej firmy (bank deleguje do rady nadzorczej przedsiębiorstwa swego przedstawiciela). Zwiększanie się znaczenia banku doprowadziło do tworzenia się wokół niego największych instytucji kredytowych ("koncernów finansowych"). Równocześnie przemysł zdobywał wpływ w bankach. Często wielkie koncerny przemysłowe tworzyły własne banki. Następował stopniowy zanik granic między kapitałem przemysłowym, a bankowym. R. Hilferding mówił: "Kapitał bankowy, czyli kapitał w formie pieniężnej, który w ten sposób przekształca się w rzeczywistości w kapitał przemysłowy, nazywam kapitałem finansowym."W wielu krajach, w których przechodzenie od feudalizmu do kapitalizmu odbywało się na drodze ewolucyjnej i nie spowodowało likwidacji obszarnictwa jako klasy społecznej, do wymienionych dwóch form kapitału przyłączył się też kapitał obszarniczy. Kapitał finansowy i kierująca nim oligarchia finansowa (nowa klasa powstała obok klasy kapitalistów-zależnej od monopoli) coraz bardziej ograniczały swobodę działania drobnych i średnich przedsiębiorców. Powstała nowa klasa funkcjonariuszy (ekonomistów, techników, organizatorów przedsiębiorstw), którzy otrzymywali wyższe wykształcenie i najwyższe wynagrodzenie. ad.3)Eksport kapitału (w formie pożyczek lub w wykupie części akcji) był wynikiem jego nadmiaru w krajach wysoko rozwiniętych Europy (wysoki poziom płac i duża konkurencja powodują nieopłacalność inwestowania kapitału) i jego niedostatkiem w krajach pozaeuropejskich (niski poziom płac i duże możliwości inwestycyjne powodowały opłacalność inwestycji). Dopiero wywóz kapitału wiązał się z eksportem towarów (zazwyczaj kapitał kierowany był do regionów, z którymi już dawniej utrzymywano stosunki handlowe.) dlatego, że państwa wywożące kapitał (inwestujące za granicą) musiały jednocześnie sprowadzić tam maszyny i urządzenia i fachowców ad.4) Porównaj ad.2) ad.5 )Patrz: podział kolonialny świata

27. Gospodarcze i społeczne aspekty rewolucji Meiji w Japonii

Okres Meidzi (absolutyzm oświecony) od 1868 został ogłoszony przez cesarza Mutsuhito, zaś przeprowadzony przez otoczenie cesarskie : -naczelnicy klanów (wrogowie szogunów) -młodych samurajów, którzy chcieli odzyskać swoje znaczenieNastąpiła likwidacja systemu lennego i powstanie nowożytnego centralistycznego absolutyzmuPrzebieg:1.Daimiowie -książęta feudalni przymusowo rezygnują z władzy nad księstwami2.1871-lenna podzielone na prefektury (zarządzane przez prefektów, którzy bezpośrednio podlegają ministrowi spraw wewnętrznych) zostają dobrami państwowymi 3.niższa szlachta traci znaczenie, buntuje się, chce je odzyskać , wstępując do wojska , zajmując miejsca w administracji państwowej lub gospodarce4.1872-zostaje wprowadzona powszechna służba wojskowa5.1872-3 reforma rolna -burżuazyjna zasada własności ziemi -kataster -zniesienie powinności feudalnej

49

- podatek gruntowy (zamiast 0.5 plonu ryżu) -80% dochodu państwowego (czyli chłop ponosi koszty rozwoju przemysłowego kraju) - rozdział chłopstwa na bogatych i biednych (dlatego, że w razie nieurodzaju trzeba zaciągać pożyczki, ubodzy nie mogą ich spłacić, tracą więc ziemię i: -stają się robotnikami rolnymi -dzierżawią ziemię -emigrują do miast6. Rozwój przemysłu: -sprowadzanie rzeczoznawców zagranicznych -rząd buduje fabryki-modele (przędzalnie bawełny, kopalnie ...) -dobrze prosperujące fabryki- modele są sprzedawane kapitalistom -z uzyskanych pieniędzy rząd zakłada nowe fabryki -budowa dróg żelaznych- pierwsza kolej w 1872 -rozbudowa floty -rozwój przemysłu jest utrudniany przez brak surowców tj. węgla, żelaza, przemysł opiera się na importowanych surowcach, poza tym mała chłonność rynku wewnętrznego (robotnicy są ubodzy), a więc zagraniczne źródła surowców i zagraniczne rynki zbytu - spadek kosztów produkcji i wzrost zysków przyczyniają się do tego jeszcze głodowe stawki robotników, 14-godzinny dzień pracy, prawie darmowa praca kobiet i dzieci a także wynajmowanie dziecka przez fabryki -koncentracja produkcji powoduje jeszcze większy spadek kosztów produkcji, tak że po pewnym czasie następuje poprawa położenia robotników (powstają związki zawodowe - 1897 - Liga Organizowania Robotniczych Związków zawodowych, na czele Sen Katajama w czasie wojny japońsko- chińskiej jeszcze większy rozwój ruchu robotniczego, 1906-pierwsza partia socjalistyczna (legalna)) -1900 wystawa w Paryżu - pojawiają się na niej osiągnięcia przemysłu japońskiego 7.11.2 1889 Japonia otrzymuje konstytucję : -w cesarstwie japońskim panuje i rządzi cesarz z dynastii jednej i tej samej od wieków -cesarz- najwyższe dowództwo wojsk lądowych i morskich (autokracja wojskowa) prawo stanowienia o wojnie i pokoju, ministrowie tylko przed nim jednym odpowiedzialni, prawo weta w stosunku do uchwał parlamentu, może wydawać dekrety z mocą ustaw -parlament składa się z :-Izby Parów (najwyższa szlachta, mężowie stanu, burżuazja) -Izby Posłów (z wyborów),ugrupowania partyjne nie odgrywają specjalnej roli uprawnienia: -prawo przyjmowania petycji -podawanie adresów cesarzowi -stawianie pytań rządowi -domaganie się wyjaśnień -kontrola finansów -1889 - Rada Starszych Mężów Stanu (Genro), nie uwzględniona przez konstytucję, doradcy cesarza skutki: wpływ wielkich klanów na politykę i gospodarkę8.Przeszkody zewnętrzne rozwoju Japonii konflikt z Chinami: -Korea (lenno Chin) ma bogate zasoby żelaza i miedzi -Sachalin, Tajwan - dalsze tereny zatargu -1885 układ japońsko-chiński, ustanowienie na tych terytoriach kondominium, ale sytuacja pozostaje napięta -1893 powstanie chłopów koreańskich, Chińczycy interweniują: Japonia wkracza do Korei

50

-1894 wojna japońsko-chińska -Japonia zajmuje Koreę, Półwysep Liaotuński, Mandżurię -pertraktacje doprowadzają do pokoju -17.4.1885 Tajwan, Peskadory, Półwysep Liaotuński z Port Artur oraz odszkodowania wojenne dla Japonii, Chiny zrzekają się roszczeń do Korei konflikt z Rosją -Rosja zaniepokojona Półwyspem Liaotuńskim, Mandżurią, bo tamtędy ma przebiegać kolej Transsyberyjska -Francja ją popiera -Japonia rezygnuje z Półwyspu Liaotuńskiego Wygrana z Chinami podnosi autorytet Japonii, zaczyna się liczyć w rozgrywkach międzynarodowych.

28. Rozwój bankowości do pierwszej wojny światowej.

W pierwszej połowie XIX w. działalność banków polegała na: -dokonywaniu rozliczeń pieniężnych - emisji banknotów opartej na posiadanych zapasach kruszców i państwowym przywileju emisyjnymInne operacje czyli np. kredytowanie przemysłu było działalnością uboczną. Zajmowali się tym bankierzy i domy bankowe. Choć zasięg ich był duży (wiele krajów) , były jeszcze prymitywne. Działo się to dlatego bo: -słaby rozwój stos. kapitalistycznych -niska stopa życiowa ludności -ograniczone zapasy pieniędzy -kupcy przechowują kapitał w domu, bo banki często zawieszają wypłaty lub nie wymieniają emitowanych banknotów na kruszec -banki zlokalizowane są w dużych ośrodkach miejskich i mają mały zasięg (z powodu nie rozwiniętej komunikacji).Największy był dom bankowy Rotshildów, którzy finansowali: - duże przedsiębiorstwa -towarzystwa ubezpieczeniowe -w latach 40-tych XIX w. budowę linii kolejowych w Austrii i FrancjiNiestety prywatne banki zajmują się spekulacjami, grami giełdowymi, handlem złotem i srebrem, gdyż to daje największy zysk. Powoduje to ograniczenie funduszów na cele kredytowe (przemysłu i handlu). Kupcy musieli wiec udawać się do lichwiarzy lub osób prywatnych. W Anglii najwcześniej przystosowano system bankowy i kredyt do potrzeb rozwijających się stosunków towarowo-pienieżnych kapitału. Bank Angielski ma największą rolę ponieważ wymieniał zawsze własne banknoty oraz dokonywał wypłat nawet w okresach wielkich przesileń politycznych (wyjątkiem był okres wojen napoleońskich). W 1833 r. parlament angielski wydał ustawę zgodnie z którą Bank Angielski zajął monopolistyczne stanowisko w zakresie emisji banknotów, a działalność kredytowo handlową przejęły inne instytucje. W 1844 r. wydano ustawę bankową, dzielącą Bank Angielski na dwa departamenty: emisyjny -zajmuje kontrolą i regulacją emisji banknotów bankowy-udziela kredytu handlowego innym bankomUstawy te przyczyniły się do szybkiego powstania dużej liczby banków, szczególnie depozytowych. Napływające do depozytu pieniądze zużywano na rozbudowę przemysłu i

51

finansowanie gospodarki narodowej. Dzięki temu umocniła się pozycja Anglii jako światowego centrum finansowego. Bank Angielski wpływał na kształtowanie stopy procentowej w innych krajach. Zadaniem Banku Francuskiego i austriackiego Banku Narodowego było przede wszystkim dostarczanie państwu potrzebnych środków pieniężnych Udzielaniem kredytów handlowi i przemysłowi zajmowano się w bardzo niewielkim zakresie. Bank Pruski koncentrował się na operacjach dyskontowych i lombardowych oraz przyjmowaniu oprocentowanych wkładów, udzielanie kredytów rządowi i wielkim właścicielom ziemskim. Handel i przemysł (słabo rozwinięte) nie zgłaszały zapotrzebowania na kredyt. Potem Bank Pruski spełniał też funkcje emisyjne. Dwa banki belgijskie(1822,1825) miały zadanie popierania przemysłu. W Stanach Zjednoczonych system bankowy w I poł. XIX w. charakteryzował się niedorozwojem i wielką decentralizacją. Istniało wiele ziemskich instytucji kredytowych, udzielających pożyczek długoterminowych właścicielom rolnym pod zastaw majątków. Powstawały też handlowe banki akcyjne, które potem stawały się instytucjami kredytowymi. Większość banków handlowych emitowała banknoty. Pierwszy centralny bank powstał w 179 1 r. Zlikwidowany został pod wpływem rozgrywek partyjnych.Banki stanowe emitując banknoty bez żadnych ograniczeń, dezorganizowały obrót pieniężny w kraju. Rozwój scentralizowanego przemysłu wymagał ogromnych kapitałów. Mogły dostarczyć go jedynie banki mobilizujące czasowo wolne środki pieniężne. Banki organizowane w formie spółek akcyjnych rozszerzały w II poł. XIX w. coraz bardziej swoją działalność kredytową. Pod koniec XIX w. nastąpiła koncentracja banków i kapitału bankowego i rozpoczął się proces łączenia kapitału przemysłowego z bankowym w kapitał finansowy. W Anglii nastąpiła koncentracja kapitału bankowego przez połączenie 5 dużych banków kredytowych. We Francji, po rewolucji w 1848 r. zaczęły powstawać banki, udzielające kredytów przedsiębiorstwom przemysłowym, towarzystwom budowy kolei oraz właścicielom nieruchomości ziemskich. Niestety spekulacje giełdowe doprowadziły go do ruiny. Obok tego banku powstała instytucja kredytu ziemskiego i hipotetycznego, w której udzielano pożyczek długoterminowych pod zastaw nieruchomości wiejskich i miejskich oraz gminom i związkom komunalnym. Dużą rolę odgrywały także francuskie banki udzielające pomocy finansowej francuskiemu handlowi zagranicznemu w walce o rynki zbytu, zwłaszcza z kapitałem angielskim. Dużą rolę w rozwoju przemysłu i handlu odegrało założone w 1859 r. towarzystwo kredytu przemysłowego i handlowego, które rozszerzało operacje depozytowe i aktywnie starało się przyciągać wolne kapitały. W końcu XIX w. nastąpiła we Francji koncentracja kapitału w 3 wielkich bankach.Inne kraje europejskie przejmowały w rozwoju bankowości i kredytu wzór francuski. W ich rozwoju dużą rolę odgrywał kapitał angielski i francuski. W Austrii bank kredytowy powstał w 1855 r. Dążono tam do skoncentrowania wszystkich wolnych kapitałów, ponieważ odczuwano tam duży wpływ kapitałów obcych. W Niemczech dopiero w latach 70-tych zaczęły się rozwijać na większą skalę banki i kredyty. Początkowo powstała sieć banków emisyjnych. Jednak w związku z szybkim rozwojem gospodarki niemieckiej, po zjednoczeniu państwa władze przystąpiły do udzielania pomocy w organizowaniu instytucji kredytowych obsługujących przemysł i handel. Prywatni bankierzy domy bankowe (nawet Rothschildowie) nie były już w stanie nadążyć w obsłudze kredytowej nowych przedsiębiorstw. W 1850 r. zaczęły powstawać duże banki akcyjne. Działalność kredytowa tych banków była wielokierunkowa. Część pomagała w organizowaniu tow. akcyjnych w przemyśle, oraz tow. budowy linii kolejowych.Banki te specjalizowały się w kredytowaniu poszczególnych gałęzi przemysłu. Szybko postępowała koncentracja kapitału w nielicznych wielkich bankach. W Niemczech, jak i w

52

krajach Europy wschodniej(ustrój feudalny utrzymywał się długi czas) dużą rolę odgrywał kredyt ziemski, skoncentrowany w towarzystwach kredytowych ziemskich. W drugiej poł. XIX w. (po reformach lat ‘60 ) zaczął się rozwijać system bankowo-kredytowy w Rosji. Rozwój ten był dwutorowy. Powołano bank państwowy, który był bankiem emisyjnym, ściśle podporządkowany władzy państwowej, nie posiadał prawa do samodzielnej emisji banknotów, mógł je wypuszczać jedynie na polecenie rządu (rząd próbował zapobiec inflacji ). Bank nie finansował bezpośrednio nie finansował bezpośrednio prywatnych przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych. W tym celu były powołane specjalne banki akcyjne - 1szy w 1864 r. Potem zaczęto szybko organizować prywatne banki handlowe, które finansowały budownictwo kolejowe i przedsiębiorstwa przemysłowe. Spekulacje i nadużycia doprowadziły do jego bankructwa. Istniały też tu instytucje hipotecznego kredytu ziemskiego. W Stanach Zjednoczonych w czasie wojny domowej i bezpośrednio po niej, wraz z szybkim rozwojem przemysłu zaczęły powstawać wielkie banki kredytowe. Koncentracji kapitału przemysłowego towarzyszyła koncentracja kapitału bankowego. Podstawą zmian w amerykańskim systemie bankowo-kredytowym w drugiej połowie XIX w. stała się ustawa bankowa wydana w 1864 r, w myśl której wzrastały wpływy rządu centralnego w bankowości. Emisję banknotów w bankach stanowych obciążono podatkiem 10%. Nastąpiło więc gwałtowne zmniejszenie liczby banków stanowych. Zaczęły powstawać banki narodowe. Ściślejsza kontrola rządu federalnego. Potem znowu liczba banków stanowych wzrosła ponieważ został upowszechniony obrót czekowy (dokonywany za pośrednictwem instytucji). W ostatnim dziesięcioleciu XIX w. rozpoczął się szybki rozwój kapitalizmu, a wraz z nim bankowości i kredytu w krajach Dalekiego Wschodu, głównie Japonii. Powstają tam banki specjalizujące się w transakcjach w walutach obcych, finansujące przemysł, handel i rolnictwo, a także banki hipoteczne udzielające kredytu długoterminowego, jak również obsługujące handel zagraniczny i finansujące gospodarczą oraz polit. ekspansję japońską. Dużą rolę odgrywa tu kapitał zagraniczny.

29. Systemy pieniężne do I wojny światowej

W pierwszej połowie XIX w. powstały dwa systemy pieniężne: -system bimetalny -oznaczający, że złoto i srebro stanowią równoważne środki płatnicze. Ich stosunek kształtował się jak 1 do około 15. Wprowadziła go w 1803 r. Francja, w 1816 Holandia, a później inne kraje. -system monometalny (tylko złoto jest prawnym środkiem płatniczym, srebro jest tylko pieniądzem zdawkowym, gdyż wartość kruszcu nie określa wartości monety.

W 1835 r. w Indiach wprowadzono pieniądz srebrny, co spowodowało że inne kraje zaczęły eksportować srebro do Indii. Podniosło to wartość srebra w stosunku do złota. Powodowało to zwiększenie wydobycia zarówno złota, jak i srebra.W 1865 r. we Francji, Belgii, Włoszech i Szwajcarii wprowadzono Unię Monetarną, co oznaczało ujednolicenie systemu bimetalnego. Niestety nadal następowały pewne wahania stosunku złota do srebra. Powodowało to wywożenie kruszcu tam gdzie miał większą wartość. Znowu rosła wartość złota i spadała wartość srebra, ponieważ następowało zalanie przez srebro (nadmierne wydobycie i braki złota).W 1878 r. kraje Unii Łacińskiej zawieszają bicie srebrnej monety. W 70-tych XIX w. w większości państw dominuje waluta złota. W obiegu pozostaje co prawda moneta srebrna, stanowiąca 1/3 zasobów obiegowych, ale w formie bilonu. Wzrasta

53

znaczenie tych państw, których banki mają najwięcej złota ( np. Anglia). Rozwój gospodarczy i wzrost obrotów handlowych powoduje wzrost zapotrzebowania na dużą ilość pieniędzy bitych. Niestety, monety się używają i niebezpiecznie jest się nimi posługiwać (fałszerstwo). Wobec tego wzrasta znaczenie banków. W Anglii pojawiły się już w XV-XVII w. Złotnicy (potem bankierzy) wydawali pokwitowania na zdeponowaną u nich kwotę kruszcu i pieniądza kruszcowego. Początkowo na pokwitowaniach odnotowywano podejmowane części kwoty, potem wydawano kilka kwitów na mniejsze sumy, którymi kupcy regulowali swoje rachunki. W XIX w. banknoty oznaczały zobowiązania banku emisyjnego do wypłaty okazicielowi w kruszcu. Banknot stał się prawnym środkiem płatniczym, który zastępował w obiegu pieniądz kruszcowy. Początkowo do emisji banknotów konieczne było pokrycie w złocie. Potem zauważono że banknoty nie muszą mieć 100% -wego pokrycia w złocie, bo nie są w tym samym czasie wymieniane przez wszystkich posiadaczy. W 1844 r. wyszła ustawa w Anglii, która dopuszczała emisję banknotów do 14 mln. funtów szterlingów bez pokrycia w złocie. Powyżej tej sumy konieczne było pokrycie w złocie. W czasie wojen (b. duże wydatki państwa) wciąż podwyższano tę sumę.

30.Gospodarcze aspekty pierwszej wojny światowej

Koniec pierwszej wojny światowej: 11.11.1918 Compiegne we Francji- zawieszenie broni 28.06.1919 pokój wersalski Po pierwszej wojnie nastąpiły zmiany w układzie sił gospodarczych, bo: 1)straty materialne 2)oderwanie od warsztatów produkcyjnych dziesiątki ludzi 3)zwiększenie śmiertelności 4)zmniejszenie przyrostu naturalnego (spadek liczby ludności europejskiej, zaś jednoczesny wzrost ludności pozaeuropejskiej) 5)pogłębienie nierówności rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów kapitalistycznych 6)zmniejszenie produkcji przemysłowej i rolnej (w państwach uczestniczących w wojnie) 7)maleją zapasy złota i walut obcych stanowiących pokrycie emisji pieniądza 8)zmiany w sytuacji krajów kolonialnych i zależnych, dużo społeczeństw kolonialnych opowiadało się po stronie Niemiec (nadzieja na osłabienie panowania brytyjskiego); naruszenie panowania kolonialnego głównie w Azji, bo przenikanie ideologii demokratycznych, kontakt świata zewnętrznego z tubylcami: konkurencja japońska opanowuje rynek w Azji rozwój przemysłu i wyparcie brytyjskich finansistów (np.: kapitał indyjski wypiera brytyjski); rozwój ruchu narodowo-wyzwoleńczego 9)w krajach pozaeuropejskich rozszerza się produkcja przemysłu lekkiego, Japonia przoduje-rozwój przemysłu włókienniczego 10) w państwach zaoceanicznych wzrasta produkcja rolna (w przeciwieństwie do europejskich- walczących, w europejskich neutralnych-wzrasta) 11)zmiana stosunków w handlu międzynarodowym i rozmieszczeniu światowych zasobów złota a)europejskie kraje walczące-wzrost importu, spadek eksportu; w czasie wojny ujemne saldo bilansu handlowego, a więc zmniejszenie zapasów złota i walut obcych b)kraje pozaeuropejskie uczestniczące w wojnie-dodatnie saldo bilansu handlowego, a więc napływ złota i walut obcych 12)w Stanach Zjednoczonych i Japonii rozwinięcie przemysłu i wzrost produkcji; rozwój rolnictwa i produkcji rolnej 13) Stany Zjedn. szczególnie wzmacniają swoją pozycję gospodarczą wśród państw kapitalistycznych

54

a) zwiększenie rozmiaru handlu zagranicznego b)wzrost udziału w obrotach międzynarodowych (eksport 2,3 x przewyższa import, olbrzymie dochody: 5,3x większe niż przed wojną) c)eksport kapitału- pożyczki udzielane innym krajom 14)Kanada, Australii, Indie i Japonia- też bilans dodatni w czasie wojny` 15)państwa europejskie zostały wyparte z rynku japońskiego i własnych kolonii przez pozaeuropejskie kraje eksportujące 16)wzajemne powiązania rewolucji w Rosji z wojną; 7.11.1917 zwycięstwo władzy proletariatu; 3.03.1918 pokój w Brześciu (Rosji z Niemcami, Austro-Węgrami, Bułgarią i Turcją); 13.11.1918 anulowanie przez rząd radziecki tego traktatu, powstanie nowego ustroju społeczno- gospodarczego i podział świata na dwa obozy 17)radykalizacja mas ludowych w krajach europejskich

31: Polityka ludnościowa Niemiec na ziemiach polskich

Zasadnicze cele polityki ludnościowej prowadzonej przez Niemców na ziemiach polskich możemy sprowadzić do 3 punktów:

- chęć oczyszczenia tych terenów z dotychczasowych mieszkańców

- wyciszenie prób walk narodowowyzwoleńczych

- maksymalne i wszechstronne wykorzystanie istniejących zasobów siły roboczej, głównie na potrzeby toczącej się wojny.

Polityka ludnościowa okupanta, realizująca powyższe cele, przybierała różnorodne formy. Jedną z nich były wysiedlenia.

Z obszarów przyłączonych do Rzeszy zamierzano wysiedlić 3 do 5,5 mln Polaków i Żydów. Część repatriantów odsyłano do Generalnej Guberni, zdolnych do pracy na przymusowe roboty do Niemiec. Realizację swojej polityki rozpoczęły Niemcy od największych miast i terenów granicznych (Gdynia, Poznań). Szacuje się, że w ciągu pierwszych 3 lat okupacji z terytorium anektowanego wysiedlono ok. 1 mln ludności. Etapem przejściowym były obozy koncentracyjno-wysiedleńcze (np. Konstantynów k/Łodzi). Podczas przesiedleń dokonywano selekcji społeczeństwa, wywożąc przede wszystkim inteligencję i bogate mieszczaństwo. Pozostawione mienie przejmowali Niemcy. Na niektórych terenach (Gdańsk) Niemcy nie wysiedlali ludności polskiej z zamieszkałych terenów, lecz pozbawiali posiadanego majątku. Wówczas mieszkańcy stawali się przymusowymi polityka wysiedleńcza nie wszędzie ujawniła się z jednakową siłą. Najsilniej dotknęła Wielkopolskę oraz część woj. łódzkiego (tę włączoną do Rzeszy), najsłabiej Górny Śląsk.

Podobne akcje zaczęto masowo stosować także na innych terenach Polski i to nie tylko w stosunku do Polaków. Ludność żydowską skupiano w gettach, utworzonych w niektórych miastach. Zaczął się transport Żydów z terenów przyłączonych do Rzeszy i z Guberni.

Na terenie zaś Generalnej Guberni w stosunku do Polaków zaczęto w 1942 r. realizację planu oczyszczania tych terenów, szczególne założenia dotyczyły Zamojszczyzny. Akcje te miały stanowić preludium do tzw. "GENERALPLAN". W latach 1942-43 usunięto z tych terenów 150 000 osób, a losy ich były podobne do losów rodaków z terenów anektowanych do Rzeszy (roboty przymusowe, obozy koncentracyjne). Akcje tu przeprowadzane zbiegły się z klęską Niemiec pod Stalingradem, co pozwoliło na opór

55

Polaków, zasilenie partyzantki a Niemców zmusiło do częściowej rezygnacji z masowych wysiedleń na tych terenach.

Warto wspomnieć o spektakularnej akcji wysiedleńczej w Warszawie w odwet za powstanie w sierpniu 1944 r. Przesiedleńcy podzielili losy swych poprzedników.

Wysiedlenia przyczyniły się do masowych migracji przez całą wojnę. Miało to silne skutki ekonomiczne, polityczne i społeczne (brak stabilizacji, niepewność, brak majątku).

Kolejną formą polityki ludnościowej Niemiec była: kolonizacja i germanizacja.

Kiedy uporano się z problemem wysiedlenia części Polaków z określonych terenów, przystąpiono do ich zasiedlania. Niemcom, żywiącym obawy co do przyszłości tych ziem, nie spieszyło się, więc stworzono specjalne ulgi, zachęty, korzystne warunki przesiedlenia, szanse awansu. Najsilniejsza kolonizacja dotknęła tzw. Okręg Warty (woj. poznańskie i łódzkie), gdzie do 01.01.1942 r. osiedlono 200 tys. osadników. Jest to liczba o tyle "imponująca”, gdyż na całym terenie Polski do tego czasu osiedlono 700 000 osób. Procentowy udział Niemców był nadal nieznaczny, więc starano się równolegle z kolonizacją germanizować ludność polską. W tym celu utworzono nową kategorię Niemców tzw. Volksdeutschów. Kolejny krok to utworzenie w marcu 1941 r. tzw. Niemieckiej Listy Narodowej na terenach przyłączonych do Rzeszy. Regulowała ona zasady i procedurę nabycia obywatelstwa niemieckiego. Dano szansę wpisania się na listę także tym, którzy nie byli w stanie udowodnić niemieckiego pochodzenia, przydzielając im stałą kontrolę, lub wpisując warunkowo. Niemcom zależało na powodzeniu tego planu na Pomorzu i Śląsku. Często uciekano się do przemocy i zmuszania do podpisania zgłoszeń, czasem samowolnie wpisywano osoby. Niesubordynacja groziła zesłaniem do obozu koncentracyjnego, niewydaniem kartek żywnościowych itp. Zdobyci "nowi Niemcy" mieli zasilić armię niemiecką (liczbę tę szacuje się na 70 000 Polaków).

Na terenach okręgu Warty i Generalnej Guberni germanizacja przyjęła mniejsze rozmiary. W Generalnej Guberni utworzono nową grupę narodową: "Stammdeutschów" od których też nie wymagano potwierdzenia swej niemieckości. Z czasem Niemcy doszli do wniosku, iż germanizacja ludzi dorosłych nie przyniosła zamierzonych efektów, więc zainteresowano się dziećmi "ujawniającymi cechy germańskie". Zabierano takie dzieci i oddawano na wychowanie Niemcom.

Kolejnym przejawem polityki ludnościowej była eksterminacja Żydów. Opierała się ona na rasizmie m- nadrzędnej doktrynie hitleryzmu. Wartość człowieka miało określać pochodzenie rasowe. Stąd stworzono 3 kategorie:

- nadludzi (mieli przewodzić światu)

- podludzi (inne rasy, które miały służyć Niemcom jako siła robocza)

- Żydzi i Cyganie (te narody należało wytępić jako wrogów Niemców)

Początkowo starano się wywołać antagonizmy narodowe (Żydzi - Polacy), aby mieć ułatwioną sprawę wyniszczenia obu grup osobno. Prześladowania Żydów trwają od chwili wejścia Niemców do Polski. Przeprowadzano rewizje, wprowadzano akty prawne nieprzychylne Żydom (zakaz posiadania pow. 2 000 zł w rodzinie, a obowiązek deponowania reszty w banku, dając Niemcom sposobność ich konfiskaty). Z czasem zabroniono im trudnienia się handlem artykułami włókienniczymi i skórami. Potem zmuszano do pracy w Generalnej Guberni i nakazano nosić np. białe opaski z gwiazdą Dawida. Oznaczali nimi też mieszkania, co dawała Niemcom łatwość ich obrabowania. Kolejny akt prawny to zakaz pobierania rent, poruszania się swobodnie na zewnątrz gminy, jazdy pociągiem. A już w 1940 r. zobowiązano ich do zgłaszania swego majątku. Podane mienie ulegało konfiskacie. W Łodzi zabraniano im jeździć tramwajami, uczestniczyć w pogrzebach. Sytuacja podobna rodziła się na terenie Guberni. Z czasem przystąpiono do tworzenia gett (w ogóle pierwsze

56

getto utworzono jesienią 1939 r. w Piotrkowie Trybunalskim; 1940 r. - getto w Łodzi). Przenosząc się do getta wolno było Żydom mieć 1 walizkę, czasem pościel. Pozbawieni majątku, stłoczeni na niewielkiej powierzchni, nie mieli możliwości pracy, a getta pod karą śmierci nie wolno było opuszczać. Konsekwencje to: głód, nędza, reglamentacja żywności. O wzroście śmiertelności wśród Żydów np. w Łodzi świadczą liczby: przed wojną 10‰, a w 1942 r. 160‰. Z czasem większość gett otoczono wysokim murem, izolując ekonomicznie Żydów. Istniał równocześnie zakaz, pod karą śmierci, udzielania schronienia Żydom poza ich dzielnicą. Jednocześnie przyznawano im niskie racje dzienne (do 0,1 normy fizjologicznej), co przyczyniało się do wybuchu licznych epidemii chorób. Warunki higieny pogarszały się: ciasnota, bród, niemożność zarobkowania. Jednak Niemców nie zadawalało 20% wymarłych Żydów z getta łódzkiego, więc rozpoczęli masowe rozstrzeliwania ludności żydowskiej, trucie gazem, palenie zwłok. Dla tych działań powstają obozy koncentracyjne (Treblinka, Majdanek). Największym skupiskiem Żydów było getto warszawskie, skąd od 22 VII 1942 do X 1942 r. wywieziono blisko 400 000 ludzi (gł. do Treblinki). Pozostałych w getcie 160 tys. zatrudniano za symboliczne wynagrodzenie. W 1943 r. wybuchło powstanie w getcie jako reakcja na kolejne czystki dokonywane przez Niemców. Niemcy podpalili getto, zaś część powstańców przeszła do podziemia. Podobne akcje miały miejsce na Białostocczyźnie. Antyżydowska obsesja Hitlera doprowadziła do zredukowania liczby 3,2 mln przedwojennych Żydów do kilku procent.

Działania eksterminacyjne podjęto również wobec ludności polskiej. Celem ich było sprowadzenie Polaków do roli fizycznych pracowników. Niszczono więc zajadle przejawy intelektualizmu i aktywności politycznej poprzez pojedyncze aresztowania i łapanki na ulicach. Fala niszczenia rozpoczęła się na terenach włączonych do Rzeszy. Dla respektu i strachu rozstrzelali początkowo kilka osób, do armii zaś wcielono 20 000 ludzi. Analogicznie tworzono obozy pracy, gdzie osadzano inteligencję i antyhitlerowców. Jedna z bardziej spektakularnych egzekucji miała miejsce w połowie 1940 r. (tzw. akcja o kryptonimie AB). Zginął wówczas były marszałek Sejmu - Maciej Rataj, znany sportowiec Janusz Kusociński. Masowe rozstrzelania nie objęły chłopów i robotników, dzięki czemu Niemcy liczyli na powstanie antagonistycznych tendencji w narodzie polskim. Jednak opór Polaków nie malał, podziemie rozwijało się. Niemcy zareagowali wprowadzeniem odpowiedzialności zbiorowej (za szkodę wyrządzoną Niemcom przez choćby 1 Polaka, karę poniesie naród polski np. wysadzenie szeregów bloków, spalenie ulic itp. Dodatkowo formy terroru przyczyniły się do powstania obozów koncentracyjnych, których warunki życia nie pokrywały niekiedy 10% normy przeciętnej. W obozach co pewien czas przeprowadzano selekcję, kierując na śmierć niezdolnych do pracy. Liczbę obozów szacuje się w Polsce na 3 000 (największy to Oświęcim-Brzezinka (1940r.) 170 000 osób pod koniec okupacji), zaś liczbę, która przeszła przez obóz na ok. 3 mln, z czego przeżyło około 30%. Wobec nie słabnącego oporu Polaków przyjęto zasadę: za 1 zabitego Niemca co najmniej 10 Polaków; dodatkowo zaś przeprowadzano jawne i tajne egzekucje. Masowe mordy, palenie żywcem, rozstrzeliwanie ludności Warszawy owocuje liczbą 200 000 zabitych. Przy wszelkich przejawach agresji nie starano się zachować minimum legalności. Według szacunków Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w wyniku eksterminacyjnej polityki zginęło 3,5 mln Polaków. O skali tego uszczerbku świadczą nie tylko straty ilościowe, ale głównie jakościowe. Do owej liczby należy dodać tych wywiezionych na przymusowe roboty do Niemiec, które cierpiały na deficyt siły roboczej ze względu na zaangażowanie wielu mieszkańców w wojnę. Robotników brano głównie z terenów Guberni w wieku 18-60 lat, potem zmieniono na 14-60. Ponieważ ochotników było niewielu, zobligowano gminy do dostarczania określonego kontyngentu osób. Z czasem potrzeby rosły i sprawę regulowano prawnie przy pomocy urzędów pracy, policji. Do codzienności należały łapanki, imienne

57

wezwania do wyjazdu, często z rodziną. Do czerwca 1943 r. wywieziono 1,3 mln osób. Polacy nosili wyróżniające się z tłumu ubranie z literą "P", nie mieli normowanego czasu pracy, niskie zarobki.

32: Polityka gospodarcza III Rzeszy na Ziemiach Polskich.

Politykę gospodarczą możemy rozpatrzeć ze względu na:

°1 przemysł

°2 rolnictwo

°3 finanse

Ad °1. Koncepcje dotyczące polskiego przemysłu były różnorodne i ewoluowały przez okres okupacji. Początkowo zamierzano całkowicie zniszczyć przemysł Generalnej Guberni. Kiedy jednak zaczęto na obszar Guberni spoglądać jako integralną część Rzeszy, bardziej uzasadnione okazało się wykorzystanie tamtejszego przemysłu na potrzeby armii. Jednak zasadniczo, w ramach tzw. ogólnoniemieckiego planu czteroletniego Polska stanowiła bazę rolniczą i surowcową, zaś przemysł zbrojeniowy skoncentrowano w Niemczech, wyposażając go w liczne elementy i maszyny z fabryk polskich (np. 700 obrabiarek, urządzenia z PZL "Okęcie" itp.). W świetle wspominanego 4-letniego planu priorytetowo traktowano przemysły produkujące na potrzeby wojny, rolę pozostałych (np. lekkiego) ograniczano (z 2600 do 1000 przedsiębiorstw), powodując ich zamykanie. Z czasem przystąpiono do organizacji dużych przedsiębiorstw dla potrzeb armii, rezygnując z drobnych wytwórców. Jednocześnie ograniczano liczbę młynów, garbarni, zakładów rzemieślniczych, konfiskując ich majątek. Wskutek porażek Niemców na froncie wschodnim zarządzono od 1943 r. tzw. mobilizację cywilną (dalsza kasacja zakładów nie produkujących na potrzeby wojny i zasilenie ich pracownikami - gł. obcokrajowcami - armii niemieckiej). W latach 1942-43 obserwuje się tendencję do koncentrowania na terenie Polski zakładów produkujących na potrzeby wojny (początkowo tendencja była do ich lokalizacji w Rzeszy), tu bowiem z trudem docierało lotnictwo alianckie. W ostatniej fazie okupacji - wycofywania się Niemców pod naporem Rosjan - ewakuowano wszystkie obiekty przemysłowe lub przynajmniej ich najbardziej wartościowe elementy albo je niszczono umyślnie. Należy zaznaczyć, że całemu procesowi przejmowania przemysłu przez okupanta z czasem towarzyszyło specjalne ustawodawstwo. Do kierowania tym systemem powołano już w X 1939 r. Główny Urząd Powierniczy Wschód, który delegował komisarycznych zarządców. Część z tak przejętych zakładów odsprzedano (np. Huta "Pokój") koncernom niemieckim. Część przedsiębiorstw prowadzili Niemcy dla siebie, licząc na zyski, a pozbawiając Polaków prawa do dysponowania ich majątkiem. Trudno jednak ocenić, które zakłady (gałęzie) zwiększyły podaż w czasie okupacji, a które ją zmniejszyły. Wzrost produkcji odnotowało z pewnością górnictwo węglowe (0 50%), chociaż był on wynikiem rabunkowego pozyskiwania surowca, nie licząc się z eksploatacją tych terenów w przyszłości. Wzrasta wydobycie gazu ziemnego (o 13%) i ropy naftowej (o 20%). Gwałtowny spadek notuje przemysł lekki (nawet do 30% przedwojennej skali produkcji) mineralny (o 50%), podobnie spożywczy. Globalny wzrost produkcji notuje się do 1943 r. od kiedy Gubernia odgrodzona została granicą celną od ziem polskich. Potem produkcja systematycznie spada. Po części (obok ceł) przyczynił się do tego brak dostępności surowca, opału, trudności transportowe, niska wydajność niedożywionych pracowników, świadome działania robotników (zła produkcja, niszczenie, sabotaż). Zasługą Niemiec może być

58

dokończenie na terenie Polski pewnych inwestycji np. na obszarze COP-u, fabrykę nawozów azotowych w Chorzowie, przeniesienie pewnych fabryk zbrojeniowych.

Polski (fabryka samolotów w Poznaniu). Na niekorzyść obok dekapitalizacji przemysłu, odnotować należy wysokie bezrobocie. Dawało ono nadzieję okupantom na dobrowolny wyjazd Polaków na roboty do Rzeszy. Dodatkowo Niemcy "zamrozili płace", co przy uwolnieniu cen na inne produkty (gospodarka rynkowa) nie stwarzało szansy utrzymania się. Kilkadziesięciokrotnie rosną ceny artykułów spożywczych zaś dochód i jego siła nabywcza spadają. Jednak znalezienie stałej pracy i otrzymanie stosownego zaświadczenia zabezpieczało przed wywozem na roboty (choć nie zawsze). Wprowadzona reglamentacja artykułów żywnościowych dawała jedynie 25% potrzeb kalorycznych. Mieszkańcy w pogoni za żywnością odsprzedawali swoje złoto, biżuterię, rozwija się też nielegalny dowóz żywności z miast. Ustala się "czarna giełda", na której dokonywano obrotu złotem, walutami. Wiele czynów nieetycznych, zmierzających do zdobycia środków do życia, cieszyło się poparciem społeczeństwa. Ponieważ nie każdy zdolny był sięgnąć po taką metodą, część głodowała, a śmiertelność w Warszawie wzrosła dwukrotnie. Obok nich są jednak jednostki, które na wojnie się wzbogaciły, nie zawsze uczciwie.

Ad °2 ROLNICTWO

Jak wspomniano w pkt. °1 ziemie polskie traktowano głównie jako bazę surowcową i zaplecze żywieniowe. Płody rolne służyć miały armii niemieckiej. Postulowano więc unowocześnienie polskiego rolnictwa, wzrost jego wydajności, stosownie nawozów, wprowadzanie nowych metod hodowli i upraw. Zamierzenia te częściowo zarzucano w przypadku trudnej sytuacji na froncie. Na terenach wcielonych do Rzeszy walczono z polskością, więc własność gruntową przejęła w dużym stopniu spółka "Ostland" wyposażona w dużym stopniu w uprawnienia prawne, pozbawiające Polaków prawa do czerpania korzyści z gruntów. We władaniu "Ostlandu" przemianowanego od 1 VII 1942 r. na "Reichland", znalazło się 3 600 gospodarstw. Równolegle przeprowadzano rugowanie chłopów z ich gospodarstw, przysyłając Niemców na ich miejsce. Niepotrzebne budynki przy tym palono. Chłopów, którzy pozostali przy swych gospodarstwach, traktowano jako robotników. Centralne urzędy ściśle określały wielkość pogłowia, areał upraw itp., uniemożliwiając chłopom - robotnikom nielegalny handel.

Na terenach Guberni zmiany własnościowe dotyczyły jedynie większych folwarków i przebiegały mniej gwałtownie. Jedynie z żyznych ziem Zamojszczyzny usunięto siłą ludność polską.

Należy pamiętać, iż Niemcy zainteresowane zwiększeniem produkcji rolnej stosowały selekcyjne ziarno siewne. Ponadto obniżyli ceny nawozów, podwyższając jednocześnie cenę płaconą za płody rolne. To w istocie zachęciło do powszechnego stosowania nawozów sztucznych. Polepszano mechanizację rolnictwa poprzez wzrost liczby traktorów, pługów, siewników itp. w celu osiągnięcia lepszych wyników, ale i zastąpienie czynnika pracy ludzkiej - kapitałem, czynnik pracy zaś chciano przyciągnąć do siebie. Często mechanizację prac utrudniał brak paliwa, smarów. Zmienia się też struktura upraw: ograniczano uprawy zbożowe na rzecz okopowych, przemysłowych (len, tytoń, koksagiz - roślina dająca kauczuk). Szybko zarzucono próby modernizacji hodowli polskiej, wybierając rabunkową gospodarkę hodowlaną. Analogiczna sytuacja panowała na terenach Guberni, jednak zmiany (mechanizacja, nawozy) wprowadzono na mniejszą skalę. Trudno określić czy w czasie okupacji na ziemiach polskich nastąpił ogólny wzrost czy spadek produkcji rolnej. Wzrosły plony pewnych zbóż z hektara, zmalało pogłowie koni, bydła, owiec i trzody chlewnej. Niemcy chcieli ograniczyć do minimum konsumpcję ludności polskiej i powstałą nadwyżkę wysyłać do Niemiec lub na potrzeby armii. Od 1940 r. każdy rolnik zobowiązany został do oddawania tzw. kontyngentu, który z roku na rok wzrastał i zwiększał się wachlarz

59

produktów, jakie go tworzyły (zboże, bydło, kartofle, wełna, mleko). Chłopom płacono po bardzo niskich cenach urzędowych, ale jednocześnie, starając się go zachęcić, stwarzano możliwość zakupu wyrobów przemysłowych (np. 0,5 l wódki, 0,25 l nafty za 100 kg zboża). Stosowano system wymiany za wódkę dość powszechnie, w celu rozpicia społeczeństwa. Bodźce te były mało skuteczne, więc zagrożono konfiskatą majątku w przypadku niewywiązywania się z kontyngentu. Równolegle wprowadzono zakaz wolnego obrotu płodami rolnymi, kolczykowanie bydła, owiec i trzody chlewnej oraz stałe ograniczanie konsumpcji płodów rolnych przez ludność polską.

Ad °3 Polityka walutowa na obszarze Guberni i ziem włączonych do Rzeszy była realizowana odmiennie. Na ziemiach włączonych do Rzeszy złoty przestał obowiązywać już 1 XI 1939 r. a zastąpiono go marką. Niekorzystnie kształtował się kurs wymiany (2 zł = 1 marka), gdy w sile nabywczej relacja była odwrotna. Taka polityka uprzywilejowywała Niemców kosztem Polaków. Dodatkowo określono górną granicę do której można dokonywać wymiany (zazwyczaj 500 zł 250 marek). Starano się zapobiegać inflacji, a kurs marki był stały dzięki równoczesnemu zamrożeniu poziomu cen i wysokości płac. Inaczej sytuacja przedstawiała się w Guberni, gdzie chciano wykorzystać walutę jako instrument do zwiększania eksploatacji gospodarki Polski. Funkcjonowała początkowo polska waluta, a obok niej przez pewien czas marki niemieckie (wymiana w takim samym stosunku 2:1). Chcąc ograniczyć dochody, jakim dysponowała ludność, nakazano zdeponować w banku posiadane banknoty 100,- i 500, - złotowe, obiecując w przyszłości wynagrodzenie. Tymczasem skutecznie zamrożono znaczną część kapitałów. W długim okresie Niemcy planowały politykę inflacyjną, a nie deflacyjną, co w konsekwencji doprowadziłoby do ograniczenia spożycia przez ludność, której siła nabywcza spada. Chcąc jednak zwiększyć obieg, należało wymienić walutę, bo władze przedwojennego Banku Polskiego wywiozły obok złota matryce drukarskie. Wobec tego 15 XII 1939 r. założono Bank Emisyjny w Polsce, na cele z Polakiem Feliksem Młynarskim, co więcej w nazwie figuruje Polska. Chciano zbudować w ten sposób zaufanie do nowych banknotów, Instytucji. Bank Emisyjny w Polsce działał od 8 IV 1940 r., ustalając kurs 1:1, ale siła nabywcza złotego nowego (tzw. młynarki) była niższa od poprzedniego złotego. W nowej walucie wypłacone złożone depozyty 100 zł i 500 zł. Przyjęta polityka inflacyjna przyczyniła się do znacznego realnego spadku wartości płacy.

Generalna Gubernia miała samodzielny budżet, który cechował się równowagą. Z czasem zmieniano ustawodawstwo:

1940 - wzrost podatku dochodowego (z 2% 3% dla dochodu rocznego 1500-1550 zł)

- podwyższenie podatku gruntowego (dla wszystkich gospodarstw poniżej 100 ha) (z 25% 42% dla dochodu 192-200 tys.zł)

- podniesiono dwukrotnie podatek przemysłowy

- podniesiono podatki konsumpcyjne.

Wprowadzono nowe rodzaje podatków, zobowiązań (np. dodatek specjalny na cele wojenne).

Jako karę za wrogą działalność wobec Niemców stosowano kontrybucje (nawet 100 mln zł na mieszkańców Warszawy).

Generalnie system podatkowy preferował podatnika niemieckiego, a nie polskiego.

33: Sytuacja ziem wschodnich podczas II wojny światowej

60

W przeciwieństwie do Niemców władze radzieckie zainscenizowały na zagarniętych terenach farsę wyborczą. Pod hasłami konfiskaty ziemi obszarniczej, fabryk i banków oraz przyłączenia ziem zajętych do odpowiednich republik ZSRR przeprowadzono ostrą kampanię propagandową, a w X 1939 r. odbyły się "wybory" do lokalnych zgromadzeń ludowych. Głosować można było wyłącznie na wyznaczonych z góry kandydatów - członków partii komunistycznej. Utworzone w ten sposób zgromadzenie ludowe "Zachodniej Ukrainy" i "Zachodniej Białorusi" ogłosiły rezolucje w sprawie wejścia zajętych terenów w skład odpowiednio Ukraińskiej i Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Mieszkańcom wcielonych terenów nadano obywatelstwo ZSRR (=każdy, kto ukończył 16 lat zobowiązany był do uzyskania paszportu zasilając jednocześnie dokumenty NKWD.

Władze hitlerowskie głosiły hasła wyższości narodu niemieckiego, radzieckie zaś operowały hasłami walki klasowej i dyktatury proletariatu. Powtarzano, iż Polska stanowiła państwo kapitalistów i obszarników, eksploatujące mniejszości narodowe i polskie masy pracujące. Od wkroczenia Armii Czerwonej (17 IX 1939 r.) rozpoczęły się zsyłki i aresztowania. Dotknęły one znanych polityków, działaczy związkowych, przedstawicieli sądownictwa, profesorów, pisarzy, działaczy społecznych. Do mieszkań i domów wkraczało NKWD i milicja i zostawiało mieszkańcom pół godziny na zabranie najpotrzebniejszych rzeczy. Formowano wielkie transporty i wielotygodniowe podróże w bydlęcych wagonach. Blisko 1,5 mln osób aresztowanych rozproszyła się w niezliczonych obozach i więzieniach. Ludność polska pozostała na Kresach Wschodnich znalazła się w bardzo trudnych warunkach. Władze radzieckie zagarniały majątki ziemskie, fabryki, banki, a złote polskie wymieniano po kursie 1:1, co przyniosło straty posiadaczom polskiej waluty ze względu na niską siłę nabywczą rubla. Zablokowano konta bankowe i oszczędnościowe. Ze sklepów znikały towary wykupywane masowo przez przyjezdnych Rosjan. Na to nałożyły się oficjalne rekwizycje i rabunek dokonywany przez żołnierzy i urzędników radzieckich. Przed sklepami gromadziły się olbrzymie kolejki. Większość Polaków, pozbawionych warsztatów pracy, a nie zatrudnionych w gospodarce radzieckiej, znalazła się w nędzy. Na wiosnę 1940 i 1941 powołano do Armii Czerwonej dwa roczniki młodzieży z Kresów (ok. 150 tys. Polaków).

34: Porównaj zniszczenia Polski po I i II wojnie światowej.

Centralna lokalizacja spowodowała ścieranie się przeciwstawnych sił, właśnie na terenie Polski. Spowodowało to nieodwracalne zmiany demograficzne oraz wywołało daleko idące skutki społeczne i ekonomiczne. Rozpatrzymy je w stosunku do:

°1 rolnictwa

°2 przemysłu

°3 transportu

°4 ludności

ad °1 W I wojnie światowej zniszczenia dotknęły głównie wsie i małe miasteczka (18% zabudowy zrujnowana). W trakcie działań wojennych zdewastowano glebę (okopy, wybuchy). Duże straty odnotowano wśród inwentarza żywego oraz zasiewów. Zniszczenia są efektem nie tylko bezpośrednich działań, ale i przemarszu oddziałów wojskowych, które często miały rozkaz palenia, niszczenia i równania z ziemią.

61

Do codzienności należały rekwizycje, rabunki, spalone wsie. Nastawienie rolnictwa na potrzeby wojny spowodowało niekorzystny rozkład produkcji rolnej: spadek areału upraw pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa i ziemniaków.

Znaczne ograniczenia w hodowli bydła, pogłowia koni. Rabunkowa gospodarka lasami w celu wykorzystania drewna w górnictwie była prowadzona głównie na terenie Puszczy Białowieskiej i w całym Królestwie.

Straty II wojny światowej, nie tylko w rolnictwie, były znacznie większe aniżeli I wojny światowej. Znaczna część zagród wiejskich (500 tys.

22%) uległa zdewastowaniu. Zmniejszyła się znacznie liczba zwierząt gospodarskich.

W 1945 r. pogłowie koni wynosiło 45% stanu przedwojennego, bydła 34%, trzody chlewnej 18%, owiec 37%. Ponadto w wyniku określonej polityki okupanta gwałtownie spadły plony i zmniejszyła się powierzchnia upraw, niepokojąco wzrasta % odłogów (w 1946 r. 40%). Spada wydajność w q/ha i areał zasiewów mimo stosowania nawozów itp. jest to wynikiem szybkiego wycofania się Niemców z tych działań i przejście do bezwzględnej polityki rabunkowej.

°2. W dziedzinie przemysłu należy odnotować znaczny spadek produkcji przemysłowej już w pierwszych miesiącach I wojny światowej. Z czasem władze carskie zarządziły ewakuację wszystkiego, co przedstawiało jakąś wartość (ewakuowano ponad 150 większych przedsiębiorstw). Razem z fabrykami przewożono ludzi (robotników), tabor kolejowy. Straty w demontażu uniemożliwiły szybką naprawę szkód i wznowienia produkcji. Brak było ponadto kapitału, który "odpłynął" do Rosji razem z bankami rosyjskimi oraz niedostatek surowca. Powszechnym zjawiskiem były rekwizycje, chęć uzależnienia Polski i traktowanie jej jako obszaru kolonialnego, dostarczającego surowców i kupujący wyroby przemysłowe w Niemczech. Od roku 1916 Niemcy rozpoczęli rekwirowanie maszyn (silniki, transformatory, obrabiarki, kotły parowe), Ostatecznie wywożono nawet podłogi wykonane z płyt żelaznych, instalacje elektryczne, klamki, dzwony kościelne, rynny.

Upadały rodzime gorzelnie, bowiem ziemniaki wywożono do Niemiec, Podobnie spada produkcja cukru. Mniej dotknęły zniszczenia przemysł węglowy (Zagłębie Dąbrowskie), na który z czasem spoglądano jako źródło węgla dla rodzimej kolei i wojska. Najmniejsze straty poniósł przemysł zaboru pruskiego, gdzie w uprzywilejowanej sytuacji był głównie Śląsk - pracujący na potrzeby wojny. Przy okazji zaniedbywano jednak podstawowych zasad zabezpieczania stropów, pokładów i część terenów w ten sposób zdewastowano. Koniunktura wojenna pozytywnie wpłynęła też na przemysł metalowy Wielkopolski (Zakłady W.Cegielskiego w Poznaniu). Te niewielkie pozytywne zjawiska nie są w stanie zrównoważyć skali szkód jaki poniósł polski przemysł w I wojnie światowej.

Zniszczenia II wojny światowej sprowadzają się do tych samych form, lecz skal ich jest znacznie większa. Blisko 2/3 zakładów przemysłowych zostało zniszczonych, zaś straty w całej gospodarce polskiej szacowane są na 40% stanu majątkowego z 1939 r. Na ogromną skalę rozpoczęto rabunkową eksploatację złóż. Nastawienie całego przemysłu na potrzeby wojny spowodowało likwidowanie zakładów innych przemysłów wytwarzających na potrzeby cywilne. Ogólny wskaźnik zniszczenia 840 US $/1 osobę - najwyższy w świecie.

ad °3 W miarę zwycięstw wojsk niemieckich armia carska przystąpiła do niszczenia systemu komunikacyjnego w Królestwie. Tabor kolejowy, zapasy, wyposażenie wywożono w głąb Rosji. Mosty zaś i budynki palono lub wysadzano w powietrze. Niemcy zastaną sieć komunikacyjną dostosowywali do własnych potrzeb transportowania żywności na zachód. Jednak odbudowa i inwestycje miały charakter prowizoryczny (drewniane mosty, baraki). Równolegle zaś Niemcy wywozili inne szlaki kolejowe, których nie uznali za przydatne.

62

W sumie I wojna światowa przyniosła blisko 40% zniszczeń mostów, 65% dworców kolejowych, 50% parowozowni. Koryta wielu rzek utraciły możliwość przepływu wskutek braku konserwacji. Zniesiono na ziemiach wschodnich sieć kanałów żeglownych.

W czasie II wojny światowej zniszczono blisko 1/3 istniejących torów, 2/3 ogólnej długości mostów kolejowych, 80% parowozów i wagonów.

ad °4 Wojna zmusza znaczną część społeczeństwa do migracji, zasilenia szeregów armii lub do przymusowych robót. Ponadto ludzie ewakuowali się z Galicji 1914 r.(ok. 700 000), potem podobna liczba z terenu Królestwa Polskiego (1915 r.), a zwłaszcza obszaru Polesia. Znaczna część dostawała się przypadkowo do łapanki i była wysyłana na roboty. Przypuszcza się, że w ten sposób wyjechało 750 000. Zmienić swoje miejsce zamieszkania musiało 1,5 mln osób.

W czasie II wojny światowej wymordowano 22% (7,5 mln) ogółu ludności polskiej i żydowskiej. Terror rozłożył się nierównomiernie, bowiem przerażają straszne liczby (straty ilościowe), a obok nich straty jakościowe (inteligencja). Najbardziej ucierpiały grupy aktywne, stawiające opór.

35. Migracje na ziemiach polskich po 1939 r.

Lata bezpośrednio poprzedzające wybuch II wojny światowej były okresem ustania wewnętrznych procesów migracyjnych. Jedynie Warszawa, jako stolica odrodzonego państwa miała siłę przyciągania (rocznie ok. 15 tys. osób). Tuż przed wybuchem II wojny światowej rozrastały się miasta COP-u (Stalowa Wola, Starachowice)

Po wybuchu II wojny światowej migracje wewnętrzne miały przede wszystkim charakter ucieczki przed okupantem, często zostawiano gospodarstwa (lub je palono) zabierając to co najważniejsze ze sobą. Warto odnotować liczne wywozy ludności na roboty do Niemiec, ale i jednocześnie do pracy w przemyśle na Śląsku. Szczególnie zależało Niemcom na depolonizacji terenów anektowanych do Rzeszy, skąd ludność wywożono do Guberni. Najsilniejsze wysiedlenia dotknęły Wielkopolskę oraz część woj. łódzkiego, najsłabiej Górny Śląsk. Przy omawianych procesach warto wspomnieć skupianie ludności żydowskiej w gettach, wywóz znacznej liczby ludności Warszawy po powstaniu 1944 r. Jednocześnie mamy przykłady przesiedlania Volksdeutschów z Guberni na teren Rzeszy (patrz pyt.31), ale i również przesiedlanie Niemców ze wschodniej Europy do Polski. Po zakończeniu wojny procesy migracyjne bardziej się skrystalizowały i przybrały dwa kierunki zasiedlania na nowo ziem zachodnich i północnych oraz migracje jako efekt towarzyszący rozwojowi przemysłu.

Już w 1944 r. rozpoczęła się ucieczka Niemców przed nadchodzącym frontem Według szacunkowych danych Ziemie Odzyskane zamieszkiwało około 4 mln osób (w tym 3 mln Niemców). Do końca 1945 r. z ziem tych wyjechało dodatkowo 0,5 mln Niemców. Procesy repatriacji Niemców trwały jeszcze do końca lat 40-tych. tereny te zaludniano obywatelami niemieckimi narodowości polskiej oraz Polakami, których przywieziono tam na roboty. Równolegle trwał napływ ludności z innych terenów Polski oraz repatriantów z ZSRR i Zachodu. W wyniku spisu ludności 6 mln. Największy napływ był na terenie województwa gdańskiego i szczecińskiego oraz na E w woj. białostockim i olsztyńskim. Do końca 1948r. powróciło z Zachodu ok. 2,3 mln Polaków, zaś z ZSRR ok. 1,5 mln (gł. z Ukrainy, Białorusi, Litwy). Procesom tym towarzyszyła repatriacja 0,5 mln Białorusinów, Ukraińców i Litwinów do ZSRR.

Jak wspomniano migracje wewnątrz były pochodną rozwoju przemysłowego, a w zasadzie odbudowy gospodarki. W celu prawidłowego przebiegu tych procesów powołano

63

Państwowy Urząd Repatriacyjny. Dużym zainteresowaniem cieszyły się głównie gospodarstwa mniej zniszczone, o lepszych warunkach glebowo - klimatycznych. Często ludzie przybywający z głębi ZSRR lub więźniowie z Niemiec nie mieli żadnego wyposażenia. Ich należało szczególnie wyposażyć. Jednak od samego początku procesów repatriacyjnych na nowe tereny napływała też ludność awanturnicza, spragniona łupu, nie oszczędzająca ludności rodzimej.

W dalszej historii Polski - dziejach PRL - dominowały migracje do miast i ośrodków przemysłowych. Docelowym okręgiem przemysłowym był GOP, który przyjął ponad 1 mln osób z zewnątrz. Równolegle rozwijają się duże miasta: Warszawa, Kraków, Gdańsk, Poznań itp. Ponadto rozbudowywane nowe okręgi przemysłowe i zagłębie miedziowe na Dolnym Śląsku) stały się również rejonami napływu. Warto podkreślić jasno jeden czynnik - reformę administracyjną w 1975r., na której zyskały miasta, którym nadano statut miast wojewódzkich (Krosno, Łomża, Suwałki). Obecnie ruchliwość migracyjna wynosi w Polsce 12 osób/1000, gdzie w latach 1945-55 - wynosiła średnio 50 osób/1000. Spadek ten jest wynikiem całokształtu procesów i zmian społeczno - gospodarczych, jakie przechodzi obecnie Polska.

36: Zasady reformy rolnej w Polsce w 1944r.

22 lipca Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) wydał manifest do narodu polskiego. Obok postanowień dotyczących władzy, państwa istotną część stanowiła zapowiedź reformy rolnej, która miała dotyczyć majątków przekraczających 50 ha. Przewidywano też konfiskatę majątków niemieckich i zwrot zagrabionych własności prawowitym właścicielom. Zapowiedź tę potwierdzono specjalnym dekretem PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej z 06.09.1944r. Bazę do realizacji zamierzeń miały stanowić gospodarstwa należące do Niemców lub osób z nimi współpracujących, państwowe nieruchomości ziemskie oraz wszystkie majątki prywatne jeśli ich rozmiar przekraczał 100 ha powierzchni ogólnej lub 50 ha użytków rolnych, zaś dla województw: pomorskiego, poznańskiego i śląskiego, jeśli ich rozmiar łączny przekraczał 100 ha powierzchni ogólnej. Od 1950r. bazę zasiliły majątki kościelne. Celem reformy rolnej było upełnorolnienie gospodarstw karłowatych (do 2ha) i małorolnych (2-5 ha) oraz tworzenie nowych, samodzielnych gospodarstw dla bezrolnych i dzierżawców. Wywłaszczenie miało następować bez odszkodowania, w zamian otrzymywano gospodarstwo określone przez organy kompetentne. Ogół pozyskanej ziemi dzielono między robotników i dzierżawców. Część natomiast miała zostać niepodzielna, służąc celom ogólnospołecznym. Obdarowany był zobligowany do zapłaty za otrzymany grunt orny wartością równą przeciętnym planom rocznym. Spłata następowała w ciągu 10-20 lat, zaś uzyskane fundusze zasiliły Państwowy Fundusz Ziemi, który pokrywał koszty reformy. Przy okazji powołano całą sieć agentur i instytucji: urzędy ziemskie, gminne komisje reformy rolnej, które miały czuwać nad prawidłową realizacją planu. Rola komisji sprowadzała się do informowania o możliwościach, jakie daje dekret, lecz często zaniechano tego. Urzędy administracyjne sprawowali częściowo wrogowie reformy (sabotaż) To wywoływało nieufność i brak wiary chłopów w hasła PKWN. Dodatkowo zniechęcał chłopów terror ze strony rodzinnego prawicowego podziemia. Wobec tego do przeprowadzenia reformy powołano szereg brygad aktywistów robotniczych, którzy usunęli sabotujących z urzędów i rozpoczęli uświadamianie chłopów. Przeprowadzenie reformy utrudniały grupy podziemia (organizacje zbrojne), które zabijały dzielących ziemią i tych, którzy ją objęli. Dodatkowo coraz bardziej uwidaczniały się zniszczenia wojenne, brak wyposażenia itp.

64

Na terenach byłego zaboru rosyjskiego potrzeby były większe niż istniejące zapasy gruntów, wobec czego w wyniku parcelizacji tworzą się gospodarstwa małe. Odwrotna sytuacja istniała na terenie byłego zaboru pruskiego, gdzie zresztą różnie podchodzono do uzyskania ziemi na własność. Preferowano raczej spółdzielczą gospodarkę. Zmiany na stanowisku ministra rolnictwa - Stanisław Mikołajczyk uaktywniła poczynania grup prawicowych, wywołując nawet roszczenia obszarników do zwrotu wywłaszczonych majątków. Masowo pojawiają się orzeczenia nakazujące zwrot rozparcelowanej ziemi, robotnicy rolni zwracają akty nadania ziemi. Państwo próbuje ratować sytuację, stwarzając dla gospodarstw partycypujących w programie szereg udogodnień finansowych, szansę wzrostu areału. To trochę wytłumiło wrogie tendencje i spowodowało ponowne przyjmowanie aktów. Jak było już powiedziane część majątku pozostała pod zarządem państwowym, zasilając PAŃSTWOWE NIERUCHOMOŚCI ZIEMSKIE (PNZ). Skutkiem reformy było zlikwidowanie obszarnictwa jako klasy społecznej, zaś chłopi otrzymali ziemię na własność. Przeciętna powierzchnia tzw. nadziału wyniosła 3 ha, zaś udział w reformie wzięło ok. 400 tys. rodzin. Chłopi zostali również uwolnieni od długów wobec państwa, banków i osób prywatnych, co ostatecznie likwiduje przeżytki feudalizmu. Efektem reformy był wzrost liczby gospodarstw średnich, co określa się jako "ześredniaczenie wsi". Wzrasta liczba ha ziemi przypadająca na osobę ludności rolniczej z 1 ha w 1931r. do 1,5 ha w 1950r. Zmieniła się również struktura własnościowa i agrarna:

gospodarstwa indywidualne 82%

spółdzielnie produkcyjne 2,5%

własność państwowa - 16,4%

W środkowej części kraju i wschodniej dominują gospodarstwa drobne, zaś na zachodzie dużo małych gospodarstw indywidualnych i dużych gospodarstw państwowych.

37: Nacjonalizacja przemysłu w Polsce.

Podstawowe założenia polityki w zakresie stosunków własnościowych zostały określone w manifeście PKWN z 22 VII 1944r. Zakładano:

- konfiskatę majątku niemieckiego i przejęcie pod zarząd państwowy zakładów bez właścicieli

- zwrot własności zagrabionej przez Niemców instytucjom, Kościołowi oraz średnim i drobnym przemysłowcom.

Po zakończeniu wojny dawni właściciele podjęli starania w celu odebrania swoich przedsiębiorstw. Klasę robotniczą reprezentowały 2 partie: Polska Partia Robotnicza (PPR) i Polska Partia Socjalistyczna (PPS). Partie robotnicze w 1945r. sformułowały postulat nacjonalizacji wielkiego i średniego przemysłu, a także zwrócenia dawnym właścicielom opuszczonych przez nich podczas wojny mniejszych zakładów pracy, które nie miały tak kluczowej roli w gospodarce. W Londynie urzędował rząd uznawany przez U.K. i USA na czele ze Stanisławem Mikołajczykiem, który po powrocie w 1945r. utworzył Polskie Stronnictwo Ludowe, które stanęło w opozycji do postulatów wysuwanych przez PPR i PPS - nacjonalizacji. PSL forsowało politykę restytucji systemu kapitalistycznego, politykę stworzenia dużych, bogatych gospodarstw chłopskich. Tymczasem aktywnie działa PPR i PPS, które dla realizacji swych zamierzeń podpierają się aktami prawnymi. 02.03.1945r. dekret określający zasady zwrotu przedsiębiorstw opuszczonych. Państwo nie stało się właścicielem opuszczonych zakładów, lecz jedynie tymczasowym administratorem.

65

Partie robotnicze nadal aktywnie działają, aktywizują doprowadzając do ustawowego usankcjonowania nacjonalizacji przemysłu. 3 I 1946r. została uchwalona przez Krajową Radę Narodową Ustawa o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej.

Zarządzała między innymi:

- przejęcie na własność państwa bez odszkodowania przedsiębiorstw, które należały do Niemców lub ich spółek oraz osób, które zbiegły do nieprzyjaciela.

- za pewnym odszkodowaniem przechodziły na własność państwa wszystkie pozostałe przedsiębiorstwa w 17 działach produkcji (górnictwo, energetyka, lekki).

- nie przejmowano zakładów przemysłu budowlanego zatrudniających poniżej 50 osób.

- nie podlegały ustawie przedsiębiorstwa spółdzielcze i samorządowe.

- wysokość odszkodowań ustala specjalna komisja.

- przedsiębiorstwa nie podlegające ustawie winny być zwrócone osobom uprawnionym.

Celem nacjonalizacji było:

- zapewnienie odbudowy i rozwoju gospodarki polskiej

- wyzwolenie spod zależności od kapitału zagranicznego, która spowodowała zastój gospodarczy przed wojną.

- likwidacja burżuazji w Polsce i możliwość "socjalistycznej przebudowy naszego kraju".

Sprzeciwiło się takiemu biegowi rzeczy PSL postulując przejmowanie zakładów zatrudniających co najmniej 100 osób. To jednak zbytnio zasiliłoby sektor prywatny i oddało spod kontroli państwa cały niemal przemysł elektrotechniczny, papierniczy. Warto zauważyć, że jednocześnie przyjęto ustawę o popieraniu inicjatywy prywatnej. W późniejszym okresie państwo uzyskało pełne prawo dysponowania zakładami, będącymi w jego rękach. Zakłady, które przejęto za pewnym odszkodowaniem, starano się utożsamić i tłumaczyć, że w istocie poprzednio stanowiły własność kapitału niemieckiego, co państwo zwalniało z odszkodowań. Utrwalenie się stosunków własności pozwoliło na opracowywanie pewnych planów i koncepcji gospodarczych.

Głównie przy pomocy Głównej Komisji do Spraw Upaństwowienia Przedsiębiorstw oraz komisji wojewódzkich do 1 X 1948r. upaństwowiono 35215 przedsiębiorstw. Proces nacjonalizacji przemysłu prawnie zakończono w 1958r. Nie ulega wątpliwości, że ustawa o upaństwowieniu przemysłu miała charakter ideowo - doktrynalny. Za jednym posunięciem pozbawiała swoich głównych wrogów politycznych zaplecza (finanse) oraz sama zdobywała silną pozycję.

38: Plan trzyletni.

Podstawę do jego przygotowania stanowiły doświadczenia zebrane przy konstruowaniu koncepcji gospodarczych tuż po wykrystalizowaniu się stosunków własnościowych. Początkowo w 1945r. opracowano plany odcinkowe dla poszczególnych gałęzi. 01.01.1946 Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów (KERM) uchwalił plan dotyczący większości gałęzi. Zaś utworzony jesienią 1945r. przy KERM-ie Centralny Urząd Planowania opracował plan inwestycji w 1946r.

66

21.09.1946r. Krajowa Rada Narodowa podjęła uchwałę zawierającą wytyczne planu gospodarczego do końca 1949 r. Zadania planu określa ustawa uchwalona przez Sejm 2 lipca 1947r., traktując "podniesienie stopy życiowej pracujących warstw powyżej poziomu przedwojennego" priorytetowo. Miało to się dokonać drogą:

- utrwalania ustroju i przebudowy społeczno - gospodarczej kraju.

- wyrównania szkód wojennych.

- scalenia Ziem Odzyskanych z resztą kraju z wykorzystaniem wybrzeża.

- rozszerzenia udziału kraju w gospodarstwie światowym.

- powrotu do kraju Polaków, którzy wyjechali w związku z działaniami wojennymi.

- obniżenia kosztów własnych i wzrostu wydajności.

- wzrostu udziału usług i przemysłu w ogólnej produkcji.

- rozwoju handlu zagranicznego.

Już na 1949 rok ustawa zakładała przekroczenie przedwojennej produkcji przemysłowej, wzrost produkcji na głowę ludności w rolnictwie. Realizując cały plan zamierzano zakończyć odbudowę gospodarki. Warto dodać, że plan nie przewidywał budowy nowych zakładów.

W wyniku znacznych zniszczeń wojennych Polska uzależniona była od pomocy gospodarczej z zagranicy. Poza bezzwrotną pomocą od UNRRA Polska zaciągnęła znaczne kredyty zagraniczne - głównie od Rosji. Stany Zjednoczone z niepokojem patrzą na przewroty w Europie i w 1947 prezydent Harry Truman oświadczył, że USA będzie udzielać pomocy krajom, którym zagrozić może upadek kapitalizmu (tzw. doktryna Trumana). Jednocześnie latem 1947r. sekretarz stanu USA George Marshall sformułował program pomocy gospodarczej dla krajów Europy. Polska obawiając się uzależnienia od partnera zza oceanu odrzuciła plan, bojąc się politycznych następstw i konsultując sprawę z ZSRR. Tą decyzją osłabiono stosunki gospodarcze z USA i niektórymi krajami Europy Zachodniej. Pojawiły się restrykcje obejmujące głównie dobra inwestycyjne. Zdani byliśmy zupełnie na ZSRR. Na tę niekorzystną sytuację nałożył się nieurodzaj lata 1947r., powodując konieczność importu żywności. Starano się, mimo trudności, nie ograniczać produkcji przemysłowej, popularyzując współzawodnictwo pracy, co owocowało spektakularnym wzrostem wydajności pracy oraz nagradzaniem tzw. przodowników pracy. Globalnie jednak nie osiągnięto zakładanej produkcji z 1938r. Nie można było więc bezpośrednio przejść (jak planowano) do przesuwania nakładów z inwestycji do przemysłu ciężkiego. Centralny Urząd Planowania chciał wzrostu w dziedzinie dóbr konsumpcyjnych i poprawy bytu społecznego, ministerstwo zaś domagało się zwiększenia nakładów na przemysł ciężki. Różnice istniały też w metodologii planowania, obliczania dochodu narodowego i przebudowy gospodarczej Polski. CUP ponadto propagował zwiększenie spółdzielczości i drobnych prywatnych zakładów, zaś Ministerstwo Przemysłu i Handlu opowiadało się za centralizacją gospodarki. Problem rozwiązano poprzez zmianę kierownictwa CUP i wzrost kompetencji KERM. Zmianom tym towarzyszą przeobrażenia polityczne w kraju. W XII 1948 dochodzi do zjednoczenia PPR i PPS i powstania PZPR. Osłabiło to siły reakcji i umożliwiło PZPR kontrolę kierunku zmian. Systematycznie malały nakłady na rolnictwo, na korzyść nakładów inwestycyjnych w przemyśle. Tym sposobem założenia planu 3 letniego wykonano w 2 lata i 10 miesięcy. Spada rola sektora prywatnego. Planu nie wykonały dziedziny produkujące artykuły konsumpcyjne (np. przemysł lekki). Rozwój przemysłu przyczynił się do wzrostu migracji ze wsi do miasta i w 1950r. z rolnictwa utrzymywało się 47% (przed wojną 60%) z przemysłu 21% (przed wojną 13%).

67

Znacznie gorzej było z realizowaniem założeń planu w rolnictwie, gdzie dodatkowo nie sprzyjały warunki pogodowe, zakończyła swą pomoc UNRRA. W roku 1947 osiągnięto jedynie 66% poziomu lat 1934-38). Jako środek zaradczy stosowano tzw. kontraktacje - zawieranie umów z rolnikami przez uspołecznione przedsiębiorstwa, gwarantujące uzyskanie określonych cen za płody rolne, gospodarce dawały towar. Miało to pozytywne skutki głównie z uprawie buraków, gdzie znowu odrodziła się uprawa w małych gospodarstwach. Kontraktacje z czasem rozciągnięto na szereg produktów: ziemniaki, len, warzywa, mleko, jaja. Jednocześnie rosło zużycie nawozów sztucznych. Od 1948r. (utworzenie PZPR) zaczęto realizować proces rozwoju spółdzielczości produkcyjnej na wsi, z głównym orędownikiem planu - ministrem przemysłu Hilarym Mincem. Zakładano, że tylko duże gospodarstwo, zelektryfikowane, zmechanizowane da szybki wzrost produkcji rolnej, Ideę tę łączono z likwidacją warstwy drobnych kapitalistów wiejskich. Chłopi zrażeni byli kołchozami radzieckimi, a ponadto przywiązani do własnej ziemi. PZPR przyjęła wariant przyspieszonego uspołecznienia produkcji rolnej, nie czekając na wzrost produkcji przemysłu na potrzeby wsi. W 1949r. istniały 243 spółdzielnie produkcyjne. Plan trzyletni zamknął się osiągnięciami rolnictwa: wzrostem plonów wielu podstawowych zbóż i wzrostem hodowli, poza trzodą chlewną.

39: Dyskusja CUP-owska

W 1948r. rozpoczęło się dostosowywanie systemu planowania i zarządzania do realizacji programu industrializacji. W lutym 1948 z inicjatywy Polskiej Partii Robotniczej odbyła się tzw. Dyskusja CUP-owska. Niepełne wykonanie założeń planu 3 letniego na 1947r. i tym samym niemożność doinwestowania przemysłu ciężkiego zrodziła konflikt wśród organów naczelnych co do kierunku dalszych zmian. Centralnemu Urzędowi Planowania zarzucano:

- zmierzanie do zwiększenia nakładów na przemysł artykułów konsumpcyjnych, co doprowadziłoby do poprawy sytuacji społeczeństwa.

- niechęć do działań mobilizacyjnych i przekraczania zadań planowych.

- błędy w metodologii planowania, obliczaniu dochodu narodowego.

Ministerstwo Przemysłu i Handlu, uwzględniając możliwość powstania trudności w nabyciu artykułów inwestycyjnych, postulowało zwiększenie nakładów na przemysł ciężki. Ponadto zdecydowanie skłaniało się ku zwiększeniu wpływu państwa na spółdzielczość i centralizacji zarządzania. CUP zaś proponował większą rolę spółdzielczości i drobnych prywatnych zakładów wytwórczych. W efekcie w 1948r. nastąpiła zmiana kierownictwa CUP-u - odszedł Czesław Bobrowski - oraz doszło do zmian organizacyjnych - wprowadzenie układu branżowego w miejsce dotychczasowej struktury funkcjonalnej. W grudniu 1948r. dochodzi do połączenia się PPR i PSL oraz utworzenia PZPR, co osłabiło siły interakcji. W kwietniu 1949r. zlikwidowano CUP, w miejsce którego powołano Państwową Komisję Planowania Gospodarczego, która odpowiadała za całokształt planowania gospodarczego, przygotowanie materiałów do obrad Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów (tworzył go premier i ministrowie resortów gospodarczych) oraz kontrolę wykonania jego uchwał.

40: Bitwa o handel.

68

W 1946r. na 170 tys. zakładów handlowych rolnictwa aż 150 tys. było w rękach prywatnych. Sektor prywatny dominował zarówno w handlu detalicznym jak i hurtowym, co nie pozwalało państwu kontrolować obrotu towarowego. Władze domyślały się jak nieczyste interesy muszą prowadzić niektóre z przedsiębiorstw, jak spekulowano i przechwycano blisko 10% dochodu narodowego. Dodatkowo w 1947r. (klęska urodzaju) wzrastają ceny na płody rolne, co ograniczyło znacznie siłę nabywczą konsumentów. Powstały Społeczne Komitety Kontroli Cen, które czuwały nad cenami w sektorze prywatnym oraz Komisja Specjalna do Walki ze Spekulacją i Nadużyciami. Dodatkowym problemem były szybko powstające spółdzielnie, które nie były jednak przystosowane do nowych warunków i w zasadzie sprowadzały się do ochrony elementów kapitalistycznych. W rzeczywistości były to więc "spółdzielnie rodzinne" korzystające z szeregu przywilejów a będące naprawdę prywatnymi przedsiębiorstwami kapitalistycznymi, chroniącymi się pod spółdzielczym szyldem.

Przedstawiona sytuacja wywołała w państwie szereg dyskusji, które rozpoczęły tzw. bitwę o handel. Zwyciężyła koncepcja Polskiej Partii Robotniczej (PPR), zgodnie z którą pozycję dominującą w handlu ma państwo, które winno również wpływać na spółdzielnie i adaptować je do centralnego systemu planowania. Zaczęto działać już latem 1947r., rozbudowując placówki Państwowej Centrali Handlowej, powstawały domy towarowe, rozwija się spółdzielcza sieć handlowa. W kraju powstają gminne spółdzielnie "Samopomoc Chłopska" a w 1948r. Centrala Rolnicza Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" - nadrzędna organizacja spółdzielczości rolniczej. W maju 1947r. powstało Biuro Cen - ustalające dopuszczalne marże i ceny maksymalne artykułów przemysłowych. Komisje cenowe różnego szczebla określały ceny maksymalne artykułów spożywczych. Przedsiębiorstwa prywatne obciążono zwiększonymi podatkami. To w pewnym stopniu ograniczyło zyski sektora prywatnego i zmniejszyło jego liczebność.

Od czerwca 1947r. wprowadzono koncesjonowanie na działalność w handlu prywatnym. Zezwolenie wydawały stosowane władze wojewódzkie.

Równocześnie następuje rozwój handlu uspołecznionego, a udział sektora prywatnego maleje. Prywatna działalność handlowa była dyskryminowana na różnych płaszczyznach:

- możność funkcjonowania tylko w mniejszych miastach, zaś w dużych w bocznych ulicach, bądź na peryferiach

- nacisk fiskalny (obciążenie podatkowe)

- akcje policyjne i inspekcje (wysokie kary pieniężne)

- odmawiano kupcom wynajmowania i nabywania lokali handlowych i dostępu do atrakcyjnych towarów

- uniemożliwiano zajmowanie się określonymi branżami.

- od 1948r. przestał funkcjonować, rozwiązany przez władze, samorząd kupiecki.

Bitwa o handel, z jej ideą uznania własności państwowej, jako najbardziej adekwatnej dla państwa i ustroju, ze swoimi reperkusjami w latach 50-tych owocuje zmniejszeniem liczby placówek handlu prywatnego z 184 000 do 14 000 ( w latach 1947 - 55). Państwo i spółdzielczość uzyskały pozycję monopolistyczną na rynku. Cele zaś bitwy o handel - dostosowanie handlu do gospodarki nakazowo rozdzielczej - zrealizowano.

41. Przyczyny Wielkiego Kryzysu:

a) w USA: brak równowagi między zdolnością produkcyjną a możliwościami zbytu. Podstawą dotychczasowego ożywienia był popyt stwarzany przez inwestycje, skierowany na

69

trwałe dobra wytwórcze. Natomiast ruch inwestycyjny pobudzany był różnymi zabiegami na giełdzie. Fikcyjna siła nabywcza oparta była na spekulacyjnej zwyżce kursów papierów wartościowych: 3/4 akcji było kupowane za kredyty (udzielane często na podst. świadectw posiadania innych akcji, mając nowe akcje można było znowu uzyskać kredyt na zakup następnych, itd.) Zbyt mała podaż wynalazków sprawiła, że nie można było inwestować w produkcję nowych produktów, co mogłoby doprowadzić do pobudzenia popytu. Wzmożone inwestycje spowodowały wzrost podaży tradycyjnych dóbr konsumpcyjnych, a tymczasem siła nabywcza rolników malała, a robotników miejskich wzrastała wolniej niż podaż, w wyniku działania monopoli, które reglamentowały produkcję i utrzymywały wysoki poziom cen, ograniczając wzrost siły nabywczej ludności. „Pogoń za zyskiem zabiła jego źródło- produkcję” Dodatkowo utrzymywał się permanentny kryzys rolnictwa. Został zerwany związek między produkcją a konsumpcją. Narastały zapasy (węgla, cukru, miedzi, bawełny). Na giełdzie 23 października nastąpiło pierwsze załamanie kursów akcji.b) dlaczego cały świat: rozbudowany system wzajemnych powiązań między USA a resztą świata, wycofywanie kapitałów z krajów zagrożonych co podkopywało ich pozycję. Kraje zagrożone kryzysem wprowadzały ograniczenia importowe, destabilizując sytuację w innych krajach. W państwach surowcowych kryzys spowodował spadek zapotrzebowania na ich produkty, wpłynął na redukcję cen i zmniejszenie ich dochodu narodowego. W państwach rolniczych spadek cen powodował wzrost produkcji rolniczej i ograniczenie zakupów konsumpcyjnych. Monopole ograniczały produkcję zamiast obniżać ceny. Eksport kapitałów z jednej strony, a system gold exchange standard z drugiej uzależniały sytuację słabszych państw od koniunktury w kilku krajach wiodących. Należy jeszcze wspomnieć o czynniku psychologicznym (wiadomości z innych krajów kształtowały nastroje tam, gdzie kryzys jeszcze nie dotarł). W latach dwudziestych próbowano realizować tradycyjną, liberalną politykę, coraz mniej pasującą do ówczesnej sytuacji. Wg. Prof. Jachowicza przyczyny Wielkiego Kryzysu są trudne do znalezienia. (notatki z wykładu).

42. Przemysł w dobie Wielkiego Kryzysu.

Przemysł w okresie kryzysu charakteryzowały:- w początkowej fazie był to wzrost zapasów niesprzedanych towarów, później nastąpiła

pewna obniżka cen produktów, spadły zyski przedsiębiorców.- spadek produkcji na całym świecie łącznie o ok. 30%, najsilniejszy w Ameryce Pn i Pd: o

50%, w Europie o 35%, a w Azji tylko o 10% (na skutek dominującej roli Japonii, która prowadziła wojnę z Chinami).

- zmniejsza się zatrudnienie w przemyśle, powodując gigantyczne bezrobocie. Pensje robotników spadają do „głodowych” wartości, nie działa mechanizm, który wg klasyków powinien zawsze działać w takich przypadkach: im tańszy produkt (tutaj praca), to bardziej zwiększa się zapotrzebowanie na niego. Ludzie sprzedawali ołówki na rogach ulic, aby mieć na chleb, a i tak nie mieli.

- silniejszy spadek prod. dóbr inwestycyjnych niż art. konsumpcyjnych, co wiązało się ze spadkiem inwestycji nawet do wartości ujemnych, kiedy to nie tylko nie kupowano nowych maszyn, ale nie remontowano nawet starych (inwestycje odtworzeniowe), lecz niekiedy je sprzedawano. W momencie, gdy kryzys zaczął się cofać, szybciej jednak rosła prod. dóbr inwestycyjnych.

- dążenie do wprowadzenia nowych rozwiązań technicznych, które umożliwiłyby obniżenie kosztów prod. np. zastępowanie napędu parowego - elektrycznym, używanie ropy naftowej zamiast węgla do opalania pieców; rozwinęły się nowe gałęzie przemysłu, jak elektroenergetyka.

70

- umocnienie pozycji monopoli, których działalność utrudniała wyjście z załamania (słabsze, pojedyncze przedsiębiorstwa upadały), zamykanie najmniej efektywnych fabryk. Tworzyły się multikorporacje ponadnarodowe: General Electric w Stanach Zjedn., AEG i Siemens w Niemczech, Mitsubischi w Japonii.

- duży wpływ monopoli na zawyżanie cen art. przemysłowych (celem monopolu było zorganizowanie rynku zbytu dla swoich wyrobów poprzez wyeliminowanie konkurencji, a więc zwiększenie swojego zysku względnie utrzymanie go na starym poziomie)

- rozwój interwencjonalizmu państwowego, często wobec braku koordynacji polityka pogłębiała kryzys w państwach sąsiednich (czytaj dalej pyt. 46-47)

- bankructwa wielu przedsiębiorstw zarówno małych, ale także dużych (koncern Ivana Kreugera który kontrolował 80% światowej prod. zapałek, upadek Citroena we Francji czy Royal Mail w W. Bryt.)

- wzrost roli państwa w gospodarce, które często musiało przejmować upadłe przedsiębiorstwa, dlatego coraz więcej zakładów było państwowych. (etatyzm)

43. Wpływ Wielkiego Kryzysu na handel międzynarodowy

Co spowodował W. Kryzys w handlu m-narodowym? Generalnie był przyczyną załamania handlu światowego i przepływu kapitałów, wystąpiło:P obniżenie obrotów (w ujęciu ilościowym) o 1/4, ponieważ większość państw starała się

ograniczyć import. Najbardziej zmniejszyły się obroty USA, zmniejszył się także udział Stanów Zj. z 18% do 14% wymiany międzynarodowej. Udział Europy wzrósł.

P nasiliła się tendencja do pogarszania terms of trade na niekorzyść krajów eksportujących surowce i produkty rolne- przerzucono część trudności gospodarczych na kraje kolonialne

P Wiele krajów w celu aktywizacji wywozu stosowało dumping (np. wywożono cukier z Polski i Czechosłowacji za 1/4 ceny na rynku wew.) najczęściej aby zdobyć waluty na spłatę zadłużenia zagranicznego.

P kraje broniąc się przed dumpingiem i importem podwyższały cła wwozowe (USA, Kanada, Francja, Włochy, nawet w W.Brytanii) - miejsce polityki wolnohandlowej zajął protekcjonizm celny oraz systemy dwustronnych układów handlowych, gdy obowiązywała zasada, że obroty handlowe muszą się równoważyć, były to:

P umowy clearingoweP wzrost roli państwa w handlu zagranicznym: walka o nowe rynki zbytu odbywała się przy

pomocy takich środków polityki gospodarczej jak: cła, dopłaty z budżetu państwa, taryfy eksportowe, nacisk polityczny na państwa słabsze gosp.

P umocnienie związków metropolii z koloniami, które nie chciały dopuścić do konkurencji innych krajów - umowy handlowe między W. Bryt. a jej koloniami służyć mogą tutaj za przykład.

P utworzenie bloku agrarnego dla przeciwstawienia się katastrofalnym skutkom kryzysu przez państwa Europy środkowej, w tym Polski, wysunęły projekt wprowadzenia systemu preferencji dla swego eksportu kierowanego do krajów rozwiniętych przemysłowo. Upadł na skutek braku solidarności między państwami bloku i braku kompromisu z krajami rozwiniętymi.

44. Polityka walutowa głównych krajów kapitalistycznych podczas Wielkiego Kryzysu

Ogólnie: wprowadzano zmiany w przepisach aby ochronić własną walutę: zabraniano przekazywania za granicę walut obcych oraz kruszców, zawieszano wymienialność pieniądza na złoto lub waluty wymienialne na nie, obniżono pokrycie złote własnych banknotów przeprowadzając dewaluację. Początkowo kryzys walutowy występował w tych krajach

71

drugorzędnych dla gospodarki światowej, jak Argentyna i Urugwaj. Działania te (odejście od waluty złotej) miały na celu ożywienie rynku wewnętrznego i eksportu. Niemcy: Prowadziły politykę deflacyjną: obniżano pensje, podniesiono stopę procentową. w lipcu 1931 wprowadzono kontrolę dewizową, polegającą na nadzorowaniu przez państwo wszystkich płatności wobec zagranicy, ponieważ na skutek wywozu rezerwy zmalały na skutek wycofywania kredytów zagranicznych, tak, że pokrycie marki spadło z 56% do 36%. Niemcy przestały płacić reparacje wojenne.Wielka Brytania: we wrześniu 1931 zawieszono wymienialność funta szterlinga na złoto i obniżono jego parytet, ponieważ spadły rezerwy w Banku Angielskim, dlatego że niektóre państwa zawiesiły spłatę długów i zmalały dochody z inwestycji zagranicznych oraz transportu morskiego. Załamanie waluty angielskiej miało skutki ogólnoświatowe, ponieważ rezerwy wielu banków centralnych przechowywano w funtach (blok szterlingowy), dlatego takie kraje zawiesiły wymienialność na złoto swoich walut: kraje skandynawskie, Irlandia, Kolumbia, Egipt, Indie i Nowa Zelandia, Kanada (Commonwealth) oraz w państwach Tribałtyki.Stany Zjednoczone: Załamanie dolara zostało przypieczętowane wprowadzeniem w marcu ‘33 kontroli walutowej, a w kwietniu zawieszeniem wymienialności na złoto i obniżeniem wartości w stos. do parytetuFrancja, Belgia, Holandia, Włochy i Polska utworzyły Złoty Blok --->

45. Złoty Blok: Francja, Szwajcaria, Belgia, Włochy, Holandia i Polska

Utworzony w 1933, na jego czele stanęła Francja. Francja posiadała dobrą gospodarkę i kryzys jej nie dotknął w dużym stopniu. Do Francji napłynęło dużo złota z zagranicy. W tych krajach kosztem dużych wyrzeczeń zapewniano trwałość waluty i jej wymienialność na złoto lub na waluty wymienialne na złoto, zapewniając jej stały parytet w stosunku do złota. Była to reakcja na politykę reglamentacji waluty przez Niemcy czy odstępowania od stałego parytetu jak zrobiły to USA i W. Bryt. Wierzono, że deflacja przyniesie równowagę w obrotach handlowych i umożliwi jednocześnie zgromadzenie wystarczających rezerw złota. Blok tworzyły kraje - wierzyciele, tylko Polska była dłużnikiem. (państwa te nie chciały, aby inni spłacali kredyty w zdeprecjonowanej walucie) Utrzymywanie takiej polityki powodowało wiele trudności: zwyżkowanie kursu walut, podwyżkę cen i płac oraz spadek eksportu. Rozpadł się wkrótce po odstąpieniu Belgii i Włoch w 1935. Reszta krajów zdewaluowała swoje waluty rok później.

46. Założenia interwencjonizmu:

Polityka interwencjonizmu wynikała z analizy doświadczeń ZSRR, który w okresie 1930-1933 jako jedyny kraj zwiększył produkcję. Teoretyczną podstawę dla przeniesienia doświadczeń radzieckich do państw kapitalistycznych stworzył John Keynes: naukowo uzasadnił celowość włączania się państwa w procesy gospodarcze. Doświadczenia W. Kryzysu podważyły wiarę w samoczynne zdolności regulacyjne gospodarki rynkowej, rządy dążyły do kreowania dodatkowego popytu poprzez:1. Środki bezpośrednie, tj. prowadzenie na dużą skalę robót publicznych i rozbudowa infrastruktury miała zwiększyć popyt na dobra inwestycyjne oraz za pośrednictwem wzrostu zatrudnienia także i na dobra konsumpcyjne:M rozbudowa infrastruktury (np. zagospodarowanie doliny rzeki Tennessee w USA- budowa

wielu elektrowni wodnych, regulacja żeglugi i zapobieżenie powodziom)M zamówienia wojskowe (Niemcy)

72

M wzrost konsumpcji ludności i ochrona poszczególnych jej grup (np. rolników) poprzez skup państwowy, płacenie „postojowego” miało prowadzić do redystrybucji dochodów i wzrostu konsumpcji właśnie

M mutację tych dwóch, tzn jedno i drugie (Polska, gdzie starano się spowodować wzrost konsumpcji ludności oraz uzbroić armię)

2. Środki pośrednie: kontrolowane zwiększenie ilości pieniądza w obiegu, obniżenie stopy procentowej, progresywne opodatkowanie wysokich dochodów oraz zwiększanie świadczeń społecznych na rzecz najuboższych miały zwiększyć popyt, rentowność inwestycji oraz zniechęcić do oszczędzania. W państwach faszystowskich rządy ściśle kontrolowały handel zagraniczny i zagraniczne obroty pieniężne.Interwencjonizm zakładał, że gospodarka w okresie wychodzenia z załamania gospodarczego w celu zapobiegnięcia wystąpienia kolejnego kryzysu albo ostatecznego załamania się gospodarki wymaga nadzoru rządu nad bankami, kredytem, inwestycjami i produkcją w celu zapewnienia wzrostu wytwórczości i zatrudnienia oraz poprawawienia opłacalności procesów gospodarczych. Oznaczał zerwanie z polityką deflacyjną oraz utrzymywaniem stałości waluty, dopuszczał deficyty budżetowe, kontrolowaną inflację oraz powolną deprecjację waluty.Występowała także ingerencja w międzynarodowe stosunki gospodarcze, tzn. Wprowadzanie wysokich stawek celnych, operowanie subsydiami, różnorodnych zakazów importu i eksportu, określane wspólnym mianem działań protekcjonistycznych. Spowodowane było chęcią ochrony własnego rynku przed obcą, nie zawsze uczciwą konkurencją. Stosowano także dumping, czyli sprzedawano towary za granicą poniżej kosztów wytworzenia w kraju (Polska sprzedawała cukier za 1/4 ceny z rynku wewnętrznego, podobnie robiły Niemcy).

47. Źródła finansowania interwencjonizmu

Wydatki na roboty publiczne i pomoc dla słabych socjalnie, wykup przez rząd udziałów w spółkach akcyjnych, wydatki zbrojeniowe, budowę autostrad, infrastruktury itd. nie mogły być pokryte ze zwykłych dochodów budżetowych. Rządy mogły wydawać albo tyle ile miały w budżetach, czyli mało, albo finansować wydatki z deficytu budżetowego. Podstawowym źródłem finansowania było więc zwiększenie długu publicznego. Państwo wypuszczało obligacje pożyczek, uzyskując środki na tworzenie dodatkowego popytu. Pożyczki te nie zawsze były dobrowolne: państwo często odstępowało część obligacji bankowi centralnemu w zamian za wypuszczone przezeń banknoty, co prowadziło do wzrostu obiegu pieniężnego (inflacji). W obligacjach państwowych lokowały swe rezerwy także inne instytucje finansowe, zwłaszcza ubezpieczeniowe. W rezultacie państwo zmniejszyło rezerwy finansowe prywatnych przedsiębiorców i ściągało od ludności i przedsiębiorstw podatek inflacyjny.

48. New Deal

Rozwinięta na dużą skalę polityka interwencjonizmu państwowego bez wprowadzania autorytarnych metod sprawowania władzy, łączy się z nazwiskiem Franklina Roosevelta. Prowadzona w warunkach nieustannej krytyki ze strony opozycji, cechowała się nieustanną zmiennością rozwiązań. Nowa administracja rozpoczęła działania od:* zakazano wywozu złota* zniesiono wymienialność dolara na złoto* zawieszono wypłatę wkładów bankowych* podjęto emisję weksli skarbowych* ograniczono wydatki na administrację

73

Po pierwsze primo:Podjęto działania mające na celu ograniczenie spekulacji papierami wartościowymi. Wprowadzono kolejne zmiany:¨ Nadano prezydentowi prawo ustanawiania tymczasowych zarządców w bankach o

znaczeniu ogólnokrajowym, które znalazły się w trudnościach¨ Ustawowo uporządkowano działalność banków m.in. poprzez:¨ Stworzono System Rezerwy Federalnej, aby lepiej kontrolować banki. Przynależność do

SRF była wprawdzie dobrowolna, tylko banki-członkowie uzyskiwały prawo do otwierania oddziałów we wszystkich stanach w zamian za częściową kontrolę państwa.

Wszystkie wymienione działania doprowadziły do ograniczenia spekulacji papierami wartościowymi i zapobiegały rujnującym system kredytowy kolejnym krachom na giełdzie.Po drugie secundo:Prowadzono politykę umiarkowanie inflacyjną, zgodnie z koncepcjami Keynesa. Zwiększano stopniowo obieg pieniędzy, wydając je przede wszystkim na roboty publiczne, chcąc obudzić życie gospodarcze. W maju 1933 przeprowadzono dewaluację dolara o 50%. Zaczęła rosnąć produkcja oraz ceny, szybko zwiększał się eksport, co wszakże było na pewno częściowo zasługą nie rządu USA, ale sytuacji międzynarodowej (wzrost napięcia w Europie: dojście do władzy Hitlera i podbój Abisynii przez Włochy) który spowodował wzrost zaufania do gospodarki USA w świecie.Po trzecie tertio:Rolnictwo: płacono farmerom odszkodowania z zamian za zmniejszenie areału upraw i ograniczenie hodowli. Efekty były żałosne, ponieważ rolnicy prowadzili bardziej intensywną gospodarkę na mniejszych polach, czyli podaż na rynku prawie się nie zmniejszyła. Władze skupywały także płody rolne w ramach wyznaczanych poszczególnym farmerom kontyngentów. Gdy popyt okazywał się niewystarczający, zakupione towary niszczono. Polityka rolna wywołała wzrost bezrobocia wśród rolników oraz pogorszenie ich sytuacji materialnej.Po czwarte quatro (?)Przemysł. Przygotowano zespół norm regulujących warunki pracy i płacy robotników. Przedsiębiorcy uzyskiwali pewne korzyści, gdy zdecydowali się przestrzegać tych przepisów (podobnie jak było to w przypadku banków, czyli metoda kija i marchewki, patrz pkt. 1). Działania te przyczyniły się do wzrostu popytu dzięki wzrostowi płac realnych. Uczyniono postęp w dziedzinie ustawodawstwa socjalnego.Po piąte quinto (?)Organizowano roboty publiczne, rozpoczynając od obozów pracy dla młodych mężczyzn, których zatrudniano przy budowie dróg i zalesianiu. Na dużą skalę prowadzono prace przy budowie infrastruktury (oprócz dróg także lotniska, szpitale, szkoły, tanie osiedla mieszkaniowe, regulacji rzek: projekt Tennessee patrz pyt. 46)Podsumowywując:W 1935 nastąpiło ograniczenie zakresu interwencjonizmu państwowego, ale do tego czasu polepszyła się koniunktura. W czasie ożywienia rząd starał się ograniczyć obieg pieniędzy i zmniejszyć deficyt. Podjęto ponownie roboty publiczne, obniżono także stopy procentowe. Trwałym zjawiskiem Nowego Ładu było stworzenie podstaw ingerencji państwa w życie gospodarcze i przekonanie części społeczeństwa o pozytywnych skutkach takiej ingerencji.

49. Gospodarka III Rzeszy do 1939.

Sytuacja gospodarcza Niemiec: po I wojnie były obciążone odszkodowaniami wojennymi, później zaciągniętymi pożyczkami. Dla ratowania się przed konsekwencjami Wielkiego Kryzysu wstrzymano

74

obsługę zadłużenia zagranicznego, a zwłaszcza spłatę odszkodowań, stosowano reglamentację dewizową i ograniczenia importowe, dążąc do zwiększenia własnej produkcji rolnej i zmniejszenia importu surowców.Dlaczego interwencjonizm państwowy?Tak duże rozmiary interwencjonizmu państwowego w Niemczech, Włoszech i Japonii były spowodowane trzema zasadniczymi czynnikami: § Po pierwsze przygotowania wojenne§ Po drugie konieczność zapewnienia ludności w jak najkrótszym czasie jak największej

liczby miejsc pracy§ Po trzecie przekonanie w wyższości interesu państwowego nad interesem prywatnym. To

dawało uzasadnienie dla rozwijania gospodarki państwowej.Co zrobiono po dojściu Hitlera do władzy?Całą gospodarkę podzielono na sześć grup (Reichsgruppen). Z tego systemu wyłączono przemysł zbrojeniowy. Niezależnie powstał Stan żywicieli Kraju, obejmujący rolnictwo, handel i przetwórstwo płodów rolnych. Zamiast związków zawodowych powstał Front Pracy zrzeszający pracowników i przedsiębiorców w poszczególnych grupach zawodowych. System ten wykluczył możliwość strajków, ewentualne zatargi rozstrzygały władze. System gospodarki Niemiec poddany został całkowitej kontroli państwa, które decydowało o cenach, produkcji, płacach i formach własności. Przygotowywano kraj do wojny, przeprowadzono szereg inwestycji militarnych, konstruowano sprzęt militarny, zwłaszcza dla wojsk pancernych oraz lotnictwa. Rozwijano przemysł ciężki (zbudowano linię Zygfryda na granicy z Francją, założono przedsiębiorstwo przemysłu ciężkiego Hermann Göring Reichswerke). Aby uniezależnić się od zagranicznych dostaw surowców rozbudowano przemysł chemiczny, który dostarczał substytutów produktów sprowadzanych z zagranicy (np. podjęto udane próby produkcji benzyny z węgla kamiennego)Przeprowadzono na wielką skalę roboty publiczne, budując autostrady (m.in. zbudowano wtedy jedyną do niedawna autostradę w Polsce powojennej na odc. Wrocław-Legnica), rozbudowano także lotniska, powoływano ludzi do wojska zmniejszając bezrobocie. Zredukowano liczbę kobiet pracujących w myśl zasady 3 razy K: “Kinder, Küche und Kirche” (fajny pomysł!). Nastąpiła ekspansja sektora państwowego w przemyśle m.in przez wywłaszczenie mienia osób uznanych za Żydów. (wspomniane wyżej zakłady Hermann Göring założono na bazie majątku wywłaszczonych osób)Jeżeli chodzi o politykę rolną, ustanowiono niepodzielne, dziedziczne gospodarstwa 125 hektarowe, których właścicielem był Niemiec “czystej rasy”, które miały szereg przywilejów, ale poddawane były państwowej kontroli, czy są właściwie prowadzone. Przyznawano im niskooprocentowane kredyty, nawozy i meliorowano grunty. Pomimo wzrostu plonów i hodowli, Rzesza nie osiągnęła samowystarczalności w zakresie żywności.Co dotyczy stosunków z zagranicą, to państwo rozszerzyło kontrolę nad obrotem towarowym i płatnościami. Stosowano reglamentacje dewizową i restrykcje importowe. W umowach ze słabszymi partnerami wprowadzano powszechnie clearing. Rzesza nabywała częściowo nadwyżki rolne państw Europy południowo-wschodniej, także niektóre surowce mineralne. Przed 1939 Rzesza zaczęła gromadzić zapasy surowców strategicznych.Dyktatorskie formy władzy niezmiernie ułatwiały interwencjonizm państwowy, który był główną cechą polityki gospodarczej III Rzeszy. Rząd nie potrzebował liczyć się z opinią publiczną ani opozycją. Stworzono system gospodarczy prowadzący do całkowitej kontroli państwa nad gospodarką, aby najlepiej przygotować ją na potrzeby wojenne.

50. Gospodarka Włoska w epoce faszystowskiej.

75

Sytuacja: Nie było to państwo obciążone reparacjami wojennymi, tak jak Niemcy, ale odczuwało ujemne skutki importu żywności oraz dotkliwy głód ziemi w wielu regionach. Tak jak i w Niemczech, na rozwój interwencjonizmu państwowego wpłynęły względy socjalne oraz potrzeby militarne. Władza zdobyła sobie poparcie części społeczeństwa, m.in. dzięki wysuwaniu demagogicznych haseł, obiecując poprawę sytuacji środowisk robotniczych, chłopskich i drobnomieszczańskich, szczególnie dotkniętych przez kryzys. W 1922 została ustanowiona dyktatura Benita Mussoliniego.Co zrobiono dla poprawy (pogorszenia) sytuacji gospodarczej?Stworzono system jednoczący pracowników i pracobiorców (podobnie jak zrobiono to później w Niemczech). Utworzono mianowicie korporacje. Odrębne korporacje zrzeszały pracodawców, robotników, intelektualistów oraz wolne zawody. Korporacje działały zgodnie z dyrektywami partii faszystowskiej.Aby uniezależnić się od dostaw importowanych surowców w 1936 Mussolini proklamował politykę autarkii: wprowadził do rolnictwa uprawy mające zastąpić importowane surowce, zaczęto poszukiwać ropy naftowej. Rozwinięto wydobycie ropy po aneksji Albanii, Włochy rozwijały także przemysł chemiczny.Działalność państwa była skierowana na popieranie procesu monopolizacji, np. poprzez wprowadzenie szeregu ułatwień fiskalnych, pomoc prywatnym instytucjom finansowym.Również we Włoszech przeprowadzano na szeroką skalę roboty publiczne w postaci rozległych prac melioracyjnych; najbardziej znanym osiągnięciem było osuszenie błot pontyjskich, które przyniosło niemal 70 tys. Ha ziemi ornej i pozwoliło zlikwidować ognisko malarii. Zbudowano dużo tanich mieszkań, budowano autostrady, drogi publiczne, tunele, elektryfikowano kolej. Reprezentacyjnym przedsięwzięciem była przebudowa Rzymu, gdzie powstało wiele pompatycznych budowli jako symbol ery faszystowskiej.Wzrastał udział państwa w przemyśle, a to za sprawą Instituto Mobiliare Italiano oraz IRI (Insituto per la Riconstruzione Industriale) które przejmowały akcje zagrożonych upadkiem przedsiębiorstw z baków, a także akcje samych banków. Podobnie jak III Rzesza stosowały wysoką ochronę celną. W rolnictwie nastąpił wzrost plonów i zbiorów. Jednak w stosunkach z innymi państwami Włochom nie udało się zbudować takiej zależności i samowystarczalności jak Niemcom, dlatego kiedy Liga Narodów uchwaliła sankcje gospodarcze przeciwko Włochom w następstwie ataku na Abisynię, mimo że wiele państw nie podporządkowało się tym decyzjom (USA, Niemcy, Japonia, Węgry, Austria) Włochy odczuły dotkliwie skutki tychże sankcji.Podsumowując: gospodarka włoska przypominała bardzo gospodarkę III Rzeszy, stworzono także machinę mającą na celu wyprodukowanie jak największej ilości produktów potrzebnych do prowadzenia wojny. “Zwarto szeregi”: Zlikwidowano związki zawodowe, wzrósł udział państwa w gospodarce, duży był też jego wpływ na ceny, płace i zbyt produktów.

51. Interwencjonizm w krajach Europy Wschodniej

Najbardziej powszechnym objawem interwencjonizmu państwa w życie gospodarcze było wprowadzanie rozmaitych ograniczeń w handlu zagranicznym. Przyczyną tego była troska o bilans płatniczy. Formy, rozmiary, a także kolejność poszczególnych przedsięwzięć zależały od konkretnych warunków każdego z państw. Wspólne było to, że wysokie taryfy celne nie wystarczały.Przede wszystkim stosowano zakazy przywozu. System taki obowiązywał np. w Polsce, pierwotnym jego celem było stworzenie możliwości retorsji wobec Niemiec w związku z wojną gospodarczą. Import wielu towarów był dozwolony tylko na podstawie zezwolenia udzielanego w przypadku gdy produkt nie pochodził z Niemiec. Wraz z rozpowszechnieniem

76

się tego system powstały nowego typu układy handlowe przewidujące wzajemne kontyngenty towarów dopuszczonych na rynek. Kontyngenty wiązały się z państwową kontrolą rozliczeń zagranicznych. Od 1930 r. w poszczególnych państwach wprowadzono reglamentację dewizową (przydzielano dewizy na podstawie wniosków importowych).Zakazy przywozu oraz ograniczenia dewizowe dotknęły przede wszystkim towarów luksusowych, natomiast ułatwiano import artykułów niezbędnych dla gospodarki. Były to jednak pojęcia względne np. w Bułgarii cenzurowano wnioski o przydział walut w duchu jawnie protekcjonistycznym.Ważną dziedziną interwencji państwowej był eksport artykułów rolnych. Podstawowym celem państw było przeciwdziałanie spadkowy cen płaconych producentom, a to skłaniało do zorganizowania skupu nadwyżek artykułów rolnych, a następnie ich eksportu, z reguły po cenach niższych od kosztów własnych.Najczęściej stosowną metodą było wprowadzenie państwowego monopolu skupu lub handlu wybranymi artykułami rolnymi. W Bułgarii w grudniu 1930 roku powstała Dyrekcja Chranoiznos, przedsiębiorstwo państwowe prowadzące skup i handel zbożem. Od 1934 miało ono monopol w tej dziedzinie.W Jugosławii w kwietniu 1930 r. powstał Prizad, który po 1932 r. miał monopol skupu mąki i zboża, potem zaś monopol handlu zagranicznego większością artykułów rolnych.W lipcu 1934 r. monopol handlu zbożem wprowadziła Czechosłowacja, tworząc przedsiębiorstwo Ceskoslovenská oblini spolecnost. W odróżnieniu od analogicznych przedsiębiorstw bułgarskiego i jugosłowiańskiego, dopuszczono możliwość importu niektórych zbóż lub ich przetworów. Bardziej chłonny rynek spowodował, że koszty monopolu oraz podtrzymywania cen wewnętrznych okazały się stosunkowo niskie.Polska, Rumunia i Węgry nie wprowadziły monopolu handlu zbożami, lecz jedynie różne formy subsydiowania eksportu i podtrzymywania cen wewnętrznych. W Polsce premie wywozowe, których wysokość zmieniała się w zależności od tendencji na rynkach światowych.Należy podkreślić, że w drugiej połowie lat trzydziestych Bułgaria, Jugosławia, Rumunia i Węgry związały się umowami handlowymi z Niemcami, które nabywały większość ich nadwyżek produktów rolnych.Już w latach kryzysu zaczęto posługiwać się systemem cen wywozowych jako instrumentem oddziaływania na jakość produktów oraz na organizowanie się eksporterów. Metody te rozwinęły się zwłaszcza w Polsce.Trwałym następstwem kryzysu okazał się wzrost roli państwa w systemie kredytowym. Rządy poszczególnych państw, aby uchronić gospodarkę przed dezorganizacją systemu bankowego udzieliły największym i najbardziej zagrożonym bankom pomocy, a to pociągnęło za sobą bezpośredni wpływ państwa na te instytucje. Niemal we wszystkich krajach Europy środkowo-wschodniej z wyjątkiem Czechosłowacji, państwo zdominowało system kredytowy. Kolejną niezmiernie ważną dziedziną interwencji państwowej był przemysł. Stosunkowo najmniej chaotyczny charakter działania te miały w państwach bałkańskich. W Bułgarii, Jugosławii i Rumunii nie dotowano niektórych działów przemysłu uznanych za przesycone, a inne dotowano.W omówionych trzech państwach, a także na Węgrzech bardzo istotnym czynnikiem pobudzającym rozwój przemysłu było daleko idące ograniczenie importu. W tej mierze jednak związanie się z Niemcami miało skutki dwojakiego rodzaju. Z jednej strony ułatwiało wzrost wydobycia surowców mineralnych potrzebnych III Rzeszy oraz umożliwiało zaopatrzenie w maszyny i narzędzia. Z drugiej strony eksport do Niemiec opłacony był importem artykułów przemysłowych, który tym samym ograniczał możliwości wzrostu produkcji krajowej.

77

Najbardziej rozwinięte formy interwencjonizmu państwowego wystąpiły w drugiej połowie lat trzydziestych w Polsce i na Węgrzech. W Polsce przejawiło się to w budowie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Na Węgrzech analogicznym pod pewnymi względami przedsięwzięciem był program z Györ.

52. Etapy rozwoju gospodarki radzieckiej 1919-1941

1) Komunizm wojenny (por. pyt. 53)2) NEP (por. pyt 54)3) Polityka socjalistycznej industrializacji (patrz także pyt. 56 i 57) Socjalistyczna industrializacja przypadła w ZSRR na lata 1929-1941 i opierała się na realizacji trzech pierwszych centralnych planów gospodarczych. Obejmowały one kolejno lata 1929-32, 1933-37, 1938-41. Pierwsza i trzecia pięciolatka były w praktyce planami czteroletnimi. Powodem skrócenia pierwszego planu pięcioletniego było przejęcie słynnej wytycznej Stalina "pięć w cztery". Urzeczywistnianie natomiast trzeciego planu pięcioletniego zostało natomiast przerwane w 1941 roku wskutek inwazji niemieckiej. Do najważniejszych cech utrwalonego w latach trzydziestych systemu gospodarczego należały: (1) absolutna dominacja własnościowa państwa (w formie sektora państwowego lub zetatyzowanej spółdzielczości); (2) zhierarchizowana i wieloszczeblowa struktura podmiotowa (opierająca się o faktyczny monopol państwa na tworzenie i grupowanie jednostek gospodarczych); (3) centralne nakazowo-rozdzielcze planowanie i zarządzanie, podporządkowanie naczelnym organom władzy politycznej i ukierunkowanie na forsowną industrializację preferującą przemysł ciężki (realizowane w warunkach ubezwłasnowolnienia przedsiębiorstw, częściowej autarkizacji gospodarki, miękkiego ograniczenia budżetowego, eksploatacji rolnictwa i przemysłu lekkiego, ograniczenia konsumpcji oraz różnych form przymusu pracy); (4) marginalizacja mechanizmu rynkowego i bierne wykorzystanie kategorii towarowo pieniężnych (podlegających różnego rodzaju ograniczeniom administracyjnym wynikającym z nadrzędności celów rzeczowych).

53. Komunizm wojenny (luty 1918-luty/marzec 1921)

Komunizm wojenny rozpatrywany krótkookresowo miał dwojaki uwarunkowania. Z jednej strony był próbą radykalnego odwrócenia kryzysu społeczno-ekonomicznego, z drugiej zaś reakcją na wyzwania postawione przez wojnę domową i interwencję państw zachodnich. Celem długookresowym KW było ukierunkowanie na realizację marksistowskiego modelu gospodarki komunistycznej. W punkcie dojścia nastąpić bowiem miało całkowite zniesienie własności prywatnej, skrajne scentralizowanie struktury gospodarki, pogłębienie państwowego systemu zarządzania, wprowadzenie centralnego planowania gospodarczego oraz eliminację stosunków towarowo-pieniężnych. System kierowania gospodarką miał charakter nakazowy i opierał się na wzorcach zaczerpniętych z niemieckiej gospodarki wojennej. Wykształcił się wówczas podwójny system administrowania gospodarką, w ramach którego aparat partyjny sprawował ścisły nadzór nad działalnością państwowych centralnych organów władzy gospodarczej, a także poczynaniami państwowej kadry menedżerskiej w przedsiębiorstwach. Najbardziej podporządkowany był przemysł, a najmniej indywidualne rolnictwo. Podstawowym priorytetem ekonomicznym było kierowanie wszelkich dostępnych środków do gałęzi i przedsiębiorstw pracujących na potrzeby wojny dlatego też państwo dążyło do pełne monopolizacji obrotów na rynku wewnętrznym. Istniały państwowe systemy

78

reglamentacji surowców, towarów inwestycyjnych i artykułów konsumpcyjnych (bezpłatnych lub o stałych cenach). Charakterystyczne było zintensyfikowanie prac nad centralnym planowaniem gospodarczym. Podejmowano liczne próby tworzenia krótkookresowych planów produkcyjnych w różnych branżach i gałęziach przemysłu. Myślano też nad długookresowym planem ogólnogospodarczym opartym o inwestycje elektryfikacyjne. Plan taki ostatecznie nie powstał, ale zmierzano w tym kierunku czego wyrazem było powołanie w lutym 1921 roku Państwowej Komisji Planowania. Najistotniejszym fragmentem strategii KW okazała się polityka rolna- z założenia dwutorowa. Z jednej strony władzom bolszewickim zależało na zapewnieniu stałych i wystarczających dostaw artykułów żywnościowych armii i miastom, z drugiej (w dalszej perspektywie) na zastąpieniu indywidualnych gospodarstw rolnictwem zespołowym. Cel pierwszy miał absolutne pierwszeństwo, na drugi więc nie wystarczyło środków (struktura gospodarstw rolnych zmieniła się w niewielkim stopniu). Niemal wszystkie wysiłki skoncentrowano natomiast na zagwarantowaniu dostaw artykułów rolnych dla wojska i robotników zatrudnionych w przemyśle. W tym celu w maju 1918 roku ogłoszono „wyprawy krzyżowe” po zboże, a w czerwcu „dyktaturę żywnościową”. Obowiązywał państwowy monopol zbożowy, całkowity zakaz handlu prywatnego zbożem oraz obowiązkowe przekazywanie nadwyżek zbożowych (po sztywnych cenach). Wkrótce przepisy rozszerzono na inne artykuły rolne. Ponieważ chłopi na ogół bardzo niechętnie oddawali wyprodukowane przez siebie nadwyżki, powszechną regułą stały się przymusowe rekwizycje surowców i płodów rolnych. Dokonywały ich zarówno specjalne robotnicze „oddziały żywnościowe”, jak i regularne formacje Armii Czerwonej. Dochodziło przy tym do licznych aresztowań, rozstrzeliwań, wywłaszczeń i wysiedleń opornych gospodarzy. Represje te uzasadniano koniecznością wzmagania walki klasowej wśród chłopów, co traktowano jako warunek wstępny socjalistycznych przeobrażeń w rolnictwie. Wspomniane retorsje były jednak również odpowiedzią na notowane w niektórych rejonach przypadki czynnego oporu mieszkańców wsi. Od końca 1918 roku władze bolszewickie zdecydowały się zarzucić politykę walki klasowej na wsi i proklamowały sojusz biednego i średniego chłopstwa z proletariatem miejskim. Zaczęto wówczas organizować handel wymienny pomiędzy miastem i wsią. Polegać on miał na powiązaniu pobierania nadwyżek produkcji rolnej z dostarczaniem maszyn, narzędzi rolniczych i artykułów konsumpcyjnych wytwarzanych przez przemysł. Okazało się to na ogół fikcją. Przymusowe rekwizycje nie ustały, a narastająca obrona chłopów coraz wyraźniej przeradzała się w regularną wojnę z bolszewikami. Charakterystyczne, że w całym okresie komunizmu wojennego wymiar nadwyżek nie był precyzyjnie określony, co dawało możliwość dowolnego ich zawyżania. Zdarzało się, że zabierano wszystkie znalezione w danej wsi surowce i artykuły rolne. W celu lepszej orientacji w stanie posiadania i plonów władze powoływały kontrolowane przez siebie komitety biedoty (kombiedy), a później- po złagodzeniu w końcu 1918 roku polityki rolnej- rady wiejskie. W działach pozarolniczych nastąpiło w okresie KW pełne upaństwowienie własności. W czerwcu 1918 roku znacjonalizowano cały większy przemysł i wszystkie prywatne towarzystwa kolejowe, motywując to koniecznością mobilizacji środków na cele wojny domowej. Zatrzymano w ten sposób oddolną socjalizację zakładów dokonywaną przez komitety fabryczne i lokalne sowiety. Jednak wg. oficjalnych danych państwo posiadało jedynie 12% wszystkich zakładów przemysłowych. Cały drobny przemysł pozostawał ciągle prywatny. W listopadzie 1920 wydano drugi dekret, kończący praktycznie proces nacjonalizacji przemysłu. Stanowił on, że upaństwowieniu podlegały wszystkie przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 5 pracowników na jedną zmianę, w praktyce

79

przejmowano nawet mniejsze zakłady. Jeszcze większe zmiany zaszły w dziedzinie handlu. W kwietniu 1918 wprowadzono monopol handlu zagranicznego, w listopadzie 1918 wydano dekret o monopolu państwowym w handlu wewnętrznym. Na jego podstawie większość jednostek handlowych została znacjonalizowana, a zachowano jedynie podległą państwu spółdzielczość handlową.1. W okresie KW władze radzieckie świadomie zmierzały do znaturalizowania stosunków

ekonomicznych. Liczono, że doprowadzenie do przeistoczenia inflacji w hiperinflację spowoduje zupełną niemal utratę wartości rubla i ułatwi tym samym eliminację handlu oraz przejście do gospodarki bezpieniężnej. Dlatego ciągłemu wzrostowi emisji pieniądza towarzyszyły decyzje o rozszerzaniu reglamentacji kartkowej w miastach, zmniejszaniu rozpiętości płac robotniczych, powiększaniu udziału w płacach świadczeń w naturze, stosowaniu bezpieniężnego rozrachunku w stosunkach pomiędzy przedsiębiorstwami i jednostkami państwowymi itp. W styczniu 1920 zamknięto Bank Ludowy RFSRR. Kredytów udzielano od tego czasu głównie w postaci dostaw surowców i materiałów. W drugiej połowie 1920 zarządzono konfiskatę kruszców szlachetnych oraz zlikwidowano opłaty za produkty reglamentowane, a także szereg państwowych i komunalnych usług publicznych. W lutym 1921 wydano postanowienie o zaprzestaniu pobierania podatków. Na kwiecień przygotowano całkowite zniesienie pieniądza.

Likwidacji stosunków towarowo pieniężnych nie udało się jednak przeprowadzić. Nie pozwoliła na to sytuacja, która ostatecznie wymusiła porzucenie polityki KW. Zanim do tego doszło istnienie pieniądza podtrzymywał czarny rynek. Szacuje się, że w latach 1918-19 ludność miejska kupiła na czarnym rynku ok. 60% wszystkich skonsumowanych przez siebie artykułów spożywczych. W okresie KW wprowadzono powszechny obowiązek pracy, uzależniając od jego wypełnienia kartkowe przydziały artykułów konsumpcyjnych („kto nie pracuje, ten nie je”). Poprzez przymus pracy starano się zaradzić spadkowi zatrudnienia w przemyśle (mobilizacja do armii, migracje na wieś, stały spadek wytwórczości). Zwiększono również czas pracy (z 8 do 12 h) oraz pracę w godzinach nadliczbowych. Przydział do fabryk (z wyjątkiem przemysłu zbrojeniowego) odbywał się za pośrednictwem kierowanej przez państwo Giełdy Pracy. Drugim powodem ustanowienia powszechnego przymusu pracy było dążenie do odbudowania dyscypliny wśród zatrudnionych. W okresie KW pojawiły się pierwsze obozy pracy przymusowej. Nie było ich zbyt wiele, więc nie odgrywały istotniejszej roli gospodarczej. Bilans polityki KW był jednoznacznie negatywny. Umożliwił on realizację priorytetu produkcji i dostaw dla armii, ale społeczne i gospodarcze koszty o mało nie doprowadziły do upadku bolszewików.

54. Nowa Ekonomiczna Polityka (NEP)

Decyzje polityczne o przejściu do NEP podjęto w lutym i marcu 1921 roku. Zarzucono go ostatecznie w roku 1929 wraz z zainaugurowaniem polityki planowego uprzemysłowienia i kolektywizacji rolnictwa. Celem NEP było odbudowanie więzi ekonomicznych pomiędzy rolnictwem i przemysłem, likwidację niedoborów żywnościowych oraz uspokojenie burzących się chłopów i robotników. Zdecydowano się na dopuszczenie do ograniczonej odbudowy rynku, stosunków towarowo-pieniężnych, sektora prywatnego i indywidualnej inicjatywy ekonomicznej. Działania te miały przynieść w pierwszej kolejności korzyści rolnictwu, przez co miała zostać ożywiona cała gospodarka.

80

Proces krystalizacji NEP zakończył się w październiku 1921. Do tego czasu utrzymywano liczne przepisy z czasów komunizmu wojennego, a nawet były próby przeciwdziałania odradzającemu się rynkowi. Rozkwit NEP przypada na okres od października 1921 do grudnia 1925, potem NEP wyraźnie osłabł. Po 1925 zaczął wyraźnie wzrastać udział produkcji przemysłowej w globalnej wytwórczości ZSRR, co świadczyło o zapoczątkowaniu procesu industrializacji. Istota NEP- ograniczone koncesje na rzecz rynku i gospodarki indywidualnej- nie została jeszcze zanegowana. Stało się to ostatecznie u schyłku 1929 roku. Politykę NEP należy traktować jako próbę czasowego zintegrowania podstaw systemu socjalistycznego z elementami rynku i bodźców ekonomicznych. W okresie NEP nastąpiła pewna decentralizacja systemu kierowania gospodarką, wiele bieżących decyzji delegowano na niższe szczeble zarządzania. Stało się to na skutek częściowej denacjonalizacji, usamodzielnienia się przedsiębiorstw państwowych i odbudowy powiązań rynkowych. Charakterystyczną cechą NEP była dyktatura finansów, a ściślej dominujące znaczenie Komisariatu Finansów i (po jego odtworzeniu) banku centralnego. Absolutnym priorytetem w polityce gospodarczej stało się zrównoważenie budżetu i stabilizacja rubla. Planowanie gospodarcze nadal nie odgrywało większej roli, powstające plany były niczym więcej jak próbą prognozy, zaś planowanie wieloletnie pozostawało w sferze teorii. W rolnictwie NEP odszedł od zbrojnej rekwizycji nadwyżek i przeszedł do pobierania podatku w naturze. Drugą istotną regulacją było zezwolenie na wolny handel pozostałymi nadwyżkami rolnymi. W 1924 podatek w naturze przekształcono w pieniężny. NEP przyniósł korzystne efekty dla rolnictwa, lecz jego pierwsze lata upłynęły pod znakiem wielkiego głodu (1921-23). Przyczynami był nieurodzaj i efekty komunizmu wojennego. Szacuje się, że w tym okresie zmarło z głodu 5 mln. ludzi. NEP dążąc do polepszenia zaopatrzenia rolnictwa w artykuły przemysłowe, musiał odbudować produkcję i aparat dystrybucji rynkowej. Zaczęto więc denacjonalizację działalności przemysłowej, rzemieślniczej i handlowej. Zaczęła się ona w maju 1921 i polegała na przekazywaniu przedsiębiorstw inicjatywie prywatnej (także byłym właścicielom i kapitałowi zagranicznemu) oraz tworzeniu nowych zakładów prywatnych. Kapitał prywatny nie uzyskiwał tytułu własności lecz koncesję na okres od 2 do 5 lat. Otwarto ponownie banki i odtworzono system podatkowy. Zrezygnowano z płac w formie znaturalizowanej, wprowadzono zróżnicowanie płac i rehabilitację bodźców ekonomicznych. Przywrócono rachunek ekonomiczny. W sektorze państwowym odbudowano system rozliczeń między przedsiębiorstwami i organami włazy centralnej, wprowadzając specjalny rozrachunek gospodarczy pozwalający na pewną samodzielność działania. Najważniejsza jednak okazała się reforma antyinflacyjna przeprowadzona w latach 1921-24. W jej wyniku ustabilizowano rubel i stworzono podstawy jednolitego systemu pieniężnego. W okresie NEP nastąpiło odejście od powszechnego przymusu i militaryzacji pracy, gdyż uznano te rozwiązania za nieefektywne ekonomicznie. Przetrwały obozy pracy przymusowej, aczkolwiek i one przeszły na system „rozrachunku gospodarczego” Dzięki polityce NEP sytuacja gospodarcza Rosji Radzieckiej zaczęła się powoli poprawiać. Rosła produkcja i obroty handlowe, zwiększyła się ilość upraw i ich sprzedaż do miast. Produkcja przemysłowa w 1925 stanowiła 75,5% stanu z 1913, a pod koniec NEP zbliżona do przedwojennej. Produkcja rolnicza pod koniec NEP przewyższała tę z 1913 o 21%. Ujemnymi symptomami NEP był wzrost bezrobocia w miastach, spadek płac robotniczych i wzrost cen.

55. Dyskusje na temat rozwoju gospodarki radzieckiej w połowie lat dwudziestych.

81

W połowie lat dwudziestych pojawiło się kilka konkurencyjnych koncepcji industrializacji z których najważniejsze były dwie. Pierwsza z nich zmierzała do powiązania industrializacji z polityką charakterystyczną dla NEP. Popierali ją m.in.Nikołaj Bucharin i Aleksiej Rykow. Polityczną podstawą tej koncepcji było twierdzenie o możliwości zbudowania socjalizmu w jednym kraju oraz konieczności zachowania sojuszu pomiędzy miastem, a wsią. Proces uprzemysławiania polegać miał na inwestowaniu w te gałęzie których produktów potrzebowała wieś. Zatem zakładano dalsze promowanie indywidualnej gospodarki chłopskiej. Mechanizmem kreującym industrializację miały być długoletnie centralne plany gospodarcze. Zakładano, że w toku planowania zostaną szeroko wykorzystane stosunki towarowo-pieniężne, a uprzemysłowienie nie będzie początkowo zbyt szybkie, co pozwoli na jego sfinansowanie poprzez eksport artykułów rolnych, pożyczki zagraniczne i inne dochody państwa. Zakładano także, że uda się pogodzić industrializację z równoległym rozwojem rolnictwa, a także zachować równowagę pomiędzy rozbudową przemysłu ciężkiego i lekkiego. Pełne urzeczywistnienie gospodarki komunistycznej miało nastąpić dopiero w okresie postindustrialnym w wyniku ujawnienia się wyższej efektywności sektora uspołecznionego od prywatnego. Druga koncepcja zrodziła się w kręgu opozycji wewnątrzpartyjnej skupionej wokół Lwa Trockiego. W zakresie ekonomicznym największy wkład w jej przygotowanie wniósł Jewgienij Preobrażeński. Politycznym punktem wyjścia był tu sprzeciw wobec tezy o możliwości zbudowania socjalizmu w jednym tylko kraju oraz przekonanie o konieczności odejścia od polityki prochłopskiej. Opowiadano się za maksymalnie szybkim podjęciem forsownej industrializacji oraz eliminacją stosunków towarowo-pieniężnych z procesu planowania gospodarczego. Akumulację kapitału niezbędnego do sfinansowania industrializacji przeprowadzić chciano głównie kosztem wsi. Spodziewano się, że dzięki temu sektor państwowy w przemyśle (utożsamiany z socjalistycznym) przejmie z sektora prywatnego - indywidualne gospodarstwa chłopskie stanowiły jego główny bastion - więcej zasobów i środków, niż byłoby to możliwe wskutek wykorzystania mechanizmów rynkowych. Rozwiązaniem umożliwiającym eksploatację rolnictwa i akumulowanie środków na potrzeby industrializacji miało stać się początkowo utrzymywanie przez państwo wysokich cen na artykuły przemysłowe. W późniejszym okresie planowano zastosowanie przymusowej kolektywizacji rolnictwa, zapewniającej ostateczne przejście majątku i zasobów wsi do dyspozycji państwa. Proces uprzemysłowienia preferowałby przede wszystkim inwestycje w przemyśle ciężkim, w dalszej zaś dopiero kolejności w przemyśle lekkim i rolnictwie. Było to radykalne zaprzeczenie NEP. Uważano przy tym, że najlepszą gwarancją powodzenia było wsparcie ZSRR przez lepiej rozwinięte kraje socjalistyczne. Kłopot w tym, że takowe nie istniały, zatem wielką wagę przywiązywano do objęcia komunistyczną rewolucją państw uprzemysłowionych (koncepcja permanentnej rewolucji).

56. Kolektywizacja w ZSRR

Kolektywizacja to proces wymuszonego przez państwo komunistyczne przekształcenia drobnych, prywatnych gospodarstw chłopskich w wielkie gospodarstwa spółdzielcze (kołchozy) obok istniejących państwowych (sowchozów). Kolektywizację rolnictwa przeprowadzono w ZSRR w latach 1930-1935. Motywy kolektywizacji były dwojakie: chęć dopasowania rolnictwa do wizji gospodarki uspołecznionej oraz potrzeba nieekwiwalentnego uzyskania surowców rolnych, żywności i rąk do pracy w okresie socjalistycznej industrializacji. W trakcie kolektywizacji dochodziło do represji wobec przeciwstawiających się jej chłopów („rozkułaczanie”). Gospodarczymi skutkami kolektywizacji był spadek produkcji i pogłowia oraz klęska głodu.

82

Do marca 1930 roku kolektywizacje prowadzono bardzo szybko, wywłaszczając chłopów przy szerokim wykorzystaniu metod administracyjnych i siłowych. Z jednej strony likwidowano indywidualne gospodarstwa i tworzono kołchozy przejmujące całość dotychczasowego majątku chłopstwa, z drugiej dokonywano tzw. "rozkułaczania czyli usuwania ze wsi warstwy bogatszych gospodarzy (a dodatkowo wszystkich chłopów opierających się kolektywizacji). Władze lokalne otrzymywały odgórne normy wytyczające zakres eliminacji gospodarstw chłopskich oraz intensywność rozkułaczania. W pierwszym przypadku wynosiły one zwykle 100%, a w drugim 5-7%. Wyniki pierwszego etapu kolektywizacji były katastrofalne. Wśród chłopstwa szerzyły się niezadowolenie, bierny opór i bunty. Padły liczne ofiary śmiertelne. Reakcją na przymus kolektywizacyjny była rzeź inwentarza żywego, zapobiegająca przejmowaniu go przez kołchozy. Chłopi zabijali również masowo konie, przez co uniemożliwiali ich użycie jako siły pociągowej w kołchozach. Ponieważ jednocześnie brak było maszyn rolniczych, gospodarstwa kolektywne stanęły na granicy załamania produkcyjnego. Wobec takiego rozwoju sytuacji postanowiono przejściowo złagodzić politykę wobec wsi. Od początku marca 1930 przyhamowano tempo kolektywizacji, wycofano się z administracyjno-siłowych metod nacisku na chłopów oraz wyrażono zgodę na rozwiązywanie już utworzonych kołchozów. O ile w marcu 1930 skolektywizowanych było 58% gospodarstw chłopskich, o tyle we wrześniu tego samego roku wskaźnik ten spadł do 21%. Chłopi nie wierzyli jednak w trwałość "odwilży". Dlatego dokonywany przez nich ubój inwentarza żywego trwał dalej. Jesienią 1930 okazało się, że mieli rację. Po zakończeniu żniw kolektywizacja przybrała ponownie na sile. Nie przebiegała już jednak z taką gwałtownością jak w pierwszych miesiącach roku. Na wyraźnie mniejszą skalę prowadzono "rozkułaczanie". Chłopom wtłaczanym do kołchozów, w odróżnieniu od początkowej fazy kolektywizacji, pozostawiono na własność osobistą, zabudowania mieszkalne, drobny sprzęt gospodarski, krowę oraz pewną liczbę owiec, świń i ptactwa domowego. Najważniejsze było jednak wydzielenie z ziemi kołchozowej tzw. działek przyzagrodowych, na których zezwalano gospodarować indywidualnie (w 1939 dawały one 25% produkcji rolnej). Zaczęto również stosować wobec kołchoźników różnego rodzaju bodźce płacowe (od 1931) oraz zezwolono- po każdorazowym wywiązaniu się kołchozów z dostaw obowiązkowych dla państwa- na sprzedaż produktów rolnych po wolnych cenach na tzw. rynku kołchozowym (od 1932). Kiedy w 1935 doprowadzono kolektywizację do końca, w rolnictwie radzieckim nie było już praktycznie gospodarstw indywidualnych, a jedynie formalnie spółdzielcze kołchozy oraz państwowe sowchozy. Kołchozy liczyły zwykle 400-500 ha, sowchozy- obejmujące ok. 10% zasiewów- początkowo nawet do kilkuset tys. ha (od 1931 ulegały stałej dekoncentracji. Rezultatem kolektywizacji było przejęcie przez państwo ścisłej kontroli nad gospodarką rolną, ostatnią względnie autonomiczną sferą gospodarki, oraz nad chłopstwem, ostatnią względnie autonomiczną grupą społeczną. Dzięki likwidacji indywidualnych gospodarstw możliwe stało się zarówno wytyczenie kierunków produkcji rolnictwa, jak i akumulowanie potrzebnej ilości produktów rolnych. Kontrola nad skolektywizowanym rolnictwem sprawowana była za pośrednictwem państwowych Stacji Maszynowo-Traktorowych (MTS). Pierwotnie miały one dostarczać kołchozom maszyny rolnicze na kredyt. Ponieważ maszyn było za mało, zdecydowano się na skoncentrowanie ich w poszczególnych MTS-ach oraz obsługiwanie przez nie w okresie prac siewnych i żniwnych większej ilości kołchozów (najczęściej po ok. kilkadziesiąt). Tym samym MTS-y mogły z łatwością nadzorować realizację zadań planowych w całym rolnictwie. W tym celu organizowano w nich specjalne piony polityczno-propagandowe. Ocena efektów powszechnej kolektywizacji różniła się w zależności od punktu widzenia. Władze bolszewickie- choć przekonały się o utopijności tezy o wyższości gospodarstw

83

kolektywnych nad indywidualnymi- dostrzegały przede wszystkim wzrost towarowości rolnictwa i związaną z tym intensyfikację eksportu (w 1930 i 1931 wyeksportowano po ok. 50 razy więcej zboża niż w 1929). Nastąpiło to jednak kosztem bezprzykładnego wyzysku chłopów przez państwo. Za niezrealizowanie zaplanowanej wielkości dostaw stosowano represje finansowe (w stosunku do kołchozów) oraz karne (w stosunku do kołchoźników i- dopóki tacy byli- samodzielnych gospodarzy. Ponadto wzrostowi towarowości rolnictwa towarzyszyło ograniczenie powierzchni zasiewów, ogólnej produkcji rolnej oraz skali hodowli. W momencie zakończenia powszechnej kolektywizacji wyniki na wszystkich tych polach były gorsze niż w 1929 roku. Skala tendencji spadkowych wywołanych kolektywizacją jest kwestią sporną. Wg różnych danych oscylowała ona wokół kilku procent w przypadku powierzchni upraw, kilkunastu w przypadku wielkości produkcji i kilkudziesięciu (często nawet ponad 50%) w przypadku pogłowia zwierząt hodowlanych. Połączenie spadku globalnej produkcji ze wzrostem jej towarowości i powiększeniem eksportu doprowadziło do nowej wielkiej fali głodu. Przypadła ona na lata 1932-33. Najtragiczniejsza sytuacja panowała na Ukrainie. Pod względem skali był to głód większy niż na początku lat dwudziestych, a ponadto w dużej mierze sztuczny. Produktów rolnych choć mniej niż w latach poprzednich, było na tyle dużo, że niedobory żywnościowe nie powinny wystąpić. Spowodowały je jednak nadmierna eksploatacja kołchozów prowadzona w celu powiększenia towarowości rolnictwa oraz tzw. terror głodowy stosowany w walce z chłopami opierającymi się kolektywizacji. Istotną przyczyną była także nieefektywność odgórnego systemu dystrybucji żywności. Wielkie rzesze ludzi nie miały co jeść, a jednocześnie zdarzało się, że zboże gniło na polach i w magazynach. Szczytowe nasilenie głodu przypadło na lato 1933 roku. Dokładna liczba ofiar sztucznego głodu w latach trzydziestych nie jest znana, ale wg. wszelkiego prawdopodobieństwa znacznie przekroczyła 5 mln. Wśród społecznych kosztów kolektywizacji należy wymienić również miliony "kułaków" i ich rodzin wysiedlanych do obozów pracy oraz nowych miast przemysłowych. ten drugi kierunek wywózek złożył się jednocześnie na silne- co najmniej kilkumilionowe- "pchnięcie ku urbanizacji"

57. Wyjaśnij pojęcie: socjalistyczna industrializacja.

Industrializacja czyli inaczej uprzemysłowienie jest to proces zastępowania rozproszonej, indywidualnej i ręcznej produkcji przez produkcję fabryczną, którą charakteryzowały: koncentracja w jednym miejscu, scentralizowane kierownictwo, podział pracy, masowość, standaryzacja oraz wykorzystanie nowoczesnych źródeł energii. Industrializacja najwcześniej nastąpiła w Wielkiej Brytanii (II poł. XVIII wieku). Niezbędnymi warunkami industrializacji były: kapitał, wolna siła robocza i rynki zbytu. Charakterystyczną cechą klasycznej industrializacji było to, że najpierw obejmowała ona gałęzie produkujące dobra konsumpcyjne (np. przemysł włókienniczy), a dopiero później przemysł ciężki. Industrializacja przekształciła w zasadniczy sposób gosodarkę i społeczeństwo krajów nią objętych, będąc jednym z czynników wzrostu produkcji, wzrostu dobrobytu, eksplozji demograficznej i urbanizacji. Specyficznym rodzajem industrializacji była socjalistyczna industrializacja, która polegała na forsownej, wymuszonej przez władze (a nie rynek) rozbudowie przemysłu państwowego w krajach komunistycznych. Industrializacja socjalistyczna rozpoczęła się w ZSRR w latach trzdziestych, a w krajach Europy Wschodniej i Chinach w latach pięćdziesiątych. Ważnym źródłem akumulacji było nieekwiwalentne wykorzystanie rolnictwa, w którym przeprowadzano równocześnie kolektywizację. Zasady socjalistycznej industrializacji stały się dogmatem polityki gospodarczej i były kontynuowane z rozmaitym natężeniem aż do upadku rządów komunistycznych. Cechą industrializacji socjalistycznej był priorytet przemysłu ciężkiego, zaniedbanie potrzeb

84

konsumpcyjnych. Z polityką socjalistycznej industrializacji związane były też silne tendencje autarkiczne.

58. Gospodarka III Rzeszy w okresie wojny światowej.

Przygotowania do wojny Niemiec rozpoczęły się wkrótce po dojściu Hitlera do władzy (styczeń 1933). Nowoczesny i dobrze rozwinęty przemysł niemiecki stanowił znakomite zaplecze. Jeszcze w okresie przedwojennym kontroli państwowej poddana została produkcja, co umożliwiło jej szybkie przestawienie na potrzeby zbrojeń. Równolegle nastąpiło zwiększenie inwestycji wojskowych. Poważnym krokiem w tym kierunku była realizacja czteroletniego planu gospodarczego rozpoczęta w 1936 r. Zagrożenie dla możliwości realizacji niemieckich planów wojskowych stanowiły braki własnych złóż wielu surowców strategicznych, a co z tego wynika poważne uzależnienie od importu. Z niedostatku rezerw i uzależnienia od importu wynikała m.in. koncepcja wojny błyskawicznej. Niemiecka flota handlowa była piątą co do wielkości flotą handlową świata. Słabość floty wojennej powodowała jednak, że w przypadku wojny z mocarstwami zachodnimi i ogłoszenia przez nie blokady Niemcy nie mogły liczyć na surowce sprowadzane drogą morską. Swobodny dostęp istniałby tylko w basenie Morza Bałtyckiego, dlatego Niemcy przywiązywały dużą wagę do kontaktów gospodarczych z krajami satelickimi. Z Rumunii importowano ropę naftową oraz niektóre wyroby przemysłu metalowego, ze Słowacji niewielkie ilości ropy naftowej, rudy metali kolorowych i żelaza, z Bułgarii węgiel i rudy metali, z Bułgarii, Rumunii, Słowacji i Węgier artykuły rolne. Import ten nie pokrywał w pełni zapotrzebowania gospodarki niemieckiej, toteż ogromną wagę przywiązywano do wykorzystania surowców wtórnych oraz produktów zastępczych (np. benzyna syntetyczna).Niemiecka marynarka nie wyglądały równie imponująco jak reszta armii. Ponieważ w dniu wypowiedzenia wojny Brytania ogłosiła morską blokadę Niemiec więc ich flota jak i floty państw sprzymierzonych zostały zablokowane. Jednakże szybkie zakończenie kampanii wrześniowej i wchłonięcie bogatych w surowce ziem polskich, a także wspólna granica z sojuszniczym ZSSR spowodowały, że blokada nie była zbyt uciążliwa. Po rozpoczęciu działań wojennych ustawowo podporządkowano całą gospodarkę jednolitemu kierownictwu państwowemu. Równocześnie wprowadzono kontrolę dewizową, racjonowanie zaopatrzenia ludności i inne. Sukcesy odniesione do połowy 1940 zwiększyły rezerwy oraz możliwości eksportu. Szczególnie ważnym dostawcą, aż do niemieckiego ataku nań był ZSRR.Niemcy starali się maksymalnie wykorzystać gospodarczo podbite kraje. Stosunkowo najbardziej uprzywilejowane były ziemie włączone na początku do Rzeszy (Górny Śląsk, Pomorze, Wielkopolska), gdzie przynajmniej na początku nie prowadzono gospodarki rabunkowej. Przejęto tu na własność państwa bądź obywateli niemieckich całość majątku przemysłowego i rolnego. W celu zmiany stosunków etnicznych zastosowano masowe przesiedlenia. W państwach zachodnich niemcy starały się przede wszystkim uzależnić od siebie przemysł pracujący na potrzeby wojny. W tym celu obok konfiskaty majątku żydowskiego wykupywano, także przymusowo, zakłady należące do miejscowych przedsiębiorców. Na okupowanych terenach Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej (Generalne Gubernatorstwo, okupowane tereny ZSRR, Jugosławia) gospodarka miała charakter bardziej rabunkowy. Skonfiskowano tam w całości majątek państwowy, mienie żydowski i wielką własność. Zachowano miejscową własność drobną i średnią, poddaną bezwzględnej kontroli władz niemieckich. Działania te spowodowały spadek globalnej produkcji przemysłowej (przy wzroście wojskowej) na wszystkich okupowanych terenach. Patrz też pyt.59

85

59. Polityka gospodarcza III Rzeszy w krajach okupowanych.

Trzy podstawowe zadania:• podporządkowanie w jak najszerszym zakresie istniejącego w podbitych krajach potencjału

gospodarczego• ograniczenie spożycia ludności miejscowej• wykorzystanie istniejących zasobów na potrzeby Rzeszy i jej armiiPraktyczna realizacja tych założeń w poszczególnych krajach była różna. Na obszarach Polski daleko posunięte konfiskaty i rabunek mienia. Przejęto nieodpłatnie własność państwową, mienie osób uznanych za Żydów, ale także ogromną część przedsiębiorstw należących do Polaków. Konfiskowano nie tylko majątki obszarnicze, ale także i grunty chłopskie. Odmiennie traktowano mienie należące do państw zachodnich, duża część tych udziałów została wykupiona przez niemieckie koncerny na drodze dobrowolnych umów. Na terenach Generalnego Gubernatorstwa drobna i średnia własność polska została zachowana, ale poddano ją kontroli władz niemieckich w celu dostosowania do potrzeb Rzeszy. Podobna polityka prowadzona była na okupowanych terenach ZSRR (szczególnie silnie eksploatowano tam surowce).Natomiast w Europie zachodniej okupanci główną uwagę kierowali na formy pośredniego uzależnienia istniejącego potencjału gospodarczego. W większym stopniu nieodpłatnemu przejęciu podlegały zapasy surowców i wyrobów gotowych. W państwach zachodnich Niemcy starały się uzależnić od siebie przemysł pracujący na potrzeby wojny, dokonywano tego obok konfiskat majątku żydowskiego przez przymusowy wykup.Niemcy we wszystkich okupowanych krajach włączały ich gospodarkę do niemieckiego systemu zarządzania i planowania gospodarczego, którego naczelną zasadą było podporządkowanie całej działalności gospodarczej potrzebom wojny. Niemcy odgórnie narzucali poszczególnym zakładom profil produkcji, jej wielkość, narzucano powiązania kooperacyjne, poziom płac, cen itp. Jeszcze silniejsze były makroekonomiczne ingerencje - na niektórych terenach świadomie dewastowano przemysł, aby rozwijać go na innych; w okupowanych krajach dążono do likwidacji przemysłu konkurencyjnego w stosunku do zakładów niemieckich.Należy przy tym pamiętać, że praktyczna działalność gospodarcza administracji niemieckiej w okupowanych krajach wykazywała nieustanne zmiany, które zależały od sytuacji wojennej. Po 1943, kiedy to wprowadzono totalna mobilizację, dążono do jeszcze większego wykorzystania gospodarczego okupowanych krajów. Starano się zwiększyć produkcję na potrzeby wojny kosztem pokojowej (w Europie wschodniej dokonało się to już wcześniej).Działania te spowodowały spadek globalnej produkcji przemysłowej (przy wzroście wojskowej) na wszystkich okupowanych terenach. Zmniejszenie produkcji spowodowało wzrost bezrobocia, umożliwiło to Niemcom wywóz ludności na roboty przymusowe bez konieczności ograniczania miejscowej produkcji.Dla Niemców ważny był także problem wyżywienia armii i ludności Rzeszy. Dlatego początkowo starali się o stworzenie warunków do wzrostu produkcji rolnej w okupowanych krajach. Już około 1942 r. jednak potrzeby były tak duże, że Niemcy przestawili się na rabunkową gospodarkę w rolnictwie.Wobec ograniczenia nakładów na rolnictwo i niedostatku maszyn i nawozów w większości okupowanych krajów nastąpił spadek globalnej produkcji rolnej jak i zbiorów z 1 ha. Mimo tego spadku rósł wywóz do Niemiec.Istotne znaczenie w polityce Niemiec wobec państw okupowanych miała polityka pieniężna. W Niemczech poprzez zamrożenie płac i cen dążono do zapewnienia stabilizacji siły nabywczej marki, w krajach okupowanych wykorzystywano inflację jako jedną z metod

86

obniżenia siły nabywczej ludności (co powodowało spadek konsumpcji) oraz finansowania swych wydatków. Dlatego w państwach podbitych zachowywano miejscową walutę.Niemcy ponadto prowadziły nieekwiwalentną wymianę handlową. Z podbitymi krajami podpisywano dwustronne umowy clearingowe, przewidujące wzajemną wartościową kompensatę dostaw, ale wykowywano je jednostronnie. Oprócz tego na podbite państwa nałożono obowiązek pokrywania kosztów utrzymania armii i administracji niemieckiej.Eksploatacji gospodarczej towarzyszyły różne działania zmierzające do ograniczenia konsumpcji miejscowej ludności. W sumie trzeba podkreślić, że w wyniku realizowanej opisanej powyżej polityki Niemcom udało się aż do końca 1942 roku prowadzić działania wojenne bez uszczerbku dla położenia materialnego własnej ludności.

60. Gospodarka wojenna państw koalicji antyhitlerowskiej.

Kraje koalicji antyhitlerowskiej nie przygotowywały się do wojny, jej wybuch zastał je kompletnie nie przygotowane. Dopiero wówczas podjęto przestawianie gospodarki na tory wojenne.We Francji nie zdołano jednak przestawić gospodarki co zakończyło się druzgocącą klęską. W Anglii, której dzięki jej wyspiarskiemu położeniu Niemcy nie zaatakowały od razu, istniały warunki do przestawienia. Forsowne zbrojenia i militaryzacja kraju rozpoczęły się jednak dopiero z chwilą dojścia do władzy rządu W. Churchilla (maj 1940) ponieważ poprzedni gabinet A. N. Chamberlaina ciągle jeszcze wierzył w możliwość pokojowego rozwiązania konfliktu z Niemcami. Przestawianie gospodarki brytyjskiej na tory wojenne rozpoczęto od reorganizacji państwowej administracji gospodarczej, którą wyposażono w szerokie pełnomocnictwa w zakresie kierowania krajem w warunkach wojny. Zadania, które pojawiły się przed nowym aparatem, były następujące:• zmiana profilu wytwórczości przemysłu z cywilnej na wojenną• zapewnienie dostaw surowców do fabryk, co w Anglii której produkcja opierała się przede

wszystkim na imporcie w warunkach wojny miało zasadnicze znaczenie• wobec deficytu artykułów spożywczych i trudności przywozowych należało doprowadzić

do zwiększenia produkcji na wyspach, przy równoczesnym wprowadzeniu reglamentacji kartkowej

• zapewnienie podziału zasobów ludzkich pomiędzy przemysł, a szybko rozwijające się siły zbrojne

• warunkiem szybkiej realizacji wszystkich poprzednich zadań było stworzenie systemu finansowania wojny, który nie doprowadziłby do inflacji, a równocześnie zapewnił możliwość zakupu niezbędnego zaopatrzenia poza granicami Wielkiej Brytanii.

Pewną pomocą dla Wielkiej Brytanii stanowiło rosnące współdziałanie Stanów Zjednoczonych. Już od 1939 roku F. D. Roosevelt , mimo zachowania przez USA neutralności, starał się gospodarczo wspomagać Wielką Brytanię. Zakres tej pomocy wzrósł od jesieni 1941 r. Istotną pomocą dla Wielkiej Brytanii (podobnie jak i dla innych członków koalicji antyfaszystowskiej) stanowiła ustawa Kongresu Stanów Zjednoczonych z marca 1941 r. (tzw. Lend-lease Act). Upoważniała ona prezydenta do udzielania pożyczek i wynajmowania krajom sojuszniczym sprzętu niezbędnego do prowadzenia wojny. W 1942 roku produkcja wojenna Stanów Zjednoczonych osiągnęła $30.2 mld, dorównując poziomowi wytwórczości wszystkich państw faszystowskich. Pierwszoplanowym zadaniem mocarstw koalicji antyhitlerowskiej stało się rozwinięcie produkcji broni i wyposażenia wojskowego. Wytwórczość ta rosła niezmiernie szybko.

87

Gdy w Wielkiej Brytanii wzrost produkcji osiągano przede wszystkim dzięki przestawieniu fabryk cywilnych na potrzeby wytwórczości zbrojeniowej w Stanach Zjednoczonych i innych pozaeuropejskich krajach koalicji antyhitlerowskiej (Kanada, Australia, Ameryka Południowa) następowało to w wyniku forsownej budowy nowych przedsiębiorstw. Akcję tę w znacznym stopniu finansowały rządy. Całokształtem spraw związanych z problematyką gospodarki wojennej kierowało w Stanach Zjednoczonych Biuro do Spraw Mobilizacji Wojennej. Nadzorowało ono i koordynowało działalność wyspecjalizowanych agencji rządowych i społecznych.Stopniowo rozbudowywany przemysł zbrojeniowy państw koalicji antyhitlerowskiej zaczął wytwarzać więcej sprzętu niż Japonia, Niemcy, Włochy i państwa przez nie okupowane. Przesunęło to szalę zwycięstwa na rzecz przeciwników faszyzmu. Zapewnienie Wyspom Brytyjskim dostaw surowców, sprzętu inwestycyjnego, amunicji, uzbrojenia oraz żywności stawało się dla nich zasadniczym warunkiem przetrwania. Utrzymanie nieprzerwanych dostaw stało się dla aliantów jednym z centralnych problemów. Jego waga jeszcze wzrosła po wejściu do wojny Związku Radzieckiego i rozwój amerykańskich dostaw sprzętu dla ZSRR wymagały sprawnego funkcjonowania transportu morskiego.Opanowanie szlaków morskich miało zasadnicze znaczenie; z faktu tego zdawały sobie sprawę zarówno Niemcy i Japonia, jak i państwa należące do przeciwnego obozu.Wojna w zdecydowanie różny sposób wpłynęła na ogólną sytuację gospodarczą Wielkiej Brytanii i innych nieokupowanych państw koalicji antyhitlerowskiej. Poniosła ona poważne straty materialne spowodowane bombardowaniami lotniczymi i zniszczeniem znacznej części floty handlowej. Ujemnie wpłynęła też na jej sytuację konieczność dokonywania zakupów za granicą, bez możliwości eksportu towarów wytwarzanych przez własną gospodarkę (wywóz brytyjski spadł do połowy przedwojennego). Powodowało to narastanie trudności płatniczych w stosunkach z innymi krajami oraz wypieranie przemysłu brytyjskiego z jego tradycyjnych rynków zbytu. Stany Zjednoczone wyszły z wojny gospodarczo wzmocnione. Nie tylko rozwinęły swój przemysł, ale także zdobyły niekwestionowane przywództwo wśród państw kapitalistycznych. Były jedynym wielkim państwem przemysłowym, które nie poniosło żadnych strat materialnych i mogło poszerzyć swą ekspansję gospodarczą na obszary stanowiące przed 1939 r. sfery wpływów Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Włoch i Japonii. Eksport wyrobów amerykański wzrósł trzykrotnie. Nastąpiło przesunięcie światowego centrum finansowego z Londynu do Waszyngtonu. W samych Stanach Zjednoczonych istotnie zwiększył się siła wielkich korporacji monopolistycznych, które w latach wojny otrzymywały większość zamówień zbrojeniowych. Pod wpływem rosnącego zapotrzebowania na wyroby przemysłowe, surowce i żywność rozwinęły się gospodarczo i inne kraje, leżące poza zasięgiem bezpośredniego konfliktu zbrojnego (np. Kanada, Australia). I one również - chociaż w stopniu mniejszym niż USA wyszły z wojny gospodarczo wzmocnione.

61. Znaczenie gospodarki amerykańskiej w świecie po II wojnie światowej

Stany Zjednoczone znajdowały się po II wojnie światowej w szczególnej sytuacji, gdyż nie miały zniszczeń wojennych, takich jak państwa europejskie. To umożliwiło wysunięcie się USA na miejsce lidera gospodarczego w świecie. Stany Zjednoczone zaangażowały się w związku z tym w akcje pomocy krajom dotkniętym lub zniszczonym skutkami wojny. W latach 1943-47 USA przeznaczyło blisko 3 mld $ na działalność UNRRA (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy),

88

co stanowiło 75% funduszy całego programu pomocy. Pomoc ta objęła państwa sojusznicze i realizowana była nie w formie przekazu gotówkowego, ale konkretnych darów (gł. tego, co wyprodukowano na potrzeby wojny, a co nie zostało wykorzystane; np. produkty żywnościowe, artykuły chemiczne itp.). W latach 1948-52 realizowany był z kolei plan Marshalla. W odróżnieniu od UNRRA zakładał on pomoc wszystkim państwom europejskim dotkniętym skutkami wojny oraz był finansowany wyłącznie przez Stany Zjednoczone. Była to pomoc w formie korzystnych kredytów (w sumie o wartości ok. 15 mld $), które miały być wykorzystane na inwestycje pokojowe. Po 1950r. fundusze z planu Marshalla w związku z wojna koreańską zaczęły być niestety przeznaczane na zbrojenia. Pomoc amerykańska w powojennej odbudowie Europy miała znaczący wpływ na rozwój gospodarczy państw korzystających z tej pomocy. Czołowa pozycja USA w gospodarce światowej bezpośrednio po II wojnie nie była jednak trwała. Państwa Europy Zachodniej oraz Azji Płd.-Wsch. odnotowywały większe przyrosty PKB niż USA. Doprowadziło to do utraty wiodącej roli Stanów Zjednoczonych w gospodarce na świecie, ale pomimo tego zdołały one utrzymać pozycję w czołówce państw najwyżej rozwiniętych. Gospodarczą politykę zagraniczną Stany Zjednoczone chciały przede wszystkim oprzeć na liberalizacji handlu w skali światowej. Utwierdziłoby to dominujące miejsce USA w świecie poprzez szeroki i łatwy dostęp do większości międzynarodowych rynków. Wpływ na handel światowy USA chciało wywrzeć min. poprzez działalność GATT-u. W ramach struktur GATT Stany Zjednoczone dążyły do obniżenia barier celnych, liberalizacji handlu światowego, zapobieżenia tendencjom izolacji poszczególnych rynków światowych (zagrożenie widziano szczególnie w EWG). Duże znaczenie gospodarki amerykańskiej w świecie potwierdzane było szczególnym traktowaniem dolara, choć żadne formalne zobowiązania w tej materii nie istniały. Dolar był wymienialny na złoto. Stał się również walutą większości międzynarodowych operacji finansowych; w stosunku do dolara trzymano kursy innych walut oraz posługiwano się dolarem jako pokryciem emisji banków centralnych w innych państwach. Przewaga gospodarki USA przejawiała się w wielu dziedzinach. Zarówno w wydajności pracy, organizacji, poziomie technologii, zastosowaniu nowoczesnych metod zarządzania, jak i rozwoju badań naukowych, Stany Zjednoczone przodowały w świecie. Poziom gospodarki amerykańskiej był niejako celem, do którego dążyły państwa Europy Zachodniej. Przejmowały one stopniowo sposoby i metody prowadzenia gospodarki i dążyły do uzyskania stopy życiowej na poziomie USA.

62. Przemiany techniczne i organizacyjne w przemyśle po II wojnie światowej

Po II wojnie światowej nastąpił szybki rozwój nauki i techniki. Z każdą dekadą wprowadzane były coraz nowocześniejsze technologie i rozwiązania techniczne. Energetyka Nowym źródłem energii stała się energia jądrowa (pierwsza elektrownia atomowa powstała w 1954r. w ZSRR, Obmińsk pod Moskwą). Od lat 70 zaczęto wykorzystywać niekonwencjonalne źródła energii: energię wiatrową, energie słoneczną, siłę pływów morskich. Organizacja pracy w przemyśle Na szeroką skalę zaczęto wprowadzać pełniejszą automatyzację produkcji, tzn. nie tylko linie produkcyjne miały być zautomatyzowane, lecz również dążono do sterowania automatycznego procesami produkcji.Transport

89

W lotnictwie komunikacyjnym do produkcji wprowadzono samoloty z silnikami turbośmigłowymi (1948r.) oraz z silnikami odrzutowymi (1949r.). W 1969r. rozpoczęto produkcję Boeinga 747, który szybko opanował rynek i przejął większość pasażerów z oceanicznych linii transatlantyckich. Podbój kosmosu W badaniach kosmicznych odnotowano olbrzymi postęp. W dużej mierze motywowany on był wyścigiem zbrojeń pomiędzy ZSRR a Stanami Zjednoczonymi. Historycznymi wydarzeniami było min.:· wprowadzenie sztucznego satelity na orbitę okołoziemską (1957r.),· załogowy lot kosmiczny (1961r.),· lądowanie człowieka na Księżycu (1969r.),· lot promu kosmicznego (1981r.).W pewnym stopniu postęp w tej dziedzinie został zahamowany w latach 70, gdy zaczęło brakować funduszy (kryzys naftowy, kryzys walutowy).Elektronika Po II wojnie świat został opanowany przez telewizję - pierwszy kolorowy telewizor wyprodukowano w 1953r. (USA). W latach 50 wynaleziono tranzystor, którego wejście do produkcji umożliwiło zastąpienie dużych lampowych odbiorników radiowych - tranzystorowymi - mniejszymi i poręczniejszymi. W latach 60 rozpoczęto produkcję magnetofonów, a w 70 magnetowidów. Ogromny postęp w elektronice odnotowano dzięki rozwojowi informatyki - pierwszy komputer ENIAC powstał w 1942-44r. (USA). Komputery pierwszej generacji oparte były na lampach elektronowych, ale dopiero wynalezienie tranzystorów, a następnie układów scalonych i mikroprocesorów przyniosło rewolucję w informatyce i technice. Komputeryzacja pociągnęła za sobą zmiany w innych dziedzinach działalności człowieka. Prawdziwym przełomem stało się masowe wprowadzenie do produkcji komputerów osobistych (lata 80).Medycyna W medycynie nastąpił rozwój w technologiach produkcji antybiotyków i szczepionek. Przyczyniło się to do spadku umieralności niemowląt i wydłużenia życia. W 1967r. dokonano pierwszego przeszczepu serca, co było istotnym krokiem do dalszego rozwoju transplantologii. Zmiana struktury gospodarki W krajach wysoko rozwiniętych nastąpił rozwój najnowocześniejszy dziedzin przemysłu (np.: elektroniki, biotechnologii, niektórych gałęzi przemysłu chemicznego) oraz szeroko rozumianych usług. Gałęzie niskodochodowe, produkujące słabo przetworzone artykuły, szkodliwe dla środowiska (np.: przemysł ciężki, metalurgiczny, wydobywczy) w miarę możliwości przenoszone zostały do krajów słabo rozwiniętych i rozwijających się.

63. Nacjonalizacje w Europie Zachodniej po II wojnie światowej

Po zakończeniu II wojny światowej w krajach Europy Zachodniej doszło do nacjonalizacji, czyli upaństwowienia niektórych gałęzi gospodarki. W szczególnie dużym stopniu zjawisko to występowało we Francji i Wielkiej Brytanii. W latach 40 do władzy we Francji doszła Partia Pracy, która przeprowadziła nacjonalizację: Banku Francji, przemysłu wydobywczego, systemu ubezpieczeń oraz niektórych banków komercyjnych. Wprowadzono również karne nacjonalizacje za kolaborację z Niemcami w czasie II wojny światowej (min. upaństwowieniu podległa wówczas z tych powodów firma Renault). Poza zasięgiem procesów upaństwowienia znalazły się: przemysł stalowy oraz

90

towarowy transport samochodowy. 50 lata przyniosły z kolei ustanie procesów nacjonalizacyjnych. We Francji na dużą skalę przeprowadzono upaństwowienie zakładów i rozbudowę sektora państwowego po roku 1981, gdy do władzy doszli socjaliści. Trwało to aż do roku 1986. Podobnie jak we Francji, tak i przez Wielką Brytanię przewinęła się po II wojnie fala nacjonalizacji. W latach 1946-51 u władzy była Partia Pracy. Upaństwowieniu uległy:Bank Anglii, przemysł wydobywczy, przemysł stalowy, transport kolejowy, energetyka i gazociągi. W tym okresie partia konserwatywna występowała przeciw wszystkim aktom nacjonalizacyjnym ogłaszanym przez labourzystów. Po dojściu do władzy w 1951r., Konserwatyści przeprowadzili prywatyzację hutnictwa oraz transportu kołowego, pozostałe sektory gospodarki pozostały państwowe. W 1964r. ponownie Partia Pracy przejmuje władzę i wydaje decyzje o upaństwowieniu przemysłu stalowego. Począwszy od 1979r., gdy premierem została konserwatystka Margaret Thatcher, nastąpiło zdecydowane odchodzenie od rozszerzania sektora państwowego. Sprywatyzowano szereg gałęzi gospodarki należących do sektora państwowego.

64. System z Bretton Woods i jego upadek

W lipcu 1944r. w USA w Bretton Woods odbyła się międzynarodowa konferencja, w której udział wzięły państwa sojusznicze. Przedmiotem debaty był problem systemu walutowego, jaki miał obowiązywać po zakończeniu II wojny światowej. Utworzono wówczas:

1. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF)2. Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD) -zwany Bankiem

Światowym.System walutowy z Bretton Woods przewidywał:

· ostateczne odejście od waluty złotej,· brak obowiązku wymiany walut poszczególnych krajów na złoto,· utrzymanie sztywnych walut - dopuszczenie wahań kursów o 1%, a w przypadku

odchyleń powyżej 1% banki centralne zobowiązano do przywrócenia poprzedniego kursu,

· dążenie do pełnej wymienialności walut,· oparcie zasad działania IMF na podobnych do spółki akcyjnej, tzn. np. pożyczki

państwom członkowskim mogą być udzielane do wysokości ich wkładu,· teoretyczny brak uprzywilejowanej pozycji dolara w stosunku do innych walut, ale

praktycznie kursy trzymane były w stosunku do dolara. Silną pozycję dolara utwierdziła decyzja prezydenta Trumana z 1947r. o zobowiązaniu się USA do wymiany dolarów na złoto na żądanie banków centralnych państw IMF. Uprzywilejowana pozycja dolara zapewniła mu stabilność. Ponieważ USA po II wojnie światowej prowadziło politykę interwencjonizmu, to miało stały deficyt budżetowy, który pokrywany był emisją dolara. Nie powodowało to jednak inflacji w USA, gdyż dolary szły do zagranicznych banków centralnych i stawały się podstawą emisji danej waluty, co prowadziło do inflacji w tych krajach. Proces ten był wypaczeniem systemu z Bretton Woods; był za to wyjątkowo korzystny dla gospodarki amerykańskiej. Cena złota (ustalona w 1934r.) utrzymywana na poziomie 35$ za uncję była sztuczna, gdyż ceny wzrosły od 1934r. dwukrotnie. W związku z dużym popytem na złoto zobowiązanie USA do wymienialności dolara na złoto stało się wyjątkowo uciążliwe i w 1971r. pokrycie popytu zagranicznego na ten kruszec możliwe było do realizacji jedynie w 19%. W efekcie prezydent Nixon zawiesił wymienialność.

91

Kolejny czynnik destabilizujący system z Bretton Woods to inflacja w latach 60 w USA (głównie z powodu wojny w Wietnamie, ambitnego programu socjalnego prezydenta Johnsona oraz programu kosmicznego). Tłumiona ona była poprzez wprowadzenie maksymalnego oprocentowania kredytów, co pociągnęło za sobą ucieczkę od Banku Centralnego USA do Europy. W 1966r. banki komercyjne przeniosły finansowe operacje amerykańskie do Europy i w ten sposób stały się niezależne zarówno od amerykańskiego, jak i miejscowych banków centralnych. Powstał w ten sposób rynek eurodolarowy (możliwe to było już w roku 1958 gdy większość europejskich walut zyskała wymienialność). Zalew Europy dolarami po 1966r. doprowadził do destabilizacji kursów miejscowych walut. W listopadzie 1967r. doszło do dewaluacji funta szterlinga o 14%. W tym samym roku odbyła się również konferencja IMF w Rio de Janeiro, na której wprowadzono nową jednostkę pieniężną SDR (początkowo 1 SDR = 1$, a po dewaluacji dolara w 1971r. kurs SDR liczony był jako średnia ważona z walut). W grudniu 1971r. na konferencji w Waszyngtonie zawarto porozumienie zwane smithoniańskim, na mocy którego zmieniono postanowienia z Bretton Woods o 1% wahaniach kursów. Kursy walut mogły wahać się w 4,5 % "tunelu walutowym" (państwa europejskie podjęły decyzję o 2,25 % "wężu walutowym"). Był to początek kryzysu walutowego lat 70 i praktyczny upadek systemu z Bretton Woods.

65. Zmiany układu sił w świecie po 1945r.

Po roku 1945r. doszło do zasadniczych zmian w układach sił w gospodarce na świecie. Generalnie można wyodrębnić następujące okresy:1. Zdecydowana dominacja gospodarcza Stanów Zjednoczonych.2. Wzrost znaczenia krajów Europy Zachodniej (na czele z Niemcami).3. Dynamiczny rozwój gospodarczy państw Azji Południowo-Wschodniej. Po II wojnie światowej USA było niekwestionowana potęgą światową - głównie dzięki nie zniszczonej wojną gospodarce. Rynek amerykański stanowił poza tym zintegrowana całość; był w znacznej mierze samowystarczalny, a także dobrze zorganizowany i sprawnie zarządzany. Wysoki poziom gospodarki USA był dopingujący dla państw europejskich. Stało się oczywistym, że konieczne jest stworzenie w Europie wspólnego rynku, dzięki czemu możliwy byłby szybki wzrost gospodarczy i zastopowanie dominacji amerykańskiej. W ten sposób doszło najpierw do powstania CECA, potem zaś współpracę rozszerzono w ramach EWG. Przewaga Stanów Zjednoczonych była stopniowo przełamywana, min. dzięki szybszemu przyrostowi PKB w krajach Europy Zachodniej niż w USA. W ciągu 30 lat od 1960r. PKB wzrósł w EWG ponad 13 razy, zaś w Ameryce Północnej w tym samym okresie 7,5 raza. Bardzo ciekawym zjawiskiem światowej gospodarki powojennej stała się Azja Południowo-Wschodnia. Początkowo Japonia, potem zaś "tygrysy azjatyckie" - Korea Płd., Tajwan, Hongkong i Singapur, a wreszcie "tygrysy drugiej generacji" - Malezja, Tajlandia, Indonezja i Filipiny, odnotowywały szybki wzrost gospodarczy. Państw te były nowym elementem gospodarki światowej, szybko jednak dzięki wyjątkowemu dynamizmowi rozwoju stały się ważną siłą gospodarczą obok USA i Europy Zachodniej. Tak szybki rozwój gospodarki japońskiej, a także pozostałych krajów dalekowschodnich możliwy był początkowo dzięki istnieniu taniej siły roboczej. Najpierw rozwijał się więc tu przemysł lekki. Następny etap to dominacja przemysłu ciężkiego - chemicznego i maszynowego - idąca w parze z podnoszeniem poziomu wykształcenia społeczeństwa. W Japonii okres ten trwał do lat 60, zaś w "tygrysach azjatyckich" w latach 70. Ostatni etap postępu gospodarczego omawianych państw to rozwój najnowocześniejszych

92

technologicznie gałęzi przemysłu przy istniejącym zapleczu odpowiednio wykształconych pracowników. Inne czynniki, które przesądziły o sukcesie państw azjatyckich to:· stabilność polityczna,· stabilność walutowa oraz utrzymywanie wyższej niż inflacja stopy oprocentowania

oszczędności,· swoiste uwarunkowania kulturowe: powściągliwość konsumpcji, przywiązanie pracownika

do jednej firmy. Kolejna grupa krajów, które znacznie się wzbogaciły w okresie powojennym to państwa arabskie zrzeszone w OPEC. Podstawą ich rozwoju stały się wyjątkowo bogate zasoby ropy naftowej. Największe wzbogacenie przyniosły lata 70 dzięki znacznemu podwyższeniu ceny produktów ropy naftowej, od której dostaw uzależnione były kraje Zachodnie. W latach 70-80 PKB w krajach Bliskiego Wschodu uległ 7-krotnemu podwyższeniu, zaś w EWG wzrósł w tym samym okresie 4 razy. W krajach tych jednak poza wydobyciem ropy naftowej nie istnieje praktycznie żaden inny rozwinięty przemysł, co nie świadczy o korzystnej strukturze gospodarki. Regionami, które nie wykorzystały w pełni możliwości do rozwoju i wzrostu gospodarczego, są kraje postkomunistyczne, w których socjalistyczny system gospodarowania doprowadził do zacofania technologicznego i strukturalnego, co dało wyraz w głębokim kryzysie gospodarczym w tych państwach. Nie wykorzystały również szans kraje Ameryki Łacińskiej. Nie miały one zniszczeń wojennych, niestety po 1945r. prowadziły niewłaściwą politykę gospodarczą, co w parze z niepokojami politycznymi, zostawiło te państwa w tyle za czołówką światową. Zdecydowanie w najpoważniejszej sytuacji znajduje się Afryka oraz część państw Azji. Ogromne różnice w poziomie rozwoju gospodarczego między krajami trzeciego świata a wysoko rozwiniętymi ulegają pogłębieniu. Niedorozwój tych krajów wynika przede wszystkim z braku niezbędnych środków finansowych na stworzenie infrastruktury, niskiego poziomu wykształcenia, niepewnej sytuacji politycznej, dużego ryzyka inwestycyjnego, małej wydajności pracy, niskiej jakości wytwarzanych produktów oraz zacofania przemysłu i rolnictwa.

66. Tendencje integracyjne w krajach zachodnich po II wojnie światowej

U podstaw integracji europejskiej po II wojnie światowej leżały następujące dążenia:· zintegrowanie się z Niemcami i pozbycie się w ten sposób dawnych konfliktów i

zagrożeń,· zjednoczenie się przeciw gospodarczo silnym Stanom Zjednoczonym,· integracja wewnętrzna przeciw ekspansji komunistów ze wschodu.

- 43r. - Emigracyjne rządy krajów Beneluxu zawarły w Londynie układ monetarny oraz w 44r. układ celny.

- 47r. - Państwa Beneluxu oraz Wielka Brytania utworzyły organizację militarną - Pakt Brukselski.

- 47r. - Utworzono Generalny Układ w Sprawie Ceł i Handlu (GATT), którego zadaniem było dążenie do obniżenia ceł na świecie. GATT jest organizacja o charakterze ogólnoświatowym.

- 48r. -16 państw europejskich uczestniczących w planie Marshalla utworzyło Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC).W 1958r. dołączyła do OEEC Hiszpania. W 1961r. OEEC ulęgło transformacji w OECD - Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju- której członkami stały się USA i Kanada. W latach późniejszych członkami OECD zostały: Japonia, Australia, Nowa Zelandia, Meksyk i Czechy w 1995r. OECD

93

stała się ogólnoświatową organizacją skupiająca najwyżej rozwinięte gospodarczo państwa.

- 49r. - Państwa Beneluxu, Wielka Brytania, Norwegia, Dania, Irlandia, Szwecja i Włochy zawarły konwencję o utworzeniu Rady Europy - organizacje o charakterze integrującym i koordynującym współpracę państw Europy Zachodniej.

- 51r. - „6” - Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Niemcy i Włochy podpisały porozumienie o utworzeniu Europejskiej wspólnoty Węgla i Stali (CECA). Pomysłodawcą tej idei był Robert Schuman - francuski minister spraw zagranicznych, który dążył do integracji przemysłu ciężkiego Francji i Niemiec.

- 52r. - Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Niemcy i Włochy utworzyły organizacje wojskową - Europejska Wspólnotę Obronną (EDC), której celem była remilitaryzacja Niemiec i wprowadzenie tego państwa do NATO. W ramach EDC miało dojść do realizacji planu Plevena, który przewidywał utworzenie związanej z NATO armii europejskiej, w której skład wejść miały wojska niemieckie. Do realizacji powyższego programu jednak nie doszło z powodu nieratyfikowania go przez Francję.

W latach 50 zaczęto myśleć o ściślejszej współpracy gospodarczej w ramach państw Europy Zachodniej. Jako rozwinięcie CECA w 1955r. Holendrzy przedstawili plan Beyena, który zakładał utworzenie wspólnoty gospodarczej. Z kolei Wielka Brytania znajdująca się poza „6” CECA zaproponowała przekształcenie OEEC w strefę wolnego handlu (plan Mauldinga) - projekt ten jednak upadł. Podjęta została decyzja o utworzeniu wspólnego rynku przez państwa CECA.

- III.57r. - W Rzymie doszło do podpisania przez „6” umowy o utworzeniu EWG. Główne cele EWG to zapewnienie swobodnego przepływu:

· siły roboczej,· towarów,· kapitału.

Dążono do stworzenia unii celnej; wprowadzono specjalizację produkcji, rozszerzono produkcję na większą skalę, a przez to możliwe było obniżenie kosztów produkcji.

Postępująca integracja gospodarcza Europy niepokoiła USA, które chciały liberalizacji handlu na skalę światową. EWG zaś izolowała się od reszty świata zacieśniając współpracę wewnątrz układu. W 1961r. Stany Zjednoczone zaproponowały utworzenie Wspólnoty Atlantyckiej mającej skupiać kraje Europy Zachodniej oraz USA i Kanadę. Propozycja została odrzucona (głównie przez de Gaulle’a). W 1965r. Stany Zjednoczone zdecydowały się wobec tego na obniżenie barier celnych w ramach GATT (o 30-50%), co miało przynajmniej w pewnym stopniu złagodzić skutki działalności EWG (runda Kennedy’ego). EWG z biegiem lat okazywało się być sukcesem integracyjnym i stała się atrakcyjną alternatywą prowadzenia gospodarki. Niejako przeciwwagą do EWG miało się stać Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) utworzone na mocy układów sztokholmskich w styczniu 1960r. zawartych przez następujące państwa: Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję i Wielką Brytanię. Dlaczego jednak stworzono odrębną strukturę gospodarczą w Europie, a nie starano się poszerzyć istniejącego EWG? Przyczyną tego była ówczesna pozycja Wielkiej Brytanii w świecie. Była ona zwornikiem pomiędzy Europą, USA oraz byłymi dominiami i koloniami (Commonwealth). Unia celna EWG stała w sprzeczności z interesami zewnętrznymi i wewnętrznymi Wielkiej Brytanii, ponieważ groziło to rozluźnieniem stosunków zarówno z byłymi koloniami, jak i USA. Dotyczyło to szczególnie ceł na artykuły żywnościowe, którym musiałaby się

94

podporządkować Wielka Brytania wstępując do EWG, a które były znacznie wyższe w handlu z „resztą świata”. Jednak również pozostawanie poza gospodarczymi strukturami europejskimi było niekorzystne, gdyż doprowadziło pod koniec lat 50 do spadku wielkości eksportu towarów brytyjskich do krajów EWG (eksport ten stanowił ok. 15% globalnego eksportu W. Brytanii) z powodu dużej konkurencyjności produktów wytwarzanych wewnątrz EWG, a nie objętych przecież cłem. Te przyczyny złożyły się na decyzję o utworzeniu EFTA. Jednakże brak scalenia geograficznego państw członkowskich oraz mniejszy niż w EWG stopień integracji, zadecydowały o tym, że EFTA było wyraźnie słabszą od EWG organizacją i nie mogła być, jak początkowo planowano, realną alternatywną do EWG strukturą gospodarki europejskiej. Brak spodziewanych korzyści z działalności EFTA, spowodował iż Wielka Brytania rozpoczęła staranie o wejście do EWG. Początkowo jednak akces ten był skutecznie blokowany przez gen. de Gaulle’a, który uważał, że Wielka Brytania może być niebezpieczna dla interesów francuskich z powodu zbyt ścisłych jej stosunków z USA. Francja dążyła bowiem do utrzymania niezależności krajów Europy Zachodniej od USA. W ten sposób dopiero po ustąpieniu de Gaulle’a możliwe było rozpoczęcie rozmów na temat rozszerzenia EWG. Od roku 1972 kolejne państwa występowały z EFTA, a przystępowały do EWG. W 1973r. pełnoprawnymi członkami stały się Wielka Brytania, Dania i Irlandia (Norwegia chociaż podpisała układ o przystąpieniu, to w powszechnym referendum doszło do odrzucenia tej decyzji). Do EWG zostały też przyjęte: Grecja (81r.), Hiszpania (86r.), Portugalia (86r.), Austria, Finlandia i Szwecja (94r.). Norwegia po raz kolejny odrzuciła w referendum wniosek o przyjęcie. Obecnie do EWG należy 15 państw, zaś do EFTA 3: Norwegia, Szwajcaria i Islandia (od 1970r.).

67. Kryzys naftowy i jego skutki

Pierwszy kryzys naftowy miał miejsce w latach 1973-75. Wówczas to OPEC, organizacja powstała w 1960r. w Bagdadzie skupiająca kraje naftowe , w których znajduje się przeważająca część światowych zasobów ropy naftowej, podjął decyzje o podwyższeniu cen tego surowca. Podstawą tej decyzji była gra polityczna krajów OPEC z Zachodem - chęć wywarcia na nie nacisku oraz wykazanie istniejącego uzależnienia gospodarek państw zachodnich od dostaw ropy z krajów OPEC. Bezpośrednią przyczyną była wojna izraelsko-arabska. W 1973r. ceny ropy wzrosły blisko czterokrotnie, zaś USA i Holandia objęte zostały embargiem na eksport do nich ropy. W dalszych latach przemysł naftowy uległ nacjonalizacji w OPEC i uniezależnił się od zachodnich kompanii. W latach 1979-82 miał miejsce drugi kryzys naftowy. Był on skutkiem rewolucji irańskiej. Cena ropy wzrosła wówczas do 30$ za baryłkę w 1980r (w 1970r. wynosiła ona ok. 2$). W późniejszych latach zależność krajów zachodu od dostaw ropy z OPEC zaczęła maleć głównie dzięki rozpoczęciu eksploatacji bogatych złóż z dna Morza Północnego i na Alasce. W wyniku tego OPEC nie był już w stanie narzucać światowej ceny ropy. Pierwszy kryzys naftowy ukazał uzależnienie Zachodu od ropy z OPEC oraz słabość gospodarczą państw wysoko rozwiniętych związaną z brakami energetyczno-paliwowymi. Jednym ze skutków podniesienia cen ropy było znaczne wzbogacenie się krajów członkowskich OPEC. Petrodolary lokowane były w bankach zachodnich ze względu na niedorozwój systemu bankowo-finansowego w krajach arabskich. Bezpośrednią konsekwencją kryzysów naftowych był kryzys światowego systemu walutowego oraz kryzys gospodarczy połączony z recesją i inflacją. Lata siedemdziesiąte przyniosły bankom nadwyżki dewizowe dzięki

95

lokatom z krajów OPEC. Udzielono wówczas wielu państwom rozwijającym się kredytów. W 1982r. okazało się jednak, że większość wierzycieli stoi na granicy wypłacalności. Kryzys naftowy zdopingował do poszukiwań nowych złóż i rozpoczęcia ich eksploatacji (np.: Morze Północne). Doprowadził również do szukania i wykorzystania innych źródeł energii - energii jądrowej (obecnie odchodzi się jednak od tego źródła energii ze względu na zbyt wysokie koszty związane z bezpieczeństwem oraz składowaniem odpadów) oraz pochodzących ze źródeł niekonwencjonalnych.

68. Kryzys walutowy lat 70-tych XX w.

Początkiem kryzysu lat 70 było zawieszenie wymienialności dolara na złoto w sierpniu 1971r. przez rząd amerykański. Oznakami kryzysu były już wcześniejsze decyzje o dewaluacji funta brytyjskiego w 1967r. oraz wprowadzenie przez państwa członkowskie IMF podwójnego rynku złota w marcu 1968r. W grudniu 1971r. nastąpiła dewaluacja dolara. Zawarto w tym samym czasie nowe porozumienie w miejsce systemu sztywnej waluty z Bretton Woods. 1% amplitudę wahań kursów zastąpiono tunelem 4,5 %. Zdewaluowano również dolara w stosunku do SDR. Od 1973r. kolejne państwa zaczęły odchodzić od tunelu walutowego, wprowadzając system płynnych, nieograniczonych kursów (tzw. floating ), co IMF ostatecznie zaakceptował. Rok 1974 to pierwszy kryzys naftowy, który spowodował wysoką inflację w państwach zachodnich. Niekorzystne było utrzymanie ceny złota (ustalonej w 1934r.) na sztucznie niskim poziomie 35$ za uncję. Po upadku systemu z Bretton Woods cena złota na rynkach światowych gwałtownie skoczyła w górę, osiągając poziom 190 $ w 1974r., a w 1980r. blisko 600$ za uncję. Dla rynku złota przełomowym był rok 1976. Odbyła się wówczas międzynarodowa konferencja w Kingston na Jamajce. Uchwalono wówczas demonetaryzację kruszcu. Złoto stało się wówczas zwykłym towarem nie mającym nic wspólnego z systemem walutowym. Koniec lat 70 to początek drugiego kryzysu naftowego. Wzrost cen ropy na rynkach światowych spowodował inflację w krajach importujących ropę. Przypieczętowaniem kryzysu walutowego lat 70 było porozumienie o wprowadzeniu nowej jednostki walutowej w Europie. Doszło do tego w marcu 1979r. Nową walutę nazwano ECU (European Currency Unit) - w odróżnieniu od SDR, ECU posiada banknoty i monety.

69. Koniunktura gospodarcza w świecie po II wojnie światowej

Bezpośrednio po II wojnie światowej doszło do sytuacji kryzysowych w gospodarce. Związane było to szczególnie z koniecznością przeorganizowania gospodarki po jej przystosowaniu do potrzeb wojny. Kryzys ten nie był jednak długotrwały (do około 1947r.) i szybko koniunktura zaczęła się poprawiać , a to głównie dzięki planowi Marshalla (1948-52) oraz wojnie koreańskiej (1950-53). Faza dobrej koniunktury uległa załamaniu w 1958r. Wtedy to produkcja światowa spadła o 3% (najwięcej w Chile o 14%, w Belgii o 6%). Był to kryzys krótkotrwały i kolejna dekada to okres korzystnie rozwijającej się koniunktury aż do 1967r.. Wtedy to nastąpił początek załamania się systemu walutowego z Bretton Woods (z 1944r.). Produkcja światowa zaczęła spadać. Do pogłębienia sytuacji kryzysowej doszło w 1974r., gdy OPEC podwyższył ceny ropy naftowej, co spowodowało w wielu krajach zachodnich rozwój procesów inflacyjnych. Lata 1974-75 to okres najgorszej koniunktury po załamaniu wojennym - zwany pierwszym kryzysem naftowym. W większości krajów obok inflacji obserwować było można wzrost bezrobocia i spadek produkcji przemysłowej. Kolejne pogorszenie się koniunktury na świecie związane było z drugim kryzysem naftowym w 1979r. (rewolucja w Iranie i ponowne podwyższenie cen ropy przez OPEC).

96

Poprawa koniunktury nastąpiła w 1981r., gdy rozpoczęto proces zbrojeń. Do wzrostu gospodarczego w początku lat 80 przyczynił się również gwałtowny postęp w gałęziach elektroniki wytwarzających produkty wysokich technologii (Japonia, USA). W 1989r. doszło do kolejnego załamania się koniunktury, a to głównie dzięki spekulacjom giełdowym, polityce deflacyjnej Bundesbanku (utrzymywanie wysokiej stopy procentowej) oraz końcowi wyścigu zbrojeń związanemu z kresem "zimnej wojny".

70. Polityka gospodarcza rządu amerykańskiego po II wojnie światowej

Gospodarka amerykańska po II wojnie światowej wystartowała z pozycji szczególnie korzystnej w porównaniu do innych państw na świecie. W pierwszych latach po wojnie rząd amerykański wziął za podstawę keynesowską teorię ekonomii; dążono zgodnie z jej założeniami do uzyskania warunków pełnego zatrudnienia i wykorzystania w pełni czynników produkcji. W tym celu w 1946r. uchwalona została ustawa o zatrudnieniu mająca zapewnić wszystkim pracę oraz wzrost produkcji. Nałożone w czasie wojny konieczne ograniczenia w gospodarce zniesione w 1946r. Uwolniono wówczas poziom cen i płac oraz wysokość inwestycji i zatrudnienia. Pod kontrolą państwa ze względów strategicznych pozostały transport i produkcja energii. Swobodne kształtowanie się cen i płac nakręciło oczywiście procesy inflacyjne (w latach 1945-48 inflacja wyniosła ok. 10% rocznie). W sytuacji tej rząd dążył do podwyższenia podatków, jednak Kongres obawiając się, że spowoduje to pogorszenie koniunktury, nie wyrażał zgody na podjęcie takich decyzji. W 1947r. Kongres uchwalił ustawę o związkach zawodowych (nazywaną ustawą Tafta-Hartley'a). Okazało się to niezbędne w związku z mnożącymi się w okresie powojennym strajkami robotników (wywoływanymi spadkiem dochodów w związku ze skróceniem dnia pracy) wypływającymi z nadmiernej swobody działania związków zawodowych. Od początku lat 50 z powodu wojny w Korei gospodarka amerykańska odnotowywała poprawę koniunktury, jednak w połowie dekady ponownemu wzmożeniu uległa inflacja. Ograniczając wzrost cen stosowano metodę trzymania wysokich stóp procentowych oraz prowadzono politykę równowagi budżetowej. Nie przyniosło to jednak spodziewanych efektów. Ważnym zwrotem w amerykańskiej polityce gospodarczej stał się wybór demokraty J.F. Kennedy'ego na prezydenta w 1968r. Za jego rządów realizowano politykę gospodarczą według programu "New Economics". Generalnymi założeniami tego planu były:· zwiększenie roli państwa w życiu gospodarczym,· wzmożenie produkcji,· osiągnięcie pełnego zatrudnienia,· rozszerzenia opieki społecznej i socjalnej.Obniżono w tym czasie stopy procentowe i podatki. W 1964r. weszła w życie nowa ustawa podatkowa, której podstawowym celem było dążenie do obniżenia stopy podatkowej - zarówno w podatkach od firm, jak i osobistych dochodów ludności. Miało wywrzeć to stymulujący wpływ na działalność gospodarczą, wzmożyć popyt i poprawić koniunkturę. Lata 60 zapisały się również jako okres walki z nędzą i rozwarstwieniem społeczeństwa na biednych i bogatych. Był to program pochłaniający wielka część budżetu państwa, co spowodowało ograniczenie wydatków w innych dziedzinach. Wzmogło to również procesy inflacyjne i prowadziło do recesji gospodarczej. W 1969r. władzę przejęli republikanie stawiając sobie za główny cel walkę z inflacją. Wprowadzone reformy nie przyniosły jednak poprawy sytuacji gospodarki amerykańskiej, ponieważ ograniczając podaż pieniądza i zwiększając podatki pogłębiona została jednocześnie recesja. Postawiło to prezydenta Nixona przed koniecznością zmiany polityki

97

gospodarczej. Zdecydował się on na rządową kontrolę cen i płac, chcąc w ten sposób ograniczyć inflację. Zdecydowano się również zawiesić wymienialność dolara na złoto, aby zapobiec niepokojąco szybkiemu odpływowi kruszcu za granicę. Uwolniony został kurs dolara, który od tej pory mógł się swobodnie kształtować. Nowy kurs polityki gospodarczej przyniósł poprawę koniunktury i wzrost produkcji; nie była to jednak zmiana długotrwała z powodu spadku zysku przedsiębiorstw spowodowanego wzrostem płac, których poziom był stopniowo uwalniany spod kontroli administracyjnej. Kryzys lat 1973-74 został bardzo dotkliwie odczuły w USA (wzrost bezrobocia, inflacji, spadek produkcji, recesja). Kryzys gospodarczy był trudny do przezwyciężenia. Walka z nim polegała przede wszystkim na ograniczeniu podatków i zmniejszeniu zużycia importowanej ropy naftowej. Działania te przyczyniły się do poprawy koniunktury (inflację ograniczono do 6% w 1976r. od poziomu 10% w roku poprzednim). Problemem było nadal utrzymujące się na wysokim poziomie bezrobocie (7-8%). Socjalnemu programowi naprawczemu przeszkodziło kolejne podniesienie cen ropy naftowej w 1979r. Inflacja w USA przekroczyła 10% w stosunku rocznym. Walka z postępującą inflacją realizowana była w oparciu o doktrynę monetaryzmu. Ograniczono dopływ pieniądza na rynek oraz wzmocniono kontrolę nad bankami komercyjnymi. Polityka antyinflacyjna odniosła częściowy sukces, gdyż w 1982r. inflacja wyniosła tylko 4%. Towarzyszyła temu niestety recesja gospodarcza. Rok 1981 był radykalnym zwrotem w polityce gospodarczej. Do władzy doszedł bowiem R. Reagan - republikanin. System jaki wprowadzono nazwany został reaganomiką. Nowy program gospodarczy zakładał:· obniżenie podatków oraz restrykcyjną politykę pieniądza,· zgodnie z zasadami wolnorynkowymi, ograniczenie ingerencji państwa w gospodarkę,· ograniczenie wydatków budżetowych na cele socjalne.Na mocy ustawy z 1981r. redukcji uległy dochody indywidualne ludności oraz dochody przedsiębiorstw. Wejście tej ustawy w życie miało przynieść wzrost wpływów do budżetów państwa, dzięki spodziewanemu ożywieniu gospodarczemu. Niestety oczekiwania te się nie spełniły. W 1986r. przeprowadzona została generalna reforma całego systemu opodatkowania:· zniesiono większość ulg podatkowych i możliwości odpisu kwot od podstawy

opodatkowania,· obniżono po raz kolejny stawki podatkowe,· sposób naliczania podatków uległ uproszczeniu i ograniczył możliwości unikania płacenia

podatków. Polityka gospodarcza Reagana nie przyniosła jednak zmniejszenia deficytu budżetowego (wydatki na zbrojenia były zbyt wysokie, a ograniczenie wydatków rządowych na cele oświatowe i socjalne niewystarczające). Utrzymujący się deficyt budżetowy spowodował wzrost stopy procentowej, co z kolei przyczyniło się do ograniczenia wydatków na inwestycje i zmniejszenia tempa wzrostu gospodarczego. Konsekwencją deficytu budżetowego było także ujemne saldo wymiany handlowej z zagranicą, co spowodowało wzrost zadłużenia USA.

71. Plan Marshalla (European Recovery Plan)

Został on przedstawiony 5 VI 1947 przez sekretarza stanu USA, George'a Marshalla, jako propozycja pomocy gospodarczej dla zniszczonej wojną Europy. Realizowany w latach 1948-52, pochłonął ponad 16 miliardów dolarów, wzięło w nim udział 16 państw: Wielka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg, Austria, Grecja, Dania, Norwegia, Irlandia, Szwecja, Turcja, Portugalia, Islandia, Hiszpania, oraz Wolne Miasto Triest. W 1949 do programu włączono też zachodnie strefy okupowanych Niemiec (od 21 IX

98

49 RFN). Chociaż oferta była zaadresowana do wszystkich krajów europejskich, nie przyjęły jej państwa bloku wschodniego, gdyż ZSRR widział w niej groźbę gospodarczego i politycznego uzależnienia od USA (przykład: rządy Polski i Czechosłowacji początkowo zaakceptowały plan, ale pod naciskiem Kremla wycofały się z rozmów). Marshall mówił wprawdzie, że polityka USA nie jest skierowana przeciwko żadnemu państwu czy doktrynie, a jedynie przeciw ubóstwu i chaosowi, ale sam był zwolennikiem powstrzymywania komunizmu, a jego plan powstał dla realizacji doktryny Trumana (marcowe przemówienie prezydenta w Kongresie zapowiadające "poparcie wolnych narodów, które stawiają opór uzbrojonym mniejszościom lub zewnętrznemu naciskowi", akcentujące zwłaszcza problem Grecji i Turcji). Jednak dużo ważniejszy od podtekstów politycznych był ekonomiczny cel planu - zapobieżenie spodziewanemu kryzysowi. Oto jego przesłanki: * koniec działań wojennych = koniec lend-lease (od III'41 dostawy, pożyczki i wynajem sprzętu wojskowego USA dla sojuszników) = konieczność płacenia za dostawy amerykańskie, * zrujnowanie systemu monetarnego w wielu krajach (Niemcy, Włochy, Japonia, Polska, Jugosławia, Węgry, Rumunia, Francja...), * "głód dolara" w Europie - brak dewiz i złota na handel ze Stanami spowodowany wielkimi kosztami wojny, * bezpośrednie zniszczenia wojenne w Europie (spadek produkcji przemysłowej i rolnej, zniszczone miasta...), * problem przebudowy gospodarczej zarówno w Europie jak i w USA (przestawienie z prod. wojennej na pokojową), * demobilizacja armii = bezrobocie, problemy mieszkaniowe... * już w końcu 1947r. wiele wskazywało na to, że nadwyżka eksportowa USA (wojna rozkręciła koniunkturę) wyniesie w skali rocznej ok.12,5 mld$. = groźba "zadławienia". Jeszcze w 46r. sytuację łagodziła konieczność utrzymywania w Europie i Azji wojsk amerykańskich, udzielane przez USA kredyty, międzynarodowa pomoc ONZ, przekazywanie ludności sprzętu wojskowego oraz zapasów żywności i odzieży. Były to jednak rozwiązania chwilowe. Ekonomiści zdawali sobie sprawę z niebezpieczeństwa uzależnienia Europy od stałej pomocy USA i z konieczności dokonania realnej odbudowy i stabilizacji gospodarki europejskiej. Temu właśnie miał służyć, dość elastyczny w swych założeniach, plan Marshalla. Wraz z jego wejściem w życie ustały inne formy pomocy ameryk. np. działalność UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration przy ONZ, powst. w 43r, 75% finansowały USA - było to ok. 2,7 mld $).Realizacja: * warunki wzięcia udziału w planie: dopuszczenie kapitału ameryk. na rynek, uzgadnianie projektów odbudowy i rozwoju z USA, spełnienie ameryk. oczekiwań politycznych (premierzy Francji i Włoch musieli usunąć z rządów komunistów), * zrzeszenie się państw biorących udział w planie w Organization of European Economic Cooperation (OEEC), * stworzenie aparatu kontrolującego wykorzystanie pomocy amerykańskiej - sumy osiągnięte ze sprzedaży towarów z USA do banku centralnego, skąd można je wydawać tylko na rozwój gosp. i tylko w porozumieniu ze specjalnym pełnomocnikiem amerykańskim, * wydatki głównie na inwestycje, nie na konsumpcję, w latach 50-51 również na zbrojenia (w związku z "zimną wojną"),Skutki:

99

* wzrost prod. przem. 16-tki o 35% w stos. do stanu przedwojennego, produktu narodowego o 15%, wzajemnej wymiany handlowej o 70%, ożywienie gospodarcze zwłaszcza w Niemczech i we Włoszech po 50r, * powstrzymanie inflacji i konfliktów społecznych, * zbliżenie między administracją amerykańską i rządami państw zachodnioeuropejskich, * integracja ekonomiczna Europy Zachodniej, * podział gospodarczy świata (niemal zupełny zanik wymiany handlowej między Wschodem i Zachodem)

72. Powstanie EWG

Realizacja planu Marshalla sprzyjała integracji Europy Zachodniej. Oczywistą konsekwencją była chęć stworzenia różnych międzynarodowych struktur. Francja i kraje Beneluksu chciały stworzyć federację ogólnoeurop. o wielu ponadnarodowych uprawnieniach, zaś Wielka Brytania, Irlandia i inne kraje północne były raczej za utworzeniem organizacji jedynie koordynującej. Celem takiej organizacji miało być pogłębianie współpracy gospodarczej, a potem także politycznej, Zachodu. Istotna była też chęć uniezależnienia się od USA i stworzenia trzeciej siły w zimnej wojnie. Ponieważ jednak koncepcje Francji i W.Brytanii były różne, obok EWG powstała EFTA (Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu 60r; Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i W.Brytania), z której W.Bryt. wystąpiła dopiero w 73r, wchodząc do EWG.Kalendarium: 1943 rządy emigracyjne krajów Beneluksu zawarły układ monetarny - ustaliły parytety franka i guldena; 1944 - konwencję celną (zniesienie ceł wewn, wspólne cła zewn, swobodny przepływ kapitału i siły roboczej) 14 III 47 w wyniku Paktu Brukselskiego Belgia, Holandia, Luksemburg i W.Brytania tworzą organizację militarną 4 III 49 : Pakt Brukselski, Dania, Irlandia, Norwegia, Szwecja i Włochy utworzyły Radę Europy dla budowania jedności i koordynowania współpracy 4 IV 49 NATO (pakt północnoatlantycki): USA + Kanada + 10 państw europejskich; powodem - zimna wojna USA i W.Bryt chcą ze względu na duży, mogący się przydać w zimnej wojnie, potencjał gospodarczy RFN włączyć ją do NATO i znieść ograniczenia powojenne dotyczące produkcji stali, aby umożliwić odbudowę militarną. Francja boi się wzrostu znaczenia Niemiec i zniesienia dostaw węgla niemieckiego do Lotaryngii. Po wielu sporach: 18 IV 51 Traktat Paryski - Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, RFN, i Włochy tworzą Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (CECA) gwarantując RFN równouprawnienie z innymi państwami w korzystaniu z węgla i stali pod kontrolą niezależnego organu międzynarodowego. Jednocześnie postulaty utworzenia wspólnego rynku CECA 1955 Holenderski plan Bayena (utworz. wspólnoty gosp.) kontra brytyjski plan Mauldinga (przekształc. OEEC w strefę wolnego handlu) 1 VI 55 porozumienie w Messynie -> prace na rzecz utworzenia Wspólnego Rynku wewnątrz CECA -> 25 III 57 Kraje EWWiS podpisują Traktaty Rzymskie ustanawiające Europejską Wspólnotę Gospodarczą (wolny przepływ towarów, kapitałów i siły roboczej; cel - unia celna) oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom), które zaczynają działać 1 I 58 VII 67 Powstanie "Rady Ministrów" wspólnej dla wszystkich Wspólnot Europejskich (EWG, EWWiS, Euratomu) XII 74 Powstanie Rady Europejskiej - regularnych spotkań szefów państw i rządów

100

Skutki:

Korzyści: poszerzenie rynku = możliwości obniżenia kosztów produkcji dzięki specjalizacji. Największe korzyści - RFN, bo jej gospodarka była najlepiej przygotowana do popytu światowego, wyroby były konkurencyjne dzięki dużym nakładom inwestycyjnym w latach 50. (Niemcy dostały b. dużo w planie Marshalla), niskim kosztom robocizny, słabemu popytowi wewn. (sprzyja eksportowi) i brakowi trudności w bilansie płatniczym (terms of trade). Do takiej sytuacji przyczyniły się paradoksalnie, podobnie jak w przypadku Japonii, poważne zniszczenia w przemyśle - wiele trzeba było zbudować na nowo i czyniono to przy użyciu najnowszych technologii, co zaowocowało poważną przewagą (np sytuacja Francji w EWG była dużo mniej korzystna). W ciągu pierwszych 4 lat istnienia Wspólnego Rynku bezpośrednie inwestycje amerykańskie w Europie osiągnęły 16 mln $ (podwojenie). Inwestowano głównie w przemysł elektrotechniczny i elektroniczny, chemiczny i w komunikację, co spowodowało, że przedsiębiorstwa amerykańskie zaspokajały duży procent popytu europejskiego w tych gałęziach. Również w najbardziej rozwojowych dziedzinach gospodarki (lotnictwo, technol. kosmiczne i energia jądrowa) przedsiębiorstwa amerykańskie dominowały lub wręcz były monopolistami. W latach 60. firmy ameryk. umieściły w ramach EWG ponad 25% ogółu inwestycji. Pozwoliło to na stabilizację i szybki rozwój gospodarczy w tym okresie.

73. Rozwój gospodarczy Japonii po II wojnie światowej

Jest to jeden z największych fenomenów naszych czasów - Japonia, która poniosła w wojnie druzgocącą klęskę, szybko odbudowała swą gospodarkę, a potem zaczęła przewodzić grupie "tygrysów azjatyckich". Jak do tego doszło? Po kapitulacji Japonii władzę objęło Najwyższe Dowództwo Sił Sprzymierzonych (GHQ, gen. MacArthur) przy zachowaniu monarchii i parlamentu z 42r., nastąpiła odbudowa systemu partyjnego sprzed 40r. Amerykanie przeprowadzili demilitaryzację, reformę rolną (wielcy właściciele ziemscy mogli mieć max. 1 hektar -> 95% ziemi - drobni rolnicy -> później powstanie silnej klasy średniej), rozwiązali zaibatsu (monopolistyczne koncerny finansowo - przemysłowe), doprowadzili do powstania silnych związków zawodowych (demokratyzacja życia politycznego), oraz nadali Japonii nową konstytucję (III'46; prawa dla kobiet, cesarz - marionetką). Kwiecień 1946 - pierwsze wybory po wojnie - wygrana liberałów, ale w kraju bieda, inflacja, rozwój związków zawodowych -> IV 47 - wybory wygrywają socjaliści. Za ich rządów (47-48) była inflacja i brak osiągnięć gospodarczych. Do władzy powrócili (aż do 1993r.!) liberałowie. Rok 1949 przyniósł Japonii, oprócz stabilizacji politycznej, także stabilizację walutową - jen stał się walutą wymienialną (kurs 1$=360 jenów, stały do 1971). Przejściowo wzrosło bezrobocie. W l.1948-49 Japończycy wykupili od Amerykanów akcje dawnych zaibatsu. Przy zakazie nadmiernego skupiania tych akcji doprowadziło to do powstania nowej formy koncernów o aktywach rozproszonych - tzw. keiretsu. Konkurencja okazała się korzystna dla gospodarki japońskiej. W 1950r. utworzono Ministerstwo Przemysłu i Handlu Międzynarodowego (MITI), zaś w 1951 sprywatyzowano większość banków. W tym samym czasie nastąpiła zmiana w stosunkach między USA a Japonią na tle zimnej wojny, zwycięstwa komunistów w Chinach, a później także wojny koreańskiej. Pozwolono Japonii na częściowe odbudowanie sił zbrojnych (powojenne sankcje zabroniły produkcji broni, a wydatki wojskowe nie mogły przekroczyć 1% GNP). We wrześniu 1951r. Japonia odzyskała niepodległość dzięki układowi pokojowemu w San Francisco (ZSRR nie podpisał), zaś w 52r. zawarła sojusz z USA.

101

Pierwsze sukcesy gospodarcze Japonia osiągała już w początkach lat 50-tych, zaś od 1955r. zaczęto nawet mówić o "cudzie gospodarczym". Rozwinął się przemysł stoczniowy i hutniczy, Japonia odzyskiwała przedwojenną pozycję na międzynarodowym rynku włókienniczym, duży eksport był możliwy dzięki konkurencyjnym cenom (tania siła robocza), ale towary nie były początkowo wysokiej jakości. MITI popierało przemysł krajowy reglamentując import, ułatwiając zakup nowych technologii i wyciszając konkurencję wewnętrzną. Przemysł motoryzacyjny: powolny rozwój w latach 50-tych, początkowo głównie w produkcji motocykli, motorowerów i skuterów (samochód - dobro luksusowe), współpraca z firmami anglosaskimi - okazją do nauki, lata 60-te - masowa motoryzacja (poparcie MITI, ochrona przed konkurencją zewn.). Na rynku zewn. - początkowo brak sukcesów (samochody jap. uważano za zbyt słabe na amerykańskie autostrady). Lata 50.- rozwój planowania gospodarczego (46-50 Biuro Stabilizacji Ekonomicznej, potem MITI, 55- Agencja Planowania Ekonomicznego Keizai Kikakucho), oraz ostre konflikty polityczne i społeczne (zrzeszenie pracodawców NICORAN złamało potęgę związków zawodowych popierając dyrekcję Nissana w lokaucie 53r.). Wiele emocji budziła w Japonii kwestia stosunków z USA - obawiano się, że kraj może stać się obiektem ataku jądrowego na skutek uzależnienia wojskowego od St.Zjedn. Po przesileniu roku 60 przyszło uspokojenie, Japonia wkroczyła w "dekadę ekonomiczną". Malała rola MITI, poprawiła się konkurencyjność przemysłu (dzięki zmianom w organizacji pracy i gospodarce surowcami). Rosło znaczenie przemysłu stoczniowego i samochodowego, malało lekkiego i hutnictwa. Równocześnie dokonywały się poważne zmiany obyczajowe: przy urbanizacji i wzroście konsumpcji gwałtownie malał przyrost naturalny (aborcje, potem antykoncepcja). Początek lat 70. - liczne sukcesy, plan przebudowy archipelagu przez szybkie linie kolejowe, w polityce ekonomicznej zwrot ku konsumpcji wewn. i ekologii, liberalizacja wymiany zagran. (MITI rezygnuje z reglamentowania importu, ale pozostaje protekcjonizm celny chroniący interesy rolników). Pierwszy kryzys naftowy (73r) był ciosem niespodziewanym: rok 74 przyniósł, po raz pierwszy po wojnie, spadek GNP o 3%; inflacja wywołała panikę na rynku; w krytycznych dniach rezerwy surowców energetycznych spadały do 4 dni... Nakładały się na to problemy poszczególnych gałęzi przemysłu (chemicznego i stalowego zagrożonego konkurencją koreańską, oraz stoczniowego - otwarcie Kanału Sueskiego zakończyło erę wielkich tankowców). W tej sytuacji znów wzrosła rola MITI, zrezygnowano z planów przebudowy archipelagu. Związki zawodowe zgodziły się ograniczyć postulaty płacowe w zamian za rezygnację pracodawców z redukcji zatrudnienia. Od poł. lat 70. strajki są w Japonii rzadkością. Przebudowano przemysł (nowe gałęzie: robotyzacja i elektronika; ekonomizacja przemysłu samochodowego - samochody japońskie do dziś są najbardziej paliwooszczędne). Drugi kryzys naftowy (79-81) miał w Japonii łagodniejszy przebieg niż w innych krajach uprzemysłowionych. Gospodarka nadal rozwijała się pomyślnie, jednak coraz większym problemem stawała się różnica między pozycją międzynarodową Japonii a poziomem konsumpcji. Partnerzy handlowi naciskali na Japonię, aby zmniejszyła nadwyżki w bilansie handlowym. Spowodowało to (w 85r) działania rządu na rzecz rozbudzenia konsumpcji wewn, zachęcania do kupna towarów importowanych i do turystyki zagranicznej. W okresie tym nastąpiło też odejście od etatyzmu: sprywatyzowano koleje i łączność. Lata 1986-90 określa się mianem "gospodarki bańki mydlanej" - ukryte problemy ujawnił kryzys 1991, który spowodował zmianę ekipy rządzącej w 93 roku (symboliczny koniec epoki cudu gospodarczego).

74. Rozwój gospodarczy państw azjatyckich po II wojnie światowej

102

"Tygrysy pierwszej generacji" Do grupy tej zalicza się Koreę Południową, Tajwan, Hongkong i Singapur, określane też skrótem NIC (New Industrial Countries). Osiągnęły one szybki wzrost gospodarczy w l. 60. i 70. i mimo pewnych problemów awansowały do grupy państw uprzemysłowionych. Ich wspólną cechą był "sztuczny" status polityczny powodujący dużą zależność polityczną od Zachodu (odrębność państwowa Korei Płd i Tajwanu była skutkiem zimnej wojny, Singapuru i Hongkongu - epoki kolonialnej) -> konsekwencje gospodarcze. Szansą podobną do tej, jaką dała Japonii wojna koreańska, była dla krajów NIC wojna wietnamska (1950-53). Start gospodarczy ułatwiła im rozbudowana infrastruktura odziedziczona przez Singapur i Hongkong po panowaniu brytyjskim, a przez Koreę i Tajwan po rządach japońskich. Korea i Tajwan korzystały ponadto z pomocy zagranicznej. Rozwój odbywał się poprzez planowanie gospodarcze (planowanie przestrzenne i indyktatywne plany wieloletnie). W polityce gospodarczej początkowo substytuowano import, chcąc się uniezależnić od pomocy zagranicznej, lecz w pewnym momencie następowała liberalizacja i zwrot ku eksportowi (Tajwan k.l.50, Korea pocz. l.80). Rola poszczególnych gałęzi przemysłu zmieniała się wg podobnego schematu: od przemysłu lekkiego, poprzez ciężki i chemiczny, do zaawansowanych technologii. W gospodarce Hongkongu i Singapuru dużą rolę odgrywał reeksport. Nie we wszystkich krajach była widoczna faza rozbudzania konsumpcji wewn. dla uniezależnienia się od światowej koniunktury, konsekwencją tej fazy była utrata atutu taniej siły roboczej (np Singapur uniknął drugiego kryzysu naftowego, ale w 85r. przeżył kryzys wywołany zmniejszeniem konkurencyjności na rynkach światowych). Miarą otwarcia gospodarki na świat była polityka walutowa. Korea Południowa - podział Korei na Północną i Południową dokonał się w 1945r. i został potwierdzony rozejmem w Panmundżonie z 1953r, który zakończył wojnę koreańską. Pod względem politycznym i militarnym przetrwanie Korei Płd. było zasługą USA. Początkowy okres: rządy skorumpowanej ekipy Li Syng Mana (48-60), inflacja nie powstrzymana przez denominację w 53r, potem krótka demokracja a wreszcie stabilność polityczna (i gosp. po udanej, drugiej denominacji w 62r, która ustabilizowała stos. walutowe) pod rządami generała Park Chung Hee (61-68 etatyzm, 68-79 powolna prywatyzacja). Po zamordowaniu Parka - chaos; od 81 do 88 reżim gen. Chung Doo Hwana; od poł. l.80. demokratyzacja, otwarcie na świat i umocnienie pozycji międzynarodowej. Powojenny rozwój gospodarczy rozpoczęła Korea, podobnie jak Tajwan, z potężnym sektorem państwowym (znacjonalizowane przedsiębiorstwa japońskie); po 68r. prywatyzacja. W l.60. postanowiono w ramach planowania gosp. o zgrupowaniu całego przemysłu ciężkiego wzdłuż osi Seul-Pusan. Na pocz. l.80. won (waluta koreańska) uzyskał pełną wymienialność, mimo, że od czasów drugiej denominacji ponownie uległ pewnej deprecjacji. Na przełomie l.40. i 50. przeprowadzono reformę rolną o znaczeniu podobnym do japońskiej. W efekcie powstała liczna klasa średnia, zaś odszkodowania, które dostali byli właściciele zostały ulokowane w miastach (akumulacja kapitału). Nie został natomiast rozwiązany problem niskiej rentowności rolnictwa (konieczna była ochrona celna). Tajwan - jego odrębność była wynikiem zwycięstwa komunistów w Chinach i wycofania się resztek armii kuomintangowskiej na wyspę. Podobnie jak Korea, Tajwan zawdzięczał ją ścisłemu sojuszowi z USA. Władza Kuomintangu; po śmierci Czang Kai Szeka w 75r. reżim osłabł, w 87r. zniesiono stan wojenny (trwający od 49r.) i zezwolono na działalność partii opozycyjnych, lecz Kuomintang nadal panuje. Poważną przeszkodą w demokratyzacji kraju było utrzymywanie fikcji prawnej, że rząd w Taipei reprezentuje całe Chiny. Gospodarka: obok pojapońskich przedsiębiorstw dużo firm państwowych zał. na pocz. l.70. w ramach likwidowania "wąskich gardeł" (inwestycje w dziedzinach mało atrakcyjnych dla kapitału prywatnego). W l.60. przemysł lekki skupiono wokół Taipei, zaś ciężki wokół Kaoshiung, na południu, a w 73r. utworzono dlań dwie dalsze strefy. W 61r. wprowadzono nowego dolara

103

tajwańskiego, związanego z amerykańskim sztywnym kursem 1USD=40NT$, który przetrwał do 71r. (dewaluacja USD). W dalszych latach dolar tajwański ulegał aprecjacji. Przeprowadzona zaraz po wojnie reforma rolna dała skutki identyczne z koreańską, w latach 70. przeprowadzono jednak drugą reformę polegającą na częściowym odtworzeniu dawnej własności (powód-brak rąk do pracy). Hongkong to dawna kolonia brytyjska (od 1841), powiększona w II poł. XIXw. o terytoria wydzierżawione na 99 lat. Ten problem był przyczyną układu brytyjsko - chińskiego z 1984r, na mocy którego Hongkong ma powrócić do Chin w 1997 roku, zachowując przez 50 lat odrębność ustrojową. Partie polityczne działające tam obecnie nie mają dużego wpływu na poczynania brytyjskiej administracji. Dolar Hongkongu pozostawał w strefie szterlingowej do 73r, gdy związał się z dolarem ameryk. (kurs sztywny 1 USD = 7,8 HK$). Singapur jest odrębnym państwem od 1965r, gdyż z powodów etnicznych nie wszedł do utworzonej w 63r. Federacji Malajskiej. Od 59r. rządzi tam People's Action Party, będąca do 68r. partią lewicową, później zaś liberalną. Podstawowym przemysłem Singapuru była petrochemia, co sprawiło, że ciężko przeżył on pierwszy kryzys naftowy. Singapur, jako jedyny z grupy NIC, należał również do ASEAN, uprzywilejowanie dawało mu również położenie geograficzne (pomost Pacyfik-Europa) i sytuacja polityczna - jako kraj chiński w sensie etnicznym, a jednocześnie neutralny, był pośrednikiem między Chinami a Hongkongiem i Tajwanem (też chińskie). Nic dziwnego, że aspirował on do rangi stolicy finansowej regionu.

"Tygrysy drugiej generacji" Stowarzyszenie Państw Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), skupiające Singapur, Malezję, Tajlandię, Indonezję i Filipiny, powstało w 1967 roku. Celem była integracja gosp., ale istniały silne tendencje autarkistyczne (np w słabej gospodarczo Indonezji o największym potencjalnie rynku zbytu) -> do 1976 roku działalność organizacji była słaba. W 1977 ustalono system preferencji celnych (stworzeniu strefy wolnego handlu sprzeciwiała się Indonezja). Do grupy "tygrysów drugiej generacji" zalicza się Malezję, Tajlandię, Indonezję i Filipiny. Była to grupa mniej jednolita niż państwa NIC, o niejednakowych szansach na sukces. W 1984 do ASEAN dołączył sułtanat Brunei. Malezja w l.60. miała podobny poziom dochodu narodowego jak Korea czy Tajwan i być może miała nawet szansę na wejście do NIC, ale podporządkowała swą politykę gospodarczą celom narodowym i religijnym (malaizacja gospodarki-od 1969 celem Nowej Polityki Ekonomicznej zwiększenie udziału ludności malajskiej i muzułmańskiej w gospodarce z 2 do 30% w ciągu 20 lat, przy dyskryminowaniu Chińczyków i Hindusów). Założenia NEP-u nie zostały zrealizowane, zaś wcielanie tej polityki spowodowało liczne frustracje społeczne. Na tle ASEAN Malezja jest jednak bardzo prężnym organizmem. Tajlandia to kraj wyjątkowo niestabilny politycznie (wiele przewrotów wojskowych, liberalizacje). Lata 60-pierwszy okres powodzeń gospodarczych (związany z wojną wietnamską), l.70-niespokojne, zwolnienie tempa rozw. gosp, l.80-prawdziwy boom, Tajlandia należy do najszybciej się rozwijających krajów. Podstawą rozwoju przemysłu były przemysł tekstylny i cementowy, konkurencyjność polegała na taniej sile roboczej. Nadzieją na trwałość sukcesów jest skuteczne wygaszanie eksplozji demograficznej, dające szanse na wyjście społeczeństwa z "równowagi ubóstwa". Indonezja. Ciągła eksplozja demograficzna poparta wpływami islamu zdaje się przekreślać szanse na awans cywilizacyjny. Dochody z eksportu ropy naftowej, paradoksalnie, są również przeszkodą, gdyż zapewniają korzystną pozycję w światowym handlu bez potrzeby wysiłków = brak bodźców do rozwoju.

104

Filipiny. Eksplozja demograficzna w połączeniu z wpływami Kościoła katolickiego stwarza podobną sytuację jak w Indonezji. W początkach lat 80. wzrost gospodarczy był ujemny, co spowodowało przesilenie polityczne 86r.

75. Rozpad systemu kolonialnego po II wojnie światowej

Po zakończeniu II wojny światowej Europa Zachodnia i (formalnie prawie nie posiadające kolonii) Stany Zjednoczone nadal dominowały nad ogromnymi obszarami Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Tymczasem druga wojna światowa rozbudziła i zradykalizowała dążenia niepodległościowe w wielu koloniach, oznaczało to konieczność głębokich przemian społecznych i gospodarczych i groziło powstaniem dyktatur komunistycznych w nowych państwach. Tymczasem waga kolonii dla Zachodu nie malała (potrzeby powojennej odbudowy, chęć przeciwdziałania rosnącej potędze ZSRR, własne aspiracje mocarstwowe). Stany Zjednoczone dbały o utrzymywanie dominacji ekonomicznej, wchodząc nieraz w drogę państwom zachodnim i opowiadając się nawet za suwerennością kolonii (aby mieć łatwiejszy dostęp na ich rynek). Warto zauważyć, że nowopowstałe państwa zachowywały granice dawnych kolonii nie mające wiele wspólnego z rzeczywistymi granicami etnicznymi, bo dyktowane w przeszłości interesem kolonizatorów, co do dziś stanowi przyczynę różnych konfliktów, destabilizacji i dyktatur wojskowych. Długotrwały rozpad systemu kolonialnego przebiegał w większości przypadków boleśnie, pochłonął miliony ofiar, a wiele przykrych skutków przetrwało do dziś. Dekolonizacja w imperium brytyjskim. Jeszcze w czasie II wojny światowej W.Bryt. zaciągnęła zobowiązania dotyczące niepodległości Indii. W rezultacie konfliktu między hinduistami i muzułmanami proces zakończył się dopiero w 1947 powstaniem dwóch państw: formalnie neutralnych, sympatyzujących z ZSRR Indii o przewadze hinduistów, oraz muzułmańskiego Pakistanu - państwa w dwóch kawałkach (Pakistan Wschodni -> Bangladesz od 1971), o orientacji prozachodniej. W tym samym roku uzyskał niepodległość Nepal, w następnym Birma i Cejlon, gdzie brytyjczycy zachowali jednak wpływy gospodarcze i wojskowe. Na Malajach Anglicy stoczyli długą wojnę (1948-57) aby pozostawić po sobie kraj prozachodni a nie komunistyczny, wojna zakończyła się sukcesem a Malezja uzyskała niepodległość. Wojna w Indochinach. W X 1945 wojska francuskie powróciły do Indochin, gdzie dążenia do autonomii były b.silne; Wietnam ogłosił niepodległość jeszcze pod rządami japońskimi w III 45, zaś we wrześniu 45 rząd komunistyczny zadeklarował w Hanoi powstanie Wietnamskiej Republiki Demokratycznej i rozbroił oddziały francuskie, Francuzi zdołali się utrzymać na południu kraju. W 1946 rozpoczęła się "brudna wojna", trwająca do 1954 roku. Początkowo Francuzom udało się odeprzeć wojska wietnamskie do granicy chińskiej i ustanowić przyjazny sobie rząd, jednak w 1949 komuniści zaczęli odzyskiwać utracony teren. W Kambodży i Laosie Francuzi utrzymywali się z trudem i w 1949 musieli im przyznać niepodległość, przy czym Kambodża pozostała umiarkowanie prozachodnia i weszła w skład Unii Francuskiej (powst.46r. objęła teryt. zal. od Francji przyznając im pewną autonomię), natomiast w Laosie zwyciężyli komuniści. Wojna zakończyła się klęską Francji pod Dien Bien Phu w 1954,podziałem Wietnamu, przyznaniem pełnej niepodległości Laosowi, Kambodży i Wietnamowi Południowemu i ostatecznym wycofaniem się Francuzów z Indochin. Indonezja. Holenderskie Indie Zachodnie proklamowały niepodległość w VIII 1945 jako Indonezja, jeszcze przed powrotem Holendrów. Przy początkowej pomocy Anglików i po późniejszych ciężkich walkach z komunistami (w l.45-49 zginęło 6 mln osób) Holendrzy opanowali sytuację, ale pod naciskiem ONZ musieli w XII 1949 uznać niepodl. Indonezji.

105

Filipiny uzyskały od USA niepodl. w VII 1946, Ameryka pomagała im gospodarczo by utrzymać tam prozachodni rząd i swoje bazy wojskowe. Afryka. Jeśli nie liczyć przejęcia niemieckich kolonii i terytoriów powierniczych przez Francję i W.Brytanię, to do połowy l.50. w Afryce nie zaszły poważne zmiany. Niepodległe były jedynie Egipt, Etiopia, Liberia i Libia (od 51). Ruchy niepodległościowe były dopiero w zalążku, proces wyzwalania kolonii uległ przyspieszeniu dopiero w II poł. l.50 (1956-Maroko, Sudan i Tunezja, 1957-Ghana, 1958-Gwinea). Rok 1960 został nazwany rokiem Afryki, bo wiele państw wyzwoliło się właśnie wtedy: Burkina Faso (Górna Wolta), Czad, Dahomej, Gabon, Kamerun, Kenia, Kongo Francuskie, Kongo Belgijskie (Zair), Madagaskar, Mali, Niger, Senegal, Somalia, Togo i Wybrzeże Kości Słoniowej. Inne państwa zdobywały niepodległość do lat 70. (np. Angola i Mozambik, które na skutek ówczesnego układu sił w świecie znalazły się w radzieckiej strefie wpływów, odzysk. niepodl. w 1975). Niektóre państwa afrykańskie posiadały cenne surowce, inne miały dla Europy znaczenie strategiczne, na ogół były jednak słabo rozwinięte gospodarczo.

76. Powstanie i działalność OPEC

Organizację Państw Producentów Ropy Naftowej (OPEC) stworzyły w 1960r. Iran, Irak, Kuwejt, Arabia Saudyjska i Wenezuela. Później do tego międzynarodowego kartelu wstępowały inne państwa: Katar (61), Indonezja i Libia (62), Abu Dabi (67), Algieria (69), Ekwador (73) i Gabon (75). Początkowo nie odgrywała ona większej roli, nie miała wpływu na ceny ropy ustalane przez kompanie naftowe. Ale tendencje do wykorzystywania kontroli nad ropą jako narzędzia nacisku na kraje kapitalistyczne nasilały się, zwłaszcza po wyodrębnieniu się z OPEC węższej grupy, zrzeszającej tylko kraje arabskie - OAPEC. W 1970r. OPEC zaczęła zwiększać opodatkowanie kompanii. W październiku 1973r. doszło do pierwszego kryzysu naftowego (trwał do 75r.) gdy OPEC w ciągu kilku miesięcy niemal czterokrotnie podniosła cenę ropy, oraz nałożyła embargo na jej eksport do USA i Holandii (za to, że najmocniej popierały Izrael w wojnie arabsko - izraelskiej). Kryzys wstrząsnął gospodarką światową. Przyczyną drugiego kryzysu naftowego (1979-82) była rewolucja irańska (1979). W 1980 wybuch wojny iracko-irańskiej skłócił państwa OPEC, od 1986 kartel stracił kontrolę nad cenami ropy (jego monopol został przełamany)i jego dochody spadły. Skutki działalności OPEC: * wzbogacenie państw "naftowych" = pogorszenie sytuacji innych państw Trzeciego Świata * nowe energo- i surowcooszczędne technologie (lżejsze samochody, izolowanie budynków...-sukcesy Japonii), zwrot ku ekologii, pytania na jak długo wystarczy surowców itd. * podjęcie eksploatacji nowych złóż (co przy niższych cenach było nierentowne) np na Morzu Płn i Alasce, * zastępowanie ropy innymi paliwami: gaz ziemny, węgiel, alkohol z trzciny cukrowej... + elektrownie jądroweŚwiatowe zużycie ropy naftowej

1950 3,9 1,56 1,71 5,381960 7,8 2,58 1,50 3,711970 16,7 4,54 1,30 2,091972 18,7 4,91 1,90 2,721973 20,4 5,26 2,70 3,531974 19,8 5,00 9,76 11,061975 19,3 4,80 10,72 10,72

106

1976 21,2 5,16 11,51 10,351977 22,2 5,32 12,40 10,011978 23,0 5,39 12,70 9,411979 23,8 5,48 16,97 11,251980 23,1 5,22 28,67 16,481981 22,1 4,91 32,50 16,381982 21,5 4,70 33,47 14,951983 20,5 4,40 b.d. b.d.

Opis kolumn: 1-ogółem w mln baryłek, 2-na osobę w baryłkach, 3-ceny bieżące w $ za baryłkę, 4-ceny stałe

Z powyższego zestawienia wynika wiele ciekawych wniosków: warto m.in. zwrócić uwagę na relację cen bieżących do stałych zwłaszcza w czasie drugiego kryzysu (wynikało to z faktu iż kolejne podwyżki cen ropy nie nadążały za dewaluacją dolara). Oczywiście ograniczanie zużycia ropy dotyczyło różnych krajów w różnym stopniu; największe osiągnięcia notowała Japonia, niewiele gorsze były rezultaty oszczędności we Francji, Szwecji, RFN, nawet w USA, jednocześnie jednak w wielu państwach rosła ropochłonność gospodarki (Chiny, ZSRR, Meksyk mające własną ropę i przechodzące industrializację, a nawet importujące ropę Indie), bardzo różnie kształtują się też współczynniki: ilość zużytej ropy na jednego mieszk. lub na jednostkę GNP, ale to już nie ten temat.

77. Przesłanki zacofania Trzeciego Świata

Pojęcie Trzeciego Świata stworzył w 1956 roku francuski socjolog A.Sauvy mając na myśli analogię do Trzeciego Stanu we Francji przedrewolucyjnej, upowszechniło się w czasach dekolonizacji gdy powstawało wiele nowych państw. Potocznie jest ono jednak rozumiane jako opozycja w stos. do Zachodu i Wschodu - głównych aktorów zimnej wojny. Nie należy go utożsamiać z krajami postkolonialnymi, bowiem do Trzeciego Świata zalicza się także większość państw Ameryki Łacińskiej, ponadto jego kryteria są dość płynne. Niewątpliwie jednak wspólną cechą państw Trzeciego Świata jest zacofanie gospodarcze wobec państw uprzemysłowionych, które stale się pogłębia wbrew nadziejom z l.60. Nic w tym zresztą dziwnego, bo kraje te nie mają przeważnie dobrze rozwiniętej infrastruktury, brak im surowców naturalnych lub nie potrafią ich dobrze wykorzystać (np rozwijają gospodarkę tylko w jednym kierunku, nie wycofują się w porę z polityki surowcowej -kontrprzykładem współczesne Chiny umiejętnie korzystające ze swoich surowców). Szczególnym problemem jest przeludnienie. Powstaje tu zamknięte koło, samonapędzający się mechanizm zwany równowagą ubóstwa polegający na nie wygasającej eksplozji demograficznej (nadmierny przyrost naturalny ma podłoże kulturowe - dzieci uważa się za zabezpieczenie na przyszłość, zaś paradoksalnie pogarsza sytuację postęp medycyny). Zachodzą też inne czynniki powodujące, że nawet duża pomoc finansowa "ginie w morzu potrzeb" i niemożliwa jest akumulacja kapitału. O ile w pierwszym okresie postkolonialnym postęp gospodarczy w krajach rozwijających się był niejednokrotnie znaczny, to już w latach 60 okazało się, że wskutek ciągłego rozwoju gospodarki i techniki krajów wysokorozwiniętych dystans Północ-Południe wzrasta. Potrzeba wspólnego działania (utrudniona lokalnymi konfliktami politycznymi - np. Indie/Pakistan, Indie/Chiny, Iran/Irak) dla rozwiązania problemów Trzeciego Świata była powodem powstania wielu międzynarodowych organizacji:Azja

107

Plan Kolombo (w ramach Commonwealth-wspólnoty brytyjskiej) 1950 - wspieranie rozwoju gosp. i współpracy państw Azji Płd i Płd-Wsch z krajami wysokorozw.; dopiero powstałe w 1967 Stowarzyszenie Państw Azji Płd-Wsch (ASEAN) było rzeczywistym ugrupowaniem integracyjnym.Afryka Grupa Brazaville 1960 i stworzona z jej inicjatywy Organizacja Malajska ds Rozwoju (OCAM) 1961 miały za cel budowę wspólnego rynku Afryki frankońskiej. Grupa Casablanka 1961 (Maroko, Egipt, Gwinea, Mali, Ghana, powstańcy algierscy) antyzachodnia, socjalist. organizacja dla budowania jedności afryk. Grupa Monrowia 1961 (Etiopia, Liberia, Libia, Nigeria, Sierra Leone, Somali, Togo, Tunezja) mniejszy stopień integracji, nacisk na suwerenność państw i neutralność wspólnych struktur. Organizacja Jedności Afrykańskiej 1963 zgodnie z pomysłami Grupy Monrowia (ze wzgl. na niemożność porozumienia Gr. Cas. i Gr. Braz.) słaba integracja Wspólnota Afryki Wschodniej (=EAC = Grupa z Aruszy) 1967 (Tanzania, Kenia, Uganda) najbardziej udane ugrupow. gosp. dawnej Afryki bryt. 1968 stowarzyszenie z EWG strefa szterlingowa (nieatrakcyjna) i strefa franka (atrakcyjna) - pozostałości systemu kolonialnego Wspólnota Gospodarcza Afryki Zachodniej (ECOWAS) 1975, Wspólnota Gosp. Państw środkowoafryk. (ECCAS) 1983 plany 20-letniej unii walutowej i celnej (problemem dostosow. państw niefrankońskich do wymogów w strefie franka) system STABEX gwarancja wstępu na rynek EWG dla stowarzyszonych państw afryk.; próba przeciwdziałania powstawaniu karteli surowcowychAmeryka Łacińska i środkowa Dzięki wysokiemu kursowi walutowemu ściągano import i podnosił się poziom życia ludności, lecz zanikał eksport (deficyt bilansu handl.), rosło zadłużenie, w końcu dochodziło do załamania waluty i inflacji (a nawet hiperinflacji) w latach 70. i 80. Powstawały rządy populistyczne i dyktatury wojskowe. Pocz. l.60. propozycje "Planu Marshalla dla Ameryki Łac.", ale USA-bierne Sojusz dla Postępu 1961 koncepcja Kennedy'ego; współpraca państw w dążeniu do liberalizacji stos. gosp. Stowarzyszenie Wolnego Handlu Ameryki Łac. (LAFTA) 1960: Argentyna, Brazylia, Chile, Meksyk, Paragwaj, Peru, Urugwaj + Kolumbia i Ekwador (61) + Wenezuela (66) + Boliwia (67). Planowało utworzenie strefy wolnego handlu (niezrealizowane). Latynoamerykańskie Stowarzyszenie Integracyjne. (ALADI) 1980 zamiast LAFTA wysunęło bardziej realny system ceł preferencyjnych. Wspólny Rynek Ameryki Ś rodkowej (CACM/MCCA) 1960 Kostaryka, Salwador, Gwatemala, Honduras, Nikaragua. Stopniowy rozpad 1969-79, próby odtworzenia 1984-85.Świat W 1964 państwa III Świata utworzyły Grupę 77 jako ogólnoświatową organizację gospodarczą współdziałającą z Konf. Nar. Zjedn. d/s Handlu i Rozwoju (UNCTAD), reprezentującą odtąd ich interesy w kolejnych konferencjach Północ-Południe (1-Paryż 1975, 2-Cancum 1981). Czy to dobrze, czy źle, że Trzeci Świat jest tak zacofany? Z jednej strony przeszkadza to w integracji gosp. świata i hamuje rozwój państw wysokorozwiniętych (podobnie jak sytuacja w powojennej Europie hamowała rozwój USA), ale nie da się opracować nowego "planu Marshalla". Kraje wysokorozwinięte zdają sobie sprawę, że w miarę upływu czasu (i rozwoju demograficznego) problemy krajów Trzeciego Świata odgrywać będą coraz większe

108

znaczenie w polityce i gospodarce. Stąd różne akcje i programy pomocy dla III Świata dla zapobieżenia przyszłym zagrożeniom w dobrze pojętym własnym interesie. Zastanówmy się jednak, co by było, gdyby kraje tej grupy osiągnęły poziom gosp. zbliżony do europejskiego i podobny poziom konsumpcji? Czy nie zabrakłoby surowców?

78. Kryzys zadłużeniowy lat 80-tych i próby jego przezwyciężenia

W latach 70. banki dysponując nadwyżkami depozytów (głównie z krajów naftowych) chętnie udzielały kredytów, zaś rządy przewidujące zachowanie tendencji inflacyjnych chętnie z nich korzystały. Niebezpieczne rozmiary zadłużenia ujawnił drugi kryzys naftowy w połączeniu z monetarystycznym zwrotem w gospodarce USA. W sierpniu 1982 grupie największych dłużników zagroziła niewypłacalność. Należały do nich m.in.: 1980 1986 Brazylia 63 108 Meksyk 57 105 Korea Płd 28 58 Argentyna 27 53 Indonezja 20 37 Wenezuela 31 34 Polska 23 Egipt 20 31 Filipiny 17 29 Turcja 19 24 NRD 12 Chile 12 24 Rumunia 9 Węgry 8 Czechosłowacja 4,5 Bułgaria 4 (dane przybliżone w mld USD) Jak widać dominowały tu kraje Ameryki Łacińskiej, których długi miały największą wartość bezwzględną, ale dla krajów afrykańskich długi były większym obciążeniem. Sytuacja państw azjatyckich (z wyj. Bangladeszu) nie była naprawdę zła. Zadłużone były też niektóre państwa Europy Wschodniej. Kraje wysokorozwinięte dbały początkowo tylko o stabilność systemu bankowego, lecz próba powstania kartelu dłużników (1984-grupa z Kartageny) spowodowała zwrot w ich polityce: 1985 plan Bakera: udzielenie dłużnikom nowych kredytów, liberalizacja ich handlu i rynków kapitałowych, prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych. Plan upadł ze względu na pasywność banków. 1986 Peru ogłosiło, że na obsługę długu będzie przeznaczać max.10% dochodów z eksportu, inne państwa postąpiły podobnie. 1988 plan Brady'ego: redukcja części długów w zamian za udziały w przedsiębiorstwach dłużników i obowiązek spłacenia reszty; szereg innych udogodnień; warunki-podjęcie reform z planu Bakera; początek realizacji-89r.; skutki-redukcja zadłużenia w znacznej części Trzeciego Świata (przykład Argentyny). 79. Gospodarka Chin po 1949 roku

109

Chińska Republika Ludowa powstała 1 X 1949 po zwycięstwie komunistów nad Kuomintangiem. Na początku 1950 Mao Tse Tung (Mao Zedong) zawarł z ZSRR układ o wzajemnej przyjaźni. W początkowym okresie w gospodarce starano się naśladować wzory radzieckie: reforma rolna 1950-53 (skutek: produkcja globalna i towarowość rolnictwa spadły, jednocześnie wysoki przyrost naturalny), nacjonalizacja przemysłu i handlu 1951-56 (niemal wszystko przeszło w ręce państwa). Pierwszy plan pięcioletni (1953-57) zakładał szybki rozwój przemysłu i kolektywizację rolnictwa. Dzięki zaostrzonemu reżimowi pracy zlikwidowano bezrobocie i rozbudowano przemysł ciężki (w tym zbrojeniowy), zaś kolektywizacja chwilowo zapobiegła masowemu głodowi, ale niebawem zaczęły się ujawniać jej negatywne skutki. Pod koniec planu tempo wzrostu bardzo spadło (z 31% do 4,5% w ciągu ostatniego roku). Mao Zedong zdecydował się na zwrot w polityce gospodarczej. Próbą dostosowania systemu centralnego planowania do specyfiki chińskiego społeczeństwa była powstała w 1958 koncepcja "wielkiego skoku", która wynikała z doktryny maoizmu (pomysły chińskie szły dużo dalej niż najbardziej radykalne reformy w ZSRR). Wielki skok zakładał m.in. kilkusetprocentowy wzrost i przegonienie krajów wysokorozwiniętych w ciągu 20-30 lat. Podstawą industrializacji mieli stać się chłopi, więc tworzono wielkie komuny ludowe w których wszystko było wspólne (również mieszkania i posiłki), praca była przymusowa, wszystko dzielono po równo... W budżecie obcięto wydatki na konsumpcję, służbę zdrowia i szkolnictwo. Zerwanie stos. gosp. z ZSRR wstrzymało radzieckie dostawy i kredyty. Ponieważ sukces miał się opierać o wzrost produkcji żelaza, więc mieszkańcy komun ludowych wytapiali je w prymitywnych piecach, co było mało wydajne i odciągało ich od pracy na roli. Dodatkowo nadszedł okres wielkich powodzi. Wszystko to doprowadziło do gigantycznego załamania rolnictwa i klęski głodu w wyniku której zmarło 20-30 mln (!) Chińczyków. W 1962 Mao musiał odwołać "wielki skok". W łonie partii rozgorzała walka, w wyniku której Mao i jego zwolennicy uruchomili w 1965 Wielką Proletariacką Rewolucję Kulturalną, która doprowadziła do fali masowego terroru, zanarchizowania stos. społ-ekonom. i spadku produkcji przemysłowej o kilkanaście procent. Na szczęście klęska głodu się nie powtórzyła dzięki urodzajom i importowi, ale sytuacja była ciężka. Skłócenie Chin z resztą świata komunistycznego spowodowało czterokrotny spadek obrotów handlowych z RWPG w pocz. l.60. - trzeba było szukać nowych partnerów i rynków zbytu (poziom obrotów handl. odbudowano dopiero w 1969). Kryzys w przemyśle przezwyciężono również dopiero w końcu l.60, dzięki ogromnemu zwiększeniu udziału gałęzi zbrojeniowych (Chiny stały się trzecim mocarstwem militarnym świata; 1964 bomba atomowa). Stabilizację polityczną i ekonomiczną przyniosło dopiero zakończenie rewolucji kulturalnej w 1969. Objawy: dobre zbiory, postęp przem, rozwój międzynarod. kontaktów handl. Na początku l.70. nastąpiło przesunięcie ku "konsumpcyjnym" działom gospodarki (rolnictwo i przem. lekki), ale szybkie tempo przyrostu natur., niska stopa życiowa, gigantyczna skala zbrojeń i brak rynkowych stymulatorów wzrostu hamowały tą tendencję. W 1976 umarł Mao, w 78 zaczęto otwarcie krytykować jego teorie ekonomiczne, a w 80 ustalono (Deng Xiaoping) nowe priorytety: rolnictwo, przemysł lekki, przemysł ciężki, likwidacja dysproporcji międzydziałowych i międzygałęziowych, których ściśle przestrzegano. Zapowiedziano decentralizację gosp. i zwiększenie samodzielności przedsiębiorstw. Wprowadzono pewną swobodę w komunach, zalegalizowano wolny rynek wiejski, a nawet zaczęto dzierżawić grunty rolnikom indywidualnym. Popierano też rzemiosło i spółdzielczość. Otwarcie na Zachód zaowocowało kredytami na modernizację przem, badania nauk. i rozbudowę armii, oraz "edukacyjnymi" wyjazdami tysięcy Chińczyków. Od 1982 decentralizacja: mniej ministerstw (z 98 do 52) + redukcja zatrudn. w administr. Na południu kraju stworzono specjalne strefy ekonomiczne, z prawem dzierżawy dla kapitału obcego (głównie z Tajwanu, Japonii, Hongkongu, Korei Płd., trochę z USA i RFN). Dzięki tym reformom i napływowi kapitału Chiny zostały jednym z najszybciej się

110

rozwijających państw świata (wzrost GNP 1980-85 o ponad 60%, potem też roczne tempo ok. 10%), co bardzo kontrastowało z współczesną sytuacją innych KDL-ów. Nie niwelowały tego istniejące w gospodarce problemy: deficyt budżetowy, inflacja, spekulacja, korupcja, bezrobocie, przeludnienie). Sukces wynikał z konsekwencji we wprowadzaniu rzeczywistych rozwiązań rynkowych. Nadwyżki siły roboczej na wsi i jej taniość pozwoliły na szybki rozwój konkurencyjnego drobnego przemysłu lokalnego, zaś mały udział przemysłu państwowego w strukturze gosp. pozwolił uniknąć problemów innych państw byłego bloku wschodniego.

80. Działalność RWPG

Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej powstała na moskiewskim szczycie w I 1949. Założycielami były: Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR, potem przystąpiły inne państwa: NRD 50, Mongolia 62, Kuba 72, Wietnam 78; w 62r. wystąpiła Albania. Od 64 w niektórych pracach brała udział Jugosławia; w skład Rady wchodziły też na zasadzie obserwatorów Finlandia, Chiny i Korea Płn. Jedną z przyczyn powstania Rady była blokada ekonomiczna państw socjalistycznych ustalona przez Zachód na tle narastania zimnej wojny. Działając w warunkach niewymienialnych walut, zachowania barier celnych i silnych tendencji autarkistycznych, RWPG starała się doprowadzić do integracji gospodarczej KDL-ów (skr. Kraje Demokracji Ludowej) za pomocą decyzji politycznych. Działalność RWPG można podzielić na dwa okresy: I-przyspieszenie powojennej odbudowy gosp. państw członkowskich i stworzenie podstaw socjalist. uprzemysłowienia; II-(pocz. l.50.)-wzajemna wymiana handl., współpraca w planowaniu gosp., specjalizacja i kooperacja prod., współpr. nauk.-techn., wspólne inwestycje (np gazociąg orenburski)... Pierwszy okres był korzystny dla krajów członkowskich: wzajemna pomoc ułatwiła odbudowę; w Albanii, Bułgarii i Rumunii stworzono podstawy przem. ciężkiego, rozbudowano go w Polsce i na Węgrzech... lecz przy bardziej skomplikowanych celach ekonomicznych ujawniła się słabość centralnego kierowania. W 1964 wprowadzono rubla transferowego - fikcyjną jednostkę monetarną mającą umożliwić wielostronny clearing (kompensatę wzajemnych zobowiązań). W połączeniu ze specjalizacją poszczególnych państw w różnych gałęziach przemysłu system ten utrudniał wymianę handlową z pominięciem ZSRR (bo płatności we własnych walutach były zakazane). Ceny były ustalane odgórnie a nie przez rynek i nie miały wiele wspólnego ze światowymi. Rubel transferowy był walutą niewymienialną, ściśle rozrachunkową, służącą wyłącznie do ustalania relacji z góry ustalonych kontyngentów towarów na wymianę, jego nadwyżek nie można było przeznaczyć na zakup dowolnych dóbr. Jego wysoki kurs wobec dolara przynosił korzyści ZSRR, zniechęcając inne kraje do współpracy. W odróżnieniu od EWG demokracja była fikcją; najważniejsze decyzje podejmowano w Moskwie. Lepiej rozwinięte państwa socjalistyczne (Czechosł., NRD, Polska i Węgry) popierały jednak początkowo wzrost wzajemnych powiązań i specjalizację, zaś kraje surowcowo-rolne obawiały się utrwalenia swej struktury gosp. i wolały prowadzić samodzielną politykę protekcyjną (Rumunia w l.60.). Osiągnięcie pełnej integracji (cel główny) nie powiodło się, bo poszczególne kraje członkowskie starały się uzyskać jak najwięcej swobody i nie chciały nieraz korzystać z wzorów ZSRR (np tzw węgierski model rozwoju gosp., czy niezrealizowanie kolektywizacji w Polsce). Dezintegracja RWPG rozpoczęła się w l.70., gdy niektóre kraje (Polska, Węgry) rozpoczęły współpracę z Zachodem, osłabiając więzy gosp. z Radą (już w 1956 państwa zyskały większą swobodę ze względu na ówczesny kryzys i rewizję założeń polityki gosp.), pogłębił ją kryzys l.80.- zadłużenie, spadek tempa wzrostu gosp, inflacja w poszczeg. krajach. Obalenie reżimu komunistycznego w większości państw członkowskich w 1989 i przejście

111

na rozliczenia dolarowe doprowadziło do likwidacji Rady w VI 1991 i załamania się wymiany handlowej.

81. Próby zreformowania gospodarki radzieckiej po II wojnie światowej.

II wojna światowa doprowadziła do istotnej zmiany w układzie się. Wzrosła rola Związku Radzieckiego, na dalszy plan schodziły tradycyjne mocarstwa europejskie: Francja, Wielka Brytania. Jednakże kraj ten pozostał zacofany na płaszczyźnie gospodarczej. Było to w dużej mierze konsekwencją gospodarczego niedorozwoju Rosji carskiej, której ZSRR był spadkobiercą, sytuacji polityczno-ekonomicznej ZSRR w okresie międzywojennym jak i ogromnych zniszczeń wojennych. Produkcja z roku 1945 w wielu dziedzinach nieznacznie tylko przekraczała połowy produkcji sprzed pięciu lat. Gospodarkę zaczęto odbudowywać i rozbudowywać w okresie bezpośrednio powojennym. Czyniono to sposobami tradycyjnymi. Podobnie jak w latach 30 postawiono na rozwój przemysłu ciężkiego kosztem rolnictwa i przemysłu lekkiego. Znaczna część wysiłku produkcyjnego skierowana była na produkcję zbrojeniową. Wynikało to z konfrontacyjnej polityki państwa radzieckiego starającego się za wszelką cenił poszerzyć swą strefę wpływów. Wysiedlano nielicznych ocalałych jeszcze rolników indywidualnych. Ekonomiczny rozwój opierano w szczególności na niewolniczej pracy więźniów łagrów, rabunkowej eksploatacji krajów zależnych, przejawiającej się np. w demontażu fabryk czy linii kolejowych z terenów b. NRD czy dodatkowym obciążaniu znajdującego się i tak w bardzo trudnej sytuacji rolnictwa. Skrajnie nieefektywny sposób gospodarowania powodował, że wzrost (nie: rozwój) gospodarczy ZSRR odbywał się ogromnym kosztem i miał charakter wybitnie ekstensywny. Niezbędne były zmiany dotykające samej istoty systemu. Po śmierci Stalina (1953) pewne reformy gospodarcze polegające na zwiększeniu środków przeznaczonych na rozwój przemysłu lekkiego i rolnictwa planował jeden z walczących o władzę aparatczyków, Grigorij Malenkow. Jednakże poststalinowska odwilż polityczna, która zaowocowała licznymi zwolnieniami z łagrów, na którą nałożył się nieurodzaj w rolnictwie spowodowały zarzucenie planów reformy. Następca Stalina na stanowisku sekretarza generalnego partii komunistycznej, Nikita Chruszczow powrócił to tradycyjnego modelu gospodarki opartego na dominacji przemysłu ciężkiego. Zmuszony był jednak szybko doinwestować konsumpcyjne działy wytwórczości, gdyż niedoinwestowanie rolnictwa i przemysłu lekkiego stawało się barierą rozwoju gospodarczego kraju. Wzrost produkcji rolnej zamierzano osiągnąć przez wzrost areału ziemi uprawnej i pewne zmiany organizacyjne, które jednak nie zmieniały istoty systemu gospodarczego ZSRR. Przeprowadzano na przykład wielkie prace irygacyjne. Zamiast jednak doprowadzić do użyźnienia nowych terenów wywołały one klęskę ekologiczną. Odstąpiono od planu pięcioletniego lat 1956-60 tworząc plan siedmioletni (1959-65) i snując plany prześcignięcia USA pod względem potencjału gospodarczego do roku 1970 i stworzenia rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego do roku 1980.Te ambitne plany nie zostały jednak zrealizowane. Tempo rozwoju zaczęło szybko słabnąć. Coraz więcej środków pochłaniał przemysł zbrojeniowy w związku z rywalizacją militarną ze Stanami Zjednoczonymi. Absorbowane przezeń środki nie mogły być przeznaczone na rozwój innych gałęzi przemysłu. Z powyższych powodów gospodarka radziecka rozwijała się w bardzo wolno. Problem wolnego tempa rozwoju postanowiono rozwiązać idąc na ustępstwa wobec USA i krajów Europy Zachodniej. Obiecując dialog na płaszczyźnie politycznej i pewne otwarcie na Zachód jeśli chodzi o gospodarkę starano się uzyskać pomoc gospodarczą. Liczne kredyty otrzymywane z Zachodu posłużyły ZSRR do rozwinięcia nieco innych niż przemysł ciężki

112

dziedzin produkcji. Nadal jednak większość środków absorbował ten dział wytwórczości, w szczególności przemysł zbrojeniowy. Choć wielkość produkcji niektórych dóbr przewyższała poziom USA, to jednak efektywność ich wytworzenia i wykorzystania była skandalicznie niska. ZSRR eksportował przede wszystkim surowce. Od połowy lat siedemdziesiątych był największym producentem ropy naftowej. Zasoby tanich surowców, jak również zasoby siły roboczej kurczyły się stając się barierą rozwoju gospodarczego. Podejmowano akcje oszczędzania energii, ale działania te, jako oderwane od realiów gospodarczych, nie kończyły się powodzeniem. Jednocześnie, fatalne posunięcia dotyczące polityki rolnej spowodowały, że ZSRR stał się importerem żywności. Warto przypomnieć, że Rosja carska była jednym z największych jego eksporterów. Przykład ten uzmysławia skalę spustoszeń, której dokonały w gospodarce kilkudziesięcioletnie rządy komunistów. Powrót ZSRR do polityki konfrontacji (inwazja na Afganistan-1979) spowodował odcięcie strumienia kredytów z Zachodu. Ponadto spadła produkcja w rolnictwie. Kapitały potrzebne do rozwoju przemysłu zbrojeniowego i importu produktów żywnościowych starano się uzyskać przez zwiększenie eksportu surowców w szczególności złota. Kraje Europy Zachodniej, w szczególności USA, postanowiły pokonać ZSRR wykorzystując jego słabość gospodarczą. W roku 1984 rozpoczęto w Stanach Zjednoczonych realizację programu wojen gwiezdnych. Koszty tego programu gospodarka amerykańska była w stanie ponieść. Nie można tego jednak powiedzieć o gospodarce radzieckiej. Próby niedopuszczenia do zdobycia przez USA przewagi na polu militarnym wymagały w warunkach radzieckich koncentracji dodatkowych środków na inwestycje w zbrojenia. Nie było to możliwe. ZSRR zmuszony był uznać wyższość Stanów Zjednoczonych. Gospodarka zmierzała prostą drogą do całkowitej katastrofy. Konieczne były głębokie reformy, które pod nazwą "pieriestrojki" zapoczątkował M.Gorbaczow. Aczkolwiek radykalne, nie zapobiegły one ogromnemu kryzysowi gospodarczemu, którego szczyt przypadł na lata 1990-91.W grudniu 1991 ZSRR przestał istnieć.

82. Przekształcenia ustroju w krajach Europy Wschodniej po II wojnie światowej. Zwycięstwo koalicji antyhitlerowskiej nad państwami faszystowskimi, odniesione w znacznej mierze dzięki wysiłkowi militarnemu ZSRR, spowodowało istotne zmiany w układzie się. Znacznie wzrosło znaczenie tego państwa szczególnie na terenach Europy Środkowej i Wschodniej, uznanych przez USA i Wielką Brytanię za radziecką strefę wpływów. Państwa tego regionu były przed rokiem 1939 krajami dość słabo, jak na warunki europejskie, rozwiniętymi. Jeśli chodzi o ustrój polityczny były republikami lub monarchiami konstytucyjnymi. Nigdzie jednak nie istniał system polityczny, który przypominałby stosunki panujące w ZSRR. Nie ulegało zatem wątpliwości, że realia polityczno-gospodarcze musiały zostać dostosowane do systemu radzieckiego. Była to niewątpliwie zmiana na niekorzyść, przejście od wyższej do niższej formy zaawansowania stosunków społecznych. Całkowitej kontroli państwa starano się poddać życie gospodarcze i społeczne. Miało to na celu eliminację wpływu obywateli na władzę. Dążono nawet do odwrócenia ról. Ludność starano się uzależnić od aparatu państwowego licząc, że wyeliminuje to ewentualne próby obalenia systemu. ZSRR prowadził wobec krajów, które znalazły się w strefie jego wpływów, politykę stosunkowo jednorodną. Dążył do zdobycia pełnej nad nimi kontroli, bezpośredniego wpływu na istotne decyzje polityczne podejmowane w tych krajach, przy czym za "istotne " i "polityczne" uważano niemal wszystko. Ważnym instrumentem realizacji tego celu były lokalne partie komunistyczne. Pomimo, iż nie cieszyły się one zbytnim poparciem to właśnie

113

z ich szeregów pochodzili członkowie władz. Zwalczano bezpardonowo opozycję demokratyczną (patrz przykład polskiego PSL, podobnie na Węgrzech, w Bułgarii) Ugrupowania, które mogły być polityczną alternatywą dla komunistów (np. partie socjalistyczne) zmuszano do podporządkowania się nim. Inne delegalizowano, a członków kierownictwa prześladowano a nawet mordowano (patrz casus Mikołajczyka, N.Petkowa w Bułgarii). W części krajów regionu w czasie wojny władze kolaborowały z Niemcami (Węgry, Bułgaria, Rumunia).Tu koncentracja władzy dokonywała się pod przykrywką walki z "przestępcami wojennymi". Proces jej przejmowania i umacniania trwał w zasadzie do końca lat czterdziestych. Wyjątkiem od zasady hegemonii ZSRR w tym regionie była Jugosławia. Wynikało to z faktu, że istniała tu silna partyzantka komunistyczna pod dowództwem J.Broz-Tity, która walczyła z Niemcami przez okres II wojny światowej walnie przyczyniając się do wyzwolenia kraju. Związek Radziecki obawiał się otwartego konfliktu zbrojnego z Jugosławią z powodu ukształtowania terenu sprzyjającemu walce partyzanckiej. Również jednak w Jugosławii komuniści dzierżyli w swych rękach pełnię władzy. Władze rządzące z nadania Moskwy nie zdołały zdobyć społecznej akceptacji i to pomimo akcji zjednywania sobie rzesz ludności wiejskiej przy pomocy reformy rolnej. Wszędzie zresztą, poza Polską, ziemia szybko przestała jednak być własnością prywatną wchodząc w skład "spółdzielni" produkcyjnych kontrolowanych przez państwo. Terror wobec ludności zmniejszył się po śmierci J.Stalina w roku 1953. Mimo stopniowej liberalizacji panujących w państwach regionu stosunków istota systemu pozostała niezmieniona aż do schyłku lat osiemdziesiątych. Wybuchy społecznego niezadowolenia (Węgry, Polska-1956, Czechosłowacja-1968, Polska-1970,1981) tłumiono siłą. W okresach przesileń władze usiłowały udawać, że reformują system polityczny bez wiary jednak w powodzenie tej akcji.

83. Próby reform gospodarczych w krajach socjalistycznych po II wojnie światowej. Zdobycie przez ZSRR kontroli nad krajami Europy Wschodniej nad sferą polityki nie mogło pozostać bez wpływu również i na gospodarkę. Przed II wojną światową państwa regionu należały do grupy rolniczych lub rolniczo-przemysłowych krajów kapitalistycznych. Ten rozziew między polityką a gospodarką trzeba było szybko zlikwidować. Nie należy bowiem zapominać o tym, że gospodarka jest używana jako instrument przez polityków, instrument bardzo skutczny w rękach tych, którzy wiedzą, jak go użyć. W latach 1944-47 znacjonalizowano przemysł, przeprowadzono reformę rolną. Wprowadzono centralne planowanie. Od początku lat pięćdziesiątych, gdy nowa władza zdążyła okrzepnąć, rozpoczęto proces kolektywizacji rolnictwa. Nie udało się jej jednak przeprowadzić w Polsce. Realizując zamierzenia gospodarcze nie wahano się, w razie potrzeby, używać przymusu. Skala jego stosowania była jednak znacznie mniejsza niż w ZSRR. Zasadą było, że gospodarkę rozwijano według modelu radzieckiego inwestując przede wszystkim w przemysł ciężki. Na drugi plan schodziły te działy wytwórczości, które produkowały środki przeznaczone do bezpośredniej konsumpcji. Rozwój przemysłu możliwy był dzięki znacznym rezerwom siły roboczej, które znajdowały się na wsi. Postępował w związku z tym proces urbanizacji. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych gospodarki krajów socjalistycznych napotykać zaczęły na bariery rozwoju gospodarczego wynikające, podobnie jak miało to miejsce w ZSRR, z wyczerpywania się możliwych do relatywnie taniego pozyskania źródeł siły roboczej i surowców. Próbowano wyeliminować tę barierę przez zwiększenie stopnia efektywności wykorzystania zasobów, jak dotąd bardzo niskiego. Zwiększenie zaangażowania pracowników w działania na rzecz zreformowania gospodarki starano się osiągnąć poprzez wprowadzenie elementów samorządu robotniczego. Szybko jednak odstąpiono od reform. Spowodowało to znaczne obniżenie tempa rozwoju

114

gospodarczego, które z kolei wymusiło w połowie lat sześćdziesiątych powrót do reform. W Polsce bodźcem do ich podjęcia w ograniczonym zakresie były wydarzenia z 1970 r. Najdalej w reformowaniu gospodarki poszły : Czechosłowacja (gdzie zostały one jednak zatrzymane po wydarzeniach z 1968 r.) i Węgry, gdzie program zwany Nowym Mechanizmem Ekonomicznym polegający na dopuszczeniu w ograniczonym zakresie działania mechanizmów rynkowych w gospodarce przy zachowaniu jednak nad nią całościowej kontroli państwa. Te połowiczne nawet reformy spowodowały znaczny wzrost tempa rozwoju gospodarczego i poziomu życia ludności. Pokazuje to wyraźnie znaczną nieefektywność komunistycznego systemu gospodarowania. Rozwój gospodarczy w państwach socjalistycznych w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych oparty był przede wszystkim na pożyczkach z krajów zachodnich, które starały się w ten sposób wpływać na politykę tych państw. Rządy państw bloku wschodniego zakładały, że uda im się zainwestować środki pochodzące z kredytów w przedsięwzięcia na tyle dochodowe, że możliwa będzie stopniowa spłata kredytów z dochodów z produkcji. Nadzieje te nie sprawdziły się jednak. Dług powiększał się coraz bardziej osiągając w przypadku Polski 23,3 mld$(1980) i 40mld $(1990). Tego niekorzystnego trendu nie udało się już powstrzymać. Nieco inaczej przebiegał gospodarczy rozwój Jugosławii. Tam szerzej postawiono na samorząd robotniczy, stymulowano rozwój spółdzielczości, dopuszczono w szerszym stopniu istnienie własności prywatnej, otwarto się na wymianę gospodarczą z Zachodem. Stopniowo jednak gospodarkę jugosłowiańską zaczęły trapić te same problemy co gospodarki innych państw socjalistycznych. Doprowadziło to do głębokiej gospodarczej zapaści, a w konsekwencji do rozpadu państwa i wojny domowej. Wymiana handlowa wewnątrz państw socjalistycznych koncentrowała się głównie na wymianie między ZSRR a innym członkiem bloku. Do wymiany między państwami -satelitami Moskwa miała stosunek podejrzliwy. W celu intensyfikacji wymiany między krajami socjalistycznymi powołano do życia w roku 1949 Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Wymiana ze Związkiem Radzieckim była przede wszystkim formą gospodarczej eksploatacji przez to państwo krajów zależnych. Wprowadzono sztuczną walutę, w której dokonywano transakcji - tzw. rubel transferowy, którego kurs ustalono w sposób jaskrawie preferujący ZSRR. Daleko posunięta niedobrowolność i nieekwiwalentność wymiany gospodarczej wewnątrz bloku, szczególnie w kontaktach z ZSRR, powodowała, że RWPG nie stało się nigdy odpowiednikiem Wspólnot Europejskich. Warto wspomnieć kilka słów o przemianach gospodarczych, które zaszły w interesującym nas okresie w pozaeuropejskich krajach socjalistycznych (innych niż ZSRR). Na szczególną uwagę zasługują tu Chiny. Początkowo po wprowadzeniu na terytorium Chin kontynentalnych socjalizmu (1949) rozwijały one gospodarkę według wzorów radzieckich. Jednakże sytuacja w Chinach była inna niż w krajach europejskich. Zachodziła potrzeba przystosowania ideologii marksistowskiej do realiów Trzeciego Świata, innych stosunków ludnościowych. Próbą owej adaptacji był tzw. wielki skok, program realizowany w latach 1958-62. W celu podniesienia poziomu produkcji przemysłowej i rolnej postanowiono stworzyć komuny, których mieszkańcy obok pracy na roli zajmowaliby się również produkcją przemysłową. Plan ten jednak zakończył się niepowodzeniem, a w trakcie jego realizacji kilkadziesiąt milionów ludzi zmarło z głodu. Kolejnym pomysłem na rozwój gospodarczy i upowszechnienie ideologii socjalistycznej była tzw. rewolucja kulturalna (1965-69). Również i ona nie przyniosła planowanych rezultatów. Pewna poprawa zarysowała się dopiero w latach siedemdziesiątych (reformy premiera Zhou Enlai). Zostały one przyspieszone po roku 1976 (śmierć Mao Dzedonga), a w szczególności po 1980 (zakończenie walk o schedę po nim). Dopuszczano coraz szerzej udział wolnego rynku w gospodarce dbając jednak o zachowanie monopolu partii komunistycznej w sferze polityki.

115

Obecnie Chiny to jeden z najprężniej rozwijających się krajów świata, wyrastający na pierwszą potęgę gospodarczą świata. Bardzo krwawy przebieg miał proces wprowadzania socjalizmu przez Czerwonych Khmerów Kambodży. W latach 1975-79 (okres realizowania planu) śmierć poniosło 30% mieszkańców tego kraju. Obecnie dramatyczna sytuacja gospodarcza panuje w dwóch krajach, które jako jedyne pozostały socjalistyczne (Kuba, KRLD). Wydaje się, że dni systemu gospodarki socjalistycznej są w tych państwach policzone.

116