5//

HISTOMORFOLOŠKA ANALIZA STRUKTURA

PRENATALNOG PANKREASA ČOVEKA

AUTORI

SAŽETAK

ENGLISH

KORESPONDENT

Tatjana Filipović

Medicinski fakultet u Prištini,Kosovska Mitrovica, Institut za anatomiju

milan.filipovic@sbb.rs

1 2 1 3 1 1Filipović Tatjana , Filipović Milan , Mandić Predrag , Matejić Suzana , Đukić Nataša , Vitošević Zdravko1 Institut za anatomiju, Medicinski fakultet Priština (Kosovska Mitrovica)2 Klinika za hirurgiju, Medicinski fakultet Priština (Kosovska Mitrovica)3 Institut za sudsku medicinu, Medicinski fakultet Priština ( Kosovska Mitrovica)

Kao mešovita egzokrino-endokrina žlezda pankreas ima izuzetno važnu ulogu u digestivnom traktu. Njegov egzokrini deo, svojim sokom koji izliva u duodenum, a koji sa sobom nosi više od 20 pankreasnih enzima, omogućava normalan proces va-renja. Endokrini deo ove žlezde, koga čine ostrvca-insule, aktivno učestvuje u metabolisanju materija u čovečjem orga-nizmu, lučeći dva važna hormona-insulin i glukagon. Zbog svoje lokalizacije, pankreas predstavlja izuzetno nepristupačan organ za fizički pregled. Veliki je broj savremenih kliničkih metoda za praćenje promena na ovom organu ali i savremeni klinički rad zahteva detaljno poznavanje morfoloških karakteristika ove žlezde.

Materijal je uzet sa kadavera fetusa i novorođenčadi na institutu sa za patologiju Medicinskog fakulteta. Preparate pankre-asa smo razvrstali u grupe u odnosu na uzrast (od 3 meseca do neonatusa) i kranio-sakralnu (KS) dužinu. Nakon dehidracije i kalupljenja preparati su u vidu stepenaste serije rezani u debljini između 6 i 10 mikrona. Osim standardnih metoda boje-nja, neki preparati su, radi identifikacije insula, bojeni po Grimelijusu.

U ovom istraživanju determinisali smo morfološke promene tkiva prenatalnog pankreasa od trećeg meseca intrauterinog razvoja do kraja fetusnog doba i ustanovili dinamiku promena parenhima i strome. Funkcionalne delove pankreasa mogli smo razlikovati već u 10-11 nedelji fetusnog perioda razvića. Kod pankreasa u prvom trimestru trudnoće, uočili smo porast parenhimskih elemenata na račun redukcije strome, koja je nešto više izražena u području interlobulusnih prostora koji jasno diferentuju lobuluse. Početkom drugog trimestra trudnoće u razvojnom pankreasu se zapažaju značajne promene. Jasno se uočava lobulusna građa pankreasa. Acinusi egzokrinog pankreasa su jasno diferentovani i nalaze se u veoma bli-skom kontaktu, s obzirom da je stroma među njima jako redukovana. U okviru gotovo svih lobulusa jasno su izražena Lange-rhansova ostrvca, koja su umnožena, različite veličine, odvojena od egzokrinog dela slabo izraženim vezivnim tkivom. U grupi nedonesene dece ustanovili smo da je histološka slika pankreasa veoma slična onoj pri kraju fetalnog perioda.

Ključne reči: Pankreas, građa, razvoj

MORPHOLOGICAL ANALYSIS OF A STRUCTURES OF PRENATAL PANCREAS IN HUMAN

1 2 1 3 1 1Filipović Tatjana , Filipović Milan , Mandić Predrag , Matejić Suzana , Đukić Nataša , Vitošević Zdravko1 University of Pristina, School of medicine Kosovska Mitrovica, Department of anatomy2 University of Pristina, School of medicine Kosovska Mitrovica, Surgical clinic KBC Pristina3 University of Pristina, School of medicine Kosovska Mitrovica, Department of forensic medicine

SUMMARY

As a mixed exocrine and endocrine gland pancreas has a very important role in the digestive tract. The juice of his exocrine part, which is released into the duodenum, carries more than 20 pancreatic enzymes, important for a normal process of digestion. Endocrine part of the gland, which consists of the islets-insula, actively participate in the metabolism of human organism, secreting two important hormones - insulin and glucagon. Because of its location, the pancreas is an extremely inaccessible organ for a physical examination. Despite of a large number of modern clinical methods for monitoring changes in the body, the detail knowledge of morphological characteristics of this gland is still very important.

The material was taken from the cadaver of the fetus and newborn at the Institute of Pathology of the Faculty of Medicine. We classified samples of pancreas into three groups, with respect to age (from 3 months to neonates) and CS length. After

ORIGINALNI RADOVI

2016; 45 (1) 5-9

doi:10.5937/pramed1601005F

6 2016; 45 (1) 5-9//

dehydration and the molding compositions are cut at a thickness of between 6 and 10 microns. In addition to standard staining methods, some preparations are for identification of insula, painted by Grimelijus.

In this study, we determined the morphological changes of the prenatal pancreas, from the third month of intrauterine fetal development, until the end of the fetal time and determine the dynamics of changes in the parenchyma and stroma. We could distinguish functional parts of the pancreas, in 10-11th week of development. In the first trimester of pregnancy, we have noticed an increase in parenchymal elements and the reduction of the stroma, which is slightly more pronounced in interlobular area, that clearly differentiating lobules. At the beginning of the second trimester of pregnancy, in the pancreas that are developing, we observed significant changes.The lobular structure of pancreas was clearly visible. Pancreatic acini are clearly differentiated and are in very close contact, since the stroma between them very reduced. Within almost all lobulus there are clearly expressed the islets of Langerhans, which are multiplied, different sizes, separated from the exocrine part by poorly expressed connective tissue. In the group of prematurely born children, we found that the morphology of the pancreas is very similar to the pancreas at the end of the fetal period.

Keywords: Pancreas, structure, development

UVOD

Smatra se da razviće pankreasa započinje u petoj ne-delji embrionalnog perioda razvoja nastankom dorzalnog i ventralnog pankreasnog divertikuluma (pupoljka) na dista-lnom kraju prednjeg creva, budućeg duodenuma (gemma pancreatica dorsalis et ventralis) (11). Po nekim autorima pankreatobilijarne strukture ljudskog embriona se zapravo razvijaju iz pupoljaka endoderma duodenuma u četvrtoj nedelji embrionalnog razvoja, tako da se već 30-35 dana uo-čavaju dve odvojene mase ćelija koje formiraju dva pupo-ljka (15). Dorzalni pupoljak razvija se rapidno i širi se dorzo-kranijalno u mezogastrijum, levo od vitelinske vene. Ven-tralni pupoljak razvija se nešto kasnije, u uglu ispred hepa-tičkog rudimenta. Njegova šupljina obično komunicira sa šupljinom hepatičkog divertikuluma, mada se može i odvo-jeno otvarati u duodenum. Kada se razvije i elongira zaje-dnički žučni kanal, masa ventralnog pupoljka biva uklonje-na iz duodenuma. Simultano, duodenum trpi rotaciju za oko

o90 tako da njegova prethodno ventralna površina biva okre-nuta udesno. Krajem drugog meseca, u sedmoj nedelji em-brionalnog razvoja, stapaju se pankreasni pupoljci, gradeći jedinstven organ.

Kao mešovita egzokrino-endokrina žlezda pankreas ima izuzetno važnu ulogu u digestivnom traktu. Njegov egzokrini deo, svojim sokom koji izliva u duodenum, a koji sa sobom no-si više od 20 pankreasnih enzima, omogućava normalan pro-ces varenja. Sekretna jedinica ovog dela pankreasa je tubulo-acinus (1). Endokrini deo ove žlezde, koga čine ostrvca-insule, aktivno učestvuje u metabolisanju materija u čovečjem orga-nizmu, lučeći dva važna hormona-insulin i glukagon.

Zbog svoje lokalizacije, pankreas predstavlja izuzetno nepristupačan organ za klinički pregled. Ponekad simptomi oboljenja pankreasa mogu da pobude sumnju da se radi o bolesti nekog drugog, susednog organa (želuca, creva, bili-jarnog trakta). Veoma često, znaci oboljenja pankreasa mo-gu da se jave kasno, u odmakloj fazi bolesti, jer pankreas poseduje veliku kompenzatornu moć, kako egzokrine, tako i endokrine funkcije. Samo ponekad je moguće, putem ana-mneze i fizičkog pregleda razlikovati tip lezije u pankreasu. Danas, uz primenu mnogih savremenih metoda (ultrasono-grafija, CT, endoskopska retrogradna holangiopankreato-grafija, laparoskopija, perkutana transhepatička holangio-grafija i ciljana biopsija) moguće je ranije otkriti oboljenje i razlikovati tip procesa u pankreasu. Međutim i ovaj savre-meni klinički rad zahteva detaljno poznavanje morfoloških karakteristika ove žlezde.

Ovim radom smo imali za cilj da u fetusa različite sta-rosti i neonatusa sagledamo razvoj pojedinih struktura pan-kreasa u svim delovima ovog organa, radi utvrđivanja vre-mena pojavljivanja određenih tkivnih elemenata kao i da-lju dinamiku njihovog razvoja.

Istraživanje je vršeno u nekoliko grupa formiranih u zavisnosti od kranio-sakralne dužine, odnosno fetusne sta-rosti, a imajući u vidu podatke koji govore o važnim mor-fološkim karakteristikama razvoja pojedinih struktura u odgovarajućim fetusnim mesecima.

Materijal je uzet sa kadavera fetusa i novorođenčadi na Institutu za patologiju Medicinskog fakulteta u Prištini. Me-todom makrodisekcije, a nakon fiksacije, ekstirpirani su de-lići tkiva iz topografskih delova pankreasa. Za klasičnu me-todu bojenja (hematoksilin-eozin), nakon dehidracije (spro-vedeni kroz seriju alkoholnih rastvora, hloroforma) parafi-nski preparati su u vidu stepenaste serije rezani u debljini između 6 i 10 mikrona. Preparate pankreasa smo razvrstali u grupe, po deset slučaja u svakoj, a u zavisnosti od kranio-sa-kralne dužine, odnosno perioda fetusnog razvoja, imajući u vidu i podatke koji ukazuju na važne histomorfološke kara-kteristike razvoja pojedinih struktura u odgovarajućim me-secima. Prvu grupu su činili pankreasi fetusa starih tri mese-ca, prosečne kranio-sakralne dužine 10cm, drugu fetusi u četvrtom mesecu razvoja, kranio-sakralne dužine 15-16cm. Treću grupu su obuhvatali pankreasi fetusa od petog meseca pa do kraja fetusnog razvoja, a koju smo podelili na fetuse drugog trimestra trudnoće, prosečne kranio-sakralne dužine 20,64cm i poslednjeg trimestra trudnoće, sa kranio-sakra-lnom dužinom 24,25cm u proseku. U četvrtoj grupi su se na-lazili pankreasi nedonesenih, kranio-sakralne dužine u pro-seku 27cm, a zasebnu, petu grupu su činili pankreasi novo-rođene donesene dece. Osim standardnih metoda bojenja, neki preparati su, radi identifikacije insula, bojeni po Gri-melijusu.

Utvrdili smo period jasne diferencijacije egzokrinog dela pankreasa, pojavom skupina seroznih acinusa, bez ja-sno formiranih lobulusa, uz prisustvo bogatog veziva, sa gru-picama svetlih ćelija koje predstavljaju začetke endokrinih

CILJ RADA

MATERIJAL I METODE

REZULTATI

7//

ORIGINALNI RADOVI

struktura. Ustanovili smo na koji se način smanjuje količina strome i dolazi do povećanja parenhima, sa jasno uočljivim ostrvcima koja u poslednjem trimestru razvijajućeg pankre-asa postaju nalik insulama adultnog oblika.

Kod pankreasa fetusa u trećem mesecu razvoja, odno-sno u prvoj grupi, uočili smo jasnu diferencijaciju egzokri-nog dela pankreasa uz veoma bogatu zastupljenost vezi-vno-tkivne strome, bogato vaskularizovane (Sl.1)

U parenhimskom delu, uočavaju se manje ili veće gru-pe seroznih acinusa ali i pojedinačni acinusi okruženi vezi-vnim tkivom. Diferencijacija lobulusa nije izražena ali se njihovo obrazovanje može nazreti analiziranjem mestimi-čno veoma zastupljenog veziva u nivou intralobularnih se-pti. Endokrine structure pankreasa mogu se mestimično identifikovati kao grupe svetlih ćelija, okružene izraženim vezivnim tkivom (Sl.2). Ove grupe ćelija predstavljaju naj-verovatnije začetke insule (Langerhansova ostrvca) koja se pojavljuju, po nekim autorima u 9-10, a neki čak tvrde da se mogu uočiti i u 7-8 nedelji. Ova ostrvca su mala, diskretna i sastoje se tek iz po desetak ćelija, a rano zadobijaju oblik nepravilne lopte.

U drugoj grupi, kod pankreasa starih četiri meseca, za-paža se porast parenhimskih elemenata na račun redukcije strome, koja je nešto više izražena u području interlobulu-snih prostora koji jasno diferentuju lobuluse. U interlobulu-snim prostorima uočavaju se veći izvodni kanali, krvni sudo-vi i snopovi nervnih vlakana. U okviru pojedinih lobulusa prepoznaju se grupe svetlijih ćelija okružene vezivom koje odgovaraju početnom stadijumu formiranja nezrelih Lan-gerhansovih ostrvaca pankreasa. Ostrvca ovog uzrasta su mala, diskretna, sa ćelijama lokalizovanim periferno (Sl. 3).

U trećoj grupi kod pankreasa fetusa uzrasta od petog meseca do kraja fetusnog doba, a početkom drugog trime-stra trudnoće u razvojnom pankreasu se zapažaju značajne promene. Jasno se uočava lobulusna građa pankreasa kao po-sledica redukcije vezivne strome intralobulusno ali sa njenim porastom u interlobulusnim prostorima. Acinusi egzokrinog pankreasa su jasno diferentovani i nalaze se u veoma bliskom kontaktu s obzirom da je stroma među njima jako redukova-na. U okviru gotovo svih lobulusa jasno su izražena Langer-hansova ostrvca, koja su umnožena, različite veličine, odvo-jena od egzokrinog dela slabo izraženim vezivnim tkivom. Smatra se da povećanje veličine ostrvaca može biti posledica spajanja manjih koja su se našla u bliskom kontaktu, te se za takva ostrvca može reći da imaju multiplo poreklo. Uočava se i izuzetno razvijen snop nervnih vlakana (Sl.4)

U poslednjem trimestru, u tkivu razvijajućeg pankre-asa ne zapažaju se izraženije morfološke promene u odnosu na prethodni trimestar. Lobulusna građa i dalje je očuvana sa krajnje redukovanim intralobulusnim i veoma izraženim interlobulusnim vezivom. U vezivno tkivnim septama jasno se razlikuju interlobulusni izvodni kanali, krvni sudovi i ne-rvi (Sl. 5)

Izgled preparata pankreasa ovog uzrasta apsolutno odgovara Hardovom opisu (4). On je takođe utvrdio posto-janje širokih slojeva veziva koji jasno odeljuju sekretorne delove. U vezivno-tkivnim septama jasno se razlikuju inter-lobulusni izvodni kanali, krvni sudovi i nervi. Acinusi egzo-krinog pankreasa histološki imaju izgled zrelih acinusa. En-dokrini pankreas i dalje je sačinjen od Langerhansovih ostr-vaca različite veličine ali je broj ostrvaca veći u odnosu na prethodni trimestar, pri čemu se između endokrinih ćelija veoma jasno uočavaju kapilari (Sl.6)

2016; 45 (1) 5-9

Slika 1. Pankreas fetusa starog 3 meseca, KS-10cm, HE, 10x

Slika 2. Pankreas fetusa starog 3 meseca, histološki prikaz pojavesvetlih ćelija (začetak endokrinog dela), HE, 20x

Slika 3. Histološki prikaz pankreasa fetusastarog 5 meseci, KS-20cm, HE, 20x

Slika 4. Histološki prikaz fetusa starog 5 meseci, KS-20cm, HE, 20x

8 2016; 45 (1) 5-9//

U četvrtoj grupi nedonesene dece, histološki izgled pankreasa veoma je sličan pankreasu krajem fetusnog pe-rioda. Elementi egzokrinog pankreasa jasno su izraženi i njihov izgled se ne razlikuje mnogo, odnosno sličan je izgle-du pankreasa odraslih osoba. U ovom periodu se dobro uo-čava režnjevita građa pankreasa, Langerhansova ostrvca su takođe slična ostvcima adultnog pankreasa. Sačinjena su od iregularno postavljenih nizova endokrinih ćelija, između kojih se nalazi bogato razvijena mreža kapilara. Periinsu-larni prostor jasno odvaja Langerhansova ostrvca od egzo-krinog dela pankreasa i u njemu se nalaze nežna vezivno-tkivna vlakna (Sl.7 I sl.8)

Ćelije A tipa pankreasnih insula, najkrupnije su i ne-pravilnog oblika. Produkuju glukagon i identifikovane su indirektno bojenjem metodom po Grimelijusu (Sl.9)

U grupi novorođene donesene dece, tkivo pankreasa poseduje adultne karakteristike. Tkivo egzokrinog pankre-asa je sastavljeno od tipičnih seroznih acinusa između kojih se jedva uočava interacinusno vezivno tkivo. Na mestima nešto prisutnijeg veziva i u njemu se razlikuju, pored vezi-vno-tkivnih ćelija (ćelije sa izduženim jedrima koje odgo-varaju fibroblastima) i krvni sudovi različitog tipa. Langer-hansova ostrvca endokrinog pankreasa su od egzokrinog dela odvojena izuzetno redukovanim periinsularnim vezi-vom u kome se vide kapilari. Unutar insula, između bogat-stva ćelijskih elemenata i gustine kapilarne mreže postoji direktna zavisnost. Ukoliko su pojedina ostrvca bogatija će-lijama A tipa vaskularna mreža je razvijenija, te se stiče utisak da su manje grupe ćelija prožete kapilarima raspro-strtim preko čitavih ostrvaca. Izgled ove vaskularne mreže ne zavisi od veličine, oblika i broja celularnih elemenata u globalu, već je ova uslovljenost isključivo vezana za ćelije A tipa (Sl.10).

U našem istraživanju, kod pankreasa fetusa u trećem mesecu razvoja, uočili smo jasnu diferencijaciju egzokrinog dela pankreasa uz veoma bogatu zastupljenost vezivno-tki-vne strome, bogato vaskularizovane. Funkcionalne delove pankreasa mogli smo razlikovati već u 10-11. nedelji fetu-snog perioda razvića. Razvoj glandularnog tkiva pankreasa uključuje istu vrstu pupljenja i grananja primordijalnih epi-telnih ćelija, kao kod salivarnih žlezda. Ta primordijalna će-lijska masa čini parenhim žlezde. Nastala ćelijska masa širi se u dole ležeći mezenhim prvo kao solidna epitelijalna tra-ka. Kada distalni kraj ove trake stigne do mesta gde je odre-đeno da se formira sekretorni deo ove žlezde, on se ponovo

Slika 6. Histološki prikaz zrelih acinusa pankreasa starog 9 meseci, KS-33cm, 40x

Slika 5. Mikrofotogram pankreasa starog 9 meseci, KS-33cm, HE, 10x

Slika 7. Mikroskopski izgled Langerhansovih ostrvaca nedonesenog deteta, KS-41cm, 20x

Slika 8. Pankreas nedonesenog deteta, KS-41cm, HE, 10x

Slika 9. Identifikacija ćelija A tipa, bojenje po Grimelius-u, 20x

Slika 10. Pankreas novorođenog donesenog deteta, HE, 40x

DISKUSIJA

9//

deli. Terminalni kraj ove trake nosi proširenja sastavljena od radijalno postavljenih ćelija. Razrastanje sistema epitelija-lnih traka uspostavlja sistem duktusa. U isto vreme termina-lna grupa ćelija postaje organizovana u sekretorne jedinice (acinuse). Mreža vezivnog tkiva (stroma) koja čini potporu parenhimu žlezde nastaje iz okolnog mezenhima. Kako se male grane duktusa i sekretorni acinusi razvijaju od istih gla-vnih stem ćelija, oni prirodno formiraju subgrupe rastućeg glandularnog tkiva. Mezenhim se između ovakvih susednih polja razvija u vezivno tkivo i ima tendenciju da formira se-pta koja dele žlezdu na lobule (12).

Smatra se da se nevelika populacija ćelija od približno tri stotine, determiniše u pravcu formiranja pankreasa (3).

Ostrvca počinju da se diferentuju rano, u 9-10. nedelji fetalnog perioda razvoja ili je čak moguće u 7-8. Nedelji embrionalnog razvoja. U većini radova navodi se podatak da Langerhansovo ostrvce vodi poreklo od epitelnih ćelija duktusa pankreasa (2), odnosno od prekursorskih (centro-acinusnih) ćelija i intraacinusnih delova intrakalatnih kana-lića egzokrinog pankreasa (11) U literaturi koja nam je bila dostupna naišli smo na različite podatke o vremenu nastan-ka i formiranja prvih ostrvaca proučavanih kod eksperimen-talnih životinja i na humanom materijalu. Proučavanja na pacovima ukazala su na pojavu solidnog pankreasnog stuba u najranijem fetalnom periodu, a koji se naziva “primitivni pankreasni tubul-Laguesse”. To je forma od koje nastaju ostrvca i acinusi.

Kod pankreasa starih četiri meseca, uočili smo porast parenhimskih elemenata na račun redukcije strome, koja je nešto više izražena u području interlobulusnih prostora, koji jasno diferentuju lobuluse. U interlobulusnim prostori-ma zapazili smo veće izvodne kanale, krvne sudove i sno-pove nervnih vlakana. U našem istraživanju uočili smo, u okviru pojedinih lobulusa, grupe svetlijih ćelija okružene vezivom koje odgovaraju početnom stadijumu formiranja nezrelih Langerhansovih ostrvaca pankreasa. Ostrvca ovog uzrasta su mala, diskretna, sa ćelijama lokalizovanim peri-

ferno, a vreme njihovog pojavljivanja poklapa se sa nalazi-ma većine autora koji su istraživali razvoj ovog dela žlezde.

Poznavanje nastanka i diferencijacije pankreasnog tki-va je od izuzetnog značaja zbog niza patoloških stanja koja mogu nastati usled poremećaja razvića ovog organa. Takav je slučaj sa pojavom ektopičnog ili heterotopičnog pankrea-sa, sa prijavljenom stopom od 0,55%-13,70% , utvrđenom na obdukcionom materijalu (6). Ektopični pankreas je urođena anomalija koja se u više od 90% slučajeva javlja u gornjem delu gastrointestinalnog trakta, a najčešće u želucu, dvana-estopalačnom crevu i proksimalnom jejunumu. Druga ređe prijavljena mesta ektopije su ileum, Mekelov divertikulum, jednjak, debelo crevo, mezenterijum i omentum (10) Ekto-pični pankreas se takođe može naći i u jetri, žučnoj kesi (5), slezini, retroperitonealno ali i van stomaka u plućima i me-dijastinumu (7,8,9,10,14).

Tokom procesa rotacije dorzalnog i ventralnog pupo-ljka oni se nalaze u neposrednoj blizini želuca i dvanaesto-palačnog creva. To može dovesti do inkorporacije primor-dijalnih, germinativnih ćelija pankreasa u zidove ovih orga-na. Retko, jedan od pankreasnih pupoljaka se može odvoji-ti i obaviti oko duže osovine creva, čime se može objasniti lokalizacija pankreasnog tkiva koje je udaljeno od norma-lne anatomske lokalizacije (13).

Kod nedonesene dece histološka slika pankreasa je veoma slična pankreasu krajem fetalnog perioda, dok kod novorođenčadi tkivo pankreasa ima sve odlike adultnog, što ukazuje na veliki značaj tog poslednjeg perioda intraute-rinog razvoja. Unutar insula se uočava postojanje direktne zavisnosti između bogatstva ćelijskih elemenata i gustine kapilarne mreže. Ukoliko su ostrvca bogatija ćelijama A tipa vaskularna mreža je razvijenija.

ORIGINALNI RADOVI

2016; 45 (1) 5-9

ZAKLJUČAK

1. Anđelković Z i sar. Histologija, Impresum, Niš 2009; 221

2. Bargman W. Histologie und Mikroskopische anatomie des menschen, 1962; 323-98,3. Carlson B. Patten s Fonndation of embryology, Forth edition, PartII, McGraw-Hill book company, 1983;134-39

4. Hard W. The origin and differentiation of the alpha and beta cells in the pancreatic islets of the rat, The Am.Jour.Anat.75, 1944; 369

5. Karahan OI, Kahriman G, Soyuer I, Artiş T, Comu NB. MR cholangiopancreatography findings of heterotopic pancreatic tissue in the distal common bile duct. Diagn Interv Radiology. 2006;12:180–2.[PubMed]

6. Lai EC, Tompkins RK. Heterotopic pancreas. Review of a 26 year experience. Am J Surg.1986;151:697–700. [PubMed)

7. Lee WT, Tseng HI, Lin JY, Tsai KB, Lu CC. Ectopic pancreatic tissue presenting as an umbilical mass in a newborn: a case report. Kaohsiung J Med Sci. 2005;21:84–7. [PubMed]

8. Lin LH, Ko SF, Huang CC, et al. Retroperitoneal ectopic pancreas: imaging findings. Br J Radiol.2009;82:253–5. [PMC free article] [PubMed]

9. Marchevsky AM. Lung tumors derived from ectopic tissues. Semin Diagn Pathol. 1995;12:172–84.[PubMed]

10. Mortelé KJ, Rocha TC, Streeter JL, Taylor AJ. Multimodality imaging of pancreatic and biliary congenital anomalies. Radiographics. 2006;26:715–31. [PubMed]

11. Nikolić I, Rančić G, Lačković V, Todorović V, Mitić D, Mihailović D. Embriologija čoveka: tekst i atlas, Data Status, Beograd, 2007;182

12. Patten B.M. Human embryology, third edition. The digestive and respiratory systems, McGraw-Hill Book Company, New York,1968; 387-91

13. Subramanian M., Wee E., Desai V., Peh W. Duodenal ectopic pancreas, Singapore Med J. 2014 Dec; 55(12): 629–634

14. Wang W, Li K, Qin W, Sun H, Zhao C. Ectopic pancreas in mediastinum: report of 2 cases and review of the literature. J Thorac Imaging. 2007;22:256–8. [PubMed])

15. Wind G. Microcompyter Reconstruction of Pancteratobiliary Embriogenesis, Clinical Anatomy 2, 1989; 225-33

LITERATURA