1

Włodzimierz Chorązki

Uniwersytet Jagielloński — Kraków

HERALDYKA MIASTA MSZANA DOLNA

Opracowanie historyczno-heraldyczne

Kraków, maj 2020 r.

2

Wstęp

Ustawa o samorządzie terytorialnym z 8 marca 1990 roku zezwala jednostkom

samorządu lokalnego na posiadanie swoich symboli. W praktyce okazało się, iż ustawodawca

rozumiał pod tym pojęciem herb, logo lub jednostkowy sztandar. Dopiero ustawa o

samorządzie powiatowym: artykuł 12 ustęp 10 z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie

powiatowym (Dz. U. Nr 91, poz. 578 z późn. zm.) i artykuł 3 ust. 1 ustawy z dnia 21 grudnia

1978 r. o odznakach i mundurach (Dz. U. Nr 31, poz. 130 z późn. zm.) zezwala powiatom (i

innym jednostkom samorządu lokalnego) na posiadanie pełnego kompletu symboli, tj.: herbu,

flagi, baneru, chorągwi, sztandaru i pieczęci.

Niewielu z nas uświadamia sobie, że zewsząd otaczają nas umowne symbole, które

informują, ostrzegają, edukują i ułatwiają rozpoznawanie różnorodnych przedmiotów,

instytucji i osób. W tej grupie znajdują się uproszczone znaki rozpoznawcze podmiotów

gospodarczych, stacji radiowych i telewizyjnych itp., noszące nazwę — logo, a także znane

powszechnie odznaki i emblematy klubów sportowych, czyli coś pośredniego między

wspomnianym logo, a herbem.

Herby w Europie mają już prawie tysiącletnią tradycję. Herb w Polsce, jako oznaka

władzy królewskiej lub książęcej, pojawił się stosunkowo późno, bo na przełomie XII i XIII

wieku. Jako pierwsi zaczęli używać herbu Piastowie śląscy, a miało to miejsce w pierwszych

latach XIII wieku. Ukoronowany srebrny orzeł w czerwonym polu, jako herb Królestwa

Polskiego oficjalnie pojawił się dopiero w 1295 roku! Chociaż kilkadziesiąt lat wcześniej, w

okresie rządów księcia Leszka Białego, był znakiem dzielnicy wielkopolskiej, a później

dzielnicy senioralnej, czyli Ziemi Krakowskiej.

Herb, jako znak identyfikacyjny poszczególnych polskich rodów rycerskich pojawił

się również bardzo późno, bo w końcu XIII wieku. Do tej pory wojom wystarczyło tzw.

zawołanie — wspólne dla określonej grupy współziomków lub przedstawicieli jednego rodu.

Niektóre rody (zwłaszcza zamożne) używały znaków własnościowych, podobnych do

znanych wcześniej ludom koczowniczym — tamgi. Jak przypuszcza część historyków — w

prostej linii wywodziły się one od skandynawskich lub starosłowiańskich runów. Blisko 40%

polskich średniowiecznych herbów rycerskich łatwo zidentyfikować, jako dawne runy, choć

przyjęły one na tarczach herbowych kształty przedmiotów będących na wyposażeniu

rycerstwa lub ich fragmentów np.: miecze, kopie, kosy, podkowy, łuki, strzały, topory,

strzemiona, hełmy, elementy urządzeń oblężniczych itp. Burzliwy rozwój prawdziwej

heraldyki rycerskiej to dopiero wiek XIV i XV. Blisko 50% średniowiecznych rycerskich

herbów zakończyło swój „żywot” w 1 połowie wieku XV.

Słabe ekonomicznie i demograficznie herbowe rody zanikały. Często były wchłaniane

przez mocniejsze rody. Inne dobrowolnie na przechodziły pod znak silniejszego i

zamożniejszego protektora. Śladem po biednych lub spauperyzowanych rodach rycerskich

była znana w XVI i XVII wieku szlachta zagrodowa (szaraczkowa). Znacznie większa część

znalazła się na niższym szczeblu w hierarchii społeczno-gospodarczej, przechodząc do stanu

kmiecego lub miejskiego plebsu. Wśród nich znalazło się wielu potomków czternasto- i

piętnastowiecznych sołtysów i wójtów, którzy po roku 1423 nie zdołali się „przebić” do stanu

szlacheckiego. Niektórzy z nich nie potrafili udowodnić swojego szlachetnego urodzenia, ze

względu na brak dokumentów lub świadków. Często po wymarłych i zanikłych w XIV i XV

wieku rodach pozostały w źródłach, tylko same opisy herbów lub tylko zawołania. Inne rody,

które używały podobnych graficznie herbów, „podpięły się” do herbów powszechnie

znanych, którymi pieczętowały się zamożne rody, świadomie się pod nie podszywały.

Polska heraldyka miejska, jako graficzny symbol samorządu miejskiego, to zjawisko

jeszcze późniejsze datowane na XIV i XV wiek. Tylko nieliczne miasta, zwłaszcza śląskie,

3

małopolskie i pomorskie mogą się szczycić czternastowiecznymi, a nawet

trzynastowiecznymi tradycjami herbowymi m.in.: Kraków, Szczecin, Gdańsk, Elbląg,

Sandomierz, Płock, Bochnia, Olkusz, Wieliczka, Legnica, Wrocław, Świdnica i kilkanaście

innych. Wcześniej paraheraldycznymi symbolami miast, były znaki napieczętne z postaciami

świętych — lub ich atrybutów — patronów miasta, miejscowego kościoła lub cechu.

Ostatecznie herb, to ustalony według określonych zasad zwanych sztuką heraldyczną, znak

osoby, wspólnoty rodzinnej (rodziny i rodu), wspólnoty terytorialnej: politycznej (państwa)

lub samorządowej (województwa, powiatu, miasta, gminy, sołectwa), bądź wspólnoty

zawodowej (cechów i korporacji, jak np. uniwersytety i inne szkoły wyższe) czy wspólnoty

kościelnej (jak kapituły, zakony, klasztory).

Ponieważ herb pierwotnie, czyli w końcu średniowiecza, był przede wszystkim

znakiem bojowo-rozpoznawczym, stąd też sztuka heraldyczna przewiduje dla niego postać

kolorowego godła umieszczonego w kolorowym polu tarczy (rycerskiej) i szczegółowo

określa jak wzajemnie mają się komponować barwy obu elementów (zasada alternacji barw).

Zasada alternacji barw służy czytelności herbu (kontrastowości), dlatego nie kładziemy

metalu (złota i srebra, a praktycznie żółtego i białego) na metal i koloru na kolor (głównie:

czerwieni, błękitu, zieleni, czerni i purpury). Heraldyka zna (i ledwie toleruje) także barwy

pomocnicze, które można stosować tylko w wyjątkowych przypadkach i to bardzo

oszczędnie, są nimi: brąz, pomarańczowy, szary i tzw. barwa cielista. W niektórych

przypadkach kolor czarny i szary, uznawany był zarówno za barwę, jak i metal (żelazo lub

stal) i traktowany jest jako neutralny, który można łączyć z innymi kolorami lub metalami.

Niedozwolone jest stosowanie odcieni barw, np. jasnozielonej, ciemnozielonej, turkusowej,

różowej, bordowej, jasnobłękitnej czy granatowej. Rysunek godła powinien być wyraźny, bez

cieniowania i tzw. trójwymiarowości. Ma tu zastosowanie stylizacja i uproszczenie figur, ale

należy unikać malarstwu i grafice „nowoczesnych form”.

Sztuka heraldyczna to także umiejętność doboru jak najmniejszej liczby znaków

i figur heraldycznych oraz barw, tak by najprecyzyjniej określał właściciela herbu. Przy

opracowaniu herbu, należy dążyć by pole tarczy miało jedną barwę lub metal oraz 1 —

2 figury, zachowując przy tym zasadę alternacji barw. Tym samym współczesna heraldyka samorządowa odwołuje się do występującej

jedynie w Polsce, zasady heraldycznej (szlacheckiej, ziemskiej i miejskiej), wykształconej w

okresie od 2 połowy XIII do połowy XVI wieku, która to charakteryzowała się

jednobarwnym polem tarczy z 1-2 znakami heraldycznymi. Od 2 połowy XVI wieku w

heraldyce polskiej daje się zaobserwować zachodnioeuropejski manieryzm, polegający na

tworzeniu herbów złożonych i wielopolowych — obcych polskiej tradycji oraz

„udziwnionych” tarcz i kartuszy. Swoiste „zaśmiecenie” polskiej heraldyki rodowej i

miejskiej nastąpiło w wiekach XVIII i XIX. Wpływ na to miały heraldyczne tradycje

zaborców, nie liczące się z polską tradycją. Wiek XX to heraldyczne „niechlujstwo”,

spowodowane zarówno niewiedzą projektodawców herbów, jak i uwarunkowaniami

politycznymi, mającymi miejsce w latach 1948 — 1989. W modzie były socjalistyczne i

industrialne symbole (robotniczo-chłopskie), kosztem wielowiekowych „obszarniczo-

burżuazyjno-klerykalnych” symboli.

Po co gminie, miastu lub powiatowi herb? Otóż herb, jako oznaka lokalnej

wspólnoty samorządowej, może być umieszczony na fladze gminnej, sztandarze gminy,

pieczęciach gminy, na odznakach (łańcuchach, laskach, medalach itp.) władz powiatowych,

miejskich i gminnych (wojewody, prezydenta miasta, starosty, burmistrza, wójta, wice-

starosty, wice-burmistrza, wice-wójta oraz przewodniczącego rady, jego zastępców i

członków rady), na budynkach będących siedzibami władz powiatu, miasta, gminy (rady), w

salach posiedzeń tych władz, na budynkach stanowiących własność samorządową, tablicach

pamiątkowych fundowanych przez władze samorządowe, pismach, wizytówkach i

4

okolicznościowych drukach władz np. gminy, a jeśli rada samorządu wyrazi zgodę także i

niższych urzędników zarządu powiatu, miasta lub gminy oraz na ozdobnych słupach

granicznych jednostki samorządowej (tzw. „witaczach”) i okolicznościowych transparentach.

Wyjątkowo, na przedmiotach, wydawnictwach oraz środkach transportu i masowego

przekazu (prasie, telewizji) osób i podmiotów nie urzędowych, ale wyłącznie czasowo i na

mocy specjalnej zgody (uchwały) rady samorządu. Korzystający z herbu mogą wnosić z tego

tytułu opłaty.

Flaga i chorągiew (weksylia) to znaki bojowo-rozpoznawcze lub rozpoznawcze

wykonane z tkaniny i barwione wedle podobnych zasad, które obowiązują w heraldyce. Mogą

być na stałe lub czasowo przymocowane do drzewca lub zawieszone swobodnie (na lince) na

maszcie. Pozostałe rodzaje weksyliów to: proporce, proporczyki, bandery, banery i sztandary.

Najczęściej spotykane w Polsce proporcje płata flagi (stosunek wysokości do długości) to: 5

do 8. Chorągiew jest najstarszym polskim weksylium, znana już na początku XII wieku,

prawie zawsze z wyhaftowanym, naszytym lub namalowanym herbem lub godłem herbowym

i barwami występującymi w samym herbie, którego godło chorągiew przedstawia,

przytwierdzona na stałe do drzewca. Chorągiew występuje najwyżej w kilku egzemplarzach.

Flaga to płat barwionego materiału, często bez godła herbowego, który może być

mocowana do drzewca lub zawieszana swobodnie (na lince) na maszcie i może być powielana

w nieograniczonej liczbie egzemplarzy.

Zastosowanie flagi gminnej. Flagę gminy podnosi się (nie wywiesza lub wiesza!) na

maszt znajdujący się na budynku lub przed budynkiem. Należy przestrzegać by nie

znajdowała się wyżej niż flaga państwowa, wojewódzka lub powiatowa. W przypadku

podniesienia na budynku obok siebie flagi państwowej i flagi gminnej, to flaga państwowa

powinna się znajdować po heraldycznej prawej stronie, (czyli na lewo od patrzącego). W

przypadku trzech weksyliów, np.: wojewódzkiego i powiatowego, to flagę wojewódzką

umieszcza się pośrodku, powiatową po prawej (lewej dla patrzącego), a gminną po lewej

(prawej dla patrzącego).

W przeciwieństwie do flagi państwowej i wojewódzkiej, flaga powiatowa lub gminna może

być podnoszona wyłącznie na obiektach powiatowych lub gminnych, chyba, że władze

gminne (powiatowe) wyrażą zgodę na oflagowanie innych obiektów i obszarów, gdyż jest ona

tzw. flagą urzędową.

1. Położenie geograficzno-przyrodnicze Miasta Mszana Dolna

Miasto Mszana Dolna pod względem geograficznym leży w zachodniej części

Beskidu Wyspowego w zlewisku rzeki Raby, 50 km na południe od Krakowa, 50 km na

północ od Zakopanego i 12 km na północny wschód od Rabki. Kotlina, w której miasto jest

położone, otoczona jest szczytami Beskidu Wyspowego: Lubogoszcz (968 m n.p.m.), Czarny

Dział (673 m n.p.m.), Grunwald (513 m n.p.m.), Luboń Wielki (1022 m n.p.m.) i Szczebel

(977 m n.p.m.). Najstarsza część Mszany Dolnej leży w widłach Raby i wpływającej do niej

rzeczki Mszanka i Porębianki (d. . Zabudowa miasta rozciąga się wzdłuż dolin wspomnianych

rzek oraz potoków oraz na skłonach wspomnianych wzgórz na wysokości od 400 do ponad

900 m n.p.m. Obszar miasta wynosi 27,1 km² i liczy ono 7969 mieszkańców (stan na 1

stycznia 2019 roku).

Pod względem administracyjnym gmina leży w centrum woj. małopolskiego, w

zachodniej części powiatu limanowskiego. Miasto praktycznie jest enklawą położoną na

obszarze gminy wiejskiej Mszana Dolna. Tylko na niewielkim odcinku graniczy od południa

z Gminą Niedźwiedź.

5

Lasy zajmują 36% powierzchni gminy. Jednak większą część powierzchni miasta

zajmują pola uprawne, półnaturalne zbiorowiska jak łąki i pastwiska oraz zbiorowiska

synantropijne w pobliżu ludzkich siedzib.

Pod względem etnograficzno-folklorystycznym mieszkańcy gminy zaliczani są do

grupy Zagórzan, czyli grupy przejściowej między Krakowiakami i Góralami. Oczywiście

wszystkie wymienione cechy kulturowe, gwary i zwyczaje w zdecydowanej większości

uległy zatarciu w ostatnim wieku. Do naszych czasów dotrwały w formie szczątkowej.

Wpływ na to miał awans cywilizacyjny i gospodarczy gminy po II wojnie światowej.

2. Zarys dziejów Miasta Mszana Dolna

Trudno ustalić, kiedy dokładnie powstawały poszczególne wioski gminy. W XI i XII

wieku tereny pogranicza Beskidu Wyspowego i Gorców nominalnie stanowiły własność

monarszą. Były to obszary bardzo słabo zaludnione. Kolonizacja obszarów położonych u

podnóża Gorców de facto rozpoczęła się dopiero w 2 połowie XIII wieku. Prowadzona była

6

przez krakowskie, a mniejszym stopniu i przez śląskie rycerstwo. W tym czasie, tj. od 3

ćwierci XI do 2 poł. XIV wieku rejon Mszany Dolnej wchodził w skład kasztelanii

krakowskiej. Następnie do powiatu sądowego czchowskiego (wzmianka z 1449 roku), a od

1489 roku do 1772 roku do powiatu szczyrzyckiego.

Porośnięte nieprzebytą puszczą karpacką, prawie bezludne Gorce oraz Podhale od

wczesnego średniowiecza stanowiły własność monarsza, a władzę administracyjno-

sądowniczą sprawowali kolejni wojewodowie i kasztelanowie krakowscy. Nieliczne osady

oraz górujące nad nimi obiekty strażnicze (tzw. wyźrały i brony) znajdowały się przy tzw.

trakcie solnym biegnącym z Krakowa na Węgry przez Kotlinę Nowotarsko-Orwaską.

Orientacyjnie, biegł on doliną rzeki Raby, a następnie dolina potoku Porębianka (d.

Gronoszowa) dopływu Mszanki i dalej grzbietem Starych Wierchów do osady Stare Cło (ob.

Nowy Targ). Stamtąd skręcał na południowy zachód, czyli na Orawę. Tak więc tereny

obecnego miasta Mszana Dolna podporządkowany był kasztelanowi krakowskiemu, któremu

podlegał położony na południowych rubieżach zamieszkałych terenów filialny gród na

„Cubiej Górze” lub Czyrzyc („castrum de Cyrich”). Wcześniej gród ten stanowił ośrodek

jakiegoś niewielkiego opola, gdyż w Kronice Katedry Krakowskiej znajduje się wzmianka, iż

w roku 1010 składało ono biskupowi krakowskiemu Lambertowi jakąś daninę.

Akcji kolonizacyjnej nie sprzyjało ukształtowanie terenu, jak i warunki przyrodnicze.

Należy pamiętać, że zarówno zbocza gór i wzgórz, jak i doliny porastały gęste lasy bukowo-

jodłowe. Zaczątkiem późniejszych osad, które z biegiem lat przekształcą się w wioski, były

tzw. zarębki, czyli wykarczowane przez wolnych ludzi (drwali, smolarzy, pasterzy, bartników

i myśliwych) niewielkie polany w dolinach rzek i strumieni z szałasami tzw. budami i

półziemiankami oraz uprawianymi wspólnie niewielkimi poletkami (źrebami). Ponadto

niezorganizowane osadnictwo koncentrowało się głównie w pobliżu obiektów obronnych

strzegących wspomnianych głównych traktów komunikacyjnych w kierunku na Węgry. Na

początku XIII wieku rozpoczęła się akcja kolonizacyjna inspirowana przez dwór książęcy, a

realizowana głównie przez zakony: benedyktynów (tynieckich) i cystersów (jędrzejowskich,

mogilskich).

Wiadomo, że ok. roku 1125 u podnóża Grodziska (Cubiej Góry) i znajdującego się na

jego szczycie grodu Czyrzyc, w miejscu zwanym Klasztorzysko, mieli swoje eremy

benedyktyni tynieccy.

Podjęta w 1 poł. XII wieku misja benedyktynów z Tyńca na Pogórzu Wielickim, w

Beskidzie Wyspowym i u podnóża Gorców zakończyła się niepowodzeniem. Przyczyną

mogły być nieustanne walki juniorów o tron krakowski i zaangażowanie miejscowych

możnowładców i rycerstwa w tych sporach, które trwały praktycznie od ostatniej ćwierci XII

wieku do lat 40. XIII wieku. W zamian za urzędy, przywileje i donacje, juniorzy korzystali z

poparcia najstarszych, silnych rodów małopolskich, m.in.: Starzów (Toporczyków),

Szreniawitów i Świebodziców (Gryfitów).

Tak też uczynił w roku 1231 Henryk Brodaty — książę śląski i krakowski, nadając

rozległe pustkowia — „w zasięgu wzroku” — na południe od górnego i środkowego biegu

Raby, aż po Gorce, swojemu stronnikowi w dzielnicy krakowskiej — wojewodzie

krakowskiemu Czedarowi, inaczej Teodorowi (ur. 1177 zm. 1238) — przedstawicielowi rodu

Świebodziców, który to w późniejszych latach będzie się pieczętował herbem Gryf. Był on

spokrewniony z Jaksą Miechowitą (mocno związanego ze Śląskiem), który w roku 1166

założył klasztor bożogrobców w Miechowie. Czedar był synem Świętosława — kasztelana

wiślickiego i wnukiem komesa Klemensa z Ruszczy. Trudno ustalić, gdzie była siedziba

rodowa Czedara (Teodora), mogła to być zarówno Ruszcza, Branice, jak i Brzezie, wątpliwe

by wojewoda na stałe przebywał na mało praktycznej do codziennego życia górze Grodzisko

— Czirzic.

7

W tym samym roku, tj. 1231 — Henryk Brodaty wydaje przywilej dla Cystersom z

Brzeźnicy (Jędrzejowa), m.in. nadaje im wieś Mogilany. Dodatkowo w roku 1234 pierwsi

zakonnicy z brzeźnickiego klasztoru osiedlają się w miejscu wskazanym przez Czedara, tj. w

opuszczonym eremie benedyktyńskim zw. Klasztorzysko, rok później pojawia się oficjalna

nazwa osady położonej u podnóża góry Czyrzic (późniejszy — Szczyrzyc). W roku 1238

Teodor (Czader) wykupuje dla nich dwie wioski i funduje budowę kościoła i klasztoru. Stąd

zapewne Gryf w herbie klasztoru. Pierwszym szczyrzyckim opatem był Tecelin, który kilka

lat po śmierci swojego dobrodzieja, miał ostry spór z komesem Zbigniewem z Gdowa z rodu

Szreniawitów (miał siedzibę w grodzie Czirzic na górze Grodzisko). Kres sporowi kładzie

przywilej z roku 1243 księcia krakowskiego i sandomierskiego Bolesława V Wstydliwego,

który uposażył klasztor w dodatkowe, rozległe dobra ziemskie (w tym u podnóża Gorców). W

tym czasie Świebodzice-Gryfici praktycznie znikają z tych terenów na kilka wieków.

Kres grodu Czyrzyc oraz praktycznie wszystkich okolicznych strażnic, bron czy

wyźrałów (w tym: nadrabiańskich) położyły, albo najazdy mongolsko-tatarskie, albo stało się

to już w trakcie walk o tron krakowski księcia Władysława Łokietka.

Wracając do okresu panowania księcia Bolesława V Wstydliwego i jego następców, to

postępowała powolna kolonizacja niezagospodarowanych obszarów nie tylko Pogórza

Wiśnickiego, ale i Beskidu Wyspowego, Gorców i Podhala, prowadzona nie tylko przez

wspomnianych już Gryfitów i cystersów, ale i przez rycerstwo rozsiedlone na Płaskowyżu

Proszowickim i na Wysoczyźnie Wielickiej. Obok Gryfitów, można tu spotkać przodków:

Drużynitów (Szreniawitów), Ratołdów, Strzemieńczyków, Strzegomitów, Półkoziców,

Toporów i spokrewnionych z nimi przedstawicielami rodu rycerskiego pieczętującego się

herbem Stary Koń.

Pragnąc zaktywizować kolonizacyjną misję cystersów ze Szczyrzyca, książę

krakowsko-sandomierski Bolesław V Wstydliwy, dokonuje kolejnych nadań na ich rzecz oraz

korzystnych przywilejów. W 1254 roku po raz pierwszy wymieniona jest bezimienne

siedlisko leżące nad potokiem „Mschena”.

W roku 1308 na podstawie tzw. Przywileju Generalnego wystawionego przez księcia

Władysława Łokietka, na prawo niemieckie przeniesione zostały założone przez cystersów

osady, m.in.: Mszana, Rabka i Porębka (ob. Poręba Wielka). Okazuje się, że przywilej

lokacyjny króla Kazimierza Wielkiego wystawiony w mieście Wschowa 23 czerwca 1345,

który uważano za początek miasta Königsberg/Kinsbark/Królowa Góra i kościoła

parafialnego p.w. Wniebowzięcia NMP został jednak sporządzony 23 czerwca 1365 roku. Nie

wiemy w jakich okolicznościach wcześniej część dóbr cysterskich została przejęta przez króla

i włączona do dóbr królewskich. Mogło to się stać nawet pod koniec panowania Władysława

Łokietka, albo na początku panowania Kazimierza Wielkiego. Jedno jest pewne, że ten ostatni

przekształcił rewindykowane dobra w królewskie starostwa i tenuty, m.in.: długopolskie

(nowotarskie, czorsztyńskie i mszańskie. Ich tenutariuszami zostali przedstawiciele rodu

Ratołdów ze Skrzydlnej. Do okresu należy odnosić założenie nowej wsi Nowa Mszana

powstałej naprzeciw cysterskiego miasteczka o tej samej nazwie. Wieś zreorganizowano

łącząc kilka siedlisk (dziedzin). W samym miasteczku Kinsbark, zgodnie z zasadami prawa

niemieckiego, wytyczono mieszczańskie parcele i łany, 2 łany sołtysie oraz plac pod kościół i

łan plebańskim, a także zorganizowano samorząd miejski. Przywilej przewidywał również

zbudowanie młyn na potoku Gronoszowa. Znaczy to, że informacje zawarte w zapisach Jana

Długosza w Liber beneficiorum (1470-80) są fałszywe. Długosz twierdzi, iż mszański kościół

został erygowany przez cystersów przed 1345 rokiem, a działania w roku 1380 króla Ludwika

Węgierskiego, który odebrał im część dóbr i włączył je na powrót do królewskiego starostwa

długopolskiego (nowotarskiego) były bezprawne. Należy przy tym pamiętać, że Długosz był

osobą duchowną i reprezentował oficjalne stanowisko biskupów. Dokonując lokacji miasta

8

Kinsbark i wsi Mszana Dolna, król musiał tego dokonać na gruntach królewskich, gdyż

rzadko lokował on miasta na terenach, które nie były jego własnością.

Po śmierci Kazimierza Wielkiego, klasztor szczyrzycki korzystając z nieobecności

króla Ludwika Węgierskiego, który stale przebywał na Węgrzech, zajął dawne swoje dobra.

Król zareagował powołaniem komisji rewindykacyjnej, która zajmowała się m.in. zajętymi

przez klasztor królewskimi dobrami. Opat szczyrzyckiego klasztoru powoływał się na jakieś

stare przywileje. Prace komisji ciągnęły się kilka lat. Zniecierpliwiony król w roku 1380 król

nakazuje więc staroście krakowskiemu Sędziwojowi z Szubina zdobycie zamku szaflarskiego

i odebranie klasztorowi szczyrzyckiemu bezprawnie zajętych dóbr (w tym mszańskie, z

Mszaną, Kinsbarkiem, Niedźwiedziem, Podobinem i Porębą). Pretekstem do podjęcia akcji

zbrojnej i konfiskaty, miałoby być przypadek bicia fałszywej monety przez poddanych

klasztoru na zamku w Szaflarach. W świetle badań, zarzut ten nie do końca okazuje się

prawdziwy.

W 2 połowie XV widnieje w źródłach villa „Mszana”, a na jej terenie — oppidum

„Mieścisko”. Należy wspomnieć, że w źródle z roku 1365 po raz pierwszy wymieniono

kościół w Mszanie Dolnej. Choć parafię p.w. Wniebowzięcia NMP oficjalnie zorganizowano

20 kwietnia 1385 roku.1

Już po lokacji miasta król w roku 1345 wystawia niejakiemu Ulmanowi przywilej na

sołectwo.2 W roku 1365 król Kazimierz Wielki potwierdza, na prośbę Marka Ratołda ze

Skrzydlnej starosty długopolskiego (nowotarskiego), braciom Mikołajowi Braciejowi i

Przybkowi nabycie od wdowy po sołtysie Ulmanie i jego dzieci sołectwa w mieście Kinsbark.

Jednocześnie nadaje im to sołectwo wieczyście. Do sołectwa należy dwa łany królewskie

zwolnione z opłat oraz młyn na potoku Gronoszowej dopływie Mszanki. Król nadaje

wspomnianym braciom wolną karczmę, jatkę mięsną, ławy szewskie i chlebowe (piekarskie),

co szósty denar z podatków oraz 1/3 dochodu z kar. Do sołtysa należą wszystkie sadzawki i

wolny połów w okolicznych rzekach i potokach. Kmiecie ze wsi Mszana mają płacić królowi

z łana po 8 skojców czynszu, a plebanowi każdy z kmieci będzie dawać meszne z łanu po

miarze żyta i owsa. Dziesięcinę będą oddawać temu, komu zgodnie z prawem się należy, ale

wartości nie większej niż 4 skojce. Miasto i wieś Mszana posiadała immunitet sądowy zgodny

z prawem magdeburskim. Ponadto król zezwala braciom na lokowanie na tzw. surowym

korzeniu nowej wsi Mszana (Górna). W zamian sołtys ma wstawiać się na wyprawy wojenne

na koniu, w pancerzu z hełmem i z kuszą.

W roku 1394 wzmiankowana jest sołtyska Anna, wdowa po sołtysie Henryku, a

następnie żona Andrzeja. Ten wykupił maszańskie sołectwo za 50 grzywien. Trzecim mężem

Anny (Hanki) był Marcin, który był jej pełnomocnikiem. Od roku 1396 dotychczasowi sołtysi

tytułują się wójcinami i wójtami. Anna żona Marcina, wzmiankowana jest przy okazji sporu

sądowego z Anną żoną Piotra z Niedźwiedzia. Marcin tytułował się wójtem. W tym miejscu

pojawia się problem, gdyż do końca nie wiadomo… ile było sołectw, jedno, dwa a może trzy?

Jeśli trzy to: miejskie (kinsbarskie), wiejskie: mszańskie i gronoszowskie. Dochodzą do tego

sołectwa w Mszanie Górnej i Niedźwiedziu. Należy pamiętać, że mszańskie sołectwo od

Kazimierza Wielkiego otrzymali dwaj bracia Mikołaj Braciej i Przybek. Spory o wspomniane

sołectwa toczyły córki, synowie i wnuki tychże, np. Anna była siostrą Wita syna jednego z

braci. Synem Witosława (Wita) był Mikołaj, który miał siostrę… Annę. Potomkami

wspomnianych braci byli także: Piotr zw. Graca, kolejny Mikołaj, Piechna, Małgorzata i

Hanka.

W roku 1405 są wzmiankowani dwaj mieszczanie z Kinsbarka: Jan Treszel i Bernard.

1 1. Kiryk Feliks, Miasta małopolskie w średniowieczu i czasach nowożytnych; Lokacje miejskie nieudane, translacje miast i miasta zanikłe w Małopolsce do połowy XVII stulecia, Warszawa 2013, s. 14 2 Dokument znany jedynie z odpisów, a rok 1345 przyjmuje się za początek miasta Kinsbark.

9

Wspomniany wyżej spór sądowy między wójciną Anną z Mszany i sołtyską Anną z

Niedźwiedzia kończy się dopiero wyrokiem z roku 1408. Sołectwa w Mszanie i Niedźwiedziu

zostały podzielone po połowie. W roku 1411 połowa sołectwa w Mszanie i Goronszowej

znajdowała się w rękach Anny i jej bratanka Mikołaja, a druga połowa w rękach Piotra

(Pietrasza) z Niedźwiedzia. Sołectwo miejskie było najmniej dochodowe, toteż

najintratniejsze były dobrze prosperujące sołectwa mszańskie i gronoszowskie, które

systematycznie wchłaniały grunty miejskie. W ten sposób obszar miasta skurczył się do

obrębu zabudowań wokół rynku i kościoła. Ostatecznie w roku 1416 Pietrasz z Niedźwiedzia

sprzedaje swoją część sołectwa w Niedźwiedziu za 14 grzywien w szerokich groszach

praskich Mikołajowi sołtysowi w Mszanie. W odróżnieniu od dóbr szlacheckich i

duchownych, folwarki i dobra sołtysie w dobrach królewskich utrzymały się jeszcze długo po

ogłoszeniu statutów wareckich z 1423 roku, m.in. nakazujących przymusowy wykup przez

szlachtę dóbr: „leniwych i krnąbrnych sołtysów”. W przypadku Mszany sołectwo (wójtostwo)

od niejakiego Wojciecha wykupili dopiero Pieniążkowie w1532 roku.

W roku 1483 wzmiankowany jest w Mszanie sąd wójtowski, przy okazji pozwu o

zagarnięcie jakiegoś ogrodu na tzw. nawsiu mszańskim należącego do sołtysa Wojciecha

przez starostę Jana Ratołda. W roku 1490 wzmiankowana jest wójcina Anna, a w 1498

Tomasz – sołtys w Mszanie.

W 1400 roku Mszana Dolna i należące do parafii mszańskiej wioski (wraz z całym

starostwem nowotarskim) zostały przekazane, jako tenuta (dzierżawa) przez króla

Władysława Jagiełłę, Andrzejowi z Korabowic i Skrzydlnej herbu Ratołd (zm. przed 19

lutego 1409 roku). On to kontynuował po cystersach akcję osadniczą, w wyniku której do poł.

XV wieku powstały m.in. wioski: Niedźwiedź, Podobin i Kunina (Konina).

Jednak dokumentem z 19 lutego 1409 Władysław Jagiełło zezwala mieszczaninowi

krakowskiemu Andrzejowi Leibenthalowi za zasługi wykupić za 400 grzywien z rąk

spadkobierców Andrzeja Korabiowskiego ze Skrzydlnej herbu Ratołd tenutę nowotarską (w

tym — mszańską). Do transakcji najprawdopodobniej nie dochodzi gdyż, jako właściciel

wspomnianej tenuty wzmiankowany w źródłach jest w roku 1415 Ratołd ze Skrzydlnej, a w

latach 1435 — 1448 występuje już jego syn – Mikołaj Ratołd ze Skrzydlnej. Później jego

przyrodni bracia: Ratołd i Marek. Kolejne pokolenie Ratołdów to: Jan i Jerzy z Mszany i ze

Skrzydlnej.

Dwór obronny w Skrzydlnej rodu Pieniążków wzniesiony w 2 poł. XVI wieku na miejscu starszego dworu Ratołdów.

10

Z roku 1459 pochodzi źródłowa zapiska, z której dowiadujemy się, że Mszana składa

się z trzech części: miasteczka Królowej Góry (Königsberg), Gronoszowej i Mszany

rozlokowanej na obu brzegach rzeki Mszanki. W roku 1464 Mszana Dolna rozlokowana była

wokół wójtostwa graniczącego ze wsią Mszana Górna oraz Gronoszową okalającą

„Mieścisko” z rynkiem i kościołem od południowego zachodu.

Od roku 1481 do roku 1505 właścicielami wspomnianych dóbr oraz królewskiej

dzierżawy byli bracia Ratołdowie: Jan, Ratołd, Jerzy i Marek ze Skrzydlnej.

Herb Szarza z kościoła w Książu Małym Herb Ratuł Herb Ratuld

Herb Szarza Herb Szeliga

Prawie sto lat później, bo w roku 1505 król Aleksander Jagiellończyk podejmuje

kolejną próbę wykupu tenuty nowotarskiej (w tym i część mszańską) z rąk rodziny Ratołdów.

Powierza to zadanie kasztelanowi krakowskiemu i żupnikowi krakowskiemu Janowi

Jordanowi z Zakliczyna. Realizacja tego polecenia trwała ćwierć wieku, gdyż Ratołdowie, w

kolejnych latach nadal figurują, jako dzierżawcy królewskich dóbr.

Od końca XV wieku aż do 1 ćwierci XVI z Mszany płacono pobór z 6 łanów, 4

karczem, młyna o jednym kole dorocznym, 2 komorników i zaledwie od 2 rzemieślników.

W tym czasie w Mszanie Dolnej i innych wioskach Beskidu Wyspowego i u podnóża

Gorców jeszcze funkcjonowały od czasu lokacji wolne folwarczki sołtysie, młyny, tartaki,

11

karczmy i wolne gospodarstwa kmiece, z których teoretycznie płacono niewielki czynsz oraz

przewidziane aktem lokacyjnym powinności. Taki sołtysi folwark istniał w Mszanie Dolnej.

W roku 1518 Jan Ratołd syn Marka, ongiś ze Skrzydlnej rezygnuje na rzecz siostry

Beaty Ratołdówny, żony Jana Pieniążka z Krużlowej herbu Odrowąż ze wszystkich

rodzinnych dóbr oraz tenuty nowotarskiej. W 1524 roku starostwo mszańskie ostatecznie

trafiło w ręce Jana Pieniążka, zaufanego dworzanina Zygmunta Starego.

W roku 1529 w skład mszańskiej parafii należącej do dekanatu w Dobczycach

wchodziły następujące wioski: Kasinka (Kaschynka), Mszana Dolna (Mshana), Mszana

Górna (Miniori Mshana), Mieścisko (Myesczysko), Niedźwiedź (Nyedzwyecz) z Porębą

(Porąbą), Olszówka (Olschowka) i Podobin. Dziesięcinę zbierał mszański pleban Maciej z

Jasła, z tym że z powyższych wiosek oddawał 36 groszy biskupom krakowskim. Z dóbr

sołtysich zbierał dziesięcinę w naturze oraz 4 grosze. Ponadto pleban mszański zbierał

dziesięcinę ze wsi Rabka (Rapka) – 16 groszy i wsi Skawa (Skava) – 19 groszy.

Zastanawiający jest brak wzmianki o wsi Kunina, która najprawdopodobniej już istniała.

Herb Odrowąż

Nowemu staroście, tj. Janowi Pieniążkowi udało się jeszcze powiększyć dobra

przejęte po teściu Marku Ratołdzie. Jednak dopiero w roku 1532 król Zygmunt I Stary daje

Janowi Pieniążkowi herbu Odrowąż, jego synowi Prokopowi oraz matce i babce miasto

Nowy Targ z należnymi wsiami (w tym Mszanę) i łączy zapisane na tych dobrach 2000

florenów. Z tej sumy potrąca 600 florenów, za które Jan Pieniążek wykupił mszańskie

sołectwo (wójtostwo). „Upust” w postaci 600 florenów (z królewskiego długu) był

symboliczną zapłatą za mszańskie sołectwo. Jan Pieniążek natychmiast usunął sołtysa w

Mszanie z urzędu i przypisanej do niego ziemi. Jeszcze tego samego roku Jan Pieniążek

wydzielił z tych rozległych włości jedną, którą otrzymał syn Prokop. W skład jego tenuty

wchodziły klucze dóbr: Skrzydlna, Wola Skrzydlańska, połowa Stróży, miasto Nowy Targ z

wójtostwem, Szaflary i Mszana. Jednocześnie przystąpił do porządkowania włości oraz

egzekwowanie od miejscowej ludności należnych jemu, królowi i kościołowi powinności.

Do tego czasu spora część miejscowej ludności (po części pochodzenia wołoskiego)

cieszyła się zarówno – należnymi lub nienależnymi – swobodami. Władza starosty i kontrola

nad ludnością zamieszkującymi tzw. zarębki oraz pasterzami z pasma Gorców była

iluzoryczna. Część ludności najzwyczajniej trudniła się zbójnictwem. Pół wieku wcześniej

Jan Długosz spisując w latach 1470-80 wszelkie beneficja (dochody) diecezji krakowskiej,

nawet nie wiedział do jakiej parafii należały, m.in.: Podobin, Niedźwiedź (Myedzwyedz) i

Poręba Wielka (Poramba) o wysokości dziesięciny nie wspominając.3 O innych pobliskich

wiosek nawet nie wymieniał, choć z pewnością istniały.

Nowy właściciel — Jan Pieniążek i jego sukcesor o tym samym imieniu, porządkując

włości, rozpoczął od likwidacji realnej władzy sołtysiej i samorządu wiejskiego. Przed 1564

3 Joannis Długosz, Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis, Cracovie 1864, t. 3. s. 438

12

roku wszystkie folwarki i gospodarstwa sołtysie zostały przejęte. Duży folwark w Mszanie

Dolnej, do którego przy okazji „pomiarów” ról sołtysich, kmiecych i zagrodników,

przyłączono najlepsze role. Dotychczasową rentę czynszową płaconą przez chłopów oraz

dobrowolny odrobek, „uzupełniono” uciążliwymi powinnościami pańszczyźnianymi. Ze

skromnych informacji wynika, że rugowani z ziemi i zmuszani do odrabiania pańszczyzny

górale, usiłowali na drodze sądowej walczyć o swoje prawa. Najczęściej jednak bezskutecznie

(władzę sądowniczą sprawował przecież właściciel wsi), toteż nasila się zbiegostwo, a co za

tym idzie zbójnictwo. Podobno zbójnicy w pobliżu Niedźwiedzia założyli umocniony obóz

tak, że do jego likwidacji Jan Pieniążek w roku 1533 zorganizował zbrojną wyprawę.

Po śmierci Pieniążka w 1534 roku dzierżawę przejęła owdowiała Beata z Ratołdów,

która rezygnuje ze wszystkich dóbr dziedzicznych i tenut królewskich na rzecz syna —

Prokopa Pieniążka (1510-67), a w roku 1539 za zgodą króla oraz starszego syna – Prokopa,

zapisuje swojemu synowi Janowi wioski: Mszanę Dolną i Górną, Niedźwiedź, Kuninę,

Podobin i Porębę. W roku 1550 król Zygmunt August zagwarantował Janowi Pieniążkowi

młodszemu i jego potomkowi – Mikołajowi (zm. w 1602 roku) dożywotnie władanie

starostwem.

Zgodnie z lustracją dóbr królewskich z roku 1564 w Mszanie Dolnej było 22 kmieci

na nierównych rolach; 18 płaciło po 36 groszy, 2 po 30 groszy, a kolejnych dwóch po 24

grosze. Ponadto było tu 13 tzw. zarębków lub nowych kmieci, którzy płacili po 15 groszy

czynszu. Rejestr wspomina o kolejnych 8 zarębkach, którzy nic nie płacą bo byli w okresie

tzw. wolnizny. Rejestr wspomina „wieś, którą zowią Mieścisko”, ale jej mieszkańcy

traktowani są jak inni poddani mszańscy. Parę lat wcześniej pisano: „villa Mszana Dolna et

Miesczisko, pana Prokopa Pieniążka”. W Mszanie w tym czasie były 3 karczmy, z których

płacono po 42 grosze „póki piwa pańskiego nie szynkowano”. Lustracja wspomina o

folwarku, który założono na gruntach sołtysich, które „pan dzierżawca skupił”. Ponadto

Prokop Pieniążek okazał się przywilejem na sołectwo. Dla przypomnienia sołectwo oprócz

folwarku obejmowało: młyn, karczmę, tzw. nawsie mszańskie, 1/6 dochodu z czynszu ze wsi

Mszana oraz 1/3 z kar sądowych. Co ciekawe, wspomniano w tej lustracji o wsi

„Miesczisko”, której mieszkańcy traktowani są jako „poddani mszańscy”. Należy dodać, że

informacji lustratorom udzielali „wójt z przysiężniki”.

Jeszcze życia Prokopa Pieniążka, z dzierżawy królewskiej w nieznanych

okolicznościach, ale za zgodą króla, wydzielono starostwo niegrodowe w Mszanie oraz

wójtostwo w Kasince. Niewykluczone, że w skład starostwa weszło wspomniane wyżej

sołectwo, wójtostwo mszańskie oraz dochody ze wsi.

Wracając do Pieniążków to należy wspomnieć, że Jan Pieniążek i jego potomkowie

założyli ponad 20 podhalańskich wiosek. Interesująca nas tenuta (dzierżawa) mszańska z

kluczem porębskim (bez wyłączonego starostwa mszańskiego) i wójtostwem w Kasince

przypadła starszemu Mikołajowi i drugiemu synowi — Janowi Pieniążkowi herbu Odrowąż

(1520 — 1575) ze starostwem mszańskim. W roku 1550 Janowi urodziła mu się jedyna córka

— Anna (zm. ok. 1580 roku), przyszła żona (od 1568 roku) Sebastiana Lubomirskiego herbu

Szreniawa bez krzyża (1539 — 1613).

Porębski klucz dóbr składał się w tym czasie z następujących wiosek: Podobin,

Niedzwiedz (Niedźwiedź), Witow (Witów), Kunina i Kuninka (Konina i Koninki), Poremba

(Poręba Wielka) i Mszanagorna (Mszana Górna).

Rejestr poborowy z roku 1581 potwierdza, że Mszana Dolna należała do Mikołaja

Pieniążka herbu Odrowąż (1540-1602) współdzierżawcy dóbr mszańskich i wójtostwa w

Kasince. Zgodnie z rejestrem w Mszanie Dolnej było 10 łanów kmiecych, 4 zagrodników z

rolą, 2 komorników z bydłem, 2 komorników bez bydła, 2 rzeźników, 2 rzemieślników i koło

trackie (tartak).

13

W trakcie wizytacji kanoniczej w roku 1598 wizytator odnotował przy mszańskim

kościele otwartą 1595 roku szkołę parafialną, w której wykładowcą został niejaki Stanisław z

pobliskiej Wiśniowej. Odnotował również że miejscowość Mszana „wieś, niegdyś miasto”,

która posiadała trzy karczmy: jedna w ratuszu (miejskim?), druga tzw. „Zdólna zajezdnia”

koło kościoła i trzecia „Na zakręcie”, przy drodze do Rabki. Ta ostatnia była sporych

rozmiarów, zatrzymywali się w niej kupcy, podążający wspomnianym wyżej traktem

handlowym wiodącym od Krakowa, przez Myślenice, doliną Raby do Nowego Targu.

Ostatnią dziedziczką dzierżawy mszańskiej związaną z rodziną Pieniążków była

wdowa po Mikołaju Małachowskim, Zofia z Herburtów 1o-voto Pieniążkowa, 2o-voto

Małachowska, która utrzymała starostwo w swych rękach na mocy uzyskanego przywileju od

króla Zygmunta III Wazy, aż do swojej śmierci w roku 1606. Należy dodać, że z fundacji

Pieniążków w XVI wieku we wsi powstał nowy, drugi z kolei drewniany kościół.

Z chwilą śmierci Zofii z Herburtów 1o voto – Pieniążkowej, 2o- voto Małachowskiej w

roku 1606 rozpoczęły się dla mieszkańców dzierżawy mszańskiej szczególnie trudne czasy.

W XVII stuleciu dzierżawcy zmieniali się stosunkowo często. Jedynym pomysłem większości

z nich na zwiększenie dochodów z dzierżawionej królewszczyzny było bezwzględne

egzekwowanie świadczeń feudalnych, a czasem wyzysk chłopów przekraczający granice

prawa. Ci zaś radzili sobie jak mogli. Już w XVI wieku w Beskidzie, na Nowotarszczyźnie i

Podhalu rozwijało się zbójnictwo. Dochodziło również do częstych buntów chłopskich.

Należy dodać, że od 1590 roku, dzierżawcą sąsiedniej tenuty porębskiej został

Sebastian Lubomirski, założyciel Lubomierza (w 1600 r.), który w 1607 roku (po śmierci

Mikołaja Pieniążka w 1602 roku, Jana Pieniążka – brata Anny w 1605 roku oraz śmierci w

roku 1606 Zofii z Herburtów Pieniążkowej – wdowy po Mikołaju Małachowskim (1519-75)

na mocy uchwały sejmowej uzyskał do niej dziedziczne prawo własności.4 Natomiast

pozostawione w roku 1606 przez Pieniążków starostwo mszańskie, wyłączone z pozostałych

dóbr królewskich, obejmowało: Mszanę Dolną z Mieściskiem, Olszówkę z Jasionowem i

Skalistem, Kasinkę, Słomkę, Glisne i Rabę.

4 Zofia Herburt wyszła za mąż za Mikołaja Pieniążka (1540-1602) w roku 1560, jednak ze względu na chorobę psychiczną i „nieskonsumowane małżeństwo” Mikołaja, uzyskała rozwód i ponownie wyszła za mąż za Mikołaja Małachowskiego w roku 1571.

14

Mszana Dolna i okoliczne miejscowości w 2 poł. XVI wieku (obok wsi Mszana zaznaczono Mieścisko).

W roku 1607 dzierżawę mszańską (bez wyłączonej wsi i wójtostwa w Kasince Małej)

przejęła Anna, córka Zofii z Herburtów Małachowska, która wyszła w roku za mąż za Piotra

Bylinę z Leszczyn herbu Belina (zm. w 1602 roku). Dzierżawa mszańska pozostawała w

rękach Anny z Małachowskich Bylinowej, aż do śmierci w 1615 roku. Władztwo tej ostatniej

było okrutne, a zwłaszcza jej relacje z poddanymi. W 1612 roku nauczyciel mszańskiej szkoły

parafialnej noszący nazwisko Frączkowicz (takie samo jak ówczesny pleban, Jan

Frączkowicz) skarżył się krakowskiej kapitule na dzierżawczynię. Słudzy Bylinowej mieli go

z jej rozkazu napaść w szkole i brutalnie pobić, czego dowodził pokazując świeże obrażenia.

Z podobnego powodu, jeszcze w tym samym roku probostwo opuścił proboszcz Frączkowicz.

Kolejny przywilej królewski na starostwo mszańskie uzyskał w roku 1618 syn Anny –

Jakub Mikołaj Leszczyński herbu Bylina i jego żona Konstancja z Świętosławskich. W roku

1625 Jakub zmarł. Konstancja wyszła ponownie za mąż za Adama Jordana herbu Trąby, ten

także uzyskał królewskie pozwolenie na władanie dobrami mszańskimi.

Herb Belina Herb Trąby Herb Abdank

15

Kolejny rejestr poborowy woj. krakowskiego pochodzi z roku 1629. Struktura

własnościowa nie uległa większej zmianie ale starostwo mszańskie należało już do Adama

Jordana herbu Trąby (? – 1629).5 We wsi było 10 łanów kmiecych, 4 zagrodników z rolą, 2

komorników z bydłem, 3 komorników bez bydła, 1 piekarz, 2 rzeźników, 2 rzemieślników i

koło trackie (tartak) i młyn z kołem dorocznym i kołem stępnym.6

W kolejnych latach XVII wieku starostwo mszańskie często zmieniało tenutariuszy, i

tak po Adamie Jordanie dzierżawę mszańską przejął Mikołaj z Tęczyna Ossoliński herbu

Topór, którą trzymał w latach 1632-1637. Po nim starostą mszańskim był Mikołaj Nikodem

Białobrzeski herbu Abdank (w tym: wójtostwo 1638-1645).

Z 1639 roku pochodzi ważny przywilej króla Władysława IV Wazy dla Mszany

Dolnej, nadający jej „prawo na targ tygodniowy co niedzielę i na pięć jarmarków w ciągu

roku”. W tym samym roku żona Nikodema, Anna z Oraczewskich Białobrzeska otrzymała

dożywocie na tych dobrach od króla Władysława IV.

W dniu 16 lutego 1645 roku na sejmie w Warszawie król Władysław IV Waza, za

wstawiennictwem pewnych doradców konfirmuje posiadanie karczmy we wsi Słomka

(Słonki) w tenucie Mszana Dolna w województwie krakowskim czcigodnym Janowi

Łabędziowi karczmarzowi i jego żonie Zofii. Małżonkowie będą posiadać karczmę z

wszystkimi przynależnościami i dochodami, z wolnym wyrobem piwa i gorzałki oraz ich

sprzedażą podczas jarmarków w Mszanie Dolnej i prawem wybudowania młyna na gruncie

karczmy, wolni od ciężarów na rzecz dworu z wyjątkiem 140 złotych polskich corocznego

czynszu, zgodnie z dekretem wydanym przez komisarzy królewskich na dworze miasta

Mszana Dolna 24 XI 1644 (feria quinta ante festum Sanctae Catherinae Virginis et Martiris).

Po ich śmierci karczma będzie podlegała wykupowi. Dokument podpisany przez Władysława

IV i Stanisława Leżeńskiego sekretarza królewskiego w języku łacińskim.

W tym też roku Mikołaj Nikodem i Anna Białobrzescy, która zmarła przed 1650

rokiem. Po nich starostą był Michał Jordan herbu Trąby, który oficjalnie trzymał tę dzierżawę

w latach: 1651-63, a być może już od 1645 roku, gdy Białobrzescy mieli sprzedać mu prawa

do tego starostwa.

To za rządów Michała Jordana w grudniu 1655 roku Mszana Dolna została

splądrowana i zniszczona przez ok. stuosobowy oddział szwedzki, który zmierzał w stronę

Nowego Sącza. Spłonął wówczas m.in. drewniany kościół parafialny i zabudowania wokół

rynku. W roku 1657 na terenach Beskidu Wyspowego grasowały też wojska Jerzego

Rakoczego, sojusznika Karola Gustawa. Skala rabunków i aktów przemocy była ogromna.

„Całkowite zniszczenie Mszany Dolnej w czasie potopu szwedzkiego zaważyło na jej losach. Z

gruzów dźwignęła się, ale już jako skromna wioska”. Nie podniosło się ono już z upadku i

egzystowało do końca I Rzeczpospolitej jako mała wioska. Było to zarówno wynikiem

wojennych zniszczeń, jak i epidemii chorób, które spowodowały wyludnianie gorczańskich

miejscowości i w efekcie zahamowanie akcji osadniczej. Ponownie nasiliło się wówczas

gorczańskie zbójnictwo. Do najbardziej znanych zbójników był Mateusz Szwaja z Poręby

Wielkiej.7

Potwierdza ten fakt kolejna lustracja dóbr królewskich woj. krakowskiego z lat 1659-

1664.8 Co prawda struktura własnościowa nie uległa większej zmianie, ale starostwo

5 Stefan Inglot [red], Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1629, Wrocław 1958, s. 64-66. Należy wspomnieć, że Adam Jordan zmarł w roku 1629 6 J.w. 7 Olga Illukiewicz, Kronika Mszany Dolnej obejmująca okres od założenia do roku 1992 opracowana na podstawie zgromadzonej bibliografii i wywiadów, Mszana Dolna 2002 8 Alicja Falniowska-Gradowska, Franciszek Leśniak, Lustracja województwa krakowskiego 1659-1664, Warszawa 2005, cz. I, s.

16

mszańskie należało już do Michała Jordana herbu Trąby (? – 1663) i jego żony Katarzyny z

Męcińskich z Kurozwęk.

Lustracja obejmowała wsie: „Mszana Dolna, Miescisko, Słonka, Glizne, wójtostwo

w Mszanej i folwark Zyjakowski rzeczony, od starostwa nowotarskiego odłączony.

Także łan Druskowski nazwany i karczma szynkowa na folwark obrócona”. We wsi było 28 kmieci, którzy płacili po 1 zł i 6 groszy i dodatkowo po 6 denarów na

wójta, po dwa korce owsa o wartości 8 groszy, 8 kapłonów również wartych po 8 groszy, po

20 jaj o wartości 8 groszy. Kiedyś oddawali po 100 gontów, ale teraz nic nie dają. Kmiecie

zobowiązani byli do 4 dni pańszczyzny wołami oraz oddawać po 4 łokcie tkaniny na wielkie

motowidło (nie wiadomo czy chodziło o płótno lniane, czy tkaninę wełnianą). Opłacają także

tzw. stróżne po 15 groszy rocznie. Obowiązuje ich tzw. „podróż” konnym wozem do

Krakowa, Wieliczki lub Sącza.

Zarębników było 2 i płacili: jeden 1 zł i 6 groszy, a drugi 1 złoty. Oddawali po 4

kapłony i 10 jaj rocznie. Kiedyś dawali 50 gontów i pracują pieszo 4 dni w tygodniu. Strózne

płacą podobnie jak kmiecie. Tkać mają po 4 łokcie tkaniny.

Zagrodników było 13, którzy płacą po 1 zł i 9 groszy czynszu. Pańszczyznę odrabiają

po 3 dni pieszo –siedmiu, a po 2 dni – sześciu.

Domeczników (chałupników) było 24, „którzy tylko chałupy i ogrody mają”, płacą

czynszu 24 groszy. Na strózne dają po 10 groszy i przędą tkaniny po 1 łokciu. Zobowiązani są

do niektórych letnich prac.

Karczma jedna, z której karczmarz płaci 24 grosze czynszu i szynkuje tylko gorzałkę i

piwo dworskie.

Młyn jest jeden na Mszance i Gronoszowej posiadający dwa koła tzw. korzeczne

mlące zboże i jedno koło traczne. Młynarz pobiera trzecią miarę.

Osobno lustrowany jest tzw. Łan Druskowski, który składa się z trzech ról. Na gruncie

tego łanu znajduje się karczma szynkowa z rolą, z gorzałką i piwem dworskim. Karczmarz

żadnego czynszu nie płaci. Ze wsi Mszana dochód wynosił 197 złotych, 18 groszy i 7

denarów.

Wójtostwo (z folwarkiem) z składające się z 2 wolnych dużych łanów, co szósty denar

z czynszów i 1/3 z kar sądowych. Łączny dochód z folwarku wójtowskiego i łanu

Druskowskiego wynosił 714 złotych i 14 groszy.

Do dzierżawy mszańskiej należały wieś Glizne (8 zarębników, 4 zagrodników,

karczma z której karczmarz płaci 10 zł czynszu bo gorzałki i piwa dworskiego nie szynkuje) i

Folwark Zjatkowski (3 pola, zarządca, na którego utrzymanie „myta” oddaje się 100 złotych

rocznie). Łączny dochód ze wsi Glizne to 51 złotych, 7 groszy i 6 denarów, a z folwarku 1020

złotych, 10 groszy i 3 denary. Z tego dochodu do Skarbu Rzeczpospolitej oddawana jest

kwarta w wysokości 204 złote, 2 grosze i ½ denara, a na „aparat wojenny” identyczna kwota.

Brak informacji kto objął starostwo po zmarłym w roku 1663 Michale Jordanie

wiadomo jedynie, że w roku 1674 był nim Adam Jordan herbu Trąby (zm. ok. 1700 roku), ale

nie wiadomo do którego roku.

17

Herb Jastrzębiec Herb Szreniawa ks. Lubomirskich Herb Rawicz

W rejestrze poborowym z roku 1680, jako dzierżawca dóbr w Mszanie Dolnej figuruje

Józef Karol ks. Lubomirski (1638 – 1702), ale już w roku 1681 starostą mszańskim był

prawdopodobnie Wojciech Albrecht Dembiński herbu Rawicz (1656-1716), trzymający

wójtostwo w Kasince Małej, gdyż jego antenat już nie żył. We wsi w tym czasie było 9¼ łana

kmiecego, 12 zagrodników bez ról, 5 komorników z bydłem, 1 łan sołtysi, młyn z kołem

dorocznym i kołem trackim oraz 3 rzemieślników. Krótko (z całą pewnością przed 1685

rokiem) starostą mszańskim mógł być dzierżawca Kasinki Małej – Franciszek Koryciński

herbu Topór. Kolejnym był podskarbi wielki koronny Marek Matczyński herbu Jastrzębiec

(najprawdopodobniej od 1691 roku). Ten zmarł przed 1697 rokiem. Po nim starostą

mszańskim na mocy przywileju króla Augusta II Sasa został, najpierw Melchior Gurowski

herbu Wczele (zm. w 1702 roku), a następnie w roku 1702 – Jan Sierakowski herbu Ogończyk

(zm. w 1706), był żonaty (po 1690) z Marianną Barbarą z Ruszkowskich. Jan Sierakowski był

zarówno starostą mszańskim i olszewskim (dobra Olszówka). Z tego małżeństwa synowie:

Gabriel (ur. po 1690 – zm. 1758), starosta mszański od 1725, Mateusz, Józef i Roman (ur.

1703 zm. 1783, starosta mszański i olszewski od 1725).

Herb Wczele Herb Ogończyk rodów Sierakowskich i Zboińskich Herb Jezierza rodu Drozdowskich

Za rządów Sierakowskich przystąpiono do odbudowy kościoła (trzeciego z kolei)

zniszczonego w czasie potopu szwedzkiego. mszańską W roku 1710 kościół konsekrowano

pod nowym wezwaniem – Michała Archanioła. Po śmierci męża Marianna Barbara z

18

Ruszkowskich Sierakowska w roku 1711 wyszła ponownie za mąż za Gabriela Łaboń-

Drozdowskiego herbu Jezierza. I to jej król August II Sas powierzył dzierżawę. W trakcie

wojen północnych, przemieszczjące się w roku 1714 oddziały rosyjskie złupiły Mszanę i

okoliczne miejscowości.

W trakcie rządów Marianny Drozdowskiej, klucz zmniejszył się o kolejne

miejscowości, w 1720 roku uzyskała bowiem od króla zgodę na wydzielenie z obszaru

mszańskiej dzierżawy: Rabę Niżną oraz wieś Olszówki, i jako starostwo olszewskie zostało

przekazanie ich synowi, Romanowi Sierakowskiemu. Po śmierci Marianny Drozdowskiej,

dzierżawę mszańską w roku 1725 przejął na krótko jej drugi syn z pierwszego małżeństwa –

Gabriel Sierakowski. Ten ostatni, według innych źródeł starostwo mszańskie objął ponownie

od 2 października 1746 roku.9 Starostą mszańskim był do śmierci w roku 1758. Jego

sukcesorem od roku 1765 na starostwie mszańskim miał być jego syn – Jakub (ur. ? – zm.

1781), ale bardziej prawdopodobne, że był tylko starostą olszewskim.10

Po śmierci Gabriela Sierakowskiego król August III Sas wyraził w roku 1761 zgodę

na objęcie starostwa mszańskiego przez Ignacego Zboińskiego (1710-96) herbu Ogończyk.

W 1765 roku, a więc za panowania ostatniego króla – Stanisława Augusta

Poniatowskiego przeprowadzono ostatnią lustrację dóbr królewskich, w tym starostwa

mszańskiego obejmującego oprócz wsi Mszana Dolna także folwarki: Słonka, Glisne i

folwark Ziajkowski. W Mszanie Dolnej było w tym czasie 13 kmieci i 9 zagrodników.

Wymiar pańszczyzny obowiązujący wówczas kmieci mszańskich wynosił trzy lub cztery dni

tygodniowo sprzężajem (wołami). Zagrodnicy pracowali na starościńskich polach pieszo dwa

dni w tygodniu. Także ludność nie posiadająca na swój użytek ziemi była zobowiązana do

różnych świadczeń z tytułu poddaństwa – niektórzy chałupnicy i komornicy płacili czynsz,

inni odrabiali pańszczyznę, czasem w nieustalonym wymiarze (o chłopach z przysiółka

Gronoszowa, wówczas odrębnej wsi pisano, że „robią różnie”).

Zgodnie ze spisami podskarbińskimi z roku 1770 Ignacy Zboiński oraz jego żona

Salomea ze starostwa płacili: kwarty 2135 złotych i 11 groszy i hiberny 1527 złotych i 28

groszy. Co ciekawe, z karczmy w Słomce, w tym samym roku Jan Nepomucen Zboiński

płacił z niej 50 złotych 15 groszy i 2 denary kwarty

Między starostą Ignacym Zboińskim, a jego poddanymi dochodziło do ostrych

sporów. Dzierżawcę pozywano do sądu o „różne krzywdy, ciężary, nadzwyczajne prace i

wymuszone daniny”. W kancelarii królewskiej wystawiono jednak 26 października 1766

stanowczy edykt nakazujące chłopom posłuszeństwo wobec pana i wywiązywanie się z

powinności pod groźbą surowych kar. Sam Ignacy Zboiński oskarżał chłopów o bezprawny

wyręb około 200 drzew w dworskim lesie. Do pilnowania lasów powołał część poddanych,

nadając im funkcję tzw. leśnych. W zamian byli zwolnieni z części pańszczyzny i za

niewielki czynsz mogli utrzymywać szałasy na leśnych polanach.11

Kryzys w Mszanie Dolnej i okolicznych miejscowościach pogłębiły przemarsze

oddziałów konfederatów barskich (1768–1772), które dokonywały licznych kontrybucji i

zwykłych grabieży. To samo czyniły postępujące za nimi niewielkie oddziały królewskie i

sprzymierzone z nimi duże oddziały rosyjskie. Cierpiała głównie niezorientowana w

przyczynach konfliktu ludność wiejska. Niebawem Austria, pod pretekstem „ochrony

poddanych” w starostwach spiskich zagrabiła je w roku 1769. W roku następnym wojska

austriackie wkroczyły na Podhale i Sądecczyznę ustanawiając m.in. granicę na grzbietach

Gorców.

9 https://genealogia.okiem.pl/genealogia.php?n=sierakowski (dostęp: 23 marca 2020 r.) 10 Wątpliwe, gdyż od roku 1761 starostą mszańskim był już Ignacy Antoni Zboiński (zob. przp. 7) 11 Olga Illukiewicz, Kronika Mszany Dolnej obejmująca okres od założenia do roku 1992 opracowana na podstawie zgromadzonej bibliografii i wywiadów, Mszana Dolna 2002

19

Jednocześnie po zakończeniu walk z oddziałami konfederatów barskich i wkroczeniu

wojsk austriackich realizujących I rozbiór Polski w roku 1772, sytuacja ekonomiczna i

demograficzna uległa znaczącej poprawie. Wraz ze wzrostem liczby ludności u podnóża

pasma Gorców, pojawił się problem braku ziemi, gdyż w granicach wiosek zagospodarowane

zostały ostatnie rezerwy. Karczowano lasy w coraz wyższych partiach Gorców. Na

wykarczowanych polanach powstawały tzw. „osady polaniarskie”, część mieszkańców

trudniła się pasterstwem, część wyrębem lasów, a jeszcze inni zajmowali się wyrobem

gontów.12

W roku 1776 starostę Ignacego Zboińskiego władze austriackie zmusiły do zrzeczenia

się z mszańskiego starostwa. Przy tej okazji sporządzono szczegółowy inwentarz starostwa.

„(…) Własnością starostów były zaliczane do zabudowań dworskich karczmy – jedna

z nich stała w pobliżu kościoła, druga zwana „Zdólną” była usytuowana na początku obecnej

ulicy Jana Pawła II.

Dwór starościński był drewnianą budowlą krytą gontem. Na jego wnętrze składała się

obszerna jadalnia oraz dziewięć pokoi, w tym cztery ogrzewane piecami. W murowanych,

sklepionych piwnicach mieściło się 20-30 beczek wina. W pobliżu znajdowała się oficyna

zamieszkała przez dworskich urzędników. Oprócz pomieszczeń mieszkalnych mieściła

również kuchnię, spiżarnię, pralnię z maglownią, dwa kurniki oraz piwnicę.

(…)„Obok dworów wznosiły się budynki folwarczne oraz dworskie pomieszczenia

przemysłowe. Cały ten komplet budynków wraz z dworem tworzył pokaźne osiedle. Do

budynków folwarcznych należały: dom folwarczny z przyległą do niego oborą, stajnia dla

koni, obora dla wołów roboczych zbudowana z okrąglaków, obora na 40 krów dojnych z

osobnym przedziałem dla cieląt, spichlerz i stodoła. Stodoła obejmowała 5 boisk do

młócenia, 8 sąsieków tzn. przedziałów na zboże.

Z dala od zabudowań dworskich stał browar i gorzelnia z różnymi niezbędnymi

przybudówkami, jak: słodownia, suszarnia, piwnica na beczki z piwem i inne. Trochę dalej

stały młyn i folusz”.

Z tego opisu jasno wynika, że w Mszanie Dolnej rozwijał się typowy przemysł

dworski nastawiony przede wszystkim na produkcję alkoholu i czerpanie zysków z propinacji

(monopolu na sprzedaż dworskich wyrobów alkoholowych w miejscowych szynkach).

Bezpośrednio przy gorzelni i browarze funkcjonowała trzecia karczma prowadzona

w 1776 roku przez Żyda, Jakuba Szmulewicza. Dookoła dworu rozciągał się również ogród i

dwa sady otoczone częściowo drewnianym ogrodzeniem, a częściowo żywopłotem.

(…) na rynku najstarszej części Mszany, czyli Mieściska stała budowla dworska ze

względu na gabaryty i lokalizację nazywana powszechnie ratuszem, w rzeczywistości był to

jednak kolejny szynk: „Istnieje w mieście karczma albo tzw. ratusz z dobrego drzewa i z

gontów zbudowany. Długość budynku wynosiła 12,5 sążni tj. 24 metry, szerokość 6 sążni (14

m) (…). W ratuszu po prawej stronie znajdowała się obszerna szynkownia, pokój szynkarza i

spiżarnia, po lewej zaś stronie 2 pokoje i 2 komory” – notowano w „Historycznym opisie

starostwa Mszana Dolna”.13

Na kartach tego samego źródła zamieszczono również informacje na temat sposobów

zarobkowania uprawianych przez miejscowych włościan. Mieszkańcy Mszany czerpali zyski

przede wszystkim z „chowu bydła, uprawy lnu, przędziwa i płótna nie mniej ze zarobków

przy żniwach w Polsce”. W tekście podkreślono również, że nie parali się handlem. Przy

niemałych obciążeniach na niesprzyjającym rozwojowi rolnictwa terenie nie było łatwo

wyżywić rodzinę. Przy okazji sporządzanej dokumentacji 1776 roku, urzędnicy austriaccy

zwrócili uwagę na niską wydajność upraw – głównie zboża, a także ogólną biedę

mieszkańców Podhala, Nowotarszczyzny i okolic Mszany. Toteż wielu mieszkańców 12 J.w. 13 J.w.

20

poszukiwało dodatkowego zajęcia (domowe rzemiosło, tkactwo) i robót sezonowych, m.in. na

Węgrzech. Wyrabiane tu płótno sprzedawano w Nowym Targu.14

Opuszczone przez Ignacego Zboińskiego dawne królewskie starostwo mszańskie

władze austriackie wydzierżawiły z przemianowanych już w rządowe dobra kameralne,

synowi Ignacego – Janowi Nepomucenowi Zboińskiemu herbu Ogończyk (1753-1805), który

co najmniej od 1770 roku był albo współwłaścicielem starostwa, albo jej części Słomki. Miał

on pełnić tę funkcję od roku 1779 do roku 1797, ale pod rokiem 1780 wzmiankowany jest,

inny dzierżawca starostwa mszańskiego, a mianowicie – Jacek (Jacenty) Grabianka herbu

Leszczyc. Ostatecznie Jan Nepomucen Zboiński, za zgodą władz austriackich w między 1796,

a 1798 rokiem, ustąpił z tych dóbr, a te sprzedały je w roku 1801 Piotrowi hr. Wodzickiemu

herbu Leliwa – współwłaścicielowi klucza wielkoporębskiego.

Herb Leszczyc Herb Leliwa hrabiów Wodzickich Herb Trzy Gwiazdy Antoniego Juszczakiewicza

Oddanie dawnej królewszczyzny pod zarząd austriackich dóbr kameralnych

pociągnęło za sobą pewne zmiany w funkcjonowaniu wsi. Wprowadzone na terenie

cesarstwa, z woli cesarzowej Marii Teresy, przepisy dotyczące relacji między poddanymi a

dworem teoretycznie miały ulżyć doli chłopów, ograniczając obowiązkową pracę na gruntach

dworskich do trzech dni w tygodniu. W przypadku włościan zamieszkujących położone na

obszarach górskich dawne królewszczyzny, pańszczyzna i tak nie osiągała założonego

wymiaru, a po wprowadzeniu na tych terenach w życie reform terezjańskich zarządzający

zyskali prawo do egzekwowania od poddanych w zamian za nieodrabiane trzy dni pracy

ekwiwalentu finansowego w postaci czynszu. Toteż obciążenia fiskalne chłopów wzrosły. Na

mieszkańców dawnych dóbr królewskich nałożono dodatkowo podatek nazywany

rustykalnym oraz obowiązek dostarczania rekruta do armii. Władze austriackie ograniczyły

też nieco liczbę targów i jarmarków odbywających się w Mszanie. W przeciągu XIX stulecia

przyjęło się ostatecznie, że dniami targowymi były wszystkie wtorki.

14 J.w.

21

Mszana Dolna na austriackiej mapie 1779-83

Skarb cesarski, w związku z licznymi prowadzonymi przez Austrię na przełomie

XVIII i XIX wieku wojnami napoleońskimi, świecił pustkami, toteż zaczęto stopniowo

wyprzedawać dobra należące niegdyś do polskich władców. Jak już wcześniej

wzmiankowano w 1801 roku klucz mszański ostatecznie został sprzedany na licytacji we

Lwowie austriackiemu oficerowi lojaliście – hrabiemu Piotrowi Wodzickiemu z Gronowa,

który po śmierci ojca Eliasza w roku 1805 został wraz z braćmi współwłaścicielem klucza

wielkoporębskiego.

Zgodnie ze spisem sporządzonym przez władze austriackie na przełomie 1807 i 1808

roku, wieś Mszana Dolna należała do cyrkułu sądeckiego i powiatu szczyrzyckiego oraz

parafii p.w. św. Michała Archanioła w miejscu. Wieś należała do dominium Poręba Wielka.

W 157 domostwach mieszkało 2 duchownych i 272 rodziny: 48 chłopskich, 182 chałupnicze

oraz 57 tzw. „pozostałych”. W sumie w Mszanie Dolnej mieszkało 1153 osoby.

We wsi Słomka, która również należała do mszańskiej parafii i dominium Poręba

Wielka. W 36 domostwach mieszkało 93 rodziny: 22 chłopskie, 34 chałupnicze oraz 16 tzw.

„pozostałych”. W sumie w Słomce mieszkało 278 osób.

We wsi Glisne, która także należała do mszańskiej parafii i dominium Poręba Wielka.

W 42 domostwach mieszkało 63 rodziny: 17 chłopskich, 40 chałupniczych oraz 10 tzw.

„pozostałych”. W sumie w Glinem mieszkało 241 osób.15

Piotr hr. Wodzicki pozostawał właścicielem Mszany najprawdopodobniej przez 16

kolejnych lat, okazując jednak tej części należących do niego dóbr niewiele zainteresowania,

gdyż po śmierci ojca Eliasza w roku 1805 i po podziale licznych rodowych dóbr, przypadły

mu dobra w Radomyślu Wielkim. Piotr hr. Wodzicki służył jednocześnie w armii austriackiej,

m.in. w roku 1807 awansował na stopień majora.

Brak pewnych informacji dotyczących daty i okoliczności sprzedaży dóbr mszańskich

przez Piotra hr. Wodzickiego. Ostatecznie trafiły one w ręce Jakuba Antoniego Inesa o

przydomku Juszczakiewicz, który był potomkiem przybyłego ze Szkocji w XVII wieku

późniejszego oficera wojsk koronnych – Wilhelma Inesa de Leon. Najprawdopodobniej był

on bliskim znajomym z armii austriackiej Piotra hr. Wodzickiego, który jako wysokiej rangą,

majętny oficer, wystarał się u cesarza austriackiego Franciszka I w roku 1819 o potwierdzenie

15 Jewuła Łukasz, Kargol Tomasz, Ślusarek Krzysztof, Słownik miejscowości i elity wiejskiej zachodniej Małopolski w latach 1772 — 1815. Wersja 1.0, Kraków 2015; http://www.gospodarka-galicji.pl/slownik-miejscowosci/ 23.03.2020 r.

22

polskiego szlachectwa i herbu Trzy Gwiazdy (przypadkowo odmiana herbu Leliwa

Wodzickiego).

Jednak, jako właściciel dominium Mszana Dolna obejmujące także wsie: Glisne i

Słonka, Jakub Antoni Ines Juszczakiewicz odnotowany jest dopiero w okresie od 1827 do

śmierci w 1838 roku.16

Należy wspomnieć, że w 1815 roku we wsi w miejsce szkoły parafialnej

(niefunkcjonującej od 1804 roku) utworzono szkołę trywialną.

Nowy właściciel – Jakub Juszczakiewicz, wyjątkowo źle traktował poddanych, m.in.

przywłaszczał grunty chłopskie i przyłączał do gruntów folwarcznych, uniemożliwiał

korzystanie im z tradycyjnych przywilejów, m.in. serwitutów: pastwisk i lasu. Rekwirował

włościańskie bydło i narzędzia, nadużywał kar cielesnych. Toteż w czasie rabacji w roku

1846 chłopi wywlekli z krypty jego zwłoki i je zbezczeszczono. Nie jest do końca jasne, jak

wyglądała historia własności dworskiej w Mszanie po śmierci Juszczakiewicza, bo w 1844

roku wzmiankowany był Jan hr. Stadnicki. Z kolei w latach 1848–1851 dominium to miało

należeć już do jego spadkobierców, m.in. do Leona Stadnickiego właściciela Klikuszowej

(1790-1854), zaś w latach 1851–1855 przejściowo do spadkobierców Antoniego

Juszczakiewicza – dalekich krewnych.

Po śmierci Leona Stadnickiego w roku 1854, być może majątek odziedziczyła Eugenia

Stadnicka (1843-91), która w roku 1861 wyszła za mąż za Konrada Fihausera (1830-82).

Herb Drużyna hrabiów Stadnickich Herb Fihauserów

Wydarzenia roku 1846 w samej Mszanie potoczyły się niestety bardziej krwawo. Z

plebanii siłą wyciągnięto i skatowano wspomnianego Leona hr. Stadnickiego, właściciela

Klikuszowej, który przypadkowo będąc przejazdem w okolicy, przerażony rozwojem sytuacji

schronił się u proboszcza.

Rok po opisanych wydarzeniach Galicję nawiedziły nieurodzaj i głód, gdyż nie

obsiano pól, za którymi przyszły epidemie cholery i tyfusu. W Mszanie Dolnej dziesiątki

ludzi zmarły na cholerę.

W 1848 roku w całej Galicji na mocy dekretu cesarskiego zniesiono poddaństwo i

pańszczyznę. Chłopi otrzymali na własność użytkowaną dotychczas ziemię. Nie rozwiązano

jednak problemu serwitutów. Po rozdzieleniu własności dworskiej od ziemi należącej do

chłopów ci ostatni zostali pozbawieni możliwości korzystania z dworskich pastwisk i

dobrodziejstw lasu. W Mszanie Dolnej rozdzielenie własności i uporządkowanie kwestii

serwitutów trwało długo. Przed uwłaszczeniem funkcjonowało tu m.in. wspólne pastwisko

Pod Szklankówką. Chłopi czerpali również z zasobów lasu pańskiego – przede wszystkim

pobierali drewno na opał.

Ostatecznie na mocy decyzji wydanej przez Komisję Krajową 8 stycznia 1866

mieszkańcy wsi uzyskali prawo do pozyskiwania drewna opałowego z lasów pasma

16 Ślusarek Krzysztof, W przededniu autonomii. Własność ziemska i ziemianie zachodniej Galicji w połowie XIX wieku, Warszawa 2013, s. 152

23

Lubogoszczy i Małej Góry. Zmniejszenie powierzchni dostępnych pastwisk wymusiło

ograniczenie hodowli, która zawsze stanowiła na terenach górskich ważne źródło dochodu i

pożywienia.

Według kroniki parafialnej jednym z dziedziców własności dworskiej w Mszanie był

w tym czasie January Struszkiewicz (1812-82) żonaty z Teofilą z Udrańskich. Za jego

czasów została rozparcelowana i wyprzedana część dóbr zwana Ziajkówką, jednak synowie

Struszkiewiczów nie utrzymali długo w rękach odziedziczonych po rodzicach włości.

Najprawdopodobniej w połowie lat siedemdziesiątych XIX wieku, właścicielem reszty

dóbr w Mszanie został Albin Korytowski herbu Mora (1829-86), którego młodszy syn Wiktor

ożenił się w roku 1860 z córką Januarego Struszkiewicza – Stanisławą (zm. w 1882 roku).

Herb Struś rodziny Struszkiewiczów Herb Mora rodziny Korytowskich

W roku 1880 właścicielem majątku w Mszanie Dolnej był Albin Korytowski. Na

terenie majątku na stałe zamieszkiwało 100 osób. Obejmował on 324 morgi gruntów ornych,

12 mórg łąk, 46 mórg pastwisk i 429 mórg lasu. Chłopi gospodarowali w tym czasie na 1484

morgach gruntów ornych, 83 morgach łąk, 387 morgach pastwisk i 170 morgach lasu.

Parafia rzymsko-katolicka w Mszanie Dolnej obejmowała wówczas wioski: Glisne,

Kasinka Mała, Łętowe, Łosówka i Mszana Górna oraz Słomka i liczyła 6933 wiernych.

W 1880 roku otwarto we wsi placówkę pocztową i rozpoczęto budowę linii kolejowej

Chabówka – Nowy Sącz. Mszana Dolna powoli nabierała kształtu miasteczka – ośrodka

ponadlokalnego określanego w monarchii austriackiej mianem „Marktflecken” (osada

targowa).

W 1881 roku w Mszanie żyło już 217 Żydów (pozostałych mieszkańców było 1607).

W Mszanie, przede wszystkim na terenie tzw. Mieściska, znajdowała się apteka, sklepy

korzenne i tytoniowe, działało kilka piekarni i wiele masarni prowadzonych zarówno przez

Żydów, jak i katolików. We wsi funkcjonowały również warsztaty szewskie, kuśnierskie,

stolarskie i krawieckie. Założono jednoklasową szkołę ludową z dwoma nauczycielami,

gminna kasa pożyczkowa z kapitałem 410 złotych, fundusz dla ubogich z kapitaem 300

złotych, obligacjami, ogrodem i szpitalem dla ubogich (przytułek) założony jeszcze w roku

1593. W okolicznych lasach funkcjonowały małe tartaki.

W 1883 roku w Mszanie Dolnej władze zainstalowały lokalny sąd powiatowy.

Siedzibę sądu mieszczącą się pierwotnie w zabudowaniach dworskich przeniesiono z czasem

do drewnianego, parterowego budynku w Mieścisku, a w 1912 roku do nowo wybudowanego

gmachu, który istnieje do dziś.

24

Budowę linii kolejowej ukończono w 1884 roku. W Mszanie powstała stacja z

okazałym dworcem. W pobliżu kompleksu stacyjnego została otwarta restauracja, której

częstym gościem był słynny pisarz o beskidzkich korzeniach – Władysław Orkan.

Co najistotniejsze dla tego ubogiego w tym czasie regionu, we wsi zaczęły powstawać

pierwsze zakłady przemysłowe, co mocno zmieniło jej charakter i wpłynęło na zmianę stylu

życia wielu mieszkańców. Jeszcze w 1880 roku, kiedy dopiero rozpoczynano budowę trakcji

kolejowej, przedsiębiorca Michał Ader nabył od Albina, a być może już od Konstantego

Korytowskiego ziemię, na której wybudował fabrykę mebli giętych. Zatrudnienie znalazło w

niej wielu mieszkańców Mszany i okolic, przede wszystkim kobiet. Niektóre wykonywały

zlecone prace, takie jak wyplatanie siedzeń z trzciny, chałupniczo. Firma Adera upadła w

1913 roku, ale przetrwał przyfabryczny tartak, który funkcjonował do II wojny światowej.

Wspomniany syna Albina, a brat Wiktora – Konstanty Korytowski (ur. ok. 1850, a zm.

ok. 1905 roku) odziedziczył mszański majątek. Młody dziedzic, od 1880 roku żonaty z Marią

Karoliną Biesiadecką, okazał się wyjątkowym utracjuszem, lekkoduchem i hazardzistą, a

także erotomanem: „Uwodził bowiem dziewczęta chłopskie i mieszczańskie, Polki i Żydówki,

odwdzięczając im się za wzajemność różnymi cennymi podarunkami, między innymi

pieniędzmi, drzewem budowlanym z lasu dworskiego lub parcelami budowlanymi. Nie gardził

też pokojówką, której dał ślubną obrączkę. Pani Korytowska cierpiała bardzo z tego powodu i

popadła w obłąkanie. Oddana do zakładu dla umysłowo chorych, nie wróciła potem do męża,

lecz do swoich rodziców”. W efekcie Konstanty Korytowski doprowadził odziedziczony

majątek do bankructwa. Wieloletni właściciel dóbr mszańskich zmuszony był je sprzedać i

wyjechał na Węgry. Tam zakończył życie w bardzo przykrych okolicznościach, gdyż popełnił

samobójstwo, skacząc z drugiego piętra po ogłoszeniu wyroku sądu w Peszcie, który skazał

go na kilka lat więzienia za nadużycia w interesach.

Włości w Mszanie kupił najpierw Władysław Szujski, od którego nabył Hilary Łęski

herbu Ostoja, Ten w dniu 16 stycznia 1899 majątek obejmujący dobra Mszana Dolna, Glisne

i Słomka przekazał córce Marii i zięciowi Henrykowi hrabiostwu Krasińskim (małżeństwu od

6 października 1897 roku). Niebawem przystąpili oni do budowy nowej siedziby, która

gotowa była w roku 1905. Rodzina Krasińskich utrzymała majątek w swoich rękach aż do

1945 roku.

W roku 1881 wiedeński przedsiębiorca, z pochodzenia Czech o nazwisku Warhanek

założył we wsi fabrykę konserw rybnych. Fabrykę Warhanka przejął z czasem inny

wiedeńczyk – Gunkel. W zakładach znalazło zatrudnienie ponad 100 osób, znów głównie

kobiet. Konserwy z mszańskiej „rybiarni” cieszyły się opinią znakomitych i były chętnie

kupowane nie tylko w Galicji, ale także na Śląsku i w Czechach.

Już na początku lat dziewięćdziesiątych XIX stulecia w Mszanie Dolnej przyjmował

lekarz, doktor Odrobina, a w 1891 roku Stanisław Mazurkiewicz otworzył pierwszą we wsi

koncesjonowaną aptekę.

25

Herb hrabiów Krasińskich z Krasnego dziedziców majątku w Mszanie Dolnej

Podczas I wojny światowej po fiasku akcji dywersyjnej Józefa Piłsudskiego w

Królestwie Polskim sformowano w ramach armii austro-węgierskiej dwa Legiony Polskie –

zachodni w Krakowie i wschodni we Lwowie. Legion Wschodni wycofał się wraz z

wojskami austrowęgierskimi pod naporem rosyjskiej ofensywy do Mszany Dolnej.

Lata 1939-1945 można uznać za najtragiczniejszy czas w dziejach miejscowości.

Życie straciła wówczas trzecia część mieszkańców miasteczka w tym niemal cała społeczność

żydowska.

Po zakończeniu wojny najważniejszym wydarzeniem w życiu miejscowości było

nadanie jej praw miejskich w dniu 1 lipca 1952 roku. Nadanie statusu miasta było

poprzedzone reformą administracyjną w 1951 roku, na mocy której do Mszany została

przyłączona samodzielna dotąd wieś Słomka.

Najstarszym budynkiem Mszany Dolnej jest tzw. „winiarnia”, wybudowana wg

ustaleń niektórych badaczy na przełomie XVI i XVII w., pierwotnie jako kasztel obronny.

Obecnie jest to centrum konferencyjno-szkoleniowe, winiarnia i miejsce koncertów.

3. Zabytki ikonograficzne, heraldyka kościelna, rycerska i gminna

Ustawa o samorządzie terytorialnym z 8 marca 1990 roku (z późniejszymi zmianami)

zezwala radom gmin i miast podejmować uchwały dotyczące ich symboliki (herbu, chorągwi

i pieczęci). Od tego czasu większość miast i gmin przyjęło nowe symbole lub zatwierdziło już

istniejące. Miasto Mszana Dolna używało herbu Gminy Mszana Dolna ustanowionego jeszcze

w okresie zaborów pod koniec XIX lub na początku XX wieku (zob. Rys. 1). Po odzyskaniu

praw miejskich w dniu 1 lipca 1952 roku zmodyfikowany herb z okresu galicyjskiego. Od

tego czasu do roku 2020 znanych kilka wzorów tego herbu (zob. Rys. 2 – lata 50. XX wieku,

Rys. 3 – przełom lat 50. i 60. XX wieku, Rys. 4. Herb Mszany Dolnej w wyd. „Miasta polskie

w Tysiącleciu” z 1966 roku, Rys. 5. – rok 1994 i Rys. 6 – herb obecnie używany). Niestety

herb ten ewidentnie nawiązuje do herbu Galicji używanego od roku 1872 do roku 1918 (zob.

Rys. 7).

26

Rys. 1 Rys. 2 Rys. 3

Rys. 4 Rys. 5 Rys. 6

Rys. 7

Figury w herbie miały symbolizować: 1. trzy korony (zwane też mitrami) mają

oznaczać, że Mszana powstała na dobrach kościelnych, zakonnych i na początku (w 1308)

należały do Cystersów; 2. Fragment muru w polu drugim oznacza, że Mszana była grodem

27

otoczonym murem; 3. Orzeł w trzecim polu oznacza, że Mszana Dolna należała do majątku

królewskiego (od XII w. do 1796). 4. Zaś baranek (kiedyś trzy baranki) oznacza, że

poszerzyła swoje posiadłości miejskie o pastwiska i polany leśne.

Interpretacja figur w poszczególnych polach jest pod każdym względem błędna. Trzy

złote korony w rostrój w błękitnym polu to herb kapituły krakowskiej. Cystersi z klasztoru w

Szczyrzycu posługiwali się wizerunkiem srebrnego gryfa w polu czerwonym (vide. gryfy z

herbu wiejskiej Gminy Mszana Dolna). Brak jakichkolwiek wzmianek w źródłach, w swoim

krótkim żywocie (1 poł. XIV wieku – 1409) miasto Königsberg/Kinsbark/Królowa Góra

otoczone było murami, wątpliwe by posiadało jakiekolwiek obwarowania. Rzeczywiście

Mszana Dolna od poł. XIV do roku 1772 wchodziła w skład dóbr królewskich, jako starostwo

niegrodowe, ale nieprzerwanie oddawane w dzierżawę: poczynając od Ratołdów, Pieniążków

do Zboińskich w 2 poł. XVIII wieku. Toteż umieszczenie królewskiego orła nie ma

uzasadnienia. Baranek, a przez pewien okres nawet trzy baranki, nie ma żadnego związku z

powiększeniem obszaru miejskiego o pastwiska i polany leśne. Baranek występuje na

pieczęciach gminnych na dziewiętnastowiecznych i dwudziestowiecznych, zarówno Mszany

Dolnej, Słomki, jak i Glisnego.

Jak widać projektodawcy nie skorzystali z wizerunków znaków napieczętnych

poszczególnych sołectw, pochodzących XX wieku. Chodzi o tzw. pieczęcie rustykalne, które

wprowadziły władze austriackie po 1785 roku. Wtedy to praktycznie, każda gmina—wioska

miała swoje samorządowe symbole, używane były aż do 1930 roku. W porównaniu z innymi

rejonami Małopolski, niekiedy są one niepowtarzalne i odzwierciedlają historię, charakter i

legendy dotyczące poszczególnych wiosek. Niewykluczone, że od II połowy XVIII do roku

1848 (uwłaszczenia i zniesienia zarządów dominalnych), właściciele poszczególnych

majątków ziemskich na obszarze wchodzącym w skład obecnego miasta używali

indywidualnych pieczęci, celem uwierzytelniania wewnętrznych dokumentów. Chodzi o tzw.

pieczęcie dominalne noszące najczęściej herb właściciela wsi, na które wyrażały zgodę

władze austriackie od 1773 roku.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku w użyciu był tylko herb

państwowy, chociaż do 1930 roku tolerowano stare pieczęcie i herby gminne. W kancelariach

niektórych majątków ziemskich w międzywojennej Polski, w tym w woj. krakowskiego, do

którego należał Mszana Dolna, jako część powiatu limanowskiego, stosowane były herby

rodowe właścicieli. W Mszanie Dolnej nie udało się jedynie odnaleźć herb Szujskich.

Mieszkańcy każdego z nich powinni utożsamiać się z miejskim herbem, flagą i

pieczęcią. Symbole miejskie powinny łączyć mieszkańców, a nie dzielić. Projektując herb

miasta należy uwzględnić: oczekiwania wspólnoty samorządowej, podstawowe kanony

heraldyczno-weksylologiczne, jak i wyniki badań archiwalno-historycznych.

Poszukiwania (kwerenda) objęły zachowane źródła heraldyczne i archiwalne dotyczące

1. Symboliki powiatu szczyrzyckiego od poł. XV wieku do 1772 roku.

2. Zabytków heraldyki kościelnej obecnej na terenie gminy od średniowiecza do I poł. XIX

wieku.

3. Symboliki samorządowej gmin i gromad z XIX i XX wieku.

4. Zabytków heraldyki rycerskiej (szlacheckiej) na ziemi mszańskiej do 1939 roku.

5. Paraheraldycznej symboliki z zakresu folkloru i kultury krakowskiej i zagórzańskiej

6. Charakterystycznych cech krajoznawczo-przyrodniczych miasta Mszana Dolna.

7. Zabytki miasta Mszana Dolna

4. Kwerendy archiwalno-historyczna pozwala na następujące stwierdzenia:

28

1. Do roku 2006 powiat limanowski (wcześniej szczyrzycki) nie posiadał swoich symboli

Herb powiatu limanowskiego od 2006 roku

2. Na obszarze Mszany Dolnej od 2 poł. XIV wieku istniała parafia z kościołem p.w.

Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Wezwanie to nosiły dwa pierwsze (drewniane)

kościoły: pierwszy konsekrowany 20 kwietnia 1385 roku, a drugi z fundacji rodziny

Pieniążków z 2 połowy XVI wieku. Ten ostatni został spalony przez Szwedów w roku 1655.

Z fundacji starostwa Jana i Marianny Sierakowskich wzniesiono trzeci, nowy drewniany

kościół, który konsekrowano w 1710/17 roku pod nowym wezwaniem św. Michała

Archanioła. Kolejni starostowie i kolatorzy nie wywiązywali się ze swoich obowiązków, toteż

nie remontowany i niekonserwowany kościół ten przetrwał do lat 80. XIX wieku. Obecny

murowany kościół został wzniesiony w miejsce drewnianego w latach 1891-1901 według

projektu krakowskiego architekta Wincentego Wdowskiego (Wdowiszewskiego?). Kościół

został zbudowany w stylu nawiązującym do tzw. gotyku nadwiślańskiego.

Kościół p.w. św. Michała Archanioła

29

Centrum Mszany Dolnej z kościołem p.w. św. Michała Archanioła i rynkiem

Święty Michał Archanioł w heraldycznej polskiej ikonografii

3. Od IV ćwierci XVIII wieku do połowy lat trzydziestych XX wieku każde sołectwo gminy

używało swoich znaków napieczętnych. Zachowały się pieczęcie: Glisne, Mszany Dolnej i

Słomki.

Pieczęć jednowioskowej gminy Glisne z 1927 roku

Pieczęć Mszany Dolnej z 1870 roku

30

Pieczęcie jednowioskowej gminy Mszana Dolna z 1927 i 1928 roku

Pieczęcie jednowioskowej gminy Słomka z 1925 i 1929 roku

Próba heraldyzacji pieczęci gminnych Mszany Dolnej i Słomki przez prof. Mariana Gumowskiego w I poł. XX wieku

4. Na terenie obecnego miasta Mszana Dolna w ciągu kilku stuleci (od XIV do XIX wieku)

dobitnie zaznaczyły swoją obecność liczne rody rycerskie (szlacheckie), których wizerunki

przedstawiono w tekście powyżej. Nie byli faktycznymi właścicielami, lecz tylko

królewskimi dzierżawcami toteż ich rodowe herby nie powinny być uwzględnione w

projektach herbu miasta Mszana Dolna. Zamiast tego w projekcie herbu Mszany Dolnej

powinien znaleźć się monogram króla Kazimierza Wielkiego – założyciela na terenie

31

Mszany miasta Königsberg/Kinsbark/Królowa Góra. Identyczny monogram widnieje w

herbie d. miasta Tymbark. Również założonego przez wspomnianego króla, jako

Dinenburg/Tanneberg po spolszczeniu – Tymbark.

5. Brak na terenie gminy charakterystycznych symboli, które bezpośrednio odnosiłyby się do

folkloru i kultury zagórzańskiej.

6. Miasto Mszana Dolna leży w dolinie otoczonej wzniesieniami Beskidu Wyspowego.

Szczyty górskie przedstawia się za pomocą figury heraldycznej zwanej trójwzgórzem (zob.

poniżej).

7. Zabytki Mszany Dolnej:

W XVI wieku funkcjonował w Mszanie Dolnej dwór obronny. Z tego okresu – poza

murami i piwnicami – zachowało się niewiele śladów. W kondygnacji parteru, w części

południowo-wschodniej budynku znajduje się okazałe sklepienie kolebkowe z lunetami. Jako

budulca użyto kamieni a za zaprawę służyła glina.

Najstarszą część obszaru dzisiejszego Folwarku Stara Winiarnia stanowi część

restauracyjna o podstawie prostokątnej (wpisana w kształt węgielnicy), która

architektonicznie podobna jest do typowych kaszteli – dworów obronnych, budowanych

właśnie w XVI wieku. Najprawdopodobniej wzniesiony przez ostatnich Ratołdów lub

pierwszych Pieniążków. Pierwotny wygląd kasztelu miał drewnianą nadbudowę, w której

mieściła się część mieszkalna kasztelana. Komunikacja do górnych kondygnacji prowadziła

32

zewnętrznymi konstrukcjami drewnianymi. Do dnia dzisiejszego istnieją gniazda w murach

zewnętrznych wraz z belkami drewnianymi a wielki portal kamienny nad łukiem ceglanym od

strony parku to zamurowane wejście do byłej części mieszkalnej.

Obiekt w okresie międzywojennym lub powojennym (brak dokładnej informacji)

został lekko przebudowany, w wyniku czego okna ulegały przerobieniu z małych, typowo

obronnych na strzeliste z pięknymi portalami. Na zdjęciach z okresu międzywojennego

widnieją okna o pierwotnym wyglądzie. Kamienne mury kasztelu mszańskiego w

najwęższym miejscu mają grubość 130 cm. Wraz rozwojem broni palnej, kamienne

mieszkalno-obronne kasztele straciły rację bytu, przy tym były niewygodne i zimne

(zwłaszcza zimą). Toteż w 2 poł. XVII wieku wzniesiono nowy, całkowicie drewniany dwór

starościański, który znany jest z opisu z roku 1776. Niestety nie przetrwał on do naszych

czasów. Na jego miejscu rodzina Krasińskich zbudowała nowy – murowany. Stary kasztel

przebudowano na pomieszczenia do przechowania beczek z winem.

5. Wstępne szkice herbu Miasta Mszana Dolna

Optymalny kształt tarczy herbowej to tzw. tarcza hiszpańska a barwa pola błękitna, godła i

symbole srebrne lub złote:

Herby

Projekt Nr 1 Projekt Nr 2 Projekt Nr 3

33

Flagi

Projekt Nr 1 Projekt Nr 2

Projekt Nr 3

Użyte w projektach herbu i flagi miasta Mszana Dolna barwy mają znaczenie

symboliczne. Z barwami tymi należy wiązać (obok symboliki chrześcijańskiej) inne

znaczenia, m.in.: cnoty i cechy charakteru, ciała niebieskie, kamienie szlachetne, metale i

żywioły:

1. Złoto (żółcień) symbolizuje Boski majestat, objawienie Ducha Świętego, glorię

zmartwychwstania, szlachetność, wspaniałomyślność, życzliwość, Słońce, topaz, złoto i

światło.

2. Srebro (biel) to symbol czystości, uczciwości i lojalności oraz pokory, a także Księżyca,

perły, srebra, wody i pokoju.

3. Czerwień to barwa krwi Odkupiciela, symbol Syna Bożego oraz Boskiego pomazańca

(króla). Oznacza też miłość, dzielność, poświęcenie i żarliwość. Jest barwą Marsa, rubinu,

ognia i wojny.

4. Błękit jest barwą Matki Bożej, nieba, wiary, prawdy, lojalności, wierności, stałości,

Wenus, szafiru, miedzi i powietrza.

5. Zieleń symbolizuje sprawiedliwych i wybranych, nowe życie, nadzieję, żywotność,

obfitość, zdrowie i piękno. Jest barwą Merkurego, szmaragdu i rtęci.

6. Purpura (fiolet) jest barwą Zbawiciela, Boga Ojca, symbolem męczeństwa i pokuty,

dobroci, hojności, mądrości, dumy i umiarkowania. Przypisuje się ją Jowiszowi, ametystowi,

cynie i chmurom.

7. Czerń to symbol śmierci, żałoby, smutku, piekła, nocy, ołowiu i Ziemi.

8. Rzadko lub bardzo rzadko stosowane w heraldyce i weksylologii tzw. barwy pomocnicze

— barwy naturalne: brąz, oranż (pomarańczowy), popielaty (szary) oraz kolor cielisty

(barwa ciała), nie posiadają uniwersalnej symboliki.

Włodzimierz Chorązki

34

Bibliografia:

1. Arnold Stanisław, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastowskiej (w. XII—XIII), [w:] Prace Komisji dla Atlasu Historycznego Polski, z. 1-2, Kraków 1927.

2. Buczek Kazimierz, Z badań nad strukturą terytorialną Polski wczesnośredniowiecznej [w:] Studia Historyczne t. 13, 1970.

3. Buczek Kazimierz, Ziemie polskie przed tysiącem lat, Wrocław 1960.

4. Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982

5. Długosz Joannis, Liber Beneficiorum Dioecesis Cracoviensis, t. 1 —3, Kraków 1864.

6. Drelicharz Wojciech, Piech Zenon [pod. red.], Współczesna heraldyka samorządowa i jej problemy, Kraków 2000.

7. Dudziński Paweł, Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997.

8. Falinowska-Gradowska Alina, Lustracja województwa krakowskiego 1765, Warszawa — Kraków 1973.

9. Gail Tadeusz, Polskie rody szlacheckie i ich herby, Białystok 2000.

10. Gąsiorowski Antoni [pod. red.] Urzędnicy małopolscy XII-XV wieku, T. IV. Małopolska, Wrocław, warszawa, Kraków 1990

11. Godło i barwa Polski Samorządowej, Warszawa 1998.

12. Górzyński Sławomir, Kochanowski Jerzy, Herby szlachty polskiej, Warszawa 1990

13. Gromnicki Tadeusz, Świętopietrze w Polsce, Kraków 1908.

14. Gumowski Marian, Herby i Pieczęcie wsi województwa krakowskiego, [w:] Małopolskie Studia Historyczne, Kraków 1970.

15. Illukiewicz Olga, Kronika Mszany Dolnej obejmująca okres od założenia do roku 1992 opracowana na podstawie zgromadzonej bibliografii i wywiadów, Mszana Dolna 2002

16. Inglot Stefan [pod. red.], Rejestr poborowy województwa krakowskiego w roku 1629, Wrocław 1956.

17. Inglot Stefan, Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1680, Wrocław 1959.

18. Inwentarze dóbr ziemskich województwa krakowskiego 1576 – 1700, Warszawa 1956

19. Jewuła Łukasz, Kargol Tomasz, Ślusarek Krzysztof, Słownik miejscowości i elity wiejskiej zachodniej Małopolski w

latach 1772 — 1815. Wersja 1.0, Kraków 2015; http://www.gospodarka-galicji.pl/slownik-miejscowosci/ 23.03.2020

r.

20. Kiryk Feliks, Miasta małopolskie w średniowieczu i czasach nowożytnych; Lokacje miejskie nieudane, translacje

miast i miasta zanikłe w Małopolsce do połowy XVII stulecia, Warszawa 2013, s. 14

21. Krzepela Józef, Księga rozsiedlenia rodów ziemiańskich w dobie jagiellońskiej, cz. I, t. 1, Kraków 1915

22. Kulikowski Andrzej, Heraldyka szlachecka, Warszawa 1990.

23. Leszczyńska-Skrętowa Zofia, Księga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z roku 1529, Wrocław-Warszawa-

Kraków 1968.

24. Ładogórski Tadeusz, Studia nad zaludnieniem Polski XIV wieku, Wrocław1958.

25. Maciejczak Władysław, Mszana Dolna i okolice. Regionalny przewodnik monograficzny, Mszana Dolna 2000

26. Małecki Jan, Lustracja dóbr królewskich XVI-XVIII wieku, Lustracja województwa krakowskiego 1564 cz. I — II,

Warszawa 1962 — 1964.

27. Małecki Piotr, Studya heraldyczne, II; Napieczętne znaki w Polsce aż po koniec XIII wieku, Lwów 1890.

28. Ostrowski J., Tablice odmian herbowych Chrzońskiego, Warszawa 1909.

29. Ostrowski J., Księga herbowa rodów polskich, Warszawa 1897 — 1906, t. 1 – 2.

30. Paprocki Bartosz, Herby rycerstwa polskiego, wyd. K.J. Turowski, Kraków 1858.

31. Pawiński Adolf, Polska w XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym; Małopolska t. 3, Warszawa 1886.

32. Piekosiński Franciszek, Herold Polski, Kraków 1906

33. Piekosiński Franciszek, Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 1-2, Kraków 1886.

34. Piekosiński Franciszek, Rycerstwo polskie wieków średnich, t. 1-3, Kraków 1896-1901.

35. Ptaśnik Jan [red.], Monumenta Poloniae Vaticana, Acta Camerae Apostolicae. Vol. 1, 1207-1344, Kraków 1913

36. Relacje o stanie diecezji krakowskiej 1615 — 1765; w: Materiały do dziejów Kościoła w Polsce, Lublin 1978, s. 200.

37. Rospond Stanisław, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984.

35

38. Seroka Henryk, Herby miast małopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2002.

39. Sikora Franciszek [pod. red.], Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. I

— III, Kraków 1985 — 2003.

40. Sobczak Jerzy, Święci i ich symbole, Poznań 2000.

41. Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski W. [pod. red.], Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów

słowiańskich, Warszawa 1880-1902, t. 1-15.

42. Szymański Józef, Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993.

43. Szymański Józef, Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku, Warszawa 200

44. Szymański Józef, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2002.

45. Wyrozumska Bożena, Drogi ziemi krakowskiej do końca XVI wieku, Wrocław 1977.

46. Znamierowski Alfred, Insygnia, symbole i herby polskie, Warszawa 2000