Verleden en heden

Een prachtige ontdekking!

Het is warm, vreselijk warm in Egypte. Howard Carter tilt zijn hoed op en veegt het zweet van zijn voorhoofd. Hij is een beetje moedeloos. Al sinds het begin van het jaar 1922 is de Engelse archeoloog met een groep Egyptische arbeiders aan het graven in het ‘Dal der konin-gen’ aan de oevers van de Nijl. Hij denkt aan wat andere archeologen tegen hem gezegd hebben: ‘Howard, denk je nu echt dat jij ontdekt waar wij al jaren naar gezocht hebben? Dat hele Dal der Koningen is al onderste boven gehaald. Er zijn al zoveel graven gevonden: Ram-ses de Tweede, Ramses de Zesde en Ramses de Negende en nog een heleboel andere graven van farao’s. Je denkt toch niet dat er nog meer liggen?!’

Howard weet wel dat ze een punt hebben. Er zijn al meer dan twintig jaar archeologen aan het zoeken geweest. Maar hij is koppig. Ten-slotte heeft een van hen in 1906 een beker gevonden met de naam ‘Toetanchamon’ erop. Híer, in dit dal! Dan moet het graf van farao Toetanchamon hier toch ergens zijn. En bovendien, Howard heeft al jaren gegraven, ook op andere plaatsen langs de Nijl. Meer naar het noorden bijvoorbeeld, waar de grote piramides staan. Die kolossen waarvan de grootste bijna 150 meter hoog was. Maar nog nooit is het hem gelukt een ontdekking te doen die echt spectaculair was. En daar droomt hij wel van…

H1

HO

OF

DV

RA

AG

DE

EL

VR

AA

GD

EE

LV

RA

AG

DE

EL

VR

AA

GD

EE

LV

RA

AG

DE

EL

VR

AA

G

Wat weten we over het begin

van de geschiedenis en de oude

culturen in Mesopotamië en

Egypte?

Hoe kun je iets over

het verleden te weten

komen?

Hoe ontstonden de

eerste beschavingen

langs een rivier?

Hoe leefden de jagers

en boeren in de tijd

na de zondvloed in

Europa?

Hoe wordt er gedacht

over het ontstaan

van de aarde en het

leven?

12345

Hoe dachten de

Egyptenaren over het

leven na de dood?

7

OUDHEID MIDDELEEUWEN VROEG MODERNE TIJD MODERNE TIJD

Voor Christus Na Christus3000 2000 1000 1000 2000

HO

OF

DS

TU

K 1

6

HO

OF

DS

TU

K 1

8 9

Op zoek naar het verleden1.1Midden in de stad ligt een saai, vergeten stukje grond. Daar kun je ’s avonds maar beter niet in je eentje rondlopen. Straks komt er een parkeergarage. Maar nu is het plein helemaal ondersteboven gehaald door archeologen. En vandaag komt iedereen zien waarom dat zo belangrijk was! Johan buigt ver voorover om in de diepte te kijken. Houten balken, bijna zwart, sommige brokkelig. Maar de smalle,

puntige vorm waarin ze liggen vertelt een duidelijk verhaal: daar beneden ligt een schip uit de Romeinse tijd. Als Johan zijn ogen half dichtdoet, kan hij zich zó voorstellen hoe snel dat schip door de golven ging.

Geschiedenis is het verhaal van mensenWe kennen allemaal wel verhalen over mensen die vroeger geleefd hebben. Al die mensen hebben hun sporen nagelaten. Denk eens aan die oude kerk bij jou in de buurt. Daar hebben honderden jaren geleden mensen, zoals wij, gebeden. Of dat kasteel waar ridders en jonkvrouwen, maar ook dienstmeisjes en knechten hebben rondge-lopen. Misschien ligt er bij jullie thuis zo’n heel oude Statenbijbel. In

1637 zaten daar al mensen in te lezen. Geschiedenis is het verhaal van mensen. Mensen die door de Heere God zijn gescha-pen. Hij heeft hun leven bestuurd, zoals Hij ook jouw leven leidt. En daar houden we ons in de geschiedenisles ook mee bezig.

Onderzoek naar het verledenHoe kunnen we nu iets te weten komen over het verleden? Het zou prachtig zijn als we in een soort tijdmachine zouden kunnen stappen om naar het verleden terug te gaan. Even kijken hoe de kroning van Karel de Grote tot keizer nu echt gegaan is. Maar dat kan nu eenmaal niet.

Gelukkig zijn er wel dingen uit het verleden bewaard gebleven. De overblijfselen uit het verleden noemen we bronnen. We verdelen de bronnen in verschillende soorten: geschreven en ongeschreven bronnen. Een geschreven bron is bijvoorbeeld een scheepsdagboek van Columbus, een ongeschreven bron een ketting uit de tijd van de hunebedden.Er zijn mensen die voor hun beroep deze bronnen onderzoeken. Iemand die geschreven bronnen onderzoekt om te weten hoe het vroeger geweest is, noemen we een historicus. Iemand die ongeschreven bronnen onderzoekt, noemen we een archeoloog.

Onze jaartellingOm duidelijk te maken wanneer iets gebeurd is, maken we gebruik van een tijdbalk. Deze tijd-balk verdelen we in tien tijdvakken. Kijk maar onderaan bladzijde 6-7, achterin het hoofdstuk en op bladzijde 95 van je tekstboek. Om te kun-nen zien welke gebeurtenissen kortgeleden gebeurd zijn of juist langer geleden gebruiken we jaartallen. Het begin van onze jaartelling is de geboorte van de Heere Jezus. De geschie-denis zelf begint al eerder, ongeveer 4000 jaar voor Christus bij de schepping. Het einde van de geschiedenis komt bij de wederkomst.

BRONWIJZERTJE

Een toerist die het centrum van Rotterdam

bezoekt, zal daar vooral moderne gebouwen

tegenkomen, terwijl hij in het centrum van

Amsterdam bijna alleen maar heel oude ge-

bouwen ziet. Om te weten hoe dat komt, is

kennis van het verleden nodig. In de Tweede

Wereldoorlog is het centrum van Rotterdam

gebombardeerd waardoor de meeste oude ge-

bouwen verdwenen zijn. In Amsterdam is dat

niet gebeurd en daarom vinden we daar nog

wel veel oude panden.

DE

EL

VR

AA

G

Hoe kun je iets

over het verleden

te weten komen?

Bron 1 Romeins schip opgegraven in Woerden

Bron 2 Als je de geschie-denis kent, begrijp je

waarom Rotterdam geen oude huizen heeft.

Waar begin je in de geschiedenis met tellen? Dat is niet voor elk volk hetzelfde. De jaartelling heeft veel te maken met het geloof. Mensen beginnen met tellen bij de gebeurtenis die ze het belangrijkst vinden. Joden tellen vanaf de schepping van de wereld; 2017 valt bijvoorbeeld in het joodse jaar 5777. Het joodse jaar is niet precies even lang als het christelijke jaar. De islam heeft ook een eigen jaartelling, die begint bij het vertrek van Mohammed van Mekka naar Medina. Een islamitisch jaar is elf dagen korter dan een jaar zoals wij dat kennen. De feest-maanden van joden en moslims die in Nederland wonen, schuiven dus elk jaar een stukje op.

Bron 3 Grottekening

VERDIEPING

10

Tussen Eufraat en Tigris1.2‘Yari, maak jij vandaag het riool eens goed schoon!’ zegt de meester tegen zijn slaaf. Yari baalt. Fijn hoor, dat zijn meester een echte wc heeft! Meestal is hij trots dat hij bij een volk met veel knappe uitvindingen hoort, maar vandaag even niet. Yari moet zijn behoefte gewoon in een gat in de grond doen. Zijn meester gebruikt een wc. Maar wie mag het riool schoonmaken? Hij natuurlijk! Hij bindt een lap voor zijn neus en mond, pakt een schep en licht het deksel van de put. Hij ziet het al: de hele boel zit verstopt. Zuchtend laat hij zich in de stinkende smurrie zakken…

Beschavingen langs een rivierZo’n kleine zesduizend jaar geleden woonden er al mensen in Egypte en Mesopotamië. In Egypte woonden de mensen langs de rivier de Nijl. De Mesopotamiërs woonden langs de rivieren Eufraat en Tigris. De samenlevingen zoals in Mesopotamië en Egypte noemen we rivierdalbeschavingen. Langs de rivieren was de grond erg vruchtbaar. Dit kwam doordat de rivieren elk jaar overstroomden en een vruchtbaar laagje slib op het land achterlieten. Omdat het in deze gebieden vaak lang droog was, werd het water opgevangen in enorme bewaarbakken, die we spaarbekkens noemen. Via een heel netwerk van kanaaltjes liet men het water dan naar het land lopen.

Samenwerken en wetten makenVoor het aanleggen van het stelsel van spaarbekkens en kanaal-tjes moesten veel mensen samenwerken. Er moesten afspraken gemaakt worden over de verdeling van het water. Daarom was het nodig dat alles goed geregeld werd en er wetten werden ge-maakt. In sommige gebieden kwam er daarom een koning. Een samenleving waar een koning regeert, noem je een monarchie.

De koning werd vaak als god vereerd. Het leger stond onder zijn bevel. Soms gebeurde het dat bij zijn begrafenis ook zijn dienaren begraven werden om hem te blijven dienen.

Steden en handelDe koningen in Mesopotamië regeerden niet over een land, maar over een of meer steden. Belangrijke steden waren Ur, Assur, Ninevé en Babel. In Ur stonden prachtige paleizen en tempels vol goud en zilver. Om te bouwen gebruikten de mensen een soort bakstenen: klei gebakken in de zon. Hout en andere bouw-materialen haalden ze uit andere gebieden. De handel was in Ur dan ook heel belangrijk.

WereldrijkenRond 800 voor Christus veroverde Assur veel andere steden en andere landen. Zo ontstond het Assyrische rijk met Ninevé als hoofdstad. Het Assyrische leger was gevreesd om zijn strijdwagens. Bovendien waren de Assyriërs erg wreed tegen hun vijanden: soms verminkten ze hen of vilden hen levend. Hele volken werden in ballingschap gebracht. Na het Assyrische rijk kwam het Babylonische rijk met Nebukadnezar. Ook zijn rijk is niet blijven bestaan. De Meden en de Perzen veroverden het Babylonische rijk.

DE

EL

VR

AA

GHoe ontstonden

de eerste

beschavingen

langs een rivier?

De eerste mensen die schreven, gebruikten niet meteen een alfabet. Ze maakten kleine te-keningetjes van dingen uit het dagelijks leven: een koe, een vis, graan. Maar de mensen in de rivierdalbeschavingen, waar het schrift ontstond, wilden steeds meer woorden op-schrijven. Dat was belangrijk voor de handel en voor de wetten. Daarom veranderden de tekentjes langzamerhand in letters die gecombineerd konden worden tot nieuwe woor-den. Mesopotamiërs maakten inkepingen op kleitabletten; we noemen dat spijkerschrift. Egyptenaars schreven in hiërogliefen in steen of op papyrus, dat werd gemaakt van riet dat langs de Nijl groeide.

Bron 4 Een van de zeven wereldwonderen: de han-gende tuinen van Babylon.

Bron 6 Egypte en Mesopotamië

Bron 5Egyptische hiërogliefen op een muur

Bron 7 Rivierdal-beschaving

BRONWIJZERTJE

Wist je dat in Mesopotamië meer dan

vierduizend jaar geleden:

al wc’s en luxe badkamers bestonden?

al rioleringen bestonden waar slaven

doorheen kropen om ze schoon te

houden?

al parfums en allerlei soorten make-up

gebruikt werden?

al oogoperaties werden uitgevoerd?

Bron 8 Schema van irrigatie langs de Nijl. Rechtsonder zie je een sjadoef, een waterpomp.

HO

OF

DS

TU

K 1

11

VERDIEPING

12

Het leven na de dood1.3Voorzichtig steekt een Egyptenaar een haak door de neus van de dode farao. Daar-mee trekt hij de hersens uit zijn hoofd. Daarna snijdt hij de buik open en haalt de ingewanden van de farao eruit. Straks, als het lichaam van de farao gebalsemd is, wordt het schitterende dodenmasker opgezet. Tijdens zijn leven heeft de farao al een grote piramide laten bouwen. In de grafkamer zijn alle dingen aanwezig die hij nodig heeft tijdens zijn reis door het dodenrijk. Tenslotte wordt de gestorven farao koning van het dodenrijk. Dan kan hij natuurlijk niet zonder lichaam!

Veel godenDe belangrijkste god van de Egyptenaren was de zonnegod Amon-Re. Naast de zon werden ook de maan en de Nijl vereerd. Dat is goed te begrijpen, want zonder de zon en de Nijl zou er in Egypte weinig groeien. De goden moesten dus te vriend gehouden worden door offers. In totaal werden door het hele land heen zo’n tweeduizend goden gediend. Ook dieren zoals krokodillen, katten, koeien en mestkevers werden als god aangebeden. Voor sommige dieren werden zelfs tempels gebouwd.

Het leven na de doodDe Egyptenaren geloofden dat de ziel na de dood het lichaam verlaat en dan onzichtbaar verder leeft. De ziel had wel spullen nodig en daarom legden de Egyptenaren allerlei grafgif-ten bij de dode. Je moet dan denken aan eten, gereedschap, wapens, recepten, kleding, toile-tartikelen en meubels. Men geloofde dat de ziel na de dood verder leefde in een plaats waar hij landarbeid verrichtte. De oogst was daar altijd overvloedig. Om de ziel te helpen, werden al-lerlei beeldjes in het graf gelegd. Deze dienaren moesten voor de dode handenarbeid doen, hem beschermen tegen dieven en voor hem dansen en zingen. Om dit allemaal mogelijk te maken moest het lichaam van de dode heel blijven. Daarom werden de Egyptische doden gebalsemd tot een mummie. Arme mensen konden dit niet betalen. Zij werden in het droge woestijnzand begraven.

Het dodengerichtDe Egyptenaren geloofden dat direct na het sterven het dodengericht volgde. De dode moest dan verschijnen voor Osiris. Samen met tweeënveertig rechters bepaalde hij of de dode het dodenrijk binnen mocht komen. Daarvoor

werd het hart van de dode in een weegschaal gewogen. Bij een goede uitslag werd hij wel-kom geheten in het dodenrijk. Als de dode niet goed geleefd had, werd hij door het monster Ammit meegenomen om verslonden te wor-den.

De graven van koningenDe Egyptische koningen, de farao’s, waren erg belangrijk in de Egyptische samenleving. Dat bleek wel uit het graf waarin ze na hun dood werden gelegd. Veel farao’s werden in grote pi-ramides begraven. Grote steenblokken werden uit rotsen gehakt en over de Nijl aangevoerd. Farao Cheops kreeg de grootste piramide. Zijn graf werd maar liefst 146 meter hoog en bestaat uit 2,3 miljoen steenblokken. De Egyptenaren noemden de piramiden ‘huizen der eeuwig-heid’, omdat ze geloofden dat het leven daar na de dood verder ging. Vanaf 2000 voor Christus werden geen piramiden meer gebouwd. Farao’s lieten toen hun graven uithakken in een rots-

wand in het dal der koningen.

DE

EL

VR

AA

GHoe dachten de

Egyptenaren over

het leven na de

dood?

De Egyptenaren vereerden veel goden, net zoals de meeste andere volkeren in die tijd. Het dienen van veel goden heet polytheïsme. Het volk Israël was an-ders doordat het maar één God diende; we noemen dat monotheïsme. Er zijn nu nog steeds drie belangrijke monotheïstische godsdiensten: het christendom, het jodendom en de islam.

Bron 14 Dodenmasker van farao Toetanchamon

Bron 9 Shabti’s

Bron 12 Dodengericht

Bron 13 Het graf van de enige vrouwelijke farao (Hapsetsut) in het dal der koningen

Bron 11 Mummificering1. De hersenen en ingewanden

worden uit het lichaam gehaald.2. Het lichaam wordt in zeer

zout water gelegd.3. Het lichaam wordt gewassen

met olie en kruiden en in l innen gewikkeld.

Bron 10 De piramides zijn de bekendste koningsgra-

ven van Egypte.

HO

OF

DS

TU

K 1

13

VERDIEPING

14 9

Leven in de prehistorie1.4Vol bewondering kijkt vader Award naar zijn zoon Sven. Voor hen op de grond ligt een rendier. Een pijl steekt recht door zijn kop. Twee weken had Sven gevijld aan een stukje vuursteen. Het werd een vlijmscherpe pijlpunt. Nu ligt de eerste buit voor hen. ‘Jij wordt een groot jager, mijn zoon.’ ‘Ik weet het niet’, zei Sven. ‘Misschien ga ik nog wel eens tamme dieren houden, net als de stammen in het zuiden. Volgens mij krijgen we het dan veel makkelijker.’

PrehistorieVaak wordt de tijd van jagers en boeren de prehistorie genoemd. De prehistorie is een periode waarvan er geen geschreven bronnen zijn. Maar dat geldt niet voor alle vol-keren uit de tijd van jagers en boeren. De Egyptenaren en Mesopotamiërs gebruikten het schrift toen al wel.

Vondsten uit de prehistorieGelukkig hebben archeologen vondsten gedaan uit de prehistorie. Archeologen bedenken aan de hand van deze bronnen hoe het leven er in die tijd uitgezien zou kunnen hebben. Maar zeker weten we het niet. Zo denken sommige archeologen dat het eikenhouten beeldje dat bij Willemstad werd gevonden (bron 13) speelgoed was, terwijl anderen geloven dat het een godsdienstige betekenis had. Van deze vondsten kunnen we veel leren. Allereerst laten zw zien dat er in de prehis-torie belangrijke ontdekkingen werden gedaan. Gereedschap en wapens waren eerst

vooral van steen. Later kwamen de mensen erachter hoe een vuur zo heet gemaakt kon worden dat ze brons konden maken. Daarna ontdekten ze dat ijzer nog sterker was. De pre-historie wordt daarom ingedeeld in steentijd, bronstijd en ijzertijd. Ten tweede leren we van de bronnen uit de prehistorie dat de handel toen al heel belangrijk was. Omdat koper, tin en ijzer lang niet overal in de grond zitten, moest men het ergens anders vandaan halen. Handelaren trokken van dorp tot dorp om hun spullen te verkopen.

Jagers en boeren in EuropaOok in Europa zijn na verloop van tijd mensen komen wonen. In Noord-Europa was landbouw eerst niet mogelijk doordat er op veel plaatsen een dikke laag ijs lag. Daarom gingen de men-sen op jacht en zochten ze eetbare planten. Zij leefden als rondtrekkende jagers in groepen van maximaal vijfentwintig personen. De man-nen hielden zich vooral bezig met de jacht. De vrouwen verzamelden eetbare knollen en paddenstoelen. Toen het klimaat minder koud werd, bleven de mensen meer op één plaats wonen. Ze gingen het land bewerken. Daar-naast werden runderen, geiten en schapen ge-temd. Zo ontstond er geleidelijk een agrarische

samenleving met akker-bouw en veeteelt.Ook in ons land hebben eeuwen geleden al mensen gewoond. Aan de bronnen die we van hen hebben ge-vonden kun je zien dat het boeren waren die op één plek leefden. De hunebed-den bijvoorbeeld zijn graven van Drentse boeren. De hu-nebedbouwers worden ook wel het trechterbekervolk genoemd omdat ze voor het koken en bewaren van voedsel potten gebruikten die de vorm van een trechter hadden.

DE

EL

VR

AA

GHoe leefden de

jagers en boeren

in de tijd na de

zondvloed in

Europa?

Dat jagers boeren werden, is een heel belangrijke verandering. De leefwijze van de mensen werd totaal anders. Ze bleven op één plek wonen, bouwden huizen en dorpen en maakten zwa-re voorwerpen. De gevolgen waren enorm! Zo’n ingrijpende verandering in de geschiedenis noemen we een revolutie. De verandering van jagers naar boeren heet de landbouwrevolutie of de agrarische revolutie. Het woord ‘revolutie’ wordt gebruikt voor heel snelle én heel langzame veranderingen.

Bron 11 Dodengericht

BRONWIJZERTJE

In 1990 werd er op het land van de

Noordhollandse boer Cees van Berkel een

bijzondere vondst gedaan: een skelet uit de

steentijd dat heel goed bewaard was. Het

skelet werd Cees genoemd. Later hebben

wetenschappers langdurig onderzoek gedaan

op het skelet en hebben zij het lichaam

van Cees ‘nagebouwd’. We noemen dat

reconstructie. Zelfs het gezicht van

Cees is nagemaakt op basis van de

botten die gevonden waren. De

steentijdman is nu te zien in een

museum.

Bron 13 Het mannetje van Willemstad

Bron 15 Hunebedbouwers

Bron 16 Een tekening van jagers en verzamelaars

Bron 17 Reconstructie van Cees de steentijdman.

Bron 14 Kralensnoer gevon-den in Exloo, met kralen uit allerlei gebieden. Deze bron bewijst dat er overzeese han-del was.

HO

OF

DS

TU

K 1

15

VERDIEPING

16

Schepping of evolutie?1.5Charles Darwin weet het zeker. Na jarenlange reizen en studie kan hij maar één con-clusie trekken. Hij heeft het met eigen ogen gezien op de Galapagos-eilanden. De-zelfde vinken, maar op elk eiland hebben hun snavels een andere vorm die past bij het voedsel dat op dat eiland te vinden is. Het kan niet anders! Deze vogels hebben zich aangepast aan hun omgeving. En als dat zo is, kan er na een tijd uit één dier-soort een hele andere diersoort ontstaan. Totaal nieuwe ideeën, die Darwin lange tijd voor zich houdt omdat hij bang is voor de gevolgen. Want wie zegt dan dat God mens en dier wel gemaakt heeft? En de wereld?

EvolutietheorieCharles Darwin concludeerde uit zijn onderzoek dat God de soor-ten niet geschapen heeft, maar dat ze vanzelf ontwikkeld zijn uit andere soorten. Dit noemen we de evolutietheorie. Andere wetenschappers gingen daarna verder met Darwins inzichten en zo ontstonden nieuwe the-orieën. Bijvoorbeeld dat er een oerknal is geweest, dat de aarde in miljoenen jaren vanzelf is ont-staan en dat de mens gewoon de slimste soort zoogdier is. De meeste wetenschappers geloven dit tegenwoordig.

Argumenten tegen de evolutie-theorieJe kunt de evolutietheorie ‘be-strijden’ met argumenten voor de schepping. Sommige van die argumenten heeft Darwin zelf ook al genoemd. Zo schreef hij ooit dat hij zich ‘onpasselijk’ voelde worden als hij nadacht over de pauw-enveer. In zijn theorie kon hij niets beginnen met de pauwenveer: zoiets moois dat geen duidelijk nut had voor de pauw, hoe kon dat ooit vanzelf ontstaan zijn? Eigenlijk is het niet logisch dat de natuur, die zo ongelooflijk mooi en ingewikkeld is, toevallig ontstaan is.Er zijn mensen die zich bezighouden met het zoeken van bewijzen voor de waarheid van het Bijbelse scheppingsverhaal. Wij noemen deze mensen creationisten. Zij zeg-gen dat de zondvloed een belangrijke verklaring is voor de veranderingen in diersoor-ten waarover Darwin schreef. Door de zondvloed is het leven op aarde heel anders geworden en dat heeft grote gevolgen gehad voor mens en dier.

Vertrouwen Het is erg moeilijk om te bewijzen dat God alles geschapen heeft. Gelukkig is dat ook niet no-dig. Eigenlijk is de evolutietheorie ook een ge-loof, dat geen echte bewijzen heeft. Als christen mogen we erkennen dat we veel dingen niet weten, maar dat we wel mogen vertrouwen op de God van de Bijbel. In de Bijbel zien we de Heere Die alles goed heeft gemaakt en Die Zelf

de zonde en de verwoesting op zich neemt. We mogen weten dat niemand op aarde hier toevallig is, zoals de evolutionisten geloven. We weten ook dat niet alles op aarde oneindig doorgaat, maar dat de Heere Jezus terugkomt om een nieuwe aarde en een nieuwe hemel te scheppen. Een geloof vol troost, waar de Bijbel onze bron voor is!

DE

EL

VR

AA

GHoe wordt er

gedacht over het

ontstaan van de

aarde en het leven?

Bron 21 Kaart van de Galapagos-eilanden, waar Darwin zijn belangrijkste ontdekking deed.

Wetenschappers zeggen dat er twee soorten evolutie zijn: micro-evolutie en macro-evolutie. Micro-evolutie betekent een langzame verandering binnen de soort. De vinken die Darwin heeft gezien, zijn daarvan een voorbeeld. Het bestaan van verschillende hondenrassen met hun aparte eigenschappen is ook een vorm van micro-evolutie. Darwin heeft de micro-evo-lutie uitgebreid met de macro-evolutie: soorten die in andere soorten veranderen. Het bewijs daarvoor is nog nooit echt geleverd. Geloven in de Bijbel en de schepping kan niet samengaan met geloof in macro-evolutie. Maar het betekent niet dat je je ogen moet sluiten voor het feit dat Darwin vinken met verschillende soorten snavels heeft gezien.

Bron 19 Charles Darwin

Bron 20 Spotprent over de evolutietheorie: Darwin legt met een spiegel de evolutie-theorie uit aan een aap.

HO

OF

DS

TU

K 1

17

VERDIEPING

Begrip Betekenis

Bronnen Overblijfselen van het verleden

Historicus Iemand die de geschiedenis onderzoekt aan de hand van geschreven bronnen

Archeoloog Iemand die de geschiedenis onderzoekt aan de hand van ongeschreven bronnen

A Wat is een bron bij het vak geschiedenis?B Noem twee soorten bronnen. C Noem van allebei de soorten bronnen een

voorbeeld.D Wat is een historicus?

E Wat is een archeoloog?

F Noem drie verschillende jaartellingen.G Leg uit dat de jaartelling die mensen

gebruiken met geloof te maken heeft.

Begrip Betekenis

Rivierdalbeschavingen De oudste samenlevingen langs de Nijl en langs de Eufraat en de Tigris

Monarchie Een samenleving waar een koning regeert

A Noem de twee belangrijkste rivieren van Mesopotamië.

B Noem de belangrijkste rivier van Egypte.C Wat is een rivierdalbeschaving?D Leg uit hoe het land in een rivierdalbescha-

ving vruchtbaar werd door de rivier.E Leg uit hoe het komt dat mensen in rivierdal-

beschavingen gingen samenwerken.F Wat is een monarchie?G Hoe komt het dat in sommige rivierdal-

beschavingen een monarchie ontstond?H Noem vier belangrijke steden uit het oude

Mesopotamië.I Noem drie wereldrijken uit de oudheid.

J Noem twee zaken waarvoor het schrift werd gebruikt.

H Hoe heette het schrift in Mesopotamië en in Egypte?

Begrip Betekenis

Mummie Een lijk dat speciaal behandeld wordt om te zorgen dat het niet verteert

Dodengericht Het oordeel waarbij de ziel van de dode voor Osiris moest verschijnen

Piramides Een enorm graf van de farao, van rotsblokken gemaakt

Polytheïsme Het dienen van meerdere goden

Monotheïsme Het dienen van één god

A Noem vier goden van de Egyptenaren.B Hoe leefde volgens de Egyptenaren de ziel na

de dood verder?C Wat is een mummie?D Waarom was het zo belangrijk dat de dode

werd gemummificeerd?

E Wat is het dodengericht?F Noem twee soorten graven van de farao’s.

G Wat is polytheïsme?H Wat is monotheïsme?

Begrip Betekenis

Prehistorie Periode in de geschiedenis van een volk waarvan er geen geschreven bronnen zijn

Steentijd Periode in de geschiedenis van een volk waarin gereedschap en wapens van steen gemaakt worden

Bronstijd Periode in de geschiedenis van een volk waarin gereedschap en wapens van brons gemaakt worden

IJzertijd Periode in de geschiedenis van een volk waarin gereedschap en wapens van ijzer gemaakt worden

Agrarische samenleving

Samenleving waarin de meeste mensen leven van akkerbouw en veeteelt

Agrarische revolutie Ingrijpende verandering waarbij jagers boeren worden

A Wat is de prehistorie?B Welke twee dingen kunnen we leren van de

vondsten uit de prehistorie?C Noem drie periodes uit de prehistorie, in de

goede volgorde.D Hoe kwamen de mensen aan eten toen er ijs

lag in Noord-Europa?

E Wat voor soort samenleving ontstond er in Europa toen jagers boeren werden?

F Noem een groep boeren die in de prehistorie in het gebied leefden dat nu Nederland is.

G Noem twee bronnen die van deze groep boe-ren gevonden zijn.

H Wat is de agrarische revolutie?

HO

OF

DS

TU

K 1

8000-4000 jaar voor Christusschepping

3500-3000 voor Christushunebedbouwers in Drenthe

3500 voor Christusontstaan stad Ur,

bloeitijd Mesopotamië

2500 voor Christusbouw piramide van Cheops

1800 voor ChristusAbraham

2000 voor Christusbegin bloeitijd Egypte

80

00

700

0

600

0

50

00

40

00

300

0

20

00

100

0

TIJDLIJN

1.1

1.2

1.3

1.4

H1 Wat moet je kennen

1918

Begrip Betekenis

Bronnen Overblijfselen van het verleden

Historicus Iemand die de geschiedenis onderzoekt aan de hand van geschreven bronnen

Archeoloog Iemand die de geschiedenis onderzoekt aan de hand van ongeschreven bronnen

A Wat is een bron bij het vak geschiedenis?B Noem twee soorten bronnen. C Noem van allebei de soorten bronnen een

voorbeeld.D Wat is een historicus?

E Wat is een archeoloog?

F Noem drie verschillende jaartellingen.G Leg uit dat de jaartelling die mensen

gebruiken met geloof te maken heeft.

Begrip Betekenis

Rivierdalbeschavingen De oudste samenlevingen langs de Nijl en langs de Eufraat en de Tigris

Monarchie Een samenleving waar een koning regeert

A Noem de twee belangrijkste rivieren van Mesopotamië.

B Noem de belangrijkste rivier van Egypte.C Wat is een rivierdalbeschaving?D Leg uit hoe het land in een rivierdalbescha-

ving vruchtbaar werd door de rivier.E Leg uit hoe het komt dat mensen in rivierdal-

beschavingen gingen samenwerken.F Wat is een monarchie?G Hoe komt het dat in sommige rivierdal-

beschavingen een monarchie ontstond?H Noem vier belangrijke steden uit het oude

Mesopotamië.I Noem drie wereldrijken uit de oudheid.

J Noem twee zaken waarvoor het schrift werd gebruikt.

H Hoe heette het schrift in Mesopotamië en in Egypte?

Begrip Betekenis

Mummie Een lijk dat speciaal behandeld wordt om te zorgen dat het niet verteert

Dodengericht Het oordeel waarbij de ziel van de dode voor Osiris moest verschijnen

Piramides Een enorm graf van de farao, van rotsblokken gemaakt

Polytheïsme Het dienen van meerdere goden

Monotheïsme Het dienen van één god

A Noem vier goden van de Egyptenaren.B Hoe leefde volgens de Egyptenaren de ziel na

de dood verder?C Wat is een mummie?D Waarom was het zo belangrijk dat de dode

werd gemummificeerd?

E Wat is het dodengericht?F Noem twee soorten graven van de farao’s.

G Wat is polytheïsme?H Wat is monotheïsme?

Begrip Betekenis

Prehistorie Periode in de geschiedenis van een volk waarvan er geen geschreven bronnen zijn

Steentijd Periode in de geschiedenis van een volk waarin gereedschap en wapens van steen gemaakt worden

Bronstijd Periode in de geschiedenis van een volk waarin gereedschap en wapens van brons gemaakt worden

IJzertijd Periode in de geschiedenis van een volk waarin gereedschap en wapens van ijzer gemaakt worden

Agrarische samenleving

Samenleving waarin de meeste mensen leven van akkerbouw en veeteelt

Agrarische revolutie Ingrijpende verandering waarbij jagers boeren worden

A Wat is de prehistorie?B Welke twee dingen kunnen we leren van de

vondsten uit de prehistorie?C Noem drie periodes uit de prehistorie, in de

goede volgorde.D Hoe kwamen de mensen aan eten toen er ijs

lag in Noord-Europa?

E Wat voor soort samenleving ontstond er in Europa toen jagers boeren werden?

F Noem een groep boeren die in de prehistorie in het gebied leefden dat nu Nederland is.

G Noem twee bronnen die van deze groep boe-ren gevonden zijn.

H Wat is de agrarische revolutie?

1.1

1.2

1.3

1.4

H1 Wat moet je kennen

1918

3500-3000 voor Christus, hunebedbouwers in Drenthe

3500 voor Christusontstaan stad Ur,

bloeitijd Mesopotamië

2500 voor Christusbouw piramide van Cheops

1800 voor ChristusAbraham

Geboorte van Jezus

2000 voor Christus, begin bloeitijd Egypte

8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0

8000-4000 jaar voor Christus, Schepping