UNIVERZITET U BEOGRADUFILOZOFSKI FAKULTET

ODJELJENJE ZA ARHEOLOGIJU

MLADJE PRAISTORIJSKE KULTUREBALKANA

GVOZDENO DOBA

PROF. DR MILOS JEVTICASISTENT: MR. MARIJA LJUSTINA

-SADRZAJ-

1. Halstat (starije gvozdeno doba)- Dolenska grupa- Socanska grupa- Notranjska grupa- Vis-Martijanec grupa- Istarska grupa- Japodska grupa- Glasinacka grupa- Daljska grupa- Bosutska grupa- Basarabi grupa- Horizont knezevskih grobova (Novi Pazar/Atenica)- Ohridska grupa (Trebeniste)

2. Paleobalkanska Plemena- Iliri- Tracani- Tribali- Dardanci

3. La Tene (mladje gvozdeno doba)- Kelti

4. Fibule5. Upotreba grckih arhajskih proizvoda kod varvara centralnog Balkana6. Litertura

-ALEKSANDAR JASAREVIC 2007-

2

-HALSTAT-(STARIJE GVOZDENO DOBA)

Halstat (Hallstatt) gradic u Alpima (Austrija), iznad kojeg se nalazi rudnik soli, naselje i velika nekropola iz starijeg gvozdenog doba.Sistematsko iskopavanje nekropole vrseno je od 1846 do 1863 iskopavanja vrsio je J.G.Ramzauer.grobovi su sadrzali ostatke spaljenih i inhumiranih pokojnika.U ratnickim grobovima , od kojih su neki izuzetno bogati, pretezno su nalazeni ostaci spaljenih pokojnikapa je stoga zakljuceno da su muskarci spaljivani ,a zene inhumirane.Prilozi u grobovima su veoma raznovrsni : oruzije, bronzane posude, nakit, keramika, a datovani su uglavnom u period od 800-500 god. pre n.e.Stanovnici halstata trgovali su solju, koji su eksplatisali iz obliznjih rudnika.H. Hildebrand je 1872 god. starije gvozdeno doba nazvao halstatsko, taj termin ostao je u upotrebi do danas.

-Karta halstataskih kultura zapadnog Balkana i srednje evrope-

Starije gvozdeno doba na nasim prostorima pocinje u drugoj polovini VIII vijeka kada dolazi do intezivnije obrade gvozdja, i ovaj period predstavlja vrijeme izvjesne drustvene i ekonomske stabilizacije posle nemirnih vremena na kraju bronzanog doba (Egejska seoba)

3

-Egejska seoba poznata je jos kao Dorska ili Panonsko-balkanska seoba, oznacava veliko pomjeranje naroda krajem II milenijuma na jug Balkana u Egeju i istocni Mediteran.Tokom poslednjih decenija XIII i u prvoj polovini XII vijeka unisteni su mnogi gradovi mikenske kulture na grckom kopnu, spaljena su naselja na telovima u egejskoj Makedoniji, pod ovom najezdom sruseno je i hetitsko carstvo i vise gradova na maloazijskoj obali i spaljena je Troja VI kasnije i Troja VIIa, napadnuti su gradovi na Kipru, a bio je ugrozen i sam Egipat.Egejsku seobu su vjerovatno pokrenuli narodi sa srednjeg Podunavlja i centralnog odnosno istocnog Mediterana.Osnovne karakteristike starijeg gvozdenog doba na nasem podruciju je intezivna obrada gvozdja, naselja gradinskog tipa, primarna grana privrede je stocarstvo, bogatstvo nakita i oruzija u takozvanim ratnickim grobovima, import iz Grcke i Italije.Kulture na podruciju Panonije i u ranom gvozdenom dobu nastavile su tradiciju predhodnog urnenfeldera.U periodu od VII –do VI vijeka kulturne grupe starijeg gvozdenog doba na nasoj teritoriji bile su u svom procvatu.Dolazi do veceg razvoja trgovine sto se ogleda u sve vecem broju umportoanog materijala.Pocetak halstata na teritoriji centralnog Balkana predstavlja doba opste nesigurnosti, doba raspada prijasnjih rodovskih zajednica.Zbog ovoga bi se zavrsni period starijeg gvozdenog doba na mogao svesti na reci koje je Hesiod rekao na kraju geometrijskog doba u Grckoj : ”Sada vlada doba gvozdja ; o, zasto sam rodjen u ovo vreme kada nasilje stoji iznad pravde, a prevaranti su okruzeni pocastima.Ne postuju se vise ni bogovi ni stari roditelji.”

Drustveno uredjenje: Veca eksplatacija rudnih bogatstava podstice brzi i intezivniji razvoj zanatstva i trgovine, sto uporedo sa tim dovodi do vecih sukoba medju plemenima i njihovu zelju za sve vecim bogacenjem.Dolazi do stvaranja vecih plemenskih organizacija i raspada rodovskih drustava.Religija: Religijska vjerovanja koja su vladala u bronzanom dobu nastavljaju da zive i u halstatu.Znacajnu ulogu igra kult boginje majke, kult plodnost, ali se pojava muskih bozanstava moze vezati za razvoj stocarstva i ratnickog sloja drustva.Raspored grobova u tumulim oko centralnog groba i bogatstvo u prilozima govore o postovanju kulta predaka i vjerovanje u zivot posle smrti.moguce je da su ovi preci zauzeli ulogu manjih bozanstava, zastitnika i dobrocinitelja pojedinih manjih grupa.Predstava antropomorfnih bozanstava javlja se uglavnom uporedo sa pojavom Rimljana.Mada postoje izuzeci kao sto je figuralni nalazi u Nazakcijumu i pojava metalnih votivnih figuralnih plocica u Osanicima i Prozoru u doba helenizma.Umetnost: Umjetnost karakterise geometrijski stil, ovaj stil zivi sve do kraja gvozdenog doba,mada postoje lokalni izuzeci kao sto su antropomorfni privesci , zlatne posmtrna maska iz Trebenista, maska iz Klajnklajna i vec spomenuti nalazi u Nezakcijumu i Osanicu.Najvece dostignuce je sigurno situlska umjetnost kao i figuralni prikazi na japodskim kamenim urnama.Najveci broj nalaza umjetnost halstata potice iz knezevskih grobova gdje se srece dosta importovanog materijala npr.cilibar i importovanih gotovih predmeta.

4

-PRIMJERI CILIBARA IZ KNEZEVSKIH GROBOVA-

-DOLENJSKA GRUPA-

Dolenska grupa predstavlja jednu od najjacih i najznacajnijih grupa starijeg gvozdenog doba.Prema broji lokaliteta i njihovoj istrazenost ona grupa moze se smatrati najbolje istrazenom kulturom zapadnog Balkana.Centralno podrucije ove grupe je izmedju rijeka Save i Krke.Najznacajniji lokaliteti su Sticna, Magdalenska Gora, Vac, Libna, Brezje, Podzemelj...Naselja:Najbolje poznato naselje dolenske grupe je ono u Sticni.Gradina zauzima povrsinu 800x400 metara i jedna je od najvecih halstatsakih gradina na nasem podruciju.Grdaina je bila zasticena kamenim i zemljanim bedemom.Na tri mjesta u bedemu postijala je kapija.Bedem je bio sagradjen od nepravilnih kamenih blokova i debljina je iznosila dva metra.Naselje je bilo naseljeno sve do dolaska rimljana.Glavna tvrdjava nalazila se u gornjem dijelu grada, gdje je najvjerivatnije bi smjesten dvor poglavara.Kuce su imale kamenu osnovu a gornji deo je bio od drveta.Pravougaonog su oblika sa vise prostorija.Nekropole: U periodu od X-VIII vjeka u dolenskoj bilo je rasprostranjeno spaljivanje u ravnim nkropolama, sa ili bez urne, ovaj perid se vezuje za jos jaki utticaj urnenfeldera.U VIII vjeku gradnja grobova je nesto slozenija, urne su cesto oblagane kamenim plocama, a krajem ovoga perioda dolazi do pojave prvih tumula.Tumuli su se javili prije skeletnog sahranjivanja koje se u dolenskoj javlja tek sredinom VII vjeka.Od druge polovine VII vjeka preovladjuje skeletno sahranjivanje pod tumulima.Grobovi mogu imati razlicitu konstrukciju.Grobovi su poredjani u tumulu u krug bez odredjenog rasporeda i bez centralnog groba.Oko tumula se nalazio venac od kamena.Grobovi mogu biti i pojedinacni i kolektivni.

5

Keramika: Rani oblice dolenske keramike su pod uticajem urnenefelder kulture, a kasnije dolazi do sopstvenih orginalnih formi.Od oblika u ranom periodu karakteristicne su trbusaste bikonocne urne.Sa kasnijom fazom ornamentika postaje bogatija.Ukrasavanje se izvodi urezivanjem i aplikacijom plasticnih rebara.Yopste keramiku gvozdenog doba karakterise gomilanje dekorativnih elemenata bez jasnog reda.Od importovane keramike ceste su vnetske crveno-crne situlaste posude ciju proizvodnju prihvatajui domaci majstori, a javlja se i apulska slikana keramika koju takodje imitiraju.Iskopavanja u Sticni otkrila su fragmente aticke i kampanske keramike.

Metalno posudje: Od oblika javljaju se kotlici, situle i ciste.Metalno posudje se u Sloveniju javlja u vecim kolicinama vec od druge polovine VII vijeka istovremenom sa pojavom importovanih metalnih posuda iz Italije.Moguce je da se u dolenskoj zadrzala metalurska tradicija iz bronzanog doba. Intezivna proizvodnja metalnih predmeta dovela je do bogacenja odredjenog sloja dolenskog drustva.

-Situlska umetnost-

Situlska umjetnost predstavlja najstarije figuralno modelovanje na podruciju Slovenije.Ova umjetnost bila je rasprostranjena na podruciju sjevernog zaledja Jadrana, od etrurske Bolonje, preko venetske oblasti do najvaznijih alpskih halstatskih centara, na podruciju Slovenije situlska umjetnost bila je rasprostranjena na podruciju dolenske.Za situlsku umjetnost bilo je karakteristicno ukrasavanje na bronzanim plocama, vedricama, kanijama maceva i votivnim plococama na slemovima.Povezuju ih prepoznatljive figure ljudi zivotinja snazne i grube cesto ekspresionisticki uradjene ali uvjek jasno odredjuju radnju koji treba da prikazu.Naucnici koji su se bavili situlskom umjetnoscu postavljali su nekoliko pitanja.Koji je razlog procvata situlske umjetnosti? Koji je izvor te umjetnosti?Koji je razlog za izumiranje situlske umjetnosti? Na ova pitanja naucnici odgovaraju preko sto godina, od vremena pronalaska prvih situla u drugoj polovini XIX vjeka.Situlska umjetnost bila je novina za halstatsako doba.Situlska umjetnost dosla je na podrucije Slovenije iz etrurskog i grckog sveta.Predstave na situlama govore o nacinu zivljenja u halstatskom dobu.Javljaju se citave scene, borbe ratnika, svecane povorke, prizori lova, bokserski dvoboji, procesije ljudi sa darovima i muzicka takmicenja.Na osnovu ovih predstava mozemo da saznamo tehnoloska dostignuca halstatskog drustva, njihovu modu, statusne razlike i druge stvari koji bi nam bile nepoznate da nije bilo situlske umjetnosti. Na predstavama situla date su vazne pojedinosti iz zivota dolenskih prvaka.Najveci broj situla potice iz grobnog konteksta i rijetko su nalazena van grobova.Motivi sa situla pozajmljeni su iz grckog i etrurskog svijeta kao i motivi iz susjednih kultura.Motivi su jasne predstave o vladaru kao ratniku, muzicaru, covjeku razlicitih djelatnosti.Neki motivi se mogu posmatrati kao prikazi vladara prvosvestenika koji predvodi sakralne procesije.U grobovima dolenskih knezeva i kneginja javlja se importovani materijal iz Etrurije i

6

- Prikaz situlske umetnosti na Vedrici-

Grcke i to su jasne indicije da je dolenska aristokratija imala uzore u susjednim kulturama.Ipak jedan deo situla je rad lokalnih radionaca ili putujucih majstora koje su dolenski prvaci uzimali u sluzbu za izradu metalnih predmeta.Neki su skloni tumacenju da su venetski majstori otvarali svoje skole na podruciju dolenske i da su imali ucenike medju lokalnim zivljem.Najstariji primjeri situlske umjetnosti na venetskom podruciju i u dolenskoj su iz perioda VII vijeka.Medju najpoznatijim situlama su:Benvenuti,Certoza, Arnoaldi, Bolonja, Kapadoljo II.Na podruciju Slovenije najpoznatija je situla iz Vaca.

Friz I – Povorka konja se jahacima i bez, konji bez jahaca sa povorkom ljudi,smatra se da je konj bez jahaca simbol duse pokojnika iznad konja nalazi se prikaz ptice u letu (slobodne duse).

Friz II – Prikaz dva kneza, svestenika stoje iznad neke votivne posude iza njih dva kneza sjede na prestolu, zene prinose situle i svecana gozba, jedna scena pokazuje borbu oko slema, dva naga mladica bore se oko slema oko njih prikaz sudija.

Friz III – Prikazi samo zivotinja, lav sa repom vuka prozdire covjeka, motivi ddivokoza sa biljem koje im raste iz usta.

7

-Situla iz Kandija-

Nakit: Oblici nakita u ranom periodu indenticni su sa nakitom grupa urnenfelder.Promjena u nakitu nastaje u VIII veku , kada zbog eksplatacije gvozdja dolzi do proizvodnjr nakita od ovoga metala.Od fibula narucito je cesta lucna dvopetljasta, igle se javljaju u vise varijanti.Krajem VII vijeka naocaraste fibule nestaju iz upotrebe.Krajem VII veka veze sa Italijom postaju vece i slozenije, dolazi do vece raznovrsnosti nakita.Od fibula javljaju se iskljucivo italski oblici: cunaste, zmijolike fibule.U V vijeku tipicna je certoza fibula kao i samostrelna.Pravougaone pojasne kopce sa figuralnim motivima odraz su drustvanog statusa. Narucito su popularne narukvice od pune livene bronze.Privesci su mnogobrojni i raznovrsni.

8

Oruzije i konjska oprema: Tipicno oruzije dolenskih ratnika u VIII vijeku je dvosekli bronzani mac i bronzano koplje.Krajem VII vijeka zabiljezena je pojava konjske opreme

i luka i strela sto se pripisuje vezama sa istoka.Od odbranbenog oruzija javljaju se slemovi i oklopi.Najstariji slem u dolenskoj je zdelasti, sastavljan od bronzanih dugmadi

sa metalnim plocama sa strane, datuje se u kraj VII i pocetak VI v.Drugi tip slema je segmentni tip slema , treci dvogrebenasti tip slema sa zoomorfnim aplikacijama (VI v) i poslednji je negovski slem iz V v.Na pocetku IV vijeka javlja dugacki dvosekli mac sto

oznacava keltski uticaj.Hronologija:

Faza I – Podzemelj (750-650 god. pre n.e.)Faza II – Sticna ( 650-575 god. pre n.e.)

Faza III – Faza zmijolikih fibula (oko 500 god. pre n.e.)Faza IV – Faza certoza fibula (500-450 god. pre n.e.)

Faza V – Faza negovskog slema (450-300 god. pre n.e.)

-Tipicna keramika gvozdenog doba-

9

-SOCANSKA GRUPA-

Socanska grupa prostire se na teritoriji rijeke Soce, na zapadnim obroncima julijskih alpa.Glavna nalazista grupe je nekropola u Svetoj Luciji, Kobridu i Tolminu.Sveto Lucijska nekropola sadrzi oko 7000 grobova koji pripadaju periodu halstata.

Naselja i nekropole: Naselja ove grupe slabo su poznata, prema nekim podacima nalaze se na izolovanim brdascima i zasticena su kamenim bedemima.Velicina naselja bila je razlicita.Kuce su gradjene od pruca i lepa i imale su kvadratnu ili pravougaonu osnovu.Nekropole su se pruzale uz naselja.Pokojnici su iskljucivo kremirani i sahranjivani u ravne nekropole.Na nakropolama su nadjena posebna spalista ,na kojima je nadjeno vise fragmenata zivotinjskih kostiju, keramike i ostaci bronzanih predmeta.Sam pokojnik spaljivan je zajedno sa nakitom i odjelom.U izuzetnim slucajevima nakit je dodavan kasnije kao zrna cilibara.Ostaci pokojnika polagani su u polukruzne jame a, zatim pokrivane kamenim plocama nepravilnog oblika.Redji je slucaj da se ostaci polazu u urnu pa zatim kamenim plocama.Bogati knezevski grobovi nisu otkrivani, mada se na osnovu bogatstva priloga moze govoriti o raslojavanju.Ravni skeletni grobovi su zabelezeni samo u nekoliko slucajeva.

Keramika:Najstarija keramika ove grupe karakterise se trbusastim loncima sa uskim dnom sa jednom ili dvije vertikalne drske.,plitke zdele sa uvucenim obodom.U kasnijoj fazi javljaju se situlaste forme i vedraste posude.Od importovane keramike sem venetske otkriveno je nekoliko apulskih vaza, jedan gdcki kiliks i bogato ukrasena emajl solja sa visokom drskom.

Metalno posudje: Bronzano posudje javlja se od sredine VII vjeka kada jacaju veze sa venetskim svijetom.Oblici su situle, ciste, kotlici i vedra.Njihov broj ukazuje na postojanje lokalnih radionica.Ukrasavanje se izvodi urezivanjem i iskucavanjem a, od motiva preovladjuju geometrijski motivi.Tradicija ukrasavanja isko je vezana sa predhodnim periodom urnenfelder.Od situla sa figuralnom predstavom poznat je poklopac iz Svete Lucije oko 600 god. pre n.e.Situle nisu proizvodjene u lokalnim radionicama nego su importovane iz Italije.

Nakit:Oblici socanskog nakita mogu se podijeliti na mladju i stariju fazu.Ukrasne igle karakteristicne su prvenstveno za muske grobove i javljaju se u vise varijanti.Od fibula najstarije su lucne sa jednom petljom, zatim naocaraste, lucne fibule sa dve petlje, polumjesecaste sa privjescima i fibule sa dva metalna diska.U kasnijem periodu preovladjuju italski oblici cetoze,zmijolike i cunaste fibule.U V vjeku popularne su certoza fibule sa privjescima i samostrelne fibule.Torkvesi su relativno cesti ali njih zamjenjuju u IV vjeku ogrlice od perli.Narukvice i prstenje su relativno rijetki.Privesci su mnogobrojni od prostih geometrijskih do onih u obliku stilizovanih figura.Oruzije:Oruzije se ne javlja u socanskim grobovima izuzetak su bronzani nozevi u ranoj fazi.Sahranjivanje sa slemovima, kopljima i sjekirama javlja se tek od IV vjeka.Konjska oprema otkrivena je u par grobova i pripadaju mladjem halstatu.

10

Hronologija:Faza Ia – (VIII i pocetak VII vjeka)Faza Ib – (sredina VII vjeka)Faza Ic – ( druga polovina VII vjeka)Faza IIa – (VI vijek)Faza IIb – (Prva polovina V vijeka)Faza IIc – (Kraj V i pocetak IV vijeka)

-Fragmentovana situla-

-NOTRANJSKA GRUPA-

Nostranjska grupa zauzima podrucije jugozapadno od dolenske sjeveroistocno od Istre.Najvazniji lokaliteti su Skocjenu, SmihelStanjel,Krizna Gora i Sveto.Iako postoje neki zajednicki elementi u materijalnoj kulturi ,oni ne pruzaju jedinstvenu sliku kako je bio slucaj u dolenskoj ili stajerskoj.Naselja i nekropole: Naselja u Notrenjskoj nalaze se na uzvisenjima, imala su utvrdjene bedeme od kamena.Sahranjivanje je vrseno u ravnim nekropolama, pri cemu se pretezno javlja spaljivanje.Kod spaljivanja razlikujemo dva tipa

- Ostaci pokojnika koji je spaljen sa odjecom i nakitom polazu se u plitku jamu , nekad ogradjenu ravnim kamenim plocama.

- Ostaci pokojnika stavljaju se u urnu koje se postavlja u grobnu jamui pokrivena je drugim sudom ili kamenom plocom.

U oba slucaja spaljivanje je vrseno na posebnim spalistima.Skeletni ravni grobovi dosta se rijetko srecu.Pokojnik je polozen u ispruzenom stavu sa ispruzenim rukama jama je

pokrivena ravnim kamenim plocama.Na kraju starijeg gvozdenog doba spaljivanje u potpunosti preovljadjuje i zadrzava se i u toku latena.Grobovi pod tumulima nisu otkriveni.

11

keramika i metalno posudje:Keramike grupe nije dovoljno poznata, glavni tipovi su bikonicne, sfericne i situlaste posude.Importovana keramika nije konstentovana u velikom broju.U ostavi u Skocjanskom nadjeni su fragmeni najmanje 33 metalne posude.Nakit: Vodece forme nakita u VIII i VII veku u notranjskoj iste su kao i u drugim djelovima Slovenije tog doba.Javljaju se ukrasne igle u vise varijanti.U kasnijoj fazi karakteristicne su naocaraste i polumjesecaste fibule dok se kasnije javljaju zmijolike i cunaste.Na samom kraju halstata javljaju se certoza fibule kao i ranolatenske fibule.Oruzije i konjska oprema: Oruzije je zastupljenije u ranoj fazi halstata.U kasnije periodu oruzuje je uglavnom nalazeno u ostavama i od oblika javljaju se gvozdena koplja, gvozdeni jednosekli mac, oni su istovremeni sa zdelastim slemovima.Bronzana i gvozdena koplja nadjena su u grobovim na Kriznoj Gori.U kasnom halstatu oruzije je redovni repertoar u muskim grobovima pored oruzija javljaju se i djelovi konjske opreme.

-DONJOSTAJERSKA ILI GRUPA VIS-MARTIJANEC-

Halstatska grupa Vis-Martijanec obuhvata veci broj znacajnih lokaliteta u juznoj Austriji (klajnklajn, Stretveg, Vildon) i lokalitete na podruciju Martijaneca i Podravine ( Hardek, Radoboj,).Svi oni zbog slicnosti u materijalu svrstani su u jednu siru grupu Vis-Martijanec.Naselja i nekropole: Naselja ove grupe nalazila su se na uzvisenjima i bila su utvrdjena.Kuce su imale kamenu osnovu i gornju konstrukciju od drveta, pravougaone osnove.Glavni nacin sahranjivanja bila je kremacija pod tumulima.Pokojnik je spaljivan na mjestu buduceg tumula, a redje je korisceno posebno spaliste.Ostaci pokojnika polagani su u plitku jamu ili u u rnu koja je zatim zasipana zemljom.Kod vecih i bogatijih grobova urna je postavljana u ogradjenu kamenu konstrukciju i pokrivana kamenim plocama.Skeletni grobovi u ovoj oblasti su rijetki.Juzno oko Celja javlja se sahranjivanje u ravnim nekropolama , koje se objasenjava kao nastavak tradicije urnenfelder.Keramika:U VIII i VII v. nastavlja se tradicija oblika urnenfelder.Osnovna forma je bikonicna urna, za ovu grupu karakteristicni su i lonci sa plasticnim rebrima oko vrata.Drske su kadkad modelovane u obliku pticijeg kljuna i imaju paralelu u Dalju.Ukrasavanje keramike izvodjeno je urezivanjem spirala, trouglova slicno kao u basarabi kulturi.Javlja se i slikanje crnom bojom kao i inkrustracija belom bojom, ova tehnika kao i motivi meandra jasan su pokazatelj uticaja iz Italije.Uopste keramika ove grupe pokazuje dosta slicnosti sa keramikom Slavonije (daljska i kaptolska grupa). Metalno posudje i nakit: U ovoj grupi poznato je mnostvo metalnih posuda, narucito iz knezevskih grobova u Klajnklajnu i to: Vedra, ciste, situle.Na nekim posudama jevljaju se i stilizovani figuralni frizovi.Mada su oni na jednom nizem nivou od situlske italske ili dolenske umetnosti.Na teritoriji Slovenije otkriveni su samo fragmenti situla u Martijanecu.Nakit ove grupe dosta je jednobrazan i ima malo italskih uticaja.Od fibula u starijoj fazi poznate su lucne dvopetljaste, cvoraste i polumjesecaste.Torkvesi su tordirani a narukvice su od bronzanog lima sa zavrnutim krajem.

12

-Urna sa zoomorfnim aplikacijama – Kapitol -Martijanec-

Oruzije i kultni predmeti: Najbogatije primjeri oruzija nadjeni su u knezevskom grobu u Klajnklajnu.Osnovno halstatsko oruzije grupe predstavlja gvozdeno koplje, tulaste sekire i sekire sa krilcima.U Klajnklajnu nadjena je posmrtna maska i rukavice koje su po tehnici izrade radjene u lokalnim radionicama.U ovoj grupi treba pomenuti i pojavu kultnih kolica , najcuvenija su kolica nadjena u Stratvegu sa ljudskim i zivotinjskim figurama (VI v.p.n.e)Sami motivi velicaju boginju plodnosti i vjerovatno su domaceg porijekla.

-Posmrtrna maske i rukavice iz knezevskog groba u Klajnklajnu-

13

- Prikaz ratnika i zene sa svim halstatskim inventarom (Schmiedkogel)-

-Bronzani oklop iz Klajnklajna-

14

-ISTARSKA GRUPA-

U Istri je otkriveno vise lokalitet koji formiraju jedinstvenu kulturnu grupu starijeg gvozdenog doba.Od lokaliteta najvazniji su : Pula, Nezakcijum, Sveti Martin Tarski, Limski Kanal.Lokaliteti su pretezno koncentrisani u zapadnom dijelu istarskog poluostrva i uvucena su u kopno.Naselja: Praistorijska naselja na Istri poznata su pod nazivom kasteljeri, mnogobrojna su i nalaze se na izolovanim i strmim brezuljcima.Vecina njih nastala je u bronzano doba, a na mnogima zivot je nastavljen i halstatsko doba.Kasteljeri su bili sa jedbim ili vise odbranbenih zidova od kamena.Bedemi su bili siroki od 1-2 m i visoki do 10 m.Visina kasteljera bila je razlicita od 25-700 m.Kuce su bile ili kvadratne i gradjene su od drveta i ilovace.Nekropole: U halstatskom periodu nekropole se nalaze u naselju ili u neposrednoj blizini.Osnovni oblik sahranjivanja bilo je spaljivanje u ravnim nekropolama, skeletno sahranjivanje je rijetko.Kod spaljivanja razlikujemo tri osnovna tipa grobova:

- Ostaci spaljenog pokojnika se polazu u plitku jamu i pokrivaju kamenim plocama.

- Ostaci pokojnika se polazu u urnu a zatim pokrivaju kamenim plocama.- Ostaci pokojnika se stavljaju u urnu koja se polaze u jamu oblozenu kamenim

plocam.Postojali su pojedinacni u grupni grobovi.Spaljivanje je obicno vrseno na samom grobnom mjestu, pokojnik je spaljivan u odjelu i nakitu, samo u odredjenim slucajevima kasnije su kao prilozi polagane cilibadrske i staklene perle.Na pojedinim mjestima tragovi zivotinjskih kostiju i fragmenti keramike govore o postojanju posmrtne gozbe.Keramika i metalno posudje:Kerakteristicne keramicki oblici za rani period su solje sa visokom drskom i posude zvonastog oblika sa razgrnutim obodom.Ova keramika je ukrasavana: punktiranjem, urezivanjem, inkrustracijom i dodavanjem plasticnih aplikacija.Omiljeni motiv je meandar i sahovsko polje.Nekad se javljaju stilizovane ljudske i zivotinjske figure.U kasnijem priodu pod sve vecem italskom uticaju javljaju se situlaste urne ukrasena crveno-crnim trakama.Pored venetske javlja se i importovana apulska keramika.Metalno posudje nadjeno je u vecim kolicinama i pripada mladjem periodu.Jedan deo je vjerovatno importovan iz italskih radionica mada je moguce da su postojale i lokalne radionice.U grobu 12 u Nezakcijumu nadjeni su fragmenti 2 situle sa figuralnim predstavama.Nakit: Nakit koji je nalazen u grobovima ne odlikuje se raznovrsnoscu.Ceste su narukvice od zatvorene bronzane zice, kao i perle od ilovace i stakla.Od kraja VII vjeka u Istri jaca italski uticaj i raznovrsnost nakita je veca.Fibule koje su do tada skoro nepoznate postaju veoma popularne od oblika javljaju sezmijolike, cunaste, lucne sa dva ili tri dugveta na kraju faze javljaju se i certoza fibule.Broj privesaka je veliki i raznovrstan.Oruzije i kamena plastika: U starijim grobovima veoma se retko nalaze ostaci bronzanih maceva.Bronzani nozevi su nesta cesci, ali po bogatstvu ornamentike sigorno su sluzili u kultne svrhe.U knezevskom grobu u Nezakcijumu nadjeno je vise gvozdenih kopalja.U okviru istarske grupe veliki je broj predmeta od kosti i roga.Prilikom iskopavanja nekropole u Nezakcijumu nadjeno je vise komada obradjene kamene plastike koja je posluzila kao gradjevinski materijala u gradnji grobnih konstrukcija.Grobovi su datovani u V vijek a nalazi kamene plastike su dijelovi najvjerovatnije nekog prijasnjeg svetilista koje je bilo poruseno.

15

-Lucna jednopetljasta fibula sa iskucanom nogom-

-JAPODSKA GRUPA-

Maticna oblast japodske grupe je podrucije Like.Ova grupa indetifikovana je sa plemeno Japoda.Najpoznatiji lokaliteti grupe su Prozor, Smiljan, Brlog i Licko Lesce.Naselja i nekropole: Naselja sterijeg gvozdenog doba nisu u potpunosti poznata.Vecina naselja se nalazi na uzvisenjima sa bedemima od kamena i zemljanim nasipima.Naselja su gradinskog i pecinskog tipa. i prate kontinuitet iz bronzanog doba.prema nacinu sahranjivanja japodska grupa ne pruza jedinstvenu sliku.Najrasprostranjenije je skeletno sahranjivanje u ravnim grobovima, pokojnici su mogli biti pokriveni ravnim kamenim plocama.Oko grobova nadjeno je vise fragmenata i zivotinjskih kostiju sto ukazuje na postojanje odredjene vrste rituala.Pokojnik je direktno polagan u zemlju ,u drvenom sanduku ili na ravnoj dasci.U japodskoj grupi javljaju se tumuli bez pokojnika ”simbolicki grobovi”.Spaljivanje se javlja u ogranicenom broju na pocetku halstata.Ostaci pokojnika se polazu u urnu ili bez.Grobovi su bogati nakitom ali izostaje oruzije.Keramika: Keramika ove grupa samo je djelimicno poznata.Izvesne podatke o keramici pruzaju grobovi sa urnama.Od oblika karakteristicna loptaste amfore sa vertikalnim drskam, plitke konicne zdele sa razvracenim obodom.

16

Nakit: U ovoj grupi nakit je raznovrstan i grobovi su bogati nakitom , nakit predstavlja glavni izvor za stvaranje hronologije ove grupe.Najstariji nakit sacinjavaju jednopetljaste fibule, ogrlice od cilibarskih perli, narukvice.Sa lucnim fibulama istovremena je i japodska kapa, sastavljena od kalotastih bronzanih dugmadi prisivenih na kozu.

-Japodska kapa-

Od fibula veoma je cesta naocarasta.Karakteristicna je i japodska dvodelna fibula tipa”Prozor”.Spiralna narukvica veoma je popularna.Japodska kapa istovremena je sa zdelastim slemom u Dolenskoj.U periodu VII vjeka nakit je raznovrsniji i bogatiji.U to doba dolazi do pojacanih uticaja iz Italije.Lucne fibule su ukrasene zrnima cilibara javljaju se i razni tipovi ukrasnih igala.Privesci su razliciti i mnogobrojni.Italski oblici jace prodiru na japodsku teritoriju u VI vijeku.Tada se pojavljuje certoze fibule.Najveci dio nakita i dalje predstavljaju domaci oblici koji su uspjeli da se sacuvaju do kraja halstata.Celokupni japodski nakit odlikuje se jakom lokalnom komponentom i jakom tradicijom.

17

- Primjer japodskog nakita- - cilibarski privesak-

Oruzije:Oruzije ove grupe poznato je tek u latenu.Od halstatskog oruzija srece jednosekli i dvosekli macevi.Hornes smatra da odsustvo oruzija govori da smatrali da je oruzije korisnije zivima nego mrtvima.Ekspanzija Japoda i pojava oruzija u grobovima dogodja se posle slabljenja Dolenske i glasinacke grupe.

Hronologija:- Faza lucnih jednopetljastih fibula (X-VIII v.)- Faza naocarastih fibula (VIII-VII v.)- Faza kapa od bronzanog lima (VII-VI v.)- Faza certoza fibula ( V-IV v.)

18

-Japodski stilizovani antropomorfni privesci-

19

-GLASINACKA KULTURA-

Glasinacka kultura se moze smatrati jednom od najznacajnijih i najbolje poznatih kulturnih grupa starijeg gvozdenog doba u unutrasnjosti balkana.Maticno podrucije ove je glasinacka visoravan istocno od Sarajeva, lokaliteti u zapadnoj Srbiji, sjevernoj Crnoj Gori,sjevernoj Albaniji (kultura Glasinac-Mati),Kosovu i srednjem i juznom Jadranu takodje pripadaju ovoj grupi.Za pocetak istrazivanja Glasinacke kulture bilo je presudno iskopavanje nekoliko tumula koji su slucajno nadjeni prilikom gradnje puta Sokolac-Rogatica na Glasinackom polju, koji je gradila Austro-Ugarska vojska 1880god. , tada su i pronadjena cuvena glasinacka kultna kolica koja se cuvaju i prirodno-istorijskom muzeju u Becu.Sistematska iskopavanja zapocela su istovremeno sa osnivanjem zemaljskog muzeja u Sarajevu 1888 god.Prvi istrazivaci glasinacke kulture bili su C.Truhelka i F.Fijela da bi kasnije njihov rad nastavili B.Covic i A.Benac.Prva sistematska iskopavanja trajala su u periodu 1888-1897 god.Istovremeno sa iskopavanjem Glasinca u ostalim dijelovima BiH pronalazeni su nalazi istog tipa koa na Glasincu sto ce omoguciti za definisanje grupe.Veliki doprinos u teritorijalnom odredjenju grupe dao je M.Garasanin na svojim iskopavanjima u zapadnoj Srbiji (nekropola u Mramorcu).Glasinacka kultura gvozdenog doba javlja se kao neposredni nasljednik glasinacke kulture kasnog bronzanog doba.Naselja: Naselja Glasinacke kulture veoma su slabo istrazena.Osnovni oblik predstavljaju gradine, razlicitog oblika i velicina.Odbrambeni zidovi gradjeni su od kamena bez vezivnog sredstva, poravnati sa strane.Pretpostavlja se da su vece gradine bila stalna a, manje privremena stanista.Manja iskopavanja vrsena su na gradinama Kusace, Kosutica i Osovo.Na osnovu rezultata iskopavanja gradine su uvrstene u period srednjeg i kasnog bronzanog doba.Nekropole: Osnovni oblik sahranjivanja glasinacke grupe su skeletni grobovi pod tumulima.Tumuli se javljaju na ovom podruciju konstantno od ranog bronzanog doba no kasnog halstata.Grobovi sa spaljenim pokojnicima konstantovani su u ranijim fazama ali njihov broj znatno raste krajem VI i pocetkom V, ali u IV i III vjeku njihov broj opet opada.U starijem gvozdenom dobu tumuli su najcesce srednjih dimenzija (oko 10m), ali ima i manji i vecih.Rasporedjeni su u grupama 10-20 tumula obicno oko gredine.Veci broj tumula u grupi zapaza se tek od VI vijeka.Nacinjeni su od kamena i zemlje, ili samo od kamena , kadkad sa kamenim vijencem okolo.Kod vecih tumula postoji centralni grob , postavljen na kamenu konstrukciju, sa naknadnim sahranjivanjem oko njega., verovatno clanova iste porodice. Broj grobova pod jednim tumulom je razlicit i krece se od 2-4 groba.Pokojnik je polagan u zemlju u ispruzenom polozaju, najcesce u pravcu zapad-istok mada postoje odstupanja.Grobna konstrukcija os kamenih ploca ili samo kameni odar javljaju se veoma retko i obicno kod bogatijih grobova.Prilozi su brojni sadrze nakit, oridjije a, redje keramiku.Novina gvozdene epohe predstavlja prilaganje oruzija i konjske opreme u grobove sto indicira jacanje rodovske aristokratije i stvaranje posebne ratnicke klase.Ostaci zivotinjskih kostiju i fragmenti keramike iznad grobova ukazuju na postojanje kultnih obreda.Spaljivanje je vrseno na posebnom mjestu.Odatle su ostaci pokojnika preneti na mjesto sahrane pa se posle polaganja priloga pristupilo nasipanju tumula.Nasipanje je rijetko vrseno preko samog spalista.Grobovi sa urnama na glasincu nisu poznati.Ipak osim spaljivanja drugi elementi sahrane ostali su isti sto govori o promjeni rituala u samoj grupi.Relativno nagla pojava spaljivanja predstavlja izvjesno religiozno kolebanje po B.Covicu to se dogadja u vremenu raspadanja manjih rodovskih zajednica i stvaranju velikih plemenskih organizacija.

20

Van Glasinca pogrebni obicaji su isti uz neka manja lokalna odstupanja.Tako se u zapadnoj Srbiji javlja spanjivanje i polaganje pokojnika u urne , dok na Jadranu imamo spaljivanje u ravnim nekropolama (Goricka grupa).

Glasinacka kultna kolica i metalna posuda-

Keramika: Keramika ove grupe je relativno slabo poznata i ne pruza veliku raznovrsnost.U zapadnoj Srbiji materijala je slican ali se zapaza vece bogatstvo u ornamentici u cemu treba vidjeti uticaj prijasnjih uticaja bronzanih kultura sa sjevera.Na juznom Jadranu keramika je poznata tek kasnije u V i IV vijeku kada lokalni majstori podrzavaju importovane oblike.Najcesci oblici su pehari sa dvije drske koje prelaze obod i pehar sa jednom drskom i koso zasecenim obodom , zdele na supljoj nozi .Ukrasavanje se sastoji od kosih i vertikalnih kanelura ili bradavicastih ispupcenja, dok zdele sa tordoranim obodom i takozvanim ”x”drskama ukazuju na uticaj sa sjeveraBosne.Bogatija ornamentika javlja se u zapadnoj Srbiji.Na samom Glasincu u grobovima je otkriven manji broj fragmentovane grcke keramike koja se datuje u VI –III vjeka s.e., dok je importovna italska keramika cesce na Jadranu.Metalno posudje: Za razliku od Dolenske gdje je utvrdjeno sigurno postojanje lokalnih radionica za izradu metalnog posudja na glasincu je ono uvezeno iz Grcke i Italije.razlog za to treba traziti u nepostojanju ranije metalurske tradicije.Importovano posudje na Glasincu moze se grubo podeliti na stariju i mladju grupu.U stariju grupu spadaju zdele sa ravnim dnom i ukrasenom ivicom, fijele ”mesomphalos” i metalni skifosi sve ovo nadjeno je u bogatijim knezevskim grobovima i datuju se u drugu polovinu VII vijeka, u doba kada je glasinacka grupa vojno i ekonomski ojacala.U kasnijem periodu metalno posudje se javlja u manjoj mjeri i po svojim osobinama ukazuje na aticke radionice u V vjeku.Medjutim mali broj importovanih predmeta govori o slabljenju i opadanju moci glasinacke grupe i Glasinca kao jezgra ovoga velikog kompleksa.

21

Nakit: Nakit je mnogobrojan i raznovrstan.Mnoge forme iz kasnog bronzanog doba nastavljaju da zive i u periodu mladjeg halstata lucna fibula sa trugaonom nogom, narukvica sa prekrstenim krajevima, ukrasne ploce, ukrasne igle i bronzana dugmad a, narucito se zadrzava geometrijski stil ukrasavanja koji se zadrzava do kraja latena.Medjutim krajem VIII i pocetkom VII vijeka zapaza se niz novih pojava koje u znatnoj mjeri mjenjaju osnovne karakteristike nakita.Javljaju se novi oblici dvojne igle, naocaraste fibule bez osmice u sredini, dijademe, spiralne narukvice, pincete.Sve ovo govori o uticaju sa strane.U mladjoj fazi nakit je bogatiji u oblicima i kolicini javljaju se lucne dvopetljaste fibule sa konkavno izrezanom nogom (glasinacki tip), fibula sa cetvrtastom nogom, razne varijante cunastih fibula, .Ciste italske forme zmijolike i certoza fibule su rijetke.Jedna od varijanti koje se javlja su pojasevi tipa”mramorac”Iz grcke je vidljiv uticaj na narukvicama , popularne su one sa zavrsecima u obliku zmijskih glava.Nakit se ukrasava srafiranjem i urezivanjem razlicitih geometrijskih motiva.Bogatstvo domacih oblika u VII i VI vijeku , od V vijek se gubi i preovladjuju tipovi koji ukazuju na osiromasenje inovacija domacih zanatlija i podrzavanje stranih oblika.Nalazi sa juznog Jadrana odlikuju se nesto jacim Grckim uticajima ali se glasinacke forme i ovde ponavljaju.

-Nalazi glasinacke grupe sa lok. Debelo Brdo (Sarajevo)-

22

Oruzije: Za razliku od prelaznog perioda u kome oruzija nema u grobovima ono je sada radovna pojava, sto treba pripisati izvjesnim drustveno ekonomskim promjenama i izdvajanju posebne ratnicke klase na pocetku starijeg gvozdenog doba.Kao osnovno oruzije javlja se gvozdeno koplje zetim krivi jednosekli mac i krivi noz.Za stariju fazu halstata karakteristican je dugacki dvosekli mac sa ukrasenom drskom koji je uvjek od gvozdja.Njegovi kasniji oblici su kraci i blizi grckim ksifosima.Gvozdeni keltovi i sjekire sa krilcima javljaju se u kasnijem periodu.Od odbranbenog oruzija javljaju se knemide od bronzanog lima.Povezivanje za nogu vrseno je pomocu karicica sa strane.Nadjene su u Ilijaku i nisu kasnije od VII vijeka.Nihovo poreklo nije sasvim razrasnjeno ali je sigurno da su importovane.Par knemida sa Ilijaka bio je napravljen od starijeg komada lima koji su bili ukraseni koncentricnim krugovima i stilizovanim ladjama.Ovaj lime prije je najvjerovatnije bio deo bronzanog stita.U mladjoj fazi halstata napadno oruzije ne pruza neku novinu, ali odbranbeno oruzije postaje raznovrsnije.Javljaju se umbo stitovi , importovani iz Grcke, a zatim podrzavani od strane domorodaca od bronza i gvozdja.U Citlucima je nadjen par knemida koji odgovara periodu VI vijeka, a u tumulu Ararevo pronadjen je korintski slem koji je bio rasprostranjen na Atici na samom kraju VI vijeka.Grcko-ilirski slemovi nisu nadjeni na glasincu ali su pronadjeni na Jadranu, Kosovu,zapadnoj srbiji i Albaniji, pretpostavljase da je usao u upotrebu krajem V vjeka kada sam Glasinac slabi.Konjska oprema nije otkrivana u knezevskim grobovima sa knemidama sto ne znaci da konj nije igrao vaznu ulogu u glasinackoj kulturi.Konjska oprema javlja se tek u kasnijem periodu , ali nikad u velikom broju.

- Glasinac, koplje bronza II mil. BC. - - Glasinac , sjekira X – IV mil. BC.-

Hronologija:

Faza I – ( 1800-1400 god. pre n.e.) rano bronzano dobaFaza II a i b – (1400-1250 god. pre n.e.) srednje bronzano dobaFaza III a,b i c – (1250-800 god. pre n.e.) kasno bronzano dobaFaza IV a – (800-725 god. pre n.e.) pocetak halstataFaza IV b – (725-650 god. pre n.e.)Faza IV c1 – (650-550 god. pre n.e.)Faza IV c2 – (550-500/475 god. pre n.e.) najbogatiji materijal (import)Faza V a – (475-350 god. pre n.e.) najbogatiji materijal (import)Faza V b – (350- 300/250 god. pre n.e.) kraj halstat

23

-DALJSKA GRUPA-

Ova grupa nastala je pocetkom Ha B i pretstavlja u sustini jednu od varijanti mladje kulture polja se urnama u nasim oblastima.Glvna nalazista su velike nekropole sa urnama u Baranji i Slavoniji: Batina, Dalj, Vukovar, Sarengrad.

Naselja i nekropole: Naselja ove grupe nisu dovoljno istrazena.Poznato je da senalaze na uzvisenjiva koje su i prirodno zasticenam, ,ada je na nekim lokalitetima konstantovano i postojanje zemljanih bedema.Ova naselja imaju kontinuitet zivljenja iz mladjeg gvozdenog doba.Osnovni nacin sahranjivanja u daljskoj grupi su ravne nekroplole sa urnama.koje podrzavaju tradiciju urnenfeldera iz kasnog bronzanog doba.Spaljeni ostaci pokojnika stavljani su u urnu i poklapani keramickom zdelom.Pokojnik je spaljivan sa odjelom i nakitom na posebnom spalistu.Prema broji priloga i oruzija moguce je predpostaviti da je drustveno raslojavanje bilo vidljivo.Grobovi sa skeletnim pokojnicima su rijetki, javljaju se uz nekropole sa urnam, pokojnik je sahranjivan u opruzenom polozaju, obicno orjentisan sjever-jug.Grobovi su bile obicne jame bez konstrukcije.Njihova pojava protumacena je kao doseljavanje novih malih etnickih grupa na ovo podrucije.U kasnom halstatu broj skeletnih grobova je znatno veci, ali se i kremacija zadrzava.

Keramika: Keramika ove grupe je mnogobrojna posebno na nekropolama.Najcesci oblik su trbusaste urne sa visokim konicnim vratom mogu imati jednu ili dvije vertikalne drske, cesto su ukrasene vertikalnim rebrima na trbuhu.Posebno su zanimljivi keramicki unikati iz Dalja: Dva pehara sa drskama u obliku pticijih glava i dva askosa sa drskama u obliku zivotinjskih glava, ovi predmeti imaju svoju paralelu u Vis-Martijanec kulturi.Keramika ove grupe bliska je Madjarskoj transdenubijskoj keramici.Nakit je jos uvijek nedovoljno poznat u ovoj grupi uprkos velikom broju slucajnih nalaza.Od karakteristicnih oblika srecu se igle u razlicitim varijantama, naocaraste fibule, tordirani privesci, narukvice od bronzane zice, privesci u obliku stilizovanih ljudskih glava.U kasnijem periodu dominiraju lucne fibule, zvezdaste, certoza i samostrelne fibule.

Od oruzija najcesce se javljaju gvozdena koplja, kao i gvozdeni keltovi.Konjska oprema javlja se i ostavama i u grobovima, najcesce se srecu bronzane trenzele (zvale).Nagla pojava konjske opreme i zlatnih predmeta uz domace imaju izrazito istocne elemente, sto moze da govori u prilog Trako-kimerskoj migraciji.

24

-Nalazi daljske grupe-

-Spaljivanje pokojnika-

25

-BOSUTSKA GRUPA-

Na podruciju juzne Vojvodine i u Srbiji utvrdjen je veliki broj nalazista basarabi keramike, dobro poznate iz Rumunije.Ova nalazista N.Tasic obuhvatio je u posebnu bosutsku grupu smatrajuci je zapadnom varijantom velikog Basarabi kompleksa.Glavna nalazista ove grupe su Gradina na Bosutu, Gomolava, Feudvar, Zidovar grupa se proteze do Makedonije ba jugu i na zapadu do juzne Austrije.

Najveci broj naselja je gradinskog tipa, ali ih ima i u zavucenijim predelima Djerdapa i javljaja se jedan broj pecinskih naselja (Zlotska pecina).Na najznacajnijem lokalitetu ove grupe Gradini na Bosutu basarabi kulturni sloj debeo je 2,6m i utvrdjeno je nekoliko stambenih horizonata.Kuce su bile nadzemne i prostrane, a otkriveno je i postojanje i vise otvorenih ognjista kija su bila ukrasena spiralnim trakama.O nacinu sahranjivanja postoje oskudni podaci.Izuztak predstavlja lokalitet Gomolava gdje su otkrivene dvije kolektivne grobnice 1954-32 skeleta i 1971-78 skeleta .Skeleti iz II grobnice bili su polozeni u jamu precnika 3m i dubine o,5 m.Sa skeletima nadjeni su ostaci kostiju goveceta, otkriveni su prilozi od cilibara, bronze i kamena kao i niz keramickih posuda.Ovi nalazi ne mogu se uzimati kao jedinstven oblik sahranjivanja u bosutskoj grupi., u Basarabi kulturi u Olteniji javljaju se cesce spaljeni nego inhumirani pokojnici.Glavna karakteristika ove grupe je crna glacana keramika.Od oblika javljaju se zdele sa tordiranim ili facetiranim obodom , solje sa jednom ili dvije drske i konicnim vratom, lonci sa plasticnim trakama i dugmetastim ispupcenjem.Bogata ornamentika je izvedena utiskivanjem, urezivanjem, inkrustracijo, i aplikacijom plasticnih girlandi na trbuhu.Glavni motiv je “s” ornament, obicno uokviren u lazni vrpcasti ornament.Nasuprot keramici koja je raznovrsna i brojna metalni nalazi su rijetki.Sa Kalakace potice kalup za livenje karicica i bronzana fibula u obliku harfe, na Gradini na Bosutu metalni predmeti nisu nadjeni.Ipak najveci broj nalaza potice iz masovnih grobnica sa Gomolave, naocaraste fibule, gvozdeni noz, ogrlice, dugmad.Basarabi kultura podjenjena je na dvije faze mljadju i stariju.

Faza I – (750-625 pre n. e.)Faza II – (625-550 pre n. e.)

Porijeklo basarami keramike objasnjava se na nekoliko nacina.Jedna od teza je da se basarabi keramika siri na zapad sa dolaskom Trako-kimeracaovu tezu podrzavaju N.Tasic i A.Vulpe, drugu tezu zastupa B.Dimitresku da je basarabi kultura sirila se postepeno na podrucije preko prijasnje faze urnenfeldera i kasnog bronzanog doba.Osnovna privredna grana u Bosutskoj grupi bila je zemljoradnja, o cemu svjedoci veliki broj zitnih-silosA na Kalakaci.Od domacih zivotinja uzgajali su govece, ovcu, svinju i konja i lov je bio praktikovan (jelen i divlja svinja).U kasnijem periodu sticarstvo uzima primarnu ulogu.Posebnu zanimljivost cine stilizovane figure konja i ptica na basarabi keramici bosutske grupe.

26

- IZGLED JEDNE EVROPSKE GVOZDENODOPSKE KUCE-

-BASARABI KULTURA-

Kultura starijeg gvozdenog doba (VIII – VI v.).Kultura je dobila ima po lokalitetu sa osam tumula i trideset skeletnih grobova kod sela Basarabi na levoj obali Dunava u Olteniji (Rumunija), gdje je 1943 god. vrseno iskopavanje.Nekropola je datirana u VII v.Kultura je rasprostranjena u oblasti donjeg Podunavlja.Nastala je na osnovama grupe zigosane keramike Insula Banuluj tipa siroko rasprostranjenoj u oblasti Djerdapa, sa primarnim centrima u Olteniji , sjeveroistocnoj Srbiji i sjeverozapadnoj Bugarskoj.U srednjoj fazi razvoja basarabi kultura je teritorijalno prosirila na podrucije od moldavije do zapadnog Srema.Izvjesni elementi ove kulture “S”motivi i motivi laznog snura srecu se i na podruciju Koruske i Ukrajine.Naselja su najcesce manjih dimenzija, otvoranog tipa, podizana uz vece ili manje tokove rijeka.Javljaju u rijetkim slucajevima naselja gradinkog tipa sa zemljanim bedemima.Sahranjivanje je biritualno, mada preovladjuje skeletno sahranjivanje u opruzenom polozaju pod tumulima.Karakteristicno je da se ognjista basarabi kulture uokviruju plasticnim trakama sa prepoznatljivim “S”motivima.Javljaju se i stilizovane predstave barskih ptica i cetvoronoznih zivotinja urezane na posudama finije fakture.Grobni prilozi sastoje se uglavnom od keramickih priloga.Keramika je crno glacana.Od oblika javljaju se zdele sa uvucenim ili rasirenim obodom, pehari sa jednom drskom koji su cesto ukraseni raznim motivima.Od nakita gvozdane i bronzane fibule kao i narukvice od bronzane i gvozdene zice.Od oruzija javljaju se jednosekli macevi sa “T” drskom i gvozdena koplja.

27

-Basarabi keramika-

KNEZEVSKI GROBOVI IZ NOVOG PAZARA I ATENICE

Na prostoru jugozapadne Srbije, dva nalaza s kraja 6 i pocetka 5 vijeka pre n.e.zasluzuju posebnu paznju: to su knezevski tumuli otkriveni u Novom Pazaru i Atenici kod Cacka.Knezevski grob iz Novog Pazara otkriven je 1957 god. u temeljima crkve sv.Petra u Rasu prilikom izvodjenja konzervatorskih radova.Grob je bio veoma bogat sastojao se iz metalnih i keramickih predemeta domace i Grcke izrade, u prvim radovima ovi nalazi su konstantovani kao ostava.Kasnija iskopavanja iz 1960 god. utvrdila su da se radi o velikom tumulu precnika 55 m sa perifernim kamenim prstenom, centralnom kamenom kupastom konstrukcijom i spalistem u medjuprostoru.U blizini spalista sa zapadne strane nadjeno je pomenuto blago koje je bilo polozeno u drveni sanduk.Slozena srednjevjekovna arhitektura crkve znatno je ostetila prvobitnu praistorijsku humku i nije dozvoljavala potpuno istrazivanje lokacije.Pomenuto spaliste i nalazi keramike iz ralicitih perioda ukazuju da se sahranjivanje praktikovalo i u ranijim periodima.Uz sanduk su od posuda pronadjeni: olpa (posuda za izlivanje vina ) sa predstavom Dionisa i satira, kiliks (plitka posuda za pice na visokoj nozi) sa predstavom psa, dve crnofiguralne vaze iz poslednje decenije 6 vijeka, bronzana hidrija sa drskom u obliku nagog mladica, minijaturna ojnohoe (olpa) sa kljunastim izlivnikom, dva suda na tronoscu, cista a cordonni, cijediljka sa zivotinjskom figurom na polopcu i dugackom drskom koja se zavrsava u obliko ovnove glave i srebrena fijela tipa mesomfalos.

28

Nakit iz kovcega se sastojao iz velikog broja cilibarskih perli obradjenih u obliku ljudskih figura i glava, zivotinjskih i pticijih figura.Od ostalih predmeta nadjene su dvije zlatne igle i cetiri srebrene, cetiri zlatne i pet srebrnih lucnih fibula sa cetvrtastom nogom, cetiri bronzane fibule sa zadebljanim lucnim krajem.Od zlata nadjena su dva pojasa tipa “mramorac” i nausnice istog oblika, dve srebrene narukvice sa zavrsecima u obliku zmijskih glava.I nadjeno je jos mnogo perli, privesaka od zlata, keramike, staklene paste.Zbog nedostatka oruzija smatra se da je grob i blago pripada zenskoj osobi, ali zbog nedovoljne istrazenosti tumula ne moze se tvrditi sa sigurnoscu.Veliki broj importovanih predmeta ukazuje na veoma jake veze sa Grckim i italskim svijetom.Neki oblici nakita su vjerovatno uvezeni sa juga ili da su neki oblici doradjivani u lokalnim radionicama.Bronzane fibule su domace proizvodnje i pripadaju glasinackom kulturnom krugu.Citavi nalazi se mogu tretirati kao prilozi znacajnom plemenskom poglavaru knezu ili kneginji.

- Hidrija iz Novog Pazara -

29

Situacija u Atenici arheoloski je povoljnija jer su iskopavanja na ovom mjestupruzila vise podataka o nekropoli , nacinu sahranjivanja i o ritualnom obredu koji je praktikovan.Sistematska iskopavanja dva knezevska iskopavanja vrsena su 1958 i 1959 god. pod rukovodstvom Milene Djuknic i B.Jovanovica: prve godine otkopana je humka jedan precnika oko 35 m i visine 1,5 m, dok je druga iskopavana druge godine i bila je precnika 70m i visine 1,5m.Konstrukcija tumula I je relativno jednostavna teren je predhodno bio nivelisan zatim je oblucima bila obelezena osnova centralnog groba i periferni deo kamenog kruznog zida.U perifernom dijelu konstantovano je spaliste.Tumul II, prilikom nivelisanja zrtvovano je vise zivotinja(pas, divlja svinja i tur)ima je slozeniju konstrukciju od tumula I. I ovde postoji centralna kamena konstrukcija na koju su bili polozeni ostaci pokojnika.Grobni prilozi su bogati i raznovrsni.U obe humke se susrecu isti oblici, samo sto oni iz humke I ukazuju na zenske spaljene ostatke ,a humka II muske.Periferni grob u humci I pripadao je muskom detetu.Za razliku od Novog Pazare gdje su prilozi stavljeni sa strane u Atenici najveci broj priloga spaljen je zajedno sa pokojnikom., sa izuzatkom predmeta od cilibara, stakla i kosti koji su kasnije polagani.

Od zlata se javlja ogrlica od bikonicmih perli , zatim kruzna iskucana dugmad sa aplikacijama u vidu kljova divlje svinje i pcela.Od srebra je nadjena jedna fibula sa cetvrtastom nogom.Od nakita treba istaci veliki proj cilibarskih perli i privesaka u obliku ptica i zivotinja.U humci II najzanimljiviji predmeti su kutija sa plocom ukrasenom predstavom borbe lava i jelena, lezeca figura lava,nozevi sa glavom grifona na vrhu.U obe humke pojavljuju se ostaci bronzanih posuda grckog

porijekla, dok su u humci II nadjeni ostaci oruzija dva stita, vise fragmenata dvoseklih gvozdenih maceva i kopalja.Posebnu zanimljivost predstavljaju ostaci konjskih kola pronadjenih u humci I i II.

30

- Crnofiguralne posude iz Novog Pazara -

U Humci II rijec je o cetveropreznim kolima a, u humci I dvoprezi.U humci II nadjene su trolisne skitske strelice.I ovaj lokalitet se vezuje za glasinacku kulturu mada veoma mala veza je vidljiva.Po svim odlikama Novi Pazar i Atenica nisu usamljeni.Na vise mjesta kod nas i u Evropi javljaju se istovremeno slicni bogati nalazi, sto ukazuje na paralelan drustveno-ekonomski razvoj praistorijskih drustava na sirokom prostoru. Kod nas se javljaju bogati grobovi u Pilatovicima,Ljuljcima,Krusevici ,grob bogate tracanke kod Ulpijane...

31

-OHRIDSKA GRUPA-(TREBENISTE)

U ohridskoj oblasti , na sjevernoj obali Ohridskog jezera otkriveno je nekolio nalazista iz starijeg gvozdenog doba, od kojih je najvaznije Trebeniste, sa cuvenim knezevskim grobovima.Naime , dva kilometra juzno od mjesta Trebeniste 1918 god. nadjeno je sedam bogatih knezevskih grobova ove rezultate publikovali su B.Filov i K.Skropil.Na istom mjestu N.Vulic je nastavio iskopavanja 1930,1931,1933 i 1934 god. i otkrio nove knezevske grobove neke bogate kao predhodne a neke siromasnije.Nova iskopavanja usledila su 1953/54 kada je V.Lahtov i uradio sistematizaciju grobova .Prvih sedam bogatih grobova i osmi nadjen uz njih oznacio je kao grupu A, bogate grobove koji su se nalazili sezdesetak metara od ove grupe oznacio je kao skup B i a siromasne grobove koje je iskopavao Vulic kao skupinu C.Iskopavanja su nastavljena i sedamdesetih godina kada je nadjeno 19 grobova i 29 skeleta koji su se nalazili oko 400 metara udaljeni od dotad poznatih grupa grobova.Od ostalih nalazista ove grupe treba spomenuti nekropolu u Radulisti, ratnicki grob iz Recice i grupni nalazi iz Lezista.U kasnijem periodu helenizma zastupljen je veci broj nalaza iz Arapskog grobista,Crvejnci i Trebeniskom kaletu.Vecina nalaza iz Trebenista pripada drugoj polovini 6. i prvoj polovini 5. vjeka pre n.e.M.Garasanin Trebeniste stavlja u svoju grupu gvozdeno doba III,a helenisticke nekropole oko Ohrida u gvozdeno doba IV.Knezevski grobovi I-XIII iz Trebenista, odnosno grupe A i B po V.Lahtovu , datuju se u period od trece cetvrtine 6. do pocetks 5.vijeka.Inventar grobova sastoji se mahom od grckog i makedonskog importa ili predmeta radjenih po stranom uzoru.Od zlata se javljaju maske,rukavice, sandale, razliciti ukrasi i privesci.Od srebra javljaju se ritoni,i kantarosi zatim ukrasne igle, narukvice, pojasne kopce...Od bronze najvise je zastupljeno posudje : krateri, hidrije, kantarosi, amfore, fiale..Mnoge posude su bogato ukrasene plasticnim dekoracijama sa geometrijskim ili figuralnim motivima, od kojih se najvise isticu dva kratera – jedan sa frizom konjanika danas u Beogradu , a drugi sa frizom krava u Sofiji, zatim veliki tronozac sa konjskom glavom...Od bronze je nacinjeno i vise komada defanzivnog oruzija – jedan korintski slem, jedan halkidski slem i osam ilirskih slemova od kojih su neki ukraseni zlatnim aplikacijama, zatim knemide i stitovi.Od gvozdja su napravljeni vrhovi kopalja, dvosekli macevi, razne alatke i nozevi.Keramika je predstavljena crnofiguralnim leketima i zdelama nadjeni su i djelovi tri kasnoarhajske statue od keramike.Siromasniji grobovi na Trebenistu datuju se u kasniji period od knezevskih.

32

-Zlatna posmrtna maska iz Trebenista-

-Zlatne sandale iz Trebenista-

33

Naselja trebeniskog podrucija nisu sistematski istrazena.Pretpostavlja se da je sediste knezeva iz Trebenista moglo nalaziti na gradistu zvanom trebenisko kale.Iako se kulturni razvoj na ovom mjestu trajao do srednjeg vijeka, smatra se da je praistorijsko naselje zahvatalo prostor od 7-8 ha i da je bilo ogradjeno suhozidom od 0,8 sirine.Grobovi grupe A i B sa Trebenista predstavljali su velike jame naubicajenih dimenzija – do 5 metara duzine i 2-3 m sirine, orjentacije zapad-istok.Dno groba je bila obicno nabijena zemlja, dok je samo u jednom slucaju bila poplocana.Jame su bile ispunjavane sljunkom iznad koji se gradila kamena pravougaona konstrukcija ali u nivou ispod zemlje.Na pitanje da li su pokojnici inhumirani ili spaljeni ne moze se sa sigurnoscu govoriti jer je nadjeno veoma malo djelova kostiju.Grobna konstrukcija i raspored priloga govore da se javlja skeletno sahranjivanje dok Vulicevi podaci o nagorelim kostima i drvetu indicira na spaljivanje.Vise podataka pruzaju siromasnih grobova gdje se upraznjuju oba oblika i kremacija i skeletno sahranjivanje.Zlatne maske, za koje je u vreme njihovog otkrica postojrla direktna analogija iz mikenskog perioda istina hiljadu godina ranije.Medjutim citav problem treba posmatrati sire, u sklopu slicnih pojava na balkanu i evropi uopste, na osnovu cega se moze zakljuciti da je ritual pokrivanja, lica, saka i stopala umrlog na samo maskama i sandalama vec uopste zlatom i metalom, stajao u kritsko-egipatskoj tradiciji divinizacije pokojnika i da je to narucito bilo rasireno oko Solunskog zaliva i juzne Trakije.Predpostavlja se da su romboidne zlatne plocice stavljane na oci i usta pokojnika.Sve ovo potvrdjeno je i na lokalitetu Sindos u blizini Soluna.Trebeniske maske se razlikuju od onih nadjene u blizini Soluna u vise detalja: obradi lica je posveceno vise detalja, brada i obrve su predstavljene tackama i linijama i oko maske javljaju se ukrasne trake sa geometrijskim motivima, dok se na zlatnim sandalama nalaze predstave sfingi i meduzinih glava.Svi ovi knezevski grobovi pripisuju se lokalnim plemenskimm poglavarima iz okoline Ohrida, ciji je znacaj u velikoj mjeri porastao krajem 6. i pocetkom 5. vijeka.Ovi knezevski grobovi paralelni su sa oni u Bosni, zapadnoj Srbiji i sjevernoj Makedoniji.

34

-PALEOBALKANSKA PLEMENA-

-karta sa prikazom paleobalkanskih plemena-

35

-ILIRI -

Iliriju i Ilire prvi put spominje Herodot (oko 485-425) u svojoj Istoriji ,ali sasvim uzgredno, Iliriju on smjesta oko izvorista rijeke Angros (danasnji Ibar),u planinsku oblast u jugozapadnom djelu Balkanskog poluostrva ,a Ilire spominje kao zastitnike odbeglog Perdike ,buduceg osnivaca makedonske kraljevine i kao narodu kojem je proreceno da ce zajedno sa vojskom Enhelejaca opljackati hram u Delfima i posle te pljacke izginuti.Ilirske zemlje zahvatale su i jugoistocne djelove Jadranskog mora o cemu svjedoci i Tukidid (oko 460-400).On opisuje ilirsko pleme Tualanti kao varvare pljackase na kopnu i moru veoma mocni ali nevjesti u ratnoj taktici koje i Makedonci i Grci zele da pridobiju za svoje saveznike. Detaljnije opise ilirske obale daje nam djelo Pseudo-Skilaksa u djelu Periplos oko300 g.p.n.e .On smjesta Ilire na prostor od Istre do Krfa.Navodi i imena plemena koja tu zive Hierastomnai,Bouilinoi,Hylloi,Nestoi,Manioi,Autariatoi,Enchelleis i Taulantioi.Od njih jedino su Enhelejci locirani u okolini Kotorskog zaliva.U kasnijim izvorima Plinije i Strabon navode jos nekoliko ilirskih plemena od kojih neke nazivaju Illyrii proprii dicti (pravi Iliri),ta plemena naseljavaju podrucije Skadra i sjeverne Albanije.Na osnovu ovakvog malog broja podataka tesko je odrediti tacne granice Ilirskih zemalja ,a jos manje granice izmedju ilirskih plemena.Velike poteskoce proizilaze iz toga da su anticki pisci cesto u Ilirska plemena ubrajali i neka ne ilirska kao naprimjer Enhelejce ,Dardance i Brige.Strabon (65 s.e-19 n.e.) u Ilire ubraja istocnoalpska plemena.Apijen u svom djelu iz II vjeka govori o mitu po kojem je Ilirion rodonacelnik Ilira imao sinove,unuke i praunuke Enheleja,Autarijata,Dardana,Meda,Taulanta,Panonija,Skordiska i Tribala od kojih su nastala istoimena plemena i narodi.Iliri nisu imali pismenost pa su stoga jezicki ostaci svedeni samo na nekoliko stotina imena i toponima,izucavanjem tih skromnih podataka utvrdjeno da je Ilirski jezik bio iz grupe indoevropskih jezika.Teritorija koja je ne sumljivo pripadala Ilirima djelila se na dve geografske cjeline . Prvu cjelinu sacinjavala je oblast oko Dinarskih planina i jadranska obala u pravcu sjeverozapad-jugoistok,druga oblast vezana je za pindski masiv i jadransku obalu u pravcu sjever-jug.Iliri nikad nisu imali jedinstvenu drzavu bili su podjeljeni u nezavisna plemena.Vlast plemenskog starjesine bila je ogranicena samo na teritoriju plemena.Anticki pisci cesto spominju razlike u obicajima pa cak i u raligiji izmedju pojedinih plemena.Ona plemena koja su zivjela na jugu i bila u zaledju Grckih zemalja primale su jak uticaj svojih susjeda u svakom pogledu,dok sjeverna plemena ostaju vjerni svojim praistorijskim formama zivota.Prvi kontakti Ilira sa narodima sa Mediterana,ostali su djelimicno sacuvani u mitu.Tokom 60-ih godina proslog vjeka napustana je teza o ilirskom doseljavanju sa sjevera iz centralne Evrope.Danas arheolozi govore o tri faze etnogeneze ilirskog naroda u prvoj kulture kasnog eneolita i rane bronze nazivaju se protoilirskim plemenima, kulture kasne bronze i ranog gvozdenog doba prailirima i period od VIII do V pripada vec ilirskim plemenima.Medjutim ovu tezu veoma je tesko potkrepiti arheoloskim dokazima.U periodu od 1600-1400 g.p.n.e jacaju veze lokalnih starosjedilaca sa mikenskim svjetom dok u periodu od 1200-700 ta veza se okreca prema srednjoj Evropi i kontinentalnom i centralnom Balkanu.Na znacajna previranja u lokalnim kulturama ukazuje siroka pojava naselja gradinskog tipa gradjena na ne pristupacnim mjestima (npr.lokalitet Gajtan kod Skodra)Tek od kraja VIII dolazi do formiranja vecih etnokulturnih cjelina unutar ilirske teritorije.Zajednicki ekonomski interesi ilirskih plemenskih zajednica sastojali su se prvenstveno u pljacki bogatih susjeda na kopnu i moru-u odbrani od spoljnih neprijatelja,mahom tih istih opljackanih susjeda stanovnika Makedonije,Epira i grckih kolonija na Jadranu.Prvi ilirski kraljevi bili su vjerovatno samo plemenski prvaci kojima je poslo za

36

rukom da se stave na celo neke vrste plemenske federacije,dovoljno snazne da osvoji tudje i odbrani svoje teritorije.Od imena ilirskih kraljeva spominju se kralj Grabos,Kletos,Bardilis II koji je dao svoju kcerku epirskom kralju Piru za zenu.Veliko bogatstvo ilirski kraljevi dobijali su putem gusarenja ,presretanja italskih i grckih ladja, ova grana”privrede”dovesce do propasti ilirskih plemena.Posle zavrsenog drugog ilirskog rata rimljani su Iliriju podjelili na tri oblasti i primorali je da placa porez.Ovo je oznacili kraj ilirskih nezavisnih kraljevstava.Ilirske zemlje u vrijeme Cezare pretvorene su u jedinstvenu provinciju Ilirikum.Dva i po vjeka svoje nezavisnosti Iliri su mahom proveli u ratovima sa Grcima,Makedoncima,Epircima i Rimljanima.Periodi mira bili su kratki da bi se mogla stvoriri jedinstvena kultura.Arheoloski nalazi pokazuju da su Iliri u periodu svoje nezavisnosti najveci dio svojih potreba zadovoljavali tudjinskim proizvodima.U nekropolama se srece ratnicka oprema radjena po uzoru na grcke hoplite,keramika iz italskih i grckih zemalja,nakit od kelta,grka.itala.makedonaca....Ilirski gradovi bili su u punom procvatu u periodu IV-III vjeka p.n.e uz nekoliko starijih urbanih centara dizu se i novi(Dimale,Antipatra,Albanopolis,Skadar,Rison,Ulcinj...)Novi gradovi sastojali su se od akropolja ispod kojeg se protezalo naselje, a citav kompleks ogradjen je jakim bedemima.Jedan od najvecih gradova bio je Bilis imao je agoru i pozoriste sa 7000 mjesta.Ostali vidovi ilirske kulture-na prvom mjestu religija i umjetnost,dokumentovani su malim brojem arheoloskih nalaza.Ilirska umjetnost nikad nije premasila granice zanatske umjetnosti ,a ni u tim okvirima nije dosezala visok nivo niti je imala neki svojstven stil.Medjutim na sirokom ilirskom podruciju pronadjeni su i pokoji orginalni proizvodi (predmeti sa Glasinca).Keramicki predmeti uglavnom stereotipnih oblika,monotone geometrijske dekoracije i cesta je imitacija italskih i grckih majstora.Gradsko stanovnistvo koristilo je mahom proizvode dobavljene iz Grckih kolonija sa jadranske obale ili iz Italije i Atike,dok su lokalni majstori zadovoljavali potrebe siromasnijih slojeva.Kao sto i u umjetnosti nisu ostvarili jedinstven stil,tako i na religijskom planu Iliri nisu uspjeli da formiraju koherentan duhovni svjet niti jedinstven panteon.U istorijskim izvorima nema podataka o religiji bilo kog ilirskog plemena,a relevantni arheoloski nalazi su malobrojni.Bronzana kolica sa barskim pticama i diskoidni privesci sa Glasinca cesto se uzimaju kao dokaz o postojanju kulta sunca kod sjevernih ilirskih plemena,dok se na osnovu etimoloskih spekulacija o imenu Ilirija (zmija) i grivni sa zavrsecima u vidu zmijskih glava ,smatra da je ovaj gmizavac uzivao najvece postovanje u juznim ilirskim zemljama.Vecu paznju zavredjuje cilibarski privezak sa prikazom konjanika iz Lisjevog polja V vjek p.n.e ,s obzirom da je Medaur zastitnik Risna prikazan kao konjanik.Postoji sumlja u postojanje nekog konjanickog,spasilackog bozanstva kod Ilira,ovo potvrdjuje i kopca iz Gostilja sa kraja III v.p.n.e n kojoj je prikazan konjanik sa zmijom iz sebe koja unistava neprijatelje.O zrtvenicima i svetilistima malo se zna.Kultna mjesta smatraju se osamljeni tumuli koji umjesto grobova sadrze slojeve paljevine sa velikom kolicinom razbijenog posudja.Otvoreo je pitanje da li su kod Ilira odredjena lica obavljala svestenicku funkciju.Predpostavlja se da su prinosili ljudske zrtve jer Arijan saopstava da su branioci ilirskog grada Peliona zrtvovali tri djecaka ,tri djevojcice i tri crna ovna.Prastara totemisticka vjerovanja prepoznaju se u imenima nekih plemena (Enhelejci-narod jegulja,Teulanti-narod lastavica),kao i u nazivu pojedinih gradova (Ulcinium od Ulkos-vuk).Iliri su vjerovali u zagrobni zivot.Oruzije,nakit i razlicito posudje otkriveni u grobovima pokazuje da su Iliri bili uvjereni da ce posle smrti ucestvovati u ratnim okrsajima i na veselim gozbama.Veliki tumuli sa slozenijim grobnim konstrukcijama koje se uocavaju na nekropolama u VII-V vjeka ukazuju da je kult mrtvih u to vrijeme prerastao u pojedinacni kult heroja.Za taj kult se vjerovatno vezuje i monumentalna grobnica u stjeni iz druge polovine III vjeka p.n.e. otkrivena u Selcu (Albanija) u kojima su vjerovatno sahranjeni

37

kraljevi ili plemenski poglavari.Njihove fasade ukrasene jonskim stubovima i volovskim glavama izvedene su po helenistickim uzorima.U procesu romanizacije ,koji je usledio posle propasti ilirske drzave,tradicionalni likovi ilirskih heroja i bogova kao i lokaloni obicaji postepeno su se u potpunosti stopili sa rimskim.Posle pobede Rima ilirske zemlje padaju u zaborav ilirski gradovi postaju gradovi rimskih gradjana,struktura stanovnistva se mjenja.na svim teritorijama severno od rijeke Mati sluzbeni jezik je latinski,rimski denarijus zmjenjuje ilirsku drahmu.Arheoloska istrazivanja pokazala su da su ilirski primorski gradovi vec u prvim decenijama I vjeka nove ere ozivjeli i teritorijalno prosireni.Na njihovim nekropolama (npr.Butui) dokumentovane su iskljucivo rimske forme sahranjivanja,a na nadgrobnim spomenicima citaju se pretezno strana imena ,ljude koje je sluzba ili trgovina dovela u Iliriju iz Italije,Male Azije,Grcke ili Sirije.U Butui i Rizonu otkrivene su velike zgrade sa raskrosnim mozaicima.U Dirahiono u II vjeku sagradjeno je veliki amfiteatar sa 15 000 mjesta.Proces romanizacije u kontinentalni djelovima ilirije vidljiv je tek u II vjeku n.e.,do tada se javlja jos tradicionalno sahranjivanje.Kasnije spominjanje Ilirije nema etnicku, vec samo teritorijalnu konotaciju.U skoro hiljadu godina dugoj istoriji Iliri su ostavili duboke tragove u razvoju Mediterana.Ulogu koju su imali u makedonsko-grckim ratovima bila je od odlucujuce politicke vaznosti,a njihova teritorija bila je pozornica predsudnog razvitka u vrijeme rimskih gradjanskih ratova.Njihov znacaj u ekonomskoj i kulturnoj istoriji antickog svjeta jos nije dovoljno poznat.

- prikaz ratnika na konju , Lisje Polje -

38

-TRACANI I TRACKO BLAGO-

Trakija je velika potolina ogranicena na sjevernoj, zapadnoj i juznoj strani velikim planinskim lancima, dok je na jugoistoku siroko otvorena prema obalama Egejskog mora i Pontu.Trakija je bogata razni sirovinama, pogodna za zamljoradnu, stocarstvo, uzgajanje vinove loze i maslina.Prvenstveno zbog tih razloga jonski Grci iz Mileta, Atine, Megare, Korinta, Hiosa, Parosa i Samosa, koloninizirali su tokom VII i VI vijeka priobalne dijelove Trakije i tako neposredno upoznali domorodacko stanovnistvo i njihove obicaje.Prvi kontakti Grka sa Tracanima ostvareni su znatno ranije.Tracani su prema Homeru bili saveznici Trojanaca i hrabri ratnici.Trakija je i zemlja i velikih muzicara, proroka i svestenika: Orfeja, Tamirija, Lina i Eumolpa.Anticki picsi Herodot i Hekateja u svojim djelima spominju tracka plemena i njihove obicaje.Od velikih trackih plemena spominju se Odrizi, Besi, Krobizi i dr.ova plemena bila su ujedinjena u plemenski savez na cijem celu je stajao kralj koji je prvobitno obavljao i svetovne i sakralne duznosti.Narod je ziveo na selima a, aristokratija u utvrdjanjima koja su podizana vec od IX vijeka.Osnovna jedinica drustva bila je poligamna porodica.Herodot je opisao i tracke obicaje vezane za rodjenje i smrt.Pripadnici plemena Trauza prilikom rodjenja dijeteta kukaju zbog nevolja koje ce ga zadesiti u zivotu, dok pokojnika sahranjuju uz veliko veselje i spominju muke kojih se otarasio.Tracki bogatasi su posle smrti izlagani i oplakivani tri dana, zatim su spaljivani ili pokapani u zemlju a, na grob im se nasipa velika humka.Zenu koja je bila najdraza pokojniku ubio bi njen najblizi rodjak i sahranio u muzevljavom grobu.Tukidid spominje sklonost Tracana da gomilaju svoje blago.jezik Tracana poznat je samo po licnim imenima i po par toponima.Pojedini tracki kraljevi govorili su grcki a, neki od njih bili su i ozenjeni grkinjama.Tracani nisu imali sopstvani alfabet, ali su koristili grcki istina takav broj spomenika je mali.Mada su grcki i latinski vremeno postali uobicajeni u Trakiji naka plemen sacuvala su svoj maternji jezik sve do VI vijeka n.e.Pocetak istorije Tracana, za mnoge arheologe se povezuje sa indoevropskim prodorima izmedju IV i II milenijuma.Arheoloska istrazivanja su pokazala da se pocev od sredine XI vijeka uvecava broj naselja u planinskim predelima.Pronadjena su i svetilista iz gvozdenog doba na otvorenom, sa nisama i oltarima u stenama , u nekim slucajevima u stene su urezane figure muskaraca, zena, ptica.Od sredine VI vijka na Trackim obalama nicu grcke kolonije od kojih su najvaznije:Maroneja, Selebrija, Apolonija, Mesembrija i Odesos.Lokalno stanovnisto je mirno prihvatilo ovu kolonizaciju a, sa tim i grcku kulturu.Od kraja VI vijeka pre n.e Grci se trude da imaju prijateljske veze sa Tracanima preko zenidbenih veza.dalje zblizavanje Grka i Tracana prekinula su persijski pohodi na Skite.Pohode je predvodio kralj Darije I 512/13 god.Da bi zagospodario skitskim zemljama Darije je sa velikom vojskom krenuo prema uscu Dunava i na svom putu pokorio sva tracka plemena.Skiti su ubrzo primorali persijance da se povuku u Malu aziju, ali je dio vojske ostao u Egeji i drzao Tracane u pokornosti.Dok su darijeve a, kasnije Kserksove trupe marsirale Trakijom u njenim sjeveroistocnim krajevima otpoceli su procesi koji su doveli do formiranja velike i snazne Odriske drzave.Za osnivaca Odriske kraljevine smatra se kralj Teres, on je stvorio veliku vojsku i uspostavio ekonomske i politicke veze sa susjedima.Za vreme kralja Seusetisa odriska kraljevina postaje najbogatija drzava na prostoru izvedju Jadrana i Ponta.Vec u grobovima iz perioda VI vijeka javlja se srebri i zlatni nakit iz grckih i makedonskih radionica.Atinski uticaj na trackom dvoru nije oslabio

39

ni za vrijeme slabljenja odriske drzava tokom IV vijeka.Odrisku kraljevinu srusio je Filip II Makedonski i u periodi 352/42 osvojio cijelu Trakiju.Da bi osigurao svoju vlast Filip je osnovao nekoliko gradova u Trakiji najp[oznatiji je Filipopolis u dolini Tonsosa.U to doba Trakija je bila uredjena po principu persijskih satrapija.Tracka je aristokratija iz radionica u Maloj aziji i Grckoj nabavljala najluksuznije predmete i isticala svoje bogatstvo u podizanju monumentalnih tolosoidnih grobnica , cesto sa po nekoliko odaja .najpoznatija takva grobnica je ona U Kazanlaku , kupolasta grobnica oslikana freskama.Tokom III vijeka Trakiju je zadesila nova nevolja pustosenje kelta, a posle njih i Rimljana.Likovna umjetnost Tracana nije imala svoja svojstva.Svi umjetnicki predmeti iz VI i V vijeka izradili su persijski, skitski, grcki i etrurski majstori.Zlatni i srebreno posudje Tracani su mahom nabavljali iz radionica u Maloj Aziji,ali i iz grckih kolonija na Pontu.Sva ostvarenja monumentalne arhitekture su delo grckih majstora ili su inspirisani grckim prijasnjim delima.Pocev od IV vijeka u trakiji su bili posebno omiljeni predmeti oblikovani u takozvanom zivotinjskom stilu, sa temama borbe zivotinja.Figure mitskih junaka prikazane su u arhaicnom stilu.Slom tracke drzave oznacava i kraj tracke umjetnosti.rekonstrukcija tracke religije zasniva se na podacima antickih pisaca.herodot navodi samo jedno tracko izvorno bozanstvo boga Plistora a, druge bogove poistovjecuje sa grckim.Zbog rascjepkanosti trackih plemena mora se predpostaviti na postojanje razlicitih lokalnih bozanstava i kultova.Najrasireniji je bio kult boga Herosa.tracani su vjerovali u besmrtnost duse.Zivot u onome svijetu zamisljali su kao veselu gozbu u prisustvu bogova.U religijskom i politickom zivotu znacajnu ulogu igralo je svestenstvo.Svestenici su bili zastupnici boga i kraljevi savjetnici.Tracani kao i Iliri djele zlu sudbinu aliterarnih naroda tj. naroda cije su istorije kratke i skrte ne zato sto takve jesu vec zato sto su ih pisali tudjini.Modernoj arheologiji i istoriji tek predstoji da otkrije celovitu proslost palebalkanskih naroda.

-Plocica iz Lukovita-

40

-OSTAVA IZ BOROVA-

Ostava u Borovu otkrivena je 1974 god.Ostava je sadrzala tri ritona u donjim djelu modelovane u obliku konja, sfinge i bika.Na ritonu sa sfingom nadjen je i natpis trackog kralja Kotisa.

-Ritoni iz ostave u Borovu -

41

-OSTAVA IZ PANAGURISTA-

Ostava je otkrivena 1949 god. prilikom iskopavanja grada Panaguriste.Nadjeno blago datovano je u period IV vijeka.Od predmeta nadjeni su ritoni, fijela ukrasene glavom afrikanca, amfore u obliku zenskih glava.Ovo blago bilo je tesko 6,1 kg. svi predmeti su od zlata.Predmeti su bili kombinacija grckih i orijentalnih motiva.

-Ostava iz Panagurista-

42

-NEKROPOLA U DUVANLIJU-

Nekropola Duvanli sadrzala je 50 tumula koji su iskopavani u periodu 1929/1931 god.Nekropola je datirena u V vijek pre nove ere.Grobovi su izuzetno bogati i vjerovatno su pripadali lokalnoj vladajucoj aristokratiji.

-Nalazi sa nekropole Duvanli-

43

-OSTAVA IZ ROGOZENA-

Blago iz Rogozena pronadjeno je u istrazivaljima 1985/86 god.Ostava je sadrzala 108 srebrenih fiela, 54 manje posude i 3 amforasta suda.Ostava je datirana u period kraja V i pocetka IV vijeka.

-Srebrne posude iz Rogozena-

44

-OSTAVA IZ VULCITRNA-

Ova ostava otkrivena je 1924 god.Ostava je sadrzala 13 zlatnih predmeta.Arheolozi ovo ostavu smatraju najstarijom i datuju je u period bronzanog doba oko 1500 god.pre n.e.Ostava je sadrzala predmete ukupne tezine 12,4 kg.

-Nalazi iz ostave u Vulcitrna-

45

-TRIBALI-

U vrijeme zavrsnih faza praistorije anticki pisani izvori pruzaju svjedocanstvo o pojedinim unutarbalkanskim plemenima sa kojima su grci ,a kasnije i rimljani dolazili u dodir.Na prostorima srednjeg Balkana najranije se spominju mocni i znacajni Tribali o kojima nam prve vijesti daje Herodot.Uspomi i procvat Tribaladokumentovani su u poznatom Herotovom podatku o Tribalskoj ravnici,koji je preuzet od Hakateja i potice iz druge polovine ili sa kraja VI vjeka prije n.e.,a svjedoci da je vec tada ova populacija bila veoma znacajna,posto inace nebi bila posebno navedena dok istovremeno njeni susjedi ostaju anonimni.Tokom sledeca dva vjeka pristizu podaci o izuzetnoj vojnoj snazi Tribala: zabiljene je pobjeda nad mocnom odriskom vojskom i pohod na Abderu od koga se grad dugo nije oporavio.Polovinom IV vijeka pre n. e.nastupa kulminacija vojnog i politickoj znacaja Tribala i oni prerastaju u glavnog makedonskog neprijatelja u balkanskom zaledju.Pokoravanje Tribala nije bilo jednostavno ,savladani su tek posle pobjede Aleksandra Makedonskog kada tribalska plemena priznaju vrhovnu makedonsku vlast.Gubitak samostalnosti sam po sebi ne bi morao da znaci i kraj uspona Tribalau kulturnom smislu ,buduci da bi ukljucivanjem u helenisticku zajednicu otvorilo mogucnost za brzu i laksu komunikaciju sa razvijenim grckim i mediteranskim svijetom,ali neposredno nakon toga Tribali su bili izlozeni nizu nedaca:Udaru Autarijata,ekspanziji Kelta,sirenje Dardanaca sa sjevera prema jugu i prelasku Geta i drugih plemena sa Dunava u unutrasnjost.Tako je moc Tribala postepeno slabila dok nisu postali ”pusto i bezimeno pleme” koje je izgubilo svoju teritoriju i trpelo naseljavanje drugih populacija koje svakako donose i svoju materijalnu kulturu.Zbog takvih prilika moglo bi s ocekivati da tribalska materijalna kultura dozivljava opadanje i da gubi svoje specificne karakteristike.Tako da bi period iz koga bi arheoloski nalazi mogli da se pripisu Tribalima okvirno odgovara vremenu od druge polovine VI do kraja IV vijeka pre n.e.sto odgovara kraju halstata.Maticna teritorija Tribala ili kako je Herodot naziva Tribalska ravnica je podrucije doline Velike Morave i Pomoravlja,za sjevernu granicu tribalskih zemalja uzima se Dunav.Pored podataka o vremenu i prostoru istorijski izvori sadrze jos jedan aspekt informacija odnosno daju odredjene indicije o razvijenosti i karakteristikama tribalske kulture.Ova vrsta podataka ima vise ”negativan”karakter,posto se u svim izvorima istice izrazita primitivnost Tribala ,neubicajenost i neprihvatljivost njihovih obicaja kao i pljackaska agresivnost.Njihovo ime kod Grka poprimalo znacenje sinonima za primitivnost i nastranost pramda u korenu ovih shvatanja stoji strah od mocnih i opasnih varvara ipak ni za jednu drugu paleobalkansku populaciju ne vezuju ovakve informacije.

- Tribalski srebrni pojas -

46

-DARDANCI-

Opšte je prihvaćeno mišljenje da su i Tribali i Dardanci etnički veoma srodni i sa Dačanima, Mezima i, možda, sa još nekim starobalkanskim narodima čine posebnu dakomizijsku grupu naroda, koja je okarakterisana specifičnom kulturom u odnosu na bliske Tračane. Izgleda, međutim da su u okviru pomenute grupe naroda upravo Dardanci i Tribali bili posebno bliski, što ne čudi kada se imaju u vidu zajedničke kulturne tradicije i direktni udeo stanovništva iz Pomoravlja tokom VIIIi VIIveka pre n. e. u formiranju Dardanaca. Očite razlike koje postoje između ova dva starobalkanska naroda nesumnjivo su uslovljene određenim specifičnostima u njihovom razvoju. Naime, u formiranju Tribala osnovu čini populacija koja je nastala tokom takozvanog prelaznog perioda iz bronzanog u gvozdeno doba (1300-800. godine pre n. e.), iz prožimanja postvatinskih kultura u Podunavlju tipa Belegiš II - Gava sa postvatinskim kulturama Paraćin I - Donja Brnjica I u Pomoravlju, dok podunavska kulturna komponenta (Belegiš II - Gava) u razvoju Dardanaca ne postoji. Dakle, sličnost između Tribala i Dardanaca je onolika koliko su slične i njihove prethodne kulturne tradicije, pogotovo one iz razdoblja od sredine II milenijuma do konačnog etničkog uobličavanja ova dva najmoćnija centralnobalkanska naroda, negde u VI veku pre n. e.Za razliku od prethodnih praistorijskih perioda, tokom kojih je kroz keramičke oblike, tehnike ukrašavanja i ukrasne motive svaka zajednica iskazivala svoje afinitete, uključujući tu svoju ideologiju, odnos prema sopstvenoj populaciji, tradiciji i veri, - negde od sredine VIveka pre n. e., u vreme snažnih uticaja arhajske Grčke na sve sfere života zajednica u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, uključujući tu, posebno, i tehnologiju u proizvodnji keramičkog posuđa uz korišćenje grnčarskog vitla, - ti proizvodi od gline izgubili su raniji značaj u kulturi - značaj, možda, i najjačeg sredstva društvene propagande, - postali su obični funkcionalni predmeti i puke imitacije. Nema sumnje da su vodeći društveni slojevi Dardanaca - vojnički stalež i sveštenstvo radi ostvarenja svog društvenog ideala - živeti kao upravljačka klasa u Grčkoj - nametnuli svom stanovništvu imitiranje grčke keramike i započeli uvoz skupocene robe iz grčkog sveta i od naroda koji se pre njih našao pod snažnim grčkim uticajem. Etnokulturni identitet ne samo da se više nije negovao kroz strogo poštovanje tradicije, što se u praistoriji uglavnom iskazivalo kroz nepromenljivost oblika i dekoracije najmasovnijih vrsta proizvoda materijalne kulture (na primer keramike) - već se on snažno potiskivao prema željama vodećih dardanskih društvenih slojeva i izlaženja u susret potrebama i interesima grčkog sveta arhajskog perioda. Dakle, umesto da se razvoj ovog naroda arheološki može rekonstruisati na osnovu njihovih proizvoda, kao što je to keramika, razvoj Dardanaca može se upoznati jedino na osnovu malobrojnih izrađevina u tradicionalnom stilu, kao što je, na primer, keramika rađena rukom. Praćenjem distribucije tih karakterističnih vrsta predmeta može se doći do podataka o teritoriji koju je određeni narod naseljavao, naravno ako istovremeno postoji pouzdan istorijski podatak o imenu tog naroda. Upravo ta keramika rađena rukom ukazuje da se život na Kosovu kontinuirano razvijao od VIIIveka pre n. e. do dolaska Rimljana negde na prelazu iz stare u novu eru pa i kasnije, a istorijski izvori upućuju da su to najverovatnije bili Dardanci (ne postoji, međutim, ni jedan istorijski izvor koji direktno ukazuje da je bilo koja teritorija bila dardanska).Iako su Dardanci bili izuzetno

47

moćni, njihov razvoj nije bio tako miran. Naime grobovi iz Pećke Banje, koji sadrže predmete koji su posebno karakteristični za Tribale kao što su narukvice od srebrnog lima i livene srebrne narukvice sa završecima u obliku zmijskih glava, srebrne kopče sa takozvanom sedlastom nogom. Slični grobovi u Pomoravlju, u Atenici i Novom Pazaru, u kojima su sahranjeni Tribali, najverovatnije, nastali su u vreme sučeljavanja Tribala sa Ilirima (najverovatnije Autarijatima). Po svemu sudeći i istovremeni kneževski grobovi iz Pećke Banje su tribalski, nastali u zoni razgraničenja Tribala, Dardanaca i Ilira, ili su, pak svedočanstvo o prodoru Tribala na teritoriju svojih suseda, o čemu, ima izvesnih nagoveštaja u istorijskim izvorima.S druge strane, nekropola pod humkama u selu Romaja u dolini Drima, nedaleko od ulaza klisure kod Žura, ukazuje da je jugozapadni deo Metohije krajem VI veka pre n. e. bio izložen prodoru Ilira. Iliri su se brzo stabilizovali u Metohiji; oni će ovom kraju za dugo dati svoje etnokulturno obeležje.Importovani predmeti, posebno keramika, ukazuju da su Dardanci sa Kosova bili u kontaktima od kraja VI veka sa Halkidikijem, Atikom, Korintom, Istrijom, Masilijom, Tasosom, Hijosom, Kritom, Kiprom i drugim delovima grčkog sveta i oblastima koje su bile pod jakim grčkim uticajem. Nema sumnje je za vodeće dardanske slojeve, uostalom kao i kod Tribala i drugih velikih starobalkanskih naroda, možda bilo važnije imitirati život grčke aristokratije u jelu i piću u kome je, pak posebno mesto imalo korišćenje vina, nego raspolagati nekim drugim dostignućima grčke civilizacije. Taj napor da se podražava grčki način života potpuno je "depersonalizovao" materijalnu kulturu Dardanaca u tolikoj meri da je ona u poslednjim vekovima stare ere izgubila tradicionalna obeležja, tako da je veoma teško identifikovati bilo koji predmet (osim grčkog novca) iz vremena najveće moći ovog naroda, tokom III-II veka pre n. e.Pred kraj stare ere, prema istorijskim izvorima, nakon stradanja Tribala i sloma Skordiska, prvi put smer etničkih kretanja na Kosovu se izmenio - Dardanci su iz ove kotline prodrli u basen Južne Morave. Ovim događajem završava se i praistorijski period celog Centralnog Balkana.

-Grcko-ilirski slem iz Pecke Banje-

48

-KELTI-(lATENSKI PERIOD)

Pocetak velikih migracionih lretanja Kelta , dogodio se u Latenu A ili po Rajnekeu izmedju 425 i 420 god. pre n. e..Velika keltska migracija tekla je u tri pravca.Prva grupa isla je dolinom Majne i Egera do Ceske i Slovacke i nastanila se oko 400 god. u dolinama Labe i Egera.Ovu teritoriju naselilo je keltsko pleme Boji.Druga grupa nastanila u nizijama doline Rajne i treca grupa nastanila dolinu Nekara i nastavila je svoje nadiranje dolinom Dunava.

-KARTA SA PRIKAZOM KELTSKIH MIGRACIONH TALASA-

49

Novi migracioni talas usledio je posle dvadeset godina i sirio se u pravcu jug-istok.Vec oko 380 Kelti su bili zaposeli podrucije sjeverne Austrije i podrucije oko rijeke Po u sjevernoj Italiji.prodor Kelta na Apeninsko poluostrvo tekao je preko Alpa.Izmedju 380 i 350 Kelti naseljavaji juznu Austriju, a 387 god. Kelti su opsedali Rim.Oko 360 godine kelti naseljavaju podrucije Slovenije i sjeverozapadne Hrvatske.Treci keltski migracioni talas krenuo je oko 360 sa podrucija SZ Austrije i sirio se prema istoku prema karpatskom basenu i Moravskoj.U ovom migracionom talasu kelti naseljavaju podrucije Madjarske sve do Tise.Sledeca Keltska migracija nije usledila posle dvadeset godina , jer je ekspanzija na istok bila zaustavljena od mocnih Dacana i na jugu od strane Aleksandra makedonskog koji je u to doba ratovao sa Tribalima.tek posle Aleksandrove smrti usledio je cetvrti keltski migracioni talas .Ovaj talas se zavrsio keltskim naseljavanje sjevernih granica Balkanskog poluostrva.vec od 309 god.pocinju sve cesci keltski upadi sve do Grcke.Siguran istorijski podatak potice iz 298 god. kada je Kasandar u blizini hema potukao jednu keltsku jedinicu.Druge keltske jedinici u to vrijeme pustosile su podrucije Trakije.Novi migracioni talas peti po redu tekao je u tri pravca jedan keltski odred upao je u Trakiju, drugi u Peoniju i treci u

Makedoniju.Treca jedinica bila je zaustavljena od strane Grke kod bitke u Delfima.Kelti koji su upali u Trakiju osnovali su keltsko carstvo koje se odrzalo nekih 70 god. i bilo je unisteno od strane tracana. Keltska plemena koja su dozivjela poraz kod Delfa naselila su se na sjeveru u Podunavlju.Od ovih plemena najduze su se zadrzali Skordisci koji su naselili podrucije Srema.Njih mozemo pratiri i kroz prve vjekove nase ere u sklopu Rimske imperije. Od plemena koje spominju anticki pisci treba spomenuti Tauriske, Tektosage i Belge.Karakter poslednje keltske migracije je svakako bio ekonomske prirode.Pokazalo se da su Kelti priblizno svake dvadesete godine vrsili migracije, sto znaci da je svaka nova generacija tezila ka novom terititorijalnom prosirenju.Po povratku Skordika na podrucije Podunavlja dolazi do stabilizacije na tom podruciju.Od druge polovine pocinju njihovi stalni sukobi sa Rimljanima, ratovi su trajali sa promenljivom srecom.Lucije Scipion je 85 god. pre. n.e. uspeo da pobedi Skordike i od tada njihova moc slabi, Skordici su prebaceni na levu obalu dunava i njihova teritorija je znatno smanjena.Definitivna pobeda nad Skordiscima u izvorima se ne pominje, moguce je da su ovu oblast koju su naseljavali skordisci , bez otpora prikljucena Rimskim posedima na Dunavu posle pokoravanja Dardanaca i ilirskog plemena Autarijata.Slabljenje moci Skordiska posle 85 god. pre n.e. dovodi do jacanja moci Dacana, koji se na politicku scenu pojavljuju na prelazu iz II u I vijek pre n.e.Pleme malih Skordiska zivjelo je na teritoriji izmjesani sa Tribalima i bili su Dacki saveznici u vrijeme pustosenja Trakije.

Keltski opidum Zidovar je karakteristicno keltsko naselje u dackoj oblasti.Najveci broj keltskih nalaza sa podrucija juzne panonije i sjevernobalkanskih oblasti potice sa velikih

nekropola i naselja.Anticki pisci koji su pisali o Keltima ostavili su veoma oskudne podatke o obliku njihovih kuca i karakteru naselja.klasicni pisci kao sto su Vetruvije i Strabon govore o postojanju otvorenih naselja i zatvorenih- opidum naselja.Otvorena naselja se nalaze pored

50

rijeka, na mjestima prijasnjih starijih naselja, ali arheoloski podaci govore da su Kelti podizali svoja otvorena naselja koja su bila izdvojena od domorodackih, ali su se nalazila u njihovoj neposrednoj blizini.Od I vijeka pre,n.e na naseljima Gomolava i Stari Slankamen

pored keltske keramike koja je najbrojnija javlja se i Dacka kao i Rimska.Zatvorena naselja nazivaju se opidum zbog toga sto su oni vojno-ekonomski i administrativni centri takva naselja su obicno opasana kamenim bedemima i zemljanim nasipima.Oni su podizani pored otvorenih naselja na uzvisenijim mjestima.Opidum Feudvar na Mosorinskom bregu predstavljao je karakteristican primjer gradinskom opiduma.Pocetak gradnje juznopanonskih opiduma treba vezati za period opadanja keltske vojne moci i vreme sukoba sa prvim rimskim legijama.Kuce su najvjerovatnije bile pravougaone gradjene od pletara i oblepljene blatom , takve kuce su nadjene na lokalitetu zidovar.Tolosoidne kuce od dasaka, o kojima govori Srabon nisu nadjene na naseljima u nasoj oblasti.Veoma cest tip kuca su i poluzemunice.Nalazista duz doline Morave i Nisave izdvajaju se u trecu grupu , ova naselja su bila veoma kratkotrajna i podizana su najvjerovatnije prilikom keltskog prodora prema jugu.Na ovim prostoru na nalazimo keltske nekropole vec samo pojedinacne grobove.Keltske nekropole su bolje ispitane od naselja.Kod keltskih plemena sahranjivanje je bilo biritualno kroz ceo period mladjeg gvozdenog doba.Sahranjivanje pod tumulima je konstantovano ali se tu prvenstveno radi o grobovima domorodackih ratnika sa keltskim importovanim materijalom.Na prelazu iz halstata u laten skeletno sahranjivanje kod Kelta je bilo uobicajeno.Dolaskom i naseljavanje u Panoniju ,Kelti su dosli u dodir sa autohtonim stanovnistvom kod kojih je spaljivanje bilo primarno.Svakako je da su Kelti u ranim periodima zadrzali svoj oblik sahranjivanja ali vremenom poceli su da primaju i njihove uticaje.Grobovi mogu biti pojedinacni ili kolektivni.Na nekropoli na Karaburmi praktikovana su obadva obicaja i inhumacija i kremacija.Treba spomenuti i kultne jame koje se javljaju na prostoru nekropole.One su isponjene pepelom zivotinjskih kostiju i fragmentima keramike, i vjerovatno su vezane zaa kult pokojnika.Za keltsku keramiku je karakteristicno da je radjena na vitlu.Oblici keltskih sudova sujednostavni bez nekih vecih i bogatijih ukrasa, javlja se i keltska bojena keramika.Nakit je veoma karakteristican za keltsku epohu.Keltske zanatlije su stalno usavrsavale nove forme nakita.Kao i u srednjoj tako i jugoistocnoj Evropi kelti su poprimali mnogo materijalnih elemenata od lokalnog autohtonog stanovnistva.Svi tipovi fibule keltskog perioda proizilaze

iz certoza fibule.razni tipovi narukvica i grivni nalazeni su grobovima sa inhumiranim pokojnicima.Mnogi oblici vode poreklo iz halstatskog perioda.Od formi javljaju se spiralne narukvice, grivne sa ukrstenim krajevima, grivne sa spiralno uvijenim krajevima, grivne jajastog oblika, grivne sa kopcom.Od ostalog nakita javljaju se lancani pojasevi, nekad sa zoomorfnim aplikacijama.

- Keltsko koplje -

Sve keltsko oruzije sa podrucija Panonije otkriveno je u grobnim cjelinama.

51

rano oruzije bilo je vezano za radionice iz srednje Evrope, medjutim kada Rimljani pocinju da ugrozavaju Podunavlje javljaju se i lokalne radionice.Keltski mac mladjeg gvozdenog doba specifican je zato sto vodi poreklo od halstatskog maca sa antenama.Duzina mu je bila od 60-65 cm, sa dvoseklom ostricom u pocetku radjen od bronze a, kasnije od gvozdja.U kasnijim periodima mac postaje dosta duzi do 100 cm.Kanijmaca radjene su od gvozdenog lima sa nekad geometrijskim urezanim motivima.Javljaju se dve vrsta koplja mala takozvani dziliti i velika gvozdena koplja.Sa odredjenim ekonomskim razvojem kelti u podunavlju pocinju da kuju novac.Kovanje novca je zavisilo od razvijenosti metalurgije, od eksplatacije zlata i srebra.Kelti su kovali svoj novac u zlatu i srebru.U ranim faza Kelti su koristili Grcki novac da bi kasnije poceli da kuju sopstveni. O običaju ritualnog ljudskog žrtvovanja kod Kelta svjedoče nam arheološki nalazi kao i zapisi antičkih autora. Prema Cezaru, Kelti su pri posebnim prigodama umjesto uobičajenih žrtvenih životinja žrtvovali ljude. Žrtvovanja su provodili svećenici, druidi. Diodor nas upućuje na vezu proricanja i sakralnog kanibalizma s ljudskim žrtvama. Trogus o Galaćanima kaže kako bi prije bitke ubili svoje žene i djecu da bi pridobili volju bogova, a za zahvalu bi im nakon pobjede žrtvovali zarobljenike. Jedan od načina žrtvovanja bila je i izrada velike konstrukcije od vrbinog šiblja, tzv. Vrbinog čovjeka, u kojeg bi zatvorili ljude, a potom bi ih u njemu žive spalili. Druga su plemena posjedovala velike slike božanstava čiji bi se udovi povezali šibljem, kako bi unutar njih zapalili žrtve.Značajno mjesto unutar keltske religije zauzimalo je i ritualno odrubljivanje glava, koje su bile poželjni trofej. Prema Diodoru, Gali bi odrubili glave palih protivnika, svezali ih svojim konjima oko vrata ukazavši time na svoju pobjedu. Također, njima su ukrašavali hramove, gradska vrata i kućne ulaze kao što i u današnje doba lovci objese trofeje svoje odstrijeljene divljači na zidove. Glave najplemenitijih među neprijateljima, kako kaže Posejdonije, balzamirali bi pomoću ulja cedrovine i čuvali generacijama spremljene u kutijama, te bi ih pokazivali svojim najcjenjenijim gostima. Prema Liviju, sjevernoitalski Boi 216. pr. Kr. rimskom su zapovjedniku Postumusu odrubili glavu, pozlatili mu lubanju i upotrijebili je kao posudu za piće.Unutar dvaju predrimskih svetišta, Roquepertuse i Entremona dobro se očituje lov na ljudske glave. U Roquerpertusi na ulazu u hram nalazi se "lubanjski-porticus" s tri stupa u kojima su poredane lubanje u nišama. U Entremontu, plemenskom središtu Saluvijaca, nalazi se hram koji sadrži stupove s ukrašenim kamenim ljudskim glavama i u nišama poredanim lubanjama ( slika dole).

52

Godine 1955. u St. Albansu u Engleskoj u jami pred hramom pronađena je lubanja mlađe osobe muškog spola iz 2. st.. Nakon žrtvovanja odstranjena mu je koža s glave. Rupe na lubanji (ukupno četiri) ukazuju na činjenicu da je prvo ubijen udarcima po glavi, zatim mu je odrubljena glava, a nakon toga oderana koža. Frakture na lubanji i odstranjena donja čeljust dopuštaju pretpostavku da je lubanja bila nabijena na kolac. Kolac s lubanjom stajao je vjerojatno u unutrašnjosti hrama. Lubanja je tek nakon rituala položena u jamu.Ljudske se glave višestruko javljaju u keltskoj umjetnosti na kamenu, zlatu, u punoj plastici ili reljefu, individualno ili kao lubanjska piramida. Sklopljene oči ili odsustvo prikaza usta upućuju na glave pokojnika. U muzeju u Bresci nalaze se srebrna ratnička odličja (phalerae) s devet ili dvadeset glava. Kovanice kneza Dumnorixa prikazuju sliku ratnika koji u jednoj ruci nosi ratničku trubu, a u drugoj odrubljenu glavu. Lukan pripovjeda kako su za određene bogove imali i određene rituale. Gnjev Taranisa, boga groma, ublažavao se vatrom. Vjerojatno je jedan od oblika njemu u čast posvećenih žrtvovanja bio ritual �Čovjeka od vrbe�. Žrtve namijenjene Esusu ubijalo se nožem, a zatim bi ih se objesilo na stablo kako bi iskrvarile. Teutatesove žrtve se utapalo.

Na loncu iz Gundestrupa prikazana je ratna povorka i osoba velikog formata koja u lonac stavlja naglavačke okrenutog čovjeka, tj. utapa ga (vjerojatno se pritom radi o prikazu žrtve posvećene Teutatesu). Godine 1982. arheolozi su u Francuskoj blizu Ribemont-sur-ancrea pronašli strukturu od gotovo dvije tisuće ljudskih kostiju (kosti udova), od kojih

53

oko 60% pripadaju muškarcima, a ostalih 40% ženama. Oko njih je ležalo oružje. "Kuća kostiju" nalazila se u blizini jarka za vodu, uzduž kojeg su nađeni kosturi (bez udova) od dvjesto ljudi te ponovno oružje.U spilji u Býčiskáli, tijekom 6. st. pr. Kr. provođeni su kultni rituali. Bogovima su žrtvovana kola, posude, žitarice i životinje. Pronađeno je i četrdeset pretežno ženskih kostura odrubljenih glava i udova, lubanja spremljena u lonac i jedna preoblikovana u posudu za piće. Nađena su i desetkovana trupla dvaju konja koji su, vjerojatno, žrtvovane ljude trebali otpratiti na onostrani svijet.

Značajna vještina druida bilo je proricanje. Najprije bi žrtvi zabili nož u prsa, nakon toga bi proricali iz pada žrtvina tijela i načina izlijevanja njene krvi.Jedan od dokaza ritualnog ljudskog žrtvovanja, s kojim se arheolozi češće susreću jesu tzv. trupla iz močvara kao npr. poznati čovjek iz Lindowa, nađen 1984. u Lindow Mossu. Moglo bi ga se opisati kao dobro ugojenog dvadesetpetogodišnjaka ubijenog u 1. st. Kratko prije smrti pojeo je posebno pripremljen zalogaj od kruha pripremljenog od raznih žitarica. U utrobi je pronađen i pelud imele. Budući da su mu nokti izrazito dobro uređeni (manikirani) i brkovi lijepo oblikovani, vrlo vjerojatno je bio pripadnik višeg društvenog sloja. Ubojstvo je slijedilo točno određeno pravilo. Žrtva je doživjela "trostruko ubojstvo": povredu na glavi, gušenje pomoću životinjske tetive i prerezivanje grkljana. Tzv. trostruko ubojstvo se spominje i u ranoirskim mitskim epizodama. Osim čovjeka iz Lindowa, među značajna trupla keltske etnogeneze spada i truplo iz Gallagha. Na tri metra dubine pronađeno je truplo datirano u željezno doba. Radi se o mladom muškarcu s bradom i dugom crnom kosom. Vjerojatno je udavljen pomoću šiblja lješnjakovog drva, pošto su mu na vratu pronađeni tragovi tankih vlakana lješnjaka. Kraj tijela su pronađena i dva drvena kolca. Kelti su dakle, kao i mnogi drugi narodi toga

54

razdoblja, pri posebnim uvjetima i velikim nepogodama svojim bogovima žrtvovali najveću i najsvetiju žrtvu, ljudsku žrtvu, kako bi udovoljili njihovoj volji i pritom pridobili njihovu naklonost i zaštitu. Triskeles, trokraka spirala, predstavlja veoma stari motiv na evropskom prostoru, posebno omiljen kod Kelta koji su njime ukrašavali gotovo sve vrste predmeta. Slučajni nalazi u Pomoravlju i basenu Mlave, kao i na deset lokaliteta u srednjoj Evropi, ukazuju da su pronađena bronzana dugmad i trolisni razvodnici za kožnu opremu, ukrašeni ovim motivom trokrake spirale, osim svoje praktične upotrebe imali i očigledno simbolicko znacenje i svojevrsnu kultnu ulogu.

- Keltski stit - - Keltski oklop -

55

-FIBULE-

Fibula je deo nakita koji je sluzio za pricvrscivane odece, u upotrebi je od bronzanog dobado razvijenog srednjeg vijeka.Djelovi fibule su noga, glava, luk i igla, koji mogu biti od jednog dijela metala ili od vise.Glava, noga i luk su razlicitog oblika i cesto su ukraseni urezivanjem ili razlicitim plasticnim aplikacijama.O fibule su kadkad okacen lancici, alke i razliciti privesci.Cesto su izradjivane i nosene u parovima.Krajem gvozdenog doba javlja se vise pari fibula povezanih lancicima koje su bile ukras na zenskoj odjeci.Fibule su najcesce izradjivane od bronze ali mogu biti i od srebra, zlata i gvozdja.Na luku su cesto dijelovi od drugih materijala cilibara, stakla, i perli sa figuralnim predstavama.Fibule iz poznog bronzanog i ranog gvozdenog doba su vecih divenzija oko 10 cm, a ima i vecih oko 20cm i grube su izrade.Krajem starijeg gvozdenog doba njihova velicina je od 3-8 cm i finije su izrade.Primitivni oblici dvodvodelnih fibula javljaju se u ranim fazama bronzanog doba u Skandinaviji, dok se najranijim smatra fibula u vidu violinskog kljuca ili fibula peskijera tipa, nazvana po lok. Peskijera u sjevernoj Italiji.Potice sa pocetka kasnog bronzanog doba i rasirena je pretezno u Italiji, Grckoj i u zapadnim djelovima Balkanskog poluostrva.Violinske fibule dosta podsjecaju na danasnje sigurnosne igle.Neke od njih imaju dugmada na kraju noge , sto upucuje da je fibula nastala promjenom na igli.Igle su prvobitno sluzile za pricvrscivanje odece.U istom periodu javljaju se i violinske fibule sa raskucanim lukom.Daljim razvojem i dodavanjem ukrasnih djelova nastala je pozamanterijska fibula, veoma dekorativne forme koja je mahom sastavljena od vise diskova sa spiralno uvijenom zicom.Postoje razne varijante ove fibule.Zbog svoje velicine , ova fibula je vise bila ukrasni deo odece nego funkcionalni.Datovane su pozno bronzano doba mada im se oblici zadrzavaju i ranih faza gvozdenog doba.Sledeca faza u razvoju su naocaraste fibule, nacinjene od dva spojena diska od spiralne zice.Postoje dva oblika sa zicom izmedju diskova u obliku broja 8 ili bez.Ovaj oblik javlja se na sirem prostoru u srednjoj Evropi, na Balkanu i u predelima karpatskog basena.Velike jednopetljaste lucne fibule sa varijantom violinskog gudala pretezno su zastupljene u Italiji, zapadnom Balkanu i Makedoniji u halstatu.Pocetkom starijeg gozdenog doba na Balkanu se izradjuje dvopetljasta fibula koja se siri ka Grckoj, Panoniji i podruciju Alpa.Postoji vise tipova i varijanti ove fibule.Noga moze biti konkavne, kruzna ili trouglasta, dok luk moze biti tordiran, ravan, narebren, ukrasen.Vrhunac ovoga oblika je fibula sa nogom u obliku beotskog stita, koje su bile rasprostranjene na Balkanu i susjednim oblastima od sredina VII do sredina VI vijeka.Za Grcku su karakteristicne lucne jednopetljaste fibule sa velikom cetvrtastom nogom , ukrasenu razlicitim geometrijskim i figuralnim motivima.Nazvane su geometrijske ili dipilonske, po nalazima sa lok. Dipilon kod Atine i datuju se u IX i VIII vijek.Nihove varijante u manjim dimenzijama se na centralnom Balkanu javljaju u VI i V vijeku.Grcke odnosno makedonske su i takozvane sarnirske fibule sa razlicitim dodacima na luku i sa nogom u vidu stilizovane zmijske glave .Ova dekorativna fibula cesto izradjivana od srebra i zlata javlja se u Makedoniji i oko Solunskog zaliva od druge polovine VI do III vijeka.Na centralnom balkanu je veoma popolarna u IV vijeku.U Italiji je pocetkom gvozdenog doba poznato vise fibula, medju njima se isticu cunaste i zmijolike fibule, koje se na Balkanu javljaju u razlicitim varijantama.Cunaste fibule se sastoje od supljeg luka, sa dva ili tri dugmeta na sredini i izduzenom trougaonom nogom.Zmijolike imaju luk sa vise navoja koji podseca na telo zmije i trougaonu stopu.Oba tipa iz italije su dospjela na Balkan

56

u VII i VI vijeki tada nastaju mnoge lokalne varijante ovih fibula.Osnovni italski oblik u V vijeku su certoza fibule, nazvane po nekropoli Certoza kod Bolonje.One imaju jednu petlju i raskucan luk dok je presek noge u obliku slova T sa dugmetom na kraju.

-Naocarasta fibula, in situ-

57

-Pozamanterijska fibula-

-Fibula tipa Kraftig, la tene-

U IV vijeku fibula dobija spiralni dodatak u vidu luka, ova forma naziva se samostrela fibula ili samostrelna certoza.Certoza i samostrelne fibule rasirene su po cijeloj Evropi.U Mladjem gvozdenom dobu u Evropi preovladjevaju keltski oblici fibula sa slozenije komponovanom glavom.

UPOTREBA GRCKIH ARHAJSKIH PROIZVODA KOD VARVARA CENTRALNE EVROPE

Tokom zavrsnih operacija I svetskog rata bugarski vojnici otkrili su u blizini sela Gorence kod Ohridskog jezera nekropolu koja je u arheolosku literaturu usla pod imenom Trebeniste.Sledecih decenija novi terenski rezultati pre svega bogatih nalaza iz Novog Pazara i Atenice stvorili su sliku o odnosu sjevera i juga balkana u VII, VI i V vijeku pre nove ere.Ovaj rad ima za cilj da postavi pitanje o odnosu varvara koji su postali vlasnici grckih proizvoda.Predmeti iz tumula sa glasinacke visoravni predstavljaju najstariju importovanu arhajsku robu .Gotovo sve karakteristicne tvorevine duha i ruku koje smo navikli da povezujemo sa grckom civilizacijom, zacete su i razvijene tokom arhajskog perioda.Monumentalna plastika, kamena arhitektura, vazno slikarstvo sve ovo nastalo je tokom VII i VI vijeka.U grckim polisima

58

razvija se i novi tip vojske falanga koja je sigurno predstavljala najveci domet svoga vremena.Stanovnici Balkana pokazali su veliko interesovanje za pojedine djelove grcke opreme, pre svega odredjene tipove defanzivnog oruzija slemove, knemide.Keramicko posudje koje je stizalo iz Grcke na podrucije centralnog Balkana bilo je namjenjeno za povlasceni drustveni sloj.Predmeti kao sto su ksifosi sa Glasinca ili ojnohoje imale su i kod balkanskih varvara istu namjenu kao i u mjestima gdje su proizvedeni.U vezi sa sudbinom zanatskih proizvoda u rukama centralnobalkanske plemenske aristokratije , od velikog je znacaja cinjenica da prakticno sav materijal potice iz bogatih grobova pod tumulima , dok naselja tog doba nisu dala ni jedan vazniji nalaz.Postavlja se pitanje da li su i kako grcki proizvodi menjali vlasnika posto su jednom presli u posed ne grckog stanovnistva i da li je vise generacija zadrzavalo isti predmet kao znak svoje moci.Period izmedju izrade predmeta u grckoj radionici i trenutka kada je on sahranjen sa svojim varvarskim vlasnikom u nekim slucajevima dovoljno je dug da mozemo ocekivati promjenu vlasnika.Predpostavljene diplamatske veze izmedju Grka i varvara ili izmadju samih varvarskih poglavara mogla su imati za rezultata razmjenu grckih predmeta.Moguce je i govoriti i o nasledjivanju kada je blago prelazilo sa oca na sina, zajedno sa drustvenim polozajem koje su oznacavale.Cinjenica da su srebrna aplikacija i fragmentovane bronzane posudenadjene u grobu djecaka u Atenici , datovani u sredinu VI vijeka, a sam grob u V vijek , moze se tumaciti upravo naslednim pravom sina da raspolaze onim sto je u politickoj aktivnosti stekao njegov otac i da sa time bude sahranjen.Grob starijeg muskarca, kneza, sadrzao je takodje fragmentovana bronzane posude.Moguce je da je otac sahranjen sa djelom svojeg blaga, dok je jedan deo ostavljen kao pravni legitimitet njegovom nasledniku.Nasledjivanje vlasti po krvnoj liniji upucuje na postojenje porodice koje ima status povlascene grupe u okviru zajednice.Osvojene privilegije prenosile su se sa oca na sina a, izuzetni mediteranski predmeti predstavljale su insignije njihove vladarske moci.Medjutim nagomilavanje blaga u knezevskim grobovima moze se tumaciti kao pohranjivanje blaga za kneza da mu se nadje u zagrobnom zivotu ili kao proces povlacenja iz opticaja izuzetnog .Pa tako svaki buduci knez imao je mogucnost da sam stekne luksuzne proizvode i sa njima se dici.Sve ovo moze se shvatiti i kao proces pohranjivanja blaga kao zaostavstine kneza i njegovog delanja na ovom svijetu koje se u trenutku smrti zavrsava, a buduci knez se birao ne po vezi sa prijasnjim poglavarom i njegovim bogatstvom nego po licnim zaslugama, i on svoje blago treba da stekne sam.

59

-Importovane grcke crnofiguralne posude na Jadranu (Hrvatska-muzej Zagreb)

LITERATURA

1. PREDRAG MEDOVIC/ VOJVODINA U PRAISTORIJI/NOVI SAD,PLATONEUM 2006

60

2. GRUPA BOSANSKIH AUTORA/PRAISTORIJA JUGOSLOVENSKIH ZEMALJA (5)/

SARAJEVO,SVJETLOST 1983

3. DRAGOSLAV SREJOVIC/ILIRI I TRACANI/

BEOGRAD,SRPSKA KNJIZEVNA ZADRUGA 2002

4. DRAGOSLAV SREJOVIC/ARHEOLOSKI LEKSIKON/

BEOGRAD,SAVREMENA ADMIISTRACIJA 1997

5. RASTKO VASIC/KULTURNE GRUPE STARIJEG GVOZDENOG DOBA JUGOSLAVIJE/

BEOGRAD, ARHEOLOSKI INSTITUT 1973 GOD.

6.JOVAN TODOROVIC/KELTI U JUGOISTOCNOJ EVROPI/

MUZEJ GRADA BEOGRADA,BEOGRAD 1968 GOD.

7. UPOTREBA GRCKIH ARHAJSKIH PROIZVODA KOD VARVARA CENTRALNOG BALKANA

/STASA BABIC-ZBORNIK FILOZOFSKOG FAKULTETA 1991/

8. ZAPAZANJA O MATERIJALNOJ KULTURI TRIBALA U VREME NJIHOVOG PROCVATA

/DUBRAVKA UJES –ZBORNIK FILOZOFSKOG FAKULTETA 1991/

-JASAREVIC ALEKSANDAR 2007-

61