Godisnjak FPN 2014

godišnjakDecembar 2014.

Beograd

iSSn 1820-6700

Univerzitet u Beogradu Fakultet političkih nauka

godišnjak 2014

godina Viii / Broj 12 / decembar 2014.

Izdavač: Univerzitet u Beogradu – Fakultet političkih nauka Beograd, jove ilića 165 Telefon: 011/3092-999, Fax: 011/2491-501

E-mail: [email protected] internet prezentacija: http://www.fpn.bg.ac.rs/category/publikacije/godisnjak/

Za izdavača: prof. dr ilija Vujačić

Glavni i odgovorni urednik: prof. dr ilija Vujačić

Izvršni urednik: prof. dr Radmila nakarada doc. dr nemanja džuverović

Redakcija: prof. dr Radmila nakarada, Univerzitet u Beogradu – Fakultet političkih nauka (Srbija) prof. dr Miroslav Brkić, Univerzitet u Beogradu – Fakultet političkih nauka (Srbija) doc. dr Vladimir Pavićević, Univerzitet u Beogradu – Fakultet političkih nauka (Srbija) doc. dr Siniša atlagić, Univerzitet u Beogradu – Fakultet političkih nauka (Srbija)

Međunarodna redakcija: prof. dr Svetozar Rajak, London School of Economics (Velika Britanija) prof. dr Lidija kos Stanišić, Sveučilište u Zagrebu – Fakultet političkih znanosti (Hrvatska) prof. dr jelenka avdagić-Voćkić, Univerzitet u Sarajevu – Fakultet političkih nauka (Bosna i Hercegovina) prof. dr Srđan darmanović, Univerzitet u Podgorici – Fakultet političkih nauka (Crna gora)

Dizajn: Stefan ignjatović

Prelom: olivera Tešanović

Lektura i korektura: olivera Veličković

Tiraž: 300 primeraka

Štampa: Čigoja štampa

ovaj broj godišnjaka je publikovan u okviru naučno-istraživačkog projekta Univerziteta u Beogradu – Fakulteta političkih nauka, Politički identitet Srbije u regionalnom i globalnom kontekstu (evidencioni broj: 179076), koji finansira

Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.

SadRŽ aj

TEMA BROJA: SRBIJA I REGION

dragan Đukanović – Usaglašavanje država Zapadnog Balkana sa Zajedničkom spoljnom i bezbednosnom politikom Evropske unije – između normativnog, deklarativnog i stvarnog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

nikola Mladenović – Srpska kosovska politika: Model igre i mešovite strategije . . . . . . .41

janja Simentić – Sudski procesi i pomirenje – tužbe za genocid Srbije i Hrvatske pred Međunarodnim sudom pravde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59

jelena Vukoičić – identitet i država – Etnički konflikti i unutrašnji (ne)legitimitet Bosne i Hercegovine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75

POLITIKOLOGIJA

Milovan dekić – Zašto ljudi sarađuju i kažnjavaju? Logika snažnog reciprociteta . . . . .93

MEĐUNARODNE STUDIJE

Miloš Hrnjaz – Legalnost upotrebe nuklearnog oružja u oružanim sukobima: ograničenja u vezi sa zaštitom čovekove životne sredine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

ISTRAŽIVANJA

davor Marko – Medijska pomoć i izgradnja funkcionalnih medijskih institucija u Srbiji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

U FOKUSU

H.E. jean-daniel Ruch –Lecture at the 11th Regional Course on international Humanitarian Law held at the University of Belgrade – Faculty of Political Sciences . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

PRIKAZI

Zoran krstić – Latinska amerika – izazovi i prepreke demokratizacije . . . . . . . . . . . . . . 159

Stjuart Hol – Mediji i moć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Uputstvo za autore. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

TOPIC OF THE NUMBER: SERBIA AND THE REGION

dragan Đukanović – Harmonization of the Western Balkan States and European Union Common Foreign and Security Policy – Between normativity, declarativity and Reality . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

nikola Mladenović – Serbian kosovo Policy: Model of a game and Mixed Strategies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

janja Simentić – judicial Proceedings and Reconciliation – Croatian and Serbian Claims for the genocide Before the international Court of justice . . . . . . . . . . . . . .59

jelena Vukoičić – identity and State – Ethnic Conflicts and internal (non)Legitimacy of Bosnia and Herzegovina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75

POLITICAL SCIENCE

Milovan dekić – Why Humans Cooperate and Punish? The Logic of Strong Reciprocity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93

INTERNATIONAL STUDIES

Miloš Hrnjaz – Legality of Use of nuclear Weapons in armed Conflicts: Limits Related to Protection of Environment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

RESEARCH

davor Marko – Media assistance and development of Functional Media institutions in Serbia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

IN FOCUS

H.E. jean-daniel Ruch – Lecture at the 11th Regional Course on international Humanitarian Law held at the University of Belgrade – Faculty of Political Sciences 149

REVIEWS

Zoran krstić – Latinska amerika – izazovi i prepreke demokratizacije . . . . . . . . . . . . . . 159

Stjuart Hol – Mediji i moć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Instructions for the Authors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

ConTEnT

TEMa BRoja: SRBija i REgion

Stručni članak UdC Primljen: 4. avgust 2014. 327(4-672EU:497.15)

316.32(4-672EU):355.02(497.15)

dragan Đukanović1

Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd

Usaglašavanje država Zapadnog Balkana sa Zajedničkom

spoljnom i bezbednosnom politikom Evropske unije – između normativnog,

deklarativnog i stvarnog2

Apstrakt

Usaglašavanje spoljnih politika država Zapadnog Balkana sa Zajedničkom spoljnom i bezbednosnom politikom Evropske unije (ZSBP), a u okviru po-glavlja 31. pretpristupnih pregovora, predstavljaće obavezu, ali i značajan izazov za većinu od njih. U tom kontekstu autor polazi od analize redovnih godišnjih izveštaja o napretku država regiona u okviru kojih se ukazuje na stepen usklađenosti njihove spoljne politike sa ovim mehanizmom Unije (u vremenskom razdoblju od četiri godine i to 2011–2014. godine). koliki je stvarni i suštinski raskorak između normativnog okvira ZSBP EU i konkretnih aktivnosti država Zapadnog Balkana autor članka posebno ukazuje u odeljku rada koji se tiče njihovog odnosa prema aktuelnoj krizi u Ukrajini, a gde se, na određeni način, „prelamaju” geostrateški interesi globalnog „Zapada”, sa

1 Email: [email protected]

2 Rad je realizovan u okviru projekta „Srbija u savremenim međunarodnim inte-grativnim procesima – spoljnopolitički, međunarodni, ekonomski, pravni i be- zbednosni aspekti” Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije, br. oi 179023, za period 2011–2015. godine.

dR aga n ĐU k a noV ić10

jedne, i Ruske Federacije, sa druge strane. istovremeno, autor posvećuje pa-žnju tome koliko je članstvo u Severnoatlantskom savezu povoljan okvir za

ubrzanje usklađivanja spoljne politike jedne države sa ZSBP EU.

Ključne reči:

Zapadni Balkan, Evropska unija, Zajednička spoljna i bezbednosna poli-tika EU, usklađivanje, Crna gora, Srbija, Bosna i Hercegovina, albanija,

Makedonija, kosovo

UVod

institucionalni razvoj savremene Evropske unije uslovio je da se, nakon više-godišnjeg usaglašavanja država članica, dođe do uspostavljanja mehanizma Zajedničke spoljne i bezbednosne politike (Common Foreign and Security Policy CFSP).3 navedeni mehanizam podrazumeva i neophodnost postupnog usagla-šavanja/harmonizacije pravnih akata, konkretnih aktivnosti sa acquis commu-

3 Zajednička spoljna i bezbednosna politika posebno se razvila nakon 1992. godine (Ugovor iz Mastrihta). ona podrazumeva utvrđivanje zajedničkih stavova na ni-vou Evropske unije, preduzimanje zajedničkih aktivnosti, koje uključuju i po-tencijalne restriktivne mere (tj. sankcije) prema određenim međunarodnim su-bjektima. i u toku protekle decenije došlo je do značajnog unapređenja i jačanja instrumenta Zajedničke spoljne i bezbednosne politike, a posebno u skladu sa Ugovorom iz Lisabona (2009), čije se peto poglavlje odnosi na spoljnopolitič-ke aktivnosti Evropske unije. novitet ovog ugovora predstavlja i ustanovljava-nje Evropske službe za spoljne poslove (European External Action Service – EEAS) i način utvrđivanja spoljnopolitičkih odluka od strane Evropskog saveta ili Saveta EU.

Zajednička spoljna i bezbednosna politika Evropske unije uspela je da se konso-liduje kao jedan od veoma bitnih instrumenata ove organizacije i da postepeno dođe do usaglašavanja državâ članica o pojedinim međunarodnim pitanjima. ovo se prevashodno odnosi na politiku proširenja EU, istočno i Evro-mediteran-sko partnerstvo, odnos prema izrazito uticajnim svetskim državama (Sjedinjene američke države, Rusija, kina, itd.), ali i druge bitne teme tzv. globalne agende. Slično se odnosi i na ulogu i delovanje država članica Evropske unije u okviru me-đunarodnih organizacija, a pre svega u Ujedinjenim nacijama, Savetu Evrope i or-ganizaciji za evropsku bezbednost i saradnju. Videti: ”Treaty of Lisbon amending the Treaty on European Union and the Treaty establishing the European Commu-nity, signed in Lisbon, 13 december 2007”, Official Journal of the European Union, Volume 50, 2007/C 306/01, pp. 25–35; istraživački tim Centra za spoljnu politiku, „Spoljna, bezbednosna i odbrambena politika Evropske unije i pretpristupni pre-govori EU – Srbija”, Centar za spoljnu politiku, Fondacija Friedrich Ebert, Beograd, maj 2014, str. 2–7; jasminka Simić, „Zajednička spoljna i bezbednosna politika EU – perspektive i izazovi”, u: dragan Đukanović i Miloš jončić (prir.), Spoljna

USagL a šaVa njE dR Ž aVa Z a Pa dnog Ba Lk a na ... 11

nitaire u navedenoj oblasti, kao i vođenje konstantnog političkog dijaloga poje-dine države sa Evropskom unijom o spoljnoj i bezbednosnoj politici.4

U navedenom kontekstu treba napomenuti da je u skladu sa razvojem Procesa stabilizacije i pridruživanja, odnosno utvrđivanja pregovaračkog okvira između administracije u Briselu i pojedinih država Zapadnog Balkana, neop-hodno usklađivanje spoljne politike države sa Zajedničkom spoljnom i bezbednosnom politikom Evropske unije (ZSBP).5 ovome se posvećuje poseb-na pažnja u okviru pregovora o članstvu. Zato i države budući kandidati za članstvo moraju odmah nakon potpisivanja sporazuma o stabilizaciji i pri-druživanju sa Evropskom unijom postepeno harmonizovati vlastitu spoljnu politiku sa ZSBP i u tom smislu periodično se vrši evaluacija njihovih dome-ta. navedeno tematsko poglavlje u pregovorima (broj 31 – „Spoljna, bezbed-nosna i odbrambena politika”) države kandidata za članstvo sa Evropskom unijom podrazumeva usaglašeno spoljnopolitičko delovanje sa briselskom administracijom prema takozvanim trećim državama i međunarodnim orga-nizacijama, ali i sleđenje mainstreama pravne regulative Unije u ovoj oblasti, kao i njenih konkretnih aktivnosti.6

isto se odnosilo i na deset država Centralne i istočne Evrope, koje su 2004. godine postale članice Evropske unije, kao i na Rumuniju i Bugarsku koje su članice Unije postale 2007. godine.7 i nakon pristupanja Evropskoj uniji ove

politika Srbije i Zajednička spoljna i bezbednosna politika EU, institut za međunarod-nu politiku i privredu, Beograd, 2013, str. 17–41.

4 istraživački tim Centra za spoljnu politiku, „Spoljna, bezbednosna i odbrambena politika Evropske unije i pretpristupni pregovori EU – Srbija”, op. cit., str. 1.

5 Videti: ”The accession Process for the new Member State”, Europa – Summaries of EU Legislation, available from: http://europa.eu/legislation_summaries/enlar-gement/ongoing_enlargement/l14536_en.htm (accessed 25 july 2014).

6 Mogući raskorak između normativnog i stvarnog unutar Zajedničke spoljne i bezbednosne politike Evropske unije nije u fokusu ovog rada, već se ovaj instrument analizira isključivo u kontekstu država Zapadnog Balkana i njihovih preuzetih obaveza u skladu sa sporazumima o stabilizaciji i pridruživanju.

Sve države i entiteti na Zapadnom Balkanu, dakle, imaju pravnu obavezu da, u okviru pregovaračkog procesa sa Evropskom unijom, postepeno usklade/uskla-đuju svoju spoljnu politiku sa Zajedničkom spoljnom i bezbednosnom politikom Evropske unije. To konkretno podrazumeva prihvatanje načela ZSBP, koja su sa-držana u Ugovoru iz Lisabona, ali i određene konkretne aktivnosti i pravne akte (saopštenja, odluke saveta ili Evropskog saveta, usvajanje političkih deklaracija, preduzimanje zajedničkih akcija, usaglašavanje stavova i sl.). Videti i: istraživač-ki tim Centra za spoljnu politiku, „Spoljna, bezbednosna i odbrambena politika Evropske unije i pretpristupni pregovori EU – Srbija”, op. cit., str. 2–5.

7 ibidem, str. 6–10.


države su uspele da ojačaju vlastitu spoljnopolitičku poziciju i postanu rele-vantniji faktori u međunarodnim zbivanjima, iako je njihova spoljna politi-ka bila sve manje autonomna u odnosu na Brisel.8 U okviru pregovora prve zapadnobalkanske države o članstvu u Evropskoj uniji – Republike Hrvatske 2008. godine bilo je uočljivo da ova zemlja nije tražila produženje prelaznih rokova za sprovođenje acquis communitaire u oblasti Zajedničke spoljne i bezbednosne politike.9

ostale države Zapadnog Balkana, koje i dalje nisu članice Evropske unije, danas se nalaze pred brojnim spoljnopolitičkim izazovima imajući u vidu di-namiku promena na globalnom međunarodnom planu, jačanje krize u širem evropskom okruženju (Ukrajina), pojedine unutrašnje nestabilnosti i ojačane uloge „novih–starih” aktera u regionu (Ruska Federacija, kina, itd.). Sa druge strane, one su suočene sa potrebama i nužnošću usaglašavanja svoje spoljne politike sa Zajedničkom spoljnom i bezbednosnom politikom EU u vezi sa cilje-vima, prioritetima i zadacima, strateškim dokumentima (strategije spoljne po-litike), razvojem regionalne komponente spoljne politike, (re)definisanjem od-nosa prema Ruskoj Federaciji, Sjedinjenim američkim državama i kini, itd.10

8 U okviru pregovora o članstvu u Evropskoj uniji kod navedene grupe zemalja Cen-tralne Evrope, kao i Rumunije i Bugarske, pokazalo se da su pregovori o ovom poglavlju, koje se ranije nazivalo poglavlje 27, a danas poglavlje 31, radilo o veo-ma brzo zaključenim delovima ukupnih pretpristupnih pregovora sa administra-cijom u Briselu. ipak, treba imati na umu da su sve navedene države, kao vodeće spoljnopolitičke prioritete još od okončanja „Hladnog rata” pa sve do pristupanja Evropskoj uniji imale za cilj članstvo u ovoj organizaciji, kao i Severnoatlantskom savezu (naTo). ibidem, op. cit., str. 6–10.

9 Zato se, s pravom, može reći da je navedeno hrvatsko iskustvo veoma povoljan model i za druge subjekte na Zapadnom Balkanu jer je ova zemlja 2009. godine postala članica Severnoatlantskog saveza, a njeni spoljnopolitički ciljevi, priori-teti i strateške odrednice bile su gotovo u potpunosti usaglašeni sa nastojanjima Evropske unije. Uspešnom slučaju Hrvatske doprinela je i činjenica da je ona još od početka 90-ih godina izgradila „strateško partnerstvo” sa Sjedinjenim ame-ričkim državama, što je zahvaljujući uticaju ove zemlje na administraciju Evrop-ske unije doprinelo i izrazito brzoj dinamici pridruživanja. Videti: „31. poglavlje: Vanjska, sigurnosna i obrambena politika” u: Što donosi članstvo u Europskoj uniji: pregled pregovaračkih poglavlja, Ministarstvo vanjskih i europskih poslova Republi-ke Hrvatske, Zagreb, siječanj 2012, str. 67–68; Sandro knezović, „Hrvatska i CFSP – usklađivanje s politikom u razvoju”, u: dragan Đukanović i Miloš jončić (prir.), Spoljna politika Srbije i Zajednička spoljna i bezbednosna politika EU, op. cit., str. 137–151; dragan Đukanović, „Spoljnopolitičke orijentacije država Zapadnog Balkana: uporedna analiza”, Godišnjak Fakulteta političkih nauka, vol. iV, broj 4, Beograd, 2010, str. 295–313.

10 Reč je o „tipskim” zahtevima evropske administracije prema državama Zapadnog Balkana. U tom smislu postoji izvesna matrica kroz koju se „provlače” dostignuća


ZaPadnoBaLkanSkE dRŽaVE – SPoLjnoPoLiTiČka HaRMoniZaCija Sa EVRoPSkoM UnijoM

Posle okončanja procesa raspada bivše Socijalističke Federativne Republike jugoslavije, novoformirane države na ovom području, sa izuzetkom neka-dašnje Savezne Republike jugoslavije (kasnije Srbije i Crne gore), okrenu-le su se ka sasvim novoj spoljnoj politici.11 krajem poslednje decenije XX veka ove će zemlje, zajedno sa albanijom, dobiti zajednički naziv „Zapadni Balkan”,12 a njihova nova spoljna politika je tada podrazumevala prevashod-no jačanje partnerstva sa, u tom trenutku, svakako dominantnom zemljom sveta – Sjedinjenim američkim državama. Posle 2000. godine spoljnopolitič-ke orijentacije svih država regiona, uključujući i nekadašnju SR jugoslaviju, „obogaćene” su evropskim i evroatlantskim integracijama.13 Sa izuzetkom odustajanja Srbije od budućeg članstva u Severnoatlantskom savezu, a nakon 2007. godine, u pogledu ostalih država Zapadnog Balkana do danas postoji vidan deklarativni kontinuitet spoljnopolitičkih nastojanja.

država regiona pojedinačno i donose zaključci o stepenu usklađenosti spoljne po-litike pojedine zemlje sa Zajedničkom spoljnom i bezbednosnom politikom EU. navedeno dodatno podrazumeva i evaluaciju realnih kapaciteta učešća zemalja kandidata u delovanju Evropske službe za spoljne poslove, učešća u misijama EU, a koje se odvijaju u okviru Zajedničke bezbednosne i odbrambene politike (ZBoP) i saradnje u međunarodnim organizacijama i preduzimanja sankcija prema me-đunarodnim subjektima čije se aktivnosti kose sa načelima ZSBP Evropske unije. Takođe, u ovom smislu analizira se i odnos države kandidata za članstvo u EU u odnosu prema susednim regijama (npr. istočno partnerstvo, Mediteran, itd.) i proliferaciji naoružanja itd. Videti na primeru: ”Commision Staff Working do-cument – Montenegro 2012 Progress Report accoplishing the document Com-munication from the Commision to the European Parliamment and the Council: Enlargement Strategy and Main Challanges 2012–2013”, CoM (2012) 600 final, SWd (2012) 331 final, Brussels, 10 october 2012, pp. 61–62.

11 nova spoljna politika podrazumevala je napuštanje ranijeg kursa politike nesvr-stanosti, po kojem je nekadašnja SFR jugoslavija bila poznata od 1961. do 1991. godine. Bivša SR jugoslavija je od 1992. do 2000. godine bila pod sankcijama Uje-dinjenih nacija i u svojevrsnoj međunarodnoj izolaciji.

12 geopolitički izraz „Zapadni Balkan” po prvi put je upotrebljen 1999. godine u do-kumentu – “Communication from the Commision to the Council and the Euro-pean Parliament on the Stabilisation and association Process for countries of Sou-th-Eastern Europe (Bosnia–Herzegovina, Croatia, Federal Republic of Yugoslavia, former Yugoslav Republic of Macedonia and albania)”, CoM (1999) 235 final, 25 May 1999.

13 Videti: dragan Đukanović, „Spoljnopolitičke orijentacije država Zapadnog Balka-na: uporedna analiza”, op. cit., str. 295–313.


iako se od početka protekle decenije (nakon 2000. godine) može uočiti opšta tendencija da sve države i entiteti napreduju na putu ka punopravnom članstvu u Evropskoj uniji treba, međutim, imati u vidu da navedeni proces ne prolazi bez određenih poteškoća. Trenutno stanje evropskih integracija dr-žava regiona Zapadnog Balkana ukazuje nam na činjenicu da se mogu identi-fikovati različite, uslovno rečeno, grupacije država.

U ovom trenutku Crna Gora i Srbija zasigurno predvode proces evrop-skih integracija na Zapadnom Balkanu zahvaljujući otpočetim pregovorima o članstvu i otvorenim pojedinim pregovaračkim poglavljima. Sa druge strane se nalaze Albanija, koja je polovinom juna 2014. godine osigurala status kan-didata nakon dužeg čekanja na to, kao i Makedonija, koja je još u decembru 2005. godine stekla status kandidata, ali do danas nije otpočela pregovore o članstvu sa Unijom.14

Bosna i Hercegovina je trenutno veoma daleko od statusa kandidata za članstvo i to prevashodno iz razloga nedostatka bazičnog konsenzusa tamo-šnjih etnonacionalnih političkih subjekata vezanog za evropske integracije, kao i unutrašnji „redizajn” ove strukturalno izrazito složene i nadasve neefi-kasne države.15 istovremeno, i kosovo, koje je „jednostrano proglasilo nezavi-snost” polovinom februara 2008. godine, trenutno nema status kandidata, ali ide ka zaključenju sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, što se očekuje do kraja tekuće godine.16 navedena faza evropskih integracija je kod svih ostalih subjekata u regionu trajala znatno duže u odnosu na kosovo.

a) Uporedna analiza usaglašenosti spoljne politike država Zapadnog Balkana sa ZSBP: šta pokazuju procenti?

Posle potpisivanja sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, Evropska unija postepeno ocenjuje koliko konkretna zemlja usaglašava vlastitu spoljnu po-litiku sa Zajedničkom spoljnom i bezbednosnom politikom. To se čini u re-dovnim godišnjim izveštajima o napretku u evropskim integracijama, kao i u

14 Videti: “EU Candidate Status for albania”, European Commision, MEMo/14/439, 24 june 2014.

15 o veoma teškom političkom i ekonomskom stanju u Bosni i Hercegovini videti u: international Crisis group, “Bosnia’s Future”, Europe Report no. 232, Brussels, 10 july 2014, pp. 1–40; dragan Đukanović i Milovan jovanović, „kriza u Federaciji Bosne i Hercegovine – između građanskog bunta i revizije političkog sistema”, Kultura polisa, god. XXi, br. 24, novi Sad, 2014, str. 59–80.

16 kosovo je u septembru 2012. godine dobilo Studiju o izvodljivosti, a u oktobru 2013. godine otpočeli su pregovori o zaključenju Sporazuma o stabilizaciji i pri-druživanju. Videti: “EU starts the Stabilisation and association agreement negoti-ations with kosovo”, European Commission, MEMo/13/938, 28 october 2013.


mišljenjima komisije EU o kandidaturi za članstvo određene države. države Zapadnog Balkana su, tokom proteklih nekoliko godina, sa Evropskom uni-jom postigle i određeni broj sporazuma od značaja za usaglašavanje spoljne politike sa ovom organizacijom. npr. Srbija je od 2011. do 2014. godine pot-pisala tri sporazuma – o razmeni i zaštiti poverljivih informacija, učešću u mi-rovnim operacijama Evropske unije i o saradnji Srbije i Evropske odbrambene agencije.17

U ovom trenutku, imajući u vidu da Kosovo još nije potpisalo sporazum o stabilizaciji i pridruživanju sa Evropskom unijom u redovnim godišnjim izve-štajima o njegovom napretku u pridruživanju se ne iznose konkretni podaci o stepenu usaglašenosti pravne regulative, odnosno prihvaćenosti deklaraci-ja i odluka institucija EU, koje se odnose na spoljnu politiku. ipak, imajući u vidu dosadašnje spoljnopolitičke aktivnosti Ministarstva inostranih poslo-va kosova, ali i drugih institucija u Prištini koje su nadležne za definisanje i sprovođenje spoljne politike, može se zaključiti da, prevashodno zbog izra-zito snažnog uticaja Sjedinjenih američkih država i pojedinih evropskih su-bjekata (npr. Savezna Republika nemačka), operacionalizacija usaglašenosti njegove spoljne politike sa ZSBP neće predstavljati značajniji problem u pred-stojećem toku evropskih integracija.18 jednu od specifičnosti kosova, vezano za usklađivanje spoljne politike sa ZSBP, svakako će predstavljati i nedvosmi-slena namera Evropske unije da se u potpunosti normalizuju odnosi vlasti u Prištini sa beogradskim vlastima, te da se s tim u vezi otklone još uvek brojni postojeći problemi.19

17 Videti godišnje izveštaje o napretku Srbije ka članstvu u Evropskoj uniji iz 2012. i 2013. godine. Videti: “Commission Staff Working Paper: Serbia 2012 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Chal-langes 2011–2012”, {CoM(2012) 600 final}, SWd (2012) 333 final, Brussels, 10 october 2012, pp. 62–63; “Commission Staff Working Paper: Serbia 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council –Enlargement Strategy and Main Chal-langes 2013–2014”, CoM (2013) 700 final, SWd (2013) 412 final, Brussels, 16 october 2013, p. 59. navedeno i u: istraživački tim Centra za spoljnu politiku, „Spoljna, bezbednosna i odbrambena politika Evropske unije i pretpristupni pre-govori EU – Srbija”, op. cit., str. 11.

18 Videti dokument „Spoljnopolitički prioriteti” objavljen na web portalu Ministar-stva inostranih poslova kosova – http://www.mfa-ks.net/?page=3,98 (Pristuplje-no 22. jula 2014). na istom web site-u videti brojne aktivnosti zvaničnika ovog ministarstva.

19 Videti: dragan Đukanović, „odnosi između Beograda i Prištine: od tehničkog do političkog dijaloga”, Međunarodni problemi, god. LXV, br. 3, Beograd, 2013, str. 365–385.


U osnovi, u pojedinačnim godišnjim izveštajima o napretku država Zapadnog Balkana u okviru procesa pridruživanja Evropske unije najčešće se daju pozitivne ocene i komentari (prim. aut.: analizirani period – od 2011. do 2014. godine). Posve sigurno najpovoljnije ocene o usklađenosti spoljne, ali i odbrambene politike sa Zajedničkom spoljnom i bezbednosnom politikom Evropske unije u ovim izveštajima date su Albaniji.20 Treba napomenuti, još jednom, da je ova država od 2009. godine članica Severnoatlantskog saveza, kao i da se ta činjenica veoma često navodi kao afirmativna u godišnjim izve-štajima.21 istovremeno, veoma se pozitivno ocenjuje i delovanje albanije pre-ma svim većim segmentima ocene usaglašenosti sa ZSBP Evropske unije.

Poseban kuriozitet predstavlja ukazivanje na stupanj usaglašenosti spolj-ne politike albanije sa Zajedničkom spoljnom i bezbednosnom politikom EU tokom protekle četiri godine. on se kretao od 95% u 2011. godini do 100% usaglašenosti sa odlukama i izjavama EU na spoljnopolitičkom planu tokom 2012, 2013. i 2014. godine.22 nakon sticanja statusa kandidata za članstvo u

20 Videti: “Commission Staff Working Paper: albania 2011 Progress Report accom-panying the document Communication from the Commission to the Europe-an Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2011) 666 final}, {SEC(2011) 1200 final}, {SEC(2011) 1201 final}, {SEC(2011) 1202 final}, {SEC(2011) 1203 final}, {SEC(2011) 1204 final}, {SEC(2011) 1206 final}, {SEC(2011) 1207 final}, SEC (2011) 1205 final, Brussels, 12 october 2011, pp. 65–66; “Commission Staff Working Paper: albania 2012 Progress Report accompanying the document Communication from the Commi-ssion to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2012) 600 final}, SWd (2012) 334 final, Brussels, 10 october 2012, pp. 65–66; “Commission Staff Working Paper: alba-nia 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2013–2014”, CoM (2013) 700 final, SWd (2013) 414 final, Brussels, 16 october 2013, pp. 55–56 i “Commission Staff Working Paper: alba-nia 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, CoM (2014) 700 final, SWd (2014) 304 final provisoire, Brussels, 8 october 2014, pp. 59–60.

21 “Commission Staff Working Paper: albania 2012 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parlia-ment and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, op. cit., p. 65.

22 “Commission Staff Working Paper: albania 2011 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parlia-ment and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, op. cit., pp. 65–66; “Commission Staff Working Paper: albania 2012 Progress Re-port accompanying the document Communication from the Commission to the


EU polovinom 2014. godine i budućeg otpočinjanja pregovora o članstvu tre-ba imati na umu da poglavlje 31 neće predstavljati značajniju kočnicu u ovom procesu za albaniju.

Crna Gora je na izvestan način vodeća u procesu evropskih integracija u odnosu na sve ostale države regiona Zapadnog Balkana. ona je status kandi-data za članstvo u EU osigurala 2010. godine, dok je pregovore otpočela dve godine kasnije. U godišnjim izveštajima o napretku Crne gore ističe se da, iako je ova zemlja nezavisnost stekla na referendumu 2006. godine, još uvek veliki broj država nije to priznao (2011. godine – 51 zemlja, a 2013. godine – 28). Međutim, u analiziranim izveštajima o napretku od 2011. do 2013. go-dine gotovo istovetno se zaključuje da je Crna gora napredovala u procesu usklađivanja svoje spoljne politike u okviru ZSBP, da je postala bitan činilac u međudržavnoj saradnji i da tako doprinosi regionalnoj stabilnosti.23

kada je reč o procentima usaglašenosti Crne gore sa pravnim tekovina-ma u oblasti Zajedničke spoljne i bezbednosne politike Evropske unije u izve-štajima su se oni kretali od 99% 2011. godine do 100% tokom naredne tri go-dine.24 U daljem procesu pregovora o članstvu u Evropskoj uniji Crna gora će,

European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Chal-langes 2011–2012”, op. cit., pp. 65–66; “Commission Staff Working Paper: alba-nia 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2013–2014”, op. cit., pp. 55–56 i “Commission Staff Work-ing Paper: albania 2014 Progress Report accompanying the document Communi-cation from the Commission to the European Parliament and the Council – En-largement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, op. cit., pp. 59–60.

23 ova kvalifikacija se pominje u izveštajima o napretku Crne gore za 2011, 2012. i 2013. godinu. Videti: “Commission Staff Working Paper: Montenegro 2011 Pro-gress Report accompanying the document Communication from the Commissi-on to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, op. cit., pp. 72–73; “Commission Staff Working Paper: Montenegro 2012 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlarge-ment Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2012) 600 final}, SWd (2012) 331 final, Brussels, 10 october 2012, pp. 61–62; “Commission Staff Wor-king Paper: Montenegro 2013 Progress Report accompanying the document Co-mmunication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2013–2014”, CoM (2013) 700 fi-nal, SWd (2013) 411 final, Brussels, 16 october 2013, pp. 53–54 i “Commission Staff Working Paper: Montenegro 2014 Progress Report accompanying the docu-ment Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, CoM (2014) 700 final, SWd (2014) 301 final provisoire, Brussels, 8 october 2014, p. 57.

24 ibidem.


ukoliko zadrži dosadašnji izrazito evroatlantski spoljnopolitički kurs, uspeti da se u okviru poglavlja 31. gotovo u potpunosti i bez značajnijih poteškoća integriše u instrument Zajedničke spoljne i bezbednosne politike.25

iako još uvek ni na koji način nije normativno odredila i uobličila svoje spoljnopolitičke prioritete, Srbija je, i pored brojnih, a pre svega unutrašnjih izazova ostala na „evropskom putu” posle 2000. godine. ona je početkom 2012. godine postala kandidat za članstvo u Evropskoj uniji, dok je pregovore o članstvu otpočela krajem januara 2014. godine. kada je reč o periodu nakon 2011. godine u izveštajima se napominje i ističe napor vlasti Srbije da se usa-glasi sa ZSBP.26 Potom se u izveštaju o godišnjem napretku Srbije za 2012. go-dinu ukazuje na prilično visok stepen usaglašenosti sa deklaracijama i odlu-kama EU (99%), ali i da ova zemlja nije usvojila zakon o restriktivnim merama što predstavlja jednu od njenih obaveza.27 ističe se zatim da Srbija učestvuje u mirovnim vojnim misijama pod okriljem EU, kao i da aktivno učestvuje u međunarodnim organizacijama.28 U ovom izveštaju za 2012. godinu navede-no je i da su tokom prethodne godine zaključeni sporazumi o poverljivim in-formacijama, kao i sporazum o učešću Srbije u mirovnim misijama.29 U izve-štaju za narednu, 2013. godinu tvrdi se da je usaglašenost spoljnopolitičkih akata Srbije sa dokumentima EU 89% (za 10% manje u odnosu na prethodnu godinu), i ujedno se samo konstatuje da je ova zemlja dobila status posma-trača u organizaciji za kolektivnu odbranu i bezbednost (rus. Организация Договора о коллективной безопасности – ОДКБ).30

25 opozicione partije, sa izuzetkom Pozitivne Crne gore, uglavnom su protiv član-stva zemlje u Severnoatlantskom savezu, i pored toga što je u Ustavu Crne gore (2007) to navedeno kao spoljnopolitički cilj.

26 Videti: “Commission Staff Working Paper: Serbia 2012 Progress Report accom-panying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, op. cit., p. 59; “Commission Staff Working Paper: Serbia 2014 Progress Re-port accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Chal-langes 2014–2015”, CoM (2014) 700 final, SWd (2014) 302 final provisoire, Brussels, 8 october 2014, p. 61.

27 “Commission Staff Working Paper: Serbia 2012 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parlia-ment and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, op. cit., pp. 62–63.

28 ibidem.

29 ibidem.

30 ovaj savez čine Rusija, kirgistan, Belorusija, kazahstan, jermenija i Tadžikistan. Videti: “Commission Staff Working Paper: Serbia 2013 Progress Report accom-


ipak, opšti je i identičan zaključak u oba analizirana izveštaja da su pri-preme Srbije za usaglašavanje njene spoljne politike sa ZSBP na dobrom putu.31 ipak, u izveštaju za 2014. godinu navodi se da je stepen usaglašenosti spao na 62%.32 Razlog za ovo je, kako se navodi u istom dokumentu, što je Srbija odustala da se pridruži restriktivnim merama Evropske unije prema Ruskoj Federaciji, premda je bila pozvana, a u kontekstu krize u susednoj Ukrajini.33 Zato se i dodatno podvlači da će Srbija morati, u narednom periodu, da po-boljša stepen navedene usaglašenosti svoje spoljne politike sa Zajedničkom spoljnom i bezbednosnom politikom Evropske unije.34 Takođe, treba napo-menuti i da Srbiji u okviru pregovaračkog procesa sa Evropskom unijom pred-stoji skrining (screening) u poglavlju 31 polovinom oktobra ove godine. nakon toga biće poznati konkretni koraci i eventualne prelazne mere za Srbiju, a koje će biti vezane za ZSBP EU, odnosno navedeno poglavlje.

Makedonija je status kandidata za članstvo u Evropskoj uniji stekla „dav-ne” 2005. godine, ali od tada zbog nerešenih problema u odnosima sa sused-nom grčkom oko svog naziva nije uspela otpočeti pregovore sa briselskom administracijom. kada je reč o izveštajima o napretku Makedonije od 2011. do 2014. godine može se uočiti ponajpre da se u njima ističe da je ova zemlja preuzela brojne mere na zakonskom usaglašavanju svoje spoljne politike sa ZSBP. naime, Makedonija je tokom 2011. godine usvojila Zakon o klasifika-ciji informacija i Zakon o uvođenju međunarodnih restriktivnih mera (sank-cija), a istovremeno je aktivno učestvovala u vojnim mirovnim misijama pod okriljem Evropske unije.35

panying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2013–2014”, op. cit., p. 59.

31 “Commission Staff Working Paper: Serbia 2012 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parlia-ment and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, op. cit., pp. 62–63 i “Commission Staff Working Paper: Serbia 2013 Progress Re-port accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challan-ges 2013–2014”, op. cit., p. 59.

32 “Commission Staff Working Paper: Serbia 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parlia-ment and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, op. cit., pp. 61–63.

33 ibidem, p. 61.

34 ibidem, p. 63.

35 Videti: “Commission Staff Working Paper: the Former Yugoslav Republic of Mace-donia 2011 Progress Report accompanying the document Communication from the


Stepen usaglašenosti akata Vlade Makedonije sa EU dokumentima iz oblasti spoljne politike je 2011. godine iznosio 99%, 2012. godine – 100%, 2013. godine – 94% i 2014. godine – 73%.36 Može se uočiti da je tokom 2014. godine obim usaglašenosti umnogome manji prevashodno zbog nepridruži-vanja Makedonije merama Evropske unije u vezi sa nekoliko krugova sankci-ja prema Ruskoj Federaciji. štaviše, čini se da je na spoljnopolitičkom planu Makedonije izostala jasna osuda delovanja Ruske Federacije u vezi sa aktuel-nom ukrajinskom krizom, što je od nje očekivala Evropska unija.

Bosna i Hercegovina je 2010. godine potpisala sporazum o stabilizaciji i pri-druživanju, ali od tada nije dalje odmakla u evropskim integracijama. ovome doprinosi gotovo dvodecenijska izrazita unutrašnja nestabilnost i nedostatak stvarne volje etnonacionalnih bošnjačkih, srpskih i hrvatskih političkih elita da detektuju i slede proevropski i evroatlantski spoljnopolitički kurs zemlje. U izveštaju iz 2011. godine navodi se da je BiH u toku nje usaglasila 68% svojih aktivnosti sa EU, zatim 2012. godine taj broj je iznosio 56%, a već naredne, od-nosno 2013. godine, 66%.37 Tokom tekuće, 2014. godine navedeni procenat

Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2011) 666 final}, {SEC(2011) 1200 final}, {SEC(2011) 1201 final}, {SEC(2011) 1202 final}, {SEC(2011) 1203 final}, {SEC(2011) 1204 final}, {SEC(2011) 1206 final}, {SEC(2011) 1207 final}, SEC (2011) 1203 final, Brussels, 12 october 2011, pp. 77–78; “Commission Staff Working Paper: the Former Yugoslav Republic of Macedonia 2012 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Coun-cil – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2012) 600 fi-nal}, SWd (2012) 332 final, Brussels, 10 october 2012, pp. 66–67; “Commission Staff Working Paper: the Former Yugoslav Republic of Macedonia 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the Europe-an Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2013–2014”, CoM (2013) 700 final, SWd (2013) 413 final, Brussels, 16 october 2013, pp. 57–58 i “Commission Staff Working Paper: the Former Yugoslav Republic of Mace-donia 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, CoM (2014) 700 final, SWd (2014) 303 final pro-visoire, Brussels, 8 october 2014, pp. 59.

36 ibidem.

37 Videti: “Commission Staff Working Paper: Bosnia and Herzegovina 2011 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Chal-langes 2011–2012”, {CoM(2011) 666 final}, {SEC(2011) 1200 final}, {SEC(2011) 1201 final}, {SEC(2011) 1202 final}, {SEC(2011) 1203 final}, {SEC(2011) 1204 fi-nal}, {SEC(2011) 1206 final}, {SEC(2011) 1207 final}, SEC (2011) 1206 final, Brus-sels, 12 october 2011, p. 5; “Commission Staff Working Paper: Bosnia and Herze-govina 2012 Progress Report accompanying the document Communication from


je najniži u analiziranom četvorogodišnjem razdoblju i iznosi svega 52%.38 kako u ovoj zemlji nema navedenog konsenzusa o bilo kojem, pa ni o pitanju spoljne politike, nakon eventualnog sticaja statusa kandidata, u čemu BiH već godinama zaostaje u odnosu na sve ostale države regiona, ovakvo stanje može predstavljati značajniju prepreku.

Predsedništvo Bosne i Hercegovine, Ministarstvo inostranih poslova i ostali organi različito se izražavaju o određenim pitanjima, a o pojedinim tako da njihovi stavovi liče na „kakofoniju” stavova (npr. o ukrajinskoj kri-zi, kosovskoj nezavisnosti i statusu Palestine u sistemu Ujedinjenih nacija).39 država Bosna i Hercegovina i u normativnom delu zaostaje u vezi sa usagla-šavanjem spoljne politike sa ZSBP EU. autističnost političkih elita Bosne i Hercegovine u svim sferama, pa i u oblasti spoljne politike i evropskih inte-gracija ostaće posve nepromenjena i u predstojećem vremenskom razdoblju imajući u vidu gotovo nepromenjen raspored političkih snaga u ovoj zemlji nakon parlamentarnih izbora održanih 10. oktobra ove godine. Pored nave-denog, BiH nije usvojila ni određena zakonska rešenja o uvođenju sankcija trećim državama i načinu zaštite podataka, što predstavlja jedan od značajnih uslova Evropske unije.

the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2012) 600 final}, SWd (2012) 335 final, Brussels, 10 october 2012, p. 7; “Commission Staff Working Paper: Bos-nia and Herzegovina 2013 Progress Report accompanying the document Com-munication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2013–2014”, CoM (2013) 700 fi-nal, SWd (2013) 415 final, Brussels, 16 october 2013, p. 6.

38 “Commission Staff Working Paper: Bosnia and Herzegovina 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the Eu-ropean Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, CoM (2014) 700 final, SWd (2014) 305 final provisoire, Brussels, 8 october 2014, p. 6.

39 Videti: „Predsjedništvo BiH: nema konsenzusa o Palestini”, Glas Srpske, Banja Luka, 23. novembar 2012. dostupno preko: http://www.glassrpske.com/novosti/vijesti_dana/Predsjednistvo-BiH-nema-konsenzusa-o-Palestini/lat/100998.html (Pristupljeno 18. jula 2014); Senad Pećanin, „Zašto BiH ne treba da prizna nezavi-sno kosovo?”, BH Dani, Sarajevo, 12. decembar 2007.


b) Zapadni Balkan ponovo na razmeđu između „Istoka” i ZSBP EU na primeru ukrajinske krize (2014)

države i entiteti Zapadnog Balkana se, slobodno se može reći, nalaze u ra-skoraku između, sa jedne, relativno skoro stečene suverenosti i njene oliče-nosti kroz novonastale države (nacija = suverena država) i ubrzanja procesa pristupanja Evropskoj uniji, sa druge strane. U okviru ovog drugog procesa atributi ekskluzivne državnosti postupno se već godinama smanjuju upo-redo sa ubrzanjem evropskih integracija, uključujući i vođenje autohtone spoljne i bezbednosne politike. navedeno utiče i na strukturiranje unutra-šnjeg političkog života u državama Zapadnog Balkana imajući u vidu još uvek ne baš potpuno konsenzualnu podršku tamošnjih javnosti procesu evropskih integracija.

Treba imati u vidu da se pojedini izrazito uticajni subjekti u međunarod-nim odnosima, a izvan Evropske unije, različito (re)pozicioniraju prema regio-nu Zapadnog Balkana u celini, kao i prema pojedinim državama. To doprinosi i novom promišljanju postojećih spoljnopolitičkih koncepcija i viđenja odre-đenih država regiona Zapadnog Balkana. U tom smislu evidentan je ojačan uticaj Ruske Federacije u širem regionu Zapadnog Balkana, kako sferi ener-getike, tako i na planu snaženja političkog uticaja. Eskalacija krize u Ukrajini nakon druge polovine februara ove godine doprinela je činjenici da se upravo na tamošnjem terenu prelamaju različiti uticaji svetskih aktera – Sjedinjenih američkih država, pre svega, kao i Ruske Federacije.40 kriza u Ukrajini, treba to napomenuti, smanjenim intenzitetom i dalje traje.

druge krize u svetu, a poput bliskoistočne, nisu suštinski ukazivale na te-meljna spoljnopolitička razmimoilaženja između Brisela i država Zapadnog Balkana. npr. u vezi sa krizom u Siriji ni države članice Evropske unije nemaju usaglašene stavove. Slično je bilo i 2012. godine kada je Palestina faktički po-stala država posmatrač u Ujedinjenim nacijama. naime, tada je jedino Srbija

40 nastanak i uzroci ukrajinske krize, kao i uloga različitih globalnih i regionalnih aktera u njoj, nisu tema ovog rada. Restriktivne mere prema Rusiji primenjuje Evropska unija, čijem članstvu teže države i entiteti Zapadnog Balkana, te su one, kao i ukrajinska kriza, u radu uzete kao realnost.

dakle, imajući u vidu da države Zapadnog Balkana nisu aktivno uključene, kako u izazivanje ukrajinske krize, tako ni u njeno rešavanje, ona se u radu navodi kao datost. Međutim, ona predstavlja ilustrativan primer na kojem se može preispitati proklamovana „proevropska spoljnopolitička orijentacija” država Zapadnog Bal-kana sa suštinskim usaglašavanjem njihovih politika sa Zajedničkom spoljnom i bezbednosnom politikom EU. ovome doprinosi i objektivna složenost i više-slojnost odnosa pojedinih država Zapadnog Balkana sa Rusijom (pre svega Srbije, Crne gore i Makedonije).


glasala za to, dok su ostale države regiona, odnosno Bosna i Hercegovina, Makedonija i Crna gora, bile uzdržane, a albanija odsutna na glasanju u generalnoj skupštini Un.41 Zato zbivanja na Bliskom istoku nisu ni bila dobar „test”, odnosno primer za analizu odnosa država Zapadnog Balkana prema Zajedničkoj spoljnoj i bezbednosnoj politici Evropske unije.

U kontekstu ranije pomenute ukrajinske krize, Crna gora, albanija i kosovo nedvosmisleno su osudile aktivnosti proruskih pobunjenika i sece-sionista u Ukrajini, kao i rusku podršku njima tokom februara i marta 2014. godine.42 Crna Gora se odmah po izbijanju ukrajinske krize pridružila mera-ma sankcija prema 53 državljana Ruske Federacije i Ukrajine a u skladu sa odlukama Saveta Evropske unije,43 što je prouzrokovalo i brojne probleme u njihovim bilateralnim odnosima.44 Zvanična Moskva brzo je reagovala na ovakve stavove vlasti u Podgorici i posredno saopštila da će Crna gora ose-titi ekonomske posledice smanjenog broja turista iz ove zemlje tokom dola-zeće letnje sezone, kao i da će se sve navedeno odraziti na međusobnu pri-vrednu saradnju.45 iako je ovaj potez trenutne vlasti u Crnoj gori bio tumačen kao pokušaj da se na određeni način tamošnja politička elita dodatno približi

41 “Resolution adopted by the general assembly on 29 november 2012”, general assembly, United nations, Sixty-seventh session, 4 december 2012.

42 Videti tematske i uporedne priloge dopisnika Balkanskog servisa Radija Slobod-na Evropa iz država regiona o reakcijama na ukrajinsku krizu: „Ukrajinska kriza: Balkan između Zapada i Rusije”, Radio Slobodna Evropa – Balkanski servis, Prag, 26. mart 2014. dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.org/content/balkan-iz-medju-zapada-i-rusije/25310548.html (Pristupljeno 18. jula 2014); Sanja ivačić, „Rusko-ukrajinska kriza: region jugoistočne Evrope u neugodnoj poziciji”, WDR, 24. mart 2014. dostupno na: http://www.funkhauseuropa.de/sendungen/radio-forum/region/regijaokrimu100.html (Pristupljeno 12. jula 2014).

43 “Council Regulation (EU) no. 269/2014 of 17 March 2014 concerning restrictive mesures in respect of actions understanding of treathing the territorial integrity, soverenity and independence of Ukraine”, Official Journal of the European Union, L 78/6, 17 March 2014. Usled eskalacije oružanih sukoba u Ukrajini, Evropska uni-ja je 29. jula 2014. godine proširila sankcije prema Ruskoj Federaciji i to u oblasti bankarskog sistema, naoružanja i energetike. ovaj „krug” sankcija mnogo je širi u odnosu na prethodni. Videti: “Statement by President Barroso and President Van Rompuy in the name of the European Union on the agreed additional restrictive measures against Russia”, European Commission Statement/14/244, Brussels, 29 july 2014. available from: http://europa.eu/rapid/press-release_STaTEMEnT-14-244_en.htm (accessed 30 july 2014).

44 „Crna gora: sankcije zamjeniku ruskog premijera”, Aljazeera Balkans, Sarajevo, 7. maj 2014. dostupno preko: http://balkans.aljazeera.net/vijesti/crna-gora-sankci-je-zamjeniku-ruskog-premijera (Pristupljeno 22. jula 2014).

45 ibidem.


Severnoatlantskom savezu, a uoči održavanja samita ove organizacije u Velsu tokom septembra ove godine, treba napomenuti da je ova zemlja oštro pro-testovala i prilikom aneksije krima od strane Ruske Federacije.46 Crna gora se suočila sa ozbiljnim unutrašnjim podelama i to između evroatlantski oprede-ljene vlasti i (uglavnom prosrpske) opozicije, koja teži očuvanju dobrih odno-sa sa Ruskom Federacijom. ovaj deo crnogorskog društva više je vekova tradi-cionalno vezan za Rusiju.

U izveštaju o napretku za 2014. godinu Evropska komisija je navela to što su crnogorske vlasti podržale uvođenje restriktivnih mera Rusiji, ali je istovremeno podvukla da ova zemlja još uvek nije usvojila poseban zakon o restriktivnim merama.47 istaknuto je, istovremeno, da je Crna gora po-držala i posebnu rezoluciju Ujedinjenih nacija o teritorijalnom integritetu Ukrajine.48

Veoma sličan crnogorskom stavu o dešavanjima u Ukrajini zauzela je i Albanija 20. marta 2014. godine, dajući podršku merama Saveta Evropske uni-je.49 ovo je potvrđeno i u izveštaju o napretku albanije u evropskim integraci-jama za 2014. godinu, a u njemu je navedeno i da su četiri albanska posmatra-ča poslata u posmatračku misiju oEBS u Ukrajini.50

albanija pak nema strateški spoljnopolitički dokument, ali je evidentno da je ova zemlja tokom protekle tri godine uzastopno imala 100% usklađenost

46 Citat saopštenja Ministarstva vanjskih poslova i evropskih integracija Crne gore od 14. marta 2014. godine – Crna Gora ističe zabrinutost zbog najave promene statu-sa Krima i poziva na uzdržavanje od jednostranih poteza koji samo mogu doprineti da-ljoj eskalaciji krize i podizanju tenzija, što može dodatno da pogorša ekonomske prilike i uspori oporavak ekonomije. U: „Crna gora upozorava Rusiju: Uzdržite se od jedno-stranih akcija na krimu”, Kurir, Beograd, 14. mart 2014. dostupno preko: http://www.kurir-info.rs/crna-gora-upozorava-rusiju-uzdrzite-se-od-jednostranih-akci-ja-na-krimu-clanak-1275635 (Pristupljeno 17. jula 2014).

47 “Commission Staff Working Paper: Montenegro 2014 Progress Report accom-panying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, op. cit., p. 57.

48 ibidem, p. 57.

49 “albania sanctions against Russia”, BalkanEU – Independent Balkan News Agency, 21 March, 2014. available from: http://www.balkaneu.com/albania-sanctions-russia/ (accessed 25 july 2014).

50 “Commission Staff Working Paper: albania 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parlia-ment and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, op. cit., pp. 59–60.


aktivnosti regulative sa ZSBP EU.51 ovome treba dodati i činjenicu da se spolj-nopolitički kurs zemlje određuje u skladu sa ekspozeima predsednika vlade, te da albaniji nedostatak zvaničnog spoljnopolitičkog strateškog dokumenta očigledno ne remeti njene namere da postane članica Unije. štaviše, albanija je, za razliku od ostalih država Zapadnog Balkana, članica Severnoatlantskog saveza već pet godina. Zahvaljujući tome i prevashodno dominantnom uti-caju Sjedinjenih američkih država, na spoljnopolitičkom planu ne bi treba-lo očekivati bilo kakvu vrstu problema u vezi sa ovim segmentom pregovora sa Evropskom unijom, dakle u vezi sa poglavljem 31 o Zajedničkoj spoljnoj i bezbednosnoj politici. Značajno je napomenuti da je albanija podržava-la aktivnosti Evropske unije i tokom krize u Libiji i svrgavanja Muamera el- -gadafija (Muammar el-gaddafi), ali i „arapskog proleća” početkom ove de-cenije (2010–2011).52

istovremeno, Ministarstvo inostranih poslova Kosova je u saopštenju od 2. marta 2014. godine izrazito oštro kvalifikovalo podršku Ruske Federacije proruskim pobunjenicima u Ukrajini. ono je akt aneksije krima od strane Rusije označilo kao okupaciju ukrajinske teritorije, kršenje ... suvereniteta i terito-rijalnog integriteta.53 Vlada kosova je, pored navedenog, 17. septembra 2014. godine podržala sve sankcije Evropske unije protiv Ruske Federacije, čime je i sama uvela restriktivne mere prema ovoj zemlji.54

51 “Commission Staff Working Paper: albania 2011 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parlia-ment and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, op. cit., pp. 65–66; “Commission Staff Working Paper: albania 2012 Progress Re-port accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Chal-langes 2011–2012”, op. cit., pp. 65–66; “Commission Staff Working Paper: alba-nia 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2013–2014”, op. cit., pp. 55–56 i “Commission Staff Work-ing Paper: albania 2014 Progress Report accompanying the document Communi-cation from the Commission to the European Parliament and the Council – En-largement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, op. cit., pp. 59–60.

52 Videti detaljnije sajt Ministarstva inostranih poslova albanije – www.mfa.gov.al/en.

53 Videti saopštenje Ministarstva inostranih poslova kosova, koje je objavljeno samo na engleskoj verziji zvaničnog sajta (a ne i na albanskoj i srpskoj) – “The Repu-blic of kosovo condemns the occupation of the Ukrainian Territory”, Ministry of Foreign affairs, Prishtina, 2 March 2014. available from: http://www.mfa-ks.net/?page=2,4,2260&offset=1 (accessed 26 july 2014).

54 “government of the Republic of kosovo imposes sanctions on Russian Federa-tion”, Ministry of Foreign affairs, Prishtina, 17 September 2014. available from: http://www.kryeministri-ks.net/?page=2,9,4452 (accessed 26 September 2014).


navedeni stavovi ministarstava inostranih poslova Crne gore i kosova u potpunosti su u skladu sa njihovim spoljnopolitičkim strateškim dokumen-tima.55 naime, „Spoljnopolitički prioriteti Crne gore” (2007) podrazumevali su punu opredeljenost ka članstvu u Evropskoj uniji i Severnoatlantskom sa-vezu.56 dakle, u okviru ovog strateškog dokumenta nije bilo prostora za traže-nje spoljnopolitičkih alternativa kada je reč o trenutnim prilikama u Ukrajini. Takođe, „Spoljnopolitički prioriteti kosova”, usvojeni 2008. godine, podrazu-mevaju neophodnost ponajpre što šireg međunarodnog priznanja ovog enti-teta, jačanje odnosa sa Sjedinjenim američkim državama, partnerstvo sa EU i naTo i članstvo u međunarodnim organizacijama.57 U toku proteklih šest godina dosta je učinjeno na realizaciji zacrtanih ciljeva navedene spoljnopo-litičke orijentacije kosova. Porastao je umnogome broj međunarodnih pri-znanja kosova (110 zemalja),58 podstaknut je dijalog sa Beogradom i u okviru njega su rešena određena pitanja, a odnosi sa Sad se konstantno unapređu-ju. Treba istaći i da će Evropska unija na buduću agendu pregovora na relaciji Beograd–Priština staviti položaj, odnosno preciznije članstvo, kosova u me-đunarodnim organizacijama.59

Bosna i Hercegovina po pitanju krize u Ukrajini nije zauzela nikakav ja-san stav imajući u vidu razmimoilaženja između tri člana tamošnjeg držav-nog Predsedništva, a koji pripadaju trima najbrojnijim etničkim grupama (Bošnjaci, Hrvati i Srbi). ovo, naravno, nije prvi slučaj značajnog razmimoi-laženja članova navedene državne institucije koja koordinira i vodi spoljnu politiku Bosne i Hercegovine. naime, Predsedništvo Bosne i Hercegovine je 6. marta 2014. godine usvojilo „izjavu о političkoj situaciji u Ukrajini”.60 U ovom dokumentu navedeni su samo krajnje uopšteni apeli za mir u Ukrajini

55 Pogledati detaljnije u: dragan Đukanović, „Spoljnopolitičke orijentacije država Zapadnog Balkana: uporedna analiza”, op. cit., str. 295–313.

56 Videti i: dragan Đukanović, ivona Lađevac, „definisanje spoljnopolitičkih prio-riteta: slučaj Crne gore”, u: Edita Stojić-karanović i Slobodan janković (urs), Ele-menti strategije spoljne politike Srbije, institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2008, str. 32–47.

57 „Spoljnopolitički prioriteti”, Ministarstvo inostranih poslova kosova, op. cit.

58 Prema podacima od 28. oktobra 2014. godine, 110 zemalja je priznalo nezavi-snost kosova. Videti: „Who recognized kosova as an independent state?” na web portalu http://www.kosovothanksyou.com/

59 Videti: dragan Đukanović, „odnosi između Beograda i Prištine: od tehničkog do političkog dijaloga”, op. cit., str. 365–385.

60 „izjava Predsjedništva Bosne i Hercegovine o situaciji u Ukrajini”, Predsjedništvo BiH, Sarajevo, 6. mart 2014. dostupno preko: http://www.predsjednistvobih.ba/saop/1/?cid=193021663,2,1 (Pristupljeno 27. jula 2014).


i pozivi na politički dijalog za rešenje novonastale situacije.61 Ministar spoljnih poslova BiH, Zlatko Lagumdžija, u više je prilika podržao celovitost i suvere-nitet Ukrajine,62 ali je evidentno da je ambasadorka BiH Mirsada Čolaković pri Ujedinjenim nacijama 31. marta 2014. godine namerno izbegla da prisustvu-je sednici generalne skupštine na kojoj je doneta rezolucija o osudi održava-nja referenduma i aneksije krima od strane Ruske Federacije.63 Svemu je pret-hodilo ulaganje prava veta u Predsedništvu BiH od strane člana ove državne institucije iz Republike Srpske, nebojše Radmanovića.64

inače i strateški spoljnopolitički dokument zemlje, pod nazivom „opšti pravci i prioriteti za sprovođenje spoljne politike BiH”, iz marta 2003. godine uopšte ne korespondira sa potrebama evropskih i evroatlantskih integracija zemalja.65 ni članovi državnog Predsedništva BiH se ne pridržavaju odredaba ovog dokumenta, a veoma je slično i sa aktivnostima zvaničnika bosansko-hercegovačkog ministarstva inostranih poslova.

Makedonija, poput Bosne i Hercegovine, nije zauzela jasan stav kada je reč o podršci merama Evropske unije vezanim za sankcije prema političkim elitama u Moskvi i proruskim separatistima u Ukrajini.66 ona je pokazala vid-nu suzdržanost i nije zauzela nikakav „čvrst” stav, a saopštenja Ministarstva inostranih poslova Makedonije o krizi u Ukrajini sadržala su brojne pozive na dijalog sukobljenih ukrajinskih strana.67 ipak, Makedonija je podržala

61 ibidem.

62 SRna, „Lagumdžija: Ukrajina da svoju budućnost definiše samostalno”, Neza-visne novine, Banja Luka, 2. mart 2014. dostupno preko: http://www.nezavisne.com/novosti/bih/Lagumdzija-Ukrajina-da-svoju-buducnost-definise-samostal-no-233532.html (Pristupljeno 14. jula 2014).

63 n.n., „Bh. ambasadorica u Un-u izbjegla glasanje o krimu”, Nezavisne novine, Banja Luka, 31. mart 2014. dostupno preko: http://www.nezavisne.com/novosti/bih/Bh-ambasadorica-u-Un-u-izbjegla-glasanje-o-krimu-237971.html (Pristupljeno 27. jula 2014).

64 ibidem.

65 Videti: „opći pravci i prioriteti za sprovođenje vanjske politike Bosne i Hercegovi-ne”, Predsjedništvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 26. mart 2003. dostupno pre-ko: http://www.predsjednistvobih.ba/vanj/?cid=3564,2,1 (Pristupljeno 18. jula 2014).

66 Paul Ciocoiu, „Region poziva na diplomatsko rješenje krize u Ukrajini”, SEE Times, 24. mart 2014. dostupno preko: http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/bs/features/setimes/features/2014/03/24/feature-01 (Pristupljeno 15. jula 2014).

67 ibidem. Citat – Makedonija poziva na preduzimanje svih neophodnih mera u cilju tre-nutnog smirivanja tenzija i na potrebu za uspostavom političkog dijaloga o svim pitanji-ma s kojima se suočavaju građani Ukrajine, a čije je rešavanje neophodno uz učešće svih


Rezoluciju generalne skupštine Ujedinjenih nacija 68/262, koja je doneta kra-jem marta 2014. godine, o osudi održavanja referenduma na krimu.68 Može se oceniti da Makedonija, dakle, ne želi da poremeti dobre odnose sa Ruskom Federacijom i pored višegodišnjeg prisustva „u čekaonici” naTo i gotovo de-vet godina dugom statusu kandidata, bez otpočetih pregovora o članstvu, u odnosu na Evropsku uniju.

Srbija se, kao što je i ranije napomenuto, dugo kolebala u vezi sa jasnim izjašnjavanjem u vezi sa ukrajinskom krizom. ovo je ponajpre pravdano či-njenicom da je sredinom marta ove godine bio održan novi izborni ciklus u zemlji, te da vlada nije bila formirana do kraja narednog meseca. Takođe, Srbija nije krajem marta glasala za rezoluciju Ujedinjenih nacija u kojoj je osuđeno ponašanje Rusije prema Ukrajini, odnosno njenom teritorijalnom integritetu.

Srbija se tako tokom proteklih nekoliko meseci ponovo našla zatočena između obećanih ruskih energetskih aranžmana poput „južnog toka”, sa jed-ne, i evidentne potpune energetske zavisnosti od ove zemlje, sa druge stra-ne. Razlog za to je ponajpre prodaja nacionalne kompanije Naftna industrija Srbije – NIS ruskim partnerima početkom 2008. godine, a potom i zaključenje brojnih drugih sporazuma. navedeno potvrđuje i nedavna poseta premijera aleksandra Vučića Moskvi (6. i 7. jul 2014), gde je upravo bilo reči o nave-denim aranžmanima i daljnjem balansiranju odnosa između Zapada i Ruske Federacije.69

nakon konstatacije američkog ambasadora u Beogradu Majkla kirbija (Michael kirby) da Srbija nije dovoljno jasno podržala teritorijalni integritet Ukrajine, a u kontekstu tamošnjih dešavanja, kabinet premijera aleksandra Vučića se 23. jula 2014. godine obratio saopštenjem izdatim ovim povodom. U okviru njega nedvosmisleno je potvrđeno da Srbija priznaje teritorijalnu ce-lovitost Ukrajine, što uključuje i krim.70

strana. Makedonija poziva na uzdržanost i odgovornost u ovom periodu kritičnom za Ukrajinu.

68 “United nations general assembly Resolution 68/262”, United nations, new York, March 27, 2014.

69 „Vučić u Moskvi: Srbija želi da bude deo EU, ali ne želi da narušava odnose sa Ru-sijom”, Kurir, Beograd, 7. jul 2014. dostupno preko: http://www.kurir-info.rs/vu-cic-u-dvodnevnoj-poseti-moskvi-clanak-1452701 (Pristupljeno 17. jula 2014).

70 Citat – Kabinet predsednika Vlade Aleksandra Vučića obaveštava javnost i ambasadora SAD, inače velikog prijatelja Srbije, da je lično predsednik Vlade Aleksandar Vučić više desetina puta jasno i nedvosmisleno ponovio stav o poštovanju teritorijalnog integriteta Ukrajine, pa čak i Krima, kao sastavnog dela ukrajinske države. Videti: L. g., „Vučić odgovorio ambasadoru Sad: Srbija poštuje teritorijalni integritet Ukrajine, a to uključuje i krim”, Blic, Beograd, 23. jul 2014. dostupno preko: http://www.blic.


U isto vreme Evropska unija dosledno insistira na ubrzanju usaglašavanja spoljne politike Srbije sa Evropskom unijom. ovo je posebno naglašeno pri-likom posete bivše italijanske ministarke spoljnih poslova, a sada i potpred-sednice komisije EU i Visoke komesarke za spoljnu i bezbednosnu politiku, Federike Mogerini (Federica Mogherini) Beogradu 28. jula ove godine.71 ona je istom prilikom naglasila da se od Srbije očekuje da se tokom italijanskog predsedavanja EU u drugoj polovini ove godine umnogome poveća nivo usa-glašenosti nacionalne sa „evropskom” spoljnom politikom, a koji se u prvoj polovini smanjio na ispod 50%.72

dodatnu osetljivost spoljnopolitičkog trenutka Srbije donosi i predsto-jeće predsedavanje organizacijom za evropsku bezbednost i saradnju (oEBS) tokom 2015. godine. od nje se u ovom trenutku od „obe strane” (Zapad i Rusija) očekuje da, u (ko)predsedavanju sa švajcarskom konfederacijom, bude što pristrasnija i/ili naklonjenija upravo njima.73 Treba istaći da i u na-rednom periodu mogu da se očekuju različite vrste spoljnopolitičkih pritisaka na Srbiji, kako od strane Zapada, tako i od strane Ruske Federacije. Tako i po ko zna koji put u svojoj savremenoj istoriji, Srbija se nalazi pred veoma ne-zahvalnim spoljnopolitičkim izborima, od kojih će zasigurno zavisiti njena budućnost.74 na ovo se samo dodatno nadovezuju problemi Srbije vezani za okončanje političkih pregovora sa vlastima u Prištini, insistiranja pojedinih međunarodnih aktera na otvaranju pitanja u vezi sa članstvom u naTo, ali i (re)definisanje brojnim balastima opterećenih odnosa sa susedima (pre svega sa Hrvatskom, Bosnom i Hercegovinom i Crnom gorom).

Prostor za stalno i dugoročno balansiranje Srbije između Zapada i Ruske Federacije, a posebno u slučaju eventualne daljnje eskalacije krize u Ukrajini, postepeno će se smanjivati te će ova zemlja biti prinuđena da veoma brzo

rs/Vesti/Politika/482589/Vucic-odgovorio-ambasadoru-Sad-Srbija-postuje-teri-torijalni-integritet-Ukrajine-a-to-ukljucuje-i-krim (Pristupljeno 29. jula 2014).

71 „Mogerini dačiću: usaglasite spoljnu politiku sa EU”, Radio Slobodna Evropa – Re-gionalni servis, Prag, 28. jul 2014. dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.org/archive/news/20140728/500/500.html?id=25472736 (Pristupljeno 29. jula 2014).

72 ibidem.

73 „Zajednički radni plan švajcarske i Srbije”, Ministarstvo spoljnih poslova Srbije, Beograd, 27. jun 2014. dostupno preko: http://www.mfa.gov.rs/sr/index.php/teme/oebs-2015?lang=cyr (Pristupljeno 28. jula 2014).

74 Videti: Branka Mihajlović, „Srbija opet između privlačne euro kasice i zavodlji-vog pravoslavnog baćuške”, Radio Slobodna Evropa – Balkanski servis, Prag, 30. jun 2014. dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.org/content/srbija-opet-iz-medju-privlacne-euro-kasice-i-zavodljivog-pravoslavnog-bacuske/25440289.html (Pristupljeno 11. jula 2014).


„odabere stranu”.75 izrazito česta priča o spoljnopolitičkoj poziciji Srbije kao budućeg „vodećeg ruskog partnera” u Evropskoj uniji dugoročno neće biti održiva. ovo potvrđuju i brojne reakcije koje stižu sa Zapada, a u kontekstu posete predsednika Ruske Federacije, Vladimira Putina (Владимир Пyтин) Beogradu 16. oktobra ove godine. Tokom ove posete potpisano je i sedam bi-lateralnih sporazuma između Ruske Federacije i Republike Srbije, ali je Zapad s posebnom pažnjom pratio da ne dođe do „ugrožavanja” evropskog puta zva-ničnog Beograda.

U Srbiji su se, u krugovima aktuelne vlasti, već pojavile dve varijante, ili preciznije reći varijacije spoljne politike. jedna je „titovska” politika Tomislava nikolića, predsednika Srbije.76 naime, on sve češće u svojim nastupima ističe pozitivne tekovine spoljne politike bivšeg jugoslovenskog predsednika josipa Broza – Tita (vladao od 1945. do 1980. godine). kada je reč o takvoj koncep-ciji spoljne politike Srbije sigurno je da ona u ovom momentu za zemlju nije realna imajući u vidu njenu umanjenu geostratešku važnost, smanjeni uticaj u regionalnim i globalnim razmerama i izraženu privrednu krizu. Predsednik nikolić je, u navedenom tonu, 31. jula 2014. godine izjavio da bi eventualno uvođenje sankcija Ruskoj Federaciji bilo sasvim pogrešan spoljnopolitički po-tez.77 on smatra da Srbija ne bi trebalo bilo kome da uvodi restriktivne mere, a eventualni sukob sa Rusijom bi bio najgori mogući put za Srbiju.78 Sve navedeno, ocenjuje nikolić, doprinelo bi da Srbija izgubi bratske odnose između dva naro-da.79 Sa druge strane, aktuelni srpski premijer aleksandar Vučić je, na određe-ni način, svestan da mora voditi realističniju spoljnu politiku, a prevashodno orijentisanu na osiguranje podrške Savezne Republike nemačke za što brži proces evrointegracija Srbije.80

75 M. Stojanović, „Beograd će doći pred izbor ili EU ili Moskva”, Danas, Beograd, 30. jul 2014, str. 1.

76 Videti izjavu Tomislava nikolića, predsednika Srbije – TanjUg, RTS, „nikolić: Sr-bija da vodi politiku kao Tito”, Blic, 10. jun 2014. dostupno na: http://www.blic.rs/Vesti/Politika/472233/nikolic-Srbija-da-vodi-politiku-kao-Tito (Pristupljeno 18. jula 2014). Citat – Srbija ne sme da se opredeljuje i voleo bih da vodi politiku kao što je nekada Josip Broz Tito, ali treba da usklađuje svoju spoljnu politiku sa EU.

77 „nikolić protiv sankcija Rusiji”, Radio Slobodna Evropa – Regionalni servis, Prag, 31. jul 2014. dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.org/archive/news/20140731/500/500.html?id=25476443 (Pristupljeno 31. jula 2014).

78 ibidem.

79 ibidem.

80 Predrag Vasiljević, „Posle susreta sa Merkelovom: Srbija i nemačka sada su sa-veznici”, Večernje novosti, Beograd, 11. jun 2014. dostupno preko: http://www.


ZakLjUČak

obaveza usklađivanja vlastite spoljne politike sa Zajedničkom spoljnom i bezbednosnom politikom Evropske unije će za određene države Zapadnog Balkana predstavljati problem u narednom periodu. Ukoliko ovo „merimo” striktnim, odnosno statističkim, parametrima Evropske unije možemo sa-gledati kako teče usaglašavanje spoljnih politika država regiona Zapadnog Balkana sa Zajedničkom spoljnom i bezbednosnom politikom iz godine u godinu (zahvaljujući godišnjim izveštajima o napretku). U tom smislu može se izvući i nekoliko zaključaka. naime, Crna gora, albanija i Makedonija su, do sada, najviše odmakle u ovom procesu. njihova spoljnopolitička rešenost da se uklope u „Zapadni” mainstream spoljne politike i geostrateškog promi-šljanja svakako će biti prepoznata i od evropskih, ali i američkih partnera. albanija, kao već petogodišnja članica naTo-a, i Crna gora kao država koja je najbliža ovom statusu jasno pokazuju da su u odnosu prema usaglašavanju sa ZSBP EU učinile najuočljivije napore.81 Takođe, ove su se zemlje veoma brzo po uvođenju sankcija Evropske unije prema Rusiji uključile u njihovo spro-vođenje. obe zemlje odlikuje i gotovo apsolutna usaglašenost sa odlukama i deklaracijama EU u oblasti spoljne politike, ali su one suočene sa unutrašnjim problemima, koji mogu uticati na daljnju dinamiku evropskih integracija. To su prevashodno izostanak sistemske borbe protiv korupcije i organizovanog kriminala.

Sa druge strane, Srbija iz sasvim istog razloga evidentno zaostaje, dok je Bosna i Hercegovina na najnižem nivou navedene harmonizacije.82 štaviše, stalno balansiranje Srbije između vodećih centara svetske politike, a pre sve-ga između Brisela i Moskve, neće, na duge staze, biti održivo i realno imajući u vidu obaveze koje je u skladu sa sporazumom o stabilizaciji i pridruživanju zemlja preuzela, a u vezi sa harmonizacijom spoljne politike sa EU. Srbija tako pokušava da na određeni način očuva evidentno poboljšanu dinamiku evrop-skih integracija, ali i da ne remeti odnose sa zvaničnom Moskvom. U tom smi-slu ona će, ipak, u narednom periodu biti prinuđena, što se potvrđuje i navodi u izveštaju o napretku u evropskim integracijama za 2014. godinu, da uskladi

novosti.rs/vesti/naslovna/politika/aktuelno.289.html:495790-Vucic-Srbija-i-ne-macka-sada-su-saveznici (Pristupljeno 18. jula 2014).

81 Videti: BETa, „Milo Đukanović: Crna gora očekuje preporuku da bude prva na-redna članica naTo”, NSPM, Beograd, 23. jul 2014. dostupno preko: http://www.nspm.rs/hronika/milo-djukanovic-cg-ocekuje-preporuku-da-bude-prva-nared-na-clanica-nato.html (Pristupljeno 28. jula 2014).

82 Videti: istraživački tim Centra za spoljnu politiku, „Spoljna, bezbednosna i od-brambena politika Evropske unije i pretpristupni pregovori EU – Srbija”, op. cit., str. 15–16.


svoju spoljnu politiku sa ZSBP EU, ali i da ne koristi situaciju uzrokovanu sankcijama EU prema Rusiji u smislu većeg izvoza poljoprivrednih proizvo-da. U tom smislu je i srpski premijer aleksandar Vučić rekao da država neće davati nikakve subvencije kako bi se povećao izvoz u Rusku Federaciju.83 od Srbije Evropska unija očekuje i što hitnije donošenje zakona o restriktivnim merama, a nakon čega će se njen pritisak prema ovoj zemlji da uvede sankcije Rusiji svakako nastaviti.84

nije, međutim, realno da u srpskoj spoljnoj politici dođe do drastične promene u smislu eventualnog uvođenja restriktivnih mera Rusiji. ona je-ste trenutno suočena sa svojevrsnim sukobom dva ključna interesa – tradi-cionalno dobrih odnosa sa Rusijom i težnji za članstvom u Evropskoj uniji. Tako se Srbija kreće između procene da navedene sankcije ne bi bile u nje-nom državnom interesu, ali, sa druge strane, zahvaljujući težnji za članstvom u Evropskoj uniji pokušava da ni na koji način ne remeti i odnose sa Briselom. U narednom periodu, ipak, treba očekivati smanjenje navedenog prostora za balansiranje. štaviše, i ovako do sada poluautonomno vođena spoljna politi-ka Srbije svakako će u narednom periodu biti zamenjena onom koja će u ve-ćoj/velikoj meri biti oslonjena na ZSBP.

dodatan problem za Srbiju će predstavljati i eventualno buduće prizna-nje nezavisnosti kosova od strane svih država članica Evropske unije, što bi moglo da uslovi i suštinsku promenu odnosa čitave organizacije prema ovom problemu. U tom smislu postavilo bi se i pitanje međusobnog priznanja vlasti u Beogradu i Prištini. Tako bi i podrška Rusije Srbiji ubuduće u svakom smislu izostala, a i smanjeni evroentuzijazam u zemlji dodatno oslabio. Srbija je, po-red već navedenog, jedina zemlja u regionu koja ima status „vojno neutralne” države,85 što istovremeno može da bude nepovoljno, imajući u vidu da su sve države Centralne i istočne Evrope, koje su pristupile Evropskoj uniji, prethod-no postale članice naTo-a.

Veoma slična situacija je i sa Bosnom i Hercegovinom u kojoj ne po-stoji saglasnost oko spoljnopolitičkog kursa zemlje, a imajući u vidu i ranija

83 „Vučić: Poštovaćemo volju EU – bez subvencija, ali i bez sankcija Rusiji”, Večer-nje novosti, Beograd, 22. avgust 2014. dostupno preko: http://www.novosti.rs/ve-sti/naslovna/politika/aktuelno.289.html:506693-Vucic-Postovacemo-volju-EU- -bez-subvencija-ali-i-bez-sankcija-Rusiji (Pristupljeno 22. septembra 2014).

84 “Commission Staff Working Paper: Serbia 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parlia-ment and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, op. cit., p. 61.

85 Mete kjuen nielsen, „kako Zapad vidi neutralnost Srbije?”, u: igor S. novako-vić (ur.), Neutralnost u XXI veku: pouke za Srbiju, iSaC fond, Beograd, 2013, str. 17–18.


deklarativna nastojanja za članstvo u Evropskoj uniji i naTo. Pored ovoga, BiH nije podržala sankcije prema Ruskoj Federaciji koje je EU uvela zbog kri-ze u Ukrajini, iako je i ona sama suočena sa mogućnostima sličnih scenarija u najavi.86 Sa druge strane, Makedonija pored zapaženog, i u godišnjim izvešta-jima EU do 2014. godine više puta naglašenog, napretka u vezi sa normativ-nim usaglašavanjem vezanim sa ZSBP nije se, ipak, pridružila sankcijama ove organizacije prema Ruskoj Federaciji, a zbog njene podrške ukrajinskim sepa-ratistima. ovome doprinose i pokušaji makedonske vladajuće političke elite da pored evroatlantske orijentacije, koja je bila dominantna u ovoj zemlji od 2000. godine, ipak očuvaju i prilično dobre odnose sa zvaničnom Moskvom.

današnja Evropska unija je tokom nekadašnje jugoslovenske krize (1991–2001) pokazala svu svoju impotentnost da reši i okonča brojne sukobe na ovom području. Ukrajinska kriza, koja je otpočela znatno kasnije (2014–), ipak, pokazala je da je EU zahvaljujući instrumentu Zajedničke spoljne i be-zbednosne politike izašla iz ovakve situacije. Međutim, ova kriza će i dalje predstavljati verovatno najznačajniji test za sve države regije i njihovu istin-sku evropsku opredeljenost, ali, to se mora nagovestiti, i dodatno distanciranje od spoljne politike Ruske Federacije. naravno, i Sjedinjene američke države će sagledavati „držanje” država regiona Zapadnog Balkana spram ukrajinskih dešavanja, ali će nedvosmisleno i ubuduće podržavati njihov proces pridruži-vanja Evropskoj uniji. U tom smislu Sad zapravo teže i da se sve države regio-na Zapadnog Balkana pridruže sankcijama, koje je Evropska unija uvela pre-ma Ruskoj Federaciji i proruskim pobunjenicima u susednoj Ukrajini.87

BiBLiogRaFija

[1] “albania sanctions against Russia”, BalkanEU – Independent Balkan News Agency, 21 March, 2014. available from: http://www.balkaneu.com/albania-sanctions-russia/ (accessed 25 july 2014).

[2] BETa, „Milo Đukanović: Crna gora očekuje preporuku da bude prva naredna čla-nica naTo”, NSPM, Beograd, 23. jul 2014. dostupno preko: http://www.nspm.rs/

86 Predsednik Republike Srpske, Milorad dodik u više je navrata tokom 2014. godi-ne poredio mogućnost održavanja referenduma u ovom entitetu, a po ugledu na krim. Videti: SRna, „dodik: dešavanja na krimu primjer za nezavisnost Srpske”, Nezavisne novine, Banja Luka, 20. jul 2014. dostupno preko: http://www.nezavi-sne.com/novosti/bih/dodik-desavanja-na-krimu-primjer-za-nezavisnost-Srp-ske-254423.html (Pristupljeno 18. jula 2014).

87 Laura Smith-Spark, Stiv almasy and nick Paton Walsh, “U.S., EU hit Russia with more sanctions as Ukraine fighting continues”, CNN, atlanta, 29 july 2014. ava-ilable from: http://edition.cnn.com/2014/07/29/world/europe/ukraine-crisis/in-dex.htm (accessed 30 july 2014).


hronika/milo-djukanovic-cg-ocekuje-preporuku-da-bude-prva-naredna-clanica-nato.html (Pristupljeno 28. jula 2014).

[3] Ciocoiu, Paul, „Region poziva na diplomatsko rješenje krize u Ukrajini”, SEE Times, 24. mart 2014. dostupno preko: http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/bs/features/setimes/features/2014/03/24/feature-01 (Pristupljeno 15. jula 2014).

[4] “Commission Staff Working Paper: albania 2011 Progress Report accompa-nying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2011) 666 final}, {SEC(2011) 1200 final}, {SEC(2011) 1201 final}, {SEC(2011) 1202 final}, {SEC(2011) 1203 final}, {SEC(2011) 1204 final}, {SEC(2011) 1206 final}, {SEC(2011) 1207 final}, SEC (2011) 1205 final, Brussels, 12 october 2011.

[5] “Commission Staff Working Paper: albania 2012 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2012) 600 final}, SWd (2012) 334 final, Brussels, 10 october 2012.

[6] “Commission Staff Working Paper: albania 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2013–2014”, CoM (2013) 700 final, SWd (2013) 414 final, Brussels, 16 october 2013.

[7] “Commission Staff Working Paper: albania 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, CoM (2014) 700 final, SWd (2014) 304 final provisoire, Brussels, 8 october 2014.

[8] “Commission Staff Working Paper: Bosnia and Herzegovina 2011 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2011) 666 final}, {SEC(2011) 1200 final}, {SEC(2011) 1201 final}, {SEC(2011) 1202 final}, {SEC(2011) 1203 final}, {SEC(2011) 1204 final}, {SEC(2011) 1206 final}, {SEC(2011) 1207 final}, SEC (2011) 1206 final, Brussels, 12 october 2011.

[9] “Commission Staff Working Paper: Bosnia and Herzegovina 2012 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2012) 600 final}, SWd (2012) 335 final, Brussels, 10 october 2012.

[10] “Commission Staff Working Paper: Bosnia and Herzegovina 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2013–2014”, CoM (2013) 700 final, SWd (2013) 415 final, Brussels, 16 october 2013.


[11] “Commission Staff Working Paper: Bosnia and Herzegovina 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, CoM (2014) 700 final, SWd (2014) 305 final provisoire, Brussels, 8 october 2014.

[12] “Commission Staff Working Paper: Montenegro 2011 Progress Report accom-panying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2011) 666 final}, {SEC(2011) 1200 final}, {SEC(2011) 1201 final}, {SEC(2011) 1202 final}, {SEC(2011) 1203 final}, {SEC(2011) 1204 final}, {SEC(2011) 1206 final}, {SEC(2011) 1207 final}, SEC (2011) 1204 final, Brussels, 12 october 2011.

[13] “Commission Staff Working Paper: Montenegro 2012 Progress Report accom-panying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2012) 600 final}, SWd (2012) 331 final, Brussels, 10 october 2012.

[14] “Commission Staff Working Paper: Montenegro 2013 Progress Report accom-panying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2013–2014”, CoM (2013) 700 final, SWd (2013) 411 final, Brussels, 16 october 2013.

[15] “Commission Staff Working Paper: Montenegro 2014 Progress Report accom-panying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, CoM (2014) 700 final, SWd (2014) 301 final provisoire, Brussels, 8 october 2014.

[16] “Commission Staff Working Paper: Serbia 2012 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2012) 600 final}, SWd (2012) 333 final, Brussels, 10 october 2012.

[17] “Commission Staff Working Paper: Serbia 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2013–2014”, CoM (2013) 700 final, SWd (2013) 412 final, Brussels, 16 october 2013.

[18] “Commission Staff Working Paper: Serbia 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, CoM (2014) 700 final, SWd (2014) 302 final provisoire, Brussels, 8 october 2014.

[19] “Commission Staff Working Paper: the Former Yugoslav Republic of Macedonia 2011 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2011) 666 final}, {SEC(2011) 1200 fi-nal}, {SEC(2011) 1201 final}, {SEC(2011) 1202 final}, {SEC(2011) 1203 final}, {SEC(2011) 1204 final}, {SEC(2011) 1206 final}, {SEC(2011) 1207 final}, SEC (2011) 1203 final, Brussels, 12 october 2011.


[20] “Commission Staff Working Paper: the Former Yugoslav Republic of Macedonia 2012 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2011–2012”, {CoM(2012) 600 final}, SWd (2012) 332 fi-nal, Brussels, 10 october 2012.

[21] “Commission Staff Working Paper: the Former Yugoslav Republic of Macedonia 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2013–2014”, CoM (2013) 700 final, SWd (2013) 413 final, Brussels, 16 october 2013.

[22] “Commission Staff Working Paper: the Former Yugoslav Republic of Macedonia 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council – Enlargement Strategy and Main Challanges 2014–2015”, CoM (2014) 700 final, SWd (2014) 303 final provisoire, Brussels, 8 october 2014.

[23] “Communication from the Commision to the Council and the European Parliament on the Stabilisation and association Process for countries of South–Eastern Europe (Bosnia–Herzegovina, Croatia, Federal Republic of Yugoslavia, former Yugoslav Republic of Macedonia and albania”, CoM (1999) 235 final, 25 May 1999.

[24] “Council Regulation (EU) no. 269/2014 of 17 March 2014 concerning restrictive mesures in respect of actions understanding of treathing the territorial integrity, soverenity and independence of Ukraine”, Official Journal of the European Union, L 78/6, 17 March 2014.

[25] „Crna gora upozorava Rusiju: Uzdržite se od jednostranih akcija na krimu”, Kurir, Beograd, 14. mart 2014. dostupno preko: http://www.kurir-info.rs/crna-gora- -upozorava-rusiju-uzdrzite-se-od-jednostranih-akcija-na-krimu-clanak-1275635 (Pristupljeno 17. jula 2014).

[26] „Crna gora: sankcije zamjeniku ruskog premijera”, Aljazeera Balkans, Sarajevo, 7. maj 2014. dostupno preko: http://balkans.aljazeera.net/vijesti/crna-gora-sankci-je-zamjeniku-ruskog-premijera (Pristupljeno 22. jula 2014).

[27] Đukanović, dragan i jovanović, Milovan, „kriza u Federaciji Bosne i Hercegovine – između građanskog bunta i revizije političkog sistema”, Kultura polisa, god. XXi, br. 24, novi Sad, 2014, str. 59–80.

[28] Đukanović, dragan, „odnosi između Beograda i Prištine: od tehničkog do po-litičkog dijaloga”, Međunarodni problemi, god. LXV, br. 3, Beograd, 2013, str. 365–385.

[29] Đukanović, dragan, „Spoljnopolitičke orijentacije država Zapadnog Balkana: uporedna analiza”, Godišnjak Fakulteta političkih nauka, vol. 4, br. 4, str. 295–313.

[30] Đukanović, dragan, Lađevac, ivona, „definisanje spoljnopolitičkih prioriteta: slu-čaj Crne gore”, u: Edita Stojić-karanović i Slobodan janković (urs), Elementi stra-tegije spoljne politike Srbije, institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2008, str. 32–47.


[31] “EU Candidate Status for albania”, Europan Commision, MEMo/14/439, 24 june 2014.

[32] “EU starts the Stabilisation and association agreement negotiations with kosovo”, European Commission, MEMo/13/938, 28 october 2013.

[33] g. L., „Vučić odgovorio ambasadoru Sad: Srbija poštuje teritorijalni integritet Ukrajine, a to uključuje i krim”, Blic, Beograd, 23. jul 2014. dostupno preko:

http://www.blic.rs/Vesti/Politika/482589/Vucic-odgovorio-ambasadoru-Sad-Srbija-postuje-teritorijalni-integritet-Ukrajine-a-to-ukljucuje-i-krim (Pristupljeno 29. jula 2014).

[34] istraživački tim Centra za spoljnu politiku, „Spoljna, bezbednosna i odbrambena politika Evropske unije i pretpristupni pregovori EU – Srbija”, Centar za spoljnu politiku, Fondacija Friedrich Ebert, Beograd, maj 2014.

[35] international Crisis group, “Bosnia’s Future”, Europe Report no. 232, Brussels, 10 july 2014.

[36] ivačić, Sanja, „Rusko-ukrajinska kriza: region jugoistočne Evrope u neugodnoj po-ziciji”, WDR, 24. mart 2014. dostupno na: http://www.funkhauseuropa.de/sen-dungen/radioforum/region/regijaokrimu100.html (Pristupljeno 12. jula 2014).

[37] „izjava Predsjedništva Bosne i Hercegovine o situaciji u Ukrajini”, Predsjedništvo BiH, Sarajevo, 6. mart 2014. dostupno preko: http://www.predsjednistvobih.ba/saop/1/?cid=193021663,2,1 (Pristupljeno 27. jula 2014).

[38] knezović, Sandro, „Hrvatska i CFSP – usklađivanje s politikom u razvoju”, u: dragan Đukanović i Miloš jončić (prir.), Spoljna politika Srbije i Zajednička spoljna i bezbednosna politika EU, institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2011, str. 137–151.

[39] Mihajlović, Branka, „Srbija opet između privlačne euro kasice i zavodljivog pra-voslavnog baćuške”, Radio slobodna Evropa – Balkanski servis, Prag, 30. jun 2014. dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.org/content/srbija-opet-izme-dju-privlacne-euro-kasice-i-zavodljivog-pravoslavnog-bacuske/25440289.html (Pristupljeno 11. jula 2014).

[40] „Mogerini dačiću: usaglasite spoljnu politiku sa EU”, Radio Slobodna Evropa – Regionalni servis, Prag, 28. jul 2014. dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.org/archive/news/20140728/500/500.html?id=25472736 (Pristupljeno 29. jula 2014).

[41] n.n., „Bh. ambasadorica u Un-u izbjegla glasanje o krimu”, Nezavisne novine, Banja Luka, 31. mart 2014. dostupno preko: http://www.nezavisne.com/no-vosti/bih/Bh-ambasadorica-u-Un-u-izbjegla-glasanje-o-krimu-237971.html (Pristupljeno 27. jula 2014).

[42] nielsen, Mete kjuen, „kako Zapad vidi neutralnost Srbije?”, u: igor S. novaković (ur.), Neutralnost u XXI veku: pouke za Srbiju, iSaC fond, Beograd, 2013, str. 17–18.

[43] „nikolić protiv sankcija Rusiji”, Radio Slobodna Evropa – Regionalni servis, Prag, 31. jul 2014. dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.org/archive/news/20140731/500/500.html?id=25476443 (Pristupljeno 31. jula 2014).


[44] „opći pravci i prioriteti za sprovođenje vanjske politike Bosne i Hercegovine”, Predsedništvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 26. mart 2003. dostupno pre-ko: http://www.predsjednistvobih.ba/vanj/?cid=3564,2,1 (Pristupljeno 18. jula 2014).

[45] Pećanin, Senad, „Zašto BiH ne treba da prizna nezavisno kosovo?”, BH Dani, Sarajevo, 12. decembar 2007.

[46] „Predsjedništvo BiH: nema konsenzusa o Palestini”, Glas Srpske, Banja Luka, 23. novembar 2012. dostupno preko: http://www.glassrpske.com/novosti/vi-jesti_dana/Predsjednistvo-BiH-nema-konsenzusa-o-Palestini/lat/100998.html (Pristupljeno 18. jula 2014).

[47] “Resolution adopted by the general assembly on 29 november 2012”, general assembly, United nations, Sixty-seventh session, 4 december 2012.

[48] Simić, jasminka, „Zajednička spoljna i bezbednosna politika EU – perspekti-ve i izazovi”, u: Đukanović, dragan i jončić, Miloš (prir.), Spoljna politika Srbije i Zajednička spoljna i bezbednosna politika EU, institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2013, str. 17–41.

[49] Smith-Spark, Laura, almasy, Stiv and Paton Walsh, nick, “U.S., EU hit Russia with more sanctions as Ukraine fighting continues”, CNN, atlanta, 29 july 2014. available from: http://edition.cnn.com/2014/07/29/world/europe/ukraine-cri-sis/index.htm (accessed 30 july 2014).

[50] SRna, „dodik: dešavanja na krimu primjer za nezavisnost Srpske”, Nezavisne no-vine, Banja Luka, 20. jul 2014. dostupno preko: http://www.nezavisne.com/novo-sti/bih/dodik-desavanja-na-krimu-primjer-za-nezavisnost-Srpske-254423.html (Pristupljeno 18. jula 2014).

[51] SRna, „Lagumdžija: Ukrajina da svoju budućnost definiše samostalno”, Nezavisne novine, Banja Luka, 2. mart 2014. dostupno preko: http://www.nezavisne.com/novosti/bih/Lagumdzija-Ukrajina-da-svoju-buducnost-definise-samostalno-233532.html (Pristupljeno 14. jula 2014).

[52] “Statement by President Barroso and President Van Rompuy in the name of the European Union on the agreed additional restrictive measures against Russia”, European Commission Statement/14/244, Brussels, 29 july 2014. available from: http://europa.eu/rapid/press-release_STaTEMEnT-14-244_en.htm (accessed 30 july 2014).

[53] Stojanović, M., „Beograd će doći pred izbor ’ili EU ili Moskva’”, danas, Beograd, 30. jul 2014, str. 1.

[54] Što donosi članstvo u Europskoj uniji: pregled pregovaračkih poglavlja, Ministarstvo vanjskih i europskih poslova Republike Hrvatske, Zagreb, siječanj 2012.

[55] TanjUg, RTS, „nikolić: Srbija da vodi politiku kao Tito”, Blic, 10. jun 2014. dostupno na: http://www.blic.rs/Vesti/Politika/472233/nikolic-Srbija-da-vodi-politiku-kao-Tito (Pristupljeno 18. jula 2014).


[56] “The accession Process for the new Member State”, Europa – Summaries of EU Legislation. available from: http://europa.eu/legislation_summaries/enlarge-ment/ongoing_enlargement/l14536_en.htm (accessed 25 july 2014).

[57] “The Republic of kosovo condemns the occupation of the Ukrainian Territory”, Ministry of Foreign affairs, Prishtina, 2 March 2014. available from: http://www.mfa-ks.net/?page=2,4,2260&offset=1 (accessed 26 july 2014).

[58] “Treaty of Lisbon amending the Treaty on European Union and the Treaty esta-blishing the European Community, signed in Lisbon, 13 december 2007”, Official Journal of the European Union, Volume 50, 2007/C 306/01.

[59] „Ukrajinska kriza: Balkan između Zapada i Rusije”, Radio Slobodna Evropa – Balkanski servis, Prag, 26. mart 2014. dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.org/con-tent/balkan-izmedjuu-zapada-i-rusije/25310548.html (Pristupljeno 18. jula 2014).

[60] “United nations general assembly Resolution 68/262”, United nations, new York, March 27, 2014.

[61] Vasiljević, Predrag, „Posle susreta sa Merkelovom: Srbija i nemačka sada su sa-veznici”, Večernje novosti, Beograd, 11. jun 2014. dostupno preko: http://www.novosti.rs/vesti/naslovna/politika/aktuelno.289.html:495790-Vucic-Srbija-i-nemacka-sada-su-saveznici (Pristupljeno 18. jula 2014).

[62] „Vučić: Poštovaćemo volju EU – bez subvencija, ali i bez sankcija Rusiji”, Večernje novosti, Beograd, 22. avgust 2014. dostupno preko: http://www.novosti.rs/ve-sti/naslovna/politika/aktuelno.289.html:506693-Vucic-Postovacemo-volju-EU- bez-subvencija-ali-i-bez-sankcija-Rusiji (Pristupljeno 22. septembra 2014).

[[63] „Vučić u Moskvi: Srbija želi da bude deo EU, ali ne želi da narušava odnose sa Rusijom”, Kurir, Beograd, 7. jul 2014. dostupno preko: http://www.kurir-info.rs/vucic-u-dvodnevnoj-poseti-moskvi-clanak-1452701 (Pristupljeno 17. jula 2014).

[64] „Zajednički radni plan švajcarske i Srbije”, Ministarstvo spoljnih poslova Srbije, Beograd, 27. jun 2014. dostupno preko: http://www.mfa.gov.rs/sr/index.php/teme/oebs-2015?lang=cyr (Pristupljeno 28. jula 2014).


Dragan Đukanović

HaRMoniZaTion oF THE WESTERn BaLkan STaTES and EURoPEan Union CoMMon

FoREign and SECURiTY PoLiCY – BETWEEn noRMaTiViTY, dECLaRaTiViTY and REaLiTY

Abstract

Harmonisation of the foreign policies of the Western Balkan states with the EU Common Foreign and Security Policy (CFSP) within the Charter 31 of the pre-accession negotiations will be a significant obligation and challenge for most of them. Within this context, the author takes as a starting point the regular annual reports on the progress achieved by the states in the region. They show the degree of harmonisation of their foreign policies with this Union’s mechanism (within four years in the 2011–2014 period). The au-thor of the article particularly points to the real and substantial discrepancy between the normative framework of the EU CFSP and the specific activi-ties taken by the Western Balkan states in the part concerning their position to the current crisis in Ukraine which, in a way, “reflects” the geo-strategic interests of the “West”, on one hand, and those of the Russian Federation, on the other. at the same time, he points to the membership in the north atlantic alliance as a favourable framework for the acceleration of harmoni-

sation of a country’s foreign policy with the EU CFSP.

Key words:

Western Balkans, EU Common Foreign and Security Policy, harmonisation, Montenegro, Serbia, Bosnia and Herzegovina, albania, Macedonia, kosovo.


izvorni naučni članak UdC Primljen: 11. septembar 2014. 327.7/.8:323]:342.25(497.115)

nikola Mladenović1


Srpska kosovska politika: Model igre i mešovite

strategije

Apstrakt

Briselski sporazum je potpisan 2013. godine, uprkos višegodišnjem izjašnja-vanju najvažnijih političkih stranaka na vlasti u Srbiji da neće priznati neza-visnost kosova. Zašto je ovaj sporazum sklopljen i zašto se to nije desilo ra-nije? Rad se služi pristupom teorije igara, uz uvažavanje mešovitih strategija, da bi sugerisao objašnjenje ovog problema. U radu je modelovana igra izme-đu Srbije i EU. Tek kada je gotovo izvesno da EU igra tvrdolinijaškom politi-kom, onda postoji šansa da Srbija bude spremna da prihvati sporazum. ako je odluka o sporazumu posledica strateške situacije odlučivanja na način na koji je igra predstavlja, sve stranke sa sličnim preferencijama, kada bi bile na vlasti, bile bi spremne da se sporazumeju sa kosovskim albancima u vreme

potpisivanja sporazuma.

Ključne reči:

Srbija, kosovo, EU, teorija igara, mešovite strategije, politika uslovljavanja, političke stranke

U ovom radu analiziram politiku Srbije prema kosovu i Metohiji (u daljem tekstu kosovo), koristeći se teorijom igara. najvažnije političke stranke u Srbiji deklarisale su slične političke ciljeve kada se radi o statusu kosova i pri-stupanju Srbije EU. To važi za vlast formiranu nakon izbora 2008. i 2012. iz


n ikoL a ML a dEnoV ić42

toga proističe osnovni problem ovog rada: zašto je Briselski sporazum između Srbije i kosova potpisan i zašto tek 2013. godine?2 objašnjenje ovog proble-ma koji rad sugeriše zasniva se na modelu igre Srbije i EU u kojem se koristim mešovitim strategijama aktera (mixed strategies). Time želim da prihvatanje Briselskog sporazuma objasnim kao posledicu strateške situacije odlučivanja koju opisuje modelovana igra.

Briselski sporazum je veoma retka tema naučnih radova, a izostaju i nje-gove analize pristupom teorije igara. ovaj rad cilja da popuni tu prazninu. U političkim nastupima i radnim dokumentima preovladavaju objašnjenja ovog sporazuma koja su fokusirana na aktere. Tako se postizanje sporazuma tipič-no pripisuje vizionarstvu i hrabrosti lidera, koji su uvideli da su prethodna pregovaranja Beograda i Prištine došla do zida.3 ne osporavajući značaj uloge aktera, želim da objasnim srpsku kosovsku politiku kao posledicu strukturno nametnute strateške situacije odlučivanja, po modelu igre.

U radu ću kao očiglednu podrazumevati sledeću tvrdnju: Briselskim spo-razumom priznato je kosovo kao nezavisni entitet. nakon njegovog potpisi-vanja, institucije Srbije (tzv. „paralelne institucije”) zamenjene su institucija-ma kosova, koje će delovati na njegovoj čitavoj teritoriji, u skladu sa pravnim sistemom kosova. nasuprot tome, najveće stranke na vlasti u Srbiji su više puta negirale da će priznati nezavisnost kosova. kako onda objasniti ovakav zaokret u srpskoj politici? Takođe, ako su akteri na vlasti verovali da bi Srbija trebalo da menja „kosovo za Evropu”, zašto nisu ranije odlučili da se sporazu-meju sa albancima?4

da bih predložio objašnjenje ovih problema, u radu modelujem igru u kojoj su igrači Srbija i EU, a zatim pokušavam da model igre uklopim sa em-pirijskom analizom. EU je složena organizacija čiji rad je funkcija njenih tela i aktera na nacionalnom nivou. U ovom radu nema prostora da se analizira

2 „Briselski sporazum” je uobičajeni naziv dokumenta kojim se, stoga, koristim u radu. originalni naziv je „Prvi sporazum o principima koji usmeravaju normaliza-ciju odnosa” (First agreement of principles governing the normalisation of relations).

3 Videti neke od komentara visokih zvaničnika EU na sporazum koji su dostupni na: “Serbia and kosovo reach landmark deal”. available from: http://eeas.euro-pa.eu/top_stories/2013/190413_eu-facilitated_dialogue_en.htm (accessed 2 Sep-tember 2014).

4 istini za volju, Srbija i UnMik su tretirane kao odvojene strane prilikom potpisiva-nja sporazuma o uspostavljanju Zajedničkog evropskog vazdušnog prostora (Eu-ropean Common Aviation Area) iz 2006. Takođe, Srbija je potpisivanjem protokola sa Euleksom u 2009. godini „priznala realnost na kosovu”, efektivno priznajući granicu sa kosovom u zamenu za „beli” šengen. Videti: denis kostovicov, “When Enlargement Meets Common Foreign and Security Policy: Serbia’s Europeanisati-on, Visa Liberalisation and the kosovo Policy”, Europe-Asia Studies, Vol. 66, no. 1. 2014.

SR PSk a koSoVSk a PoLiTik a: ModEL igR E i MEšoV iTE STR aTEgijE 43

složenost rada EU. Stoga, radi pojednostavljenja u modelovanoj igri, o igraču „EU” treba misliti kao o aproksimaciji svih unutrašnjih aktera u EU koji imaju veto moć nad pristupanjem Srbije toj organizaciji. dakle, ako u radu ponaša-nje igrača „EU” izgleda simplifikovano, to treba uzeti kao namerno pojedno-stavljenje koje model igre ima.

Rad je organizovan na sledeći način. U prvoj glavi će biti sumirane poli-tike najvažnijih stranaka na vlasti u Srbiji u periodu 2008–13. Tu ukazujem na sličnost njihovih kosovskih politika. nakon toga, u sledećoj glavi pišem o modelu igre Srbije i EU. ona treba da pokaže uslov da Srbija bude spremna na prihvatanje sporazuma. Posle toga, pišem o uslovljavanju srpske kosovske po-litike od strane EU. Ta glava treba da pokaže kakva je politika EU u odnosu na model igre. konačno, analiziram odnos igre i empirije. objašnjavam da srp-ska politika odgovara onome što igra prikazuje i adresiram neke od problema u onome što igra predviđa.

Politike najvažnijih stranaka prema Kosovu

U ovoj glavi ukratko objašnjavam da su najvažnije stranke na vlasti u Srbiji, u periodu od proglašenja nezavisnosti kosova 2008. do Briselskog sporazuma 2013, deklarisale slične ciljeve kada je reč o kosovskoj politici. ova glava suge-riše da su dS, SPS i SnS imale slične preferencije kada je reč o kosovu i EU.

Ubrzo nakon formiranja vlade 2008, dS i SPS su sačinile Deklaraciju o po-litičkom pomirenju koja iznosi zajedničke ciljeve na kojima će ove stranke radi-ti i može se razumeti kao programski dokument nove vlade. U dokumentu je objašnjeno da će se ove stranke zalagati za očuvanje teritorijalnog integriteta Srbije; da će podržavati Ustav (po kome je kosovo deo Srbije); eksplicirano je da je kosovo sastavni deo Srbije i da njegovo otuđenje nikada neće prihvati-ti.5 osim toga, članstvo u EU je „strateško opredeljenje Srbije”.6 ovi dvostru-ki ciljevi ostaće deklarisane karakteristike srpske politike sve do Briselskog sporazuma.

U programskom dokumentu dS-a iz 2012. ponovo su izražena oba cilja (zajedno sa drugim koje ne razmatram). Srbija treba da obezbedi učlanjenje u EU i ona će istrajati na pronalaženju kompromisa sa albancima, bez priznava-nja kosova.7 SPS, u novom programu iz 2010, utvrđuje da je Srbija opredeljena

5 Boris Tadić i ivica dačić, „deklaracija o političkom pomirenju i zajedničkoj od-govornosti za ostvarivanje vizije Srbije kao demokratske, slobodne, celovite, eko-nomski i kulturno razvijene i socijalno pravedne zemlje”, Beograd, 18. oktobar 2008, str. 1–2.

6 ibidem, str. 3.

7 Boris Tadić, „Program za bolji život 2012–2016”, Beograd, 2012, str. 36.


za EU ali i da je kosovo nerazdvojni deo Srbije.8 iako je vraćanje na status quo nemoguće, potrebno je naći mirno rešenje, uz uvažavanje interesa svih strana.9

SnS je već 2008. objavio deset principa delovanja. Prvi princip se odno-si na očuvanje teritorijalnog integriteta Srbije. kosovo je „srce” Srbije i ona treba da bude beskompromisna u odbrani svoje teritorije. SnS se protivi bilo kakvom pokušaju cepanja Srbije. Takođe, za nju je neupitno da Srbija treba da postane član EU, ali samo kao celovita država.10 SnS je 2011. godine obja-vio program u kojem objašnjava slične ciljeve. SnS „ne može i neće da prizna nezavisnost kosova”.11 on želi rešenje dogovorom, koji je prihvatljiv za obe strane. Tada je ponovo izražena privrženost članstvu u EU.12 naposletku, koa-licioni sporazum SnS-a i SPS-a iz 2012. sadrži slične poruke. Srbija treba da što pre dobije datum za početak pregovora sa EU, ali neće priznati nezavisnost kosova.13

ovaj kratak pregled ciljeva najvažnijih stranaka na vlasti pokazuje veli-ku sličnost njihovih kosovskih politika. To otvara problem koji rad analizira: Zašto su vladajuće stranke prihvatile Briselski sporazum i to 2013. godine, a ne, na primer, nekoliko godina ranije? da bih sugerisao objašnjenje problema u sledećoj glavi modelujem igru, koja na pojednostavljen način izražava stra-tešku situaciju igrača „Srbija” i „EU”.

Model igre Srbije i EU

neka igrač „EU” ima na raspolaganju dve moguće akcije: „tvrdolinijašku po-litiku prema Srbiji” i „mekolinijašku politiku” (Tabela 1). Prva znači da Srbija može da nastavi pristupanje EU pod uslovom da unapredi odnose sa kosovom. Unapređivanje regionalne saradnje i dobrosusedskih odnosa Srbije i kosova znači da jedna uvažava drugu kao ravnopravnog aktera i priznaje je kao neza-visnu državu, bilo formalno ili faktički. druga akcija, mekolinijaška politika,

8 Socijalistička partija Srbije – glavni odbor, „Program Socijalističke partije Srbije”, Beograd, 11.12.2010, str. 17.

9 ibidem, str. 21.

10 Srpska napredna stranka. „o nama”, 10. oktobar 2008. dostupno na: http://www.sns.org.rs/o-nama (Pristupljeno 25. februara 2014). U međuvremenu, ovaj pro-gram je promenjen.

11 Srpska napredna stranka, ’Bela knjiga „programom do promena“’, 2011, str. 38.

12 ibidem, str. 40.

13 Srpska napredna stranka, „Tekst Sporazuma o zajedničkim političkim cilje-vima”, Studio B, 10. juli 2012. dostupno na: http://www.studiob.rs/info/vest.php?id=78492 (Pristupljeno 2. septembra 2014).


EU znači da bi ona, čak iako bi preferirala suprotno, dopustila da Srbija posta-ne član i bez priznavanja nezavisnosti kosova, ako Srbija sama to ne želi da učini, a ispoštuje sve druge kriterijume iz kopenhagena i Sporazuma o stabi-lizaciji i pristupanju.

Važno je primetiti da su troškovi za EU u slučaju obe akcije veoma slični. da bi se EU odlučila da odabere bilo tvrdolinijašku bilo mekolinijašku politi-ku, tipično je potrebno da dođe do sastanka predstavnika država EU na viso-kom nivou. na primer, jedan takav susret desio se u decembru 2007. godine, na kojem se raspravljalo o kosovu (v. sledeću glavu). Zamislimo da se odlu-čivanje vrši po sledećem modelu: prvo se dešava rasprava; nakon toga, dolazi do izjašnjavanja predstavnika; konačno, usvaja se politika. ako je to tako, ma kakva odluka o akciji da je doneta, troškovi njenog donošenja su identični. Biranje tvrdolinijaške politike ne donosi EU veće troškove od biranja meko-linijaške. Stoga se, za potrebe igre, mogu zanemariti relativni troškovi izbora jedne od dve akcije.14

EU najveću korist donosi ishod u kome Srbija priznaje nezavisnost kosova i onda obe tako međusobno priznate države nastave putem prihva-tanja evropskih normi kojima teže članstvu u toj organizaciji. Stoga, ako EU ostvari oba cilja, neka joj je isplata u igri jednaka 2. nasuprot prethodnom slučaju, ako ne dođe do međusobnog priznanja država, u kratkom roku nema promene koristi za EU (stoga je isplata 0). U dužem roku je moguće zamisliti da bi i bez međusobnog priznanja država došlo do nekakvih promena politi-ka prema balkanskim zemljama koje bi reflektovalo nemogućnost političkog napretka prema željama EU. Međutim, zbog jednostavnosti predstavljanja i pošto funkcionisanje EU nije tema ovog rada, neka takve mogućnosti ostanu sada po strani.

neka igrač „Srbija” ima na raspolaganju dve akcije: „priznavanje nezavi-snosti kosova” i „nepriznavanje kosova”. neka priznanje nezavisnosti kosova znači za Srbiju isplatu -1, a odsustvo priznanja 1. Međutim, Srbija želi i da po-stane član EU. Pretpostavimo da su i kosovo i Evropa podjednako vredni ci-ljevi za Srbiju. da je to plauzibilno ukazuje, na primer, objašnjenje Tomislava nikolića, tada predsednika SnS-a, da su kosovo i EU kao dva sina i da ne može da bira između njih.15 Slično je izjavljivao i Tadić (v. sledeću glavu). ako su

14 Model odlučivanja je, naravno, pojednostavljen i ne objašnjava načine usvajanja politika. Takođe, u oba slučaja postoje troškovi rada diplomatskih predstavnika (uključujući putovanja i organizovanje sastanaka), koji se uvećavaju ako se ne do-nese odluka. ipak, ovakve troškove dalje ne analiziram. Troškovi slanja političkih predstavnika na sastanke drastično su manji od koštanja, na primer, civilne ili vojne misije, koja bi obuhvatala više hiljada ljudi i trajala bi godinama.

15 „EU i kosovo – kao dva sina”, RTV, 4. avgust 2011. dostupno na: http://www.rtv.rs/sr_lat/politika/eu-i-kosovo-kao-dva-sina_266744.html (Pristupljeno 2. sep-tembra 2014).


oba cilja podjednako vredna, neka i politika koja vodi ka EU ima vrednost 1 za Srbiju, a odustajanje od nje -1.

Vladajuće partije u Srbiji imale bi najveće koristi ako bi nastavile politi-ku kojom se teži ostvarivanju oba cilja: očuvanju kosova u sastavu Srbije („ne priznaje kosovo“) i napredovanju ka članstvu u EU. Takav ishod bi omogućio vladajućim strankama u Srbiji da nastave da balansiraju oba cilja, što su i de-klarisale (v. prethodnu glavu). Stoga, neka je isplata za Srbiju jednaka 1+1=2. ako bi Srbija ostvarila samo jedan od oba cila, kratkoročno bi stranke imale korist 0, jer bi podjednako dobile i izgubile (opet, ostavimo sada po strani du-goročno rezonovanje).

Tabela 1. Model igre Srbije i EU povodom kosovske politike

6

Tabela 1. Model igre Srbije i EU povodom Kosovske politike

Po konvenciji, prva navedena vrednost u tabeli ozna ava isplatu za prvog aktera

(Srbija), a druga za drugog (EU). Ukoliko se EU odlu i za mekolinijašku politiku prema

Srbiji, izvesno je da bi vladaju e stranke u Srbiji, shvativši da se ne suo avaju sa

uslovljavanjem EU, odbile da priznaju Kosovo (+1) i nastavile da teže ispunjavanju ostalih

uslova za lanstvo u Uniji (+1) (u Tabeli 1, polje dole-desno). Srbija bi imala korist 2, a EU bi

imala nepromenjenu 0. U tom slu aju Srbija ne bi u inila akciju koja bi EU donela najve u

korist, odnosno ne bi u inila potez kojim bi priznala Kosovo (polje gore-desno). Ako bi Srbija

priznala Kosovo (-1) i nastavila pristupanje EU (+1) imala bi isplatu 0, dok bi EU imala

najve u isplatu 2.

Ako se EU odlu i da nastupi tvrdolinijaškom politikom prema Srbiji, Srbija bi bila

kratkoro no indiferentna prema tome koju akciju da preduzme, jer obema dobija istu isplatu

(0). Ona bi kratkoro no bila suo ena sa odricanjem od puta ka EU ili odricanjem od Kosova,

što bi u oba slu aja bilo na sli an na in nepoželjno. Samo ako Srbija prizna Kosovo (polje

gore-levo), mogla bi da nastavi putem pristupanja EU i dobila bi -1+1=0. EU bi priznanje

Srbije donelo najve u korist 2. U slu aju da Srbija ne prizna Kosovo (polje dole-levo), dobila

bi 1-1=0, a korist EU bi bila nepromenjena 0.

Sa druge strane, ako se Srbija odlu i za akciju da prizna Kosovo, EU je indiferentna da

li da primeni tvrdolinijašku politiku ili mekolinijašku politiku, jer u oba slu aja dobija ono što

i želi. Zapravo, iako ova mogu nost postoji u modelu igre, ona nije realna. Kada bi Srbija

priznala Kosovo, EU ne bi ni bila stavljena pred dilemu kakvu akciju da odabere. Ako se

Srbija odlu i da ne prizna Kosovo, EU ponovo nema preferiranu akciju. Zaklju ak je da

ovako postavljena igra ne vodi do jedinstvenog ravnotežnog ishoda strateškog odlu ivanja.

Tabela 2 pokazuje najbolje odgovore (ozna ene „*“) i mogu e ravnotežne ishode

Tvrdolinijaška politika Mekolinijaška politika

Priznaje Kosovo 0 , 2 0 , 2

Ne priznaje Kosovo 0 , 0 2 , 0

EU

Srbi

ja

Po konvenciji, prva navedena vrednost u tabeli označava isplatu za prvog ak-tera (Srbija), a druga za drugog (EU). Ukoliko se EU odluči za mekolinijašku politiku prema Srbiji, izvesno je da bi vladajuće stranke u Srbiji, shvativši da se ne suočavaju sa uslovljavanjem EU, odbile da priznaju kosovo (+1) i nastavile da teže ispunjavanju ostalih uslova za članstvo u Uniji (+1) (u Tabeli 1, polje dole-desno). Srbija bi imala korist 2, a EU bi imala nepromenjenu 0. U tom slučaju Srbija ne bi učinila akciju koja bi EU donela najveću korist, odnosno ne bi učinila potez kojim bi priznala kosovo (polje gore-desno). ako bi Srbija priznala kosovo (-1) i nastavila pristupanje EU (+1) imala bi isplatu 0, dok bi EU imala najveću isplatu 2.

ako se EU odluči da nastupi tvrdolinijaškom politikom prema Srbiji, Srbija bi bila kratkoročno indiferentna prema tome koju akciju da preduzme, jer obema dobija istu isplatu (0). ona bi kratkoročno bila suočena sa odrica-njem od puta ka EU ili odricanjem od kosova, što bi u oba slučaja bilo na sličan način nepoželjno. Samo ako Srbija prizna kosovo (polje gore-levo), mogla bi da nastavi putem pristupanja EU i dobila bi -1+1=0. EU bi priznanje Srbije do-nelo najveću korist 2. U slučaju da Srbija ne prizna kosovo (polje dole-levo), dobila bi 1-1=0, a korist EU bila bi nepromenjena 0.

Sa druge strane, ako se Srbija odluči za akciju da prizna kosovo, EU je in-diferentna da li da primeni tvrdolinijašku politiku ili mekolinijašku politiku, jer u oba slučaja dobija ono što i želi. Zapravo, iako ova mogućnost postoji u modelu igre, ona nije realna. kada bi Srbija priznala kosovo, EU ne bi ni

0, 2

0, 0

0, 2

2, 0


bila stavljena pred dilemu kakvu akciju da odabere. ako se Srbija odluči da ne prizna kosovo, EU ponovo nema preferiranu akciju. Zaključak je da ovako postavljena igra ne vodi do jedinstvenog ravnotežnog ishoda strateškog od-lučivanja. Tabela 2 pokazuje najbolje odgovore (označene „*“) i moguće rav-notežne ishode (zaokružene). iz nje se može zaključiti da Srbija slabo preferira akciju da ne prizna kosovo i to bi bila verovatna akcija Srbije, ceteris paribus. EU je svesna da bi Srbija tako postupila, što za nju nije preferirani ishod. ona bi želela da nekako podstakne Srbiju da promeni svoju politiku. Međutim, to ne može da postigne niti jednom čistom strategijom.

Tabela 2. najbolji odgovori aktera u modelovanoj igri

7

(zaokružene). Iz nje se može zaklju iti da Srbija slabo preferira akciju da ne prizna Kosovo i

to bi bila verovatna akcija Srbije, ceteris paribus. EU je svesna da bi Srbija tako postupila, što

za nju nije preferirani ishod. Ona bi želela da nekako podstakne Srbiju da promeni svoju

politiku. Me utim, to ne može da postigne niti jednom istom strategijom.

Tabela 2. Najbolji odgovori aktera u modelovanoj igri

Hajde da razmotrimo da li bi uvo enje mešovitih strategija promenilo ishod strateške

interakcije. Mešovite strategije zna e da svaki od igra a dodeljuje neku verovatno u da e

drugi igra i odigrati akciju iz skupa koji im je na raspolaganju. Pošto akcije drugih aktera

imaju element neizvesnosti, to je razmatranje isplata samo od istih strategija suboptimalno.

Politi ari pribegavaju politikama kazne, nagrade, pretnje ili ucene. Me utim, dobro je poznato

da politika nije transparentna. Ponekad su ovakve politike iskrene, a ponekad su blefiranja sa

namerom da izazovu odre ene reakcije drugih politi kih aktera.16 Stoga ima smisla

dodeljivati verovatno u da e akteri u igri odabrati neku akciju. ak iako se potez odigra

jednom u igri i predstavlja jedinstvenu akciju, a ne samo procenat mogu e akcije, a priori svi

igra i razmišljaju kakva je šansa da drugi igra i odigraju baš odre enu akciju.

Srpska kosovska politika je rezultat godina promišljanja optimalnih akcija, a ne samo

rezultat delovanja u afektu. Spor oko statusa Kosova postoji duži niz godina i obuhvatao je

razgovore koji uklju uju one u okviru UN-a, tehni ki dijalog i politi ki dijalog koji je vodio

do Briselskog sporazuma.17 Sam Briselski sporazum je sklopljen nakon deset rundi pregovora

(2012–13.) i posredovan je od strane EU. Tokom trajanja spora oko Kosova, predstavnici

Srbije iz razli itih partija su imali ve i broj sastanaka sa predstavnicima EU od kojih su mogli

da se informišu o politici EU prema Kosovu. Dakle, razumno je verovati da su politi ki

16 Videti: Avinash Dixit and Susan Skeath, Games of Strategy, 2nd ed, W.W.Norton & Company, New York, 2004. Tako e, u slede oj glavi v. primere za neke od ovakvih akcija prema politi kom predstavniku Srbije. 17 O ovome videti u „Izveštaj o dijalogu Beograd Priština“, Vreme, 25. april 2013, Dostupno preko: http://www.vreme.com/cms/view.php?id=1112364 (Pristupljeno 2. septembra 2014).


Priznaje Kosovo * 0 , 2 * 0 , 2 *

Ne priznaje Kosovo * 0 , 0 * * 2 , 0 *

EU

Srbi

ja

Hajde da razmotrimo da li bi uvođenje mešovitih strategija promenilo ishod strateške interakcije. Mešovite strategije znače da svaki od igrača dodeljuje neku verovatnoću da će drugi igrači odigrati akciju iz skupa koji im je na ras-polaganju. Pošto akcije drugih aktera imaju element neizvesnosti, to je raz-matranje isplata samo od čistih strategija suboptimalno. Političari pribegava-ju politikama kazne, nagrade, pretnje ili ucene. Međutim, dobro je poznato da politika nije transparentna. Ponekad su ovakve politike iskrene, a ponekad su blefiranja sa namerom da izazovu određene reakcije drugih političkih akte-ra.16 Stoga ima smisla dodeljivati verovatnoću da će akteri u igri odabrati neku akciju. Čak iako se potez odigra jednom u igri i predstavlja jedinstvenu akciju, a ne samo procenat moguće akcije, a priori svi igrači razmišljaju kakva je šansa da drugi igrači odigraju baš određenu akciju.

Srpska kosovska politika je rezultat godina promišljanja optimalnih ak-cija, a ne samo rezultat delovanja u afektu. Spor oko statusa kosova postoji duži niz godina i obuhvatao je razgovore koji uključuju one u okviru Un-a,

16 Videti: avinash dixit and Susan Skeath, Games of Strategy, 2nd ed, W.W.norton & Company, new York, 2004. Takođe, u sledećoj glavi v. primere za neke od ovakvih akcija prema političkom predstavniku Srbije.

0, 2

0, 0

0, 2

2, 0


tehnički dijalog i politički dijalog koji je vodio do Briselskog sporazuma.17 Sam Briselski sporazum sklopljen je nakon deset rundi pregovora (2012–13) i posredovan je od strane EU. Tokom trajanja spora oko kosova, predstavnici Srbije iz različitih partija imali su veći broj sastanaka sa predstavnicima EU od kojih su mogli da se informišu o politici EU prema kosovu. dakle, razumno je verovati da su politički predstavnici Srbije mogli da dobro izvagaju koje bi akcije EU mogla da preduzme prema kosovu (što je tema sledeće glave), kao i kakve bi bile koristi od njih za Srbiju.

U opisanoj igri postoji i dodatni razlog zašto bi trebalo razmotriti mešo-vite strategije. naime, neke od ravnoteža u igri nisu stroge (strict equilibrium), što znači da potencijalno nisu stabilne. Za akciju EU kojom ona vodi tvrdoli-nijašku politiku, Srbija nema jedinstveni najbolji odgovor, tako da obe rav-noteže u tom slučaju nisu stroge. isto važi i za obe ravnoteže za akciju Srbije kojom ne priznaje kosovo. Hajde da razmotrimo kakve su očekivane koristi i da li mešovite strategije utiču na ishod igre (Tabela 3). neka postoji verovatno-ća p (0≤p≤1) da Srbija prizna kosovo, odnosno 1-p da ne prizna kosovo. neka postoji verovatnoća q (0≤q≤1) da EU odabere tvrdolinijašku politiku prema Srbiji i 1-q da odabere mekolinijašku.

Tabela 3. Uvođenje mešovitih strategija

8

predstavnici Srbije mogli da dobro izvagaju koje bi akcije EU mogla da preduzme prema

Kosovu (što je tema slede e glave), kao i kakve bi bile koristi od njih za Srbiju.

U opisanoj igri postoji i dodatni razlog zašto bi trebalo razmotriti mešovite stategije.

Naime, neke od ravnoteža u igri nisu stroge (strict equilibrium), što zna i da potencijalno nisu

stabilne. Za akciju EU kojom ona vodi tvrdolinijašku politiku, Srbija nema jedinstveni

najbolji odgovor, tako da obe ravnoteže u tom slu aju nisu stroge. Isto važi i za obe ravnoteže

za akciju Srbije kojom ne priznaje Kosovo. Hajde da razmotrimo kakve su o ekivane koristi i

da li mešovite strategije uti u na ishod igre (Tabela 3). Neka postoji verovatno a p (0 p 1)

da Srbija prizna Kosovo, odnosno 1-p da ne prizna Kosovo. Neka postoji verovatno a q

(0 q 1) da EU odabere tvrdolinijašku politiku prema Srbiji i 1-q da odabere mekolinijašku.

Tabela 3. Uvo enje mešovitih strategija

O ekivana korist za Srbiju od akcije da priznaje Kosovo je:

E1(S) = 0·q + 0·(1-q) = 0,

dok je za akciju da ne priznaje Kosovo:

E2(S) = 0·q + 2·(1-q) = 2 - 2·q.

Da bi postojala ravnoteža, potrebno je da igra bude indiferentan izme u obe akcije.

To zna i da

E1(S) = E2(S),

0 = 2 - 2·q,

2·q = 2,

q = 1.


Priznaje Kosovo 0 , 2 0 , 2

Ne priznaje Kosovo 0 , 0 2 , 0

EU

Srbi

ja

(1-q)

(1-p)

q

p

očekivana korist za Srbiju od akcije da priznaje kosovo je:

E1(S) = 0∙q + 0∙(1-q) = 0,

dok je za akciju da ne priznaje kosovo:

E2(S) = 0∙q + 2∙(1-q) = 2 – 2∙q.

17 o ovome videti u „izveštaj o dijalogu Beograd Priština”, Vreme, 25. april 2013. do-stupno preko: http://www.vreme.com/cms/view.php?id=1112364 (Pristupljeno 2. septembra 2014).

0, 2

0, 0

0, 2

2, 0


da bi postojala ravnoteža, potrebno je da igrač bude indiferentan između obe akcije. To znači da

E1(S) = E2(S),

0 = 2 – 2∙q,

2∙q = 2,

q = 1.

Postoje teorijske kontroverze oko interpretiranja ishoda igara kada se raz-matraju mešovite strategije kao dodatak čistih strategija.18 Poslednji rezultat bih interpretirao na sledeći način. Ukoliko EU ne nastupa tvrdolinijaškom po-litikom ili ako ostavlja uverenje Srbiji da postoji nekakva mogućnost da oda-bere mekolinijašku politiku, onda je q<1. U bilo kom slučaju koji ispunjava ovaj uslov, Srbija ima daleko veću korist od akcije koju EU ne priželjkuje – da ne prizna kosovo. Takođe, u svakom od takvih slučajeva EU bi imala prostora da uveća svoju očekivanu korist tako što bi uvećala q, tako da ne bi postojale stabilne ravnoteže (uz uvažavanje mešovitih strategija). ako Srbija procenjuje da će EU gotovo sigurno igrati tvrdolinijaškom politikom prema Srbiji, onda je q=1. Samo u tom slučaju će Srbija biti pred „teškim odlukama” između dve moguće akcije, pošto su očekivane isplate jednake.19 U takvim slučajevima, u teoriji igara igračima se pripisuje da odlučuju nasumično, kao da bacaju nov-čić. U slučaju donošenja državnih politika, ovaj izbor je verovatno složeni-ji. na primer, predstavnici države mogu vagati kakva politika im dugoročnije može donositi veću korist (iako predstavljena igra sadrži samo kratkoročno izražene koristi). dakle, ovaj paragraf objašnjava zašto je za EU tvrdolinijaška politika postavljanja uslova prema Srbiji za ovu organizaciju daleko racional-nija od drugačije akcije prema Srbiji.

očekivana korist za EU od tvrdolinijaške politike je:

E1(EU) = 2∙p + 0∙(1-p) = 2p,

dok je od mekolinijaške politike:

E2(EU) = 2∙p + 0∙(1-p) = 2p.

18 V. Martin osborne and ariel Rubinstein, A Course in Game Theory, The MiT Press, Cambridge, Ma, 1994, pp. 37–44.

19 Fraza o „teškim odlukama” pred Srbijom upotrebljena je nakon susreta Tadića sa Merkelovom 2011. Videti: ivana Mastilović jasnić, „Situacija je loša, pred Srbijom su teške odluke”, Blic, 24. avgust 2011. dostupno preko: http://www.blic.rs/Vesti/Tema-dana/273026/Situacija-je-losa-pred-Srbijom-su-teske-odluke (Pristuplje-no 2. septembra 2014).


kao u prethodnom slučaju, u ravnoteži bi trebalo da su očekivane koristi identične, tako da

E1(EU) = E2(EU),

2p = 2p,

p = p.

ovaj ishod znači da za EU nema značaja kakve su šanse da Srbija samo-stalno odabere neku od mogućih akcija prema kosovu. EU će biti potpuno indiferentna prema tome koje su šanse da Srbija samostalno odluči da li da prizna kosovo ili ne (odnosno, koja je vrednost p). na primer, pretpostavimo, zbog jednostavnosti, da je Srbija demokratska država i da je odluka o akciji prema kosovu u funkciji od demokratski izražene volje birača. Čak i u takvom slučaju, bez obzira na to kakvo je većinsko raspoloženje birača u Srbiji (koja je vrednost p), to neće promeniti preferencije EU. ovaj akter će imati prostor da uveća svoju korist dok god se ne ispuni uslov da je q=1, te neće biti ravnoteže mešovitih strategija i stabilnog ishoda odnosa EU sa Srbijom. EU će uvek pre-ferirati da Srbija prizna kosovo i to neće promeniti bilo kakvi izgovori, u koje spada da Srbija ima specifičan put tranzicije.

Tako, na primer, ker-Lindzi navodi izjavu Ser ajvora Robertsa, bivšeg ambasadora Uk u jugoslaviji, da je teško objasniti Srbima da je za vreme Miloševića kosovo bilo formalno deo Srbije.20 ipak, nakon što je Milošević poražen i Srbija je u narednim godinama poštovala pravila međunarodne za-jednice, suočava se sa kaznom da izgubi oko 20% teritorije. Sličan argument je izneo i Tadić na zasedanju Saveta bezbednosti Un, ubrzo nakon proglašenja nezavisnosti kosova.21 neosporno je da je sa padom Miloševića počeo razvoj demokratskih karakteristika Srbije. Međutim, kako prethodni paragraf su-geriše, šanse da Srbija u demokratskom duhu prihvati ili odbaci nezavisnost kosova ne utiče na ravnotežu modelovane igre. Samo ako je EU uverljiva da će igrati tvrdolinijaškom politikom ona može očekivati da ima šansu da od Srbije dobije odgovor koji preferira.

Uslovljavanje srpske kosovske politike od strane EU

najvažniji zaključak prethodne glave je da samo ako je q=1, odnosno ako je gotovo izvesno da EU igra tvrdolinijaškom politikom, onda ona ima šanse da od Srbije dobije odgovor kojim bira akciju da priznaje kosovo. Srbija je, kako

20 james ker-Lindsey, “From autonomy to independence: the evolution of international thinking on kosovo, 1998–2005”, Journal of Balcan and Near Eastern Studies, Vol. 11, no. 2, 2009, p. 147.

21 ibidem.


je modelovano u prethodnoj glavi, kratkoročno indiferentna između akcija da „priznaje” i da „ne priznaje” kosovo. Zato odluka o priznanju nije laka za Srbiju i šanse su da bi bila doneta nakon uključivanja drugih rezona, kao što je vaganje dugoročnih koristi. Tu ima prostora za diplomatske napore EU da Srbija mirno odustane od kosova. no, to nije tema rada. U ovoj glavi će biti sumirana politika uslovljavanja srpske kosovske politike od strane EU.

U prvom periodu nakon pada Miloševića, EU je insistirala na punoj sa-radnji Srbije sa Haškim tribunalom. Pošto su tokom mandata vlade 2008–12. otkriveni i isporučeni preostali optuženici, uslov EU se promenio. Prethodni aranžman, Evropa za Hag, je zamenjen novim – Evropa za kosovo.22 Međutim, pritisak na Srbiju da promeni politiku prema kosovu postepeno je rastao. U de-cembru 2007. godine održan je skup lidera zemalja EU u Briselu. Tada je francu-ski predsednik Sarkozi zjavio da je otcepljenje kosova neizbežno. ipak, evropski lideri nisu bili spremni da podrže unilateralnu odluku kosova. gordon Braun, premijer Uk, sugerisao je da Evropa treba da ujedinjena utiče na buduće etape razvoja kosova.23 ovakvo očekivanje ujedinjenosti verovatno je i razlog zašto nije bilo eksplicitnijeg uslovljavanja Srbije u vezi sa kosovom, budući da neke od država EU nisu bile blagonaklone prema ideji nezavisnosti pre njegovog proglašenja, niti su priznale nezavisnost kosova nakon istog.

ni revidirani zaključci Evropskog saveta (ES) iz 2008. nisu doneli Srbiji nove zahteve u vezi sa kosovom. ES je konstatovao da je status quo na kosovu neodrživ, ali je prepustio suočavanje sa ovim problemom Savetu bezbedno-sti Un-a (SBUn).24 U ovom dokumentu Srbija je samo ohrabrena da ispu-ni potrebne uslove kako bi Sporazum o stabilizaciji i priključenju (SSP) bio potpisan. ES je čak izrazio veru da bi put Srbije ka sticanju statusa kandidata za članstvo mogao biti ubrzan.25 SSP, zvanično potpisan 2008, navodi da se sporazum neće primenjivati na kosovu, koje je u to vreme bilo pod među-narodnom administracijom u skladu sa rezolucijom SBUn 1244. Međutim, u ugovoru je eksplicitno navedeno da se njime ne prejudicira status kosova, u skladu sa pomenutom rezolucijom.26

22 jelena Subotic, “Explaining difficult States: The Problems of Europeanization in Serbia”, East European Politics and Societies, Vol. 24, no. 4, 2010, p. 607.

23 “EU offers Serbia deal on kosovo”, BBC, 14.12.2007. available from: http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7143817.stm (accessed 2 September 2014).

24 Council of the European Union, “Brussels European Council 14 december 2007: Pre-sidency conclusions”, 16166/1/07 REV 1, Brussels, 14 February 2008, pp. 19–20.

25 ibidem, p. 20.

26 “Stabilisation and association agreement between the European Communities and their Member States on the one Part, and the Republic of Serbia, of the other Part”, p. 119.


naredne, 2009. godine Evropska komisija (Ek) je sačinila kominike u ko-jem se bavi strategijom proširenja EU i izazovima. Ek je u ovom dokumentu „kosovo” jasno označavalo fusnotom koja pojašnjava da je sa njim u vezi re-zolucija SBUn 1244/99. Srbiji je preporučeno da unapredi saradnju sa Haškim tribunalom i misijom Euleks. Međutim, u ovom dokumentu je izraženo oče-kivanje od Srbije da pokaže „konstruktivniji stav” prema kosovskoj ulozi u re-gionalnoj trgovini i saradnji.27 Uprkos tome, dokument objašnjava da unapre-đenje regionalne saradnje ne treba da prejudicira status kosova. To što je on nerešen nepotrebno otežava regionalnu saradnju, te ona treba da se poboljša kao deo procesa Stabilizacije i priključenja.28 U to vreme je bilo puno speku-lacija u srpskoj javnosti da li unapređenje regionalne saradnje znači puzajuće priznanje kosova i da li će Srbija morati da ga otvoreno prizna pre samog ula-ska u EU. nemački ambasador u Srbiji, Volfram Mas, pojašnjavajući neke od ovakvih nedoumica, izjavio je da nije bilo ikakvih promena spoljne politike nemačke, te da Merkelova, kancelar nemačke, neće tražiti priznanje kosova od Srbije.29

ipak, vremenom postaje jasnije da Srbija treba da uradi više prema kosovu, u procesu priključenja EU. To se može videti u rezoluciji Evropskog parlamen-ta (EP) iz 2010. U tom dokumentu EP poziva države članice da priznaju kosovo (za razliku od ranije objašnjene formalno neutralne retorike).30 EP izražava razumevanje za emotivnost kosovskog problema za Srbiju. Međutim, iako je zvanično priznanje kosova neizvodljivo u tom trenutku, EP očekuje od Srbije „pragmatičnost po pitanju statusa”.31 Srbija ne treba da blokira pristupanje kosova međunarodnim organizacijama i treba da ima dobrosusedske odnose sa kosovom. Prekogranična saradnja treba takođe da bude unapređena. EP sa žaljenjem konstatuje da Srbija podržava „paralelne strukture u srpskim enkla-vama”, pozivajući je da ih raspusti.32

Ek je tokom 2011. godine prosledila kominike u kojem se bavi kandida-turom Srbije za članstvo u EU. U tom dokumentu Ek hvali napredak Srbije u

27 Commission of the European Communities, “Communication from the Com-mission to the European Parliament and the Council: Enlargement Strategy and Main Challenges 2009–2010”, CoM(2009) 533, Brussels 14.10.2009, p. 15.

28 ibidem, p. 6.

29 Ljubica gojgić, „Spoljna politika nemačke ostaje ista”, B92, 2. oktobar 2009. do-stupno preko: http://www.b92.net/info/intervju/index.php?nav_id=384510 (Pri-stupljeno 2. septembra 2014).

30 European Parliament, “kosovo: European Parliament resolution of 8 july 2010 on the European integration process of kosovo”, P7_Ta(2010)0281, p. 2.

31 ibidem, p. 3.

32 ibidem, p. 4.


pređašnjem dijalogu sa kosovom, ali i očekuje pronalaženje novih praktičnih rešenja. ovaj dokument sadrži novu frazu u uslovljavanju Srbije na putu ka članstvu: „normalizacija odnosa sa kosovom”, ka kojoj Srbija treba da pred-uzme nove korake kako bi započeli pregovori o članstvu.33 ipak, te godine je najveći šok srpskoj kosovskoj politici predstavljala poseta angele Merkel. Tokom te posete Merkelova je Tadiću iznela konkretna očekivanja nemačke: Srbija treba da se vrati pregovorima i da sprovede dogovoreno, da omogući Euleksu da radi na čitavoj teritoriji kosova, da ukine paralelne strukture i da ne stvara nove.34

EU nije od Srbije tražila eksplicitno priznavanje, ali je tražila „poštovanje teritorijalnog integriteta kosova”.35 ovo je izneto u zajedničkom saopštenju ministara spoljnih poslova nemačke i Uk, redom Vestervelea i Hejga. Sledeće, 2012. godine, nakon što je Srbija već dobila status kandidata za članstvo, Ek je iznela kao uslov za novi napredak u integraciji: „[…] Vidljiv i održiv napre-dak u odnosima između Srbije i kosova [...] tako da oba mogu da nastave nji-hovim sopstvenim putevima ka EU, izbegavajući da bilo ko može da blokira drugog u ovim naporima”.36

kratak pregled dokumenata i izjava, koji potiču iz EU, jasno pokazuje da je ona postepeno povećavala zahteve Srbiji u vezi sa njenom kosovskom politikom. U vreme oko proglašenja nezavisnosti kosova 2008, EU se drža-la formalno neutralne retorike. do kraja 2012. godine od Srbije je očekivano poštovanje teritorije i odsustvo međunarodnog osporavanja kosova, tj. pošto-vanje oba elementa suvereniteta država (iako nije traženo formalno prizna-nje). od 2008. pa do Briselskog sporazuma 2013, od EU su dolaziji sve noviji zahtevi prema Srbiji, koji su njoj smanjivali manevarski prostor. istovremeno, ova politika uslovljavanja dala je evroskeptičnoj opoziciji u Srbiji municiju da kritikuje politiku puzajućeg priznanja kosova. Tadićeva politička formu-la: „Evropa i kosovo” izgledala je kao sve manje održiva. Zašto je ona toliko opstajala i kakav je značaj pregleda uslova EU za model igre koji je predsta-

33 osim toga, u njemu se navode konkretni ciljevi. European Commission, “Com-munication from the Commission to the European Parliament and the Council: Commission opinion on Serbia’s application for membership of the European Union”, CoM(2011) 668 final, Brussels, 12 october 2011, p. 12.

34 ivana Mastilović jasnić, „Situacija je loša, pred Srbijom su teške odluke”, Blic, op. cit.

35 „Vestervele i Hejg: Poštovati teritorijalni integritet kosova”, Politika, 28. juli 2011. dostupno preko: http://www.politika.rs/rubrike/dogadjaji-dana/185901.sr.html (Pristupljeno 2. septembra 2014).

36 European Commission, “Communication from the Commission to the European Parliament and the Council: Enlargement Strategy and Main Challenges 2012–2013”, CoM(2012) 600 final, Brussels, 10 october 2012, p. 14.


vljen? U sledećoj glavi analiziraću kako se politika EU i stranaka u Srbiji ukla-pa u model igre.

Igra i empirija

Prethodna glava pokazala je povećavanje evropskih zahteva prema srpskoj kosovskoj politici. neutralnu retoriku EU možemo razumeti kao situaciju u igri (Tabela 3) kada je q<1. ako je EU potpuno neutralna, to su šanse da ona igra tvrdolinijaškom politikom prema Srbiji gotovo nikakve. o tome možemo misliti kao da je q=0. ako EU ima male zahteve, to je 0<q<1. Međutim, čak i u takvoj situaciji, kako je objašnjeno u igri, Srbija ima veću korist od akcije da „ne priznaje kosovo”. Vremenom su se zahtevi EU prema Srbiji povećavali, što možemo razumeti kao uvećanje šansi da EU odabere tvrdolinijašku akci-ju u igri. Srbija je sve to vreme odbijala priznanje kosova (mada je popuštala zahtevima EU onoliko koliko je bilo potrebno da bi načinila novi korak u pri-stupanju). Tek kada je postalo q=1, onda je bilo šanse da Srbija odabere akci-ju da „priznaje kosovo”. Mislim da je plauzibilno verovati da se to dogodilo ubrzo nakon Merkelove posete Srbiji 2011. godine. Tada je Predrag Simić pro-komentarisao da „više nema dileme šta Beograd očekuje u nastavku procesa pridruživanja EU”.37

Međutim, pre nego što se to desilo, politički vrh Srbije je verovao da je moguće razrešenje kosovskog problema u nezavisnosti ovog regiona, tj. q≠0. na primer, ker-Lindzi navodi da je Tadiću već krajem 2005. francuski predsed-nik širak najavio da će kosovo biti nezavisno.38 Po njemu, to je bila prva naja-va od strane nekog velikog svetskog lidera i Tadić je, po povratku, bio veoma pesimističan u vezi sa budućnošću. Smatrao je da su interesi Srbije legitimni na kosovu. Uprkos prognozi, on je izjavio da „[…] Mi treba da se borimo za naše interese do poslednjeg momenta”.39 navodim još jedan primer. Vilijam Hejg, ministar inostranih poslova Uk, upozorio je Tadića da ugrožava šanse za pristupanjem EU odbijanjem da sarađuje sa kosovom. na direktno pitanje no-vinara šta mu je prioritet: kosovo ili EU, Tadić je prokomentarisao da ne pravi takvu razliku.40 „Poslednji momenat” u borbi Srbije je u modelu onaj kada je

37 ivana Mastilović jasnić, „Situacija je loša, pred Srbijom su teške odluke”, Blic, op. cit.

38 james ker-Lindsey, Kosovo: The Path to Contested Statehood in the Balkans, i.B. Tau-ris, London, 2009, pp. 29–30.

39 ibidem, p. 30.

40 Sophie Shevardnadze, “dialogue can bring solution – Serbian president”, RT, 22 november 2010. available from: http://rt.com/shows/interview/president-ser-bia-kosovo-independence/ (accessed 2 September 2014).


q=1. U međuvremenu, Srbija je zvaničnom državnom politikom birala da „ne priznaje kosovo”, dok se nije promenila strateška situacija u igri.

Modelovana igra objašnjava kada može da dođe do ravnoteže, ali ne i za-što je Srbija odabrala nastavak puta ka EU. U trenutku kada je postalo q=1, postojala su dva ekvilibrijuma igre (U Tabeli 2, gornje-levo i donje-levo polje). Srbija je mogla da odabere da ne priznaje kosovo i da prekine put ka EU. igra ne objašnjava zašto se to nije desilo i ovo je tema za drugi rad. Spekulišem da je izbor Srbije posledica uvažavanja i dugoročnih interesa, a ne samo kratko-ročnih. ovi dugoročni interesi mogu da obuhvate i one ekonomske prirode. To je, ipak, bio težak izbor između dva dobra i ne čudi što je srpskom vrhu tre-balo dosta vremena da prelomi odluku.

Takođe, ukoliko igra može da objasni odlučivanje Srbije, postoji problem zašto Srbija nije prihvatila nezavisnost kosova odmah po iznošenju pomenu-tih zahteva Merkelove sredinom 2011. godine? Mogu spekulisati o tri odgo-vora na to pitanje. jedan je već pomenut. naime, iako je došlo do sporazuma 2013, pregovori između Beograda i Prištine počeli su već 2012, vrlo brzo po formiranju nove vlade u Srbiji. osim toga, kada je nemačka 2011. zaoštrila uslove za Srbiju, radilo se o novim zahtevima od strane jedne evropske države i oni se nisu ranije pominjali u dokumentima institucija EU. U tom trenutku je izgledalo da je nemačka jedina država koja insistira na tvrdolinijaškoj poli-tici prema Srbiji. Stoga je vrh Srbije mogao da se nada da može smekšati stav nemačke i da on neće biti preovlađujući u EU. Moglo je, takođe, da se radi o blefu, koji je poznato sredstvo u politici. Tek u decembru 2011. godine ES je odložio donošenje odluke o dodeljivanju Srbiji statusa kandidata, što je potvr-dilo nemačku ozbiljnost.41

konačno, mogući razlog za odlaganje odluke je taj da su se u Srbiji bližili izbori 2012. godine, te je tadašnja vlast bila nevoljna da menja same osnove po-litike neposredno pre izbora. Tome u prilog ide i svedočenje Tadića da je on ras-pisao prevremeno predsedničke izbore zajedno sa parlamentarnim nadajući se da bi imao pun mandat da reši kosovski problem.42 objasnio je da je nameravao odmah nakon dobijenih izbora da pregovara sa albancima.43 šta bi se desilo da je Tadić pobedio – neće se ikada znati, ali njegovo svedočenje je konzistentno sa zaključcima koji proizlaze iz modelovane igre. ako je tokom 2011. godine (eventualno krajem godine po zasedanju ES) postalo q=1, onda je svaka mogu-ća naredna vlast sastavljena od stranaka sličnih preferencija koje su imale dS, SPS i SnS imala podsticaj da sklopi sporazum poput Briselskog.

41 Pošto ES odlučuje konsenzusom, to svaka pojedinačna država ima snagu veta.

42 Milomir Marić, „ćirilica”, TV Happy, 17. februar 2014.

43 Tadić je prihvatio Briselski sporazum, smatrajući da je bolji od pređašnjeg stanja, ali ga je kritikovao u uverenju, da je on i dalje na vlasti, da bi mogao da dobije više.


ZakLjUČak

ovaj rad predstavlja pokušaj da se prihvatanje Briselskog sporazuma objasni strukturnim razlozima, a ne motivacijama aktera. iz tog razloga u radu je mo-delovana igra Srbije i EU. Ukoliko stvarno odlučivanje o srpskoj kosovskoj po-litici odgovara predstavljenoj igri, to znači da bi i drugačiji akteri sa sličnim preferencijama doneli slične odluke. ako je struktura strateške situacije ista za dS, SPS i SnS, to bi njihove političke akcije bile vrlo slične. Rad predstavlja pokušaj da se popuni praznina u telu naučne literature, a potpunija analiza i kritika bile bi dobrodošle.

BiBLiogRaFija

[1] Commission of the European Communities, “Communication from the Commission to the European Parliament and the Council: Enlargement Strategy and Main Challenges 2009–2010”, CoM(2009) 533, Brussels, 14 october 2009.

[2] Council of the European Union, “Brussels European Council 14 december 2007: Presidency conclusions”, 16166/1/07 REV 1, Brussels, 14 February 2008.

[3] dixit, avinash and Skeath, Susan, Games of Strategy, 2nd ed, W.W.norton & Company, new York, 2004.

[4] „EU i kosovo – kao dva sina”, RTV, 4. avgust 2011. dostupno na: http://www.rtv.rs/sr_lat/politika/eu-i-kosovo-kao-dva-sina_266744.html (Pristupljeno 2. sep-tembra 2014).

[5] “EU offers Serbia deal on kosovo”, BBC, 14 december 2007. available from: http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7143817.stm (accessed 2 September 2014).

[6] European Commission, “Communication from the Commission to the European Parliament and the Council: Commission opinion on Serbia’s application for membership of the European Union”, CoM(2011) 668 final, Brussels, 12 october 2011.

[7] European Commission, “Communication from the Commission to the European Parliament and the Council: Enlargement Strategy and Main Challenges 2012–2013”, CoM(2012) 600 final, Brussels, 10 october 2012.

[8] European Parliament, “kosovo: European Parliament resolution of 8 july 2010 on the European integration process of kosovo”, P7_Ta(2010)0281.

[9] gojgić, Ljubica, „Spoljna politika nemačke ostaje ista”, B92, 2. oktobar 2009. dostupno preko: http://www.b92.net/info/intervju/index.php?nav_id=384510 (Pristupljeno 2. septembra 2014).

[10] „izveštaj o dijalogu Beograd Priština”, Vreme, 25. april 2013. dostupno preko: http://www.vreme.com/cms/view.php?id=1112364 (Pristupljeno 2. septembra 2014).


[11] ker-Lindsey, james, “From autonomy to independence: the evolution of interna-tional thinking on kosovo, 1998–2005”, Journal of Balcan and Near Eastern Studies, Vol. 11, no. 2, 2009, pp. 141–156.

[12] ker-Lindsey, james, Kosovo: The Path to Contested Statehood in the Balkans, i.B. Tauris, London, 2009.

[13] kostovicova, denisa, “When Enlargement Meets Common Foreign and Security Policy: Serbia’s Europeanisation, Visa Liberalisation and the kosovo Policy”, Europe-Asia Studies, Vol. 66, no. 1, 2014. pp. 67–87.

[14] Marić, Milomir, „ćirilica”, TV Happy, 17. februar 2014.

[15] Mastilović jasnić, ivana, „Situacija je loša, pred Srbijom su teške odluke”, Blic, 24. avgust 2011. dostupno preko: http://www.blic.rs/Vesti/Tema-dana/273026/Situacija-je-losa-pred-Srbijom-su-teske-odluke (Pristupljeno 2. septembra 2014).

[16] osborne, Martin i Rubinstein, ariel, A Course in Game Theory, The MiT Press, Cambridge (Ma), 1994.

[17] “Serbia and kosovo reach landmark deal”. available from: http://eeas.europa.eu/top_stories/2013/190413__eu-facilitated_dialogue_en.htm (accessed 2 September 2014).

[18] Shevardnadze, Sophie, “dialogue can bring solution – Serbian president”, RT, 22 november 2010. available from: http://rt.com/shows/interview/president-ser-bia-kosovo-independence/ (accessed 2 September 2014).

[19] Socijalistička partija Srbije – glavni odbor, „Program Socijalističke partije Srbije”, Beograd, 11. decembar 2010.

[20] Srpska napredna stranka, ’Bela knjiga „programom do promena“’, 2011.

[21] Srpska napredna stranka. „o nama”, 10. oktobar 2008. dostupno na: http://www.sns.org.rs/o-nama (Pristupljeno 25. februara 2014).

[22] Srpska napredna stranka, „Tekst Sporazuma o zajedničkim političkim cilje-vima”, Studio B, 10. juli 2012. dostupno na: http://www.studiob.rs/info/vest.php?id=78492 (Pristupljeno 2. septembra 2014).

[23] “Stabilisation and association agreement between the European Communities and their Member States on the one Part, and the Republic of Serbia, of the other Part”.

[24] Subotic, jelena, “Explaining difficult States: The Problems of Europeanization in Serbia”, East European Politics and Societies, Vol. 24, no. 4, 2010, pp. 595–616.

[25] Tadić, Boris, „Program za bolji život 2012–2016”, Beograd, 2012.

[26] Tadić, Boris i dačić, ivica, „deklaracija o političkom pomirenju i zajedničkoj odgo-vornosti za ostvarivanje vizije Srbije kao demokratske, slobodne, celovite, ekonom-ski i kulturno razvijene i socijalno pravedne zemlje”, Beograd, 18. oktobar 2008.

[27] „Vestervele i Hejg: Poštovati teritorijalni integritet kosova”, Politika, 28. juli 2011. dostupno preko: http://www.politika.rs/rubrike/dogadjaji-dana/185901.sr.html (Pristupljeno 2. septembra 2014).


Nikola Mladenović

SERBian koSoVo PoLiCY: ModEL oF a gaME and MiXEd STRaTEgiES

Abstract

Brussels agreement was signed in 2013, despite the fact that the most promi-nent ruling parties in Serbia have long been stating they would not recognize kosovo. Why was this agreement signed and why it did not happen sooner? This paper uses game-theoretic approach, with respect to mixed strategies, to put forward an explanation to this problem. a game is modeled with Serbia and EU as players. only when it is but a certainty that EU will play with hard-line policy toward Serbia, there is a chance that Serbia would be willing to accept an agreement with kosovo. if a decision to sign the agreement was a result of strategic situation in a way it is implied by the game, all the parties with similar preferences, if they were in power, would be willing to make a

deal with kosovo albanians in time the agreement was signed.

Key words:

Serbia, kosovo, EU, game theory, mixed strategies, policy of conditionality, political parties.


kratki naučni članak UdC Primljen: 2. septembar 2014. 341.645.2 316.482/.485

janja Simentić1


Sudski procesi i pomirenje – tužbe za genocid Srbije i

Hrvatske pred Međunarodnim sudom pravde2

Apstrakt

Pravda je jedan od osnovnih činilaca procesa pomirenja. iskazana u institucio- nalizovanom obliku, pravda se sprovodi putem suđenja, bilo pojedincima, bilo državama. U slučaju rata u bivšoj jugoslaviji, pored suđenja pojedinci-ma pred Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu jugoslaviju, važno je i aktuelno pitanje tužbe i protivtužbe Hrvatske i Srbije pred Međunarodnim sudom pravde u vezi sa zločinom genocida. analizirajući ovaj sudski proces sa stanovišta promene konfliktnog etosa, ukazano je na to da ovaj sudski proces sam po sebi ne vodi pomirenju. Razlozi za to nalaze se u samoj prirodi sudskih postupaka i diskrepanci između pravnih i društvenih normi i shvata-nja pravde. Pa ipak, važnost sudskih postupaka kao strukturne mere u proce-su pomirenja nije poreknuta, te su dati predlozi za prevazilaženje navedene

manjkavosti u pogledu doprinosa sudskih procesa pomirenju.

Ključne reči:

pomirenje, konfliktni etos, pravda, genocid, Međunarodni sud pravde


2 Rad je nastao u okviru naučno-istraživačkog projekta Univerziteta u Beogradu – Fakulteta političkih nauka, Politički identitet Srbije u regionalnom i globalnom kon-tekstu (evidencioni broj: 179076), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Srbije.

ja nja Si MEn Tić60

UVod

Sukob između Srbije i Hrvatske prouzrokovan raspadom jugoslavije završen je 1995. godine, ali odnosi između ove dve države i dalje su opterećeni tim nasleđem prošlosti. Različita nerešena pitanja koja su posledica sukoba, kao što su broj nestalih, povratak izbeglica, status srpske manjine u Hrvatskoj i slična, predstavljaju kamen spoticanja u izgradnji otvorenih i prijateljskih od-nosa i usporavaju proces pomirenja. Pored toga, sudski procesi koji se vode pred Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu jugoslaviju i pred nacionalnim sudovima i njihovi epilozi svedoče o krhkosti postojećih dobrosu-sedskih odnosa i predstavljaju izazov daljem napretku u odnosima između ove dve države.3 U tom smislu, spor koji se vodi između Srbije i Hrvatske pred Međunarodnim sudom pravde povodom tužbe i protivtužbe za genocid samo je jedna od niza posledica davno završenog sukoba koja u savremene odnose unosi breme prošlosti.

Predmet ovog rada jeste da utvrdimo da li sudski procesi doprinose po-mirenju među nekada zaraćenim državama, a to ćemo učiniti putem anali-ze navedenog spora pred Međunarodnim sudom pravde. Prvi deo rada biće posvećen teorijskim postavkama i u njemu ćemo definisati pomirenje. U drugom delu rada ukazaćemo na odlike postupka pred Međunarodnim su-dom pravde, poredeći ga sa onim pred Međunarodnim tribunalom za bivšu jugoslaviju. U trećem delu rada analiziraćemo pravni spor između Hrvatske i Srbije. Primenićemo Bar-Talov model promene konfliktnog etosa kako bismo utvrdili da li ovaj sudski postupak doprinosi pomirenju. objasnićemo zašto sama priroda sudskih postupaka i pravni pristup nisu u skladu sa zahtevima za pomirenje u psihološkom smislu, ali ćemo ujedno izložiti i predloge za re-šenje ovog problema.

PoMiREnjE

Svaki sukob je dinamičan i tokom svog trajanja prolazi kroz različite faze koje se kreću krivudavom putanjom od nesuglasica, preko oružanog sukoba, do

3 najsvežiji primeri dogodili su se nakon oslobađajuće presude hrvatskim generali-ma gotovini i Markaču, koju je Žalbeno veće Međunarodnog krivičnog tribunala za bivšu jugoslaviju donelo 16. novembra 2012. godine. ova presuda izazvala je bujicu komentara političkog vrha Srbije; premijer Srbije je odnose sa Hrvatskom opisao kao hladni mir i istakao da je proslava zločina oluje sada dobila legitimitet, što je nedopustivo; predsednik Srbije istakao je da odnosi sa Hrvatskom ne idu na dobro i da će ovakva presuda uticati na proces pomirenja, te da se sa državom koja slavi zločin ne može otvoreno i iskreno sarađivati.

SU dSk i PRoCESi i PoMiR EnjE – T UŽBE Z a gEnoCid SR BijE ... 61

normalizacije odnosa i pomirenja.4 na koji god način podelili i nazvali faze u sukobu nesumnjivo će se na kraju tog lanca naći pomirenje. Različite discipli-ne bave se ovim pojmom, a mi ćemo ga definisati koristeći se nalazima autora koji stvaraju u okvirima studija mira.

galtung (johan galtung) definiše pomirenje kao „proces zalečenja tra-uma, kako žrtve tako i počinioca nakon sukoba, koji obezbeđuje prekid lo-ših odnosa. Proces priprema strane za miroljubive i pravedne odnose”.5 Za Bar-Siman-Tova (Yaacov Bar-Siman-Tov), pomirenje podrazumeva „ponov-no uspostavljanje prijateljstva i harmonije između suprotstavljenih strana na-kon rešavanja sukoba, ili transformaciju neprijateljskih ... u prijateljske i har-monične odnose”.6 Prema shvatanju Ramsbotama, Vudhausa i Miala (oliver Ramsbotham, Tom Woodhouse, Hugh Miall), pomirenje je „dugoročni pro-ces prevazilaženja neprijateljstva i nepoverenja između podeljenih naroda”.7

Postojanje suprotstavljenih strana je sine qua non pomirenja, dok je zajed-nički element navedenih definicija zahtev za transformacijom odnosa među tim sukobljenim stranama. Zbog toga se u literaturi pojam pomirenja defini-še kao relacioni, što znači da podrazumeva određeni kvalitet odnosa među stranama.8 ključna odlika pomirenja – transformacija neprijateljskih odno-sa – u skladu je i sa onim što Filpot (daniel Philpott) navodi kao najstarije

4 Videti prikaz eskalacije i deeskalacije sukoba u: oliver Ramsbotham, Tom Wood-house, Hugh Miall, Contemporary Conflict Resolution; The prevention, management and transformation of deadly conflicts, Third edition, Polity Press, Cambridge, 2014, p. 13.

5 johan galtung, “after violence, reconstruction, reconciliation, and resolution: Coping with visible and invisible effects of war and violence” in: Mohammed abu-nimer (ed.), Reconciliation, Justice, and Coexistence: Theory and Practice, Lex-ington Books, Lanham, Maryland, 2001, p. 3.

6 Yaacov Bar-Siman-Tov, “introduction: Why Reconciliation?” in: Yaacov Bar-Si-man-Tov (ed.), From Conflict Resolution to Reconciliation, oxford University Press, oxford, 2004, p. 4.

7 oliver Ramsbotham, Tom Woodhouse, Hugh Miall, Contemporary Conflict Resolu-tion; The prevention, management and transformation of deadly conflicts, Third Edi-tion, op. cit., p. 32.

8 Takvo stanovište zastupaju Lederah i Lederah, kao i Filipot. Videti: john Paul Lede- rach, angela jill Lederach, When Blood and Bones Cry Out; Journeys through the Soundscape of Healing and Reconciliation, oxford University Press, oxford, 2010, p. 4; jennifer j. Llevellyn, daniel Philpott, “Restorative justice and Reconcilia-tion: Twin Frameworks for Peacebuilding” in: jennifer j. Llevellyn, daniel Phil-pott (eds.), Restorative Justice, Reconciliation and Peacebuilding, oxford University Press, oxford, 2014, p. 17.


značenje pomirenja, a to je da ono „podrazumeva sveobuhvatnu obnovu ispravnih odnosa”.9

Prema mišljenju Bar-Tala, način na koji pomirenje treba da se sprove-de zavisi od ishoda rešenja sukoba, naime od toga da li suprotstavljene grupe ostaju da žive u različitim državama (npr. nemačka i Francuska) ili strane mo-raju da nastave svoj suživot u granicama jedne države (Bosna i Hercegovina, južna afrika...).10 iako se u različitim slučajevima pristupi razlikuju, svi oni moraju da obuhvate psihološke promene kako bi se postiglo pomirenje. U ovom radu analiziraćemo odnos između dve nekada sukobljene države – Srbije i Hrvatske – mada bi pojedini zaključci rada mogli da imaju implikacije i na posledice međuetničkog sukoba između Srba i Hrvata u Hrvatskoj.

Transformacija odnosa između nekada sukobljenih strana kao element pomirenja od posebnog je interesa za naš rad. ona se odvija na različite na-čine; putem reformi institucija, ekonomske i političke saradnje među drža-vama, poseta zvaničnika, razmene delegacija, zajedničkih projekata, pisa-njem zajedničkih udžbenika istorije, suđenjima za ratne zločine, osnivanjem komisija za istinu i pomirenje, izvinjenjima, itd.11 Važna karakteristika proce-sa pomirenja jeste da, pored strukturno-institucionalnih, obuhvata i psiho-loške promene. Za pojedine autore, to je i ključna karakteristika ovog procesa. „Suština pomirenja jeste psihološki proces koji se sastoji u promeni motiva-cije, ciljeva, verovanja i osećanja većine članova društva... Strukturne mere mogu olakšati psihološku promenu, ali se samo pomoću njih ne može postići pomirenje”.12 Prema shvatanju Bar-Tala, ta psihološka promena ogleda se u promeni konfliktnog etosa (conflictive ethos) kroz promene sledećih uverenja: o pravednosti svojih ciljeva, o suprotstavljenoj strani, o slici o sebi i o miru.13 Filpot smatra da se pomirenje kao koncept pravde u političkom poretku

9 daniel Philpott, “Reconciliation: an Ethic for Peacebuilding” in: daniel Philpott, gerard Powers (eds.), Strategies of Peace, Transforming Conflict in Violent World , ox-ford University Press, oxford, 2010, p. 93.

10 daniel Bar-Tal, “From intractable Conflict Through Conflict Resolution to Re-conciliation: Psychological analysis”, Political Psychology, Vol. 21, no. 2, 2000, pp. 355–56.

11 Videti npr: daniel Bar-Tal, gemma H. Bennink, “The nature of Reconciliation as an outcome and as a Process” in: Yaacov Bar-Siman-Tov (ed.), From Conflict Re- solution to Reconciliation, oxford University Press, oxford, 2004, pp. 28–35; Rad-mila nakarada, „Putevi pomirenja”, Godišnjak Fakulteta političkih nauka, br. 5, jun 2011, str. 364.

12 daniel Bar-Tal, gemma H. Bennink, “The nature of Reconciliation as an outcome and as a Process”, op. cit., p. 17.

13 daniel Bar-Tal, “From intractable Conflict Through Conflict Resolution to Recon-ciliation: Psychological analysis”, op. cit., pp. 357–359.


postiže kroz šest međuzavisnih praksi: izgradnja institucija, priznanje, repa-racije, kazna, izvinjenje, oproštaj.14 galtung navodi dvanaest pristupa po-mirenju, ali naglašava da nijedan ne može sam doprineti pomirenju već je neophodno primeniti odgovarajuću kombinaciju pristupa u zavisnosti od ka-rakteristika sukoba.15 jedan od pristupa koji on navodi jeste pravosudni pri-stup, i to je upravo onaj kojim ćemo se mi u ovom radu baviti.

naše polazno stanovište jeste da suđenja sama po sebi ne doprinose pro-cesu pomirenja zbog činjenice da je pomirenje proces koji se odvija na bar dva nivoa – strukturnom i psihološkom. Smatramo da suđenja, iako u insti-tucionalnom smislu predstavljaju neophodnu instancu kako bi se došlo do vladavine prava, sama po sebi ne doprinose neophodnoj promeni na psiho-loškom nivou. ovo stanovište pokazaćemo služeći se primerom tužbi za ge-nocid Srbije i Hrvatske pred Međunarodnim sudom pravde, i povezujući taj slučaj sa uslovima za promenu konfliktnog etosa koje Bar-Tal izlaže. nakon toga predložićemo načine na koje je moguće prevazići protivrečnost između psiholoških i institucionalnih aspekata uticaja suđenja na pomirenje, ističući da je neophodno da se ona izvode u sprezi sa drugim praksama za postizanje pomirenja.

PoREĐEnjE SUdSkiH PoSTUPaka – MEĐUnaRodni SUd PRaVdE i MEĐUnaRodni kRiViČni

TRiBUnaL Za BiVšU jUgoSLaVijU

kada se govori o sudskim postupcima i procesu pomirenja na prostoru bivše jugoslavije najčešće se razmatra uloga Međunarodnog krivičnog tribunala za bivšu jugoslaviju (u daljem tekstu: MkTj, Tribunal).16 iako je predmet našeg rada sudski postupak pred potpuno različitim međunarodnim pravosudnim telom, smatramo da je pre početka analize korisno napraviti poređenje izme-đu ove dve institucije kako bi se izbegle pogrešne analogije. neophodno je ukazati na to da je MkTj osnovan kako bi sudio pojedincima za dela ratnog zločina, zločina protiv čovečnosti i genocida, dok je MSP nadležan da presu-đuje u sporovima među državama. ova razlika u personalnoj nadležnosti ima velike posledice po prirodu samog sudskog postupka koja će u ovom delu rada biti kratko predstavljena.

14 daniel Philpott, “Reconciliation: an Ethic for Peacebuilding”, op. cit., pp. 104–113.

15 johan galtung, “after violence, reconstruction, reconciliation, and resolution: Coping with visible and invisible effects of war and violence”, op. cit., pp. 19–20.

16 Za procenu rada Tribunala videti na primer: Richard H. Steinberg, Procjena naslijeđa MKSJ, Outreach program, Sekretarijat MkSj, 2011.


na početku treba napomenuti da MkTj nije osnovan kako bi doprineo procesu pomirenja, kako se neretko može čuti prilikom ocena njegovog rada. naime, u rezoluciji Saveta bezbednosti 827 iz maja 1993. godine, kojom je Tribunal osnovan, izričito se kaže da je „jedina svrha osnivanja [Tribunala] krivično gonjenje osoba odgovornih za ozbiljna kršenja međunarodnog hu-manitarnog prava...”.17 Tek se u kasnijoj rezoluciji Saveta bezbednosti u vezi sa Tribunalom 2004. godine pominje pomirenje, ali opet ne kao svrha osni-vanja samog MkTj već kao pozitivna posledica sudskih postupaka vođenih pred njim.18 Bez obzira na to, rezultati suđenja pred MkTj često se procenju-ju sa stanovišta pomirenja među sukobljenim stranama, te se u tom pogledu uglavnom ističu negativni rezultati Tribunala.

Tribunal je nadležan da presuđuje za međunarodna krivična dela na osnovu individualne krivične odgovornosti. Međunarodni sud pravde ima zadatak da utvrdi odgovornost države, pri čemu od svih međunarodnih kri-vičnih dela (ratni zločini, zločini protiv čovečnosti, genocid i agresija) država može biti odgovorna samo u pogledu zločina genocida. Pored toga, odgovor-nost države na međunarodnom planu može biti samo građanska ili politička, a nikako krivična.19 To znači da je i sankcija koju međunarodno pravo predvi-đa u slučaju utvrđenja odgovornosti države drugačija nego kada se radi o in-dividualnoj krivičnoj odgovornosti. Sankcija za pojedinca može biti kazna za-tvora, a za državu je to najčešće naplata štete. kako se literatura prevashodno bavi sudskim procesima u kojima se utvrđuje individualna krivična odgovor-nost, razvili su se određeni teorijski koncepti kojima se teži da se opiše i nor-mativno pozicionira sam postupak utvrđivanja i sprovođenja kazni. Ti kon-cepti oličeni su u pojmovima retributivne i restorativne pravde. „Prvi oblik pravde polazi od povrede norme, dok restorativna pravda polazi od povrede ljudi”.20 Retributivna pravda odgovara klasičnom krivičnopravnom postup-ku, čiji je cilj kažnjavanje prestupnika i odvraćanje od vršenja zločina. Sa dru-ge strane, restorativna pravda podrazumeva težnju da se šteta prouzrokovana krivičnim delom ispravi, naročito u pogledu međuljudskih odnosa i odno-sa u zajednici.21 Restorativna pravda svoju primenu pronašla je u krivičnom

17 S/RES/827 (1993), para. 2.

18 Videti: S/RES/1534 (2004).

19 Više o pojmu odgovornosti države u: konstantin obradović, Odgovornost država za međunarodne protivpravne čine – opšta načela, Beogradski centar za ljudska prava, Beograd, 2000.

20 Radmila nakarada, „Putevi pomirenja”, op. cit., str. 368.

21 Više o restorativnoj pravdi u krivičnom postupku u: danica Vasiljević-Prodanović, „Restorativna pravda u krivičnopravnom sistemu”, Temida, br. 3, godina 13, sep-tembar 2010, str. 57–68.


postupku pojedinih država (kanada, australija, novi Zeland…), počev od se-damdesetih godina prošlog veka, međutim, polje primene ovog koncepta se širilo, pa tako danas obuhvata i polje obrazovanja, zapošljavanja i zdravstva, kao i izgradnju mira.22 iako je ideja restorativne pravde, koja u centar stavlja žrtvu, sa sociološkog stanovišta i više nego korisna, njena primena u krivič-nopravnom postupku i dalje je prilično ograničena,23 naročito imajući u vidu da se ona danas primenjuje samo u slučajevima „kada prestupnik prizna da je izvršio predmetno delo, prihvati odgovornost i izrazi spremnost za učestvova-nje u restorativnom postupku”.24

MkTj izričito navodi retribuciju kao svrhu kažnjavanja, međutim, mini-malni prostor za primenu koncepta restorativne pravde javlja se u onim sluča-jevima kada počinilac prizna svoj zločin i iskaže kajanje zbog učinjenog dela. U tim slučajevima visina kazne može biti smanjena.25 Pored toga, MkTj kao svr-hu kažnjavanja navodi i reintegraciju počinioca u društvo, jer mu gubitak slo-bode daje vreme za razmišljanje o patnji koju je drugima naneo.26 Uviđamo da je ovako shvaćen pojam restorativne pravde teško primenjiv izvan konteksta utvrđivanja krivične odgovornosti. kako se u postupku pred Međunarodnim sudom pravde utvrđuje drugačiji oblik odgovornosti, smatramo da u tom slu-čaju nije odgovarajuće primenjivati koncept restorativne pravde.

iz svega navedenog, zaključujemo da u doktrini ne postoje razvijeni kon-cepti pomoću kojih bismo na odgovarajući način mogli da analiziramo slu-čajeve pred Međunarodnim sudom pravde u kontekstu procesa pomirenja. Zbog toga smatramo da je uticaj sudskog procesa pred Međunarodnim sudom pravde na pomirenje nedovoljno istražen, te ćemo se u sledećem delu rada usredsrediti na ovo pitanje.

22 jennifer j. Llevellyn, daniel Philpott, “Restorative justice and Reconciliation: Twin Frameworks for Peacebuilding”, op. cit., p. 17.

23 U tom smislu možemo sumnjati i u njenu primenu u drugim sferama, s obzirom na to da ona nije do kraja primenjena ni u onoj oblasti iz koje je potekla. da su-protno stanovište vlada u disciplini studija mira vidi se iz radova koji holistički pristup konceptima restorativne pravde i pomirenja vide kao put za izgradnju mira. Videti na primer: jennifer j. Llevellyn, daniel Philpott (eds.), Restorative Jus-tice, Reconciliation and Peacebuilding, oxford University Press, oxford, 2014.

24 danica Vasiljević-Prodanović, „Restorativna pravda u krivičnopravnom sistemu”, op. cit., str. 60.

25 Videti na primer predmet obrenović, iT-02-60/2, Trial Chamber judgement, para. 145–146.

26 Videti: Bogdan ivanišević, goran P. ilić, Tomislav Višnjić, Vesna janjić, Vodič kroz Haški tribunal – propisi i praksa, Misija organizacije za evropsku bezbednost i saradnju (oEBS) u Srbiji, Beograd, 2008, str. 166.


TUŽBa Za gEnoCid HRVaTSkE PRoTiV SRBijE i PRoTiVTUŽBa SRBijE PREd MEĐUnaRodniM

SUdoM PRaVdE U konTEkSTU PoMiREnja

Hrvatska je 2. jula 1999. godine podnela zahtev za pokretanjem postupka pro-tiv Srbije (tada Savezne Republike jugoslavije), tvrdeći da je Srbija u periodu 1991–1995. godine kršila konvenciju o sprečavanju i kažnjavanju zločina ge-nocida iz 1948. godine (u daljem tekstu: konvencija o genocidu).27 Hrvatska je 1. marta 2000. godine Sudu dostavila svoj pisani podnesak, dok je Srbija to učinila 1. decembra 2009. godine, a njen protivpodnesak sadržao je i protiv-tužbu. Srbija je svoju protivtužbu zasnovala na istim pravnim osnovama kao i Hrvatska, na konvenciji o genocidu, tvrdeći da je Hrvatska ta koja je tokom operacije oluja izvršila genocid nad srpskim stanovništvom. Usmena raspra-va održana je od 3. marta do 1. aprila 2014. godine.

analizirajući iznetu argumentaciju strana u ovom sporu uviđamo da ovaj postupak ne doprinosi promeni konfliktnog etosa suprotstavljenih strana. U pogledu promene društvenih verovanja o pravednosti svog cilja, obe strane nisu uspele da se odupru traženju opravdanja i razloga za svoje delovanje, kao ni stvaranju „mitova, simbola i rituala koji služe ovoj svrsi”.28 kako se navo-di u protivpodnesku Srbije, „tužilac [Hrvatska] je pokušao ne samo da dokaže navodni genocid već i da opravda svoju zvaničnu tvrdnju da su jna i Srbija 1991. godine počinili agresiju na Hrvatsku”.29 Hrvatska navodi da je „Srbija, uključujući i jna, vodila ekspanzionističku i agresivnu politiku za osvajanje dela Hrvatske koji je trebalo da čini deo ’Velike Srbije’. ova politika je uključi-vala podršku samoproglašenim srpskim entitetima koji su osnovani na hrvat-skoj teritoriji 1991. godine”.30 Hrvatska je iznela navode i o tome da je „jna pratila političke smernice srpskog vođstva i bila je uključena u agresivnu kam-panju za zauzimanje trećine teritorije Hrvatske”.31 Ukazujući na nesrazmernu snagu jna i hrvatskih odbrambenih snaga, zastupnik Hrvatske objašnjava da

27 dostupno na: http://www.tuzilastvorz.org.rs/html_trz/PRoPiSi/konvencija_spre-cavanje_lat.pdf (Pristupljeno 10. avgusta 2014).

28 daniel Bar-Tal, “From intractable Conflict Through Conflict Resolution to Recon-ciliation: Psychological analysis”, op. cit., p. 357.

29 Case concerning application of the Convention on the Prevention and Punish-ment of the Crime of genocide (Croatia vs. Serbia), Counter-memorial submitted by the Republic of Serbia, Volume i, december 2009, para. 390, p. 135.

30 Verbatim record, Public sitting held on Monday 3 March 2014, Case concerning application of the Convention on the Prevention Punishment of the Crime of genocide (Croatia v. Serbia), p. 31.

31 ibidem, p. 43.


je delovanje Hrvatske bilo defanzivno i usledilo je kao reakcija na nelegalno oduzimanje delova Hrvatske teritorije.32 Sa druge strane, Srbija se oslanja na navode o genocidu koji je nezavisna država Hrvatska (ndH) tokom drugog svetskog rata počinila nad srpskim stanovništvom, a „što je imalo značajnog uticaja na događaje u periodu 1991–1995”.33 navodeći da se pojava hrvatskog nacionalizma početkom devedesetih godina 20. veka temeljila na rehabilita-ciji ustaškog pokreta i ustaških simbola u sprezi sa ukidanjem prava srpskom stanovništvu u Hrvatskoj, srpska strana je pokušala da ponudi opravdanje za pojavu srpskog nacionalizma i da racionalizuje ulazak u rat.

druga neophodna promena, prema Bar-Talu, jeste „promena stereotipa o suprotstavljenoj grupi”.34 Praveći analogiju između Tuđmanovog i ustaškog režima, i označavajući Srbe kao nacionaliste i agresore, jasno je da ni jedna ni druga strana ne doprinose nestanku deligitimizirajućih stereotipa.

Sledeća promena odnosi se na promenu shvatanja prema svojoj grupi kroz složeniji i čak kritički stav prema njoj. To znači da grupa treba da prizna zločine koje su njeni pripadnici počinili, kao i da prestane sa predstavljanjem sebe kao jedine žrtve. U svojim podnescima i jedna i druga država iznosile su dokaze o postojanju samo onih zločina koji su počinjeni nad njima, zanema-rujući one zločine koji su te strane vršile.

Četvrta promena tiče se stvaranja novog shvatanja o odnosu među grupa-ma, koji se tiče odnosa i u prošlosti, sadašnjosti i budućnosti.35 U svom usme-nom izlaganju zastupnik Srbije Saša obradović izneo je da „ne treba zaključi-ti da ova dva naroda [Srbi i Hrvati] imaju samo istoriju mržnje i dugovečnih sukoba”,36 te da „protivnik u ovom slučaju nije ni hrvatski narod, ni država hrvatska već hrvatski ekstremni nacionalizam”.37 Sa druge strane, zastupnica Hrvatske Vesna Crnić-grotić navela je da, iako je Slobodan Milošević taj koji je bio „tvorac sukoba i zverstava koji su doveli do raspada jugoslavije”,38 trenutni

32 ibidem, p. 57.

33 Case concerning application of the Convention on the Prevention and Punish-ment of the Crime of genocide (Croatia vs. Serbia), Counter-memorial submitted by the Republic of Serbia, Volume i, december 2009, para. 393, p. 136.


35 ibidem.

36 Verbatim record, Public sitting held on Monday 10 March 2014, Case concern-ing application of the Convention on the Prevention Punishment of the Crime of genocide (Croatia v. Serbia), para. 10, p. 13.

37 ibidem, para. 11, p. 13.

38 Verbatim record, Public sitting held on Monday 3 March 2014, Case concerning application of the Convention on the Prevention Punishment of the Crime of genocide (Croatia v. Serbia), para. 2, p. 18.


predsednik Srbije, Tomislav nikolić, ne priznaje da se u Srebrenici dogodio genocid niti poriče svoju vezu sa Vojislavom šešeljem, optuženim pred MkTj, te je takvo „nepovoljno ponašanje razlog zašto smo danas ovde”.39 U svojim podnescima i Hrvatska i Srbija predstavljaju istorijsku pozadinu sukoba i opi-suju raspad jugoslavije, upirući prstom u nacionalizam one druge strane kao krivca za sukob. jasno je da takva retorika ne može doprineti stvaranju novog razumevanja odnosa među ovim grupama.

Poslednji zahtev jeste onaj za promenom o shvatanju mira, pri čemu se ističe da kako bi se promenila slika o vrednosti mira rešavanje sukoba zahteva kompromis i ustupke.40 na ovom mestu dolazimo do ključnog argumenta za-što sudski procesi ne mogu ispuniti psihološke uslove neophodne za pomire-nje. naime, priroda sudskog postupka je takva da svaka strana u sporu teži da istakne argumente koji samo njoj idu u prilog, dok se od optužbi druga strana brani tako što ih poriče i odbacuje. U sudskom procesu nemoguće je doći do kompromisa, jer sudski postupak podrazumeva iznošenje jednostrane argu-mentacije čiji cilj nije da se protivnička argumentacija razume već da se na kraju pobedi. Sama priroda suđenja, u kome se na kraju jedna strana nađe kao pobeđena, a druga kao poražena, ne može da doprinese neophodnoj psiho-loškoj promeni koja bi pospešila proces pomirenja. U tom smislu, sudski pro-cesi predstavljaju igru nultog zbira u kome polovični ishodi nisu zadovoljava-jući ni za jednu stranu. indikativna je presuda Međunarodnog suda pravde iz 2007. godine u slučaju Bosne i Hercegovine protiv Srbije, opet u vezi sa pri-menom konvencije o genocidu, kada je Sud utvrdio da Srbija jeste odgovorna za to što nije sprečila zločin u Srebrenici i kaznila njegove izvršioce, ali da nije odgovorna za samo činjenje genocida.41 Bosanska strana bila je nezadovoljna time što Srbija nije proglašena krivom za činjenje genocida, dok srpsku stranu nije zadovoljilo to što joj je pripisana krivica na osnovu nečinjenja.

nemogućnost psihološke promene na osnovu suđenja proističe i iz ne-razumevanja samog postupka u kome se utvrđuje da li zločin postoji i ko ga je izvršio. Sud to čini na osnovu pravne procedure koja je većini stanovnika Srbije ili Hrvatske daleka i mahom nerazumljiva. na tom nivou zapravo do-lazi do diskrepance između sudskih postupaka i osećaja pravde koje svaki po-jedinac ima. ako pravdu shvatimo u dvojakom smislu, kao društveni i pravni pojam, onda može doći do tenzija između ova dva aspekta. društveno oseća-nje pravde u pogledu izvršenih zločina podrazumeva da izvršioci tih zločina treba da budu kažnjeni. Međutim, neće uvek biti slučaj da sudu budu poznati

39 ibidem, para. 2, p. 19.


41 Presuda je dopstupna na: http://www.icj-cij.org/docket/files/91/13685.pdf (Pri-stupljeno 10. avgusta 2014).


svi dokazi na osnovu kojih on može utvrditi krivicu pojedinca, ili države, te u tom slučaju dolazi do osećaja kod pojedinca da pravda nije zadovoljena. U tom smislu, pravda kao osećaj koji pojedinac poseduje i pravda koja je institu-cionalizovana kroz sudski postupak mogu imati različite rezultate. ovo je po-sledica toga što društvene i moralne norme na osnovu kojih pojedinac gradi osećaj pravde nisu iste kao pravne norme na osnovu kojih sud donosi presu-du. To se najbolje može objasniti upravo na pojmu genocida.

Već prilikom definisanja zločina genocida možemo uočiti da se ovaj po-jam različito shvata i koristi u pravnom smislu, sa jedne strane, i svakodnev-nom govoru, sa druge. U pravnom smislu, definicija genocida veoma je pre-cizna. nalazimo je u članu ii konvencije o genocidu, a ona je preuzeta i u Statutima ad hoc Tribunala za jugoslaviju i Ruandu i Međunarodnog krivič-nog suda, što znači da ne postoje bojazni od višestrukog definisanja ovog poj-ma u međunarodnom pravu. „U smislu ove konvencije kao genocid se smatra bilo koje od navedenih dela učinjenih u nameri potpunog ili delimičnog uni-štenja jedne nacionalne, etničke, rasne ili verske grupe kao takve: a) ubistvo članova grupe; b) teška povreda fizičkog ili mentalnog integriteta članova grupe; c) namerno podvrgavanje grupe životnim uslovima koji treba da dove-du do njenog potpunog ili delimičnog uništenja; d) mere uperene na spreča-vanje rađanja u okviru grupe; e) prinudno premeštanje dece iz jedne grupe u drugu”.42

kada analiziramo radnje kojima se genocid vrši, uviđamo da one nisu ni-šta više nečovečne od radnji kojima se vrše ratni zločini ili zločini protiv čo-večnosti. Čak i broj stradalih ljudi u genocidu ne mora nužno biti veći od bro-ja stradalih od drugih zločina. Pa ipak, genocid se označava kao „zločin nad zločinima”, a njegovo pominjanje u svesti pojedinaca budi negativne reak-cije. To je zbog toga što je upotreba reči genocid često politizovana, te se na-vodi o izvršenom genocidu protiv pripadnika svog naroda iznose kako bi se pojačao dojam viktimizacije svoje grupe. ovakve tendencije svakako nisu u skladu sa jednim od zahteva za promenom konfliktnog etosa koji se odnosi na promenu shvatanja prema svojoj grupi. kada se pojam genocida koristi kroz prizmu politike i kada se teži da se istakne da je to „zločin nad zločinima”, tada se veliki broj radnji i situacija može označiti ovim terminom.43 Međutim, u krivično-pravnom smislu, postojanje genocida je teško dokazati. navedena

42 Član ii konvencije o kažnjavanju i sprečavanju zločina genocida, Službeni vesnik Prezidijuma narodne skupštine FnRj, br. 2/50.

43 Primer za političku upotrebu pojma genocid jeste i knjiga Edvarda S. Hermana i dejvida Pitersona „Politika genocida”, u kojoj autori analiziraju različite događaje i sukobe (irak, Bosna i Hercegovina, kosovo, darfur...) u kojima smatraju da je na delu vršenje genocida, pri čemu se ni na jednom mestu ne osvrću na pravnu defi-niciju genocida.


definicija genocida je striktna i zahteva utvrđivanje postojanja više kumula-tivnih činjenica – izvršene radnje, postojanje grupe, mentalni element (pose-ban umišljaj – dolus specialis)... ova definicija je toliko uska zato što je nastala kao politički kompromis država koje su učestvovale na izradi konvencije o genocidu. Tokom izrade prvog nacrta konvencije u Sekretarijatu odeljenja za ljudska prava Ujedinjenih nacija zauzeto je stanovište da genocid mora biti usko definisan kako se ne bi preklapao sa već postojećim međunarodnim krivičnim delima, pre svega zločinom protiv čovečnosti. dva važna pitanja oko kojih se tokom pravljenja nacrta konvencije raspravljalo bila su da li u definiciju genocida uključiti i kulturni genocid, te da li u grupe nad kojima se genocid vrši treba uvrstiti i političke grupe. Predlogu o kulturnom genoci-du protivile su se Sjedinjene američke države i Francuska, a predlogu o poli-tičkim grupama Sovjetski Savez i Poljska. šesti komitet generalne skupštine Un prilikom izrade finalnog nacrta konvencije nije uključio ove dve sporne stvari, te je konačno usvojena definicija genocida bila uža od one prvobitno predložene.44

dakle, genocid u međunarodnom krivičnom pravu ima precizno znače-nje koje se ne podudara sa značenjem koje mu se pridaje u svakodnevnom ili političkom govoru. To doprinosi nerazumevanju sudskih procesa koji se tiču utvrđivanja postojanja genocida i eventualne odgovornosti u tom pogledu, te podriva ulogu suđenja u procesu pomirenja. Razlike u shvatanjima zločina i pravde u društvenom i pravnom smislu čine teškim psihološku transformaci-ju koja je neophodna za pomirenje. Sam sudski proces je inherentno supro-tan psihološkim zahevima za pomirenje, te suđenja sama po sebi ne doprino-se pomirenju. Međutim, sa strukturne tačke gledišta, suđenja su neophodan element procesa pomirenja. izgradnja i podizanje kapaciteta pravnog sistema države idu ruku pod ruku sa demokratizacijom društva, što zajedno doprinosi eliminaciji diskriminatorskih praksi i praksi masovnog kršenja ljudskih pra-va. kada nacionalni sudovi nisu u mogućnosti da sude počiniocima teških kri-vičnih dela, tada međunarodna zajednica ima ključnu ulogu u promovisanju pravde.45 institucionalizacija pravosudnih mehanizama na međunarodnom nivou dobila je različite oblike, od ad hoc Tribunala do hibridnih sudova.46 još jedan vid sprovođenja pravde na međunarodnom nivou jeste i utvrđivanje

44 Više o procesu pravljenja i usvajanja konvencije o genocidu videti u: William a. Schabas, Genocide in International Law, Cambridge University Press, Cambridge, 2000, pp. 51–101.

45 Videti: The rule of law and transitional justice in conflict and post-conflict societ-ies, Report of the Secretary-general, S/2004/616, p. 14, para. 40.

46 Više o hibridnim sudovima u: ivan jovanović, „’kreativni’ razvoj međunarodnog krivičnog prava: hibridni sudovi za istočni Timor, kambodžu i Sijera Leone”, Udruženje za međunarodno pravo, Godišnjak 2006, Beograd, 2007, str. 273–311.


odgovornosti država pred Međunarodnim sudom pravde. Upotreba ovog pra-vosudnog sredstva svedoči o spremnosti država da svoje sporove rešavaju mir-nim putem, što doprinosi izgradnji održivog mira. Svi ovi navodi ukazuju na značaj i neophodnost postojanja sudskih procesa u procesu izgradnje mira i pomirenja. ipak, kako smo ukazali na manjkavost pravosudnih procesa u pogledu psihološke promene, neophodno je da sudski procesi budu praće-ni komplementarnim praksama koje vode pomirenju. Tenziju između psi-holoških i strukturno-institucionalnih aspekata suđenja moguće je razrešiti ukoliko su sudski procesi praćeni dodatnim elementima kao što su edukacija stanovništva, dostupnost relevantnih i tačnih informacija, postojanje nezavi-snih i nepristrasnih medija i depolitizacija sudskih postupaka.

ključni potporni elementi koji bi uticali da sudski procesi doprinesu po-mirenju jesu promena obrazovnog sistema i medijske kulture. Bar-Tal47 i Bar--Tal i Brenink48 govore o promenama u obrazovnom i medijskom sistemu koje bi se ticale poruka i ideja koje se ovim putevima prenose pojedincima. i obrazovni sistem i mediji bi trebalo da uključe poruke o miroljubivim ciljevi-ma, razvijanju dobrih odnosa, poruke o promenjenim verovanjima o sukobu, o članovima druge grupe i o samoj prirodi mira. Pored toga, mediji treba da budu kanal za prenošenje poruka lidera o pomirenju i miru. ove opšte pre-poruke za izmene u obrazovanju i medijima treba da prate i neke konkretne smernice. Smatramo da obrazovni sistem mora da uključi izradu zajedničkih udžbenika istorije, kao i učenja o sudskim postupcima i pravnoj terminologi-ji. Mediji treba da se vode principima za odgovorno novinarstvo u sukobima koje Ramsbotam, Vudhaus i Mial navode na osnovu Linčovog i galtungovog dela.49 ovi principi obuhvataju zahteve za preciznim korišćenjem rečnika, iz-begavanje emotivnih reči, obezbeđivanje tačnih informacija, obaveštavanje o mirovnim inicijativama, izbegavanje uprošćavanja sukoba, itd.50 Sve ove principe treba primeniti i na izveštavanja o suđenjima, a pored toga medij-ski radnici treba da prođu posebne obuke koje bi se sastojale iz upoznavanja sa načinom delovanja različitih međunarodnih pravosudnih mehanizama i pravnom terminologijom.


48 daniel Bar-Tal, gemma H. Bennink, “The nature of Reconciliation as an outcome and as a Process”, op. cit., pp. 31–32.

49 jake Lynch, johan galtung, Reporting Conflict, New Directions in Peace Journalism, University of Queensland Press, 2010.

50 oliver Ramsbotham, Tom Woodhouse, Hugh Miall, Contemporary Conflict Resolu-tion; The prevention, management and transforamtion of deadly conflicts, Third Edi-tion, op. cit., p. 362.


ZakLjUČak

naše istraživanje obuhvatilo je, u literaturi nedovoljno obrađenu, ulogu me-đudržavnih sudskih sporova u procesu pomirenja. iz navedene analize spora Hrvatske i Srbije pred Međunarodnim sudom pravde zaključujemo da suđenja državama sama po sebi ne doprinose procesu pomirenja. iako ona mogu do-prineti strukturnom aspektu pomirenja, ova suđenja ne ispunjavaju zahteve za psihološkim aspektom pomirenja, a to je aspekt koji pojedini autori sma-traju ključnim u ovom procesu. Priroda analiziranog sudskog postupka takva je da više doprinosi ponovnoj upotrebi i utemeljenju uverenja konfliktnog etosa, nego kompromisu i toleranciji. Promena konfliktnog etosa je važan element pomirenja, a bez pomirenja je teško dostići trajni mir. „Pomirenje je i ishod (negativnog) mira, prestanka direktnog fizičkog nasilja i pretpostavka pozitivnog mira”.51 osim toga, pojedini autori smatraju da se prelaz od nega-tivnog ka pozitivnom miru vrši upravo posredstvom pravde, jer pozitivan mir, koji se temelji na pomirenju i psiho-socijalnom isceljenju, zahteva postojanje pravde.52 U tom smislu, pravda i pomirenje su neraskidivi pojmovi koji dopri-nose uspostavljanju pozitivnog mira. ipak, naš nalaz jeste da pravda mora biti praćena dubljim promenama u obrazovnom i medijskom sistemu nekada su-kobljenih država kako bi ispunila željenu funkciju podstrekivača pomirenja.

BiBLiogRaFija

[1] Bar-Siman-Tov, Yaacov, “introduction: Why Reconciliation?” in: Yaacov Bar-Siman-Tov (ed.), From Conflict Resolution to Reconciliation, oxford University Press, oxford, 2004.

[2] Bar-Tal daniel, “From intractable Conflict Through Conflict Resolution to Reconciliation: Psychological analysis”, Political Psychology, Vol. 21, no. 2, pp. 351–365.

[3] Bar-Tal daniel, Bennink, gemma H., “The nature of Reconciliation as an outcome and as a Process” in: Yaacov Bar-Siman-Tov (ed.), From Conflict Resolution to Reconciliation, oxford University Press, oxford, 2004.

[4] galtung, johan, “after violence, reconstruction, reconciliation, and resolution: Coping with visible and invisible effects of war and violence” in: Mohammed abu--nimer (ed.), Reconciliation, Justice, and Coexistence: Theory and Practice, Lexington Books, Lanham, Maryland, 2001.

51 Radmila nakarada, „Putevi pomirenja”, op. cit., str. 363.

52 oliver Ramsbotham, Tom Woodhouse, Hugh Miall, Contemporary Conflict Resolu-tion; The prevention, management and transforamtion of deadly conflicts, Third Edi-tion, op. cit., p. 251.


[5] ivanišević, Bogdan, ilić, goran P., Višnjić, Tomislav, janjić, Vesna, Vodič kroz Haški tribunal – propisi i praksa, Misija organizacije za evropsku bezbednost i saradnju (oEBS) u Srbiji, Beograd, 2008.

[6] jovanović, ivan, „’kreativni’ razvoj međunarodnog krivičnog prava: hibridni su-dovi za istočni Timor, kambodžu i Sijera Leone”, Udruženje za međunarodno pra-vo, godišnjak 2006, Beograd, 2007.

[7] Lederach, john Paul, Lederach, angela jill, When Blood and Bones Cry Out; Journeys through the Soundscape of Healing and Reconciliation, oxford University Press, oxford, 2010.

[8] Llevellyn, jennifer j., Philpott, daniel, “Restorative justice and Reconciliation: Twin Frameworks for Peacebuilding” in: jennifer j. Llevellyn, daniel Philpott (eds.), Restorative Justice, Reconciliation and Peacebuilding, oxford University Press, oxford, 2014.

[9] nakarada, Radmila, „Putevi pomirenja”, Godišnjak Fakulteta političkih nauka, vol.V, br. 5, str. 361–376.

[10] Philpott, daniel, “Reconciliation: an Ethic for Peacebuilding” in: daniel Philpott, gerard Powers (eds.), Strategies of Peace, Transforming Conflict in Violent World, oxford University Press, oxford, 2010.

[11] Ramsbotham, oliver, Woodhouse, Tom, Miall, Hugh, Contemporary Conflict Resolution; The prevention, management and transformation of deadly conflicts, Third edition, Polity Press, Cambridge, 2014.

[12] Schabas, William a., Genocide in International Law, Cambridge University Press, Cambridge, 2000.

[13] Vasiljević-Prodanović, danica, „Restorativna pravda u krivičnopravnom siste-mu”, Temida, vol. 13, br. 3, str. 57–68.

dokUMEnTi UjEdinjEniH naCija

[1] The rule of law and transitional justice in conflict and post-conflict societies, Report of the Secretary-general, S/2004/616.

[2] Case concerning application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of genocide (Croatia vs. Serbia), Counter-memorial submitted by the Republic of Serbia, Volume i, december 2009.

[3] Verbatim record, Public sitting held on Monday 3 March 2014, Case concerning application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of genocide (Croatia v. Serbia).

[4] Verbatim record, Public sitting held on Monday 10 March 2014, Case concerning application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of genocide (Croatia v. Serbia).


Janja Simentić

jUdiCiaL PRoCEEdingS and REConCiLiaTion – CRoaTian and SERBian CLaiMS FoR THE gEnoCidE

BEFoRE THE inTERnaTionaL CoURT oF jUSTiCE

Abstract

justice is one of the main components of the process of reconciliation. When materialized in its institutionalized form, justice is achieved through trials, whether to individuals or states. in the case of war in former Yugoslavia apart from the trials to the individuals before international Tribunal for former Yugoslavia, equally important and current issue is the case before international Court of justice regarding the claim and counter-claim of Croatia and Serbia concerning the crime of genocide. Through the analy-sis of this judicial proceeding using the concept of change in the conflic-tive ethos it is shown that it does not per se contribute to the reconciliation. Reasons for that are to be found in the very nature of the judicial proceed-ings and discrepancies between legal and social norms and understandings of justice. nevertheless the importance of judicial proceedings is not denied as a structural measure in the reconciliation process therefore suggestions for the overcoming of deficiencies in the contribution of these proceedings

to the reconciliation are offered.

Key words:

reconciliation, conflictive ethos, justice, genocide, international Court of justice.


Stručni članak UdC Primljen: 30. septembar 2014. 323.1(497.15):316.48

317.723:321.7

jelena Vukoičić1


identitet i država – Etnički konflikti i unutrašnji

(ne)legitimitet Bosne i Hercegovine

Apstrakt

Politički legitimitet blisko je povezan sa konceptom identiteta i, u određe-noj meri, zavisi od njega. kako bi država posedovala unutrašnji legitimitet potrebno je da većina njenih građana deli neku vrstu zajedničkog političkog i/ili nacionalnog identiteta. ovaj uslov je, međutim, izuzetno teško ostvariti u višenacionalnim državama čija su društva duboko podeljena po etničkim i političkim linijama, i koje ne poseduju istorijski kontinuitet, što je, između ostalog, slučaj i sa Bosnom i Hercegovinom. iako je od završetka građanskog rata u Bosni i Hercegovini prošlo već gotovo dve decenije, politička situaci-ja i odnosi u ovoj državi su, i dalje, veoma složeni, što destabilizuje situaciju i sprečava uspostavljanje stabilnog i održivog političkog sistema. osnovni problem savremene BiH su suprotstavljeni interesi i želje kako političkih partija tako i konstitutivnih naroda. na čitavom prostoru ove države domi-nira isključiva nacionalna politika, što onemogućava integraciju institucija na različitim nivoima i limitira kapacitet za donošenje političkih reformi. Sa jedne strane, nacionalna politika ne ostavlja prostor za delovanje političkih opcija koje bi bile u stanju da deluju izvan etničkih granica, dok, sa druge, suprotstavljeni nacionalni interesi onemogućavaju bilo kakav, čak i mini-malni, konsenzus kojim bi se normalizovalo stanje u državi, uspostavila du-

goročna stabilnost i unutrašnji legitimitet.


jELEna V U koiČić76

Ključne reči:

Bosna i Hercegovina, legitimitet, država, etnički/građanski identitet, nacio-nalne zajednice, nacionalna politika, etnički konflikti

UVod

Legitimitet, u političkim naukama, predstavlja prihvaćenost važećih zakona i vladajućeg režima kao validnih od strane građana određene države, odnosno verovanje u pravičnost države, u njeno pravo da izdaje naređenja, tako da se ova naređenja ne poštuju samo iz straha ili iz ličnog interesa, već zato što po-stoji uverenje da ona imaju moralni autoritet, zato što građani smatraju da ih treba poštovati.2

koncept legitimiteta blisko je povezan sa konceptom moći, i suštinski se zasniva na njenom posedovanju. odnos između ova dva koncepta koncizno opisuje Bitem (Beetham) ističući da je moć u velikoj meri problematična ka-rakteristika ljudskih društava, i upravo zbog toga što je tako problematična, društva traže način da je usklade sa određenim pravilima. onda kada se moć stekne i upotrebljava u skladu sa ovim pravilima i uz dokaz opšte saglasnosti, može da se nazove pravednom ili legitimnom.3 Značaj legitimiteta leži u tome što se njime moć transformiše u autoritet, čime se omogućava vladavina ne-nasilnim sredstvima, odnosno vladavina uz pristanak građana.

Pravila koja omogućavaju legitimitet vlasti počivaju na opšteprihvaće-nim verovanjima i vrednostima, odnosno na pripadnosti zajedničkoj politič-koj kulturi. ova politička kultura definisana je kao zajednička u smislu toga da je prihvaćena kako od onih koji vladaju, tako i od onih nad kojima se vla-da.4 kolektivni sistem vrednosti i verovanja neophodan je kako bi se opravda-la pravila na osnovu kojih se neki članovi zajednice nalaze na vlasti, dok su drugi u podređenom položaju. drugim rečima, pravila ne mogu da se oprav-daju samo svojom sadržinom, već je neophodno povezati ih sa pitanjima koja sežu mnogo dublje od njih samih.5 Zajednička politička kultura takođe omo-gućava zadovoljenje potreba pripadnika određene zajednice za pripadnošću određenom političkom sistemu i identifikacijom sa istim.

2 Rodney Barker, Political Legitimacy and the State, oxford University Press, new York, 1990, p. 11.

3 david Beetham, The Legitimation of Power, Macmillan, London, 1991, p. 3.

4 Rodney Barker, obedience, Legitimacy and the State in: Carol Harlow (ed.), Public Law and Politics, Sweet & Maxwell Barnard Fred, London, 1986, p. 7.

5 daniela obradovic, Policy Legitimacy and the European Union, Journal of Com-mon Market Studies, Vol. 34, no. 2, pp. 191–21, 1996, p. 197.

idEn TiTET i dR Ž aVa – ET n iČk i kon FLikTi... 77

Pripadnost kolektivnoj političkoj kulturi podrazumeva i pripadnost kolek-tivnom političkom identitetu koji može da bude zasnovan na etničkoj ili nacionalnoj pripadnosti, državljanstvu i/ili određenom sistemu opšteprihvaćenih društvenih vrednosti. nacionalni identitet ne mora da bude dominantan gru-pni identitet za svakog pojedinca i stepen njegovog prisustva kod članova odre-đene zajednice uslovljen je velikim brojem različitih društvenih, istorijskih, po-litičkih, kulturnih i ekonomskih faktora; činjenica je, međutim, da nacionalni identitet i dalje predstavlja dominantnu vrstu kolektivnog identiteta u savre-menom svetu.6 U okviru većine nacija njihovi pripadnici usmeravaju svoju pri-marnu lojalnost prema svojoj nacionalnoj grupi, tako da nacionalni interesi uglavnom dolaze ispred i prevazilaze sve druge državne interese.

U velikom broju istraživanja na temu kolektivnog etničkog i nacional-nog identiteta7 upravo se ističe značaj osećanja pripadnosti i identifikacije u cilju dobijanja podrške koja prevazilazi materijalne interese.8 ono što suštin-

6 Pogledati: nenad kecmanović, Dometi demokratije, FPn, Beograd, 2005. kako pri-mećuje kecmanović: „realne socijalno istorijske tendencije pedesetih i šezdesetih godina prošlog vijeka, baš kao i globalizacija i evropeizacija osamdesetih i devede-setih objektivno su upućivale na procjene da će planetarno širenje kapitalističke ekonomije, tehnologije, tržišta i komunikacija sve više relativizovati značaj etni-citeta, te da će porijeklo, tradicija, jezik, sjećanja itd. različitih manjinskih grupa koje žive u okviru nacionalne države biti rastvoreni u za sve važećim liberalnim načelima individualnih građanskih prava i obaveza”. Međutim, zaključuje autor, došlo je do potpuno suprotnog procesa u kome su „impulsi etnifikacije političkog života krenuli smjerom od periferije ka centru pa su probuđeni regionalni identi-teti s oboda zapadne civilizacije oživjeli separatističke pokrete, Baska i katalonaca u španiji, sjevernih iraca i Velšana u Britaniji, korzikanaca u Francuskoj, Flama-naca u Belgiji... Posljednja decenija XX vijeka je u ovu povratnu spregu između pr-vog i trećeg svijeta uključila i drugi svijet kada je „lavina suverenizacije” (gligorij javlinski) zahvatila najprije regionalnu zajednicu socijalističkih zemalja, pa zatim i sve socijalističke federacije, te naposlijetku i sve etnički složene nacionalne drža-ve”. ibidem, str. 208–209.

7 Pojam identiteta kao sociološkog koncepta predstavlja vezu između pojedinca i određene kategorije ili grupe. Proces izgradnje identiteta zapravo je proces kla-sifikacije i povezivanja pojedinca sa nekim ili nečim drugim, s obzirom na to da je identitet zasnovan na istovremenom opažaju sličnosti i razlika. na individual-nom nivou identitet je uvek višeslojan – svaka osoba istovremeno pripada odre-đenom broju kategorija i grupa ljudi na osnovu svog pola, etniciteta, državljan-stva, religijske pripadnosti i drugih karakteristika. U slučajevima kada određena kategorija postane osnov formiranja grupe, identitet prvenstveno postaje dru-štvena veza između pojedinca i zajednice, što je slučaj sa etničkom i nacionalnom pripadnošću.

8 Pogledati: daniela obradovic, “Policy Legitimacy and the European Union”, Jour-nal of Common Market Studies, Vol. 34, no. 2, pp. 191–21, 1996; george Schopflin,


ski proizlazi iz veze između legitimnosti i identiteta jeste ideja (nacionalne) zajednice koja poseduje svoju kulturu, a koju povezuju sećanja na prošlost, realnost sadašnjosti i očekivanja za budućnost.9 ideja nacionalne zajednice, pored kulture i istorije, neraskidivo je vezana i za koncept nacionalne države. U većini slučajeva nacionalne zajednice dele aspiraciju i želju da dobiju ili za-drže sopstvenu državu, dok je cilj i ideal svakog nacionalnog pokreta i ideo-logije upravo nacionalna država, to jest teritorijalno-politička jedinica čije se granice podudaraju ili približno podudaraju sa teritorijalnom distribucijom nacionalne grupe.

idEnTiTET i LEgiTiMiTET U BiH – konFLikT ETniČkiH i dRŽaVniH inTERESa U SLoŽEnoj dRŽaVi

kako bi država bila legitimna potrebno je da se njene strukture razvijaju iz samog društva i da poseduju određen nivo istorijskog kontinuiteta.10 ove uslove je, međutim, izuzetno teško ostvariti u višenacionalnim državama čija su društva duboko podeljena po etničkim, verskim i teritorijalnim linija-ma, i koje ne poseduju istorijski kontinuitet, što je, između ostalog, slučaj sa Bosnom i Hercegovinom, bivšom republikom SFRj koja je međunarodno pri-znanje stekla 1992. godine, što, međutim, nije bilo praćeno i uspostavljanjem unutrašnjeg legitimiteta.

osnovni problem u Bosni i Hercegovini leži u činjenici da ni političke partije, ni najveće nacionalne grupe, koje imaju status konstitutivnih naroda, ne dele zajedničku viziju budućnosti države. U BiH očigledno nije izgrađen zajednički identitet nacionalnih zajednica, koji bi joj obezbedio unutrašnji le-gitimitet, već ona i dalje predstavlja duboko podeljeno društvo što se reflektu-je u supremaciji monoetničkih političkih stranaka i oštroj retorici pojedinih

Nations, Identity, Power: The New Politics of Europe, Hurst & Company, London, 2000; nenad kecmanović, Dometi demokratije, FPn, Beograd, 2005.

9 nacija bi, verovatno, najbolje mogla da se definiše kao zajednica koja je is-tovremeno etnička i politička. kao etnička zajednica, ona je zasnovana na sku-pu zajedničkih karakteristika koje uključuju poreklo, teritoriju, jezik i kulturu. Međutim, poseban identitet koji definiše etničku grupu samo delimično definiše naciju, a obzirom na to da nacija, takođe, mora da poseduje političku svest. dru-gim rečima, dok etničkim grupama nedostaje politička svest, nacije su uvek u stanju da politički formulišu svoje aspiracije svesne jedinstvenosti svoje zajed-nice. Etničke grupe, stoga, predstavljaju „pred-nacionalne zajednice”, ili potenci-jalne nacije, ali ne i nacije per se; pogledati: anthony d. Smith, The Ethnic Origins of Nations, Blackwell Publishers, oxford, 1999.

10 Pierre Englebert, State Legitimacy and Development in Africa, Lynne Rienner Pub-lishers, Boulder, Colorado, 2000, p. 4.


političkih lidera, koja ne uključuje reči kao što su tolerancija ili kompromis, ili ih, eventualno, uključuje na deklarativne načine čija je jedina uloga da-vanje „demokratske” aure političkim govorima.11 kao što navodi nenad kecmanović, „objašnjenje je, prije svega, u tome što Bosnu i Hercegovinu ve-ćina njenog stanovništva ne osjeća kao svoju državu, pa međunarodni legiti-mitet koji je dobila 1992. godine ni tada niti ikada kasnije nije bio oslonjen na unutrašnji legitimitet. Podijeljena lojalnost ovdašnjih Srba, odnosno Hrvata, između BiH i Srbije, odnosno Hrvatske, nije bila problem dok je postojalo ju-goslovensko okruženje. ali, čim su republičke granice pretvorene u državne, ispostavilo se da je identifikacija sa „nacionalnim maticama” neuporedivo snažnija i da to iznutra destruiše BiH kao državu”.12 kecmanović dodaje da „uz to treba imati u vidu da BiH nije bila država unazad pola milenijuma i nije to ni danas, samim tim što se nalazi pod međunarodnim protektoratom”.13

Prema rečima džordža šopflina (george Schopflin), moderna država ima ogroman kapacitet da preoblikuje način na koji društvo posmatra sebe putem zakonske regulative i moralnog ubeđivanja, kao i kontrole obrazov-nog sistema. Upravo u ovoj tački je najjasnija podudarnost između interesa države i etničke grupe. najvažnija briga etničke grupe je njen sopstveni op-stanak, njena kulturna reprodukcija. država na isti način brine o osiguranju kontinuirane, reprodukovane podrške institucijama sistema. ovo dvoje se sastaju u sferi obrazovanja, gde se mahom i vrši ova reprodukcija.14 Sa dru-ge strane, kolizija između etničkih i državnih interesa dovodi do problema u funkcionisanju ili, čak, paralisanja svih onih institucija čiji je cilj nacio-nalna integracija društva u službi jačanja same države, što se jasno vidi na primeru Bosne i Hercegovine. nesposobnost prevazilaženja ekskluzivističke nacionalne politike i komunukacije preko i izvan etničkih granica koči re-forme i razvoj na svim nivoima vlasti u ovoj kompleksnoj državi, a lokalne političke strukture ne pokazuju ni volju ni kapacitet da ostvare barem mini-mum kompromisa koji bi čitav proces pomirenja i integracije pokrenuo sa „mrtve tačke”.

iako je građanski rat okončan pre gotovo dvadeset godina, sadašnja Bosna i Hercegovina teško bi mogla da se opiše kao stabilna država, još teže

11 Pogledati: Mirjana kasapović, Bosna i Hercegovina: Podijeljeno društvo i nestabilna država, Politička kultura, Zagreb, 2005.

12 nenad kecmanović, „neizvjesna država” u: Republika Srpska – Deset godina Dejton-skog mirovnog sporazuma, akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske, Banja Luka, 2005, str. 234.

13 ibidem.

14 george Schopflin, Nations, Identity, Power: The New Politics of Europe, Hurst & Com-pany, London, 2000, p. 328.


kao samoodrživa15; precizno govoreći, BiH u životu održava složen i gloma-zan aparat međunarodnih institucija zavetovanih na ideji očuvanja „multi-kulturnog” društva po svaku cenu. šta bi se desilo, ili šta će se desiti, kada me-đunarodna zajednica napusti ove prostore pitanje je na koje je teško, ako ne i nemoguće, dati odgovor u ovom trenutku. Sigurno je, međutim, samo jedno – konsenzusa u Bosni i Hercegovini nema ni po jednom ključnom državnom i političkom pitanju, a ako i postoji nešto oko čega se slažu sva tri konstitutiv-na naroda, to je jedino želja za samostalnošću u donošenju odluka po važnim nacionalnim pitanjima, i, što je najznačajnije, onemogućavanje drugih (lo-kalnih etničkih zajednica) da o tim pitanjima odlučuju.

Činjenica da Bosna i Hercegovina u posleratnom periodu (još uvek) nije postala samoodrživa, niti se naslućuje kada bi to, eventualno, moglo da se desi, naravno ne znači da sve ovo vreme nije ostvaren nikakav napredak na polju izgradnje institucija, demokratizacije i bezbednosti. osnovni problem, međutim, leži u činjenici da isključiva nacionalna politika dominira na pro-storu BiH, što limitira kapacitet za donošenje političkih reformi, kao i za stva-ranje sigurnog i stabilnog društva. antagonistički odnosi i hronični sukobi između etničkih partija, inače, istovremeno reflektuju odnose između razli-čitih etničkih zajednica, i produbljuju jaz između njih, što situaciju u Bosni i Hercegovini, u ovom trenutku, čini, jednostavno rečeno, bezizlaznom.16

15 kraj 20. veka obeležio je, između ostalog, veliki broj etničkih i religijskih politič-kih i oružanih konflikata u različitim delovima sveta, koji su usledili nakon glo-balnog nacionalnog i religijskog buđenja. nijedan drugi sukob, međutim, nije dobio toliko prostora u medijima i interesovanja zapadnih zemalja, kao što je to bio slučaj sa ratom na prostoru Bosne i Hercegovine, koji je izbio nakon raspada jugoslavije i trajao tri i po godine. Činjenica da se Bosna i Hercegovina nalazi u Evropi verovatno je odigrala odlučujuću ulogu u količini pažnje koju je rat privu-kao na Zapadu, a koja je rezultirala zapadnim političkim i vojnim angažovanjem i, konačno, mirovnim planom kojim je konflikt okončan 1995. godine. kraj rata, međutim, nije označio i kraj hronične nestabilnosti koja je vladala u BiH u čitavoj njenoj savremenoj istoriji, već je, naprotiv, prestanak krvoprolića otvorio put pro-cesu izgradnje državnih institucija koji, od samog početka suočen sa mnogobroj-nim teškoćama i preprekama, više podseća na Sizifov posao nego na proces uspo-stavljanja stabilnog političkog sistema koji bi, konačno, uklonio večito prisutnu pretnju od nekog novog budućeg oružanog sukoba.

16 Zastoj u sprovođenju političkih i ekonomskih reformi, koje bi dovele do stvaranja stabilne i prosperitetne države, u velikoj meri je posledica suprotstavljenih poli-tičkih platformi dominantnih nacionalnih stranaka i njihovih suprotstavljenih političkih interesa. Pogledati: Robert M. Hajden, Skice za podeljenu kuću – Ustavna logika jugoslovenskih sukoba, Samizdat B92, Beograd, 1999; Mirjana kasapović, Bo-sna i Hercegovina: Podijeljeno društvo i nestabilna država, Politička kultura, Zagreb, 2005.


dejtonski sporazum, kojim je okončan rat, suštinski je stvorio kompli-kovanu državnu strukturu koja niti je ikada imala unutrašnji legitimitet na čitavoj teritoriji BiH, niti je ikada bila sposobna da samostalno funkcioniše. nakon potpisivanja sporazuma u dejtonu pred međunarodnu zajednicu u Bosni i Hercegovini postavljen je izuzetno težak zadatak – trebalo je raditi na uspostavljanju novih državnih struktura istovremeno predstavljajući namet-nute forme vladavine kao demokratski legitimne.17

kako primećuje Robert Hajden (Robert Hayden), analizirajući dejtonski ustav i ustav Federacije BiH iz posleratnog perioda, „nijedan od ovih instru-menata ne može da uredi funkcionalnu državu, ali se verovatno to od njih nije ni očekivalo. Umesto toga, ovi dokumenti obezbeđuju legalnu fikciju kako bi se prikrila činjenica da je stvarnost samoopredeljenja pobedila nače-lo nepovredivosti granica. negativni suverenitet Bosne održava se na stavu da ni hercegovački Hrvati, a ni bosanski Srbi ne mogu da se, kao što to žele, zvanično priključe Hrvatskoj odnosno Srbiji. a ipak, nefunkcionalna priroda fiktivne bosanske države obezbeđuje da oni, u stvari, ne budu zbilja uvučeni u tobožnju državu koju su odbacili 1992. godine. na taj način dejtonski spo-razum rešava kvadraturu začaranog kruga, prihvatajući činjenicu samoopre-deljenja, dok se istovremeno pretvara da je načelo nepovredivosti granica bilo poštovano”.18

jedan od glavnih autora dejtonskog sporazuma, Ričard Holbruk (Richard Holbrooke), odbijajući navode da je dejton praktično podelio državu, istakao je zvaničan stav Zapada u pogledu Bosne i Hercegovine, nakon potpisivanja mirovnog sporazuma: „dejton nije predstavljao stvaranje dve različite države unutar Bosne. To je jedna država u kojoj izbeglice imaju pravo na povratak, putevi su otvoreni, izbori slobodni, postoji jedna centralna vlada i integracija dve sukobljene strane, Srba i Hrvata i Muslimana... ovo će da bude jedna dr-žava. ako ne bude tako, to će značiti da nismo uspeli”.19

dokle god međunarodna zajednica ostane u BiH, ona će, zaista, ostati „jedna država”. šta će se, međutim, desiti kada strane trupe napuste ovaj deo Balkana ostaje da se vidi, s obzirom na to da je Bosna i Hercegovina „naprosto u hroničnom stanju raspada”.20 Eventualni trajni sporazum u ovom slučaju mogao bi da se postigne na samo par načina, kada se uzme u obzir činjenica

17 alex jeffrey, The Improvised State: Sovereignty, Performance and Agency in Dayton Bosnia, Willey Blackwell, oxford, 2013, p. 11.

18 Robert M. Hajden, Skice za podeljenu kuću – Ustavna logika jugoslovenskih sukoba, Samizdat B92, Beograd, 1999, str. 179.

19 Stephen Rosenfeld, “opinion Editorial: Residue of Ethnic Cleansing”, Washington Post, 1 december 1995, a 27.

20 nenad kecmanović, „Sve je isto iako njih nema” u: Nemoguća država – Bosna i Her-cegovina, Filip Višnjić, Beograd, str. 314.


da su opcije za budućnost BiH limitirane i oštro definisane. narodi u njoj mo-gli bi da nađu način da izgrade bosansko društvo (državu, naciju...) i da, u skladu sa tim, nastave zajednički život, ili bi mogli mirno da se raziđu i sahra-ne ideju zajedničke države kao što su to već uradili sa njenom prethodnicom, jugoslavijom. Poslednje rešenje predstavljao bi novi brutalni građanski rat u cilju „ubeđivanja” druge strane da prihvati jednu od prve dve opcije.

Politička integracija zemlje je, stoga, vrlo neizvesna i Bosna i Hercegovina je i dalje u potpunosti zavisna od snažnog međunarodnog prisustva. generalnu situaciju u državi slikovito opisuje izjava gerija dempsija (gary dempsey) iz 1998. godine: „U Bosni se više ne čuje teška artiljerija, ali cilj stvaranja jedin-stvene, multietničke države i dalje ostaje izvan svakog domašaja”.21 nema po-trebe isticati da BiH danas, više od petnaest godina nakon pisanja navedenog teksta, i dalje veoma mnogo liči na mirnu, ali veštački stvorenu državu koju u životu održavaju strane trupe i, još uvek, jaka volja određenih krugova me-đunarodne zajednice da održe „multietničko” društvo po svaku cenu. da bi postala moderna država sa uspostavljenim demokratskim sistemom, vladavi-nom zakona i poštovanjem ljudskih prava, BiH bi prvo trebalo da se suoči sa velikim brojem političkih i bezbednosnih izazova. Prvo i najvažnije, morala bi da, na neki način, umiri suprotstavljene nacionalne identitete i aspiracije, i stvori političke opcije koje bi bile prihvatljive i odgovarale zahtevima etnič-kih grupa, s obzirom na to da je potreba za prevazilaženjem ekskluzivističke nacionalne politike fundamentalna u procesu izgradnje demokratije i držav-nih institucija koje bi imale suštinski legitimitet. drugim rečima, dok najveće političke stranke ne počnu da dobijaju podršku iz svih delova društva, zasno-vanu na ekonomskim i društvenim pitanjima nevezano za nacionalnu pri-padnost i interese, BiH će ostati predisponirana za nesigurnost, antagonizme i konflikte.

Bilo kakva dalja centralizacija vlasti u Bosni i Hercegovini, takođe, morala bi da podrazumeva postojanje jakih neetničkih partija koje bi imale masovnu podršku građana; ovakva situacija je, međutim, daleko od političke realnosti. naime, „sasvim je jasno da u BiH... ne postoje političke opcije koje su nad-nacionalne iako se neki uporno trude da to dokažu. Poštovanje nacionalne strukture BiH i njenih naroda osnovna je pretpostavka svake politike. Politički lideri koji misle da mogu djelovati izvan svog naciona, to moraju dokazati na izborima”.22 izbore, međutim, iz godine u godinu, već gotovo dvadeset pet

21 gary T. dempsey, “Rethinking the dayton agreement”, Policy Analysis No. 327, The Cato institute, 14 december 1998, p. 3.

22 dragomir Vuković, „Razumijevanje odnosa nacionalnog i ideološkog kao kriteri-jum opstanka i budućnosti Republike Srpske i Bosne i Hercegovine” u: Republika Srpska – Deset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma, akademija nauka i umjet-nosti Republike Srpske, Beograd, 2005, str. 470.


godina unazad, od samog uvođenja višestranačkog sistema, dobijaju nacio-nalne partije, dok tzv. „građanske, multietničke” stranke nemaju ni podršku ni poverenje birača, posebno u srpskom i hrvatskom narodu.23 daleko je racio- nalnije, iz tog razloga, poštovati realnosti i na njima graditi političke platfor-me koje neće biti suprotstavljene jedne drugima, nego usaglašene u onoj meri u kojoj je to moguće. Sa druge strane, nadnacionalna politika sa nadnacional-nim liderima koji nemaju stvarnu podršku, uz eventualne pokušaje stvaranja „novih nacija”, mogu da proizvedu samo nestabilnost i antagonizme, i vrate Bosnu i Hercegovinu u prošlost iz koje ona uporno pokušava da se izvuče.24

PoLiTika idEnTiTETa U BiH U iSToRijSkoM i SaVREMEnoM konTEkSTU

Sama ideja građanskih političkih opcija, koje bi, na neki način, „objedinile” višenacionalno stanovništvo BiH i obezbedile unutrašnji legitimitet njenim institucijama, strana je bosansko-hercegovačkoj realnosti i izuzetno teška za implementaciju iz više razloga. naime, uspon romantičarskog nacionalizma, iako kasniji nego u ostatku Evrope, nije stvorio jedinstvenu bosansku naciju, već su osnovu za definisanje etničkih grupa u Bosni i Hercegovini obezbedile verske razlike. Takvom stanju nesumnjivo su doprinele turska vlast i društve-na organizacija jer su strukturirale, tačnije podelile društvo po verskim linija-ma.25 Burna i kompleksna bosansko-hercegovačka istorija tako je utemeljila religiju kao stožer kolektičnih identiteta Srba, Bošnjaka i Hrvata. nacionalni identiteti tri najveće etničke grupe u BiH prevashodno su zasnovani na religi-ji i posebnoj kulturi i percepciji istorije koje proizlaze iz religijskih verovanja. Stoga se može reći da se religijski identitet, u bosansko-hercegovačkom sluča-ju, preklapa sa etničkim i nacionalnim identitetom. Religija, u ovom slučaju, predstavlja mnogo više od skupa verovanja. ona je deo kulturnog identiteta pojedinca, bez obzira na to da li je u pitanju vernik ili ne. ovakav značaj re-ligije u društvu za posledicu, između ostalog, ima i teškoće koje se javljaju

23 Trijumf nacionalnih političkih partija sva tri konstitutivna naroda na poslednjim opštim izborima u BiH, održanim 12. oktobra 2014. godine, još jednom je potvr-dio ovu činjenicu; pogledati internet sajt centralne izborne komisije u Bosni i Her-cegovini: www.izbori.ba/

24 dragomir Vuković, „Razumijevanje odnosa nacionalnog i ideološkog kao kriteri-jum opstanka i budućnosti Republike Srpske i Bosne i Hercegovine” u: Republika Srpska – Deset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma, akademija nauka i umjet-nosti Republike Srpske, Beograd, 2005, str. 470.

25 neven anđelić, Bosna i Hercegovina – Između Tita i rata, Samizdat B92, Beograd, 2003, str. 24–25.


pri pokušajima implementacije „građanskih vrednosti” koje bi, eventualno, dovele do stvaranja nekih novih građanskih identiteta. naime, verska pa po-tom nacionalna podela na Muslimane (Bošnjake), pravoslavne Srbe i kato-ličke Hrvate, dovela je i do podela lojalnosti, odnosno vezivanja pravoslav-nog stanovništva za Srbiju i katoličkog za Hrvatsku, dok su jedino Muslimani (Bošnjaci) ostali u potpunosti lojalni Bosni i Hercegovini. građanski identiteti u ovom slučaju, prema tome, i kada bi postojali, odnosno i tamo gde postoje, nisu utemeljeni na viziji iste države, niti na istoj viziji njene budućnosti.26

S obzirom na to da su nacionalna i religijska identifikacija u BiH oduvek bile izuzetno jake, etnički identitet uvek je služio kao osnova zajedništva i so-lidarnosti ljudi čije su kulture, sistemi vrednosti i sami životi bili izloženi stal-nim pretnjama. Teškoće izazvane ratovima i okupacijama, kojima je Bosna i Hercegovina bila izložena većim delom svoje istorije, oblikovale su i ojačale nacionalne identitete do te mere da se svaki dosadašnji pokušaj da se oni pre-oblikuju ili promene pokazao nemogućim.

najveći deo novije istorije Bosne i Hercegovine, u jednoj rečenici, mo-gao bi da se opiše kao period ratova, narodnih ustanaka i stranih okupacija. Shodno tome, sadašnju situaciju u BiH nije moguće razumeti bez prethodnog osvrta na turbulentnu istoriju ovog regiona. Tokom većeg dela istorije Bosna i Hercegovina predstavljala je raskršće različitih civilizacija, religija i kultu-ra, na čijoj su se teritoriji smenjivali i prožimali uticaji Evrope i azije, istočne i zapadne kulture, islama i hrišćanstva, kao i drugačijih nacionalnih intere-sa regionalnih i međunarodnih činilaca. kao rezultat ovih faktora bosansko- -hercegovačko društvo prožeto je različitim uticajima pod kojima su formirani antagonistički nacionalni identiteti i izazivani brutalni međuetnički konflikti u različitim istorijskim periodima. U bogatoj i kompleksnoj istoriji BiH, koja je i zaslužna za stvaranje postojećeg etničkog mozaika, ujedno se reflektuje najveći problem njenog društva; bosansko-hercegovački narodi već jako dug period žive u svetu paralelnih istina koje ne predstavljaju ništa drugo nego skup njihovih ličnih iskustava u različitim istorijskim periodima. U zavisno-sti od nacionalne pripadnosti onoga ko piše istoriju Bosne i Hercegovine neće biti teško pronaći brojne sindrome „nedužnosti” i „krivice” svih etničkih, ver-skih, odnosno nacionalnih korpusa.27 Prema rečima nenada kecmanovića, „i tursku okupaciju i austrougarsku aneksiju, uključivši čak i endehazijski in-termeco, po jedan od tri naroda je zapamtio kao svoje zlatno doba, a druga dva kao tamnicu naroda. nema nijednog velikog događaja u istoriji BiH koji

26 na temu uticaja religije na politiku pogledati: Vojislav Stanovčić, Političke ideje i religija, drugo dopunjeno izdanje, Udruženje za političke nauke i Čigoja štampa, Beograd, 2003.

27 Pogledati: Mirjana kasapović, Bosna i Hercegovina: Podijeljeno društvo i nestabilna država, Politička kultura, Zagreb, 2005.


su sva tri naroda doživjela na jednak način, bilo kao datum zajedničkog tri-jumfa i ponosa, bilo zajedničke patnje i stradanja, nego ih je, baš svaki, po nacionalnom ključu, razdvajao na pobjednike i poražene, heroje i mučenike, patriote i izdajnike”.28 kako zaključuje kecmanović, „izvana prigušeni anta-gonizmi dva naprema jedan su istorijska konstanta, a kratki intervali smje-ne inostranih čuvara „Mirne Bosne” dovodili su do otvorenih sukoba. Tako i međunarodno priznanje BiH kao nezavisne države nije za sve značilo radost nego je porodilo novu generaciju „patriota” i „izdajnika”, a postkomunistička demokratija je pružila svakoj nacionalno-vjerskoj grupi mogućnost da krene svojim putem”.29

U procesu formiranja modernih nacija, istorija u BiH, prema tome, nije udarila pravcem homogenizacije etnički istih ili srodnih, a religijski različitih naroda u jednu naciju, nego pravcem stvaranja tri nacije koje su se u svim ra-tovima nametnutim spolja, ili u unutrašnjim sukobima, po pravilu uzajamno istrebljivale.30 „’Harmonično’ su ’zajedno’ živjeli samo pod okupacijama ili diktaturama. istorijske i nacionalne razlike su se produbljivale ili su ostajale na ’prvobitnoj’ dubini, poneke su prevladavane, a nove pridodavane. Razlika ovih razlika sadržana je u različitim vjerovanjima”.31 kao da se na primeru Bosne i Hercegovine potvrđuju geteove reči da je „konflikt verovanja i neve-rovanja istinska, jedina i najdublja tema svetske i pojedinačne istorije”, pri čemu se prvenstveno misli na religijske razlike, ali pored njih postoje i verova-nja koja se tiču nacionalno-istorijske i kulturne svesti, nacionalnih i državnih aspiracija, običajnog i političkog vođenja života. Sva ova verovanja su, goto-vo po pravilu, ne samo različita od jednog do drugog naroda u BiH, nego se uzajamno i isključuju. Mržnja i želja za osvetom su „redovno” stanje duhova, bilo da se one potiskuju i kriju, kad im nije vreme, bilo da buknu kad kucne njihov čas.32

ove periodične eksplozije nasilja su, sa druge strane, u velikoj meri utica-le na lokalne zajednice i njihove percepcije sebe i drugih, tako da su svi poku-šaji institucionalnog inžinjeringa koji su u koliziji sa tom političkom realno-šću unapred osuđeni na neuspeh. ova činjenica je više puta do sada stavljana na probu i svaki put potvrđivana kroz istoriju u različitim periodima u kojima su okupatorski režimi pokušavali da, manje ili više nasilno, nametnu neku

28 nenad kecmanović, Nemoguća država, Filip Višnjić, Beograd, 2007, str. 7.

29 ibidem, str. 327.

30 aleksa Buha, „Razlozi stvaranja i postojanja Republike Srpske” u: Republika Srpska – Deset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma, akademija nauka i umjetnosti Re-publike Srpske, Banja Luka, 2005, str. 77.

31 ibidem.

32 ibidem.


vrstu hibridnog identiteta stanovništvu BiH; nema potrebe naglašavati da je svaki od tih pokušaja trajao tačno toliko koliko i vlast režima koji je, na taj na-čin, želeo da anestezira „nelojalne i buntovne” lokalne zajednice i postigne efektivniju kontrolu nad ovom turbulentnom regijom. kako slikovito prime-ćuje obrad kesić, „istorija je pokazala da se nacionalni identitet ne može na-metati niti se može na silu uvesti lojalnost nekoj državi, bez obzira da li se onaj koji vrši to nametanje zove kalaj, Broz ili Ešdaun”.33

Suština jeste u tome da „kada ljudi hoće da žive zajedno, onda je sve ostalo relativno lako, a ako to neće, sve postaje apsolutno nemoguće. Ljudi se mogu spriječiti da se fizički sukobljavaju, ali ne i da se mrze. još manje se mogu na-tjerati da sarađuju i da se vole”.34 na kraju krajeva, nacija, sama po sebi, pred-stavlja fenomen koji je po svojoj suštini subjektivan i emocionalno obojen, što implicira i sam termin „osećaj nacionalne pripadnosti”. naciju je, uosta-lom, najteže, i najčešće gotovo nemoguće iz niza, uglavnom praktičnih, ra-zloga definisati „po krvi”, to jest „pravom i dokazivom” istorijskom poreklu, kada se uzme u obzir da su ratovi, osvajanja, migracije i okupacije, što najbolje opisuje svetsku istoriju generalno, doprineli tome da je krv retko gde „čista”, a poreklo u potpunosti dokazivo; nacija, stoga, daleko češće predstavlja lično i kolektivno, intuitivno i subjektivno ubeđenje u pripadnost određenoj zajed-nici i jak osećaj vezanosti za nju. Upravo iz ovih razloga, nasuprot bezbrojnim pokušajima da se definiše nacija i utvrde njeni konstitutivni elementi, poja-vljuje se toliko odstupanja od svakog pravila da i do danas kao najpouzdanija, iako najkraća, ostaje ona Renanova definicija: „nacija je ono što se oseća kao nacija i hoće da bude nacija”.35

ovo ne znači da je bosansko-hercegovačko društvo bilo u potpunosti po-deljeno, ili da je u njemu bilo nemoguće naći primere međuetničke saradnje i tolerancije; sasvim suprotno, takvi primeri su postojali u različitim istorijskim periodima. nacionalne ideologije, međutim, generalno ne predstavljaju re-fleksiju svakodnevnog života, već istorijskih procesa stvaranja nacija i država, praćenih ratovima za teritoriju i politički legitimitet. U skladu sa tim, nacio-nalni identiteti Srba, Bošnjaka i Hrvata izgrađeni su na principu nacionalne isključivosti, koji je zasnovan na idejama razlike i konflikta, i koji, u suštini, odražava istorijsku borbu za očuvanje identiteta i oslobađanje od tuđe vlasti. U isto vreme, ovakva vrsta nacionalne ideologije nije kompatibilna sa bilo ka-kvim „alternativnim” pogledima na istoriju i, kao takva, esencijalno produ-bljuje jaz između različitih etničkih grupa. drugi problem sa „alternativnim”

33 obrad kesić, „deset godina nakon dejtona – Bosna i Hercegovina na raskrsnici” u: Republika Srpska – Deset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma, akademija nau-ka i umjetnosti Republike Srpske, Banja Luka, 2005, str. 331.

34 nenad kecmanović, „neizvjesna država”, op. cit., str. 239.

35 ibidem.


pogledima na bosansko-hercegovačko društvo i istoriju, uglavnom onim koji ističu međuetničku toleranciju i harmoniju kao preovlađujući model odnosa između Srba, Bošnjaka i Hrvata u istoriji BiH, jeste to što im nedostaje „mate-rijal” od koga su napravljene balkanske, ali i mnoge druge nacionalne ideolo-gije – zajednički istorijski ratovi, heroji i mitovi, vođeni, pali i stvoreni za iste ciljeve. U ratovima protiv otomanskih Turaka, austrougarske i sila osovine većina naroda u Bosni i Hercegovini borila se na različitim stranama i za razli-čite ciljeve; nijedan od ovih ratova, prema tome, nije izdržao test multietničke tolerancije, već je, naprotiv, isprovocirao i izazvao brutalne međuetničke su-kobe. Upravo u ovoj činjenici nalazi se kamen spoticanja svih pokušaja da se bosansko-hercegovačko društvo predstavi kao inherentno harmonično – ako su Srbi, Bošnjaci i Hrvati „oduvek” živeli mirno jedni sa drugima u atmosfe-ri međusobnog poštovanja i tolerancije, kako to da bi se uvek okrenuli jedni protiv drugih kada bi region zahvatila politička kriza?

gRaĐanSki i ETniČki idEnTiTET naRoda U BiH

Uprkos navedenim istorijskim činjenicama, značajan broj zapadnih „ek-sperata” za Balkan, koji zastupaju ideju „jedinstvene i multietničke” Bosne i Hercegovine36, opravdava svoje verovanje u mogućnost stvaranja centrali-zovane bosanske države i jedinstvene bosanske nacije, konstantno ističući to da su narodi u BiH etnički slični zbog toga što ih nije moguće razlikovati po izgledu, jeziku, kao i, naročito u većim gradovima, načinu života. Sve ove či-njenice su istinite i kada bi one zaista predstavljale značajne faktore za određi-vanje nacionalnog identiteta, različite etničke zajednice u Bosni i Hercegovini bi zaista, uz određenu „pomoć”, ali relativno lako, mogle da stvore zajednički sistem vrednosti i verovanja, koji bi se, eventualno, razvili u novu „bosansku” naciju. istina je, međutim, drugačija i daleko kompleksnija. Bosansko-herce-govački narodi mogu da budu fizički slični, njihovi jezici gotovo identični, kao i ukusi u hrani i muzici, ali između njih takođe postoje određene duboke i nepremostive razlike koje su kroz istoriju mnogo puta stvarale tenzije i izazi-vale brutalne sukobe usmerene ka totalnom brisanju svih tragova postojanja „drugog”.37

36 Pogledati: noel Malcolm, Bosnia: A Short History, Macmillan, London, 1994; Ro-bert j. donia and john V. a. Fine, Bosnia and Herzegovina: A Tradition Betrayed, Co-lumbia University Press, new York, 1994.

37 Brutalni međuetnički konflikti, koji su periodično prekidali relativno mirne pe-riode u istoriji BiH, oblikovali su percepcije nacionalne svesti njenih stanovnika, definišući ih uglavnom u odnosu na, odnosno opoziciju prema „drugom”. nacio-nalni identiteti tri najveće lokalne etničke zajednice oblikovani su u krvi, najvećim


građanski rat u BiH, kao i ratovi pre njega, još više je učvrstio postojeće nacionalne identitete, stoga dalje umanjujući i onako neznatnu mogućnost stvaranja bilo kakvog zajedničkog (nacionalnog i/ili građanskog) „bosan-skog” identiteta.38 Prospekti stvaranja sveobuhvatnog „bosanskog” identiteta u stvari podsećaju na propali pokušaj komunista da stvore zajednički „jugo-slovenski” identitet. Ratni sukobi su, međutim, definitivno stavili tačku na ove pokušaje, jačajući nacionalno-religijsku komponentu identiteta lokalnog stanovništva i produbljujući jaz između različitih etničkih zajednica.39 Rat je takođe uticao na međuetničko poverenje, toleranciju, razumevanje i empati-ju u tolikoj meri da većina pripadnika jedne nacionalne zajednice u poslerat-nom periodu jednostavno vodi potpuno odvojen život od svojih sugrađana drugačije etničke pripadnosti, bez ikakve želje za međusobnom komunika-cijom. ovakvo nešto uopšte nije iznenađujuće s obzirom na brutalnost rata i činjenicu da se uzajamna mržnja, ratom dovedena do usijanja, u miru teško i sporo hladi.40 jaz između različitih etničkih zajednica dodatno je produbila i nastavlja da to čini njihova, gotovo potpuna, fizička odvojenost, nastala kao posledica ratnih dejstava. U ovakvim okolnostima čak i one kulturne karak-teristike koje su zajedničke bosansko-hercegovačkim narodima se ili margi-nalizuju i proglašavaju nebitnim, ili se nanovo stvaraju u specifičnom nacionalnom kontekstu (kao u slučaju bosanskog jezika, sada zvaničnog jezika bo-šnjačke nacionalne zajednice, za razliku od srpskog i hrvatskog jezika kojim

delom njihove sopstvene, prolivene od strane njihovih sunarodnika različite vere i nacionalnosti. na taj način stvorene su „paralelne” istorije koje su, u velikoj meri, uticale na stvaranje različitih „realnosti” u kojima, uglavnom, nema prosto-ra za međuetničku empatiju i bilo kakav osećaj zajedničkog identiteta; pogledati: Mirjana kasapović, Bosna i Hercegovina: Podijeljeno društvo i nestabilna država, Po-litička kultura, Zagreb, 2005.

38 najveća i najznačajnija promena proizišla iz bosanskog rata je, svakako, teritori-jalna podela zemlje po etničkom principu, u okviru koje srpski entitet Republika Srpska obuhvata 49% teritorije BiH. Postojanje srpskog entiteta, odnosno entitet-ska podela u BiH, ujedno predstavlja i kamen spoticanja u politici na državnom nivou. Težnje ka većem stepenu centralizacije, koje dolaze iz Sarajeva, odnosno decentralizacije, koje dolaze iz Republike Srpske, ali i od strane većine hrvatskih političkih predstavnika, fundamentalno oblikuju (nacionalnu) politiku u BiH i sprečavaju njeno prevazilaženje u cilju uspostavljanja funkcionalne države.

39 Više na temu nacionalnog identiteta videti u: anthony d. Smith, The Ethnic Ori-gins of Nations, Blackwell Publishers, oxford, 1999; Ernest gellner, Nations and Nationalism, Blackwell, oxford, 1983.

40 nenad kecmanović, „Temeljni i netemeljni narodi” u: Nemoguća država – Bosna i Hercegovina, Filip Višnjić, Beograd, 2007, str. 200; pogledati: Peter Hakansson and Fredrik Sjoholm, “Who do you Trust? Ethnicity and Trust in Bosnia and Herze-govina ”, Working Paper 216, august, 2005.


se služe lokalni Srbi i Hrvati; činjenica da je ova tri jezika gotovo nemoguće razlikovati nema mnogo značaja u nacionalnom diskursu).

ovakvo stanje u Bosni i Hercegovini nije ni iznenađujuće niti jedinstve-no, već, zapravo, predstavlja daleko širu pojavu zaokruživanja nacionalnih država i povratka etničkih principa, koji su obeležili kraj vladavine komuni-zma u istočnoj Evropi. naime, „proces etnifikacije politike, koji je na talasu demokratije zahvatio postkomunistički istok i koji je Zapad legitimisao počet-kom 90-ih, očigledno mora biti doveden do svog logičnog kraja na Balkanu. naprosto, pokazalo se da, bez obzira na užasavajuće ispade ekstremizma, šo-vinizma, atavizma, fašizma, u kojima se povremeno i mjestimično ispoljavao, nacionalizam ima ne samo svoju prošlost nego i sadašnjost i budućnost na koje demokratija mora da računa, uprkos ne samo proletersko internacio-nalističkim i građansko-kosmopolitskim nego i globalističkim iluzijama”.41 Bosna i Hercegovina, međutim, predstavlja jedan od poslednjih slučajeva u jugoistočnoj Evropi u kojem ovaj proces i jeste / i nije doveden do svog kraja (moglo bi se reći da u svakodnevnom životu i na „terenu” jeste, dok u pravnoj i međunarodnoj sferi to još uvek nije slučaj), zbog upornog insistiranja među-narodne zajednice da je održi u životu uprkos očiglednoj analogiji sa situaci-jom i razvojem događaja u bivšoj jugoslaviji.

ZakLjUČak

osnovni problem savremene Bosne i Hercegovine su suprotstavljene želje i tendencije kako političara, tako i konstitutivnih naroda koje ti političari, uo-stalom, i predstavljaju. iako je od završetka rata prošlo već gotovo dve dece-nije, čini se da međusobno sukobljene nacionalne politike, političari i zajed-nice nisu daleko odmakli od ideja i stavova koji su i doveli do raspada države i krvoprolića. Stalno prisutna težnja političkih krugova iz Sarajeva, da što više centralizuju institucije BiH, konstantno je sukobljena sa stavovima političara iz Republike Srpske, koji teže ka decentralizaciji. nezadovoljstvo trećeg kon-stitutivnog naroda, Hrvata, takođe, u velikoj meri, komplikuje i zaoštrava od-nose u Federaciji Bosne i Hercegovine, ali i u državi generalno. ono što, za-pravo, karakteriše savremenu BiH, su dve činjenice, odnosno dva problema, koja onemogućavaju svaki proces uspostavljanja dugoročnih stabilnih odno-sa i stvaranja države koja bi posedovala unutrašnji legitimitet. Sa jedne stra-ne, primetno je nezadovoljstvo svih naroda i njihovih političkih predstavnika sadašnjom situacijom, što je u potpunosti razumljivo s obzirom na činjenicu da BiH, ovakva kakva je sada, ne može da napreduje ni na putu evropskih in-tegracija, niti može da rešava nagomilane društvene, političke i ekonomske

41 nenad kecmanović, Dometi demokratije, FPn, Beograd, 2005, str. 227.


probleme u svim svojim delovima i na svim nivoima vlasti. Sa druge strane, volja za kompromisom koji bi doveo do trajnog i održivog rešenja očigledno ne postoji.

Poštovanje prava i interesa svih naroda u BiH je, sasvim sigurno, jedini realno ostvariv način njenog dugoročnog opstanka bez „pomoći” međuna-rodne zajednice. Prema rečima Mirjane kasapović, „prvi uvjet stvaranja (BiH kao) samoodržive demokratske države jest slobodno teritorijalnopolitičko or-ganiziranje triju glavnih nacionalnih zajednica... Etničke zajednice sada su uglavnom jasno zemljopisno koncentrirane i među njima više nije teško po-vući teritorijalne granice”.42 autorka zaključuje da se „privrženost zajednič-koj državi može... razvijati samo ako ona omogući puni razvoj nacionalnih identiteta odnosno posebnih identitetnih zajednica koje u njoj žive. Bošnjaci, Hrvati i Srbi mogu biti bosanski patrioti samo ako bosanska država ničim ne dovodi u pitanje njihove nacionalne identitete i latentno ih ne sumnjiči kao potencijalne rušitelje države”.43

odnos između države i njenih građana generalno, pa tako i u slučaju Bosne i Hercegovine, zasniva se na međusobnom prihvatanju i uvažavanju. Priroda države, u značajnoj meri, oblikuje percepciju kolektivne bezbednosti, tako da nedostatak poverenja u državne institucije dugoročno može da dove-de jedino do destabilizacije i konflikata.44 kada se realno sagleda društvena i politička situacija u Bosni i Hercegovini, na osnovu svih istorijskih i savreme-nih pokazatelja, jasno je da je upravo kompromis jedini način za uspostavlja-nje trajnog mira, i da su svi maksimalistički zahtevi, koji nisu uvažavali etnič-ku kompleksnost i legitimna prava svih građana BiH, u bližoj i daljoj prošlosti ove zemlje, dovodili do kriza, konflikata i sukoba, kojima se, opet, nisu reši-li fundamentalni problemi stvaranja državnih struktura koje bi posedovale stvarni unutrašnji legitimitet.

BiBLiogRaFija

[1] anđelić, neven, Bosna i Hercegovina – Od Tita do rata, Samizdat, Beograd, 2003.

[2] Barker, Rodney, “obedience, Legitimacy and the State” in: Carol Harlow (ed.), Public Law and Politics, London: Sweet & Maxwell Barnard Fred, London, 1986.

42 Mirjana kasapović, Bosna i Hercegovina: Podijeljeno društvo i nestabilna država, Poli-tička kultura, Zagreb, 2005, str. 197–198.


44 alex jeffrey, The Improvised State: Sovereignty, Performance and Agency in Dayton Bosnia, Willey Blackwell, oxford, 2013, p. 10.


[3] Barker, Rodney, Political Legitimacy and the State, oxford University Press, new York, 1990.

[4] Beetham, david, The Legitimation of Power, Macmillan, London, 1991.

[5] dempsey, gary T., “Rethinking the dayton agreement”, Policy Analysis No. 327, The Cato institute, 14 december 1998.

[6] donia, Robert j. and Fine, john V. a., Bosnia and Herzegovina: A Tradition Betrayed, Columbia University Press, new York, 1994.

[7] Englebert, Pierre, State Legitimacy and Development in Africa, Lynne Rienner Publishers, Boulder, Colorado, 2000.

[8] gellner, Ernest, Nations and Nationalism, Blackwell, oxford, 1983.

[9] Hajden, Robert M., Skice za podeljenu kuću – Ustavna logika jugoslovenskih sukoba, Samizdat B92, Beograd, 1999.

[10] Hakansson, Peter and Sjoholm, Fredrik, “Who do you Trust? Ethnicity and Trust in Bosnia and Herzegovina ”, Working Paper 216, august, 2005.

[11] jeffrey, alex, The Improvised State: Sovereignty, Performance and Agency in Dayton Bosnia, Willey Blackwell, oxford, 2013.

[12] kasapović, Mirjana, Bosna i Hercegovina: Podijeljeno društvo i nestabilna država, Politička kultura, Zagreb, 2005.

[13] kecmanović, nenad, Dometi demokratije, FPn, Beograd, 2005.

[14] kecmanović, nenad, Nemoguća država – Bosna i Hercegovina, Filip Višnjić, Beograd, 2007.

[15] Malcolm, noel, Bosnia: A Short History, Macmillan, London, 1994.

[16] obradovic, daniela, “Policy Legitimacy and the European Union”, Journal of Common Market Studies, Vol. 34, no. 2, pp. 191–21.

[17] Report by the High Representative to the Florence Mid-Year Review Conference, Florence,13 june 1996. dostupno preko: http://www.ohr.int/ohrdept/presso/pre-sssp/default.asp?content_id=3286

[18] Republika Srpska – Deset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma, akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske, Banja Luka, 2005.

[19] Rosenfeld, Stephen, “opinion Editorial: Residue of Ethnic Cleansing”, Washington Post, 1. 12. 1995.

[20] Smith, anthony d., The Ethnic Origins of Nations, Blackwell Publishers, oxford, 1999.

[21] Stanovčić, Vojislav, Političke ideje i religija, drugo dopunjeno izdanje, Udruženje za političke nauke i Čigoja štampa, Beograd, 2003.

[22] Schopflin, george, Nations, Identity, Power: The New Politics of Europe, Hurst & Company, London, 2000.


Jelena Vukoičić

idEnTiTY and STaTE – ETHniC ConFLiCTS and inTERnaL (non)LEgiTiMaCY oF

BoSnia and HERZEgoVina

Abstract

Politicaj legitimacy is closely related to the concept of identity and it is, to the certain extent, dependent on it. in order for the state to possess internal le-gitimacy it is necessary for her citizens to share some sort of collective politi-cal and/or national identity. This condition, however, is extremely hard to fulfill in multinational states whose societies are deeply divided across eth-nic and political lines, and that do not have historical continuity, which is, among the others, the case with Bosnia and Herzegovina. although the war in Bosnia and Herzegovina had ended almost two decades ago, the political situation and relations in this country are still very complex, which desta-bilizes the situation and prevents the establishment of the stable and sus-tainable political system. The main problem in Bosnia and Herzegovina are opposed interests and wishes of the political parties, as well as the constitu-ent peoples. Exclusive national politics dominate the whole of the country, which prevents integration of the institutions at all levels and limits the ca-pacity for political reforms. on the one hand, national politics do not leave any space for the activities of political options that could extend beyond eth-nic borders, while, on the other, conflicting national interests prevent any, even minimal, consensus, which could lead to the normalization of the situ-ation in the country, establishment of the long term stability and internal

legitimacy.

Key words:

Bosnia and Herzegovina, legitimacy, state, ethnic/civil identity, national communities, national politics, ethnic conflicts.

PoLiTikoLogija

Stručni članak UdC Primljen: 14. februar 2014. 316.47

Milovan dekić1


Zašto ljudi sarađuju i kažnjavaju?

Logika snažnog reciprociteta

Apstrakt

U tekstu se analizira preferencija snažnog reciprociteta. najpre ćemo videti koje su alternativne teorije u objašnjenju ljudske prodruštvenosti. Potom šta je preferencija snažnog reciprociteta i putem kojih mehanizama ona može da generiše društvenu saradnju. Razmotrićemo da li je ona racionalna, i koja je njena funkcija. na kraju ćemo sagledati koje su joj kritike upućene, odno-sno da li se ona pouzdano može smatrati generatorom društvene saradnje.

Ključne reči:

snažni reciprocitet, uslovna saradnja, racionalnost, altruističko kažnjavanje, heuristike, emocije, evolucija

Društvo funkcioniše ne zato što smo ga svesno izumeli, već zatošto je ono drevni proizvod naših evoluiranih predispozicija.

Ono je bukvalno naša priroda.

Matt Ridley, The Origins of Virtue. Human Instincts and the Evolution of Cooperation, 1996.


MiLoVa n dEk ić94

kooPERaTiVna VRSTa

Ljudi su prava anomalija u životinjskom svetu: oni su jedina vrsta unutar koje se međusobna saradnja odvija masovno i intenzivno, čak i među genetski ne-povezanim članovima. dokaza za ovo je jako puno; u istoriji (recimo, ljudi se dobrovoljno prijavljuju da idu u rat, i često su spremni da se žrtvuju za svoje etničke grupe), svakodnevnom životu (u Sad, u 2011. godini iznos dobro-tvornih davanja je iznosio 298.3 milijarde dolara, pri čemu 88% domaćinsta-va učestvuje u tim davanjima; ili recimo, susret potpunih neznanaca u kome jedan pomaže drugome pri pokretanju auta, ili mu pokazuje smernice za sna-laženje u nepoznatom kraju; ljudi se odazivaju na javne akcije i finansijski pomažu nepoznatim ljudima), političkom životu (recimo, ljudi glasaju na iz-borima iako su svesni da njihov glas ne može ništa da promeni, ili se upuštaju u bespoštedne kritike i polemike sa političkim protivnicima iako to jako često ne proizvodi nikakav rezultat), ali i u laboratorijskim uslovima (ključni nalaz bihejvioralne teorije igara, od njenog ustanovljenja eksperimentom igre ulti-matuma Vernera guta iz 1982. godine, jeste da ljudi postupaju pravično čak i u jednokratnim susretima sa potpunim neznancima i u situacijama potpu-ne anonimnosti), kao i u kros-kulturnim terenskim eksperimentima.2 Prema nalazima Bruna Freja i Matijasa Benca, koji su izvršili meta-analizu većeg bro-ja bihejvioralnih eksperimenata, svaka populacija se uvek sastoji od 60–70% kooperativnih i 30–40% sebičnih igrača (ili free-ridera).3

dakle, ovi primeri ukratko upućuju na to da su ljudi kooperativna vrsta. kao pojam, kooperativnost podrazumeva kolektivno ponašanje koje je u in-teresu svih strana koje u njemu učestvuju4. kooperativnost može da poprimi dve varijante. Prva je mutualizam. Mutualizam je vid saradnje pokrenut lič-nim interesom: onaj ko se upušta u kooperativnu aktivnost dobija za to kon-kretnu nagradu. druga forma je altruizam. altruizam je kooperativna aktiv-nost u kojoj onaj ko je izvodi sebi nanosi štetu kako bi uvećao materijalno blagostanje druge strane u interakciji.

Sa pozicije evolutivne biologije, i standardne teorije racionalnog izbora, altruizam je zagonetka: zašto bi iko sebe izlagao trošku sa ciljem uvećanja ispla-te za drugu stranu, naročito stranu sa kojom nije genetski povezan? Teorija

2 Vidi joseph Henrich, Robert Boyd, Samuel Bowles, Colin Camerer, Ernst Fehr, Herbert gintis, The Foundations of Human Sociality. Economic Experiments and Etno-graphic Evidence from Fifteen Small-Scale Societies, oxford University Press, oxford, 2004.

3 Bruno Frey & Matthias Benz, “Motivation Transfer Effect”. Working paper. insti-tute for Empirical Research in Economics, University of Zürich, 2001.

4 Samuel Bowles & Herbert gintis, A Cooperative Species. Human Reciprocity and Its Evolution, Princeton University Press, 2011.

Z a šTo Lj U di Sa R a ĐUj U i k a Ž njaVaj U? ... 95

racionalnog izbora predviđa da će ljudi u interakciji uvek postupati egoistič-no, tako da uvećaju sopstvene materijalne isplate iz te interakcije. Sa druge strane, iz evolutivne perspektive, prodruštveni geni trebalo bi da iščeznu iz populacije, a u korist sebičnih gena. da obe ove teorije podbacuju svedoči na-vedeno svakodnevno iskustvo, ali i brojni drugi eksperimentalni nalazi.5

Tri glavne teorije koje su ponuđene u prilog objašnjenju ljudske koope-rativnosti su teorija srodničkog odabira6, recipročni altruizam7 i indirektni re-ciprocitet8. Međutim, ove tri teorije nisu u stanju da objasne i novije eksperi-mentalne nalaze koji dokazuju da su ljudi spremni da sarađuju sa drugima i: (1) u jednokratnim interakcijama (koje neće biti ponavljane i gde nema mo-gućnosti za građenje reputacija), (2) u susretima sa potpunim strancima (gde nema genetske povezanosti aktera), (3) u situacijama potpune anonimnosti (gde može da se izbegne osveta u sledećoj rundi). dodatni, takođe zagonet-ni dokazi iz novijih eksperimenata svedoče još i da su ljudi: spremni da prvi otpočnu saradnju sa drugima, da imaju averziju prema neegalitarnim ishodi-ma, da vole da vide da drugi pravično dele (novac i druga dobra), da hoće da nagrade one koji postupaju pravično, ali i da po cenu izlaganja sebe materi-jalnom trošku kazne one koji postupaju nepravično i prevarantski. kako obja-sniti zašto se ljudi ovako ponašaju? Zašto ljudi žele da prvi počnu da sarađuju sa drugima, ali i da kažnjavaju ponašanje koje je suprotno tome?

dRUšTVEnE PREFEREnCijE kao iZVoR dRUšTVEnE SaRadnjE

kao što sam napomenuo, u objašnjenju ljudske sklonosti ka saradnji i poma-ganju bile su dominantne tri teorije: teorija srodničkog odabira (kin selection), recipročni altruizam i indirektni reciprocitet. Po alanu dugatkinu, u pitanju su tri (od četiri9) puta ka društvenoj saradnji. Međutim, one nisu bile sposobne

5 najbolji pregled eksperimentalnih dokaza dat je u knjizi ananish Chaudhuri, Ex-periments in Economics. Playing Fair With Money, Routledge, London, 2009.

6 William Hamilton, “The genetical Evolution of Social Behavior”, Journal of Theo-retical Biology, Vol. 7, no. 1, pp. 1–16.

7 Robert Trivers, “The evolution of reciprocal altruism”, Quarterly Review of Biology, Vol. 46, pp. 35–57.

8 Richard alexander, The Biology of Moral Systems, new York, de gruyter, 1987.

9 alan dugatkin, Cooperation Among Animals: An Evolutionary Perspective, new York, oxford University Press, 1997. Četvrti put ka saradnji je grupna selekcija. Među-tim, ona spada u domen konačnih, a ne neposrednih uzroka saradnje, pa zato ostaje izvan domena razmatranja.

MiLoVa n dEk ić96

da objasne novije nalaze, ali i veliki deo svakodnevnog društvenog iskustva: zašto bi bilo ko pomogao strancu na ulici (recimo objasnio mu gde je neka ulica u gradu) ili zašto bi neko anonimno donirao sredstva u dobrotvorne svrhe.

Po teoriji srodničke selekcije, najbolje razvijene u članku Vilijema Hamiltona „genetička evolucija društvenog ponašanja” iz 1964. godine, lju-di sarađuju sa onima sa kojima su genetski povezani jer time pomažu širenje sopstvenih gena. U ovoj perspektivi (tzv. sebičnog gena) ljudi su samo mašine za replikaciju gena, i oni usmeravaju ponašanje ljudi u onom smeru koji uve-ćava njihove šanse da se repliciraju i prebace se u sledeću generaciju. Tako, saradnja sa bratom ili sestrom nije zagonetna, jer se u oba slučaja promoviše interes istih gena.

Po teoriji recipročnog altruizma, koju je razvio Robert Trivers u članku „Evolucija recipročnog altruizma” iz 1971. godine, ljudi sarađuju sa drugima (i time sebi nanose štetu) očekujući da će im ta saradnja biti recipročno uzvra-ćena u budućnosti. „Ti počeši meni leđa, pa ću ja tebi.” Tipičan primer ovog tipa saradnje je ona koja se odvija na bazi heuristike milo-za-drago (tit-for-tat): jedna osoba može da postupa prema drugoj onako kako je druga prema njoj postupala u prethodnoj interakciji. kako je dokazao Robert akselrod10, milo-za-drago je najuspešnija strategija koja se može primeniti u procesu di-rektne kompeticije.

Treći put ka društvenoj saradnji je indirektni reciprocitet. ovu teoriju je naročito razvio Ričard aleksander u Biologiji moralnih sistema. ovde se radi o indirektnom (za razliku od direktnog) reciprociteta jer onaj ko sarađuje (a re-cimo) pomaže strani B i time u očima treće strane (C i ostalih) uvećava sop-stvenu reputaciju kao kooperativni igrač. Ukoliko u sledećoj interakciji B ne uzvrati uslugu a, to trećim stranama šalje signal da je možda u budućnosti sigurnije sarađivati sa a, a ne sa B, jer se radi o kooperativnom igraču. dakle, osoba može da sarađuje sa drugima jer time u očima drugih gradi reputaciju kao osoba na koju drugi mogu da se oslone.

Međutim, uspon bihejvioralne teorije igara i eksperimentalne ekonomi-je uneo je nove zagonetne elemente u fenomen ljudske saradnje. Stopa ko- operativnosti u populacijama koje su eksperimentalno testirane prevazilazila je predviđanja i teorije racionalnog izbora i navedenih teorija. iz tog razloga, razvijena je nova teorija o ljudskoj saradnji, prema kojoj su izvor društvene sa-radnje racionalne, prodruštvene preferencije, a naročito preferencija snažnog reciprociteta (strong reciprocity). Prvi autor koji je matematički razvio model snažnog reciprociteta kao izvora saradnje je Herbert gintis.11 Važnu empirij-

10 Robert axelrod, The Evolution of Cooperation, Basic Books, 1984.

11 Herbert gintis, “Strong Reciprocity and Human Sociality”, Journal of Theoretical Biology, Vol. 206, no. 2, pp. 169–179.


sku potporu modelu dao je Ernst Fer, sa nizom saradnika, putem svojih ekspe-rimentalnh istraživanja u oblasti bihejvioralne teorije igara.12

Šta je snažni reciprocitet?

Herbert gintis najpre razlikuje snažni od slabog (weak) reciprociteta koji se is-crpljuje u vidu direktnog i indirektnog reciprociteta. Po njemu, laboratorijski eksperimenti „konzistentno pokazuju da se ljudi ponašaju prodruštveno i ka-žnjavaju antidruštveno ponašanje, i o sopstvenom trošku, čak i kada je vero-vatnoća budućih interakcija ekstremno niska, ili na nuli”.13

Po Ernstu Fehru, osoba se ponaša na principima snažnog reciprociteta onda „kada je voljna da žrtvuje resurse (a) da bi bila dobra (kind) prema onima koji su dobri (snažni pozitivni reciprocitet) i (b) da kazni one koji nisu dobri (unkind) (snažni negativni reciprocitet). Suštinska odlika snažnog reciproci-teta je voljnost da se žrtvuju resursi kako bi se nagradila pravična i kaznila ne-pravična ponašanja čak i kada je to skupo i ne obezbeđuje ni trenutne ni buduće materijalne nagrade reciprocitatoru”14.

U sledećem delu ću, zbog ograničenog prostora, navesti samo neke po-stojeće dokaze koji idu u prilog tvrdnji da je snažni reciprocitet glavni uzrok društvene saradnje.

SnaŽni RECiPRoCiTET i gEnERiSanjE SaRadnjE

Ekonomisti su često skloni tome da društveni život modeliraju kao Zatvorenikovu dilemu. Međutim, kako lepo primećuje ken Binmor, da je osnovna dilema istorije društvenog života bila Zatvorenikova dilema ljudi ve-rovatno nikada i ne bi evoluirali kao društvene životinje.15 naime, prisustvo

12 Ernst Fehr & Simon gachter & georg kirchsteiger, “Reciprocity as a Contract Enforcement device: Experimental Evidence”, Econometrica, Vol. 65, no. 4, pp. 833–860; Ernst Fehr, Simon gächter, “Cooperation and Punishment in Public goods Experiments”, American Economic Review, Vol. 90, no. 4, pp. 980–994; Urs Fischbacher, Simon gächter, Ernst Fehr, “are people conditionally cooperative? Evidence from a public goods experiment”, Economics Letters, Vol. 71, no. 3, pp. 397–404.

13 Herbert gintis, “Strong Reciprocity and Human Sociality”, op. cit., p. 177.

14 Ernst Fehr, Urs Fischbacher, Simon gächter, “Strong reciprocity, human coop-eration, and the enforcement of social norms”, Human Nature, Vol. 13, no. 1, pp 1–25.

15 ken Binmore, Natural Justice, oxford University Press, 2005, p. 65.

MiLoVa n dEk ić98

snažnog reciprociteta radikalno menja strukturu društvenog odnosa, trans-formišući Zatvorenikovu dilemu u igru uveravanja.16

Zamislite situaciju Zatvorenikove dileme, sa dva igrača, gde svaki od njih ima po 10 dolara. Svako od njih može taj novac da prosledi drugom igraču, a potom eksperimentator prosleđeni iznos uvećava tri puta. igrači donose od-luke simultano. dakle, jasno je da ukoliko oba igrača odluče da svoj novac proslede drugom igraču, oba završavaju sa 60 dolara (svako sa po 30 dolara). Međutim, perfidnija (sebična) matematika bi uvek jednom igraču savetovala da za sebe zadrži svojih 10 dolara, i da očekuje da od drugog igrača dobije nje-govih 10 (a zapravo 30), jer će tako završiti sa 40 dolara, umesto sa 30. Takav ishod predvidela bi ekonomska teorija racionalnog izbora. Međutim, već na-vedena metaanaliza Ledjarda pokazuje odstupanje od tog predviđanja, sa pro-sečnom stopom saradnje od oko 50%.17

Po Fehru i Fišbaheru, ovo je najbolje objasniti upravo činjenicom da je pređašnja igra, iako Zatvorenikova dilema u materijalnim isplatama, zapra-vo igra uveravanja u isplatama u korisnosti.18 ona ima dva ekvilibrijuma. Ukoliko igrač a poseduje preferenciju snažnog reciprociteta i veruje da će igrač B proslediti svoj novac, onda je njegova strategija da sarađuje i prosle-di i svoj novac. isto je i sa igračem B. ova dupla saradnja obe strane je jedan, kooperativni ekvilibrijum. isto važi i za obrnute strategije: ukoliko oba igrača veruju da druga strana neće sarađivati, onda strategija oba igrača postaje ne-saradnja, što dovodi do drugog ekvilibrijuma u igri. da je ovo realna moguć-nost najbolje svedoče dva važna nalaza iz bihejvioralnih eksperimenata. Prvi je nalaz koji dokazuje da mogućnost komuniciranja među igračima, za koju standardna teorija veruje da ostaje samo cheap talk, zaista uvećava stopu sa-radnje u društvenim dilemama.19 drugi nalaz je onaj koji pokazuje da frejmo-vanje (framing) igre (recimo kao Vol Strit ili komunalne igre) značajno utiče

16 Formalan dokaz za ovu tvrdnju može se naći u armin Falk and Urs Fischbacher, “Modelling Strong Reciprocity” in: Herbert gintis, Samuel Bowles, Robert Boyd, Ernst Fehr, Moral Sentiments and Material Interests: The Foundations of Cooperation in Economic Life, Cambridge, The MiT Press, 2005.

17 john Ledyard, “Public goods: a Survey of Experimental Research”, kagel and Roth (eds.), Handbook of Experimental Economics, Princeton University Press, 1995.

18 Ernst Fehr and Urs Fischbacher, “The Economics of Strong Reciprocity” in: gintis, Samuel Bowles, Robert Boyd, Ernst Fehr, Moral Sentiments and Material Interests: The Foundations of Cooperation in Economic Life, Cambridge, The MiT Press, 2005.

19 džon orbel je sa kolegama dokazivao da je glavni razlog zašto komunikacija vodi ka većoj saradnji taj što ona stvara osećaj grupnog identiteta. john orbell, al-phons van de kragt, & Robyn dawes, “Explaining discussion-induced coopera-tion”, Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 54, no. 5, pp. 811–819.


na odluku igrača da li će sarađivati ili ne.20 na kraju, Fišbaher, gahter i Fehr su u svom eksperimentu sa javnim dobrom i dokazali da je 50% učesnika u igri voljno da uveća svoj lični prilog javnom dobru ukoliko se uveća prosečan do-prinos svih članova.21

Snažni reciprocitet u Igri javnih dobara

na koji način logika snažnog reciprociteta i institucionalno okruženje sude-luju i oblikuju dinamiku društvene saradnje? To su u svom eksperimentu sa javnim dobrom pokazali Fehr i gahter (grafikon 1).

igra javnih dobara je nešto poput Zatvorenikove dileme sa n brojem igrača. ona je slična Zatvorenikovoj dilemi u pogledu strukture podsticaja: i u Zatvorenikovoj dilemi i u igri javnih dobara postoji dominantna strategi-ja svakog igrača, a to je sebično ponašanje, koje je najbolja opcija u ponaša-nju bez obzira na to koju opciju odabere druga strana. igra javnih dobara se uglavnom organizuje u nekoliko, često deset rundi. organizuju se manje gru-pe igrača, n>2, a uglavnom sa po tri ili četiri igrača. Svaki igrač dobija određe-nu sumu novca (ili poene) od eksperimentatora. Svaka grupa ima neku vrstu budžeta (koji igra ulogu javnog dobra, pa otud i naziv igre). Svaki igrač od svo-je sume novca može da odvoji jedan deo i priloži ga u budžet, dok drugi deo zadržava za sebe. nakon što svako priloži koliko želi, eksperimentator množi prikupljeni novac, recimo brojem dva (M=2). nakon toga, on deo umnože-nog budžeta raspodeljuje natrag igračima, svima na podjednake delove, ko-liko god da su inicijalno priložili. Recimo da neko želi da, od svog iznosa Y, priloži 5 dolara (X=5). kada se tih 5 dolara pomnoži sa 2 (grupa dobija 10), a onda raspodeli na četiri igrača, jasno je da svaki igrač dobija, ali onaj koji pri-laže dobija natrag manje od svog uloga. iz toga sledi da sebičan igrač neće pri-ložiti ništa u budžet. Međutim, ukoliko bi svako uložio sve što ima, svako bi na kraju mogao i da duplira svoj iznos. no, i u tom slučaju postoji individual-ni podsticaj za free-riding jer, ukoliko je recimo n=10, onda je na svaki uloženi dolar dobit 2/10.

20 Varda Liberman, Steven Samuels & Lee Ross, “The name of the game: Predic-tive power of reputations versus situational labels in determining prisoner’s di-lemma game moves”, Personality and Social Psychology Bulletin, Vol. 30 , no. 9, pp. 1175–1185.

21 Urs Fischbacher, Simon gachter & Ernst Fehr, “are people conditionally coopera-tive? Evidence from a public goods experiment”, Economics Letters, Vol. 71, no. 3, pp. 397–404.

MiLoVa n dEk ić10 0

kako se igrači ponašaju kada se zaista nađu u ovoj igri? džon Ledjard22 i Fehr i šmit23 su u svojim metaanalizama eksperimenta igre sa javnim dobri-ma utvrdili da u početnim rundama ljudi prilažu 50% svoje imovine (kao što ćemo još videti, prilozi opadaju u kasnijim rundama). ovi nalazi su u suprot-nosti sa predviđanjima teorije racionalnog izbora, i oni u prvi plan izbacuju pitanje zašto su ljudi uopšte spremni da sarađuju sa drugima?

do kojih su nalaza došli Fehr i gahter? kao što se može videti, dinamika u prvih 10 rundi je takva da nivo saradnje konstantno opada, a inicijalni nivo saradnje počinje sa prosečnom stopom od oko 50%, što potvrđuje nekoliko već spomenutih nalaza. jedan način da se objasni ovaj sled događaja (drastič-nog opadanja saradnje, u rundi 10 gotovo da svi prestaju da sarađuju) jeste da se pretpostavi da postoji norma uslovne saradnje koja kaže „ja ću da prilo-žim ako ćeš i ti”. ona pretpostavlja i heuristiku koja kaže „uvek prvi sarađuj”. Međutim, kada ljudi koji prilažu shvate da postoje ljudi koji ništa ne prilažu (dakle free-rideri), oni ne žele da budu naivčine, pa i oni sami polako presta-ju da doniraju. Takođe, u slučaju kada nemaju opciju direktnog kažnjavanja, onima koji žele da sarađuju jedini način da kazne free-ridere je taj da i sami odustanu od saradnje.

Međutim, kao što vidimo na grafikonu, u rundi 11 nešto se drastično me-nja. Tada je u igru uvedena mogućnost kažnjavanja onih koji ništa ne dopri-nose. Svaki igrač je, na kraju svake runde, nakon što sazna prosečan dopri-nos ostalih, mogao da dodeli kaznene poene članovima grupe. Svaki kazneni poen je onog ko želi da kazni koštao umanjenja sopstvene isplate za jednu novčanu jedinicu, a 10% jedinica onoga ko je kažnjen. ključno je pitanje: za-što bi bilo ko sebe izlagao trošku kažnjavanja?

22 john Ledyard, “Public goods: a Survey of Experimental Research”, kagel and Roth (eds.), Handbook of Experimental Economics, Princeton University Press, 1995.

23 Ernst Fehr & klaus M. Schmidt, “a Theory of Fairness, Competition, and Coope-ration,” The Quarterly Journal of Economics, Vol. 114, no. 3.


Grafikon 1. Prosečna saradnja tokom vremena u uslovima bez i sa mogućnošću kažnjavanja (Preuzeto iz Ernst Fehr and

Simon gachter, “Cooperation and Punishment in Public goods Experiment”, American Economic Review, Vol. 90, no. 4, p. 989)

Ukoliko su u populaciji svi igrači free-rideri, mogućnost kažnjavanja ne bi trebalo da promeni ništa, jer ona košta, a sebičan igrač sebe ne želi da izla-že trošku. drugi deo grafikona pokazuje da igrači ipak nisu sebični. Saradnja srozana skoro do nule u desetoj rundi počinje da raste do skoro maksimalnog nivoa u poslednjoj, dvadesetoj rundi. ono što je zagonetno je zašto bi bilo ko kažnjavao u poslednjoj rundi, kada se tu igra završava, i izlaganje trošku tada naročito nema smisla jer nekažnjavanje može da generiše samo ličnu uštedu? odgovor Fehra i gahtera je da se tu radi o altruističkom kažnjavanju: free-ri-ding uzrokuje bes kod onih koji sarađuju i upravo zbog naleta emocija oni ka-žnjavaju one koji krše norme saradnje.24

U prilog tvrdnji da ljudi prirodno inkliniraju ka saradnji sa drugima idu i neki nalazi iz neuronauke.25 kada ljudi uzajamno sarađuju sa drugima njima se u mozgu aktiviraju centri za nagrađivanje (koji se aktiviraju kada imamo seks recimo), dok ispaljivanje (nesaradnja) može da uzrokuje pad dopamina.

24 Ernst Fehr and Simon gachter, “altruistic Punishment”, Nature, Vol. 415, no. 6868, pp. 137–140.

25 ovih dokaza je jako puno. Vidi npr. james Rilling, “a neural basis for social coope-ration”, Neuron, Vol. 35, pp. 395–405.

MiLoVa n dEk ić102

Postoje dokazi i da se ljudima prilikom odbijanja niskih ponuda u igri ultima-tuma u mozgu aktiviraju delovi povezani sa gađenjem.26

Značaj altruističkog kažnjavanja

institucije koje omogućavaju kažnjavanje sebičnih igrača takođe su jedan od elemenata neophodnih kako bi društvena saradnja mogla da evoluira kao evolutivno stabilna strategija u populaciji. Međutim, kao što sam već napo-menuo, i za uspešno funkcionisanje institucija kažnjavanja neophodna je neka vrsta prirodne, psihološke osnove, a to su emocije. naime, free-riding može uzrokovati negativne emocije kod kooperativnih igrača, i time uvećati njihovu želju da kazne prve. Tačnost tvrdnje testirali su Fehr i gahter. oni su subjektima eksperimenta, koji su trebali da doniraju javnom dobru sa još tri osobe, postavili pitanje kako bi se osećali kada bi druga dva člana uložila ma-nje od njih, a jedna osoba drastično manje od svih ostalih. Subjekti su mogli da biraju intenzitet besa na skali od 1 („nisu ljuti”) do 7 („jako ljuti”). Skoro polovina subjekata očekivala je bes intenziteta 6 i 7, a njih 38% intenziteta 5. U drugom slučaju, ukoliko su sami subjekti bili free-rideri, njih 74,5% očeki-valo je od drugih da budu besni na nivou 6 i 7, a njih 22,5% očekivalo bes na nivou 5.

U testiranjima, Fehr i gahter su dokazali i nekoliko specifičnih hipoteza koje proizlaze iz teorije da su emocije neposredni mehanizam kažnjavanja. najpre, dokazali su da u većini slučajeva (74,2%) oni koji kažnjavaju su i oni koji najviše doprinose javnom dobru, a kažnjavaju one koji daju najmanje. drugo, kažnjavanje se intenziviralo što se free-riding više udaljavao od proseč-ne stope investicija ostalih članova. na kraju, činjenica je da je očekivani bes kredibilna pretnja jer, kao što smo videli, samo otvaranje mogućnosti kažnja-vanja vodi ka ishodu da skoro svi oni koji su želeli da budu free-rideri, na kraju ipak investiraju u javno dobro, što od poretka propale saradnje vodi ka poret-ku u kome se skoro stoprocentno sarađuje.

Snažni reciprocitet u Igri ultimatuma

U igri ultimatuma se anonimno sastaju dva igrača (uglavnom stranca): pred-lagač (proposer) i prihvatilac (responder). Predlagač dobija određenu sumu nov-ca koju treba da podeli kako želi sa prihvatiocem. Ukoliko predloženu podelu prihvatilac prihvati, obe strane idu kući sa sumama koje je predložio predla-gač. Ukoliko je odbije, niko ne dobija ništa. kako se igrači ponašaju u ovoj igri. Uglavnom ne onako kako predviđa teorija racionalnog izbora. Pod različitim

26 alan Sanfey et al., “The neural Basis of Economic decision-Making in the Ultima-tum game”, Science, Vol. 300, no. 5626, pp. 1755–1758.


uslovima, i sa različitim iznosima novca, predlagači prosečno nude podelu 50–50, dok se podele u kojima se prihvatiocu nudi ispod 30% uglavnom od-bijaju.27 Zašto se igrači ovako ponašaju?

Smatra se da je to iz razloga što poštuju normu pravičnosti. Smatra se da oba aktera dele shvatanje toga šta je pravično a šta nepravično.28 Predlagači dele 50–50 zato što smatraju da je tako pravično, i zato što imaju averziju pre-ma nejednakosti, dok prihvatioci odbijaju niže podele jer smatraju da je time prekršena norma pravičnosti. ovo odbijanje je takođe vrsta altruističkog (sku-pog) kažnjavanja: iako bi prihvatiocu u svakom slučaju bilo bolje da prihvati i 1% (kao što predviđa teorija racionalnog izbora) oni odbijaju i veće podele jer su skloni recipročnoj pravičnosti. i sami prihvatioci, koji su odbijali ono što su doživljavali kao nepravične podele, na kraju su tvrdili da su već ionako dovoljno isplative podele odbijali zato što su time želeli da kazne nepravično ponašanje.

da Li jE SnaŽni RECiPRoCiTET EkonoMSki RaCionaLan?

Treba naglasiti da se snažni reciprocitet bitno razlikuje od druge potenci-jalne društvene preferencije, preferencije bezuslovne saradnje. ovoj prefe-renciji odgovara klasični sociološki „model presocijalizovanog čoveka” (d. Wrong), koji se i u realnosti i u literaturi retko beleži. Za razliku od iracio-nalne preferencije bezuslovne saradnje, na osnovu koje čovek želi da sa-rađuje po svaku cenu, preferencija snažnog reciprociteta je racionalna jer reaguje na eksterne podsticaje. To znači da je preferiranje saradnje, ili pre-feriranje vrednosti pravičnog deljenja i govorenja istine samo posebna vr-sta ukusa, koja je logički identična, recimo, preferiranju ekonomskog dobra poput čokolade. drugim rečima, saradnja i pravičnost su samo vrste doba-ra koje čovek može da konzumira, kao što može da konzumira čokoladu ili picu. iz toga sledi da ukoliko njihovo konzumiranje preti da postane isuviše skupo, može se očekivati da ljudi jednostavno smanje njihovo korišćenje. (naravno, ovo ne znači da ljudi ne cene norme koje stoje u osnovi saradnje;

27 Werner guth and Reinhard Tietz, “Ultimatum Bargaining Behavior: a Survey and Comparison of Experimental Results”, Journal of Economic Psychology, Vol.11, pp. 417–449; Colin Camerer and Richard Thaler, “Ultimatums, dictators, and Man-ners”, Journal of Economic Perspectives, Vol. 9, no. 2, pp. 209–219.

28 naravno, shvatanja toga šta je pravično a šta nepravično su kulturno specifična, pa u skladu sa tim i podele variraju. joseph Henrich, Robert Boyd, Samuel Bowles, Colin Camerer, Ernst Fehr, Herbert gintis, The Foundations of Human Sociality. Economic Experiments and Etnographic Evidence from Fifteen Small-Scale Societies, oxford University Press, oxford, 2004.

MiLoVa n dEk ić104

to samo znači da oni racionalno reaguju na podsticaje.) Postoje li dokazi za ovu tvrdnju?29

Zbog ograničenog prostora, ovde ću navesti samo jedan dokaz u prilog toj tvrdnji. kristofer anderson i Luis Paterman su u svom klasičnom eksperi-mentu sa javnim dobrom30 pokušali da saznaju da li se nestrateško kažnjava-nje podvrgava logici zakona potražnje, odnosno da li trošenje za kažnjavanje zavisi od njegove cene. nalazi su sumirani u grafikonu 2. kao što se tu može videti, nivo kažnjavanja (shvaćen kao potrošnja) podložan je promenama u ceni: što cena više raste to potražnja za kažnjavanjem opada. Pri ceni od 5 cen-ti kupuje se 1.95 jedinica kažnjavanja; pri ceni od 10 kupuje se 1.62. kad cena poraste za 60%, potražnja pada na 0.49 jedinica. Pri ceni od 1.20$, potražnja je samo 0.38. Ukratko, potražnja za kažnjavanjem negativno je povezana sa cenom koju je onaj ko treba da ga kupi spreman da plati. To znači da je i ka-žnjavanje, koje je nestrateško (dakle utemeljeno u emocijama i društvenim normama) racionalno, i da se može modelirati kao preferencija koja, kao i svaka druga, ulazi u funkciju preferencija pojedinca.

29 Za detaljniju raspravu na temu racionalnosti, iracionalnosti, altruizma i društvene teorije upućujem na svoj članak Milovan dekić, „da li su ljudi racionalno prodruštveni? neki dokazi iz bihejvioralne teorije igara”, radna verzija, 2014.

30 Cristopher anderson & Louis Putterman, “do non-strategic sanctions obey the law of demand? The demand for punishment in the voluntary contribution mechanism”, Games and Economic Behavior, Vol. 54, no. 1, pp. 1–24.


Grafikon 2. Prosečan broj jedinica kažnjavanja kupljen pri svakoj ceni, u pojedinačnim slučajevima (izvor: Cristopher anderson

& Louis Putterman, “do non-strategic sanctions obey the law of demand? The demand for punishment in the voluntary contribution

mechanism”, Games and Economic Behavior, Vol. 54, no. 1, p. 10)

ZašTo Bi SnaŽni RECiPRoCiTET UoPšTE PoSTojao?

ako je tačno da je snažni reciprocitet uzrok društvene saradnje, zašto bi on uopšte postojao, odnosno koja je njegova funkcija? da je u pitanju neka vrsta adaptivnog ponašanja može se zaključiti iz činjenice njegove utemeljenosti u heuristikama, ali u njegovoj utemeljenosti propratnim emotivnim i neurolo-škim osnovama.

Evolutivna racionalnost nekog postupka ili odluke upućuje na to da se tu radi o zadovoljavajućem načinu odlučivanja u kontekstu strukture ljud-skog evolutivnog okruženja (i naročito onoga što kosmidisova i Tubi naziva-ju okruženje evolutivne adaptiranosti (environment of evolutionary adapted-ness, EEA)). a u evolutivnom kontekstu, ono što prethodi pojmu korisnosti je pojam fitnesa (ili prikladnosti), za koji se može tvrditi da stoji u osnovi fenomena korisnosti (i kojim se, takođe, mogu objasniti brojne ljudske uni-verzalije u pogledu korisnosti i poželjnosti mnogih stvari u životu). Sada, ukoliko se složimo sa pretpostavkom da je cilj ljudskog uma da uvećava

MiLoVa n dEk ić106

fitnes organizma koji ga nosi31, pre svega tako što će ga učiniti adaptivnim u odnosu na okruženje, onda postaje očigledno zašto služenje heuristikama ima evolutivnog smisla. U drevnim sredinama32, gde su se naši preci susre-tali sa problemima kakvi su, recimo, izbegavanje predatora, oslanjanje na ionako fragilne mogućnosti prikupljanja i obrade tačnih informacija bilo bi isuviše skupo, i moglo bi rezultirati i smrću. iz tog razloga, prirodna selek-cija favorizovala je evoluciju brzih pravila odlučivanja, koja su specifična za određene domene, i koja je trebalo da organizmu donesu dobitke u po-gledu njegovog fitnesa. iz tog razloga, kaže se da su heuristike i adaptivno racionalne.33

kako su najvažniji ljudski problemi, i u drevnim sredinama, smešteni u domenu njihovog društvenog okruženja, logično je i postojanje posebnih, društvenih heuristika. Većina ovih heuristika34 (poput heuristika milo-za- -drago (tit-for-tat), darežljive heuristike milo za drago, heuristike jednakosti, heuristike ogledala itd.) evoluirala je sa ciljem da ljudima omogući da donose adaptivne odluke u društvenim igrama, tj. igrama društvene razmene, u koji-ma drugi ljudi i njihove odluke čine najvažniji element akterovog okruženja. da se ljudi na društvenu saradnju odlučuju upravo intuitivno, na bazi brzih i efikasnih heuristika, dokazano je u nekoliko eksperimenata na bazi tzv. hipo-teze društvenih heuristika.35

koja je evolutivna poenta ljudske želje za kažnjavanjem free-ridera? Po tezi Majkla Prajsa, Lide kosmidis i džona Tubija36, poriv za kažnjavanjem free-ridera je evoluirao sa ciljem da eliminiše njihovu dobit u fitnesu do koga dolazi švercovanjem u procesu kolektivnog delanja. naime, u procesu

31 štaviše, i cilj procesa kakvi su ljudsko zaključivanje i rezonovanje je, takođe, uve-ćanje fitnesa organizma. U tom svetlu, i pristrasnosti poput confirmation bias-a evolutivno postaju savršeno razumljive. Za to poziciju vidi Hugo Mercier and dan Sperber, “Why do Humans Reason? arguments for an argumentative theory”, Be-havioral and Brain Sciences, Vol. 34, pp. 57–111.

32 ne treba zaboraviti da su ljudi 99% svoje evolutivne istorije proveli u ovim sredinama.

33 Martie Haselton et al., “adaptive Rationality: an Evolutionary Perspective on Cog-nitive Bias”, Social Cognition, Vol. 27, no. 5, pp. 733–763.

34 njihov popis se može naći u Ralph Hertwig and Stefan Herzog, “Fast and Fru-gal Heuristics: Tools of Social Rationality”, Social Cognition, Vol. 27, no. 5, pp. 661–698.

35 david Rand, joshua greene & Martin nowak, “Spontaneous giving and calculated greed”, Nature, Vol. 489, no. 7416, pp. 427–430.

36 Michael Price, Leda Cosmides and john Tooby, “Punitive sentiment as an anti-free rider psychological device”, Evolution and Human Behavior, Vol. 23, pp. 203–231.


kolektivnog delanja, dok proizvođači javnog dobra unapređuju svoj fitnes samom proizvodnjom, to čine i free-rideri dodatnim fitnesom koji stiču usled neulaganja energije u sam proces proizvodnje. Taj dodatni fitnes im omo-gućava da nadigraju proizvođače u evolutivnoj igri, što bi čitavu igru povelo ka suboptimalnom ekvilibrijumu. kako se to ne bi desilo, proces prirodne selekcije favorizovao je posebnu adaptaciju čija je poenta u tome da umanji povraćaje koje free-rideri stiču švercovanjem, tako što će izbalansirati razlike između njihovih fitnesa. Ta adaptacija je upravo ljudski poriv za kažnjava-njem. Poriv za kažnjavanjem podrazumeva neku vrstu ispoljavanja evolui-rane neurološke staze u motivacionom sistemu, čije je najvažnije oličenje želja da se nanese šteta predmetu poriva. Bez ove vrste kognitivne adapta-cije, u ljudskoj vrsti saradnja nikada ne bi mogla da se razvije kao evolutiv-no stabilna strategija, jer bi bez nje praktično nemoguće bilo rešiti ključni problem svakog kooperativnog poretka, a to je tzv. drugostepeni problem free-ridinga (second order free-rider problem) – „ko kažnjava onog ko neće da kažnjava one koje treba kazniti”?

dokaze da ova adaptacija zaista postoji već smo videli (u studiji Fehra i gahtera). Međutim, ono što su Pirs, kosmidisova i Tubi dokazali jeste tvrdnja da je poriv za kažnjavanjem evoluirao sa isključivim ciljem da umanji fitnes free-ridera, a ne sa ciljem da optimizira sistem regrutovanja ljudi za koopera-tivni poduhvat (ovo je samo njegov nusproizvod). ovo su dokazali time što su utvrdili da se poriv aktivira prema free-riderima, bez aktiviranja posebnog poriva za nagrađivanje onih koji sarađuju; time što se aktivira prema konkret-nim free-riderima, bez aktiviranja kažnjavalačkih poriva generalno; želja za saradnjom bila je jedina varijabla koja je nezavisno uspela da predvidi moti-vaciju da se free-rideri kažnjavaju. Po autorima, ovo su neki od dokaza za po-stojanje „posebnog dizajna” koji sugeriše postojanje posebne adaptacije evo-luirane sa ciljem da eliminiše štetnu razliku u fitnesima koju bi proizvođači sebi nametali ukoliko bi dopuštali da free-rideri prolaze nekažnjeno.37

da Li jE Baš SnaŽni RECiPRoCiTET gEnERaToR dRUšTVEnE SaRadnjE?

ideja da je snažni reciprocitet izvor društvene saradnje nije prošao bez kriti-ka. neki prigovori se uglavnom kreću po liniji sumnje u to šta laboratorijski eksperimenti uopšte mogu da dokažu. Po Frančesku guali, snažni reciprocitet jeste generator društvene saradnje ali samo u specijalnim, veštačkim labora-torijskim uslovima. Po njemu, on nema podršku u etnografskim podacima,

37 ibidem, p. 219.

MiLoVa n dEk ić108

niti postoje njegovi dokazi do kojih se došlo u prirodnom okruženju ili prirod-nim terenskim eksperimentima.38

kao što smo videli, glavni element snažnog reciprociteta je da je ka-žnjavanje koje izvodi akter skupo po njega. ali kako naglašava guala, dok je nesporno da je kažnjavanje važno, nije jasno da li je ono u realnosti zaista i skupo.39 ako se ispostavi da nije, time se narušava cela zgrada snažnog reci-prociteta. naime, postoji mogućnost da se relativni trošak raspline i ode ka nuli jer ogromna većina ljudi može da ima udeo u njemu. Tipičan primer su uobičajeni mehanizmi koji generišu saradnju, kao što su ogovaranje, ismeja-vanje i verbalne osude, gde saučestvovanje u njima prestaje da bude skupo. drugi problem je činjenica da iako kažnjavanje možda može da bude skupo, ono može da ima i odložene benefite: na primer, oni koji su poznati kao naj-kooperativniji mogu imati najlakši pristup seksualnim partnerima. na kraju, guala navodi i da snažniji uzrok društvene saradnje mogu biti kolektivne ko-operativne institucije (poput policije) koje imaju malo veze sa skupocenim kažnjavanjem.

Pa zašto onda akteri u eksperimentima pribegavaju skupocenom ka-žnjavanju? Po guali, „skupoceno kažnjavanje je jedini način da oni izraze svoje nezadovoljstvo, pri čemu je akter zaštićen anonimnošću i pravilima eksperimenta”.40

Sa druge strane, Tošio jamagiši se, sa kolegama, usmerio ka kritici tvrd-nje da prihvatioci u igri ultimatuma odbijaju nepravične podele zato što gaje preferenciju snažnog reciprociteta.41 Prema teoriji snažnog reciprociteta, onaj ko gaji tu preferenciju trebalo bi da bude sklon da na dobro uzvraća dobrim, a na loše lošim. jamagiši i kolege su pobili tvrdnju da se prihvatioci koji od-bijaju nepravične podele ponašaju u skladu sa pozitivnim reciprocitetom u nekim drugim situacijama. naime, oni su dokazali da odbijanje u igri ultima-tuma nije pozitivno povezano sa pozitivnim reciprocitetom kada prihvatilac igra ulogu poverenika u igri poverenja. Takođe, oni su dokazali da odbijanje nije pozitivno povezano ni sa prodruštvenim dispozicijama i prodruštvenim vrednosnim orijentacijama prihvatioca. na kraju, pokazali su i da odbija-nje nije povezano ni sa prodruštvenim ponašanjem u drugim igrama poput Zatvorenikove dileme.

38 Francesko guala, “Reciprocity: Weak or strong? What punishment experiments do (and do not) demonstrate”, Behavioral and Brain Sciences, Vol. 35, no. 1, pp. 1–15.

39 ibidem, p. 7.

40 ibidem, p. 11.

41 Toshio Yamagishi, Horita, Y., Mifune, n., Hashimoto, H., Li, Y., Shinada, M., Mi-ura, a., inukai, k., Takagishi, H., Simunovic, d., “Rejection of unfair offers in the ultimatum game is no evidence of strong reciprocity”, Proceedings of the National Academy of Sciences, Vol. 109, no. 50, pp. 20364–20368.


njihova, alternativna interpretacija odbijanja prihvatilaca je da oni od-bijaju nepravične podele ne zato što smatraju da je povređena norma pravič-nosti, već je to njihova psihološka reakcija na izazov njihovom integritetu ili statusu. U prilog ovoj hipotezi („hipotezi ranjenog ponosa”, kako je na tragu drugih autora nazivaju) oni navode neke dokaze koji ukazuju da su oni koji su odbijali nepravične podele imali viši nivo testosterona od onih koji su ih prihvatali.42

Sa ciljem da do kraja pobije snažni reciprocitet, jamagiši je organizovao igru nekažnjavanja (Impunity game). igra je slična igri ultimatuma, s tim što kada prihvatilac odbije ponudu, njegov deo spada na nulu, dok predlagač za-država svoj deo onakvim kakvim ga je predložio. Tako u ovoj igri prihvatilac ne može da postigne niti jednakost (predlagač svakako završava bolje), niti može da kazni predlagača. igra je takva da prihvatilac može samo da završi gore ako odbije ponudu. nalazi iz igre nekažnjavanja kažu da prihvatioci od-bacuju 30–40% nepravičnih podela.43 ovim je dokazano da odbijanje prihva-tioca nema veze sa željom da se ispravi nepravično stanje, već sa željom da se očuva lični integritet i reputacija kao neko ko je odan svojim principima.

BiBLiogRaFija

[1] alexander, Richard, The Biology of Moral Systems, new York, de gruyter, 1987.

[2] anderson, Cristopher and Putterman, Louis, “do non-strategic sanctions obey the law of demand? The demand for punishment in the voluntary contribution mec-hanism”, Games and Economic Behavior, Vol. 54, no. 1, pp. 1–24.

[3] axelrod, Robert, The Evolution of Cooperation, Basic Books, 1984.

[4] Barkow, jerome, Cosmides, Leda & Tooby, john (eds.), The adapted mind: Evolutionary psychology and the generation of culture, oxford University Press, new York, 1992.

[5] Binmore, ken, Natural Justice, oxford University Press, oxford, 2005.

[6] Bowles, Samuel & gintis, Herbert, A Cooperative Species. Human Reciprocity and Its Evolution, Princeton University Press, 2011.

[7] Burnham, Terence, “High-testosterone men reject low ultimatum game offers”, Proc Biol Sci., Vo. 274, no. 1623, pp. 2327–2330.

[8] Camerer, Colin, Behavioral Game Theory: Experiments in Strategic Interaction, Princeton University Press, 2003.

42 Terence Burnham, “High-testosterone men reject low ultimatum game offers”, Proc Biol Sci., Vo. 274, no.1623, pp. 2327–2330.

43 Toshio Yamagishi et al., “The private rejection of unfair offers and emotional commitment”, Proc Natl Acad Sci USA, Vol. 106, no. 28, pp. 11520–11523.

MiLoVa n dEk ić110

[9] Camerer, Colin and Thaler, Richard “Ultimatums, dictators, and Manners”, Journal of Economic Perspectives, Vol. 9, no. 2, pp. 209–219.

[10] Chaudhuri, ananish, Experiments in Ecoonomics. Playing Fair With Money, Routledge, London, 2009.

[11] Cosmides, Leda and Tooby, john, “From evolution to behavior: Evolutionary psychology as the missing link” in: j. dupre (ed.), The latest on the best: Essays on evolution and optimality, The MiT Press, Cambridge, 1987.

[12] dekić, Milovan, „da li su ljudi racionalno prodruštveni? neki dokazi iz bihejvio-ralne teorije igara”. U štampi za Srpska politička misao, 2014.

[13] dekić, Milovan, „Zašto su ljudi altruisti? Mikro temelji društvenih normi i ljudske prodruštvenosti u evolutivnom kontekstu”. Radna verzija, 2013. dostupno na: http://milovandekic.files.wordpress.com/2013/12/mikroevolucija-altruizma.pdf

[14] dobzhansky, Theodosius, “nothing in Biology Makes Sense Except in the Light of Evolution”, American Biology Teacher, Vol. 35, pp. 125–129.

[15] dokins, Ričard, Sebični gen, Heliks, Smederevo, 2010.

[16] dugatkin, alan, Cooperation Among Animals: An Evolutionary Perspective, new York, oxford University Press, 1997.

[17] durham, William, Coevolution: Genes, Culture, and Human Diversity, Stanford University Press, 1991.

[18] Falk, armin and Fischbacher, Urs, “Modelling Strong Reciprocity” in: Herbert gintis, Samuel Bowles, Robert Boyd, Ernst Fehr, Moral Sentiments and Material Interests: The Foundations of Cooperation in Economic Life, Cambridge, The MiT Press, 2005.

[19] Fehr, Ernst and Schmidt, klaus, “a Theory of Fairness, Competition, and Cooperation”, The Quarterly Journal of Economics, Vol. 114, no. 3, pp. 817–868.

[20] Fehr, Ernst and gachter, Simon, “Cooperation and Punishment in Public goods Experiment”, American Economic Review, Vol. 90, no. 4, pp. 980–994.

[21] Fehr, Ernst and gachter, Simon, “altruistic Punishment”, Nature, Vol. 415, no. 6868, pp. 137–140.

[22] Fehr, Ernst, gachter, Simon and kirchsteiger, georg, “Reciprocity as a Contract Enforcement device: Experimental Evidence”, Econometrica, Vol. 65, no. 4 pp. 833–860.

[23] Fehr, Ernst, Fischbacher, Urs and gächter, Simon, “Strong reciprocity, human co-operation, and the enforcement of social norms”, Human Nature, Vol. 13, no. 1, pp. 1–25.

[24] Fehr, Ernst and gächter, Simon, “Cooperation and Punishment in Public goods Experiments”, American Economic Review, Vol. 90, no. 4, pp. 980–994.

[25] Fischbacher, Urs, gachter, Simon & Fehr, Ernst, “are people conditionally coope-rative? Evidence from a public goods experiment”, Economics Letters, Vol. 71, no. 3, pp. 397–404.


[26] Fischbacher, Urs, gächter, Simon and Fehr, Ernst, “are people conditionally co-operative? Evidence from a public goods experiment”, Economics Letters, Vol. 71, no. 3, pp. 397–404.

[27] Frey, Bruno & Benz, Matthias, “Motivation Transfer Effect”, Working paper, institute for Empirical Research in Economics, University of Zürich, 2001.

[28] gigerenzer, gerd & Selten, Reinhard, Bounded Rationality: The Adaptive Toolbox, The MiT Press, 2002.

[29] gintis, Herbert, Bowles, Samuel, Boyd, Robert, Fehr, Ernst, “Moral Sentiments and Material interests: origins, Evidence, and Consequences” in: Herbert gintis, Samuel Bowles, Robert Boyd, Ernst Fehr, Moral Sentiments and Material Interests: The Foundations of Cooperation in Economic Life, Cambridge, The MiT Press, 2005.

[30] gintis, Herbert, “Strong Reciprocity and Human Sociality”, Journal of Theoretical Biology, Vol. 206, no. 2, pp. 169–179.

[31] guala, Francesko, “Reciprocity: Weak or strong? What punishment experiments do (and do not) demonstrate”, Behavioral and Brain Sciences, Vol. 35, no. 1, pp. 1–15.

[32] guth, Werner and Tietz, Reinhard, “Ultimatum Bargaining Behavior: a Surveyand Comparison of Experimental Results”, Journal of Economic Psychology, Vol. 11, pp. 417–449.

[33] Hamilton, William, “The genetical Evolution of Social Behavior”, Journal of Theoretical Biology, Vol. 7, no. 1, pp. 1–16.

[34] Haselton, Martie et al., “adaptive Rationality: an Evolutionary Perspective on Cognitive Bias”, Social Cognition, Vol. 27, no. 5, pp. 733–763.

[35] Henrich, joseph, Boyd, Robert, Bowles, Samuel, Camerer, Colin, Fehr, Ernst, gintis, Herbert, The Foundations of Human Sociality. Economic Experiments and Etnographic Evidence from Fifteen Small-Scale Societies, oxford University Press, oxford, 2004.

[36] Hertwig, Ralph and Herzog, Stefan, “Fast and Frugal Heuristics: Tools of Social Rationality”, Social Cognition, Vol. 27, no. 5, pp. 661–698.

[37] kaplan, Hillard and Hill, kim, “Food sharing among ache foragers: Tests of expla-natory hypotheses”, Current Anthropology, Vol. 26, no. 2, pp. 223–246.

[38] Ledyard, john, “Public goods: a Survey of Experimental Research”, kagel and Roth (eds.), Handbook of Experimental Economics, Princeton University Press, 1995.

[39] Liberman, Varda, Samuels, Steven & Ross, Lee, “The name of the game: Predictive power of reputations versus situational labels in determining prisoner’s dilem-ma game moves”, Personality and Social Psychology Bulletin, Vol. 30, no. 9, pp. 1175–1185.

[40] Mayr, Ernst, “Cause and Effect in Biology”, Science, Vol. 134, no. 3489, pp. 1501–1506.

[41] Mercier, Hugo and Sperber, dan, “Why do Humans Reason? arguments for an argumentative theory”, Behavioral and Brain Sciences, Vol. 34, pp. 57–111.

MiLoVa n dEk ić112

[42] orbell, john, Van de kragt, alphons & dawes, Robyn, “Explaining discussion-in-duced cooperation”, Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 54, no. 5, pp. 811–819.

[43] Pinker, Steven, The Language Instinct. How The Mind Creates Language, HarperPerennial, new York, 1994.

[44] Pinker, Steven, How The Mind Works, W.W. norton & Company, new York, 1997.

[45] Price, Michael, Cosmides, Leda and Tooby, john, “Punitive sentiment as an anti-free rider psychological device”, Evolution and Human Behavior, Vol. 23, pp. 203–231.

[46] Rand, david, greene, joshua, nowak, Martin, “Spontaneous giving and calcula-ted greed”, Nature Vol. 489, no. 7416, pp. 427–430.

[47] Rilling, james, “a neural basis for social cooperation”, Neuron Vol. 35, pp. 395–405.

[48] Ridley, Matt, The Origins of Virtue. Human Instincts and The Evolution of Cooperation, Penguin Press, London, 1996.

[49] Sanfey, alan, Rilling, james, aronson, jessica, nystrom, Leigh and Cohen, jonathan, “The neural Basis of Economic decision-Making in the Ultimatum game”, Science, Vol. 300, no. 5626, pp. 1755–1758.

[50] Schaller, Mark, norenzayan, ara, Heine, Steven j., Yamagishi, Toshio and kameda, Tatsuya (eds.), Evolution, Culture and the Human Mind, Psychology Press, Taylor and Francis group, 2010.

[51] Tooby, john and Cosmides, Leda, “Conceptual Foundations of Evolutionary Psychology” in: david Buss (ed.), The Handbook of Evolutionary Psychology, john Wiley & Sons, inc, 2005.

[52] Trivers, Robert, “The evolution of reciprocal altruism”, Quarterly Review of Biology, Vol. 46, pp. 35–57.

[53] Yamagishi, Toshio, Horita, Yutaka, Takagishi, Haruto Shinada, Mizuho Tanida, Shigehito and Cook, karen, “The private rejection of unfair offers and emotional commitment”, Proc Natl Acad Sci USA, Vol. 106, no. 28, pp. 11520–11523.

[54] Yamagishi, Toshio Horita, Y., Mifune, n., Hashimoto, H., Li, Y., Shinada, M., Miura, a., inukai, k., Takagishi, H., Simunovic, d., “Rejection of unfair offers in the ultimatum game is no evidence of strong reciprocity”, Proceedings of the National Academy of Sciences, Vol. 109, no. 50, pp. 20364–20368.


Milovan Dekić

WHY HUManS CooPERaTE and PUniSH? THE LogiC oF STRong RECiPRoCiTY

Abstract

Humans are cooperative species. Human cooperativity has biological and cultural roots as well. This article offers an explanation of the proximate sources of human cooperation, those coming from the sphere of social psy-chology of culture. The main proximate source i’m focusing on is the prefer-ence for strong reciprocity. in the article i show how it operates, and how it generates and sustains the system of social cooperation. after that, i discuss

the economic and evolutionary foundations of this preference.

Key words:

strong reciprocity, conditional cooperation, rationality, altruistic punish-ment, heuristics, emotions, evolution.

MEĐU na RodnE STUdijE

kratki naučni članak UdC Primljen 29. septembar 2014. 341.3

623.454.8:502.2

Miloš Hrnjaz1


Legalnost upotrebe nuklearnog oružja u oružanim sukobima: ograničenja u vezi sa zaštitom

čovekove životne sredine2

Apstrakt

Legalnost upotrebe nuklearnog oružja jedan je od najsloženijih savremenih izazova u međunarodnom pravu. U ovom radu se istražuje samo jedan od as-pekata ograničenja te upotrebe – onaj koji proističe iz normi međunarodnog humanitarnog prava i koji se tiče zaštite životne sredine. Zaključak istraživa-nja je da, iako ne postoje norme međunarodnog humanitarnog prava koje bi zabranile svaku upotrebu nuklearnog oružja u oružanim sukobima i time obezbedile najveću moguću zaštitu životne sredine, postoje ipak norme koje

u značajnoj meri ograničavaju ovakvu upotrebu.

Ključne reči:

međunarodno humanitarno pravo, nuklearno oružje, životna sredina, Međunarodni sud pravde, izvori međunarodnog prava


2 Rad je nastao u okviru naučno-istraživačkog projekta Univerziteta u Beogradu –Fakulteta političkih nauka, Politički identitet Srbije u regionalnom i globalnom kon-tekstu (evidencioni broj: 179076), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.

MiLoš HR nja Z116

UVod

U aprilu 2014. godine, Maršalska ostrva podnela su tužbu pred Međunarodnim sudom pravde protiv Velike Britanije, indije i Pakistana zbog kršenja konvencije o neširenju nuklearnog oružja i običajnog prava u ovoj oblasti.3 U svom podnesku protiv indije, Maršalska ostrva su podsetila da je na njiho-voj teritoriji tokom 12 godina (1946–1958) izvršeno 67 nuklearnih proba.4 jedna od tih nuklearnih proba, koja je izvršena 1953. godine, bila je hiljadu puta snažnija od bombi koje su bačene na Hirošimu i nagasaki 1945. godi-ne. Posledice nuklearnih proba na Maršalskim ostrvima osećaju se i danas i to i na ljudskoj populaciji i na životnoj sredini.5 Čak su i Sjedinjene američke države, koje su vršile pomenute probe, priznale da je između 170 i 530 osoba dobilo kancer kao direktnu posledicu nuklearnih proba.6 Maršalska ostrva, sa druge strane, tvrde da je broj ljudi koji su dobili kancer kao neposrednu ili po-srednu posledicu nuklearnih proba daleko veći.7 Radi se, naime, o tome da je veliki broj obolelih od kancera nastao kao posledica upotrebe zaražene hrane i vode i da su se te posledice počele osećati mnogo godina nakon pomenutih nuklearnih proba.

iako su pomenute nuklearne probe izvršene u mirnodopsko vreme, cilj podnošenja tužbi Maršalskih ostrva bio je širi nego što je zaustavljanje nukle-arnih proba – cilj je bio napraviti korak napred ka svetu bez nuklearnog oružja. S obzirom na stravične posledice koje je ostavila jedina upotreba nuklearnog oružja u oružanim sukobima – ona u već pominjanim Hirošimi i nagasakiju, ova inicijativa se čini više nego razumnom.8 Sa druge strane, pravna procena legalnosti upotrebe bilo koje vrste oružja zavisi od analize pravnih normi koje uređuju ovo pitanje.

3 Tekst tužbi je dostupan preko: http://www.icj-cij.org/docket/index.php?p1=3&p2=3 (accessed 10 September 2014).

4 Tužba Maršalskih ostrva protiv indije pred Međunarodnim sudom pravde dostu-pna preko: http://www.icj-cij.org/docket/files/160/18296.pdf (accessed 10 Sep-tember 2014).

5 ibidem. U prilog ovim tvrdnjama Maršalska ostrva su navela izveštaj Specijalnog izvestioca Saveta za ljudska prava a/HRC/21/48/add.1.

6 ibidem, p. 7.

7 ibidem.

8 detalji u vezi sa jednom od najvećih inicijativa za zabranu nuklearnog oružja do-stupni su preko: http://www.icanw.org/ (accessed 20 September 2014).

LEga L noST U PoTR EBE n U k LE a R nog oRUŽja ... 117

Pitanje legalnosti upotrebe nuklearnog oružja već je bilo i na agendi Međunarodnog suda pravde.9 Savetodavno mišljenje Suda u ovom postupku već je izazvalo mnogo oprečnih mišljenja u doktrini međunarodnog prava.10 na početku ovog rada ćemo samo kratko prikazati neka od ovih stanovišta da bismo se nakon toga fokusirali na pitanje odnosa eventualne upotrebe nukle-arnog oružja i normi međunarodnog humanitarnog prava koje uređuju pita-nje zaštite životne sredine u oružanim sukobima.

U radu ćemo pokazati da iako verovatno ne postoje norme međunarod-nog humanitarnog prava koje bi zabranile svaku upotrebu nuklearnog oružja u oružanim sukobima, čime bi se obezbedila i najveća moguća zaštita život-ne sredine, postoje ipak norme koje u značajnoj meri ograničavaju ovakvu upotrebu. osim toga, založićemo se i za promenu u tumačenju pomenutih normi koje bi na bolji način odslikavalo interese međunarodne zajednice u ovoj oblasti. Rad se neće baviti pitanjima upotrebe nuklearne energije u mir-nodopskom periodu, kao ni međunarodnim ugovorima koji se bave pitanjem zabrane širenja nuklearnog oružja.

odREĐiVanjE konCEPaTa nUkLEaRnog oRUŽja i ŽiVoTnE SREdinE

kao što je slučaj i sa nekim drugim konceptima koji se u praksi pojavljuju do-sta često, i koncept nuklearnog oružja nema jednu opšteprihvaćenu defini-ciju. ova činjenica mogla bi da bude veoma važna za eventualno donošenje konvencije o nuklearnom oružju jer bi ona, po ugledu na slične konvencije koje tretiraju na primer biološko i hemijsko oružje, morala da ponudi defini-ciju nuklearnog oružja za svrhe te konvencije.11

9 Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, advisory opinion, i.C.j. Reports 1996, p. 226.

10 Videti, na primer: Michael j. Matheson, “The opinions of the international Co-urt of justice on the Threat or Use of nuclear Weapons”, The American Journal of International Law, Vol. 91, no. 3, pp. 417–435; posebno izdanje Revije iCRC je bilo posvećeno ovom pitanju i dostupno je preko: https://www.icrc.org/eng/reso-urces/international-review/review-316-nuclear-weapons/index.jsp (accessed 20 September 2014); Martti kosskeniemi, “Faith, identity and killing of innocent: international Lawyers and nuclear Weapons”, Leiden Journal of International Law, Vol. 10, pp. 137–162.

11 Tekstovi pomenutih konvencija se mogu pronaći u: V. knežević-Predić, S. avram, Ž. Ležaja (ur.), Izvori međunarodnog humanitarnog prava, Publikum Beograd, Beo-grad, 2007.

MiLoš HR nja Z118

iz obilja ponuđenih definicija nama se najpreciznijom čini ona koja se pojavljuje u Ugovoru o zabrani nuklearnog oružja u Latinskoj americi iz 1969. godine, u kojoj se navodi da je za svrhu tog sporazuma nuklearno oružje „bilo koja naprava koja je sposobna za otpuštanje nuklearne energije na nekontrolisan način i koja ima grupu osobina koje su adekvatne upotre-bi u oružanim sukobima. Sredstvo koje može biti upotrebljeno za transport ili pokretanje ovakve naprave nije uključeno u ovu definiciju ako je odvo-jivo od naprave”.12 S obzirom na razvoj savremene tehnologije, izuzetno je važno to da ova definicija ne insistira na načinima prenošenja nuklearne energije. Svaki pokušaj da se unapred odrede svi mogući načini prenošenja danas je osuđen na neuspeh, a samim tim definicija ne bi zadovoljila kriteri-jum sveobuhvatnosti. osim toga, ona ne precizira čak ni način oslobađanja energije (do sada dva procesa: fisija ili fuzija atoma), što takođe doprinosi njenoj sveobuhvatnosti.

Sa druge strane, ovo istraživanje zahteva i određivanje koncepta čovekove životne sredine i njene zaštite. danilo Ž. Marković se između termina čovekova sredina i čovekova okolina opredelio za ovaj prvi smatrajući da se on upotreblja-va za oznaku „ne samo prirodno datih okolnosti u kojima nastaje i razvija se neko biće, već i za oznaku okvira u kome se nešto zbiva i u kome, za razliku od prirodne sredine, deluju ljudi, uspostavljajući i međusobne odnose”.13 osim toga, isti autor podvlači da termin čovekova sredina bolje odslikava činjenicu da čovek nije samo prirodno, već i društveno biće.14 U skladu sa tim, on po-jam čovekove (životne) sredine određuje „kao ukupnost prirodnih uslova i dru-štvenih tvorevina u kojima čovek živi kao prirodno i društveno biće”.15 Slično tome, grupa autora u udžbeniku Pravo životne sredine (engl. Environmental law) nudi nekoliko definicija životne sredine u kojima se insistira na ovom među-uticaju čoveka i njegove okoline.16

ono što je za ovo istraživanje važno je da se danilo Ž. Marković bavi i konceptom zaštite čovekove sredine i određuje ga kao „skup mera koje ima-ju za cilj zaštitu čovekove životne sredine na globalnom i lokalnom nivou od narušavanja ekološke ravnoteže i otklanjanja posledica te narušene ravnoteže

12 Ugovor o zabrani nuklearnog oružja u Latinskoj Americi, otvoren za potpisivanje 14 februara 1967. godine, a stupio na snagu 25. aprila 1969. godine, čl. 5.

13 danilo Ž. Marković, Socijalna ekologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005, str. 124.

14 ibidem.

15 ibidem, str. 126–127.

16 S. Bell, d. Mcgilivray, o. Pedersen, Environmental Law (8th edition), oxford Uni-versity Press, 2013.


kako bi se čoveku obezbedila životna sredina njemu primerena kao prirodno--društvenom biću”.17

U međunarodnom pravu životne sredine nema univerzalno prihvaćene definicije životne sredine. analizirajući odredbe međunarodnih ugovora koji uređuju ovu oblast Filip Sends (engl. Philippe Sands) zaključuje da se u njima koriste različite definicije okoline (engl. environment).18 najčešći pristup po-drazumeva nabrajanje činilaca životne okoline: flora i fauna; vazdušni, ko-pneni i vodeni pojas; poljoprivredni, šumarski, vodeni ekosistemi, itd.19 isti autor navodi i definiciju sredine prema pravu Evropske unije: „odnos ljudskih bića i vode, vazduha, zemlje i svih bioloških oblika”.20

LEgaLnoST UPoTREBE nUkLEaRnog oRUŽja U oRUŽaniM SUkoBiMa

Procena legalnosti upotrebe nuklearnog oružja zavisi i od procena efeka-ta koje bi ta upotreba mogla da proizvede.21 Pri tome se ponekad pravi razli-ka između određenih vrsta nuklearnog oružja, poput taktičkog i strateškog. Prenošenje energije nuklearnog oružja odvija se na tri načina: eksplozija (oko 50% ukupne energije), toplotna radijacija (oko 35% ukupne energije) i nu-klearna radijacija (oko 15% ukupne energije).22 neposredno nakon eksplozije nuklearne bombe razvija se temperatura od više desetina miliona stepeni (po-ređenja radi, nakon eksplozije klasičnih vrsta oružja razvija se temperatura od „svega” nekoliko hiljada stepeni). nuklearni oblak koji bi nastao kao posledi-ca eksplozije nuklearne bombe jačine 1Mt bio bi prečnika 35 kilometara (po-ređenja radi, SSSR je testirao bombe jačine i do 60 Mt).23


18 Philipe Sands, Principles of International Environmental Law (2nd edition), Cam-bridge University Press, 2003, pp. 15–17.

19 ibidem.

20 ibidem.

21 Bliže o efektima nuklearnog oružja pogledati u, na primer: Samuel glasstone, Philip j. dolan, The Effects of Nuclear Weapons (third edition), U.S. government Printing office, Washington, d.C, 1977: http://www.princeton.edu/~globsec/publications/effects/effects1.pdf (accessed 15 September 2014); dragomir Đokić, Efekti nuklear-nog naoružanja, institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 1968.

22 Congress of United States (office of Technology assesment), The Effects of Nuclear War, 1979. dostupno na internet adresi: http://www.nuclearpathways.org/docs/pdfs/7906.pdf (accessed 15 September 2014).

23 ibidem.

MiLoš HR nja Z120

Posledice upotrebe nuklearnog oružja zavise i od mesta detonacije/osloba-đanja nuklearne energije. Postoje četiri mesta za oslobađanje nuklearne energi-je: nadmorska visina iznad 30 km, nadmorska visina ispod 30 km, na tlu i ispod tla.24 detonacije iznad tla (naročito ova druga vrsta) potencijalno ima najveće (ili možda preciznije najgore) posledice po čovekovu životnu sredinu. Primera radi, jedine dve nuklearne bombe koje su upotrebljene u oružanim sukobi-ma, one u Hirošimi i nagasakiju, eksplodirale su na visini od oko 550 metara nadmorske visine i odnele su oko 125.000 života, dok je nemoguće dati tač-ne podatke o tome koliko je smrtnih slučajeva nastalo kao direktna posledica radijacije nakon tih eksplozija: „radijacija nuklearnih eksplozija može, dakle, prouzrokovati genetske mutacije i anomalije hromozoma koji mogu dovesti do ozbiljnih fizičkih i mentalnih oštećenja budućih generacija... ove posledice mogu nastati bilo iz radijacije koja se stvara odmah nakon nuklearne eksplozije ili iz one koja se oslobađa kasnije u vidu taloženja radioaktivnih materija...“25 Slično tome, u već citiranom izveštaju američkog kongresa prva rečenica na-laza izveštaja glasi: „posledice nuklearnog rata koje je nemoguće predvideti su bar podjednako važne kao i one koje pokušavamo da predvidimo”.26 U skladu sa ovim je i zaključak Međunarodnog suda pravde u Savetodavnom mišljenju o legalnosti nuklearnog oružja, nastao na osnovu argumentacije država koje su se odazvale njegovom pozivu da učestvuju u ovom postupku:

„destruktivna moć nuklearnog naoružanja ne može biti ograničena ni prostorno ni vremenski... jonizirajuća radijacija ima potencijal unište-nja buduće životne sredine, hrane i vodenog ekosistema, kao i prouzro-kovanja genetskih poremećaja i bolesti među budućim generacijama... imperativ za Sud je da uzme u obzir jedinstvene karakteristike nuklear-nog oružja, a naročito njegovu destruktivnu moć, njegovu moć da prou-zrokuje neizmernu ljudsku patnju, kao i sposobnost da naškodi budućim generacijama”.27

S obzirom na ove efekte koje nuklearno oružje ostavlja po čovekovu sre-dinu, zdravorazumski se verovatno čini da je nemoguća njegova upotreba u oružanim sukobima koja bi bila u skladu sa pravilima međunarodnog pra-va. Prilikom takve ocene se mora, ipak, imati u vidu proces nastajanja normi

24 dragomir Đokić, Efekti nuklearnog naoružanja, op. cit., str. 74.

25 izveštaj generalnog sekretara o posledicama moguće upotrebe nuklearnog oružja i o implikacijama pribavljanja i daljeg razvoja ovog oružja na bezbednost i privre-du država, preuzet iz: Đokić, dragomir, nav. delo, str. 23–79.

26 Congress of United States (office of Technology assesment), op. cit., p. 3.

27 Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, advisory opinion, i.C.j. Reports 1996, p. 226, para. 35.


međunarodnog prava. iako se danas često kritikuje voluntarističko viđenje procesa nastajanja njegovih normi, po kome one nastaju na osnovu sagla-snosti volja država, čini se da ono nije do kraja izgubilo na važnosti. Prilikom svake procene sadržine normi međunarodnog prava prvi i neophodan korak je evidentiranje izvora prava u formalnom smislu u kome se te norme nalaze. izvori prava u formalnom smislu u međunarodnom pravu su, prema članu 38 Statuta Međunarodnog suda pravde, međunarodni ugovori, međunarodni običaji i opšta pravna načela priznata od strane civilizovanih naroda.28

U doktrini međunarodnog prava ne postoji konsenzus u oceni legalnosti nuklearnog oružja i sadržaju normi međunarodnog prava koje uređuju ovo pitanje. S obzirom na to da smo se mi u ovom radu ograničili na upotrebu nu-klearnog oružja u oružanim sukobima, mi ćemo se u ovoj veoma kratkoj ana-lizi ograničiti na oblast međunarodnog humanitarnog prava. „Međunarodno humanitarno pravo (MHP) može se definisati kao grana međunarodnog pra-va koja ograničava upotrebu nasilja u oružanim sukobima tako što:

(a) štiti one koji učestvuju ili više ne učestvuju neposredno u neprijateljstvima;

(b) ograničava nasilje na neophodnu meru da bi se postigao cilj sukoba, a koji – nezavisno od razloga ratovanja – može biti samo slabljenje vojnog po-tencijala neprijatelja”.29

najpoznatiju (a i najkontroverzniju) analizu normi međunarodnog huma-nitarnog prava u vezi sa upotrebom nuklearnog oružja izveo je Međunarodni sud pravde u već više puta pomenutom postupku ocene legalnosti nuklearnog oružja. Međunarodni sud pravde je u tom Mišljenju zaključio (i to pitanje u doktrini nije sporno) da ne postoji izričita zabrana upotrebe nuklearnog oružja sadržana u međunarodnim ugovorima. iako su neki autori, a i države koje su podnosile pisani podnesak pred Sudom u ovom slučaju, pokušavali da ovakvu zabranu izvedu iz ugovora koji zabranjuju druge vrste oružja (hemijsko, zapa-ljivo, itd.) Sud je ovakva stanovišta odbacio i prezentovao zaključak po kojem pomenute ugovore nije „video kao elemente koji bi rezultirali jasnom i univer-zalnom zabranom upotrebe, ili pretnje upotrebom, tih oružja kao takvih”.30

28 Uz ove izvore prava u formalnom smislu, norme je u nekim situacijama moguće pronaći i u jednostranim pravnim aktima država i odlukama međunarodnih or-ganizacija. nama je za ovo istraživanje važnija ova druga vrsta akata, ali pri njiho-voj analizi stalno treba imati u vidu da većina odluka međunarodnih organizacija nije obavezujućeg karaktera.

29 Sasoli, Marko, Buvije, antoan, Kako pravo štiti u ratu, Međunarodni komitet Crve-nog krsta, Beograd, 2003, str. 27–28.

30 Legality of Threat or Use of Nuclear Weapons, advisory opinion, i.C.j. Reports 1996, para. 63.

MiLoš HR nja Z122

Sledeći korak Suda bio je da proveri da li je upotreba nuklearnog oru-žja zabranjena normama međunarodnog običajnog prava. običaj je u Statutu Suda definisan kao „dokaz opšte prakse prihvaćene kao pravo”.31 on se sastoji iz dva elementa: opšte, jednobrazne i kontinuirane prakse (materijalni ele-ment, usus) i svesti o pravnoj obaveznosti pravila (subjektivni element, opinio iuris).32 oba ova elementa moraju biti prisutna da bi neko ponašanje subjeka-ta međunarodnog prava postalo pravilo običajne prirode. U veoma složenoj analizi običajnih pravila međunarodnog humanitarnog prava Sud je najpre prihvatio argument nekih država da je uzdržavanje od korišćenja nuklearnog oružja u oružanim sukobima od 1945. godine potvrda o postojanju materijal-nog elementa običaja. Sa druge strane, Sud je zaključio da ne postoji dovoljno dokaza o postojanju drugog elementa običajnog prava (opinio iuris). Pri tome se Sud vodio argumentima da su rezolucije Ujedinjenih nacija koje su usvoje-ne u vezi sa ovom temom usvojene uz dosta glasova protiv i dosta država koje su bile uzdržane prilikom glasanja, kao i da su države koje poseduju nuklear-no oružje oduvek izjavljivale da ne postoji svest o pravnoj obaveznosti uzdr-žavanja od upotrebe nuklearnog oružja.33

Time je Sud potvrdio sopstveni nalaz da se prilikom analize o nastanku i utvrđivanju postojanja međunarodnih običajnih normi mora voditi raču-na o interesima „država čiji je interes naročito pogođen”.34 U ovom slučaju su to interesi država koje poseduju nuklearno oružje. Ukoliko one nastave da se protive nastanku međunarodne običajne norme koja bi zabranjivala svaku upotrebu nuklearnog oružja u međunarodnom humanitarnom pravu, ta nor-ma neće moći da nastane bez obzira na činjenicu da nastanak te norme podr-žava većina država u međunarodnoj zajednici.

S obzirom na ovakav zaključak Suda, ostalo je jedino da se ispita moguć-nost da li opšti principi prihvaćeni od strane civilizovanih naroda zabranjuju upotrebu nuklearnog oružja. U vezi sa ovim principom međunarodnog prava postoji dilema da li oni obuhvataju isključivo opšta načela međunarodnog prava prihvaćena u ustavnim porecima glavnih pravnih civilizacija (pre svega anglosaksonske i kontinentalne) ili obuhvataju i opšta načela međunarodnog prava koja se mogu izvući iz pojedinačnih normi. U oblasti međunarodnog humanitarnog prava se čini da postoji konsenzus o tome da principi međuna-rodnog humanitarnog prava „nisu zasnovani... na nekom posebnom izvoru

31 Član 38. Statuta Međunarodnog suda pravde.

32 najčešće se u prilog ovakvom shvatanju Suda citiraju delovi presude North Sea Continental Shelf , judgement, i.C.j. Reports 1969, p. 3.

33 Legality of Threat or Use of Nuclear Weapons, advisory opinion, i.C.j. Reports 1996, para. 71.

34 North Sea Continental Shelf, i.C.j. Reports 1969, para 76.


međunarodnog prava, već na ugovorima, običajima ili opštim pravnim prin-cipima. oni se, sa jedne strane, često mogu i moraju izvoditi iz postojećih pra-vila i izražavaju njihovu suštinu i značenje. Sa druge strane, oni inspirišu po-stojeća pravila, predstavljaju njihovu potporu, pojašnjavaju ih, a moraju se uzeti u obzir i prilikom njihovog tumačenja”.35

Međunarodni sud pravde je analizirao odnos sledećih principa prema eventualnoj upotrebi nuklearnog oružja: zabrana nanošenja suvišne i nepo-trebne patnje, princip razlikovanja, proporcionalnosti, de Martensova klau-zula. Stav Međunarodnog suda pravde u Savetodavnom mišljenju o legalnosti upotrebe nuklearnog oružja u vezi sa ovim pitanjem bio je „da bi pretnja ili upotreba nuklearnog oružja uglavnom bila protivna pravilima međunarod-nog prava koje se primenjuju u oružanim sukobima, a naročito principima i pravilima humanitarnog prava; pa ipak, imajući u vidu trenutno stanje me-đunarodnog prava, i činjenice koje su mu na raspolaganju, Sud nije u stanju da konačno zaključi da je pretnja upotrebom ili upotreba nuklearnog naoru-žanja bila pravovaljana ili protivpravna u situaciji krajnje samoodbrane, kada je i sam opstanak države doveden u pitanje”.36 U ovakvoj formulaciji Suda de-limično zadovoljstvo su mogli da pronađu i zastupnici teze da je upotreba nu-klearnog oružja nelegalna i oni koji su tvrdili suprotno. Prvi jer je Sud utvrdio da bi upotreba nuklearnog oružja uglavnom bila protivna pravilima međunarod-nog prava, a drugi jer je Sud drugim delom formulacije ostavio otvorena vrata za upotrebu nuklearnog oružja, što je sa stanovišta njihovih spoljnopolitičkih interesa bilo najvažnije. navedeni stav većine sudija je žestoko kritikovan i među sudijama Međunarodnog suda pravde koji su ostali u manjini37 i u odre-đenom delu doktrine međunarodnog prava. Čini se da je, ako ništa drugo, for-mulacija koju je Sud usvojio u ovom delu merituma nespretna i neprecizna. naime, povezivanje prava na upotrebu nuklearnog oružja sa samoodbranom (pa i u slučaju krajnje samoodbrane) moglo bi da dovede u pitanje jedno od osnovnih načela međunarodnog humanitarnog prava o potrebi razlikovanja ius in bello (pravo u ratu) i ius ad bellum (pravo na vođenje rata). ovo načelo međunarodnog humanitarnog prava je važno jer nalaže da se norme među-narodnog humanitarnog prava moraju poštovati uvek i bez obzira na motive strana u oružanom sukobu za otpočinjanje tog sukoba.

U svakom slučaju, za nastavak našeg rada važno je primetiti da je i na osnovu ovog Savetodavnog mišljenja Suda dobar deo doktrine zadržao ura-

35 Sasoli, Marko, Buvije, antoan, Kako pravo štiti u ratu, op. cit., str. 75.

36 Legality of Threat or Use of Nuclear Weapons, Stav 2(E) Merituma, advisory opinion, i.C.j. Reports 1996.

37 Pogledati na primer suprotna mišljenja sudija šahabudina i Virimantrija. od-luka Suda je, inače, doneta sa 8 glasova za i 7 protiv odlučujućim glasom predsedavajućeg.

MiLoš HR nja Z124

vnotežen stav da se može „zaključiti da je u najvećem broju slučajeva upo-treba nuklearnog oružja zabranjena. ali, ipak, postoje neke situacije, dodu-še vrlo retke, u kojima upotreba nuklearnog oružja ne bi povredila nijednu normu MHP. Moglo bi se reći da dozvoljeni slučajevi... često predstavljaju samo teorijske konstrukcije, ali dok postoji i jedan mogući slučaj, ne može se govoriti o zabrani upotrebe... već samo o zabranjenim načinima njegove upotrebe”.38 neke sudije Međunarodnog suda pravde su kao primere ovih teorijskih konstrukcija navodile upotrebu taktičkog nuklearnog oružja u pustinji protiv oružanih snaga ili protiv podmornice na otvorenom moru.39 ovakav stav doktrine je važan za nastavak našeg rada jer bi u slučaju da za-ključimo da je svaka upotreba nuklearnog oružja zabranjena pravilima me-đunarodnog prava postalo potpuno bespredmetno istraživati odnos upotre-be nuklearnog oružja i zaštite čovekove sredine. ovako nam, ipak, ostaje da vidimo u kakvom su odnosu norme međunarodnog prava koje ograničavaju upotrebu nuklearnog oružja i norme koje štite čovekovu sredinu za vreme trajanja oružanih sukoba.

iZVoRi MEĐUnaRodnog HUManiTaRnog PRaVa U PogLEdU ZašTiTE ČoVEkoVE SREdinE

na početku ovog dela rada trebalo bi podsetiti da se mi u ovom istraživanju zadržavamo na pravilima međunarodnog prava koja štite čovekovu sredinu za vreme oružanog sukoba. Međunarodnopravna zaštita čovekove sredine u doba mira je neverovatno unapređena nakon 70-ih godina dvadesetog veka i o tome sada postoji zaista obilje literature40, ali za nas u ovom istraživanju nije relevantna jer u trenutku kada oružani sukob počne većina tih pravila prestaje da važi.41

38 nebojša Raičević, Zabranjena oružja u međunarodnom pravu, Studentski kulturni centar niš, 2013, str. 135.

39 Pogledati, na primer, izdvojeno mišljenje sudije švebela dostupno preko: http://www.icj-cij.org/docket/files/95/7515.pdf (accessed 20 october 2014)

40 Pogledati, na primer: daniel Bodansky, jutta Brunnée, Ellen Hey (eds.), The Oxford Handbook of International Environmental Law, oxford University Press, 2008; Mal-gosia Fitzmaurice, Contemporary Issues in International Environmental Law, Edward Elgar Publishing, 2009.

41 ovo se dešava zbog primene principa lex speciali derogat legi generali. Pogledati u tom smislu deo Savetodavnog mišljenja o legalnosti upotrebe nuklearnog oružja koji govori o odnosu međunarodnog humanitarnog prava i prava ljudskih prava (para. 25).


izvori međunarodnog humanitarnog prava se ne razlikuju od izvora me-đunarodnog javnog prava koje smo već pominjali – to su ugovori, običaji i op-šta pravna načela.42 što se tiče direktne zaštite životne sredine u oružanim su-kobima, postoje svega četiri međunarodna ugovora koji sadrže ovakve pravne norme: konvencija o zabrani vojne ili bilo koje druge neprijateljske upotrebe tehnika koje menjaju životnu sredinu (EnMod), dopunski protokol i uz že-nevske konvencije od 1949. godine, konvencija o klasičnom oružju iz 1981. godine i Statut Međunarodnog krivičnog suda. U ovom delu rada kratko ćemo analizirati kakvu zaštitu čovekove sredine ovi dokumenti predviđaju i da li se ona može primeniti na eventualnu upotrebu nuklearnog oružja u oružanim sukobima.43

EnMod konvencija je zanimljiva iz nekoliko različitih razloga. njen na-stanak je, najpre, blisko povezan sa hladnim ratom kojem se u tom trenutku nije nazirao kraj i upotrebom određenih sredstava ratovanja koja su nanela veliku štetu životnoj sredini u ratu u Vijetnamu. osim toga, inicijativa koja je pokrenula bilateralne pregovore Sad i SSSR u vezi sa donošenjem ovakve konvencije poklopila se sa generalnim naporima međunarodne zajednice na unapređenju zaštite čovekove sredine početkom sedamdesetih godina XX veka.44 U svakom slučaju, konvencija u članu 1 (1) predviđa da se države čla-nice „obavezuju da se ne angažuju u vojnoj ili bilo kojoj drugoj neprijateljskoj upotrebi tehnike koje menjaju životnu sredinu, koje imaju široke, dugotrajne ili teške efekte kao sredstva uništavanja, oštećenja ili povrede bilo koje druge države članice”.45 Član 2 predviđa da se zaštita odnosi na Zemljino „tlo, lito-sferu, hidrosferu i atmosferu ili kosmos”.46

nakon donošenja konvencije usvojena su i tumačenja njenih određenih delova. S obzirom na efekte upotrebe nuklearnog oružja, možda je na ovom mestu najvažnije prikazati tumačenje pojmova širokih, dugotrajnih ili teških efekata po čovekovu sredinu koji se pominju u članu 1. široki efekti „obu-

42 Bliže o ovom pitanju pogledati u: Erich koppe, The Use of Nuclear Weapons and the Protection of Environment During International Armed Conflict, Hart Publishing 2008.

43 Bliže o opštoj zaštiti životne sredine u oružanim sukobima pogledati, na primer: Zoran Radivojević, nebojša Raičević, „Zaštita životne sredine u međunarodnom humanitarnom pravu”, Godišnjak Fakulteta političkih nauka, br. 7, jun 2012, str. 123–143.

44 Preambula EnMod konvencije pominje, na primer, deklaraciju Ujedinjenih na-cija o čovekovoj okolini usvojenu u Stokholmu 16. juna 1972. godine.

45 Citirano prema: V. knežević-Predić, S. avram, Ž. Ležaja, Izvori međunarodnog hu-manitarnog prava, Publikum Beograd, 2007, str. 589.


MiLoš HR nja Z126

hvataju oblast veličine nekoliko stotina kvadratnih kilometara47; termin du-gotrajni bi trebalo da bude shvaćen kao onaj „koji traje nekoliko meseci ili godinu dana“48, a termin teških efekata bi podrazumevao one koji „uključu-ju ozbiljna ili značajna oštećenja ili štetu ljudskom životu, prirodnim ili eko-nomskim resursima ili drugim dobrima”.49 osim toga, važno je primetiti i to da se u istom članu između ovih fraza upotrebljava veznik ili što znači da je dovoljno da bilo koji od ovih uslova bude zadovoljen kako bi se nastala šteta smatrala prekršajem konvencije.

S obzirom na efekte nuklearnog oružja koje smo već pomenuli, jasno je da je veoma lako zamisliti kako upotreba nuklearnog oružja krši pravila EnMod konvencije. iz pripremnih radova na donošenju konvencije, kao i iz pomenu-tih tumačenja, može se videti da se pravila EnMod konvencije ne mogu upo-trebljavati na nuklearno oružje. naime, „iako se nuklearno oružje može kori-stiti za promenu životne sredine, njegova upotreba ne obuhvata automatski i namernu promenu životne sredine, kako se zahteva članom ii konvencije”.50 U prilog ovakvom shvatanju domašaja konvencije ide i činjenica da je inicija-tiva za njeno usvajanje potekla od SSSR i Sad koje su oduvek uporno odbijale da prihvate slična ograničenja upotrebe nuklearnog oružja. Teško je zaista za-misliti da su one pokrenule inicijativu za donošenje konvencije koja bi uma-njila njihovo pravo da koriste nuklearno oružje u oružanim sukobima. S obzi-rom na ovu činjenicu, preostaje nam da nastavimo analizu ostalih ugovora.

Verovatno su za ovo istraživanje najzanimljiviji izvori dva člana iz dopunskog protokola i, koji se jedini direktno bave zaštitom čovekove sredi-ne u oružanim sukobima (članovi 35(3) i 55). Član 35(3) predviđa da je „za-branjeno primenjivati sredstva ili metode ratovanja koja su namenjena ili od kojih se može očekivati da će prouzrokovati opsežna, dugotrajna i ozbiljna oštećenja prirodne okoline”.51 Sa druge strane, u članu 55 se, osim toga što se navodi da „se mora obratiti pažnja da se prirodna okolina zaštiti od obimnog, dugotrajnog i ozbiljnog oštećenja”52, nalazi i dodatno objašnjenje da „ova za-štita obuhvata i zabranu korišćenja metoda ili sredstava ratovanja čiji je cilj ili od kojih se može očekivati da prouzrokuju takvo oštećenje prirodne okoline i

47 a/31/27, Report of the Conference of the Committee on disarmament, Vol i, United nations, new York, pp. 64, 66–7, 73; Citirano prema: koppe, op. cit., 135.

48 ibidem.

49 ibidem.

50 E. koppe, The Use of Nuclear Weapons and the Protection of Environment During In-ternational Armed Conflict, op. cit., p. 133.

51 Citirano prema: V. knežević – Predić, S. avram, Ž. Ležaja, Izvori međunarodnog hu-manitarnog prava, Publikum Beograd, 2007, str. 202.



da time štete zdravlju i opstanku stanovništva”.53 Upoređivanjem ova dva čla-na može se doći do zaključka da, bez obzira na određeno poklapanje njihove sadržine u pogledu kriterijuma zaštite čovekove sredine, postoje i određene razlike. osnovna razlika je u tome da član 35(3) uspostavlja opštu zabranu upotrebe sredstava i metoda ratovanja koje mogu da naude životnoj sredini, dok je, sa druge strane, članom 55 ta zaštita ograničena na one slučajeve koji bi mogli da prouzrokuju štetu zdravlju i opstanku stanovništva. 54 osim toga, u članu 35(3) se koristi termin „zabranjeno”, dok se u članu 55 koristi termin „mora se obratiti pažnja”, što ukazuje na to da je standard zaštite u članu 35(3) viši.55

Zanimljivo je, međutim, kratko prokomentarisati terminologiju koja se koristi u pomenutim članovima dopunskog protokola i. U njima se, naime, za razliku od termina čovekova sredina upotrebljava termin prirodna okolina (u originalu natural environment). Ukoliko se pogledaju pripremni radovi na donošenju ovog Protokola, može se primetiti da termin natural environment nije izabran slučajno i da je zapravo namerno izabran pre termina human en-vironment.56 Razloge bi trebalo tražiti u specifičnom domenu primene među-narodnog humanitarnog prava, odnosno činjenici da se ono primenjuje u oružanim sukobima, odnosno da mu je jedna od osnovnih funkcija zaštita ci-vilnog stanovništva od posledica neprijateljstava. U tom kontekstu bi trebalo shvatiti i opredeljenje za termin natural environment, jer se time zapravo htelo naglasiti da zaštita ne obuhvata samo neposrednu čovekovu okolinu, odno-sno onu okolinu koja je neophodna za čovekov opstanak, već i ukupan eko-sistem. Tekst člana 55 mogao bi da navede na drugačiji zaključak jer pominje zaštitu prirodne okoline u kontekstu zaštite zdravlja i opstanka stanovništva, ali je ovo pominjanje samo ilustracija ili primer i nije mu cilj da ograniči zašti-tu već upravo suprotno, što dokazuje upotreba termina includes ili u prevodu na srpskom „i”. Pod konceptom prirodne okoline u Protokolu i se podrazu-meva pre svega kopno, ali on obuhvata u nešto skromnijem obimu i morske oblasti i vazdušni prostor.

najkontroverzniji deo analiziranih članova predstavljaju termini „op-sežna”, „dugotrajna” i „ozbiljna” oštećenja prirodne okoline koji se u njima pojavljuju. oni su gotovo identični onima koji se pojavljuju u EnMod kon-venciji, ali u odnosu na nju postoje bar dve važne razlike. najpre, u Protokolu i moraju sva tri uslova da budu zadovoljena jer se koristi termin „i”, dok se u EnMod konvenciji koristi alternativno „ili”. osim toga, ne postoji auten-

53 ibidem.

54 Bliže o ovome u: koppe, op. cit., pp. 148–152.

55 ibidem.

56 ibidem.

MiLoš HR nja Z128

tično tumačenje ovih termina u Protokolu, što svakako otežava tumačenje. Ukoliko se, ipak, oslonimo na pripremne radove na donošenju Protokola, do-lazi se do zaključka da je prag primene izuzetno visok, odnosno da se ošteće-nja čovekove sredine tokom „uobičajenog” oružanog sukoba ne mogu sma-trati prekršajem odredbi Protokola i. To mogu biti samo ona oštećenja koja bi se osećala godinama, ili još zahtevnije, decenijama nakon spornog oštećenja i koja bi se rasprostirala verovatno na nekoliko stotina kvadratnih kilometa-ra.57 Time se prag primene ovih odredbi Protokola podiže iznad onoga što se, na primer, zahteva u EnMod konvenciji. ovako visok prag primene posle-dica je neugodnog kompromisa koji se tokom oružanog sukoba pravi izme-đu, sa jedne strane, vojne potrebe u ovim najekstremnijim situacijama, a sa druge, zaštite čovekove sredine koja se u antropocentričnom svetu i dalje u velikoj meri posmatra kao manja vrednost. Celo međunarodno humanitarno pravo je, naime, izgrađeno na kompromisu koji se kroz njegove norme pravi između načela vojne potrebe i humanosti. analiza normi koje se odnose na zaštitu životne sredine tokom oružanog sukoba pokazuje da je, kada je o nji-ma reč, tas na vagi pomeren u korist načela vojne potrebe.

Po našem mišljenju, u određenim situacijama pomenute norme dopunskog protokola i mogle bi da se primene i na upotrebu nuklearnog oružja (naročito na ono velike razorne snage). Pa ipak, među više od 170 dr-žava potpisnica nema nekih država koje poseduju nuklearno oružje. Sad, Pakistan i indija i eventualno izrael nisu članice, a Francuska i Ujedinjeno kraljevstvo Velike Britanije i irske stavile su rezerve prema kojima se odred-be Protokola (pa ni ovih koji štite čovekovu sredinu) ne mogu primenjivati na nuklearno oružje (ove rezerve bi mogle da budu suprotne predmetu i cilju ugovora pa bi ih „trebalo uzeti sa rezervom”). U svakom slučaju, i dalje posto-je određene dileme u vezi sa tim koliko se brzo čovekova sredina oporavlja od posledica različitih nuklearnih eksplozija. Ukoliko bi se zahtevalo da se posle-dice osećaju i po nekoliko decenija i da budu veoma široko rasprostranjene bilo bi mnogo teže evidentirati prekršaje članova 35(3) i 55 dopunskog pro-tokola. nama se, ipak, čini da, u skladu sa razvojem svesti o značaju čovekove sredine u poslednjih tridesetak godina, test ne bi morao da bude toliko zahte-van. U tom slučaju bi bilo prilično teško zamisliti upotrebu nuklearnog oružja koja ne bi kršila pomenute norme.

što se tiče država koje nisu pristupile dopunskom protokolu i, na njih bi se i dalje primenjivale međunarodne običajne norme. U doktrini posto-je, ipak, oprečna mišljenja da li su članovi 35(3) i 55 postali međunarodne običajne norme. Studija o običajnom međunarodnom humanitarnom pravu

57 komentari člana 55 dopunskog protokola i uz Ženevske konvencije od 1949. go-dine dostupni su preko: https://www.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/Comment.xsp?viewComments=LookUpCoMaRT&articleUnid=E20Cad5E1C078E94C12563Cd0051dd24 (accessed 20 September 2014).


pominje osnovna tri principa kojih se moraju držati oni koji izvode vojne operacije u oružanim sukobima: „a) nijedan deo prirodne okoline se ne sme napadati, ukoliko nije vojni cilj; b) uništavanje bilo kog dela prirodne okoline je zabranjeno, osim ako to nalaže vojna potreba; c) zabranjeno je usmerava-nje napada na vojne ciljeve od kojih se može očekivati da će izazvati slučajnu štetu prirodnoj okolini, koja bi bila nesrazmerna u odnosu na direktnu i kon-kretnu očekivanu vojnu prednost”.58 S obzirom na to da je pretpostavka da bi se nuklearno oružje koristilo samo u situaciji krajnje nužde i u slučaju ostvari-vanja velike vojne prednosti, veliko je pitanje koliko su u praksi ova običajna pravila primenjiva na nuklearno oružje. osim toga, s obzirom na činjenicu da su države koje poseduju nuklearno oružje otpočetka tvrdile da se ovi članovi ne primenjuju na nuklearno oružje, bilo bi veoma teško dokazati da je nastalo običajno pravilo o zabrani upotrebe nuklearnog oružja u slučaju teških ošte-ćenja životne sredine.

ZakLjUČak

Legalnost upotrebe nuklearnog oružja ostaje najveći izazov za međunarodno pravo. Savetodavno mišljenje Međunarodnog suda pravde nije, nažalost, dalo konačne odgovore u vezi sa ovim pitanjem. do pojave konačnog rešenja mo-ramo se zadovoljiti postepenim sklapanjem pravnog mozaika. norme među-narodnog humanitarnog prava koje se odnose na zaštitu životne sredine pred-stavljaju samo mali deo tog mozaika. Pravila o zaštiti čovekove sredine tokom oružanih sukoba su relativno novijeg datuma ukoliko ih poredimo sa nekim drugim pravilima ove grane međunarodnog prava koja su nastala sredinom XiX veka. Stoga ne treba da čudi njihova relativna nerazvijenost i malobroj-nost. Takvoj situaciji pogoduje i to što je u ekstremnim situacijama poput oru-žanog sukoba zaštita čovekove sredine još uvek nisko na lestvici prioriteta.

S obzirom na stratešku važnost posedovanja (i samim tim potencijalne upotrebe) nuklearnog oružja i činjenicu da bi ga države eventualno koristile samo u krajnjoj nuždi (o tome svedoči i podatak da nuklearno oružje nije ko-rišćeno od 1945. godine naovamo) izgleda da još uvek nismo došli do stadi-juma u kojem bi mogli da tvrdimo da je svaka upotreba nulearnog oružja za-branjena pravilima međunarodnog humanitarnog prava koja štite čovekovu sredinu.

To, ipak, ne znači da nema malih pobeda u toj borbi protiv upotrebe nu-klearnog oružja. Prva od njih je ta da se, bez obzira na protivljenje najmoćnijih država na svetu, nuklearnih sila, pravila međunarodnog humanitarnog prava

58 Pogledati, na primer: https://www.icrc.org/customary-ihl/eng/docs/v1_cha (ac-cessed 20 September 2014).

MiLoš HR nja Z130

primenjuju i na nuklearno oružje, kao i da to važi i za zaštitu životne sredi-ne. Povezano sa tim, ova pravila međunarodnog humanitarnog prava zapra-vo ograničavaju tu upotrebu nuklearnog oružja pre na teorijske konstrukcije nego na praktične primere. Tako bi, na primer, svaka upotreba strateškog nu-klearnog oružja značila kršenje pravila međunarodnog humanitarnog prava bez obzira na veličinu vojne prednosti koja bi tim napadom bila ostvarena.

na kraju, mogućnost evolucionističkog tumačenja normi (međunarod-nog) prava ostavlja mogućnost da se norme usvojene 1977. godine tumače u svetlu promenjenih interesa međunarodne zajednice. To drugim rečima ostavlja mogućnost da se postojeće norme i standardi, koji su u njima propisa-ni, tumače više u korist zaštite životne sredine nego što je to bio slučaj dosad. U tom smislu bi trebalo iskoristiti i pozitivna iskustva međunarodnopravnih normi koja važe u doba mira, a koja su doživela pravi procvat. U ovakvom za-htevu ne treba otići predaleko. Lako je, naime, zamisliti pravila međunarod-nog humanitarnog prava koja bi apsolutno zaštitila čovekovu sredinu tokom oružanih sukoba uključujući i eventualnu upotrebu nuklearnog oružja. To bi, međutim, samo doprinelo potpunoj irelevantnosti tih odredbi jer nikada ne bi bile poštovane u praksi. norme međunarodnog humanitarnog prava koje štite životnu sredinu moraju delovati normativno i uticati na ponašanje su-bjekata tog pravnog sistema, ali, u isto vreme, ne smeju postaviti zahteve koji su potpuno neostvarivi. Svetlija budućnost zaštite životne sredine u oružanim sukobima se, dakle, krije u postepenoj evoluciji normi koja je zasnovana na promenjenim vrednostima, a ne u revoluciji koja se zasniva na idealima.

BiBLiogRaFija

[1] Bell, Stuart, Mcgilivray, donald, Pedersen, ole, Environmental Law (8th edition), oxford University Press, 2013.

[2] Bodansky, daniel, Brunnée, jutta, Hey, Ellen (eds.), The Oxford Handbook of International Environmental Law, oxford University Press, 2008.

[3] Congress of United States (office of Technology assesment), The Effects of Nuclear War, 1979.

[4] Đokić, dragomir, Efekti nuklearnog naoružanja, institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 1968.

[5] Fitzmaurice, Malgosia, Contemporary Issues in International Environmental Law, Edward Elgar Publishing, 2009.

[6] glasstone, Samuel, dolan, Philip j., The Effects of Nuclear Weapons (third edition), U.S. government Printing office, Washington, d.C.

[7] iCRC, Customary International Humanitarian Law Study, dostupno preko: https://www.icrc.org/customary-ihl/eng/docs/v1_cha (accessed 20 September 2014).


[8] knežević-Predić, Vesna, avram, Saša, Ležaja, Željko (ur.), Izvori međunarodnog hu-manitarnog prava, Publikum, Beograd, 2007.

[9] koppe, E. The Use of Nuclear Weapons and the Protection of Environment During International Armed Conflict, Hart Publishing, 2008.

[10] kosskeniemi, Martti, “Faith, identity and killing of innocent: international Lawyers and nuclear Weapons”, Leiden Journal of International Law, Vol. 10, pp. 137–162.

[11] Marković, danilo Ž., Socijalna ekologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2005.

[12] Matheson, Michael j., “The opinions of the international Court of justice on the Threat or Use of nuclear Weapons”, The American Journal of International Law, Vol. 91, no. 3, pp. 417–435.

[13] North Sea Continental Shelf , judgement, i.C.j. Reports 1969.

[14] Raičević, nebojša, Zabranjena oružja u međunarodnom pravu, Studentski kulturni centar niš, 2013.

[15] Sands, Philipe, Principles of International Environmental Law (2nd edition), Cambridge University Press, 2003.

[16] Sasoli, Marko, Buvije, antoan, Kako pravo štiti u ratu, Međunarodni komitet Crvenog krsta, Beograd, 2003.

[17] Radivojević, Zoran, Raičević, nebojša, „Zaštita životne sredine u međunarod-nom humanitarnom pravu”, Godišnjak Fakulteta političkih nauka, vol. Vi, br. 7, str. 123–143.

[18] dokumenta Ujedinjenih nacija i odluke Međunarodnog suda pravde.

[19] izveštaj Specijalnog izvestioca Saveta za ljudska prava a/HRC/21/48/add. 1.

[20] Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, advisory opinion, i.C.j. Reports 1996, p. 226.

[21] Tužba Maršalskih ostrva protiv indije pred Međunarodnim sudom pravde; http://www.icj-cij.org/docket/files/160/18296.pdf (accessed 10 September 2014).

MiLoš HR nja Z132

Miloš Hrnjaz

LEgaLiTY oF USE oF nUCLEaR WEaPonS in aRMEd ConFLiCTS: LiMiTS RELaTEd

To PRoTECTion oF EnViRonMEnT

Abstract

Legality of use of nuclear weapons is one of the most challenging contem-porary issues of international law. This paper is dealing with only one of the aspects of that issue – the one that is part of international humanitarian law and which protects natural environment during armed conflicts. The con-clusion is that although there are probably no norms of international hu-manitarian law which would prohibit every possible use of nuclear weapons in armed conflicts and which would secure the best protection of natural en-vironment, there are still important norms which would considerably limit

that use.

Key words:

international Humanitarian Law, nuclear Weapons, Environment, interna-tional Court of justice, Sources of international Law.

iSTR a ŽiVa nja

Stručni članak UdC Primljen: 29. mart 2014. 316.774

321.011.5

davor Marko1

Centar za društvena istraživanja „Analitika” Sarajevo

Medijska pomoć i izgradnja funkcionalnih medijskih

institucija u Srbiji2

Apstrakt

Medijska pomoć je izazovan koncept i postoji mnogo načina da se ona defi-niše. U ovom radu autor namerava da prodiskutuje koncept medijske pomo-ći i da, na bazi empirijskih činjenica prikupljenih u primarnom i sekundar-nom istraživačkom postupku, analizira koliko je medijska pomoć doprinela razvoju medijskog ambijenta u Srbiji i, posebno, uspostavljanju i reformama

važnih medijskih institucija.

Ključne reči:

demokratizacija, medijska pomoć, medijske institucije, nezavisnost, funkcionalnost


2 Rad je nastao na bazi rezultata međunarodnog istraživačkog projekta „Razvoj funkcionalnih medijskih institucija na Zapadnom Balkanu – komparativna stu-dija”, koji je Centar za društvena istraživanja „analitika” sproveo sa svojim par-tnerima u regionu. Proučava razvoj nezavisnih i funkcionalnih medijskih insti-tucija u albaniji, Bosni i Hercegovini, kosovu, Makedoniji i Srbiji tokom 2012. i 2013. godine. Više o projektu: http://www.analitika.ba/

daVoR M a R ko134

UVod

Medijska pomoć je izazovan koncept, i postoji mnogo pristupa njenom defi-nisanju. neki od ovih pristupa smatraju medije krajnjim rezultatom medijske pomoći, drugi analiziraju proces medijskog razvoja kao centralnu aktivnost, dok je za treće medijska pomoć smeštena i analizira se unutar šireg procesa demokratizacije u kojem se mediji posmatraju kao sredstvo postizanja dru-štvenih i političkih ciljeva.

Medijska pomoć pojavila se tokom 1980-ih i 1990-ih godina kao znača-jan aspekt podrške demokratizacije zemalja u razvoju. Medijske slobode su smatrane vrlo važnim za izgradnju demokratskih i prosperitetnih društava.3 Svrha medijske pomoći, prema kumar, bila je promocija demokratizacije kroz izgradnju kapaciteta za slobodan protok informacija, transparentnost, vero-dostojnost i odgovornost vlada, i ekonomski razvoj. Poticaj sve većoj pažnji koju su Sjedinjene američke države i druge zapadne zemlje davale pomoći nezavisnim medijima dali su kraj hladnog rata, ratovi u Ruandi i jugoslaviji, kao i pretnja terorizmom.4

ne postoje precizni podaci o količini novca koji su bili usmereni ka medi-jima u Srbiji.5 Prema Rodsovoj (Rhodes) studiji medijske pomoći na prostoru Zapadnog Balkana, za pomoć medijima u regionu do 2006. godine izdvojeno je 269.2 miliona eura, od čega je u Srbiju stiglo 44.9 miliona (ili 17 procenata). od toga je na direktnu pomoć otišlo 26.4 miliona, 13.1 milion za izgradnju medijskog okruženja, i preostalih 5.4 miliona eura za treninge.6 Ukoliko bi na ove Rodsove procene dodali i količinu novca koja je u razvoj medija u Srbiji uložena nakon 2006. godine, dobijamo podatak da je u periodu od 1991. do 2012. godine u Srbiju uloženo preko 90 miliona eura.7

3 Monroe, Price, Bethany, davis and daniel, de Luce, Mapping media assistance, ox-ford: University of oxford; Philadelphia: University of Pennsylvania, 2002, p. 1.

4 kumar, krishna, “international assistance to promote independent media in transi-tional and post-conflict societies”, Democratization, Vol. 13, no. 4, pp. 652–654.

5 Hawley, johnson, Model Interventions: The Evolution of Media Development Strat-egies in Bosnia-Herzegovina, Kosovo, and Macedonia from 2000 to 2007, Columbia University, 2012, p. 8–9.

6 aaron, Rhodes, “Ten Years of Media Support”, Stability Pact for South Eastern Eu-rope, 2007, p. 15.

7 ovo je procena načinjena na bazi dostupnih informacija. USad je, na primer, objavio kako je između 1997. i 2012. potrošio 38 miliona dolara, otvoreno dru-štvo za pomoć medijima u Srbiji 28,5 miliona dolara samo tokom 1990-ih, EU je medijski razvoj podsticala sa 1,7 miliona EUR tokom 1990-ih, i sa više od 20 mili-ona EUR od 2000. do 2012, i dodatnih 8 miliona EUR koji su planirani za pomoć prilikom digitalizacije. dodatna podrška stigla je od strane nEd-a (oko 2 miliona

MEdijSk a PoMoć i iZgR a dnja F U n kCiona L n iH ... 135

ovaj rad nudi različite definicije i pristupe u određivanju i pozicioniranju medijske pomoći, te nudi klasifikaciju elemenata/dimenzija medijske pomoći koje je razvio Centar za društvena istraživanja analitika iz Sarajeva. osnovni cilj bio je pregled i analiza najvažnijih međunarodnih aktivnosti u pogledu podrške nezavisnim medijima u Srbiji, kroz analizu medijske pomoći, najzna-čajnijih pristupa, njihovog intenziteta i nivoa, kao i najznačajnijih aktera.

MEdijSka PoMoć: dEFiniCijE, diMEnZijE, CiLjEVi i akTERi

Ukoliko i postoji spor oko toga da li je ispravno koristiti termin medijska pomoć ili pomoć medijima, odnosno na koji način ga je adekvatnije prevesti (engl. me-dia assistance), taj spor se uglavnom oslikava kroz različite pristupe u pokušaju da se medijska pomoć definiše. Medijska pomoć najčešće se posmatra u kontek-stu jačanja i razvoja medija kao važnih aktera u procesu demokratizacije. Tako džonson piše kako je između 2000. i 2007. razvoj medija postao ključna kom-ponentna strategija demokratizacije.8 ovaj autor smatra kako medijski razvoj možemo posmatrati kao (a) vrstu intervencije tokom konflikta, (b) kao deo programa čiji je cilj demokratizacija društava, i (c) kao deo procesa izgradnje nacija i država.9 i Presnal (Presnall) govori o promociji demokratije, i opisuje je kao „pomoć koja je primarno i direktno kreirana kako bi poticala liberalne demokratske vrednosti, institucije, i prakse”.10 Berger razlikuje medijski razvoj, gde je fokus stavljen na same medije i njihovo osnaživanje, od pristupa gde se uloga medija meri njihovim potencijalom da utiču na društvene i političke procese.11 Po ovom autoru, medijski razvoj podrazumeva medijski doprinos ra-zvoju. Sama fraza „medijski razvoj” uglavnom se odnosi na intervencionistič-ke projekte, i medije posmatra instrumentalno, uglavnom kao sredstvo za po-stizanje širih društvenih ciljeva. Za autore, poput Bergera i kejlethil (kalathil), fraza medijska pomoć ima uže značenje i manju ideološku konotaciju.12

dolara između 2006. i 2012), i drugih donatora poput norveške pomoći ljudima, Balkan Trust-a, konrad adenauera, Fridrih Eberta, itd.

8 johnson, Model interventions, op. cit., p. 13.

9 ibidem, p. 3.

10 aaron, Presnall, “Which way the wind blows: democracy promotion and interna-tional actors in Serbia”, Democratization, Vol. 16, issue 4, p. 663.

11 guy, Berger, “Problematizing ’media development’ as a bandwagon gets rolling”, International Communication Gazette November, Vol. 72, p. 550.

12 Berger, Problematizing ’media development’, op. cit., p. 5.

daVoR M a R ko136

Postoje i druga tumačenja, koja ne vezuju pomoć medijima isključivo za proces demokratizacije. kumar ističe kako su programi medijske pomoći če-sto i u službi javne diplomatije zemalja koje pružaju pomoć. Često se pred-stavnici vlasti i politički lideri zemalja u razvoju opiru programima medijske pomoći upravo kako bi izbegli indoktrinaciju, uticaj i manipulaciju lokalnim medijskim sektorom.13 kako tvrdi džonson, donatorski novac koristi se kao „šargarepa” putem koje se određene i partikularne agende i ideološki pogledi institucionalizuju, potom i promovišu pod velom medijske „nezavisnosti”.14

Prajs (Price) i drugi navode različite vidove medijske pomoći, poput novi-narskih treninga, direktne pomoći medijskim organizacijama, podršci refor-mama medijskih zakona, medijskoj profesionalizaciji, izgradnji kapaciteta za finansijsku održivost medija, odnosno – i ovo je malo širi aspekt – prevazila-ženje nacionalnih, religijskih, i etničkih barijera.15 dodatno, medijska pomoć podrazumeva i inicijative za prevenciju konflikta, sigurnosne treninge, po-dršku za zagovaračke aktivnosti u domenu zakonodavnih inicijativa, te druš-tveni i kulturni razvoj (ovo obuhvata i podršku medijima zajednice).16 Rods (Rhodes) ovoj listi dodaje osnivanje i podršku medijskim institutima, kao i kreiranje izlaznih strategija.17

dva osnovna cilja medijske pomoći, prema Rodsu, jesu političko-društve-ni i specifični medijski ciljevi. Podrška ostvarenju političkih i društvenih ci-ljeva teži osnaživanju medija u nameri da se prevaziđe dominacija države i državnih medija (slučaj Srbije, tokom 1990-ih), i da se građanima ponudi al-ternativa. Mediji su ovde sredstvo, a ne cilj. Podrška medijima i specifičnim medijskim ciljevima očekivano bi trebalo da doprinese razvoju slobodnog, pluralnog i profesionalnog medijskog okruženja.18 džonson radije govori o nivoima medijske pomoći, nego o ciljevima. Prema ovom autoru, na makroni-vou medijska pomoć predstavlja način da se demokratske vrednosti preslikaju u društva kojima se pomoć pruža. Sa druge, na mikronivou ona podrazumeva snaženje lokalnih institucija u procesu izgradnje država i nacija.19

13 kumar, krishna, “international assistance to promote independent media in transi-tional and post-conflict societies”, Democratization, Vol. 13, no. 4, pp. 654–655.

14 johnson, Model interventions, op. cit., p. 89.

15 Monroe, Price, Bethany davis and daniel de Luce, Mapping media assistance, oxford: University of oxford; Philadelphia: University of Pennsylvania, 2002, p. 2.

16 Price, Bethany and de Luce, Mapping media assistance, op. cit., p. 4.

17 aaron, Rhodes, Ten Years of media support to the Balkans: An assessment, amster-dam: Media Task Force of the Stability Pact for SEE, 2007, p. 11.

18 Rhodes, Ten Years of media support to the Balkans: An assessment, op. cit., p. 11.

19 johnson, Model interventions..., op. cit., str. 15.


Strukturu medijske pomoći, prema Prajsu i drugima, čine njeni glavni akte-ri, a to su donatori, zatim ugovarači (engl. contractors), odnosno lokalni part-neri. kada su donatori u pitanju, imamo vladine organizacije (USaid, Sida), međunarodne organizacije (Savet Evrope, oEBS, Svetska banka, Un), javne ili privatne fondacije (otvoreno društvo, konrad adenauer, Fridrih Ebert, Tompson fondacija, itd.).20 Ugovorne strane ili kontraktore su univerzite-ti, medijske kompanije, nevladine organizacije, odnosno operativni nosio-ci medijske pomoći (iREX je tako delovao u sklopu USaid-ovog programa za pomoć medijima), i različite zagovaračke (advocacy) organizacije.21 kada su lokalni partneri u pitanju, tu se navode medijski instituti i centri, čije je osni-vanje i rad značajno podržavan tokom 90-ih.22

konCEPTUaLiZaCija MEdijSkE PoMoći

na bazi analize relevantne literature, Centar za društvena istraživanja analitika iz Sarajeva razvio je tipologiju aspekata medijske pomoći, koja podrazumeva: nivo odnosno ciljnu grupu medijske pomoći (a), vrstu medijske pomoći (b), intenzitet medijske pomoći, prema vrsti i nivou (c), strategije medijske pomo-ći (d), i koherentnost strategije medijske pomoći (e). ova je tipologija kasnije korištena i za analizu pristupa, programa, aktivnosti i rezultata pomoći u iz-gradnji medijskih institucija u Srbiji.

kada je (a) nivo medijske pomoći u pitanju, ona može biti individualna, in-stitucionalna, može se odvijati na širem nivou u kojem se iniciraju promene aktuelnih politika, odnosno stvara se pogodan ambijent za reforme, i može biti mešovita. individualni nivo podrazumeva pomoć novinarima, urednici-ma i menadžmentu, a fokus je na prenošenju znanja i veština koji nisu orga-nizovani unutar jedne institucije. institucionalni nivo podrazumeva jačanje kapaciteta jedne institucije, putem obuka, finansijske podrške i tehničke po-drške. Podrška na nivou politika usmerena je na iniciranje zakona, pravila, normi, stvaranje prijemčive okoline za reforme, i regulatornog okvira za rad medija. Mešovita medijska pomoć se odvija paralelno na dva ili na sva tri po-menuta nivoa, i ovaj je pristup karakterističan za reforme javnih servisa, in-stitucija koje su zahtevale usvajanje novog zakonskog okvira, nove medijske politike, ali i drugačije promišljanje rada javnih medija.

Brojne su (b) vrste medijske pomoći, odnosno konkretne aktivnosti, koje su bilo donatori sami, bilo u partnerstvu sa lokalnim institucijama, sprovodile sa namerom da podrže procese medijskih reformi i izgrade medijske institu-

20 Price, Bethany and de Luce, Mapping media assistance, op. cit., pp. 6–21.

21 ibidem, pp. 21–29.

22 ibidem, pp. 29–30.

daVoR M a R ko138

cije. Te aktivnosti mogu biti sledeće – trening, savetovanje (u domenu upra- vljanja, aministrativnih procedura, razvoja brendova, finansijskog planira-nja), finansiranje, monitoring (implementacije zakona, poštovanja uspostav-ljenih normi), lobiranje, uslovljavanje (politika velikih donatora, i instituci-onalizovani pristup EU, koji ima za cilj da nagradi, odnosno „kazni” propuste u implementaciji određenih politika), i intervencija (direktno uključivanje, nametanje određenih političkih rešenja).23

Prethodna dva faktora možemo dodatno analizirati i prema (c) intenzite-tu, koji se kreće od neznatnog ili slabog, preko srednjeg, pa do vrlo visokog.

Među brojnim relevantnim dimenzijama strategija medijske pomoći (d), analitika je definisala četiri važna – finansiranje, obim, poreklo i kontekstua-lizacija. kada je finansiranje u pitanju, važno je istražiti karakter podrške – da li je eksterna ili je lokalna, da li je kontinuirana ili je ad hoc, da li institucional-no orijentisana ili programski? Prva pretpostavka u vezi sa finsansiranjem je da će rezultati biti održiviji i dugoročniji ukoliko je lokalno finansiranje sna-žnije i ukoliko postoji minimalna zavisnost od donatora. opasnost ovakvog pristupa leži u činjenici da je finansijska zavisnost od lokalnih aktera (vlada, skupština, itd.) uvek rađala ili izazivala političku zavisnost, čineći određene institucije ranjivim i politički podobnim. ovo je slučaj sa mnogim lokalnim medijima u Srbiji.24 obim strategije umnogome zavisi od programske orijen-tacije i ideologije onoga ko finansira, i pristupi koji se mogu evidentirati se kreću od sistemskog, pristupa koji je orijentisan na procese, i pristupa koji je orijentisan na rezultate. kada je kontekstualizacija medijske pomoći u pita-nju, važno je istražiti da li je za eksternu podršku medijima postojala lokal-na saglasnost i partnerstvo sa lokalnim akterima, institucijama ili zakonskim rešenjima (ovo je evolucionarni pristup), ili je ta podrška ciljala da temeljno menja postojeće prakse, često i bez podrške lokalnih aktera (disruptivni, ili re-volucionarni pristup).

na kraju, analiza (e) koherentnosti strategija medijske pomoći odgovara na pitanje koliko je efektivna medijska pomoć bila i koliko su njeni rezultati odr-živi. koherentnost se može meriti kroz četiri dimenzije – koordinaciju, moni-toring, vremensko trajanje i pristup (programski ili institucionalni). Pitanje koordinacije je važno jer, ukoliko su napori donatora međusobno usaglašeni,

23 To je bio slučaj u Bosni i Hercegovini gdje je Ured visokog predstavnika (oHR) nametnuo nekoliko vrlo važnih odluka za reformu medijskog sistema i usposta-vljanje tamošnjeg javnog servisa.

24 U Srbiji je nedavno aktualizovano i pitanje finansiranja medija na jezicima ma-njina, gde je, mesto institucionalnog finansiranja, prednost davana finansiranju određenim programima kroz tzv. „projektno finansiranje”. izvor: kuntić, „Zakon o medijima je neoliberalna dogma”, Radio-televizija Vojvodine, 24. jun, 2013. dostupno: http://www.rtv.rs/sr_lat/vojvodina/novi-sad/kuntic:-zakon-o-mediji-ma-je-neoliberalna-dogma_402676.html (Pristupljeno 17. septembra 2014).


smanjuje se opasnost od preklapanja, i povećava se efekat pomoći. Sistemski i kontinuirani monitoring omogućava praćenje razvoja određenih medijskih institucija, implementaciju zakona, evidentiranje praksi, otkrivanje (potom i minimalizaciju) opasnosti, prepreka i disfunkcionalnosti. iskustva pokazuju da dugoročnije planirana medijska pomoć ima više izgleda za uspeh, od krat-koročnih i ad hoc pristupa.

MEdijSka PoMoć U SRBiji

analizirajući tok medijske pomoći u Srbiji, pristupe glavnih aktera/donato-ra, primenjene strategije, odnosno vrstu pomoći, ne možemo govoriti o li-nearnom procesu sa jedinstvenom strategijom, i podjednakim intenzitetom pomoći. Radije možemo govoriti o fazama, kojih je bilo najmanje pet: peri-od izolacije i otežanog pristupa medijima (1990–1995), postdejtonska faza (1995–1998), kosovski konflikt i nove represije (1998–1999), demokratske promene i izgradnja prijemčive okoline (2000–2008) i ekonomska kriza i par-titokratija (2008 – do danas).

Faza 1: Period izolacije i otežanog pristupa medijima (1990–1995)

Sve do 1995, usled sankcija i izolacije u kojoj se nalazila SR jugoslavija, pristup donatora Srbiji bio je ograničen. direktni uticaj i uključenost stranih vlada i njihovih razvojnih agencija nije bio pozdravljan od strane Miloševićevog re-žima. Pomoć nije bila kategorizovana kao medijska, već kao humanitarna po-moć.25 Razvoj i opstanak nezavisnih medija isključivo je zavisio od međuna-rodne pomoći. Fond za otvoreno društvo, Evropska unija (kroz Međunarodnu federaciju novinara), Vlada Sad i švedski helsinški komitet bili su u tom pe-riodu najveći donatori. kako stoji u USaid-ovom izveštaju (2002): „američka podrška [od 1990. do 1995] bila je sporadična, evropska pomoć bila je mala ali sigurna, dok je Soroš bio naš spasilac”.26 Eksterna podrška medijima bila je isključivo upućivana individualnim medijima, dok nije bilo podrške za šire, političke, promene. Pomoć se prevashodno ogledala u treninzima i kupova-nju tehničke opreme. najveći korisnici pomoći bili su Studio B, Radio B92, Vreme, danas, kasnije i nezavisno udruženje novinara Srbije, Mediacentar. Pomoć je isključivo bila kreirana izvana, i bila je disruptivnog karaktera jer u

25 Price, Bethany and de Luce, Mapping media assistance, op.cit., p. 1.

26 Rich, McClear, Suzi, McClear and Peter, graves, “US Media assistance Programs in Serbia”, july 1997 – june 2002, Bureau for Policy and Program Coordination, november 2003, p. 5.

daVoR M a R ko140

Srbiji u to vreme nije postojalo prijemčivo okruženje koje bi podsticalo razvoj medija.27

Faza 2: Postdejtonska faza (1995–1998)

nakon 1995. godine, kada je potpisivanjem dejtonskog mirovnog sporazuma okončan rat na prostorima bivše jugoslavije, međunarodne agencije, vlade i donatori imali su olakšani pristup medijima u Srbiji. Uprkos činjenici da je ta-dašnji režim u Srbiji sebe pokušavao da predstavi kao mirotvornog28, pritisci na medije bili su i dalje prisutni.29 ključni momenat za liberalizaciju medija u Srbiji desio se nakon lokalnih izbora 1996. godine.30 ovo je bio period to-kom koje su radijske stanice, poput B92 i indeksa stekle milionsku publiku.31 U junu 1997. kreiran je anEM, mreža koju je činilo inicijalnih 19 članica i osnivača, većinom nezavisnih lokalnih medija.32 U ovom periodu aktivnosti donatora postaju sve fokusiranije, koherentnije, koordinisanije i strateški ori-jentisane na jedan ultimativni cilj – političke promene u Srbiji. osim direkt-nog finansiranja, tehničke pomoći i treninga, međunarodni akteri su nudili i

27 Price, Bethany, and de Luce, Mapping media assistance, op. cit., p. 57.

28 Čak su i u međunarodnim krugovima Miloševića smatrali jedinim političarem koji je kadar doneti mir na prostorima bivše jugoslavije. izvor: adam LeBor, “Co-mment: Milošević the Peacemaker”, Institute for War and Peace Reporting, april 29, 2005.

29 U formi zabrane (decembra 1996, Vlada Srbije ugasila je Radio Boom 93 iz Poža-revca) ili preuzimanja (Režim je postavio novo rukovodstvo na čelo RTV Studija B iz Beograda 1996. godine).

30 Protesti protiv režima, koji su se odvijali tokom zime 1996–1997, bili su izazvani nepriznavanjem izbornih rezultata na lokalnom nivou, kada su predstavnici opo-zicione koalicije „Zajedno” i studenti zajednički organizovali niz protesta. gra-đanski bunt trajao je sve do februara 1997, kada je Milošević specijalnim zakonom priznao pobedu opozicionih partija u nekoliko gradova u Srbiji, što je stvorilo mo-gućnost formiranja lokalnih vlasti. izvor: The Balkan Peace Team, “Protests in Bel-grade and throughout Yugoslavia – 1996/1997”, december 13, 1996; http://www.hartford-hwp.com/archives/62/063.html (Pristupljeno 10. septembra 2014).

31 BeoMedia, “Radio Listening Report, january 5–9, 1997”, Belgrade, 1997.

32 anEM su 1993. godine formirali Radio B92 iz Beograda, Radio Boom 93 iz Poža-revca, Radio Bajina Bašta, dok su im se kasnije pridružili Radio Smederevo i Radio Cetinje. njihov je inicijalni cilj bio da ujedine do tada izolovane medije kao prvi korak u probijanju državno kontrolisanog medijskog monopola. anEM je for-malno registrovan 1997, osnivači su bili Radio B92, Radio Boom i Radio Cetinje. (izvor: Saša Mirković, predsednik anEM-a, e-mail korespondencija sa autorom, april 18, 2013).


svoju pomoć sa ciljem širenja i podizanja svesti o značaju političkih promena. Supstantivna donatorska pomoć bila je značajna za nezavisne medije kako bi oni izrasli u aktere sposobne da budu nosioci društvenih promena. kako Meklir (McClear) ističe, „nezavisne novinske agencije i publikacije uticale su na javnost i javno mišljenje i značajno su doprinele promenama koje su usle-dile”.33 U ovom periodu, među najaktivnijim akterima bili su otvoreno dru-štvo, EU (uglavnom kroz švedski helsinški komitet) i USaid. ovaj period obe-ležila je i značajnija koordinacija između donatora.34

Faza 3: Kosovski konflikt i nove represije (1998–1999)

Tokom 1998. i 1999. godine, u vreme krize i konflikta na kosovu, Miloševićev režim pokazuje znake slabosti, a osnaženi nezavisni mediji imaju važnu ulogu u tome. U nameri da uspostavi strožu kontrolu nad medijima, režim u Srbiji 1998. godine usvaja drakonski Zakon o javnom informisanju35, koji režimu omogućuje da, putem striktnog kažnjavanja medija i njihovih urednika, uve-de i neku vrstu discipline među nezavisne medije. ovaj je zakon bio zasnovan na ideji da su „mediji nešto opasno, i da je potrebno uspostaviti bilo kakvu vr-stu državne cenzure”.36 ovo je period kada američkim zvaničnicima nije bio dozvoljen rad u Srbiji. Stoga su donatori iz Sad svoje kancelarije formirali u Budimpešti (to je bio slučaj sa ambasadom Sad) ili u Podgorici (odakle je de-lovao iREX).

Faza 4: Demokratske promene i izgradnja prijemčive okoline (2000–2008)

nakon demokratskih promena, 5. oktobra 2000. godine, donatori su prepla-vili Srbiju novcem kako bi novoj vlasti omogućili brz napredak i demokrati-zaciju.37 Tada dolazi i do principijelnog sukoba demokratskih vlasti i nezavi-

33 McClear, McClear and graves, US Media Assistance Programs..., op. cit.

34 na primer, 1998, otvoreno društvo je zajedno sa USaid i EU organizovalo dona-torsku konferenciju sa namerom da obezbedi po 2.5 miliona dolara od obe strane kako bi se podržao rad anEM-a.

35 ovaj Zakon, koji mnogi nazivaju i „Vučićevim zakonom”, usvojen je u periodu kada je sadašnji premijer Srbije (2014–) obavljao funkciju republičkog ministra informisanja (1998–2000), kao predstavnik Srpske radikalne stranke.

36 Vladimir Vodinelić, ekspert za medijsko pravo, Pravni fakultet Univerziteta Uni-on, Beograd (intervju sa autorom, 28 februar 2013).

37 aaron Presnall, “Which way the wind blows: democracy promotion and interna-tional actors in Serbia”, Democratization, Vol. 16, no. 4, p. 662.

daVoR M a R ko142

snih medija – demokratski orijentisani političari očekivali su od medija da ih i dalje nekritički podržavaju, što je bio slučaj tokom 90-ih, no većina nezavi-snih medija to je smatralo neprofesionalnim i neprihvatljivim. U ovom perio-du, medijska pomoć je prvenstveno bila fokusirana na izgradnju prihvatljivog ambijenta za rad medija, sa fokusom na kreiranje zakonske, politika i strategi-ja medijskog razvoja, izgradnju institucija – javnih servisa i regulatornih tela. ključna reč u pristupu medijskoj pomoći polako postaje – (samo)održivost. ovaj period donosi i značajne promene u pristupu donatora. američke orga-nizacije se povlače sa ovih prostora, i, prateći interese spoljne politike Sad, sve intenzivnije deluju u drugim delovima sveta. Vodeću ulogu u demokrati-zaciji Srbije preuzima EU kroz inicijative poput Pakta za stabilnost jugoistočne Evrope (2002–2006)38, CaRdS programa koji je provodila Evropska agencija za rekonstrukciju (2001–2008)39 i iPa programa (od 2006. godine). Primeri sistemskog pristupa u razvoju medija mogu se pronaći i u direktnoj podršci transformaciji javnih medija (slučaj RTS-a), uspostavljanju novih komercijal-nih medija sa javnom misijom (TV B92).

Faza 5: Ekonomska kriza i partitokratija (2008–)

globalna ekonomska kriza (2008) pogodila je tržište u Srbiji u vidu drastičnog pada oglašivačkog novca. država postaje jedan od najvažnijih oglašivača i fi-nansijera medija. kupovina uticaja kroz indirektnu finansijsku pomoć medi-jima ostvarivana je u formi pretplate, kampanja, oglašivanja koje su plaćale javne kompanije pod kontrolom politike, ili čak angažovanjem medija da spro-vode istraživačke usluge.40 U tom periodu pomoć donatora značajno je smanje-na, i uglavnom je bila zasnovana na podršci raznolikim medijskim projektima i inicijativama. ovo je bio slučaj i sa otvorenim društvom, nEd-om, švedskim helsinškim odborom (kasnije Civil Rights Defenders), specijalnim medijskim programom Fondacije kondrad adenauer, itd. Sa izuzetkom EU, nije bilo druge strateški orijentisane i direktne finansijske pomoći za medije. novije analize i izveštaji pokazuju da je čak i EU strateški podržavala medije na način da se sama promoviše putem njih.41 Podrška EU je uglavnom bila fokusirana na kreiranje

38 WTi Media Task Force document, “Support to Media in SEE: Strategy 2001 –2004”.

39 “European agency for Reconstruction”, last modified September 22, 2008; http://ec.europa.eu/enlargement/archives/ear/serbia/serbia.htm (accessed 15 january 2013).

40 Vlada Republike Srbije, „izveštaj o pritiscima i kontroli medija u Srbiji,” Savet za borbu protiv korupcije, 2011.

41 Tako je u Srbiji EU podržala više od 80 projekata koji su bili vezani za medije i ko-municiranje sa 17.7 miliona EUR u periodu 2008–2010, no većina je sadržavala


novih medijskih politika sa ciljem da se postojeći zakoni prilagode i unapre-de u skladu sa evropskim standardima. Usvajanju strategije medijskog razvoja prethodila je studija za koje je EU angažovala međunarodne eksperte.42 kako je ta studija trebalo da predstavlja osnovu za kreiranje Strategije razvoja medija u Srbiji, mnogi su medijski eksperti već u startu izrazili svoj kriticizam i izrazili sumnju u nezavisnost ove studije.43

ZakLjUČna RaZMaTRanja

nije moguće identifikovati jedinstveni pristup pomoći medijima u Srbiji. Možemo govoriti samo o kombinaciji efekata medijske pomoći na različi-te aspekte razvoja medijskih institucija, i tu razlikujemo tri obrasca. Prvi je „egzistencijalna podrška” nezavisnim medijima tokom 1990-ih. Pod drugim obrascem mediji se smatraju sredstvom za postizanje političkih, ili društve-nih, ciljeva, odnosno akterima koje treba osposobiti da deluju na medijskom tržištu. ovaj je obrazac dominirao u Srbiji od 1996. do prve polovine 2000-ih. konačno, podrška izgradnji prijemčive okoline je obrazac na kojem su dona-tori, posebno EU, insistirali nakon 2000.

EU je nakon 2000. postala najvažniji akter u pružanju medijske pomoći u Srbiji, putem politike uslovljavanja, indirektne pomoći u obliku ekspertize i savetovanja, do direktne tehničke i finansijske podrške pojedinim medijskim institucijama (najčešće javnom servisu). U poređenju sa američkim donato-rima, EU je imala nešto dugoročniji pristup, čiji je cilj bio kreiranje održivih medijskih politika. na početku, uz pomoć Saveta Evrope i oEBS-a, kreirani su standardi i principi, u skladu sa evropskim vrednostima i praksama, zatim su inicirani i usvajani zakoni, koji su regulisali „pravila igre” u, do tada, haotič-nom medijskom prostoru. ovi standardi i njihova implementacija služili su međunarodnim akterima kao indikator za eksterni monitoring i evaluaciju uspešnosti reformi.

kada se analizira direktna pomoć, nezavisni mediji su bili njeni korisnici u velikoj meri tokom 90-ih, kada ih je medijska pomoć „održavala na životu”. najrašireniji oblik direktne pomoći, osim finansijske, bili su treninzi, većini su ciljna grupa bili novinari (svega mali procenat odnosio se na menadžere).

promotivne aktivnosti ili veoma skupe infrastrukturne projekte. izvor: EPRd, “Mapping of EU Media Support 2000–2010”, septembar 2012, str. 26.

42 EU/CoWi Consortium, “Media Study Report”, june, 2010; http://www.mc.rs/up-load/documents/PdF/MediaStudyReport.pdf (accessed 15 September 2014).

43 Bojana Barlovac, “Serbia: Public discussion on Media Study to Begin”, Balkan in-sight, june 25, 2010; http://www.balkaninsight.com/en/article/serbia-public-dis-cussion-on-media-study-to-begin (accessed 16 September 2014).

daVoR M a R ko144

Uzimajući u obzir učinak i prirodu ovih treninga, većina analitičara naziva-la ih je „padobranskim” aktivnostima, posebno zbog toga što su bili ad hoc kreirani u skladu sa vizijama i potrebama donatora, a ne lokalnih novinara i medija.

U smislu daljeg razvoja medija i medijskog okruženja, u skladu sa novim ekonomskim i političkim trendovima (posebno nakon 2000), misija donato-ra bila je delimično uspešna. U nedostatku dugoročne strateške orijentacije i usled nejasne vizije donatora koje specifične promene žele da postignu u društvu, njihova je podrška rezultirala visokim stepenom zavisnosti medija od donatora. U nedostatku izlazne strategije, mediji koji su vremenom ostajali bez donatorske podrške su se bilo gasili, bilo su dolazili pod uticaj političkih i ekonomskih struktura te menjali svoje prvobitne misije i svrhu.

Srbija se u međunarodnoj literaturi navodi kao primer dobre koordina-cije donatora. koordinacija je bila čak i institucionalizovana tokom 1998. i 1999. godine, kada su se donatori udružili kako bi podržali nezavisne i opo-zicione medije. ova je podrška bila važna jer mediji su izvršili jako važan uti-caj na javno mnjenje, i pokrenuli građane na bunt, što je kasnije dovelo i do svrgavanja Miloševićevog režima. nakon toga, koordinacija više nije bila to-liko intenzivna, no nije potpuno ni iščezla. i dok je u većini zemalja regio-na Zapadnog Balkana uočen trend i ideološki zasnovana podrška određenim medijskim projektima između američkih (komercijalni pristup) i evropskih (podrška javnom servisu) aktera, u Srbiji je zabeležen zajednički napor da se osnaži jedna privatna i komercijalna tv stanica (B92) sa javnom misijom.44

iskustva medijske pomoći u Srbiji pokazuju nam kako je za prave refor-me u bilo kom društvu potrebno vreme, ali i etablirane i nezavisne medijske institucije koje zahtevaju prilagođenu i prijemčivu okolinu. Tranzicija dru- štva, zakona, odnosno medija u Srbiji došla je prilično kasno (tek nakon 2000), i period od 14 godina je isuviše kratak da bi se mogli donositi snažni i verodostojni zaključci. ipak, kao jedna od glavnih zamerki donatorima može se istaći nedostatak dugoročne strategije razvoja medija. Prihvatanje principa i standarda, usvajanje zakona, nije dovoljno. kako je Berkovic primetio, zako-ni su kognitivne kategorije45 i oni ne bi smeli biti nametnuti ili prekopirani iz jednog konteksta u drugi, već moraju biti u duhu okruženja kojem pripadaju, da sadrže elemente lokalnih tradicija u nameri da funkcionišu i da budu pri-hvaćeni. Bez adekvatne okoline, institucije, poput javnog servisa ili regula-tornih agencija, ne mogu raditi onako kako se od njih očekuje. Česte prome-ne zakona, zanemarivanje ekonomskog aspekta medijskog razvoja, različite

44 o različitim pristupima, posebno američkom i evropskom, pisali su u svojem radu Price, Bethany and de Luce, Mapping media assistance, op. cit., p. 33.

45 Berkowitz at al., “The Transplant Effect”, The American Journal of Comparative Law, Vol. 51, pp. 163–203.


vrste zavisnosti medija od lokalne ili strane podrške, i velika očekivanja od ovih institucija za tako kratak vremenski period, učinili su misiju njihovog kreiranja i dalje podrške samo delimično uspešnom.

BiBLiogRaFija

[1] andersen, Ben, “Serbia after Milošević: a Progress Report”, A United States Helsinki Commission Briefing, March 1, 2001.

[2] Bacevich, andrew and Cohen, Eliot, War Over Kosovo: Politics and Strategy in a Global Age, Columbia University Press, 2001.

[3] Berger, guy, “Problematizing ’media development’ as a bandwagon gets rolling”, International Communication Gazette November, Vol. 72, pp. 547–565.

[4] Berkowitz at al. “The Transplant Effect”, The American Journal of Comparative Law, Vol. 51, pp. 163–203.

[5] Cary, Peter, “US government Funding for Media: Trends and Strategies”, Center for International Media Assistance, March 19, 2013.

[6] EPRd, “Mapping of EU Media Support 2000–2010”, September 2012.

[7] Evans, Peter, “development as institutional Change: The Pitfalls of Monocropping and the Potentials for deliberation”, Studies in Comparative International Develop-ment, Vol. 38, no. 4, 2004.

[8] Hallin, daniel C. and Mancini, Paolo, Comparing Media Systems: Three Models of Media and Politics, Cambridge University Press, 2004.

[9] Hume, Ellen, The Media Missionaries: American Support for Journalism Excellence and Press Freedom Around the Globe, Miami: knight Foundation, 2004.

[10] irion, kristina and jusić, Tarik, “international assistance and media democrati-zation in the Western Balkans: a Cross-national comparison”, Analitika, Centar za društvena istraživanja, 2013/1. dostupno: http://analitika.ba/sites/default/files/publikacije/jusic_and_ahmetasevic_-_rrpp_bih_medassistance_31dec2013_fi-nal.pdf (accessed 25 September 2014).

[11] johnson, Hawley, Model interventions: The evolution of media development strategies in Bosnia and Herzegovina, Kosovo, and Macedonia, new York: Columbia University, 2012.

[12] knežević, Sofija, „Uloga programa obuke BBC-ja u transformaciji RTS-a u javni servis”, CM, Vol. 7, no. 22, 2012.

[13] kremenjak, Slobodan, „Prepreke na putu do novog regulatornog okvira za medij-sku scenu u Srbiji”, ANEM publikacija, no. iV, decembar 2010, str. 5–7.

[14] kumar, krishna, “international assistance to promote independent media in tran-sitional and post-conflict societies”, Democratization, Vol. 13, no. 4, 652–654.

[15] LeBor, adam, “Comment: Milošević the Peacemaker”, Institute for War and Peace Reporting, april 29, 2005.

daVoR M a R ko146

[16] Marko, davor, “Media reforms in turbulent times: The role of media assistance in the establishment of the independent media institutions in Serbia”, Analitika, Centar za društvena istraživanja, 2013/6. dostupno: http://analitika.ba/sites/defa-ult/files/publikacije/marko_d_-_rrpp_serbija_wp06_3dec2013_final_for_publis-hing.pdf (accessed 10 September 2014).

[17] Matić, jovanka, „Medijske slobode Srbije u evropskom ogledalu”, Belgrade: ANEM, NUNS, Lokal Press, NDNV/Civil rights defenders, 2012.

[18] McClear, Rich, McClear, Suzi and graves, Peter, “US Media assistance Programs in Serbia, july 1997 – june 2002”, Bureau for Policy and Program Coordination, november 2003.

[19] Milivojević, Snježana, „Strategija, studija, sažetak”, ANEM publikacija, no. iV, de-cembar, 2010, str. 11–15.

[20] Presnall, aaron, “Which way the wind blows: democracy promotion and interna-tional actors in Serbia”, Democratization, Vol. 16, issue 4, pp. 661–681.

[21] Price, Monroe, davis, Bethany and de Luce, daniel, Mapping media assistance, oxford: University of oxford; Philadelphia: University of Pennsylvania, 2002.

[22] Rhodes, aaron, “Ten Years of media support to the Balkans: an assessment”, amsterdam: Media Task Force of the Stability Pact for SEE, 2007.

[23] Veljanovski, Rade, Javni RTV servis u službi građana, Beograd: Clio, 2005.

[24] Veljanovski, Rade, Medijski sistem Srbije, Beograd: Čigoja, 2009.

[25] Voltmer, katrin, “How Far Can Media Systems Travel?” in: Comparing Media Systems Beyond the Western World, ed. daniel C. Hallin and Paolo Mancini, Cambridge University Press, 2012, pp. 240–241.

[26] Vlada Republike Srbije, „izveštaj o pritiscima i kontroli medija u Srbiji”, Savet za borbu protiv korupcije, 2011.

[27] Zielonka, jan, and Mancini, Paolo, “Executive Summary: a Media Map of Central and Eastern Europe”, University of oxford, London School of Economics and Politics, 2011.


Davor Marko

MEdia aSSiSTanCE and dEVELoPMEnT oF FUnCTionaL MEdia inSTiTUTionS in SERBia

Abstract

Media assistance is a challenging concept. There are many ways to appro-ach and to define it. Some of these approaches consider media as the final result or goal, other consider the process of media development as the cen-tral to media assistance, while some situated support to media as part of de-mocratization process where media are considered as means for wider social and political changes. This paper tends to re-discuss the concept of the me-dia assistance and, based on empirical data collected through primary and secondary research, investigate how it contributes to the development of Serbian media environment and, specifically, to establishment and reforms

of important media institutions.

Key words:

democratizations, media assistance, media institutions, independence, functionality.

U FokUSU

UdC 341.33/.34

H.E. jean-daniel RuchAmbassador of Switzerland to Serbia and to Montenegro

Lecture at the 11th Regional Course on international

Humanitarian Law held at the University of Belgrade – Faculty of Political Sciences

inTRodUCTion

“Law stands mute in the midst of arms”, said the great Roman statesman, Cicero (1st century BC). There had been few previous attempts to regulate the conduct of hostilities before, as in the indian Mahabharata (400 BC) “one should not assail someone in distress, neither to scare him nor to defeat him ... War should be waged for the sake of conquest; one should not be enraged toward an enemy who is not trying to kill him.”

However, in the Mediterranean region and in Europe, efforts to deve-lop jus in bello came very late. interestingly, first attempts were made in the Muslim world, with the 1st Caliph, abu Bakr (7th century), ordering: “You must not mutilate dead bodies. neither kill a child, nor a woman, nor an aged man. Bring no harm to the trees, nor burn them with fire, especially those which are fruitful. Slay not any of the enemy’s flock, save for your food. You are li-kely to pass by people who have devoted their lives to monastic services; leave them alone”

But, until the second half of the nineteenth century, the antique truth articulated by Cicero, or maybe even better, by the Celtic leader Brennus after overtaking Rome in the 4th century BC: “Vae Victis” remained largely valid. Sacking cities, enslaving the civilian population, looting and raping has been

H.E . jE a n-da n iEL RUCH150

the rule rather than a crime until the development of modern international humanitarian law. The sack of Constantinople in 1204 has marked the min-ds at the time more because it has been a massacre of Christians by Christians than because of its inherent criminal nature. an early, but very lonely known example of a trial for what we would call today a war crime was the trial of Peter von Hagenbach by an ad hoc tribunal of the Holy Roman Empire in 1474. He was convicted and beheaded for crimes that “he as a knight was dee-med to have a duty to prevent”, although he had argued that he was only “fo-llowing orders”. in the 15th century already, the notion of command respon-sibility was posed.

The defining period in the development of a body of law aimed at regula-ting the conduct of combatants has been the second half of the 19th century. on 5 november 1847, the commander of the Swiss federal troops during our own civil war, général dufour, laid the founding principles of what was to become international Humanitarian Law in his Proclamation to the army: “... it must hereafter be said of you, that you have fought well while that was necessary, but that all the while you have proved humane and generous. i re-commend to your special care and protection all children, females, aged per-sons, and the ministers of religion. He, who lays violent hand on an inoffen-sive person, dishonors himself and disgraces his colors. The prisoners and the wounded claim so much the more your attention and compassion, as they are fellow countrymen, with whom you have often times been united under the same banner”. it is amazing how these words resonate with those of Caliph abu Bakr expressed 1200 years ago. in both statements, the same groups are designated as requiring special protection, namely children, women, elder-ly and religious people. abu Bakr has introduced the prohibition of looting, while dufour has designated also the prisoners and the wounded. all those elements are found in the geneva Conventions.

as a good general, as a humanist and as a Statesman, dufour knew that winning the peace is always more difficult than winning the war. He succee-ded on both counts. no doubt that, 16 years later, he was, with Henry dunant, one of the founders of the Red Cross and one of the drafters of the first geneva Convention.

Hundred fifty years have passed and we have to concede that the law sti-ll struggles to be heard above the din of war. When we follow the news on the Middle East, for example, we are sprayed with wide-spread violations of international Humanitarian Law (iHL) and impunity for the perpetrators.

in addition, new actors have emerged since the time when iHL began to be codified more than a hundred years ago: nowadays, as most wars take place within the borders of a single State, rebel groups and other forces outside of regular armies are involved in combat. iHL did only partially see this coming, and did not anticipate the role private companies are fulfilling in modern warfare, such as training and advising soldiers, interrogating detainees and

LEC T U R E aT THE 11T H R Egiona L CoU R SE on i n TER naTiona L ... 151

at times even fighting. Thus, one might be tempted to conclude: “not only is iHL violated numerous times, without proper punishment, but it is also ina-dequate to respond to the realities of today’s armed conflicts, an out-of-date body of rules designed for a different world”.

But is that really true? in my lecture today, i would like to examine this in some detail, by looking at the following three questions:

First, is iHL relevant to regulate modern-day warfare?Second, is iHL capable of protecting the victims of today’s conflicts?and finally, what is being done to punish those who violate iHL?

in dealing with these three questions, i will also touch upon some steps that Switzerland has undertaken to improving the respect and the understan-ding of iHL.

iHL and ModERn WaRFaRE

as mentioned before, rebels have become an important part of contempo-rary armed conflict. in technical terms, they are “armed non-state actors” (anSa), and they are clearly bound by international humanitarian law. You have certainly heard, more than once, about common article 3 of the geneva Conventions – it states that, ‘each Party to the conflict shall be bound to apply’ certain iHL rules – this makes it absolutely clear that all sides, including re-bel groups, are bound by iHL. in addition, the principle of equality of the be-lligerents, as well as customary law, confirm that iHL applies to rebel groups in both international and non-international armed conflict. Thus, while the role of such groups was not anticipated to this extent when iHL was designed, iHL does cover them, and custom has clarified a wide range of details.

Compliance with iHL varies markedly among armed groups, just as it does among states. Certain groups systematically commit violations whi-le others are much more respectful of the law. in order to improve respect, Switzerland supports dialogue with such groups. one example is the Swiss ngo “geneva Call” that engages in dialogue with some groups to make pu-blic commitments to respect iHL. obviously, armed groups – which are nor-mally clandestine and illegal – are not confronted with the same challenges as States in implementing iHL. nevertheless, promoting compliance with iHL is important, and can be in the interest of the group (in addition to the legal obligation), for example for their public image or for reasons of reciprocity.

another new phenomenon is the emergence of private military and se-curity companies, in short “PMSC”s. as you know, PMSCs play an increasing role in armed conflict all over the world. it is a sort of out-sourcing, of priva-tization of war. This phenomenon is not completely new, but its importan-ce has grown considerably in the past two decades. The States that employ such companies and their staff have obligations under iHL, as does any State

•••


that allows the deployment of such companies. They are principally civilians, but lose this protection if they participate directly in hostilities. (PMSCs may not generally be parties to the conflict, but their employees as individuals, depending on their roles and activities, are more likely to fall under iHL ru-les. The majority of employees of PMSCs fall within the category of civilians. However, if they participate directly in hostilities, they lose the protection due to civilians, because they then enter into the category of combatants.)

in response to the growing role of PMSCs and claims there might be a “le-gal black hole”, Switzerland and the iCRC convened in 2008 17 governments from around the world to clarify what iHL says about PMSCs, and how com-pliance can be strengthened. The result of this meeting was a joint declarati-on, entitled the Montreux document, which for the first time articulates the most pertinent human rights and international humanitarian law obligati-ons with regard to PMSCs. Since its adoption, numerous other governments have officially given their support to this declaration. again, let me emphasi-ze that the Montreux document does not set any new rules, it clarifies the exi-sting obligations. Thus, there is no vacuum: all rules can be derived from iHL as it is, but it was considered useful to spell them out in some more detail. as a further step, an international Code of Conduct was developed by Switzerland and the private security sector, with currently over 600 companies that agree to be bound by it. This is a new and promising development.

Finally, with regards to the weapons used in modern day conflict, se-veral new binding documents have been adopted over the past years. The Convention on antipersonnel mines, the so-called ottawa Convention, was adopted in 1997 and today binds 161 States; another one on cluster muniti-ons was adopted in 2008. This has strengthened and completed the internati-onal legal framework.

iHL and THE PRoTECTion oF ViCTiMS

Let me now turn to the second question: given the changing nature of con-temporary conflict, does iHL still protect the victims of today’s conflicts? The main victims of modern-day armed conflict are civilians. The protection of civilians, as well as of wounded and captured combatants, was recognised as imperative by all States when they ratified the four geneva Conventions established in 1949. However, as we know, civilians continue to be left wi-thout protection much too often, and we cannot be satisfied with things as they stand today. another difficulty is that those intending to help civilians, humanitarian actors and medical personnel, are increasingly threatened by warring parties. Their neutral role, and need for protection, is too often dis-regarded. The difficulty here lies not in the legal principles, but in its imple-mentation on the ground.


in order to tackle these serious challenges, Switzerland has developed a Strategy on the Protection of Civilians in armed Conflict. This strategy ma-inly focuses on activities aimed at fostering respect for the legal framework, consolidating action to assist persons in need of protection, and supporting peacekeeping efforts. a central element of the strategy is the promotion of access for humanitarian workers to victims of armed conflict. What does this mean in concrete terms? Switzerland will push for the protection of civilians in its diplomatic work with other countries or with international organizati-ons, in its support to peace negotiations, and through specific studies and di-rect support to humanitarian agencies. By upholding rules of general interna-tional law, international humanitarian law, international human rights law and international criminal law, we strive to protect both humanitarian wor-kers and affected civilian populations.1

another aspect is the increasingly blurred line between civilians and combatants. a hundred years ago, it was perfectly clear to anyone who was a soldier and who was civilian. Wars took place on battlefields, far away from cities. all this has changed. The principle of distinction between civilians and combatants, which is a primary rule of customary international law, is more difficult to implement. Furthermore, in modern conflicts when a civilian may become a combatant for a few hours and then go back to his family home, the debate revolves around the definition of “direct participation in hostilities”: at what precise moment, under which circumstances, does a civilian lose his or her protection when engaging in, or contributing to, armed conflict? Here, iHL does not provide us with detailed guidance. Therefore, the iCRC carried out a careful examination of state practice and expert consultations from aro-und world. in 2009, after six years of discussions and research, the iCRC pu-blished the document entitled “interpretive guidance on the notion of direct Participation in Hostilities under iHL”. This now provides detailed answers to the various situations that may arise in contemporary armed conflict.

To try and alleviate the impact on civilians in modern warfare, in parti-cular when carried out in an urbane or densely populated area, the principle of proportionality has been established as a norm of customary international law applicable in both international and non-international law. it has been codified most lately in the Statute of the international Criminal Court, which states that “...intentionally launching an attack in the knowledge that such attack will cause incidental loss of life or injury to civilians or damage to civi-lian objects... which would be clearly excessive in relation to the concrete and

1 just to be clear: the protection of civilians is not the same as the concept of the re-sponsibility to protect. The responsibility to protect is a political concept that ap-plies to war crimes, crimes against humanity, genocide or ethnic cleansing. The protection of civilians, however, relates to better implement the already existing legal obligations under iHL.


direct military advantage anticipated” constitutes a war crime in internatio-nal armed conflicts. The jurisprudence of the iCTY, among others, has clearly established this rule in non-international armed conflicts as well.

This principle is however interpreted very differently according to the interests of warring parties. For instance, in the 2008-2009 gaza war, israeli and Palestinian ngos counted between 236 (PCHR) and 352 (B’tselem) ki-lled combatants (out of a total of approx. 1400 casualties), whereas the israeli army counted 709 killed combatants out of a total of 1166 casualties. The dis-crepancies in the number of casualties among children (300/89) and women (100/49) are also impressive. in the most recent 2014, the discrepancies were no less impressive, ranging from 279 (Un oCHa) to 616 (idF) for combatants, 706 (idF) to 1662 (PCHR) for civilians, including 430 children and 200 wo-men. israeli casualties amounted to 66 soldiers and 6 civilians killed, inclu-ding one foreign worker.

israel maintains that the Palestinian armed groups are responsible of the civilian casualties, primarily because Hamas and islamic jihad would delibe-rately operate from densely populated areas, and often close to schools or me-dical facilities, therefore using the civilian population as “human shields”. others, including the Palestinians, are accusing israel of failing to its obliga-tion pertaining to the implementation of the principles of distinction and of proportionality.

in this context, an important related debate is currently taking place around the use of drones. Some say that drones, because of their very high precision, allow for a better implementation of the principle of distinction between combatants and non-combatants or military targets and civilian fa-cilities. others claim that the use of drones has too often resulted in dispro-portionate civilian casualties. in a recent interview, the President of the iCRC, Peter Maurer, summarized the legal situation as such: “The use of any weapon system, including armed drones, in armed conflict situations is clearly su-bject to the rules of international humanitarian law. This means among other things that, when using drones, parties to a conflict must always distinguish between combatants and civilians and between military objectives and civili-an objects. They must take all feasible precautions in order to spare the civili-an population and infrastructure, and they must suspend or cancel an attack if the expected incidental harm or damage to civilians or civilian objects wo-uld be excessive in relation to the concrete and direct military advantage anti-cipated. Similarly, drones can in no way be used to carry prohibited weapons such as chemical or biological agents. on the other hand, from the perspec-tive of international humanitarian law, any weapon that makes it possible to carry out more precise attacks, and helps avoid or minimize incidental loss of civilian life, injury to civilians, or damage to civilian objects, should be given preference over weapons that do not. Whether the use of armed drones does indeed offer these advantages will depend on the specific circumstances. This


issue is the subject of ongoing debate due, among other things, to lack of in-formation on the effects of most drone strikes.”

PUniSHing THE PERPETRaToRS

The third and final question is what we can do when all fails, when violations take place and the perpetrators should be punished, and whether the existen-ce of those violations somehow mean that iHL is not relevant or appropria-te. Let me start by saying that non-respect of international humanitarian law (iHL) is nothing exceptional – non respect of the law happens at the national level as well, and quite often, from crossing the street at a red light to cases of theft, violence and murder. But contrary to national law, where police and the judiciary are at hand, one main difference to iHL is of course that there is no world police to enforce respect, and no universal court automatically com-petent for every violation. Thus, violations are a fact of life, but they do not mean the underlying body of law is made irrelevant.

The primary responsibility for prosecution and punishment of violations of iHL lies with the concerned States themselves. But when States are unable or unwilling to investigate and prosecute alleged perpetrators of international crimes, international criminal justice comes into play. Building on the inter-national war crimes trials of nuremberg and Tokyo and the ad-hoc tribunals for Yugoslavia and Rwanda, as well as a number of smaller and at times mixed national/international ad-hoc tribunals, the international Criminal Court, a permanent court, was established in 1998 and became operational in 2002 (Serbia ratified in 2001). This is a ground-breaking development, unthinkable still in the 1980s or even the early 1990s. To give you an idea of how the iCC is attempting to combat impunity, here are some current figures: The office of the Prosecutor of the iCC is investigating 21 cases in 8 countries (Uganda, the dRC, CaR, darfur, kenya, Libya, Côte d’ivoire and Mali). in four of the-se cases, the State on whose territory the alleged crime took place or the State whose national allegedly committed the crime requested action by the iCC; in the case of Libya and darfur the Un Security Council referred the case to the iCC; whereas for kenya and Cote d’ivoire the Prosecutor started his own investigations (proprio motu).

Let me underline that, under international criminal law, individuals, and neither States, nor groups are criminally responsible for war crimes in both international and non-international armed conflicts. This principle has been recognized already in the first attempt at defining a broad range of war cri-mes, the 1863 Lieber Code promulgated by the US President abraham Lincoln during the secession war. it has been the basis on which the Tokyo and nuremberg Tribunals, as well as all other subsequent war crimes Tribunals have based their prosecutions.


a political, military or rebel leader may be held accountable not only if he participates directly in the commission of a war crime, but also on the basis of command responsibility, if forces under his effective command and con-trol have committed crimes, and he “either knew or, owing to the circumstan-ces at the time, should have known that the forces were committing or about to commit such crimes” (Rome Statute, art. 28)

The other way round, a soldier cannot invoke that he was obeying orders to discharge himself of his responsibility for crimes he committed. Customary international law has established that a subordinate has the duty to disobey a manifestly unlawful order. The Erdemovic case at the iCTY is a famous case where a subordinate was proven guilty and convicted for having carried out such a manifestly unlawful order in Srebrenica. However, as he was acting un-der duress, mitigating circumstances were recognized, and he was sentenced to a relatively light sentence.

aiding and abetting is another form of responsibility which is very much debated. on 28 February 2013, the iCTY appeals Chamber acquitted former Chief of the Yugoslav army’s general Staff, Momcilo Perisic, after he had been sentenced to a 27 years prison term by the Trial Chamber. The reaso-ning of the appeals Chamber was that the Trial Chamber did not prove that the assistance provided by Perisic to the army of Republika Srpska under the command of Ratko Mladic had been specifically directed towards the commi-ssion of war crimes. The Trial Chamber had decided in the first instance jud-gement that the condition that the assistance be “specifically directed” was not a requirement for proving guilt, as Perisic was perfectly aware of the cri-mes committed by the RS army at the time this support was provided. The appeals judgment by the Special Court on Sierra Leone in the Charles Taylor case, published on 26 September 2013, wipes away the argument made by the iCTY appeals Chamber in Perisic by saying that (1) the requirement of a specific direction is not customary international law; (2) the fact that the “accused’s acts and conduct of assistance encouragement and/or moral su-pport had a substantial effect on the commission of each charged crime for which he is to be held responsible.”

ConCLUSion

at the beginning i spoke about the situation in Syria. as we know, the clear obligations contained in iHL have unfortunately not been enough to prevent massive violations of iHL and of human rights. This is why Switzerland, with the support of 58 states, sent a letter to the Security Council requesting that the situation in Syria be referred to the international Criminal Court. So far, this referral has not taken place for reasons you can imagine. However we feel it is important to support the international legal framework offered by the


iCC to deal with the violations such as those in Syria and to prevent impunity and the very negative signals it sends to both victims and perpetrators.

in conclusion, by going through our three questions we have realized that by and large, the existing legal framework of iHL is adequate to respond to the realities of modern-day armed conflict. at times, it needs clarification, but the priority the international community must focus on energetically is to improve its implementation at all times, everywhere. Switzerland is com-mitted in this regard. in addition to several concrete steps that Switzerland has taken, we have also initiated a dialogue among States to discuss contem-porary challenges in iHL in a more structured, systematic way.

as we have seen in many conflicts, not least in this region, war crimes like mass rape and killings, are often deliberately committed as a tool to achi-eve war objectives. The atrocities committed by the islamic State in Syria and iraq are part of a thought-through strategy aimed at inspiring horror within the population. Such strategies can only bring more violence. it is our duty, to all of us who are committed to the values of humanity, to spread over and over again general dufour’s wisdom: it is by fully respecting norms of huma-nity, that we call today the international humanitarian law, that a party to a conflict gains the moral high ground. This founder of modern Switzerland has proven in combat that this is the best way to win a war – and to win the peace.

PRik a Zi

Stefan Surlić1

Univerzitet u BeograduFakultet političkih nauka

Latinska amerika – kontinent budućnostiZoran krstić, Latinska Amerika – izazovi i prepreke demokratizacije, Univerzitet u Beogradu – Fakultet političkih nauka, Beograd, 2014.

k omparativne regionalne stu-dije u okvirima nacionalne politikološke misli bogatije

su za još jedno delo. Reč je o mono-grafiji „Latinska amerika – izazovi i prepreke demokratizacije”, koja pru-ža sveobuhvatni pregled i konkretan doprinos izučavanju tranzitologije u zemljama regiona Latinske amerike. kontinent čije ime je više decenija u površnim pominjanjima bilo sino-nim sa pojmovima diktatura, prevrat, državni udari i vojni pučevi sa redovi-ma ovog dela dobija svoju komplek-


snu notu odnosa svih relevantnih in-stitucija i procesa koji su se odvijali u Latinskoj americi.

oni malo upućeniji zadovolja-vali su svoju znatiželju specifičnim civilizacijskim tekovinama ovog prostora – počev od bogate latino-američke literature, pa do specifič-nih ideoloških doktrina socijalizma duboko prožetim religijskim vas-pitanjem. U autorovim rukopisima prepoznajemo odsustvo tako čestog arbitrarnog i voluntarističkog pristu-pa u sagledavanju svih kompleksno-sti Latinske amerike. kako sam isti-če, „prenebregavaju se civilizacijski uzleti pojedinih država, koji nisu ni-šta manji i manje značajni od sličnih u zapadnim demokratskim društvi-ma”. Stoga, monografija o Latinskoj americi predstavlja preciznu politi-kološku studiju o konkretnim izazo-vima i preprekama za konsolidacijom demokratije kroz prizmu relevantnih društveno-političkih činilaca.

Monografiju sačinjavaju dve te-matske celine. U prvom delu, krstić pristupa analizi osnovnih karakteristi-ka političkih sistema zemalja Latinske amerike. U okviru odeljka pod naslo-vom „Pristupi izučavanju političkih sistema Latinske amerike” autor po-stavlja teorijske osnove svog istraži-vanja koji idu u šest glavnih pravaca: 1) kulturno-istorijski; 2) komparativ-no-istorijski; 3) socijalno-istorijski ili tzv. „dependistički“; 4) neoinstitucio-

PR ik a Zi160

nalni; 5) „paternalističko-protektiv-ni” i 6) pristup koji apostrofira ulogu i značaj međunarodnog i, posebno, re-gionalnog faktora.

autor razmatra pojmove ključne za razumevanje kompleksnosti poli-tičkih pojava, počev od personalizma i tradicije vladavine autoriteta pre-ko fenomena peronizma i široko ra-sprostranjenog modela kaudiljističke vladavine. Posebno se ističe korpo-rativno-paternalistička država, kon-cept koji naglašava socijalnu jedna-kost, za ove prostore često važniju od političkih sloboda i jednakosti pred zakonom. knjiga sadrži osvrt na, za ovaj kontinent, prepoznatljiv model hiperprezidencijalizma. U konstitu-cionalnoj praksi kopiran je američki predsednički sistem, koji je u latino-američkim okvirima poprimao nede-mokratske i totalitarne oblike.

Poseban značaj ima analiza Rimokatoličke crkve i njene društ-veno-političke uloge u kulturolo-škoj paradigmi Latinske amerike. istorijskim osvrtom na prisustvo i aktivnosti Rimokatoličke crkve, kao i analizom njenih trenutnih izazo-va i problema, autor pruža odgovor na pitanje zašto je crkva od „jedinog područja slobode u vreme vojne dik-tature”, u savremenom dobu postala institucija čije se slabljenje ogleda u narastajućem broju ateista i prelasku vernika u druge religije.

U drugom delu, rad sadrži studije slučaja četiri latinoameričke zemlje – Brazila, argentine, Čilea i Meksika – u kojima autor traži potvrdu hipote-za koje je postavio u prvoj tematskoj celini. neosporan je utisak da je pri-likom istraživačkog postupka autor

koristio relevantne izvore stranih au-tora koji se bave izučavanjem regiona Latinske amerike i da je apostrofirao ključne karakteristike analiziranih političkih sistema.

Prema autoru, Brazil predstavlja specifičnu kombinaciju prezidenci-jalizma, federalizma i konsocijativ-ne demokratije, koja je nastala kao rezultat veoma burnog istorijskog razvoja. Pri studiji argentine, krstić definiše posebnost federalnog ure-đenja u kome guverneri teritorijal-nih jedinica imaju značajne poluge moći. kod Čilea je posebno značajna analiza specifičnih binominalnih iz-bora u komparativnoj praksi izbor-nih sistema. na kraju, kod studije o Meksiku autorovu pažnju zaokuplja dugotrajna kvazijednopartijska vla-davina jedne političke organizaci-je – institucionalne revolucionarne partije.

Monografija profesora krstića ostvaruje tri nova kvaliteta za poli-tikološke studije na srpskom jeziku. Pre svega, autor sintetizuje svoja du-gogodišnja istraživanja latinoame-ričkog regiona, omogućavajući poli-tikološkoj ali i široj naučnoj javnosti uvid u osnovne karakteristike pore-daka. krstić je osvetlio niz faktora i pojedinosti koje su relevantne za sti-canje opšte slike o latinoameričkom prostoru. drugi kvalitet ogleda se u akcentiranju problematike koja po-sebno interesuje savremene istraži-vače, a to su dometi demokratizacije ovog, doskoro veoma nestabilnog re-giona. na kraju, objavljivanjem rada studenti, zainteresovani za regional-ne i komparativne studije svih nivoa, dobili su kvalitetnu literaturu na srp-

PR ik a Zi 161

skom jeziku za dublje izučavanje i poznavanje ovog nepravedno zapo-stavljenog regiona.

Sagledavajući domaću literaturu i politikološka štiva u regionu, knji-gu profesora krstića, pored zagrebač-kog izdanja profesorke Lidije kos- -Stanišić2, možemo svrstati u važne doprinose izučavanju studija ibero-američkog prostora. knjiga je pisana prijemčivim stilom, pa nema sum-nje da će pobuditi pažnju i zadovolji-ti znatiželju i šire čitalačke publike, a svakako one koja gaji simpatije pre-ma Latinskoj americi.

2 Lidija kos-Stanišić, Latinska Amerika – povijest i politika, golden marke-ting–Tehnička knjiga, Zagreb, 2009.

Milica joković1

Univerzitet u BeograduFakultet političkih nauka

Mediji i moćStjuart Hol, Mediji i moć, karpos, Loznica, 2013.

k njiga Stjuarta Hola Mediji i moć izbor je tekstova koji su sačinili autor i dejan aničić za izdanje

na srpskom jeziku. Za ovu knjigu iza-brani su Holovi tekstovi „kodiranje, dekodiranje“, „devijacija, politika i mediji” i „kultura i moć”.

U tekstu „kodiranje, dekodira-nje” Hol se osvrće na kritiku tradicio-nalne koncepcije procesa komuni-kacije kao „kružnog ili upravljačkog kola”. kritika se odnosi na linearnost upravljačkog kola (pošaljilac–poru-ka–primalac), kao i na nepostojanje „strukturnog razumevanja” koje je izuzetno značajno za uočavanje ra-zličitih momenata u strukturi komu-nikacijskih odnosa. Prema Holu, pro-ces komunikacije, posebno medijske, nije ni jednostavan ni jednostran, što proizlazi iz toga da značenje poruke nije fiksirano niti su primaoci poru-ke pasivni, a i „proizvodnja i recepci-ja” poruka nije identična. nesporno su one povezane, ali istovremeno i diferencirane.

Hol smatra da diskurzivna for-ma poruke ima posebno, izdvojeno


PR ik a Zi162

mesto u komunikacijskom procesu, odnosno u procesu razmene. Prema njemu, momenti „kodiranja” i „de-kodiranja” poruke u procesu komu-nikacije su određujući, iako su re-lativno autonomni. autor smatra da forma poruke predstavlja upra-vo određujući momenat i da je nuž-na „pojavna forma” događaja prema kretanju od izvora do primaoca. ona mora da se integriše u društvene od-nose komunikacijskog sistema u celi-ni. Televizijski komunikacioni proces čine institucionalne strukture emite-ra neophodne za proizvodnju pro-grama. drugim rečima, proizvodnja stvara i formira poruku. naravno, Hol ističe da proizvodni proces poruke sa-drži i diskurzivni aspekt sa svim zna-čenjima i idejama. da bi bio napra- vljen program potrebni su proizvodna rutina, tehnička umeća, poznavanje profesionalne ideologije, posedova-nje institucionalnog znanja, pozna-vanje definicija i pretpostavki, kao i gledišta od kojih se polazi. Emiterske strukture prenose kodirane poruke „u obliku smislenog diskursa” jer bez smislenog diskursa one neće biti pri-hvaćene i ne mogu se smisleno deko-dirati. Značenja koja su označena dis-kursom upućuju se u praksu ili svest. Samim tim što značenja nisu fiksira-na, a primaoci poruke pasivni, televi-zijski diskurs se može trostruko deko-dirati, odnosno čitati, smatra Hol. Ta dekodiranja su, dominantno-hege-monističko, dogovornog koda i opo-zicionog koda. Razmatrajući vrste dekodiranja Hol je nastojao da uspo-stavi ravnotežu između hegemonije i opozicije, odnosno ideologije i otpo-ra. Hol ističe moć mas-medija kada

je u pitanju oblikovanje i nametanje ideologije, ali smatra da su gledaoci ili čitaoci sposobni da se suprotsta-vljaju hegemonoj ideologiji.

drugi tekst, u ovoj knjizi, jeste Holova rasprava o mas-medijskom tretiranju nekih oblika političke de-vijacije i političkih aktivnosti. Hol ističe da politička devijacija ne pred-stavlja i ne zauzima važno mesto u izučavanju društvenih devijacija. irving Horovic i Martin Libovic sma-traju da je za društvene devijacije mo-del za istraživanje vezan za konsenzus društvenog blagostanja, a ne za mo-del sukoba. na taj način politika se potiskuje kad je u pitanju izučavanje društvenih devijacija. Prema Holu, prvi teoretičar devijacija koji uzima u obzir i politički elemenat je Edvin Lemert. on je smatrao da se teorije etiketiranja prožimaju s moći i ideologijama. Prihvatajući ovakvo tumačenje Hol smatra da je teško pra-viti razliku kada je u pitanju društve-no i političko devijantno ponašanje. Za ovu tvrdnju navodi pet razloga: prvi, da su često društvene devijantne grupe politizovane; drugi, da su pre-ma životnim stilovima i vrednostima koje praktikuju i prihvataju političke grupe devijantne; treći, da se politika devijantnih grupa oslanja na poseb-ne kulturne ili egzistencijalne stavo-ve; četvrti, da su kod kolektivnih or-ganizacija, posebno kod političkih manjina, društvena pitanja postala politička pitanja; i peti, da se javljaju nova radikalna gledišta manjinskih grupa u kojima se ne pravi razlika iz-među devijacije i politike.

Suprotstavljanje devijantnih gru-pa zakonu nije ništa drugo nego poli-

PR ik a Zi 163

tizacija devijacija. Proces politizacije odvija se u suprotstavljaju autoriteti-ma kao što su sudovi, institucije dru- štvene kontrole i drugi, na osnovu čega se organizuju između sebe pro-tiv hijerarhije. Pošto su takve grupe stigmatizovane (narkomani, homo-seksualci, socijalni slučajevi i drugi) oni se između sebe politički grupišu da bi vršili pritisak na vlasti i političko zakonodavstvo.

Hol ukazuje da se delovanje po-litičkih manjina, u obliku novih po-litičkih pokreta, može legitimizovati ili delegitimizovati. kada se delegiti-mizuju oni se svrstavaju u „devijan-tne” kategorije. dozvoljava im se da se oporavljaju ako su bolesni ili da se izdvoje ako su zaraženi ili da im se pruži socijalna pomoć ako su siro-mašni, ali im se ne dozvoljava da se politički organizuju. ako su i legiti-misane, ove grupe se često podređu-ju simboličkom delegitimizovanju preko degradiranja statusa. na osno-vu ovoga Hol zaključuje da politika postaje devijantna kada su u pitanju društvene norme. Prema njemu se devijacije progresivno politizuju.

Poseban deo u tekstu Hol posve-ćuje razmatranju gercove koncep-cije procesa simboličke formulacije potrebnе za izučavanje ideologije kao posebne društvene prakse. na osno-vu nje Hol smatra da analiza politič-ke komunikacije vezane za političku devijaciju otkriva dubinsku struktu-ru koja se naziva „manjina/većina”. Prema Holu, paradigma većina/ma-njina podstiče etiketiranje. ona ima nekoliko moći: kognitivnu, izražaj-nu, objašnjavajuću, predviđajuću i utešnu.

U nastavku teksta Hol razmatra tri nivoa ideološke svesti: dominan-tni, podređeni i radikalni. na kraju, Hol zaključuje da prema novim stu-dijama ideološki diskurs poprima po-lisemni karakter. Važnu ulogu u tom procesu imaju mas-mediji, jer su oni jedna od onih institucija pomoću ko-jih se realizuje proces označavanja.

U poslednjem tekstu u ovoj knji-zi, pod naslovom „kultura i moć”, objavljen je intervju s Holom koji su obavili Piter ozborn i Lini Sigal. U ovom nadahnutom i inspirativnom razgovoru pokrenuta su mnoga pita-nja vezana za stanje studija kulture u Velikoj Britaniji.

Holovi tekstovi u ovoj knjizi izu-zetno su značajni za razumevanje sa-vremenih problema vezanih za ko-munikologiju, kulturu i nove oblike ljudskog udruživanja i organizovanja u najrazvijenijim zemljama Zapada. Hol daje novi pristup značaju, ulo-zi i moći komunikacije i mas-medija za savremenog čoveka. on tu proble-matiku ne posmatra u obrascu ili/ili, već u iznijansiranim ulogama u koji-ma ravnoteža i kruženje kulture ima-ju veliki značaj. drugim rečima, u te-melju kulture shvaćene u najširem smislu smeštena je ljudska komuni-kacija. Pri tome, komunikacija nije jednosmerna već otvara ljudima ra-zna značenja i tumačenja. U tome se ogleda simbolički karakter i komuni-kacije i kulture.

godišnjak Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beogradu

UPU TSTVo Z a aU ToRE

Godišnjak Fakulteta političkih nauka јe naučni časopis koјi obјavljuјe autorske radove, rezultate naučnih istraživanja, recenziјe knjiga, kao i prikaze doma-ćih i međunarodnih skupova. naučne oblasti koje časopis pokriva su: poli-tička teoriјa i filozofija, politička sociologiјa, politički sistem, novinarstvo, komunikologiјa, studije kulture, međunarodni odnosi, evropske studije, sociјalna politika i sociјalni rad.

godišnjak izlazi dva puta godišnje (јun i decembar). kraјnji rokovi za predaјu radova su 31. mart i 30. septembar. Radovi se primaju isključivo elektronski na adresu [email protected]. Redakcija savetuje autorima da pre slanja teksta prvo pošalju apstrakt. Ukoliko rad zadovoljava kriterijume godišnjaka prosleđuje se na nezavisnu recenziju.

Uslov za razmatranje rukopisa je da bude pripremljen u skladu sa sledećim uputstvima:

Tekstovi treba da sadrže između 25.000 i 30.000 slovnih znakova sa razmacima, bez referenci i fusnota. Prikazi knjiga i konferencija sadr-že do 7.000 znakova sa razmacima.autori treba da koriste slova vrste Times new Roman, veličina 12, prored 1.5. naslove i podnaslove pisati bez numeracije, veličine 12. naslove navoditi u Bold, a podnaslove u Italic. Margine podesiti na 2.5 cm, na strani formata a4.iznad naslova navesti ime i prezime autora, a nakon toga naziv insti-tucije u kojoj je zaposlen, kao i elektronsku adresu za korespondenciju (poslednje u fusnoti).apstrakt se prilaže na srpskom (na početku) i engleskom jeziku (na kraju teksta) i treba da sadrži između 75 i 150 reči. ispod apstrakta na-vesti od 5 do 10 ključnih reči.U posebnoj fusnoti (*) navesti dodatne informacije o samom tekstu (deo naučnog projekta, rezultat određenog istraživanja i sl.). Strana imena i nazive pisati u srpskoj transkripciji, sa navođenjem ori-ginalnog naziva u zagradi prilikom prvog pominjanja.U radu isključivo koristiti fusnote (Footnote). Prilikom pisanja prikaza ne koristiti fusnote.

•

•

•

•

•

•

•

U PU TST Vo Z a aU ToR E166

Navođenje izvora u fusnotama i literaturi:

Monografiјeime i prezime autora, naziv monografiјe (Italic), izdavač, mesto izdavanja, go-dina izdanja, broj strane.a) karl Polanji, Velika transformacija, Filip Višnjić, Beograd, 2003, str.110.b) Paul Collier, The bottom billion: Why the poorest countries are falling and what can be done about it, oxford University Press, oxford, 2007, pp. 55–62.

Tekstovi u tematskim zbornicimaime i prezime autora, naziv dela (pod znacima navoda), u, ime i prezime ured-nika, ur. ili urs. (ukoliko je više od jednog), naziv zbornika (Italic), naziv izda-vača, mesto izdavanja, godina izdanja, broj strana.a) Tanja Miščević, „Pregovori Srbije i Evropske unije za zaključivanje Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju” u: Slobodan Samardžić (ur.), Srbija u procesu pridruživanja Evropskoj uniji, Službeni glasnik, Beograd, 2009, str. 147–152.b) Frances Stewart and arnim Langer, “Horizontal inequalities: Explaining per-sistence and change” in: Frances Stewart (ed.), Horizontal inequalities and con-flict. Understanding group violence in multiethnic societies, Palgrave Macmillan, London, 2008, p. 54.

Tekstovi u naučnim časopisimaime i prezime autora, naziv teksta (pod znacima navoda), naziv časopisa (Italic), broј toma, broј izdanja, broj strane.a) jelena Vidojević, „Zdravstvena zaštita u Sad: pravo ili privilegija?”, Godišnjak Fakulteta političkih nauka, Vol. 5, br. 5, str. 469–471.b) Lotta Harbom and Peter Wallensteen, “armed conflict, 1946–2009”, Journal of Peace Research, Vol. 47, no. 4, pp. 501–509.

Tekstovi u novinama i časopisimaime i prezime autora, naslov teksta (pod znacima navoda), naziv novine ili časopisa (Italic), datum, broј strane.a) Vladimir Vuletić, „ni kosovo ni Evropa”, Politika, 15. decembar 2011, str. 15.b) Pierre Luther, “China goes into the world news business”, Le monde diploma-tique, 10 april 2011, p. 22.

Dokumentinaziv dokumenta (pod znacima navoda), časopis ili glasilo u kome јe doku-ment obјavljen (Italic), broј izdanja (ukoliko postoji), izdavač, mesto i godina izdanja, broj strane.

U PU TST Vo Z a aU ToR E 167

a) „Ustav Republike Srbije”, Službeni glasnik Republike Srbije, br. 98, Beograd, 2006, str. 20.b) “Health at a glance 2011: oECd indicators”, oECd Publishing, Paris, 2011, pp. 38–42.

Doktorske i master tezeime i prezime autora, naziv teze (Italic), doktorska/master teza, naziv univer-ziteta (i fakulteta), datum, broj strane.a) goran Tepšić, Pristup Johana Galtunga u oblasti rešavanja sukoba, master teza, Univerzitet u Beogradu, Fakultet političkih nauka, 2011, str. 56–57.b) Marko Simendić, Hobbes on persona, personality, and representation: Behing the mask of mask of sovereignty, Phd thesis, University of York, 2011, p. 78.

Izvori sa internetaime i prezime autora, naziv teksta, izdavač (ukoliko je tekst objavljen), puna internet adresa, datum pristupa, broј strane (ukoliko postoji).a) Paul Collier and anke Hoeffler, Greed and grievance in civil war, World Bank, Washington, d.C, 2000. available from: http://ssrn.com/abstract=630727 (accessed 7 august 2010), p. 5.b) Rajko kosanović, Socijalno pravo, Friedrich Ebert Stiftung, Beograd. dostupno preko: http://www.fes.rs/pubs/2011/pdf/29.Socijalno%20pravo.pdf (Pristupljeno 24. januara 2012), str. 41–45.

Ponavljanje raniјe navedenih izvoraPrilikom ponavljanja navedenog izvora staviti ime i prezime autora, naslov izvora (Italic), zatim op. cit. i na kraјu broј strane (karl Polanji, Velika transfor-macija, op. cit., str. 67). U slučaju navođenja izvora iz prethodne fusnote koristiti isto. (isto, str. 162)

Grafikoni i tabeleTabele i grafikoni treba da sadrže broj, naslov i izvor (sve u donjem desnom uglu). Za elektronsku formu koristiti formate .jpg, .tiff i .ai. Ukoliko je potreb-no, grafičke prikaze poslati u zasebnom dokumentu.

Bibliografija izvore u listi literature navoditi po abecednom redu na isti način kao i u fusno-tama, s tim što se prvo navodi prezime citiranog autora. Za tekstove u zborni-cima i naučnim časopisima navesti brojeve strana. Prilikom pisanja prikaza monografija navesti ukupan broj strana.

The Yearbook of the Faculty of Political Science University of Belgrade

inSTRUCTionS FoR THE aU THoRS

The Yearbook of the Faculty of Political Science University of Belgrade (The Yearbook FPS) is an academic journal specializing in the field of political sci-ence. Subject areas include: political theory and philosophy, political sociol-ogy, political system, media and communication studies, culture studies, in-ternational relations, European studies, social policy and social work.

The Yearbook FPS is biannual publication. deadlines for submitting manuscripts are 31 March and 30 September. all proposals should be sent electronically to [email protected]. The Editorial Board is advising authors to send an abstract prior to submission. once the manuscript is received, and if it meets the basic requirements of the Yearbook FPS it will be peer-reviewed.

The Editorial Board is welcoming manuscript as articles (25 000–30 000 char-acters with spaces) and books and conferences reviews (up to 7 000 characters with spaces). all submitted manuscripts should contain author’s name and affiliation, email (in the footnote), the title, abstract (up to 150 words), key words (from 5 to 10), body of the text, and bibliography.

The text should be prepared in accordance with the following technical instructions:

Font: Times new Roman, size 12, space 1.5, margins 2,5 cm, paper size a4;Headings level 1: flush left, boldface, sentence case; Headings level 2: flush left, italicized, sentence case;no special effects should be used in text, graphs, tables, charts, etc. do not use bold print, underline, all-caps, etc.The references as well as accompanying comments should be typed as footnotes. if necessary, use separate footnote (*) to write comment about the text or acknowledgment.

All sources should be cited in the manuscript and stated as Bibliography at the end of the text by using the following formats:

BooksPaul Collier, The bottom billion: Why the poorest countries are falling and what can be done about it, oxford University Press, oxford, 2007, pp. 55–62.

•

•

•

•

i nSTRUC TionS FoR THE aU THoR S 169

Chapters in Edited VolumesFrances Stewart and arnim Langer, “Horizontal inequalities: Explaining per-sistence and change” in: Frances Stewart (ed.), Horizontal inequalities and con-flict. Understanding group violence in multiethnic societies, Palgrave Macmillan, London, 2008, p. 54.

Journal ArticleLotta Harbom and Peter Wallensteen, “armed conflict, 1946–2009”, Journal of Peace Research, Vol. 47, no. 4, pp. 501–509.

Newspaper or magazine articlePierre Luther, “China goes into the world news business”, Le monde diploma-tique, 10 april 2011, p. 22.

Documents“Health at a glance 2011: oECd indicators”, oECd Publishing, Paris, 2011, pp. 38–42.

PhD and master thesisMarko Simendić, Hobbes on persona, personality, and representation: Behind the mask of mask of sovereignty, Phd thesis, University of York, 2011, p. 78.

InternetPaul Collier and anke Hoeffler, Greed and grievance in civil war, World Bank, Washington, d.C, 2000, available from: http://ssrn.com/abstract=630727 (accessed 7 august 2010), p. 5.

Repeating references in footnotesWhen repeating reference use the following format: author’s first and last name, title, op. cit., page number (Paul Collier, The bottom billion: Why the poorest countries are falling and what can be done about it, op. cit., p.67). When repeating reference from the previous footnote use following format: ibidem, page number (ibidem, p. 165)

Charts and tablesCharts and graphs must contain (the lower right corner) number, title and the source. They should be sent as .jpg, .tiff or .ai format and, if necessary, as separate document.

Bibliographyin bibliography list all references as in footnotes with only difference being author’s last name in front of the first. For chapters in edited volumes write page numbers. For book reviews write total number of pages.

CiP - katalogizacija u publikaciji narodna biblioteka Srbije, Beograd

32+36

godišnjak … / Univerzitet u Beogradu. Fakultet političkih nauka ; glavni i odgovorni urednik ilija Vujačić. - god. 1, br. 1 (dec. 2007)- . - Beograd (jove ilića 165) : Fakultet političkih nauka, 2007 - (Beograd : Čigoja štampa). - 24 cm

dva puta godišnje. iSSn 1820-6700 = godišnjak (Fakultet političkih nauka Beograd) CoBiSS.SR-id 145774604