GODIŠNJI IZVJEŠTAJ O RADU 2008. GODINA · 2010-06-04 · ma. Početkom godine CBCG je otvorila Kreditni biro za banke, koji treba da doprinese daljem poboljšanju upravljanja rizikom

GODIŠNJI IZVJEŠTAJ O RADU 2008. GODINA

Podgorica, 2009. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj 6 81000 Podgorica Telefon: +382 20 664 997, 664 269 Fax: +382 20 664 576

WEB ADRESA: http://www.cb-cg.org

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Ljubiša Krgović, predsjednik Mr Milojica Dakić Petar Drakić Mr Velibor Milošević Krunislav Vukčević Radmila Savićević Prof. dr Franjo Štiblar

GRAFIČKI UREDNIK: Andrijana Vujović

LEKTOR: Senka Sekulić

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

APPEKS Aktivna prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa

APPKS Aktivna prosječno ponderisana kamatna stopa

APPNKS Aktivna prosječno ponderisana nominalna kamatna stopa

ATM Automated teller machine BDP Bruto domaći proizvodBSCEE Banking Supervisors from Central and

Eastern EuropeCBCG Centralna banka Crne GoreCDA Centralna depozitarna agencijaCDS Credit Default SwapsCPSIPS Core Principles for Systemically

Important Payment SystemsDNS Neto princip obračuna u odloženom

vremenuEBRD Evropska banka za obnovu i razvojECB Evropska centralna bankaEFP Ekonomsko fiskalni program za Crnu

GoruEIB European Investment BankEK Evropska komisijaEONIA Euro OverNight Index AverageEUR EuroEURIBOR (Euro Interbank Offered Rate) FED Federalne rezerve SADFIRST The Financial Sector Reform and

StrengtheningFOMC Federal open market committeeFSAP The Financial Sector Assessment

ProgramFZD Fond za zaštitu depozitaHOV Hartije od vrijednostiIBAN International bank account numberIBRD Međunarodna banka za obnovu i

razvojIDA International development association

IFC International Finance CorporationIPA Instrument of Pre Accession

AssistenceIS Informacioni sistemIT Informacione tehnologijeKfW Njemačka državna razvojna bankaLT Long termMFI Mikrokreditne finansijske institucijeMIGA The Multilateral Investment Guarantee

AgencyMMF (IMF) Međunarodni monetarni fondMoody’s Rejting agencijaMOSTE Referentni indeks Montenegro berzeNEX PIF, NEX 20 Referentni indeksi Nex Montenegro

berzeNLG Holandski guldenNPI Nacionalni program za integracije

Crne Gore.OLAF European Anti-Fraud OfficeOPEC Organizacija zemalja izvoznica naftePKI Public Key InfrastructurePOS Point of salePPPEKS Pasivna prosječno ponderisana

efektivna kamatna stopaPPPNKS Pasivna prosječno ponderisana

nominalna kamatna stopaRTGS Bruto obračun u realnom vremenuS&P Standard and Poor’s SB Svjetska bankaSDI Strane direktne investicijeSFRJ Socijalistička Federativna Republika

JugoslavijaSTO Svjetska trgovinska organizacijaSWIFT Society for Worldwide Interbank

Financial TelecommunicationUSD Američki dolarVaR Mjera rizika gubitaka na specifičnom

portfoliju finansijske imovine

UVODNA RIJEČ PREDSJEDNIKA SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE vi

1. RAD SAVJETA CBCG, ODBORA ZA REVIZIJU I ODBORA ZA FINANSIJSKU STABILNOST 9

1.1. Izvještaj o radu Savjeta CBCG 11

1.2. Izvještaj o radu radu Odbora za reviziju 12

1.3. Izvještaj o radu Odbora za finansijsku stabilnost 12

2. REZIME MAKROEKONOMSKIH KRETANJA 15

3. KONTROLA I REGULACIJA BANKARSKOG SEKTORA 19

3.1. Kontrola bankarskog sektora 21

3.2. Kontrola izloženosti banaka rizicima 22

3.3. Mjere prema bankama 26

3.4. Izdavanje dozvola za rad i odobrenja 26

3.5. Promjena regulatornog okvira 27

4. PLATNI PROMET 29

4.1. Regulativa i kontrola platnog prometa 31

4.2. Pokazatelji raspoloživosti RTGS i DNS sistema 31

4.3. Sprovođenje prinudne naplate 31

5. BANKARSKE I FINANSIJSKE OPERACIJE 33

5.1. Upravljanje deviznim rezervama 35

5.2. Platni promet sa inostranstvom i korespondentski odnosi 38

5.3. Bankarski poslovi i usluge u ime države 38

5.4. Aktivnosti trezora 39

SADRŽAJ

6. MAKROEKONOMSKE ANALIZE I ISTRAŽIVANJA 43

6.1. Izvještavanje o makroekonomskim kretanjima 45

6.2. Realizovani projekti 45

7. DRUGE VAŽNIJE AKTIVNOSTI CENTRALNE BANKE 47

7.1. Međunarodna saradnja 49

7.2. Interna revizija 50

7.3. Informaciono-tehnološka podrška 51

7.4. Upravljanje ljudskim resursima 52

7.5. Odnosi s javnošću Centralne banke Crne Gore 52

8. MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI U 2008. GODINI 55

8.1. Kretanje cijena 57

8.2. Monetarna kretanja 59

8.3. Bankarski sistem 65

8.4. Realizovani platni promet 75

8.5. Obrada završnih računa 78

8.6. Fiskalna politika 79

8.7. Državni dug 83

8.8. Tržište kapitala 86

8.9. Eksterni sektor 87

9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI U FINANSIJSKOM SISTEMU U 2008. GODINI 93

10. PRILOZI 97

vi

Svakako najznačajniji događaj u 2008. godini je bila globalna finansijska kriza. Njeni negativni efekti u Cr-noj Gori su došli do izražaja u posljednjem kvartalu, tako da je makroekonomski ambijent bio najnepovoljniji od osnivanja CBCG. U četvrtom kvartalu je zabilježen pad nivoa industrijske proizvodnje, građevinarstva, smanjenje javnih prihoda, smanjenja nivoa depozita, pogoršanja likvidnosti bankarskog sistema i privrede, smanjenja prometa i indeksa na tržištu kapitala, opadanja i uvoza i izvoza i dr. Stoga je globalna finansijska kriza uveliko opredjeljivala pravce naših akcija.

Reakcija na pojavu krize je bila brza i koordinirana, tako da je već u oktobru donijet Zakon o zaštiti bankar-skog sistema, koji su zajednički pripremili Vlada Crne Gore i CBCG. Zakon je u osnovi bio u skladu sa mje-rama koje su preduzele zemlje EU, a njegove najvažnije odredbe su se odnosile na: punu garanciju depozita, mogućnost da država direktno kreditira banke, da država garantuje međubankarske kredite, produžavanje rokova za korišćenje sredstava obavezne rezerve, prijevremena optlata dugova države prema bankarskom sistemu i dr. Pored toga, usvojene su i mjere koje imaju za cilj očuvanje makroekonomske stabilnosti kroz ja-čanje investicija u infrastrukturu, smanjenje tekuće potrošnje, jačanje podrške razvoju privatnog sektora, po-dršku građanima i privredi kroz socio-ekonomske mjere i dr.

Kriza je ozbiljno uzdrmala bankarski sistem i manifestovala se u smanjenju depozita, pogoršanju likvidno-sti, pojavi gubitka, rastu kredita koji kasne sa otplatom i dr. Međutim, bankarski sistem je pokazao svoju vi-talnost i osim jedne sve banke su uspjele da očuvaju stabilnost. I pored ovako nepovoljnog ambijenta, ban-karski sistem je na nivou godine povećao svoj kapital za 17,9%, aktivu za 11,2%, ukupne rezerve za 124%, a kredite za 24,6%.

U 2008. godini je usvojen Zakon o bankama, koji, iako je u čitavom nizu oblasti doveo do unaprjeđenja u odnosu na postojeću regulativu, nije u potpunosti u skladu sa međunarodnim standardima i zahtijevaće iz-mjene u narednom periodu. Ovaj zakon je uslovio donošenje niza podzakonskih akata iz nadležnosti Cen-tralne banke. U 2008. godini je donesen i Zakon o platnom prometu u zemlji, koji je pripremila CBCG, koji će doprinijeti unaprjeđenju platnog prometa i daljem usklađivanju regulative sa međunarodnim standardi-ma. Početkom godine CBCG je otvorila Kreditni biro za banke, koji treba da doprinese daljem poboljšanju upravljanja rizikom od strane komercijalnih banaka i mikro finansijskih institucija.

U skladu sa svojom novom ustavnom nadležnošću, Centralna banka je osnovala Komitet za finansijsku sta-bilnost. Najvažniji njegovi zadaci su da razmatra finansijsku stabilnost, mjere za njeno očuvanje i unapređe-nje, da prati način kako se ostvaruje kontrolna funkcija Centralne banke, razmatra predloge propisa iz na-dležnosti CBCG, koordinira aktivnosti u kriznim situacijama i dr.

Pored održavanja redovne komunikacije s predstavnicima Međunarodnog monetarnog fonda i Grupacije Svjetske banke, Centralna banka je tokom 2008. godine posebnu pažnju poklanjala razvoju bilateralne sa-radnje sa centralnim bankama, sa ciljem jačanja kapaciteta u sprovođenju supervizije kroz zajedničku sa-radnju, praćenje međunarodnih trendova, usaglašavanje pravila u izmijenjenim okolnostima poslovanja i u procesu evropskih integracija.

UVODNA RIJEČ PREDSJEDNIKA SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE

vii

CBCG je aktivno učestvovala u procesu evropskih integracija kroz rad u radnim grupama koje je formirala Vlada Crne Gore, učešćem na sastancima Unaprijeđenog stalnog dijaloga sa EU, u izradi Nacionalnog pro-grama za integracije, Ekonomskog i fiskalnog programa Crne Gore i godišnjeg izvještaja o napretku Evrop-ske komisije. Pored toga, Centralna banka je aktivno učestvovala i u procesu pristupanja Crne Gore Svjet-skoj trgovinskoj organizaciji.

Centralna banka je redovno sprovodila makroekonomska istraživanja na osnovu kojih su rađene analize kretanja u crnogorskoj ekonomiji, komentarisani uočeni problemi, pružani predlozi za njihovo prevazila-ženje, odnosno davane preporuke za vođenje ekonomske politike. Tokom godine, urađene su radne studije u kojima je analizirana održivost deficita tekućeg računa, strane direktne investicije, tržište nekretnina i ba-zna inflacija u Crnoj Gori, a redovno je vršena i analiza bankarskog sektora Crne Gore i po prvi put, pored Podgorice, izrađen je i indeks nekretnina za Budvu, Herceg Novi i Tivat. Takođe, redovno su rađene analize uticaja globalne finansijske krize na bankarski sektor i ekonomiju Crne Gore.

Posebna pažnja je poklonjena usavršavanju zaposlenih kroz pohađanje kurseva, seminara i konferencija u zemlji i inostranstvu, studijske posjete drugim centralnim bankama i međunarodnim finansijskim instituci-jama. Tako je Centralna banka omogućila obuku svojih zaposlenih u centralnim bankama Sjedinjenih Ame-ričkih Država, Njemačke, Holandije, Velike Britanije, Francuske, Italije, Češke i Poljske, kao i u renomira-nim institucijama, kao što su Institut MMF-a u Beču, Institut MMF-a u Vašingtonu, Institut za finansijsku stabilnost u Bazelu, Centar za finansijsku izvrsnost u Ljubljani, Centar Gercenze itd.

Centralna banka je nastavila značajnu pažnju da posvećuje otvorenoj i efikasnoj komunikaciji s javnošću. Redovno je informisala javnost o aktivnostima CBCG i kretanjima u crnogorskoj i međunarodnoj ekonomiji putem saopštenja ili na konferencijama za novinare. Javnost je informisana o aktivnostima CBCG i putem javnih nastupa, intervjua, izjava i komentara za dnevne novine i periodična izdanja, kao i kroz izradu raznih publikacija i studija. Takođe, CBCG je pružila odgovore na pitanja novinara, građana, kompanija, državnih ustanova, inostranih predstavništava i, na njihov zahtjev, bila domaćim predstavnicima mnogih osnovnih, srednjih škola i fakulteta, kao i drugih institucija koje su upoznate sa ciljevima i aktivnostima CBCG.

U 2009. godini CBCG će biti i dalje suočena s nizom izazova. Počevši od očuvanja stabilnosti bankarskog sistema u uslovima produbljavanja problema izazvanih globalnom finansijskom krizom, pa do potrebe do-nošenja niza novih zakonskih propisa. U 2009. godini je potrebno donijeti novi zakon o CBCG, koji treba da bude usklađen sa pravilima EU i da obezbijedi nezavisnost CBCG u skladu s pravilima Evropske centralne banke, da bi se olakšao budući proces integracije Crne Gore u Evropsku monetarnu uniju. Potrebno je uskla-diti i Zakon o bankama sa međunarodnim standardima, a CBCG planira i aktivnu ulogu u procesu evrointe-gracija. Izazov će predstavljati i privlačenje depozita u bankarski sektor, kao i kreditna aktivnost u uslovima velike tražnje, niske ponude i skupih izvora sredstava.

Predsjednik Savjeta Centralne banke Crne Gore

Ljubiša Krgović

RAD SAVJETA CBCG, ODBORA ZA REVIZIJU I

ODBORA ZA FINANSIJSKU STABILNOST 1

11

RAD

SAVJ

ETA,

ODB

ORA

ZA R

EVIZ

IJU

I ODB

ORA

ZA FI

NANS

IJSK

U ST

ABIL

NOST

1.1. Izvještaj o radu Savjeta CBCG

U skladu sa ustavnim obavezama i ovlašćenjima utvrđenim Za-konom o Centralnoj banci Crne Gore, Savjet je utvrdio Politiku Centralne banke Crne Gore za 2008. godinu, kojom su postavljeni ciljevi za ostvarivanje funkcija Centralne banke.

Donošenjem nove podzakonske regulative u skladu sa Zakonom o bankama i unaprijeđenjem regulatornog okvira, Savjet je stvarao uslove za postepenu implementaciju principa i standarda Bazela II. Novim odlukama, uz unaprijeđenje upravljanjem rizicima u bankama, uvedeni su i savremeni standardi u kontroli banaka. Kroz mjesečne izvještaje i analize redovno su praćena kretanja u bankarskom sektoru i rezultati sprovođenja mjera za ograničenje kreditne ekspanzije, što je bio osnov za preduzimanje i drugih aktivnosti na očuvanju postignute stabilnosti bankarskog si-stema. U cilju operativnog praćenja kretanja u finansijskoj sferi, Savjet je, u martu 2008. godine, kao svoje stalno tijelo formirao Odbor za finansijsku stabilnost.

Članovi Savjeta su aktivno učestvovali u pripremi Zakona o mje-rama za zaštitu bankarskog sistema, a kroz donošenje podza-konskih akata, i u njegovom sprovođenju.

U uslovima globalne ekonomske krize Savjet je pratio kretanja i analizirao međunarodna iskustva u cilju sagledavanja mogućnosti za korišćenje mjera monetarne i ekonomske politike. Mjesečni izvještaji glavnog ekonomiste i analize kretanja u monetarnoj, privrednoj, fiskalnoj sferi, te u oblasti ekonomskih odnosa sa ino-stranstvom, bile su osnov za utvrđivanje i primjenu efektivnih mjera monetarne politike. Aktivna politika obavezne rezerve, koju je Savjet vodio, uticala je na poboljšanje ročne usklađenosti izvora i plasmana u bankama i na likvidnost bankarskog sektora, a samim tim i na održavanje finansijske stabilnosti.

Usvajanjem Zakona o platnom prometu, pored toga što je stvo-ren zakonski osnov za cjelovito regulisanje rada platnih sistema i efikasnije obavljanje platnog prometa, obezbijeđeni su uslovi za dalju harmonizaciju regulative i stvaranje osnova za uključivanje RTGS u platne sisteme Evropske unije.

Savjet je usvojio i Preporuke za ekonomsku politiku za 2009. go-dinu koje su dostavljene Vladi Crne Gore, ne samo kao zakonska obaveza već i radi cjelovitijeg sagledavanja očekivanih ekonom-skih kretanja u pripremi ekonomske politike za 2009. godinu.

Tokom 2008. godine članovi Savjeta su inicirali i podržavali akti-vnosti na daljem razvoju međunarodne saradnje kroz pojačanu komunikaciju sa međunarodnim finansijskim institucijama i raz-mjenu iskustava sa drugim centralnim bankama. Na ovaj način, pored promocije Centralne banke na međunarodnom planu stvo-reni su uslovi za razvijanje programa saradnje po više osnova, uključujući i učešće u programima edukacije zaposlenih.

Kroz mjesečne izvještaje generalnog direktora, Savjet je pratio aktivnosti na sprovođenju usvojenih politika i informisao se o dnevnom poslovanju Centralne banke.

Odluke Savjeta koje imaju karakter opštih akata objavljene su u »Službenom listu Crne Gore«, a javnost je preko medija, uključujući i web site Centralne banke, blagovremeno obavještavana kako o održanim sjednicama Savjeta, tako i o svim važnijim odlukama koje je Savjet donosio u izvještajnom periodu.

12

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

1.2. Izvještaj o radu radu Odbora za reviziju

Odbor za reviziju, Savjeta Centralne banke Crne Gore tokom 2008. godine, održao je devet sjednica1 na kojima je:

- Analizirao finansijske izvještaje Banke;- Pratio pouzdanost, blagovremenost i potpunost finan-

sijskih i drugih izvještaja o poslovanju Centralne banke Crne Gore

- Analizirao i pratio funkcionisanje sistema interne kon-trole;

- Razmatrao Program rada i izvještaje Interne revizije i davao mišljenje o nalazima revizije;

- Pratio realizaciju preporuka interne revizije;- Pratio i analizirao usklađenost poslovanja Banke sa Za-

konom i propisima Banke;- Davao mišljenje o izboru spoljnog revizora Banke i- Uputio niz predloga i preporuka predsjedniku Savjeta i

Savjetu Centralne banke u vezi unaprjeđenja efikasnosti i efektivnosti sistema interne kontrole i interne revizije Centralne banke Crne Gore

Poseban vid aktivnosti Odbora bila je saradnja sa eksternim re-vizorom u procesu revizije CBCG.

1.3. Izvještaj o radu Odbora za finansijsku stabilnost

Imajući u vidu novu ustavnu odgovornost Centralne banke Crne Gore, kao i činjenicu da je u toku rad na uskladjivanju novog Za-kona o Centralnoj banci Crne Gore, Savjet CBCG je sredinom 2008. godine formirao Odbor za finansijsku stabilnost, kao prelazno rješenje. Najvažniji zadaci Odbora su sljedeći:

- Da prati i analizira finansijski sistem u cjelini, s pose-bnim osvrtom na bankarski sistem;

- Prati i analizira makroekonomske indikatore koji mogu uticati na finansijsku stabilnost;

- Prati adekvatnost, blagovremenost i potpunost ostva-rivanja kontrolne funkcije Centralne banke CG, uklju-čujući politiku licenciranja, razmatranje rezultata izvr-

šenih kontrola i adekvatnost predloženih mjera prema kontrolisanim institucijama;

- Razmatra predloge propisa iz nadležnosti Centralne banke u oblasti poslovanja banaka i drugih kontroli-sanih lica i platnog prometa;

- Prati i analizira finansijsku infrastrukturu, uključujući efikasnost platnog prometa, i sigurnost i pouzdanost platnih sistema;

- Koordinira aktivnosti u kriznim situacijama, uključujući razmatranje planova za vanredne situacije;

- Razmatra i zauzima stavove o događajima i pitanjima koja su od uticaja na finansijsko tržište u cjelini ili na pojedine segmente tog tržišta;

- Razmatra politike i preporuke za postizanje i očuvanje finansijske stabilnosti;

- Sagledava i razmatra preduzimanje drugih mjera i akti-vnosti od značaja za postizanje i očuvanje stabilnosti finansijskog sistema i dr.

Glavni cilj Odbora za finansijsku stabilnost jeste da doprinese očuvanju finansijske stabilnosti Crne Gore. Njegovi principi rada mogu se prikazati šemom br. 1, pri čemu treba imati u vidu da u ovom trentuku kada su u pitanju mjere prevencije, korekcije i regulacije, Odbor može samo da preporučuje primjenu mjera.

Odbor za finansijsku stabilnost je u 2008. godini održao sedam sjednica, a njegov rad je faktički započet prvom sjednicom koja je održana 29. maja 2008. godine. Najvažnija pitanja kojima se bavio Odbor bila su:

- Sagledavanje globalne finansijske krize, njenog uticaja na Crnu Goru, kao i na finansijski sistem, s posebnim osvrtom na bankarski sistem.

- Makroekonomska kretanja, kao i preporuke za preduzi-manje korektivnih mjera ekonomske politike u kriznim uslovima.

- Odbor je razmatrao izvještaje o kontroli šest banaka i nacrte mjera prema dvjema bankama. Dao je čitav niz smjernica za poboljšanje kontrolne funkcije, kao i preporuke za preduzimanje sankcija prema odredje-nim bankama. Odbor je takodje insistirao na stavljanju akcenta na kontrolama sistemskih važnih banaka.

1 Pravilnikom o radu Odbora, predviđeno je održavanje najmanje jedne sjednice kvartalno

13

RAD

SAVJ

ETA,

ODB

ORA

ZA R

EVIZ

IJU

I ODB

ORA

ZA FI

NANS

IJSK

U ST

ABIL

NOST

- Odbor je sagledavao efikasnost mjera za ograničenje kreditne ekspanzije, koje su na snazi od početka 2008. godine i zaključio da nema potrebe da administrativna ograničenja kreditnoj ekspanziji ostanu na snazi i u 2009. godini.

- Razmatrana je podzakonska regulativa iz nadležnosti CBCG, koja je proizašla kao rezultat usvajanja novog Zakona o bankama. Odbor je dao niz preporuka za unaprjedjenje podzakonske regulative, koje je kasnije usvojio Savjet CBCG.

- Odbor je usvojio probni Izvještaj o finansijskoj stabil-nosti, koji će postati redovna publikacija CBCG u 2009. godini.

Šema br. 1 - Princip rada Odbora za finansijsku stabilnost

REZIME MAKROEKONOMSKIH

KRETANJA 2

17

REZI

ME

MAK

ROEK

ONOM

SKIH

KRE

TAN

JA

Makroekonomski ambijent u kojem je sprovođena monetarna politika u 2008. godini je bio relativno povoljan u prva tri kvar-tala, a pod uticajem Globalne finansijske krize u posljednjem kvartalu 2008. godine postao je izuzetno nepovoljan i vjerova-tno najnepovoljniji od osnivanja CBCG.

Pod uticajem krize došlo je do pogoršanja niza indikatora, a prije svega do opadanja nivoa industrijske proizvodnje i građevinar-stva, smanjenja priliva javnih prihoda, smanjenja nivoa depozita, pogoršanja likvidnosti bankarskog sistema i privrede, opadanja i uvoza i izvoza i dr. Ono što je ipak bilo pozitivno, jeste da smo u posljednjem kvartalu imali i dalje relativno visok priliv stranih direktnih investicija.

Globalna finansijska kriza nije pogodila samo Crnu Goru, već su se manje više sve zemlje Centralne i Istočne Evrope našle u sličnoj situaciji: opadanja proizvodnje, rasta nelikvidnosti, rasta nezaposlenosti, smanjenja depozita, pogoršanja budžetske ne-ravnoteže, a one zemlje sa fleksibilnim deviznim kursevima su-očile su se i sa povećanim fluktuacijama vrijednosti nacionalne valute i/ili smanjenjem nivoa deviznih rezervi. Na ovaj način je prekinuta višegodišnja ekspanzija u kojoj se nalazio gotovo čitav region. Region je naročito pogodilo nekoliko negativnih tokova: značajno smanjen priliv kapitala iz inostranstva, značajan pad izvozne tražnje i pogoršanje finansijske stabilnosti.

Stopa inflacije mjerena troškovima života je u 2008. godini iznosila 7,2% i bila je niža za 0,5 procentih poena u odnosu na prethodnu godinu. Godišnja stopa inflacije je rasla sve do jula, a od tada ima opadajuću tendenciju pod uticajem pada cijena naftnih derivata, sirovina i dr. Jedan od pratećih, pozitivnih efe-kata, globalne finansijske krize bitće opadanje stope inflacije i u 2009. godini. Manja agregatna tražnja, teškoće prodaje pro-izvoda i porast broja nezaposlenih svakako će uticati na to da će veliki broj preduzeća smanjivati svoje cijene ili se uzdržavati od njihovog povećanja.

Globalna finansijska kriza je inicirala probleme u bankarskom sistemu koji su se prije svega manifestovali u smanjenju de-pozita, pogoršanju likvidnosti banaka, kao i u rastu procenta kredita koji kasne sa otplatom. Pod uticajem krize, jedan broj građana, iz straha da bi se mogle ponoviti devedesete, povukao je svoje depozite, uprkos sto procentnoj garanciji države. Me-đutim, na ovo su se nadovezali unutrašnji problemi sistemske prirode. Oni su se prije svega odnosili na neriješene probleme u jednoj velikoj banci i neodgovarajuća „oruđa“ kojima raspola-že CBCG kroz zakonsku regulativu. Ovome treba dodati i neso-lidnu praksu nekih banaka koje su prikazivale često fiktivne keš kolaterale, odnosno nisu poklanjale dovoljnu pažnju izloženosti riziku svojih plasmana.

U pitanju su bili ekstremni šokovi za bankarski sistem, koje su za sada uspjele da savladaju sve banke, osim jedne. U posljednjem kvartalu 2008. godine nivo depozita je smanjen za 335,4 miliona eura, a treba istaći da usljed poslovnih teškoća veliki broj firmi i građana nije uspio da na vrijeme otplati kredite, pa su onda iskorišćeni depoziti za otplatu pomenutih obaveza. Po ovom osnovu, smanjenje depozita je iznosilo oko 152,4 miliona eura ili gotovo polovina ukupnog smanjenja depozita u posljednjem kvartalu 2008. godine.

Imajući u vidu koliko je banaka zapalo u teškoće u razvijenim zemljama i iznos sredstava koji je opredijeljen za njihovo spa-savanje, tekući pokazatelji stanja bankarskog sistema u stvari govore i o vitalnosti koju ima bankarski sistem, koji je uprkos svim šokovima uspio da poveća svoju aktivu u 2008. godini za 334,2 miliona eura ili 11,2%. Takođe, u tom periodu banke su povećale svoje rezerve za potencijalne gubitke za 124% i na kraju 2008. su dostigle nivo od preko 120 miliona eura. Kapital banaka je u 2008. godini povećan za 18% i iznosio je gotovo 280 miliona eura.

18

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Prosječna aktivna efektivna ponderisana kamatna stopa je na kraju 2008. godine iznosila 9,40% i u odnosu na kraj prethodne povećana je za 0,11 procentnih poena. U pitanju je umjereno po-većanje, pod uticajem smanjene ponude raspoloživih likvidnih sredstava, skupljih izvora finansiranja sredstava, kao i povećanih rizika. Pasivne kamatne stope su zabilježile viši rast u odnosu na aktivne, ali to je bila očekivana reakcija banaka na pogoršanu li-kvidnost i način da se privuku dodatni depoziti.

Suficit konsolidovanog budžeta je iznosio 51 milion eura ili 1,5% projektovanog BDP-a, ali ipak stiče se utisak da je vođena pro-ciklična fiskalna politika. To je postalo vidljivo u posljednjem kvartalu, kada je došlo do usporavanja „punjenja“ budžeta, kao rezultat usporavanja nivoa aktivnosti u realnom sektoru, a u ve-ćoj mjeri će se manifestovati u 2009. godini.

Industrijska proizvodnja je u 2008. godini ostvarila negativnu stopu rasta od -2%. Glavni problemi su skoncentrisani u nekim granama prerađivačke industrije, a prije svega u oblasti proizvo-dnje osnovnih metala. U oblasti industrijske proizvodnje dina-mičan razvoj je zabilježen u oblasti energetike i prehrambene industrije, koje bi mogle postati lideri u narednom periodu. Ipak, realno je očekivati nastavak tendencije opadanja industrijske proizvodnje u 2009. godini.

Broj turista je povećan za 4,8%, dok je broj ostvarenih noćenja povećan za 6,9%. I pored dobrih rezultata, primjetno je uspo-ravanje rasta. Svakako da će 2009. godina biti kritična, jer će pod uticajem krize i smanjivanja platežne moći biti smanjen broj turista. U takvim uslovima, cijenovna konkurentnost dobi-ja na značaju, što znači da turistička privreda mora značajno da smanji cijene usluga.

Građevinski sektor je u 2008. godini ostvario izuzetno visoku stopu rasta. Međutim, efekti krize su se osjetili u posljednjem kvartalu, kada je ostvarena negativna stopa rasta.

Deficit tekućeg računa platnog bilansa je iznosio 1.005,7 miliona eura i njegovo učešće u BDP-u je za sedam procentnih poena veće u odnosu na prethodnu godinu. Bitne karakteristike naših platnobilansnih tokova su: nizak nivo konkurentnosti, domina-cija sirovina i proizvoda niskog stepena obrade u izvozu, opada-nje izvoza uz povećanje uvoza, pogoršanje strukture finansira-nja deficita tekućeg računa platnog bilansa i dr. U posljednjem kvartalu 2008. godine pod uticajem krize došlo je do značajnog usporavanja platnobilansne razmjene, tako da je deficit tekućeg računa platnog bilansa bio manji za 7,4 u odnosu na posljednji kvartal 2007. godine. Iako je realno očekivati da će pod uticajem globalne finansijske krize u 2009. godini doći do opadanja uče-šća deficita tekućeg računa platnog bilansa u BDP-u, kao i pored činjenice da eurizacija štiti zemlju od pojave devizne krize, ipak ne treba ignorisati deficit i treba se usredsrediti na poboljšanje konkurentnosti zemlje.

Strane direktne investicije su dostigle rekordan nivo i neto priliv je iznosio 568 miliona eura, odnosno 8% više u odnosu na pret-hodnu godinu. Značajno je i to što se popravila struktura priliva SDI, to jest smanjeno je ulaganje u nekretnine. Kada su u pitanju portfolio investicije, registrovano je njihovo neto povlačenje u iznosu od 15,5 miliona eura. To je prije svega posljedica pogoršane likvidnosti na globalnom nivou, teškoća u funkcionisanju tržišta kapitala i povećane neizvjesnosti u narednom periodu.

Kriza na tržištu kapitala započeta sredinom 2007. godine nasta-vljena je i u 2008. godini. Svi berzanski indeksi su zabilježili zna-čajan pad u odnosu na kraj prethodne godine u rasponu od 71% do 85%. U padu je bila i kapitalizacija berzi, kao i promet.

KONTROLA I REGULACIJA BANKARSKOG SEKTORA 3

21

KONT

ROLA

I RE

GULA

CIJA

BAN

KARS

KOG

SEKT

ORA

Osnovne aktivnosti CBCG u domenu kontrole i regulacije banaka su bile usmjerene u dva pravca: izradu nove podzakonske regula-tive, i intenziviranje supervizorskih aktivnosti putem sprovođenja većeg broja neposrednih kontrola banaka primjenom koncepta supervizije na bazi rizika sa dominantnom ulogom portfolio menadžment pristupa.

Tokom 2008. godine, redefinisan je cjelokupni regulatorni okvir u bankarskom sektoru, a donošenje Zakona o bankama je uslo-vilo donošenje niza podzakonskih akata iz nadležnosti Centralne banke Crne Gore, kao regulatora i supervizora bankarskog siste-ma. Ipak, kada je u pitanju postojeća regulativa, odnosno Zakon o bankama, biće nužno njegovo dalje prilagođavanje međuna-rodnim standardima.

Globalna finansijska kriza i otežano poslovanje su uslovili in-tenziviranje supervizorskih aktivnosti, naročito u posljednjem kvartalu 2008. godine. Broj kontrola je povećan u odnosu na prethodnu godinu, a u posebnom fokusu su bile banke od si-stemskog značaja.

3.1. Kontrola bankarskog sektora

U 2008. godini kontrola bankarskog sektora je bila intenzivi-rana posebno u dijelu ocjene izloženosti bankarskog sektora kreditnom riziku i riziku likvidnosti. Međutim u četvrtom kvar-talu nakon ispoljavanja negativnih efekata globalne finansijske krize, fokus kontrole bio je na sveobuhvatnim kontrolama ba-naka od sistemskog značaja. Tokom godine, sprovedeno je više ciljnih kontrola nego sveobuhvatnih, s krajnjim ciljem da se kroz integraciju neposrednih i posrednih kontrola kontinuirano prate svi rizici kojima su banke izložene u poslovanju. Kvalitet obavljenih kontrola i obuhvatnost kontrolisanih rizika je po-boljšan, što je, prije svega, rezultat specijalizacije kontrolora za praćenje pojedinih vrsta rizika i intenzivnijeg praćenja banaka od sistemskog značaja.

U odnosu na 2007. godinu, kada je obavljeno pet sveobuhvatnih i šesnaest ciljnih kontrola, u 2008. godini je bilo šest sveobuhva-tnih i dvadeset jedna ciljna kontrola. Posebna pažnja je posve-ćena pripremi planiranih kontrola, naročito kroz bolje korišćenje resursa Kreditnog regulatornog registra i kontinuirano praćenje kreditnog rizika, poboljšanje sistema izvještavanja i korišćenje rezultata stresnog testiranja banaka. Kontrola poslovanja banaka rezultirala je ocjenom sposobnosti banaka da upravljaju rizicima i ocjenom usklađenosti poslovanja banaka sa zakonom i propi-sima Centralne banke.

Sa aspekta obuhvatnosti kontrola kreditnog rizika ostvareni su značajni rezultati iskazani kroz procenat pokrivenosti kreditnog portfolia i vanbilansnih obaveza banaka prilikom njihovih kontro-la. Obuhvatnost kontrole kreditnog portfolia kretala se u rasponu od 50% do 75%, dok je prosječna obuhvatnost kontrole vanbilan-snih obaveza banaka iznosila 55%.2 Kreditni rizik je kontrolisan u osam banaka, odnosno obavljeno je jedanaest kontrola, kako kroz sveobuhvatne tako i kroz pet ciljnih kontrola.

Operativni rizik, posebno u segmentu funkcionisanja IT sistema u bankama, adekvatnost sistema izvještavanja menadžmenta i funkcionisanje sistema internih kontrola bio je predmet kon-trola u osam banaka.

Tržišni rizici i rizik likvidnosti kontrolisani su u osam banaka u sistemu, kako kroz sveobuhvatne, tako i kroz pet ciljnih kontrola. Prilikom kontrola, posebno su ocjenjivani kvalitet i pouzdanost tehnika mjerenja ovih rizika korišćenih od strane banaka i date su preporuke za njihovo unaprjeđivanje.

Kontrola usklađenosti poslovanja banaka sa propisima iz oblasti sprječavanja pranja novca i finansiranja terorizma, kao i pošto-vanje propisa o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore je izvršena u devet banaka. Utvrđena kršenja u najve-ćem broju slučajeva su se odnosila na odredbe Zakona o sprje-čavanju pranja novca i finansiranja terorizma, kojim je propisan

2 Odnosi se na vanbilansne obaveze koje podliježu superviziji.

22

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

postupak identifikacije klijenata, a u tri slučaja je evidentirano postupanje suprotno odredbama Odluke o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore.

Tokom 2008. godine vršeno je stresno testiranje osjetljivosti ban-karskog sistema i pojedinačnih banaka na kreditni rizk, tržišne rizike i rizik likvidnosti putem kreiranja različitih stres scenarija. Rezultati stresnog testiranja su potvrdili da je kreditni rizik naj-značajniji rizik u crnogorskom bankarskom sistemu, kao i da je bankarski sistem osjetljiv na rizik likvidnosti, dok je osjetljivost na rizik kamatne stope i devizni rizik gotovo zanemarljiva.

Značajno je unaprijeđen rad Kreditnog regulatornog registra i kvalitet njegovih izvještaja, kako za potrebe supervizije, tako i za potrebe eksternih korisnika podataka iz registra. Operacionaliza-cijom razmjene podataka između CBCG, banaka i mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) u februaru 2008. godine, Centralna banka je zaokružila projekat na čijem je unapređivanju rađeno posljednje četiri godine. Istovremeno, banke i MFI su dobile in-strument za efikasnije upravljanje kreditnim rizikom, jer im je omogućen pristup podacima o izloženosti svih pravnih i fizičkih lica u bankarskom sistemu.

3.2. Kontrola izloženosti banaka rizicima

3.2.1. Kreditni rizik

Kreditni rizik predstavlja najveći rizik u crnogorskom bankarskom sistemu. Ekspanzivan kreditni rast u 2007. godini, koji je rezul-tirao stopom rasta od 165%, uspješno je zaustavljen zahvalju-jući setu mjera koje je usvojio Savjet CBCG u četvrtom kvartalu 2007. godine. Ostvarena je godišnja stopa rasta ukupnih kredita od svega 24,57% (projektovana maksimalna dozvoljena stopa je iznosila 35%). Trend rasta kreditnog portfolia banaka zausta-vljen je u oktobru 2008. godine, kada je registrovan mjesečni pad od 1,35%. Ovaj pad korespondira sa ispoljavanjem nega-tivnih dejstava globalne finansijske krize u četvrtom kvartalu, a koji su imali za posljedicu smanjenje depozitnog potencijala banaka, otežan pristup eksternim izvorima finansiranja i gotovo potpuno obustavljanje kreditne aktivnosti banaka.

Kontrolom kreditnog portfolija banaka uočeno je da banke, ugla-vnom, nisu vršile objektivnu klasifikaciju aktive izložene riziku

i, posljedično, nisu obračunavale i izdvajale adekvatne iznose rezervi po stavkama aktive, što im je bilo nalagano rješenjima CBCG nakon i u toku kontrola.

Ukupna nekvalitetna aktiva banaka (C, D, E) iznosila je 212,3 mi-liona eura na kraju 2008. godine i činila je je 6,42% ukupne akti-ve. U jednogodišnjem periodu, nekvalitetna aktiva je uvećana za 136,9 miliona eura ili 181,6%. Istovremeno, učešće nekvalitetne aktive u ukupnoj aktivi uvećano je za 3,8 procentna poena.

Sve kategorije nekvalitetne aktive u jednogodišnjem periodu ostvarile su rast. Substandardna aktiva (C) ostvaruje nominalni rast od 120,9 miliona eura, odnosno 177,5%, sumnjiva aktiva (D) bilježi rast od 11,2 miliona eura ili 313,6%, dok kategorija gubitka (E) ostvaruje rast od 4,7 miliona eura ili 129%.

Kritikovana aktiva (B, C, D, E) je iznosila 970,8 miliona eura na kraju 2008. godine i za godinu dana je uvećana za 326,7 milion eura ili 50,72%. Kritikovana aktiva je činila 29,3% ukupne aktive.

Nivo kritikovane aktive je visok i iznosi 237% ukupnog kapitala i rezervi. Ovaj pokazatelj ostvaruje rast u jednogodišnjem periodu od 21 procentnog poena. Aktiva sa posebnom napomenom (B) predstavljala je 78,1% kritikovane aktive. U jednogodišnjem pe-riodu, sve kategorije kritikovane aktive su ostvarile rast.

Krediti klasifikovani u kategorije C, D i E iznosili su 201,3 miliona eura i uvećani su za 130,4 miliona eura ili 183,6% u jednogodi-šnjem periodu. Učešće ovih kredita u ukupnim kreditima pove-ćano je sa 3,16% (kraj 2007. godine) na 7,20%. Posmatrano po bankama, pad učešća nekvalitetnih u ukupnim kreditima evi-dentan je kod četiri banke. Učešće kredita klasifikovanih u ka-tegorije C, D i E u ukupnoj nekvalitetnoj aktivi (C, D i E) iznosilo je 94,8% i povećano je u odnosu na kraj 2007. godine za 0,69 procentna poena.

Ukupno kritikovani krediti (B, C, D i E) iznosili su 861,9 miliona eura, a njihovo učešće u ukupnim kreditima iznosilo je 30,8%. U jednogodišnjem periodu ovi krediti ostvaruju rast u iznosu od 280,3 miliona eura ili 48,1%. Najveći nominalni rast u iznosu od 149,9 miliona eura ili 29,3% u jednogodišnjem periodu ostvaruju krediti klasifikovani u kategoriju (B), dok krediti klasifikovani u ka-tegoriju (C) ostvaruju najveći procentualni rast po stopi od 175,3%. Učešće kritikovanih kredita u ukupnim kreditima bilježi rast od 4,9 procentna poena u odnosu na isti period 2007. godine.

23

KONT

ROLA

I RE

GULA

CIJA

BAN

KARS

KOG

SEKT

ORA

Tabela br. 3.1 – Klasifikacija aktive i vanbilansa banaka, 31.12.2008. godine

* Pozicija pokrivena kolateralom** Ne uključujući pozicije klasifikovane u kategoriju E

Struktura aktive bilansa ivanbilansa Kolateral*

KlasifikacijaUkupno**

A B C D E1 Krediti 268.951 1.630.060 630.541 150.643 7.750 5.821 2.687.945

2 Dospjela potraživanja 36 44.490 30.056 29.265 5.743 2.172 109.590

3 Kamata 49 9.414 4.474 2.173 120 439 16.230

4 Ostala potraživanja 102.325 7.620 985 853 111.783

5 Ukupno (1+2+3+4) 269.036 1.786.289 672.691 183.066 14.466 8.432 2.925.548

6 Aktiva na koju se ne izdv. rezer. za kred. gubitke

504.259 504.259

7 Stavke bilansa aktive ukupno: (5+6) 269.036 2.290.548 672.691 183.066 14.466 8.432 3.429.807

8 Garancije 46.787 104.254 70.243 5.569 231 227.084

9 Akreditivi 1.605 4.458 409 348 6.820

10 Ostalo VO 4.543 75.204 15.176 138 99 95.160

11 Stavke vanb. na koje se izdv. rezerve (8+9+10)

52.935 183.916 85.828 6.055 330 0 329.064

12 Vanbilans na koji se ne izdv.rezerve 9.551.199 9.551.199

13 Stavke vanbilansa ukupno (11+12) 52.935 9.735.115 85.828 6.055 330 0 9.880.263

14 Ukupno stavke bilansa i vanbil. (7+13 ) 321.971 12.025.663 758.519 189.121 14.796 8.432 13.310.070

15 Ukup. stav. bil. i vanb. na koje se izdv. rez. (5+11)

321.971 1.970.205 758.519 189.121 14.796 8.432 3.254.612

16 Formirane rezerve 1.658 23.369 35.133 58.901 11.192 2.617 130.253

Pokrivenost (16/15) 1,19 4,63 31,14 75,64 31,04 4,00

Tabela br. 3.2 – Ključni koeficijenti kvaliteta aktive, u 000 eura

Opis 31.12.2007.

31.03.2007.

30.06.2008.

30.09.2008.

31.12.2008.

% promjene12.08/12.07.

1 Aktiva sa posebnom napomenom B 568.750 634.168 757.554 769.655 758.519 33,37

2 Substandardna aktiva C 68.141 71.096 101.191 119.270 189.120 177,54

3 Sumnjiva aktiva D 3.577 5.189 7.480 9.990 14.796 313,64

4 Gubitak E 3.683 2.871 3.099 6.988 8.432 128,94

5 Ukupno kritikovana aktiva (B+C+D+E) 644.151 713.324 869.324 905.903 970.867 50,72

6 Nekvalitetna aktiva (C+D+E) 75.401 79.156 111.770 136.248 212.348 181,62

7 Nekvalitetna aktiva / kapital + rezerve 25,28% 23,46% 30,14% 35,48% 51,84% 105,04

8 Nekvalitetna aktiva / ukupna aktiva 2,53% 2,53% 3,28% 3,88% 6,42% 153,18

9 Kritikovana aktiva / kapital + rezerve 215,99% 211,39% 234,42% 235,90% 237,01% 9,73

10 Formirane rezerve 61.296 78.547 89.998 100.991 130.253 112,50

24

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Procenat kredita koji kasne sa naplatom na nivou sistema izno-sio je 11,5%, dok je isti pokazatelj na kraju 2007. godine izno-sio 3,71%. U apsolutnom iznosu krediti koji kasne sa otplatom ostvaruju nominalni rast od 238,3 miliona eura, odnosno 286,3%. Najveći dio kredita koji kasne sa naplatom u iznosu od 139,3 mi-liona eura ili 43,34% odnosi se na privredna društva u privatnom vlasništvu. U strukturi ovih kredita, krediti od čijeg je dospijeća proteklo 30-89 dana (na koje se obračunava kamata) čine 79%, dok krediti od čijeg je dospijeća proteklo 90 dana i više (na koje se obračunava kamata) čine 12,48%. Krediti odobreni fizičkim licima koji kasne sa naplatom čine 27,64% ukupnih kredita koji kasne sa naplatom. Najveći dio ovih kredita (78,1%) se nalazi u kategoriji kašnjenja od 30 do 89 dana. Od kredita na koje se ne obračunava kamata, najveći dio se odnosi na kredite odobrene privrednim društvima u privatnom vlasništvu (54,9%).

Za godinu dana povećan je iznos kredita klasifikovanih u kate-goriju (A) za 334,8 miliona eura ili 25%.

Formirane rezerve za gubitke po stavkama aktive i vanbilansa na kraju 2008. godine iznosile su 130,2 miliona eura. U jedno-godišnjem periodu ove rezerve su ostvarile nominalni rast od 68,9 miliona eura, odnosno 112,4%. Rezerve za kreditne gubitke iznosile su 111,9 miliona eura i čine 4% ukupnih kredita, odno-sno 85,9% ukupno izdvojenih rezervi.

Rezultati stresnog testiranja su potvrdili da je kreditni rizik naj-značajniji rizik u crnogorskom bankarskom sistemu. Realizovano je šest stres scenarija kojima se uticalo na: (1) prekompoziciju strukture klasifikovanih kredita (A, B, C, D i E) i primjenu ma-ksimalnih propisanih stopa rezervacija, (2) povećanje nekvali-tetnih kredita (C, D, E) i potrebnog nivoa rezervi, (3) primjenu maksimalnih propisanih stopa rezervacija na postojeću stru-kturu kreditnog portfolija i (4) povećanje nekvalitetnih kredita i potrebnog nivoa rezervi, (5, 6) veliku izloženost banaka (tzv. rizik koncentracije).

3.2.2. Rizik zemlje

Sastavni dio cjelokupnog sistema upravljanja rizicima jedne banke predstavlja identifikacija, mjerenje, kontrolisanje i pra-ćenje rizika zemlje, koji podrazumijeva političko-ekonomski rizik i rizik transfera.

Na kraju 2008. godine, izloženost bankarskog sektora po osno-vu položenih depozita i iznosa sredstava koja su se nalazila na korespondentskim računima kod inobanaka iznosila je 180 mili-ona eura, što čini 61,1% kapitala prve klase banaka u Crnoj Gori. Izloženost bankarskog sektora van Crne Gore je najvećim dijelom bila prema institucijama iz zemalja koje imaju visok rejting (AAA i AA), tako da nije u pitanju rizik od uticaja na sistem.

3.2.3. Rizik likvidnosti

Kako bi se osiguralo adekvatno upravljanje rizikom likvidnosti, Centralna banka vrši uvid u strategije banaka, politike i procedure za upravljanje rizikom likvidnosti, analizu gepa, stres scenarije, zatim uvid u uspostavljene limite banke za adekvatnu ročnu usklađenost sredstava i izvora sredstava, kao i provjeru održa-vanja dekadnih i dnevnih minimuma likvidnosti.

Na kraju 2008. godine, likvidna aktiva banaka iznosila je 370,7 miliona eura, što je bilo za 166,6 miliona eura ili 31% manje nego na kraju prethodne godine. Koeficijent likvidne aktive u odnosu na ukupnu aktivu iznosio je 11,20% i u odnosu na prethodnu godinu, kada je iznosio 18,06%, bilježi pad. Za pe-riod od godinu dana, deset banaka u sistemu je zabilježilo pad ovog koeficijenta.

Nivo koeficijenta likvidne aktive u odnosu na kratkoročne oba-veze bilježi pad u odnosu na uporedni period od godinu dana, što je posljedica znatno sporijeg rasta likvidne aktive u odnosu na kratkoročne i ukupne obaveze banaka (tabela br. 3.3). Isto-vremeno, koeficijent kratkoročnih kredita prema kratkoročnim obavezama bilježi rast i iznosi 63% na agregatnom nivou, a ra-zlog je rast kreditnog portfolia u prethodnoj godini.

Na kraju 2008. godine, odnos kredita i depozita iznosio je 140,54% i ukazuje na pojačano kreditiranje banaka iz pozaj-mica ili kapitala. Na kraju prethodne godine, vrijednost ovog koeficijenta iznosila je 107,4%.

Imajući u vidu mogućnost da banka koja je zavisno lice druge banke može pri utvrđivanju odnosa ukupnih kredita i ukupnih depozita3,

3 U skladu sa članom 16 Odluke o minimalnim standardima za upra-vljanje rizikom likvidnosti u bankama

25

KONT

ROLA

I RE

GULA

CIJA

BAN

KARS

KOG

SEKT

ORA

Tabela br. 3.3 - Kretanje agregatnog nivoa likvidne aktive prema kratkoročnim i ukupnim obavezama banaka, kraj godine

31.12.2007. 31.12.2008.

Likvidna aktiva (u 000 eura) 537.343 370.712

Kratkoročne obaveze (u 000 eura) 1.686.188 1.774.954

Ukupne obaveze (u 000 eura) 2.738.495 3.030.284

Likvidna aktiva / Kratkoročne obaveze 32% 21%Likvidna aktiva / Ukupne obaveze 20% 12%

ukupni iznos kredita umanjiti za iznos dugoročnih kredita koji su toj banci odobreni od strane njene matične banke za povećanje kreditne aktivnosti, tako da je računat po ovoj metodologiji ovaj keoficijent povoljniji na nivou sistema i iznosi 112,78%.

Tabela o ročnoj usklađenosti finansijske aktive i finansijskih oba-veza na agregatnom nivou pokazuje da je gep dospijeća negati-van u periodima od osam do 15 dana, 16-30 dana, 31-90 dana i 181-365 dana. Ukupan kumulativan gep na nivou sistema iznosi 127,9 miliona eura i predstavlja 4,28% ukupnih izvora sredstava. U 2007. godini ovaj parametar je iznosio 13,66% izvora sredstava.

Tabela br. 3.4 - Ročna struktura finansijske aktive i finansijske pasive na agregatnom nivou, u 000 eura

Tabela br. 3.5 - Ročna pokrivenost kredita depozitima, agregatni nivo, kraj godine

1-7dana

8-15dana

16-30dana

31-90dana

91-180dana

181-365dana

1-5godina

preko5 god. Ukupno

Finansijska aktiva u bilansu stanja 486.691 36.865 97.451 204.091 263.818 525.926 1.169.063 560.169 3.344.074

Finansijske obaveze u bilansu stanja 424.442 105.608 131.822 300.779 221.395 590.907 947.833 263.182 2.985.968

Razlika 1 - 2

a) Gap dospijeća 62.249 -68.743 -34.371 -96.688 42.423 -64.981 221.230 296.987 358.106

b) Kumulativni gap 82.159 11.907 -25.321 -139.150 -82.241 -144.167 65.012 359.729 127.928

% od ukupnog izvora sredstava 2,75% 0,40% -0,85% -4,66% -2,75% -4,83% 2,18% 12,05% 4,28%

31.12.2007. 31.12.2008.

Kratkoročni krediti ( u 000 eura) 904.090 1.113.946

Kretkoročni depoziti ( u 000 eura) 1.530.549 1.428.109

Pokrivenost (%) 169 128Dugoročni krediti ( u 000 eura) 1.341.592 1.683.589

Dugoročni depoziti (u 000 eura) 560.524 562.481

Pokrivenost (%) 42 33

Posmatrano u periodu od godinu dana, u svim kvartalima po-stoji adekvatna pokrivenost kredita depozitima u kratkom roku, dok rast dugoročnih kredita nije pratio rast dugoročnih depo-zita. U jednogodišnjem periodu ukupni depoziti na nivou siste-ma bilježe pad od 4,81%, dok krediti u istom periodu ostvaruju rast od 24,57%.

Rezultati stresnog testiranja su potvrdili da je crnogorski ban-karski sistem osjetljiv na rizik likvidnosti, s obzirom na evidentne probleme koje su u procesu testiranja ispoljile pojedine banke, a posebno jedna od velikih banaka. Realizovano je sedam stres

26

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

scenarija kojima se simulirao gubitak povjerenja deponenata u matičnu banku. Sposobnost banaka da pokriju gubitak nastao po navedenom osnovu testirao se preko iznosa slobodnih likvidnih sredstava, raspoloživih likvidnih sredstava i likvidne aktive.

3.2.4. Tržišni rizici

U 2008. godini, ukupni nivo tržišnih rizika bio je nizak. I pored toga, banke su dužne da, u skladu sa propisima, vrše identifikaci-ju, mjerenje, kontrolisanje i praćenje tržišnih rizika i da uspostave minimalne standarde za upravljanje ovim rizicima.

Na osnovu analize izvještaja iz kontrola, konstatovano je da su kamatne stope i devizne pozicije glavni izvor tržišnih rizika u crnogorskom bankarskom sistemu.

Osjetljivost pozicija aktive i pasive na rizik kamatne stope te-stirana je primjenom povećanog iznosa kamatne stope od 1,5 procentnih poena na kumulativnu razliku (gap) pozicija aktive i pasive osjetljivih na promjenu kamatne stope, kako na nivou pojedinačne banke, tako i na nivou sistema u cjelini. Rezultati stresnog testiranja pokazali su gotovo neznatan uticaj na koe-ficijent solventnosti na nivou sistema.

Nivo deviznog rizika je nizak. S obzirom na to da je euro zvanična valuta plaćanja i da su plaćanja dominantno u eurima, izlože-nost crnogorskog bankarskog sistema na direktan devizni rizik je ograničena. Naime, samo 5,11% aktive na agregatnom nivou je izraženo u stranoj valuti sa najvećom izloženošću pojedina-čne banke od 24,6%. Izloženost ostalih banaka u stranoj valuti se kreće u rasponu od 0,20 do 15,53%. Neto otvorena devizna pozicija na nivou sistema je negativna i iznosi 10 miliona eura, što predstavlja 3,40% kapitala I klase.

Stresno testiranje direktnog deviznog rizika baziralo se na neto otvorenoj deviznoj poziciji (tzv. spot pozicija), odnosno na pre-tpostavci da će se rizični kapital korigovati za iznos od 10% vri-jednosti (+,-) neto otvorene pozicije, kako na nivou pojedine banke, tako i na nivou sistema u cjelini. Koeficijent solventnosti na agregatnom nivou nakon „stresa“ ostvario je neznatan rast od 0,05 procentnih poena, dok je kod četiri banke došlo do nje-govog smanjenja od 0,01 do 0,12 procentnih poena.

3.3. Mjere prema bankama

Na osnovu Zakona o bankama koji se primjenjivao do 19. mar-ta 2008. godine, Centralna banka je od jedne banke zahtijevala da postupi po pismenom sporazumu kojim se obavezala da u određenom roku otkloni utvrđene nepravilnosti u poslovanju. Takođe, Centralna banka je početkom 2008. godine rješenjem izrekla prinudne mjere jednoj od banaka, naloživši joj preduzi-manje konkretnih aktivnosti, s ciljem zaustavljanja daljeg rasta rizičnog profila, odnosno održavanja sigurnosti i stabilnosti u poslovanju banke.

Nakon stupanja na snagu novog Zakona o bankama, Centralna banka je preduzela mjeru zaključenja pisanog sporazuma sa je-dnom bankom i pisano upozorila tri banke.

Centralna banka je, takođe, tokom neposredne kontrole poslo-vanja banke, primjenom člana 115 Zakona o bankama, izricala mjere za otklanjanje utvrđenih nepravilnosti u poslovanju.

3.4. Izdavanje dozvola za rad i odobrenja

Do 19. marta 2008. godine izdato je 31 rješenje, koja su se odno-sila na davanje saglasnosti za osnivanje organizacionih djelova banaka i izmjene statuta, kao i na davanje odobrenja za ime-novanje generalnog direktora banke, sticanje kvalifikovanog učešća u kapitalu, obavljanje kastodi poslova, imenovanje ne-zavisnog spoljnjeg revizora, posjedovanje osnovnih sredstava do 30% kapitala prve klase i držanje nepokretnosti u posjedu dužem od dvije godine.

Nakon stupanja na snagu novog Zakona o bankama, Centralna banka je sprovela 86 postupaka koji su se odnosili na izdavanje dozvole za rad mikrokreditne finansijske institucije, kao i na izdavanje prethodnog odobrenja za izbor članova odbora dire-ktora banaka (64). Ostali postupci su vođeni povodom zahtje-va za izdavanje odobrenja za sticanje kvalifikovanog učešća u kapitalu banke, izbora društva za reviziju, obavljanje poslova internog revizora, kao i poslova koji nijesu utvrđeni ranije izda-tom dozvolom za rad banke (kastodi poslovi i poslovi sa harti-jama od vrijednosti).

27

KONT

ROLA

I RE

GULA

CIJA

BAN

KARS

KOG

SEKT

ORA

3.5. Promjena regulatornog okvira

Skupština Crne Gore je u februaru 2008. godine usvojila novi Zakon o bankama. Iako on predstavlja značajan korak naprijed u odnosu na prethodni Zakon, u narednom periodu će biti ne-ophodno tražiti rješenja koja će ići u pravcu jačanja kapaciteta Centralne banke, a koja se naročito odnose na:

• ObezbjeđenjedodatnihovlašćenjaCentralnojbanci,odnosno privremenom upravniku, vezano za privreme-nu upravu u bankama, kojima će se stvoriti zakonske pretpostavke za primjenu efikasnijih mjera za ozdra-vljenje banaka u krizi. Naime, neposredno upravljanje bankom u krizi od strane Centralne banke kroz privre-menu upravu, bez ovlašćenja koja su bila predviđena predlogom Zakona, nema konačan cilj – ozdravljenje banke kroz dokapitalizaciju dovođenjem novih akcio-nara, ukoliko postojeći akcionari nemaju interes da to učine. Ovim se istovremeno derogira puna odgovornost Centralne banke za ostvarenje njene ustavne pozicije – zaštita interesa deponenata i povjerilaca i očuvanje zdravog i sigurnog bankarskog sistema;

• Obezbjeđenjeefikasnijihmehanizamazaeliminisanjeiz banaka nezakonitih sticalaca kvalifikovanog uče-šća. Izmjenama Zakona treba omogućiti da se elimi-niše mogućnost blokiranja rada skupštine od strane nezakonitog sticaoca akcija, u periodu do otuđenja akcija, kao i da on u što kraćem roku otuđi akcije, a na njegovo mjesto dođu drugi akcionari i time obezbijede uslovi za normalno funkcionisanje skupštine akcionara. Trenutno postoji samo mogućnost da Centralna banka od nezakonitog sticaoca zahtijeva prodaju akcija, s tim što, ukoliko to lice ne postupi po zahtjevu, Centralna banka ne može prema njemu preduzimati bilo kakvu drugu mjeru;

• JasnijedefinisanjeovlašćenjaCentralnebankeda,uskladu sa međunarodno prihvaćenim standardima, primjenjuje tzv. „fit&proper“ test prilikom odlučiva-nja o izdavanju odobrenja za članove odbora direkto-ra banaka. Mogućnost izbora neadekvatnih kadrova u odbor direktora banaka značajno povećava rizik na nivou bankarskog sektora, uključujući i reputacioni rizik Centralne banke, kao posljedicu ugrožavanja stabilnosti bankarskog sistema, a takvo slabljenje sistema nesu-mnjivo može izazvati rješenje usvojeno Zakonom;

• Dopunjavanjedefinicijepovezanihsasljedećimosovi-ma: povezanost dvaju ili više lica u smislu da ako jedno od njih ima finansijske teškoće, vjerovatno je da će i drugo lice, odnosno druga lica takođe imati takve te-škoće, kao i- povezanost po osnovu rodbinskih veza;

• ImplemantacijunovihdirektivaEUkojimasemijenjajuidopunjuju direktive na kojima je baziran tekst važećeg Zakona.

Odredbe novog Zakona o bankama predstavljale su osnovu za donošenje podzakonskih akata. Odluke koje je Centralna banka usvojila determinišu pravila poslovanja banaka u smislu primjene međunarodno standardizovane metodologije procjene rizika i na tom principu utvrđivanja potrebnog kapitala banaka u cilju minimiziranja rizika i postizanja potpune stabilnosti i sigurnosti bankarskog sistema. Metodologije su zasnovane na Osnovnim principima efikasne supervizije banaka, Bazelu II, kao i na prepo-rukama Međunarodnog monetarnog fonda i Svjetske banke koje su date kroz izvještaj FSAP misije od 18. decembra 2007. godine. Savjet CBCG je tokom 2008. godine usvojio ukupno 15 podzakon-skih propisa u cilju operacionalizacije Zakona o bankama.

Najvažniji akt predstavlja Odluka o adekvatnosti kapitala banaka u kojoj su implementirane nove metodologije za izračunavanje potrebnog kapitala banaka, bazirane na direktivama Evropske unije br. 2006/48 i 2006/49, koje pri izračunavanju potrebnog kapitala, pored kreditnog rizika uključuju i ostale rizike kojima su banke izložene u svom poslovanju (tržišni, operativni i dr.)

Usvojena je i Odluka o uslovima za obavljanje kreditno-garan-tnih poslova, kojom su propisani uslovi za osnivanje i poslovanje kreditno-garantnih fondova, kao specijalizovanih finansijskih in-stitucija, koje se bave poslovima izdavanja garancija za uredno izvršavanje kreditnih obaveza klijenata banaka.

Iz oblasti upravljanja rizicima usvojen je set odluka kojima su propisani minimalni standardi za upravljanje najznačajnijim ri-zicima u poslovanju banaka, i to:

1) Odluka o minimalnim standardima za upravljanje kre-ditnim rizikom u bankama;

2) Odluka o minimalnim standardima za upravljanje tr-žišnim rizicima u banci;

28

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

3) Odluka o minimalnim standardima za upravljanje ri-zikom kamatne stope koji ne proizilazi iz trgovačkih aktivnosti banke;

4) Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizi-kom likvidnosti u bankama;

5) Odluka o minimalnim standardima poslovanja banke sa licima povezanim sa bankom;

6) Odluka o metodologiji za mjerenje rizika zemlje u ban-kama.

Takođe, usvojene su i odluke kojima su, na bazi novih rješe-nja iz Zakona o bankama, unaprijeđeni i usklađeni sa novim zakonskim rješenjima dosadašnji propisi koji su regulisali po-jedine oblasti:

1) Odluka o dokumentaciji koja se prilaže uz zahtjeve za izdavanje odobrenja iz Zakona o bankama;

2) Odluka o sadržaju i načinu vođenja registara banaka, filijala stranih banaka, mikrokreditnih finansijskih in-stitucija, kreditnih unija i predstavništava stranih ba-naka;

3) Odluka o osnovama sistema interne kontrole u banka-ma;

4) Odluka o internoj reviziji u bankama;5) Odluka o kontnom okviru za banke; 6) Odluka o izvještajima koji se dostavljaju Centralnoj

banci Crne Gore u skladu sa Zakonom o bankama;7) Odluka o visini naknada za vršenje kontrolne funkcije

Centralne banke Crne Gore.

PLATNI PROMET4

31

PLAT

NI P

ROM

ET

Prioritet u oblasti platnog prometa u 2008. godini je bio dalji razvoj postojećeg sistema uz uvažavanje specifičnosti bankar-skog, privrednog i finansijskog sistema Crne Gore. U 2008. go-dini, usvojen je Zakon o platnom prometu u zemlji. Značajne aktivnosti bile su usmjerene i ka unapređenju obavljanja poslova prinudne naplate koje Centralna banka vrši u skladu sa Zakonom o izvršnom postupku.

Centralna banka Crne Gore je vlasnik i operater savremenog međubankarskog platnog sistema, zasnovanog na međunaro-dnim standardima i principima (IBAN standardu računa, SWIFT formatu platnih poruka, CPSIPS principima i dr). Plaćanje se u međubankarskom platnom sistemu obavljalo preko dva pod-sistema - RTGS (Real Time Gross Settlement) i DNS (Deferred Net Settlement).

I četvrtu godinu rada platnog sistema Centralne banke, karakte-riše visok nivo stabilnosti i efikasnosti funkcionisanja i kvalitetno obavljanje platnog prometa u zemlji za klijente Centralne banke, u skladu sa propisima.

4.1. Regulativa i kontrola platnog prometa

U toku 2008. godine, Centralna banka Crne Gore je pripremila Zakona o platnom prometu u zemlji, koji je Skupština Crne Gore usvojila u oktobru 2008. godine. Zakon ima za cilj unapređenje platnog prometa u zemlji, dalje usklađivanje regulative sa su-štinskim principima za sistemski važne platne sisteme, Komiteta za platne i obračunske sisteme Međunarodne banke za obračun, kao i regulativom Evropske unije.

Centralna banka Crne Gore vršila je i kontrole pravilnosti oba-vljanja platnog prometa u zemlji kod banaka. U ovoj godini je izvršeno devet kontrola.

4.2. Pokazatelji raspoloživosti RTGS i DNS sistema

U 2008. godini, ukupno vrijeme rada međubankarskog platnog sistema, odnosno RTGS i DNS sistema, trajalo je 130.002 minuta, sa evidentiranih 491 minutom zastoja u radu sistema. Prosječna raspoloživost sistema iznosila je 99,62%.

4.3. Sprovođenje prinudne naplate

U toku 2008. godine, značajan dio aktivnosti bio je usmjeren i na poslove prinudne naplate te njihovo unapređenje, kroz razvoj i implementaciju novog informacionog sistema za sprovođenje prinudne naplate.

U Centralnom registru računa, na kraju 2008. godine, evidenti-rano je 82.453 računa, što je u odnosu na kraj 2007. godine, kada je bilo 71.040 računa, više za 11.413 računa ili 16,06%.

Na dan 31. decembar 2008. godine, od 45.446 pravnih lica u blokadi je bilo 9.729 ili 21,41% sa iznosom blokiranih sredstava od 92,71 milion €. U odnosu na 2007. godinu, može se konstato-vati: porast broja pravnih lica za 12,35%, porast broja blokiranih pravnih lica za 15,01% i povećanje iznosa blokiranih sredstava za 13,52%. (Prilog 1, Tabela br. 1)

U 2008. godini u bazu podataka prinudne naplate unijeto je 45.811 zahtjeva za prinudnu naplatu, odnosno za 47,87% više nego u 2007. godinu (46,82% zahtjeva je više unijeto na teret računa klijenata poslovnih banaka i 60,89% osnova na teret ra-čuna klijenata Centralne banke). ( Prilog 1, Tabela br. 2)

BANKARSKE I FINANSIJSKE OPERACIJE 5

35

BANK

ARSK

E I F

INAN

SIJS

KE O

PERA

CIJE

U obavljanju poslova iz nadležnosti bankarskih i finansijskih operacija u 2008. godini najvažniji zadaci bili su unapređiva-nje upravljanja deviznim rezervama i njihov siguran plasman, uspješno održavanje tekuće likvidnosti prema inostranstvu i re-alizacija obaveza prema klijentima Centralne banke Crne Gore. Značajna pažnja posvećena je i unapređivanju platnog prometa sa inostranstvom i razvijanju poslovne saradnje sa dosadašnjim i novim partnerima. Pored navedenog, kao prioritetne aktivno-sti definisane su vođenje aktivne politike obavezne rezerve, aktivnosti na obezbjeđivanju odgovarajuće količine i apoenske strukture novčanica i kovanog novca u eurima za potrebe fi-nansijskih institucija i drugih klijenata, kao i efikasno obavljanje djelatnosti bankara, savjetnika i fiskalnog zastupnika državnih organa i organizacija.

5.1. Upravljanje deviznim rezervama

Tokom prva tri kvartala 2008. godine nije došlo do značajnijeg odstupanja od uobičajenog načina investiranja slobodnih sred-stava CBCG, tako da su ona uglavnom investirana u iste instru-mente i kod istih banaka kao i u prethodnoj godini.

Eskalacija i produbljivanje krize na američkom finansijskom trži-štu rezultirala je u septembru 2008. godine propašću „Lehman Brothers-a“, jedne od najvećih investicionih banaka, da bi se negativne posljedice tog bankrotstva naglo i nekontrolisano prelile na evropsko i druga finansijska tržišta i prouzrokovale velike ekonomske i finansijske probleme u svijetu. Suočena sa ovom realnošću, CBCG je bila prinuđena da vanredno promijeni strategiju u upravljanju sredstvima deviznih rezervi i da na prvi znak krize sva raspoloživa sredstva prebaci sa komercijalnih ba-naka na centralne banke. Naime, od kraja septembra 2008. go-

dine ukupna sredstva likvidnog portfolia nalaze se na računima CBCG kod centralnih banaka razvijenih zemalja i investiraju se u skladu sa zaključenim aranžmanima sa tim bankama. Najveći iznos ovih sredstava investiran je u prekonoćne plasmane, čime je obezbijeđena njihova apsolutna disponibilnost, to jest ona su u svakom trenutku raspoloživa za tekuća plaćanja.

U skladu sa usvojenom politikom investiranja, manji dio portfolia CBCG, koji čini 8% ukupnih sredstava deviznih rezervi, investiran je u njemačke državne obveznice sa rokom dospijeća od jedne do tri godine, čime je obezbijeđena maksimalna sigurnost sred-stava i njihova visoka likvidnost u slučaju potrebe.

Imajući u vidu tekuću situaciju na međunarodnom finansijskom tržištu kapitala, kao i karakter izvora sredstava na računima Cen-tralne banke u inostranstvu, u ukupnom portfoliu investicioni portfolio je činio 8%, portfolio u zlatu 7%, dok je likvidni por-tfolio (uključujući i rezervnu poziciju kod MF-a) učestvovao čak sa 85%. Ako se posmatra valutna struktura, evidentno je domi-nantno učešće eura sa 99,1%, dok je učešće dolarskog portfolia veoma nisko i iznosi 0,9%.

Grafik br. 5.1 - Struktura sredstava po oblicima portfolia na dan 31.12.2008. godine

36

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Stanje na računima CBCG u inostranstvu na dan 31.12.2008. go-dine iznosilo je 316,8 miliona eura, što u odnosu na uporedni podatak iz prethodne godine predstavlja smanjenje od 67%. Do pada raspoloživih sredstava došlo je tokom četvrtog kvartala zbog smanjenja izdvojenih sredstava obavezne rezerve banaka na računima CBCG i povlačenja depozitnih sredstava.

Međutim, kako je trend rasta ukupnih sredstava deviznih rezer-vi bio prisutan tokom prva tri kvartala 2008. godine, prosječni iznos ovih sredstva u izvještajnoj godini je bio veći od prosjeka u 2007. godini za oko 55 miliona eura i iznosio je 489,4 miliona eura. Na porast raspoloživih sredstava Centralne banke na raču-nima u inostranstvu tokom 2008. godine uticao je, prije svega, porast izdvojenih sredstava banaka na ime obavezne rezerve i povećanje depozita Ministarstva finansija.

Kretanje sredstava na računima CBCG u inostranstvu po mjese-cima, tokom 2008. godine, prikazano je na grafiku br. 5.2.

Struktura izvora raspoloživih sredstava na računima Centralne banke u inostranstvu u 2008. godini se nije bitnije izmijenila u odnosu na prethodni period. Naime, ova sredstva su obezbije-đena iz sljedećih izvora: (1) osnivački kapital i generalna rezer-va Centralne banke, (2) redovni depoziti Ministarstva finansija i Fonda za zaštitu depozita, (3) sredstva obavezne rezerve ba-naka izdvojene na računima Centralne banke u inostranstvu, (4) sredstva obavezne rezerve banaka izdvojena na računima Centralne banke u zemlji, (5) tekući prihodi od kamate ostva-reni investiranjem sredstava i (6) dio sredstava na računima klijenata Banke.

Kako je finansijska kriza bila realnost u SAD-u već tokom 2007. godine, 2008. godinu je obilježilo smanjivanje kamatne stope FED-a. Već početkom januara (van redovnih sastanaka FOMC-a) došlo je do smanjivanja kamatne stope sa 4,25% na 3,50%, da bi u istom mjesecu, na redovnom sastanku, stopa smanjena za još 50 bp. Nova smanjenja su se desila u martu (za 75 bp) i apri-lu (za 25 bp) , kada je u SAD-u, nakon kratkog zatišja, došlo do krize likvidnosti „Bear Stearns“ investicione banke. Od aprila do sredine septembra kamatna stopa je u bila na nivou 2%. Nakon septembarskog kraha, na američkom finansijskom tržištu je do-šlo do novog talasa smanjivanja kamatne stope, da bi na kraju godine stopa FED-a bila na nivou 0% - 0,25%.

Grafik br. 5.2 - Kretanje sredstava na računima CBCG u inostranstvu tokom 2008. godine

Grafik br. 5.3 - Struktura sredstava po izvorima na dan 31.12.2008. godine

Evropska centralna banka je do eskalacije krize u Evropi, krajem septembra 2008. godine, smatrala da je pravi način za suoča-vanje sa stanjem na tržištu pridržavanje već utvrđenih ciljeva monetarne politike, tako da je u prvih šest mjeseci držala re-ferentnu kamatnu stopu na nivou od 4%, a u julu je čak po-većala na 4,25%. Međutim, početkom četvrtog kvartala 2008. godine, u skladu sa zajedničkim nastupom centralnih banaka širom svijeta, i ECB se odlučila na smanjenje referentne kama-tne stope. U četvrtom kvartalu, tri puta je smanjivala referen-tnu kamatnu stopu, da bi na kraju 2008. godine njena zvanična stopa iznosila 2,50%.

Kretanje sedmodnevnog Euribor-a, EONIA i FED Fund stope od početka 2008. godine do oktobra iste godine je dato na grafi-ku br. 5.4.

37

BANK

ARSK

E I F

INAN

SIJS

KE O

PERA

CIJE

Poslije oktobra 2008. godine ove stope su prestale da se koriste kao uporedne stope zbog anomalija na tržištu.

Godišnja stopa prinosa na plasmane CBCG u eurima u 2008. go-dini (likvidni portfolio) iznosila je 3,79%, što je za svega 7 bp (3,86%) manje nego prošle godine. Razlog za to je što su efe-kti finansijske krize u Evropi postali neizbježni u oktobru 2008. godine i CBCG je stavila prioritet na sigurnost plasmana i bila je prinuđena da prekine saradnju sa dotadašnjim partnerskim bankama. Takođe, istovremeno smanjenje svih referentnih ka-matnih stopa je uticalo na manje prinose.

U tabeli br. 5.1 prikazano je kretanje godišnjih stopa prinosa sredstava u inostranstvu CBCG (likvidni portfolio) u proteklih šest godina.

Zbog složenosti i značaja problematike, u Banci postoji pose-bna organizaciona jedinica koja je zadužena za praćenje svih relevantnih rizika vezanih za upravljanje deviznim rezervama.

Grafik br. 5.4 - Kretanje sedmodnevnog Euribor-a, EONIA i FED Fund stope u 2008. godini

Tabela br. 5.1 – Godišnja stopa prinosa na likvidni portfolio CBCG

Oročeni depoziti 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008.

Prosječna stopa prinosa na EUR sredstva 2.00% 2.00% 2.03% 2.81% 3.86% 3.79%

Prosječna stopa prinosa na USD sredstva 1.12% 1.75% 2.95% 4.90% 4.83% 1.65%

Najznačajniji od tih rizika vezanih za portfolio deviznih rezervi su: tržišni, kreditni, likvidni i operativni rizik. Praćenje tržišnog rizika podrazumijeva njegovu identifikaciju, mjerenje i monito-ring. Analize (ex post i ex ante) koje se koriste obuhvataju apso-lutne i relativne mjere rizika kao što su „VaR“, „Tracking Error“, „Sharpe ratio“, „Information ratio“ i druge. Pored ovih analiza, sprovode se i dnevna mjerenja performansi portfolia u odnosu na izabrani reper (benchmark).

Pored toga, obavezna stavka upravljanja rizicima je monitoring i kontrola kreditnog rizika. U sklopu ove aktivnosti prate se dugoročni i kratkoročni rejtinzi u lokalnoj i stranoj valuti, finan-sijska snaga banaka, tj. u kojoj mjeri su banke partneri zavisni od grupe kojoj pripadaju, pokazatelji perspektiva („outlook-a“ „Credit Watch“). Za praćenje kretanja kreditnih rejtinga i spread-ova koriste se podaci vodećih rejting agencija S&P i Moodys, kao i podaci sa real-time informacionih sistema Bloomberg i Reuters. S obzirom na to da se rejtinzi uobičajenih rejting agencija danas uzimaju s rezervom, za praćenje banaka se koriste CDS-ovi (credit default swaps), koji u stvari predstavljaju cijenu osiguranja ban-karskih korporativnih obveznica u slučaju „default-a“. Struktura kreditnih rejtinga je prikazana na grafiku br. 5.5.

Grafik br. 5.5 - Alokacija LT (long tem) rejtinga

38

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Treba istaći da je kompletan likvidni portfolio CBCG usmjeren na račune kod centralnih banaka rejtinga AAA, dok su sredstva investicionog portfolia i prije pojave krize bila na računu kod centralne banke.

5.2. Platni promet sa inostranstvom i korespondentski odnosi

U svojstvu fiskalnog agenta i bankara Vlade Crne Gore, Centralna banka je za račun i po nalogu Ministarstva finansija obrađivala prilive i izvršavala plaćanja prema inostranstvu. Naime, na za-htjev Ministarstva finansija realizovana su plaćanja u iznosu od 51,24 miliona eura i to uglavnom prema inostranim kreditorima (Pariski klub, IBRD, EIB i dr).

Centralna banka ima aktivne korespondentske račune sa više ko-mercijalnih banaka i četiri centralne banke: Federal Reserve Bank of New York, Deutsche Bundesbank, Bankom Holandije i Bankom Francuske. Nostro računi kod Banke Holandije i Banke Francu-ske za potrebe plasiranja sredstava i platnog prometa otvoreni su u 2008. godini, u sklopu aktivnosti za preusmjeravanje svih sredstava likvidnog portfolia na centralne banke.

Aktivnosti platnog prometa sa inostranstvom pokazuju da su u toku 2008. godine ostvareni prilivi na korespondentskim raču-nima u iznosu od 460,31 milion eura, od čega se značajan dio odnosi na uplaćena sredstva obavezne rezerve, prilive po osnovu unošenja efektive za račun banaka, iznošenje efektive iz Trezora, prihode od HOV i tekuće prihode od kamate na investicije.

Od 1. januara do 31. decembra 2008. godine preko računa CBCG kod stranih banaka realizovani su značajni devizni odlivi u izno-su od 618,59 miliona eura. Najveći dio odliva je izvršen po slje-dećim osnovima:

- unošenje efektive za potrebe unutrašnjeg platnog pro-meta - 272,89 miliona eura;

- transfer sredstava u korist domaćih banaka za iznesenu efektivu i povraćaj dijela sredstava obavezne rezerve - 266,60 miliona eura;

- plaćanje obaveza po nalogu Ministarstva finansija Vla-de CG – 51,71 milion eura;

- kupovina hartija od vrijednosti – 26,90 miliona eura;- plaćanje u ime i za račun CBCG - 0,30 miliona eura.

Plaćanja koja su izvršena u ime i za račun CBCG, u iznosu od 299.311 eura, procesuirana su u korist inostranih partnera i najvećim dijelom se odnose na izvršavanje ugovorenih obave-za i u funkciji su obavljanja tekuće poslovne aktivnosti (troškovi održavanja RTGS/DNS, pretplata na Reuters, Bloomberg, SWIFT i dr.). Ukupne transakcije sa efektivom ostvarene su u iznosu od 605,86 miliona eura, od čega je za potrebe banaka unijeto i iznijeto efektive u vrijednosti od 151,33 miliona eura (ili 25%), a za alimentiranje potreba platnog prometa 454,53 miliona eura (iznošenje efektive 181,64 i unošenje 272,89).

5.3. Bankarski poslovi i usluge u ime države

Centralna banka je u svojstvu fiskalnog zastupnika Ministarstva finansija i bankara Fonda za zaštitu depozita, u 2008-oj godini obavljala poslove prihvatanja depozita, oročavanja, transferisa-nja sredstava i obračuna kamate na ova sredstva.

5.3.1. Depoziti Ministarstva finansija

Ukupna sredstva Ministarstva finansija deponovana kod CBCG tokom 2008. godine imala su tendenciju postepenog rasta sve do 30. septembra, kada su iznosila 200,1 milion eura, da bi u četvrtom kvartalu došlo do naglog trošenja depozita, što je uslovilo njihov pad na nivo od 27,3 miliona eura na kraju godi-ne (Prilog 1, tabela br. 3).

Depozitna sredstva ostvarena su po tri osnova: 1) Sredstva ostvarena u procesu privatizacije, 2) Sredstva dobijena podjelom finansijske aktive bivše

SFRJ (sukcesija) i3) Ostali depoziti.

Depozitna sredstva Ministarstva finansija tokom 2008. godine nalazila su se na računima kod centralnih banaka i investirana su u skladu sa zaključenim aranžmanima sa tim bankama. Pri tome, obezbijeđena je dnevna likvidnost sredstava.

Sredstva u zlatu u količini od 38.477,69 OZ nalaze se na beska-matnom računu (unallocated account) kod strane banke i na ovaj portfolio nije moguće ostvariti nikakav prihod, osim u di-jelu povećanja njegove tržišne cijene.

39

BANK

ARSK

E I F

INAN

SIJS

KE O

PERA

CIJE

Kretanje depozita po mjesecima pokazuje da je intenziviranje plaćanja dospjelih godišnjih obaveza od strane Budžeta, što je, inače, karakteristično za kraj godine, dovelo do značajnog po-vlačenja depozita Ministarstva finansija kod CBCG u decembru 2008. godine i njihovog pada na nivo od 27,3 miliona eura, odnosno 3,4 miliona eura bez zlata. Ukupno obračunata i pripi-sana kamata na depozite Ministarstva finansija u 2008. godini iznosi 4.834.551,78 eura.

5.3.2. Depoziti Fonda za zaštitu depozita

Fond za zaštitu depozita, od osnivanja, drži svoja raspoloživa sredstva kao depozit kod CBCG. Sredstva FZD-a na računima CBCG u inostranstvu na kraju 2008. godine iznosila su 14,2 mi-liona eura. (Tabela br. 5.2)

Grafik br. 5.6 - Kretanje depozita Ministarstva finansija (bez zlata) u 2008. godini, u 000.000 eura

Tabela br. 5.2 - Sredstva Fonda za zaštitu depozita na računima CBCG u inostranstvu

Od ukupnih sredstava, 79,2% odnosilo se na oročene depozite, 2,2% činili su prekonoćni depoziti, a 18,6% su sredstva ostva-rena po osnovu donacije od KfW-a. Sredstva od donacije KfW-a nalaze se na računu CBCG kod Deutsche Bundesbank i inve-stiraju se u skladu sa automatskim investicionim aranžmanom u prekonoćne plasmane. Centralna banka je na sredstva FZD-a tokom 2008. godine, obračunavala kamatu, shodno Ugovoru o obavljanju bankarskih poslova sa Fondom za zaštitu depozita. U skladu sa tim ugovorom, kamata na oročene depozite (od je-dnog do tri mjeseca) obračunavala se po stopi odgovarajućeg EURIBOR-a minus 15 baznih poena, a na prekonoćne depozite po stopi EONIA minus 15 baznih poena.

Ostvarena kamata na depozite FZD-a, uključujući sredstva do-nacije KfW, u 2008. godini iznosila je 506.651,83 eura, što je u odnosu na prethodnu godinu više 2,4 puta. U decembru 2008. godine, zaključen je Ugovor o upravljanju sredstvima između Fonda za zaštitu depozita i Centralne banke Crne Gore, kojim se CBCG ovlašćuje da upravlja sredstvima FZD-a od 1. janua-ra 2009. godine.

5.4. Aktivnosti trezora

U cilju obezbjeđenja potrebnih količina gotovog novca – eura za potrebe banaka i drugih klijenata Centralne banke, i postiza-nja veće efikasnosti u poslovanju sa gotovim novcem, i u 2008. godini su nastavljene aktivnosti kontinuiranog praćenja kreta-nja, procjene potreba i nabavke gotovog novca posredstvom korespondentskih banaka u inostranstvu.

U okviru redovnih aktivnosti, obrađeno je 5.365 naloga po ra-znim osnovima: transakcije sa korespondentskim bankama u inostranstvu, distribucije gotovog novca u radu sa regionalnim centrima i isplatno-uplatni nalozi u radu sa klijentima Banke.

Sredstva Iznos u eurima Struktura u %

1. Oročeni depoziti (od jednog do tri mjeseca) 11.274.014,79 79,20

2. Prekonoćni depoziti 320.109,18 2,25

3. Donacija KfW-a 2.639.827,87 18,55

UKUPNO (1+2+3): 14.233.951,84 100,00

40

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Broj izvršenih gotovinskih naloga bio je veći za 48% u poređe-nju sa 2007. godinom.

Vrijednost ostvarenog prometa opticajnog novca u razmjeni sa inostranstvom i sa klijentima Banke iznosila je 1.080,9 miliona eura, od čega se na tokove novca sa inostranstvom odnosi 451,4 miliona eura, a na gotovinske transakcije sa bankama 629,5 mi-liona eura. (Prilog 1, Tabela br. 4)

Zbog niskog procenta pokrivenosti isplata uplatama u kraćim vremenskim intervalima i izuzetno povećane tražnje u oktobru i novembru, dodatna količina gotovog novca obezbjeđivana je unosom iz korespondentskih banaka u inostranstvu. Tokom go-dine, iz tih banaka za potrebe CBCG unijeto je gotovine u iznosu od 272,9 miliona eura i iznijeto 178 miliona eura.

Prezentirani podaci pokazuju da je vrijednost transakcija u go-tovom novcu sa klijentima Banke iznosila 629,5 miliona eura, od čega se na isplate odnosi 359,3 miliona eura, a na uplate 272,2 miliona eura. U odnosu na 2007. godinu, ukupni promet je bio veći za 33% ili za 154,6 miliona eura (isplate su bile veće za 20%, a uplate za 54%).

Pored iznijete efektive u eurima, u 2008. godini za potrebe do-maćih banaka iznijeto je u inostranstvo i 4,9 miliona USD (u pret-hodnoj godini izneseno je 1,3 miliona USD i 220,00 NLG).

Na planu optimizacije zaliha gotovog novca u trezorima Ban-ke i eliminisanja rizika od nestašice i prekida u snabdijevanju, kontinurano je vršena procjena potreba za gotovim novcem. (Grafik br. 5.9).

U 2008. godini, snabdijevanje gotovim novcem banaka i dru-gih klijenata Centralne banke vršeno je preko pet regionalnih centara.

U toku 2008. godine izvršena je ekspertiza 1.977 komada su-mnjivih novčanica i kovanica. Ustanovljeno je da je od obrađe-nog sumnjivog novca falsifikata bilo 1.732 komada novčanica i kovanog novca ili 87,6%.

Na osnovu izvršenih ekspertiza, izrađeno je 667 izvještaja koji su dostavljeni podnosiocima zahtjeva.

Grafik br. 5.7 - Isplate gotovog novca,u 000.000 eura

Grafik br. 5.8 - Uplate gotovog novca,u 000.000 eura

Grafik br. 5.9 - Planirane i realizovane potrebe za gotovim novcem, u 000.000 eura

41

BANK

ARSK

E I F

INAN

SIJS

KE O

PERA

CIJE

Procentualni prikaz vrijednosti po apoenima obrađenih falsifika-ta u 2008. godini prikazan je na grafiku br. 5.10, a broj komada utvrđenih falsifikata eura od uvođenja - 2002. do 2008. godine na grafiku br. 5.11.

U 2008. godini bitno je unaprijeđena saradnja sa međunarodnim institucijama, tako da su sa Evropskom centralnom bankom i Evropskom komisijom/OLAF-om potpisani sporazumi o saradnji u oblasti otkrivanja falsifikata papirnog i kovanog novca.

Dosadašnje aktivnosti na poslovima ekspertize novca koje su prihvaćene i verifikovane od strane EU i ECB nameću doda-tnu odgovornost u cilju održavanja postignutog kvaliteta rada i njegovog podizanja na značajno veći nivo na način što će se postupno ispunjavati svi preduslovi precizirani potpisanim spo-razumima.

Za potrebe Ministarstva finansija, Centralna banka je i u 2008. godini obavljala poslove isplate stare devizne štednje, odno-sno isplata obveznica konvertovane devizne štednje. Ukupno je isplaćeno 5.062 štediša i to: 152 štediše Montenegrobanke a.d. Podgorica, 191 štedišu Jugobanke a.d. Podgorica i 4.719 vlasnika obveznica konvertovane devizne štednje. U cilju obezbjeđivanja što bolje teritorijalne pokrivenosti i efikasnijeg servisiranja kori-snika, isplata je organizovana preko pet regionalnih centara.

Grafik br. 5.10 - Procentualni prikaz vrijednosti po apoenima utvrđenih falsifikata u 2008. godini

Grafik br. 5.11 - Broj komada utvrđenih falsifikata

MAKROEKONOMSKE ANALIZE I ISTRAŽIVANJA 6

45

MAK

ROEK

ONOM

SKE

ANAL

IZE

I IST

RAŽI

VAN

JA

Tokom godine, redovno su prikupljani podaci za potrebe izrade monetarne i platnobilansne statistike, kao i za potrebe praćenja kretanja u finansijskom, realnom i fiskalnom sektoru crnogorske ekonomije. Nastavljene su aktivnosti na obradi godišnjih finansij-skih izvještaja i unaprijeđena je statistika iz oblasti bilansa stanja i uspjeha pravnih lica, koji su obveznici dostavljanja finansijskih iskaza. Centralna banka je učestvovala u radu Statističkog savjeta Crne Gore. Pored toga, prikupljani su podaci o makroekonom-skim kretanjima zemalja regiona, razvijenih tržišnih privreda i zemalja u razvoju radi izrade komparativnih analiza.

Centralna banka je pružala podršku institucijama iz i izvan Crne Gore obezbjeđivanjem statističkih podataka i analiza. Tako su slati redovni mjesečni izvještaji MMF-u i Svjetskoj banci o mo-netarnim i platnobilansnim kretanjima. Pored toga, na zahtjev agencija/institucija kao što su MMF, Svjetska banka, Evropska komisija, Standars&Poors, Moodys, EBRD i sl. prezentirana su makroekonomska kretanja, dostavljene su tražene analize i data su predviđanja daljih kretanja.

Centralna banka je redovno mjesečno, kvartalno i godišnje iz-vještavala o makroekonomskim kretanjima, i izradila više ana-liza i radnih studija.

6.1. Izvještavanje o makroekonomskim kretanjima

Tokom godine je pripreman niz publikacija kao što su: Bilten CBCG, kvartalni izvještaji glavnog ekonomiste, kvartalni izvještaji o kretanju cijena, Godišnji izvještaj o radu CBCG i Godišnji izvje-štaj glavnog ekonomiste, koji sadrže statističke prikaze, analize i preporuke u oblasti makroekonomskih kretanja. U izvještajima je analiziran makroekonomski razvoj Crne Gore, komentarisani su uočeni problemi i pružani predlozi za njihovo prevazilaženje.

Na osnovu praćenja i istraživanja makroekonomskih kretanja, Centralna banka je pripremila „Preporuke Vladi za vođenje eko-nomske politike u 2009. godini“, koje su joj dostavljene krajem godine. Pored konkretnih preporuka u dokumentu su sadržane i scenario analize kretanja BDP-a i osnovnih makroindikatora ba-zirane na pretpostavkama koje se odnose na moguće promjene u crnogorskoj ekonomiji usljed uticaja globalne finansijske kize na realne tokove.

6.2. Realizovani projekti

Crna Gora već treću godinu za redom učestvuje u pripremi sve-obuhvatnog srednjoročnog dokumenta „Ekonomski i fiskal-ni program za Crnu Goru“ (u daljem tekstu: EFP), koji pruža pregled ekonomskih i fiskalnih politika zemlje. U 2008. godini pripremljen je EFP za razdoblje od 2008. do 2011. godine. Cen-tralna banka je ostvarila značajno učešće u izradi EFP-a u dijelu koji se odnosi na monetarnu politiku, analizu makroekonomskih kretanja i projekciju makroekonomskih indikatora Crne Gore, za period 2008–2011. godine.

Tokom godine, redovno su sprovođene ankete u vezi inflacionih očekivanja, barijera poslovanju, investicionoj klimi i dr., čiju ciljnu grupu su predstavljale banke i najuspješnija preduzeća. Takođe, sprovedene su ankete o cijenama nekretnina za potrebe empirijske analize određivanja prosječne cijene stanova u Podgorici, Budvi, Herceg Novom i Tivtu, što predstavlja osnovu za izradu indeksa kretanja cijena nekretnina. Tokom 2008. godine, prvi put je izra-đen i indeks nekretnina za ove tri primorske opštine.

Tokom godine urađene su i četiri radne studije: „Analiza održivosti deficita tekućeg računa Crne Gore“, „Strane direktne investicije kao pokretač privrednog razvoja Crne Gore“, „Analiza tržišta ne-kretnina“ i „Obračun bazične stope inflacije u Crnoj Gori – me-

46

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

todološke i praktične konsideracije“. Redovno su rađeni analiza efekata primjene odluke o obaveznoj rezervi banaka kod CBCG, scenariji za promjenu politike obavezne rezerve i njihova analiza, kao i analiza bankarskog sektora Crne Gore. Pored toga, redovno su analizirane mjere za smanjenje negativnih efekata globalne finansijske krize koju su preduzele, prije svega, zemlje okruže-nja i ostale evropske zemlje, i analize uticaja globalne finansijske krize na bankarski sektor i ekonomiju Crne Gore.

DRUGE VAŽNIJE AKTIVNOSTI

CENTRALNE BANKE 7

49

DRUG

E VA

ŽNIJ

E AK

TIVN

OSTI

CEN

TRAL

NE B

ANKE

7.1. Međunarodna saradnja

Centralna banka Crne Gore, tokom 2008. godine, imala je in-tenzivnu međunarodnu saradnju. Važan segment te saradnje je održavanje redovne komunikacije sa predstavnicima Među-narodnog monetarnog fonda i Grupacije Svjetske banke (IBRD, MIGA, IDA i IFC), kao i blagovremeno ispunjavanje svih obaveza po osnovu članstva u tim međunarodnim finansijskim instituci-jama. Predstavnici CBCG učestvovali su na redovnim godišnjim skupštinama MMF/SB u Vašingtonu, koje su održane u aprilu i oktobru. Takođe, predstavnici CBCG su učestvovali na godišnjem sastanku Holandske konstituence, čiji je Crna Gora član.

U decembru je realizovana redovna godišnja Misija MMF-a na osnovu člana IV Statuta Fonda. Nakon opširnih konsultacija sa svim nosiocima ekonomske politike, predstavnici MMF-a su for-mirali ocjenu ukupne ekonomske situacije u Crnoj Gori.

Sa predstavnicima Svjetske banke postignut je dogovor oko apli-kacije CBCG za projekat tehničke pomoći superviziji – FIRST.

Posebnu pažnju CBCG je poklanjala razvoju bilateralne saradnje sa centralnim bankama. Tokom 2008. godine, potpisani su: Spo-razum o razumijevanju sa Bankom Francuske, a počeo je rad na usaglašavanju sličnog sporazuma sa Bankom Bjelorusije. Zna-čaj ovih sporazuma je u jačanju postojeće supervizorske mreže i ostvarivanje pune saradnje u praćenju rizika u poslovanju banaka, na tržištima ovih zemalja. Od posebnog značaja je i Sporazum o razumijevanju u oblasti kontrole banaka, potpisan u Solunu, početkom 2008. godine, sa supervizorima Jugoistočne Evrope (Banka Grčke, Banka Albanije, Narodna banka Bugarske, Central-na banka Bosne i Hercegovine, Centralna banka Kipra, Narodna banka Republike Makedonije, Narodna banka Rumunije, Naro-dna banka Srbije, Agencija za bankarstvo Bosne i Hercegovine i Agencija za bankarstvo Republike Srpske). Cilj ovog sporazuma su: jačanje kapaciteta zemalja potpisnica u sprovođenju supervi-zije kroz zajedničku saradnju, praćenje međunarodnih trendova, usaglašavanje pravila u izmijenjenim okolnostima poslovanja i u procesu evropskih integracija.

Sporazum o saradnji i razmjeni informacija potpisan je i sa Biro-om evropske komisije za borbu protiv prevara (OLAF) na planu zajedničke borbe protiv lažnih kovanica eura na teritoriji Crne Gore. Na bazi ovog sporazuma, OLAF će pružati CBCG informacije o tehničkim specifikacijama i karakteristikama kovanog novca koje su neophodne za otkrivanje falsifikata, kao i tehničku po-moć i podatke koji se odnose na falsifikate eura klasifikovane kao zajednička klasa, radi njihove lakše identifikacije. U decembru je potpisan još jedan sličan Sporazum – o saradnji i zajedničkoj borbi CBCG i ECB protiv falsifikata papirnog novca.

CBCG je učestvovala u 2008. godini u radu dva redovna sastan-ka Kluba guvernera centralnih banaka zemalja Centralne Azije, Crnomorskog regiona i Balkana, koji su organizovani u Albaniji i Bosni i Hercegovini, doprinoseći razmjeni iskustava i informacija u regionu na planu stabilnosti i razvoja bankarskog sistema.

Započeta je realizacija programa tehničke pomoći Banke Ho-landije CBCG posvećena oblasti evropskih integracija. Cilj ove saradnje je analiza stanja primjene evropskih standarda i naj-bolje prakse EU u Crnoj Gori, s posebnim osvrtom na standarde za centralne banke.

Predstavnici CBCG redovno su učestvovali na sastancima Grupe bankarskih supervizora iz Jugoistočne Evrope (BSCEE - Albanija, Bjelorusija, Federacija Bosne i Hercegovine, Bugarska, Hrvatska, Češka, Estonija, Mađarska, Letonija, Litvanija, Makedonija, Polj-ska, Rumunija, Rusija, Slovačka, Slovenija, Ukrajina i Crna Gora), blagovremeno ispunjavali obaveze proistekle iz članstva u Gru-pi, razmjenjivali informacije od značaja za sve članice i koristili mogućnosti upoznavanja sa iskustvima članica na sastancima i radionicama koje Grupa organizuje.

Izvršni funkcioneri CBCG u 2008. godini aktivno su učestvovali u radu više foruma- Euromoney i SPI Adriatic inicijativa i konfe-rencija: „Globalizacija, inflacija i monetarna politika“ Banke Fran-cuske, „U susret prvoj deceniji Ekonomske i monetarne unije-

50

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

iskustva i perspektive“ Nacionalne banke Austrije, „Perspektive bankarstva i sistema platnog prometa u Srednjoj i Jugoistočnoj Evropi“ sarajevske kompanije Halcom, „Euro-iskustva i izazovi“ Evropske centralne banke, a zapaženo je bilo i prisustvo naših predstavnika na godišnjem sastanku Evropskog fonda za Ju-goistočnu Evropu i Prvom regionalnom ekonomskom forumu zemalja potpisnica Srednjoevropskog sporazuma o slobodnoj trgovini u Zagrebu. Ovi forumi i konferencije bili su prilika za prezentaciju monetarnog, bankarskog i ekonomskog sistema, upoznavanje zainteresovanih sa poslovanjem i propisima u Cr-noj Gori, kao i za diskusiju o načinima prevazilaženja aktuelnih problema i rješenjima koja je moguće primijeniti u uslovima globalne finansijske krize.

Kroz redovnu saradnju sa Ministarstvom inostranih poslova Crne Gore, CBCG je, iz djelokruga svog rada, dostavljala tražene podatke za pripremu državnih bilateralnih posjeta i sastanaka, a realizova-no je više bilateralnih susreta predstavnika CBCG sa međunaro-dnim finansijskim institucijama, diplomatskim predstavništvima, internacionalnim kompanijama i finansijskim grupama.

Saradnja sa tijelima EU

U dijelu evropskih integracija 2008-a godina, za Crnu Goru, od posebnog je značaja. U decembru te godine, Crna Gora je pre-dala Zahtjev za članstvo u EU. CBCG je jedna od institucija koja je aktivno uključena u ovaj proces kroz učešće njenih predstavnika u više radnih grupa, koje je formirala Vlada Crne Gore. Tokom godine, predstavnici CBCG učestvovali su: na sastancima Unapri-jeđenog stalnog dijaloga sa EU, kao i u izradi Nacionalnog pro-grama za integracije, u koordinaciji IPA projekta koji ima za cilj jačanje finansijskog sektora u Crnoj Gori, u izradi Ekonomskog i fiskalnog programa Crne Gore i godišnjeg izvještaja o napretku Evropske komisije, a takođe su prisustvovali većem broju sasta-naka i seminara na temu EU.

Predstavnici CBCG su u 2008. godini učestvovali na tri Unaprije-đena stalna dijaloga sa EU, koji su održani u Briselu i Podgorici. Na njima su oni izložili postignuti napredak u dijelu bankarskog sektora, platnog prometa i makroekonomske stabilnosti.

Izrada Nacionalnog programa za integracije Crne Gore (u daljem tekstu: NPI) završena je sredinom 2008. godine. NPI predstavlja plan implementacije Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju i

usvajanja „Acquis Communaitaire“- pravne tekovine EU. Doku-ment sadrži kratkoročne i srednjoročne prioritete Crne Gore u procesu evropskih integracija do 2012. godine. CBCG je u izradi NPI, učestvovala u dijelu koji se tiče monetarne politike, ban-karskog i platnog sistema. Naime, definisala je kratkoročne i srednjoročne prioritete i plan usvajanja pravnih akata iz svoje nadležnosti, koji će omogućiti postepenu harmonizaciju zako-nodavstva sa Acquis – om do 2012. godine.

U saradnji sa predstavnicima EK u Podgorici, u dijelu nadležno-sti CBCG pripremljen je projekat „Jačanje regulatornih i nadzor-nih kapaciteta finansijskih regulatora“ u kojem, izuzev CBCG, učestvuju Komisija za HOV i Agencija za nadzor osiguranja. Za CBCG ovaj projekat je značajan, jer daje savjetodavnu podršku i obuku zaposlenih za pripremu sekundarnog zakonodavstva, a omogućava i razvijanje novih procedura za dalju harmonizaciju pravnih propisa bankarskog sektora sa regulativom EU i najbo-ljom međunarodnom praksom. Ovaj projekat će se odvijati na bazi „twinning-a“.

CBCG je aktivno učestvovala i u procesu pristupanja Crne Gore Svjetskoj trgovinskoj organizaciji (STO). Uloga CBCG u ovom pro-cesu ogleda se u dijelu ponude za Sektor usluga, a tiče se finan-sijskih usluga i tretmana stranih fizičkih i pravnih lica u pružanju bankarskih usluga na teritoriji Crne Gore.

7.2. Interna revizija

Osnovni cilj Interne revizije je bio detaljno sagledavanje sistema internih kontrola u CBCG prema prioritetima definisanim u tro-godišnjem planu. Na osnovu procjene, izvršeno je vrednovanje internih kontrola i utvrđena je adekvatnost i efikasnost preduzetih mjera u pravcu minimiziranja rizika. Posebna pažnja posvećena je pregledu samoprocjene kontrola izvršenih od strane operati-vnog rukovodstva, procjeni usaglašenosti i poštovanja zakona i propisa u radu, kao i raspolaganja resursima.

Tokom 2008 godine, Interna revizija je izvršila osam revizija, izdala 104 preporuke za unaprijeđenje i poboljšanje radnog i kontrolnog procesa u pregledanim oblastima rada, i realizova-la članstvo u Međunarodnom institutu internih revizora (IIA – Institute of Internal Auditors).

51

DRUG

E VA

ŽNIJ

E AK

TIVN

OSTI

CEN

TRAL

NE B

ANKE

Tokom 2008. godine, Centralna banka Crne Gore je značajnu pa-žnju posvetila unapređivanju i razvoju informacionog sistema. Ove aktivnosti su se, prije svega, odnosile na dalje unapređivanje sigurnosti informacionog sistema, povećanje efikasnosti njego-ve upotrebe i unapređenje sistema internih kontrola. Značajna pažnja posvećena je smanjenju i kontroli rizika koji su identifi-kovani kroz studiju „Sistem za kontrolu rizika i sistem praćenja u Centralnoj banci Crne Gore“.

Unapređivanje nivoa sigurnosti informacionog sistema

Tokom protekle godine značajna pažnja posvećena je unapre-đivanju zaštite IS od neovlašćenog pristupa i uništenja. U tom smislu unaprijeđeni su sistemi za prevenciju upada u računar-sku mrežu i sistemi za otkrivanje eventualnih bezbjedonosnih slabosti računarskog sistema kao i sistemi za kontrolu internet saobraćaja.

U cilju povećanja bezbjednosti kod elektronske razmjene in-formacija, tokom protekle godine izvršena je primjena pilot PKI rješenja. PKI (Public Key Infrastructure) predstavlja kompleksnu infrastrukturu koja se sastoji od kriptografskih tehnologija, pro-tokola, standarda, politika, procedura, servisa i aplikacija za izda-vanje i promjenu statusa izdatih digitalnih sertifikata. Realizacija projekta u cijelosti planirana je za početak 2009. godine.

Značajan dio aktivnosti bio je usmjeren i na unapređivanje „Osnovnog dokumenta o politici zaštite informacionog siste-ma Centralne banke Crne Gore“. Ove aktivnosti su proizašle kao rezultat potrebe da se politika sigurnosti informacionog sistema uskladi sa preporukama dobre prakse, promjenama u informaci-onom sistemu i u njegovoj okolini, te rezultatima procjene rizi-ka. Sprovedena je izmjena politike korišćenja e-maila, urađena revizija operativnih procedura Direkcije za IT i implementirana metodologija za upravljanje IT promjenama.

Tokom godine, vršeno je i testiranje procedura za oporavak si-stema u slučaju kraha, a rađeno je i na unpređenju pojedinih komponenti informacionog sistema CBCG u cilju obezbjeđenja potrebnog nivoa raspoloživosti.

7.3. Informaciono-tehnološka podrška

Direkcija za IT značajnu pažnju je posvetila i edukaciji korisnika, sa ciljem da se podigne opšta svijest korisnika o rizicima i opasno-stima koje su vezane za korišćenje informacionih tehnologija.

Poboljšanje efikasnosti upotrebe postojećeg IS

U cilju unapređenja pokrivenosti poslovnih procesa i organizaci-onih cjelina aplikacijama IS, pristupilo se izradi novih aplikacija i unapređivanju postojećih.

U okviru realizacije projekta povezivanja glavne knjige i među-bankarskog platnog sistema, u prvoj polovini godine urađeni su i aplikativni softveri kojima je moguće kreiranje automatskih nalo-ga za knjiženje iz podsistema trezorskog poslovanja, podsistema osnovnih sredstava i podsistema obračun kamata.

U okviru podsistema trezorskog poslovanja razvijen je i imple-mentiran i aplikativni softver kojim je omogućena automatizacija svih transakcija koje se tiču efektivnog stranog novca i konverzije valuta stare Euro zone.

Tokom 2008. godine, razvijen je i implementiran aplikativni sof-tver za podršku realizaciji druge i treće faze projekta regulator-nog kreditnog registra, čime je omogućena razmjena podataka sa poslovnim bankama i mikrofinansijskim institucijama i billing sistem. Takođe, primjenom novog softvera, omogućena je auto-matizacija svih transakcija koje se tiču trezorskog poslovanja.

U cilju obezbjeđenja podrške poslovima kliringa međunaro-dnih plaćanja (Crna Gora, Srbija i Bosna i Hercegovina) razvi-jen je i implementiran aplikativni softver kojim je omogućena komunikacija između Centralne banke i operatera kliringa, kao i između Centralne banke i poslovnih banaka. Realizacija ovog projekta podrazumijevala je i implementaciju kompletne har-dverske i komunikacione infrastrukture za podršku ovim poslo-vnim procesima.

U 2008. godini, u funkciji je i intranet portal (elektronska oglasna tabla), urađen je novi softver za biblioteku, kao i nova internet prezentacija CBCG.

52

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

7.4. Upravljanje ljudskim resursima

U 2008. godini, shodno politici Centralne banke Crne Gore, spro-vođeno je kontinuirano usavršavanje zaposlenih. Obuka kadro-va je kroz pohađanje kurseva, seminara i konferencija u zemlji i inostranstvu, studijske posjete drugim centralnim bankama i međunarodnim finansijskim institucijama, kao i kroz unapređe-nje znanja stranih jezika.

Profesionalno usavršavanje zaposlenih u CBCG tokom 2008. godine, bilo je u centralnim bankama: Sjedinjenih Američkih Država, Njemačke, Holandije, Velike Britanije, Francuske, Italije, Češke i Poljske. Sa Bankom Holandije realizovano je 10 projekata bilateralne saradnje u oblastima: kontrole banaka, finansijskih i bankarskih operacija, platnog prometa, finansijske stabilnosti, međunarodne saradnje, informatike i upravljanja ljudskim resur-sima. Sa Bankom Njemačke je takođe realizovano više bilateralnih projekata, uglavnom iz domena bankarskih i finansijskih operacija, kao i poslova obezbjeđenja. Sa Bankom Francuske realizovan je seminar o korporativnom upravljanju, a sa Bankom Poljske pra-ktična obuka iz oblasti informacione tehnologije.

Za dalje usavršavanje kadrova značajno je bilo i učešće zapo-slenih na programima edukacije u Centru za finansijsku izvr-snost u Ljubljani, Institutu MMF-a u Beču, Institutu MMF-a u Vašingtonu, Institutu za finansijsku stabilnost u Bazelu, Centru Gercenze, koji realizuje programe u saradnji sa Centralnom ban-kom Švajcarske.

Takođe, treba istaći i regionalnu saradnju u oblasti usavršavanja kadrova sa centralnim bankama susjednih zemalja odnosno re-giona, koje su u saradnji sa centralnim bankama razvijenih ze-malja ili međunarodnim finansijskim institucijama organizovale veći broj programa relevantnih za usavršavanje naših kadrova (korporativno upravljanje, računovodstvo, poslovni kontinuitet, interna revizija).

U saradnji sa Centrom za studije centralnog bankarstva (CSBS) Banke Engleske, CBCG je u septembru, u Kolašinu, organizovala Međunarodni seminar „Monetarna politika, predviđanje i mo-deliranje“, kojem su prisustvovali predstavnici centralnih banaka Crne Gore, Srbije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Albanije, Make-donije, Rumunije, Bugarske i Turske, kao i predstavnici Ekonom-skog fakulteta iz Podgorice. Učesnici su kroz predavanja i vježbe

upoznati sa teorijskim gledištima, praksom i predviđanjima koja prate primjenu i uspješan razvoj monetarne politike.

Tokom godine usvojeno je i pripremljeno više dokumenata iz oblasti upravljanja ljudskim resursima. Usvojen je Etički kodeks, pripremljeni nacrti Pravilnika o profesionalnom usavršavanju, iz-mjene Pravilnika o vrednovanju učinka, prikupljeni kartoni cen-tralne evidencije i radne biografije za zaposlene. Pripremljen je Nacrt programa sticanja znanja, uvedeni su obrasci za iskaziva-nje potreba za stručnim usavršavanjem za zaposlene i za ocjene programa usavršavanja.

U 2008. godini je nastavljena dalja afirmacija sistema upravljanja učinkom i zaposleni su za doprinos iznad standardnog posebno nagrađeni, što je doprinijelo jačanju motivacije.

Kroz dugogodišnje investiranje u kadrove i proces upravljanja znanjem i učinkom, Centralna banka je proizvela visokostručan kadar, sa specijalističkim znanjima za pojedine oblasti spreman da odgovori potrebama i zahtjevima savremenog centralnog bankarstva. (Prilog 1, tabela br. 5)

Tabela br. 7.1 – Kvalifikaciona struktura zaposlenih u CBCG

Kvalifikacija % zaposlenih

Doktorat/magistratura 3,2

Visoka stručna sprema 57,5

Viša stručna sprema 4,6

Srednja stručna sprema 28,9

Kvalifikovani radnik 2,6

Polukvalifikovani i nekvalifikovani radnik

3,2

7.5. Odnosi s javnošću Centralne banke Crne Gore

Centralna banka Crne Gore posebnu pažnju posvećuje obavje-štavanju javnosti o ciljevima i rezultatima djelovanja, putem re-dovnih i povremenih publikacija, kao i saopštenjima za javnost o domaćim i međunarodnim aktivnostima svojih zvaničnika, i

53

DRUG

E VA

ŽNIJ

E AK

TIVN

OSTI

CEN

TRAL

NE B

ANKE

drugih zaposlenih. Time doprinosi podizanju nivoa ekonom-skog znanja u društvu i boljem razumijevanju značaja Central-ne banke, kao nezavisne i odgovorne institucije, i njene uloge u održavanju monetarne i finansijske stabilnosti i sigurnosti bankarskog sistema.

Otvorena i efikasna komunikacija, prioritet je Centralne banke. CBCG poštuje zakonsko pravo vezano za dostupnost informa-cija od javnog interesa. Tako je u 2008. godini, evidentirano više od tri hiljade pitanja novinara, građana, kompanija, državnih ustanova, inostranih predstavništava, na koja su odgovore dali zaposleni u Centralnoj banci. Banka svakodnevno odgovara na brojna pitanja novinara, na upite i komentare javnosti o svim aspektima svog rada, dostavljajući potrebne podatke, komen-tare i objašnjenja.

O radu Centralne banke, kako bi, između ostalog, predstavila javnosti relevantne nalaze svojih istraživanja, ekonomski razvoj i makroekonomska predviđanja, kao i o odlukama Savjeta, javnost je informisana putem redovnih saopštenja, izjava za javnost, ili na konferencijama za novinare. O odlukama Savjeta CBCG javn-ost je redovno informisana preko saopštenja. Osim toga, svi rele-vantni propisi, odluke, sve publikacije koje izdaje CBCG kao i sve ostale značajnije informacije iz djelokruga rada Centralne banke, objavljuju se na internet stranici, na crnogorskom i engleskom jeziku, (www.cb-cg.org). Najvažnije publikacije Centralne banke dostupne su i u dvojezičnom štampanom izdanju.

Izvršni funkcioneri i ostali zaposleni Centralne banke tokom 2008. godine, imali su preko 900 javnih nastupa, intervjua, izjava i komenatara za dnevne novine i periodična izdanja; organizovano je osam konferencija za novinare; objavljeno 40 saopštenja za medije, uz brojna gostovanja u emisijama elektronskih medija, učešća na okruglim stolovima, konferencijama i drugim, domaćim i međunarodnim skupovima. Tokom 2008. godine, najčešće obrađivane teme u medijima, iz domena nadležnosti Centralne banke, bile su razvoj crnogorskog bankaraskog tržišta, supervi-zija banaka, novi Zakon o bankama, globalna ekonomska kriza i uticaj na crnogorsku ekonomiju, makroekonomska slika crno-gorske ekonomije i funkcionisanje platnog prometa.

Centralna banka je zabilježila i sve veće zanimanje osnovnih i sred-njih škola i fakulteta, kao i drugih institucija, za grupne posjete Centralnoj banci, tokom kojih oni imaju priliku da se upoznaju sa ciljevima i aktivnostima CBCG. Takođe, sve je više zainteresovanih institucija koje traže da im predstavnici CBCG održe predavnje na času/seminaru. Tokom 2008. godine, bilo je 10 takvih posjeta/prezentacija. Osim toga, Centralna banka organizuje i veći broj stručnih skupova, na kojima zainteresovana javnost ima priliku da u kontaktu s predstavnicima CBCG, razjasni sve nedoumice iz oblasti koje spadaju u nadležnost Centralne banke.

Veb-sajt Banke se kontinuirano razvija, kako bi se i na taj način doprinijelo povećanju transparentnosti rada. Kroz svoje publika-cije, govore i preko veb sajta, Centralna banka promoviše razumi-jevanje trenutnog okvira monetarne politike, kretanja na tržištima i analizu ostalih relevantnih aspekata rada Banke. Značajna je i naglašena i društvena odgovornost Centralne banke, kojoj se posvećuje posebna pažnja, kroz učešće u brojnim društvenim aktivnostima i kroz svakodnevni rad.

MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI

U 2008. GODINI 8

57

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

8.1. Kretanje cijena

Cjenovni „bum“ koji se dogodio u većini zemalja u prvoj polo-vini, odnosno u prva tri kvartala 2008. godine, nije zaobišao ni Crnu Goru. Rast cijena prehrambenih proizvoda započet u se-ptembru 2007. godine (izazvan velikom sušom) nastavljen je s manjim ili većim oscilacijama i tokom 2008. godine i to je, u suštini, bio i globalni problem koji je uticao na rast inflacije. Do značajnog smanjenja godišnje inflacione stope dolazi u poslje-dnjem kvartalu 2008. godine, a što je uzrokovano padom cijena sirove nafte, sirovina, pa i industrijskih proizvoda, pod uticajem globalne finansijske krize.

Nakon što je u junu inflacija u Crnoj Gori dostigla najviši nivo od 11,4%, godišnja stopa se počela smanjivati. U novembru se spustila na nivo od 6,5%, da bi u decembru, zbog mjese-čnog rasta cijena od 1,04%, godišnja stopa rasta troškova ži-vota iznosila 7,2%.

Na rast troškova života najviše su uticale cijene prehrambenih proizvoda koje su rastom od 8,2% ostvarile učešće u ukupnoj inflaciji od 57,4%. Cijene većine osnovnih grupa proizvoda su u 2008. godini zabilježile značajan porast Cijene roba su zabilježile rast od 7,2%, dok su usluge porasle za 7,3% na godišnjem nivou. Bazna inflacija (iz koje su isključene cijene poljoprivrednih pro-izvoda i administrativno regulisane cijene) imala je trend rasta tokom cijele godine, prije svega zbog kontinuiranog rasta cijena iz gotovo svih grupa prehrambenih proizvoda, kao i cijena uslu-ga (grafik br. 8.1). Posmatrajući godišnju stopu, bazna inflacija je u januaru bila niža za 5,36 pp od ukupne inflacije, dok je na kraju godine bila viša za 0,76 pp od ukupno ostvarene inflacije. Međutim, treba istaći da je sličnu tendenciju rasta bazična stopa inflacije imala i u ostalim zemljama regiona.

Grafik br. 8.1 – Godišnja stopa rasta u 2008.godini

Izvor: Monstat i kalkulacija CBCG

Grafik br. 8.2 – Troškovi života

Izvor: Monstat

58

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Inflacija mjerena Indeksom potrošačkih cijena4 na godišnjem nivou iznosila je 6,9%, dok su cijene iz kategorije „hrana i be-zalkoholna pića“ porasle za 8,3%. Prosječna godišnja stopa potrošačkih cijena je zabilježila rast od 7,4%. Zbog razlike u strukturi ukupne korpe proizvoda koja služi za izračunavanje indeksa potrošačkih cijena i indeksa troškova života, različite su stope rasta i na mjesečnom i na godišnjem nivou, što se vidi iz grafika br. 8.1.

Cijene tečnih goriva i maziva u Crnoj Gori, koje su uglavnom di-ktirane promjenama cijena nafte na svjetskom tržištu, zabilje-žile su pad na godišnjem nivou od 14,8%. Inače, njihov porast, odnosno pad, tokom cijele godine s manjim oscilacijama pratio je kretanje cijena nafte na svjetskom tržištu, što se može vidjeti iz grafika br. 8.3. Cijena referentne korpe OPEC-a je od januara, kada je iznosila 88,35 usd/barel, bila u konstantnom porastu sve do jula kada je koštala 131,22 usd/barel. Od avgusta poči-nje pad cijene referentne korpe sve do decembra kada je košta-la 38,6 usd/barel i bila niža za 55,7% nego u decembru 2007. godine. Prosječna cijena brenta u 2008. godini je iznosila 97,01 usd/barel, dok je u decembru te godine bila 40,35 usd/barel, i

Tabela br. 8.1 – Učešće kretanja cijena pojedinih kategorija proizvoda u ukupnoj inflaciji

Ponderi XII 08/XII 07. Stopa rasta Doprinos Učešće u uk.

inflacijiUKUPNO 10.000 107,23 7,23 7,23 100,0Ishrana 5.046 108,22 8,22 4,15 57,4

Svježe i prerađeno povrće 629 101,07 1,07 0,07 0,9

Svježe i prerađeno voće 478 95,30 -4,70 -0,22 -3,1

Duvan i piće 694 103,49 3,49 0,24 3,4

Odjeća i obuća 845 101,75 1,75 0,15 2,1

Stanovanje 1.259 119,07 19,07 2,40 33,2

Električna energija 605 133,03 33,03 2,00 27,6

Higijena i zdravlje 712 101,30 1,30 0,09 1,3

Obrazovanje, kultura 460 103,43 3,43 0,16 2,2

Saobraćaj i PTT 984 99,66 -0,34 -0,03 -0,4

Tečna goriva i maziva 400 85,22 -14,78 -0,59 -8,2

Robe 8.994 107,23 7,23 6,50 89,9Usluge 1.006 107,27 7,27 0,73 10,1

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

bila je niža za 55,8% od cijene iz decembra prethodne godine. Ključni faktori koji su uticali na rast cijene nafte u prvoj polo-vini godine jesu napetosti između Irana i Zapada, vojni sukobi u Gruziji kao i razne špekulativne aktivnosti. Do pada cijena u drugom dijelu godine došlo je najviše zbog slabljenja američke ekonomije i smanjenja tražnje za tim proizvodom. Usporavanje svjetske ekonomije pod uticajem globalne finansijske krize, ta-kođe, uticalo je na smanjenje potražnje za gorivom, što je iza-zvalo drastičan pad cijene ovog proizvoda.

Cijene na malo, mjerene godišnjom stopom, iznosile su 7,3%. Cijene roba su zabilježile rast od 5,3%, dok su cijene usluga po-rasle za 13,4%. Na rast cijena na malo na godišnjem nivou uti-cao je porast cijena industrijsko – prehrambenih proizvoda od 8,7%, kao i cijena industrijsko – neprehrambenih proizvoda od 4,8%. Skoro sve kategorije usluga su zabilježile rast u 2008. godini, pa su tako one iz kategorije „saobraćajne i PTT usluge“ porasle za 15,8%, iz kategorije „finansijske i druge usluge“ za 52,7%, usluge obrazovanja za 2,9%, kao i stambeno- komu-nalne usluge za 2,2%. Prosječna godišnja stopa rasta cijena na malo iznosila je 9,2%.

4 U julu 2008. godine Monstat je objavio Indeks potrošačkih cijena (međunarodno uporediva mjera inflacije).

59

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

Grafik br. 8.3 – Cijene nafte, mjesečna stopa rasta

Izvor: Monstat i „Montly Oil Market Reports“, OPEC

Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su u 2008. godini zabilježile rast od 7,1%. Posmatrano po mjesecima, zna-čajan skok su imale u januaru (2,1%), martu (2,8) i junu (5,5%) na mjesečnom nivou. Najveći mjesečni pad je zabilježen u de-cembru (-5,5%), čemu je najviše doprinio pad cijena u sektoru prerađivačke industrije, koji je uzrokovan padom cijena u oblasti proizvodnje osnovnih metala (pad cijene aluminijuma). Na go-dišnjem nivou, na rast cijena proizvođača najviše su uticale cije-ne iz sektora vađenja ruda i kamena, koje bilježe rast od 18,9%, cijena proizvodnje električne energije, gasa i vode za 15,6, dok su cijene u prerađivačkoj industriji porasle za 2,3%. Prosječan rast cijena proizvođača industrijskih proizvoda u 2008. godini iznosio je 14%.

8.2. Monetarna kretanja

8.2.1. Trend u 2008. godini

Za bankarski sektor i CBCG, kao regulatora, 2008. godina je bila godina velikih izazova. Donesen je set regulative koja bliže ure-đuje bankarsko poslovanje: Zakon o bankama i set podzakonskih akata koji su strožiji u odnosu na međunarodne računovodstvene standarde, kako bi se bankarski sektor bolje pripremio na mogu-će negativne posljedice globalne finansijske krize. Strožija rješe-nja se, prije svega, odnose na visinu koeficijenta solventnosti, a time i potrebnog kapitala za pokriće rizika, strožijeg tretmana

Grafik br. 8.4 – Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Izvor: Monstat

kolaterala za obezbjeđenje izloženosti, strožijeg tretmana do-spjelih, a neizmirenih obaveza, strožije kriterijume za upravlja-nje kreditnim rizikom i rizikom likvidnosti, strožijim tretmanom izdvajanja rezervi itd. Pored toga, u 2008. godini na snazi je bila odluka CBCG kojom se ograničava kreditna ekspanzija, tako su se banke, posebno u drugom i trećem godine suočile s izraže-nom tražnjom za kreditima i velikim ograničenjima da tražnji odgovore. Takođe, regulativa koja se odnosi na novo klasifiko-vanje rizične aktive i obezbjeđenje od rizika uticala je na finan-sijski rezultat banaka, ali i povećanje sigurnosti banaka i boljeg obezbjeđenja od potencijalnih rizika.

Pored toga, radi zaštite bankarskog sektora od posljedica svjet-ske finansijske krize i očuvanja njegove sigurnosti i stabilnosti, Vlada CG je donijela Zakon o mjerama za zaštitu bankarskog si-stema. U skladu sa ovim zakonom, Centralna banka je donijela Odluku o korišćenju obavezne rezerve banaka kod CBCG na pe-riod duži od jednog dana i Odluku o odobravanju kratkoročnih pozajmica bankama.

Izazov je, svakako, predstavljala i činjenica da se kriza prenijela na realni, a samim tim i na ostale sektore ekonomije, tako da su se banke suočile prvo s nižim prilivom sredstava, a u posljednjem kvartalu i sa povlačenjem, tj. smanjenjem depozita, kao i s pora-stom učešća kredita koji kasne sa otplatom u ukupnim krediti-ma. Sve to je uticalo na zaduženje banaka kod matičnih banaka i blagi rast aktivnih, ali i pasivnih kamatnih stopa. Garantovanje

60

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

svih depozita u bankama od strane države jeste usporilo, ali ne i zaustavilo odliv depozita. U takvim uslovima, matične banke su crnogorskim bankama pružile značajnu podršku.

8.2.2. Aktivne kamatne stope

Aktivne kamatne stope, kao posljedica globalne finansijske krize, blago su porasle tokom 2008. godine. Aktivna prosječna ponde-risana efektivna kamatna stopa (APPEKS) je na kraju 2008. go-dine iznosila 9,40%, zabilježivši tako rast od 0,11 p.p. u odnosu na APPEKS s kraja 2007. i dostigavši najviši nivo još od februa-ra 2007. godine. I odgovarajuća nominalna stopa (APPNKS) je pratila takvo kretanje i tokom 2008. zabilježila rast od 0,30 p.p, iznosivši 8,81%.5 Ipak, moramo konstatovati da je u pitanju samo blagi rast kamatnih stopa.

Posmatrano po sektorima (privatni, državni, strani), najizraženiji rast zabilježile su kamatne stope na kredite državnom sektoru, koje su na kraju 2008. godine iznosile 10,02% i bile za 2,64 p.p. više nego na kraju 2007. godine (7,38%), što je ujedno i najvi-ši nivo APPEKS na kredite državnom sektoru još od jula 2006. godine (grafik br. 8.6)

Tokom 2008. godine, rast su zabilježile i kamatne stope za pra-vna i za fizička lica. APPEKS na kredite fizičkim licima je iznosila 10,76%, uz rast od 0,32 p.p., dok je APPEKS na kredite pravnim licima iznosila 8,58%, uz rast od 0,15 p.p. (grafik br. 8.7).

Posmatrano po ročnosti (grafik br. 8.8), na kraju 2008. godine kamatne stope na dugoročne kredite (9,33%) bile su za 0,63 p.p. niže od nivoa kamatnih stopa na kratkoročne kredite (9,96%).

Grafik br. 8.5 - Aktivne kamatne stope na nivou sistema, godišnji nivo, %

Grafik br. 8.6 - APPEKS na kredite, po sektorima, na godišnjem nivou, %

Grafik br. 8.7 - APPEKS na kredite fizičkim i pravnim licima, na godišnjem nivou, %

5 Važno je napomenuti da se podaci o kamatnim stopama ne odno-se samo na novoodobrene kredite u mjesecu izvještavanja, već na sve kredite (kumulativno) koji su odobreni zaključno s mjesecom izvještavanja. U tom kontekstu se ovdje analizira kretanje kama-tnih stopa.

61

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

Tabela br. 8.2 - APPKS na kredite pravnim licima, po djelatnostima, na godišnjem nivou, %

Djelatnost Stopa2005. 2006. 2007. 2008.

XII XII XII III VI IX XII

1. Poljoprivreda, lov, ribolovNom: 7,49 6,52 6,92 7,03 7,26 7,42 6,92

Efek: 7,62 6,88 7,25 7,36 7,64 8,00 7,70

2. RudarstvoNom: 11,71 7,81 7,47 7,50 7,61 7,65 7,77

Efek: 12,81 7,29 8,32 7,78 7,97 7,98 8,26

3. ProizvodnjaNom: 10,68 8,25 7,71 7,83 7,93 7,90 8,22

Efek: 11,70 8,89 8,49 8,49 8,53 8,51 8,72

4. EnergetikaNom: 10,45 8,27 7,02 7,24 7,33 7,17 7,49

Efek: 14,17 8,90 7,65 8,02 7,96 7,81 8,36

5. GrađevinarstvoNom: 11,97 8,33 7,74 7,91 7,97 8,06 8,17

Efek: 12,72 9,06 8,69 8,52 8,58 8,67 8,46

6. TrgovinaNom: 11,04 8,57 7,66 7,68 7,72 7,82 7,96

Efek: 12,24 9,53 8,06 8,31 8,32 8,33 8,34

7. Usluge, turizam, ugostiteljstvoNom: 9,78 7,57 8,34 7,96 7,93 8,02 8,12

Efek: 11,06 8,55 9,39 8,41 8,45 8,53 8,55

8. Transport, skladištenje, pttNom: 9,78 8,52 7,73 7,75 7,95 8,07 8,34

Efek: 10,81 9,37 8,37 8,31 8,49 8,80 8,84

9. FinansijeNom: 5,85 7,12 7,19 7,33 7,20 8,20 8,23

Efek: 6,11 7,85 8,21 7,76 7,68 8,71 8,60

10. Trgovina nekretninamaNom: 11,74 8,42 7,74 7,79 7,96 8,04 8,23

Efek: 13,04 9,51 8,72 8,40 8,58 8,69 8,67

11. Administr. i dr. javne uslugeNom: 9,28 7,97 7,48 7,69 7,93 8,20 8,41

Efek: 11,05 8,51 7,79 7,87 8,26 8,60 11,23

12. OstaloNom: 10,24 7,27 7,30 6,44 7,05 7,22 7,36

Efek: 10,81 4,78 9,61 6,95 7,44 7,15 7,28

Grafik br. 8.8 - APPEKS na kredite, po ročnosti, na godišnjem nivou, %

62

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Boks br. 8.1 - Kretanje euribora

Pogođeno globalnom finansijskom krizom, evropsko finansijsko tržište odreagovalo je kretanjem EURIBOR-a, benčmarka kamatnih stopa, po ko-jima vodeće evropske banke pozaj-mljuju jedne drugima u eurima. Tro-mjesečni EURIBOR, najčešća stopa, uz dodatak određene fiksne marže, po kojoj crnogorske banke uzimaju sred-stva iz inostranstva, tokom 2008. go-dine zabilježio je pad od 1,773 pro-centna poena i na kraju decembra je iznosio 2,89%. Tokom eskalacije krize od kraja septembra do decem-bra, pad je bio još izraženiji, i izno-sio je 2,501 p.p. Slična situacija je i sa šesto-mjesečnim EURIBOR-om koji predstavlja najčešću (varjabilnu) ka-matnu stopu, uz dodatak fiksne marže, po kojoj crnogorske banke odobravaju kredite privredi i građanima. On je u odnosu na „vrh“ zabilježen u septem-bru ostvario pad od 2,477 p.p, dok je na godišnjem nivu pao za 1,732 p.p.. Na kraju decembra šesto-mjesečni EURI-BOR iznosio je 2,97%. Pad referentnih kamatnih stopa nije se, usljed pogorša-nih uslova finansiranja i povećanog ri-zika poslovanja, odrazio na pad kama-tnih stopa kod crnogorskih banaka.

Grafik br. 2 - 3-mjesečni EURIBOR, 2007-2008. godina

Izvor: Rojters (Evropska bankarska federacija)

Grafik br. 1 - 6-mjesečni EURIBOR, 2007-2008. godina

Izvor: Rojters (Evropska bankarska federacija)

8.2.3. Pasivne kamatne stope

Tokom 2008. godine, pasivne kamatne stope su ispoljile tenden-ciju rasta: na kraju godine, pasivna prosječna ponderisana efekti-vna kamatna stopa (PPPEKS) je iznosila 4,10%, ili 0,75 procentna poena više nego u decembru 2007. godine (grafik br. 8.9).

Na porast pasivnih kamatnih stopa primarno je uticala globalna finansijska kriza. U nastojanju da poprave likvidnosnu poziciju, banke nastoje da privuku nove depozite nudeći više kamatne stope potencijalnim deponentima.

63

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

Grafik br. 8.9 - PPEKS, kraj mjeseca, %

Grafik br. 8.10 - Spred (razlika između aktivnih i pasivnih kamatnih stopa), kraj mjeseca, %

I pored rasta aktivnih, rast pasivnih kamatnih stopa je bio izra-ženiji, utičući na smanjenje razlike između aktivnih i pasivnih kamatnih stopa, i, između ostalog, ostavljajući bankama manje prostora za zaradu. Na kraju 2007. spred je iznosio 5,94 p.p, a na kraju 2008. godine 5,3 p.p (grafik br. 8.10).

PPPEKS na depozite fizičkih lica iznosila je 4,30% (porast za 0,95 p.p. u odnosu na decembar 2007), dok je na depozite pravnih lica iznosila 3,95% (porast od 0,59 p.p. u odnosu na decembar 2007). Spred kamatnih stopa na kredite odobrene fizičkim licima iznosio je 6,46 p.p (7,51 p.p u decembru 2007. godine), dok je na kredite odobrene pravnim licima iznosio 4,63 p.p (5,07 p.p. u decembru 2007. godine).

Posmatrano po ročnosti, na kraju 2008. PPPEKS je iznosila: 0,80% na depozite po viđenju, 5,49% na depozite ročnosti do tri mje-seca, 5,73% na depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godi-ne, 6,47% na depozite ročnosti od jedne do tri godine, 5,56% na depozite ročnosti od tri do pet godina i 5,38% na depozite ročnosti preko pet godina.

8.2.4. Obavezna rezerva banaka

Sredinom januara 2008. godine počela je da se primjenjuje nova Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore, kojom su izvršene izmjene u politici obavezne rezerve6 ši-renjem osnovice za obračun i ukidanjem mogućnosti izdvajanja obavezne rezerve u državne zapise.

Banke su na dan 31.12.2008. godine izdvojile ukupno 216,6 mi-liona eura obavezne rezerve, što je za 16,4% niže nego na kraju 2007. godine (tabela br. 8.3).

Tabela br. 8.3 – Izdvojena obavezna rezerva, depoziti, pozajmice, u 000.000 eura

2007. 2008.

III VI IX XII III VI IX XII

Izdvojena obavezna rezerva 196,0 228,0 256,0 259,0 279,0 283,2 287,6 216,6

Ukupni depoziti 1.299,7 1.581,5 1.822,0 2.091,1 2.140,1 2.275,2 2.326,0 1.190,6

Ukupne pozajmice 209,6 274,1 414,8 536,2 618,7 742,2 777,8 908,2

6 Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore („Sl. list Crne Gore“, br. 9/07)

64

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Efektivna stopa obavezne rezerve (učešće izdvojene obavezne rezerve u ukupnim depozitima banaka) je smanjena sa 15,1%, koliko je iznosila početkom 2007. godine, na 10,9% na kraju 2008. godine (tabela br. 8.4).

Tabela br. 8.5 pokazuje da je odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita odnosno aktive banaka u Crnoj Gori među nižim u regionu.

Struktura izdvojene obavezne rezerve na kraju 2008. godine je izmijenjena u odnosu na 2007. godinu, tako da je na računu obavezne rezerve u zemlji izdvojeno 60%, a na računu Central-ne banke u inostranstvu 40% obračunate obavezne rezerve.

Tabela br. 8. 4 – Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i pozajmica banaka,%

Opis/Period2007. 2008.

III VI IX XII III VI IX XII

Obavezna rezerva/ukupni depoziti 15,1 14,4 14,1 12,4 13,0 12,5 12,4 10,9

Obavezna rezerva/(ukupni depoziti+pozajmice) 13,0 12,3 11,4 9,9 10,1 9,4 9,3 7,5

Tabela br. 8.5 – Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i aktive banaka,%

Obavezna rezervaDepoziti

Obavezna rezervaAktiva

Bosna i Hercegovina 26,0% 14,9%

Crna Gora 10,9% 6,5%

Hrvatska 11,0% 7,3%

Makedonija 11,4% 7,1%

Srbija 18,6% 8,6%

Izmjene u strukturi obavezne rezerve, u odnosu na raniji peri-od, rezultat su izmjena u politici obavezne rezerve, kao i opre-djeljenja većine banaka da pretežan dio sredstava izdvoje na račune CBCG u zemlji.

Na 50% izdvojenih sredstava obavezne rezerve, Centralna banka je obračunavala kamatu po stopi od 1% na godišnjem nivou i ukupno platila 1,3 miliona eura u 2008. godini.

U prva tri kvartala 2008.godine nije bilo korišćenja obavezne rezerve za likvidnost, dok su u četvrtom kvartalu dvije banke koristile sredstva obavezne rezerve za likvidnost u skladu sa Odlukom o korišćenju obavezne rezerve banaka kod CBCG na period duži od jednog dana7.

Boks br. 8.2 - Mjere za zaštitu banaka u CG u uslovima svjetske finansijske krize

U oktobru 2008. godine, radi zaštite bankarskog sektora od posljedica svjetske finansijske krize i očuvanja njegove sigurnosti i stabilnosti, donesen je Zakon o mjerama za zaštitu bankarskog sistema8 kojim se garantuje isplata de-pozita i propisuju mjere za očuvanje likvidnosti i solventnosti banaka koje su osnovane i posluju u Crnoj Gori.

7 „Službeni list Crne Gore“, br. 65/08.8 „Sl. list CG“ br. 64/08.

65

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

8.3. Bankarski sistem

8.3.1. Kapital banaka

Ukupan kapital banaka u Crnoj Gori na kraju 2008. godine iznosio je 279,3 miliona eura i u odnosu na prethodnu godinu uvećan je za 42,4 miliona eura ili 17,9%. Dvije banke u sistemu zabilježile su pad kapitala u jednogodišnjem periodu.

U skladu s ovim zakonom, Centralna banka Crne Gore donijela je krajem oktobra dvije odluke: Odluku o korišćenju obavezne rezerve banaka kod Centralne banke Crne Gore na period duži od jednog dana, i Odluku o odobravanju kratkoročnih pozajmica bankama, sa primjenom do kraja 2009. godine.

Odlukom o korišćenju obavezne rezerve banaka kod Centralne banke Crne Gore na period duži od jednog dana banci koja, kao posljedicu svjetske finansijske krize, ima probleme u održavanju likvidnosti, CBCG može odobriti korišćenje do 50% izdvojenih sredstava obavezne rezerve, na period koji je duži od jednog dana, a najduže do se-dam radnih dana u toku jednog mjeseca. Na korišćeni iznos obavezne rezerve banka plaća kamatu, po stopi od 5% na godišnjem nivou.

Odlukom o odobravanju kratkoročnih pozajmica bankama, predviđeno je da banci koja je solventna, a koja kao posljedicu svjetske finansijske krize ima probleme u održavanju likvidnosti, a iskoristila je sve druge mogućnosti za rješavanje problema likvidnosti dostupne na tržištu, Centralna banka može odobriti kratkoročnu pozajmicu na period koji nije duži od 30 dana. Kratkoročne pozajmice CBCG može odobriti bankama na osnovu zaloge hartije od vrijednosti koje je emitovala država Crna Gora ili država članica EU, uz kamatnu stopu od 6% na godišnjem nivou.

8.3.1.1. Vlasnička struktura kapitala banaka

Vlasnička struktura kapitala banaka na kraju 2008. godine po-kazuje da je država imala učešće od 2,79%, domaći privatni ka-pital 17,34%, a kapital koji potiče iz inoizvora činio je 79,87% kapitala (tabela br. 8.6).

Banka Akcijski kapital

% učešća u akcijskom kapitalu Iznos u ukupnom kapitalu ( 000 EUR-a )Država Privatni

kapitalIno

kapitalDržava Privatni

kapitalIno

kapitalUkupni kapitalDirektno Indirektno Ukupno Direktno Indirektno Ukupno

Podgorička banka 14.634 5,70 5,70 3,00 91,30 0 1.322 1.322 696 21.177 23.195

CKB 46.876 0,00 100,00 0 0 0 0 56.508 56.508

Montenegrob. NLB 8.194 0,90 0,90 1,80 97,30 0 277 277 554 29.962 30.793

Prva banka CG 46.762 0,40 18,42 18,82 77,11 4,07 103 4.753 4.856 19.897 1.050 25.804

Atlasmont banka 23.259 0,00 45,92 54,08 0 0 0 12.828 15.107 27.935

Hypo alpe-adria banka 50.000 0,00 100,00 0 0 0 0 30.534 30.534

Opportunity banka 5.339 0,00 100,00 0 0 0 0 22.647 22.647

Kom. banka Budva 17.370 0,00 100,00 0 0 0 0 20.055 20.055

Hipotekarna banka 16.006 1,00 1,92 2,92 11,64 85,44 193 370 563 2.244 16.469 19.275

Invest ban. Montenegro 12.493 1,38 3,67 5,05 78,07 16,88 216 573 789 12.199 2.638 15.626

First financial bank 9.214 0,00 0,35 99,65 0 0 0 25 6.980 7.005

Ukupno 250.147 512 7.296 7.808 48.443 223.127 279.377

% učešća 0,18 2,61 2,79 17,34 79,87 100,00

Tabela br. 8.6 - Struktura vlasništva ukupnog kapitala na dan 31.12.2008. godine

66

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Na kraju 2008. godine, dvije banke su bile u većinskom doma-ćem privatnom vlasništvu. Od preostalih devet banaka, pet su bile u većinskom stranom vlasništvu, a četiri u 100% stranom vlasništvu (grafik br. 8.12).

8.3.1.2. Tržišno učešće

Koncentracija tržišnog učešća banaka bila je izražena u 2008. godini. Nivo koncentracije u bankarskom sistemu, mjeren Hir-šman-Herfindalovim indeksom (HH indeks), prema aktivi (1.911) i depozitima (1.959) bilježi pad, dok mjeren prema kreditima (2.465) bilježi rast.

Ukoliko posmatramo racio koncentracije prema aktivi, može-mo konstatovati da se on nije značajnije promijenio u odnosu na prethodnu godinu. Što se tiče koeficijenata koncentracije prema kapitalu, oni su u porastu, dok su se koeficijenti koncen-tracije prema depozitima jedino značajnije promijenili u slučaju učešća tri najveće banke.

Grafik br. 8.11 - Struktura vlasništva ukupnog kapitala banaka, kraj godine, u %

Grafik br. 8.12 - Vlasnička struktura kapitala po bankama, 31.12.2008. godine

Tabela br. 8.7 – HH indeks

HH Indeks 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008.

Prema aktivi 1.531 1.641 2.296 2.042 1.918 1.911

Prema depozitima 1.892 1.991 2.898 2.350 2.298 1.959

Prema kreditima 1.526 1.699 2.336 2.126 1.917 2.465

S obzirom na to da se smatra da sve vrijednosti koeficijenta kon-centracije CR4 (zbir učešća četiri najveće banke) preko 0,4 (40%) ukazuju na oligopol, onda i koeficijent koncentracije govori o visokom nivou koncentracije u bankarskom sistemu Crne Gore, ali on je nužno veći u malim zemljama nego u većim u kojima postoji i veće tržište i veći broj banaka (tabela br. 8.8).

Bankarski sektor Crne Gore, u poređenju sa zemljama regiona, visoko je koncentrisan. Međutim, imajući u vidu da je Crna Gora malo tržište, možemo konstatovati da je postojeći nivo koncen-tracije prihvatljiv.

Osim toga, relativno visoki pokazatelji koncentracije bankarskog sistema Crne Gore ne mogu se nužno tumačiti kao pokazatelji nerazvijene konkurencije među bankama, jer kvantitativni poka-zatelji (u ovom slučaju HH indeks i koeficijent koncentracije) nikad ne mogu biti savršeni, tako da koncentracija mjerena ovim poka-zateljima nije pravolinijski korelisana sa stepenom konkurencije.

67

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

Tabela br. 8.8 – Koeficijent koncentracije (CR)

Koeficijent koncentracije

Prema aktivi Prema kapitalu Prema depozitimaJedna banka

Tri banke

Pet banaka

Jedna banka

Tri banke

Pet banaka

Jedna banka

Tri banke

Pet banaka

2003. 0,27 0,59 0,78 0,18 0,50 0,74 0,33 0,67 0,85

2004. 0,31 0,60 0,77 0,18 0,47 0,65 0,37 0,62 0,82

2005. 0,43 0,66 0,81 0,21 0,51 0,69 0,50 0,69 0,85

2006. 0,38 0,64 0,80 0,20 0,50 0,70 0,43 0,68 0,83

2007. 0,34 0,64 0,84 0,17 0,37 0,60 0,40 0,73 0,85

2008. 0,34 0,63 0,84 0,20 0,40 0,63 0,41 0,64 0,84

Tabela br. 8.9 – HH indeks mjeren prema aktivi, posljednji raspoloživi podatak

Crna Gora 1.911

Hrvatska 1.289

Makedonija 1.598

Federacija BIH 1.710

Srbija 617

Izvor: Internet sajtovi centralnih banaka navedenih zemalja

Takođe, za poređenje pokazatelja koncentracije među zemlja-ma, neophodno je ipak porediti zemlje sa sličnim karakteristi-kama, poput: veličine zemlje, stepena razvijenosti, razvijenosti (dubine) finansijskog sistema, otvorenosti kapitalnih tokova itd. U slučaju poređenja Crne Gore sa zemljama regiona, čini se da veličina zemlje (tržišta) presudno utiče na relativno nepovoljni-ju poziciju Crne Gore.

8.3.1.3. Adekvatnost kapitala

Koeficijent adekvatnosti kapitala (solventnosti) na kraju 2008. go-dine iznosio je 15,04% na agregatnom nivou i smanjen je za 2,08 procentna poena u odnosu na kraj 2007. godine (17,12%).

Ukupan rizični kapital banaka na kraju 2008. godine iznosio je 294 miliona eura, odnosno ostvario je rast od 52,68 miliona eura ili za 21,8% prema kraju 2007. godine. Ukupna rizikom ponderi-sana aktiva banaka iznosila je 1.955,4 miliona eura i značajno je uvećana za godinu dana 545,6 mil. (za 38,7%), zbog pojačane kreditne aktivnosti.

Grafik br. 8.13 – Rizični kapital i rizikom ponderisana aktiva (u 000.000 eura) i koeficijent solventnosti (%)

8.3.2. Aktiva bankarskog sistema

8.3.2.1. Bilansna suma banaka

Na kraju 2008. godine, ukupna bilansna suma banaka u Crnoj Gori iznosila je 3.309 miliona eura, što je za 334,2 miliona eura ili 11,23% više nego na kraju 2007. godine. U posmatranom periodu, sve banke u sistemu, osim jedne, ostvarile su rast bi-lansne sume. Pri tome, jedna banka je ostvarila rast bilansne sume za više od 100%, a četiri banke su uvećale bilansnu sumu od 10 do 50%, dok je pet banaka ostvarilo rast bilansne sume manji od 10%.

68

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

8.3.2.2. Aktiva agregatnog bilansa banaka

U strukturi aktive agregatnog bilansa banaka na kraju 2008. godine, najveće učešće bilježe novčana sredstva i odobreni krediti - ukupno 98,83%. U jednogodišnjem periodu, najveći pad učešća ostvaruju novčana sredstva čak za 7,95 procentna poena, dok je učešće kredita uvećano za 9,06 procentnih poe-na. (tabela br. 8.10).

8.3.2.3. Struktura kredita

Ukupni krediti, koji su činili 84,53% aktive banaka, iznosili su 2,79 milijardi eura na kraju 2008. godine. Za godinu dana, uve-ćani su za 551 milion eura ili 24,57%.

Posmatrano po bankama, u 2008. godini evidentan je rast kre-ditne aktivnosti (do oktobra kada je zabilježen pad). Najveći pojedinačni nominalni rast kreditnog portfolia iznosio je 217 miliona eura, dok je najviša pojedinačna godišnja stopa rasta iznosila 41,15%.

Ročna struktura kredita

U ročnoj strukturi ukupnih kredita, dugoročni krediti su uče-stvovali sa 72,12%, a kratkoročni sa 27,88%. U 2008. godini

Tabela br. 8.10 – Struktura aktive agregatnog bilansa stanja banaka

Aktiva 31.12.2007. % 12.31.2008. %

1 Novčana sred. i računi depozita kod dep. inst. 664.378 22,33 473.273 14,30

2 Aktiva za trgovinu i rasp. za prod. izuz. akcija 2.459 0,08 5.724 0,17

3 HOV kupljene po ugovoru o ponovnoj prodaji 5 0,00 4 0,00

4 Krediti i poslovi lizinga 2.245.683 75,47 2.797.535 84,53

4a Manje: Rezerve za kreditne gubitke -52.218 -1,75 -111.928 -3,38

4b Neto krediti i poslovi lizinga 2.193.465 73,72 2.685.607 81,14

5 HOV koje se drže do dospjeća 239 0,01 2.455 0,07

6 Poslovni prostor i ostala fiksna aktiva 40.861 1,37 48.814 1,47

7 Stečena aktiva 2.227 0,07 4.699 0,14

8 Ulaganja u kapital drugih pravnih lica 32.019 1,08 29.474 0,89

9 Ostala aktiva 41.229 1,39 67.829 2,05

10 Minus: Rezerve na ostalu aktivu (osim poz. 4a) -1.450 -0,05 -8.215 -0,25

Ukupno 2.975.432 100 3.309.664 100

nastavljena je tendencija blagog porasta učešća dugoročnih u ukupnim kreditima, tako da je učešće dugoročnih kredita uve-ćano za 0,43 procentna poena.

U ukupno odobrenim kreditima, 50,88% se odnosi na kredite odobrene na rok duži od tri godine, 21,23% na one ročnosti od jedne do tri godine, 18,78% na kredite ročnosti od tri mjese-ca do jedne godine i 9,11% na kredite ročnosti do tri mjeseca (tabela br. 8.11).

Struktura kredita po nosiocima

Najznačajniji korisnici kredita su privredna društva u većin-skom privatnom vlasništvu i fizička lica, sa učešćem od 95,96% u ukupno odobrenim kreditima na kraju 2008. godine. (tabe-la br. 8.11).

Krediti odobreni privrednim društvima u privatnom vlasništvu iznosili su 1,64 milijardie eura na kraju 2008. godine (58,87% ukupnih kredita) i ostvaruju rast od 21,7% u odnosu na pret-hodnu godinu.

Krediti odobreni fizičkim licima iznosili su ukupno 1.037 miliona eura na kraju 2008. godine (37,09% ukupnih kredita) i za godinu dana su uvećani za 243 miliona eura ili 30,65%.

69

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

Tabela br. 8.11 – Struktura odobrenih kredita 31.12.2008. g., u 000 eura

Opis Do tri mjeseca

Do jedne godine

Do tri godine

Preko tri god. Ukupno %

učešća1 Krediti Vladi RCG 5.016 22 50 21 5.109 0,18

2 Vladine agencije 7 21 123 893 1.044 0,04

3 Fondovi 11 11.028 136 178 11.353 0,41

4 Opštine (javne organizacije) 2.719 3.867 4.836 10.994 22.416 0,80

5 Privredna dr. u već. državnom vlasn. 9.541 6.480 4.663 7.168 27.852 1,00

6 Privredna dr. u već. privatnom vlasn. 183.269 405.188 387.831 670.653 1.646.941 58,87

7 Preduzetnici 412 1.211 1.819 5.294 8.736 0,31

8 Banke 1.800 1.800 0,06

9 Finansijske institucije 34 10.304 3.568 8.387 22.293 0,80

10 Neprofitne organizacije 388 402 4.457 7.165 12.412 0,44

11 Fizička lica 43.378 73.262 170.592 712.764 999.996 35,75

12 Kreditne kartice 8.256 13.569 15.744 37.569 1,34

13 Ostalo 11 1 2 14 0,00

Ukupno 254.842 525.355 593.821 1.423.517 2.797.535 100,00

Ročna struktura kredita odobrenih fizičkim licima pokazuje da je najveći dio kredita odobren na rok duži od tri godine (68,7%), zatim na rok od jedne do tri godine (17,96%), dok je 8,37% kre-dita ročnosti od tri mjeseca do jedne godine i i 4,97% ročnosti do tri mjeseca.

U namjenskoj strukturi kredita odobrenih fizičkim licima (bez kreditnih kartica), namjenski krediti su učestvovali sa 46%, gotovinski – nenamjenski sa 36%, hipotekarni krediti sa 17% i poslovi lizinga sa 1%.

U strukturi namjenskih kredita, najveći dio odnosio se na stam-bene i kredite za adaptaciju prostora (70%), što je za devet pro-centnih poena manje nego na kraju prethodne godine. Na kredite za kupovinu robe široke potrošnje odnosilo se 13%, kupovinu automobila 2%, a na kredite za ostale namjene 15% namjen-skih kredita fizičkim licima.

Struktura kredita po nosiocima pokazuje pad učešća kredita odobrenih privrednim društvima u privatnom vlasništvu za 1,40 procentnih poena, bankama za 0,18 procentnih poena, vladinim agencijama za 0,34 procentna poena, fondovima za 0,14 procen-tnih poena i opštinama za 0,23 procenta poena. Učešće kredita odobrenih ostalim sektorima bilježi pad u jednogodišnjem pe-riodu. Najznačajaniji rast učešća u jednogodišnjem periodu bi-lježe krediti odobreni fizičkim licima za 1,73 procentna poena,

finansijskim institucijama za 0,24 procentnih poena, vladi za 0,16 procentnih poena.

Struktura kredita po djelatnostima

Na kraju 2008. godine, najveći dio kredita u sistemu odobren je sektoru stanovništva (36,42%). Godišnji rast ove kategorije kre-dita je iznosio 230,2 miliona eura, a njihovo učešće u ukupnim kreditima je veće za 1,30 procentnih poena. Trgovinska djela-tnost je ostvarila nominalni rast od 46 miliona eura ili 7,92%, ali njeno učešće u ukupnim kreditima bilježi pad za 3,49 procentna poena. Na trgovinsku djelatnost i sektor stanovništva odnosi se 59,04% ukupno odobrenih kredita. U četvrtom kvartalu 2008. godine, značajan dio kreditnog portfolia banaka je koncentrisan u djelatnostima građevinarstva i usluga, turizma i ugostiteljstva. Izloženost banaka prema sektorima rudarstva, trgovine, energe-tike, usluge turizma i ugostiteljstva, finansija, transport, trgovine nekretninama i stanovništva ostvaruju nominalni rast, dok ostali ostvaruju pad (tabela br. 8.12)

Posmatrajući strukturu kredita i depozita po ročnosti, može se zaključiti da su za period do tri mjeseca sve kategorije korisnika kredita pokrivene s adekvatnim izvorima sredstava. Za period od tri mjeseca do jedne godine prisutan je neadekvatan depozitni potencijal kod privrednih društava u većinskom državnom vla-sništvu, privrednih društava u većinskom privatnom vlasništvu

70

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Tabela br. 8.12 – Koncentracija kredita po djelatnostima/granama, u 000 eura

i preduzetnika. Posmatrano u periodu od tri mjeseca do godinu dana, depozitni potencijal fizičkih lica značajno premašuje iznos odobrenih kredita. Negativan kreditno-depozitni odnos je pri-sutan u periodima od jedne do tri godine i to kod privrednih društava sa većinskim privatnim vlasništvom i preduzetnika, a naročto u periodu preko tri godine kada na agregatnom nivou dostiže iznos od 1.383 miliona eura. Kategorije klijenata bana-

Djelatnost / grana 31.12.2007. % 31.12.2008. %

1 Poljoprivreda,lov,ribolov,itd 21.843 0,97 15.419 0,55

2 Rudarstvo 21.114 0,94 35.553 1,27

3 Energetika 2.182 0,10 9.233 0,33

4 Građevinarstvo 202.820 9,03 201.979 7,22

5 Trgovina 586.285 26,11 632.747 22,62

6 Usluge, turizam, ugostiteljstvo 193.795 8,63 216.604 7,74

7 Transport, skladištenje, ptt, komunikacije 79.955 3,56 85.551 3,06

8 Finansije 61.719 2,75 68.680 2,46

9 Trgovina nekretninama 79.693 3,55 117.984 4,22

10 Administracija, druge javne usluge 65.647 2,92 56.684 2,03

11 Stanovništvo 788.702 35,12 1.018.928 36,42

12 Ostalo 141.928 6,32 338.173 12,09

Ukupno 2.245.683 100 2.797.535 100

Tabela br. 8.13 - Ročna pokrivenost kredita depozitima po nosiocima9, u 000 eura

OpisDo tri mjeseca Do jedne godine Do tri godine Preko tri godine Ukupno

krediti depoziti krediti depoziti krediti depoziti krediti depoziti krediti depoziti

Krediti Vladi RCG 5.016 22.998 22 1.115 50 5.607 21 136 5.109 29.856

Vladine agencije 7 3.252 21 5.890 123 2.635 893 4.010 1.044 15.787

Fondovi 11 20.188 11.028 26.936 136 27.118 178 202 11.353 74.444

Opštine (javne organizacije) 2.719 39.565 3.867 10.008 4.836 18.115 10.994 55 22.416 67.743

Privredna dr. u već. državnom vlasn. 9.541 22.084 6.480 5.413 4.663 17.579 7.168 114 27.852 45.190

Privredna dr. u već. privatnom vlasn. 183.269 332.236 405.188 47.261 387.831 239.963 670.653 14.978 1.646.941 634.438

Preduzetnici 412 2.575 1.211 1 1.819 2 5.294 8.736 2.578

Banke 1.800 76.558 70.729 500 1.800 147.787

Finansijske institucije 34 18.323 10.304 11.838 3.568 12.018 8.387 3.596 22.293 45.775

Neprofitne organizacije 388 20.602 402 1.686 4.457 8.261 7.165 19 12.412 30.568

Fizička lica 51.634 400.081 86.831 232.488 186.336 207.347 712.764 16.531 1.037.565 856.447

Ostalo 11 28.971 1 4.980 2 5.725 301 14 39.977

Ukupno 254.842 987.433 525.355 418.345 593.821 544.870 1.423.517 39.942 2.797.535 1.990.590

ka koje se odnose na privredna društva u privatnom vlasništvu, preduzetnike i fizička lica imaju neadekvatan depozitni poten-cijal u ukupnom iznosu. Privredna društva u privatnom vla-sništvu i preduzetnici ostvaruju negativan kreditno-depozitni odnos za sve periode preko tri mjeseca, dok fizička lica imaju i pozitivan kreditno depozitni potencijal u periodu do jedne go-dine. (tabela br. 8.13).

9 Urađena inicijalno na osnovu ugovora o kreditima i depozitima sa klijentima banaka.

71

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

Kreditno-depozitni odnos na nivou sistema je negativan i iznosi 806,9 miliona eura. Najizraženiji negativan odnos između kredita i depozita je prisutan kod djelatnosti trgovine, građevinarstva i stanovništva. Najznačajniji neto davaoci sredstava na agregatnom nivou su sektori finansija, administracije i transporta.

8.3.3. Agregatni bilans uspjeha bankarskog sektora

Bankarski sektor je u posljednjem kvartalu 2008. godine poslo-vao s gubitkom od 19,6 miliona eura, čime je prekinut dugogo-dišnji kontinuitet pozitivnog poslovanja od 2004. godine kada je iskazani gubitak iznosio 1,1 miliona eura na agregatnom nivou. Četiri banke u sistemu su iskazale negativan finansijski rezultat, dok je sedam banaka poslovalo sa dobitkom. U istom periodu 2007. godine ostvareni finansijski rezultat na agregatnom nivou je iznosio 13,9 miliona eura.

Ukupna prihodonosna aktiva banaka na kraju 2008. godine iznosila je 2.920 miliona eura i čini 88,23% ukupne aktive, što predstavlja rast od 4,5 procentnih poena u odnosu na kraj pret-hodne godine (83,75%).

Ostvareni osnovni neto prihodi (neto prihodi od kamata i neto prihodi od naknada) iznosili su 157,7 miliona eura. U jednogodi-šnjem periodu, osnovni prihodi ostvaruju nominalno povećanje od 39 miliona eura ili rast po stopi od 33%. Osnovni neto prihodi

Tabela br. 8.14 – Neto pozicija plasmana i izvora sredstava po djelatnostima, u 000 eura

Djelatnost / grana Krediti % Depoziti % Neto pozicija

1 Poljoprivreda, lov, ribolov, itd. 15.419 0,55 3.985 0,20 -11.434

2 Rudarstvo 35.553 1,27 5.892 0,20 -29.661

3 Energetika 9.233 0,33 4.371 0,22 -4.862

4 Građevinarstvo 201.979 7,22 76.769 3,86 -125.210

5 Trgovina 632.747 22,62 212.487 10,67 -420.260

6 Usluge, turizam, ugostiteljstvo 216.604 7,74 131.610 6,61 -84.994

7 Transport, skladištenje, ptt, komunikacije 85.551 3,06 170.340 8,56 84.789

8 Finansije 68.680 2,46 210.351 10,57 141.671

9 Trgovina nekretninama 117.984 4,22 24.036 1,21 -93.948

10 Administracija, druge javne usluge 56.684 2,03 159.189 8,00 102.505

11 Stanovništvo 1.018.928 36,42 859.193 43,16 -159.735

12 Ostalo 338.173 12,09 132.367 6,65 -205.806

Ukupno 2.797.535 100 1.990.590 100 -806.945

čine 5% prosječne aktive i ostvaruju pad u odnosu na isti period 2007. godine, kada je ovaj koeficijent iznosio 6,10%.

Povraćaj na prosječnu aktivu na agregatnom nivou na kraju 2008. godine je negativan i iznosio je (0,62%). U odnosu na kraj 2007. godine, kada je iznosio 0,72%, ovaj pokazatelj ostvaru-je znatan pad. Posmatrano po bankama, nivo i trend povraćaja na prosječnu aktivu se razlikuju. Dobar nivo ovog pokazatelja ostvaruju tri banke, a kod četiri banke u sistemu je u granica-ma prihvatljivog.

Neto kamatni prihodi na nivou sistema iznosili su 110 miliona eura i ostvaruju rast u jednogodišnjem periodu od 34,6 miliona eura, odnosno 45,83%. Koeficijent neto prihod od kamata u odnosu na prosječnu aktivu iznosio je 3,48% i bilježi pad u odnosu na kraj 2007. godine kada je iznosio 3,88%. Kamatni prihodi ba-naka iznose 245,4 miliona eura i predstavljaju 8,89% prosječne prihodonosne aktive. U 2007. godini, kamatni prihod je iznosio 142,4 miliona eura i predstavljao je 8,86% prosječne prihodo-nosne aktive. Rashodi kamata su predstavljali 5,3% prosječne kamatonosne pasive, dok su u 2007. godine iznosili 4,44%.

Spred kamatnih stopa u jednogodišnjem periodu ima opadajući trend. Na kraju 2008. godine spred kamatnih stopa iznosio je 3,55%, dok je na kraju 2007. godine iznosio 4,46%. Spred ka-matnih stopa na nivou pojedinačnih banaka je različit i kreće se u rasponu od 2,49 do 10,65%.

72

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Nekamatonosni prihodi (neto prihodi od naknada i ostali prihodi) na kraju 2008. godine iznosili su 52,5 miliona eura. U odnosu na kraj 2007. godine, ovi prihodi su smanjeni za 8,1 milion eura, to jeste ostvaruju pad od 13,48%. Nekamatonosni prihodi predsta-vljaju 1,66% prosječne aktive. Na kraju 2007. godine, vrijednost ovog koeficijenta je iznosila 3,12%.

Troškovi za gubitke po stavkama aktive i vanbilansa iznosili su 81,7miliona eura. U jednogodišnjem periodu povećani su za 40,2 miliona eura, odnosno ostvaruju rast po stopi od 96,9%. Ovi tro-škovi predstavljaju 2,59% prosječne aktive i bilježe rast u odnosu na kraj 2007. godine kada je ovaj koeficijent iznosio 2,14%.

Opšti troškovi na agregatnom nivou su visoki i iznose 99,7 milio-na eura. U odnosu kraj 2007. godine, kada su iznosili 78,1 milion eura, ostvaruju rast od 21,6 miliona eura ili 27,7%. Koeficijent opštih troškova u odnosu na prosječnu aktivu je iznosio 3,15% i ostvaruje pad u odnosu na kraj 2007. godine, kada je iznosio 4,02%. U strukturi ovih troškova najveće učešće imaju troškovi zaposlenih od 48,90%.

Koeficijent opštih troškova u odnosu na prosječnu aktivu je kod sedam banaka bio veći u odnosu na vrijednost ovog pokazatelja na agregatnom nivou.

Povraćaj na prosječni kapital banaka na agregatnom nivou na kraju 2008. godine je nezadovoljavajući i iznosi -6,9%. U odnosu na kraj prethodne godine ovaj pokazatelj ostvaruje smanjenje kada je ovaj koeficijent iznosio 6,17%. Dobar pokazatelj ima je-dna banka, a za još šest banaka ovaj pokazatelj se kreće u gra-nicama prihvatljivog.

8.3.4. Likvidnost bankarskog sektora

Ukupne obaveze banaka na kraju 2008. godine iznosile su 3.030,2 miliona eura. U odnosu na isti period 2007. godine, ukupne oba-veze na nivou sistema ostvaruju nominalno povećanje od 291,8 miliona eura, odnosno rast po stopi od 10,65%. U strukturi uku-pnih obaveza, 65,7% se odnosi na depozite, 27,7% na obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama, 2,5% na obaveze prema Vladi, 2,56% na ostale obaveze, 1,21% na subordinisani dug i 0,33% se odnosi na rezerve za potencijalne gubitke po osnovu vanbilansne izloženosti i operativnog rizika (grafik br. 8.14).

8.3.4.1. Struktura depozita kod banaka

Ukupni depozitni potencijal banaka na kraju 2008. godine izno-sio je 1.990,6 miliona eura. Na godišnjem nivou bilježi pad po stopi od 4,8% ili 100,4 miliona eura. Pad depozita je iniciran globalnom finansijskom krizom na koju su se nadovezali unu-trašnji problemi sistemske prirode. Dio depozita je povučen iz psiholoških razloga, to jest zbog još uvijek prisutne hipoteke iz devedesetih, dok je naše istraživanje pokazalo da je značajan dio depozita u stvari iskorišćen za izmirenje po osnovu dospjelih kre-dita. Najznačajniji deponenti banaka su fizička lica sa učešćem od 43,02% i privredna društva u većinskom privatnom vlasniš-tvu sa 31,87% (tabela br. 8.15).

Ročna struktura depozita je poboljšana, jer je nastavljena tenden-cija smanjenja učešća depozita po viđenju u ukupnim depozitima i svedena na 36,5%. U kategoriji depozita po viđenju, najveće učešće ostvaruju depoziti fizičkih lica od 41,61% i depoziti pri-vrednih društava u većinskom privatnom vlasništvu sa 38,91%. Oročeni depoziti iznose 1.263 miliona eura i čine 63,5% ukupnih depozita. Na godišnjem nivou bilježe rast od 134,4 miliona eura ili 11,9%. U strukturi oročenih depozita, najveće učešće imaju depoziti ročnosti od jedne do tri godine (43,1%), slijede oročeni od tri mjeseca do jedne godine (33,1%), oročeni do tri mjeseca (20,6%) i oročeni depoziti preko tri godine (3,16%).

Grafik br. 8.14 - Struktura pasive agregatnog bilansa banaka, u 000.000 eura

73

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

Tabela br. 8.15 - Struktura depozita po sektorima, u 000 eura

Tabela br. 8.16 - Struktura depozita po ročnosti, u 000 eura

Depoziti - domaća i strana valuta 31.12.07. 31.12.08 31.12.08/31.12.07.

1 Vlada RCG 24.443 29.856 22,15

2 Vladine agencije 11.787 15.787 33,94

3 Fondovi 74.256 74.444 0,25

4 Opštine (javne organizacije) 90.515 67.743 -25,16

5 Privredna druš. u već. državnom vlasništvu 41.529 45.190 8,82

6 Privredna druš. u već. privatnom vlasništvu 674.315 634.438 -5,91

7 Preduzetnici 3.085 2.578 -16,43

8 Banke 58.780 147.787 151,42

9 Finansijske institucije 44.268 45.775 3,40

10 Neprofitne organizacije 21.661 30.568 41,12

11 Fizička lica 1.019.350 856.447 -15,98

12 Ostalo 27.085 39.976 47,59

Ukupno 2.091.074 1.990.589 -4,81

Depoziti - domaća i strana valutaDep. po

viđenju

Oročeni do tri

mj.

Oročeni do

jedne g.

Oročeni do tri g.

Oroč. preko tri g.

Ukupno % učešća

Vlada 22.067 931 1.115 5.607 136 29.856 1,50

Vladine agencije 2.233 1.019 5.890 2.635 4.010 15.787 0,79

Fondovi 20.188 26.936 27.118 202 74.444 3,74

Opštine (javne organizacije) 24.750 14.815 10.008 18.115 55 67.743 3,40

Privredna dr. u već. državnom vlasn. 10.380 11.704 5.413 17.579 114 45.190 2,27

Privredna dr. u već. privatnom vlasn. 282.859 49.377 47.261 239.963 14.978 634.438 31,87

Preduzetnici 2.509 66 1 2 2.578 0,13

Banke 2.021 74.537 70.729 500 147.787 7,42

Finansijske institucije 13.447 4.876 11.838 12.018 3.596 45.775 2,30

Neprofitne organizacije 20.030 572 1.686 8.261 19 30.568 1,54

Fizička lica 302.524 97.557 232.488 207.347 16.531 856.447 43,02

Ostalo 23.955 5.016 4.980 5.725 300 39.976 2,01

Ukupno: 726.963 260.470 418.345 544.870 39.941 1.990.589

% učešća 36,52 13,09 21,02 27,37 2,01 100,00

Struktura depozita po sektorima (nosiocima)

Depoziti fizičkih lica i privrednih društava u većinskom priva-tnom vlasništvu čine 74,9% ukupnih depozita. Na godišnjem nivou nominalni pad su zabilježili depoziti: opština, privrednih

društava u privatnom vlasništvu, preduzetnika i fizičkih lica. S druge strane, najznačajniji rast ostvaruju depoziti banaka za 89 miliona eura ili 151,42% i depoziti neprofitnih organizacija za 8,9 miliona eura ili 41,12%.

74

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Depoziti stanovništva u ukupnom iznosu od 856,4 miliona eura ne premašuju kredite odobrene ovoj kategoriji klijenata koji na kraju 2008. godine iznose 1.037 miliona eura, što ukazuje na či-njenicu da je stanovništvo neto primalac sredstava u bankarskom sektoru u iznosu od 181,11 miliona eura. Posmatrano u jednogo-dišnjem periodu njihov odnos je oscilirao, tako da je sektor sta-novništva do trećeg kvartala bio neto davalac sredstava, dok se taj odnos promijenio u zadnjem kvartalu ove godine. Jedan od glavnih uzroka smanjenja depozitnog potencijala stanovništva za 15,9% na godišnjem nivou, jeste globalna finansijska kriza koja je podstakla povlačenje depozita usljed „efekta panike“. Takođe, treba imati u vidu i psihološki efekat zbog negativnih iskustava iz ranih 90-ih po pitanju štednje, a u određenoj mjeri dio depozita je iskorišćen kao keš kolateral za naplatu potraživanja.

Međutim, kada je u pitanju smanjenje depozitnog potencijala privrednih društava u privatnom vlasništvu za 5,9%, pored efe-kata globalne krize, objašenje treba tražiti i u realizaciji kreditne politike banaka koje su neizmirene obaveze po osnovu dospjelih kreditnih potraživanja naplaćivale iz novčanih kolaterala.

Na kraju 2008. godine, kamatonosni depoziti su iznosili 1.799,8 miliona eura i čine 90,4% ukupnih depozita. Na kraju 2007. godine učešće kamatonosnih depozita u ukupnim depozitima iznosilo je 89%.

Depoziti u stranoj valuti iznosili su 52,2 miliona eura i čine 2,62% ukupnih depozita.

Depoziti i ostale obaveze koji potiču iz državnih izvora (Vlada CG, Vladine agencije, državni fondovi, opštine i privredna društva u većinskom državnom vlasništvu) iznosili su 308,7 miliona eura. S druge strane, državni sektor je korisnik kredita od bankarskog sektora u iznosu od 70,2 miliona eura, tako da je ovaj sektor neto davalac sredstava u iznosu od 238,5 miliona eura. Kod tri banke koncentrisano je 89,5% depozita državnog sektora.

Struktura depozita po djelatnostima

S aspekta sutrukture depozitnog potencijala banaka po djela-tnostima, najviše depozita u sistemu potiče od sektora stano-vništva u iznosu od 859,2 miliona eura ili 43,16% ukupnih de-pozita. Pored stanovništva, evidentna je i koncentracija depozita kod sektora trgovine, finansija, transporta i administracije koji zajedno čine 37,8% ukupnih depozita. Ovakva koncentracija depozitnog potencijala ukazuje na nedovoljan stepen njegove diverzifikovanosti, odnosno na veću izloženost banaka prema pojedinim sektorima.

U jednogodišnjem periodu kategorije depozita po sektorima koje ostvaruju nominalni pad su sektori stanovništva, trgovine nekre-tninama, trgovine i energetike, dok su pad procentualnog učešća u ukupnim depozitima ostvarili sektori stanovništva, trgovine ne-kretninama, energetike, trgovine i usluga (tabela br. 8.17).

Djelatnost/grana 31.12.2007. % 31.12.2008. %

1 Poljoprivreda, lov, ribolov, itd 3.332 0,16 3.985 0,20

2 Rudarstvo 3.277 0,16 5.892 0,30

3 Energetika 6.173 0,30 4.371 0,22

4 Građevinarstvo 71.214 3,41 76.769 3,86

5 Trgovina 224.430 10,73 212.486 10,67

6 Usluge, turizam, ugostiteljstvo 138.785 6,64 131.610 6,61

7 Transport, skladištenje, ptt, komunikacije 160.639 7,68 170.340 8,56

8 Finansije 152.002 7,27 210.351 10,57

9 Trgovina nekretninama 41.170 1,97 24.036 1,21

10 Administracija, druge javne usluge 99.579 4,76 159.189 8,00

11 Stanovništvo 1.018.485 48,71 859.193 43,16

12 Ostalo 171.988 8,22 132.367 6,65

Ukupno 2.091.074 100 1.990.589 100,00

Tabela br. 8.17 - Koncentracija depozita po djelatnostima, kraj godine, u 000 eura

75

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

Tabela br. 8.18 - Vrijednost i obim ukupno realizovanog platnog prometa u 2008. godini

Opis Vrijednost % Broj naloga %

1. Međubankarski platni promet 10.546.453.000 100,00% 9.100.708 100,00%

1.1. RTGS 10.019.615.322 95,00% 5.166.259 56,77%

1.2. DNS 526.837.678 5,00% 3.934.449 43,23%

2. Interni platni promet 16.168.828.627 100,00% 17.208.545 100,00%

2.1. Bezgotovinski 12.352.961.765 76,40% 12.015.581 69,82%

2.2. Gotovinski 3.815.866.862 23,60% 5.192.964 30,18%

3. Ukupan platni promet 26.715.281.627 26.309.253

Tabela br. 8.19 – Uporedni pokazatelji obima ukupno realizovanih naloga

OpisBroj naloga Index

2008. 2007. 2006. 2005. 2008/2007. 2008/2005.

1. Međubankarski nalozi 9.100.708 7.937.323 6.753.677 5.503.750 115 165

1.1. RTGS 5.166.259 4.333.415 3.678.332 3.141.189 119 164

1.2. DNS 3.934.449 3.603.908 3.075.345 2.362.561 109 167

2. Interni nalozi 17.208.545 15.246.673 12.384.190 6.759.166 113 255

2.1. Bezgotovinski 12.015.581 10.565.451 8.503.145 3.949.497 114 304

2.2. Gotovinski 5.192.964 4.681.222 3.881.045 2.809.669 111 185

3. Ukupni nalozi 26.309.253 23.183.996 19.137.867 12.262.916 113 215

8.4. Realizovani platni promet

8.4.1. Realizovani platni promet u zemlji - osnovni pokazatelji

U 2008. godini, nastavljen je trend rasta broja i vrijednosti pla-ćanja u zemlji, karakterističan i za prethodnu godinu.

Realizovano je 26.309.253 platna naloga u vrijednosti 26,7 mi-lijardi eura. Posredstvom međubankarskog platnog sistema realizovano je 9.100.708 naloga u vrijednosti od 10,5 milijardi eura, dok je u internom platnom prometu, čiji su nosioci poslo-vne banke, realizovano 17.208.545 naloga u vrijednosti od 16,2 milijarde eura (Prilog 1, Tabela br. 12).

Obim ukupno realizovanog platnog prometa u zemlji u 2008. godini, iznosio je 26.309.253 naloga, ili 13% više nego u 2007. godini, i 115% više u odnosu na 2005. godinu (Prilog 1, Tabela br. 13).

Obim ukupno realizovanog međubankarskog platnog prome-ta u 2008. godini , iznosio je 9.100.708 naloga , ili za 15% više nego u 2007. godini, dok je obim internog platnog prometa iznosio 17.208.545 naloga, koji je za 13% veći nego u pretho-dnoj godini.

76

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Grafik br. 8.17 – Struktura realizovanih ukupnih naloga u periodu 2007 – 2008.

Tabela br. 8.20 – Uporedni pokazatelji vrijednosti ukupno realizovanog platnog prometa

OpisVrijednost Index

2008. 2007. 2006. 2005 2008.2007.

2008.2005.

1. Međubankarski platni promet 10.546.453.000 10.425.634.941 7.073.777.227 5.372.998.880 101 196

1.1. RTGS 10.019.615.322 9.954.690.116 6.697.625.029 5.143.224.068 101 195

1.2. DNS 526.837.678 470.944.826 376.152.198 229.774.812 112 229

2. Interni platni promet 16.168.828.627 14.816.950.718 8.575.473.995 5.595.100.248 109 289

2.1. Bezgotovinski 12.352.961.765 11.233.614.329 6.168.387.384 3.976.757.151 110 311

2.2. Gotovinski 3.815.866.862 3.583.336.389 2.407.086.611 1.618.343.097 106 236

3. Ukupan platni promet 26.715.281.627 25.242.585.660 15.649.251.222 10.968.099.128 106 244

Grafik br. 8.15 – Uporedni prikaz broja realizovanih ukupnih naloga (izražen indeksom) 2005=100

Grafik br. 8.16 – Uporedni prikaz broja realizovanih ukupnih naloga (izražen indeksom) 2007/2008.

Prosječno je mjesečno realizovano 2,2 miliona naloga, od čega 0,8 miliona međubankarskih i 1,4 miliona internih naloga.

U 2008. godini, u ukupnom platnom prometu u Crnoj Gori, re-alizovano je 26,7 milijardi eura, što je 6% više nego u 2007. go-dini i 144% više nego u 2005. godini (Tabela br. 8.20 i Prilog 1, Tabela br. 15).

Prosječno je mjesečno realizovano 2,2 milijarde eura, od kojih su 878,9 miliona eura, međubankarska plaćanja, a 1,3 milijarde interna plaćanja.

77

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

Grafik br. 8.18 - Uporedni prikaz vrijednosti realizovanog ukupnog platnog prometa (izražen indeksom) 2005 = 100

Grafik br. 8.19 – Uporedni prikaz vrijednosti realizovanog ukupnog platnog prometa (izražen indeksom) 2007/2008.

Grafik br. 8.20 – Struktura realizovanog ukupnog platnog prometa u periodu 2007-2008.

Tabela br. 8.21 - Osnovni pokazatelji korišćenja platnih kartica i e-banking usluga u periodu 2006-2008.

2006. 2007. 2008. Index 2007/2006.

Index 2008/2007.

1. Broj izdatih kartica (ukupno) 203.171 300.234 373.780 148 124

1.1. Debitnih 187.045 254.625 321.183 136 126

1.2. Kreditnih 16.126 45.609 52.597 283 115

2. Broj izvršenih transfera (ukupno) 1.029.976 2.067.578 3.162.385 201 153

2.1. Preko debitnih kartica 754.493 1.524.305 2.098.157 202 138

2.2. Preko kreditne kartice 275.483 543.273 1.064.228 197 196

3. Vrijednost izvršenih transfera (ukupno) 53.224.095 138.361.946 242.107.482 260 175

3.1. Preko debitnih kartica 36.221.573 87.065.395 140.550.883 240 161 3.2. Preko kreditnih kartica 17.002.522 51.296.551 101.556.598 302 198

4. Broj ATM bankomata 124 201 275 162 137

5. Broj POS terminala 1973 3713 5888 188 159

6. Broj korisnika E-bankinga 4.852 8.577 14.670 177 171

10 Podaci o poslovanju platnim karticama su agregirani na bazi podataka banaka koje su dostavile Centralnoj banci Crne Gore.

8.4.2. Pokazatelji upotrebe platnih kartica10

Na kraju 2008. godine u Crnoj Gori bilo je 373.780 platnih kartica u opticaju, od kojih su 321.183 debitne, a 52.597 kreditne. Uku-pan broj transfera debitnim i kreditnim karticama iznosio je 3,2 miliona ili 12% ukupnog broja transfera u platnom prometu u Crnoj Gori, dok je vrijednost plaćanja izvršena platnim karticama iznosila 242,1 milion eura, ili 0,9%, vrijednosti ukupnog platnog prometa u zemlji. U 2008. godini nastavljen je rastući trend upo-trebe platnih kartica, tako da je vrijednost plaćanja putem njih bila za 75% veća nego u 2007. godini, dok je broj transfera bio veći za 53% u odnosu na 2007. godinu. (Tabela br. 8.21).

78

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Grafik br. 8.22 – Ukupna vrijednost transfera debitnih i kreditnih kartica, u mil. eura

Grafik br. 8.21 – Ukupan broj transfera debitnih i kreditnih kartica, u hiljadama

8.5. Obrada završnih računa

Centralna banka Crne Gore je i u 2008. godini nastavila s proje-ktom obrade godišnjih finansijskih izvještaja (GFI) pravnih lica iz Crne Gore, koja podliježu obavezi dostavljanja ovih izvještaja Privrednom sudu u Podgorici, shodno odredbama Zakona o pri-vrednim društvima i Zakona o računovodstvu i reviziji.

Do 15.09.2008. godine, Privrednom sudu u Podgorici su 12.893 pravna lica dostavila GFI za 2007. godinu. Centralna banka Crne Gore je od toga obradila 12.853 GFI, dok 40 GFI nije obrađeno zbog njihovog podnošenja na nepropisanim ili neadekvatno po-punjenim obrascima. Ovaj broj je značajno manji u odnosu na protekle godine, što ukazuje na dosljednije poštovanje osnovnih pravila ispunjavanja finansijskih izvještaja. Značaj kvalitetnijeg ispunjavanja finansijskih izvještaja ogleda se u tome što GFI služe za obračun BDP-a Crne Gore, tako da netačni finansijski izvje-štaji dovode ne samo do pogrešnih procjena ovog makroagre-gata već i do pogrešnih analitičkih zaključaka koji proizilaze iz nekvalitetne statističke osnove. Isto važi za bilo koji vid analize na makronivou, npr. kretanje nivoa kratkoročne i dugoročne za-duženosti pojedinih sektora, njihove likvidnosti, profitabilnosti itd. Posmatrano sa mikroekonomskog stanovišta, nekvalitetni finansijski izvještaji stvaraju pogrešnu sliku kod potencijalnih investitora na tržištu HOV, imajući uticaj na likvidnost ovog tr-žišta. Konačno, nekvalitetni GFI dovode do loše informisanosti banaka o bonitetu klijenta, povećava se asimetrična informacija između banaka (kako nacionalnih, tako i internacionalnih) i kli-jenata - privrednih društava, što utiče na rast rizika, doprinoseći

rastu kamatnih stopa, kao i rastu nekvalitetne aktive u okviru bankarskog sektora.

S obzirom na to da je procenat obrađenih GFI manji u odnosu na ukupan broj registrovanih pravnih lica koja su obavezna da dostave svoje GFI, agregatni pokazatelji dobijeni obradom do-stavljenih – adekvatno popunjenih GFI, mogu se smatrati uslo-vno reprezentativnim za crnogorsku ekonomiju.

Rezultati dobijeni obradom završnih računa pokazuju da je neto profit privrednih društava iznosio 142,6 miliona eura u 2007. go-dini i viši je za 68,6% u odnosu na prethodnu godinu. Sektorska analiza pokazuje da je najveći dio (83,3%) neto profita za obra-čunski period ostvaren kod trgovine na veliko i malo (118,9 mi-liona eura), gdje je zabilježen porast od oko 65,23%. Visok rast neto profita zabilježen je i u sektoru građevinarstva, finansijskog posredovanja i poslova s nekretninama, što ukazuje na osnovne nosioce rasta crnogorske privrede u 2007. godini. Sa druge stra-ne, zabrinjava gubitak zabilježen kod prerađivačke industrije u iznosu od 53,1 milion eura, kod koje je u prethodnoj godini bio ostvaren pozitivan rezultat.

Bilans uspjeha privrednih društava za 2007. godinu, analiziran sa teritorijalnog aspekta, pokazuje da osnovne „profitne cen-tre“ predstavljaju: Podgorica, Budva, Kotor, Bar i Herceg Novi (Prilog 1, Tabela br. 19).

S obzirom na to da CBCG raspolaže podacima o GFI privrednih društava u Crnoj Gori koji se odnose na 2005, 2006. i 2007. go-

79

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

dinu to predstavlja dovoljan izvor podataka za komparativni pregled indikatora poslovanja privrednih društava u Crnoj Gori, sa osnovnim ciljem utvrđivanja tempa i pravca njihove aktivno-sti po pitanju efikasnosti i efektivnosti poslovanja, kao i njiho-ve likvidnosti. Stoga su urađena četiri indikatora: neto profitna margina, stopa prinosa na ukupnu aktivu, koeficijent opšte li-kvidnosti, kao i koeficijenat likvidnosti II nivoa (tzv. Acid Test). Navedeni indikatori pokazuju da je u 2007. godini crnogorska privreda poslovala daleko efikasnije nego u prethodnoj godini, da je došlo do poboljšanja likvidnosti, ali da je još uvijek na ne-zadovoljavajućem nivou, kao i da je došlo do rasta dugoročne i kratkoročne zaduženosti privrede (tabela br. 8.22).

Generalni zaključak o poslovanju privrednih društava jeste da su u 2007. godini napravila veliki napredak kako sa stanovišta svog rasta reflektovanog kroz rast aktive i kapitala, tako i sa stanovišta efikasnosti poslovanja ostvarujući značajan rast neto profita na agregatnom nivou. Osnovni rizici su - značajan rast zaduženja privrede, koji povećava neizvjesnost njihovog poslovanja u uslo-vima globalne finansijske krize, kao i činjenica da se crnogorska ekonomija sve više usmjerava ka uslužnim sektorima (trgovina, telekomunikacije, promet nekretninama, finansijske usluge). Ta-kođe, zabrinjava drastičan pad finansijskog rezultata u sektoru prerađivačke industrije, ribarstva, poljoprivrede i šumarstva, a očito je i produbljavanje neujednačenosti finansijskih rezultata privrednih društava na opštinskom nivou.

U toku 2008. godine je postignut značajan napredak u stvaranju kvalitetnog zakonskog i institucionalnog okvira za unaprjeđenje finansijskog izvještavanja u Crnoj Gori. On se ogleda u donošenju

Tabela br. 8.22 – Odabrani indikatori poslovanja privrednih društava u Crnoj Gori

2005. 2006. 2007.

Neto profit (gubitak)/ Ukupan prihod -6,10 1,31 2,33

Neto profit (gubitak)/ Ukupna aktiva -3,61 0,83 1,30

(Obrtna imovina - Zalihe)/ Kratkoročne obaveze 0,71 0,74 0,76

Obrtna imovina/Kratkorocne obaveze 1,03 1,06 1,07

Strategije i Akcionog plana za unaprjeđenje kvaliteta finansijskog izvještavanja, kao i najnovije izmjene i dopune Zakona o raču-novodstvu i reviziji, koji su velikim dijelom bazirani na usvajanju preporuka za unaprjeđenje računovodstvene i revizorske prakse Svjetske banke za Crnu Goru u 2006. godini.

Za 2009. godinu predviđeno je „izvršavanje konkretnih sankci-onih postupaka“, koje podrazumijeva krivične prijave protiv pri-vrednih društava koje nijesu na vrijeme izvršile tražene korekcije i otkonile nepravilnosti u finansijskim izvještajima za proteklu godinu. U tom pravcu, preporuka je da se nastavi s dosljednom primjenom ove prakse koja bi trebalo da dovede do značajnog poboljšanja kvaliteta finansijskog izvještavanja.

8.6. Fiskalna politika

U 2008. godini zabilježen je rast javnih prihoda, kao rezultat pojačane privredne aktivnosti, prije svega u oblasti građevinar-stva, trgovine, turizma i saobraćaja, što je uticalo na povećanje uvoza, broja zaposlenih lica i zarada. Međutim, iako je 2008. godinu karakterisao rast javnih prihoda, posmatrano po kvar-talima evidentan je smanjen priliv javnih prihoda u posljednjem kvartalu usljed negativnog uticaja globalne krize. Posebno lošija naplata ostvarena je od poreza na dodatu vrijednost, zatim ca-rina i poreza od nepokretnosti. Značajan priliv javnih prihoda u prvoj polovini 2008. godine uticao je na rast budžetske potro-šnje, odnosno otplatu obaveza iz prethodnog perioda11 u cilju smanjenja unutrašnjeg duga, povećanje kapitalnih ulaganja u infrastrukturu i povećanja zarada u javnom sektoru12.

11 Otplate neizmirene obaveze prema penzionerima, otplate obaveze licima koja su postala tehnološki višak u ranijim godinama i prijevre-mena otplata dijela obaveza po osnovu stare devizne štednje.

12 Povećanje izdataka uslijedilo je nakon primjene novih zakonskih rješenja kojima se reguliše način i obračun zarada i drugih primanja dr-žavnih, javnih funkcionera i nosilaca pravosudnih i ustavnosudskih funkcija; povećanje izdataka u Tekućem budžetu; povećanje i izmjena strukture Kapitalnog budžeta CG; povećanje transfera Fondu PIO nakon usvajanja Zakona o obeštećenju korisnika prava iz penzijskog i in-validskog osiguranja i povećanje transfera Zavodu za zapošljavanje.

80

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

U cilju poboljšanja upravljanja budžetom i obezbjeđenja veće transparentnosti i racionalnosti javnih finansija u 2008. go-dini, integrisani su vanbudžetski fondovi u jedinstven sistem budžeta, nastavljena je implementacija Programskog i Kapital-nog budžeta i započeta implementacija Srednjoročnog okvira budžetske potrošnje.

8.6.1. Prikaz konsolidovane javne potrošnje

Ukupni tekući javni prihodi13 iznosili su 1.515,5 miliona eura, odnosno 45,4% procijenjenog BDP-a za 2008. godinu. Tekući javni prihodi ostvareni su na nivou plana, dok su u poređenju sa 2007. godinom povećani za 13,1%. Povećanje je rezultat evidentnog rasta poreskih prihoda, koji su činili 60,3% javnih prihoda. Pored toga, na doprinose se odnosilo 22,5%, a na sve ostale prihode 17,2% javnih prihoda.

Konsolidovani javni izdaci iznosili su 1.464,6 miliona eura, odnosno 43,9% procijenjenog BDP-a. U odnosu na 2007. godi-nu izdaci javnog sektora povećani su za 26,1%, dok su u odnosu na plan bili nešto niži (za 1,3%). Na povećanje izdataka utica-li su povećani transferi, kapitalni izdaci, odobrene pozajmice i krediti i tekući izdaci.

U 2008. godini, ostvaren je suficit u iznosu od 50,9 miliona eura, što je 1,5% projektovanog BDP-a.

Tekuća javna potrošnja14 iznosila je 1.215,7 miliona eura ili 36,4% procijenjenog BDP-a. Cilj fiskalne politike je smanjenje učešća izdataka tekuće potrošnje u BDP-u i povećanje nivoa ka-pitalnih izdataka, čime se budžetska potrošnja pomjera u korist kapitalnog budžeta.

8.6.2. Prikaz Budžeta Crne Gore i državnih fondova

Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija, ukupni primici Budžeta, koji, prema izmjenama i dopunama Zakona o budžetu15, od januara 2008. godine uključuje Budžet Crne Gore

Grafik br. 8.23 – Konsolidovana javna potrošnja, % BDP-a

Izvor: Ministarstvo finansija

i državne fondove, iznosili su 1.304,1 milion eura ili 39,1% pro-cijenjenog BDP-a. U odnosu na 2007. godinu, budžetski priho-di su uvećani za 12,6%, što je pozitivno i u skladu s utvrđenom politikom u fiskalnoj sferi.

Struktura budžetskih prihoda pokazuje visoko učešće tekućih prihoda (98,4%) koji su iznosili 1.282,4 miliona eura ili 38,4% procijenjenog BDP-a. U odnosu na plan, ovi prihodi viši su za 2%, dok su u odnosu na 2007. godinu povećani za 13,8%. Povećanje tekućih prihoda rezultat je kontinuiranog rasta poreskih prihoda, doprinosa i ostalih budžetskih prihoda.

U strukturi tekućih prihoda, najveće učešće (64,5%) ostvarili su prihodi od poreza, koji su veći za 17% nego u 2007. godini, dok su u odnosu na plan bili niži za 2,3%. Važno je napomenuti da se struktura poreskih prihoda u 2008. godini promijenila, tako da su i pored smanjenja poreskih stopa na prihode pravnih i fizičkih lica značajno povećani prihodi po osnovu direktnog oporezivanja (na dohodak i dobit), mada i dalje visoko učešće poreza indirek-tnog oporezivanja (51% u tekućim prihodima i 79% u poreskim prihodima) potvrđuju činjenicu da ovi porezi značajno utiču na budžetsku likvidnost. Inače, povećanje privredne aktivnosti, kao i efikasan rad poreskih i carinskih organa u 2008. godini, uticali

13 Ukupni tekući javni prihodi obuhvataju prihode budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.14 Konsolidovani javni izdaci umanjeni za ukupne kapitalne izdatke.15 „Sl.list Crne Gore“ br. 12/07

81

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

su na značajno povećanje skoro svih kategorija poreza, dok su negativan trend ostvarili prihodi od poreza na promet nekretni-na, usljed smanjene prodaje nekretnina.

Doprinosi u tekućim prihodima učestvuju sa 26,5% i poveća-ni su za 11% u odnosu na 2007. godinu, odnosno za 14,6% u odnosu na plan i to sa evidentnim pozitivnim trendom po svim kategorijama, što je rezultat povećanja zarada i broja zaposlenih lica i poboljšane finansijske discipline.

Pored poreskih prihoda i doprinosa, povećanje u 2008. u odnosu na prethodnu godinu zabilježili su prihodi od taksi (21%) i na-knada (40%), dok su negativan trend i smanjenje ostvarili ostali prihodi (16,5%), kao i primici od otplate kredita koji su dodijeljeni pojedincima, javnim preduzećima i institucijama (29%).

Prihodi od privatizacije i prodate imovine, donacije i pozajmice i krediti iz inostranih izvora ostvarili su učešće od 1,6% u ukupnim prihodima. Evidentno je da su prihodi od privatizacije u 2008. godini niži od plana i to za 68%, a u odnosu na 2007. godinu za 34%, zbog nerealizovanog plana privatizacije. Takođe, opa-dajući trend imaju pozajmice i krediti iz inostranstva koji su niži od plana za 95%, a u odnosu na 2007. godinu za 51%, dok su donacije povećane za dvadeset puta u odnosu na 2007. godinu i 150% u odnosu na plan.

Ukupni izdaci Budžeta, prema procjeni Ministarstva finansija, iznosili su 1.356,1 milion eura, ili 40,6% procijenjenog BDP-a. U poređenju s prethodnom godinom, budžetska potrošnja je bila viša za 22,1%, a u odnosu na planiranu za 2008. godinu pove-ćanje iznosi 4,7%. Povećanu budžetsku potrošnju opredijelile su povećane otplate dugova, posebno rezidentima, zatim kapi-talna ulaganja u infrastrukturu, pozajmice i odobreni krediti od strane Vlade i transferi.

Konsolidovani izdaci Budžeta16 u 2008. godini iznosili su 1.243,9 miliona eura, što čini 37,3% procijenjenog BDP-a. Re-alizovani izdaci viši su za 31% nego u 2007. godini, a od plani-ranih za 1%.

U strukturi budžetskih izdataka, najveće učešće ostvarili su tekući izdaci – 39,8% koji su bili na nivou prošlogodišnjih, a u odnosu na plan niži su za 1,5%. U odnosu na prethodnu godinu, pove-ćani su i izdaci na transfere za socijalnu zaštitu (16,2%), transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru (241%), ukupni kapitalni izdaci (70%), zatim odobrene pozajmice i krediti (671%), budžetske rezerve (14,6%) i otplate dugova rezidentima (90%). U isto vrijeme, smanjene su otplate dugova nerezidenti-ma (80%) i obaveze iz ranijeg perioda (5%).

U tekućim izdacima najveći iznos sredstava (22,1%) utrošen je za bruto zarade, što je za 7,2% više nego u 2007. godiniu. Od ostalih kategorija tekućih izdataka, znatno su povećane subvencije i renta, dok su rashodi za materijal i usluge, tekuće održavanje i ostala primanja bili niži od planiranih, ali i od prošlogodišnjih.

Posmatrajući iznos suficit/deficit kao razliku primitaka i izda-taka, pri čemu se primici umanjuju za pozajmice, primljene tran-sfere, donacije i primitke od prodaje imovine, a izdaci za otplatu glavnice u zemlji i inostranstvu po osnovu duga nastalog uzi-manjem kredita i emitovanjem hartija od vrijednosti, u 2008. godini konsolidovani budžet Crne Gore17 je ostvario suficit od 39 miliona eura18 ili 1,2% BDP-a.

Grafik br. 8.24 – Konsolidovani budžetski suficit/deficit kao % BDP-a

Izvor: MMF

16 Ukupni izdaci umanjeni za otplatu dugova.17 Budžet CG i državni fondovi18 Metodologija obračuna suficita/deficita „Sl.list RCG“, 71/05.

82

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Potencijalni rizici kojima u 2009. godini i narednom periodu, usljed produbljivanja globalne krize, može biti izložena realizaci-ja finansiranja budžetske potrošnje su prije svega na prihodnoj strani: smanjenje prihoda od PDV-a, naročito usljed smanjenja uvoza roba (75% prihoda od PDV-a odnosi se na uvoznu robu), smanjenje prihoda od carina i akciza, usljed smanjene privredne aktivnosti, smanjenje priliva od SDI, pad prihoda od privatiza-cije, pad prihoda od turizma, opasnost zatvaranja nekih većih preduzeća poput KAP-a i opasnost od značajnijeg smanjenja nivoa ekonomske aktivnosti koja bi vodila značajnijem sniže-nju javnih prihoda.

Potencijalni rizici na strani rashoda su: rast pozajmica i kredita privredi i bankama, rast subvencija i transfera, potencijalni pri-tisak na rast zarada; značajni kapitalni izdaci.

Ako ovome dodamo pogoršane uslove finansiranja na svjet-skom tržištu, težu dostupnost i rast cijene novca, i opredjelje-nje za spoljno zaduživanje, takođe izražen postaje i rizik rasta javnog duga.

Stoga je neophodno održavati takav fiskalni okvir koji će obe-zbijediti stabilnost poreskog sistema, smanjenje javne potrošnje, nastavak aktivnosti vezanih za evropske integracije i obezbjeđe-nje značajnijeg učešća privatnog sektora u ekonomskom razvoju.

Boks br. 8.3 - Primici i izdaci državnih fondova u 2008. godini19

Republički fond penzijskog i invalidskog osiguranja je ostvario tekuće primitke u iznosu od 286,8 miliona eura i konsolidovane izdatke u iznosu od 287,4 miliona eura, tako da je deficit Fonda iznosio 0,6 miliona eura.

Zavod za zapošljavanje Crne Gore je ostvario tekuće primitke u iznosu od 30,5 miliona eura i konsolidovane izdatke u iznosu od 30,4 miliona eura, tako da je Zavod poslovao sa suficitom od 0,1 milion eura.

Fond za razvoj je realizovao prihode u iznosu od 5,8 miliona eura, dok su rashodi iznosili 0,9 miliona eura, pa je u posmatranom periodu ostvaren suficit u iznosu od 4,9 miliona eura.

Da bi se to realizovalo, osnovni koraci su održavanje nivoa tekuće potrošnje na nivou koji se može finansirati održivim budžetskim resursima i usmjeravanje kapitalne potrošnje samo na javne in-vesticije (u sektorima energetike i saobraćaja) kroz javno – priva-tno partnerstvo, što je od vitalnog značaja za razvoj crnogorske privrede i prioriteti restriktivne fisklane politike u 2009. godini.

Već se nazire da je ekonomski rast planiran mnogo optimističnije nego što će stvarno biti i da će javni prihodi biti značajno niži od planiranih, te da će biti neophodan rebalans budžeta. Rebalans budžeta će i pored najavljenih ušteda morati da dovede do većeg smanjenja nivoa javnih rashoda. Vjerovatno će biti nužno da se značajan dio projekata planiranih u Kapitalnom budžetu odlo-že za neki povoljniji period, kao i da se smanji broj zaposlenih u državnoj administraciji. Ipak, treba imati u vidu da u periodu recesije smanjenje broja zaposlenih utiče i na smanjenje nivoa agregatne tražnje, a može uticati i na pogoršanje socijalnog po-ložaja, što može voditi povećanim transferima.

I pored očekivanog sniženja javnih rashoda, vjerovatno će biti potrebna i eksterna finansijska podrška da bi se zatvorio finan-sijski jaz. U svakom slučaju, olakšavajuća okolnost jeste da je kao rezultat dobrih politika iz prethodnih godina javni dug nizak, tako da postoji značajan prostor za dodatno zaduživanje.

19 Ne uključuje Fond za obeštećenje i Republički fond zdravstva jer u trenutku pisanja izvještaja podaci nijesu bili raspoloživi.

83

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

8.7. Državni dug

Na kraju 2008. godine, državni dug Crne Gore je iznosio 894,7 miliona eura ili 26,8% procijenjenog BDP-a za 2008. godinu20. Državni dug sa dugom javnih preduzeća iznosio je 993,9 miliona eura ili 29,8% procijenjenog BDP-a (tabela br. 8.23).

Tabela br. 8.23 – Struktura javnog duga, u 000.000 eura

Ukupan državni dug894,7

26,8% BDP

Unutrašnji dug413,0

12,4% BDP

Spoljni dug481,7

14,4% BDP

Državni dug sa dugom javnih preduzeća

993,9

29,8% BDP


Grafik br. 8.25 - Državni dug, % BDP-a

Valutna struktura državnog duga je povoljna, jer je najveći dio duga u eurima. Povoljnost predstavlja i to što oko 77% iznosa spoljnjeg duga ima fiksnu kamatnu stopu.

8.7. 1. Unutrašnji dug

Na kraju 2008. godine, unutrašnji državni dug iznosio je 413 miliona eura i u odnosu na kraj 2007. godine uvećan je za 137,9 miliona eura. Na porast unutrašnjeg duga uticalo je usvajanje Zakona o obeštećenju korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja, kojim je planirana isplata zaostalih penzija u iznosu od 105 miliona eura, zatim usvajanje Zakona o isplati devizne štednje građana položene kod ovlašćenih banaka sa sjedištem van Crne Gore, kojim je dug po osnovu stare devizne štednje uvećan za 27,6 miliona eura, izmjene Zakona o budžetu kojim unutrašnji dug obuhvata i obaveze državnih fondova po osno-vu kredita od komercijalnih banaka, kao i početak realizacije projekta rješavanja „uskih grla“ u saobraćaju. S druge strane, u skladu sa Zakonom o mjerama za zaštitu bankarskog sistema, Ministarstvo finansija je otkupilo dio kredita u cilju poboljšanja

likvidnosti bankarskog sistema u iznosu od 26,4 miliona eura, za koliko je smanjen iznos unutrašnjeg duga.

U strukturi unutrašnjeg duga, najveće učešće bilježe dug po osnovu stare devizne štednje (28,3%) i dug po osnovu resti-tucije (28,28%). Zatim, 20,8% unutrašnjeg duga odnosi se na dug po osnovu zaostalih penzija, 10,3% na dug lokalnih samo-uprava, 8,5% na dug državnih fondova po osnovu kredita od banaka, dok se 3,85% odnosi na kredite nefinansijskih institu-cija. (Grafik br. 8.26)

Grafik br. 8.26 – Struktura unutrašnjeg duga, u 000 000 eura

20 Procijenjeni BDP za 2008. godinu iznosi 3.338,0 miliona eura.

84

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

U toku 2008. godine otplaćeno je 42,2 miliona eura glavnice i 1,9 miliona eura kamate duga prema rezidentima.

8.7. 2. Spoljnji dug

Spoljni dug je iznosio 481,7 miliona eura ili 14,4% BDP-a na kraju 2008. godine (tabela br. 8.24).

U odnosu na kraj 2007. godine, spoljnji dug je uvećan za 19,6 miliona eura. Pri tome, dug je uvećan za povučena sredstva iz prethodno odobrenih kredita u iznosu od 36,4 miliona eura21, dok je, s druge strane, na smanjenje duga uticala redovna ot-plata glavnice spoljnjeg duga (16,8 miliona eura)22.

Pored povučenih sredstava, od ukupno raspoloživih sredstava po osnovu kredita ostalo je neangažovano oko 11,8 miliona SDR-a po osnovu IDA kredita, 28,3 miliona eura po osnovu kredita od

Tabela br. 8.24 – Spoljni dug Crne Gore, stanje na dan 31.12.2008. godine23

Kreditor Iznos u 000.000 eura Učešće u spoljnjem dugu, %

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 187,1 38,8

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 7,8 1,6

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 132,7 27,5

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 54,9 11,4

Evropska investiciona banka (EIB) 36,4 7,6

EBRD 8,5 1,8

Razvojna banka Savjeta Evrope 1,4 0,3

Evropska Zajednica 5,5 1,1

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 11,5 2,4

Austrijski kredit 4,1 0,9

Mađarski kredit 11,8 2,4

Poljski kredit 11,3 2,3

Societe General - Education IT 2,1 0,4

Francuski kredit (robni kredit za EPCG) 6,6 1,4

UKUPNO 481,7 100


KfW (vodosnabdijevanje, faza II i III), EBRD kredita za projekat rehabilitacije puteva u iznosu od oko 2,6 miliona eura, Poljskog kredita u iznosu oko 1,0 miliona eura, mađarskog kredita u iznosu od oko 3,2 miliona eura i oko 1,9 miliona eura francuskog kredita za EPCG. Pored toga, u narednom periodu očekuje se povlače-nje sredstava robnog kredita Vlade Španije za reciklažni centar u Podgorici, u iznosu od pet miliona eura, kao i sredstava po osnovu kredita od Erste Bank iz Austrije u iznosu od 6,0 miliona eura, kredita Međunarodne banke za obnovu i razvoj za projekat „Katastar“ u iznosu od 11 miliona eura i „Energetska efikasnost“ u iznosu od 6,5 miliona eura, kao i četiri miliona eura iz kredita Evropske investicione banke za projekat rehabilitacije puteva i pet miliona eura za projekat otpadne vode. Na osnovu navede-nog ukupan iznos raspoloživih, a nepovučenih sredstava je oko 88,3 miliona eura. Imajući u vidu tekuću situaciju, smatramo da bi radi oživljavanja domaće privrede trebalo povući pomenuta sredstva i započeti realizaciju tih projekata.

21 Povučena sredstva od Međunarodne organizacije za razvoj (IDA), Kreditne banke za razvoj (KfW), Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD), mađarski robni kredit, poljski kredit, kredit Societe Generale banke, robni kredit Vlade Republike Francuske za EPCG.

22 Kamata po osnovu spoljnjeg duga otplaćena je u iznosu od 19,4 miliona eura u 2008. godini.23 U iznos spoljnjeg duga nijesu uključene obaveze po osnovu neriješenih dužničkih pitanja prema Libiji, Kuvajtu, Češkoj i Slovačkoj i UBS

banci po osnovu obveznica izdatih u okviru Londonskog kluba. Dug prema vladama ove četiri zemlje Crnoj Gori je pripao po osnovu raspo-djele nealociranog duga za Srbiju i Crnu Goru i rješava se u okviru Komiteta za podjelu finansijske aktive i pasive bivše SFRJ.

85

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

U toku 2008. godine, potpisani su ugovori sa Evropskom ban-kom za obnovu i razvoj (EBRD) za drugu fazu projekta obnove željezničke infrastrukture u iznosu od pet miliona eura i projekat regionalnog vodosnabdijevanja u iznosu od sedam miliona eura, kao i ugovor o kreditu između EPCG i KFW-a u iznosu od 15 mi-liona eura, u kojima se Vlada Crne Gore javlja kao garant. Pored toga, u decembru je potpisan i Memorandum o razumijevanju sa EIB kojim je definisana saradnja u narednom petogodišnjem periodu vrijedna 196 miliona eura. Takođe, potpisan je i Ugo-vor o kreditu sa Erste bankom iz Austrije za projekat „Nabavke opreme za kliniku za onkologiju“ u iznosu od šest miliona eura. Potpisani su i ugovori sa EIB za projekte iz aranžmana potpisanih za vrijeme SCG, a koji su se odnosili na projekte u CG iz oblasti puteva (četiri miliona eura), rekonstrukcije aerodroma (jedan milion eura), otpadne vode (pet miliona eura) i energetike (tri miliona eura), kao i novi ugovor za projekat rehabilitacije želje-zničke infrastrukture u iznosu od sedam miliona eura.

Potpisani su bilateralni sporazumi sa Sjedinjenim Američkim Državama i Švajcarskom u cilju formalno pravnog razgraničenja obaveza između Srbije i Crne Gore prema povjeriocima iz Pari-skog kluba. Pored toga, u toku je usaglašavanje sporazuma sa Francuskom, Španijom i Holandijom. Od većih kreditora Pariskog kluba još nije potpisan sporazum sa Rusijom, dok je potpisan Aranžman o zamjeni duga sa KFW-om, kojim je predviđen otpis duga Crne Gore prema KFW-u, s tim da je Vlada CG u obavezi da participira u projektu „Vodosnabdijevanje i odvođenje otpadnih voda, faza III“, u iznosu od oko 5,6 miliona eura. Otpis ovog duga planiran je za 2013. godinu.

Tabela br. 8.25 - Projekcija visine i strukture državnog duga Crne Gore, 2009-2012. god

8.7.3. Projekcija i održivost državnog duga

Projekcija Ministarstva finansija o kretanju državnog duga u periodu 2009-2012. godina zasnovana je na makrofiskalnim kretanjima u tom periodu, procjenama novog zaduženja, do-govorenim okvirom saradnje sa međunarodnim i bilateralnim kreditorima. (Tabela br. 8.25)

U narednom periodu realno je očekivati da bi unutrašnji dug mo-gao dostići iznos od 20% BDP-a. Procjena Ministarstva finansija je da će se u 2009. godini unutrašnji dug povećati za 110 miliona eura a spoljni dug za 210 miliona, bez finansiranja eventualnog budžetskog deficita.

Analiza održivosti duga25 ukazuje da je državni dug Crne Gore održiv i da se samo u slučaju negativnog kretanja BDP-a i budžet-skog deficita u dužem roku mogu javiti određeni problemi.

Analiza uticaja globalne finansijske krize na trošak zaduživanja Crne Gore pokazuje da se trošak zaduživanja neće značajnije po-većati, prije svega jer se kao glavni izvor finansiranja Crne Gore javljaju međunarodne finansijske institucije visokog kreditnog rejtinga (AAA) koje sredstva odobravaju po povoljnim uslovima. Međutim, ove institucije dodjeljuju sredstva samo za određene projekte, pa se problemi mogu javiti u slučaju potrebe finansi-ranja tekuće državne potrošnje.

2009. realno očekivani iznos

2009. maksimalni projektovani iznos 2010. 2011. 2012.

Unutrašnji dug (000 000 eura) 523,0 634,1 604,1 588,3 590,5

Unutrašnji dug (% BDP-a)24 14,1 17,1 14,7 13,2 12,4

Spoljni dug (000 000 eura) 691,7 897,9 963,5 980,6 967,9

Spoljni dug (% BDP-a) 18,6 24,2 23,5 22,0 20,3

Ukupan državni dug (mil. eura) 1.214,7 1.532,0 1.567,6 1.568,9 1.558,4

Ukupan državni dug (% BDP-a) 32,7 41,2 38,3 35,2 32,7


24 Projekcija Ministarstva finansija urađena je prema sljedećoj procjeni BDP-a: 2009. godine - 3.715 miliona eura, 2010. godine - 4.096 milio-na eura, 2011. godine - 4.452 miliona eura, 2012. godine - 4.769 miliona eura.

25 Iz Strategije za upravljanje dugom 2008-2010.

86

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

8.8. Tržište kapitala

Kriza na tržištu kapitala nastavljena je i u 2008. godini i izvje-sno je da oporavak crnogorskog tržišta kapitala neće zavisiti samo od nas već i od prilika na finansijskim tržištima u okruže-nju i šire, priliva sredstava sa tržišta nekretnina, kao i od obima investicija od strane velikih inostranih fondova i individualnih portfolio ulagača.

Tokom 2008. godine, na crnogorskim berzama ostvareno je 160 miliona eura prometa, kroz 83 hiljade transakcija. U poređenju sa 2007. godinom promet je opao za 77,9%, dok je broj skloplje-nih poslova opao za 62,9%. Ostvareni promet je čak bio niži i u odnosu na prethodne godine. U odnosu na 2006. godinu pro-met je opao za 57,5%, a u odnosu na 2005. godinu za 19,2%. Prosječan mjesečni promet iznosio je 13,4 miliona eura, i bio je mnogo niži nego u 2007.godini kada je iznosio 60,6 miliona eura. Najveći dio prometa ostvaren je kroz sekundarnu trgovinu, dok je u primarnoj ostvareno svega 1,1%.

Tabela br. 8.26 – Promet i broj ostvarenih transakcija na crnogorskim berzama, istorijski prikaz

Godina Promet u milionima € Broj transakcija

2001. 10,8 909

2002. 14,3 4.293

2003. 43,5 21.323

2004. 42,8 57.920

2005. 198,4 111.053

2006. 377,0 114.073

2007. 727,0 224.637

2008. 160,3 83.348

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

U strukturi trgovine, ostvarenoj u 2008. godini, dominantno je bilo učešće prometa akcijama kompanija (72,5%), zatim akci-jama fondova zajedničkog ulaganja (17,3%), dok se na učešće raznih vrsta obveznica u ukupnom prometu odnosilo 10,2%. S obzirom na izrazit pad cijena akcija, podsticaji na investicione odluke, kako novih investitora, tako i vlasnika firmi značajno su smanjeni, pa će ponovno uspostavljanje pozitivne investicione klime biti još teže. Erozijom vlastite imovine pogođeni su i gra-

Grafik br. 8.27 – Struktura prometa na crnogorskim berzama u 2008. godini


đani, usljed čega će se efekti smanjenih akcijskih prinosa preni-jeti i na realnu ekonomiju.

Berzanski indeksi su se faktički vratili na nivo iz decembra 2005. godine (indeks NEX PIF se „vratio unazad“ još dva mjeseca više). Izraziti godišnji rast tri četiri godine zaredom je prekinut, i 2008. godine zablježen je drastičan pad sva tri indeksa.

Tabela br. 8.27 – Stope rasta-pada indeksa po godinama, %

Godina Moste Nex 20 Nex PIF

2004. -12.3 106.9 42.9

2005. 302.2 287.7 404.9

2006. 98.4 84.5 119.4

2007. 77.1 89.3 120.8

2008. -71.2 -70.7 -85.1


Protekla godina biće zapamćena po brojnim negativnim događa-jima na tržištu kapitala: neuspjehu spajanja dvije domaće berze; neuspjehu pregovora o vlasničkom povezivanju Nex Montenegro i Zagrebačke berze; neuspjehu formiranja garantnog fonda na tržištu kapitala; odsustvu ozbiljnih investitora, privremenom ili trajnom zatvaranju nekoliko brokerskih kuća usljed nedostatka

87

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

Grafik br. 8.28 – Kretanje indeksa na Nex Montenegro berzi i Montenegro berzi (NEX20 i NEX PIF- lijeva skala i MOSTE- desna skala)

Izvor: Montenegro berza i Nexmontenegro berza

sredstava za pokriće operativnih troškova poslovanja; velikim gubicima u realnoj imovini fondova i kompanija, velikim gu-bicima građana.

Međutim desile su se i neke pozitivne stvari: dokapitalizacije ne-koliko banaka, osiguravajućih kuća i preduzeća; CDA je poboljšala sigurnost obavljanja prometa putem dodjele pin kodova vlasni-cima HOV-a, a na svom sajtu počela je da objavljuje imena deset najvećih akcionara kompanija (poboljšavajući transparentnost poslovanja berzi, kompanija i vlastitu); nekoliko banaka je dobilo dozvolu za obavljanje kastodi poslova čime će se u budućnosti povećati integrisanost bankarskog i tržišta kapitala; dozvolu za rad dobio je i jedan penzioni fond i jedno društvo za upravlja-nje penzionim fondom.

Regulatori i učesnici na tržištu kapitala mogu uticati na: ostvari-vanje integrisanog, otvorenog, konkurentnog i efikasnog tržišta; ostvarivanje dobre prakse kontrole tržišta, obezbijeđivanje za-štite korisnika usluga; primjenjivanje i stalno evaluiranje posto-jećeg zakonodavstva; uvođenje i poštovanje obaveze primjene međunarodnih računovodstvenih standarda izvještavanja za kompanije sa berzanskih lista; obezbjeđivanje lakog pristupa tržištu; povećavanje konkurentnosti tržišta kroz nove finansij-ske proizvode; povećavanje interakcije i broja učesnika na trži-štu kako bi se likvidnost berzi povećala (kriza na finansijskom tržištu pokazala je da postoji jaka korelacija između likvidnosti i strukture tržišta), skidanje sa listinga kompanija koje ne po-štuju pravila i dr.

Šanse za postepeni oporavak crnogorsko tržište kapitala ima i u očekivanoj dokapitalizaciji Elektroprivrede Crne Gore, najavi nekih većih investicija, a čak i izraziti pad akcija stvara neke investicione prilike, jer se cjenovni balon ispumpao i cijene nekih HOV su sada već potcijenjene u odnosu na stvarnu vrijednost.

8.9. Eksterni sektor

8.9.1. Tekući račun platnog bilansa

U 2008. godine deficit tekućeg računa iznosio je 1.005,7 miliona eura ili 56,4% više nego u prethodnoj godini. Posmatrano po kvartalima, u četvrtom kvartalu došlo je do pada deficita teku-ćeg računa za 7,4% u poređenju sa istim periodom prethodne godine, kao rezultat usporavanja ekonomske aktivnosti pod uti-cajem globalne finansijske krize.

Deficit na računu roba iznosio je 1.489,6 miliona eura, što je za 28,5% više nego u 2007. godini. Učešće spoljnotrgovinskog deficita u BDP-u iznosilo je 44,6%. U posmatranom periodu na računu usluga zabilježen je suficit od 403,1 milion eura. Deficit na računu roba i usluga iznosio je 32,5% procijenjenog BDP-a za 2008. godinu. Nastavljen je negativan trend na računu do-hotka, dok je na računu tekućih transfera evidentiran porast suficita u odnosu na 2007. godine. Deficit tekućeg računa u po-smatranom periodu finansirao se iz neto priliva stranih direktnih investicija, koji je iznosio 17% BDP-a, i ostalih investicija koje su iznosile 10,2% BDP-a.

88

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Tabela br. 8.28 - Tekući račun platnog bilansa, u 000 EUR

2007. 2008. Promjena u % % BDP

A. TEKUĆI RAČUN -642.786 -1.005.664 56,45 30,12 ROBE -1.159.322 -1.489.603 28,49 44,611. Prihodi 543.411 519.088 -4,48 15,55

1.1 Izvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 514.715 484.686 -5,83 14,52

1.2 Prilagođavanje obuhvata 28.696 34.402 19,88 1,03

2. Rashodi 1.702.733 2.008.691 17,97 60,16

2.1 Uvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 1.685.218 1.986.641 17,89 59,50


USLUGE 440.133 403.082 -8,42 12,071. Prihodi 674.056 754.278 11,90 22,59

2. Rashodi 233.923 351.196 50,13 10,52

DOHOCI 17.010 7.785 -54,23 0,231. Prihodi 89.420 128.356 43,54 3,84

2. Rashodi 72.410 120.570 66,51 3,61

TEKUĆI TRANSFERI 59.394 73.072 23,03 2,191. Transferi u Crnu Goru 100.775 109.321 8,48 3,27

2. Transferi iz Crne Gore 41.381 36.248 -12,40 1,09

Izvor: CBCG

Boks br. 8.4 - Deficit tekućeg računa platnog bilansa

Grafik br. 1 – Deficit tekućeg računa u % BDP-a

Izvor: MMF i kalkulacije CBCG

Učešće deficita tekućeg raču-na platnog bilansa u BDP-u u 2008. godini je povećano i naš deficit je i dalje ubjedljivo naj-viši u regionu.

Međutim, poseban problem je što se struktura finansira-nja deficita tekućeg računa platnog bilansa svake godine pogoršava, odnosno smanju-je se učešće stranih direktnih investicija.

89

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

Grafik br. 2 – Deficit tekućeg računa i njegovo finansiranje (u % BDP-a)

Izvor: CBCG

8.9.1.1. Robna razmjena26

Rezultati robne razmjene Crne Gore sa inostranstvom i dalje su zabrinjavajući s obzirom na zadržavanje relativno nepovoljne strukture razmjene i niskog nivoa diverzifikacije izvoza. Ne-diverzifikovanost izvoza i usmjerenost prvenstveno na tržište Evropske unije, koje je pogođeno krizom, kao i kretanje cijene aluminijuma na svjetskim berzama doveli su do smanjenja izvo-za roba u 2008. godini.

Prema podacima Monstata (opšti sistem trgovine), ukupan obim robne razmjene sa inostranstvom u 2008. godini iznosio je 2.471,3 miliona eura, što je za 12,3% više u odnosu na pret-hodnu godinu. Značajno smanjenje izvoza roba i izuzetno visok uvoz doveli su do visokog spoljnotrgovinskog deficita u 2008. godini. U posmatranom periodu son je iznosio 1.502 miliona eura, što je za 28,3% više nego u 2007. godini.

Robni izvoz u 2008. godini iznosio je 484,7 miliona eura, što je za 5,8% manje nego u 2007. godini. Smanjenje privredne

aktivnosti krajem godine uticalo je na pad izvoza. Pad izvoza aluminijuma i proizvoda od aluminijuma (za 75,4 miliona eura) najviše je doprinio smanjenju ukupnog izvoza. U strukturi izvo-za, pored aluminijuma, najviše se izvozilo gvožđe i čelik, mine-ralna goriva i ulja i proizvodi njihove destilacije, pića i proizvodi od gvožđa i čelika. Struktura izvoza roba je nepovoljna imajući u vidu da 63,7% izvoza čini izvoz sirovina (aluminijum, gvožđe i čelik, mineralna goriva i ulja).

Robni uvoz u 2008. godini, prema podacima Monstata, iznosio je 1.986,6 miliona eura, što za 17,9% više nego u 2007. godi-ni. Na nastavak trenda značajnog uvoza roba uticali su s jedne strane visok priliv SDI i kredita, što je dovelo do visoke tražnje za potrošačkim i investicionim dobrima, a s druge rast cijena hrane, metala i drugih proizvoda koje Crna Gora uvozi. Najviše su uvoženi proizvodi iz kategorija27 „nuklearni reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji“, zatim „vozila osim željezničkih ili tramvajskih šinskih vozila i njihovi djelovi i pribor“ kao i „mine-

26 Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore za 2007. i 2008. godinu prikazani su po opštem sistemu trgovine. CBCG prilagođava podatake dobijene od Monstata za potrebe platnog bilansa u skladu sa metodologijom MMF-a (Balance of Pa-yments Manual, Fifth edition, IMF, 1993).

27 Struktura proizvoda je prikazana po HS nomenklaturi

90

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

ralna goriva, ulja i proizvodi njihove destilacije“ odnosno „elek-trične mašine i oprema i njihovi djelovi“.

Najznačajniji izvozni partneri Crne Gore u 2008. godini bili su Italija, Srbija, Grčka i Slovenija, dok su na uvoznoj strani bili Sr-bija, Italija, BiH i Hrvatska.

8.9.1.2. Usluge

U međunarodnoj razmjeni usluga, Crna Gora je u 2008. godini ostvarila suficit u iznosu od 403,1 milion eura, što je za 8,4% manje nego u 2007. godini, a posljedica je bržeg rasta rashoda od prihoda. Ukupan obim razmjene usluga u 2008. godini iznosio je 1.105,5 miliona eura, što je za 21,7% više u odnosu na 2007. godinu.

Izvoz usluga pokazuje tendenciju kontinuiranog rasta u po-sljednjih nekoliko godina. Prihodi od usluga u 2008. godini iznosili su 754,3 miliona eura i veći su za 11,9% u odnosu na prethodnu godinu. Najveći prihodi ostvareni su po osnovu pu-tovanja 515,2 miliona eura, zatim transporta 92 miliona eura, građevinskih usluga 54,3 miliona eura i ostalih poslovnih usluga 40 miliona eura. Rashodi od usluga iznosili su 351,2 miliona eura, što predstavlja povećanje od 50% u odnosu na 2007. go-dinu. Porast rashoda od usluga posljedica je povećanja rashoda u oblasti ostalih poslovnih usluga, transportnih, građevinarskih i ličnih, kulturnih i rekreativnih usluga.

8.9.1.3. Faktorski dohoci

Na računu dohotka u posmatranom periodu zabilježen je suficit u iznosu od 7,8 miliona eura.

Prihodi ostvareni po osnovu faktorskih dohodaka, u 2008. go-dini, iznosili su 128,4 miliona eura, što je za 43,5% više nego u 2007. godini. Najveći dio prihoda čine kompenzacije zaposlenih u iznosu od 102 miliona eura, što je porast za 27,4% u odnosu na 2007. Rashodi po osnovu dohotka u posmatranom periodu iznosili su 120,6 miliona eura, što je za 66,5% više nego u 2007. godini. Od ukupnih rashoda, 115,3 miliona eura odnosilo se na dohodak ostvaren po osnovu međunarodnih ulaganja (ulaga-nja u obliku kredita, stranih direktnih i portfolio investicija), a 5,3 miliona eura se odnosilo na zarade nerezidenata zaposle-nih u Crnoj Gori (najviše u oblasti turizma i građevinarstva).

Od ukupnih rashoda po osnovu međunarodnih ulaganja na ot-platu kamata odnosilo se 85,7 miliona eura (55,8% više u odno-su na 2007. godinu), 29,2 miliona eura odnosilo se na rashod po osnovu isplaćenih dividendi (ili za 138,6% više u odnosu na isti period 2007. godine), dok se 0,4 miliona odnosilo na odliv po osnovu portfolio investicija.

8.9.1.4. Tekući transferi

Na računu tekućih transfera nastavlja se trend rasta priliva nov-čanih sredstava. Saldo tekućih transfera u 2008. godini iznosio je 73,1 milion eura, što je za 23% više nego u 2007. godini.

Ukupan prihod po osnovu tekućih transfera u posmatranom periodu iznosio je 109,3 miliona eura, što je za 8,5% više u odnosu prethodnu godinu. U strukturi prihoda, 13,5 miliona eura odnosilo se na sektor država, a 95,8 miliona eura na ostale sektore. Od ukupnog priliva transfera ostalih sektora, 61,4 mi-liona eura odnosilo se na doznake iz inostranstva, dok je priliv po osnovu ostalih transfera (nasljedstva, izdržavanja, poklona i pomoći) iznosio 34,4 miliona eura. U istom periodu rashodi su iznosili 36,2 miliona eura, što je za 12,4% manje nego u pret-hodnoj godini. Posmatrajući strukturu rashoda, 32 miliona eura odnosilo se na ostale sektore, dok se na sektor država odnosilo 4,2 miliona eura.

8.9.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija

Pored globalne finansijske krize i pada cijena hartija od vrije-dnosti, na tržištu kapitala u zemlji i okruženju, na kapitalno-fi-nansijskom računu u 2008. godini zabilježen je značajan priliv stranog kapitala, pri čemu je ostvaren rekordan neto priliv stranih direktnih investicija u iznosu od 17% BDP-a. Izuzetno visok priliv SDI je značajniji imajući u vidu situaciju na svjetskim tržištima i povećanje rizika i troškova investiranja.

Neto priliv stranih direktnih investicija (priliv minus odliv) izno-sio je 567,6 miliona eura, što je za 8,1% više u odnosu na 2007. godinu. Ukupan priliv stranih direktnih investicija u posmatra-nom periodu iznosio je 832,1 milion eura ili 17,4% manje nego u prethodnoj godini, od čega se 824,9 miliona eura odnosilo na ulaganje nerezidenata u Crnu Goru, a 7,2 miliona na povlačenje sredstava investiranih u inostranstvu.

91

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I U 2

008.

Grafik br. 8.29 – Priliv stranih direktnih investicija u 2007. i 2008. godini, u 000.000 eura

Izvor: CBCG

Struktura priliva SDI značajno je promijenjena u odnosu na 2007. godinu. U strukturi SDI, povećan je priliv po osnovu in-terkompanijskog duga, dok su u isto vrijeme smanjena ulaga-nja u nekretnine. Priliv SDI po osnovu interkompanijskog duga iznosio je 245,9 miliona, što je za 112,6% više nego u 2007. go-dini. Ulaganja u nekretnine su iznosila 320,1 milion eura, što je za 37,8% manje nego u 2007. godini. U 2008. godini smanjeno je ulaganje u nekretnine usljed manjeg broja kupaca nekretni-na iz inostranstva, smanjenja ponude kreditnih sredstava kao posljedica krize i djelimično poteškoća oko knjiženja zemljišta koje su se pojavile početkom godine. Ulaganje stranog kapitala u domaća preduzeća i banke iznosilo je 259,9 miliona eura, što je za 31,2% manje nego u prethodnoj godini.

Odliv po osnovu stranih direktnih investicija iznosio je 264,5 miliona eura, što je za 45,2% manje u odnosu na 2007. godinu. Posmatrajući strukturu odliva, 167,5 miliona eura odnosilo se na nekretnine (63,3% ukupnog odliva), dok je povlačenje udjela stranog kapitala u domaćim bankama i preduzećima iznosilo 26,7 miliona eura. U posmatranom periodu, investicije rezide-nata Crne Gore u strane banke i preduzeća iznosile su 49,1 milion eura, što je za 21,5% manje u odnosu na isti period prethodne godine. Odliv po osnovu interkompanijskog duga i povlačenja udjela kapitala uloženog u drugom domaćem preduzeću izno-sio je 21,2 miliona eura.

Ukupan priliv portfolio investicija u 2008. godini iznosio je 182,9 miliona eura, što je za 47,6% više nego u 2007. godini. Naj-veći priliv ostvaren je po osnovu povlačenje novčanih sredstava investiranih u strane vlasničke hartije od vrijednosti u iznosu od 143,5 miliona eura. Povećanje rizika investiranja na svjetskim fi-nansijskim tržištima uticalo je na povlačenje sredstava uloženih u strane hartije od vrijednosti. Investicije u domaće hartije od vrijednosti iznosile su 38,7 miliona eura, što je za 60,5% manje nego u prethodnoj godini, a posljedica je negativnih trendova na domaćem tržištu kapitala i značajnog pada cijena hartija od vrijednosti. Istovremeno, odliv sredstava po osnovu portfolio investicija iznosio je 198,4 miliona eura. Na računu portfolio in-vesticija u 2008. godini ostvaren je deficit u iznosu od 15,5 mi-liona eura, za razliku od 2007. godine kada je ostvaren suficit u iznosu od 4,7 miliona eura.

Na računu ostalih investicija, kojim su obuhvaćeni krediti, trgo-vinski krediti, gotovina i depoziti ostvaren je visok priliv novčanih sredstava. U 2008. godini smanjena su zaduživanja preduzeća i banaka u inostranstvu u odnosu na prethodnu godinu, dok je istovremeno povećan priliv novčanih sredstava po osnovu goto-vine i depozita poslovnih banaka. Neto priliv po osnovu kredita iznosio je 618,2 miliona eura, što je za 16,4% manje u odnosu na prethodnu godinu. Na računu ostalih investicija u posmatranom periodu ostvaren je suficit u iznosu od 342,4 miliona eura, što je za 8,9% manje nego u 2007. godini.

Na kraju 2008. godine, novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru bila su manja za 155,3 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2007. godine.

NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI U FINANSIJSKOM SISTEMU

U 2008. GODINI 9

95

NAJZ

NAČA

JNIJ

I DOG

AĐAJ

I U FI

NANS

IJSK

OM SI

STEM

U U

2008

.

Najznačajniji događaji u januaru 2008. godine

Poslovne banke i mikrofinansijske institucije u Crnoj Gori po-čele su da koriste aplikaciju za dobijanje podataka iz Kreditnog regulatornog registra, što im omogućava poboljšanje upravlja-nja rizikom.

Najznačajniji događaji u februaru 2008. godine

Poslanici crnogorske Skupštine usvojili su Zakon o bankama28

Predstavnici crnogorske i Vlade Sjedinjenih Američkih Država potpisali su u Podgorici Sporazum u okviru Pariskog kluba povje-rilaca kojim Crna Gora potvrđuje obaveze za dugove ili garancije bivše Državne zajednice, a potvrđen je i otpis duga.

Najznačajniji događaji u martu 2008. godine

Crnogorska Vlada usvojila je Program državne podrške i pomoći malim i srednjim preduzećima (MSP), kojim je predviđena po-moć u iznosu od 4,72 miliona eura.

Najznačajniji događaji u aprilu 2008. godine

U Moskvi je otvorena prva crnogorska banka, ABM, koja će ola-kšati poslovne i privatne transakcije između Crne Gore i Rusije.

Najznačajniji događaji u maju 2008. godine

Crnogorska Komisija za hartije od vrijednosti dodijelila je Hipo-tekarnoj banci dozvolu za obavljanje kastodi poslova.

Atlasmont banka dobila je dozvolu Centralne banke Kipra da u toj zemlji otvori predstavništvo.

Najznačajniji događaji u julu 2008. godine

Predstavnici Međunarodne finansijske korporacije (IFC) i kom-panije „Gintaš“ potpisali su ugovor za finansiranje druge i treće faze projekta „Mol /Mall/ of Montenegro“, vrijedan deset mi-liona eura.

Najznačajniji događaji u avgustu 2008. godine

Centralna banka Crne Gore i Biro za borbu protiv prevara, Evrop-ske komisije, potpisali su Sporazum o saradnji i razmjeni in-formacija kojim je predviđena zajednička borba protiv lažnih kovanica eura.

Centralna banka Crne Gore i Banka Francuske usaglasile su Memo-randum o razumijevanju i saradnji u oblasti kontrole banaka.

Crnogorska Komisija za hartije od vrijednosti dodijelila je Hypo Alpe-Adria banci dozvolu za obavljanje kastodi poslova.

Najznačajniji događaji u septembru 2008. godine

Predstavnici Evropske investicione banke, crnogorske Vlade, Elek-troprivrede i Željeznice potpisali su oko 19 miliona eura vrijedne ugovore o realizaciji projekata koji se odnose na unaprijeđenje putne i željezničke infrastrukture, energetskog sistema, rješa-vanje problema vodosnabdijevanja i otpadnih voda.

„Liman Braders“, jedna od najvećih američkih banka, je zatraži-la zaštitu od stečaja. Teškoće u ovoj banci su bile uvod u širenje Globalne finansijske krize u Evropi.

28 Stupio na snagu u martu 2008. godine (Sl. list Crne Gore, br. 17/08 od 11.03. 2008. godine)

96

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J O R

ADU

• 200

8

Najznačajniji događaji u oktobru 2008. godine

Crnogorska Skupština usvojila je Zakon o mjerama za zaštitu bankarskog sektora. Mjere Centralne banke Crne Gore značajno su doprinijele stabilnosti bankarskog sektora i imale su za cilj da eliminišu negativne uticaje globalne finansijske krize.

Najznačajniji događaji u novembru 2008. godine

Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o sistemu unutrašnjih fi-nansijskih kontrola u javnom sektoru.

Najznačajniji događaji u decembru 2008. godine

Misija Međunarodnog monetarnog fonda boravila je u Crnoj Gori kako bi sagledala makroekonomsku situaciju, aktuelne probleme, trendove i reforme, sprovođenje mjera, kao i planove crnogorske ekonomije u narednoj godini.

Predstavnici crnogorske Vlade i Evropske investicione banke potpisali su Memorandum o razumijevanju, kojim je definisana saradnja sa tom finansijskom institucijom u narednom petogo-dišnjem periodu, vrijedna 196 miliona eura.

Svjetska banka odobrila je realizaciju dva projekta u Crnoj Gori, vrijedna oko 17,5 miliona eura koji bi trebalo da poboljšaju ener-getsku efikasnosti i unaprije sisteme registracije vlasništva, pro-stornog planiranja i izdavanja dozvola.

Erste Štajermarkiše bank (Erste & Steiermärkische Bank) postala je novi vlasnik Oportjuniti /Opportunity/ banke.

10PRILOZI

99

Prilog 1. Statistika

Tabela br. 1 – Uporedni pokazatelji broja pravnih lica i njihove strukture na osnovu blokade računa

Tabela br. 2 - Uporedni pokazatelji unijetih izvršnih naslova u program blokade i njihova struktura prema vrsti klijenata - izvršnih dužnika

Datum Ukupan broj pravnih lica

Broj pravnih lica koja nisu u blokadi %

Broj pravnih licau blokadi %

31.12.2005. 30.672 23.004 75,00% 7.668 25,00%

31.12.2006. 34.758 26.638 76,64% 8.120 23,36%

31.12.2007. 40.451 31.992 79,09% 8.459 20,91%

31.01.2008. 40.833 32.305 79,11% 8.528 20,89%

29.02. 41.294 32.740 79,29% 8.554 20,71%

31.03. 41.813 33.107 79,18% 8.706 20,82%

30.04. 42.326 33.461 79,06% 8.865 20,94%

31.05. 42.807 33.889 79,17% 8.918 20,83%

30.06. 43.249 34.292 79,29% 8.957 20,71%

31.07. 43.772 34.792 79,48% 8.980 20,52%

31.08. 44.075 35.135 79,72% 8.940 20,28%

30.09. 44.485 35.435 79,66% 9.050 20,34%

31.10. 44.794 35.370 78,96% 9.424 21,04%

30.11. 45.136 35.575 78,82% 9.561 21,18%

31.12. 45.446 35.717 78,59% 9.729 21,41%

PeriodUkupan broj

unijetih naslovau program blokade

Radni dani

Unijeti naslovi za blokadu klijenata poslovnih banaka

%Unijeti naslovi

za blokaduklijenata CBCG

%

Ukupno 2005. 35.597 32.217 90,50% 3.380 9,50%

Ukupno 2006. 45.372 42.431 93,52% 2.941 6,48%

Ukupno 2007. 30.981 256 28.677 92,56% 2.304 7,44%

I-2008. 2.229 21 2.042 91,61% 187 8,39%

II-2008. 2.582 20 2.305 89,27% 277 10,73%

III-2008. 3.712 22 3.334 89,82% 378 10,18%

IV-2008. 4.597 21 4.269 92,86% 328 7,14%

V-2008. 3.316 21 3.040 91,68% 276 8,32%

VI-2008. 3.648 21 3.302 90,52% 346 9,48%

VII-2008. 4.303 21 3.918 91,05% 385 8,95%

VIII-2008. 2.826 23 2.730 96,60% 96 3,40%

IX-2008. 3.570 20 3.227 90,39% 343 9,61%

X-2008. 4.707 23 4.406 93,60% 301 6,39%

XI-2008. 4.364 22 3.985 91,32% 379 8,68%

XII-2008. 5.957 21 5.546 93,10% 411 8,90%

Ukupno 2008. 45.811 42.104 91,91% 3.707 8,09%

Mjesečni prosjek 3.818 3.509 309

100

Tabela br. 3 - Struktura depozita Ministarstva finansija na dan 31.12.2008.godine

*Preračunato po srednjem kursu iz kursne liste CBCG br. 245 od 30.12.2008. godine

Opis Oznaka valute Iznos u originalnoj valuti Iznos u eurima* Struktura u %

1. Sredstva od privatizacije EUR 1.258.302,28 1.258.302,28 4,62

a) Telekom Crne Gore EUR 526.854,63 526.854,63 1,93

b) Podgorička banka EUR 382.250,96 382.250,96 1,4

c) Pljevaljska banka EUR 349.196,69 349.196,69 1,28

2. Sredstva iz sukcesije EUR - 24.086.950,57 88,35

a) U EUR-ima EUR 185.694,02 185.694,02 0,69

b) U USD USD 413.762,13 293.481,48 1,07

c) Zlato ( OZ 38.477,690) USD 31.340.078,51 23.607.775,07 86,59

3. Ostali depoziti EUR 1.916.586,58 1.916.586,58 7,03

a) Prodaja vojne imovine EUR 660.464,27 660.464,27 2,43

b) Redovni depozit EUR 253.374.86 253.374.86 0,92

c) Depozit Agencije za telekomunikacije EUR 1.002.747,45 1.002.747,45 3,68

UKUPNO (1+2+3): EUR - 27.261.839,43 100

Opis/peroidTokovi sa inostranstvom Tokovi sa domaćim banaka

Unošenje gotovine Iznošenje gotovine Uplate u trezore CBCG Isplate iz trezora CBCG

Jan 0.00 15.000.000,00 16.459.988,00 9.084.041,97

Feb 11.000.000,00 1.000.000,00 12.503.231,00 20.868.252,30

Mar 32.000.000,00 10.500.000,00 11.935.153,00 31.765.895,26

Apr 23.000.000,00 1.800.000,00 8.838.665,00 32.876.363,32

Maj 1.396.500,00 7.000.000,00 19.850.700,00 12.141.087,35

Jun 500.000,00 12.000.000,00 23.138.631,00 11.508.201,70

Jul 0.00 21.000.000,00 44.754.625,00 10.616.290,80

Avg 0.00 65.000.000,00 57.202.133,00 8.165.920,95

Sep 0.00 34.000.000,00 49.165.940,33 11.733.628,59

Okt 122.000.000,00 7.000.000,00 9.851.855,00 98.651.741,61

Nov 35.000.000,00 4.200.000,00 8.833.405,00 50.111.942,70

Dec 48.000.000,00 0 7.647.769,00 61.784.686,88

Ukupno 272.896.500,00 178.500.000,00 270.182.095,33 359.308.053,43

Prosjek 22.741.375,00 14.875.000,00 22.515.174,61 29.942.337,79

Tabela br. 4 - Tokovi gotovine u razmjeni sa inostranstvom i transakcije sa bankama, po mjesecima u 2008. godini, u eurima

101

Tabela br. 5 – Obrazovna struktura zaposlenih u CBCG

Tabela br. 6 – Starosna struktura zaposlenih u CBCG

Naziv stručne spreme Ukupno Muškarci Žene

Doktorat 1 1 0

Magisterijum/specijalizacija 9 5 4

Visoka stručna sprema 177 54 123

Viša stručna sprema 14 7 7

Srednja stručna sprema 89 42 47

Kvalifikovani radnik 8 5 3

Polukvalifikovani radnik 7 2 5

Nekvalifikovani radnik 3 1 2

Ukupno: 308 117 191

Starosna grupa Ukupno Muškarci Žene

Ispod 25 godina 17 8 9

Od 25 do 30 godina 80 31 49

Od 35 do 45 godina 50 20 30

Od 45 do 55 godina 116 37 79

55 godina i više 45 21 24

Ukupno: 308 117 191

102

Izvor: Monstat

Tabela br. 7 – Industrijska proizvodnja

Tabela br. 8 – Cijene na malo

Tabela br. 10 – Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Tabela br. 9 – Troškovi života

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 80.7 120.9 95.2 82.7 92.3 111.4 97.9 102.9 116.3 83,9 112.6 91.0

ø 2007=100 95.6 115.6 110.1 91.1 84.1 93.7 91.7 94.4 109.8 92,1 103.7 94.4

U odnosu na isti mjesec preth. god. 113.1 118.9 102.4 94.7 90.1 105.6 103.5 95.2 112.0 78.9 92.8 79.7

Period tekuće prema istom preth. god. 116.3 111.1 107.1 103.8 104.0 103.9 102.8 103.9 100.8 100.1 98.0

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 101.4 100.4 100.4 100.8 100.9 102.8 100.1 100.0 100.8 99.8 99.2 100.4

ø2007=100 105.4 105.9 106.3 107.1 108.1 111.1 111.2 111.3 112.2 111.9 111.0 111.5



Decembar 2007=100 101.4 101.9 102.3 103.1 104.0 106.9 107.0 107.1 107.9 107.7 106.8 107.3


ø2007=100 105.8 106.0 106.4 107.7 108.7 110.0 109.5 109.9 111.0 111.0 110.7 111.9



Decembar 2007=100 101.4 101.6 102.0 103.2 104.2 105.4 105.0 105.3 106.4 106.4 106.1 107.2


ø2007=100 106.2 107.1 110.1 110.7 111.9 118.1 118.3 119.7 118.5 118.4 117.5 111.4



Decembar 2007=100 102.1 102.9 105.9 106.4 107.6 113.6 113.7 115.0 113.9 113.8 112.9 107.1

103Izvor: Monstat

Tabela br. 11 – Cijene

Cijene na malo Troškovi života Cijene proizv. ind. proizvoda

Ukupno Robe Usluge Ukupno Ukupnogodišnja

stopa rastamjesečna

stopa rastagodišnja








stopa rasta

2004.

Jan. 5.2 0.1 4.2 0.1 10.3 0.2 5.2 0.1 6.3 -0.2Feb. 5.7 0.5 4.5 0.2 11.1 2.3 5.4 0.2 6.9 0.5Mar. 5.5 0.1 4.9 0.1 8.4 0.2 5.8 0.1 8.7 3.3Apr. 2.3 0.1 1.7 0.2 5.0 0.0 2.6 0.0 6.3 0.6Maj 2.7 0.6 1.7 0.2 7.4 2.6 2.8 0.4 6.7 0.3Jun 2.4 0.0 1.3 0.0 7.5 0.1 0.9 -0.6 5.5 -0.4Jul 2.1 0.0 1.5 -0.1 5.0 0.1 0.9 -0.7 5.7 0.2Avg. 2.1 0.1 1.4 0.1 5.0 0.0 0.8 0.1 6.0 0.3Sep. 2.0 0.2 1.2 0.1 5.2 0.3 0.3 0.0 4.9 -0.6Okt. 2.4 0.5 1.3 0.2 7.1 1.8 0.3 0.3 4.6 -0.1Nov. 2.5 0.1 1.2 0.1 7.8 0.0 -0.1 0.1 4.0 0.0Dec. 4.3 1.8 1.1 -0.1 18.1 9.5 1.5 1.6 3.6 -0.4

2005.

Jan. 3.7 0.1 0.9 0.1 16.5 0.0 1.2 0.1 3.6 0.1Feb. 3.5 0.1 0.9 0.1 15.0 0.0 1.2 0.1 3.3 0.2Mar. 3.6 0.2 1.0 0.2 15.2 0.2 1.3 0.2 2.5 2.2Apr. 3.9 0.4 1.3 0.4 15.6 0.3 1.8 0.5 0.4 -1.5Maj 3.6 0.2 1.4 0.3 12.8 0.1 2.0 0.6 0.5 0.5Jun 3.8 0.2 1.6 0.2 13.2 0.4 2.9 0.3 1.7 0.8Jul 3.5 -0.2 1.3 -0.3 13.1 0.0 2.7 -1.0 1.5 0.0Avg. 3.5 0.1 1.3 0.1 13.1 0.0 2.7 0.2 1.3 0.1Sep. 3.7 0.3 1.4 0.3 13.2 0.3 3.2 0.4 2.1 0.2Okt. 3.3 0.2 1.4 0.2 11.4 0.3 3.2 0.3 2.1 -0.1Nov. 3.4 0.1 1.5 0.1 11.4 0.0 3.8 0.6 2.2 0.1Dec. 1.8 0.1 1.8 0.1 1.8 0.0 2.4 0.2 3.5 0.8

2006.

Jan. 2.6 0.2 2.8 0.3 1.6 0.0 2.9 0.3 3.1 0.1Feb. 2.3 0.1 2.5 0.2 1.6 0.0 2.9 0.3 -2.8 0.4Mar. 2.0 0.1 2.2 0.1 1.5 0.1 2.8 0.2 2.3 1.0Apr. 2.1 0.6 2.3 0.7 1.0 0.1 3.1 0.7 3.8 0.4Maj 2.2 0.3 2.5 0.4 0.9 0.0 3.3 0.7 3.9 0.2Jun 2.3 0.2 2.6 0.2 0.8 0.1 3.1 0.1 3.6 0.5Jul 2.3 -0.2 2.6 -0.2 0.9 0.0 3.3 -1.1 3.6 0.0Avg. 2.3 0.2 2.4 0.1 1.6 0.7 3.3 0.3 3.8 0.2Sep. 1.7 0.1 1.7 0.0 1.8 0.3 2.7 0.3 4.3 0.7Okt. 1.7 0.0 1.6 -0.1 2.0 0.5 2.8 0.4 4.1 -0.4Nov. 1.9 0.1 1.9 0.1 2.0 0.0 2.7 0.3 4.1 0.2Dec. 2.0 0.2 2.0 0.2 2.0 0.0 2.8 0.3 2.9 -0.4

2007.

Jan. 1.8 0.2 1.8 0.3 2.0 0.0 2.6 0.3 1.7 0.6Feb. 1.8 0.0 1.7 0.0 2.2 0.3 2.4 0.1 3.1 1.0Mar. 2.0 0.3 2.0 0.4 2.2 0.0 2.4 0.2 5.6 2.5Apr. 2.1 0.7 2.2 0.8 2.0 0.0 2.3 0.4 7.2 1.6Maj 2.2 0.3 2.2 0.4 2.1 0.0 2.3 0.6 6.7 -0.1Jun 2.2 0.2 2.2 0.1 2.4 0.4 1.6 -0.6 6.6 0.2Jul 4.7 2.3 5.0 2.6 3.1 0.8 4.2 1.7 11.1 4.8Avg. 4.5 0.1 5.0 0.1 2.4 0.0 4.6 0.6 10.7 -0.4Sep. 6.4 1.9 5.9 0.8 8.6 6.3 6.5 2.1 9.9 0.2Okt. 7.0 0.6 6.7 0.7 8.0 0.0 6.9 0.7 10.7 0.3Nov. 8.0 1.0 8.0 1.3 8.0 0.0 7.6 1.0 13.7 2.9Dec. 8.0 0.2 8.0 0.2 8.0 0.0 7.7 0.3 14.5 0.2

2008.

Jan. 8.3 1.4 7.5 0.8 11.3 3.9 7.9 1.4 11.6 2.1Feb. 8.8 0.4 7.7 0.1 13.3 2.0 8.0 0.1 11,6 0,8Mar. 8.8 0.4 7.7 0.5 13.4 0.0 8.2 0.4 12.7 2.8Apr. 9.0 0.8 7.9 0.9 13.6 0.2 9.1 1.2 11.5 0.5Maj 9.6 0.9 8.4 0.8 14.7 1.0 9.5 1.0 13.2 1.1Jun 12.4 2.8 11.2 2.8 17.5 2.8 11.4 1.2 19.1 5.5Jul 10.8 0.1 9.4 0.2 16.8 0.1 9.7 -0.4 16.7 0.1Avg. 10.8 0.0 9.1 -0.3 18.1 1.1 9.5 0.3 18.6 1.2Sep. 9.8 0.8 9.0 0.7 13.0 1.2 8.5 1.0 17.1 -1.0Okt. 8.9 -0.2 7.9 -0.3 13.2 0.2 7.8 0.0 14.2 0.0Nov. 7.0 -0.8 5.4 -1.1 13.3 0.2 6.5 -0.2 14.4 -0.8Dec. 7.3 0.4 5.8 0.5 13.4 0.0 7.2 1.0 7.1 -5.2

104

Tabela br. 12 - Uporedni pokazatelji obima realizovanog platnog prometa u zemlji, iskazani preko broja realizovanih naloga, u periodu 2005-2008. godine

Tabela br. 13 - Uporedni pokazatelji obima realizovanog međubankarskog platnog prometa u zemlji u periodu 2005-2008. godine

PeriodUkupninalozi

Lančaniindex

Radnidani

Dnevniprosjek

Međubank.nalozi

Dnevniprosjek

Učešćemeđubankarskih

naloga

Interninalozi

Dnevniprosjek

Učešćeinternihnaloga

2005. 12.262.916 254 48.279 5.503.750 21.668 44,88% 6.759.166 26.611 55,12%

2006. 19.137.867 255 75.050 6.753.677 26.485 35,29% 12.384.190 48.565 64,71%

2007. 23.183.996 254 91.276 7.937.323 31.249 34,24% 15.246.673 60.026 65,76%

I-08. 1.607.364 99 21 76.541 492.071 23.432 30,61% 1.115.293 53.109 69,39%

II-08. 1.977.523 123 21 94.168 652.242 31.059 32,98% 1.325.281 63.109 67,02%

III-08. 2.105.291 106 21 100.252 686.460 32.689 32,61% 1.418.831 67.563 67,39%

IV-08. 2.226.100 106 22 101.186 722.353 32.834 32,45% 1.503.747 68.352 67,55%

V-08. 2.098.012 94 18 116.556 748.518 41.584 35,68% 1.349.494 74.972 64,32%

VI-08. 2.309.735 110 21 109.987 866.402 41.257 37,51% 1.443.333 68.730 62,49%

VII-08. 2.418.359 105 21 115.160 904.894 43.090 37,42% 1.513.465 72.070 62,58%

VIII-08. 2.248.395 93 21 107.066 829.213 39.486 36,88% 1.419.182 67.580 63,12%

IX-08. 2.295.447 102 22 104.339 840.278 38.194 36,61% 1.455.169 66.144 63,39%

X-08. 2.416.590 105 23 105.069 800.173 34.790 33,11% 1.616.417 70.279 66,89%

XI-08. 2.000.756 83 20 100.038 679.321 33.966 33,95% 1.321.435 66.072 66,05%

XII-08. 2.605.681 130 23 113.290 878.783 38.208 33,73% 1.726.898 75.083 66,27%

2008. 26.309.253 254 103.580 9.100.708 35.830 34,59% 17.208.545 67.750 65,41%

Mjesečni prosjek 2.192.438 758.392 1.434.045

Index 2008/2007. 113 115 113

PeriodMeđubankarski

naloziLančani

indexRadnidani

Dnevniprosjek

NaloziRTGS

Dnevniprosjek

UčešćeRTGS naloga

NaloziDNS

Dnevniprosjek

UčešćeDNS naloga

2005. 5.503.750 254 21.668 3.141.189 12.367 57,07% 2.362.561 9.301 42,93%

2006. 6.753.677 255 26.485 3.678.332 14.425 54,46% 3.075.345 12.060 45,54%

2007. 7.937.323 254 31.249 4.333.415 17.061 54,60% 3.603.908 14.189 45,40%

I-08. 492.071 87 21 23.432 257.521 12.263 52,33% 234.550 11.169 47,67%

II-08. 652.242 133 21 31.059 352.735 16.797 54,08% 299.507 14.262 45,92%

III-08. 686.460 105 21 32.689 373.862 17.803 54,46% 312.598 14.886 45,54%

IV-08. 722.353 105 22 32.834 395.092 17.959 54,70% 327.261 14.876 45,30%

V-08. 748.518 104 18 41.584 420.127 23.340 56,13% 328.391 18.244 43,87%

VI-08. 866.402 116 21 41.257 511.744 24.369 59,07% 354.658 16.888 40,93%

VII-08. 904.894 104 21 43.090 539.689 25.699 59,64% 365.205 17.391 40,36%

VIII-08. 829.213 92 21 39.486 471.739 22.464 56,89% 357.474 17.023 43,11%

IX-08. 840.278 101 22 38.194 482.436 21.929 57,41% 357.842 16.266 42,59%

X-08. 800.173 95 23 34.790 458.515 19.935 57,30% 341.658 14.855 42,70%

XI-08. 679.321 85 20 33.966 387.900 19.395 57,10% 291.421 14.571 42,90%

XII-08. 878.783 129 23 38.208 514.899 22.387 58,59% 363.884 15.821 41,41%

2008. 9.100.708 254 35.830 5.166.259 20.340 56,77% 3.934.449 15.490 43,23%

Mjesečni prosjek 758.392 430.522 327.871

Index 2008/2007. 115 119 109

105

Tabela br. 14 - Uporedni pokazatelji obima realizovanog internog platnog prometa u zemlji u periodu 2005-2008. godine

Tabela br. 15 - Uporedni pokazatelji vrijednosti ukupno realizovanog platnog prometa u zemlji u periodu 2005-2008. godine

PeriodUkupniinterni nalozi

Lančaniindex

Radnidani

Dnevniprosjek

Bezgotovinskinalozi

Dnevniprosjek

Učešćebezgotovinskih

Gotovinskinalozi

Dnevniprosjek

Učešćegotovinskih

2005. 6.759.166 254 26.611 3.949.497 15.549 58,43% 2.809.669 11.062 41,57%

2006. 12.384.190 255 48.565 8.503.145 33.346 68,66% 3.881.045 15.220 31,34%

2007. 15.246.673 254 60.026 10.565.451 41.596 69,30% 4.681.222 18.430 30,70%

I-08. 1.115.293 100 21 53.109 779.157 37.103 69,86% 336.136 16.006 30,14%

II-08. 1.325.281 119 21 63.109 929.739 44.273 70,15% 395.542 18.835 29,85%

III-08 1.418.831 107 21 67.563 1.017.777 48.466 71,73% 401.054 19.098 28,27%

IV-08. 1.503.747 106 22 68.352 1.054.570 47.935 70,13% 449.177 20.417 29,87%

V-08. 1.349.494 90 18 74.972 938.780 52.154 69,57% 410.714 22.817 30,43%

VI-08. 1.443.333 107 21 68.730 1.005.083 47.861 69,64% 438.250 20.869 30,36%

VII-08. 1.513.465 105 21 72.070 1.059.570 50.456 70,01% 453.895 21.614 29,99%

VIII-08. 1.419.182 94 21 67.580 962.043 45.812 67,79% 457.139 21.769 32,21%

IX-08. 1.455.169 103 22 66.144 1.009.923 45.906 69,40% 445.246 20.238 30,60%

X-08. 1.616.417 111 23 70.279 1.144.848 49.776 70,83% 471.569 20.503 29,17%

XI-08. 1.321.435 82 20 66.072 898.129 44.906 67,97% 423.306 21.165 32,03%

XII-08. 1.726.898 131 23 75.083 1.215.962 52.868 70,41% 510.936 22.215 29,59%

2008. 17.208.545 254 67.750 12.015.581 47.305 69,82% 5.192.964 20.445 30,18%

Mjesečni prosjek 1.434.045 1.001.298 432.747

Index 2008/2007. 113 114 111

* Index I-08. je odnos januar 2008/decembar 2007. godine

PeriodUkupan

platni prometLančaniindex

Radnidani

Dnevniprosjek

Međubank.pl. promet

Dnevniprosjek

Učešćemeđubank.

Internipl. promet

Dnevniprosjek

Učešćeinternog

2005. 10.968.099.128 254 43.181.493 5.372.998.880 21.153.539 48,99% 5.595.100.248 22.027.954 51,01%

2006. 15.649.251.222 255 61.369.613 7.073.777.227 27.740.303 45,20% 8.575.473.995 33.629.310 54,80%

2007. 25.242.585.660 254 99.380.259 10.425.634.941 41.045.807 41,30% 14.816.950.718 58.334.452 58,70%

I-08.* 1.617.851.245 58 21 77.040.535 613.577.452 29.217.974 37,93% 1.004.273.792 47.822.562 62,07%

II-08. 2.007.354.844 124 21 95.588.326 763.453.812 36.354.943 38,03% 1.243.901.032 59.233.382 61,97%

III-08. 2.132.263.140 106 21 101.536.340 847.372.984 40.351.094 39,74% 1.284.890.156 61.185.246 60,26%

IV-08. 2.248.362.684 105 22 102.198.304 924.046.609 42.002.119 41,10% 1.324.316.075 60.196.185 58,90%

V-08. 2.131.100.015 95 18 118.394.445 827.860.806 45.992.267 38,85% 1.303.239.209 72.402.178 61,15%

VI-08. 2.438.699.363 114 21 116.128.541 948.916.298 45.186.490 38,91% 1.489.783.065 70.942.051 61,09%

VII-08. 2.559.904.221 105 21 121.900.201 952.036.680 45.335.080 37,19% 1.607.867.541 76.565.121 62,81%

VIII-08. 2.287.109.242 89 21 108.909.964 884.868.808 42.136.610 38,69% 1.402.240.433 66.773.354 61,31%

IX-08. 2.331.666.644 102 22 105.984.847 940.422.601 42.746.482 40,33% 1.391.244.043 63.238.366 59,67%

X-08. 2.404.934.074 103 23 104.562.351 982.127.224 42.701.184 40,84% 1.422.806.850 61.861.167 59,16%

XI-08. 2.007.310.554 84 20 100.365.528 739.637.924 36.981.896 36,85% 1.267.672.630 63.383.631 63,15%

XII-08. 2.548.725.601 127 23 110.814.157 1.122.131.801 48.788.339 44,03% 1.426.593.801 62.025.817 55,97%

2008. 26.715.281.627 254 105.178.274 10.546.453.000 41.521.469 39,48% 16.168.828.627 63.656.806 60,52%

Mjesečni prosjek 2.226.273.469 878.871.083 1.347.402.386

Index 2008/2007. 106 101 109

106

Tabela br.16 -Uporedni pokazatelji vrijednosti realizovanog međubankarskog platnog prometa u zemlji u periodu 2005-2008. godine

Tabela br. 17 - Uporedni pokazatelji vrijednosti realizovanog internog platnog prometa u zemlji u periodu 2005-2008. godine

PeriodMeđubankarskiplatni promet

Lančaniindex

Radnidani

Dnevniprosjek

RTGSDnevniprosjek

UčešćeRTGS

DNSDnevniprosjek

UšešćeDNS

2005. 5.372.998.880 254 21.153.539 5.143.224.068 20.248.914 95,72% 229.774.812 904.625 4,28%

2006. 7.073.777.227 255 27.740.303 6.697.625.029 26.265.196 94,68% 376.152.198 1.475.107 5,32%

2007. 10.425.634.941 254 41.045.807 9.954.690.116 39.191.693 95,48% 470.944.826 1.854.113 4,52%

I-08. 613.577.452 87 21 29.217.974 582.461.214 27.736.248 94,93% 31.116.238 1.481.726 5,07%

II-08. 763.453.812 124 21 36.354.943 724.762.968 34.512.522 94,93% 38.690.844 1.842.421 5,07%

III-08. 847.372.984 111 21 40.351.094 806.457.253 38.402.726 95,17% 40.915.731 1.948.368 4,83%

IV-08. 924.046.609 109 22 42.002.119 881.187.792 40.053.991 95,36% 42.858.817 1.948.128 4,64%

V-08. 827.860.806 90 18 45.992.267 785.581.440 43.643.413 94,89% 42.279.366 2.348.854 5,11%

VI-08. 948.916.298 115 21 45.186.490 902.387.093 42.970.814 95,10% 46.529.205 2.215.676 4,90%

VII-08. 952.036.680 100.33 21 45.335.080 900.065.658 42.860.269 94,54% 51.971.022 2.474.811 5,46%

VIII-08. 884.868.808 92.9 21 42.136.610 835.162.977 39.769.666 94,38% 49.705.831 2.366.944 5,62%

IX-08. 940.422.601 106 22 42.746.482 891.315.188 40.514.327 94,78% 49.107.413 2.232.155 5,22%

X-08. 982.127.224 104 23 42.701.184 935.609.820 40.678.688 95,26% 46.517.405 2.022.496 4,74%

XI-08. 739.637.924 75.3 20 36.981.896 699.894.679 34.994.734 94,63% 39.743.245 1.987.162 5,37%

XII-08. 1.122.131.801 152 23 48.788.339 1.074.729.239 46.727.358 95,78% 47.402.561 2.060.981 4,22%

2008. 10.546.453.000 254 41.521.469 10.019.615.322 39.447.304 95,00% 526.837.678 2.074.164 5,00%

Mjesečni prosjek 878.871.083 834.967.943 43.903.140

Index 2008/2007. 101 101 112

Period Ukupaninter. pl. promet

Lančaniindex

Radnidani

Dnevniprosjek

Bezgotovinskiplatni promet

Dnevniprosjek

Učešćebezgot.

Gotovinskiplatni promet

Dnevniprosjek

Učešćegot.

2005. 5.595.100.248 254 22.027.954 3.976.757.151 15.656.524 71,08% 1.618.343.097 6.371.430 28,92%

2006. 8.575.473.995 255 33.629.310 6.168.387.384 24.189.754 71,93% 2.407.086.611 9.439.555 28,07%

2007. 14.816.950.718 254 58.334.452 11.233.614.329 44.226.828 75,82% 3.583.336.389 14.107.624 24,18%

I-08. 1.004.273.792 100 21 47.822.562 774.072.575 36.860.599 77,08% 230.201.217 10.961.963 22,92%

II-08. 1.243.901.032 124 21 59.233.382 966.048.816 46.002.325 77,66% 277.852.217 13.231.058 22,34%

III-08. 1.284.890.156 103 21 61.185.246 983.033.685 46.811.128 76,51% 301.856.471 14.374.118 23,49%

IV-08. 1.324.316.075 103 22 60.196.185 1.011.084.609 45.958.391 76,35% 313.231.466 14.237.794 23,65%

V-08. 1.303.239.209 98 18 72.402.178 994.005.868 55.222.548 76,27% 309.233.340 17.179.630 23,73%

VI-08. 1.489.783.065 114 21 70.942.051 1.149.908.088 54.757.528 77,19% 339.874.977 16.184.523 22,81%

VII-08. 1.607.867.541 108 21 76.565.121 1.219.795.656 58.085.507 75,86% 388.071.885 18.479.614 24,14%

VIII-08. 1.402.240.433 87 21 66.773.354 1.031.173.512 49.103.501 73,54% 371.066.922 17.669.853 26,46%

IX-08. 1.391.244.043 99 22 63.238.366 1.065.797.336 48.445.333 76,61% 325.446.707 14.793.032 23,39%

X-08. 1.422.806.850 102 23 61.861.167 1.073.800.065 46.686.959 75,47% 349.006.786 15.174.208 24,53%

XI-08. 1.267.672.630 89 20 63.383.631 988.022.631 49.401.132 77,94% 279.649.999 13.982.500 22,06%

XII-08. 1.426.593.801 113 23 62.025.817 1.096.218.924 47.661.692 76,84% 330.374.877 14.364.125 23,16%

2008. 16.168.828.627 254 63.656.806 12.352.961.765 48.633.708 76,40% 3.815.866.862 15.023.098 23,60%

Mjesečni prosjek 1.347.402.386 1.029.413.480 317.988.905

Index 2008/2007. 109 110 106

107

Tabela br. 18 – Ostvareni neto profit po sektorima, u milionima eura

Djelatnosti Neto profit 2007. Neto profit 2006. % promjena

Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 2,082 2,733 -23,82

Ribarstvo -0,584 0,02 -3020,00

Vađenja ruda i kamena -14,649 -13,225 (10,77)*

Prerađivačka industrija -53,085 5,096 -1141,70

Proizvodnja električne energije, gasa i vode -8,649 -24,348 (-64,48)

Građevinarstvo 18,831 0,234 7947,44

Trgovina na malo i veliko 118,9 71,962 65,23

Hoteli i restorani -14,67 -29,946 (-51,01)

Saobraćaj, skladištenje i veze 71,655 25,649 179,37

Finansijski posrednici 9,74 3,238 200,80

Poslovi s nekretninama 13,938 15,774 -11,64

* Zagrada označava da je u pitanju rast (pozitivan predznak) ili sniženje gubitka (negativan predznak)

Tabela br. 19 - Ostvareni neto profit po opštinama u 2007, u hiljadama eura

Naziv Profit Gubitak

Podgorica 150.108

Budva 21.488

Kotor 8.554

Bar 7.584

Herceg Novi 3.466

Danilovgrad 994

Andrijevica 71

Šavnik 25

Nikšić 37.724

Cetinje 4.012

Bijelo Polje 1.824

Ulcinj 1.663

Pljevlja 1.238

Berane 1.175

Tivat 529

Plužine 410

Kolašin 341

Mojkovac 277

Žabljak 238

Plav 178

Rožaje 72

UKUPNO 192.290 49.682

Neto profit za obračunski period 142.608

108

Tabela br. 20 – Platni bilans Crne Gore, u hiljadama EUR

*BDP za 2008. godinu

2007. 2008. Promjena u % % BDP

A. TEKUĆI RAČUN -642.786 -1.005.664 56,45 30,12

ROBE -1.159.322 -1.489.603 28,49 44,61

1. Prihodi 543.411 519.088 -4,48 15,55

1.1 Izvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 514.715 484.686 -5,83 14,52


2. Rashodi 1.702.733 2.008.691 17,97 60,16

2.1 Uvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 1.685.218 1.986.641 17,89 59,50


USLUGE 440.133 403.082 -8,42 12,07

1. Prihodi 674.056 754.278 11,90 22,59

2. Rashodi 233.923 351.196 50,13 10,52

DOHOCI 17.010 7.785 -54,23 0,23

1. Prihodi 89.420 128.356 43,54 3,84

2. Rashodi 72.410 120.570 66,51 3,61

TEKUĆI TRANSFERI 59.394 73.072 23,03 2,19

1. Transferi u Crnu Goru 100.775 109.321 8,48 3,27

2. Transferi iz Crne Gore 41.381 36.248 -12,40 1,09

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 753.035 1.049.288 39,34 31,43

1. RAČUN KAPITALA -1.435 -463 -67,75 0,01

2. FINANSIJSKI RAČUN 754.469 1.049.751 39,14 31,44

2.1. Direktne investicije-neto 524.876 567.609 8,14 17,00

2.2. Portfolio investicije-neto 4.692 -15.538 0,47

2.3. Ostale investicije-neto 375.702 342.378 -8,87 10,25

2.4. Promjena rezervi CBCG -150.800 155.301 4,65

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (-A-B) -110.249 -43.624

109

Zemlja Ukupno

Priliv stranih direktnih investicija u Crnoj Gori

Investicije u preduzeća i

banke

Smanjenje kapitala

u stranim bankama i

preduzećima

Prodaja nepokretnosti

u inostranstvu

Prodaja udjela u drugom

domaćem preduzeću

Prodaja nepokretnosti u Crnoj Gori

Interkompanijski dug

1+2+3+4+5+6 1 2 3 4 5 6Srbija 43.541.957,06 28.099.899,33 50.000,00 19.980,00 456.954,99 14.237.036,52 678.086,22Njemačka 21.251.483,99 2.622.563,96 8.618.961,80 10.009.958,23Austrija 47.204.478,75 30.117.339,89 3.000,00 6.316.258,69 10.767.880,17Danska 14.106.761,23 5.077.775,00 1.528.986,23 7.500.000,00Slovenija 12.653.426,53 7.949.038,79 2.398.880,00 380.950,00 1.924.557,74Rumunija 2.404.650,00 2.123.309,00 281.341,00Grčka 41.163.218,50 9.803.515,00 422.356,98 30.937.346,52Švedska 635.631,44 109.613,00 526.018,44Hrvatska 11.968.024,83 6.837.209,46 787.633,00 4.343.182,37Makedonija 669.894,54 317.894,54 352.000,00Bugarska 3.031.470,00 1.600,00 29.970,00 2.999.900,00Velika Britanija 69.315.881,35 22.834.624,52 150.210,23 13.833.181,04 32.497.865,56SAD 16.777.282,45 9.703.787,65 5.609.247,53 1.464.247,27Italija 2.405.265,41 946.377,20 561.960,21 896.928,00Švajcarska 65.953.983,87 8.104.080,23 1.099.988,57 37.345.954,62 19.403.960,45Holandija 20.383.426,87 7.101.584,19 4.182.704,18 9.099.138,50Kipar 128.818.036,18 32.874.704,27 2.199.950,00 34.049.561,75 59.693.820,16Japan 1.862.764,01 87.907,71 1.774.856,30Belgija 1.575.883,20 99.305,00 1.476.578,20Mađarska 27.278.889,67 25.188.592,64 1.911.297,03 179.000,00Francuska 5.015.008,79 883.234,00 4.131.774,79Slovačka 64.975,00 54.975,00 10.000,00Finska 363.124,02 363.124,02Irska 7.982.134,97 4.673.197,51 50.000,00 3.089.036,46 169.901,00Norveška 4.613.511,82 1.554.207,04 2.152.130,50 907.174,28Španija 1.050.719,89 58.433,00 992.286,89Kanada 1.248.379,41 475.000,00 12.661,58 760.717,83Australija 1.372.311,86 201.297,92 1.139.013,94 32.000,00Albanija 1.002.420,16 17.000,00 49.785,16 435.850,00 499.785,00Angvila 185.000,00 185.000,00Avganistan 60.000,00 60.000,00Bahrein 259.885,00 219.925,00 39.960,00Bahami 2.317.258,04 279.950,00 87.396,04 1.949.912,00Belize 1.231.067,65 28.000,00 1.203.067,65Bjelorusija 1.064.581,30 1.064.581,30Bermudi 45.000,00 45.000,00Bosna i Hercegovina 6.533.862,00 1.380.990,00 5.118.900,00 33.972,00

Češka 2.053.535,00 1.799.850,00 253.685,00Djevičanska ostrva(GBR) 25.623.142,19 3.497.906,75 9.887.335,44 12.237.900,00

Tabela br. 21 – Strane direktne investicije u Crnoj Gori u 2008. godini po zemljama

110

Tabela br. 21 – Strane direktne investicije u Crnoj Gori u 2008. godini po zemljama - nastavak tabele

Zemlja Ukupno

Priliv stranih direktnih investicija u Crnoj Gori

Investicije u preduzeća i

banke

Smanjenje kapitala

u stranim bankama i

preduzećima

Prodaja nepokretnosti

u inostranstvu

Prodaja udjela u drugom

domaćem preduzeću

Prodaja nepokretnosti u Crnoj Gori

Interkompanijski dug

1+2+3+4+5+6 1 2 3 4 5 6Djevičanska ostrva(SAD) 285.000,00 285.000,00

Kirgistan 277.960,00 135.000,00 142.960,00Egipat 11.216.831,74 120.800,00 999.925,00 2.347.310,00 7.748.796,74Estonija 11.371.275,35 2.258.407,00 8.589.923,85 522.944,50Hongkong 2.927.984,54 268.501,91 2.659.482,63Island 1.677.178,01 1.677.178,01Izrael 2.252.238,16 170.997,00 1.267.653,16 813.588,00Jermenija 12.900,00 4.900,00 8.000,00Kajmanska ostrva 314.911,23 4.978,00 309.933,23Kazahstan 376.191,00 376.191,00Kina 696.658,40 300.000,00 396.658,40Letonija 13.896.604,66 2.237.923,00 10.524.861,66 1.133.820,00Lihtenstajn 8.469.394,31 3.018.915,00 4.160.609,31 1.289.870,00Litvanija 9.612.722,63 3.344.691,94 5.343.757,89 924.272,80Luksemburg 3.333.167,58 1.375.094,00 39.935,02 1.268.238,56 649.900,00Monako 369.028,00 319.028,00 50.000,00Malta 193.328,50 153.503,00 39.825,50Maršalska ostrva 39.700,00 39.700,00Mauricijus 395.000,00 395.000,00Nova Kaledonija 12.537,45 12.537,45Novi Zeland 203.492,75 203.492,75Poljska 309.163,05 193.000,00 116.163,05Panama 8.453.647,26 416.800,00 1.063.149,76 6.973.697,50Ruska Federacija 126.013.069,59 17.144.283,37 174.000,00 104.044.378,22 4.650.408,00Sejšeli 3.189.880,00 239.880,00 2.950.000,00Singapur 6.192.945,40 191.504,42 6.001.440,98Turska 6.761.175,89 6.696.220,89 64.955,00Ukrajina 3.029.514,05 1.000.001,00 2.029.513,05Ujedinjeni Arapski Emirati 15.073.117,40 5.240.586,00 7.972.474,84 1.860.056,56

Britanska teritorija Indijskog o.

31.000,00 31.000,00

Zambija 13.619,60 13.619,60Ukupno 832.089.563,53 259.916.914,42 5.748.818,57 1.496.496,99 459.954,99 318.565.910,71 245.901.467,85

Izvor: CBCG

111

Prilog 2. Podzakonska akta

Odluke Centralne banke Crne Gore donijete tokom 2008. godine

1) Odluka o izmjenama i dopunama Statuta Centralne banke Crne Gore („Sl. list CG“, br. 15/08)2) Odluka o kliringu međunarodnih plaćanja („Sl. list CG“, br. 20/08)3) Odluka o izmjenama i dopunama Statuta Centralne banke Crne Gore („Sl. list CG“, br. 34/08)4) Odluka o uslovima za obavljanje kreditno-garantnih poslova („Sl. list Crne Gore“, br. 42/08)5) Odluka o visini naknada za vršenje kontrolne funkcije Centralne banke Crne Gore („Sl. list Crne Gore“, br. 48/08).6) Odluka o adekvatnosti kapitala banaka („Sl. list Crne Gore“, br 60/08)7) Odluka o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom u bankama („Sl. list Crne Gore“, br. 60/08)8) Odluka o minimalnim standardima za upravljanje tržišnim rizicima u banci („Sl. list Crne Gore“, br. 60/08)9) Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom kamatne stope koji ne proizilazi iz trgovačkih aktivnosti banke

(„Sl. list Crne Gore“, br 60/08)10) Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama („Sl.list Crne Gore“, br. 60/08)11) Odluka o minimalnim standardima poslovanja banke sa licima povezanim sa bankom („Sl.list Crne Gore“, br. 60/08)12) Odluka o metodologiji za mjerenje rizika zemlje u bankama („Sl. list Crne Gore“, br. 60/08)13) Odluka o dokumentaciji koja se prilaže uz zahtjeve za izdavanje odobrenja iz Zakona o bankama

(„Sl. list Crne Gore“, br. 60/08)14) Odluka o sadržaju i načinu vođenja registara banaka, filijala stranih banaka, mikrokreditnih finansijskih institucija, kredi-

tnih unija i predstavništava stranih banaka („Sl. list Crne Gore“, br. 60/08)15) Odluka o osnovama sistema interne kontrole u bankama(„Sl. list Crne Gore“, br. 60/08)16) Odluka o internoj reviziji u bankama („Sl. list Crne Gore“, br. 60/08)17) Odluka o korišćenju obavezne rezerve banaka kod Centralne banke Crne Gore na period duži od jednog dana („Sl. list

CG“, br. 65/08) 18) Odluka o odobravanju kratkoročnih pozajmica bankama („Sl. list CG“, br. 65/08)19) Odluka o kontnom okviru za banke („Sl. list Crne Gore“, br. 68/08)20) Odluka o izvještajima koji se dostavljaju Centralnoj banci Crne Gore u skladu sa Zakonom o bankama

(„Sl. list Crne Gore“, br. 68/08)

112

Prilog 3. Politika Centralne banke u 2009. godini

Na osnovu člana 17 stav 1 tačka 1 Zakona o Centralnoj banci (»Sl. list RCG« br. 52/00 i 47/01), Savjet Centralne banke Crne Gore, na sjednici održanoj 22.12.2008. godine, utvrdio je:

POLITIKU CENTRALNE BANKE U 2009. GODINI

Polazeći od dostignutog nivoa razvijenosti finansijskog sistema, najbolje međunarodne prakse, ustavnih obaveza i zakonskih ovla-šćenja, Centralna banka Crne Gore će u 2009. godini:

1. Održavati dostignuti nivo sigurnosti i stabilnosti bankarskog sistema, usmjeriti se na jačanje korporativnog upravljanja i upravljanja rizicima u bankama i nastaviti implementaciju međunarodno prihvaćenih standarda i principa.

2. Kontinuirano pratiti, analizirati i istraživati stanje u realnom, finansijskom i ostalim djelovima ekonomskog sistema, pratiti događanja na globalnom nivou i njihov uticaj na Crnu Goru, raditi na očuvanju finansijske stabilnosti i davati preporuke za podsticanje ekonomskog razvoja.

3. Održavati i unaprijeđivati efikasan platni promet i unaprijediti pravni okvir za funkcionisanje platnog prometa u zemlji.

4. Nastaviti sa kontinuiranim unapređenjem upravljanja sredstvima i rizicima deviznih rezervi, posebno imajući u vidu pove-ćane rizike koje nosi tekuća kriza, s osnovnim ciljem obezbijedjenja sigurnosti plasiranih sredstava.

5. Unapređivati obavljanje platnog prometa sa inostranstvom i usklađivati ga sa međunarodnim standardima.

6. Unapređivati saradnju sa međunarodnim finansijskim institucijama, međunarodnim organizacijama, centralnim bankama i aktivno učestvovati u procesu pristupanja Crne Gore Evropskoj Uniji.

7. S punom pažnjom nastaviti aktivnosti na razvoju i unaprjeđenju informacionog sistema, usavršavanju zaposlenih i infor-misanju domaće i strane javnosti.

1. U cilju održavanja dostignutog nivoa sigurnosti i stabilnosti bankarskog sistema, Centralna banka će svoje aktivnosti usmjeriti na jačanje korporativnog upravljanja i upravljanja rizicima u bankama i nastaviti implementaciju međunarodno prihvaćenih standarda i principa kroz:

a) Razvoj mehanizama i planova upravljanja u kriznim situacijama i njihovu primjenu u zavisnosti od konkretnih okol-nosti;

b) Kontinuiranu analizu politike obavezne rezerve i prema potrebi vršiti njena prilagođavanja;c) Implementaciju usvojene podzakonske regulative, sa posebnim akcentom na primjenu standardizovanog pristupa u

utvrđivanju kapitala za kreditni i druge rizike, u skladu sa Direktivom o adekvatnosti kapitala;d) Nastavak politike opreznog licenciranja banaka i izdavanja odobrenja, promociju korporativne kulture, interbankarske

medijacije i preventivne zaštite deponenata;e) Jačanje supervizije bazirane na ocjeni upravljanja rizicima i utvrđivanju regulatornog kapitala uz korišćenje pruden-

cionog filtera za iskazivanje kapitala, koji obezbjeđuje sigurnost i stabilnost banaka;f) Jačanje tržišne discipline, zaštite konkurencije i klijenata kroz objelodanjivanje podataka od strane banaka o kvalitetu

korporativnog upravljanja, upravljanja rizicima, metodama utvrđivanja adekvatnosti kapitala i drugim podacima; g) Izmjene u sistemu izvještavanja, s posebnim akcentom na objektivnost, tačnost i blagovremenost izvještaja koje banke

dostavljaju o svom finansijskom stanju i poslovanju, kao parametara od čije tačnosti u velikoj mjeri zavise strategija i mjere za očuvanje likvidnosti i solventnosti pojedinačnih banaka, kao i cjelokupnog bankarskog sistema, u uslovima globalne finansijske krize;

113

h) Jačanje međusobne povezanosti i saradnje s drugim regulatornim tijelima finansijskog sistema, a naročito sa supervi-zorskim autoritetima iz matičnih zemalja banaka koje posluju u Crnoj Gori, s fokusom na upravljanju rizicima i jačanju kontrole na konsolidovanoj osnovi;

i) Unapređivanje metoda i tehnika stresnog testiranja kako bi se pravovremeno sagledali različiti uticaji, identifikovali sistemski rizici i preduzele aktivnosti ka njihovom eliminisanju ili minimiziranju njihovih negativnih uticaja;

j) Jačanje kontrole usklađenosti politika i procedura, radi ispunjavanja obaveza vezanih za sprječavanje pranja novca i finansiranje terorizma.

2. Radi očuvanja finansijske stabilnosti i davanja preporuka za podsticanje ekonomskog razvoja, uz kontinuirano praćenje i analiziranje stanja i kretanja u realnom, finansijskom i ostalim djelovima ekonomskog sistema, i praćenje uticaja globalne finansijske krize na Crnu Goru, Centralna banka će:

a) Predlagati izmjene važeće regulative kako bi nesmetano obavljala funkciju održavanja finansijske stabilnosti;b) Procjenjivati negativne efekte globalne finansijske krize, analizirati njihov uticaj na finansijsku stabilnost Crne Gore i,

u zavisnosti od ocjene stanja, preduzimati korektivne mjere iz svoje nadležnosti, odnosno predlagati korektivne mjere čija primjena nije u nadležnosti Centralne banke;

c) Aktivno učestovati i podržavati programe strateškog razvoja i mjere ekonomske politike i drugih politika, koje će do-prinijeti poboljšanju standarda stanovnika Crne Gore i njenom približavanju Evropskoj uniji i evro-atlanskim integra-cijama;

d) Pratiti makroekonomska kretanja u Crnoj Gori, prikupljanjem relevantih statističkih podataka i sprovođenjem redovne ekonomske i ekonometrijske analize u monetarnoj, finansijskoj, fiskalnoj i realnoj sferi, te kretanja u domenu među-narodnih ekonomskih odnosa;

e) Analizirati mogućnosti za održavanje makroekonomske stabilnosti i ispunjenje Mastrihtskih kriterijuma i kreiranje stimulativnog poslovnog ambijenta;

f) Pratiti kretanja u platnom bilansu Crne Gore i po potrebi predlagati korektivne mjere;g) Pratiti i analizirati međunarodna iskustva u funkciji sagledavanja mogućnosti i efikasnosti primjene mjera ekonom-

ske i monetarne politike, a naročito zemalja iz regiona jugoistočne Evrope i zemalja koje su uspješno okončale proces pristupanja Evropskoj uniji;

h) Korišćenjem makroekonomskog modela za Crnu Goru i izradom studija, analizirati uticaj postojećih instrumenata monetarne i ekonomske politike na crnogorsku ekonomiju, kao i mogućnost razvoja i primjene novih instrumenata u uslovima eurizacije;

i. Izraditi alternativni strukturni makroekonomski model u cilju kreiranja projekcija makroindikatora neophodnih za analizu finansijske stabilnosti Crne Gore;

j) Raditi na unapređivanju postojećih i uvođenju novih izvještaja, a prije svega izvještaja o finansijskoj stabilnosti;k) Organizovati prikupljanje podataka za potrebe kreiranja i publikovanja monetarne i platnobilansne statistike;l) Sagledavati i ukazivati na nedostatke u postojećoj statističkoj, metodološkoj i institucionalnoj osnovi za vođenje eko-

nomske politike i davati preporuke za njihovo prevazilaženje.

3. U cilju održavanja i unaprjeđenja stabilnog i efikasnog platnog prometa u zemlji, Centralna banka će raditi na:

a) Kontinuiranom unaprjeđenju platnog sistema za izvršavanje međubankarskih transfera, kao osnove cjelokupnog pla-tnog sistema Crne Gore;

b) Donošenju podzakonske regulative, u cilju potpunog usklađivanja s regulativnom Evropske unije i suštinskim princi-pima za sistemski važne platne sisteme Komiteta za platne i obračunske sisteme BIS banke;

c) Kvalitetnom i efikasnom pružanju usluga platnog prometa u zemlji za klijente Centralne banke;d) Implementaciji novog informacionog sistema za obavljanje poslova prinudne naplate kojim se u velikoj mjeri auto-

matizuje izvršenje prinudne naplate.

114

4. U cilju daljeg unaprjeđivanja upravljanje deviznim rezervama Crne Gore, a u uslovima tekuće globalne finansijske krize, dajući najveći značaj sigurnosti plasiranja sredstava, Centralna banka će:

a) U skladu sa poštovanjem principa likvidnosti i profitabilnosti vršiti optimizaciju postojećih finansijskih instrumentata u portfoliu i unapređenje već usvojenih tehnika upravljanja sredstvima deviznih rezervi i rizicima, radi ostvarivanja što boljeg odnosa prinosa i rizika;

b) Permanentno pratiti situaciju na međunarodnom finansijskom tržištu i kontinuirano preispitivati alternativne mogu-ćnosti plasmana sredstava;

c) Ispitati mogućnosti investiranja sredstava u nove finansijske instrumente, polazeći prevashodno od principa sigurno-sti, ukoliko se izmjenama postojećih zakonskih rješenja obezbijede neophodne normativne pretpostavke;

d) Unaprijediti metodologiju planiranja optimalne količine novčanica i kovanog novca radi redovnog snabdijevanja ba-naka i drugih klijenata CBCG.

5. U cilju unaprjeđivanja platnog prometa sa inostranstvom i kvaliteta postojećih usluga, Centralna banka će:a) Raditi na poboljšanju kvaliteta postojećih i uspostavljanju novih korespondentskih odnosa sa stranim bankama i ban-

karskim institucijama;

b) Uspostaviti i razvijati klirinški način plaćanja sa Republikom Srbijom i BiH.c) Intenzivirati saradnju sa nadležnim državnim organima i međunarodnim institucijama radi otkrivanja i sprječavanja

ubacivanja falsifikovanog novca u kanale platnog prometa.

6. U cilju unaprjeđivanja saradnje sa međunarodnim finansijskim institucijama, centralnim bankama drugih zemalja, kao i radi ubrzanja pristupanja Evropskoj uniji, Centralna banka Crne Gore će:

a) Intenzivirati saradnju sa Međunarodnim monetarnim fondom (MMF-om) i članicama grupacije Svjetske banke, na-ročito u dijelu razmjene informacija i stvaranja uslova za korišćenje finansijske podrške u okviru aranžmana aktuelnih za Crnu Goru;

b) Unaprjeđivati saradnju sa ostalim međunarodnim finansijskim i drugim organizacijama kroz uspostavljanje neposre-dnog kontakta, prezentacijom svojih aktivnosti, učešćem u radu radnih tijela i skupština i sl;

c) Razvijati saradnju sa drugim centralnim bankama i finansijskim tijelima kroz realizaciju sporazuma i memoranduma, posebno u oblasti supervizije banaka, predlaganjem novih oblika saradnje uklučujući i uspostavljanje strateškog par-tnerstva;

d) Praktikovati aktivno učešće eksperata Centralne banke na sastancima međunarodnih organizacija, forumima, semi-narima i konferencijama posvećenim globalnoj finansijskoj stabilnosti i oblasti centralnog bankarstva;

e) Aktivno učestvovati u procesu pridruživanja EU, kroz realizaciju saradnje sa nadležnim institucijama u Crnoj Gori, Evrop-skom komisijom i Evropskom centralnom bankom. Nastaviti aktivnosti na harmonizaciji domaćeg zakonodavstva s pravnim tekovinama EU i na pripremi projekata za korišćenje finansijskih sredstava iz pretpristupnih IPA fondova.

7. Centralna banka će u narednom periodu punu pažnju pokloniti razvoju i unaprjeđenju informacionog sistema, usavršava-nju zaposlenih i informisanju domaće i strane javnosti kroz:

a) Kontinuirano povećavanje nivoa bezbjednosti informacionih tehnologija, razvijanje metodologije za upravljanje i kon-trolu sistema kvaliteta i sigurnosti i razvijanje nove aplikacije i metodologije za upravljanje IT projektima;

b) Unaprjeđivanje bezbjednosti i raspoloživosti informacionog sistema uvođenjem PKI (Private Key Infrastructure) siste-ma u poslovno okruženje i stavljanje u funkciju alternativne lokacije;

c) Profesionalno usavršavanje zaposlenih za potrebe radnih mjesta na kojima su angažovani i njihovo uključivanje u pro-cese promjena;

115

d) Informisanje domaće i strane javnosti o aktivnostima, ciljevima i rezultatima svoga rada. e) Javno učešće u brojnim društvenim i socijalnim aktivnostima, raditi na podizanju nivoa ekonomskog znanja u druš-

tvu, doprinositi jačanju civilnog društva i pomagati razvoj svih nacionalnih resursa.

116

Prilog 4. Preporuke Vladi Crne Gore za ekonomsku politiku u 2009. godini

I. UVODNE NAPOMENE

U prethodne tri godine crnogorska privreda je ostvarila izuzetno brz rast. Procijenjena prosječna stopa rasta BDP-a u periodu 2006–2008. godina iznosi 9%, što spada među najviše stope rasta u Evropi. Izvjesno je da će globalna finansijska kriza i eventualna po-java recesije u razvijenim tržišnim privredama uticati na usporavanje ekonomskog rasta Crne Gore. U okviru preporuka razvijena su četiri scenarija. Prva tri scenarija podrazumijevaju usporavanje ekonomskog rasta, a četvrti scenario polazi od pretpostavke ula-ska Crne Gore u recesiju. Ponuđene preporuke važe za prva tri scenarija, a u aneksu su date sugestije šta bi dodatno trebalo uraditi ukoliko bi Crna Gora ušla u recesiju.

Crna Gora, kao mala i visoko otvorena ekonomija, teško može izbjeći prenošenje šokova sa globalnih tržišta, ali treba da nastoji da mjerama ekonomske politike, koliko je god to moguće, minimizira njihova negativna dejstva. To znači da će vjerovatno u na-rednom periodu biti potreban nešto viši stepen intervencionizma nego što je to bilo u prethodnom periodu. U formulisanju mjera treba slijediti preporuke EU, vezane za tekuću globalnu finansijsku krizu, kao što je to urađeno u slučaju Deklaracije sa Samita ze-malja euro zone.

Globalna kriza se može odraziti negativno na više sektora u Crnoj Gori, pa je ekonomskom politikom potrebno posvetiti posebnu pažnju sektorima koji će biti najviše pod uticajem negativnih šokova. Grane koje mogu biti najviše pogođene su: finansijski sistem, građevinarstvo, izvozni sektor i turizam. Takođe, u uslovima usporavanja ekonomskog rasta i recesije može doći do opadanja ja-vnih prihoda, pa je potrebna velika doza opreza prilikom vođenja fiskalne politike, a najbolja zaštita od nepovoljnih kretanja jeste budžetski suficit.

Izvjesno je da će u narednoj godini biti ograničena ponuda kreditnih sredstava i da će oni biti skuplji. To će svakako uticati negativno na agregatnu tražnju, što će dovesti do usporavanja rasta realnog sektora. U takvim uslovima, potrebno je razmotriti mogućnosti za korišćenje kreditnih sredstava međunarodnih finansijskih institucija. One imaju različite programe finansiranja, tako da se za neka sredstva kao korisnik može javiti samo država, za neka samo finansijske institucije (banke), a za neka i krajnji korisnici. Ponekad je za korišćenje ovih sredstava potrebna državna garancija, a ponekad je samo poželjna. U aneksu ovog dokumenta su prikazani pro-grami finansiranja izabranih međunarodnih finansijskih institucija.

Značajan priliv stranih direktnih investicija može biti faktor koji bi u velikoj mjeri mogao amortizovati negativna globalna kretanja. Pokretanje nekih velikih projekata, kao na primjer gradnja turističkog kompleksa na „Velikoj plaži“, mogli bi dati snažan podsticaj razvoju čitave privrede.

Iskustvo drugih privreda u tranziciji je pokazalo da je stepen iskorišćenja raspoloživih sredstava iz pretpristupnih fondova EU bio dosta nizak. U tekućim uslovima globalne krize, ova sredstva mogu biti značajan faktor amortizovanja njenih negativnih posljedica. Radi boljeg iskorišćenja ovih sredstava ne treba se ustručavati ni od korišćenja eksternih konsultanata.

Ekonomska politika treba da bude posebno usmjerena na rast životnog standarda i smanjenje siromaštva, u granicama koje dozvo-ljava rast realnog BDP-a. U 2009. godini treba nastaviti sa kreiranjem stimulativnog poslovnog ambijenta, koji podrazumijeva brze i jeftine administrativne procedure i deregulaciju poslovanja, kao i ubrzanje pristupanja Crne Gore EU i STO. Posebnu pažnju treba posvetiti visokom deficitu tekućeg računa platnog bilansa, kao i rastućem privatnom spoljnom dugu.

Kao indikatori uspješnosti ekonomske politike, treba da budu sljedeće veličine:

• StoparastaBDP-aod5%,• Stopanezaposlenostiod10%,

117

• NetoprilivSDIod450milionaeura,• Stopainflacijeod5%,• Budžetskideficitdo1%.

Izvjesno je da će pozitivna ili negativna kretanja na globalnom tržištu imati veliki uticaj na ostvarenje ovih ciljeva. U sklopu prepo-ruka, data su četiri alternativna scenarija, koja ukazuju šta se može očekivati u narednoj godini na makronivou.

Da bi se ostvarili ovi ciljevi, Centralna banka Crne Gore (u daljem tekstu: CBCG), shodno svojoj zakonskoj obavezi, predlaže Vladi Crne Gore sljedeće preporuke u oblasti ekonomske politike za 2009. godinu, koje će biti komplementarne sa mjerama koje će pre-duzeti CBCG, i grupisane su u šest oblasti:

• Preporukeudomenurealnogsektora,• Preporukeudomenufiskalnepolitike,• Preporukeudomenufinansijskogsistema,• Preporukeudomenuekonomskihodnosasainostranstvomimeđunarodnimintegracijama,• Preporukeudomenuekologijeiostalimaspektimaodrživograzvojai• Preporukeuostalimoblastima.

Projekcije makroekonomskih indikatora Crne Gore za 2009. godinu- scenario analiza

Za prognoziranje konjunkturnih kretanja potrebne su dugačke i pouzdane vremenske serije. I u takvim uslovima česte su greške u prognozama. U slučaju Crne Gore postoje kratke vremenske serije, čitav niz relevantnih statističkih podataka uopšte nije dostupan, a za neke se postavlja i pitanje pouzdanosti. Stoga, precizne projekcije je gotovo nemoguće uraditi. U uslovima povećane neizvje-snosti i rizika, do kojih je dovela tekuća globalna finansijska kriza, dodatno se smanjuje pouzdanost projekcija, a međunarodne fi-nansijske institucije svoje prognoze prilagođavaju svakog mjeseca. Stoga, date projekcije je potrebno uzeti sa određenom dozom uzdržanosti.

Scenario analiza kretanja BDP-a i osnovnih makroindikatora bazira je na pretpostavkama koje se odnose na moguće promjene u crnogorskoj ekonomiji usljed uticaja globalne finansijske krize na realne tokove. U tom pravcu, imajući u vidu otvorenost crnogor-ske ekonomije, urađena je simulacija četiri scenarija, bazirana na različitim pretpostavkama u odnosu na kretanje osnovnih ma-kropokazatelja.

Osnovne egzogene pretpostavke koje će važiti za sva četiri scenarija su:

• PunaimplementacijanajnovijeOdlukeodokapitalizacijibanaka,kojaćesereflektovatikrozlimitiranrastkredita,nakojiće svakako uticati i kretanja na globalnom nivou, što će neizbježno imati uticaj na smanjenje agregatne tražnje, odnosno pojavu usporavanja rasta realnog BDP-a, smanjenje inflacije, kao i smanjenje deficita tekućeg računa platnog bilansa.

• FiskalnapolitikaseostvarujeuskladusaprojekcijomkojaseodnosinaSrednjoročniplanjavnepotrošnje2009-201129, a koja za 2009. godinu predviđa rast javne potrošnje, naročito kroz povećanje bruto zarada u javnom sektoru i povećanje učešća kapitalnih izdataka.

29 Ministarstvo finansija Crne Gore.

118

Prvi scenario

Prvi scenario je baziran na projekciji BDP-a Ministarstva finansija za 2008. godinu od 3,025 milijardi eura30, Razlog uzimanja ove procjene, a ne procjene MMF-a, koja za ovu godinu iznosi 2,963 milijarde eura, predstavlja najnovija procjena BDP-a Sekretarijata za razvoj Crne Gore za treći kvartal koja iznosi 2,328 milijardi eura (realni rast od 8%). Naime, analizirajući najnovije podatke indikatora realne ekonomije (indeks industrijske proizvodnje, prerađivačke industrije, itd.) malo je vjerovatno da će u posljednjem kvartalu doći do značajnijeg usporavanja realnog rasta koji bi uslovio pad BDP-a u četvrtom kvartalu od 34% u odnosu na treći (čak i uzimajući u obzir sezonski efekat), koliki bi morao da iznosi pad u četvrtom kvartalu da bi se ostvarila projekcija MMF-a. Generalni zaključak je da je procjena Ministarstva finansija u ovom momentu realnija. Isto tako, treba imati u vidu da je ostvarenje ovog scenarija malo realno, jer bi on podrazumijevao zanemarljiv uticaj globalne finansijske krize na Crnu Goru.

Polazne pretpostavke ovog scenarija su:

1. Globalna finansijska kriza ima limitirani efekat na privredni rast Crne Gore u narednoj godini. Rast realnog BDP-a ostaje visok, mada niži u odosu na 2007. (10,3%) i 2008. godinu (8%) i iznosi 6% na godišnjem nivou.

2. Recesivna kretanja na globalnim tržištima uticaće na stabilizaciju inflacije, a uticaj eksterne inflacije na crnogorsku pri-vredu je limitiran. Istovremeno, smanjena ponuda kredita će uticati i na smanjenje agregatne tražnje, koja dovodi do da-ljeg smanjenja inflatornog pritiska. Ukoliko izuzmemo potencijalne šokove na trenutno vrlo nepredvidivom tržištu nafte, u narednom periodu se može očekivati pad inflacije, koja mjerena indeksom troškova života može biti na nivou od 5,3%. Takođe, očekuje se da deflator bude nešto viši od inflacije usljed pretpostavke značajnijeg uticaja uvezenih proizvoda na formiranje inflacije.

3. Usljed nešto slabijeg privrednog rasta, blagog usporavanja rasta strateških privrednih grana, dolazi do usporavanja trenda pada stope nezaposlenosti od svega 0,80 p.p., odnosno rast zaposlenosti se vraća na nivo iz 2007. godine i iznosi 3,80%. Istovremeno sa usporavanjem pada stope nezaposlenosti dolazi do povećanja produktivnosti rada u odnosu na prethodnu godinu.

4. Pretpostavka je da u narednoj godini finansijska kriza gotovo neosjetno pogađa sektore turizma, transporta i saobraćaja, što se reflektuje u daljem rastu izvoza roba i usluga od 15,08%, što je više u odnosu na projektovani rast u 2008. godini, a manje u odnosu na rast iz 2007. godine (25,08%). Takođe, sa blagim smanjenjem priliva neto SDI za 50 miliona u odnosu na procjenu za 2008. godinu, dolazi do stagnacije uvoza koji se u dijelu robne razmjene zadržava na istom nivou kao i u 2008. godini. Sve se to reflektuje na pad deficita bilansa tekućeg računa sa 37,35%, koliko je projektovan u 2008. godini, na 30,33% u 2009. godini. Sa druge strane, neto priliv SDI pada na 14,67% BDP-a.

30 Ministarstvo finansija, Bilten, 2008.

119

Tabe

la 1

- Pr

vi s

cena

rio

mak

roin

dika

tora

Crn

e G

ore

za 2

009.

god

inu

God

ina

2001

.20

02.

2003

.20

04.

2005

.20

06.

2007

.20

08.

2009

.

BDP

teku

će c

ijene

, mil.

eur

1.

295,

111.

360,

351.

510,

131.

669,

781.

814,

992.

149,

002.

545,

003.

025,

00 3

.409

,18

BDP

real

ne c

ijene

, mil.

eur

1.07

7,40

1.31

9,80

1.39

4,10

1.57

7,00

1.73

9,60

1.97

0,50

2.37

0,34

2.74

8,60

3.20

6,50

Real

ni ra

st B

DP-

a %

*1,1

01,

902,

504,

404,

208,

6010

,30

8,00

6,00

Defl

ator

%20

,21

3,07

8,32

5,88

4,33

9,06

7,37

10,0

66,

20

ITZ

%26

,50

9,20

6,20

1,50

2,40

2,80

7,70

8,00

5,30

RPI %

28,0

09,

406,

704,

301,

802,

008,

009,

006,

00

Stop

a ne

zapo

slen

osti

%32

,80

30,4

026

,70

22,4

018

,50

14,7

311

,90

10,9

010

,10

Zapo

slen

i14

1.112

140.

100

142.

679

143.

479

144.

358

150.

800

156.

407

165.

926

172.

231

Rast

zap

osle

nost

i %

-0,7

21,

840,

560,

614,

463,

726,

093,

80

Stop

a pr

oduk

tivno

sti r

ast %

23

,38

3,72

12,4

99,

648,

4315

,98

9,31

12,3

9

Izvo

z ro

ba i

uslu

ga, t

ekuć

e ci

jene

, mil.

eur

790,

411.

066,

331.

333,

801.

422,

401.

636,

88

Izvo

z ro

ba m

il. e

ur

46

0,65

648,

3365

9,70

600,

0065

0,00

Izvo

z us

luga

mil.

eur

329,

7741

8,00

674,

1082

2,40

986,

88

Stop

e ra

sta

izvo

za ro

ba i

uslu

ga, %

34

,91

25,0

86,

6415

,08

Uvo

z ro

ba i

uslu

ga, t

ekuć

e ci

jene

, mil.

eur

1.108

,53

1.71

8,55

2.23

5,30

2.55

2,39

2.65

7,65

Uvo

z ro

ba m

il. e

ur

97

4,30

1.49

7,65

2.00

1,40

2.20

1,54

2.20

1,54

Uvo

z us

luga

mil.

eur

134,

2322

0,90

233,

9035

0,85

456,

11

Stop

e ra

sta

uvoz

a ro

ba i

uslu

ga, %

55

,03

30,0

714

,194,

12

Bila

ns ra

zmje

ne ro

ba i

uslu

ga, t

ekuć

e ci

jene

, mil.

eur

-318

,11-6

52,2

2-9

01,5

0-1

.129,

99-1

.020

,76

Bila

ns ra

zmje

ne ro

ba i

uslu

ga, %

BD

P

-1

7,53

-30,

35-3

5,42

-37,3

5-2

9,94

Bila

ns te

kuće

g ra

čuna

, tek

uće

cije

ne, m

il. e

ur

-1

54,0

0-5

31,2

0-8

25,10

-1.13

9,99

-1.0

33,8

6

Bila

ns te

kuće

g ra

čuna

, % B

DP

-8,4

8-2

4,72

-32,

42-3

7,69

-30,

33

Kam

ate

- net

o m

il. e

ur

-2

3,50

-25,

90-3

2,50

-65,

00-7

0,85

Ost

ali n

eto

fakt

orsk

i prih

odi m

il. e

ur

41

,00

56,7

049

,50

55,0

057

,75

Tran

feri

mil.

eur

146,

5690

,22

59,4

071

,28

69,14

SDI n

eto

mil.

eur

381,

2146

6,70

524,

9055

0,00

500,

00

SDI n

eto

% B

DP

21,0

021

,72

20,6

218

,1814

,67

* Ras

t u od

nosu

na pr

etho

dnu g

odinu

.

120

Drugi scenario

Drugi scenario je formiran na osnovu projekcije privrednog rasta od 5% koji je projektovao MMF31, uzimajući kao osnovu otvorenost crnogorske privrede i zavisnost od inostranog kapitala.

Polazne pretpostake ovog scenarija su:

1. Globalna finansijska kriza u toku 2009. godine ima značajan efekat na privredni rast Crne Gore. Rast realnog BDP-a je niži u odnosu na 2008. godinu (8%) za 3 p.p i iznosi 5%.

2. Recesivna kretanja na globalnim tržištima dovešće do stabilizacije inflacije, uticaj eksterne inflacije na crnogorsku privredu je limitiran. Istovremeno, sa manjom stopom rasta kredita smanjiće se i agregatna tražnja, koja dovodi do daljeg smanje-nja inflatornog pritiska. Uvoz roba i usluga je smanjen, tako da je inflacija mjerena indeksom troškova života na nivou od 5%.

3. Usljed značajnog usporavanja privrednog rasta, kao i pada prihoda od turizma i građevinarstva, dolazi do usporavanja trenda pada stope nezaposlenosti na 0,55 p.p., odnosno rast zaposlenosti pada u odnosu na nivo iz 2007. godine i iznosi 2,10%. Paralelno sa usporavanjen pada stope nezaposlenosti dolazi do povećanja produktivnosti rada od 12,08%.

4. Pretpostavka je da će u narednoj godini finansijska kriza dovesti do smanjenja rasta u sektorima turizma, transporta i sao-braćaja, što se reflektuje kroz pad prihoda od turizma od gotovo 7%. Istovremeno, usljed smanjenja proizvodnje Kombinata aluminijuma Podgorica i pada cijena aluminijuma, njegov ukupni izvoz pada za 10%. Sa druge stane, usljed pada priliva neto SDI za 90 miliona u odnosu na projektovani nivo iz 2008. od 550 miliona eura, kao i pada transfera iz inostranstva, dolazi do značajnijeg pada izvoza (-8,1%) i uvoza (-8,6%), što sve kumulativno dovodi do pada deficita bilansa tekućeg računa sa 37,69%, koliko je projektovan u 2008. godini, na 27,64% u 2009. godini.

31 Regional Economic Outlook-Europe, Oct. 2008.

121

Tabe

la 2

- D

rugi

sce

nari

o m

akro

indi

kato

ra C

rne

Gor

e za

200

9. g

odin

u

God

ina

2001

.20

02.

2003

.20

04.

2005

.20

06.

2007

.20

08.

2009

.

BDP

teku

će c

ijene

1.

295,

111.

360,

351.

510,

131.

669,

781.

814,

992.

149,

002.

545,

003.

025,

003.

369,

85

BDP

real

ne c

ijene

1.07

7,40

1.31

9,80

1.39

4,10

1.57

7,00

1.73

9,60

1.97

0,50

2.37

0,34

2.74

8,60

3.17

6,25

Real

ni ra

st B

DP-

a*1,1

01,

902,

504,

404,

208,

6010

,30

8,00

5,00

Defl

ator

%20

,21

3,07

8,32

5,88

4,33

9,06

7,37

10,0

66,

00

ITZ

%26

,50

9,20

6,20

1,50

2,40

2,80

7,70

8,00

5,00

RPI %

28,0

09,

406,

704,

301,

802,

008,

009,

005,

60

Stop

a ne

zapo

slen

osti

%32

,80

30,4

026

,70

22,4

018

,50

14,7

311

,90

10,9

010

,35

Zapo

slen

i14

1.112

140.

100

142.

679

143.

479

144.

358

150.

800

156.

407

165.

926

169.

411

Rast

zap

osle

nost

i

-0,7

21,

840,

560,

614,

463,

726,

092,

10

Prod

uktiv

nost

rada

7.63

5,07

9.42

0,41

9.77

0,88

10.9

91,16

12.0

50,5

913

.066

,95

15.15

4,92

16.5

65,15

18.5

66,9

2

Stop

a pr

oduk

tivno

sti r

ast %

23

,38

3,72

12,4

99,

648,

4315

,98

9,31

12,10

Izvo

z ro

ba i

uslu

ga, t

ekuć

e ci

jene

, mil.

eur

790,

411.

066,

331.

333,

801.

422,

401.

306,

48

Izvo

z ro

ba

46

0,65

648,

3365

9,70

600,

0054

0,00

Izvo

z us

luga

329,

7741

8,00

674,

1082

2,40

766,

48

Stop

e ra

sta

izvo

za ro

ba i

uslu

ga, %

34

,91

25,0

86,

64-8

,10

Uvo

z ro

ba i

uslu

ga, t

ekuć

e ci

jene

, mil.

eur

1.108

,53

1.71

8,55

2.23

5,30

2.55

2,39

2.33

2,24

Uvo

z ro

ba m

il. e

ur

97

4,30

1.49

7,65

2.00

1,40

2.20

1,54

1.98

1,39

Uvo

z us

luga

mil.

eur

134,

2322

0,90

233,

9035

0,85

350,

85

Stop

e ra

sta

uvoz

a ro

ba i

uslu

ga, %

55

,03

30,0

714

,19-8

,60

Bila

ns ra

zmje

ne ro

ba i

uslu

ga, t

ekuć

e ci

jene

, mil.

eur

-318

,11-6

52,2

2-9

01,5

0-1

.129,

99-9

74,9

1

Bila

ns ra

zmje

ne ro

ba i

uslu

ga, %

BD

P

-1

7,53

-30,

35-3

5,42

-37,3

5-2

9,33

Bila

ns te

kuće

g ra

čuna

, tek

uće

cije

ne, m

il. e

ur

-1

54,0

0-5

31,2

0-8

25,10

-1.13

9,99

-918

,87

Bila

ns te

kuće

g ra

čuna

, % B

DP

-8,4

8-2

4,72

-32,

42-3

7,69

-27,

64

Kam

ate

- net

o m

il eu

r.

-2

3,50

-25,

90-3

2,50

-65,

00-7

0,85

Ost

ali n

eto

fakt

orsk

i prih

od m

il. e

ur

41

,00

56,7

049

,50

55,0

057

,75

Tran

feri

mil.

eur

146,

5690

,22

59,4

071

,28

69,14

FDI N

ET m

il. e

ur

38

1,21

466,

7052

4,90

550,

0046

0,00

FDI N

ET%

BD

P

21

,00

21,7

220

,62

18,18

13,8

4

* Ras

t u od

nosu

na pr

etho

dnu g

odinu

.

122

Treći scenario

Treći scenario je baziran na pretpostavci većeg uticaja globalne finansijske krize na realne tokove u Crnoj Gori, i očekivani privredni rast u ovom scenariju je na nivou 2005. godine od svega 4%. Očekuje se stagnacija stope nezaposlenosti, značajni pad prihoda od usluga za 9%, dalji pad izvoza usljed smanjene tražnje na internacionalnim tržištima, dalji pad proizvodnje aluminijuma, izostanak značajnijih investicija, usljed daljeg pogoršanja krize, koje se vraćaju na nivo iz 2005. godine. Ovaj scenario dovodi i do nemino-vnog deficita budžeta, koji bi na osnovu vrijednosti procjenjivanih konsolidovanih javnih izdataka za 2009. godinu (1.696,79 mili-ona eura) bio iznad nivoa Mastrihtskog kriterijuma od 3%, dok u oblasti platnog bilansa crnogorska ekonomija pravi kontrakciju vraćajući se na nivo iz 2007. godine.

Polazne pretpostake ovog scenarija su:

1. Globalna finansijska kriza u toku 2009. godine ima značajan efekat na privredni rast Crne Gore. Rast realnog BDP-a je pre-polovljen u odnosu na 2008. godinu i iznosi 4%.

2. Recesivna kretanja na globalnim tržištima vodiće stabilizaciji inflacije, uticaj eksterne inflacije na crnogorsku privredu je limitiran. Istovremeno, smanjena ponuda kredita vodiće i smanjenju agregatne tražnja, koja dovodi do daljeg smanjenja inflatornog pritiska. Uvoz roba i usluga je značajno smanjen, tako da je inflacija mjerena indeksom troškova života na ni-vou od 4,80%.

3. Usljed značajnog usporavanja privrednog rasta, na svim nivoima dolazi do usporavanja trenda pada stope nezaposlenosti za svega 0,05 p.p., to jeste stopa nezaposlenosti iznosi 10,85%. Paralelno sa usporavanjem pada stope nezaposlenosti, dolazi do povećanja produktivnosti rada od 13,83%.

4. Pretpostavka je da u narednoj godini finansijska kriza dovodi do smanjenja rasta u sektorima turizma, transporta i saobra-ćaja, što se reflektuje kroz pad prihoda od turizma od 9%. Usljed smanjenja proizvodnje Kombinata aluminijuma Podgorica i pada cijena aluminijuma, njegov ukupni izvoz pada za 12%. Sa druge stane, usljed pada priliva neto SDI za 180 miliona eura u odnosu na projektovani nivo iz 2008. od 550 miliona eura, dolazi do značajnog pada uvoza (-9,33%), što sve ku-mulativno dovodi do pada deficita bilansa tekućeg računa sa 37,69%, koliko je projektovan u 2008. godini, na 31,46% u 2009. godini. Međutim, osnovna razlika u odnosu na 2007. godinu je što je učešće neto priliva SDI svega 13,65% BDP-a, za razliku od 2007. kada je iznosilo 20,62% BDP-a, što čini, iako smanjeni deficit tekućeg računa, njegovu strukturu finan-siranja značajno nepovoljnijom u odnosu na 2007. godinu.

123

Tabe

la 3

- Tre

ći s

cena

rio

mak

roin

dika

tora

Crn

e G

ore

za 2

009.

god

inu

God

ina

2001

.20

02.

2003

.20

04.

2005

.20

06.

2007

.20

08.

2009

.

BDP

teku

će c

ijene

1.

295,

111.

360,

351.

510,

131.

669,

781.

814,

992.

149,

002.

545,

003.

025,

003.

324,

50

BDP

real

ne c

ijene

1.07

7,40

1.31

9,80

1.39

4,10

1.57

7,00

1.73

9,60

1.97

0,50

2.37

0,34

2.74

8,60

3.14

6,00

Real

ni ra

st B

DP-

a*1,1

01,

902,

504,

404,

208,

6010

,30

8,00

4,00

Defl

ator

%20

,21

3,07

8,32

5,88

4,33

9,06

7,37

10,0

65,

70

ITZ

%26

,50

9,20

6,20

1,50

2,40

2,80

7,70

8,00

4,80

RPI %

28,0

09,

406,

704,

301,

802,

008,

009,

005,

20

Stop

a ne

zapo

slen

osti

%32

,80

30,4

026

,70

22,4

018

,50

14,7

311

,90

10,9

010

,85

Zapo

slen

i14

1.112

140.

100

142.

679

143.

479

144.

358

150.

800

156.

407

165.

926

166.

839

Rast

zap

osle

nost

i

-0,7

21,

840,

560,

614,

463,

726,

090,

55

Prod

uktiv

nost

rada

7.63

5,07

9.42

0,41

9.77

0,88

10.9

91,16

12.0

50,5

913

.066

,95

15.15

4,92

16.5

65,15

18.8

56,4

7

Stop

a pr

oduk

tivno

sti r

ast%

23

,38

3,72

12,4

99,

648,

4315

,98

9,31

13,8

3

Izvo

z ro

ba i

uslu

ga, t

ekuć

e ci

jene

, mil.

EU

R

79

0,41

1.06

6,33

1.33

3,80

1.42

2,40

1.26

8,39

Izvo

z ro

ba

46

0,65

648,

3365

9,70

600,

0052

0,00

Izvo

z us

luga

329,

7741

8,00

674,

1082

2,40

748,

39

Stop

e ra

sta

izvo

za ro

ba i

uslu

ga, %

34

,91

25,0

86,

64-1

0,83

Uvo

z ro

ba i

uslu

ga, t

ekuć

e ci

jene

, mil.

EU

R

1.1

08,5

31.

718,

552.

235,

302.

552,

392.

314,

25

Uvo

z ro

ba

97

4,30

1.49

7,65

2.00

1,40

2.20

1,54

2.00

3,40

Uvo

z us

luga

134,

2322

0,90

233,

9035

0,85

310,

85

Stop

e ra

sta

uvoz

a ro

ba i

uslu

ga, %

30,0

714

,19-9

,33

Bila

ns ra

zmje

ne ro

ba i

uslu

ga, t

ekuć

e ci

jene

, mil.

EU

R

-3

18,11

-652

,22

-901

,50

-1.12

9,99

-1,0

45,8

7

Bila

ns ra

zmje

ne ro

ba i

uslu

ga, %

BD

P

-1

7,53

-30,

35-3

5,42

-37,3

5-3

1,46

Bila

ns te

kuće

g ra

čuna

, tek

uće

cije

ne, m

il. e

ur

-1

54,0

0-5

31,2

0-8

25,10

-1.13

9,99

-989

,82

Bila

ns te

kuće

g ra

čuna

, % B

DP

-8,4

8-2

4,72

-32,

42-3

7,69

-29,

77

Kam

ate-

neto

mil.

eur

-23,

50-2

5,90

-32,

50-6

5,00

-70,

85

Ost

ali n

eto

fakt

orsk

i prih

odi m

il. e

ur

41

,00

56,7

049

,50

55,0

057

,75

Tran

sfer

i mil.

eur

146,

5690

,22

59,4

071

,28

69,14

FDI N

ET m

il. e

ur

38

1,21

466,

7052

4,90

550,

0037

0,00

FDI N

ET%

BD

P

21

,00

21,7

220

,62

18,18

13,6

5

* Ras

t u od

nosu

na pr

etho

dnu g

odinu

.

124

Četvrti scenario

Svi navedeni scenariji polaze od pretpostavke privrednog rasta koji, kako sa stanovišta makroekonomske stabilnosti, tako i sa sta-novišta suštinske promjene fiskalne politike, ne iziskuje set specijalnih preventivnih mjera, već se mogu smatrati zadovoljavaju-ćim. Međutim, osnovna preporuka MMF-a je da pri izradi planova za narednu godinu, vlade zemalja u obzir uzmu i pesimističke scenarije, kako bi mogli procijeniti težinu i „izdržljivost“ ekonomija, odnosno da bi odredili prag reagovanja, kada vanredne mjere moraju biti implementirane.

Stoga je CBCG razradila pesimistički scenario, tzv. tačku održivosti sistema crnogorske privrede, koja se bazira na pretpostavci da crnogorska ekonomija doživi isti scenario koji je MMF prognoziro za EU, SAD i Japan, prema kojem realni rast iznosi 0%.

Polazne pretpostavke pesimističkog scenarija su:

1. Globalna finansijska kriza u toku 2009. godine ima izrazit efekat na privredni rast Crne Gore. Crna Gora je u recesiji i realni rast iznosi 0%.

2. Recesivna kretanja na globalnim tržištima vodiće stabilizaciji inflacije, uticaj eksterne inflacije na crnogorsku privredu je limitiran. Istovremeno, usljed drastičnog smanjenja likvidnosti u sistemu, kako bankarskom tako i privrednom, dolazi do rasta nezaposlenosti i značajnog smanjenja agregatne tražnje, koja dovodi do daljeg smanjenja inflatornog pritiska. Uvoz roba i usluga je smanjen tako da je inflacija mjerena indeksom troškova života na nivou od 4,2%.

3. Usljed značajnog usporavanja privrednog rasta na svim nivoima, kao i rasta cijena kapitala u privredi, u cilju održanja za-dovoljavajućeg nivoa rentabilnosti, dolazi do rasta nezaposlenosti, koja se spušta na nivo ispod onog u 2007. godini.

4. Pretpostavka je da u narednoj godini finansijska kriza dovodi do smanjenja rasta u sektorima turizma, transporta i sao-braćaja, što se reflektuje kroz pad prihoda od turizma od 33%. Istovremeno, najveća izvozna preduzeća gube svoja trži-šta, usljed smanjenja proizvodnje Kombinata aluminijuma Podgorica i pada cijena aluminijuma njegov ukupni izvoz pada za 35%, što sve ukupno rezultira padom izvoza od 35,3%. Sa druge stane, usljed pada priliva neto SDI na nivo od svega 170 miliona eura (ili 5,36% BDP-a) u odnosu na projektovani nivo iz 2008. od 550 miliona eura, dolazi do značajnog pada uvoza (-37,6%), što sve kumulativno dovodi do pada deficita bilansa tekućeg računa sa 37,69%, koliko je projektovan u 2008. godini, na 21,4% u 2009. godini. Ukoliko ne bi bilo reakcije fiskalne politike, tj. ostvaruju se planirani budžetski izda-ci, deficit budžeta bi dostigao nivo između 9-10% BDP-a.

125

Tabe

la 4

- Pes

imis

tičk

i sce

nari

o (r

eces

ija) m

akro

indi

kato

ra C

rne

Gor

e za

200

9. g

odin

u

God

ina

2001

.20

02.

2003

.20

04.

2005

.20

06.

2007

.20

08.

2009

.

BDP

teku

ce c

ijene

1.

295,

111.

360,

351.

510,

131.

669,

781.

814,

992.

149,

002.

545,

003.

025,

003.

170,

20

BDP

real

ne c

ijene

1.07

7,40

1.31

9,80

1.39

4,10

1.57

7,00

1.73

9,60

1.97

0,50

2.37

0,34

2.74

8,60

3.02

5,00

Real

ni ra

st B

DP-

a1,1

01,

902,

504,

404,

208,

6010

,30

8,00

0,00

Defl

ator

%20

,21

3,07

8,32

5,88

4,33

9,06

7,37

10,0

64,

8

ITZ%

26,5

09,

206,

201,

502,

402,

807,7

08,

004,

20

RPI%

28,0

09,

406,

704,

301,

802,

008,

009,

004,

80

Stop

a ne

zapo

slen

osti

%32

,80

30,4

026

,70

22,4

018

,50

14,7

311

,90

10,9

012

,10

Zapo

slen

i14

1.112

140.

100

142.

679

143.

479

144.

358

150.

800

156.

408

165.

927

155.

971

Rast

zap

osle

nost

i

-0,7

21,

840,

560,

614,

463,

726,

09-6

,00

Prod

uktiv

nost

rada

7.63

5,07

9.42

0,41

9.77

0,88

10.9

91,16

12.0

50,5

913

.066

,95

15.15

4,92

16.5

65,15

19.19

0,47

Stop

a pr

oduk

tivno

sti r

ast%

23

,38

3,72

12,4

99,

648,

4315

,98

9,31

15,8

5

Izvo

z ro

ba i

uslu

ga te

kuće

cije

ne m

il, E

UR

790,

411.

066,

331.

333,

801.

422,

4090

5,70

Izvo

z ro

ba

46

0,65

648,

3365

9,70

600,

0033

0,00

Izvo

z us

luga

329,

7741

8,00

674,

1082

2,40

575,

70

Stop

e ra

sta

izvo

za ro

ba i

uslu

ga %

34

,91

25,0

86,

64-3

6,33

Uvo

z ro

ba i

uslu

ga te

kuće

cije

ne m

il, E

UR

1.108

,53

1.71

8,55

2.23

5,30

2.55

2,39

1.60

6,40

Uvo

z ro

ba

97

4,30

1.49

7,65

2.00

1,40

2.20

1,54

1.43

1,00

Uvo

z us

luga

134,

2322

0,90

233,

9035

0,85

175,

42

Stop

e ra

sta

uvoz

a ro

ba i

uslu

ga, %

30,0

714

,19-3

7,06

Bila

ns ra

zmje

ne ro

ba i

uslu

ga, t

ekuć

e ci

jene

, mil.

eU

R

-3

18,11

-652

,22

-901

,50

-1.12

9,99

-700

,70

Bila

ns ra

zmje

ne ro

ba i

uslu

ga, %

BD

P

-1

7,53

-30,

35-3

5,42

-37,3

5-2

2,10

Bila

ns te

kuće

g ra

čuna

, tek

uće

cije

ne, m

il. e

ur

-1

54,0

0-5

31,2

0-8

25,10

-1.13

9,99

-678

,84

Bila

ns te

kuće

g ra

čuna

, % B

DP

-8,4

8-2

4,72

-32,

42-3

7,69

-21,

41

Kam

ate-

neto

mil.

eur

-23,

50-2

5,90

-32,

50-6

5,00

-70,

85

Ost

ali n

eto

fakt

orsk

i prih

odi m

il. e

ur

41

,00

56,7

049

,50

55,0

057

,75

Tran

sfer

i mil.

eur

146,

5690

,22

59,4

071

,28

35,0

0

SDI N

ET

38

1,21

466,

7052

4,90

550,

0017

0,00

SDI N

ET%

BD

P

21

,00

21,7

220

,62

18,18

5,36

126

II. PREPORUKE U DOMENU REALNOG SEKTORA

1. Postojeći privredni ambijent karakterišu često dugotrajne i skupe administrativne procedure, regulisane velikim brojem propisa, koji su naročito izraženi na lokalnom nivou. U narednom periodu neophodno je stvoriti uslove za primjenu no-vih administrativnih procedura koje će neizbježno donijeti proces pristupanja EU. U cilju poboljšanja poslovnog ambijenta potrebno je:a) Objaviti spisak svih dokumenata neophodnih za dobijanje dozvola, licenci i slično, kao i stvarne troškove za njihovo

dobijanje.b) Primijeniti RIA (Regulatory Impact Assesment) metodologiju prilikom donošenja novih propisa, u skladu sa preporu-

kama OECD-a.c) Riješiti pitanja povraćaja prava svojine i obeštećenja bivših vlasnika, čime bi se povećala pravno-imovinska sigurnost

potencijalnih investitora i smanjili rizici pri investiranju. U slučaju eventualne revizije vlasničkih prava kod već privati-zovanih preduzeća, potrebno je obezbijediti novčanu nadoknadu pravim vlasnicima, bez ugrožavanja vlasništva nad preduzećem.

2. Turizam bi trebalo biti najznačajnija i najperspektivnija djelatnost crnogorske ekonomije u narednoj deceniji. Međutim, svakako je u pitanju i djelatnost koja može biti pod negativnim uticajem globalne finansijske krize. Svojim razvojem će, na direktan i indirektan način, uticati na razvoj drugih djelatnosti, kao što su: poljoprivreda, saobraćaj, trgovina, pojedine oblasti prerađi-vačke industrije i dr. Da bi se valorizovali prirodni potencijali, a ujedno obezbijedio održiv razvoj turizma, neophodno je: a) Prihvatanje Smjernica i pretpostavki za izradu prostornih planova opština i generalnih urbanističkih planova iz Prostor-

nog plana Crne Gore, kojima se obezbjeđuje dugoročan razvoj upravljanja i racionalnog gazdovanja zemljištem, kao i zaštita atraktivnih područja.

b) Podsticati izgradnju novih hotela sa visokostandardnim smještajnim kapacitetima, što će uticati na dugoročni razvoj turizma i kreiranje novih radnih mjesta. Prilikom planiranja izgradnje novih hotelskih kapaciteta, potrebno je voditi računa o infrastrukturi (sistemu snabdijevanja električne energije, vodosnabdijevanju i komunalnim uslugama).

c) Realnije planirati pripreme za turističku sezonu i intenzivirati povezivanje primorskog i planinskog turizma. Koristeći informacionu tehnologiju, promovisati turističke potencijale Crne Gore i poboljšati kvalitet turističke ponude uključi-vanjem elemenata umjetnosti, kulture i istorije.

d) Intenzivirati promociju turističkog proizvoda na ciljne grupe koje do sada nisu bile dovoljno zastupljene (planinari, biciklisti, ronioci i turisti koje zanima „wellnes“, jedrenje, sport i sl.). Kod planinskog turizma proširiti sadržaje na zim-ske sportove koji su atraktivni u svjetskim turističkim centrima.

e) Otvoriti tržište Crne Gore za nisko budžetne („low cost“) avio-kompanije.f) Revitalizovati ruralna područja, jer ona predstavljaju prirodni kapital i neiskorišćen potencijal. Razvojem turizma u ru-

ralnim područjima utiče se na očuvanje tradicije i običaja pojedinih lokaliteta, a ujedno se može promovisati ekološka proizvodnja poljoprivredno–prehrambenih proizvoda, što treba da bude dobra osnova za planiranje i razvoj eko-sela, kao jedinstvenog turističkog proizvoda.

g) Planirati razvoj tematskih turističkih putovanja (istorijski turizam, vjerski turizam, sportski turizam i sl.).h) Planirati razvoj kongresnog turizma, koji je izuzetno profitabilan (izgradnjom kvalitetnih kongresnih centara).i) Kontinuirano raditi na podizanju kvaliteta kroz obrazovanje novih i stručno usavršavanje postojećih kadrova.j) Nastaviti sa rješavanjem problema snabdijevanja električnom energijom, vodosnabdijevanja i ekološkog tretmana

otpadnih materija. k) Poboljšati saobraćajnice, obezbijediti više parking mjesta da bi se otklonile ili ublažile gužve tokom ljetnjih mjeseci.

3. Poljoprivreda je djelatnost u kojoj bi, uz adekvatnu politiku, Crna Gora mogla da ostvari komparativne prednosti na među-narodnom tržištu. Dokument od ključnog značaja za dalji razvoj poljoprivrede jeste „Strategija razvoja proizvodnje hrane i ruralnih područja - Crnogorska poljoprivreda i Evropska unija“. Novom strategijom Crna Gora se opredijelila za koncept

127

održivog razvoja poljoprivrede, koji podrazumijeva uspostavljanje potpunog balansa između ekonomskog razvoja, potre-be očuvanja okoline i socijalnog aspekta. S obzirom na to da je poljoprivreda definisana kao jedna od strateških grana za razvoj Crne Gore, i da predstavlja važan potencijal novog zapošljavanja i regionalnog razvoja, neophodno je:a) Podržati investicije u razvoj sela, uključujući infrastrukturu;b) Dati punu podršku razvoju voćarstva, podizanju novih vinograda i posebnu pažnju obratiti na očuvanje i revitalizaciju

maslinarstva;c) Posvetiti posebnu pažnju modernizaciji proizvodnje, jer ekstenzivna proizvodnja ne može biti dugoročno održiva.d) Posebnu pažnju pokloniti otkupljivanju poljoprivrednih proizvoda i njihovih viškova. e) Podsticati razvoj proizvodnje kod porodičnih gazdinstava putem različite investicione podrške radi stvaranja zdrave

konkurencije na domaćem tržištu, poboljšanja kvaliteta proizvodnje, očuvanja proizvodnje tradicionalnih proizvoda kojima se ujedno može obogatiti turistička ponuda.

f) Razmotriti mogućnost za povećanje subvencija poljoprivrednoj proizvodnji. Ove subvencije su u skladu sa pravilima STO, a ukoliko konkurentske zemlje subvencioniraju svoju proizvodnju, onda domaći proizvođači bez istog nivoa po-drške ne mogu biti konkurentni.

4. Saobraćaj je od izuzetnog značaja za ekonomski razvoj Crne Gore s obzirom na visok stepen povezanosti sa ostalim pri-vrednim djelatnostima. Stoga je u oblasti saobraćaja potrebno:a) Posebnu pažnju posvetiti modernizaciji i rekonstrukciji željezničke infrastrukture, čime bi „Luka Bar“ dobila na značaju

u cjelokupnom ekonomskom razvoju Crne Gore.b) Na bazi rezultata Studije izvodljivosti o izgradnji Jadransko-jonske magistrale i autoputa koji bi spojio sjever i jug Crne

Gore, donijeti odluke o budućim aktivnostima na unaprjeđivanju saobraćajne infrastrukture, kao i nastaviti aktivnosti na usvajanju detaljnog prostornog plana autoputa Bar-Boljare.

c) Jačati kapacitete vazdušnog saobraćaja kako bi se Crna Gora spremno suočila sa izazovima u kontekstu Zajedničkog evropskog vazdušnog prostora (ECAA). U cilju sprovođenja ECAA Sporazuma i korišćenja svih pozitivnih efekata, treba preduzeti aktivnosti na ispunjavanju uslova i usklađivanju nacionalnog sa zakonodavstvom EU, kao i na jačanju insti-tucionalnih kapaciteta do postizanja optimalnog stručnog nivoa zaposlenih.

d) Razmotriti mogućnosti za revitalizaciju pomorske flote i unaprjeđenje pomorskog saobraćaja.

5. Energetika je djelatnost u kojoj postoji neprestalna naglašenost nedostajućih količina električne energije, pa je radi daljeg ekonomskog razvoja neophodno:a) Prioritetno graditi nove kapacitete za proizvodnju i korišćenje električne energije, uz veće oslanjanje na obnovljive

izvore energije (solarnu energiju, energiju vjetra, biomase i dr.). b) Ubrzati razvoj zakonskog i institucionalnog okvira koji se odnosi na energetsku efikasnost zgrada (promovisati izgra-

dnju zgrada koje će koristiti OIE – obnovljive izvore energije, kao i izgradnju zgrada sa korištenjem solarnih sistema), što ide u prilog uštede električne energije u budućnosti.

c) Kontinuirano raditi na realizaciji Akcionog plana za implementaciju Strategije razvoja malih hidroelektrana u Crnoj Gori, otkloniti sve barijere za njihovu izgradnju i završiti proces privatizacije malih hidroelektrana.

d) Riješiti pitanje statusa TE „Pljevlja“ i Rudnika uglja „Pljevlja“ u cilju što boljeg iskorišćavanja njihovih kapaciteta i po-boljšanja elektroenergetske situacije u Crnoj Gori.

6. Šumarstvo je, takođe, jedna od djelatnosti kojoj treba posvetiti posebnu pažnju, jer postoji ogroman potencijal koji uz pravilno usmjeravanje i korištenje može imati značajnu ulogu u ekonomskom razvoju Crne Gore. Razvoj ove djelatnosti bi, uz poljoprivredu i turizam, mogao uticati na pokretanje privrednih aktivnosti u ruralnim područjima Crne Gore. Stoga bi trebalo:a) Primjenom Nacionalnog programa o šumama i Strategijom obezbijediti kvalitetno upravljanje šumama.b) Kvalitetnim upravljanjem šumama uspostaviti efektivnu zaštitu i spriječiti nelegalne sječe.

128

c) Korištenjem sirovine za preradu drvne građe i proizvodnjom gotovih proizvoda od drveta, pokrenuti sopstvenu pro-izvodnju i uticati na povećanje broja zaposlenih, umjesto što se izvozi sirova građa.

d) Kontinuirano raditi na obezbijeđivanju stručnog kadra, koji bi na kvalitetan način upravljao postojećim resursima, vo-dio računa o zaštiti resursa i očuvanju tradicije, kao osnovnim vrijednostima šumarstva.

7. Fleksibilno tržište rada je uslov uspješnog funkcionisanja crnogorske privrede, koja ima ograničene instrumente ekonom-ske politike. Donošenjem novog Zakona otklonjen je veliki broj barijera koji je postojao u prethodnom periodu. U narednoj godini bi trebalo:a. Uskladiti obrazovni sistem sa zahtjevima tržišta, čime će se uticati na smanjenje broja angažovanih nerezidenata i

povećanje stope zaposlenosti. b. Nastaviti sa započetim programima obuke, prekvalifikacijom i dokvalifikacijom nezaposlenih radnika u cilju obezbje-

đivanja kvalitetnog kadra za ekonomske djelatnosti koje predstavljaju budućnost ekonomskog razvoja Crne Gore.c. Ubrzati donošenje zakona o nacionalnim stručnim kvalifikacijama, kojim će se unaprijediti postupak sticanja ključnih

vještina neophodnih na tržištu rada, a ujedno uticati na poboljšanje kvalifikacione strukture stanovništva.

8. Potrebno je povećati podršku malim i srednjim preduzećima radi smanjenja nezaposlenosti i povećanja obima proizvodnje kroz:a) Promociju razvoja klastera i kooperacija.b) Izgradnju mreže regionalnih i lokalnih biznis centara, kao i poslovnih inkubatora.c) Povećanje stepena saradnje sa međunarodnim institucijama koje bi mogle obezbijediti kreditne linije za razvoj malih

i srednjih preduzeća.d) Davanje posebne podrške preduzećima koja svojom proizvodnjom (kreiranjem novog proizvoda, domaćeg brenda i

finalnog proizvoda) direktno utiču na podsticanje izvoza.e) Na osnovu postignutih rezultata po osnovu Akcionog plana za eliminisanje barijera za razvoj biznisa za 2008. godinu,

koncipirati dalje aktivnosti u cilju olakšavanja poslovanja MSP.

9. Poseban pravac reforme se mora odnositi na unapređenje efikasnosti javnog sektora. U ovoj oblasti potrebno je:a) Postepeno povlačenje države iz svih onih privrednih djelatnosti u kojima ima monopol, kao i razmatranje mogućnosti

obavljanja određenih javnih funkcija od strane privatnog sektora. b) Ubrzavanje procesa privatizacije i restrukturiranja velikih sistema, ali ne privatizacija po svaku cijenu, koje bi u dome-

nu javnog sektora mogle da stvore nove monopole koji bi mogli da značajno utiču na smanjenje blagostanja. Bazična infrastruktura treba da ostane u javnom vlasništvu. U slučaju nepovoljnih ponuda za privatizaciju, pojedinačne priva-tizacije odložiti dok traje globalna finansijska kriza.

c) Jačati korporativno upravljanje koje predstavlja trenutno jedno od najvećih slabosti javnog sektora. d) Sugerisati lokalnim samoupravama da preispitaju broj zaposlenih, a kontinuirano preispitivati potreban broj zaposle-

nih u javnom sektoru.

III. PREPORUKE U DOMENU FISKALNE POLITIKE

U eurizovanim ekonomijama jedan od najvažnijih preduslova održivosti makroekonomske stabilnosti i privrednog rasta kroz antici-klično djelovanje i kroz uticaj na agregatnu tražnju predstavlja adekvatna fiskalna politika. Kontinuirano sprovođenje reformi pore-skog sistema i intenziviranje aktivnosti na povećanju efikasnosti naplate poreskih prihoda, dali su u prethodne dvije godine poziti-vne rezultate. Najznačajniji proces u 2008. godini, koji je imao za cilj poboljšanje upravljanja budžetom Crne Gore i povećanje nivoa njegove transparentnosti, predstavlja konsolidacija budžeta kroz spajanje dosadašnjih vanbudžetskih fondova na sistem Trezora. Takođe, i u 2008. godini zabilježen je visok rast javnih prihoda, pri čemu je u odnosu na 2007. godinu došlo do značajne promje-

129

ne strukture poreskih prihoda, u korist prihoda od direktnog oporezivanja. Iako su prihodi od indirektnog oporezivanja dominan-tni (prihodi od poreza na dodatu vrijednost, prihodi od poreza na promet nepokretnosti, akcize), sve značajniju stavku u strukturi poreskih prihoda predstavljaju prihodi od poreza na dobit pravnih lica i prihodi od poreza na dohodak zaposlenih. Takva poreska struktura čini domaću fiskalnu politiku manje izloženom i rigidnijom u odnosu na eksterne šokove i globalana kretanja svjetske eko-nomije, ali ne treba izgubiti iz vida mogućnost da globalna recesija može uticati na opadanje nivoa ekonomske aktivnosti u Crnoj Gori, a samim tim i na nivo javnih prihoda. Sa druge strane, linearno oporezivanje je uklonilo automatske stabilizatore, što je crno-gorski poreski sistem učinilo procikličnim i osjetljivijim na eksterne šokove. Poseban rizik u narednom periodu može predstavljati značajnije opadanje uvoza, usljed pojave globalne recesije, što bi moglo voditi većem opadanju javnih prihoda. Stoga, u skladu sa preporukama MMF-a, treba voditi politiku fiskalnog sidra koje bi omogućilo da se u narednoj godini ostvari učešće državnog duga u BDP-u i niže od incijalno planiranih 35% BDP-a. Na ovaj način, Crnoj Gori omogućila bi se potrebna fleksibilnost u slučaju pojave više negativnih šokova. Imajući u vidu da se već na stopi rasta BDP-a od 5% javlja budžetski deficit, potrebno bi bilo smanjivanjem tekuće potrošnje i rashoda za materijal i usluge obezbijediti budžetski deficit do nivoa od 1% BDP-a.

Prema preliminarnim projekcijama, na osnovu projektovanih otplata duga prema međunarodnim i bilateralnim kreditorima, u 2009. godini32 se može očekivati prebacivanje targeta državnog duga (35% BDP-a). U skladu sa ostvarenim rezultatima i budućim plano-vima, treba očekivati i povećanu fleksibilnost poreskog sistema. Smatramo da bi u domenu fiskalne politike trebalo:

1. Nastaviti sa aktivnostima usmjerenim na poboljšanje sistema kontrole javne potrošnje, odnosno stvaranje adekvatnog nivoa štednje u javnom sektoru i opšte racionalizacije rashoda. Integrisanjem vanbudžetskih fondova u sistem državnog Trezora obezbijeđena je transparentnost budžeta, kao i bolja kontrola trošenja budžetskih sredstava, uz održavanje sta-bilne likvidnosti. Generalna strategija fiskalne politike Crne Gore u 2009. godini treba da se bazira na intenziviranju kapi-talnih investicija, nastavku procesa privatizacije33 i daljim fiskalnim reformama za stvaranje stimulativnog i ekonomskog ambijenta bez ugrožavanja fiskalne održivosti budžeta. Stoga je potrebno:a) Voditi računa o povećanju neto zarada, po osnovu smanjenja stope poreza na dohodak fizičkih lica (sa 15% u 2008.

godini na 12% u 2009. godini), kao i smanjenje stopa doprinosa za zdravstveno (sa 12% u 2008. godini na 10,5 u 2009. godini) i penziono osigurane (sa 21% u 2008. godini na 20,5% u 2009. godini). Naime, iako odgovarajuće sma-njenje poreskog opterećenja ima za cilj poboljšanje poslovne klime, kao i poboljšanje životnog standarda zaposlenih, uz stvaranje uslova za povećanje poreske baze i stope zaposlenosti, povećanje nominalnih neto zarada (prema preli-minarnim analizama između 8-13%) neminovno će dovesti do povećanja nivoa agregatne tražnje, odnosno inflator-nog pritiska. Sa druge strane, u slučaju pesimističkog scenarija, prelivanja globalne recesije na Crnu Goru, povećanje zarada može djelovati kontraciklično.

b) Implementacija srednjoročnog budžetskog okvira, odnosno stvaranje uslova za pripremu i planiranje budžeta i stva-ranje limita za budžetske korisnike. Implementacija srednjoročnog budžetskog okvira bi se bazirala na stvaranju limita po ekonomskoj klasifikaciji i budžetskim korisnicima, po sistemu „odozgo-nadolje“ u procesu planiranja i implemen-tacije budžeta. Stvaranjem srednjoročnog budžetskog okvira, omogućuje se kvalitetnije planiranje i analiza budućih budžetskih izdataka.

c) Dalje ograničavanje tekuće javne potrošnje, kao i povećanje izdataka za kapitalne investicije – uz smanjenje nivoa tekuće i budžetske potrošnje obezbijediti sredstva za nastavak implementacije kapitalnog budžeta, na osnovu koga bi rast kapitalnog budžeta Crne Gore trebalo da bude oko 1 p.p. BDP-a‚ u periodu 2009-2011.

d) Smanjiti učešće javne potrošnje u BDP-u, koja je dostigla nivo od 50% BDP-a.

32 Ekonomsko fiskalni program za Crnu Goru 2008-2010. godine.33 U slučaju daljih nepovoljnih globalnih kretanja, privatizacije za koje se ne može obezbijediti adekvatna ponuda odložiti za određeni vre-

menski period.

130

e) Nastaviti sa sprovođenjem reformskih procesa u oblasti zdravstvenog sistema, uz racionalno trošenje sredstava i sma-njenje izdataka na svim nivoima zdravstvene zaštite i stvoriti uslove za uvođenje dobrovoljnog zdravstvenog osigura-nja, u cilju smanjenja pritiska na državni budžet.

f) Intenzivirati aktivnosti na jačanju kontrole i unapređivanja sistema interne revizije na svim nivoima. To podrazumije-va donošenje zakona o sistemu unutrašnjih finansijskih kontrola u javnom sektoru, formiranje nezavisnog odjeljenja za unutrašnju reviziju Ministarstva finansija, kao i odgovarajućih jedinica za internu reviziju svih budžetskih korisnika na republičkom nivou.

2. Adekvatno upravljati i održavati kontinuitet efikasne kontrole prihoda državnih organa kako bi se stvorio kvalitetan fiskalni okvir za odvijanje privredne aktivnosti u Crnoj Gori. U tom cilju treba:a) Nastaviti sa sprovođenjem efikasne naplate javnih prihoda, uz istovremeno povećanje kontrole poreskih obveznika i

primjenu svih zakonskih mjera prema obveznicima koji ne izmiruju obaveze u skladu sa pozitivnim propisima.b) Intenzivirati srednjoročno investiciono planiranje, kao način usmjeravanja i korišćenja privatizacionih i drugih vanre-

dnih prihoda u trajna dobra, a ograničiti tekuću potrošnju.c) Postepeno smanjivati poreska opterećenja, vodeći računa da ne dovedu do „pregrijavanja tražnje“, uz istovremeno

povećanje poreskih osnovica, a posebno kroz uključivanje tokova iz sive u legalnu ekonomiju, kao i stvaranja uslova za realizaciju reformi penzionog i zdravstvenog sistema.

3. Imajući u vidu osnovni cilj upravljanja dugom, prema izmjenama i dopunama Zakona o budžetu, koji predstavlja finansiranje rashoda državnog budžeta uz maksimalno smanjenje troškova duga uzimajući u obzir sve relevantne rizike, generalna je preporuka da treba nastaviti sa unapređenjem sistema upravljanja dugom (unutrašnjim i spoljnim), što je preduslov stva-ranja održivog ekonomskog sistema u dugom roku. U tom pravcu, smatramo da je potrebno preduzeti sljedeće mjere:a) Dosljedna primjena preporuka iz Strategije za upravljanje dugom 2008-2010. godine, posebno u dijelu koji se odnosi

na:I Politiku ubrzane otplate unutrašnjeg i spoljnjeg duga sa posebnim akcentom na otplatu rastućeg unutrašnjeg

duga, pod pretpostavkom da se ostvari budžetski suficit. II Izbor eura kao primarne valute kod novih zaduživanja.III Korišćenje depozita za svrhu smanjenja novih pozajmica, otkupa postojećeg duga i kapitalnih investicija.IV Transakcije koje rezultiraju izloženošću kreditnom riziku sklapati samo sa institucijama sa najvišim kreditnim rej-

tingom. b) Uraditi analizu održivosti duga prema konzervativnom pristupu, uzimajući u obzir najnovija kretanja na internacio-

nalnom finansijskom tržištu, sa posebnim akcentom na kretanje kamatnih stopa (EURIBOR).c) U svijetlu najnovije finansijske krize, i pored pozitivnih karakteristika varijabilne kamatne stope, treba zadržati politiku

visokog učešća duga sa fiksnom kamatnom stopom. d) Održavanje likvidnosti budžeta na zadovoljavajućem nivou, odnosno strogo kontrolisanje svakog novog zaduženja na

svim nivoima uprave. U tom cilju, primijeniti zakonsku regulativu koja se odnosi na obaveze izvještavanja subjekata javnog sektora o novim zaduženjima, kao i obaveze izvještavanja o povlačenju kreditnih sredstava.

4. Povećati institucionalne kapacitete za efikasno planiranje investicija i kontrolu realizacije. Izraditi petogodišnji plan kapi-talnih investicija Crne Gore. U 2009. godini, predviđaju se značajna infrastrukturna ulaganja, te je neophodno precizno definisati namjenu sredstava, kao i analizirati opravdanost svakog projekta. Potrebno je preduzeti sljedeće aktivnosti:a) Nastaviti sa primjenom kapitalnog budžeta Crne Gore, koji je uveden 2006. godine, u okviru kojeg su jasno definisani

prioritetni investicioni projekti za narednu fiskalnu godinu, sa aspekta izvora finansiranja i efikasne alokacije budžet-skih sredstava i ubrzati realizaciju započetih kapitalnih projekata iz prethodne godine. Ovaj kapitalni budžet bi trebalo da se bazira na petogodišnjem planu kapitalnih investicija Crne Gore, na osnovu kojeg bi bio predlagan i dvogodišnji zakon o budžetu Crne Gore.

131

b) Formiranje baze podataka o projektima koji su povezani sa budžetom, čime bi se postigla kvalitetna analiza fiskalnih rizika, a koja bi prevashodno pomogla procesu efikasnog odlučivanja pri donošenju odluka o prioritetnim investicio-nim projektima.

c) Ubrzati donošenje novog zakona o koncesijama i privatno-javnom partnerstvu, koji će značajno regulisati upravljanje određenim investicijama, kao i zakona o državnoj pomoći.

d) U skladu sa Zakonom o budžetu, pojačati monitoring realizacije započetih investicionih projekata, u cilju praćenja tro-šenja planiranih sredstava.

5. Nastavak dalje centralizacije kontrole trošenja budžetskih sredstava:a) Nastaviti implementaciju programskog budžeta, koji će se realizovati preko svih budžetskih jedinica. Primjena pro-

gramskog budžetiranja poboljšava odgovornost i efikasnost upravljanja sredstvima iz glavne aktivnosti (programa) i grupe aktivnosti (pod-programa) i doprinosi ostvarenju postavljenog cilja.

b) Razvijanje i primjena jedinstvenog informacionog sistema za monitoring i izvršenje budžeta prema programskoj stru-kturi.

6. Kontinuirano revidiranje i analiziranje poreskog sistema u cilju stalnog unapređivanja fiskalnog ambijenta, odnosno stva-ranja povoljnog okvira za razvoj biznisa i nove strane direktne investicije, kao i unapređenja privatnog sektora, koji poka-zuje visoke stope rasta. Razmotriti potrebu za uvođenje poreza na kapitalnu dobit na tržištu nekretnina i tržištu kapitala, nakon oživljavanja ovog tržišta.

IV. PREPORUKE U DOMENU FINANSIJSKOG SISTEMA

U narednom periodu neophodno je osnažiti institucionalni okvir finansijskog tržišta (prije svega tržišta kapitala) kroz efikasnu pri-mjenu i stalno evaluiranje i kontrolu usklađenosti postojećeg zakonodavstva sa pozitivnom međunarodnom praksom i naročito regulatornim standardima (direktivama, uredbama) EU. Treba stvarati integrisani finansijski sistem sa jakom vezom među poje-dinim segmentima tržišta. Od posebnog je značaja da se, u svijetlu globalne krize i ustavnih obaveza, formira nacionalni nadzorni komitet za finansijsku stabilnost (Centralna banka Crne Gore, Ministarstvo finansija, Komisija za hartije od vrijednosti, Agencija za nadzor osiguranja) u sastavu CBCG u skladu sa ustavnom odgovornošću CBCG.

1. U cilju zaokruživanja finansijskog sistema potrebno je: a) Donijeti novi zakon o Centralnoj banci Crne Gore. b) Razmotriti mogućnost izmjene regulative u dijelu koji se odnosi na povećanje iznosa garantovanog depozita u okviru

sistema zaštite depozita, kako bi se održala konkurentnost bankarskog sistema i poslije 2009. godine.c) Novim zakonom o CBCG formirati nacionalni nadzorni komitet, kako bi se sinhronizovala aktivnost različitih supervi-

zora i ostvarila njihova veća efikasnost. Komitetom bi trebalo da predsjedava CBCG, u skladu sa ustavnom odgovor-nošću za očuvanje finansijske stabilnosti.

d) Izraditi zakon o institucijama elektronskog novca u skladu sa novom Direktivom o institucijama elektronskog novca, čije donošenje se očekuje u 2009. godini.

e) Izraditi podzakonska akta koja se odnose na oblast osiguranja u skladu sa zakonodavstvom EU.

2. U oblasti tržišta kapitala neophodno je: ojačati regulatornu i nadzornu funkciju, stvarati stimulativan ambijent za investi-ranje kroz veću transparentost tržišta, podsticati stvaranje složenije tržišne strukture i tržišnog materijala što bi pozitivno uticalo na rast likvidnosti tržišta. Radi povezivanja tržišta sa regionalnim i evropskim, neophodno je nastaviti dalju har-monizaciju propisa sa praksom EU:

132

a) U tekućim izrazito nestabilnim uslovima, izmjenom zakonske regulative, ograničiti maksimalne dnevne fluktuacije akcija na 5 do 10%, alternativno Vlada treba da preporuči Komisiji za HOV da se u slučajevima izuzetnih fluktuacija berza privremeno zatvori na kraći vremenski period.

b) Ubrzati proces harmonizacije propisa sa direktivama i uredbama EU.c) Izvršiti izmjene i dopune Zakona o hartijama od vrijednosti, u smislu davanja direktnih ovlašćenja regulatoru za kažnja-

vanje nezakonitih postupanja na tržištu, kao i propisivanje jasnih sankcija u slučaju nepostupanja po zahtjevu Komisije za hartije od vrijednosti za dostavljanje informacija (pismenih ili usmenih) i posljedice davanja neistinitih iskaza.

d) Jačati administrativne kapacitete Komisije za obavljanje pojačanih nadzornih aktivnosti.e) Riješiti pitanja udruživanja i konkurencije berzi kako bi se poboljšala efikasnost poslovanja svih učesnika, a berze bile

više fokusirane na primjenu zakona.f) Poboljšati sistem nadzora trgovanja kroz ustanovljavanje proaktivnog sistema koji koristi statističke testove i koji može

identifikovati nepravilnosti u trgovanju u ranoj fazi.g) Preduzeti neophodne aktivnosti za razvoj sekundarnog tržišta kratkoročnih državnih zapisa i korporativnih obveznica

i novih IPO (inicijalnih javnih ponuda).h) Priprema aplikacije za potpisivanje IOSCO multilateralnog Memoranduma o razumijevanju, kako bi Komisija bila uklju-

čena u međunarodnu mrežu regulatora.

3. Nivo primjene računovodstvenih i revizorskih standarda u praksi je neadekvatan. Izmjenama i dopunama postojeće regu-lative treba da se obezbijedi veći nivo usklađenosti propisa sa direktivama i politikama Evropske unije. U oblasti računo-vodstva i revizije, neophodno je:a) Usvojiti izmjene i dopune Zakona o računovodstvu i reviziji kojima se obezbjeđuje transparentnost poslovanja akcio-

narskih društava, periodičnost izvještavanja i odgovornost za kvalitet finansijskih izvještaja.b) Unaprijediti efikasnost rada Instituta za računovodstvo i reviziju kroz kadrovsko jačanje.c) Unaprijediti rad Nacionalnog savjeta za računovodstvo i reviziju, kako bi se obezbijedio napredak u poštovanju stan-

darda i propisa u računovodstvu i reviziji. Preduzeti konkretne korake u implementaciji „Strategije i akcionog plana za poboljšavanje kvaliteta finansijskog izvještavanja u Crnoj Gori“.

d) Objediniti dva trenutno postojeća instituta - Institut računovođa i revizora Crne Gore i Institut sertifikovanih računo-vođa Crne Gore u jednu instituciju radi povećanja njihove efikasnosti poslovanja.

e) Poboljšati standarde obrazovanja i sertifikacije za računovođe i revizore u okviru nadležnih tijela.f) Sprovesti kontrolu primjene međunarodnih računovodstvenih standarda, međunarodnih standarda revizije i direktiva

EU iz ove oblasti, kao i međunarodnih standarda finansijskog izvještavanja (IFRS) i kodeksa etike.g) Predvidjeti mogućnost dostavljanja završnih računa u elektronskom obliku.

V. PREPORUKE U DOMENU EKONOMSKIH ODNOSA SA INOSTRANSTVOM I MEĐUNARODNIH INTEGRACIJA

1. Smanjenje deficita tekućeg računa, odnosno spoljnotrgovinskog deficita predstavlja veliki izazov u narednom periodu, na-ročito imajući u vidu da je značajan dio finansiran privatnim zaduživanjem. U skladu sa tim, potrebno je preduzeti sljedeće mjere: a) Povećati stepen angažovanja države u cilju lakšeg usvajanja međunarodnih standarda kvaliteta od strane preduzeća, bez

kojih je teško moguć nastup na „zapadnim tržištima“ i predvidjeti veći iznos sredstava u budžetu za ovu namjenu. b) Intenzivirati aktivnosti promocije crnogorske privrede na stranim tržištima, uz izdvajanje značajnih sredstava države

za to. Takođe, koristan bi bio i agresivniji nastup Privredne komore CG, prije svega u oblasti promovisanja trgovine, istraživanja tržišta i pružanja informacija preduzećima o poslovnim mogućnostima u inostranstvu.

133

c) Zaštititi domaće proizvođače kroz antidamping, kompenzatorne carine, zaštitu od prekomjernog uvoza, kao i pojača-ne kontrole ispravnosti atesta, sertifikata i ispunjenosti standarda kvaliteta uvezene robe, u cilju sprječavanja nelojal-ne konkurencije domaćim proizvođačima i zaštite domaće proizvodnje. Imajući u vidu prekomjerni uvoz automobila, trebalo bi razmišljati da se u narednim godinama postepeno podiže ograničenje u pogledu godina starosti za polo-vne automobile u Odluci o uslovima koje moraju da ispunjavaju korišćena motorna vozila koja se uvoze („Službeni list RCG“ br. 44/07 i 46/07).

d) Nastaviti sa implementacijom Strategije podsticanja izvoza.e) Povećati stepen informisanosti kompanija o sertifikatima, tehničkim standardima, pravilima o porijeklu robe i zaštiti

proizvođača na tržištu EU, imajući u vidu značaj ovog tržišta za Crnu Goru i buduće integracione procese. f) Uskladiti standarde sertifikata sa propisima EU, odnosno međunarodnih institucija i institucionalno riješiti pitanja

izdavanja sertifikata koje prihvata EU. g) Posebnu pažnju usmjeriti na poboljšanje i povećanje proizvodnih kapaciteta u cilju smanjenja uvoza i povećanja izvo-

za, s akcentom na veću afirmaciju i korišćenje koncepta slobodnih zona u Crnoj Gori.h) Uraditi sektorske studije koje bi identifikovale prepreke, kao i potencijalne mjere za povećanje proizvodnje i izvoza u

sektorima u kojima Crna Gora ima ili može ostvariti komparativne prednosti, a prije svega u oblasti: poljoprivrede, prehrambene industrije, industrije alkoholnih i bezalkoholnih pića, drvno-prerađivačke industrije, ribarstva i uzgoja ribe i dr.

i) Razmotriti mogućnosti za primjenu podsticajnih mjera za prehrambenu industriju, imajući u vidu grane u kojima bi Crna Gora mogla ostvariti komparativne prednosti, a time bi se istovremeno obezbijedio i podsticaj razvoja primarne poljoprivredne proizvodnje.

j) Usmjeriti kredite Fonda za razvoj u izvozne programe i razmotriti mogućnosti za formiranje izvoznih klastera u cilju poboljšanja izvozne ponude.

k) Razmotriti mogućnosti za subvencioniranje oblasti od značaja za ekonomski razvoj zemlje kao što su: istraživanje i razvoj, pokriće ekoloških troškova, troškovi međunarodne promocije, nastupi na sajmovima, poljoprivredna proizvo-dnja i drugih oblasti u skladu sa pravilima Svjetske trgovinske organizacije.

l) Aktivnom politikom uticati na poboljšanje makroekonomskog ambijenta uz jasno definisanu politiku usmjerenu na smanjenje rizika zemlje, deregulaciju poslovanja, pojednostavljenje izvoznih procedura, smanjivanje administrativnih troškova, povećanje efi ka sno sti u rje šava nju pri vred nih spo ro va i dr.

m) Stimulisati razvoj poljoprivredno-prehrambene industrije i povećanje proizvodnje kako bi se smanjio uvoz. Obezbije-diti veća podsticajna sredstva poljoprivrednicima koji se opredjeljuju za organsku proizvodnju u budžetu Crne Gore, promovisati poljoprivrednu proizvodnju i obezbijediti povoljne kredite za sve vrste proizvodnje i nabavku sredstava potrebnih za odvijanje procesa proizvodnje kroz kredite Fonda za razvoj.

n) Potrebno je povećavati učešće alternativnih izvora energije (solarna energija, energija vjetra, biomase, atmosferskih pražnjenja i dr.) i izgraditi nove kapacitete za proizvodnju električne energije u cilju smanjenja uvoza električne ener-gije. Izdavanje građevinskih dozvola usloviti gradnjom energetski-efikasnih objekata i obavezom da se dio energije obezbjeđuje upotrebom alternativnih izvora, npr. obaveznim postavljanjem solarnih ćelija. Primijeniti strategiju ener-getske efikasnosti.

o) Razmotriti mogućnost osnivanja institucije za osiguranje i kreditiranje izvoznih poslova. U saradnji sa CBCG razmotriti potencijalne funkcije ove institucije, nadležnosti supervizije i ostala relevantna pitanja.

p) Razmotriti mogućnost za povećanje iznosa „grant šema za refundaciju troškova“ u cilju stimulisanja izvoza i učešća preduzeća na međunarodnim privrednim sajmovima u inostranstvu, izradi i štampanju promotivnog materijala i izradi studija za istraživanje tržišta. Ova vrsta subvencije je u skladu sa pravilima STO.

q) Dalje usklađivanje carinskog zakonodavstva i procedura sa EU acquis-em. Nastaviti sa modernizacijom carinske ad-ministracije u cilju obezbjeđivanja visokog nivoa administrativnih kapaciteta.

134

2. Strane direktne investicije predstavljaju važan faktor ekonomskog razvoja Crne Gore. U narednom periodu neophodno je intenzivirati učešće svih institucija u sprovođenju politike podsticanja stranih investicija i promovisanju Crne Gore kao atraktivne investicione destinacije, imajuci u vidu da će tekuća globalna kriza uticati na nemogućnost jednog broja inve-stitora da obezbijede finansijska sredstva za finansiranje stranih direktnih investicija. Cilj promotivnih aktivnosti treba da bude prikazivanje Crne Gore kao sigurne i profitabilne destinacije za plasman kapitala. Stoga je potrebno:a) Dalje razvijati i jačati institucije za privlačenje i promociju stranih direktnih investicija. b) Nastaviti sa implementacijom Strategije za podsticanje stranih direktnih investicija. c) Stimulisati učešće stranih investitora u Crnoj Gori u kreiranju investicione politike, prije svega kroz davanje predloga

i sugestija za uklanjanje barijera i poboljšanje investicione klime, kroz Savjet stranih investitora, kako bi se poboljšali uslovi investiranja.

d) Aktivnom promocijom mogućnosti za investiranje u proizvodne kapacitete uticati na promjenu strukture SDI, odno-sno preusmjeravanje investicija iz nekretina ka drugim oblastima i povećanje nivoa sektorske diverzifikacije stranih direktnih investicija.

e) Nastaviti sa podsticanjem „greenfield“ investicija u proizvodnju u cilju povećanja izvoznih kapaciteta zemlje i otvara-nja novih radnih mjesta.

f) Strane investicije usmjeriti u oblasti od prioritetnog značaja za razvoj, kao što su: energetika, vodosnabdijevanje, po-morska privreda, putna infrastruktura, smještaj otpada, itd.

g) Iskoristiti dio priliva stranog kapitala od privatizacije i stranih direktnih investicija za uvođenje novih tehnologija, po-većanje produktivnosti, rješavanje infrastrukturnih problema i rješavanja problema manjka kvalitetnih menadžera u izvoznim sektorima.

h) Uticati na povećanje fleksibilnosti tržišta rada i prilagođavanje strukture zaposlenih potrebama stranih investitora, odnosno usklađivanje obrazovnih programa sa potrebama investitora.

i) Stvoriti uslove za bolju primjenu zakonske regulative u oblasti svojinskih odnosa, prostorno-planskih dokumenata i investicione politike kako bi se otklonio implementacioni jaz u primjeni ključnih zakona iz ovih oblasti.

j) Riješiti problem administrativnih barijera koji je naročito prisutan na lokalnom nivou.k) Implementirati preporuke OECD-a za poboljšanje promocije investicionih mogućnosti Crne Gore. Razviti programe

pomoći stranim investitorima i nakon realizacije investicije.l) Jačati veze sa dijasporom, u cilju lakšeg plasmana domaćih proizvoda na inostrano tržište sa jedne strane, i sa druge

pružanje stimulativnih mjera iseljenicima za investiranje sredstava i znanja u Crnu Goru.

3. Nastavak integracionih procesa ka Evropskoj uniji je od velikog značaja za budući ekonomski razvoj Crne Gore. U cilju uspo-stavljanja i kontinuiranog jačanja institucionalnih i ekonomskih odnosa Crne Gore sa EU, u narednom periodu potrebno je:a) Dalje jačati jedinice za evropske integracije u nadležnim ministarstvima i koordinacione mehanizme vezane za evrop-

ske poslove, uključujući Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju i IPA instrument pomoći EU.b) Uskladiti postojeće zakonodavstvo sa zakonodavstvom EU definisanjem detaljnog plana usklađivanja.c) Definisati godinu kada će Crna Gora biti spremna za članstvo u EU i pripremiti akcioni plan za implementaciju. Podni-

jeti aplikaciju za dobijanje statusa kandidata za prijem u EU.d) Nastaviti aktivnosti na praćenju sprovođenja Akcionog plana za implementaciju preporuka Evropskog partnerstva,

kao i Akcionog plana za jačanje administrativnih kapaciteta za implementaciju SSP-a. e) Povećati stepen iskorišćenja pretpristupnih fondova EU. Koristiti i eksterne konsultante radi obezbjeđenja maksimal-

nog iskorišćenja ovih fondova.f) Razviti principe, procedure i relevantne administrativne kapacitete u cilju uspostavljanja decentralizovanog sistema

za upravljanje finansijskom pomoći EU u skladu sa zahtjevima EU. g) Uspostaviti strukturu za nadgledanje tržišta roba prema zahtjevima „acquis-a“, odnosno nastaviti sa transponovanjem

direktiva novog i starog pristupa.

135

h) Obezbijediti kontinuirano usklađivanje crnogorskih carinskih i poreskih zakona sa „acquis-em“ i dalje poboljšavati administrativne kapacitete za implementaciju carinskih zakonodavstava, borbu protiv korupcije, prekograničnog kri-minala i izbjegavanje plaćanja poreza.

i) Prilagoditi administrativne, upravne i pravosudne strukture normama EU (Madridski kriterijum).j) Pripremiti programske dokumente radi obezbjeđivanja mogućnosti za povlačenje sredstava iz pretpristupnih instru-

menata EU.k) Revidirati strategiju razvoja infrastrukture kvaliteta u Crnoj Gori koja ima za cilj harmonizaciju standarda bezbjednosti

hrane i životne sredine, kao i standarda bezbjednosti na radu sa međunarodnim standardima.l) Pratiti implementaciju multilateralnog Sporazuma o slobodnoj trgovini (CEFTA), rast regionalne trgovine, koordinaciju

aktivnosti u okviru Pakta stabilnosti za JIE.

VI. PREPORUKE U OBLASTI EKOLOGIJE I OSTALIM OBLASTIMA OD ZNAČAJA ZA ODRŽIVI RAZVOJ

1. U skladu sa strateškim opredjeljenjem razvoja Crne Gore kao ekološke države, integrisano upravljanje zaštite životne sredi-ne je od izuzeznog značaja za zdrav i održivi razvoj. U domenu zaštite životne sredine potrebno je implementirati sljedeće mjere: a) Implementirati Strategiju održivog razvoja sa posebnim akcentom na njenu ekološku komponentu. b) Donijeti nacionalne planove za posebne oblasti životne sredine, kao što je nacionalni plan za ublažavanje klimatskih

promjena i nacionalni plan borbe protiv dezertifikacije i zagađivanja zemljišta.c) Nastaviti aktivnosti na donošenju planova zaštite životne sredine na nivou jedinica lokalne samouprave.d) Usvojiti zakon o otkupu ambalaže. e) Primjenjivati kaznene odredbe Zakona o životnoj sredini.f) Ostvarivanje čvršće komunikacije Agencije za zaštitu životne sredine sa relevantnim domaćim i međunarodnim or-

ganima i organizacijama, kao i sa javnošću, naročito u oblasti monitoringa.g) Voditi restriktivne politike zaštite životne okoline i primijeniti standarde serije ISO 14000.h) Izraditi planove o korišćenju prirodnih resursa (šume, rijeke, more, zemljište i dr.) radi zaštite životne sredine od de-

vastacije.i) Poreski stimulisati razvoj proizvodnih procesa koji zadovoljavaju ekološke standarde i destimulisati potrošnju proizvo-

da štetnih po okolinu i zdravlje čovjeka.j) Nastaviti inicijativu za zaustavljanje izgradnje nuklearke u Albaniji.k) Poboljšati regionalnu saradnju radi postizanja ciljeva održivog razvoja i odgovora na izazove koje nose procesi evrop-

skih integracija i globalizacije.l) Podsticati razvoj ekološke svijesti građana kroz razne vidove kampanja od strane vladinog i nevladinog sektora.

2. Potrebno je posvetiti veću pažnju mjerama usmjerenim na uravnoteženje regionalnog razvoja. U suprotnom će doći do velikih migracija koje će za posljedicu imati depopulaciju seoskih naselja, opadanje poljoprivredne proizvodnje, veliki „pri-tisak“ na infrastrukturu gradova, dalje socijalno raslojavanje i dr.

3. Faktor od sve većeg značaja za razvoj je stanovništvo. Većina projekcija ukazuju da će u narednom periodu crnogorsko društvo biti suočeno sa tendencijom starenja. Ovo će značiti veći pritisak na penzione i zdravstvene fondove, kao i sma-njenje potencijala humanog kapitala. Stoga je potrebno na vrijeme otpočeti sa vođenjem populacione politike, a svakako bi bila neophodna izrada stateškog dokumenta u ovoj oblasti.

136

VII. PREPORUKE U OSTALIM OBLASTIMA

1. Zalagati se za uvođenje elektronskog servisa u pružanju usluga javnog sektora. Javno promovisati ove mogućnosti kako bi se javnost upoznala sa njom. Elektronski servis treba da bude omogućen kod svih javnih registara, registracije vozila, poreskog sistema i sl.

2. Voditi politiku postepenog otklanjanja cjenovnih dispariteta. Realizacija ove politike je važna i radi ispunjenja Mastrihtskog kriterijuma vezanog za stopu inflacije. Sve disparitete je potrebno otkloniti do ulaska u EU, da ne bismo došli u situaciju u kojoj su se našle neke baltičke republike da su ovaj kriterijum ispunjavale niz godina, a da ga onda nisu ostvarile kada su ušle u ERM II.

3. Nastaviti aktivnosti na unapređivanju statističkog sistema kroz striktnu primjenu zakona, kako bi se omogućilo da nadle-žne institucije u Crnoj Gori, EU i drugi korisnici dobiju kvalitetne i blagovremene podatke o kretanjima u Crnoj Gori. Iako su vidljiva značajna unaprjeđenja u oblasti statistike, naročito kod statistike nacionalnih računa i indeksa cijena, ipak trenutni stepen razvijenosti statističkog sistema predstavlja značajno ograničenje za formulisanje mjera ekonomske politike, kao i za svako ozbiljnije istraživanje. Prioritetni pravci u reformi statistike trebalo bi da budu sljedeći:a) Kontinuirani rad na osposobljavanju Monstata za sprovođenje svih relevantnih statističkih istraživanja, kroz veću ka-

drovsku, hardversku i softversku opremljenost. Organizacija trening programa za zaposlene i korišćenje raspoloživih programa tehničke pomoći.

b) Razviti sistem prikupljanja, obrade i diseminacije podataka prema međunarodnim institucijama u skladu sa definisa-nim standardima za ovu oblast. Pristupiti sistemu GDDS-a Međunarodnog monetarnog fonda.

c) Usklađivati statistiku sa međunarodnim i standardima EU. d) Stvaranje baze podataka o poljoprivrednim gazdinstvima kroz popis u oblasti poljoprivrede, kojim će se obezbijediti

stvaranje pouzdane statistike poljoprivredne proizvodnje u skladu sa međunarodnim standardima.e) Povećati ažurnost i kvalitet statistike spoljne trgovine, posebno podataka koji se odnose na tranzitnu robu i reek-

sport.f) Poboljšanja u pravcu boljeg obračuna stope inflacije treba sprovesti preko povećanja broja proizvoda u potrošačkoj

korpi, posebno kada su u pitanju usluge koje su nedovoljno zastupljene u strukturi potrošačke korpe.

4. Nastaviti sa pripremom odgovarajućih socijalnih programa za rješavanje viškova zaposlenih u državnoj administraciji. So-cijalne programe treba ograničiti samo na one kategorije koje ne mogu na drugi način da obezbijede egzistenciju, jer dr-žavni „paternalizam“ smanjuje inicijativu za rješavanje egzistencije. U skladu sa odgovarajućim programima jačanja admi-nistrativnih kapaciteta, raditi na stručnom usavršavanju državnih službenika i namještenika s ciljem povećanja kvaliteta i efikasnosti rada. Takođe, implementirati preporuke iz Strategije za suzbijanje siromaštva i socijalne isključenosti, čime bi se obezbijedili uslovi za efikasniju zaštitu životnog standarda stanovništva i zaštitu građana koji su u stanju socijalne po-trebe (osobe sa invaliditetom). Buduća politika socijalne i dječje zaštite u Crnoj Gori treba da bude usmjerena na aktivnu prevenciju socijalnih problema i sinhronizovano djelovanje sistema socijalne i dječje zaštite sa drugim sistemima (zdrav-stva, obrazovanja, pravosuđa, zapošljavanja), kao i sa privatnim i nevladinim sektorom.

5. Sudski sistem i pored vidnog progresa neophodno je dalje unapređivati. Kao nužne mjere u ovoj oblasti nameću se:a) Obezbjeđivanje uslova za poboljšanje kapaciteta i efikasnosti sudstva u Crnoj Gori. Jedan od osnovnih načina za re-

alizaciju ove preporuke jeste poboljšanje organizacije rada u sudstvu, povećanje broja sudija i poboljšanje njihovog materijalnog položaja, kao osnovnog preduslova za nezavisnost sudstva.

b) Obezbjeđivanje doslovne primjene regulative vezane za zaštitu prava intelektualne svojine, u cilju privlačenja stranih investitora i lakšeg prijema u međunarodne institucije.

c) Stvaranje preduslova za dosljednu primjenu zakona iz oblasti zaštite prava povjerilaca, koji treba da obezbijede sigur-

137

nost i pravnu zaštitu povjerilaca, kao i smanjenje unutrašnjih dugovanja obezbjeđivanjem bržeg rješavanja sudskih procesa u vezi naplate spornih potraživanja. Izvršni postupak je najveća slabost postojećeg sistema.

d) Povećanje stepena saradnje između sudova, inspekcijskih službi, policije i carinskih organa.

6. Efikasnija primjena Zakona o slobodnom pristupu informacijama.

7. Uvođenje veće konkurencije u svim segmentima gdje je ona ograničena (fiksna telefonija, internet i dr.) podsticanjem in-vesticija u ove oblasti i stvaranjem povoljnih uslova za investiranje.

138

Anex 1

Sugestije za dodatne mjere ekonomske politike u slučaju pojave recesije

Iako je u ovom trenutku mala vjerovatnoća pojave recesije, to se ne može u potpunosti isključiti i stoga treba pripremiti mjere eko-nomske politike i u slučaju pojave ovog ekstremno nepovoljnog scenarija. Odgovarajuće mjere su bazirane na sistematičnom pri-stupu analize najvećih rizika koji se odnose na crnogorsku ekonomiju i koji bi se mogli realizovati tokom 2009. godine i baziraju se na pretpostavkama IV scenarija.

Oni se prije svega odnose na:

1. Izraženu zavisnost Crne Gore od priliva stranih direktnih investicija;2. Nediverzifikovanost robnog izvoza i usmjerenost prvenstveno na tržišta EU koja su pogođena finansijskom krizom;3. Zavisnost budžetskih prihoda od uvoza (visoko učešće PDV prihoda u strukturi budžetskih prihoda);4. Volatilnost strateških sektora turizma i građevinarstva.

Međutim, najveća opasnost crnogorskoj ekonomiji prijeti od nedostatka kapitala. Naime, ukoliko dođe do usporavanja priliva SDI zajedno sa smanjenjem likvidnosti banaka, koje su počele usporavati novčane plasmane namijenjene investicijama, tada se može očekivati pad potrošnje stanovništva i, posljedično, ekonomske aktivnosti. Kad preduzeća ne budu više mogla finansirati troškove svog poslovanja, zaustaviće investicije, smanjiće se prodaja, prihodi i zarade pa će i država imati manje fiskalnih prihoda. Da bi op-stala, preduzeća će morati smanjiti troškove tako da nije isključeno da se na udaru usljed smanjenja obima proizvodnje nađu zapo-sleni, što bi rezultiralo povećanjem socijalnih izdataka države i samim tim stvaranje značajnog fiskalnog deficita, koji bi se morao finansirati eksternim zaduživanjem. Ovo u kratkom predstavlja scenario koji zahtijeva preduzimanje preventivnih mjera.

Crna Gora ima prednosti u činjenici da je eurizovana ekonomija, da nema problema sa deviznim kursom, da je nisko zadužena, kao i da u posljednje tri godine ostvaruje budžetski suficit. Međutim, ukoliko dođe do izuzetno nepovoljnih kretanja, neophodno će biti da se „žrtvuje“ stabilnost na jednom od ovih polja kako bi se na srednji rok izbjegla ozbiljnija ekonomska kriza. U tom pravcu, ek-spanzivnija, anticiklična fiskalna politika, kao i potencijalno eksterno zaduživanje predstavljaju osnovne mehanizme sa kojima se može djelovati na ublažavanje.

Kao najvažnije preporuke mogle bi se navesti:

• UlazakufinansijskiaranžmanCrneGoresaMMF-omkojibimogaostabilizovatidisbalansufiskalnomsektoru,povećaolikvidnost finansijskog sistema i poboljšao dugoročnu perspektivu razvoja Crne Gore.

• Osnovnapreporukaudomenufiskalnepolitikejestedaseplaniranibudžetzasnivanavećemučešćuinvesticijauinfra-strukturu, tj. povećanje učešća kapitalnog budžeta. Prilikom odabira infrastrukturnih projekata, prioritet treba dati onima u kojima veće učešće može imati domaća građevinska operativa. Koristiti smjernice Svjetske banke, koje govore o pove-ćanom ulaganju u infrastrukturu, kao mogućem mehanizmu za ublažavanje recesije.

• Angažovanjedržaveuuzimanjukreditnihlinija,kaoizagarantovanjeistih,odstranemeđunarodnihfinansijskihinstitucijai njihovo plasiranje preko bankarskog sistema. Različite međunarodne finansijske institucije imaju različite programe po-put: finansiranja malih i srednjih preduzeća, finansiranja poljoprivrede, finansiranje izvoza i dr. Za više detalja za izabrane MFI pogledati Aneks br 2.

• Državanetrebadaseustručavadasedodatnoeksternozaduži.Preporučenagranicadokojebisemogloićiueksternozaduživanje je Mastrihtski kriterijum za javni dug koji predviđa gornju granicu od 60% javnog duga.

• Smanjenjetekućepotrošnjeirashodazamaterijaliuslugeinjihovopreusmjeravanjenarazvojneprojektepodrškepriva-tnom sektoru, i specijalizovanim sektorima kojima su potrebni dodatni izvori finansiranja radi održanja planiranog rasta (turizam, građevinarstvo, poljoprivreda i prerađivačka industrija).

139

• Odložitinajavljenosmanjenjeporezaidoprinosanazaradezakrajprvogkvartala,kadabisemoglopotpunijesagledatikretanje javnih prihoda i rashoda u 2009. godini.

• Uovomscenarijudržavamožekreirativećibudžetskideficituodnosunainicijalnipredlog,alibitrebalonastojatidaionbude u skladu sa Mastrihtskim kriterijumom, to jest do 3% BDP-a.

• Ukidanjenaknadazakorišćenjegrađevinskogzemljišta,čimesepomažesektorugrađevinarstva,kojećeunarednojgodinibiti pod naročitom pažnjom.

• Smanjenjecijenaelektričneenergijesektoruprivrede,kaoisubvencioniranjeplaćanjaračunazaelektričnuenergijuzana-jugroženije kategorije.

• UkoordinacijiMinistarstvazaekonomskirazvojsaAgencijomzamalaisrednjapreduzećaCrneGore,napravitiakcioniplanaktivnog traženja investitora za otvaranje kreditno-garantnog fonda.

• AgencijazamalaisrednjapreduzećaCrneGorezajednosaMinistarstvomzaekonomskirazvojbitrebalodarazraditiplannastupa izvoznika na targetiranim tržištima za narednu godinu, sa posebnim naglaskom na region i već osvojena tržišta EU.

• PovećatistepenkreditnepodrškeMSPipoljoprivrednicimakrozFondzarazvoj,aliistinetrebatretiratikaosupstitucijubankarskom sistemu.

• Razmotritimogućnostdadržavaidirektnimsubvencionisanjempomognevelikapreduzećaipreduzećasaznačajnimmultiplikativnim efektima, ukoliko je njihovo poslovanje ozbiljno ugroženo globalnom finansijskom krizom i ukoliko nije moguće na drugi način obezbijediti njihovo funkcionisanje.

• Aktiviratibarjednuvelikustranuinvesticiju(„Velikaplaža“,Valdanos,Jazisl.).• „Pojačati“promocijuturističkeponudeiučešćedržaveusufinansiranjuvelikihkulturnihisportskihmanifestacija,kojebi

mogle privući dodatan broj turista.• Predvidjetiporeskeolakšicezanovozaposleneradnike.

140

Anex 2

Programi finansiranja izabranih međunarodnih finansijskih institucija

The Council of Europe Development Bank (CEB)Razvojna banka Savjeta Evrope

Kakve kredite daje banka?

Projekti koji se bore sa ekstremnim siromaštvom i društveno-isključenim:

- Jačanje društvene integracije – Pomoć izbjeglicama, raseljenim, stvaranje i očuvanje zaposlenja, stambeni krediti u obnovi, rekonstrukciji i sl., poboljšanje životnih uslova u urbanim i ruralnim sredinama, jačanje administracije i sudstva.

- Upravljanje životnom sredinom – Prirodne i ekološke nepogode, zaštita životne sredine, zaštita i obnova istorijskog i kulturnog nasljeđa.

- Razvoj ljudskog kapitala – zdravlje, obrazovanje i stručno usavršavanje

Finansiranje isključivo ide bankama i javnim organima. Daje kredite i garancije, a ne subvencije.Isključivo dugotrajno finansiranje.

Daje li kredite za mala i srednja preduzeća?

Da.

Primjer – BiH je dobila kredite za MSP preko Hypo Alpe Adria banke za mikro, mala i srednja preduzeća na teritoriji cijele države čega, kako se navode, fali u državi.

Da li CG može da koristi te fondove?

Crna Gora je postala članica CEB-a 19. novembra 2007. god.

NIJESMO JOŠ IMALI ARANŽMANA

International Finance Corporation (IFC)Međunarodna finansijska korporacija


IFC je dio grupe Svjetske banke sa svrhom da:

• Promovišeotvorenoikonkurentnotržišteuzemljamaurazvoju• Pomažekompanijamaidrugimpartnerimaizprivatnogsektora• Stvoriproduktivneposloveipružiosnovneusluge• Protivsiromaštvajeipoboljšanjaljudskihživota

IFC investira u privatne firme: Kompanije, finansijske institucije i druge biznise koji su u većinskom privatnom vlasništvu, a koje funkcionišu u nekoj od IFC zemalja članica u razvoju.

NAČIN POZAJMLJIVANJA:

IFC NE POZAJMLJUJE DIREKTNO mikro, malim i srednjim preduzećima ili individualnim preduzetnicima, već su većina IFC-ovih investicionih klijenata finansijski posrednici koji dalje vrše kreditiranje.

PROIZVODI:

Krediti i posredničke usluge, sudjelovanje u kreditiranju, hartije od vrijednosti, strukturirano finansiranje, trgovinsko finansiranje, proizvodi upravljanja rizikom i subnacionalno finansiranje. IFC sve više vrši finansiranje u lokalnim valutama.

141

DOTACIJE:

IFC obezbjeđuje ograničenu količinu dotacija za finansiranje poslovnih inicijativa u posebnim oblastima: biodiverzitet, održiva energija i korporativna odgovornost. Ovakve dotacije su tipično u manjim količinama nego druge IFC-ove investicije i namjena im je da pomognu korisnicima u demonstraciji novih komercijalno profitabilnih pristupa održivosti.

KRITERIJUMI:

• DajelociranuzemljiurazvojukojaječlanicaIFC• Dajeuprivatnomsektoru• Dajetehničkiispravan• Daimadobreprospektedabudeprofitabilno• Dajeoddobrobitizalokalnuekonomiju• Dabudeispravanzadruštvoisredinu,dazadovoljavaIFC-ovestandardeosrediniidruštvu,kao

i ove iz zemlje domaćina

IFC investicije su tipično između jedan i 100 miliona dolara, sa limitiranim brojem investicija u rasponu od 100.000 do jedan miliona dolara. Da bi osigurala participaciju investitora i zajmodavaca iz privatnog sektora, IFC obično ne finansira više od 25% od troškova projekta.

IFC planira da osnuje fond za pomoć u kapitalizaciji banaka u siromašnim zemljama koje su pogođene finansijskom krizom u vrijednosti od tri milijarde dolara.


Da.

Na to ukazuju u prvoj stavci svojih strateških prioriteta


Da. Crna Gora je postala članica 2007. godine

U Crnoj Gori postoje tri projekta koja su savjetodavne prirode:

- Projekat korporativnog upravljanja,- Projekat međunarodnih standarda i tehničke regulative u Crnoj Gori - Projekat alternativnog rješavanja sporova u Crnoj Gori

European Bank for Reconstruction and Development (EBRD)Evropska banka za obnovu i razvoj


Najveći je pojedinačni investitor u Centralnoj i Istočnoj Evropi. Direktne investicije variraju od pet do 230 miliona eura. Manji projekti se finansiraju direktno od EBRD-a i kroz finansijske posrednike. Investiraju u lokalne komercijalne banke, mikrobiznis banke, lizing kompanije i fondove za ulaganja u akcionarski kapital (equity funds).

EBRD je oformila tzv. Fond Zapadnog Balkana koji se fokusira na:

- poboljšanje dostupnosti i dobijanje osnovnih usluga, kao što su voda, struja, prevoz i komunikacije.

- Promoviše zdrave uslove za razvoj privatnog sektora preko efektivnog pravnog i regulativnog okvira – transparentna praksa u računovodstvu i korporativnom upravljanju

- Podstiče mikro, mala i srednja preduzeća omogućavajući im pristup finansiranju, savjetovanju.

142

- Podržava stvaranje novih biznisa, posebno onih koje vode žene- Jača finansijske institucije- Promoviše održive standarde životne sredine

Sredstva u visini 20% namijenjena su mikrofinansiranju.

Primjer - Ovaj fond je pomogao infrastrukturni projekat u Makedoniji sa 100 miliona eura (u saradnji sa EIB-om).


Da.

Opportunity bank i Alter Modus već procesuiraju kredite.

Prema njihovoj internet prezentaciji, ove dvije institucije su povukle 6,9 miliona eura.


Crna Gora je postala članica 3. juna 2006. godine i otvorila svoju kancelariju u CG.

Adresa:

TC Palada Serdara Jola Piletica bb 81000 Podgorica Phone: +382 20 237 173/174/175 Fax: +382 20 237 195 Šef kancelarije: Marek Lorinc

Kapitalno učešće četiri miliona eura

European Investment Bank (EIB)Evropska investiciona banka


Banka dugotrajno pozajmljuje unutar Evropske unije.

Zadatak banke je da doprinese boljoj integraciji, balansiranom razvoju i ekonomsko-socijalnoj povezanosti zemalja članica EU

Uglavnom finansiraju projekte iz EU ali i drugi mogu da se kvalifikuju.

Kreditira van EU u 150 zemalja, među kojima zemlje kandidate za članstvo u EU.

Jugoistočnoj Evropi je dato 6,1% zajmova zaključno sa 2007.


Da. To je jedna od glavnih stavki. Fokusirani su uglavnom na EU.


Prema njihovoj internet prezentaciji, Crna Gora je u zadnjih pet godina dobila 38,2 miliona eura, a u ovoj godini skoro 50 miliona eura

EFSE - The European Fund for Southeast Europe Evropski fond za Jugoistočnu Evropu

Šta je EFSE? EFSE je nasljednik raznih fondova revolving finansiranja na prostoru BiH, Kosova, Srbije i Crne Gore od 1998. Ovi fondovi su osnovani od grupa bilateralnih i multilateralnih donatora iz Evropske unije, Njemačke, Austrije i Švajcarske. Administracija ovih fondova revolving finansiranja je bila povjerena KfW-u. Fond u svom iskazu o misiji tvrdi da podstiče razvoj i prosperitet regiona Jugoistočne Evrope.

143

Glavna djelatnost tih fondova

Ovi fondovi su pružali dugotrajno finansiranje lokalnim partnerima (odnosno kreditnim institucijama) koji bi plasirali te kredite malim i mikro preduzećima i stanovništvu. Takođe, pružali su tehničku pomoć i trening partnerskim kreditnim institucijama. Od 1998. do 2005, ovi fondovi su distibuirali oko 45.000 kredita ciljnim grupama u vrijednosti oko 280 miliona eura, pri čemu je prosječan kredit iznosio 6.100 eura.

Vrsta fonda

Ovaj fond je vrsta SICAV kompanije koja je karakteristična za zapadnu Evropu posebno u Luksemburgu, Švajcarskoj, Italiji, Španiji, Francuskoj i Belgiji. Akronim je Société d’investissement à capital variable).

SICAV je vrsta „otvorenog fonda“ (open-ended) gdje se skupljena sredstva ulažu u široki spektar investicija koje inače nijesu dostupne individualnim investitorima (a pri tome se dijele troškovi). Veoma su slični zajedničkim fondovima (mutual funds) u Americi.

Tehnički dio

Fond je osnovan pod luksemburškim zakonom. EFSE funkcioniše kao „umbrella“ fond odnosno ima „fond fondova“ koncept s raznim nacionalnim/regionalnim sub-fondovima koji grupišu svoja sredstva da bi investirali u različite nacionalne grupe posvećene specifičnim zemljama/entitetima. KfW je promoter fonda (što je fond prema luksemburškom zakonu dužan da ima) koji usko prati profesionalnu implementaciju svih aktivnosti ovog fonda.

Ciljne grupe Cilj njihovih investiranja je dostupnost razvojnih sredstava u Jugoistočnoj Evropi preko kvalifikovanih finansijskih institucija za mala i mikropreduzeća u urbanim i ruralnim sredinama i stanovništvu.

Ciljne nacije:

- Albanija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Makedonija, Kosovo, Moldavija, Crna Gora, Srbija, Rumunija

Ciljne finansijske institucije:

- Lokalne komercijalne banke, finansijske institucije i nebankarske finansijske institucije- Investicione kompanije ili fondovi sa lokalnim i regionalnim fokusom

Ciljna grupa:

- Prvenstveno mala i mikropreduzeća sa limitiranim pristupom finansiranju.- Stanovništvo i drugi segmenti društva sa limitiranim pristupom stambenim kreditima i

ostalim finansijskim proizvodima

Uslovi kreditiranja Krediti koje PLIs (Participating lending institutions - kreditne institucije koje su uključene u program) pružaju su dio kredita („sub-loans“) i u principu imaju pravo da sami određuju krajnje uslove ugovora ali moraju da poštuju određene smjernice kao što su najviši iznos kredita od 100.000 eura i poštovanje minimuma društvenih standarda i sredine.

Institucije u Crnoj Gori

Još od sredine 2006, EFSE je investirala značajna sredstva u tri banke i dvije mikrofinansijske institucije:

- CKB, Opportunity banka i NLB Montenegrobanka- Alter Modus i Agroinvest

144

Adresa BA Investment Advisory Services Montenegro Office Bulevar Svetog Petra Cetinjskog 114 81000 Podgorica Telefon: +382 20 228 341 Faks: +382 20 228 [email protected]

Documents

GODIŠNJI IZVJEŠTAJ O RADU 2008. GODINA · 2010-06-04 · ma. Početkom godine CBCG je otvorila Kreditni biro za banke, koji treba da doprinese daljem poboljšanju upravljanja rizikom