GODIŠNJI IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE 2010. GODINA · FZU Fond zajedničkog ulaganja GBP Britanska funta sterling HE Hidroelektrane ... Eksterni državni dug bez javnih preduzeća

GODIŠNJI IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE

2010. GODINA

Podgorica, 2011. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj 6 81000 Podgorica Telefon: +382 20 665 331 Fax: +382 20 665 336

WEB ADRESA: http://www.cb-cg.org

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Radoje Žugić, guverner Mr Milojica Dakić, viceguverner Dr Velibor Milošević, viceguverner Asim Telaćević Dr Milivoje Radović Dr Milorad Jovović Dr Srđa Božović

PRIPREMA: Po ovlašćenju Guvernera priprema dr Nikola Fabris, glavni ekonomista, sa saradnicima.

GRAFIČKI UREDNIK: Andrijana Vujović

ŠTAMPA: Štamparija OBOD

TIRAŽ: 100 primjeraka

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor

IIIGodišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2010

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

APPEKS Aktivna prosječno ponderisana efektivna kamatna stopaAPPNKS Aktivna prosječno ponderisana nominalna kamatna stopaARIMA Autoregressive Integrated Moving Average (Autoregresivni integrisani model sa pokretnim prosjecima)BDP Bruto domaći proizvodBELEX15 Indeks Beogradske berzeBIH Bosna i HercegovinaBOE Banka EngleskeBOJ Banka JapanaBPM5 Balance of Payments Manual, fifth edition (Priručnik za platni bilans, peto izdanje)CBCG Centralna banka Crne GoreCEAC Central European Aluminium Company (Centralnoevropska kompanija za aluminium)CEB Razvojna banka Savjeta EvropeCEFTA Central European Free Trade Agreement (Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne trgovine)CG Crna GoraCHF Švajcarski franakCIS The Commonwealth of Independent States (Zajednica nezavisnih država)CPI Indeks potrošačkih cijenaCROBEX Indeks Zagrebačke berzeCRPO Centralni registar Poreske upraveDB Doing business (Izvještaj o lakoći poslovanja)EAG Organizacije za sprječavanja pranja novca i finansiranja terorizmaEBRD Evropska banka za obnovu i razvojECB Evropska centralna bankaEFSE Evropski fond za jugoistočnu EvropuEFTA European Free Trade Association (Evropska asocijacija za slobodnu trgovinu)EIB European Investment Bank (Evropska investiciona banka)EPCG Elektroprivreda Crne GoreEU Evropska unijaEUR EuroEURIBOR Euro Interbank Offered Rate (Evropska međubankarska stopa)EUROFIMA European Company for the Financing of Railroad Rolling Stock (Evropska kompanija za finansiranje željeznica)

IV Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2010

FED Sistem federalnih rezerviFO01, FO 02 Obveznice Fonda za restitucijuFODEMO Forestry Development in Montenegro (Razvoj šumarstva u Crnoj Gori)FOMC Federalni komitet za otvoreno tržišteFZU Fond zajedničkog ulaganjaGBP Britanska funta sterlingHE Hidroelektrane HH indeks Hiršman-Herfindalov indeksHOV Hartije od vrijednostiIBRD International Bank for Reconstruction and Development (Međunarodna banka za obnovu i razvoj)IDA Međunarodna organizacija za razvojILO International Labour Office (Međunarodna kancelarija rada)IMF Međunarodni monetarni fondIRF Investiciono-razvojni fondJP Javno preduzećeJPY Japanski jenKAP Kombinat aluminijuma PodgoricaKFW Kreditna banka za obnovu NjemačkeKHOV Komisija za hartije od vrijednostiLAMP Land Administration and Management Project (Projekat zemljišne administracije i upravljanja)LDC Least developed countries (Najnerazvijenije zemlje)LIBOR London Interbank Offered Rate (Londonska međubankarska stopa)MBI10 Indeks makedonske berzeMFI Mikrokreditna finansijska institucijaMIDAS Montenegro Institutional Development and Agriculture Strengthening (Projekat institucionalnog razvoja i jačanja poljoprivrede)MMF Međunarodni monetarni fondMONSTAT Zavod za statistiku Crne GoreMoody’s Rejting agencijaMOSTE Indeks MontenegroberzeMUP Ministarstvo unutrašnjih poslova Crne GoreNEX 20, NEX PIF Indeksi Nex Montenegro berzeNLB Nova Ljubljanska bankaNVO Nevladina organizacijaOECD Organizacija za ekonomsku saradnju i razvojOPEC Organizacija zemalja izvoznica nafteP09P, P09D, P10P, P10D, P11P Obveznice korisnika penzijskog osiguranjaPDV Porez na dodatu vrijednostPIO Penzijsko i invalidsko osiguranjePPPEKS Pasivna prosječno ponderisana efektivna kamatna stopaPPPNKS Pasivna prosječno ponderisana nominalna kamatna stopaPTT Pošta Telegram TelefonRIA Regulatory Impact Assessment (Analiza efekata propisa)

VGodišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2010

ROA Return on Assets (Povraćaj na aktivu)ROE Return on Equity (Povraćaj na kapital)S&P Standard and Poor’sSAD Sjedinjene Američke DržaveSASX-10 Indeks Sarajevske berzeSBItop Indeks Ljubljanske berzeSDI Strane direktne investicijeSDR Specijalna prava vučenjaSDŠ Stara devizna štednjaSMTK Standardna međunarodna trgovinska klasifikacijaSNV Holandska razvojna organizacijaUN United Nations (Ujedinjene nacije)UN DESA United Nations Department of Economic and Social Affairs (Odjeljenje Ujedinjenih nacija za ekonomske i socijalne poslove)UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development (Konferencija Ujedinjenih nacija za trgovinu i razvoj)UNWTO World Tourism Organization (Svjetska turistička organizacija)UPICG Udruženje privatnih investitora Crne GoreUSD Američki dolarVTB Vneshtorgbank (Spoljnotrgovinska banka)WB World Bank (Svjetska banka)WEF World Economic Forum (Svjetski ekonomski forum)WEO World Economic Outlook (Svjetski ekonomski pregled)WTTC World Travel & Tourism Council (Svjetski savjet za turizam i putovanja)

VI Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2010

Površina: 13.812 km2

Populacija (broj stanovnika): 620.145Dužina granica: 614 kmGlavni grad: Podgorica (169.132 stanovnika) - administrativni i ekonomski centarPrijestonica: Cetinje - istorijski i kulturni centarDužina morske obale: 293 kmDužina plaža: 73 kmNajduža plaža: Velika plaža, Ulcinj - 13.000 mNajviši vrh: Bobotov kuk (planina Durmitor) - 2.522 mNajveće jezero: Skadarsko - 391 km2

Najdublji kanjon: rijeka Tara - 1.300 mNajveći zaliv: Boka kotorskaVremenska zona: GTM+1Elektrosistem: 220V/50HzKlima: mediteranskaProsječna temperatura vazduha: Ljeti 27.4 oCMaksimalna temperatura mora: 27.1 oCProsječan broj sunčanih dana u godini: 240Kupališna sezona: 180 danaMore: Jadransko Providnost mora: od 38 do 56 m

OSNOVNE INFORMACIJE O CRNOJ GORI

VIIGodišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2010

MAKROEKONOMSKA KRETANJA U 2010. GODINI 11

1. REALNI SEKTOR 151.1. Bruto domaći proizvod 171.2. Djelatnosti 281.3. Cijene 371.4. Tržište rada 451.5. Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica u Crnoj Gori 50

2. MONETARNA KRETANJA 592.1. Likvidnost banaka 612.2. Agregatni bilans stanja banaka 632.3. Aktivne kamatne stope 762.4. Pasivne kamatne stope 822.5. Obavezna rezerva banaka 832.6. Mikrokreditne finansijske institucije 84

3. TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 873.1. Tržište novca 893.2. Tržište kapitala 90

4. FISKALNI SEKTOR 1014.1. Konsolidovana javna potrošnja 1034.2. Budžet Crne Gore i državnih fondova 1054.3. Lokalna samouprava 1084.4. Državni fondovi 110

5. DRŽAVNI DUG 1135.1. Unutrašnji dug 1165.2. Spoljni dug 1185.3. Državni dug i izdate garancije 1205.4. Otplata duga 1235.5. Projekcija i održivost državnog duga 123

6. EKSTERNI SEKTOR 1276.1. Tekući račun platnog bilansa 1316.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija 143

7. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 1497.1. Konjukturna kretanja 1537.2. Evropska unija (EU) 1547.3. Zemlje u razvoju (Azija) 1577.4. Kamatne stope 1607.5. Kretanje deviznih kurseva 161

8. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 163

9. PRILOZI 169

SADRŽAJ

IXGodišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2010

Pregled makroekonomskih pokazatelja

* Podatak Monstata za 2009. godinu, a za 2010. godinu procjena Ministarstva finansija ** Od januara 2009. jedina mjera inflacije*** Podaci za period I-XII 2009 i I-XII 2010. **** Tekući prihodi i izdaci Budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.

2009. 2010. %

REALNI SEKTORBDP (u tekućim cijenama, u 000.000 eura)* 2981,0 3025,0

Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) -32.2 17.5Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) -23,0 18,4Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) -19,2 -0,8

ZaposlenostBroj zaposlenih (decembar) 169.859 157.679Broj nezaposlenih (decembar) 30.169 32.106

Stopa inflacije (u odnosu na decembar prethodne godine) Potrošačke cijene u odnosu na kraj godine** 1.5% 0,7

Prosječna zarada bez poreza i doprinosa 463 479 3,5MONETARNI SEKTOR (u 000.000 eura)M11Ukupni depoziti 1.824,7 1.789,9 -1,9

Depoziti privrede 510,1 439,1 -13,9Depoziti države 158,5 123,3 -22,2

Centralna vlada 57,7 58,4 1,2Institucije i agencije centralne Vlade 35,1 23,0 -34,5Fondovi i opštine 65,6 41,9 -36,2

Depoziti finansijskih institucija 185,4 113,7 -38,6Depoziti stanovništva 843,9 951,9 12,8Depoziti - ostalo 126,9 161,8 27,5

Ukupni krediti 2.397,8 2.200,0 -8,2Krediti privredi 1.357,9 1.207,3 -11,1Krediti državi 60,5 48,2 -20,4

Centralna vlada 0,1 11,0 15.900Institucije i agencije centralne Vlade 4,0 3,0 -25,2Fondovi i opštine 56,4 34,1 -39,5

Krediti bankama i finansijskim institucijama 7,2 9,3 28,4Krediti stanovništvu 919,3 863,6 -6,1Krediti - ostalo 52,9 71,6 35,5

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALAPromet na berzama (u 000.000 eura)*** 405,8 54,8 -86,5NEX berza 162,5 23,5 -85,5Montenegro berza 243,3 31,3 -87,1

Berzanski indexi NEX20 14.596,9 14.522,53 -0,5NEX PIF 7.020,7 6.777,76 -3,5MOSTE 638,99 523,69 -18,0Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, poslednjaProsječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 3,00% 2,58%

FISKALNI SEKTOR (u 000.000 eura)***Tekući prihodi**** 1.353,0 1.270,0 -6,1Izdaci**** 1.524,0 1.361,6 -10,7Suficit/deficit -168,5 -91,6Eksterni državni dug bez javnih preduzeća (u 000.000 eura) 699,9 912,4 30,4Unutrašnji državni dug bez javnih preduzeća (u 000.000 eura) 440,3 358,3 -18,6EKSTERNI SEKTOR***

Saldo tekućeg računa (u 000.000 EUR) -896,3 -778,3Trgovinski bilans -1.371,7 -1.317,4Bilans usluga 384,6 446,4

%pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 34,7 40,9Saldo tekućeg računa u % od BDP -30,1 -25,7

11Makroekonomska kretanja u 2010. godini

Crna Gora je u 2010. godini izašla iz recesije, ali je ekonomski rast usporen i suočava se sa brojnim izazo-vima. Preduzete mjere ekonomske politike tokom prethodne dvije godine su djelimično ublažile uticaj djelovanja krize. Ključni nosioci oporavka u 2010. godini su bili industrijska proizvodnja, turizam i šumarstvo. U 2011. godini se očekuje ubrzanje ekonomskog rasta, ali to neće biti nivo koji je ostvarivan prije krize.

Kretanje nivoa cijena u Crnoj Gori, tokom cijele 2010. godine, je u potpunosti odslikavalo recesiono prilagođavanje na tržištu. Smanjena agregatna tražnja i manja apsorpcija, od očekivane, negativnih šokova sa međunarodnog tržišta rezultirali su u veoma niskoj godišnjoj inflaciji od 0,7%, mjerenoj po-trošačkim cijenama. U pitanju je najniža stopa inflacije od kada se inflacija statistički prati u Crnoj Gori. Bazna inflacija je u 2010. godini iznosila 0,4%. Ipak, u sljedećoj godini treba očekivati značajniji rast inflacije, jer će doći do prenošenja efekata sa globalnog tržišta u vidu rasta cijena hrane i energenata. Crna Gora, kao mala i visoko otvorena ekonomija i veliki uvoznik ovih proizvoda neće moći izbjeći pre-nošenje ovih šokova.

Monetarna politika je bila kontraciklična i glavne aktivnosti CBCG su bile usmjerene na sprječavanje dodatnog akumuliranja problema u bankarskom sistemu. Bankarski sektor je stabilan, ali se suočava sa brojnim izazovima, prije svega u vidu rasta nekvalitetne aktive. Odgovor na rastući broj loših kredita je bila dokapitalizacija banaka u ukupnom iznosu od 71,4 miliona eura. Stoga je koeficijent solventnosti banaka na kraju 2010. godine iznosio 15,85%. Ipak, visok gubitak na nivou bankarskog sistema u 2010. godini, od 81,7 miliona eura (koji se dominantno odnosi na dvije velike banke), će uticati da dokapita-lizacije banaka budu neizbježne i u 2011. godini. Likvidnost bankarskog sistema je visoka i likvidna aktiva banaka je na kraju 2010. godine iznosila 562,7 miliona eura (na godišnjem nivou je povećana za 21,92%). Nivo likvidnih sredstava na kraju 2010. godine je viši nego što je iznosio prije krize.

Rast nekvalitetnih kredita i kredita koji kasne sa naplatom, koji su dostigli nivo od 21%, odnosno 23,75% ukupnih kredita, su uticali da kreditna politika banaka u 2010. godini bude restriktivna, tako da je ostvaren pad odobrenih kredita od 8,2%. Ipak, osnovni uzrok pada odobrenih kredita je odsustvo kreditne aktivnosti tri velike banke, koje su imale prekomjerni kreditni rast u periodu ekspanzije. U ostatku bankarskog sistema ostvaren je rast kreditne aktivnosti od 12,9%. Ključne razloge za opadanje kredita treba tražiti u i dalje prisutnom visokom riziku poslovanja, nelikvidnosti realnog sektora, rastu loše aktive, visokim kamatnim stopama i manjku kvalitetnih projekata.

MAKROEKONOMSKA KRETANJA U 2010. GODINI

12 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste • 2010

Depoziti su ostvarili pad od 1,9%, što je posljedica kriznog prilagođavanja u uslovima smanjene kredit-ne aktivnosti. Međutim, ono što je pozitivno i što potvrđuje da je kriza povjerenja prošla je kontinuirani trend rasta štednje stanovništva od sredine 2009. godine. Depoziti stanovništva su porasli za 107,9 mi-liona eura ili 12,8% u 2010. godini.

Prosječna ponderisana efektivna aktivna kamatna stopa je na kraju 2010. godine dostigla nivo od 9,63%, što predstavlja rast od 0,25 procentnih poena. Ovakvo blago povećanje kamatnih stopa je rezul-tat metodologije obračuna kamatnih stopa koja pokriva sve kredite, a ne novoodbrene kredite, tako da su kamatne stope za nove kredite više. Rast kamatnih stopa je očekivana reakcija banaka na sve pome-nute teškoće i konstantno višu kreditnu tražnju od ponude. Prosječna ponderisana pasivna kamatna stopa je iznosila 3,26%, na kraju 2010. godine, i ostvarila je pad od 0,60 procentna poena u odnosu na kraj prethodne godine.

Tokom 2010. godine je zaustavljen negativan trend u kretanju industrijske proizvodnje iz prethodne dvije godine. Ostvaren je rast ukupne industrijske proizvodnje od 17,5% u odnosu na 2009. godinu. Ovo je rezultat rasta proizvodnje u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode od 51,1%, kao i rasta proizvodnje u sektoru vađenja ruda i kamena od 58,7%. Pad proizvodnje je ostvaren u sektoru prerađi-vačke industrije od 3%, zbog niza problema koji su pratili pojedine oblasti u okviru ukupne prerađivač-ke industrije, a posebno metalsku industriju. U narednoj godini treba očekivati umjereniju stopu rasta industrijske proizvodnje, jer se sa jedne strane, mogu očekivati pozitivni efekti restrukturiranja u dijelu prerađivačke industrije, kojoj će pogodovati i rast cijena na svjetskom tržištu. Sa druge strane, biće teš-ko dostignuti izuzetno visok nivo proizvodnje koji je ostvaren u proizvodnji električne energije. Ključni izazov u domenu industrije biće restrukturiranje metalskog kompleksa.

Sektor turizma se pokazao fleksibilnim i konkurentnim, nakon negativnog uticaja globalne ekonomske krize, i uspio je ostvariti dobre rezultate u 2010. godini. Broj turista koji je posjetio Crnu Goru tokom 2010. godine, bio je viši za 4,6% u odnosu na 2009. godinu, dok je broj noćenja povećan za 5,5%. Time je turizam dao pozitivne impulse razvoju i brojnih drugih grana poput saobraćaja, telekomunikacija, trgovine i dr.

Pojedini segmenti saobraćaja ostvarili su rast u 2010. u odnosu na prethodnu godinu. Prevoz robe je povećan u željezničkom i vazdušnom saobraćaju za 49,9% i 46,1%, respektivno, dok je u drumskom za-bilježen pad od 7,1%. Kod prevoza putnika došlo je do porasta u vazdušnom saobraćaju od 26%, dok je manji broj prevezenih putnika zabilježen u drumskom (20,7%) i željezničkom saobraćaju (8,6%).

U šumarstvu je u 2010. godini, u odnosu na 2009. godinu, ostvaren rast od 18,4%, dok je u građevinar-stvu ostvaren pad od 0,8% mjeren efektivnim časovima rada, ali je ukupna vrijednost izvršenih građe-vinskih radova bila viša za 13,1%.

Budžetski prihodi i rashodi su tokom 2010. godine bili pod uticajem recesivnih kretanja, tako da je ostvaren budžetski deficit u iznosu od 2,8% BDP-a, ali je došlo i do povećanja spoljnog duga od 11,4%.1 Ukupan javni dug u Crnoj Gori povećan je sa 38% na 42,0% procjenjenog BDP-a. U pitanju je i dalje pri-

1 Glavni razlog za značajno povećanje spoljnjeg duga u 2010. godini je emisija euroobveznica u septembru 2010. godine u iznosu od 200 miliona eura.

13Makroekonomska kretanja u 2010. godini

hvatljiv nivo, ali zabrinjava tendencija njegovog rasta. Javni dug će sigurno nastaviti da raste i u 2011. godini, po osnovu emisije euroobveznica, tako da je neophodno što prije uravnotežiti budžet i na taj način zaustaviti tendenciju rasta javnog duga. Dodatnu zabrinutost uliva činjenica da postoji realna opasnost da dio državnih garancija pređe na teret budžeta. Ipak, ono što je važno u 2010. godini je da je budžet uredno servisirao svoje obaveze.

Tržište kapitala je i dalje u dubokoj krizi. U odnosu na prethodnu godinu promet je opao za 86%, indeks Moste je opao za 18%, indeks NEX PIF je ostvario pad od 3,5%, a indeks NEX 20 od 0,5%. Ipak, imajući u vidu da je crnogorska privreda dominantno usmjerena na bankarski sistem, kao izvor finansiranja, kriza na tržištu kapitala nije značajnije uticala na ekonomiju. Pozitivna tendencija koja je obilježila kraj 2010. godine je spajanje berzi.

Kriza likvidnosti je osnovni uzrok niske investicione i lične potrošnje, koja je, između ostalog, dovela do dubljeg pada u 2009. godini i sporijeg rasta u 2010. godini. Taj problem je veći ako se uzme u obzir pad investicione aktivnosti na svjetskom tržištu i restriktivna kreditna politika banaka u Crnoj Gori. Na kraju 2010. godine ukupan broj fizičkih i pravnih lica u blokadi iznosio je 14.113, što je za 15% više u odnosu na isti period prethodne godine. Ukupan dug na blokiranim računima na kraju 2010. godine iznosio je 253,9 miliona eura, što je za 76,7 miliona eura, odnosno 43% više nego na kraju 2009. godi-ne. Ipak, treba imati u vidu da je značajan iznos ovog duga nastao prije krize, odnosno da je u pitanju višegodišnji dug.

Na tržištu rada su i dalje prisutne brojne teškoće, ali treba imati u vidu da je kriza na ovo tržište došla sa određenim vremenskim kašnjenjem. Stoga je u 2010. godini došlo do porasta broja nezaposlenih lica za 6,4% i smanjenja broja zaposlenih za 7,1%.

Platnobilansna kretanja su u 2010. godini zabilježila blago poboljšanje. Ukupan robni izvoz je u 2010. godini porastao za 20,3%, dok je uvoz zabilježio neznatan rast od 0,1%, kao rezultat stagnacije doma-će tražnje. Ključni generator platnobilansne neravnoteže je deficit robne razmjene koji je iznosio 1,3 milijarde eura i pokazatelj je niskog stepena konkurentnosti crnogorske privrede. Deficit je ostvaren i u podbilansu dohodaka (-21 milion eura), a suficit je ostvaren u podbilansu usluga (446 miliona eura) i tekućih transfera (114 miliona eura). Deficit tekućeg računa platnog bilansa je iznosio 774,6 miliona eura i bio je za 13,6% niži od prošlogodišnjeg.

U 2010. godini, ostvaren je značajan neto priliv stranih direktnih investicija u iznosu od 542,4 miliona eura ili 17,9% BDP-a. Neto priliv SDI je bio niži od nivoa ostvarenog u prethodnoj godini, ali prevashod-no kao rezultat činjenice da je u 2009. godini sprovedena prodaja manjinskog paketa akcija i dokapita-lizacija „Elektroprivrede Crne Gore“. Postojeći priliv se može ocijeniti izuzento visokim i prema učešću SDI u BDP-u Crna Gora je i dalje u vrhu evropskih privreda u tranziciji. Crna Gora ima i dalje veliki potencijal za privlačenje SDI, tako da se u narednom periodu mogu očekivati velike investicije u dome-nu energetike, turizma i infrastrukture. Ipak, malo je vjerovatno da će ove investicije biti aktivirane u 2011. godini.

Nakon što je izašla iz duboke recesije, Crna Gora se suočava sa novim izazovima koje je kriza otvorila ili razotkrila. Od velikog značaja je da se poveća fleksibilnost tržišta rada, jer su u eurizovanim ekonomija-ma ograničeni instrumenti za prilagođavanje nepovoljnim šokovima. Rješavanje ozbiljnih naslijeđenih


problema i ubrzavanje reformi su preduslov održivog razvoja. To podrazumijeva postepeno vraćanje na strategije prije krize, koje su usmjerene ka stvaranju okruženja koje omogućava rast predvođen privat-nim sektorom, manjoj državnoj upravi i deregulaciji. Kriza je pokazala da se s obzirom na veličinu Crne Gore i njenu veliku otvorenost, svaka slabost mora brzo rješavati, u protivnom može doći do velikih poremećaja. Takođe, kriza je pokazala da je model zasnovan isključivo na bazi snažnog priliva stranog kapitala i rasta zaduženosti svih sektora uveo sistem u stanje pregrijanosti tražnje i stvaranja mjehura na tržištu. To znači da je neophodan novi model rasta, ali to zahtijeva krupne strukturne promjene za koje je potreban duži vremenski period. Nova orjentacija u razvoju crnogorske privrede treba da bude bazirana na povećanju produktivnosti, konkurentnosti i inovacijama.

Dr Nikola Fabris, glavni ekonomista

1 REALNI SEKTOR

17Realni sektor

1.1. Bruto domaći proizvod

Iako je 2009. godina završena sa negativnom stopom BDP-a, crnogorska ekonomija već u 2010. godini bilježi oporavak i realan rast BDP-a. Rast BDP-a u 2010. godini je, uglavnom, posljedica rasta industrijske proizvod-nje, turizma, trgovine, šumarstva i pojedinih segmenata saobraćaja. Kada je tržište rada u pitanju, odloženi efekat negativnih ekonomskih kretanja iz 2009. godine se reflektovao na smanjenje broja zaposlenih, odno-sno povećanje broja nezaposlenih posebno u 2010. godini. Karakteristika ovog perioda je i izuzetno niska stopa inflacije od svega 0,7% na godišnjem nivou i to je ujedno najniža zabilježena stopa od kako se inflacija evidentira, bilo preko troškova života ili cijena na malo.

Prvobitna ocjena većine institucija koje se bave projekcijama BDP-a, bila je da bi crnogorska ekonomija, zbog „dubine“ krize iz 2009. godine i 2010. godinu trebala završiti sa negativnim predznakom. Razlog za takvu ocjenu su negativni ekonomski trendovi iz prvog kvartala, a dobrim dijelom i tokom prvih šest mjeseci 2010. godine. Korekcija negativnih trendova s početka godine, nastupila je nakon završetka turističke sezone i opo-ravka sektora turizma, kao i komplementarnih djelatnosti koje prate kretanja u turizmu (trgovina i pojedini segmenti saobraćaja) i rasta proizvodnje u energetskom sektoru. Više puta je revidirana realna stopa BDP-a Crne Gore za 2010. godinu. Prema ranijim procjenama MMF-a (World Economic Outlook, oktobar 2010), BDP Crne Gore je trebao imati negativnu stopu, ali je nakon misije iz februara 2011. godine i raspoloživih indikatora, korigovao ocjenu o realnom rastu BDP-a za 2010. godinu na 1,1%. Prema podacima je evidentno da je crnogorska ekonomija izašla iz recesije ali nije u potpunosti prevazišla krizu.

Odloženi efekat krize posebno je izražen u segmentu koji se odnosi na tržište rada, gdje je evidentan porast broja nezaposlenih i smanjenje broja zaposlenih. Tržište rada se na globalnom nivou, prema izvještaju ILO-a (International Labour Office), sporo oporavlja. Stopa nezaposlenosti na globalnom nivou je u 2010. godini bila 6,2%, dok je u 2009. godini iznosila 6,3%, što ukazuje na skromnu promjenu u odnosu na prethodnu godinu. Činjenica da je stopa nezaposlenosti na globalnom nivou u 2010. godini još uvijek daleko od stope iz 2007. go-dine kada je iznosila 5,6%, ukazuje da se tržište rada sporo oporavlja od uticaja ekonomske i finansijske krize.

Procjene renomiranih međunarodnih institucija o rastu BDP-a Crne Gore u 2011. godini se kreću u rasponu od 2% do 4%.

Tabela 1.1 Prognozirane stope rasta BDP-a Crne Gore u 2010. i 2011. godini

Institucija EBRD MMF UNDESA

Economist Inteligence Unit

Vienna Institute

Business Monitore Online

2010. 0,2 1,1 0,8 0,5 -1,0 0,5

2011. 3,1 2,0 3,0 2,5 2,0 4,0

Izvor: sajtovi pojedinih institucija, MMF- ocjena nakon misije iz februara 2011.g


Prema raspoloživim podacima, iako neadekvatnim i nedovoljnim za pojedine sektore (sektor saobraćaja, ak-tivnost u vezi s nekretninama, sektor poljoprivrede), naša procjena je da je stopa realnog rasta BDP Crne Gore za 2010. godinu iznosila između 1% i 2%. Prema prosječnom rastu BDP-a tokom pet godina prije krize, Crna Gora je bila lider, u poređenju sa zemljama bivše Jugoslavije, sa prosječnim rastom BDP-a od oko 7%. Kriza je različitom jačinom, pogađala različite sektore. Neki sektori su bili podložniji kontrakcijama i spori-jem oporavku (tržište rada, građevinarstvo i tržište nekretnina), dok su pojedini sektori odreagovali mnogo brže i u 2010. bilježili značajniji rast kao što je proizvodnja električne energije, vađenje ruda i kamena, i neke uslužne djelatnosti (turizam, trgovina i sl.). U 2010. godini došlo je do povećanja tražnje za aluminijumom na globalnom nivou, a očekuje se nastavak rasta tražnje i u 2011. godini, zbog potreba za ovim proizvodom u zemljama u razvoju (Kina i Indija), kao i povećane tražnje zbog jačanja ekonomskih aktivnosti u Njemačkoj, Južnoj Americi i Aziji. Povoljna situacija na svjetskom nivou može biti dobar podsticaj metalskoj industriji u Crnoj Gori. Uz prerađivačku industriju, energetski sektor i turizam će biti osnov pozitivnih ekonomskih trendova u 2011. godini.

Boks 1.1 – Ekonomski oporavak i kretanje BDP-a po regionima

Nakon krizne 2009. godine i duboke recesije u pojedinim zemljama, ekonomija na globalnom nivou je počela sa oporavkom tokom 2010. godine, mada različitim intezitetom (grafik br.1). Prema izvještaju UN - a pod naslovom „Svjetska ekonomska situacija i prognoza za 2011. godinu“ navodi se da će nakon globalnog ekonomskog rasta od 3,6% u 2010. godini, koji je bolji od očekivanog, doći do usporavanja rasta u 2011. godini na 3,1%, dok će se u 2012. godini ponovo doći do blagog ubrzanja na 3,5%. Posmatrajući razvijene ekonomije, SAD očekuje rast BDP-a od 2,6% za 2010. godinu, nešto nižu stopu od 2,2% u 2011. godini i blagi rast od 2,8% u 2012. godini. Skromniji rast BDP-a se predviđa za Evropu, gdje se za euro zonu predviđa rast od svega 1,3% u 2011. godini, 1,7% u 2012. godini, dok bi 2010. godina trebala završiti sa rastom od 1,6%. Mnoge evropske zemlje će zabilježiti i niže stope rasta poput Grčke, Irske, Portugala i Španije.

Zemlje u tranziciji, nakon snažnog pada BDP- a od 6,7% u 2009. godini, očekuju rast od 3,8% u 2010. godini i 4% u 2011. godini. Među ekonomijama u tranziciji jugoistočna Evropa, osim Hrvatske, vraća se na skroman ali pozitivan trend (0,1%) u 2010. godini, dok se za 2011. godinu predviđa rast od 2,5%. Ovoj grupi zemalja pripada i Crna Gora za koju se predviđa rast od 3% u 2011. godini i 4% u 2012. godinu. Zemlje CIS-a bi trebale ostvariti rast u prosjeku od 4,1% i za 2010. i 2011. godinu.

Za zemlje u razvoju se može reći da su lideri globalnog oporavka, s obzirom da je rast BDP-a za 2010. godinu procijenjen na 7,1%, a nešto umjereniji rast od 6% se očekuje u 2011. godini, odnosno 6,1% u 2012. godini. Predstavnice azijskih zemalja u razvoju, Kina i Indija, obilježile su 2010. godinu snažnim rastom BDP-a (10,1%, odnosno 8,4%), s tim da su očekivanja o kretanju BDP-a tokom naredne dvije godine nešto umjerenija, ali se ipak kreću iznad 8%.

S druge strane, ostaje težak izazov za najnerazvijenije zemlje (iz grupe LDC - Least developed countries). Iako je rast u 2010. godini iznosio 5,2%, a za 2011. godinu je predviđen rast od 5,5%, oporavak većine zemalja iz ove grupe će biti ispod potencijala i ići će različitim pravcima u zavisnosti od zemlje do zemlje. Neke od zemalja LDC će imati snažan rast, dok će drugima razvoj zavisiti od niza uslova (političkih, bezbjedonosnih, vremenskih i sl).

Nešto bolju prognozu za rast ukupne ekonomije, u narednim godinama, daju Međunarodni monetarni fond (MMF) i Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD), pa se prema njihovim projekcijama za 2011. i 2012. godinu očekuje globalni ekonomski rast iznad 4%.

19Realni sektor

Grafik 1Ekonomski rast po regionima, 2009-2012. u procentima

Izvor: UN/DESA, World Economic Situation and Prospects 2011, a) djelimična procjena ; b) predviđanja UN

Prema procjenama EBRD-a očekuje se da BDP u Crnoj Gori, tokom 2011. godine, raste oko 3,1%, dok je prema procjenama MMF-a i Vienna Insti-tuta taj rast nešto skromniji i iznosi 2%. Projekti u oblasti energetike i turizma, iskorišćavanje po-tencijala poljoprivrednog sektora mogu uticati na inteziviranje ekonomskih aktivnosti u Crnoj Gori tokom 2011. godine. Ocjena godišnjeg rasta real-nog BDP-a Crne Gore za 2011. godinu bazirana na modelskoj i ekspertskoj procjeni kreće se u rasponu od 2,7%-3%, što je približno projekcija-ma koje su dale i renomirane institucije (tabela br. 1.1). Na Grafiku 1.2 je dat makromodelski pregled kretanja realnog BDP-a, na kvartalnom nivou, se-zonski prilagođen.

Modelska procjena koja ukazuje na zavisnost BDP-a od kretanja BDP-a u Eurozoni, kretanja zarada, zaposlenosti, industrijske proizvodnje i sektora turizma, nivoa zaposlenosti ukazuje da bi realni BDP u narednoj godini mogao ostvariti rast od 2,8% na godišnjem nivou. Ponderacijom procjena rasta realnog BDP-a međunarodnih institucija i instituta uka-zuje da bi rast BDP-a bio na nivou od 2,64%, dok je ekspertska procjena nešto optimističnija i kreće se do 3% na godišnjem nivou.

Grafik 1.1Projekcije EBRD-a i Vienna Institute-a o kretanju BDP-a za zemlje jugo-istočne Evrope u 2011. godin i– stope rasta u %

Izvor: EBRD i Vienna Institute


Međutim, treba naglasiti da postoje izraženi ri-zici. To se prije svega ogleda u kretanju domaće tražnje, imajući u vidu da korporativni sektor ne planira rast realnih zarada, pri čemu ne očekuju ni zapošljavanje nove radne snage. Kretanje agre-gatne tražnje sa posebnim akcentom na ličnu i javnu potrošnju (utičući na trgovinske tokove) će biti osnovna determinanta tempa očekivanog ra-sta BDP-a u 2011. godini. Pretpostavka je da će u ovoj godini doći do smanjivanja nivoa zaliha.

U nastavku teksta slijedi SWOT analiza koja treba da ukaže na prednosti i slabosti ekonomije Crne Gore, kao i na šanse i opasnosti u 2011. godini.

Tabela 1.2SWOT matrica

Prednosti Slabosti

• Relativno brz izlazak iz recesije,• Veliki potencijal za privlačenje SDI,• Euro kao sredstvo plaćanja,• Niske carine i liberalan sistem,• Niske poreske stope,• Potencijal za razvoj turizma,• Pristupanje EU – dobijanje statusa kandidata,• Pozitivna reputacija atraktivne destinacije,• Pogodni klimatski uslovi.

• Porast broja firmi u blokadi i sa gubitkom,• Rast nezaposlenosti,• Visok kreditni rizik• Limitirane mogućnosti zajmodavca u krajnjoj instanci• Neefikasan sudski sistem u rješavanju privrednih

sporova,• Neravnomjerna regionalna razvijenost,• Rigidnost tržišta rada, • Zavisnost od SDI, nizak nivo greenfield investicija i

investicija u oblast proizvodnje,• Nediverzifikovanost izvoza,• Slaba konkurentnost domaćih preduzeća

Šanse Opasnosti

• Revitalizacija tržišta u kojima posluju matične banke,

• Izvorišta pijaće vode i dobra očuvanost od zagađenja vode, vazduha i zemljišta,

• Potencijal za proizvodnju zdrave hrane i ruralni razvoj – potencijal za razvoj poljoprivrede,

• Drvoprerađivačka industrija i proizvodnja finalnih proizvoda od drveta,

• Planirani razvojni projekti i moguća gradnja auto-puta,

• Korišćenje obnovljivih izvora energije,• Hidroenergetski potencijal.

• Opasnost od povećanja budžetskog deficita,• Tendencija rasta državnog duga,• Opasnost od aktiviranja izdatih državnih garancija,• Smanjivanje agregatne tražnje,• Poskupljenje cijene kapitala,• Smanjeni priliv SDI, nizak nivo reinvestiranja i

potencijalni odliv stranog kapitala;• Porast cijena energenata i sirovina, • Porast cijena hrane na globalnom nivou,• Učešće prihoda od turizma u ukupnom prilivu

sredstava iz inostranstva,• Depopulacija seoskih naselja.

Grafik 1.2Kretanje realnog BDP-a u 2011. godini - modelska procjena*, u 000.000 eura

* Plava linija na grafiku predstavlja kretanje realnog BDP-a, dok oranž linije prestavljaju iznose odstupanja u visini standarne greške, koja je zbog nivoa neizvjesnosti i kvaliteta vremenskih serija, visoka.

21Realni sektor

1. Prednosti predstavljaju faktore koji pozitivno utiču na ekonomski rast.

Nakon izuzetno teške 2009. godine, crnogorska ekonomija se, sa započetim oporavkom u trećem kvar-talu 2010. godine i izlaskom iz recesije, nalazi pred novim izazovima i razvojnim ciklusom. Očigledno je da nisu iskorišćeni svi potencijali za privlačenje stranih direktnih investicija što može biti preduslov za pokretanje odnosno revitalizaciju budućeg privrednog razvoja. U izgledu su tri velika projekta: gradnja auto-puta, hidrocentrala na Morači i izgradnja velikog turističkog naselja na poluostrvu Luštica, mada je teško prognozirati vremensku dinamiku njihove realizacije.

Euro kao sredstvo plaćanja predstavlja pogodnost i za domaće i za strane investitore, jer štiti privredu od rizika deviznog kursa i opasnosti pojave spirale devizni kurs – inflacija – devizni kurs. Ova činjenica pred-stavlja veliku komparativnu prednost Crne Gore u odnosu na zemlje regiona.

Niske carine i liberalan spoljnotrgovinski sistem stimulišu poslovni ambijent i pozitivno utiču na moguće investiranje. Ovome treba dodati i bescarinsku zonu u okviru CEFT-e.

Porez na dodatu vrijednost (PDV) je sa stopama 17% i 7% na najnižem nivou u regionu. Dakle, jednocifre-ne poreske stope će biti faktor prepoznavanja Crne Gore i faktor koji može uticati na privlačenje investicija u narednom periodu.

Turizam je djelatnost koja je u višegodišnjem periodu ostvarivala visoke stope ekonomskog rasta. Uprkos poteškoćama na globalnom nivou, ovaj sektor je zabilježio pozitivnu statistiku dolazaka turista i tokom krizne 2009. godine, a u 2010. godini se bilježi rast i dolazaka i noćenja turista. Prema preliminarnim procjenama WTTC sve komponente crnogorskog turizma, poput učešća u ukupnom BDP-u, broju zapo-slenih, investicijama, bi u narednom desetogodišnjem periodu (2011 – 2021. godine) trebale biti u porastu. Imajući u vidu naglašen potencijal, ostvarenje predviđenih ulaganja (Ada Bojana, Luštica), diverzifikaciju turističkog proizvoda, jačanje promotivnih aktivnosti, turizam bi mogao biti pokretač ostalih komple-mentarnih djelatnosti (poljoprivreda, trgovina, saobraćaj).

Dobijanje statusa kandidata automatski znači verifikaciju EU institucija o kvalitetu sprovedenih reformi. To je pozitivan signal za međunarodne investitore.

Veliki broj međunarodnih organizacija i renomiranih časopisa uvrstilo je Crnu Goru u „top 10“ destinacija što pojačava njenu prepoznatljivost i otvara šanse budućim ulaganjima i rastu sektora turizma.

U vremenu velikih klimatskih promjena i prirodnih katastrofa stabilni klimatski uslovi koje ima Crna Gora postaju potencijal razvoja.

2. Slabosti predstavljaju faktore koji negativno utiču na privredni rast i njihovi negativni efekti su se mogli osjetiti i u prethodnom periodu.

Privredni sektor je suočen sa smanjenom tražnjom, manjim prihodima, ograničenim mogućnostima no-vog zaduživanja, što je uticalo na rast firmi u blokadi i onih koje posluju sa gubitkom.


Usljed otežanih uslova privređivanja, smanjenja ekonomskih aktivnosti, restrukturiranja velikih preduze-ća došlo je do povećanja nezaposlenosti. Novonastala nezaposlenost je strukturnog karaktera i predstavlja dugoročnu slabost svih ekonomija u razvoju, pa i crnogorske ekonomije.

Opšte stanje u realnom sektoru, nelikvidnost privrede, neuredno servisiranje ranije odobrenih kredita, ročna neusklađenost izvora sredstava i plasmana kao i visoke kamatne stope, doveli su do povećanja kre-ditnog rizika u sistemu i vođenja konzervativne kreditne politike od strane banaka.

Mogućnosti za obezbjeđenje eventualnog nedostatka likvidnosti usljed tržišnih poremećaja su ograničene od strane CBCG i uglavnom se oslanjaju na fiskalne potencijale. S obzirom na ovu činjenicu, banke moraju adekvatno upravljati rizicima i izdvajati dodatne rezerve za apsorbciju potencijalnih šokova, što doprinosi povaćanju cijene kapitala u Crnoj Gori.

I pored vidnog progresa još uvijek nije postignuta zadovoljavajuća brzina u rješavanju privrednih sporova kako bi se adekvatno primjenjivali i poštovali uslovi potpisanih ugovora. Bez adekvatne i brze zaštite prava privrednih subjekata nema povjerenja koje bi intenziviralo privrednu aktivnost.

Ekonomska razvijenost u Crnoj Gori je, regionalno posmatrajući, vrlo neujednačena, pri čemu se posebno naglašava nerazvijeni sjever Crne Gore. Nerazvijeno tržište rada, prestanak rada pojedinih preduzeća koja su pripadala radno – intenzivnim granama u Sjevernom regionu uslovila su migraciju stanovništva od sjevera ka jugu, čime se povećao pritisak na infrastrukturu djelova zemlje sa povećanim prilivom stanov-ništva, a ujedno je dovelo do depopulacije opština Sjevernog regiona. Vlada Crne Gore je u okviru Strategije regionalnog razvoja Crne Gore do 2014. godine, definisala uslove institucionalne i sistemske podrške poli-tici ravnomjernijeg regionalnog razvoja zemlje što može djelimično uticati na ublažavanje ovog problema.

Tržište rada u Crnoj Gori se pokazalo kao nefleksibilno, neprilagodljivo novonastalim uslovima, što se odrazilo i na povećan broj nezaposlenih na evidenciji Zavoda za zapošljavanje. Rigidnosti koje proizilaze iz zakonskog okvira dodatno smanjuju fleksibilnost i mobilnost radne snage. Sprovođenjem strateških ci-ljeva i zadataka navedenih u Strategiji razvoja stručnog obrazovanja u Crnoj Gori (2010-2014) u mnogome mogu podstaći razvoj stalnog obrazovanja, kako bi se premostio jaz u potrebama privrede i ponude kvali-fikovane radne snage na tržištu i njenom fleksibilnijem prilagođavanju.

Pored značajnog priliva stranih direktnih investicija u većini slučajeva radi se o investiranju u postojeće objekte, izgradnji nekretnina za ličnu upotrebu i pretežno su to investicije u uslužnu i finansijsku oblast. Veoma malo je investicija u oblasti proizvodnje. Sve to dovodi do kratkoročnih efekata investicija na do-maću ekonomiju i malog uticaja na otvaranje novih radnih mjesta, usvajanja novih znanja i tehnologija, povećanja produktivnosti i izvoza, odnosno dugoročnog razvoja Crne Gore.

Crnogorski izvoz karakteriše nizak nivo diverzifokovanosti, to jest u robnom izvozu dominiraju sirovine i prizvodi niskog stepena obrade, koji su često pod uticajem berzanskih kolebanja i podložni konjunktur-nom ciklusu. U razmjeni usluga dominira turizam, koji je takođe, u velikoj mjeri podložan konjunktur-nim kretanjima.

3. Šanse predstavljaju mogućnosti za dalji privredni razvoj, a one će naravno zavisiti od niza faktora.

23Realni sektor

Nastavak podrške matičnih banaka predstavlja šansu za obnavljanjem boniteta u cijelom sistemu, kako bi se omogućio ponovni rast kreditiranja kada se kreditna potražnja za kvalitetnim projektima ponovo vrati.

Veliki broj studija pokazuje da će u dolazećim decenijama jedan od najvećih globalnih problema biti ne-stašica pijaće vode. Crna Gora je relativno bogata izvorima pijaće vode, koje bi trebalo mnogo više ekonom-ski valorizovati u narednim godinama. Crna Gora je u ekološkom pogledu „dobro očuvana“ (sa izuzetkom nekoliko lokacija, kao na primjer u okolini KAP-a), što predstavlja dobru osnovu za razvoj turizma, poljo-privrede i prehrambene industrije.

Ulaganje u oblast proizvodnje prehrambenih proizvoda, posebno proizvodnje organskog voća i povrća, zdrave hrane kao apsolutnog hita u svijetu, može biti potencijalna šansa za privlačenje investicija. Predno-sti koje se odnose na razvoj ruralnog područja, a to su prije svega istovremeno ulaganje u turizam i poljo-privredu. Razvijanje poljoprivredne proizvodnje, proizvodnje zdrave hrane na sjeveru Crne Gore uticalo bi na smanjenje regionalnih razlika i istovremeno stvorilo uslove za razvoj seoskih područja. Sredstva namijenjena kroz Agrobudžet 2011. godine i kroz projekat Institucionalnog razvoja i jačanja poljoprivre-de Crne Gore - MIDAS pružaju šansu ovoj djelatnosti. Crna Gora raspolaže sa znatnim potencijalom za proizvodnju poljoprivrednih proizvoda, čijim bi se iskorišćavanjem uticalo kako na supstituciju uvoza, tako i na povećanje izvoza. U tom pravcu bi se trebale iskoristiti značajne subvencije koje EU daje u pravcu razvoja poljoprivrede.

Drvoprerađivačka industrija je tokom proteklih godina bila prilično zapostavljena. Zbog raspoloživog drv-nog potencijala, ulaganje u drvoprerađivačku industriju bi uticalo na povećanje proizvodnje, posebno na povećanje proizvodnje finalnih proizvoda od drveta. Ovo bi imalo pozitivan efekat na smanjenje nezapo-slenosti u sjevernim opštinama.

Aktiviranje neke velike investicije, kao što je izgradnja auto – puta bi, kroz multiplikativno dejstvo, moglo da pokrene čitavu crnogorsku privredu.

Istraživanja i preliminarna mjerenja su pokazala da postoji dovoljan vjetropotencijal za tehnoekonomsko korišćenje, što je dobar podsticaj investitorima da plasiraju sredstva i investiraju u ovaj vid obnovljivih izvora energije. Takođe, Crna Gora ima veliki potencijal za korišćenje i ostalih alternativnih izvora energi-je poput solarne energije, biomase i dr. Crna Gora ima još uvijek neiskorišćen hidroenergetski potencijal. Međutim, valorizacija ovog potencijala ne treba da ide na uštrb uništenja prirodnih ljepota.

4. Opasnosti predstavljaju faktore koji u narednom periodu mogu negativno uticati na ukupnu privredu.

Djelovanje globalne ekonomske krize na crnogorsku ekonomiju, kao i otežani uslovi u oživljavanju pri-vredne aktivnosti, uzrokovali su da se budžetske projekcije ne ostvaruju u obimu i dinamici kako je to bilo planirano, što je rezultiralo pojavom budžetskog deficita. Analiza održivosti duga ukazuje da je državni dug Crne Gore održiv, a da bi se teškoće mogle javiti u slučaju izuzetno negativnog kretanja BDP-a, budžet-skog deficita u dužem roku, kao i preuzimanja značajnog iznosa novog javnog duga. Ipak, iako je javni dug i dalje u granicama propisanim Mastrihtskim kriterijumima, određenu dozu zabrinutosti daje tendencija njegovog brzog rasta. U narednom periodu očekuje se dodatno povećanje spoljnjeg duga zbog nove emisije euroobveznica, kao i preuzimanja određenih dugova.


Takođe, pored postojećeg nivoa javnog duga treba imati u vidu i ukupan iznos do sada izdatih garancija, koje mogu postati potencijalni javni dug.

Restriktivna fiskalna politika, koja će biti potrebna u narednim godinama, zbog prioriteta servisiranja obaveza na međunarodnom finansijskom tržištu, može smanjiti potencijal za oporavak agregatne tražnje.

Pojava dužničke krize u EU, kao i primjena zahtjeva za dodatnim kapitalom iz međunarodnih standarda, može dovesti do poskupljenja cijene kapitala banka u Crnoj Gori.

Zadnjih nekoliko godina evidentan je visoki priliv kapitala u obliku stranih direktnih investicija, što je pozitivno uticalo na ekonomski rast. Smanjivanje priliva, uz nizak nivo reinvestiranja, sa jedne strane i potencijalni odliv stranog kapitala, sa druge strane, negativno bi se odrazio na dugoročni privredni razvoj Crne Gore

Porast cijena energenata i sirovina direktno bi uticalo na vrijednosni rast uvoza, a takođe i na rast cijena domaćih proizvoda.

Porast cijena hrane na globalnom nivou odražava se i na porast cijena hrane u Crnoj Gori zbog visoke za-visnosti od uvoza prehrambenih proizvoda, što u krajnjem utiče na rast inflacije i opadanje nivoa životnog standarda.

Dominantno učešće prihoda od turizma u ukupnim prihodima od usluga, odnosno velika zavisnost cje-lokupne ekonomije od turizma i samo oslanjanje na turizam je potencijalna opasnost u slučaju lošije turi-stičke sezone.

Depopulacija seoskih naselja dovodi do migracije iz sela u gradove, a to uzrokuje i smanjenje poljopri-vredne proizvodnje, smanjenje angažovanja individualnih domaćinstava u procesu proizvodnje ukupnog sektora poljoprivrede. Prema raspoloživim popisnim podacima smanjuje se i učešće poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu. Međutim, zbog kretanja cijena poljoprivrednih proizvoda na globalnom nivou nameće se potreba većeg ulaganja u ovaj sektor s ciljem podsticanja proizvodnje i zaustavljanja migracije stanovništva seoskih naselja. Mjerama predviđenim Agrobudžetom za 2011. godinu, djelimično se utiče na ublažavanje ovog problema, jer se 25,4% ukupnih sredstava Agrobudžeta opredjeljuje za politiku rural-nog razvoja.

Boks 1.2 – Unapređenje poslovnog ambijenta u Crnoj Gori

Prepoznajući značaj privlačenja stranih direktnih investicija u cilju povećanja ekonomskog rasta, u proteklom periodu sprovedene su akcije za uklanjanje biznis barijera, i time, povećanje konkurentnosti zemlje. U decembru 2009. verifikovan je, a u 2010. godini djelimično realizovan Akcioni plan za regulatornu reformu i unapređenje poslovnog ambijenta, koji je značajan za sprovođenje giljotine propisa i reformi u oblasti biznis barijera. On se sastoji od tri stuba reformi: „Regulatory Impact Assessmen“t – RIA (analiza efekata propisa koji ima za cilj analizu pozitivnih i negativnih uticaja usvajanja novih zakona i drugih akata), Giljotina propisa (koja podrazumijeva uvođenje jedinstvene metodologije za sistematsko preispitivanje svih propisa u cilju eliminisanja nepotrebnih i zastarjelih propisa, skraćenja

25Realni sektor

rokova postupanja državnih organa na zahtjev stranaka i smanjenja troškova koji opterećuju krajnjeg korisnika) i Reforma lakoće poslovanja (izbor prioritenih oblasti u kojima se procjenjuje da postoji najviše prostora za reforme).

Na poboljšanje poslovnog okruženja značajno je uicalo i donošenje Zakona o unapređenju poslovnog ambijenta (Sl. List br. 40/10, 22.07.2010). Zakonom se mijenjaju odredbe u deset drugih zakona, kojima se uređuje postupak obnavljanja registracije privrednih društava, ukidanje različitih taksi, smanjenje administrativnih i sudskih taksi za angažovanje stranih radnika i ovjeru kupoprodajnih ugovora, skraćenje rokova za postupanje državnih organa u oblasti elektronskih komunikacija i procjene uticaja na životnu sredinu, kao i unapređenje postupka uknjižbe nepokretnosti.

Kontinuirani napredak u poboljšanju poslovnog okruženja, potvrdili su i nalazi izvještaja Doing Business-a za 2011 godinu. Izvještaj pokazuje da Crna Gora ima vodeću ulogu u regionu, u sprovođenju reformi unapređenja poslovnog ambijenta. Rezultati koje je postigla Crna Gora prevazilaze one koje su ostvarile većine zemalja u regionu. Sa tri zabilježene reforme zemlja je popravila svoju poziciju u izvještaju za pet mjesta, dok je samo osam zemalja zabilježilo više reformi.

Tabela 1 Rangiranje Crne Gore prema osnovnim indikatorima poslovanja

DB 2011. godina DB 2010. godina Promjena u poziciji

Započinjanje biznisa 51 85 +34

Dobijanje građevinskih dozvola 161 160 -1

Registrovanje imovine 116 131 +15

Dobijanje kredita 32 43 +11

Zaštita investitora 28 27 -1

Plaćanje poreza 139 145 +6

Trgovina sa inostranstvom 34 47 +13

Izvršenje ugovora 135 133 -2

Zatvaranje biznisa 47 44 -3

Izvor: Doing Business in 2011. – The World Bank Group

Istaknuto je uspješno sprovođenje reformi u tri oblasti: započinjanja biznisa, plaćanja poreza i prekogranične trgovine. U oblasti započinjanja biznisa, ostvaren je pomak od 34 pozicije, zbog pojednostavljivanja procedure osnivanja preduzeća, uvođenjem jedinstvene registracione forme koja se podnosi Poreskoj upravi i zamjenjuje 16 različitih obrazaca koji su se podnosili u četiri institucije. Kod prekogranične trgovine, Crna Gora je ostvarila pomak za 13 mjesta, najviše zbog ukidanja zahtjeva za prilaganje priznanice o plaćenim taksama prilikom uvoza i izvoza robe. U oblasti plaćanja poreza, zabilježen je napredak za šest mjesta, zbog ukidanja akontativnog mjesečnog plaćanja poreza na dobit i smanjenja stope doprinosa na teret poslodavca.

Crna Gora je unaprijedila svoju poziciju i kod indikatora: registrovanje nepokretnosti, za 15 pozicija, zbog kraćeg vremena registracije i ukidanju jedne procedure za registraciju nepokretnosti, kao i u oblasti dobijanja kredita, zbog povećanja obima pokrivenosti kreditnog registra, u smislu veličine populacije obuhvaćene registrom i dobijanja najviše ocjene regulative koja se odnosi na prava i obaveze strana kod ugovora o kreditu, što je rezultiralo napretkom od 11 pozicija. Kod ostalih indikatora pozicija Crne Gore se smanjila od jedne do tri pozicije, najviše zbog napretka ostalih zemalja.


Poboljšane su i administrativne procedure i izjednačeni rokovi za podnošenje prijava za porez na dohodak fizičkih lica i poreza na dodatu vrijednost i uspostavljen sistem objedinjene registracije poreskih obveznika. Sada više nije potrebna dodatna procedura u Monstatu, jer je od 8. aprila 2010. godine CRPS započeo izdavanje jedinstvenog statističkog broja.

Značaj ovih reformi se ogleda u efikasnoj regulativi kao neophodnom preduslovu za stvaranje dobre poslovne klime, kao i efikasnom načinu za prevazilaženje krize, obezbjeđenjem privrednog razvoja. Nalazi ovog Doing Business 2011 izvještaja ističu potrebu za kontinuiranim reformama u oblasti: građevinskih dozvola, procedura za plaćanje poreza, izvršenja ugovora i registracije vlasništva.

Iako će problemi poslovanja privrede postojati i tokom 2011. godine, ohra-bruje činjenica da, na osnovu ankete CBCG o poslovanju (sprovedene po-četkom februara 2011. godine), 44% privrednika očekuje povećanje nivoa obima aktivnosti (proizvodnje i pru-žanja usluga) tokom 2011. godine, a 11% smanjenje nivoa aktivnosti.

Kao i u prethodne dvije godine pri-vrednici za glavne poslovne barijere, u narednom periodu, navode slabu tražnju, opšte rizike poslovanja i vi-soke kamatne stope na kredite.

Osnovni cilj ekonomske politike u 2011. godini je dinamiziranje pri-vrednog rasta uz prioritet jačanja li-kvidnosti i konkurentnosti privrede. Podsticanje razvojnih projekata ma-lih i srednjih preduzeća, implemen-tacija sistemskih rješenja u podršci politike regionalnog razvoja, kao i realizacija „greenfield“ investicija bi mogli uticati na aktiviranje potenci-jala i doprinijeti ukupnom ekonom-skom rastu u 2011. godini.

Grafik 1.3Očekivani obim aktivnosti u 2011. godini

Grafik 1.4Očekivane poslovne barijere u 2011. godini, %

27Realni sektor

Boks 1.3 - Crnogorski model rasta

U periodu prije izbijanja Globalne finansijske krize Crna Gora se nalazila u grupi evropskih privreda u tranziciji koje su se najbrže razvijale. U tom periodu su ostvareni impresivni rezultati: izuzetno visoke stope rasta, BDP-a, visok priliv stranih direktnih investicija, rast životnog standarda i brz rast pojedinih sektora poput građevinarstva, turizma, finansijskog sistema i dr. Prosječna stopa rasta BDP-a u tom periodu je iznosila 8% i jedino je u tom periodu Slovačka imala višu stopu rasta BDP-a. Međutim, postojeći model rasta se bazirao na visokom rastu domaće tražnje. Model baziran na visokom rastu domaće agregatne tražnje je model koji dobro funkcioniše u kratkom roku u malim otvorenim ekonomijama. Međutim, on je kratkog daha, jer nije moguće neograničeno povećavati nivo domaće agregatne tražnje, tako da bi se Crna Gora suočila sa problemima i da nije bilo Krize, odnosno usporavanje rasta BDP-a bi bilo neminovno. Isto, tako došlo je do izuzetno visokog rasta deficita tekućeg računa, koji je već godinama najviši u Evropi.

Takođe, u posmatranom periodu dolazi i do krupnih strukturnih promjena. Naime, prisutan je vrlo brz rast u uslužnom sektoru (trgovina, građevinarstvo, usluge), dok je sa druge strane prisutan vrlo spor rast ili pad u domenu in-dustrije i poljoprivrede. Naime, Crna Gora je pratila trend raz-vijenih zemalja u promjeni proizvodne strukture, ali na-gla promjena privredne struk-ture je i jedan od uzroka Krize, jer jednostavno, dugoročno je neodrživo da se kontinu-irano smanjuje proizvodnja, a da raste uslužni sektor. Na sljedećem grafiku je prikazano kako se kretao rast izabranih grana crnogorske privrede.

Takođe, faktor brzog rasta je bio izuzetno visok priliv strane akumulacije, koji je moguć u kratkom ili srednjem roku, ali nije održiv u dugom roku. U 2008. godini priliv strane aku-mulacije je iznosio 52% BDP-a.

Vjerovatno da ovoliko visok priliv strane akumulacije nije optimalno iskorišćen, odnosno nije adekvatno usmjeravan i značajan dio se odlio u inos-transtvo kroz uvoz potrošnih dobara, građevinskog materija-la i ostalih investicionih dobara.

Grafik 1Stope rasta izabranih sektora crnogorske privrede u periodu 2005 – 2008. godina

Grafik 2Priliv strane akumulacije


Stoga možemo zaključiti da se dosadašnji razvoj crnogorske privrede bazirao na visokom prilivu kapitala iz inostranstva, zaduživanju i visokom nivou domaće potrošnje. Globalna finansijska kriza koja se pojavila u uslovima pregrijane domaće tražnje dovela je do velikog pada BDP-a (5,7% u 2009. godini), rasta broja nezaposlenih pojedinaca, sloma tržišta kapitala i ozbiljnih teškoća u pojedinim djelatnostima poput građevinarstva, bankarstva, metalske industrije i dr.

Iako je glavni udar krize prošao, određene negativne posljedice će se osjećati i tokom 2011. godine. Glavni izazovi ekonomskog razvoja sa kojima će se suočiti Crna Gora u narednom periodu su:

1. Rastuća nelikvidnost privrede i rastući broj preduzeća čiji su računi u „blokadi“,2. Prilagođavanje nivoa javne i privatne potrošnje realnim mogućnostima;3. Visok nivo kredita koji kasne sa otplatom, pogoršanje kvaliteta aktive bankarskog sistema i

oživljavanje kreditne aktivnosti;4. Privlačenje visokog nivoa stranih investicija,5. Nova uloga države i6. Promjena modela rasta.

1.2. Djelatnosti

1.2.1. Industrijska proizvodnja

Tokom 2010. godine je zaustavljen negativan trend u kretanju industrijske proizvodnje iz 2008. i 2009. godi-ne. Ostvaren je rast ukupne industrijske proizvodnje od 17,5%, najviše zbog rasta proizvodnje u sektoru vađe-nja ruda i kamena od 58,7% i sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode od 51,1%. Pad proizvodnje je ostvaren u sektoru prerađivačke industrije od 3%.

U sektoru vađenja ruda i kamena oba podsekto-ra su zabilježila rast proizvodnje: vađenje ener-getskih sirovina (96,1%), zbog rasta proizvodnje u oblasti vađenja kamenog uglja, lignita i treseta od 96,1% kao jedine oblasti ovog podsektora, i va-đenje ostalih sirovina i materijala za 7,8%, najviše zbog rasta proizvodnje u oblasti vađenja ruda me-tala za 33,7%.

U sektoru prerađivačke industrije koja čini 62,6% ukupne industrijske proizvodnje zabilježen je pad od 3% u odnosu na posmatrani period prethodne godine. Ipak evidentan je pozitivan pomak, obzi-rom da je u „kriznoj“ 2009. godini taj pad bio čak 38,6%.

Pad je evidentiran u sedam od ukupno dvana-est podsektora industrijske proizvodnje, čiji udio iznosi 43,2% ukupne industrijske proizvodnje.

Grafik 1.5Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

29Realni sektor

Najveći pad zabilježen je u podsektoru proizvodnja kože i predmeta od kože za 76,9% i podsektoru proizvod-nja proizvoda od gume i plastičnih masa za 40,4%, zatim prerađivačka industrija ostala (23%), proizvodnja saobraćajnih sredstava (20,3%), proizvodnja tekstila i tekstilnih proizvoda (14,8%). Pad proizvodnje u pod-sektoru proizvodnje osnovnih metala i metalnih proizvoda od 14,7% je uslovljen problemima u oblasti proi-zvodnje osnovnih metala (-14%), što je posljedica niza problema u poslovanju KAP-a i Željezare u proteklom periodu.

U toku 2010. godine, sprovođeni su programi restrukturiranja KAP-a, Željezare i Rudnika Boksita u cilju rješavanja problema viška radnika i poboljšanja tržišne perspektive ovih preduzeća. U oktobru je potpisan Ugovor o poravnanju između Vlade Crne Gore i kompanije CEAC (Central European Aluminium Company), čime je Vlada garantovala za kreditno zaduženje KAP-a u iznosu od 130 miliona eura i 5 miliona eura za so-cijalni program, kako bi se riješila pitanja zaduženosti KAP-a i izvršila optimizacija poslovanja.

Rast proizvodnje u 2010. godini, u odnosu na 2009. godinu, zabilježen je u pet podsektora prerađivačke in-dustrije čiji udio iznosi 19,4% ukupne industrijske proizvodnje, i to u podsektoru prerada drveta i proizvodi od drveta 4,5%, proizvodnja papira; izdavanje i štampanje 2,1%, proizvodnja hemijskih proizvoda i vlakana 9,3%, proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala 31,2% i proizvodnja mašina i uređaja, ostala 53%.

Grafik 1.6Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2010 = 100

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG


U sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode, koji učestvuje sa 33,5% u ukupnoj proizvodnji, zabilje-žen je rast od 51,1% u odnosu na 2009. godinu. Rekordnu proizvodnju su ostvarile HE „Piva“ i „Perućica“, kao i Termoelektrana Pljevlja, što je i uticalo na značajan porast proizvodnje u ovom sektoru industrije.

U cilju usklađivanja nacionalnog zakonodavstva u oblasti energetike sa zakonodavstvom Evropske unije u 2010. godini, usvojeni su Zakon o energetici i Zakon o energetskoj efikasnosti. Novim Zakonom o energetici se, između ostalog, uvodi i uređuje tržište gasa, podstiče korišćenje obnovljivih izvora energije definisanjem podsticajnih mjera za njihovo korišćenje i sl. Zakonom o energetskoj efikasnosti uređuje se način efikasnog korišćenja energije, mjere za poboljšanje energetske efikasnosti i druga pitanja od značaja za energetsku efika-snost. Na osnovu zahtjeva iz Zakona o energetskoj efikasnosti urađen je i Akcioni plan za energetsku efikasnost

2010-2012. godine, u kojem su, između ostalih, osnovni ciljevi: implementacija Zakona komple-tiranjem regulatornog okvira, znatno poboljšanje statističkog sistema energetske efikasnosti, imple-mentacija mjera za uštedu energije i dr.

Tokom 2010. godine, predstavnici Ministarstva ekonomije su potpisali dva Ugovora o zakupu zemljišta i izgradnju vjetroelektrana na loka-litetu Možura – opštine Ulcinj i Bar i lokalitetu Krnovo – opštine Nikšić i Šavnik, čija je ukupna vrijednost blizu 150 miliona eura, a planira se re-alizacija projekta koji koriste biomasu i sunčevu energiju.

Krizna 2009. godina je bila izuzetno kritična kad je industrijska proizvodnja u pitanju. Pra-teći kretanje industrijske proizvodnje (Grafik br.1.7) trend je izrazito opadajući i nelinearan u 2009. godini. Postepeni oporavak industrijske proizvodnje tokom 2010. godine pokazuje i bla-go uzlazna linija trenda, posebno u posljednjem kvartalu 2010. godine.

1.2.2. Turizam

Sektor turizma, uprkos svojoj otpornosti, nije mogao zanemariti negativne uticaje globalne ekonomske krize i pada potrošnje. Crnogorski turizam je pokazao fleksibilnost i konkurentnost, pa je ovaj sektor uspio ostvariti dobre turističke rezultate u 2010. godini, posebno kada je broj no-ćenja u pitanju, koji je veći i od rekordnog broja ostvarenog tokom 2008. godine. Prema podaci-ma Monstata, Crnu Goru je tokom 2010. godine

Grafik 1.7Industrijska proizvodnja – linearni trend kretanja

Grafik 1.8Dolasci turista u 2010. godini


Izvor: Monstat

31Realni sektor

posjetilo 1.263 hiljade turista, što je za 4,6% više nego u 2009. godini, pri čemu se broj dolazaka stranih turista povećao za 4,2%, a domaćih za 7%.

U strukturi dolazaka stranih turista, najzastu-pljeniji su bili turisti iz: Rusije (11,9%), Francuske (3,3%), Italije (3,2%) i turisti iz susjednih država: Srbije (24,9%), Bosne i Hercegovine (8,2%), Koso-va (3,9%) i Albanije (3%).

Primorska mjesta su bila najposjećenija sa 89,5% u ukupno ostvarenim dolascima, što predstavlja povećanje od 4,5% u odnosu na prethodnu go-dinu. Povećan je i broj posjeta glavnom gradu za 10,2%, u planinskim mjestima za 13,1%, dok se broj dolazaka u ostalim turističkim mjestima smanjio za 11,8% u odnosu na dolaske iz prethod-ne godine.

Tokom 2010. godine, ostvareno je 7.964,9 hiljada noćenja što je za 5,5% više u poređenju sa pret-hodnom godinom. Od ukupnog broja noćenja domaći turisti su ostvarili 987 hiljada noćenja, što je za 15,3% više nego u 2009. godini, dok su strani turisti ostvarili 6.977,9 hiljada noćenja, što predstavlja rast od 4,2%. U ukupno ostvarenim noćenjima 96% se odnosilo na primorska mje-sta, dok su planinska mjesta zastupljena sa 1,5%, glavni grad sa 1,4%, a ostala turistička mjesta sa 1,1%. Veći broj noćenja u 2010. godini, u odnosu na prethodnu godinu, ostvarili su turisti iz: Rusi-je (14,9%), Ukrajine (87,2%), Francuske (20,6%), Njemačke (38,2%), Velike Britanije (45,3%), kao i iz susjednih zemalja: Kosova (40,3%), Slovenije (25,3%), Makedonije (6,1%), Hrvatske (10,6%).

U 2010. godini nastavljeno je s nizom sajamskih nastupa i prezentacija na svjetskim tržištima i tržištima regiona. Nastavljena je i promotivna kampanja putem elektronskih medija u inostranstvu (CNN, Euronews, BBC, Travel Channel), kao i u regionu. U sklopu zajedničkih promotivnih aktivnosti, Nacionalne turističke organizacije Slovenije, Srbije i Crne Gore su prvi put zajedno nastupile na sajmu „Kanku Tabihaku 2010“ koji se održao 27. i 28. marta 2010. godine u Osaki. Za ovu sajamsku priliku urađena je posebna zajednička bro-šura turističke ponude Slovenije, Srbije i Crne Gore na japanskom jeziku, koja promoviše turističku ponudu tri države. Ovako regionalno povezivanje je od značaja, posebno kad se radi o promotivnim nastupima na udaljenim vanevropskim tržištima.

Grafik 1.9Struktura dolazaka turista po mjestima u 2010. godini, u %

Grafik 1.10Noćenje turista u 2010. godini

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat


Tabela 1.3 Prezentacija Crne Gore na međunarodnim sajmovima u 2010. godini

Sajamske prezentacije Termin održavanja

Conventa – Ljubljana 21-22. januar

IMTM – Tel Aviv 09-10. februar

Metubes-Budva 10-13. februar

IFT-Beograd 24-28. februar

UTAZAS – Budimpešta 04-07. mart

ITB-Berlin 11-14. mart

MITT-Moskva 17-20. mart

TUR – Geteborg 25-28. mart

RDA-Keln 27-29. jul

Top Resa-Pariz 21-24. septembar

ATWS – Škotska 04-07. oktobar

ZEPS – Zenica 05-10. oktobar

WTM-London 08-11. novembar

EIBTM-Barselona 30. novembar – 02. decembar

Izvor: Ministarstvo turizma

Boks 1.4 – Oporavak sektora turizma i kretanje po regionima

Međunarodni turizam je ostvario viši od očekivanog rasta u 2010. godini. Dolasci stranih turista, prema preliminarnim procjenama UNWTO-a, povećani su za približno 7%, u odnosu na 2009. godinu i za 2,4% više od predkriznog rekorda dostignutog u 2008. godini. Brzina oporavka je bila različitog inteziteta i različita od regije do regije.

Kao odraz ekonomskih us-lova, oporavak je bio posebno izražen u zemljama u razvoju, gdje je broj dolazaka povećan za 8%, za razliku od razvijenih zemalja gdje je ostvaren rast od 5% u odnosu na prethodnu godinu. Svi svjetski regioni su zabilježili porast dolazaka, što se može vidjeti iz grafika br.1.

U regionu Azije i Pacifika zabilježen je novi rekord dola-zaka turista, od oko 204 miliona u 2010. godini, što predstavlja rast od 13% u odnosu na 2009. godinu. Rast dolazaka u Am-erici iznosio je 8%, a porast od 6% zabilježen u regionu Afrike potpomognut je održavanjem

Grafik 1Rast međunarodnih dolazaka turista po reionima, u %

* Preliminarni podaci

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO)

33Realni sektor

svjetskog fudbalskog prvenstva u Južnoj Africi. Najmanji rast je zabilježen u Evropi (3%), koja je najviše pogođena finansijskom krizom.

Broj dolazaka u Crnoj Gori iznad je Evropskog prosjeka i iznosio je 4,6%, dok je broj noćenja u 2010. godini bio viši za 5,5%.

Nastavak pozitivnih trendova u sektoru turizma očekuju se i u 2011. godini, ali nešto umje-renijim intezitetom. UNWTO prognozira rast dolazaka stra nih turista u rasponu od 4% do 5%, što je nešto više iznad višegodišnjeg prosjeka (4%), što se može vidjeti iz grafika br.2. Od zemalja u raz-voju, posebno Azije, Pacifika i Srednjeg Istoka, očekuje se da će nastaviti da predvode rast sektora turizma, dok su u razvijenim zemljama, glavni izazovi projektovanog rasta povezani sa stanjem ukupne ekonomije, uključujući visoku nezaposlenost i slabo pov-jerenje potrošača. Oporavak turizma tokom 2010. godine potvrđuje otpornost i fleksi-bilnost ovog sektora koji bi, u narednom periodu, mogao biti pokretač u kreiranju novih rad-nih mjesta i pokretač ukupnog ekonomskog rasta.

Tokom 2010. godine, nastavljene su aktivnosti u cilju realizacije projekta „Planinarenje i biciklizam“. Postav-ljena je signalizacija u skladu sa definisanim standardima na jednoj biciklističkoj stazi u dužini od oko 500 km, a zaokružen je pravni okvir projekta i uveden standard za smještajne kapacitete „Montenegro Bed & Bike“, koga je dobilo oko 20 objekata. U cilju promovisanja ovog projekta izdat je „Priručnik za razvoj pla-ninarenja i biciklizma u Crnoj Gori“ koji je, prije svega, namijenjen institucijama lokalnih samouprava, lo-kalnim i regionalnim turističkim organizacijama i udruženjima koja žele da poboljšaju kvalitet u ovoj vrsti turističke ponude.

Krajem novembra je potpisan Memorandum o izgradnji visokokvalitetnih kamp odmarališta u Nacional-nim parkovima, između Ministarstva turizma, JP „Nacionalni parkovi“ i Regionalne kancelarije Njemačkog društva za tehničku saradnju, u cilju realizacije Projekta „5 u 5“. Ovaj projekat podrazumijeva izgradnju pet visokokvaltetnih kamp-odmarališta u pet nacionalnih parkova na Skadarskom jezeru, Lovćenu, Biogradskoj gori, Durmitoru i Prokletijama. Početak izgradnje predviđen je za mart 2011. godine, a završetak u junu i ovo bi trebao biti novitet u turističkoj ponudi Crne Gore. Realizacija Projekta omogućiće: povezivanje sa projek-

Grafik 2Međunarodni dolasci – promjene u odnosu na prethodnu godinu i predviđanje za 2011, u %

* Preliminarni podaci

Izvor: World Tourism Organization (UNWTO)


tom „Planinarenje i biciklizam“, promociju nacionalnih parkova i turističke ponude, povećanje broja turista i povećanje prihoda lokalnim samoupravama kroz naplatu boravišne takse i poreza na promet, kao i otvaranje novih radnih mjesta.

U svrhu poboljšanja kvaliteta obrazovanja i obuke u sektoru turizma i ugostiteljstva u 2010. godini, Zavod za zapošljavanje Crne Gore i Institut za stručno obrazovanje i lično usavršavanje – BEST iz Beča razvili su međunarodni projekat „MONtour“ za razvoj i implementaciju novog pristupa stručnom osposobljavanju u sektoru turizma Crne Gore. Projekat je posebno usmjeren na uspostavljanje novih modela i pristupa za ospo-sobljavanje u poslovima, istaknutim od strane Crnogorskog turističkog udruženja.

Usvojen je i novi Zakon o turizmu („sl. list Crne Gore“, br. 61/10) kojim se definiše niz novih instituta koji doprinose smanjenju sive ekonomije i jačanju inspekcijskog nadzora. Zakonom se podstiče razvoj održivog turizma i na moderan način reguliše turistička i ugostiteljska djelatnost.

Tokom 2010. godine, crnogorski turizam je ostvario najveći napredak po indeksu konkurentnosti turizma i putovanja, od svih zemalja obuhvaćenih izvještajem Svjetskog ekonomskog foruma (The Travel & Tourism Competitiveness Report 2011). Crna Gora je napredovala za 16 mjesta, u odnosu na predhodni izvještaj i zau-zela 36. mjesto, od 139. zemalja na listi. Inače indeks konkurentnosti (The Travel & Tourism Competitiveness Index) se sastoji od tri podindeksa sa 14 stavki (regulativa, održivost okruženja, zdravlje i higijena, turistička i vazdušna infrastruktura, cjenovna konkurentnost, ljudski resursi, prirodni izvori i sl.) i ustanovljen je kao mjera faktora i politike koji utiču na razvoj sektora turizma u različitim zemljama. U posljednjem izvještaju je istaknuta značajna posvećenost razvoju turizma i putovanja, gdje Crna Gora zauzima sedmu poziciju. Među-tim, iako je turistička infrastruktura dobro ocijenjena (25. pozicija u izvještaju), putna infrastruktura mora biti unaprijeđena u cilju jačanja konkurentnosti u toj oblasti (Crna Gora zauzima 109. mjesto u izvještaju). U tabeli br. 1.4 dato je rangiranje pojedinih zemalja obuhvaćenih ovim izvještajem.

Tabela 1.4 Rangiranje izabranih zemalja po indeksu kompetitivnosti turizma i putovanja

ZemljeRejting konkurentnosti putovanja i turizma

2009. 2011. promjene 2011/2009

Kipar 21 24 -3

Malta 29 26 3

Slovenija 35 33 2

Hrvatska 34 34 bez promjene

Crna Gora 52 36 16

Bugarska 50 48 2

Turska 56 50 6

Slovačka 46 54 -8

Rumunija 66 63 3

Albanija 90 71 19

Makedonija 80 76 4

Srbija 88 82 6

BiH 107 97 10

Izvor: WEF (World Economic Forum) 2011.

35Realni sektor

Ostvarenju pozitivnih trendova u crnogorskom turizmu doprinijelo je niz faktora: intenzivna promotivna kampanja na inostranim tržištima, ulazak svjetskih brendova na naše tržište, unapređenje saobraćajne do-stupnosti čarter letovima, promovisanje nautičkog turizma, sve veća zainteresovanost za planinski turizam, intenziviranje promocije seoskog turizma i turizma orjentisanog na prirodu, kao i niz drugih pogodnosti kojima raspolaže Crna Gora. Ipak i pored pozitivnih pokazatelja, postoje problemi koji su kontinuirano pri-sutni u crnogorskom turizmu poput nedovoljnog broja parking mjesta, problema čistoće i odlaganja otpada, saobraćajnih gužvi tokom sezone, pretrpanosti plaža i sl.

S obzirom na prirodni potencijal kojim raspolaže Crna Gora, neophodno je raditi na diverzifikaciji ponude, čija se valorizacija može očekivati u narednim godinama, a istovremeno raditi na poboljšanju kvaliteta usluga uz stvaranje kvalitetnog menadžmenta u hotelskim kapacitetima i turističkim preduzećima.

1.2.3. Šumarstvo

U toku 2010. godine, u oblasti šumarstva, proizvedeno je ukupno 256.410 m³ šumskih sortimenata, što je za 18,4% više nego u istom periodu prošle godine.

U okviru projekta Nacionalne inventure šuma iz-vršeno je prikupljanje informacija o stanju šum-skog bogatstva u Crnoj Gori. Sa prikupljanjem podataka se krenulo početkom maja 2010. godine i terenski rad je završen krajem novembra 2010. godine, a prikupljeni podaci će, nakon statističke obrade, predstavljati bazu za dalju analizu stanja šumskog fonda. Baza podataka će biti jedan od osnova za razvoj šumarske nauke i prakse, opti-malno višefunkcionalno gazdovanje državnim i privatnim šumama, kao i Nacionalnim parkovi-ma.

Novi Zakon o šumama usvojen je u decembru 2010. godine, urađen uz podršku međunarodnih organizacija (SNV-a i FODEMO projekta), izme-đu ostalog, ima za cilj da obezbjedi održivi razvoj šumarstva, drvne industrije i ostalih privrednih grana vezanih za šume i šumarstvo, kao i da do-prinosi održivom razvoju ruralnih područja.

U februaru 2010. godine, održan je Prvi crnogorski šumarski forum koji je imao za cilj aktivno učešće svih zainteresovanih strana u procesima reforme sektora šumarstva.

1.2.4. Građevinarstvo

Prema preliminarnim podacima Monstata, ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova tokom 2010. godine iznosila je 255,6 miliona eura i bila je viša za 13,1% u odnosu na isti period prethodne godine, a mje-

Grafik 1.11Proizvodnja šumskih sortimenata

Izvor: Monstat


rena efektivnim časovima rada smanjena je za 0,8 %. Vrijednost novih ugovora na zgradama iznosila je 51,1 milion eura, što je za 9,1% više nego u istom periodu prethodne godine, a vrijednost novih ugovora na ostalim građevinama bila je 99,8 miliona, odnosno 5,7% više u odnosu na isti period prethodne godine. Građevinar-stvo je u prvom kvartalu ostvarilo izuzetno nizak nivo aktivnosti, koji je u naredna tri kvartala 2010. godine postepeno rastao.

U 2010. godini Vlada Crne Gore započela je Projekat 1000 plus stanova, čiji glavni cilj je da omogući građani-ma Crne Gore da na prihvatljiv način riješe stambeno pitanje. Sredstva za realizaciju Projekta su obezbijeđena kroz kreditni aranžman Banke za razvoj Savjeta Evrope i domaćih komercijalnih banaka. Pošto u 2010. go-dini Projekat 1000 plus nije u potpunosti realizovan, s njegovom realizacijom se nastavilo i početkom 2011. godine.

Građevinarstvo je sektor koji je postepeno povećao svoje učešće u BDP-u sa 3% koliko je imao u 2005. godi-ni, na 5,4% u 2009. godini. Stoga je u cilju stvaranja što boljih uslova razvoja ovog sektora urađena Strategija razvoja građevinarstva u Crnoj Gori do 2020. godine, koja je usvojena od strane Vlade Crne Gore u novembru 2010. godine.

Grafik 1.12Građevinska aktivnost

Izvor: Monstat

1.2.5. Saobraćaj

Prema podacima Monstata, u 2010. godini, u drumskom saobraćaju prevezeno je 20,7% manje putnika nego u istom periodu prethodne godine, dok je prevoz robe u drumskom saobraćaju smanjen za 7,1%.

U 2010. godini završen je jedan od najznačajnijih projekata, izgradnja magistralnog puta Risan – Žabljak čija je dužina 145 km, a vrijednost radova je iznosila oko 110 miliona eura. Ovaj put je od velikog značaja za po-vezivanje primorskog i kontinentalnog turističkog područja, a naročito za integraciju sva tri regiona u Crnoj Gori.

Prevoz putnika željeznicom smanjen je za 8,6% (mjereno putničkim kilometrima), dok je prevoz robe pove-ćan za 49,9% (mjereno tonskim kilometrima).

37Realni sektor

U novembru je potpisan Ugovor o kreditu izme-đu predstavnika Željezničkog prevoza Crne Gore i EBRD-a, u vrijednosti od 13,55 miliona nami-jenjen za modernizaciju i podršku reforme želje-zničkog sektora. Dogovorena je i Njemačka teh-nička pomoć u pripremi aktivnosti na instituci-onalnom jačanju preduzeća, dok će Posebni fond akcionara EBRD obezbijediti sredstva za pomoć u nabavci.

Tokom 2010. godine, u vazdušnom saobraćaju, prevezeno je ukupno 1.205,5 hiljada putnika, što je za 26% više nego u 2009. godini. U ovom se-gmentu saobraćaja je izražena sezonska kompo-nenta i dinamičniji rast prevoza putnika u peri-odu ljetnje turističke sezone, tako je i najveći broj prevezenih putnika bio u periodu jun – septem-bar (u prosjeku mjesečno 176.668 putnika). U 2010. godini, u vazdušnom saobraćaju, prevezeno je 46,1% više roba u odnosu na prethodnu godinu.

U pomorskom saobraćaju prevoz robe (mjeren tonskim miljama), u toku 2010. godine, smanjen je za 12,4% u odnosu na isti period prethodne go-dine. Ukupni promet u lukama iznosio je 1.758,7 hiljada tona, što je za 18,7% više od ukupno ostva-renog prometa iz prethodne godine. U strukturi ukupnog prometa na izvoz se odnosilo 47,5% i on je povećan za 36,1%, dok se na uvoz odnosilo 45,4% i on je smanjen za 3,7%.

1.3. Cijene

Inflacija mjerena potrošačkim cijenama na kraju 2010. godine iznosila je 0,7% i to je ujedno najni-ža stopa inflacije ikada zabilježena u Crnoj Gori, bilo da je mjerena preko cijena na malo ili preko troškova života.

Godišnja stopa inflacije u Crnoj Gori je od početka godine, izuzev u julu, bila niža od 1%, s tim da je jedino u avgustu imala negativan predznak (-0,1%). Najviši međugodišnji rast je, pored julskog, zabilježen u januaru i novembru i iznosio je 0,8%.

Cijene u kategoriji „hrana i bezalkoholna pića“ su ostvarile rast od 2% na godišnjem nivou. U okviru ove kategorije, u odnosu na prethodnu godinu, smanjene su cijene proizvoda iz grupe mlijeko, sir i jaja za 3,5%,

Grafik 1.13Prevoz putnika u drumskom saobraćaju

Grafik 1.14Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat


ribe za 4,6%, dok su rasle cijene iz grupe ulja i masti za 19,7%, voća 7,6%, povrća 7,9%, cijene iz grupe hljeb i žitarice za 1,3% i bezalkoholna pića za 5,1%. Cijene iz kategorije „prevoz“ su zabilježile rast od 6%, najviše zbog rasta cijena goriva i maziva od 13%, dok su cijene iz kategorije „zdravstvo“ porasle za 5%, zbog rasta cijena vanbolničkih usluga za 13,9% i farmaceutskih proizvoda za 1,5%. Rast od 2,1% ostvarile su cijene iz kategorije „restorani i hoteli“, zbog rasta cijena ugostiteljskih usluga za 2,4%. Cijene iz kategorije „pokućstvo i oprema za kuću“ rasle su 1%, zbog većih cijena dobara i usluga za redovno održavanje (2,7%), kao i cijena kućnih aparata (0,7%). Nešto niži rast cijena na godišnjem nivou je zabilježen u kategorijama „odjeća i obuća“ (0,3%), „obrazovanje“ (0,1%) i „ostala dobra i usluge“ (0,7%). Najveći pad cijena je zabilježen u kategoriji „stanovanje“ (-7,5%), najviše zbog niže cijene električne energije za 11,3% (korekcija cijene iz januara 2010. godine) i niže

cijene rente – naknade za stanovanje za 13,8% (proizvod uveden u potrošačku korpu od januara 2010. godine). Sniženje cijena je evidentirano i u okviru kategorije „alkoholna pića i duvan“ (-1%) zbog pada cijena alkoholnih pića (-2,3%), dok su cijene kategorije „kultura i rekreacija“ snižene za 2,2%, najviše zbog pada cijena iz grupe audio, vi-zuelna i fotografska oprema za 8% i cijena iz gru-pe novine i časopisi i papirna konfekcija za 1%.

Godišnja stopa bazne inflacije u decembru je iznosila 0,41% i bila je niža za 0,33 p.p. od uku-pne godišnje inflacije. Tokom 2010. godine (izu-zimajući avgust i novembar) godišnja stopa bazne inflacije je bila niža od ukupne inflacije, i imala je negativan predznak u prvih pet mjeseci, kao i u julu. Godišnja stopa bazne inflacije je imala kon-tinuiran pad od polovine 2009. godine do avgu-sta 2010. godine, kada počinje rasti i u avgustu je veća od ukupne inflacije za 0,18 p.p. Povećanje cijena pojedinih proizvoda iz korpe bazne infla-cije su uticali da se godišnja stopa bazne inflacije, nakon značajnijeg „udaljavanja“ (tokom posljed-njeg kvartala 2009. godine i prvih sedam mjeseci 2010. godine), ponovo primakne trendu ukupne godišnje inflacije što se može vidjeti na grafiku br. 1.15.

Posmatrano na mjesečnom nivou potrošačke ci-jene su najveći rast zabilježile u martu (0,4%), dok je pad cijena zabilježen u januaru (-0,3%), maju (-0,1%) i junu (-0,4%). Najveći doprinos ukupnoj godišnjoj stopi dale su cijene iz kategorije „hrana i bezalkoholna pića“ od 0,7%. Doprinos od 0,3% imale su cijene grupe povrća i grupe ulja i masti, grupe voća 0,2 dok su cijene mlijeka, sira i jaja

Grafik 1.15Stopa potrošačkih cijena i bazne inflacije (godišnja promjena)

Grafik 1.16Potrošačke cijene

Izvor: Monstat i kalkulacija CBCG

Izvor: Monstat

39Realni sektor

ostvarile negativan doprinos od -0,3%. Visok doprinos kategorije „prevoz“ od 0,7%, anuliran je negativnim doprinosom kategorije „stanovanje“ od -1%.2

Tabela 1.5 Učešće kretanja cijena pojedinih kategorija proizvoda u ukupnoj inflaciji

Ponderi XII 10/XII 09 stopa rasta doprinos učešće u uk. Inflaciji

UKUPNO 10000 100.7 0.7 0.7 100.0

Hrana i bezalkoholna pića 3755 102.0 2.0 0.8 105.0

Alkoholna pića i duvan 372 99.0 -1.0 0.0 -5.2

Odjeća i obuća 761 100.3 0.3 0.0 3.2

Stanovanje 1287 92.5 -7.5 -1.0 -135.0

Pokućstvo i oprema za kuću 494 101.0 1.0 0.0 6.9

Zdravlje 280 105.0 5.0 0.1 19.6

Prevoz 1216 106.0 6.0 0.7 102.0

Komunikacije 558 100.0 0.0 0.0 0.0

Kultura i rekreacija 321 97.8 -2.2 -0.1 -9.9

Obrazovanje 218 100.1 0.1 0.0 0.3

Restorani i hoteli 296 102.1 2.1 0.1 8.7

Ostala dobra i usluge 442 100.7 0.7 0.0 4.3


Boks 1.5 – Inflacija u Crnoj Gori – doprinos pojedinih grupa prehrambenih proizvoda ukupnoj inflaciji

Prema posljednjem izvještaju UN–ove organizacije za hranu i poljoprivredu, 2011. godina bi mogla biti godina „prehrambene krize“. Naime, nepovoljni klimatski uslovi i povećana tražnja hrane s brzorastućih tržišta će uticati na rast cijene hrane, pogotovo osnovnih namirnica (pšenica, kukuruz, šećer). Kako ove namirnice predstavljaju osnov za niz drugih proizvoda, to bi njihovo povećanje izazvalo povećanje cijene velikog broja proizvoda – „domino efekat“. Kada je cijena šećera u pitanju, ona je u Crnoj Gori u 2010. godini zabilježila rast od 33,5% što je uz cijenu ulja (30,5%) najveći evidentirani rast nekog prehrambenog proizvoda, ako se izuzmu pojedini poljoprivredni proizvodi, čije cijene su podložne fluktuacijama i zbog samog sezonskog karaktera. Od prikazanih deset grupa prehrambenih proizvoda, na kraju godine, tri su imale negativan doprinos u ukupnoj stopi inflacije i to mlijeko, sir i jaja (-0,32%), riba (-0,05) i ostali prehrambeni proizvodi (-0,004%). Sve ostale grupe su ostvarile pozitivan rast. Očekivani rast cijena hrane na globalnom nivou će svakako uticati na povećanje cijena hrane u Crnoj Gori.

2 Napominjemo da se kod pojedinih kategorija u tabeli br.1.5 evidentira učešće u ukupnoj inflaciji, ali ne i doprinos, a razlog su neznatna procentna promjena (ili niži ponder) pa se u koloni doprinos podatak pojavljuje tek na trećoj decimali.


Cijene tečnih goriva i maziva u Crnoj Gori, koje su uglavnom diktirane promjenama cijena nafte na svjetskom tržištu, su zabilježile rast na godišnjem nivou od 13%. Cijena referentne korpe OPEC-a je u 2010. godini, u prosjeku iznosila 77,45 usd/barel, što je 26,8% više u odnosu na prosječnu cijenu iz 2009. godine. U decembru je prosječna mjesečna cijena referentne korpe OPEC-a iznosila 88,56 usd/barel, što predstavlja najveću cijenu od septembra 2008. godine, kada je iznosila 96,85 usd/barel. Prosječna cijena brenta u ovoj godini je bila 79,6 usd/barel, što je za 29,1% više u odnosu na prosječnu cijenu iz prethodne godine. U izvje-štaju OPEC-a se navodi da će nastavak globalnog ekonomskog oporavka imati značajan uticaj na kretanje tražnje za naftom, a time i na njenu cije-nu. Na kretanje cijene nafte uticaće i politička si-tuacija u pojedinim zemljama izvoznicama nafte. Porastu cijena pred kraj 2010. godine, doprinijele su i iznimno niske temperature u SAD-u i Sjever-noj Evropi što je uzrokovalo veću tražnju za ovim proizvodom.

Grafik 1Doprinos godišnjoj inflaciji pojedinih grupa iz kategorije „hrana i bezalkoholna pića“

Grafik 1.17Cijene nafte, mjesečna stopa rasta

Izvor: Monstat i ‘’Montly Oil Market Reports’’, OPEC

41Realni sektor

Boks 1.6 – Inflacija: poređenje sa zemljama okruženja, EMU i EU27

Nakon značajnijeg pada in-flacije u 2009. godini, u većini zemalja inflacija je tokom 2010. godine bila u porastu. U tabeli broj 1. dati su podaci za izabrane zemlje regiona, kao i podaci za zemlje EU 27 i Euro-zone. Komponente, u Eurozoni, koje su u odnosu na prethodnu godinu ostvarile osjetan rast su „transport“ i „stanovanje“ sa godišnjom stopom od 5,2%, odnosno 3,8%. Ukupnu in-flaciju u 2010. godini, u zeml-jama okruženja, uglavnom su opredjeljivale cijene iz četiri osnovne kategorije: transport, stanovanje, hrana i bezalko-holna pića, i alkoholna pića i duvan (prikazano na Grafiku br.1). Cijene transporta su najveći rast zabilježile u Srbiji (9,5%), Hrvatskoj (6,6%), Bosni i Hercegovini (5,4%), Makedon-iji (3,6%), dok je taj rast u Crnoj Gori iznosio 6%. Izuzetno visok rast cijena na godišnjem nivou u ovim zemljama je zabilježen i u kategoriji „stanovanje“, pa je tako rast u Srbiji iznosio 13,8%, Makedoniji 5,7%, Hrvatskoj 5%, Bosni i Hercegovini 2,5%, dok je u Crnoj Gori zabilježen pad cijena ove kategorije od 7,5%. Najveći rast cijena hrane i be-zalkoholnih pića je zabilježen u Srbiji (10,7%), dok je taj rast u Hrvatskoj iznosio 0,9%. Cijene iz kategorije „alkoholna pića i duvan“ su najviše rasle u Sr-biji (15,4%), Bosni i Hercegovini (11,9%), Hrvatskoj (3,8%), Make-doniji (0,7%), dok je u Crnoj Gori registrovan pad od 1%.

Grafik 1Godišnja stopa - inflacija i izabrane kategorije (u%)

Izvori: Zavodi za statistiku

Tabela 1Godišnja stopa inflacije (u%)

Zemlje XII 09/ XII 08. XII 10/XII 09.

Srbija 6,6 10,3

Crna Gora 1,5 0,7

Hrvatska 1,9 1,8

Makedonija -1,6 3,0

Slovenija 2,1 2,2

Bosna i Hercegovina 0,0 3,1

EU-27 1,5 2,6

EMU-euro zona 0,9 2,2

Izvori: Zavodi za statistiku i Eurostat


Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su u 2010. godini zabilježile rast od 0,4%. U sektoru prerađivačke industrije cijene su porasle za 5,3%, dok su u sektoru vađenja rude i kamena cijene opale za 15,3%, a u sektoru proizvodnje električ-ne energije, gasa i vode cijene su opale za 8,6%.

Kreiranje Fan Chart-a CPICG za 2011. godinu

„Fan chart“ inflacije Crne Gore predstavlja grafič-ki prikaz distribucije vjerovatnoća prognoze kre-tanja inflacione stope, izražene preko indeksa po-trošačkih cijena (CPICG3). U tom pravcu, umjesto određivanja konkretnih tačaka, „Fan Chart-om“ se preko distribucije vjerovatnoća u obzir uzima-ju i potencijalni rizici i neizvjesnosti, koji bi u na-rednom periodu mogli uticati na kretanje inflaci-je. Sama svrha „Fan Chart-a“ je upravo da ukaže

i uzme u obzir neizvijesnost koja postoji u realnim tokovima ekonomije, a koji se posljedično reflektuju u kretanju stope inflacije (rast cijena energenata, povećanje-smanjenje spoljnotrgovinskog deficita).

„Fan Chart“ Crne Gore za 2011. godinu je baziran na tri procijenjena sastavna dijela:

1. Vrijednosti centralne projekcije - vrijednosti centralne projekcije „Fan Chart-a“ izvedene su iz ARI-MA modela kao i koristeći „Tramo/Seats“ simulaciju radi dobijanja što efikasnijeg modela.

2. Nivo neizvijesnosti – nivo neizvijesnosti određuje širinu „Fan Chart-a“. Koeficijenti nivoa neizvi-jesnosti dobijeni su analitičkom procjenom i kalkulacijom relativnog uticaja potencijalnih internih (očekivano povećanje cijena električne energije) i eksternih šokova (kretanje cijena nafte i hrane) koji su mogući u crnogorskoj ekonomiji tokom 2011. godine.

3. Zakrivljenost „Fan Chart-a“ na osnovu nivoa zakrivljenosti distribucije projekcije inflacije, Fan Chart se prilagođava prognozi, u smislu da li su vrijednosti centralne projekcije „precijenile“ ili „potcijeni-le“ kretanje stope inflacije. U tom pravcu će zavisiti i pozicija srednje vrijednosti distribucije inflacije.

Centralna projekcija „Fan Charta“-ARIMA model za 2011. godinu

U cilju izrade „Fan Chart-a“, razvijen je ARIMA (Autoregresivni Integrisani Model sa pokretnim prosjeci-ma) model vremenske serije inflacije Crne Gore izražene preko indeksa potrošačkih cijena (Consumer price index)4.

ARIMA model je iskorišćen za potrebe kratkoročne prognoze (12 mjeseci), pri čemu je napravljena iteracija od 412 ARIMA modela, koji su rangirani sa stanovišta njihove efikasnosti i kvaliteta dijagnostike.

3 Consumer Price Index4 Detaljno objašnjenje ARIMA modela Crne Gore predstavljeno je u radnoj studiji Centralne banke br. 11 „Prognoziranje infla-

cije: Empirijsko istraživanje kretanja indeksa cijena na malo Crne Gore za 2007. godinu-primjena ARIMA modela“.

Grafik 1.18Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Izvor: Monstat

43Realni sektor

Odabrani ARIMA model, ARIMA (5,1,5)5 ima dovoljan nivo pouzdanosti za potrebe prognoze. Po prvi put je za potrebe projekcije korišćena vremenska serija Indeksa potrošačkih cijena, koja će nadalje biti osnov za projektovanje kretanja inflacije.

Na osnovu „Tramo/Seats“6 procedure idetnifikovano je sedam tački preloma (upotrijebljen je Chow Test za identifikaciju) u dosadašnjoj seriji, koji odgovaraju značajnoj promjeni u strukturi inflacije, od 2001. do kraja 2011. godine, koji su ARIMA modelu obuhvaćeni kroz „dummy“ varijable.

Rezultat projekcije ARIMA model je upoređen sa vrijednostima projektovanih vrijednosti Tramo/Seats pro-cedurom koji su pokazali značajan nivo kompatibilnosti.

Vrijednosti projekcija na mjesečnom nivou su iskorišćene za vrijednosti centralne projekcije „Fan Charta“ indeksa potrošačkih cijena za 2011. godinu. Dobijene vrijednosti predstavljaju modul distribucije, odnosno vrijednosti sa najvećom frekvencijom u distribuciji ove vremenske serije.

5 ARIMA Model se obično označava ARIMA (p,d,q), gdje p predstavlja broj autoregresibnih varijabli, d se odnosi na nivo staci-onarnosti zavisne varijable, dok q predstavlja broj varijabli, pokretnih prosjeka, koji se nalaze u odgovarajućem modelu.

6 Tramo program predstavlja program za procjenu i projektovanje modela (uglavnom ARIMA), koji imaju problema sa nedo-stajućim podacima, greškama u podacima i postojanjem velikog broja ekstremnih podataka u vremenskim serijama. SEATS program se koristi za ekstrakciju elemenata vremenskih serija koje se ne mogu direktno izdvojiti, izdvajajući ove elemente po-put trenda, sezone, ciklusa, postojanja uskršnjeg ili božićnog efekta, što omogućava bolju analizu i projekciju ARIMA modela. (Za više detalja pogledati priručnik Tramo and Seats (Gómez and. Maravall, 1996).

Grafik 1.19Projekcija indeksa potrošačkih cijena Crne Gore za 2011. godine

Izvor: CBCG, 2011


Srednja vrijednost dobijenog modela je 2,1 dok zakrivljenost varira u rasponu od -0,2 i 1,6, a vrijednosti stan-dardnih devijacija iznose σ2=0,15 odnosno σ1=0,48. To, kao i u protekle dvije godine, ukazuje da je centralni raspon smješten u donjem dijelu distribucije, odnosno, da je odgovarajući raspon neizvijesnosti koncentrisan prema višim nivoima inflacije, koja se na grafiku reflektuje kroz „deblji“ raspon koji je skoncentrisan iznad centralnog „najcrvenijeg“ raspona.

„Fan Chart-om“ je objašnjeno (predstavljeno) 90% vjerovatnoće distribucije inflacije. Centralna projekcija se obično nalazi u najtamnijem dijelu „Fan Charta“, odnosno centralnih 10% vjerovatnoće7. „Fan Chart“ ima po osam slojeva sa svake strane, različitih boja, iznad i ispod centralnog sloja, pri čemu svaki sloj iste boje, u zbiru, iznad i ispod centralnog benda, kumulativno, objašnjava narednih 10% vjerovatnoće kretanja inflacije. Kako neizvijesnost tokom vremena raste, to „Fan Chart“ postaje sve širi.

„Fan Chart“ inflacije Crne Gore, baziran na procjeni ARIMA modela kao i Tramo/Seats simulaciji za 2011. godinu, pokazuje da će se sa vjerovatnoćom od 90% inflacija, mjerena preko indeksa potrošačkih cijena, od februara kretati u intervalu od 1,94% do 5%. Naime, sa rastom vremenskog horizonta za projektovanje, raste i neizvijesnost, a samim tim se širi i raspon prognoze. Za kraj 2011. godine, sa rasponom vjerovatnoće od 90%, pretpostavka je da će se inflacija kretati u rasponu 3,26%-4,8%.

Centralna projekcija „Fan Charta“ koja se odnosi na najtamniji dio istog, predstavlja raspon vjerovatnoće od 10%. Za kraj 2011. godine, sa rasponom vjerovatnoće od 10%, pretpostavka je da će se inflacija kretati u ras-ponu 2,9%-3,9%.

Pretpostavke koje su uzimane u obzir prilikom prognoze inflacije:

1. Cijena nafte i naftnih derivata ne prelaze 25% cijene iz decembra 2010. godine;2. Cijena aluminijuma ne raste više od 15% cijene iz decembra 2010. godine;3. Cijene nekretnina rastu do 5% u odnosu na posljednji kvartal 2010;4. Rast nivoa realnih zarada do 4%;5. Rast cijena prehrambenih proizvoda ne prelazi 10% u ovoj godini u odnosu na decembar 2010;6. Neće biti značajnijih korekcije rasta poreza i akciza.

Odstupanje nekod od ovih parametara bi zahtijevalo i korekciju prognoze.

Ekspertska procjena

Imajući u vidu nedovoljan nivo pouzdanosti statističkih podataka, nedovoljno dugačke vremenske serije, kao i često prisustvo šokova, CBCG modelsku procjenu dopunjava i sa ekspertskom procjenom kretanja inflacije.

Nivo agregatne tražnje u četvrtom kvartalu 2010. godine je bio viši u odnosu na prethodni kvartal, kao i u po-ređenju sa IV kvartalom prethodne godine. Rast agregatne tražnje će svakako vršiti pritisak na rast inflacije.

7 Obično se vrijednosti mode (centralne projekcije) nalaze u najtamnijem bendu, međutim, ukoliko postoji značajan nivo rizika, tada se može desiti da centralna projekcije ne obuhvata ni jednu od ovih vrijednosti. (Britton, E, Fisher, P.G. and Whitley, J.D. (1998), ‘The Inflation Report projections: Understanding the Fan Chart’, Bank of England, Quarterly Bulletin, 38, pp. 30–37.)

45Realni sektor

S druge strane, nivo ponude je u porastu. Prema procjenama, BDP je u prethodnoj godini porastao za oko 2%, a u 2011. godini se očekuje rast oko 3%. To znači da će rast proizvodnje s druge strane djelovati antiinflatorno, ali je rast agregatne tražnje viši od nivoa rasta BDP-a.

Treba imati u vidu da se ove godine očekuje rast inflacije na globalnom nivou, kao rezultat očekivanog rasta cijena hrane, energenata8 i kao rezultat primjene ekspanzivnih mjera tokom Globalne finansijske krize. Stoga je ECB već najavila zaoštravanje monetarne politike. S obzirom na to da je Crna Gora mala i visoko otvorena ekonomija na nju se neizbježno prenose svi eksterni cjenovni šokovi. Takođe, treba imati u vidu da je u regio-nu došlo do rasta inflacije u 2010. godini i da se taj efekat sa određenim zakašnjenjem može očekivati u Crnoj Gori u 2011. godini.

Konjunkturni indikator CBCG ukazuje na očekivani rast inflacije u 2011. godini. Najveći broj banaka očekuje inflaciju u rasponu od 3% do 5%.

Model prognoze inflacije je, sa vjerovatnoćom od 90%, prognozirao da će se ona u 2011. godini kretati u ras-ponu od 1,94% do 5%. Međutim, treba imati u vidu sve napomene o nesavršenosti ekonometrijskog predvi-đanja stope inflacije u Crnoj Gori.

Iz svega navedenog možemo izraziti naša očekivanja (ekspertska procjena) da će stopa inflacije u 2011. godini biti u intervalu od 3,50% do 5,75%. Zbog visokog stepena neizvijesnosti urađena je asimetrična projekcija, koja ima veći interval fluktuacije u rasponu od realistične do pesimističke procjene. Usljed ove neizvjesnosti i tran-smisije negativnih šokova sa međunarodnog tržišta ovu procjenu treba prihvatiti sa određenom dozom rezerve.

Tabela 1.6Procjena stope inflacije

Opitimistička procjena Realistična procjena Pesimistička procjena

3,50% 4,50% 5,75%

Pretpostavke na kojima se bazira ova procjena su iste kao i pretpostavke na kojima se bazirala modelska procjena.

1.4. Tržište rada

Broj zaposlenih u 2010. godini, u prosjeku, iznosio je 161.742, i bio je niži za 7,1% u odnosu na prosječan broj zaposlenih u prethodnoj godini. Ukupan broj zaposlenih na kraju 2010. godine iznosio je 157.679, i bio je niži za 7,2% u odnosu na broj zaposlenih na kraju decembra 2009. godine. Pad broja zaposlenih koji je posebno izražen u aprilu u odnosu na prethodni mjesec (7,6%) dobrim je dijelom, osim smanjenja bro-ja zaposlenih u metalskom kompleksu (KAP, Boksiti, Željezara), rezultat i metodološke promjene eviden-cije o broju zaposlenih. Naime, od aprila 2010. godine podaci o godišnjem i mjesečnom broju zaposlenih9

dobijaju se na bazi evidencije Centralnog registra Poreske uprave (CRPO).

8 Pogoršana politička situacija u nekim zemljama, krupnim proizvođačima nafte, mogla bi uticati na dodatni rast cijena nafte.9 Prethodno su podaci dobijani na osnovu evidencije koji su vodili Fond Penzijskog invalidskog osiguranja i Fond zdravstva, uz

redovno mjesečno istraživanje Monstat-a o zaposlenim i zaradama zaposlenih.


Pod uticajem krize došlo je do značajnog smanjenja broja zaposlenih u metalskom kompleksu, a na kretanje broja zaposlenih uticala je i odluka Vlade Crne Gore iz 2009. godine, kojom je ograničeno zapošljavanje u javnom sektoru.

U martu 2010. godine, usvojen je Zakon o zapošljavanju, koji bi trebalo da utiče na poboljšanje kvaliteta ponu-de radne snage na tržištu. Međutim, zbog ekonomske krize, smanjen je obim sredstava namijenjen aktivnim mjerama tržišta rada (u 2010. godini bilo je namijenjeno 10,999 mil. eura, a u 2008. godini 12,219 mil. eura).

Prosječan broj zaposlenih je povećan samo u če-tiri od ukupno petnaest sektora u 2010. godini. Porast je evidentiran u sektoru trgovine za 2,2%, finansijskom posredovanju 5,6%, drugim komu-nalnim i ličnim uslugama za 14,6% i sektoru po-slovi s nekretninama, iznajmljivanje za 25,9%. Najveći pad zaposlenih evidentiran je u sektoru vađenja ruda i kamena za 26,6%, prerađivač-koj industriji 24,1%, sektoru hoteli i restorani za 21,3%, građevinarstvu 20,9%, proizvodnji elek-trične enrgije, gasa i vode 19,9% i dr.

Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, na kraju 2010. godine, bilo je 32.106 nezaposlenih lica, što je za 6,4% više nego u istom mjesecu prethodne go-dine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u 2010. godini, u prosjeku je iznosio 31.864, ili 12,3% više nego u istom periodu prethodne godine.

Rast nezaposlenosti, koji je započeo u posljed-njem kvartalu 2009. godine, nastavljen je tokom prva četiri mjeseca 2010. godine. Od maja do kraja avgusta broj nezaposlenih se smanjuje što se može objasniti i sezonskim angažovanjem ne-zaposlenih lica. Tokom 2010. godine, najveći broj nezaposlenih lica je evidentiran u aprilu (33.188 nezaposlenih) i to je najveći broj registrovanih nezaposlenih lica od juna 2007. godine kada ih je bilo 33.393.

Stopa nezaposlenih, koju objavljuje Zavod za zapo-šljavanje Crne Gore, je u decembru 2010. godine porasla na 12,16% što je za 0,73 p. p više od stope iz decembra 2009. godine. Prema Anketi o radnoj snazi, koju objavljuje Monstat na kvartalnom ni-vou, došlo je do povećanja stope nezaposlenosti u sva tri kvartala 2010. godine u poređenju sa istim periodom prethodne godine (grafik br. 1.22).

Grafik 1.20Broj zaposlenih

Grafik 1.21Zaposleni po djelatnostima

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

47Realni sektor

Imajući u vidu postojeće trendove na tržištu rada, teško je očekivati da će se stopa nezaposlenosti kretati u projektovanim okvirima iz Nacionalne strategije zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa za period 2007 – 2011. godine (ispod nivoa od 10% na kraju implementacionog perioda, odno-sno do kraja 2011. godine).

Zavod za zapošljavanje je u 2010. godini sproveo niz istraživanja u cilju analize tržišta rada i na-stavio sprovođenje mjera Programa aktivne po-litike zapošljavanja. Prateći aktuelna dešavanja na tržištu rada tokom 2010. godine, najveći pro-blemi u zapošljavanju nastali su zbog strukturne neusklađenosti ponude i tražnje, regionalne ne-usklađenosti na tržištu rada, povećanog učešća teže zapošljivih lica, sve većeg učešća mladih visokoobrazovanih ljudi, neophodnosti veće po-drške razvoju preduzetništva, nemotivisanosti korisnika socijalnih primanja za zapošljavanje, kao i prisustva rada na crno i učešća strane radne snage. Radi povećanja ukupne zaposlenosti i una-pređenja kvaliteta ponude radne snage Zavod za zapošljavanje je sprovodio niz aktivnosti kao što su informativno–motivacioni seminari (radio-nice), intervjui i planovi zapošljavanja. Značajno mjesto u programima namijenjenim povećanju zaposlenosti. Tokom 2010. godine, Zavod je na-stavio s realizacijom programa „Posao za vas“ s posebnim akcentom na sjeverni region. U okviru ovog programa realizuje se sedam projekata koji su namijenjeni svim ciljnim grupama koje se na-laze na evidenciji nezaposlenih, poslodavcima i drugim korisnicima usluga Zavoda.

Zavod za zapošljavanje Crne Gore uzeo je učešće u Tempus projektu „Uvođenje koncepta cjeloživotnog obra-zovanja na Univerzitetu Crne Gore“, čija realizacija je započela u decembru 2010. godine. Projekat će se rea-lizovati u naredne dvije godine i obuhvataće niz aktivnosti koje će imati za cilj poboljšanje pristupa visokom obrazovanju i razvoju strategije cjeloživotnog učenja. Predviđeno je formiranje kurseva za obrazovanje odra-slih iz raznih oblasti, ispitivanje potreba tržišta rada za određenim obrazovnim profilima, kao i ostvarivanje bliske saradnje sa privredom i poslodavcima.

Grafik 1.22Kretanje nezaposlenosti, u %

Grafik 1.23Broj nezaposlenih

Izvor: Monstat i Zavod za zapošljavanje

Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG


Boks br.1.7 - Kretanje nezaposlenosti na globalnom nivou, pojedinim regijama, izabranim zemljama i u Crnoj Gori

Uslovi na tržištu rada su počeli da se poboljšavaju u pojedinim zemljama tokom 2010. godine. Oporavak je bio brži u zemljama u razvoju, tako da se već krajem prvog kvartala 2010. godine stopa nezaposlenosti vratila na predkrizni nivo u pojedinim zemljama u razvoju.

U euro zoni, uprkos poboljšanju na tržištu rada Njemačke, prosječna stopa nezaposlenosti dostigla je 10% u decembru 2010. godine, u odnosu na 7,5% koliko je iznosila prije krize. U Španiji je stopa nezaposlenosti više nego udvostručena, u odnosu na period prije krize, i iznosila je 20,2% u decembru 2010, dok je u istom periodu, visok porast nezaposlenosti zabilježen u Irskoj (13,8%). U poređenju sa decembrom prethodne godine, najveće smanjenje stope nezaposlenosti je zabilježeno na Malti (sa 7,3% na 6,2%), zatim Švedskoj (sa 8,9% na 7,8%), Njemačkoj (sa 7,4% na 6,6%) i u Finskoj (sa 8,8% na 8,1%).U narednom periodu, predviđa se usporeniji tempo smanjenja nezaposlenosti u Evropi.

Nakon dvije godine ozbiljnih i nepovoljnih uslova na tržištu rada, i pored ekonomskog oporavka na svjetskom nivou tokom 2010. godine, globalna nezaposlenost je ostala povišena. Stopa nezaposlenosti je u 2010. godini, na globalnom nivou, iznosila 6,2%, što je neznatna promjena u odnosu na stopu nezaposlenosti iz 2009. godine kada je iznosila 6,3%. Ipak, mora se naglasiti da postoje značajnije razlike među regionima kad je u pitanju kretanje stope nezaposlenosti. U regionu Centralne i Jugo-Istočne Evrope (zemlje koje nisu članice EU), zemalja CIS-a i regionu Istočne Azije, stopa nezaposlenosti je zabilježila pad u 2010. godini. U svim ostalim regionima primjećuju se neznatne promjene u kretanju nezaposlenosti odnosno stope su na istom nivou kao i u prethodnoj godini kao npr. u regionu Srednjeg Istoka (10,3%) i regionu Latinske Amerike i Kariba (7,7%).

Stopa nezaposlenosti u SAD-u je iznosila 9,4% u decembru 2010. godini, a sve prognoze pokazuju da će biti neophod-no par godina da bi se ova stopa vratila na predkrizni nivo. U Japanu je ostvareno samo neznatno poboljšanje na tržištu rada u 2010. godini, sa stopom nezaposlenosti od 4,9% u decembru 2010. godine.

U Crnoj Gori je došlo do povećanja broja nezaposlenih u 2010. godini. U decembru je, prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, taj broj iznosio 32.106 što pred-stavlja rast od 6,4% u odnosu na isti mjesec prethodne go-dine. Stopa nezaposlenosti je, prema istom izvoru, u decem-bru iznosila 12,16%. Prema Anketi o radnoj snazi, koju

kvartalno objavljuje Monstat, stopa nezaposlenosti u trećem kvartalu 2010. godine iznosila je 19,2%, i ostvarila je povećanje u odnosu na stopu iz istog perioda u 2009. godini kada je iznosila 18,2%.

Grafik 1Stopa nezaposlenosti u izabranim zemljama (kao % od radne snage)

Izvor: OECD Economic Outlook 88 database

49Realni sektor

Zarade

Prema podacima Monstata, prosječna zarada u Crnoj Gori, u 2010. godini, iznosila je 715 eura i bila je viša za 11,2% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa je iznosila 479 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila viša za 3,5%. Izmjenama Zakona o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje (usvojenim u decembru 2009. godine), predviđena je i izmjena stopa doprinosa za penzijsko - in-validsko i zdravstveno osiguranje. Izmjenama se uticalo na smanjenje stopa doprinosa koje plaća poslodavac sa ranijih 14,5% na 9,8%, odnosno povećanja stopa doprinosa koje plaća zaposleni sa 17,5% na 24%.

Prosječne bruto plate u 2010. godini zabilježile su rast u svim sektorima, pri čemu je najmanji rast zabilježen u sektoru državne uprave i socijalnog osiguranja (2,5%), a najveći rast bruto plata je zabilježen u sektoru ri-barstva (25,4%), vađenja ruda i kamena (23,8%), proizvodnje električne enrgije, gasa i vode (23,4%) i sektoru poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (23,3%). Pad zarada bez poreza i doprinosa je zabilježen u tri sektora i to pad od 4,1% u sektoru državne uprave i socijalnog osiguranja, pad od 2,3% u sektoru zdravstva i socijal-nog osiguranja i pad od 0,2% u sektoru finansijskog posredovanja. Rast neto plata bilježe svi ostali sektori u rasponu od 0,9% koliko su rasle plate u sektoru obrazovanja do 16,3% koliko je ostvaren rast u sektoru poljo-privrede, šumarstva i vodoprivrede.

Tabela 1.7 Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima

Zarade bez poreza i doprinosa Indeks nominalnih

zarada

indeks realnih zarada

Ø 2009. Ø 2010. Ø 2010/Ø 2009. Ø 2010/Ø 2009.

UKUPNO 463 479 103.5 103.0

Poljopr, šum. i vodop. 485 564 116.3 115.7

Ribarstvo 159 179 112.6 112.0

Vađenje ruda i kamena 558 644 115.4 114.8

Prerađivačka industrija 441 469 106.3 105.8

Proiz. el. Ener. gasa i vode 593 686 115.7 115.1

Građevinarstvo 400 425 106.3 105.7

Trg. na vel. i malo, opravka 273 298 109.2 108.6

Hoteli i restorani 330 361 109.4 108.8

Saobraćaj, skladišt. i veze 607 627 103.3 102.8

Finansijsko posredovanje 891 889 99.8 99.3

Posl. s nekret. iznajmljiv. 412 443 107.5 107.0

Državna uprava i soc. osig 483 463 95.9 95.4

Obrazovanje 428 432 100.9 100.4

Zdravstveni i socijalni rad 473 462 97.7 97.2

Ost. kom. društv. i lične usluge 405 417 103.0 102.5

Izvor: Monstat


1.5. Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica u Crnoj Gori

Do 28.02.2010. godine, Privrednom sudu u Podgorici je 16.031 pravnih lica dostavilo GFI za 2009. godinu. Centralna banka Crne Gore je od ovog broja obradila 15.943 GFI. Nije obrađeno 88 GFI, koji se odnose na banke, osiguravajuća i reosiguravajuća društva, privatizacione fondove, sindikalne organizacije, mikrokre-ditne finansijske institucije, čija obrada, inače, nije bila predviđena. Značajno je napomenuti da ove godine po prvi put nije bilo neobrađenih izvještaja zbog tehničkih i računovodstvenih nedosljednosti predatih izvješta-ja, što ukazuje na značajan napredak u primjeni osnovnih pravila ispunjavanja finansijskih izvještaja.

S obzirom na to da je procenat obrađenih GFI manji u odnosu na ukupan broj registrovanih pravnih lica koja su obavezna da dostave svoje GFI, agregatni pokazatelji dobijeni obradom dostavljenih, adekvatno popunje-nih GFI, mogu se smatrati uslovno reprezentativnim za crnogorsku ekonomiju.

1.5.1. Generalni rezultati obrade GFI – opšte napomene

Obradom GFI dobijen je niz bilansnih agregata, koji se, uz navedenu ogradu, mogu smatrati makroagrega-tima reprezentativnim za crnogorsku privredu. Bilansni makroagregati privrednih subjekata dobijeni su iz osnovnih, zakonsko obavezujućih obrazaca propisanih od strane Instituta računovođa i revizora Crne Gore. Od 15.943 GFI – 15.358 se odnosilo na privredna društva, 320 na nevladine organizacije, 246 na ustanove i institucije i 19 na berze i berzanske posrednike. Na osnovu obrađenih GFI, izrađeni su i bilansi stanja, od-nosno bilansi uspjeha po navedenim grupama, kao i na agregatnom nivou. Osim navedenih makroagregata, obradom GFI došlo se i do više vrsta indikatora uspješnosti poslovanja, iz bilansa stanja i bilansa uspjeha.

1.5.2. Bilans stanja privrednih djelatnosti u 2009. godini

Od 15.358 GFI koji su se odnosili na privredna društva, formiran je agregatni bilans stanja crnogorske privre-de za 2009. godinu (Tabela br. 1.8). Generalno se može zaključiti da sve pozicije aktive bilježe rast, osim stavke odloženih poreza. Tako je ukupna aktiva privrednih društava Crne Gore, na dan 31.12. 2009. godine, iznosila je 14.261,4 miliona eura, što je za 5,3% više nego u 2008. godini (13.548,7 miliona eura).

Stalna imovina iskazana je u iznosu od 9.856,7 miliona eura i činila je 69,1% ukupnih sredstava. U odnosu na prethodnu godinu povećana je za 4,5%. Obrtna sredstva su iznosila 4.404,7 miliona eura, odnosno 6,9% više nego u prethodnoj godini. Vrijednost nekretnina, postrojenja i opreme iskazana je u iznosu od 8.474,7 miliona eura ili 59,4% (59,3% u prethodnoj godini) od ukupnih sredstava.

Potraživanja od kupaca iskazana su u iznosu od 1.821,4 miliona eura, što je za 7,2% više nego u prethodnoj godini. Ova potraživanja čine 12,8 % ukupnih sredstava, a najveći dio (80,5%) njihove vrijednosti iskazan je u sektorima: trgovina na veliko i malo (691,1 milion eura ili 37,9%), građevinarstvo (257,7 miliona eura ili 14,2%), poslovi s nekretninama (226,1 milion eura ili 12,4%), prerađivačka industrija (170,5 miliona eura ili 9,4%) i proizvodnja električne energije, gasa i vode (121,5 miliona eura ili 6,7%).

Vrijednost zaliha (robe, materijala, sirovina, rezervnih djelova, sitnog inventara, nedovršene proizvodnje, go-tovih proizvoda, goriva, ambalaže, itd.), na kraju izvještajnog perioda, iznosila je 1299,7 miliona eura (9,1% ukupnih sredstava) i povećana je za 5,3% u odnosu na prethodnu godinu. Od ukupne vrijednosti zaliha, 67,4%

51Realni sektor

se odnosi na sektore: trgovina na veliko i malo (595,6 miliona eura ili 45,8%), građevinarstvo (161,8 miliona eura ili 12,5%) i prerađivačka industrija (118,4 miliona eura ili 9,1%).

Crnogorska privredna društva su, na dan 31.12.2009. godine, iskazala 500,6 miliona eura gotovine i goto-vinskih ekvivalenata (depoziti po viđenju, sredstva u blagajni i na računima kod banaka i drugih finansijskih institucija i ostali gotovinski ekvivalenti), što je za 1,2% manje nego u prethodnoj godini.

Ukupni finansijski plasmani privrednih društava Crne Gore iznosili su 975 miliona eura, odnosno 9,2% više nego u prethodnoj godini. Na dugoročne finansijske plasmane (ukupna potraživanja privrede za mjenice, potraživanja za finansijski lizing, potraživanja po osnovu dugoročnih hartija od vrijednosti, učešće u kapitalu drugih kompanija i dr. sa rokom dospijeća preko jedne godine) odnosilo se 613,4 miliona eura ili 58,9%, što je za 6,4% više u odnosu na prethodnu godinu. Nematerijalna imovina (licence, franšize, patenti, „goodwill“ i ostala nematerijalna imovina) iskazana je u iznosu od 304,6 miliona eura (2,1% ukupnih sredstava), što je za 2,2 % manje u odnosu na prethodnu godinu.

Na neuplaćeni upisani kapital, stalnu imovinu namijenjenu prodaji, dugoročna potraživanja, odložene pore-ze, unaprijed plaćene troškove, obračunati nenaplaćeni prihod i ostalu obrtnu imovinu odnosi se oko 885,4 miliona eura, odnosno 6,2% ukupnih sredstava.

U strukturi ukupnih obaveza crnogorskih privrednih društava, iskazanih na dan 31.12.2009. godine, najveći dio (46,0%) odnosi se na kapital i rezerve, koji su iznosili 6.567,0 miliona eura, što je za 9,8% više nego u pret-hodnoj godini (5.979,3 miliona eura). Ukupne dugoročne obaveze iskazane su u iznosu od 3.537,2 miliona eura, što je za 3,3% niže u odnosu na prethodnu godinu, dok su ukupne kratkoročne obaveze iznosile 4.157,3 miliona eura i bilježe povećanje za 6,3%.

Najveći dio (42,0%) iskazanih obaveza crnogorskih privrednih društava, u 2009. godini, kao i prethodnih godina, čini upisani kapital, koji obuhvata akcijski kapital, udjele društava, uloge, državni i druge oblike ka-pitala. Na dan 31.12.2009. godine, iznosio je 5.993,6 miliona eura, što je za 11,1% više u odnosu na prethodnu godinu. Revalorizacione rezerve, koje obuhvataju efekte revalorizacije pojedinih oblika imovine crnogorskih privrednih društava u 2009. godini, iznosile su 911,3 miliona eura (15,5% više nego u prethodnoj godini) i činile su 6,4% njihovih ukupnih obaveza.

Dugoročne obaveze privrednih društava (dugoročne obaveze prema povezanim pravnim licima, dospjele mjenice, obaveze po osnovu finansijskog lizinga, dugoročni zajmovi i ostale dugoročne obaveze, sa rokom dospjeća preko 12 mjeseci u odnosu na datum bilansa stanja) smanjene su za 8,0% u odnosu na prethodnu godinu. Iskazane su u iznosu od 2.690,7 miliona eura, što čini 18,9% ukupnih obaveza (u prethodnoj godini 21,6%). Smanjenje dugoročnih obaveza zabilježeno je kod sektora: hoteli i restorani (39,7%), saobraćaj, skladi-štenje i veze (29,5%), vađenje ruda i kamena (18,3%), finansijsko posredovanje (17,4%), prerađivačka industri-ja (5,9%), itd. Povećanje dugoročnih obaveza u odnosu na prethodnu godinu, iskazano je kod sektora: poslovi s nekretninama (8,6%), trgovina na veliko i malo (3,4%), građevinarstvo (19,1%), proizvodnja električne ener-gije, gasa i vode (21,0%), poljoprivreda i šumarstvo (46,5%), itd.

Kratkoročne obaveze iz poslovanja (prema dobavljačima, po osnovu zarada, naknada i drugih ličnih prima-nja, prema članovima odbora direktora, za avanse, članarine i proviziju i dr.) iznosile su 2.476,5 miliona eura, što je za 3,2% više u odnosu na uporednu godinu i činile su 17,4% ukupnih obaveza privrednih društava. Ta-


kvo kretanje, u značajnoj mjeri, uslovljeno je povećanjem ovih obaveza u sektorima: trgovina na veliko i malo (7,1%), poslovi s nekretninama (3,1%), prerađivačka industrija (3,1%) i saobraćaj, skladištenje i veze (4,3%), koji čine (73,0%) ukupnih kratkoročnih obaveza iz poslovanja.

Kratkoročne finansijske obaveze (po osnovu primljenih kredita, kamata, dividendi, izdatih hartija od vrijed-nosti i ostalih finansijskih obaveza, sa rokom dospjeća do 12 mjeseci u odnosu na bilans stanja) iskazane su u iznosu od 1.007,1 miliona eura, što je 2,4% više u odnosu na prethodnu godinu. Najveći dio (87,0%) ovih obaveza iskazan je u sektorima: trgovina na veliko i malo (278,5 miliona eura), poslovi s nekretninama (268,4 miliona eura), građevinarstvo (159,0 miliona eura), hoteli i restorani (101,6 miliona eura) i prerađivačka in-dustrija (68,6 miliona eura).

Privredna društva su, na dan 31.12.2009. godine, iskazala obaveze za poreze u iznosu od 184,4 miliona eura, što je za 6,2% manje nego u prethodnoj godini. Oko 78% ovih obaveza iskazano je u sektorima: prerađivačka industrija (53,6 miliona eura), trgovina na veliko i malo (38,1 milion eura), saobraćaj, skladištenje i veze (15,7 miliona eura), vađenje ruda i kamena (13,3 miliona eura), građevinarstvo (13,4 miliona eura) i proizvodnja električne energije i gasa (10,1 milion eura). Obaveze za dividende iznosile su 23,5 miliona eura (u prethodnoj godini 27,6 miliona eura).

1.5.3. Bilans uspjeha privrednih društava Crne Gore za 2009. godinu

Bilans uspjeha crnogorskih privrednih društava, za period od 01.01. 2009. do 31.12.2009. godine, urađen je po metodi prirode troška (Prilog A, tabela br. 11).

Prema dobijenim makroagregatima, crnogorska privreda10, u 2009. godini, ostvarila je negativan rezultat – neto gubitak u iznosu od 140,5 miliona eura. Ovakav rezultat ostvaren je zbog smanjenja ukupnih prihoda privrednih društava (1.310,6 miliona eura manje u odnosu na uporedni period), kao i visokih neto finansij-skih troškova. U posmatranom periodu došlo je do smanjenja poslovne aktivnosti privrednih društava, pa su i ukupni rashodi zabilježili pad za 1.162,3 miliona eura. Privredna društva su ostvarila ukupne prihode u iznosu od 6.342,9 miliona eura, što je za 17,1% manje nego u prethodnoj godini (7.653,5 miliona eura). Kreta-nje ukupnih prihoda, u 2009. godini, bilo je obilježeno njihovim smanjenjem u sektorima: trgovina na veliko i malo (16,4%), poslovi s nekretninama (29,8%), građevinarstvo (16,3%), prerađivačka industrija (31,3%) i saobraćaj, skladištenje i veze (6,8%), u kojima je ostvareno 84,1% ukupnih prihoda. Najveći dio (94,4%) ostva-renih prihoda odnosi se na prihode od realizovanih proizvoda i usluga na domaćem i inostranom tržištu, koji su iskazani u iznosu od 5.988,8 miliona eura, odnosno 17,2% manje nego u prethodnoj godini.

Ukupni rashodi su iskazani u iznosu od 6.483,9 miliona eura i smanjeni su za 15,2% u odnosu na prethod-nu godinu (7.646,2 miliona eura). Na poslovne rashode odnosi se 6.307,1 milion eura. Najveći dio (60,8%) poslovnih rashoda čine utrošene sirovine u toku perioda, koje su iskazane u iznosu od 3.835,2 miliona eura, odnosno 23,4% manje nego u prethodnoj godini. Na trgovinu na veliko i malo (kupljena roba i potrošni ma-terijal) odnosi se 58,3%, a na prerađivačku industriju 11,4% ukupnih utrošenih sirovina. Troškovi zaposlenih su iznosili 835,4 miliona eura ili 13,3%, a amortizacija 327,4 miliona eura ili 5,2% ukupnih poslovnih rasho-da. Navedeni troškovi, u posmatranom periodu, bilježe rast za 1,6 miliona eura, odnosno 12,1%.

10 Privredna društva

53Realni sektor

Ostali poslovni rashodi (nastali po osnovu otpisa dugoročnih plasmana, gubitka po osnovu prodaje osnovnih sredstava, manjkova, troškova za sumnjiva i sporna potraživanja) su, i dalje, visoki i iznose 1.249,8 miliona eura. U odnosu na prethodnu godinu, smanjeni su za 1,2%, a čine 19,8% ukupnih poslovnih rashoda.

Privredna društva Crne Gore su, kao i u prethodnoj godini, iskazala negativan finansijski rezultat kod neto finansijskog poslovanja, poreza na dobit i diskontinuiranog poslovanja i to u iznosu od 176,3 miliona eura. Ovi finansijski rashodi se, gotovo u cjelini (99,8%), odnose na neto finansijski trošak (145,7 miliona eura ili 82,6%) i tekuće i odložene poreze na dobit (30,2 miliona eura ili 17,2%).

U posmatranom periodu došlo je do smanjenja poslovne aktivnosti privrednih društava, pa su i ukupni ras-hodi zabilježili pad za 1.162,3 miliona eura.

1.5.4. Sektorska analiza poslovnog rezultata privrednih društava Crne Gore za 2009. godinu

Prema podacima iz agregatnog bilansa u 2009. godini, crnogorska privreda je ostvarila bruto profit od po-slovnih aktivnosti u iznosu od 35,77 miliona eura, što je za 83,8% niže u odnosu na prethodnu godinu, dok je neto gubitak za obračunski period ostvaren u iznosu od 140,50 miliona eura (Prilog A, tabela br. 12).

Navedeni podaci ukazuju da su najveći dio neto profita, u 2009. godini, ostvarila privredna društva iz sektora: saobraćaj, skladištenje i veze (42,3 miliona eura) i trgovina na veliko i malo (40,9 miliona eura) i pored toga što su zabilježili smanjenje za 23,9%, odnosno, 61,0% u odnosu na prethodnu godinu. Niži neto profit, ali i dalje pozitivan rezultat bilježe i sektori: finansijsko posredovanje (23,0%), poljoprivreda, šumarstvo i vodo-privreda (30,7%), ribarstvo (82,4%) i eksteritorijalne organizacije i tijela (6,7%). Pozitivan trend zabilježen je kod sektora proizvodnja električne energije, gasa i vode u kojem je ostvaren neto profit u iznosu od 3,4 miliona eura, a u prethodnoj godini je bio iskazan gubitak (18,5 miliona eura) .

Sektorska analiza pokazuje da je neto gubitak crnogorskih privrednih društava povećan za 30,7% u odnosu na prethodnu godinu, što je rezultat povećanja gubitaka kod prerađivačke industrije (29,2%), vađenja ruda i kamena (oko 4 puta) i poslova s nekretninama (99,0%).

1.5.5. Analiza poslovnog rezultata privrednih društava Crne Gore za 2009. godinu – Opštinski nivo

Izuzetno nepovoljan finanisjki rezultat je najočigledniji posmatran kroz prizmu opštinske strukture finansi-jkog rezultata, prema kome su nekada najveći profitni centri postali najveći gubitaši. Prema iskazanim rezul-tatima poslovanja, u posmatranom periodu, pozitivan rezultat ostvaren je, samo, u opštinama Danilovgrad, Mojkovac i Plav, iako bilježe smanjenje neto profita, u odnosu na prethodnu godinu (Prilog A, tabela br. 13).

Bilans uspjeha privrednih društava za 2009. godinu, analiziran sa teritorijalnog aspekta, pokazuje značajno slabljenje finansijskih pozicija nekih do sada vodećih opština: Podgorice, Herceg Novog, Kotora i Bara. Nikšić i dalje predstavlja opštinu koja, zbog činjenice da su u njoj smještene značajne sistemske kompanije koje su još tokom 2008. godine zapale u teškoće, ima najveći ostvareni gubitak. Podgorica je ostvarila najznačajniji pad finansijskog rezultata, tako da je u 2009. godini ostvarila gubitak od 11,9 miliona eura u odnosu na neto profit od 52,1 milion eura iz 2008. godine. Negativan finansijski rezultat - neto gubitak, najvećim dijelom, ostvaren


je u opštinama: Nikšić (46,1 milion eura), Budva (29,2 miliona eura), Pljevlja (16,4 miliona eura) Podgorica (11,9 miliona eura) i Tivat (9,2 miliona eura).

1.5.6. Pokazatelji profitabilnosti i likvidnosti privrednih društava u Crnoj Gori 2005-2009.

S obzirom na to da CBCG raspolaže sa podacima o GFI privrednih društava u Crnoj Gori koji se odnose za period 2005-2009. to predstavlja dovoljan izvor podataka za komparativni pregled indikatora poslovanja pri-vrednih društava u Crnoj Gori, sa osnovnim ciljem utvrđivanja tempa i pravca njihove aktivnosti po pitanju efikasnosti i efektivnosti poslovanja, kao i njihove likvidnosti. Naime, imajući u vidu finansijsku krizu koja se prenijela i na realne tokove, odražavajući se na ukupnu nelikvidnost u privredi najrazvijenijih ekonomija, od opšteg je interesa da se utvrdi koliko crnogorska privreda efikasno raspolaže svojim sredstvima i da li ima značajnih problema sa likvidnošću. S tim u vezi, indikatori za 2009. godinu daju prikaz koliko se korpora-tivni sektor uspio izboriti sa smanjenom tražnjom i kako se isti odrazio na likvidnost odnosno solventnost preduzeća. Stoga su urađena četiri indikatora: neto profitna margina, stopa prinosa na ukupnu aktivu, koefi-cijent opšte likvidnosti i koeficijenat likvidnosti II nivoa (tzv. Acid Test).

Tabela 1.8

Neto profitna margina crnogorske privrede

Stopa neto profita 2009. 2008. 2007. 2006. 2005.

1. Neto profit/gubitak -140.506 7.252 203.560 60.662 - 211.176

2. Ukupan prihod 6.343.374 7.653.455 6.008.241 4.637.608 3.462.358

Indikator (1:2)x100 -2,22 0,16 3,39 1,31 -6,10

Stopa neto prifita/gubitka crnogorske privrede, kao odnos profit/gubitak poslije oporezivanja i ukupnog pri-hoda ima vrijednost -2,22 u 2009. godini. Indikator ima značajan pad u 2009. godini, imajući u vidu da je u prethodne tri godine imao pozitivnu vrijednost (ostvaren je profit).

Tabela 1.9

Stopa prinosa na ukupnu aktivu crnogorske privrede

Stopa prinosa na ukupnu aktivu 2009. 2008. 2007. 2006. 2005.

1. Neto profit/gubitak -140.506 7.252 203.560 60.662 - 211.176

2. Ukupna aktiva 14.261.395 13.548.696 10.727.145 7.348.143 5.864.140

Indikator (1:2)x 100 -0,99 0 1,90 0,83 -3,60

Stopa prinosa na ukupnu aktivu, kao pokazatelj efektivnosti cjelokupne imovine crnogorske privrede, takođe ima negativan trend, odnosno crnogorska preduzeća su značajno neefektivnije koristila svoju imovinu u od-nosu na proteklu godinu, ponovo poslije perioda pozitivnog poslovanja.

Likvidnost crnogorske privrede je izračunata preko koeficijenta opšte likvidnosti, koji predstavlja odnos obrt-ne imovine i kratkoročnih obaveza. Cilj ovog indikatora je da utvrdi da li na agregatnom nivou privredna društva svojom obrtnom imovinom mogu da „pokriju“ kratkoročne obaveze. On bi trebalo biti veći od 1 (kod

55Realni sektor

privrednih grana sa velikim dnevnim obrtima, kao npr. trgovina, ovaj indikator bi trebalo biti veći i od 3) i u tom pravcu vidi se da na iznenađenje, dolazi do poboljšanja likvidnosti u odnosu na 2008. godinu.

Tabela 1.10Koeficijenat likvidnosti I nivoa (koeficijenat opšte likvidnosti)

Koeficijenat likvidnosti III nivoa 2009. 2008. 2007. 2006. 2005.

1. Obrtna imovina 4.404.714 4.120.616 3.226.908 2.183.076 1.595.302

2. Kratko. obaveze 4.157.275 3.910.827 2.948.710 2.065.985 1.552.107

Indikator (1:2) 1,06 1,05 1,09 1,06 1,03

Drugi indikator likvidnosti tzv. koeficijent likvidnosti drugog nivoa („quick ratio“) iz obrtne imovine izuzi-ma zalihe kao najnelikvidniji oblik obrtne imovine. I ovaj indikator bi trebao da bude veći od 1. Po osnovu ovog kriterijuma, takođe, je došlo do blagog poboljšanja likvidnosti u 2009. godini, koja je, međutim i dalje na nezadovoljavajućem nivou. U tom pravcu, zaključak je da privredna društva u Crnoj Gori imaju još uvijek značajan problem sa finansiranjem kratkoročnih obaveza kratkoročnom imovinom, koji može uticati na po-goršanje pokazatelja solventnosti tokom 2010. godine.

Tabela 1.11Koeficijenat likvidnosti II nivoa (pokriće kratkoročnih obaveza likvidnim sredstvima i potraživanjima)

Koeficijenat likvidnosti II nivoa 2009. 2008. 2007. 2006. 2005.

1. Obrtna imovina 4.404.714 4.120.616 3.226.908 2.183.076 1.595.302

2. Zalihe 1.299.718 1.233.818 920.147 647.563 486.457

3. Kratkoročne obaveze 4.157.275 3.910.827 2.948.710 2.065.985 1.552.107

Indikator (1-2) : 3 0,75 0,74 0,78 0,74 0,71

Kada govorimo o nivou zaduženosti privrede posmatrano sa stanovišta solventnosti, odnosno koeficijenta za-duženosti, osnovni je zaključak da crnogorska privreda u 2009. godini nije uspjela da obezbijedi finansiranje obaveza sopstvenim sredstvima, što ukazuje na rast dugoročne i kratkoročne zaduženosti privrede.

Tabela 1.12 Kapital prema ukupnim obavezama (racio zaduženosti, u eurima)

Kapital prema ukupnim obavezama 2009. 2008 2007 2006 2005

1. Kapital i rezerve 6.566.966 5.979.350 5.251.455 3.904.420 3.414.668

2.Dugoročne obaveze 3.537.154 3.658.520 2.526.980 1.377.738 897.365

3.Kratkoročne obaveze 4.157.275 3.910.479 2.948.710 2.065.985 1.552.107

Indikator 1:(2 +3) 0,85 0,79 0,96 1,13 1,39

Racio zaduženosti crnogorske privrede (računovodstveni pristup) pokazuje strukturu izvora finansiranja podijeljenu na sopstvene i tuđe izvore. Generalno govoreći, veća vrijednost ovog indikatora ukazuje da crno-gorska privreda „finansira“ svoju imovinu sa većim iznosom sopstvenih sredstava i obratno. Možemo da za-


ključimo, da je tokom 2009. godine, došlo do oporavka učešća sopstvenih sredstava, poboljšavajući strukturu finansiranja privredne aktvnosti. Ovakav rezultat je očekivan imajući u vidu da je bankarski sektor tokom 2009. godine imao izuzetno rigoroznu politiku odobravanja kredita korporativnom sektoru, što je dodatno otežalo poslovanje crnogorske privrede.

Možemo zaključiti da finansijski rezultat ostvaren tokom 2009. godine, u pravom svjetlu odslikava posljedice prelivanja finansijske krize na realni sektor. Tokom 2009. godine, došlo je do materijalizacije rizika iz 2007. godine, koji su se odnosili na značajan rast zaduženja privrede. Osnovni uzrok ostvarenog gubitka u 2009. godini leži u značajnom padu poslovnih prihoda, koji uz fiksne troškove, rast zaliha, kao i nepromijenjene troškove zaposlenih, je uslovio neredovno izmirivanje finansijkih obaveza, kako kratkoročnih tako i dugoroč-nih, kao i izmirivanje poreskih obaveza. Očigledno je da je crnogorska privreda izuzetno osjetljiva na ekterne šokove i da u svom poslovanju ne vodi dovoljno računa o obezbjeđenju rezervi. Činjenica koju možemo izdvo-jiti, kao pozitivnu, je stagnacija, kako kratkoročnog tako i dugoročnog zaduživanja.

1.5.7. Problemi i preporuke

U toku 2010. godine je napravljen značajan napredak u stvaranju kvalitetnog zakonskog i institucionalnog okvira za unaprjeđenje finansijskog izvještavanja u Crnoj Gori. On se ogleda u sprovođenju Strategije i Akci-onog plana za unaprjeđenje kvaliteta finansijskog izvještavanja, kao i izrade nacrta novog zakona o računo-vodstvu i reviziji, koji su velikim dijelom bazirani na usvajanju preporuka za unapređenje računovodstvene i revizorske prakse Svjetske Banke za Crnu Goru u 2006. godini (Izvještaj o poštovanju standarada i propisa).

Problemi u popunjavanju obrazaca GFI u 2009. godini imaju značajno manji obim tehničkih grešaka, tako da na kraju nije postojao niti jedan finansijski izvještaj koji je imao značajne tehničke pogreške (poput neslaganja vrijednosti aktive i pasive). Ostali propusti prilikom popunjavanja GFI su:

1. Neodgovarajuća struktura obrazaca koja ne zahtijeva unošenje podataka o vrsti vlasništva i obliku organizovanja privrednog društva, što onemogućava komparacije uspješnosti poslovanja po ovim karakteristikama;

2. Pravna lica često ne popunjavaju propisane stavke u obrascima koje se odnose na matični i registar-ski broj pravnog lica, pa je utoliko otežana obrada, odnosno klasifikovanje pravnih lica po djelatno-stima;

3. Određeni broj akcionarskih društava, kao i društava sa ograničenom odgovornošću, nisu dostavili sve finansijske izvještaje koji su propisani Zakonom, ili nisu potpisani od strane ovlašćenog lica;

4. Određeni broj privrednih društava nije podnio izvještaje o reviziji, a bili su u obavezi.

Nekvalitetno urađeni završni finansijski izvještaji imaju značajne negativne efekte, kako na makro tako i na mikro nivou. Naime, GFI služe za obračun BDP-a Crne Gore tako da netačni finansijski izvještaji dovode ne samo do pogrešnih procjena ovog makroagregata, već što je mnogo gore, pogrešnih analitičkih zaključaka koji proizilaze iz nekvalitetne statističke osnove. Isto važi za bilo koji vid analize na makronivou, npr. kre-tanje nivoa kratkoročne i dugoročne zaduženosti pojedinih sektora, njihove likvidnosti, profitabilnosti, itd. Posmatrano sa mikroekonomskog stanovišta nekvalitetni finansijski izvještaji stvaraju pogrešnu sliku kod potencijalnih investitora na tržištu HOV utičući na likvidnost ovog tržišta. Konačno, nekvalitetni GFI dovode do loše informisanosti banaka o bonitetu klijenta, povećava se asimetrična informacija između banaka (kako nacionalnih, tako i internacionalnih) i klijenata - privrednih društava, što utiče na rast rizika, doprinoseći ra-

57Realni sektor

stu kamatnih stopa, kao i rastu nekvalitetne aktive u okviru bankarskog sektora, koji je bio evidentan tokom 2010. godine.

Kao što je konstatovano, u ovoj godini je napravljen značajan napredak u stvaranju kvalitatativno boljeg insti-tucionalnog okvira koji se ogleda u novom Zakonu u računovodstvu i reviziji, kao i osnivanje Savjeta za raču-novodstvo i reviziju, sa ciljem stvaranja kvalitetnijeg ambijenta za unapređenje računovodstvene i revizorske regulative i prakse u Crnoj Gori. Istovremeno, Ministarstvo finansija je od 2007. godine počelo sa procesom analize kvaliteta finansijskog izvještavanja, pri čemu je ova institucija u skladu sa ovlašćenjima nakon spro-vedene kontrole, zahtijevala ispravku nepravilnosti i uputila je pismeno upozorenje privrednim društvima u čijim su izvještajima uočene nepravilnosti. Takođe, za ovu godinu je predviđeno i „izvršavanje konkretnih sankcionih postupaka“, koje podrazumijeva krivične prijave protiv privrednih društava koje nisu na vrijeme izvršile tražene korekcije i otkonile nepravilnosti u svojim finansijskim izvještajima za proteklu godinu. U tom pravcu preporuka je da se nastavi sa dosljednom primjenom ove prakse koja bi trebala dovesti do značaj-nog poboljšanja kvaliteta finansijskog izvještavanja.

2 MONETARNA KRETANJA

61Monetarna kretanja

Kretanja u 2010. godini

Iako crnogorsku ekonomiju karakteriše postepeni oporavak od druge polovine 2010. godine, makroekonom-ski ambijent nije podsticajno djelovao na bankarski sektor.

Smanjenje privredne aktivnosti, rast broja nelikvidnih preduzeća, kao i rast nezaposlenosti uticao je na sma-njenje ključnih bilansnih pozicija: ukupne aktive, kredita, depozita, pozajmica, kapitala, pasivnih kamatnih stopa. Istovremeno, došlo je do porasta učešća nekvalitetnih kredita, kredita koji kasne sa naplatom i restruk-turiranih kredita u ukupnim kreditima, kao i rast aktivnih kamatnih stopa. S druge strane, restriktivna kre-ditna politika banaka uticala je na porast likvidne aktive, odnosno izmjenu strukture aktive banaka u korist učešća novčanih sredstava i plasmana u hartije od vrijednosti.

Značajne dokapitalizacije su izvršene u 2010. godini, čime je obezbijeđena stabilnost i solventnost bankarskog sektora. Koeficijent adekvatnosti kapitala na agregatnom nivou bio je iznad zakonski propisanog minimuma.

U 2010. godini su donešeni akti značajni za stabilnost bankarskog sistema: Zakon o Centralnoj banci Crne Gore, Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o bankama, Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o stečaju i likvidaciji banaka i Zakon o zaštiti depozita, kao i Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o privremenim mjerama za upravljanje kreditnim rizikom u bankama i Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o mini-malnim standardima za ulaganja banaka u nepokretnosti i osnovna sredstava.

Očekivanja u 2011. godini

U 2011. godini banke će biti izložene brojnim rizicima, koji su bili izraženi i tokom 2010. godine.

Najveći rizik nosi slab realni sektor: pad privredne aktivnosti, rast nelikvidnosti privrede, rast nezaposleno-sti, velika uzajamna potraživanja preduzeća, visok nivo duga prema bankama. Sve ovo generiše veće izazove za banke: naplata spornih potraživanja, poboljšanje kreditnog portfolija, stimulisanje štednje. Samim tim, u 2011. godini potrebno je sprovoditi učestale kontrole banaka zasnovane na riziku, a biće neophodne i dalje dokapitalizacije banaka.

2.1. Likvidnost banaka

Od januara 2009. godine, na snazi je Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama11, kojom je propisana obaveza banaka za održavanje minimalnih koeficijenata likvidnosti12 na dnevnoj (0,9%) i dekadnoj osnovi (1,0%).

11 „Sl. list Crne Gore“ br. 60/0812 Odnos likvidnih sredstava banaka i dospjelih obaveza za kredite i pozajmice.


Tokom 2010. godine koeficijent likvidnosti na dnevnoj i dekadnoj osnovi za bankarski sistem u cjelini bio je iznad propisanog minimuma (tabela br 2.1). Koeficijent likvidnosti na kraju 2010. godine iznosio je 2,36, i znatno je poboljšan u odnosu na kraj prethodne godine (1,93). Posmatrano po bankama, tokom dvanaest mjeseci 2010. godine, sve banke su imale dnevne i dekadne koeficijente likvidnosti iznad propisanog mini-muma.

Tabela 2.1 Agregatni pokazatelj likvidnosti, kraj mjeseca

Opis/Period2010.

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIPokazatelj likvidnosti (Likvidna sredstva banaka/Dospjele obaveze za kredite i pozajmice)

1,87 1,89 1,95 2,00 2,08 2,21 2,22 2,36 2,18 2,24 2,35 2,36

Izvor: Dnevni izvještaji banaka

Struktura likvidnih sredstava na kraju 2010. go-dine pokazuje nešto veće učešće likvidnih sred-stava u zemlji (51,0%), dok sredstva banaka u ino-stranstvu čine 49,0% likvidnih sredstava.

Likvidnost bankarskog sistema na kraju 2010. godine karakteriše značajno poboljšanje nekih osnovnih pokazatelja likvidnosti u odnosu na kraj 2009. godine. Likvidna aktiva banaka13 na kraju decembra 2010. godine iznosila je 562,7 miliona eura, i u odnosu na kraj 2009. godine po-većana je za 21,9% (grafik br. 2.1).

Učešće likvidne u ukupnoj aktivi na kraju 2010. go-dine iznosilo je 19,1% i u odnosu na kraj prethodne godine povećano je za 3,9 procentnih poena. Koe-ficijent kredita u odnosu na depozite poboljšan je u odnosu na kraj 2009. godine (tabela br. 2.2).

Tabela 2.2 Odabrani pokazatelji likvidnosti banaka, stanje na kraju perioda

Opis/period2009. 2010.

III VI IX XII III VI IX XII

Krediti/Depoziti 1,52 1,50 1,35 1,31 1,33 1,29 1,27 1,23

Likvidna aktiva/Ukupna aktiva 10,49 11,71 15,97 15,26 13,50 16,64 18,26 19,11

13 Likvidnu aktivu, shodno predmetnoj Odluci, čine novčana sredstva i depoziti kod depozitarnih institucija umanjeni za 50% izdvojene obavezne rezerve.

Grafik 2.1Likvidna aktiva banaka, u 000.000 eura

Izvor: Dnevni izvještaji banaka


Tokom 2010. godine, nije bilo korišćenja obavezne rezerve za likvidnost.

2.2. Agregatni bilans stanja banaka

Ukupna aktiva banaka je u 2010. godini umanjena za 2,7% (tabela br. 2.3).

Na smanjenje aktive banaka uticao je pad ukupnih kredita od 8,2%. Sve ostale stavke aktive, na godišnjem nivou, bilježe rast. Novčana sredstva i depoziti kod depozitnih agencija su porasli za 19,1%, ostala aktiva 4,0%, a rezervacije za gubitke na ostale stavke aktive 117,4%. Plasmani u hartije od vrijednosti su za 9,2% bili viši nego na kraju prethodne godine.14

Tabela 2.3 Aktiva banaka, kraj godine

Stanje Promjena

2009. 2010. 2010-2009. 2010/2009.

AKTIVA mil. eura mil. eura %

1. Novčana sredstva i dep. kod dep. institucija 528,7 629,7 101,0 19,1

2. Krediti 2.397,80 2.200,0 -197,8 -8,2

2.1. Rezerve za kreditne gubitke 150,2 141,7 -8,6 -5,7

2.2. Neto krediti 2.247,50 2.058,3 -189,2 -8,4

3. Hartije od vrijednosti 69,1 75,5 6,4 9,2

4. Ostala aktiva 185,9 193,4 7,4 4,0

5. Rezervisanja za gubitke na ostale stavke aktive 6,1 13,2 7,1 117,4

6. UKUPNO AKTIVA 3.025,20 2.943,70 -81,6 -2,7

PASIVA

1. Depoziti 1.824,70 1.789,90 -34,8 -1,9

1.1. Depoziti po viđenju 667,8 732,8 65 9,7

1.2. Oročeni depoziti 1.156,90 1.057,10 -99,8 -8,6

2. Pozajmice 734,8 697,4 -37,4 -5,1

3. Ostale obaveze 134 145,5 11,5 8,6

4. Ukupan kapital 331,7 310,9 -20,8 -6,3

4.1. Kapital i rezerve 353,3 392,6 39,3 11,1

4.2. Dobitak / Gubitak (+.-) iz tekuce god. -21,6 -81,7 60,1 278,7

5. UKUPNO PASIVA 3.025,20 2.943,70 -81,6 -2,7

U pasivi bilansa banaka, smanjene su pozajmice (5,1%), kapital (6,3%) i depoziti (1,9%), dok su ostale obaveze porasle za 8,6%.

Finansijski rezultat, na nivou sistema, pogoršan je u odnosu na prethodnu godinu. Ostvaren je gubitak od 81,7 miliona eura, ali je on dominantno bio skoncentrisan na dvije velike banke.

14 Prema Odluci o izmjenama i dopunama Odluke o obaveznoj rezervi banka kod CBCG, omogućeno je bankama da dio sredsta-va obavezne rezerve drže u državnim zapisima, koji su tokom 2010. korišćeni od strane Vlade Crne Gore za poboljšanje tekuće likvidnosti.


Posmatrano po bankama, na kraju 2010. godine, osam banaka bilježi porast aktive koji se kretao u rasponu od 1,6% do 31,9%, dok tri banke bilježe smanjenje u rasponu od 11,7% do 14,7%.

Koeficijent ROA, povraćaj na prosječnu aktivu, pogoršan je u odnosu na prethodnu godinu i na kraju 2010. godine iznosio je -2,8% (-0,7% na kraju 2009. godine), dok je koeficijent povraćaja na prosječnu prihodonosnu aktivu iznosio -3,2%. Prihodonosna aktiva je činila 79,1% ukupne aktive (81,9% na kraju 2009. godine).

Dobra aktiva (A) činila je 50,5% (na kraju 2009. godine 48,4%), a nekvalitetna (C, D, E) 17,3% ukupne aktive, odnosno 107,7% kapitala uvećanog za rezervisanja za gubitke na kraju 2010. godine, što se može ocijeniti kao dosta visok nivo.

Boks 2.1 - Profitabilnost bankarskih sistema regiona

Koeficijent ROA, povraćaj na prosječnu aktivu, je u zemljama regiona bio pozitivan sa izuzetkom Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Najviši je bio u Hrvatskoj (podaci za treći kvartal) i Srbiji, kao i na kraju 2009.godine.

Povraćaj na prosječni kapital (ROE) je bio negativan u Crnoj Gori i BiH, dok su ostale zemlje regiona zabilježile pozitivne koeficijente. Najviši rast je ostvario bankarski sektor Albanije (podaci za drugi kvartal) sa rastućim trendom.

Tabela 1 Profitabilnost bankarskog sektora, kraj 2010. godine

Srbija Hrvatska* BiH Makedonija Albanija** CG

ROA 1,1 1,2 -0,6 0,8 0,8 -2,76

ROE 5,4 7,1 -5,5 7,3 8,3 -27,27

* Podaci za treći kvartal 2010. god.

** Podaci za drugi kvartal 2010. god.Izvor: Sajtovi nacionalnih centralnih banaka

2.2.1. Struktura bilansa stanja banaka

Na kraju 2010. godine struktura bilansa stanja banaka je izmijenjena u odnosu na kraj 2009. godine. Učešće rezervi za kreditne gubitke smanjeno je za 0,2 procentna poena, dok je učešće rezervi za gubitke na ostale stavke aktive povećano za 0,2 procentna poena. Povećano je i učešće: novčanih sredstava za 3,9 p. p, hartija od vrijednosti za 0,3 p.p. i ostale aktive za 0,5 p.p, dok je učešće kredita smanjeno za 4,6 procentnih poena.

Na strani pasive smanjeno je učešće pozajmica za 0,6 procentnih poena i kapitala za 0,4 p.p, a povećano uče-šće ostalih obaveza za 0,5 p.p. i depozita za 0,5 procentnih poena (tabela br. 2.4).


Tabela 2.4 Struktura bilansa stanja banaka, %, kraj godine

AKTIVA 2009. 2010. Razlika, p.p.

1. Novčana sredstva i dep. kod dep. institucija 17,5 21,4 3,9

2. Krediti 79,3 74,7 -4,6

3. Hartije od vrijednosti 2,3 2,6 0,3

4. Ostala aktiva 6,1 6,6 0,5

5. Rezervisanja 5,2 5,3 0,1

6. UKUPNO AKTIVA 100 100 0,0

PASIVA

1. Depoziti 60,3 60,8 0,5

2. Pozajmice 24,3 23,7 -0,6

3. Ostale obaveze 4,4 4,9 0,5

4. Ukupan kapital 11,0 10,6 -0,4

5. UKUPNO PASIVA 100 100 0,0

2.2.2. Pokazatelji koncentracije

Koncentracija bankarskog sistema se i u posljednjem kvartalu 2010. godine smanjila posmatrano prema ak-tivi, kreditima i depozitima, što je pozitivna tendencija. Hiršman-Herfindalov (HH) indeks pokazuje da je koncentrisanost tržišta umjerena prema aktivi (1467.2 poena) i kreditima (1479.2 poena). Depoziti, iako prate trend, i dalje su prema ovom indeksu visoko koncentrisani (1831.3).

Na smanjenje koncetracije navedenih kategorija je, pored veće konkurencije u bankarskom sistemu, uticala i pojava krize u ekonomiji od IV kvartala 2008. godine koja je značajno smanjila depozitni potencijal banka, urušila kvalitet i redukovala obim kreditnog portfolija banaka, a posebno onih koje su tokom kreditne ek-spanzije u periodu 2006-2007. godine višestruko uvećale svoju aktivu.

Tabela 2.5HH indeks koncentracije, kraj perioda

HH indeks 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. Q1 2010.

Q2 2010.

Q3 2010.

Q4 2010.

Prema aktivi 2.296 2.042 1.918 1.911 1.636 1.579 1.524 1.495 1.467

Prema depozitima 2.898 2.350 2.298 2.465 1.943 1.989 1.876 1.853 1.831

Prema kreditima 2.336 2.126 1.917 1.959 1.699 1.655 1.591 1.557 1.479

Koncentracija tri banke (C3) koje su na kraju 2010. godine raspolagale s najviše depozita u sistemu iznosila je 66,8% ukupnih depozita. Pet banaka s najviše depozita (C5) je na kraju 2010. godine raspolagalo sa 81,5% ukupnih depozita. Ista koncentracija je na kraju 2009. godine za tri banke iznosila 70% ukupnih depozita, a za pet banaka 83% ukupnih depozita. Tokom 2010. godine, šest banaka u sistemu je imalo rast depozita, dok je smanjenje depozita imalo pet banaka.


Koncentracija tri, odnosno pet najvećih banaka prema aktivi i kreditima se, takođe, smanjila na kraju 2010. godine (tabela br. 2.6). Slično depozitima, više je banaka u sistemu čiji su se kreditni portfoliji uvećali tokom 2010. godine nego onih kod kojih je bilo smanjenje.

Tabela 2.6 Indeksi koncentracije C3 i C5

C 3 C 5

XII 2010. XII 2009. XII 2010. XII 2009.

Prema aktivi 57,4% 61,6% 76,9% 81,7%

Prema kreditima 58,3% 63,6% 78.,% 84,0%

Prema depozitima 66,8% 70,0% 81,5% 83,0%

2.2.3. Kreditna aktivnost banaka

Tokom 2010. godine, bonitet klijenata, kako pravnih, tako i fizičkih lica, opao je pa su banke, pažljivije uprav-ljajući kreditnim rizikom, značajno smanjile ponudu kredita. I pored činjenice da je osam banaka zabilježilo rast kreditne aktivnosti, na agregatnom nivou ostvaren je pad od 8,2% ili 0,7% prosječno mjesečno. Ukupno odobreni krediti na kraju 2010. godine iznosili su 2.200 miliona eura i bili su niži za 197,8 miliona eura u odnosu na kraj 2009. godine. Uzrok tome, prije svega, treba tražiti u fokusiranju banaka od sistemskog zna-čaja na aktivnosti u pravcu konsolidacije bilansa, restrukturiranju nekvalitetnog kreditnog portfolija banaka, pogoršanim uslovima poslovanja i rastućoj nelikvidnosti u realnom sektoru, kao i u nedostatku kvalitetnih projekata.

Krediti privredi i stanovništvu činili su 94,1% ukupnih kredita na kraju 2010. godine. Privredi je, u 2010. godini, odobreno manje kredita za 11,1%, a stanovništvu za 6,1%. Manje kredita odobreno je i Opštoj Vladi (20,4%). Rast kredita je ostvaren kod finansijskih institucija (28,4%) i kod kategorije „ostalo“ za 35,5% (tabela br. 2.7).

Tabela 2.7Rast kredita, %

2009/2008. 2010/2009.

Finansijske institucije -70,1 28,4

Privreda -18,1 -11,1

Stanovništvo -11,4 -6,1

Opšta Vlada (Vlada, opštine, fondovi) 100,4 -20,4

Ostalo 8,5 35,5

Ukupno -14,3 -8,2

U ročnoj strukturi ukupnih kredita, na kraju 2010. godine, dominiraju dugoročni krediti sa 78,4%, što pred-stavlja veće učešće ovih kredita nego prethodne godine (74,8%), što je pozitivna tendencija (tabela br. 2.8).


Tabela 2.8 Ročna struktura ukupnih kredita, %

XII 2009. XII 2010.

Do tri mjeseca 8,4 7,5

Od tri mjeseca do jedne godine 16,9 14,1

Od jedne do tri godine 23,0 19,5

Preko tri godine 51,8 58,9

Ukupno 100,0 100,0

Posmatrano po djelatnostima, najveći korisnici kredita bili su: sektor stanovništva (39,1%), trgovina (22,8%), kategorija „ostalo“ (8,4%), građevinarstvo (7,9%), usluge, turizam i ugostiteljstvo (7,8%) i trgovina nekretni-nama (3,2%). Ostatak odobrenih kredita (10,8%) odnosio se na: transport, skladištenje, PTT i komunikacije, administraciju i druge javne usluge, finansije, rudarstvo, energetiku, poljoprivredu, lov i ribolov.

Dominantno učešće i ročna struktura odobrenih kredita sektoru usluga ukazuju na potrebu strukturalnih prilagođavanja crnogorske privrede, u cilju obezbjeđivanja održivog razvoja, u srednjem i dugom roku.

Posmatrano po namjeni, najviše kredita odobreno je za: likvidnost (18,6%), kategoriju „ostalo“ (18,4%), stam-bene kredite (15,9%), kredite za izgradnju i adaptaciju građevinskih objekata (13,3%), nabavku osnovnih sredstava (13,0%) i gotovinske kredite (12,8%). Značajno manje sredstava banaka, tokom 2010. godine, isko-rišćeno je putem: „overdrafta“, kreditnih kartica, potrošačkih kredita, za pripremu turističke sezone, kupovi-nu automobila, refinansiranje obaveza prema drugim bankama i kupovinu hartija od vrijednosti.

U valutnoj strukturi ukupnih kredita, na kredite u stranoj valuti odnosilo se 4,1%. Kako su depoziti u stranoj valuti činili 3,3% ukupnih depozita, a pozajmice bankama u stranoj valuti 15,5% ukupnih pozajmica, devizni rizik crnogorskih banaka je zanemarljiv.

Kriza u realnom sektoru je uticala na urednost izmirivanja obaveza privrede i stanovništva prema banka-ma, što se odrazilo na porast učešća nekvalitetnih kredita, kredita koji kasne sa naplatom i restrukturiranih kredita u ukupnim kreditima. Nekvalitetni krediti (C, D, E) su činili 21% ukupnih kredita, učešće kredita koji kasne sa naplatom iznosilo je 23,7%, a restrukturiranih kredita 13,4% u ukupnim kreditima. Izdvojene rezervacije za kreditne gubitke činile su 6,4% ukupnih kredita (tabela br. 2.9).

Tabela 2.9 Osnovni pokazatelji kreditne aktivnosti banaka, %

Opis/Period 2009.XII

2010.XII

Nekvalitetni krediti (C, D, E)/Ukupni krediti 13,5 21,0

Krediti koji kasne sa naplatom/Ukupni krediti 22,9 23,7

Rezervisanja za kreditne gubitke/Ukupni krediti 6,3 6,4

Restrukturirani krediti/ Ukupni krediti 9,3 13,4


Boks 2.2 - Mjere kojima je regulisano poslovanje banaka u 2010. godini

Prilagođavanje pravnog okvira poslovanju banaka u kriznim uslovima nastavljeno je i u 2010. godini. Osnovni cilj monetarne i prudencione politike bio je jačanje povjerenja u bankarski sistem, relaksiranje obaveza banaka po osnovu rezervacija za kreditne gubitke, ublažavanje gubitka vrijednosti aktive, povećanje kapitalizovanosti crnogorskih banaka i podspješivanje njihove kreditne aktivnosti.

U novembru 2010. godine, Centralna banka Crne Gore izmijenila je i dopunila Odluku o privremenim mjerama za upravljanje kreditnim rizikom u bankama15 i izmijenila Odluku o minimalnim standardima za ulaganja banaka u nepokretnosti i osnovna sredstva16. Odlukom o izmjenama i dopunama Odluke o privremenim mjerama za upravljanje kreditnim rizikom u bankama izvršeno je korigovanje procenta rezervacija za potencijalne kreditne gubitke za određene klasifikacione grupe. Takođe, predviđeno je da banke kod procjene kreditne sposobnosti dužnika i raspoređivanja stavki aktive u odgovarajuću klasifikacionu grupu mogu izuzeti pokazatelje poslovanja za 2009. i 2010. godinu, kao i kriterijume kašnjenja dužnika u periodu od dvije godine prije klasifikacije. Izmjenom Odluke o minimalnim standardima za ulaganja banaka u nepokretnosti i osnovna sredstva povećan je limit do kojeg banke mogu ulagati u nepokretnosti i osnovna sredstva, u odnosu na sopstvena sredstva.

Navedenim mjerama kreiran je ambijent za relaksaciju poslovanja banaka i obezbjeđenje adekvatnog vremenskog perioda u kojem će moći intervenisati kako bi restrukturirale, a time i povećale kvalitet kreditnog portfolija i poboljšale ročnu strukturu finansijskih sredstava i finansijskih obaveza. Navedenim mjerama Centralne banke doprinosi se poboljšanju pozicije banaka i njihovih dužnika kao i stvaranju uslova za uvećanje kreditnog potencijala banaka.

2.2.4. Depoziti

Ukupni depoziti su na godišnjem nivou zabilje-žili pad od 1,9%, ili 34,8 miliona eura. Prosječni mjesečni pad na godišnjem nivou iznosio je 0,1%, dok je u prva četiri mjeseca iznosio 1,0%. Na kra-ju 2010. godine depoziti su iznosili 1.789,9 milio-na eura i bili su na nivou iz avgusta 2007. godine (grafik br. 2.2).

Za razliku od 2009. godine, kada su depoziti svih sektora privrede zabilježili pad, u 2010. godini pad su zabilježili depoziti sektora finansijske in-stitucije, privreda i Opšta Vlada. Najveći pad, u apsolutnom iznosu (71,6 miliona eura) bilježe de-poziti finansijskih institucija (tabela br. 2.10).

15 „Sl.list Crne Gore“, br. 66/1016 Isto

Grafik 2.2Depoziti, u 000.000 eura


Tabela 2.10Rast depozita, %

2009/2008. 2010/2009.

Finansijske institucije -4,2 -38,6

Privreda -13,5 -13,9

Stanovništvo -1,5 12,8

Opšta vlada (Vlada, opštine, fondovi) -17,7 -22,2

Ostalo -17,2 27,5

Ukupno -8,3 -1,9

U strukturi depozita, posmatrano po sektori-ma, odnosno djelatnostima, najveći dio depozi-ta se odnosio na depozite sektora stanovništva (53,2%), što nije povoljno sa aspekta izloženosti banaka prema pojedinim sektorima. Zatim, veći dio depozita potiče i iz: finansija (8,9%), katego-rije „ostalo“ (7,0%), trgovine (6,5%), energetike (6,4%), transporta, skladištenja i PTT komu-nikacija (5,7%), administracije i drugih javnih usluga (4,4%) i turizma (usluge, turizam, ugosti-teljstvo) 3,5% (grafik br. 2.3).

U ročnoj strukturi ukupnih depozita, na kraju 2010. godine, dominiraju kratkoročni depoziti (ročnosti do jedne godine) sa 88,7%, dok dugo-ročni depoziti čine preostalih 11,3% (tabela br. 2.11).

Tabela 2.11 Ročna struktura depozita, %

2009. 2010.

Depoziti po viđenju 36,6 41,0

Oročeni depoziti 63,4 59,0

Do tri mjeseca 19,5 12,5

Od tri mjeseca do jedne godine 31,6 35,2

Od jedne do tri godine 10,8 9,2

Preko tri godine 1,6 2,1

Grafik 2.3Depoziti stanovništva, privrede i ostali, u 000.000 eura


Boks 2.3 - Odnos kredita i depozita u zemljama regiona na kraju 2010. godine

U tabeli je dat prikaz odnosa depozita i kredita za zemlje regiona, ukupno i za sektor stanovništva i privrede. Kao što je prikazano, krediti premašuju depozite kod Srbije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Crne Gore, kod Makedonije su ispod nivoa raspoloživih depozita. Stanovništvo je neto štediša sistema u svim posmatranim zemljama. Privreda je neto dužnik bankarskih sistema u svim zemljama, pri čemu je neto dug privrede najveći u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Srbiji.

Tabela 1Racio krediti/depoziti zemlje regiona, kraj 2010. godine

Krediti/depoziti (racio) Ukupno Stanovništvo Privreda

Hrvatska 1,04 0,82 2,35

Srbija 1,47 0,72 2,43

Bosna i Hercegovina 1,16 0,97 3,55

Makedonija 0,89 0,51 2,07

Crna Gora 1,23 0,91 2,75

Izvor: Sajtovi nacionalnih centralnih banaka

2.2.5 Strana aktiva i pasiva banaka

Strana aktiva banaka17 je tokom 2010. godine oscilirala i na kraju godine dostigla iznos za 21,8% viši u odno-su na kraj 2009. godine (tabela br. 2.12). U strukturi strane aktive dominantno učešće zabilježili su depoziti banaka u inostranstvu (74,2%), zatim gotovina18 (13,9%) i krediti nerezidentima (11,9%).

Strana pasiva banaka19 je na kraju 2010. godine bila za 10,4% niža nego na kraju prethodne godine (tabela br. 2.13). U strukturi strane pasive banaka, većinsko učešće zabilježili su krediti banaka/finansijskih institucija iz inostranstva (70,8%) i depoziti (29,1%), dok se na obaveze po emitovanim dužničkim hartijama od vrijed-nosti odnosio neznatan dio strane pasive banaka (0,2%) .

Tabela 2.12

Strana aktiva, kraj perioda, u 000 eura

Opis/Period 2007. 2008. 2009. 2010.

Strana aktiva, ukupno 342.028 250.010 327.802 399.159

Depoziti 243.426 159.959 230.591 295.990

Gotovina (euro i druge strane valute) 71.471 48.404 57.292 55.531

Krediti 27.131 41.647 39.919 47.638

Hartije od vrijednosti, bez akcija - - - -

17 Potraživanja banaka prema nerezidentima.18 Gotovina u eurima i drugim stranim valutama.19 Obaveze banaka prema nerezidentima.


Tabela 2.13 Strana pasiva, kraj perioda, u 000 eura

Opis/Period 2007. 2008. 2009. 2010.

Strana pasiva, ukupno 798.923 1.257.419 1.039.624 931.613

Krediti (pozajmice) 513.208 829.538 695.603 659.351

Depoziti 281.138 423.294 339.422 270.762

Hartije od vrijednosti, bez akcija 4.577 4.587 4.599 1.500

Pozajmice iz inostranstva su na kraju 2010. godine iznosile 659,4 miliona eura, i u odnosu na kraj 2009. godi-ne smanjene su za 5,2%. Pozajmice su u toku 2010. godine imale fluktuirajući karakter (grafik br. 2.4).

Pozajmice iz inostranstva su tokom 2010. godine koristile sve banke, a najveći iznos pozajmica od-nosio se na pozajmice od Hypo Alpe Adria Bank AG (45,7%), Societe Generale banke (15,6%), EIB (9,1%), KFW (8,8%) i EFSE (7,2%).

U ročnoj strukturi pozajmica iz inostranstva do-minirale su dugoročne pozajmice (97,6%). Valut-na struktura pozajmica iz inostranstva pokazuje da su se banke najvećim dijelom zaduživale u eu-rima (84,5%).

Neto strana aktiva banaka iznosila je -532,5 mi-liona eura na kraju 2010. godine (na kraju 2009. godine neto strana aktiva iznosila je -711,8 mi-liona eura). Porast na strani aktive zabilježili su depoziti banaka u inostranstvu (28,4%) i krediti (19,3%), dok je gotovina u trezorima zabilježi-la smanjenje (3,1%). Sve pozicije na strani pasive zabilježile su smanjenje na godišnjem nivou, pri čemu su obaveze po emitovanim hartijama od vrijednosti smanjene za 67,4%, depoziti nerezide-nata za 20,2%, dok su pozajmice banaka kao naj-važnije kategorije pasive smanjene za 5,2%.

Odnos strane pasive i ukupne bilansne sume uka-zuje na to da nerezidenti finansiraju 31,6% aktive banaka. S druge strane, 13,6% aktive banaka od-nosi se na potraživanja prema nerezidentima. Jaz između strane aktive i pasive banaka smanjen je na kraju 2010. godine i iznosio je 18,1 procentni poen (grafik br. 2.5).

Grafik 2.4Pozajmice iz inostranstva, 000.000 eura

Grafik 2.5Učešće strane aktive i pasive u bilansnoj sumi, %

Izvor: CBCG


Bankarski sistemi većine zemalja iz okruženja su, takođe, neto dužnici prema nerezidentima (tabela br. 2.14). Međutim, iako je evidentan pad neto duga prema inostranstvu, bankarski sistem Crne Gore još uvijek pred-njači u odnosu na ostale zemlje okruženja.

Tabela 2.14 Neto strana aktiva kao procenat bilansne sume, kraj perioda

Zemlja 2006. 2007. 2008. 2009. 2010.

Hrvatska -12,2 -5,6 -6,9 -8,3 -8,9

Bosna i Hercegovina -11,6 -8,3 -15,3 -12,2 -9,3

Makedonija 11,1 5,8 0,01 0,5 -0,2

Srbija -19,8 -11,2 -12,0 -14,5 -14,1

Albanija 11,5 8,2 0,7 3,3 8,6

Crna Gora -2,1 -15,3 -30,4 -23,5 -18,1

2.2.6. Sektor stanovništva

Krediti sektoru stanovništva bilježili su pad tokom 2010. godine, osim decembra kada je ostvaren neznatan rast. Prosječan mjesečni pad kredita stanovništvu iznosio je 0,5%. Na godišnjem nivou, krediti odobreni sta-novništvu su pali za 55,7 miliona eura, ili 6,1%, i na kraju 2010. godine, iznosili su 863,6 miliona eura.

Kako se radi o ranije odobrenim, najvećim dijelom dugoročnim kreditima (89,6%, u kojima dominiraju kre-diti ročnosti preko tri godine), najveće učešće imaju namjenski krediti (46,6%), i to stambeni i krediti za adaptaciju stambenog ili poslovnog prostora (82,4% namjenskih kredita). Hipotekarni krediti su, takođe, imali značajno učešće od 20% u ukupnim kreditima.

Na kraju godine, kreditno zaduženih fizičkih lica kod domaćih banaka bilo je 107.414 (9,6 hiljada klijenata manje nego u 2009. godini). Prosječna zaduženost stanovništva, mjerena odnosom duga ovog sektora na kraju godine i broja kreditno za-duženih građana (klijenata banaka), iznosila je 8.040 eura, dok je dug „po glavi stanovnika“ izno-sio 1.364 eura.20 Dug po klijentu se povećao u od-nosu na prethodnu godinu kada je iznosio (7.854 eura), dok je u isto vrijeme, dug „per capita“ niži za 95 eura.

Iako je neto dug stanovništva smanjen u 2010. godini, 26,9% ukupnih kredita koji kasne s na-platom odnosi se na kredite fizičkih lica i kredite po osnovu zaduženja na tekućem računu i kredit-

20 Broj stanovnika u Crnoj Gori, prema procjeni Monstata, u 2010. godini iznosio je 632.922.

Grafik 2.6Depoziti stanovništva, milioni eura (lijeva skala) i mjesečni rast/pad, % (desna skala)


nim karticama. U odsustvu tradicionalnog kreditiranja, kreditiranje putem platnih kartica stanovništva je posebno uzelo maha početkom 2010. godine.

Depoziti sektora stanovništva su tokom 2010. godine bili u konstantnom porastu, što je naročito značajno sa aspekta vraćanja povjerenja u bankarski sistem. Na kraju 2010. godine, depoziti stanovništa su iznosili 951,8 miliona eura i bili su viši za 12,8% u odnosu na kraj 2009. godine (grafik br 2.6)

Ročna struktura depozita stanovništva na kraju godine nije baš najpovoljnija i pored veoma sti-mulativnih kamata na štednju. Na kratkoročne depozite (do jedne godine) odnosi se 86,3% uku-pnih depozita stanovništva, dok preostali dio (13,7%) predstavljaju dugoročni depoziti, u koji-ma dominiraju depoziti ročnosti od jedne do tri godine.

Koeficijent krediti/depoziti za sektor stanovniš-tva iznosio je 0,91 na kraju godine što je povoljniji odnos nego na kraju 2009. godine kada je izno-sio 1,09. Ovakvo kretanje se odrazilo na to da je sektor stanovništva u 2010. godini ponovo postao neto štediša (grafik br. 2.7).

2.2.7. Sektor privrede

Banke su i u 2010. godini sprovodile konzervativ-nu politiku kreditiranja. Oprez banaka je poseb-no bio izražen prema preduzećima nakon što se kriza prenijela na realni sektor, izazivajući velike probleme u likvidnosti privrede. Tokom 2010. godine zabilježen je značajan pad i kredita i de-pozita privrede. Prosječna mjesečna stopa pada i kredita i depozita je iznosila 1,0%.

Značajan godišnji pad kredita (11,1%) doprinio je smanjenju neto duga privrede prema bankar-skom sistemu za 9,4%. I pored toga, neto dug pri-vrede je veoma visok i na kraju 2010. je iznosio 768,2 miliona eura (grafik br 2.8).

Koeficijent krediti/depoziti za sektor privrede na kraju 2010. godine (2,75) je pogoršan u odnosu na kraj 2009. godine (2,66). Krediti sektoru privrede tokom cijele godine bili su iznad nivoa njihovih depozi-ta, tako da je privreda predstavljala najznačajnijeg neto dužnika sistema.

Grafik 2.7Depoziti, krediti i neto dug stanovništva, u 000 eura

Grafik 2.8Depoziti, krediti i neto dug privrede, u 000 eura


Ročna struktura duga sektora privrede na kraju godine pokazuje dominanto učešće dugoročnih kredita (72,4%), i to kredita ročnosti duže od tri godine (50,4%).

Ročna struktura depozita sektora privrede, za razliku od ročne strukure kredita ovom sektoru, pokazuje dominanto učešće kratkoročnih depozita (92%) u kojima, opet, dominiraju depoziti po viđenju (59,5%). U okviru depozita privrede ročnosti duže od jedne godine, veće učešće bilježe depoziti ročnosti od jedne do tri godine (5,6%).

Boks 2.4 – Prinudna naplata

U Centralnom registru računa, na kraju 2010. godine, evidentirano je 53.861 pravnih i fizičkih lica koje obavljaju privrednu djelatnost. Od ukupnog broja fizičkih i pravnih lica, 26,2% ili 14.113 su bila u blokadi.

Ukupan dug na blokiranim računima iznosio je 253,9 miliona eura na kraju 2010. godine, što je za 76,7 miliona eura ili 43,3% više nego na kraju 2009. godine.

Koncentracija duga relativno je visoka, na šta ukazuje podatak da 50 najvećih dužnika (koji čine 35% ukupno evidentiranih dužnika) učestvuje sa 41,2% u ukupnom dugu na blokiranim računima. Pritom je 38 od 50 najvećih dužnika bilo u neprekidnoj blokadi duže od godinu dana, i njihov dug činio je 29,5% ukupnog duga. Ostatak duga od 29,7 miliona eura odnosio se na 12 preostalih najvećih dužnika čiji su računi bili u blokadi manje od godinu dana.

2.2.8. Kapital banaka

Ukupni kapital banaka se na kraju 2010. godine povećao u odnosu na treći kvartal za 4,7%, ali se u odnosu na kraj 2009. godine smanjio za 6,3%. Sedam banaka je zabilježilo godišnji rast kapitala, dok se kod četiri banke kapital smanjio.

Koeficijent solventnosti bankarskog sistema je bio iznad zakonom propisanog minimuma od 10% i iznosio je 15,85% što je više nego na kraju trećeg kvartala 2010. godine i kraja 2009. godine.

Povraćaj na prosječni kapital bankarskog sistema (ROE) je na kraju 2010. godine bio negativan (-27,3%) i nepovoljniji u odnosu na kraj 2009. godine, na šta je opredjeljujuće uticalo poslovanje banaka od sistemskog značaja. Međutim, ovaj pokazatelj je kod većine banaka u sistemu bio pozitivan.

Iako je većina banaka sprovela značajne dokapitalizacije tokom 2009. i 2010. godine, crnogorske banke imaju niži nivo kapitalizovanosti nego banke u regionu. Indeks kapitalizacije i u odnosu na aktivu i u odnosu na kredite je najniži u regionu (tabela br. 2.15 i 2.16).


Tabela 2.15

Odnos ukupnog kapitala i aktive banaka, u %

Zemlja/Period XII 2008. XII 2009. XII 2010.

Crna Gora 8,4 11,0 10,6

Srbija 23.6 20,7 19,7

Hrvatska 13,5 13,9 14,0


BiH 14,1 15,0 17,7

Tabela 2.16 Odnos ukupnog kapitala i kredita u ,%

Zemlja/Period XII 2008. XII 2009. XII 2010 .

Crna Gora 10,0 13,8 14,2

Srbija 40,9 35,0 29,5

Hrvatska 20,3 21,1 20,5


BiH 20,5 22,3 25,5

Vođene potrebom za uvećanjem zarade, mnoge banke su tokom perioda kreditne ekspanzije neadekvatno upravljale rizicima poslovanja. Kao rezultat toga, danas izdvajaju više rezervacija za kreditne gubitke i, poslje-dično, ne ostvaruju anticipirani finansijski rezultat pa su dokapitalizacije nužnost.

Tabela 2.17Koeficijent adekvatnosti kapitala po zemljama na kraju 2010. god

Zemlja Koeficijent solventnosti

Hrvatska 18,7*

Srbija 19,9

Makedonija 16,1

Crna Gora 15,9

* Podatak za treći kvartal 2010. godine

U vlasničkoj strukturi kapitala banaka na kraju 2010. godine, država je imala učešće od svega 2,22%, domaći privatni kapital 14,73%, dok je dominirao kapital koji potiče iz inostranih izvora sa 83,05% učešća u kapitalu bankarskog sistema.


Boks 2.5 – Rejting „matičnih banaka“ crnogorskih banaka

Rejting agencije su različito percipirale matične banke crnogorskih banaka. Prema Standard and Poors-u i agenciji Fitch, rejtinzi matičnih banaka su bili bolji ili nepromijenjeni, dok je prema rejting agenciji Moody’s poslovanje kod određenih banaka bilo lošije.

Tabela 1Rejting „matičnih banaka“ crnogorskih banaka

Moody's S&P Fitch

Nova Ljubljanska Banka Negativan A3 (pogoršan sa A1)

n.a Stabilban A- (nepromijenjen)

OTP banka Negativan Baa3 (pogoršan sa Baa1)

Stabilan BB+ (nepromijenjen)

n.a

Societe Generale Negativan Aa2 (nepromijenjen)

Stabilan A+ (nepromijenjen)

Stabilan A+ (nepromijenjen)

Hypo Alpe Adria Bank Negativan Baa3 (pogoršan sa Baa2)

n.a. n.a

Erste Group Bank AG Negativan Aa3 (nepromijenjen)

Stabilan A (poboljšan u stabilan)

Stabilan A (nepromijenjen)

EBRD (25% Komercijalne Banke ad Beograd)

Stabilan Aaa (nepromijenjen)

Stabilan AAA (nepromijenjen)

Stabilan AAA (nepromijenjen)

2.3. Aktivne kamatne stope

Aktivne kamatne stope su tokom 2010. godine rasle u odnosu na nivo s kraja 2009. godine. Na rast premije rizika uticali su mnogi faktori. Određene banke ostvarile su gubitke u 2010. godini zbog rasta kašnjenja iz-

mirivanja obaveza klijenata usljed ra-sta nelikvidnosti u ekonomiji tokom 2010. godine, pa je bilo za očekivati da se percepcija tržišta promijenila što se ispoljavalo rastom kamatnih stopa. Na rast je uticala i veća tražnja od ponude, neadekvatna likvidnost realnog sektora i dr. Na rast nijesu samo uticali unutrašnji faktori već i pogoršanje stanja u pojedinim drža-vama Evropske unije koje imaju pro-blema u izmirivanju svojih obaveza, ali i rast inflacije na globalnom nivou. Ipak, nivo kamatnih stopa u Crnoj Gori je na približno istom nivou kao u državama sličnog kreditnog rejtinga.

Grafik 2.9Aktivne kamatne stope na nivou sistema, godišnji nivo, %


Na kraju 2010. godine, aktivne pro-sječne ponderisane kamatne stope su ostvarile godišnji rast od 0,25 p.p. i iznosile 9,63% (grafik br. 2.9).

Posmatrano po sektorima (privatni, državni i strani), aktivne stope, ta-kođe, ostvaruju rast koji je bio gotovo konstantan (grafik br. 2.10). Na kraju decembra 2010. godine, APPEKS na kredite privatnom sektoru je porasla za 0,19 p.p. i iznosila 8,91%. APPEKS na kredite državnom sektoru je po-rasla za 0,25 p.p. i iznosila 9,7%, a na kredite stranom sektoru rast je iznosio 1,16 p.p. i APPEKS je iznosila 8,34%.

Kamatne stope na kredite fizičkim licima su pale drugu godinu za re-dom i na kraju 2010. godine APPEKS je iznosila 10,43%. Nasuprot tome, aktivne kamatne stope na kredite pravnim licima su rasle drugu godi-nu za redom i na kraju 2010. godine APPEKS je iznosila 9,12% (grafik br. 2.11).

Posmatrano po ročnosti (grafik br. 2.12), kratkoročne kamatne stope su nastavile trend rasta započet u III kvartalu 2008. godine. Ovako kreta-nje je posljedica visoke tražnje i male ponude kratkoročnih kredita. Na kraju godine, kamatne stope na krat-koročne kredite su bile znatno iznad nivoa na kraju 2009. godine za 0,97 p.p. i iznosile su 11,27%. Kamatne stope na dugoročne kredite su, tako-đe, rasle.

Grafik 2.10APPEKS na kredite po sektorima, godišnji nivo, %

Grafik 2.11APPEKS na kredite fizičkim i pravnim licima, godišnji nivo, %

Grafik 2.12APPEKS na kredite po ročnosti, godišnji nivo, %


Tabela 2.18 APPNKS i APPEKS na kredite privrednim licima, po djelatnostima, godišnji nivo, %

DJELATNOST Stopa2008. 2009. 2010.

XII XII III VI IX XII

1. Poljoprivreda, lov, ribolovNom. 6,92 6,98 6,77 6,84 7,07 6,78

Efek. 7,70 6,47 7,21 7,24 7,51 7,06

2. RudarstvoNom. 7,77 9,13 9,32 9,34 9,23 9,23

Efek. 8,26 9,77 9,67 9,63 9,51 9,71

3. ProizvodnjaNom. 8,22 8,25 8,18 7,99 8,23 7,91

Efek. 8,72 8,69 8,56 8,58 8,61 8,51

4. EnergetikaNom. 7,49 8,69 8,87 8,95 8,28 8,34

Efek. 8,36 9,48 9,71 9,68 8,84 8,82

5. GrađevinarstvoNom. 8,17 8,74 8,77 8,89 8,85 8,90

Efek. 8,46 8,97 9,00 9,21 9,28 9,75

6. TrgovinaNom. 7,96 8,70 8,64 8,80 8,76 8,77

Efek. 8,34 9,25 9,19 9,35 9,39 9,42

7. Usluge, turizam, ugostiteljstvoNom. 8,12 7,73 7,79 7,96 7,89 7,96

Efek. 8,55 8,17 8,26 8,46 8,41 8,35

8. Transport, skladištenje, pttNom. 8,34 8,29 8,26 8,40 8,32 8,46

Efek. 8,84 8,63 8,62 8,83 8,73 8,89

9. FinansijeNom. 8,23 7,78 7,75 8,07 7,75 7,96

Efek. 8,60 8,20 8,38 8,83 8,21 8,47

10. Trgovina nekretninamaNom. 8,23 7,48 7,73 7,66 8,32 8,64

Efek. 8,67 7,84 8,27 8,24 8,87 9,04

11. Admin. i dr. javne uslugeNom. 8,41 8,59 8,61 8,80 8,86 8,91

Efek. 11,23 9,01 9,24 9,41 9,51 9,61

12. OstaloNom. 7,36 6,25 6,74 7,63 7,48 7,46

Efek. 7,28 6,61 7,50 7,97 8,31 8,23

Boks 2.6 - Kamatne stope

Ekspanzivna kreditna politika najuticajnijih centralnih banaka, tokom 2009. i 2010. godine, bila je praćena padom referentnih kamatnih stopa, ali i padom kamatnih stopa po kojima su vodeće (evropske) banke bile raspoložene da pozajmljuju sredstva jedne drugima na međubankarskom (evropskom i londonskom) tržištu. Naše banke, neke od ovih stopa koriste kod kalkulacije varijabilnih kamatnih stopa. Najčešće se koristi tromjesečni i šestomjesečni EURIBOR, a koristi se i tromjesečni LIBOR (CHF).


Iz grafika 1 i 2 može se vidjeti da su sve tri stope nastavile trend opadanja iz 2009. god-ine i da su tokom 2010. godine dostigle i svoje najniže istori-jske vrijednosti, nakon čega je primjetan trend njihovog blagog porasta. Prisutno je mišljenje da u vremenima jakih poremećaja tržišta, ove stope gube kvalitet kao indikator koji bi trebalo da dobro reprezen-tuje situaciju na tržištu duga, finansijskim tržištima uopšte, i realnoj ekonomiji. Činjenica da su vodeće banke spremne da pozajmljuju jedne drugima po ovim stopama ne znači da su spremne pozajmljivati i os-talima po makar i približnim stopama.

Ipak, sa aspekta komer-cijalnih banaka, naročito kod dugoročnih kredita, varijabilne stope (koje sadrže EURIBOR ili LIBOR plus fiksnu maržu) su ot-pornije na kamatni rizik.

U nastavku su prikazana kre-tanja prosječnih aktivnih kamatnih stopa na neke vrste kredita bankarskih sektora Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Makedonije i Srbije u periodu 2009-2010. godina.21 Kamatne stope na kredite u domaćoj va-luti bile su znatno iznad kamat-nih stopa na kredite odobrene u domaćoj valuti sa valutnom klauzulom, kao i na devizne kredite (Bosna i Hercegovina, Hrvatska, i Makedonija). Prika-zana kretanja kamatnih stopa na izabrane kredite, tokom 2010. godine, bila su pretežno stabilna, bez nekih većih fluk-tuacija.

21 Grafički prikaz daje samo uvid u kretanje trenda kamatnih stopa, jer je iz metodoloških razloga nemoguće porediti kamatne stope između zemalja.

Grafik 1Kretanje tromječnog LIBOR-a (CHF)

Grafik 2Kretanje tromjesečnog i šestomjesečnog EURIBOR-a, mjesečni prosjek, 2009 - 2010. godina

Izvor: Britanska bankarska asocijacija

Izvor: Rojters (Evropska bankarska federacija)


Grafik 3Odabrane kamatne stope u Bosni i Hercegovini, 2009 - 2010. godina

Grafik 4Odabrane kamatne stope u Hrvatskoj, 2009-2010. godina

Izvor: Centralna banka Bosne i Hercegovine

Izvor: Hrvatska narodna banka


Na primjeru Srbije uočava se tendencija pada dugoročnih, ali i porasta kratkoročnih kamatnih stopa na dinarske kredite, pri čemu su na kraju 2010. godine kamatne stope na kratkoročne kredite dostigle nivo viši od nivoa kamatnih stopa na dugoročne kredite.

Grafik 5Odabrane kamatne stope u Makedoniji, 2009 - 2010. godina

Grafik 6Odabrane kamatne stope u Srbiji, 2009 -2010. godina

Izvor: Narodna banka Makedonije

Izvor: Narodna banka Srbije


2.4. Pasivne kamatne stope

Tokom 2010. godine, pasivne kamatne stope su rasle do aprila, kada su dostigle najviši nivo (3,99%), a nakon toga su pretežno imale opada-jući trend. Na kraju godine PPPEKS iznosila je 3,26%, što je ujedno i najniži dostignuti nivo pa-sivnih kamatnih stopa od januara 2008. godine (grafik br. 2.13).

Posmatrano po ročnosti, na kraju 2010. godine PPPEKS je iznosila 0,54% na depozite po viđenju, 4,25% na depozite ročnosti do tri mjeseca; 5,47% na depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godi-ne; 5,35% na depozite ročnosti od jedne godine do tri godine; 4,76% na depozite ročnosti do pet go-dina; 3,09% na depozite ročnosti preko pet godi-na. U odnosu na kraj prethodne godine PPPEKS na ukupne depozite je smanjena za 0,60 p.p. Pad na godišnjem nivou zabilježen je kod depozita svih ročnosti, pri čemu je najveći pad zabilježen kod depozita ročnosti preko pet godina (2,73 p.p.) i ročnosti do pet godina (1,04 p.p.).

PPPEKS na depozite fizičkih lica iznosila je 3,69%, a PPPEKS na depozite pravnih lica 2,78% i obje bilježe pad na godišnjem nivou (0,81 p.p. i 0,54 p.p. respektivno). Spred kamatnih stopa na kredite odobrene fizičkim licima iznosio je 6,74 p.p. (6,03 p.p. na kraju 2009. godine), dok je na kredite odobrene pravnim licima iznosio 6,34 p.p. (5,34 p.p. na kraju 2009. godine).

Na kraju 2010. godine, razlika između aktivnih i pasivnih kamatnih stopa (kamatni spred) izno-sila je 6,37 p.p., dok je na kraju prethodne godi-ne iznosila 5,51 p.p. Posmatrano po zemljama iz okruženja, kamatni spred Crne Gore, iako je imao rastući trend, niži je od kamatnog spreda banaka Srbije i Hrvatske, dok je viši od kamatnog spreda banaka u Makedoniji (grafik br. 2.14).

Grafik 2.13PPEKS, kraj mjeseca, %

Grafik 2.14Kamatni spred* zemlje regiona, kraj mjeseca, %

Izvor: CBCG

* Razlika između efektivnih prosječno ponderisanih aktivnih i pasivnih kamatnih stopa, na ukupne kredite i depozite sistema. Posljednji raspoloživi podaci.


2.5. Obavezna rezerva banaka

Izdvojena obavezna rezerva na dan 31.12.2010. godine iznosila je 164,5 miliona eura, i smanjena je za 8,2 miliona eura ili 4,8% u odnosu na kraj 2009. godine (tabela br. 2.19).

Tabela 2.19

Izdvojena obavezna rezerva, depoziti, pozajmice, u 000 000 eura

2009. 2010.


Izdvojena obavezna rezerva 202,2 180,4 168,2 172,8 165,8 162,9 164,6 164,5

Ukupni depoziti 1.761,3 1.757,1 1.900,2 1.824,7 1.767,8 1.808,3 1.782,9 1.789,9

Ukupne pozajmice 990,5 971,3 874,4 734,8 698,8 680,8 689,1 697,4

Učešće izdvojene obavezne rezerve u ukupnim depozitima banaka je smanjeno sa 9,5%, koliko je iznosilo na kraju 2009. godine, na 9,2% na kraju 2010. godine (tabela br. 2.20).

Tabela 2.20 Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i pozajmica banaka, %

Opis/Period2009. 2010.


Obavezna rezerva/ukupni depoziti 11,5 10,3 8,9 9,5 9,4 9,0 9,2 9,2

Obavezna rezerva/(ukupni depoziti+pozajmice) 7,3 6,6 6,1 6,8 6,7 6,5 6,7 6,6

Tabela br. 2.21 pokazuje da je odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, odnosno aktive banaka u Crnoj Gori među nižim u regionu.

Tabela 2.21Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i aktive banaka na kraju 2010. godine,%

Obavezna rezervaDepoziti

Obavezna rezervaAktiva

Bosna i Hercegovina 26,4 15,7

Crna Gora 9,2 5,6

Hrvatska 10,2 7,0

Makedonija 13,3 8,1

Struktura izdvojene obavezne rezerve nije značajno izmijenjena u odnosu na 2009. godinu. Na kraju 2010. go-dine banke su imale izdvojeno 38,4 miliona eura obavezne rezerve u obliku državnih zapisa ili 18,5% ukupno izdvojene obavezne rezerve. Na račun obavezne rezerve u zemlji izdvojeno je 74,2%, a na računu Centralne banke u inostranstvu 7,3% obračunate obavezne rezerve (tabela br. 2.22).


Tabela 2.22 Struktura izdvojene obavezne rezerve, %

Opis/period2009. 2010.


Račun obavezne rezerve u zemlji 50,5 55,6 56,2 65,9 66,8 63,8 63,4 74,2

Izdvojeno u državnim zapisima 15,8 16,3 17,8 22,2 22,6 22,5 22,5 18,5

Obavezna rezerva na računu CB u inostranstvu 33,7 28,1 26,0 11,9 10,6 13,7 14,1 7,3

U 2010. godini, nijedna banka nije koristila obaveznu rezervu za likvidnost, i na kraju godine sve banke su imale izdvojen propisani nivo obavezne rezerve.

2.6. Mikrokreditne finansijske institucije

Bilansna suma mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) je na kraju 2010. godine iznosila 58,7 miliona eura i smanjena je za 16,7 miliona eura ili 22,1% u odnosu na kraj 2009. godine (tabela br. 2.23)

Tabela 2.23

Bilansna suma MFI, 000 eura



Aktiva MFI 76.234 77.667 75.549 75.430 71.305 66.058 62.290 58.732

Koncentracija u sektoru MFI je jako izražena. Tako se na jednu MFI odnosi 64,1% aktive MFI, 63,3% uku-pnih kredita i 69,3% ukupnih pozajmica.

U aktivi MFI na kraju 2010. godine dominiraju bruto krediti (74,0%), a na strani pasive pozajmice (65,1%).

Ukupni krediti su na kraju 2010. godine iznosili 43,5 miliona eura ili 22,3 miliona (33,9%) manje nego na kraju 2009. godine (tabela br. 2.24). Rezervisanja za kreditne gubitke činila su 7,9% ukupnih kredita.

Tabela 2.24 Ukupni krediti MFI, tromjesečje, 000 eura



Krediti MFI 74.630 72.320 68.661 65.834 60.137 54.342 47.918 43.485

Fizičkim licima je izdato 99,2% kredita. U strukturi kreditnog portfolija MFI po djelatnostima i dalje su do-minirali krediti poljoprivredi (52,4%), a zajedno sa kreditima sektoru usluga, ugostiteljstva i turizma činili su 78,5% ukupnih kredita (grafik br. 2.15).


U ročnoj strukturi kredita, najviše je bilo dugo-ročnih kredita (93,6%). Krediti koji kasne s na-platom su predstavljali 14,4% ukupnih kredita na kraju 2010. godine, što je niže nego na nivou ban-karskog sistema.

Na ukupne obaveze22 MFI odnosilo se 68,5% pa-sive. Najveći izvor finansiranja MFI je bio preko pozajmica, od čega je 91,4% sredstava uzeto od nerezidenata.

Kapital MFI je na kraju 2010. godine iznosio 18,5 miliona eura, odnosno 31,5% ukupne pasive. Od iznosa ukupnog kapitala, 76,1% se odnosilo na kapital iz donacija, a 23,8% na neraspoređenu do-bit. Na agregatnom nivou, na kraju 2010. godine, MFI su godinu završile sa gubitkom od 1,6 mili-ona eura.

Kamatne stope MFI

Na kraju 2010. godine, prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa (PPNKS) na uku-pne kredite MFI je iznosila 19,19%, a prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) 27,96%. PPNKS je, u odnosu na kraj 2009. godi-ne, bila viša za 1,5 p.p., a PPEKS za 0,5 p.p. (grafik br. 2.16).

Na kraju 2010. godine, PPEKS je na ukupne krat-koročne kredite iznosila 34,96%, dok je na dugo-ročne kredite iznosila 27,52% (tabela br. 2.25).

Na kredite odobrene pravnim licima, PPNKS je iznosila 16,80%, a PPEKS 28,77%. PPEKS na kratkoročne kredite pravnim licima je iznosila 33,74%, a na dugoročne 27,25%.

Na kredite odobrene fizičkim licima PPNKS je iznosila 19,21%, a PPEKS 27,96%. Na kratkoročne kredite PPEKS je iznosila 35%, a na dugoročne 27,52%.

Kamatne stope po kojima su banke i MFI odobravale kredite se značajno razlikuju. Naime, prosječna ponde-risana nominalna kamatna stopa kod banaka je iznosila 8,98%, a efektivna 9,63%, dok su iste stope kod MFI iznosile 19,19%, odnosno 27,96%.

22 Obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama, kondicioni grantovi, subordinisani dugovi i ostale obaveze.

Grafik 2.15Krediti MFI po djelatnostima, kraj 2010. godine, %

Grafik 2.16PPNKS i PPEKS na ukupne kredite MFI, %


Banke su odobravale kratkoročne kredite (PPEKS) po 11,27%, a MFI 34,96%. PPEKS na dugoročne kredite je kod banaka iznosila 9,51% a kod MFI 27,96% (tabela br. 2.25 i grafik br. 2.17).

Tabela 2.25Kamatne stope banaka i MFI na kraju 2010. godine

Kratkoročni Dugoročni Ukupni

Banke MFI Banke MFI Banke MFI

Fizička licaPPNKS 10,16 22,60 9,68 19,01 9,96 19,21

PPEKS 12,33 35,00 10,41 27,52 10,43 27,96

Pravna licaPPNKS 9,43 17,64 8,42 16,54 8,53 16,80

PPEKS 11,20 33,74 8,87 27,25 9,12 28,77

Ukupni kreditiPPNKS 9,47 22,44 8,94 18,99 8,98 19,19

PPEKS 11,27 34,96 9,51 27,52 9,63 27,96

Grafik 2.17Kamatne stope banaka i MFI, %

3 TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA

89Tržište novca i kapitala

3.1. Tržište novca

U toku 2010. godine održano je sedam aukcija državnih zapisa sa rokom dospijeća od 182 dana, na kojima je emitovano ukupno 105,6 miliona eura državnih zapisa.

Od ukupno emitovanih državnih zapisa u 2010. godini prodato je 104,8 miliona eura ili 99,2%. Ukupna tražnja iznosila je 144,7 miliona eura i bila je veća od ponuđene vrijednosti zapisa za 37,0%. Kupci na svim aukcijama državnih zapisa bile su crnogorske banke, dok je na dvije aukcije kupac bio i Fond za zaštitu depozita. Ostvarena prosječna ponderisana kamatna stopa na držav-ne zapise sa rokom dospijeća od 182 dana iznosila je 3,60%.

Kretanje kamatnih stopa na aukcijama državnih zapisa, sa rokom dospijeća od 182 dana u 2010. godini, pokazuje grafik br. 3.1.

Državni dug po osnovu državnih zapisa na dan 31.12.2010. godine iznosio je 49,6 miliona eura.

Boks 3.1 – Aukcija državnih zapisa u periodu 2001-2010.

Od 2001. godine obavljeno je 155 aukcija četiri vrste državnih zapisa (sa rokom dospijeća 28, 56, 91 i 182 dana), za potrebe finansiranja kratkoročne budžetske potrošnje. Iznosi emitovanih i prodatih zapisa rasli su iz godine u godinu sve do 2005. godine, od kada započinje opadajući trend. Primjenom Strategije za smanjenje javnog duga, kroz racionalnije budžetsko trošenje i veće prihode budžeta, u 2006. godini je prvi put ostvaren budžeski suficit. Dio te strategije je bilo i smanjenje zaduživanja budžeta putem emisije državnih zapisa. U 2006. godini vrijednost prodatih zapisa bila je niža za 96,4 miliona eura nego u 2005. godini. Trend smanjenja zaduživanja budžeta putem emisije državnih zapisa nastavljen je i u 2007. godini. U 2007. godini su održane dvije aukcije, na kojima je realizovano svega 1,8 miliona eura državnih zapisa. U 2008. godini aukcija državnih zapisa nije bilo. Vlada je 2009. godine odlučila da ponovo emituje državne zapise u cilju ublažavanja posljedica krize na ostvarivanje planiranog budžeta. U 2009. godini prodato je 84,2 miliona eura zapisa, a u 2010. godini 104,8 miliona

Grafik 3.1Kretanje prodatih iznosa i kamatnih stopa na 182 - dnevne državne zapise u 2010. godini

Izvor: CBCG


eura, što govori o značajnom rastu zaduživanja budžeta putem emitovanja državnih zapisa, u odnosu na prethodni period.

3.2. Tržište kapitala

Na crnogorskim berzama 2010. godinu obilježio je proces spajanja berzi. Procedura integracije berzi počela je nakon što su njihove Skupštine, krajem januara 2010. godine, jednoglasno usvojile odluke o prihvatanju ini-cijative ,,CG broker dilera’’ o spajanju. U avgustu mjesecu, održane su Skupštine akcionara obije crnogorske berze, na kojima su usvojene Odluke o spajanju pripajanjem, odnosno o prihvatanju pripajanja NEX berze Montenegroberzi, kao i sve ostale odluke koje je bilo neophodno donijeti u skladu sa pozitivnim propisima. Komisija za hartije od vrijednosti je početkom oktobra 2010. godine donijela Rješenje o evidentiranju emisije akcija Montenegroberze po osnovu restruktuiranja pripajanjem. Na ovaj način, NEX Montenegro berza je formalno-pravno pripojena Montenegroberzi i prestala je sa radom 31.12.2010. godine. Spajanje berzi može-mo ocijeniti kao pozitivnu tendenciju, koja bi trebala da doprinese povećanju transparentnosti crnogorskog tržišta kapitala.

Prethodnu godinu su obilježili negativni trendovi u vidu daljeg opadanja vrijednosti berzanskih indeksa, zna-čajno manji promet i broj transakcija, što govori da je kriza na crnogorskom tržištu kapitala još uvijek prisut-na. Takođe, na crnogorskim berzama ostvaren najveći pad prometa u regionu (boks br. 3.2).

Tokom 2010. godine, na crnogorskim berzama, ostvareno je 54,8 miliona eura prometa, kroz 19,8 hiljada transakcija. U poređenju sa 2009. godinom promet je opao za 86,5% ili 351 milion eura, dok je broj skloplje-nih poslova opao za 66,3%. Prosječan mjesečni promet iznosio je svega 4,6 miliona eura i bio je znatno manji nego u 2009. godini, kada je iznosio 33,8 miliona eura. Najveći dio prometa ostvaren je kroz sekundarnu trgovinu, dok je kroz primarnu trgovinu ostvareno svega 4,1% prometa.

Grafik 1Ponuđeni i prodati zapisi od početka održavanja aukcija,u 000.000 eura

Izvor: CBCG


Tabela 3.1 Uporedni odnos prometa na crnogorskim berzama

Period I-XII`10.I-XII`07.

I-XII`10.I-XII `08.

I-XII `10.I-XII `09.

Ukupan promet na crnogorskim berzama -92,5% -65,8% -86,5%

Izvor: Kalkulacije CBCG

Veći obim prometa i broj transakcija ostvaren je preko Montenegrober-ze (57,2% ukupnog prometa i 71,8% ukupno ostvarenih transakcija), a manji preko Nex Montenegro ber-ze (42,8% ukupnog prometa i 28,2% transakcija) (grafik br. 3.3).

Nominalni iznosi ukupnog prometa i broja sklopljenih poslova, prikaza-ni u narednoj tabeli, pokazuju tempo rasta, ali i pada interesovanja investi-tora. Godina 2009. je godina blagog oporavka (ali iskuljučivo kao rezul-tat transkacija povezanih sa EPCG), poslije velikog pada prometa u 2008. godini. U 2010. godini došlo je do značajnog pada prometa i broja tran-sakcija, i zabilježen je najmanji pro-met od 2004. godine, tako da se može zaključiti da je kriza na crnogorskom tržištu kapitala još uvijek prisutna.

Grafik 3.2Ukupan promet (u 0000.000 eura), i broj transakcija na crnogorskim berzama u 2009. i 2010. godini

Grafik 3.3Promet na crnogorskim berzama u periodu od 2006. do 2010. godine

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza



Tabela 3.2 Promet i broj ostvarenih transakcija na crnogorskim berzama, istorijski prikaz

Godina Promet u 000.000 eura Broj transakcija

2001. 10,8 909

2002. 14,3 4.293

2003. 43,5 21.323

2004. 42,8 57.920

2005. 198,4 111.053

2006. 377 114.073

2007. 727 224.637

2008. 160,3 83.348

2009. 405,8 58.778

2010. 54,8 19.827


Struktura prometa

U strukturi trgovine, ostvarenoj u 2010. godini, najveće učešće je ostvario promet akcijama kompanija (61,4%), zatim raznim vrstama obveznica (25,2%), dok se na učešće akcija fondova zajedničkog ulaganja u ukupnom prometu odnosilo 13,5%.

U poređenju sa 2009. godinom, struktura prometa je značajno pro-mijenjena. U strukturi prometa, u 2010. godini u odnosu na 2009. godi-nu, zabilježeno je značajno smanjenje učešća prometa akcijama kompani-ja u ukupnom prometu (za čak 32,2 procentnih poena), dok je značajno porastao promet obveznicama (za 21,2 procentnih poena) i akcija fon-dova zajedničkog ulaganja (za 11,1 procentnih poena). Povećanje učešća prometa obveznica u ukupnom pro-metu posledica je većeg interesovanja ulaganja u sigurniji „investicioni ma-terijal“.

Grafik 3.4Struktura prometa na crnogorskim berzama u 2010. godini



Tabela 3.3 Ukupan promet i struktura prometa, 2007 - 2010. godina

Struktura prometa

I-XII 2007. I-XII 2008. I-XII 2009. I-XII 2010.

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Apsolutni iznos

% ukupnog prometa

Akcije 569.962.081 78,4% 112.550.662 70,2% 379.985.549 93,6% 33.627.138 61,4%

Akcije FZU 139.630.614 19,2% 27.685.489 17,3% 9.534.229 2,3% 7.378.285 13,5%

Obveznice 17.423.470 2,4% 20.097.889 12,5% 16.290.406 4,0% 13.790.991 25,2%

Ukupno 727.016.166 100,0% 160.334.040 100,0% 405.810.184 100,0% 54.796.414 100,0%


Ukupan promet akcijama crnogor-skih kompanija u iznosu od 33,6 miliona eura, u prethodnoj godini, ostvaren je kroz 12,4 hiljade transak-cija, ili 62,6% ukupno realizovanih transakcija. Ostvareni promet akcija-ma kompanija bio je za 11,3 puta ma-nji nego u prethodnoj godini, a broj realizovanih transakcija je bio manji za 57,8%.

Promet akcijama investicionih fon-dova u 2010. godini bio je za 22,6% ili za 1,2 miliona eura, manji nego u 2009. godini i iznosio je 7,4 miliona eura, pri čemu je 85,5% ukupnog pro-meta akcijama investicionih fondova ostvareno na Montenegroberzi.

Grafik 3.5Promet (u 000.000 eura) i broj sklopljenih poslova akcijama kompanija u 2009. i 2010. godini

Grafik 3.6Kretanje prometa (u 000 eura) i broja transakcija akcijama FZU na crnogorskim berzama u 2010. godini




Promet obveznicama u 2010. godini je iznosio 13,8 miliona eura, a najveći dio prometa odnosio se na obveznice restitucije 73,0%, potom na obve-znice stare devizne štednje (SDŠ) 15,1% prometa, dok se na promet obveznicama korisnika pen-zijsko – invalidskog osiguranja odnosilo 11,9%23 ukupnog prometa obveznicama. Prometa obve-znicama za sanaciju puteva i opštinskih obvezni-ca u 2010. godini nije bilo.

Na visoko učešće prometa obveznicama restituci-je i SDŠ uticala je odluka Ministarstva finansija Crne Gore24 kojom je omogućeno dužnicima (fi-zičkim i pravnim licima) da svoje obaveze prema državi (plaćanje poraza, dugova prema državi) izmire obveznicama SDŠ i restitucije. Rastu pro-meta obveznica značajno je u posmatranom pe-riodu doprinijeo i promet obveznicama korisnika penzijskog osiguranja (P09P, P09D, P10P, P10D, P11P). Značajan broj korisnika penzijskog osigu-ranja se, usljed lošeg životnog standarda, odmah nakon sticanja prava na obveznice, odlučio na njihovu prodaju kako bi zadovoljio svoje životne potrebe.

Berzanski indeksi

Svi indeksi na crnogorskim berzama zabilježili su pad u 2010. godini.

Indeks Montenegroberze MOSTE je u 2010. godi-ni zabilježio pad od 115,3 indeksnih poena, u od-nosu na kraj 2009. godine ili u relativnom iznosu za 18,0%. Maksimalnu vrijednost u 2010. godini ostvario je u februaru kada je iznosio 623,9 indek-snih poena, što je za 35,9% manje od maksimalne

23 Ministarstvo finansija Crne Gore emitovalo je obveznice po osnovu obeštećenja korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja u ukupnom iznosu od 105.000.000,00€. Obveznice dospijevaju u 6 različitih serija počev od 20.10.2008. godine. Zakonom o obeštećenju korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja („Sl. list CG“, broj 40/08) predviđeno je da pen-zioneri svoje pravo po osnovu obeštećenja mogu iskoristiti za plaćanje računa utrošene električne energije, poreskih obaveza, kupovinu akcija državnih preduzeća i preduzeća u vlasništvu Fonda za razvoj CG koja su u procesu privatizacije, kao i kupovi-nu stanova, rezidencijalnih prostorija, zemljišta i druge imovine u državnoj svojini. Nominalna vrijednost jedne obveznice je 1,00€.

24 Odluka o uslovima i postupku otkupa potraživanja Crne Gore obveznicama devizne štednje građana i obveznicama bivših vlasnika po osnovu obeštećenja za oduzeta imovinska prava, Sl. list Crne Gore 17, 11. mart 2008. godine.

Grafik 3.7Kretanje prometa (u 000 eura), i broja transakcija obveznicama na crnogorskim berzama u 2010. godini

Grafik 3.8Promet obveznica na crnogorskim berzama u 2010. godini




vrijednosti indeksa ostvarene u 2009. godini. Minimalnu vrijednost ovaj indeks zabilježio je u oktobru, kada je iznosio 459,6 indeksnih poena. Tako da je spred ovog indeksa u 2010. godini iznosio 164,3 indeksnih poe-na, što je 3,5 puta manje nego u 2009. godini, što pokazuje da su varijacije ovog indeksa mnogo manje nego u prethodnoj godini, uprkos tome što je zabilježio pad u odnosu na prošlu godinu.

Indeks NEX20 je u 2009. godini zabilježio pad od 0,5% i njegova apsolutna promjena je iznosila 75,3 indeksnih poena. Maksimalnu vrijednost od 15.164,9 indeksnih poena dostigao je u martu, a minimalnu vrijednost od 12.736,5 zabilježio je u junu.

NEXPIF je u protekloj godini ostvario pad od 3,5%, ili 242,9 indeksnih poena, u apsolutnom iznosu. Maksimalna vrijednost zabilježena je u aprilu (7.438,7 indeksnih poena), a minimalna u decembru (5.299,9 indeksnih poena).

U odnosu na njihove istorijski maksimalne vri-jednosti (dostignute u 2007. godini), indeksi su na kraju decembra 2010. bili niži i to Moste za 78,7%, NEX PIF za 86,7% i NEX20 za 70,1%.

Tabela 3.4 Opšti podaci o indeksima

MOSTE NEX 20 NEXPIF

Vrijednost na 31. Decembar 2010. 523,59 14.522,53 6.777,76

Apsolutna promjena indeksa u 2010. godini u odnosu na 2009. godinu -115,30 -74,35 -242,90

Početna vrijednost indeksa 100,0 Mart 2003. 1000,00 Mart 2003. 1000,00 Mart 2003.

Maksimalna vrijednost tokom 2010. godine 623,92 18.02.2010. 15.164,99 01.03.2010. 7.438,70 22.04.2010.

Maksimalna istorijska vrijednost 2.455,4 07.05.2007 48.617,88 07.05.2007. 50.780,54 17.08.2007

Minimalna istorijska vrijednost 94,8 23.06.2004 918,57 14.04.2003 959,53 02.04.2003

Rast (pad) u 2010. godini u odnosu na 2009. godinu -18,0% -0,5% -3,5%


Blok trgovine

Tokom 2010. godine na crnogorskim berzama realizovano je svega devet blok trgovina ukupne vrijednosti 12,3 miliona eura, što predstavlja 22,5% ukupnog prometa.

Grafik 3.9Kretanje indeksa na Nex Montenegro berzi i Montenegroberzi (NEX20 i NEX PIF - lijeva skala i MOSTE - desna skala)



Kapitalizacija

Na Nex Montenegro berzi ostvarena tržišna kapitalizacija je na kraju de-cembra 2010. godine iznosila 2 mili-jarde eura i bila je niža u odnosu na decembar 2009. godine za 1,6%. U odnosu na maksimalnu tržišnu kapi-talizaciju ostvarenu u avgustu 2007. godine zabilježila je pad od 54,2%. Tržišna kapitalizacija na Montene-groberzi je na kraju 2010. godine iznosila 2,7 milijardi eura čime je za-bilježila godišnji pad od 9,3%. U od-nosu na maksimalno ostvarenu ka-pitalizaciju (u avgustu 2007. godine) bila je niža za 36,1%.

Ukupna tržišna kapitalizacija na cr-nogorskim berzama, na kraju 2010. godine, iznosila je 2,72 milijardi eura, što predstavlja 89,8% procije-njenog BDP-a za 2010. godinu.

Likvidnost mjerena koeficijentom obrta sredstava je u decembru 2010. godine, u odnosu na kraj 2009. godi-ne bila niža za 56,9% na Nex Mon-tenegro berzi, dok je na Montene-groberzi koeficijent obrta bio niži za 84,6%.

Grafik 3.10Kapitalizacije na crnogorskim berzama, u 000.000 eura

Grafik 3.11Tržišna kapitalizacija na obije berze u 2010. godini, u 000.000 eura


Izvor: Komisija za hartije od vrijednosti Crne Gore


Zaključna razmatranja

Proteklu godinu karakteriše pad indeksa crno-gorskih berzi. I pored pozitvnih signala u 2009. godini, veoma mali promet (najmanji od 2004. godine) pokazuje da je kriza na crnogorskom tr-žištu kapitala i dalje prisutna.

Brojni događaji su obilježili proteklu godinu na tržištu kapitala, a najznačajniji je bio proces pri-pajanja Nex Montenegro berze Montenegroberzi. Čin spajanja crnogorskih berzi predstavlja poziti-van signal i omogućava svim investitorima, do-maćim i stranim, mnogo jednostavnije praćenje samih kretanja na tržištu, kao i veću mogućnost za efikasnije tehničke analize. S druge strane, je-dinstvena berza će omogućiti centralizaciju trži-šta kapitala, bolju kontrolu od strane regulatora i povećati povjerenje investitora.

U Crnoj Gori je u 2010. godini i formalno osnovano Udruženje privatnih investitora Crne Gore (UPICG). Udruženje je formirano kao nevladino, neprofitno, osnovano sa ciljem da okupi što više investitora na cr-nogorskoj berzi, kako bi obezbijedili bolje izvještavanje akcionarima, bolje upravljanje imovinom društva i povećanje nivoa korporativne kulture.

Od crnogorskih banaka, njih pet su izvršile dokapitalizaciju emisijom novih akcija, čime su povećale svoj akcijski kapital za 71,4 miliona eura.

Postepeni oporavak crnogorskog tržišta kapitala se očekuje u narednom periodu. Optimizam uliva i formi-ranje jedinstvene berze, čime će se efikasnije i jednostavnije obavljati poslovanje na tržištu kapitala i povećati njegova likvidnost. Međutim, njegov oporavak će zavisiti od obima investicije od strane velikih inostranih fondova i individualnih portfolio ulagača, situacije na globalnom nivou, kao i opšte ekonomske situacije u Crnoj Gori.

Boks 3.2 - Regionalne berze, odabrani pokazatelji poslovanja

Sve berze u regionu, osim Hrvatske, su bile suočena sa padom prometa i kapitalizacije usljed produženog uticaja negativnih globalnih finansijskih tokova. Takođe, i indeksi regionalnih berzi bilježe pad u odnosu na kraj 2009. godine. Jedino situacija na tržištu kapitala Hrvatske pokazuje znake oporavka. U naredne tri tabele prikazani su neki od pokazatelja poslovanja berzi iz regiona.

Grafik 3.12Koeficijent obrta sredstava



Tabela 1 Promjene prometa i ostvarenih transakcija na regionalnim berzama

Naziv berze Relativan odnos prometa I-XII 10/ I-XII 09.

Relativan odnos br. trans. I-XII 10/I-XII 09.

Beogradska berza -44,9 839,6

Zagrebačka berza 18,2 -41,1

Sarajevska berza -50,5 -29,0

Makedonska berza -13,2 -25,3

Ljubljanska berza -45,5 -24,1

Nex Montenegro berza -85,6 -70,2

Montenegroberza -87,1 -64,4

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

Podaci iz tabele govore da je ukupan ostvareni promet u 2010. godini na svim berzama bio znatno ispod prometa ostvarenog u referentnom periodu 2009. godine. Jedino je na berzi u Hrvatskoj ostvaren rast prometa u odnosu na prethodnu godinu. Najveći pad prometa zabilježile su crnogorske berze (Montenegroberza 87,1%, Nex Montenegro berza 85,6%), zatim Sarajevska (50,5%), Makedonska berza (45,6%), Ljubljanska (45,5%) i Beogradska berza (44,9%). Po broju sklopljenih poslova sve berze regiona su bilježile negativan trend, osim na Beogradskoj berzi gdje je zabilježen značajan rast, ali kao rezultat besplatne podjele akcija.

U 2010. godini berzanski indeksi su pokazivali lošije performanse u odnosu na kraj 2009. godine. Posmatrajući indekse na godišnjem nivou, u odnosu na decembar 2009. godine indeksi svih regionalnih berzi su zabilježili pad, osim referentnog indeksa Zagrebačke berze koji je porastao za 5,3%.

Tabela 2 Promjene odabranih indeksa regionalnih berzi

Naziv berze Naziv indeksaVrijednost indeksa % promjena

XII 10/XII 09.31.XII 2010. 31. XII 2009.

Beogradska berza BELEX15 651,78 663,77 -1,8

Zagrebačka berza CROBEX 2.110,93 2.004,06 5,3

Sarajevska berza SASX-10 944,07 1.053,10 -10,4

Makedonska berza MBI10 2.278,92 2.751,88 -17,2

Ljubljanska berza SBItop 850,35 982,67 -13,5

Nex Montenegro berza NEX20 14.522,53 14.596,88 -0,51

Montenegro berza MOSTE 523,69 638,99 -18,04

Izvor: Izvještaji regionalnih berzi

Tržišna kapitalizacija je, u odnosu kraj 2009. godine, zabilježila rast na svim berzama u regionu, osim na crnogorskim berzama, na kojima je zabilježen pad kapitalizacije i to na Montenegroberzi 9,3% a na Nex Montenegro berzi 1,6%. Najveći rast kapitalizacije zabilježen je na Zagrebačke berze berzi (12,8%) i na Ljubljanskoj berzi (4,2%).


Tabela 3 Poređenja tržišnih kapitalizacija regionalnih berzi

Naziv berzeTržišna kapitalizacija

(% promjena)31. XII ’10 /31. XII ’09.

Beogradska berza 0,1

Zagrebačka berza 12,8

Sarajevska berza 0,7

Makedonska berza 0,4

Ljubljanska berza 4,2

Nex Montenegro berza -1,6

Montenegroberza -9,3

Izvor: Sajtovi regionalnih berzi

4 FISKALNI SEKTOR

103Fiskalni sektor

Efekti Globalne finansijske krize uticali su da se budžetske projekcije ne ostvaruju u obimu i dinamici kako je to planirano. Došlo je do značajnog pada nivoa ekonomske aktivnosti, što se negativno odrazilo na kretanje budžetskog deficita.

Tabela 4.1 Kretanje budžetskog suficita/deficita

Opis/Period 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. plan 2011.

Deficit/Suficit Javnog sektora (u mil. eura) 63,2 178,2 -12,1 -168,5 -91,6 -76,7

% učešća u BDP 2,9 6,7 -0,4 -5,6 -3.0 -2.4

Deficit/Suficit Budžeta CG sa državnim fondovima (u mil. eura) 71,5 176,1 15,1 -132,1 -84,6 -83,0

% učešća u BDP 3,3 6,6 0,5 -4,4 -2,8 -2,6

Izvor: Ministarstvo finansija

Tokom 2010. godine, Vlada je nastavila sa restriktivnom fiskalnom politikom, započetom u 2009. godi-ni, kroz smanjenje rashoda i mjerama štednje u tekućem budžetu25. Budžetski deficit se smanjio na 2,8% BDP-a26, sa 4,4% BDP-a koliko je iznosio u 2009. godini.

4.1. Konsolidovana javna potrošnja

U 2010. godini, prema procjeni Ministarstva finansija27 ukupni tekući javni prihodi28, iznosili su 1.270 mili-ona eura, odnosno 42% procijenjenog BDP-a za 2010. godinu. U poređenju sa 2009. godinom, javni prihodi bili su niži za 6,1%, a u odnosu na plan za 2,1%.

U strukturi javnih prihoda i dalje su bili dominantni prihodi od poreza sa učešćem od 59,5%, kao i prihodi od doprinosa (27%), dok se na sve ostale prihode odnosilo 13,5%.

25 Prestanak zapošljavanja i umanjenje fonda bruto zarada u javnom sektoru, kao i restrikcija u oblasti svih materijalnih rashoda (korišćenje službenih automobila, izdaci za reprezentaciju i službena putovanja i dr.)

26 Prema preliminarnim zaključcima Misije MMF-a, procjena je da je u 2010. godini fiskalni deficit, primjenjujući metod faktu-risane realizacije, iznosio 3,9% BDP-a.

27 Izvor: Ministarstvo finansija; procijenjeni BDP za 2010. godinu iznosi 3.025 miliona eura. 28 Ukupni tekući javni prihodi obuhvataju prihode budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.


Konsolidovani javni izdaci u 2010. godini iznosili su 1.361,6 miliona eura, odnosno 45% procijenjenog BDP-a. U poređenju sa prethodnom godinom, javna potrošnja ostvarena je na nižem nivou za 10,7%, dok je u odnosu na plan zabilježila pad za 5,2%. Na smanjenje izdataka u odnosu na prethodnu godinu uticali su smanjeni tekući i kapitalni izdaci, transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru, odobrene pozaj-mice i krediti, dok su u isto vrijeme povećani transferi za socijalnu zaštitu i rezerve.

Tekuća javna potrošnja29 iznosila je 1.198,1 milion eura ili 39,6% procijenjenog BDP-a i niža je u odnosu na planiranu za 0,5%, odnosno za 5,9% u odnosu na 2009. godinu.

U strukturi javnih izdataka, najveće učešće ostvarili su transferi 46,1%, tekući izdaci 40,4%, zatim kapitalni izdaci 12%, dok se 1,5% odnosilo na ostale izdatke.

U 2010. godini ostvaren je niži nivo javnih prihoda od ostvarene konsolidovane javne potrošnje, tako da je deficit javnog sektora iznosio 91,6 miliona eura ili 3% procijenjenog BDP-a. (Prilog D, tabela 16).

Tabela 4.2Konsolidovana javna potrošnja, % BDP-a

Opis2007.

% BDP

2008.%

BDP

2009.%

BDP

2010.%

BDP

plan 2011.%

BDPmil. eura

mil.eura

mil.eura

mil.eura

mil.eura

Tekući javni prihodi 1.340,0 49,9 1.544,4 50,1 1.353,0 45,4 1.270,0 42,0 1.331,9 42,0

Konsolidovani izdaci 1.161,8 43,3 1.556,5 50,4 1.524,0 51,1 1.361,6 45,0 1.408,6 44,4

Kapitalni izdaci 187,3 7,0 310,9 10,1 251,2 8,4 163,5 5,4 162,7 5,1

Tekuća javna potrošnja 974,5 36,4 1.245,6 40,4 1.272,8 42,7 1.198.1 39,6 1.245,9 39,3

Suficit/Deficit 178,2 6,7 -12,1 -0,4 -168,5 -5,6 -91,6 -3,0 -76,7 -2,4


Boks 4.1 – Fiskalni rizici

Pri projektovanju makroekonomskih i fiskalnih indikatora za naredni period, treba imati u vidu sljedeće faktore, koji mogu predstavljati rizik za javne finansije Crne Gore u 2011. godini, kao i u srednjoročnom roku:

• Smanjivanje javne potrošnje i povećanje izdataka po osnovu socijalnih davanja. Smanjivanje javne potrošnje u 2011. godini, u cilju obezbjeđivanja održivosti sistema javnih finansija, imaće negativan efekat u vidu dodatne kontrakcije agregatne tražnje, dok sa druge strane izdaci po osnovu socijalnih davanja, naročito penzije i socijalni transferi, pokazuju tendenciju rasta.

• Neizvjesnost oporavka kompanija u sektoru prerađivačke industrije. U toku je restruktur-iranje KAP-a i Željezare, u cilju smanjenja troškova do nivoa koji bi mogao obezbijediti njihovo profitabilno poslovanje.

29 Konsolidovani javni izdaci umanjeni za ukupne kapitalne izdatke.

105Fiskalni sektor

• Kretanje zaposlenosti. Ključni faktor ili indikator koji će ukazivati na stepen rasta privrede biće kretanje zaposlenosti. Crna Gora ima veoma nisku stopu radne aktivnosti stanovništva i ispod prosjeka zemalja Evropske unije.

• Veliki broj penzionera i brz rast korisnika penzijsko - invalidskog osiguranja, uprkos sprovedenoj penzionoj reformi.

Uzimajući u obzir gore navedene fiskalne rizike, kao i činjenicu da bi visok nivo javne potrošnje doveo do dužeg i sporijeg oporavka crnogorske ekonomije, fiskalna politika je za naredni srednjoročni period definisala sledeće ciljeve:

• Uspostavljanje održivog sistema javnih finansija kroz smanjenje tekuće potrošnje i državnog duga, izbalansirani budžet u 2012. i budžetski suficit u 2013. i 2014. godini.

• Uspostavljanje održivog penzijskog sistema kroz potpuno integrisanje u sistem državnog Trezora od 2010. godine. Na taj način poboljšana je transparentost budžeta i kontrola trošenja budžetskih sredstava, a istovremeno i likvidnost. Istovremeno, od 2011. godine izdaci „konso-lidovanog zdravstva“ – uključujući javne zdravstvene institucije, prikazivaće se detaljno kroz ekonomsku klasifikaciju, a ne kao transfer, kao što je do sada bio slučaj i na taj način će se do-datno poboljšati transparentnost budžeta. U toku je zakonska procedura koja tretira oblast penz-ijsko-invalidskog osiguranja i koja će dodatno povećati održivost sistema PIO i cjelokupnih javnih finansija.

4.2. Budžet Crne Gore i državnih fondova

Ukupni primici Budžeta sa državnim fondovima, prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija, u 2010. godini, iznosili su 1.337,0 miliona eura ili 44,2% procijenjenog BDP-a.

Tekući prihodi iznosili su 1.106,5 miliona eura ili 36,6% projektovanog BDP-a, dok su prihodi od privatiza-cije, donacija i pozajmica i krediti iz domaćih i inostranih izvora iznosili 230,5 miliona eura ili 7,6% BDP-a. U odnosu na plan za isti period, tekući prihodi budžeta zabilježili su smanjenje od 2,0%, kao rezultat nižeg ostvarenja prihoda od poreza, naknada, taksi i ostalih prihoda. U odnosu na isti period 2009. godine, tekući prihodi su zabilježili pad od 5,4%.

U strukturi tekućih prihoda najveće učešće, od 61,1%, ostvarili su prihodi od poreza, zatim doprinosi 31,4%, ostali prihodi 2,8%, naknade 2,5%, takse 1,9% i primici od otplate odobrenih kredita 0,3%. Prihodi od poreza su iznosili 675,8 miliona eura i bili su niži u odnosu na plan za 9,4%. U ovom periodu došlo je do znatno niže naplate poreza na dobit pravnih lica (59,1%) zbog promjene zakonske regulative koja se odnosi na ukidanje akontativne naplate poreza na dobit. Najveći iznos prihoda po osnovu poreza ostvaren je po osnovu poreza od PDV-a, akciza i carina u iznosu od 549,3 miliona eura, što čini 49,6% tekućih budžetskih prihoda.

Smanjenje privredne aktivnosti u 2010. godini doprinijelo je smanjenju poreskih prihoda za 9,4%, naknada za 15,5%, taksi za 6,8% i ostalih prihoda za 5,6% u odnosu na plan za 2010. godinu, dok su prihodi po osnovu doprinosa povećani za 20,6%.


Tabela 4.3 Ostvarenje tekućih prihoda Budžeta CG i državnih fondova u 2010. godini

Vrsta primitka

Plan jan-dec.

2010u mil.eura

Ostvareno jan-dec.

2010. god.u mil. eura

% učešće u prihodima u

periodu jan-dec.

2010.

% učešće

u BDP-a

% Ostvareno u odnosu na plan

Ostvareno jan-dec.

2009. god.u mil. eura

% Ostvareno u odnosu

na jan-dec. 2009.

POREZI 746,27 675,80 61,08 22,34 90,56 712,44 94,86

Porez na dohodak fizičkih lica 83,63 89,75 8,11 2,97 107,32 94,99 94,48

Porez na dobit pravnih lica 49,58 20,27 1,83 0,67 40,88 54,74 37,03

Porez na promet nepokretnosti 5,65 4,94 0,45 0,16 87,43 5,21 94,82

Porez na dodatu vrijednost 398,86 364,18 32,91 12,04 91,31 370,78 98,22

Akcize 149,89 134,26 12,13 4,44 89,57 128,68 104,34

Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 48,87 50,81 4,59 1,68 103,97 49,12 103,44

Ostali republički porezi 9,79 11,59 1,05 0,38 118,39 8,92 129,93

Doprinosi 288,23 347,61 31,42 11,49 120,60 307,55 113,03

Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 176,69 213,73 19,32 7,07 120,96 199,51 107,13

Doprinosi za zdravstveno osiguranje 103,02 118,90 10,75 3,93 115,41 97,59 121,84

Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 8,52 9,29 0,84 0,31 109,04 10,45 88,90

Ostali doprinosi 0,00 5,69 0,51 0,19 0,00

TAKSE 22,04 20,54 1,86 0,68 93,19 22,51 91,25

NAKNADE 32,45 27,43 2,48 0,91 84,53 28,33 96,82

OSTALI PRIHODI 33,36 31,48 2,85 1,04 94,36 43,62 72,17

Primici od otplate kredita 6,84 3,62 0,33 0,12 52,92 54,81 6,60

TEKUĆI PRIHODI 1.129,19 1.106,48 100,00 36,58 97,99 1.169,26 94,63

Prihodi od privatizacije 59,00 3,72 0,28 0,12 6,31 107,02 3,48

Donacije 19,19 1,38 0,10 0,05 7,19 6,02 22,92

Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 100,00 205,45 15,37 6,79 205,45 148,64 138,22

Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 0,00 19,99 1,50 0,66 108,13 18,49

UKUPNI PRIMICI BUDŽETA CG I FONDOVA 1.307,38 1.337,02 100,00 44,20 102,27 1.539,07 86,87


Ukupni izdaci Budžeta, prema procjeni Ministarstva finansija, u 2010. godini, iznosili su 1.406,9 miliona eura ili 46,5% procijenjenog BDP-a. U poređenju sa prethodnom godinom, budžetska potrošnja je bila viša za 0,8%, a u odnosu na planiranu za 1,2%.

Konsolidovani izdaci Budžeta30 u 2010. godini, iznosili su 1.191,1 miliona eura, što čini 39,4% procijenjenog BDP-a. Ostvareni izdaci u odnosu na 2009. godinu zabilježili su pad od 8,5%, dok su od planiranih bili niži za 5,7%, što je u saglasnosti sa planom i dodatnim mjerama štednje od strane Vlade Crne Gore.

30 Ukupni izdaci umanjeni za otplatu dugova.

107Fiskalni sektor

Najveće odstupanje izdataka od plana, veće od planiranih troškova, zabilježeno je kod izdataka za bruto zara-de, prava iz oblasti socijalne zaštite, prava iz oblasti penzijskog i invalidskog osiguranja, dok je kod kapitalnog budžeta došlo do nižeg izvršenja.

Izdaci za bruto zarade, u 2010. godini bili su 3,2% iznad plana, zato što su nakon uvođenja oporezivanja osta-lih ličnih primanja, porezi i doprinosi na ostala lična primanja isplaćivani sa pozicije bruto zarada. Iz istog razloga izvršenje na poziciji ostala lična primanja bilo je niže od plana, zato što je sa ove pozicije isplaćivan samo neto iznos ostalih ličnih primanja.

Takođe, u 2010. godini, došlo je do rasta izdataka za transfere za socijalnu zaštitu u iznosu od 4% u odnosu na plan. Naime, došlo je do povećanja izdataka na poziciji Prava iz oblasti penzijskog i invalidskog osiguranja za 3,1%, koji su nastali usljed redovnog usklađivanja penzija, koje je bilo mnogo veće nego što je planirano po-četkom 2010. godine. Takođe, došlo je do rasta izdataka na poziciji Prava iz oblasti socijalne zaštite za 18,5% u odnosu na plan, nastalog zbog povećanja broja korisnika prava socijalne zaštite.

Tabela 4.4 Konsolidovani izdaci Budžeta CG i državnih fondova u 2010. godini

OPIS

Plan jan-dec.

2010.u mil. eura

Ostvarenje jan-dec.

2010.u mil. eura

% učešća u izdacima

% u BDP

% ostvarenje u odnosu na plan

Ostvarenje jan-dec.

2009.u mil. eura

% ostvarenja u odnosu

na jan-dec. 2009.

Tekući izdaci 525,78 493,96 41,47 16,33 93,95 485,90 101,66

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 243,66 251,53 21,12 8,32 103,23 259,16 97,06

Ostala lična primanja 25,48 18,84 1,58 0,62 73,94 21,65 87,02

Rashodi za materijal i usluge 135,45 112,90 9,48 3,73 83,35 109,96 102,67

Tekuće održavanje 28,94 28,02 2,35 0,93 96,82 5,13 546,20

Kamate 32,14 30,16 2,53 1,00 93,84 24,51 123,05

Renta 9,43 8,24 0,69 0,27 87,38 8,04 102,49

Subvencije 44,07 39,04 3,28 1,29 88,59 49,82 78,36

Ostali izdaci 6,61 5,23 0,44 0,17 79,12 7,63 68,55

Transferi za socijalnu zaštitu 406,86 423,17 35,53 13,99 104,01 412,47 102,59

Transferi inst. pojedincima NVO i jav. Sektoru 173,78 174,64 14,66 5,77 100,49 204,67 85,33

Ukupni kapitalni izdaci 142,24 82,65 6,94 2,73 58,11 138,88 59,51

Pozajmice i krediti 4,26 4,07 0,34 0,13 95,54 17,65 23,06

Rezerve 9,5 12,59 1,06 0,42 132,53 10,90 115,50

KONSOLIDOVANI IZDACI 1.262,42 1.191,08 100,00 39,37 94,35 1.301,36 91,53

Otplata dugova rezidentima 17,84 56,82 4,04 1,88 318,50 68,90 82,47

Otplata dugova iz prethodnog perioda 66,68 113,66 8,08 3,76 170,46 29,12 390,32

Otplata dugova nerezidentima 43,34 45,34 3,22 1,50 104,61 25,40 178,50

UKUPNI IZDACI 1.390,28 1.406,90 100,00 46,51 101,20 1.395,66 100,81



Izvršenje kapitalnog budžeta, u 2010. godini, bilo je niže za 47,7% u odnosu na plan. Zbog odlaganja izgradnje autoputa Bar-Boljare nije utrošen iznos od 25 miliona eura, koji je trebalo da predstavlja godišnju participa-ciju države. Drugi razlog odstupanja je nastao zbog toga, jer nije došlo do povlačenja određenih sredstva po osnovu kredita i donacija koji su planirani kao izvor finansiranja dijela kapitalnog budžeta (8,3 miliona eura donacija i 14,47 miliona eura kredita).

Budžet Crne Gore, u 2010. godini, ostvario je deficit31 u iznosu od 84,6 miliona eura ili 2,8% BDP-a. Neop-hodno je nastaviti dalje vođenje fiskalnih projekcija u skladu sa targetiranim vrijednostima, da bi se ostvarila budžetska ravnoteža u 2012. godini. Penziona reforma je primjer uspješne reforme, a ukoliko se tekuća kre-tanja ne budu ostvarivala u skladu sa projekcijama bilo bi potrebno razmotriti i opcije blagog povećanja PDV-a i poreza na imovinu.

Boks 4.2 – Budžetski suficit/deficit kao % BDP-a

Prema procjenama Međunarodnog monetarnog fonda, u zemljama Euro zone u 2010. godini, budžetski deficit će iznositi 6,4% BDP-a, dok se za 2011. godinu predviđa deficit od 4,6% BDP-a. U tabeli je prikazano kretanje budžetskog deficita u regionu.

Tabela 1 Budžetski suficit/deficit kao %BDP-a

Zemlja/Period 2007. 2008. 2009.Procjena

2010. 2011.

Crna Gora* 6,6 0,5 -4,4 -2,8 -2,6

Bugarska 3,5 3,0 -0,9 -4,9 -4,2

BiH -0,3 -3,6 -5,7 -4,5 -3,0

Makedonija 0,6 -0,9 -2,7 -2,5 -2,5

Srbija -1,9 -2,6 -4,3 -4,9 -4,1

Hrvatska -1,2 -0,9 -3,2 -3,6 -3,7

Slovenija 0,3 -0,3 -5,6 -5,7 -4,3

Mađarska -5,0 -3,7 -4,1 -4,2 -4,5

Rumunija -3,1 -4,8 -7,4 -6,8 -4,4

* Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore

Izvor: MMF(IMF, Fiscal Monitor Nov. 2010)

4.3. Lokalna samouprava

Prema procjeni Ministarstva finansija, u 2010. godini, tekući prihodi lokalne samouprave sa transferima iz budžeta iznosili su 172,3 miliona eura ili 5,7% procijenjenog BDP-a za 2010. godinu. U poređenju sa istim periodom prethodne godine bili su niži za 7,5%, a u odnosu na plan za 2,6%.

31 Metodologija obračuna suficita/deficita „Sl.list RCG“, 53//09.

109Fiskalni sektor

Struktura ostvarenih prihoda pokazuje da su najveće učešće ostvarili prihodi od poreza (46,3%) i naknada (42,1%), dok se na takse i ostale prihode odnosilo 11,6%.

Konsolidovani izdaci lokalne samouprave iznosili su 179,3 miliona eura ili 5,9% procijenjenog BDP-a. U od-nosu na isti period 2009. godine, zabilježili su pad za 19,5%, a u odnosu na plan bili su niži za 2,3%. Najznačaj-niju rashodnu stavku u okviru potrošnje lokalne samouprave čine kapitalni izdaci sa učešćem od 45,1% i te-kući izdaci koji su učestovali sa 35,4%, dok se preostalih 19,5% odnosilo na ostale izdatke na lokalnom nivou.

U 2010. godini, lokalna samouprava zabilježila je deficit od 7 miliona eura. (tabela br. 4.5).

Tabela 4.5

Tekući prihodi i konsolidovani izdaci lokalne samouprave

Vrsta primitka Plan 2010.u mil.eura

Ostvareno 2010. god.u mil.eura

% učešće BDP-a

% Ostvarenje u odnosu na plan

Ostvareno 2009. god.u mil.eura

% Ostvareno u odnosu na

2009.

TEKUĆI PRIHODI 176,13 171,39 5,67 97,31 183,7 93,30

Porezi 74,2 79,29 2,62 106,86 83,22 95,28

Takse 8,07 6,24 0,21 77,32 6,51 95,85

Naknade 77,57 72,22 2,39 93,10 77,25 93,49

Ostali prihodi 16,29 13,64 0,45 83,73 16,72 81,58

KONSOLIDOVANI IZDACI 183,55 179,33 5,93 97,70 222,67 80,54

TEKUĆA POTROŠNJA 92,33 98,44 3,25 106,62 110,33 89,22

Tekući izdaci 63,74 63,48 2,10 99,59 75,12 84,50

Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 35,31 33,70 1,11 95,44 40,53 83,15

Ostala lična primanja 5,1 5,66 0,19 110,98 6,03 93,86

Rashodi za materijal i usluge 15,64 17,66 0,58 112,92 20,00 88,30

Tekuće održavanje 4,49 3,41 0,11 75,95 4,86 70,16

Kamate 0,96 1,04 0,03 108,33 1,01 102,97

Renta 0,53 0,45 0,01 84,91 0,73 61,64

Subvencije 1,01 0,69 0,02 68,32 1,13 61,06

Ostali izdaci 0,7 0,87 0,03 124,29 0,83 104,82

Transferi za socijalnu zaštitu 0,33 0,76 0,03 230,30 0,60 126,67

Transferi inst. pojedinicima NVO i javnom sektoru 25,51 29,70 0,98 116,42 30,39 97,73

Kapitalni izdaci 91,22 80,89 2,67 88,68 112,34 72,00

Pozajmice i krediti 0,23 0,87 0,03 378,26 0,61 142,62

Rezerve 2,52 3,63 0,12 144,05 3,61 100,55

DEFICIT/SUFICIT -6,67 -7,04 -0,23 105,55 -36,40 19,34

Transferi iz Budžeta CG 0,75 0,9 0,03 120,00 2,57 35,02

Prihodi od privatizacije 14,22 21,67 0,72 152,39 22,73 95,34

Donacije 2,58 1,38 0,05 53,49 5,54 24,91

Pozajmice krediti iz inostranih izvora 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00


Otplata dugova 24,99 43,04 1,42 172,23 36,56 117,72



Boks 4.3 – Reforma penzionog sistema

Crna Gora je penzijsku reformu započela reformom sistema tekućeg finansiranja (I stub) 2003. godine, kada su postavljene i zakonske osnove za razvoj trostubnog penzijskog sistema. Međutim, iako je penziona reforma iz 2003. godine imala pozitivan uticaj na održivost sistema u kratkom roku, odnosno dovela do snižavanja ukupnih rashoda penzionog sistema, uočeno je da pod uticajem eksternih šokova penzioni sistem neelastičan i dugoročno neodrživ.

Uvođenje obavezne kapitalizovane penzione štednje na bazi individualnih računa (II stub) je odloženo zbog visokog deficita u sistemu tekućeg finansiranja i nemogućnosti finansiranja tranzicionog troška. Takođe, prisutne su i brojne dileme u ispravnost uvođenja ovog modaliteta penzione reforme.

Skupština Crne Gore je usvojila predlog Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju, čija će implementacija započeti u 2011. godini. Najvažnije novine su:

• Postepeno povećanje starosne granice za odlazak u penziju za muškarce na 67 godina do 2025. godine i za žene na 67 godina do 2041. godine;

• Uvođenje mogućnosti za odlazak u penziju sa navršenih 40 godina radnog staža bez obzira na godine života;

• Usklađivanje penzija će se vršiti jednom godišnje umjesto polugodišnje i to primjenom modifikovane „švajcarske formule“ kojom se stopa promjene penzija računa kao zbir 75% stope promjene potrošačkih cijena i 25% promjene prosječne zarade u Crnoj Gori;

• Revidiranje poslova na kojima se staž računa sa uvećanim trajanjem i to posebnim aktom;

• Povećanje godina života kao uslova za sticanje porodične penzije sa 50 na 52 godine;

• Povećanje godina života do kada dijete može da koristi porodičnu penziju sa 15 na 19 godina i smanjenje broja godina do kada redovni studenti mogu da koriste porodičnu penziju sa 26 na 24 godine;

• Plaćanje doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje na dopunski rad.

4.4. Državni fondovi32

Prema preliminarnim podacima Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja Crne Gore, u 2010. godini ostvareni su ukupni primici u iznosu od 336,2 miliona eura, što je za 9,5% manje nego u 2009. godini. Tekući prihodi Fonda iznosili su 70,3% primitaka i bili su za 15,2% veći u odnosu na prethodnu godinu, a 17,5% u odnosu na planirani iznos. Učešće doprinosa, kao osnovnog izvora finansiranja Fonda PIO, u tekućim pri-hodima iznosilo je 99,1%. Ova kategorija prihoda bila je za 17% veća u odnosu na prethodnu godinu, a 18% u odnosu na plan. Lošija naplata prihoda u odnosu na plan ostvarena je kod doprinosa od poljoprivrede (20%) i kod doprinosa od samostalne djelatnosti (17%). Ostali prihodi (povraćaj penzija, kamate i ostalo) čine 0,9% tekućih prihoda i bili su za 9% niži od plana. Istovremeno, smanjeni su transferi iz budžeta za 18,2% u odnosu na prethodnu godinu i njihovo učešće u ukupnim prihodima iznosi 29,7%.

Ukupni izdaci Fonda PIO u 2010. godini iznosili su 366,2 miliona eura, što je za 3,7% manje nego u 2009. godini, ali i 12,5% više u odnosu na planirani nivo. Najznačajniju rashodnu stavku predstavljaju izdaci za

32 U trenutku pisanja izvještaja podaci za Fond rada nijesu bili raspoloživi.

111Fiskalni sektor

penzije, koji su iznosili 90,4% ukupnih izdataka, dok se 9,6% izdataka odnosilo na administrativne troškove. Izdaci po osnovu penzija su smanjeni za 7% u odnosu na prethodnu godinu.

Poredeći ostvarene prihode i izdatke, Fond je u 2010. godini ostvario deficit od 30 miliona eura.

Republički fond za zdravstveno osiguranje, u 2010. godini, ostvario je ukupne primitke u iznosu od 168,6 miliona eura ili 0,3% više u odnosu na isti period prethodne godine.

Ukupni izdaci Fonda zdravstva, u 2010. godini, iznosili su 168,6 miliona eura i za 5,2% bili su niži u pore-đenju sa istim periodom prethodne godine. Najveće učešće u ukupnim izdacima odnosilo se na izdatke po osnovu redovne djelatnosti, dok je ostatak sredstava utrošeno za rad Fonda.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2010. godini, Fond je imao uravnotežen budžet.

Prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, ova institucija je u 2010. godini ostvarila ukupne primitke u iznosu od 35,1 miliona eura, što je u odnosu na plan više za 7,9%. U odnosu na isti period prethod-ne godine ukupni primici su bili viši za 0,6%.

Izdaci Zavoda u 2010. godini iznosili su 31,9 miliona eura i bili su manji za 0,2% u odnosu na isti period prethodne godine, a 2,1% u odnosu na plan. U ukupnim izdacima 18% odnosilo se na tekuće izdatke, dok je po osnovu transfera za socijalnu zaštitu izdvojeno 47,6%, za transfere pojedincima, institucijama, i javnom sektoru 26%, a za kapitalne izdatke, pozajmice i odobrene kredite 8,4%.

Upoređujući ostvarene primitke i izdatke u 2010. godini, Zavod je poslovao sa suficitom u iznosu od 3,2 mili-ona eura. Neizmirene obaveze Zavoda u posmatranom periodu iznosile su 2,9 miliona eura.

Investiciono-razvojni fond Crne Gore (IRF) osnovan je usvajanjem Zakona o Investiciono-razvojnom fondu Crne Gore A.D.33 Cilj osnivanja ove institucije, koja je pravni naslednik Fonda za razvoj, je podsticanje i ubrzavanje privrednog razvoja Crne Gore. Djelatnost Fonda definisana je kroz odobravanje kredita i izdava-nje garancija, obavljanje poslova vezanih za prodaju kapitala u portfelju Fonda, kao i vršenje ostalih poslova kojima se obezbjeđuje podrška privrednom razvoju.

Prema podacima IRF Crne Gore, ova institucija je u 2010. godini ostvarila ukupne primitke u iznosu od 5,3 miliona eura, što je u odnosu na isti period prethodne godine više za 82,3%. Ukupni izdaci Fonda iznosili su 1,3 miliona eura i bili su niži u odnosu na isti period prethodne godine za 71,2%.

Poredeći ostvarene primitke i izdatke u 2010. godini, Fond je poslovao sa suficitom u iznosu od 4 miliona eura.

Fond za obeštećenje, u 2010. godini, ostvario je ukupne primitke u iznosu od 1,9 miliona eura, koliko su iznosili i ukupni izdaci, što je bilo za 8,5% manje u odnosu na isti period prethodne godine, a 30% manje u odnosu na plan.

33 „Sl. list Crne Gore“ br.88, od 31.12.2009. godine.

5 DRŽAVNI DUG

115Državni dug

Državni dug Crne Gore, na kraju 2010. godine, prema podacima Ministarstva finansija, iznosio je 1.270,7 miliona eura ili 42,0% procijenjenog BDP-a za 2010. godinu. U odnosu na kraj 2009. godine državni dug je uvećan za 11,4%.

Tabela 5.1 Struktura državnog duga, u 000.000 eura

Ukupan državni dug1.270,7

42,0% BDP

Unutrašnji dug358,3

11,8% BDP

Spoljni dug912,4

30,2% BDP

Državni dug sa dugom javnih preduzeća

1.391,9

46,0% BDP


Garancije Crne Gore iznose oko 355,5 miliona eura, ili 11,8% BDP-a, odnosno 28,0% državnog duga. Državni dug je iznosio 114,8% ukupno re-alizovanih budžetskih prihoda u 2010. godini (bez prihoda od privatizacije, kredita i donacija). Državni dug sa dugom javnih preduzeća iznosio je 1.391,9 miliona eura ili 46,0% procijenjenog BDP-a (tabela br. 5.1).

Valutna struktura državnog duga je povoljna. Cjelokupan unutrašnji dug je u eurima, dok je od ukupnog spoljnjeg duga oko 89% u eurima, dok je dio obaveza prema Pariskom klubu povjerilaca, kao i obaveze po osnovu IDA kredita i dug prema EUROFIMA u drugim valutama.

Grafik 5.1Državni dug, % BDP-a

Grafik 5.2Valutna struktura spoljnjeg duga, na dan 31.12.2010. godine

Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore


Depoziti Ministarstva finansija na dan 31.12.2010. godine iznosili su 141,8 miliona eura, uključujući i 38.477 unci zlata, tako da je neto iznos državnog duga iznosio 37,3% BDP-a.

5.1. Unutrašnji dug

Na kraju 2010. godine, unutrašnji državni dug iznosio je 358,3 miliona eura i u odnosu na kraj 2009. godine smanjen je za 82,0 miliona eura, ili 18,6%. Pad unutrašnjeg duga tokom 2010. godine uzrokovan je smanje-njem duga po osnovu restitucije za oko 21,7 miliona eura, smanjenjem zaduženosti opština za oko 15,5 mi-

liona eura, otplatom kredita kod komercijalnih banaka, državnih zapisa i kredita nefinansijskih institucija u iznosu od oko 56,8 miliona eura, otplatom četvrte i pete redovne rate duga po osnovu obeštećenja penzioneri-ma u iznosu od oko 30,5 miliona eura i otplatom redovne rate za deviznu štednju u iznosu od oko 9,8 miliona eura. S druge strane, unutrašnji dug je povećan usljed nastavka realizacije projekata Direkcije za saobraćaj u cilju rješavanja uskih grla u saobraćaju u iznosu od 33,1 milion eura, emisijom Državnih zapisa u iznosu od 9,0 miliona eura, zatim uslijed zaduženja u iznosu od 6,0 miliona eura za realizaciju i završetak radova na izgradnji zgrade Uprave policije i u iznosu od 5,0 miliona eura za restauraciju spomenika kulture na Cetinju.

Tabela 5.2

Struktura unutrašnjeg duga, 31. decembar 2010. godine

Kreditor Stanje dugau miliona eura

Učešće unutr. duga u procijenjenom BDP-u

u %

% unutrašnjeg duga

% javnog duga

Stara devizna štednja 99,2 3,3% 27,7% 7,8%

Dug lokalnih samouprava 46,2 1,5% 12,9% 3,6%

Obaveze po osnovu obeštećenja* 78,5 2,6% 21,9% 6,2%

Krediti kod poslovnih banaka 17,6 0,6% 4,9% 1,4%

Krediti nefinansijskih institucija 50,0 1,7% 14,0% 3,9%

Zaostale penzije 17,2 0,6% 4,8% 1,4%

Državni zapisi 49,6 1,6% 13,8% 3,9%

UKUPNO 358,3 11,8% 100,0% 28,2%

* Emisija obveznica stečenih po osnovu Zakona o obeštećenju korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja izvršena je,15.09.2008. godine u ukupnom iznosu od 105,0 miliona eura.


Grafik 5.3Bruto i neto državni dug Crne Gore, % BDP-a


117Državni dug

U strukturi unutrašnjeg duga najveće učešće bilježi dug po osnovu stare de-vizne štednje (27,7%), zatim obaveze po osnovu obeštećenja (21,9%), dug po osnovu kredita nefinansijskih in-stitucija (14,0%). Zatim, 13,8% unu-trašnjeg duga se odnosilo na dug po osnovu državnih zapisa, 12,9% na dug lokalnih samouprava, 4,9% se odnosilo na kredite komercijalnih banaka, dok se 4,8% odnosilo dug po osnovu zaostalih penzija (tabela br. 5.2, grafik br. 5.4).

Ukupna obaveza po osnovu restituci-je iznosi oko 78,5 miliona eura, što je za 21,7 miliona eura manje nego na kraju 2009. godine. Smanjenje izno-sa duga po osnovu restitucije uzroko-vano je prodajom nekretnina Vlade Crne Gore - Ministarstva finansija, otplatom redovne rate po osnovu restitucije i otkupom obveznica FO01 i FO02 od strane Države na berzi. Vlada je, u cilju smanjenja unutrašnjeg duga, u januaru 2009. godine počela i u 2010. godini nastavila otkup obveznica restitucije, po osnovu obeštećenja bivših vlasnika, prije roka dospi-jeća, i do sada je otkupljeno oko 29,2 miliona obveznica, za šta je plaćeno oko 5,5 miliona eura u 2009. godini i 4,1 miliona eura u 2010. godini. Vlada je u 2008. godini usvojila Odluku o otkupu obveznica devizne štednje građana za 2016. i 2017. godinu, i do sada je otkupljeno obveznica u vrijednosti od 1,29 miliona eura, od čega u 2010. godini u vrijednosti od 0,09 miliona eura za šta je plaćeno 0,04 miliona eura.

Konsolidovani dug opština iznosi 64,2 miliona eura:

• spoljni dug po ugovorima koje je potpisala Vlada Crne Gore sa stranim kreditorima, a sa opštinama potkreditne sporazume, u iznosu od 18,0 miliona eura (iznos povučenih sredstava)

• domaći dug lokalnih samouprava prema kreditnim institucijama u iznosu od 46,2 miliona eura.

Dug po osnovu državnih zapisa iznosi 49,6 miliona eura i rezultat je emisije državnih zapisa u toku 2010. godine godine kroz sedam aukcija.

U toku 2010. godine, otplaćeno je po osnovu kamate rezidentima oko 5,7 miliona eura, a po osnovu glavnice 56,8 miliona eura, dok je sa pozicije „Otplata duga“ iz prethodnih godina plaćeno oko 111,9 miliona eura.

Grafik 5.4Struktura unutrašnjeg duga, u 000.000 eura


5.2. Spoljni dug

Spoljni dug je, na kraju 2010. godine, iznosio 912,4 miliona eura ili 30,2% BDP-a. U odnosu na kraj 2009. godine spoljni dug je veći za 212,5 miliona eura ili 30,4%, što je tendencija koja unosi određenu dozu zabri-nutosti.

Tabela 5.3 Struktura spoljnjeg duga u periodu januar-decembar 2010. godine

KreditorStanje duga

mil. eura

Spoljni dug/ BDP

Učešće u spoljnjem dugu

Učešće u državnom

dugu%

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 176,6 5,8% 19,4% 13,9%

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 5,7 0,2% 0,6% 0,4%

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora1 124,3 4,1% 13,6% 9,8%

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA)2 59,9 2,0% 6,6% 4,7%

Evropska investiciona banka (EIB)3 71,8 2,4% 7,9% 5,7%

Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) 19,8 0,7% 2,2% 1,6%

Razvojna banka Savjeta Evrope 0,5 0,0% 0,1% 0,0%

Evropska Zajednica 5,5 0,2% 0,6% 0,4%

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW)4 12,2 0,4% 1,3% 1,0%

Austrijski kredit 10,1 0,3% 1,1% 0,8%

Mađarski kredit 14,0 0,5% 1,5% 1,1%

Poljski kredit 11,3 0,4% 1,2% 0,9%

Societe Generale - Education IT 1,0 0,0% 0,1% 0,1%

Francuski kredit5 8,5 0,3% 0,9% 0,7%

EUROFIMA - dug Željeznice6 27,6 0,9% 3,0% 2,2%

Češki EXIM - dug Željeznice 35,1 1,2% 3,8% 2,8%

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG7 22,0 0,7% 2,4% 1,7%

Erste Bank 26,3 0,9% 2,9% 2,1%

Credit Suisse Bank 75,5 2,5% 8,3% 5,9%

Španski kredit za izgradnju deponije 4,5 0,1% 0,5% 0,4%

Exim Bank Mađarska 0,2 0,0% 0,0% 0,0%

EUROBOND 200,0 6,6% 21,9% 15,7%

UKUPNO 912,4 30,2% 100,0% 71,8%

1 Iznos originalnog duga u eurima je 71%,američkim dolarima 26% i 3% u ostalim valutama.2 Originalni iznos je u specijalnim pravima vučenja (SDR). Korišćen je kurs SDR/EUR = 1,163 Krediti EIB u ukupnom iznosu od 47,0 miliona eura koje servisiraju javna preduzeća (Monteput, Aerodromi CG i EPCG) ne ulaze u iznos spoljnjeg duga, već se tretiraju kao garancije.4 Kredite od njemačke KfW banke za potrebe vodosnadbijevanja koriste opštine, ali je prikazan u zbirnoj tabeli ino duga.5 Robni kredit - EPCG6 Dug prema EUROFIMA je 34,5 miliona CHF, korišćen kurs 0,7992.7 Kredit za finansiranje nabavke vatrogasnih vozila za MUP


119Državni dug

Stanje spoljnjeg duga uvećano je emisijom euroobveznica u iznosu od 200 miliona eura, povlačenjem sredsta-va kredita IBRD za projekat „Zdravstvo“ u iznosu od oko 0,6 miliona eura, po osnovu projekta „LAMP“34 za 0,6 miliona eura, projekta „Energetska efikasnost“ za od 0,9 miliona eura, projekta „MIDAS“35 za 1,3 miliona eura, Mađarskog kredita u iznosu od 1,6 miliona eura, EBRD kredita za željeznicu u iznosu od 2,1 miliona eura, IDA kredita u iznosu od 2,4 miliona eura, sredstva kredita za finansiranje projekta „Nabavka specijal-nih vozila za gašenje požara i spasavanje“ kod austrijske banke Steiermarkisiche Bank und Sparkassen AG u iznosu od 12,9 miliona eura, EIB kredita za željeznicu u iznosu od 7,0 miliona eura, EIB kredita za projekat otpadne vode za Opštinu Nikšić u iznosu od 1,0 miliona eura, EIB kredita za projekat „Putevi i mostovi“ u iznosu od 3 miliona eura, sredstava robnog kredita Vlade Španije za reciklažni centar u Podgorici u iznosu od 3,5 miliona eura, poljskog kredita u iznosu od 0,2 miliona eura, KfW kredita za projekat vodosnabdijevanja (faza II i faza III) 3 miliona eura, kredita Exim Banke iz Mađarske za finansiranje projekta izgradnje škole u Baru u iznosu od 0,3 miliona eura. Evidentirano je i povlačenje sredstava robnog kredita Erste Bank iz Au-strije namijenjenih finansiranju projekta Fonda zdravstva u iznosu od 6 miliona eura. Stanje spoljnjeg duga dijelom je uvećano i zbog porasta vrijednosti dolara u odnosu na euro, što je uslovilo porast eurske vrijednosti dolarskih kredita. Stanje spoljnog duga je umanjeno po osnovu redovnih otplata glavnice u iznosu od oko 45,3 miliona eura.

U iznos spoljnjeg duga nijesu uključene obaveze po osnovu neriješenih dužničkih pitanja prema Libiji, Ku-vajtu, Češkoj i Slovačkoj i UBS banci po osnovu obveznica izdatih u okviru Londonskog kluba. Dug prema vladama ove četiri zemlje Crnoj Gori je pripao po osnovu raspodjele nealociranog duga (5,88% od 38% za Sr-biju i Crnu Goru). Shodno Sporazumu o pitanjima sukcesije iz Beča 29. juna 2001. godine, rješava se usaglašenim stavovima u okviru Komiteta za po-djelu finansijske aktive i pasive bivše SFRJ. Što se tiče API obveznica, očekuje se održavanje prego-vora sa predstavnicima UBS banke, u cilju izna-laženja mogućnosti za bilateralno rješavanje ovog pitanja. Ukupan iznos obaveza po osnovu nerije-šenih dužničkih pitanja vjerovatno će iznositi oko 1% BDP-a i uključen je u projekcije kretanja duga u periodu 2010-2013.

Navedeni podatak o stanju spoljnjeg duga podra-zumijeva iznose povučenih sredstava po pojedi-nim kreditnim linijama. Treba imati u vidu da po pojedinim kreditinim linijama postoje sredstva koja su odobrena, a nisu povučena. Njihov pre-gled je prikazan u tabeli 5.4.

34 Projekat zemljišne administracije i upravljanja (LAMP - Land Administration and Management Project) usmjeren je na poboljšanje efikasnosti u procesu prostornog planiranja, izdavanja dozvola i uknjižbe nekretnina. Projekat se finansira jednim dijelom iz kredita Svjetske banke (IBRD), a drugim dijelom iz sredstava Vlade Crne Gore.

35 MIDAS projekat („Montenegro Institutional Development and Agriculture Strengthening“) usmjeren je ka jačanju poljo-privrede i ruralnom razvoju, kao i promovisanju unapredjenja zaštite životne sredine u skladu sa standardima Evropske unije (EU).

Grafik 5.5Kretanje spoljnjeg duga (2002 – 2010), 000.000 eura


Tabela 5.4 Podaci o stanju spoljnjeg duga i iznosu nepovučenih sredstava kredita

Inostrani dug

Kreditor Stanje duga Nepovučena sredstva

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 176,6 28,3

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 5,7

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 124,3

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 59,9 7,6

Evropska investiciona banka (EIB) 71,8 35,0

Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) 19,8 0,6

Razvojna banka Savjeta Evrope 0,5

Evropska Zajednica 5,5

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 12,2 49,8

Austrijski kredit 10,1

Mađarski kredit 14,0 0,5

Poljski kredit 11,3 0,1

Societe Generale - Education IT 1,0

Francuski kredit 8,5

EUROFIMA - dug Željeznice 27,6

Češki EXIM - dug Željeznice 35,1

Steiermarkische Bank und Sparkassen AG 22,0

Erste Bank 26,3

Credit Suisse Bank 75,5

Španski kredit za izgradnju deponije 4,5 0,5

Exim Bank Mađarska 0,2 4,0

EUROBOND 200,0

UKUPNO 912,4 126,4


Iz tabele se vidi da ukupan iznos ras-položivih, a nepovučenih sredstava iznosi 126,4 miliona eura.

5.3. Državni dug i izdate garancije

Garancije Crne Gore, na dan 31.12.2010. godine, iznosile su oko 355,5 miliona eura, ili 11,8% proci-jenjenog BDP-a, odnosno 28,0% dr-žavnog duga. Uključivanjem garan-cija državni dug Crne Gore je iznosio 53,8% procijenjenog BDP-a za 2010. godinu.

Grafik 5.6Državni dug Crne Gore sa i bez garancija, u % BDP-a

Izvor: Kalkulacije CBCG

121Državni dug

Strane garancije Crne Gore iznosile su 313,4 miliona eura, ili 10,4% BDP-a, odnosno 24,7% državnog duga na kraju 2010. godine. Ako uključimo strane garancije u iznos spoljnjeg duga, onda bi spoljni dug Crne Gore iznosio 40,5% BDP-a. U pitanju je i dalje prihvatljiv iznos, ali zabrinjava tendencija njegovog rasta posljednjih nekoliko godina. Stoga, u narednom periodu, treba biti vrlo restriktivan prilikom izdavanja garancija.

Ukupan iznos domaćih garancija, na kraju 2010. godine, je 42,2 milio-na eura. Domaći dug sa garancijama iznosi 13,2% BDP-a.

Boks 5.1 – Plan zaduživanja i izdavanja garancija države u 2011. godini

Zakonom o budžetu i za 2011. godinu predviđeno je zaduživanje države kod inostranih institucija u cilju realizacije razvojnih projekata u ukupnom iznosu od 52,6 miliona eura.

Grafik 5.7Izdate strane garancije*, u 000.000

Grafik 5.8Izdate domaće garancije, u 000.000

* Pored navedenih garancija u grafiku, u 2010. godini su izdate garancije za kredite EXIM Kina, WTE Wassertechnik i Abu Dabi Fond za razvoj u ukupnom iznosu od 95,6 miliona eura, i ta sredstva još nijesu povučena.




Tabela 1 Plan zaduživanja države u 2011. godini

Korisnik Iznos kredita Namjena Kreditor

Vlada CG - Opština Danilovgrad 5.350.000€Vodosnabdijevanje i odvođenje otpadnih voda

EBRD

Vlada CG - Opština Pljevlja 4.000.000€ Daljinsko grijanje EBRD

Vlada CG 11.500.000€Energetska efikasnost u javnim ustanovama

KfW

Vlada CG 750.000€ Pripremni projekat za Hot-spots WB

Vlada CG 12.500.000€ Projekat 1000+ stanova CEB

Kontejnerski terminal 8.500.000€ Socijalni program i nabavka krana EBRD

Vlada Crne Gore 10.000.000€ Za područja ugrožena poplavamakorisnik ce kasnije biti određen

UKUPNO kredita 52.600.000€


Pored navedenih zaduživanja, Vlada Crne Gore u 2011. godini je planirala i novu emisiju eurobveznica iznosu od 180 miliona eura radi finansiranja budžeta, kao i razvojni kredit Svjetske banke u iznosu od 85 miliona dolara.

Vlada, takođe, planira preuzimanja određenih kredita za koje je dala garancije, u ukupnom iznosu od 20,2 miliona eura.

Tabela 2 Preuzeti krediti od strane države

Korisnik Iznos kredita Namjena Kreditor

Vlada CG 7.000.000€ Preuzimanje duga od regionalnog vodovodakorisnik će kasnije biti određen

Vlada CG 7.000.000€ Preuzimanje duga od željezničkog prevoza Erste Banka

Vlada CG 3.800.000€Preuzimanje duga od crnogorskog fonda za solidarnu stambenu izgradnju

Erste Banka

Vlada CG 860.000€ Preuzimanje duga od Radio televizije Crne Gore Atlasmont Banka

Vlada CG 1.500.000€Preuzimanje duga Zeljezničkog prevoza Crne Gore AD Podgorica od strane Vlade Crne Gore, koji ima prema Zeljezničkom prevozu

Zeljeznička infrastruktura

Ukupno: 20.160.000€


Kada je riječ o garancijama države, planirano je izdavanje garancija u ukupnom iznosu od 72,8 miliona eura, od čega se 30 miliona eura odnosi na garancije za kredite za podršku privredi, 13,5 miliona za kredit za Željeznicu kod EBRD i 29,5 miliona eura za kredit opštine Budva za izradu sistema za prečišćavanje otpadnih voda kod WTE36.

36 Njemačka kompanija WTE Wasertehnik iz Esena

123Državni dug

5.4. Otplata duga

Po osnovu otplate duga (glavnice i kamate) rezidentima i nerezidentima u 2010. godini otplaćeno je 244,1 mi-liona eura duga (glavnice i kamate), uključujući i otplate obaveza iz pret-hodnih godina, dok je budžetom za 2011. godinu predviđeno da otplata duga rezidentima i nerezidentima, uključujući i obaveze iz prethodnog perioda, bude oko 146,8 miliona eura.

5.5. Projekcija i održivost državnog duga

U sljedećoj tabeli je prikazana projekcija Ministarstva finansija o kretanju državnog duga u periodu 2010-2014. godina u cilju procjene održivosti duga. Procjena je izvršena na osnovu preuzetih zakonskih i ugovore-nih obaveza Države.

Tabela 5.5 Projekcija visine i strukture državnog duga Crne Gore, 2011-2014. god.

2011. projekcija

2012.projekcija

2013.projekcija

2014.projekcija

Spoljni dug (u mil eura) 1.054,02 1.134,66 1.166,86 1.113,86

Spoljni dug (u % BDP-a*) 33,25% 33,74% 32,55% 29,14%

Unutrašnji dug (u mil eura) 325,22 258,72 190,92 151,62

Unutrašnji dug (u % BDP-a) 10,26% 7,69% 5,33% 3,97%

Ukupan dug (u mil eura) 1.379,24 1.393,38 1.357,78 1.265,48

Ukupan dug (u % BDP-a) 43,51% 41,43% 37,87% 33,11%

* Procijenjeni BDP u 2011. godini 3.170,0 mil. €, u 2012. godini 3.363,0 mil. €, 2013. godini 3.585,0 mil. €, a u 2014. godini 3.822,0 mil. € .


U skladu sa projekcijom kretanja državnog duga, očekuje se da će doći do blagog povećanje javnog duga do 2012. godine, nakon čega se očekuje da će se iznos duga smanjivati. Na povećanja će najviše uticati rast spolj-njeg duga, imajući u vidu dodatno zaduživanje za potrebe budžeta, u visini od 180 miliona eura, za 2011. godinu, dok je za 2012. i 2013. godinu, predviđeno dodatno zaduženje u visini od 110, odnosno 72 miliona eura. Očekivanje je da usljed ekonomskog opravka u 2014. godini neće biti potrebe za dodatnim zaduženjem. U pomenutom periodu, 2011-2014. godine, doći će do smanjenja domaćeg duga, zbog veće otplate domaćeg duga u odnosu na nove obaveze.

Grafik 5.9Otplata duga u 2009. i 2010. godini, u 000.000 eura



Održivost duga je situacija gdje je dužnik u mogućnosti da servisira dug bez većih korekcija svojih prihoda i rashoda, i održivost se uglavnom testira prema kretanjima BDP-a, inflacije, kamatne stope, valutnog kursa

i budžetskih prihoda (primarnog ba-lansa). Analiza održivosti duga uka-zuje da je državni dug Crne Gore odr-živ, a da bi se teškoće mogle javiti u slučaju izuzetno negativnog kretanja BDP-a, budžetskog deficita u dužem roku, kao i preuzimanja značajnog iznosa novog javnog duga. Ipak, iako je javni dug i dalje u granicama propi-sanim Mastrihtskim kriterijumima, određenu dozu zabrinutosti daje ten-dencija njegovog brzog rasta, što se jasno vidi na grafiku br. 5.10. Stoga se ne bi smjelo dozvoliti odstupanje od projekcija kretanja javnog duga. Pozi-tivna karakteristika je da je do sada javni dug uredno servisiran.

Boks 5.2 – Komparacija pokazatelja zaduženosti

Prema metodologiji Svjetske ban ke (Debt Reporting System) učešće spoljnjeg duga u bruto domaćem proizvodu koje iz-nosi manje od 30% ukazuje na nisko zaduženu zemlju, od 30% do 50% ukazuje na umjer-eno zaduženu zemlju, a učešće preko 50% na visoko zaduženu zemlju. Crna Gora sa 30,2% učešća spoljnjeg duga u BDP prešla je gornju granicu za nisko zadužene zemlje, i sada spada u grupu umjereno zaduženih ze-malja, ali na donjoj granici.

U odnosu na bruto domaći proizvod procijenjen za 2010. godinu javni dug Crne Gore, na kraju 2010. godine, iznosi 38%. Ovo je značajno niže od defin-isanog fiskalnog kriterijuma,

Grafik 5.10Kretanje državnog duga u periodu 2006 – 2010. godine, u 000.000 eura

Grafik 1Javni dug zemalja regiona*, % BDP-a

* Procjena za 2010. godinu, osim za Crnu Goru.

Izvor: IMF, World Economic Outlook Database, October 2010

125Državni dug

maksimalno dozvoljenog jav-nog duga Evropske unije, čime Crna Gora ispunjava jedan od Mastrihtskih kriterijuma, kojim je propisano da ukupan dug ne smije preći 60% bruto domaćeg proizvoda. Ovaj indikator se smatra najvažnijim indikatorom održivosti duga. Prema metod-ologiji Svjetske banke37 učešće javnog duga u BDP-u koji iznosi manje od 48% ukazuje na ni-sko zaduženu zemlju, od 48% do 80% ukazuje na umjereno zaduženu zemlju, a učešće pre-ko 80% visoko zaduženu zem-lju. Crna Gora sa 53,8% učešća javnog duga u BDP spada u umjereno zadužene zemlje. Na grafikonima 1 i 2 prikazano je učešće javnog duga u BDP-u Crne Gore, zemalja regiona i ze-malja eurozone.

Prema metodologiji Svjetske banke, učešće javnog duga u izvozu roba i usluga koji iznosi manje od 132% ukazuje na nisko zaduženu zemlju, od 132% do 220% ukazuje na umjereno zaduženu zemlju, a učešće preko 220% visoko zaduženu zemlju. U slučaju Crne Gore vrijednost ovog indikatora na kraju 2010. godine je iznosila 147,4%, što ukazuje da Crna Gora spada u grupu umjereno zaduženih zemalja.

Prema metodologiji Svjetske banke, učešće spoljnjeg duga u izvozu roba i usluga koji iznosi manje od 165% ukazuje na nisko zaduženu zemlju. Crna Gora sa 82,7% učešća spoljnjeg duga u izvozu roba i usluga spada u nisko zadužene zemlje.

Tabela 1 Kriterijum zaduženosti i pozicija Crne Gore

Pokazatelj Visoko zadužene Srednje zadužene Nisko zadužene Crna Gora 2010.

Javni dug*/BDP Racio>48% 48%<Racio≤80% 80%≤Racio 53,8%

Spoljni dug/BDP Racio>50% 30%<Racio≤50% 50%≤Racio 30,2%

Javni dug*/Izvoz** Racio>220% 132%<Racio≤220% 132%≤Racio 147,4%

Spoljni dug/Izvoz** Racio>275% 165%<Racio≤275% 165%≤Racio 82,7%

* Po metodologiji Svjetske banke.

** Izvoz roba i usluga

37 Svjetska banka računa javni dug kao dug Vlade (Vlada sa fondovima i lokalna samouprava) i garancije za preduzeća

Grafik 2Javni dug izabranih zemalja članica eurozone i Crne Gore*, % BDP

* Procjena za 2010. godinu, osim za Crnu Goru.

Izvor: IMF, World Economic Outlook Database, October 2010.

6 EKSTERNI SEKTOR

129Eksterni sektor

U 2010. godini je, prema platnobilansanim podacima, zabilježeno poboljšanje deficita tekućeg računa. Na takvo kretanje deficita tekućeg računa najveći uticaj je imalo kretanje na računu roba, to jest smanjenje spolj-notrgovinskog deficita, kao i pozitivni rezultati zabilježeni na računu usluga, ostvareni prije svega u oblasti turizma, i tekućih transfera ublažili deficit na računu roba. Međutim, rano je govoriti o nekom značajnijem oporavku i porastu konkurentnosti, jer je poboljšanje deficita u velikoj mjeri rezultat kriznog prilagođavanja.

Deficit tekućeg računa platnog bilansa u 2010. godini38 iznosio je 778,3 miliona eura, što je za 13,2% manje nego u 2009. godini. Učešće deficita u BDP-u i dalje je visoko i iznosi 25,7%. Deficit tekućeg računa je u većoj mjeri bio finansiran neto prilivom SDI koje su iznosile 18,3% BDP-a, kao i neto prilivom portfolio investicija (6,2% BDP-a). Iako je visok deficit tekućeg računa bio posljedica visokih stopa rasta u pretkriznom periodu, neophodno je u narednom periodu sprovesti strukturne reforme i preusmjeriti pažnju stranih investitora prema sektorima koji učestvuju u međunarodnoj razmjeni, što će dugoročno doprinijeti smanjenju spoljne neravnoteže.

Spoljnotrgovinski deficit Crne Gore odražava trend ekonomskog razvoja i zavisnost ekonomije od uvoza kapi-talnih i intermedijarnih proizvoda, koje su ujedno i glavni pokretači ekonomskog rasta. Usljed blagog oporav-ka ekonomske aktivnosti, smanjenja domaće tražnje i pozitivnih eksternih faktora (povećanje cijena metala) u posmatranom periodu izvoz roba bilježi brži rast od uvoza. Ukupan obim robne razmjene iznosio je 2.030,6 miliona eura, što je za 3,4 procenta više nego u 2009. godini, dok je istovremeno spoljnotrgovinski deficit iznosio 1.317,4 miliona eura i za 4% je manji nego u prethodnoj godini.

Na računu usluga ostvaren je suficit u iznosu od 446,4 miliona eura, što je za 16,1% više nego u 2009. godini. Na povećanje suficita uticalo je povećanje suficita na podračunima turizma i transporta, dok je istovremeno zabilježeno smanjenje deficita na podračunu ostalih poslovnih usluga. Pogoršanje je zabilježeno na računu dohotka, gdje je u 2010. godini deficit iznosio 21,7 miliona eura, dok je u 2009. godini zabilježen suficit u izno-su od 5,4 miliona eura. Povećani odliv po osnovu otplate kamata i plaćenih dividendi doprinio je ostvarenju deficita na ovom računu. Trend rasta priliva transfera u Crnu Goru nastavlja se i u ovoj godini. Kao rezultat povećanja priliva, na računu tekućih transfera ostvaren je suficit u iznosu od 114,4 miliona eura, što je za 34% više nego u prethodnoj godini.

Neto priliv SDI u 2010. godini je iznosio 552 miliona eura, što je za 48,2% manje nego u 2009. godini. Neto priliv stranih direktnih investicija u 2009. godini je bio značajno visok usljed dva razloga: priliva po osnovu privatizacije i dokapitalizacije EPCG u iznosu od 436,1 milion eura i iznosa pretvorenog duga u kapital, aku-muliranog iz prethodnog perioda, u vrijednosti od oko 150 miliona eura.39 Crna Gora je i dalje lider među zemljama u okruženju prema neto prilivu stranih direktnih investicije po glavi stanovnika.

38 Prema konačnim platnobilansnim podacima, zbog čega se razlikuju od podataka objavljenih u prethodnim izvještajima koji su sadržali preliminarne podatke.

39 Vidi Metodološke promjene u platnom bilansu


Na računu portfolio investicija u 2010. godini zabilježen je priliv od 221,8 miliona eura, kao rezultat zaduživa-nja države na međunarodnom tržištu kapitala emisojom euroobveznica, dok je istovremeno odliv sredstava iznosio 33,6 miliona eura. Na računu ostalih investicija ostvaren je neto odliv u iznosu od 352,8 miliona eura. Zabilježeno je povećanje zaduživanja privatnog sektora, dok su banke i sektor država smanjile svoje obaveze prema inostranstvu.

Tabela 6.1

Platni bilans Crne Gore, u 000 eura

2009. 2010. Promjena u % % BDP

A. TEKUĆI RAČUN -896.329 -778.280 -13,2 -25,7

ROBE -1.371.699 -1.317.382 -4,0 -43,5

1. Izvoz 296.313 356.626 20,4 11,8

1.1 Izvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 277.011 330.367 19,3 10,9

1.2 Prilagođavanje obuhvata 19.302 26.259 36,0 0,9

2. Uvoz 1.668.012 1.674.008 0,4 55,3

2.1 Uvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 1.654.170 1.657.329 0,191 54,8

2.2 Prilagođavanje obuhvata 13.842 16.679 20,5 0,6

USLUGE 384.618 446.432 16,1 14,8

1. Prihodi 680.487 747.024 9,8 24,7

2. Rashodi 295.869 300.591 1,6 9,9

DOHOCI 5.375 -21.738 -0,7

1. Prihodi 162.770 165.802 1,9 5,5

2. Rashodi 157.395 187.540 19,2 6,2

TEKUĆI TRANSFERI 85.377 114.408 34,0 3,8

1. Transferi u Crnu Goru 117.681 146.316 24,3 4,8

2. Transferi iz Crne Gore 32.304 31.908 -1,2 1,1

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 528.104 370.484 -29,8 12,2

1. RAČUN KAPITALA 1.959 -495 0,0

2. FINANSIJSKI RAČUN 526.145 370.979 -29,5 12,3

1. Direktne investicije-neto 1.066.497 552.107 -48,2 18,3

1.1. U inostranstvo -32.890 -22.060 -32,9 -0,7

1.2. U Crnu Goru 1.099.387 574.167 -47,8 19,0

2. Portfolio investicije-neto -41.851 188.208 6,2

2.1. Sredstva -38.261 -3.637 -90,5 -0,1

2.2. Obaveze -3.590 191.845 6,3

3. Ostale investicije-neto -413.822 -352.753 -14,8 -11,7

3.1. Sredstva -322.386 -337.206 4,6 -11,1

3.2. Obaveze -91.436 -15.547 -83,0 -0,5

4. Promjena rezervi CBCG -84.679 -16.585 -80,4 -0,5

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (-A-B) 368.225 407.797

Izvor: CBCG

131Eksterni sektor

6.1. Tekući račun platnog bilansa

Trend smanjenja deficita tekućeg računa, karakterističan od početka krize, u najvećoj mjeri rezultat je kri-znog prilagođavanja i smanjenja investicione i lične potrošnje. Pozitivni rezultati u oblasti turizma i visok priliv tekućih transfera ublažili su i dalje visok spoljnotrgovinskli deficit. Ono što je izuzetak u 2010. godini, jeste činjenica da je po prvi put zabilježen deficit na računu dohotka koji je posljedica povećanog odliva po osnovu kamata i dividendi.

Tabela 6.2 Tekući račun platnog bilansa, u 000 eura

2006. 2007. 2008. 2009. 2010. Promjena u % 2010/2009.

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -686.782 -1.077.544 -1.583.687 -896.329 -778.280 -13,2

1. ROBE -1.010.324 -1.607.173 -2.101.923 -1.371.699 -1.317.382 -4,0

1.1. Izvoz 461.999 483.435 450.391 296.313 356.626 20,4

1.2. Uvoz 1.472.323 2.090.608 2.552.314 1.668.012 1.674.008 0,4

2. USLUGE 197.099 438.992 399.381 384.618 446.432 16,1

2.1. Prihodi 418.036 672.971 750.591 680.487 747.024 9,8

2.2. Rashodi 220.937 233.979 351.210 295.869 300.591 1,6

3. DOHOCI 36.236 31.258 45.795 5.375 -21.738

3.1. Prihodi 70.771 105.335 168.824 162.770 165.802 1,9

3.2. Rashodi 34.534 74.076 123.029 157.395 187.540 19,2

4. TEKUĆI TRANSFERI 90.207 59.379 73.060 85.377 114.408 34,0

4.1. Transferi u Crnu Goru 108.555 100.761 109.308 117.681 146.316 24,3

4.2. Transferi iz Crne Gore 18.349 41.381 36.248 32.304 31.908 -1,2

Izvor: CBCG

Spoljnotrgovinski deficit je iznosio 1.317,4 miliona eura, što je za 4% manje nego u 2009. godini. Deficit je kao i u prethodnim godinama gene-risan nedovoljnim obimom i niskim učešćem izvoza roba u ukupnoj raz-mjeni. Pokrivenost spoljnotrgovin-skog deficita suficitom ostvarenim na ostalim podračunima tekućeg raču-na iznosila je 41% i za 6 procentnih poena je veća nego u 2009. godini. Učešće spoljnotrgovinskog deficita u BDP-u i dalje je visoko i iznosi 43,5%.

Grafik 6.1Struktura tekućeg računa, u 000 eura

Izvor: CBCG


Boks 6.1 – Deficit tekućeg računa Crne Gore i izabranih zemalja

Podaci o kretanju deficita na tekućem računu izabranih zemalja pokazuju da su u posljednje dvije godine zabilježena prilagođavanja. Prema projekcijama EBRD, deficit tekućeg računa je kod većine zemalja u 2010. godini poboljšan, tj. smanjen u poređenju sa 2009. godinom. Podaci ukazuju da Crna Gora već duži niz godina ima najveći deficit tekućeg računa prema učešću u BDP-u sa učešćem od 25,7% u 2010. godini. Odmah iza nje su Srbija (9,6% BDP-a) i Albanija (9,2% BDP-a). BiH i Rumunija su imale vrijednosti u iznosu od 5,5% i 5,1% BDP-a.

Tabela 1 Saldo tekućeg računa Crne Gore i izabranih zemalja, u % BDP-a

2007. 2008. 2009.* 2010.**

Crna Gora -40,2 -51,3 -30,1 -25,7

Albanija -10,7 -15,4 -15,4 -9,2

BiH -9,3 -13,3 -6,6 -5,5

Bugarska -28,4 -23,9 -9,6 -3,0

Hrvatska -7,6 -9,2 -5,2 -3,8

Makedonija -7,6 -12,8 -6,9 -3,9

Rumunija -9,8 -11,9 -4,5 -5,1

Srbija -15,7 -17,9 -5,6 -9,6

Slovenija -4,8 -6,1 -1,0 -1,0

* Procjena EBRD** Projekcije EBRD

Izvor: EBRD, Transition report 2010, za Crnu Goru CBCG

Najveće smanjenje deficita u 2010. godini ostvarila je Bugarska u iznosu od 6,6 procentnih poena, dok je na drugom mjestu Albanija sa padom od 6,2 p.p. U Crnoj Gori je učešće deficita tekućeg računa u BDP-u u 2010. godini smanjeno za 4,4 p.p. u odnosu na 2009. godinu i za 25,7 p.p. u odnosu na 2008. godinu. Od izabranih zemalja jedino su Srbija i Rumunija imale pogoršanje salda tekućeg računa, i to za 4 p.p. i 0,6 p.p. respektivno. Sve zemlje su (osim Bugarske) rekordne deficite zabilježile u 2008. godini, da bi u 2009. godini sa dolaskom krize i padom ekonomskih aktivnosti zabilježile smanjenje deficita tekućeg računa.

6.1.1. Robna razmjena40

Prema podacima Monstat-a, ukupna robna razmjena sa inostranstvom u 2010. godini iznosila je 1.987,7 mili-ona eura, što predstavlja povećanje od 2,9% u odnosu na 2009. godinu. Za robnu razmjenu Crne Gore sa ino-stranstvom u 2010. godini karakteristično je smanjenje spoljnotrgovinskog deficita i povećanja izvoza, dok je uvoz imao približno istu vrijednost kao i u 2009. godini. Na povećanje izvoza uglavnom su uticali oporavak i

40 Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore prikazani su po specijalnom sistemu trgovi-ne. CBCG vrši prilagođavanje podataka dobijenih od Monstata za potrebe platnog bilansa u skladu sa metodologijom MMF-a (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993).

133Eksterni sektor

povećanje proizvodnje kod najvećih crnogorskih izvoznika, kao i povećanje cijena metala na svjet-skom tržištu. Proizvod koji se najviše izvozi već duži niz godina je aluminijum. Učešće izvoza u ukupnoj razmjeni je i dalje nisko i iznosi 16,6%.

Jedan od pokazatelja pozitivnih kretanja u robnoj razmjeni je i pokrivenost uvoza izvozom. U 2010. godini pokrivenost je iznosila 20% i veća je za 3,2 procentna poena nego u 2009. godini. U četvrtom kvartalu 2010. godine ostvarena je najveća vrijed-nost izvoza posmatrano od trećeg kvartala 2008. godine. Snažan rast izvoza u četvrtom kvartalu uticao je da pokrivenost uvoza izvozom u ovom kvartalu bude 23,5%, što je najveća vrijednost od prvog kvartala 2007. godine.

Trendovi oporavka izvoza i robne razmjene, kao i smanjenja spoljnotrgovinskog deficita, koji su već bili vidljivi nakon trećeg kvartala, nastavljeni su i u posljednjem kvartalu 2010. godine, što je re-zultiralo pozitivnim dešavanjima na nivou cijele 2010. godine. Međutim, za sada je rano govoriti o dugoročnom trendu oporavka izvoza i smanjenju deficita. Vraćanje izvoza na nivoe iz ranijih godi-na samo bi djelimično ili kratkotrajno smanjilo spoljnotrgovinski deficit. Spoljnotrgovinski de-ficit je izrazita karakteristika crnogorske ekono-mije za čije je ublažavanje potrebna proizvodnja kvalitetnijih i cjenovno konkurentnih proizvoda namijenjenih izvozu, kao i supstiticija uvoza u ve-ćoj mjeri. Sa druge strane, oporavkom crnogorske ekonomije i realizacijom krupnih infrastruktur-nih i investicionih projekata, realno je očekivati da bi moglo doći do značajnog rasta uvoza, što bi dalje produbilo spoljnotrgovinski deficit.

Crnogorski izvoz je u 2010. godini zabilježio značajan rast u poređenju sa 2009. godinom. U 2010. godini izvoz roba, prema podacima Monstat-a, iznosio je 330,4 miliona eura, što predstavlja povećanje od 19,3% ili 53,4 miliona eura. U strukturi izvoza prema SMTK (Standardna međunarodna trgovinska klasifikacija) najviše su zastupljeni „proizvodi svrstani prema materijalu“ (sektor 6) u iznosu od 157,1 milion eura (47,6% izvoza), što je približno isto kao i u 2009. godini. U okviru ovog sektora najzastupljeniji su obojeni metali u iznosu od 130,8 miliona eura i gvožđe i čelik u iznosu od 19,4 miliona eura. Grupa „sirove materije osim goriva“ (sektor 2) ostvarila je izvoz u iznosu od 44,7 miliona eura (13,5%), što predstavlja povećanje od 78% u odnosu na 2009. godinu.

Grafik 6.2Kretanja na računu roba u periodu 2006 – 2010. godina, u 000 eura

Grafik 6.3Pokrivenost robnog uvoza izvozom u periodu 2006 – 2010. godina

Izvor: CBCG i Monstat

Izvor: Monstat


Niska diverzifikovanost i visoko učešće intermedijarnih proizvoda (sirovina i repromaterijala) jesu glavni problemi naše izvozne privrede. Činjenica je da su mnogim crnogorskim izvoznim proizvodima potrebni veći nivoi obrade, čime bi se postigli mnogo veći efekti nego izvozom sirovina ili poluproizvoda. Da bi se to ostvarilo potrebna su veća ulaganja stranog kapitala u proizvodnju za izvoz i stimulansi države malim i srednjim preduzećima kako bi se obezbijedio veći izvoz roba. Takođe, model ekonomskog rasta koji bi se više oslanjao na izvoz mogao bi da bude dobro rješenje.

U 2010. godini u izvozu roba najviše su zastupljeni sljedeći proizvodi: aluminijum i proizvodi od aluminiju-ma (40,5%), mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije (10,1%), gvožđe i čelik (8%), pića, alkoholi i sirće (6,4%) i drvo i proizvodi od drveta (5%).

Tabela 6.3

Struktura izvoza roba u 2010. godini, u 000 eura

Naziv proizvoda 2010. Učešće u %

Aluminijum i proizvodi od aluminijuma 133.672,4 40,5

Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije 33.379,7 10,1

Gvožđe i čelik 26.470,3 8,0

Pića, alkoholi i sirće 20.994,7 6,4

Drvo i proizvodi od drveta 16.535,7 5,0

Reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji i njihovi djelovi 13.045,6 3,9

Bakar i proizvodi od bakra 8.309,7 2,5

Farmaceutski proizvodi 6.590,3 2,0

Izvor: Monstat

Vrijednost izvoza aluminijuma i proizvoda od aluminijuma u 2010. godini iznosila je 133,7 miliona eura, što je za 17,3% više nego u 2009. godini. U posljednjih nekoliko godina najveći izvoz aluminijuma ostvaren je u

2007. godini u iznosu od 255 miliona eura. Izvoz aluminijuma u 2008. i 2009. godini bio je u stal-nom padu, što je bilo posljedica kako internih tako i eksternih faktora. Naročito su pad cijena alumi-nijuma i globalna kriza doprinijeli njegovom sma-njenju. U 2010. godini bilježi se oporavak izvoza aluminijuma i proizvoda od aluminijuma. Učešće aluminijuma u ukupnom izvozu u posljednjih ne-koliko godina je veoma visoko (iznad 40%).

Izvoz proizvoda kategorije „mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije“ iznosio je 33,4 miliona eura, što je značajno više u odnosu na 2009. godinu kada je izvoz iste grupe iznosio 8,4 miliona eura. U okviru ove grupe naj-više je izvezeno električne energije u iznosu od 17 miliona eura i ulja dobijenih od nafte u iznosu od 10,6 miliona eura (31,8%).

Grafik 6.4Kretanje izvoza aluminijuma i njegovog učešća u ukupnom izvozu

Izvor: Monstat

135Eksterni sektor

Najveći uticaj na rast izvoza imale su sljedeće ka-tegorije proizvoda: mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije (rast od 25 mi-liona eura), aluminijum i proizvodi od aluminiju-ma (rast 19,7 miliona eura), kao i bakar i proizvo-di od bakra. Povećanje izvoza bakra i proizvoda od bakra iznosilo je 5,2 miliona eura. Najveći ap-solutni pad vrijednosti izvoza u odnosu na 2009. godinu ostvarili su proizvodi grupe „reaktori, ko-tlovi, mašine i mehanički uređaji i njihovi djelovi“ (6,3 miliona) i gvožđe i čelik (5,4 miliona).

Robni uvoz u 2010. godini, prema podacima Monstat-a, iznosio je 1.657,3 miliona eura, što je na približno istom nivou kao i u 2009. godini. Za razliku od izvoza, za uvoz je karakteristična veća diverzifikovanost. Jedna od karakteristika crno-gorskog uvoza jeste i blago naglašeni sezonski ka-rakter. Dosadašnja kretanja pokazuju da dolazi do blagog porasta uvoza u drugom i trećem kvartalu. Ovo se može objasniti povećanom potrošnjom prije i u toku ljetnje turističke sezone za šta se veliki dio roba uvozi.

U strukturi uvoza prema SMTK najviše su zastupljeni proizvodi sektora 7 – mašine i transportni uređaji u iznosu od 340,6 miliona eura (20,6%), što predstavlja pad od 4,8% u odnosu na 2009. godinu. U okviru ovog sektora najznačajnije stavke su drumska vozila u iznosu od 94,5 miliona eura i električne mašine, aparati i uređaji u iznosu od 81,2 miliona eura. Proizvoda iz sektora „hrana i žive životinje“ uvezeno je u vrijednosti od 324,2 miliona eura ili 3,6% više nego u 2009. godini.

Tabela 6.4 Struktura uvoza roba u 2010. godini, u 000 eura

Naziv proizvoda 2010. Učešće u %

Mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije 210.824,6 12,7

Reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji i njihovi djelovi 127.038,3 7,7

Električne mašine i oprema i njihovi djelovi; 110.817,8 6,7

Vozila, osim željezničkih ili tramvajskih šinskih vozila i njihovi djelovi i pribor 96.592,5 5,8

Meso i drugi klanični proizvodi za jelo 60.246,1 3,6

Neorganski hemijski proizvodi; organska ili neorganska jedinjenja plemenitih metala, 54.653,3 3,3

Farmaceutski proizvodi 52.645,9 3,2

Proizvodi od gvožđa i čelika 52.638,4 3,2

Namještaj, posteljina, madraci, nosači madraca, jastuci i slični punjeni proizvodi 50.377,1 3,0

Plastične mase i proizvodi od plastičnih masa 46.560,6 2,8

Izvor: Monstat

Grafik 6.5Pet proizvoda sa najznačajnijim uticajem na rast izvoza roba u periodu 2009/2010. godina, u 000 eura

Izvor: Monstat


Ako posmatramo detaljnije strukturu uvoza, najviše je uvezeno roba iz sljedećih kategorija: mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije (12,7%), reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji i njihovi djelovi (7,7%), električne mašine i oprema i njihovi djelovi (6,7%), vozila (5,8%) i meso i drugi klanični proi-zvodi za jelo (3,6%).

Uvoz proizvoda iz kategorije mineralna goriva, mineralna ulja i proizvodi njihove destilacije iznosio je 210,8 miliona eura, što je za 0,8% više nego u 2009. godini. U okviru ove kategorije najviše je uvezeno ulja dobijenih od nafte i bitumenoznih minerala u iznosu od 145 miliona eura (68,8% uvoza ove kategorije). Uvoz električne energije iznosio je 30,3 miliona eura (14,4% kategorije), što je za 37,9 miliona ili 55,6% manje nego u 2009. godini.

Uvoz proizvoda kategorije reaktori, kotlovi, mašine i mehanički uređaji povećan je za 5,8% i iznosio je 127 miliona eura, kao rezultat blagog oporavka građevinskih aktivnosti. U posmatranoj godini uvoz električnih mašina i opreme i njihovih djelova iznosio je 110,8 miliona eura, što je za 5,4% manje nego u 2009. godini. Ukupna vrijednost uvezenih vozila bila je veća za 7,9% u odnosu na 2009. godinu i iznosila je 96,6 miliona eura. Najviše je uvezeno putničkih automobila i drugih motornih vozila konstruisanih prvenstveno za prevoz lica (58,4 miliona eura) i motornih vozila za specijalne svrhe (14,1 miliona eura). Uvoz mesa i drugih klanič-nih proizvoda za jelo iznosio je 60,2 miliona eura i veći je za 0,7%.

Boks 6.2 – Robna razmjena pojedinih grupa proizvoda prema SMTK41 u periodu od 2005 - 2010. godine

Analiza robne razmjene prema SMTK pokazuje da je kod svih kategorija u 2010. godini ostvaren negativan saldo robne razmjene tj. deficit. Osim kategorija „sirove materije osim goriva“ i „proizvoda svrstanih prema materijalu“ koje su iz suficita prešle u deficit, sve ostale kategorije su u posmatranom razdoblju konstantno bile u deficitu. Ovakva situacija je zabrinjavajuća i posljedica je nedovoljnog i nediferenciranog izvoza, ali i veoma visokih vrijednosti uvoza koje su realizovane u periodu od 2006-2008. godine, kada su ostvarivane visoke stope ekonomskog rasta. Posmatrajući seriju podataka mogu se izdvojiti dvije generalne karakteristike. Kao prvo, očigledan trend rasta deficita od 2005. do 2008. godine kod većine kategorija, što je dominantno posljedica visokih stopa rasta uvoza roba u ovom periodu. Sa druge strane, nakon 2008. godine vidljiv je trend smanjenja deficita po posmatranim kategorijama. Od četvrtog kvartala 2008. godine crnogorska ekonomija ulazi u period ekonomskog pada, što se odmah odražava na robnu razmjenu i dolazi do pada uvoza u 2009. godini. Na dalji pad deficita koji je ostvaren i u 2010. godini najveći uticaj imao je porast vrijednosti izvoza za 19,3% u odnosu na 2009. godinu.

Posmatrano u apsolutnim vrijednostima, najveće pogoršanje robne razmjene zabilježeno je kod kategorije proizvoda svrstanih po materijalu, jer je u 2005. godini zabilježen suficit od 95,8 miliona eura, dok je u 2010. godini ostvaren deficit od 108,7 miliona eura. Nakon ove kategorije, veliko pogoršanje spoljnotrgovinskoj razmjeni bilježe i sljedeće kategorije: hrana i žive životinje, mineralna goriva i maziva, razni gotovi proizvodi, kao i ostale kategorije iz klasifikacije.

41 Standardna međunarodna trgovinska klasifikacija

137Eksterni sektor

Grafik 1 Salda robne razmjene pojedinih grupa proizvoda prema SMTK, u 000.000 eura

Izvor: Monstat


Prema strukturi izvoza po grupama zemalja, Crna Gora najviše robe izvozi u zemlje Evropske unije 55,9% ukupnog izvoza (184,8 miliona eura) i zemlje CEFTA-e 39,5% (130,5 miliona eura). U posmatranom peri-odu najviše je robe pojedinačno izvezeno u Srbiju u iznosu od 74,9 miliona eura (22,7%), zatim Grčku 56,4 miliona eura (17,1%) i Italiju 48,8 miliona eura (14,8%). Najveći uvoz, posmatrano po grupacijama zemalja, ostvaren je iz zemalja CEFTA-e u iznosu od 670 miliona eura (40,4%). Iz zemalja EU uvezeno je robe u vrijed-nosti od 625,2 miliona eura, što čini 37,7% ukupnog uvoza. Posmatrano pojedinačno po zemljama, najviše roba uvezeno je iz Srbije 432,6 miliona eura (26,1%), BiH 123,5 miliona (7,5%) i Njemačke 117 miliona (7,1%).

Tabela 6.5 Struktura izvoza i uvoza roba po zemljama u 2010. godini, u 000 eura

Izvoz Uvoz Saldo

2009. 2010. 2009. 2010. 2009. 2010.

EU (27) 133.827 184.817 620.593 625.207 -486.766 -440.390

Grčka 47.797 56.393 99.552 115.322 -51.755 -58.930

Italija 32.945 48.828 106.204 99.120 -73.259 -50.293

Njemačka 2.581 3.124 111.065 117.118 -108.484 -113.994

Slovenija 24.276 20.568 63.276 60.242 -39.000 -39.674

Austrija 1.572 2.824 47.430 49.525 -45.858 -46.701

Mađarska 11.660 28.962 16.528 12.881 -4.868 16.081

Holandija 4.768 7.385 24.464 25.571 -19.696 -18.186

CEFTA 127.946 130.521 648.702 670.000 -520.756 -539.479

Srbija 77.295 74.927 446.088 432.631 -368.794 -357.704

BiH 17.816 24.109 91.123 123.523 -73.307 -99.414

Hrvatska 9.124 4.044 80.916 80.152 -71.792 -76.108

Makedonija 1.364 1.086 20.439 23.230 -19.075 -22.144

Kosovo 16.262 18.111 1.219 1.330 15.043 16.781

Albanija 6.085 8.243 8.802 9.008 -2.717 -764

Moldavija 0 0 115 126 -115 -126

EFTA 256 2.336 55.644 19.445 -55.388 -17.119

Ostale zemlje 14.982 12.692 329.230 342.667 -314.248 -329.975

Rusija 1.513 1.724 24.736 19.224 -23.223 -17.500

SAD 7.407 461 17.604 15.367 -10.197 -14.906

UKUPNO: 277.011 330.367 1.654.170 1.657.329 -1.377.159 -1.326.963

Izvor: Monstat

Ukupna robna razmjena sa zemljama Evropske Unije i zemljama potpisnicama CEFTA sporazuma je u rastu u odnosu na prethodnu godinu, i to za 7,4% i 3,1% respektivno. Zabilježen je i rast obima razmjene sa ostalim zemljama od 3,2%. Robna razmjena sa EFTA grupacijom u 2010. godini iznosila je 21,8 miliona eura i zabi-lježila pad od 61%.

139Eksterni sektor

6.1.2. Usluge

Račun usluga tradicionalno ima veoma važnu ulogu u ublažavanju deficita na ostalim računima tekućeg računa, a prije svega spoljnotrgovinskog deficita. U međunarodnoj razmjeni usluga Crna Gora je u 2010. godini ostvarila suficit u iznosu od 446,4 miliona eura, što je za 16,1% više nego u prethodnoj godini. Ukupan obim razmjene uslu-ga iznosio je 1.047,6 miliona eura i za 7,3% je veći u poređenju sa 2009. godinom.

Prihodi od usluga iznosili su 747 miliona eura i veći su za 9,8% u odnosu na prethodnu godinu. Najveći prihodi ostvareni su po osnovu putovanja 498,1 milion eura, zatim transporta 130,1 milion eura, ostalih poslovnih usluga 39,7 miliona eura, komunikacijskih usluga 27 miliona eura i građe-vinskih usluga 26,8 miliona eura.

Rashodi od usluga iznosili su 300,6 miliona eura, što predstavlja povećanje za 1,6%. U strukturi rashoda najveće učešće imaju transportni ras-hodi koji su u 2010. godini iznosili 74,2 miliona eura. Rashodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 70,6 miliona eura, gdje su najznačajniji rashodi po osnovu raznovrsnih poslovnih usluga (52,8 miliona eura). U oblasti građevinarstva ras-hodi su iznosili 43,9 miliona eura, dok su u oblasti putovanja iznosili 33,9 miliona eura.

Transportne usluge prate dinamiku robne raz-mjene i trendove u oblasti turizma. Pozitivni trendovi u ovim oblastima uticali su na povećanje suficita na računu transportnih usluga za 72,2% u poređenju sa 2009. godinom i suficit je iznosio 56 miliona eura. U 2010. godini transportni pri-hodi su iznosili 130,1 milion eura, što je za 31,4% više nego u prethodnoj godini. Povećanje prihoda rezultat je porasta prihoda u oblasti željezničkog, drumskog i vazdušnog saobraćaja.

Najveći prihodi ostvareni su u oblasti vazdušnog i pomorskog saobraćaja. Prihodi u vazdušnom sa-obraćaju iznosili su 47,6 miliona eura i za 29% su

Grafik 6.6Struktura prihoda od usluga u 2010. godini

Grafik 6.7Struktura rashoda po osnovu usluga u 2010. godini

Grafik 6.8Transportni prihodi u 2009. i 2010. godini, u 000 eura

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG


veći u odnosu na 2009. godinu. Povećanje prihoda rezultat je povećanja prometa putnika u međunarodnom saobraćaju, kao i dobre povezanosti Crne Gore sa više međunarodnih destinacija (16 direktnih linija). Poveća-nju broja putnika, pored redovnih linija, doprinijelo je i otvaranje novih linija (Skoplje, Niš, Priština). U obla-sti pomorskog saobraćaja ostvareni su prihodi u iznosu od 41,5 miliona eura ili 15,9% više nego u prethodnoj godini, što je rezultat povećanja prihoda po osnovu pružanja ostalih vrsta usluga u lukama (pretovara tereta, skladištenja). U oblasti drumskog saobraćaja prihodi su iznosili 14,5 miliona eura ili 40,9% više nego u 2009. godini, što je rezultat većeg obima prevoza domaćih transportnih preduzeća u međunarodnom saobraćaju.

Ukupni transportni rashodi iznosili su 74,2 mili-ona eura i veći su za 11,5%. Najveći rashodi ostva-reni su u oblasti vazdušnog i drumskog saobraća-ja. Rashodi u oblasti vazdušnog saobraćaja u po-smatranom periodu iznosili su 32,2 miliona eura, što je za 6,4% više nego u 2009. godini. U oblasti drumskog saobraćaja rashodi su iznosili 26,4 mi-liona eura ili 14,9% više nego u 2009. godini.

Na računu usluga podračun putovanja-turizam je tradicionalno u suficitu imajući u vidu da je Crne Gora turistička zemlja. U 2010. godini turizam je, kao i u prethodnim godinama, najviše doprinio rastu ukupnih prihoda od usluga. Suficit ostvaren u oblasti putovanja u 2010. godini iznosio je 464,2 miliona eura, što je za 5,7% više nego u 2009. go-dini. Procijenjeni prihodi od putovanja-turizma iznosili su 498,1 milion eura, što je za 4,9% više u odnosu na 2009. godinu. Pozitivni trendovi u oblasti turizma rezultat su povećanja broja no-ćenja stranih turista, čemu je pored poboljšanja kvaliteta usluga i izlaska zemalja regiona iz re-cesije, doprinijela i izraženija kriza u konkuren-tnim turističkim destinacijama. Noćenja stranih turista bila su za 4,2% veća nego u prethodnoj go-dini. U strukturi noćenja stranih turista najviše noćenja ostvarili su turisti iz: Srbije, Rusije, Bosne i Hercegovine, Kosova, Francuske i Italije. Predu-slov za dalji rast prihoda od turizma su moder-nizacija postojećih kapaciteta, izgradnja novih hotela i veći kvalitet usluge, kao i aktivna uloga Ministarstva turizma i turističkih organizacija u promociji Crne Gore kao atraktivne destinacije za odmor i rekreaciju.

Grafik 6.9Transportni rashodi u 2009. i 2010. godini, u 000 eura

Grafik 6.10Struktura noćenja stranih turista po zemljama u 2010. godini

Izvor: CBCG

Izvor: Monstat

141Eksterni sektor

Boks 6.3 – Kretanja u sektoru turizma u svijetu u 2010. godini

Međunarodni turizam se u 2010. godini značajno oporavio od udarca koji je zadobio na početku fin-ansijske krize i svjetske recesije. Međunarodni dolasci turista su se povećali za oko 7% u 2010. godini, nakon pada od 4% u prethodnoj godini kada se osjetio najjači udarac finansijske krize.

Poboljšanjem ekonomskih us-lova u svijetu u 2010. godini, međunarodni turizam se opo-ravio brže nego što se očekivalo nakon uticaja globalne finan-sijske krize. Broj međunarodnih turističkih dolazaka u svijetu dostigao je 935 miliona u 2010. godini, što je za 58 miliona više nego u 2009. godini (877 mil-iona), a 22 miliona više nego u 2008. godini (913 miliona).

Iako je rast međunarodnih dolazaka turista zabilježen u svim regionima, nove ekonom-ije su i dalje glavni pokretači oporavka. Brzina oporavka je sporija u razvijenim ekonomi-jama (5%), a brža u zemljama u razvoju (8%). Najveći rast međunarodnih dolazaka tu-rista u 2010. godini zabilježen je u Aziji (13%). U Americi je zabilježen rast dolazaka stranih turista za 8%, a rast je visok u Južnoj Americi (10%). U Evropi je oporavak sporiji nego u drugim regionima (3%), zbog narušavanja vazdušnog saobraćaja usljed erupcija vul-kana na Islandu i ekonomske neizvjesnosti koje su uticale na Euro zonu. U 2011. godini se očekuje nastavak rasta u sek-toru turizma, ali sporijim tem-pom. Prema projekciji UNWTO, broj međunarodnih dolazaka turista će se povećati za oko 4-5%.

Grafik 1Kretanje međunarodnih dolazaka turista u 2009 i 2010. godini

Izvor: Svjetska turistička organizacija

Grafik 2Međunarodni dolasci turista na mjesečnom nivou, u 000.000

Izvor: Svjetska turistička organizacija


U oblasti komunikacijskih usluga prihodi su iznosili 27 miliona eura, što je za 1,8% više nego u 2009. godini. Rashodi u ovoj oblasti iznosili su 15,7 miliona eura, što je rezultiralo ostvarenjem suficita u iznosu od 11,3 miliona eura.

Na računu ostalih poslovnih usluga u posmatranom periodu ostvaren je deficit u iznosu od 30,9 miliona eura, što je za 30,7% manje nego u 2009. godini. Prihodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 39,7 miliona eura, što je za 36,6% više nego u 2009. godini. Najveći prihodi ostvareni su po osnovu pružanja ra-znih poslovnih, profesionalnih i tehničkih usluga (pravne i računovodstvene usluge, konsalting, inženjerske usluge i sl.) u iznosu od 27,1 milion eura. U posmatranom periodu rashodi su iznosili 70,6 miliona eura. Za usluge iz oblasti prava, računovodstva i konsaltinga plaćeno je 19,1 milion eura. Troškovi promocije domaćih proizvoda i usluga na inostranim sajmovima, kupovine reklamnog materijala, istraživanja tržišta i ostale vrste medijskog plasmana iznosili su 17,4 miliona eura. Odliv sredstava po osnovu plaćanja za arhitektonske, inženjerske i ostale tehničke usluge iznosio je 13,5 miliona eura, što je za 8% manje nego u 2009. godini.

Proces postepenog oporavka ekonomije i pokretanje privredne aktivnosti odrazio se i na oživljavanje aktiv-nosti u oblasti građevinarstva, što je uticalo na blago povećanje rashoda po osnovu angažovanja nerezidenata. Priliv sredstava po osnovu rada na građevinskim projektima i instalacijama domaćih preduzeća van Crne Gore, kao i u Crnoj Gori, iznosio je 26,8 miliona eura, što je za 3,3% manje nego u 2009. godini. Rashodi po osnovu angažovanja nerezidenata u oblasti građevinarstva u posmatranom periodu iznosili su 43,9 miliona eura ili 6% više nego u 2009. godini. Problem i dalje predstavlja nedostatak kvalitetne domaće građevinske operative, što utiče na povećanje odliva po osnovu angažovanja nerezidenata. U oblasti građevinskih usluga deficit je iznosio 17,1 milion eura, što za 3,4 miliona eura više nego u 2009. godini.

U 2010. godini rezidenti Crne Gore izdvojili su 13,3 miliona eura za međunarodne usluge osiguranja, dok su prihodi po ovom osnovu iznosili 4,2 miliona eura. U oblasti usluga osiguranja u posmatranom periodu ostva-ren je deficit u iznosu od 9,1 milion eura, što je za 5,7% manje nego u 2009. godini.

6.1.3. Dohodak

Zbog povećanja odliva po osnovu otplate kamata i dividendi u 2010. godini pogoršan je bilans dohotka. Po prvi put na računu dohotka je zabilježen deficit u iznosu od 21,7 miliona eura. Prihodi ostvareni po osnovu faktorskih dohodaka iznosili su 165,8 miliona eura, što je za 1,9% više nego u 2009. godini. Najveći dio pri-hoda čine kompenzacije zaposlenih u iznosu od 158,9 miliona eura, što je rast za 2,1% u odnosu na 2009. godinu. Prihodi po osnovu dohotka od međunarodnih ulaganja iznosili su 6,9 miliona eura.

Rashodi po osnovu faktorskih dohotka u posmatranom periodu iznosili su 187,5 miliona eura, što je za 19,2% više nego u 2009. godini. Od ukupnih rashoda, 178,9 miliona eura odnosilo se na dohodak po osnovu ula-ganja (ulaganja u obliku kredita, stranih direktnih i portfolio investicija), a 8,7 miliona eura se odnosilo na zarade nerezidenata zaposlenih u Crnoj Gori. Od ukupnih rashoda po osnovu ulaganja najviše se odnosilo na otplatu kamata 103 miliona eura, što je za 19,5% više nego u 2009. godini i posljedica je povećanog zaduživa-nja u godinama prije krize. Odliv po osnovu isplaćenih dividendi iznosio je 75,8 miliona eura, što je za 16,5% više nego u 2009. godini.

143Eksterni sektor

6.1.4. Tekući transferi

Istorijski gledano račun tekućih transfera je uvijek u suficitu i na taj način doprinosi smanjenju deficita te-kućeg računa. U 2010. godini zabilježeno je povećanje priliva po osnovu tekućih transfera usljed povećanja priliva doznaka, koje ujedno čine veći dio priliva transfera. Saldo tekućih transfera u 2010. godini je iznosio 114,4 miliona eura, što je za 34% više nego u 2009. godini. Ukupan priliv transfera u Crnu Goru iznosio je 146,3 miliona eura, što je za 24,3% više u odnosu na 2009. godinu.

U strukturi prihoda 122,5 miliona eura odnosilo se na ostale sektore, a na sektor država 23,9 milio-na eura. Od ukupnog priliva transfera ostalih sek-tora, najveći priliv je ostvaren po osnovu doznaka migranata u iznosu od 68,2 miliona eura, dok je priliv po osnovu ostalih transfera (nasljedstva, izdržavanja, poklona i pomoći) iznosio 54,3 mi-liona eura. U istom periodu odliv po osnovu tran-sfera iznosio je 31,9 miliona eura, što je za 1,2% manje nego u 2009. godini. U strukturi rashoda na sektor država odnosilo se 7,4 miliona eura, a na ostale sektore 24,5 miliona eura. Zanimljivo je istaći da je priliv novca u vidu faktorskih doho-daka i transfera iznosio 87,5% ukupnih sredsta-va koje je Crna Gora prihodovala izvozom robe u inostranstvu.

6.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija

Na kapitalno-finansijskom računu u 2010. godini ostvaren je neto priliv u iznosu od 370,5 miliona eura, što je rezultat ostvarenog neto priliva na po-dračunima stranih direktnih investicija i portfo-lio investicija, dok je na računu ostalih investicija ostvaren neto odliv.

Neto priliv stranih direktnih investicija u 2010. godini iznosio je 552 miliona eura ili 48,2% ma-nje nego u 2009. godini. Iako je ostvaren pad u odnosu na prethodnu godinu, zabilježen je rela-tivno visok priliv, jer u ovoj godini nije bilo većih privatizacija. Ukupan priliv stranih direktnih in-vesticija iznosio je 652,8 miliona eura. Ako se iz neto priliva stranih direktnih investicija u 2009. godini izuzme iznos priliva po osnovu privatiza-

Grafik 6.11Kretanja na računu tekućih transfera, u 000 eura

Grafik 6.12Struktura finansijskog računa po kategorijama investicija, u 000 eura

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG


cije i dokapitalizacije EPCG i iznos pretvorenog duga u kapital neto priliv, SDI u 2010. godini bi bio veći u odnosu na 2009. godinu.

U strukturi stranih direktnih investicija, najveći priliv je ostvaren po osnovu ulaganja u domaće kompanije i banke u iznosu od 261 miliona eura. U formi interkompanijskog duga ostvaren je pri-liv od 172,8 miliona eura, što predstavlja smanje-nje za 1,7%. Investicije u nekretnine u zemlji zabi-lježile su rast od 9,5% i iznosile su 186,8 miliona eura. Priliv po osnovu povlačenja novčanih sred-stava koja su rezidenti investirali u inostranstvu iznosio je 32,3 miliona eura.

Ukupan odliv stranih direktnih investicija u 2010. godini iznosio je 100,7 miliona eura i manji je za 36% u poređenju sa 2009. godinom. Najveći odliv je ostvaren po osnovu interkompanijskog duga u iznosu od 65,5 miliona eura. Investicije rezidenata u banke i preduzeća u inostranstvu iznosile su 10 miliona eura. Odliv po osnovu ne-kretnina iznosio je 19,4 miliona eura, dok je odliv po osnovu povlačenja sredstava investiranih u do-maće banke i preduzeća iznosio 5,8 miliona eura.

Boks 6.4 – Globalni i regionalni trendovi SDI u 2010. i 2011. godini

Prema preliminarnim procjenama UNCTAD-a, ukupan priliv SDI u 2010. godini iznosio je 1.122 milijarde dolara, što u poređenju sa 2009. godinom (1.114 milijardi dolara) predstavlja simbolično povećanje od 0,7%. Posmatrano po regionima priliv SDI je veoma neujednačen. Zanimljivo je da su zemlje u razvoju i zemlje u tranziciji po prvi put zajedno primile više SDI (53% ukupnog priliva) nego razvijene zemlje (tabela br. 1).

Grafik 6.13Neto priliv stranih direktnih investicija i učešće u BDP-u

Grafik 6.14Struktura ukupnog priliva stranih direktnih investicija u 2010. godini

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

145Eksterni sektor

Tabela 1 Priliv SDI po regionima i zemljama u periodu 2009-2010. godina, u milijardama dolara

Region/zemlja 2009. 2010.* Stopa rasta u %

Svijet 1.114,1 1.122,0 0,7 Razvijene zemlje 565,9 526,6 -6,9 Evropa 378,4 295,4 -21,9

Evropska Unija 361,9 289,8 -19,9

Austrija 7,1 12,6 78,8

Belgija 33,8 50,5 49,5

Francuska 59,6 57,4 -3,7

Njemačka 35,6 34,4 -3,5

Luksemburg 27,3 12,1 -55,7

Irska 25,0 8,4 -66,3

Švedska 10,9 12,1 11,6

Italija 30,5 19,7 -35,5

Holandija 26,9 -24,7

Španija 15,0 15,7 4,3

Velika Britanija 45,7 46,2 1,2

SAD 129,9 186,1 43,3

Japan 11,9 2.0 -83,4

Zemlje u razvoju 478,3 524,8 9,7 Afrika 58,6 50,1 -14,4

Latinska Amerika i Karibi 116,6 141,1 21,1

Brazil 25,9 30,2 16,3

Meksiko 12,5 19,1 52,9

Argentina 4,9 5,1 4,0

Azija i Okeanija 303,2 333,6 10,0

Zapadna Azija 68,3 57,2 -16,2

Južna, istočna i jugoistočna Azija 233,0 274,6 17,8

Kina 95,0 101,0 6,3

Hong Kong (Kina) 48,4 62,6 29,2

Indija 34,6 23,7 -31,5

Indonezija 4,9 12,8 162,7

Malezija 1,4 7,0 409,7

Jugoistočna Evropa i ZND 69,9 70,5 0,8 Ruska Federacija 38,7 39,7 2,5

* Preliminarne procjene UNCTAD-a

Izvor: UNCTAD

Grupacija razvijenih zemalja i dalje bilježi pad u prilivu SDI. Prema procjenama UNCTAD-a, priliv SDI u 2010. godini u ovu grupu zemalja iznosio je 526,6 milijardi dolara, što predstavlja pad od 6,9% u odnosu na 2009. godinu. Zanimljivo je da su u okviru ove grupe SAD zabilježile veoma visok rast priliva SDI od čak 43,3% ili 56 milijardi dolara u apsolutnim iznosima. Ovakav visok rast se objašnjava rastom reinvestiranih zarada stranih kompanija. Japan bilježi značajan pad u iznosu od 83,4%. Kod zemalja EU mogu se vidjeti veoma različiti trendovi. Posmatrano u apsolutnim iznosima, najveći pad zabilježile


su Holandija i Irska, dok Belgija i Austrija bilježe značajniji rast. Najveće ekonomije iz ove grupacije (Francuska i Njemačka) bilježe manje padove u prilivu SDI. Zemlje Evropske unije bilježe pad od 19,9%.

Priliv SDI u zemlje u razvoju iznosio je 524,8 milijardi dolara i ostvario je rast od 9,7% u odnosu na 2009. godinu. I kod ove grupacije postoje izrazite nejednakosti. Dok su Latinska Amerika i Južna, Istočna i Jugoistočna Azija ostvarile značajan rast, Afrika i Zapadna Azija i dalje bilježe pad. Tranzicione zemlje Jugoištočne Evrope i Zajednica Nezavisnih Država zajedno su zabilježile skroman rast od 0,8%, nakon pada od 40% u 2009. godini. Region Jugoistočne Evrope bilježi pad priliva za čak 31%, prvenstveno zahvaljujući slabim investicijama iz zemalja EU.

Za 2011. godinu UNCTAD predviđa da će tokovi SDI biti između 1.300 i 1.500 milijardi dolara. U prilog ovakvoj tezi ide opšte poboljšanje makroekonomskih uslova u 2010. godini, rast profita transnacionalnih kompanija, poboljšanje poslovne klime, kao i oporavak cijena na svjetskim berzama. Na rast SDI negativno mogu uticati razni rizici vezani za nestabilnosti valute, investicioni protekcionizam, ali i ograničeni rast SDI kod razvijenih zemalja.

Ukupan priliv portfolio investicija u 2010. godini iznosio je 221,8 miliona eura, što je znatno više nego u 2009. godini (47,2 miliona eura). Povećanje obaveza po osnovu portfolio investicija rezultat je zaduživanja države na svjetskom tržištu kapitala emisijom euroobveznica u iznosu od 200 miliona eura. Istovremeno, odliv sredsta-va po osnovu portfolio investicija iznosio je 33,6 miliona eura. Najveći dio odliva, 16,9 miliona eura odnosio se na povlačenje sredstava investiranih u domaće hartije od vrijednosti, dok se 16,7 miliona eura odnosilo na investiranje rezidenata u strane hartije od vrijednosti. Na računu portfolio investicija u posmatranom perio-du ostvaren je neto priliv u iznosu od 188,2 miliona eura.

Na računu ostalih investicija u 2010. godini ostvaren je neto odliv u iznosu 352,8 miliona eura i manji je za 14,8% u odnosu na 2009. godinu. Ostvarenje neto odliva na ovom računu rezultat je povećanja strane aktive, kao i smanjenja obaveza, prije svega banaka, prema inostranstvu. U posmatranom periodu banke su smanjile svoje obaveze po osnovu uzetih kredita za 36,3 miliona eura, dok su istovremeno smanjeni i depoziti nerezi-denata kod banaka za 68,7 miliona eura. Zaduživanje sektora države uzimanjem kredita bilo je manje nego 2009. godini, dok je povećano zaduživanje privatnog sektora. Priliv po osnovu povlačenja sredstava kredita od strane privatnog sektora iznosio je 270 miliona eura, što je značajno više nego u 2009. godini (198,4 mi-liona eura), dok je odliv po osnovu otplate glavnice iznosio je 177,5 miliona eura i za 25,2% je manji nego u prethodnoj godini.

Na kraju 2010. godine novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru, u odnosu na 31. decem-bar 2009. godine, bila su veća za 16,6 miliona eura.

Boks 6.5 - Metodološke promjene u platnom bilansu

Spoljna trgovina robama

Podaci za spoljnu trgovinu robama u platnom bilansu u periodu 2005-2009. godina su revidirani usljed revizije izvornih podataka Monstata. Razlozi za reviziju su izmjena trgovinskog sistema i ažuriranje baze

147Eksterni sektor

podataka. Podaci su prikazani po specijalnom sistemu trgovine i metodološki usklađeni za navedeni period.

Strane direktne investicije

Urađena je revizija priliva stranih direktnih investicija u 2009. godini zbog ažuriranja baze podataka i uključivanja vrijednosti pretvorenog duga u kapital. Naime, ova transakcija se po međunarodnoj metodologiji bilježi kao priliv stranih direktnih investicija iako se u stvari radi o transformaciji duga u kapital preduzeća, a ne o stvarnom fizičkom prilivu te godine. Shodno metodologiji MMF-a za platni bilans propisanoj u Priručniku za platni bilans (Balance of Payments Manual, fifth edition- BPM5), paragraf 540, pretvaranje duga u kapital se u platnom bilansu evidentira kao smanjenje obaveza po osnovu kredita i povećanje obaveza po osnovu stranih direktnih investicija u momentu pretvaranja duga u kapital, koje je u našem slučaju bilo u 2009. godini.

7 MEĐUNARODNA EKONOMIJA

151Međunarodna ekonomija

Efekti finansijske krize, koja je na globalnom nivou eskalirala gotovo prije dvije godine, polako jenjavaju. Mo-netarna i fiskalna politika su i tokom 2010. godine bile ekspanzivne na globalnom nivou. Ekonomski rast je bio prilično neujednačen po pojednim zemljama i pojedinim regionima. Pojedine grupe razvijenih ekonomi-ja, uključujući SAD i Njemačku, uspjele su da se relativno brzo oporave, potpomognute izraženom eksternom tražnjom azijskih zemalja u razvoju. Sa druge strane, veliki broj zemalja (Velika Britanija, Francuska, Španija, Italija, Japan) bilježe neadekvatne pokazatelje rasta, koji još uvijek ne dozvoljavaju da se izvede nedvosmislen zaključak o potpunom oporavku ovih ekonomija.

Svjetska ekonomija u trećem kvartalu 2010. godine rasla je u prosjeku 3,5% na godišnjem nivou, što je značaj-no iznad projekcija MMF-a iz aprila 2010. godine. Stoga je MMF revidirao procjenu rasta u 2010. godini, na globalnom nivou, sa 4,5% koliko je iznoslila procjena iz oktobra 2010. godine, na 4,7%, koliko iznosi najnovija procjena iz januara 2011. godine. Procjena za 2011. godinu zadržana je na nivou od 4,5%.

Rizici koji ostaju odnose se, prije svega, na održivost fiskalnih politika, koje su proizašle kao odgovor na finan-sijsku krizu, sa posebnim osvrtom na fiskalnu održivost, kao i održivost spoljnjeg duga razvijenih zemalja sa posebnim akcentom na Grčku i Irsku, kao i ostale zemlje Euro zone koje imaju problema sa visinom spoljnjeg duga (Porugalija, Španija i Italija). Takođe, izražen nivo rizika je prisutan i kod tržišta nekretnina koje stagni-ra, isto kao i raspoloživi dohodak privatnog sektora. Takođe, sada je već izvjesno da usljed produženog dejstva ekspanzivne monetarne politike uz političke nestabilnosti zemalja izvoznica nafte, rastu inflatorni pritisci na globalnom nivou. Rizici za naredni period se ogledaju u daljem nestabilnom bankarskom sektoru i prije svega očekivanom rastu inflacije na globalnom nivou.

Boks 7.1 – Fiskalna integracija zemalja Evropske unije

Finansijska i ekonomska kriza, zajedno sa krizom spoljnjeg duga sa kojim se suočava Evropska Unija, ukazala je da između različitih zemalja članica postoji veliki disbalans u nivou makroekonomske sta-bilnosti. Imajući u vidu sve izraženiji disbalans u kretanjima i brzini oporavka ekonomija, članice EMU, Njemačka i Francuska su pokrenule ideju o tome da zemlje, članice Unije, trebaju da imaju viši nivo harmonizacije i usklađenosti fiskalnih politika. Naime, Njemačka je do izbijanja krize bila zagovornik visokog nivoa nezavisnosti fiskalnih politika, međutim, finanijska kriza, kao i osjetljivost čitavog seta zemalja članica (Grčka, Irska, Portugalija i Španija), uslovili su da Njemačka promijeni mišljenje i postane glavni zagovornik stvaranja blaže forme „fiskalne unije“, naročito na nivou EMU.

Kao rezultat bilateralnih razgovora, Evropski parlament je usvojio set fiskalnih pravila, dajući široka ovlašćenja Evrospkoj komisji u praćenju i ocjeni ispunjavanja fiskalnih ciljeva, koje zemlje članice postave na srednji rok.

Tako je predviđeno da zemlja članica mora izdvojiti do 0,2% GDP-a i staviti u obiliku depozita u fond Pakta za stabilnost, kojim neće moći da raspolaže, ukoliko ne prihvati ili ignoriše preporuke Evropske komisije u vođenju nacionalne fiskalne politike. Sa druge strane, isti procenat se mora izdvojiti ukoliko Evropska komisija otkrije da je zemlja članica, poput Grčke, namjerno dostavljala netačne podatke.

U tom pravcu Evropski parlament je usvojio regulativu koja se sastoji od 6 pravila koji se tiču jačanja pozicija Evropske Komisije u nadziranju i koordinaciji fiskalnih politika i pozicija zemalja članica, kao i


njihovih eksternih deficita. Osnovni mehanizam nadziranja je Pakt o Stabilnosti i Razvoju, koji je ovom regulativom dobio još veće ingerencije u praćenju i sprovođenju sankcija ukoliko zemlja članica ne ispunjava kvantitativne kriterijume ili ukoliko ne radi u skladu sa preporukama Evropske komisije u pravcu njihovog usklađivanja sa okvirima kvantitativnih targeta.

Tabela 7.1

Procjene MMF-a odabranih makroekonomskih indikatora

2009. 2010.

2011. 2012. 2011. 2012. 2010. 2011. 2012.

ProjekcijePromjena procjene u odnosu na Oktobar

2010.

Q4 na Q4

Procjena Projekcija

BDP na svjetskom nivou -0,6 5,0 4,4 4,5 0,2 0,0 4,7 4,5 4,4Razvijene ekonomije -3,4 3,0 2,5 2,5 0,3 -0,1 2,9 2,6 2,5SAD -2,6 2,8 3,0 2,7 0,7 -0,3 2,7 3,2 2,7

Eurozona -4,1 1,8 1,5 1,7 0,0 -0,1 2,1 1,2 2,0

Njemačka -4,7 3,6 2,2 2,0 0,2 0,0 4,3 1,2 2,7

Francuska -2,5 1,6 1,6 1,8 0,0 0,0 1,7 1,5 1,9

Italija -5,0 1,0 1,0 1,3 0,0 -0,1 1,3 1,2 1,4

Španija -3,7 -0,2 0,6 1,5 -0,1 -0,3 0,4 0,8 1,9

Japan -6,3 4,3 1,6 1,8 0,1 -0,2 3,3 1,4 2,4

Velika Britanija -4,9 1,7 2,0 2,3 0,0 0,0 2,9 1,5 2,6

Kanada -2,5 2,9 2,3 2,7 -0,4 0,0 2,7 2,7 2,6

Ostale razvijene ekonomije -1,2 5,6 3,8 3,7 0,1 0,0 4,5 4,7 2,9Novo-industrijalizovane zemlje Azije -0,9 8,2 4,7 4,3 0,2 -0,1 5,9 6,2 3,1

Zemlje u razvoju 2,6 7,1 6,5 6,5 0,1 0,0 7,2 7,0 6,8Centralna i Istočna Evropa -3,6 4,2 3,6 4,0 0,5 0,2 4,3 3,5 3,9

Zemlje Komonvelta -6,5 4,2 4,7 4,6 0,1 -0,1 3,5 4,8 4,3

Rusija -7,9 3,7 4,5 4,4 0,2 0,0 3,4 4,6 4,3

Zemlje u razvoju u Aziji 7,0 9,3 8,4 8,4 0,0 0,0 9,1 8,6 8,4

Kina 9,2 10,3 9,6 9,5 0,0 0,0 9,7 9,5 9,5

Indija 5,7 9,7 8,4 8,0 0,0 0,0 10,3 7,9 8,0

Azijske zemlje 5* 1,7 6,7 5,5 5,7 0,1 0,1 5,1 6,4 5,2

Latinska Amerika i Karibi -1,8 5,9 4,3 4,1 0,3 -0,1 4,8 5,0 4,3

Brazil -0,6 7,5 4,5 4,1 0,4 0,0 5,2 5,1 4,0

Meksiko -6,1 5,2 4,2 4,8 0,3 -0,2 3,2 5,0 4,5

Bliski Istok i Sjeverna Afrika 1,8 3,9 4,6 4,7 -0,5 -0,1 ... ... ...

Podsaharaska Afrika 2,8 5,0 5,5 5,8 0,0 0,1 ... ... ...

Južna Afrika -1,7 2,8 3,4 3,8 -0,1 -0,1 3,6 3,4 4,1

EU -4,1 1,8 1,7 2,0 0,0 -0,1 2,5 1,4 2,2Volumen svjetske trgovine -10,7 12,0 7,1 6,8 0,1 0,2 ... ... ...Uvoz razvijenih ekonomija -12,4 11,1 5,5 5,2 0,3 0,1 ... ... ...

Uvoz ekonomija u razvoju -8,0 13,8 9,3 9,2 -0,6 -0,1 ... ... ...

Izvoz razvijenih ekonomija -11,9 11,4 6,2 5,8 0,2 0,3 ... ... ...

Izvoz ekonomija u razvoju -7,5 12,8 9,2 8,8 0,1 0,2 ... ... ...

* Uključuje: Indoneziju, Maleziju, Filipine, Tajland i Vijetnam.

Izvor: Worl Economic Outlook Update, IMF January 2011


7.1. Konjukturna kretanja

7.1.1. Razvijene zamlje

Sjedinjenje Američke Države (SAD)

U 2010. godini SAD bilježi značajan rast privredne aktivnost u odnosu na prethodnu godinu, tako da je pro-cjena da je BDP SAD-a na godišnjem nivou porastao za 2,8%.

Blago usporavanje privrednog rasta BDP-a u poslednjem kvartalu je nastalo, prije svega, usljed pada zaliha i potrošnje privatnog sektora. Ujedno, došlo je do pada izvoza, kao i stagnacije cijena nekretnina, što je sve uticalo na usporavanje privredne aktivnosti, pri čemu je stvaranje zaliha predstavljalo najznačajniji element usporavanja rasta.

Stopa nezaposlenosti je tokom 2010. godine oscilirala između 9,4% i 9,9% sa trendom opadanja, tako da se na kraju 2010. godine zadržala na nivou od 9,4% sa izgledima za njeno dalje smanjivanje. Procjena je da će stopa nezaposlenosti pasti za gotovo 0,8 p.p. do kraja 2011. godine.

Na kraju 2010. godine ostvaren je pad realnih zarada od 0,4%. Prema podacima američkog ministarstva rada, produktivnost u SAD je u poslednjem kvartalu 2010. godine porasla za 1,9% u odnosu na poslednji kvartal 2009. godine, tako da je ostavren značajan rast BDP od 3,9% u 2010. godini.

Inflatorni pritisci u SAD-u se pojačavaju u drugoj polovini 2010. godine, prvenstveno usljed rasta cijena ener-genata i hrane, što je dovelo do rasta inflacije na nivo od 1,5% u odnosu na period od juna do novembra, kada se kretala u rasponu od 1,1%-1,2%.

Federalni Komitet za Otvoreno Tržište (FOMC) je zasijedao krajem decembra 2010. godine i zadržao niske kamatne stope u rasponu od 0% do 0,25%, dok je diskontna stopa takođe ostala na niskom nivou od 0,75%. Prognoza FED-a za rast BDP, u 2011. godini, je u rasponu od 3,1%-3,3%. Projekcija rasta inflacije je podignuta sa raspona 1,3%-1,7% na 2,1%-2,8%. Takođe, predviđanje FED-a u sferi tržišta rada, je da će se ovaj segment ekonomije brže oporavljati. Tako se u 2011. godini predviđa stopa nezaposlenosti u rasponu 8,4%-8,7% umje-sto prethodnog raspona 8,8%-9%. U sferi monetarnih stimulusa, nastaviće se politika kvatnitativnog olakša-vanja, koja podrazumijeva dalji otkup HOV i ostalih vidova imovine banaka od strane FED-a, koji bi do kraja juna 2011. trebao dostići nivo od 600 milijardi dolara.

Japan – Ekonomija Japana je tokom 2010. godine davala određene znake oporavka, prije svega usljed rasta agregatne eksterne tražnje sa tržišta Kine i EU, iako domaća tražnja i javne investicije imaju usporen opora-vak. Međutim, evidentno je da u posljednjem kvartalu dolazi do značajnog pada ekonomije, za oko 3,3% na godišnjem nivou, prije sveg usljed pada privatne potrošnje, nestabilnosti u sektoru industrijske proizvodnje i daljeg rasta nezaposlenosti.

Izvoz na kraju 2010. godine pokazuje značajan rast od 7,3% na mjesečnom nivou, pri čemu Kina, SAD i no-voindustrijalizovane zemlje Azije predstavljaju najznačajnija izvozna tržišta. Sa druge strane, u decembru 2010. godine je zabilježen pad uvoza od 1%, prije svega usljed pada uvoza sirovina i proizvoda niskog stepena obrade, što može u narednom periodu da se reflektuje na pad nivoa proizvodnje.


Na tržištu rada došlo je do naglog pogoršavanja tokom 2010. godine, odnosno rasta nezaposlenosti sa 4% na kraju prvog kvartala, na 4,4% koliko je iznosila na kraju decembra 2010. godine.

Usljed razornih prirodnih nepogoda, pretpostvaka OECD-a je da je Japan izgubio oko 3,3%-5,2% ostvarene vrijednosti BDP-a u 2010. godini. Očekuje da će rast u 2011. godini iznositi 0,8%, zbog očekivanog rasta jav-nih i privatnih kapitalnih investicija za popravljanje infrastrukture. Ipak, ne bi bilo iznenađenje ni da japan-ska ekonomija bude u recesiji u 2011. godini.

7.2. Evropska unija (EU)

U EU je u 2010. godini nastavljen trend rasta privredne aktivnosti, koji je na kraju 2010. godine iznosio 1,8%. Najnovije prognoze za 2011. godinu pokazuju da bi se, usljed daljeg oporavka privatne potrošnje, kao i rasta izvoza u narednoj godini, mogao očekivati rast BDP-a od 1,8%, odnosno 1,6% na nivou Eurozone. Međutim, treba istaći da se očekuje i prilično visok nivo dispariteta u dinamici rasta pojedinačnih zemalja. Tako, na primjer, za Njemačku se predviđa privredni rast od 2,4% na godišnjem nivou, dok se za Grčku projektuje dalja recesija na nivou od -3%.

Inflacija mjerena HICP indeksom u 2010. godini je u porastu. Naime, usljed rasta cijena potrošnih dobara, povećanja akciza, kao i zbog značajnog porasta cijena energenata i prehrambenih proizvoda, inflacija u EU je na kraju 2010. godine bila na nivou od 2,6%, što je značajno iznad očekivanih 2%. Najniža inflacija zabilježena je u Slovačkoj (1,3%), dok je najveći nivo inflacije zabilježen u Rumuniji (7,9%).

Boks 7.2 – Zašto će cijene hrane rasti i u 2011. godini

Loše vremenske prilike, politička nestabilnost i prirodne nepogode dovele su do rasta cijena hrane i prehrambenih proizvoda, koji je uslovio rast inflacije na svjetskom nivou. Tokom 2010. godine je proizvedeno 2,180 miliona tona žitarica, dok je iste godine potrošeno 2,240 miliona tona, tako da je bilo neophodno da se dodatnih 60 tona obezbijedi iz rezervi od prethodne godine.

Ukoliko se uzme u obzir da potrošnja žitarica raste u prosjeku od 40 miliona tona, samo da bi se uravnotežila ponuda i potražnja, neophodno je da se ove godine ostvari rast proizvodnje od oko 100 miliona tona žitarica. Međutim, da bi se cijena hrane vratila na prethodni nivo potrebno je da se proizvede dodatnih 50 miliona tona. Postavlja se pitanje da li je svijet i zemlje koje se oporavljaju od finansijske krize u mogućnosti da proizvedu dodantih 150 miliona tona žitarica. Poređenja radi, ovaj rast se desio samo 2 puta u proteklih 20 godina i malo je vjerovatno da će se slični scenario ostvariti i u ovoj godini.

Ukoliko posmatramo 4 najveća proizvođača pšenice USA, Kinu, Rusiju i Indiju, vidimo da je veoma teško očekivati rast na nivou koji bi uslovio pad cijena hrane u ovoj godini. Kina, vodeći proizvođač, zbog velikih suša procjenjuje da će ove godine smanjiti proizvodnju sa 115 miliona tona na 110 miliona tona u 2011. godini. SAD su ove godine, takođe, zbog vremenskih uslova smanjile proizvodnju sa 60 miliona tona na 56 miliona tona žitarica. Rusija procjenjuje da će se poslije katastrofalnih požara prošle godine ostvariti rast proizvodnje sa 42 miliona tona na 58 miliona tona pšenice, dok Indija ove godine očekuje skroman rast od 1 milion tona, sa 82 miliona na 83 miliona tona.


Ukupno, može se računati da će ove godine biti ostvaren rast proizvodnje pirinča od 10 miliona tona, pšenice od 20 miliona tona i kukuruza od 40 miliona tona. Ako uzmemo u obzir da će rast ostalih žitarica biti oko 10 miliona tona, to bi dalo dodatni rast žitarica od 80 miliona tona, koji je duplo manji od potrebnih 150 miliona tona da bi tokom 2011. godine došlo do pada cijena hrane.

Tržište rada predstavlja jedan od segmenata ekonomije EU koji je najviše osjetio posljedice finansijske krize. Ipak, stopa nezaposlenosti u Evropskoj Uniji iznosi 9,6% sa izraženim fluktuacijama na nivou zemalja, od 20,2% koliko iznosi procijenjena stopa nezaposlenosti u Španiji do 4,5% koliko je procijenjena stopa nezapo-slenosti u Holandiji na kraju 2010. godine. Tokom 2010. godine u odnosu na 2009. godinu, najveći pad stope nezaposlenosti je ostvarila Estonija (sa 16,1% na 14,3%), a najveći rast Grčka (sa 9,7% na 12,9%). Za narednu godinu je predviđen marginalani pad nezaposlenosti u EU na nivo od 9,5%.

Posljednji kvartal 2010. godine karakterišu i značajna prilagođavanja i korekcije koji se dešavaju na tekućim i kapitalnim računima zemalja EU, prije svega usljed rasta cijena energenata i hrane, kao i cijena metala na svjetskim tržištima koji su doveli do rasta deficita tekućeg računa platnog bilansa EU. Tako je deficit tekućeg računa platnog bilansa u četvrtom kvartalu 2010. godine procijenjen na 30,4 milijarde eura u odnosu na 19,7 milijardi eura iz trećeg kvartala. To znači da je procijeneno učešće deficita iznosilo 0,9% BDP-a, što je više od projekcije koja je bila targetirana na nivou 0,5% BDP-a.

7.2.1. Zemlje Evropske monetarne unije

Tokom 2010. godine, na nivou eurozone zabilježen je oporavak privredne aktivnosti, koji se prvenstveno ogle-dao u rastu industrijske proizvodnje i izvoza. Međutim, iako agregatno posmatrano na nivou EMU, postoji evidentan rast, između zemalja postoje velike razlike u brzini oporavka. Recesija u većem broju zemalja Euro zone, u prvih šest mjeseci 2009. godine, uslovila je da stopa rasta BDP-a ove grupe zemalja u 2010. godini bude 1,7%. Prema procjenama Evropske komisije, stopa rasta BDP–a u 2011. godini na nivou Euro zone izno-siće 1,6%.

Stopa nezaposlenosti u Euro zoni je na kraju 2010. godine iznosila 10%, i predstavlja pad od 0,2 p.p. u odnosu na početak godine. Najvišu stopa nezaposlenosti u Euro zoni, u decembru 2010. godine, imala je Španija od 20,4 % i Irska 14,8%, a najnižu Holandija od 4,3%.

Harmonizovani indeks potrošačkih cijena, koji se koristi kao mjera za inflaciju, na nivou Euro zone, u 2010. godini, iznosio je 1,6%, pri čemu su najvišu stopu inflacije u Euro zoni, na godišnjem nivou, u 2010. godini imale: Grčka (4,7%), Malta (4%) i Finska (2,7%). Najnižu su imale: Kipar (1,9%)) i Njemačka (1,2%). Prema posljednjim projekcijama Evropske komisije prosječna godišnja inflacija u Euro zoni u 2011. godini projekto-vana je na nivo od 2,2%. Procjenjuje se da će rast nominalnih zarada kao i dalji očekivani rast cijena energe-nata i hrane usloviti rast inflacije.


7.2.2. Razvijene zemlje Evropske unije koje ne pripadaju Evropskoj monetarnoj uniji

Velika Britanija – Prema procjenama stopa privrednog rasta u 2010. godini, u Velikoj Britaniji, iznosila je 1,3%. Usporavanje privrednog rasta na godišnjem nivou nastao je usljed činjenice da je u poslednjem kvar-talu 2010. godine ostvaren pad privredne aktivnosti od 0,5%, koji se objašnjava nepovoljnim vremenskim uslovima, koji su vladali u posljednjem kvartalu. Banka Engleske je i tokom 2010. godine implementirala set mjera tzv. „kvantitativnog olakšavanja“, kojim je uspjela kupiti oko 200 milijardi funti različitog oblika aktive, povećavajući likvidnost banakarskog sistema i održavajući, drugu godinu zaredom, svoju bazičnu stopu na istorijskom minimumu od 0,5 p.p. Takođe, tokom 2011. godine, Banka Engleske će nastaviti sa strategijom daljeg kvantitativnog olakšavanja u iznosu od oko 200 milijardi funti uz dalje održanje bazne stope na 0,5%, što bi u dugom roku inflaciju vratilo na target.

Naime, stopa inflacije na godišnjem nivou je rasla i na kraju 2010. godine iznosila je 3,7%, daleko iznad tar-geta od 2%. Inflatorni pritisci rastu, naročito poslije povećanja stope VAT-a, tako da Banka Engleske tokom 2011. predviđa dalji rast inflacije koji bi se mogao kretati između 4% i 5%.

Danska - Tokom 2010. godine BDP je u Danskoj ostvario rast od 2,1%, pri čemu je indikativan pad od 0,4% u posljednjem kvartalu, što predstavlja prvi pad poslije pet uazstopnih kvartala u kojima je ostvaren rast. Prema procjeni MMF-a, rast BDP će u 2011. godini iznositi 2%. Stopa inflacije je porasla na 2,3%, odnosno 1 p.p. u odnosu na stopu inflacije iz 2009. godine, dok je ostvaren suficit platnog bilansa od 5% BDP-a. Stopa nezaposlenosti je u 2010. iznosila 4,2%, dok je za 2011. predviđen rast na nivo od 4,4%. Očekuje se da će Na-cionalna banka Danske i dalje držati niskom referentnu kamatnu stopu u cilju podsticanja privredne aktiv-nosti u narednom periodu.

7.2.3. Evropska unija – nove članice

Zemlje istočne Evrope u posljednjih nekoliko godine imale su značajan privredni rast ali, zbog finansijske krize koja se tokom 2009. godine proširila i na realni sektor, u skoro svim zemljama je zabilježen pad privred-ne aktivnosti. Analitičari smatraju da će ekonomski oporavak ove grupe zemalja biti spor i gradualistički, jer će ove zemlje biti suočene sa značajnim prilagođavanjima fiskalnih rashoda, uz smanjenje raspoloživog dohotka i visoku nezaposlenost.

Letonija je u 2010. godini zabilježila dalji pad privredne aktivnosti od 0,3%, u odnosu na 2009. godinu kada je imala pad od 18%. Centralna banka Letonije predviđa da će realni BDP tokom 2011. godine porasti za 3,3%. Osnovni pokretači rasta u Letoniji su rast privatne potrošnje od 5,2%, kao i značajan pad zaliha. Takođe, u poslednja dva kvartala došlo je do rasta javne potrošnje, koja se reflektovala kroz rast budžetskog deficita koji je na kraju 2010. godine procijenjen na 8,2% BDP-a. Godišnja stopa inflacije u 2010. godini iznosila je 1,2%. Tokom 2010. godine, uslijed oporavka najznačajnijih trgovinskih partnera u EU, došlo je do rasta izvoza od oko 35,5%, dok je uvoz porastao za 31%. Posljedično, deficit tekućeg računa je smanjen i na kraju 2010. godine je iznosio 0,3% BDP-a. Stopa nezaposlenosti iznosila je 17,3% i smanjila se za gotovo dva procentna poena u odnosu na kraj 2009. godine.

Češka ekonomija čije je glavno izvozno tržište Euro zona oporavlja se od uticaja krize sa snažnim jačanjem njemačke ekonomije kao najvažnijeg izvoznog tržišta. Prema procjeni Češke centralne banke rast BDP-a, u 2010. godini je iznosio 2,4%, dok je procjena da će se u 2011. godini ostvariti rast od 2,3%. Glavni uzrok rasta


leži u investicionoj potrošnji, tako da je ostvaren rast bruto investicija od 14,4%. Stopa nezaposlenosti u Češkoj je tokom 2010. godine iznosila 6,9% u odnosu na početak godine kada je iznosila 7,4%. Godišnja stopa infla-cije u 2010. godine iznosila je 1,2% u odnosu na 0,6% koliko je iznosila na kraju 2009. godine. Očekuje se da u narednom periodu, i pored rasta cijena hrane i energenata, usljed značajne apresijacije krune neće doći do rasta inflacije. U četvrtom kvartalu 2010. godine zabilježen je deficit tekućeg računa od 3,8% BDP-a.

Rumunija je i u 2010. godini bila u recesiji i ostvaren je pad BDP-a od 1,3%, što predstavlja usporavanje pada, koji je iznosio 7% u 2009. godini. Projekcija Nacionalne banke Rumunije je da će u 2011. godini Rumunija izaći iz recesije i da će biti ostvaren rast od 1,5%. Stopa inflacije u Rumuniji, u 2010. godini, iznosila je 6,1% i najviša je u EU. Stopa nezaposlenosti je iznosila 7,4% i raste u odnosu na početak godine kada je iznosila 7,1%. Budžetski deficit je smanjen u odnosu na 2009. godinu (7,2% BDP-a) i na kraju 2010. godine je iznosio 6,5% BDP-a. Deficit tekućeg računa platnog bilansa se usljed recesije i prilagođavanja lične potrošnje smanjio to-kom 2010. godine i iznosio je 4,2% BDP-a (u odnosu na 12,4% BDP-a u prethodnoj godini).

U Bugarskoj je stopa rasta BDP–a u 2010. godini iznosila 0,2%, dok je projekcija Evropske komsije da će rast BDP-a Bugarske u 2011. godini biti na nivou od 2,6%. Stopa nezaposlenosti rapidno raste sa 9,1% na kraju 2009. godine na 11,4% na kraju 2010. godine. Godišnja stopa inflacije iznosila je 3% na godišnjem nivou i u odnosu na 2009. godinu bila je niža za 0,5 procentnih poena.Takođe je prisutan trend rasta industrijske proi-zvodnje (5,2% u odnosu na prethodnu godinu), a posebno u dijelu industrije za preradu metala. Tokom 2010. godine ostvaren je i budžetski deficit od 4,9% BDP-a.

Poljska nastavlja sa jakim rastom privredne aktivnosti od 3,8% u odnosu na stopu rasta od 1,7% u 2009. godini. Prema procjenama i u 2011. godini će se zabilježiti pozitivna stopa rasta od 3,9%. Godišnja stopa infla-cije iznosila je 2,7% i bila je niža u odnosu na 2009. godinu za 1,3 p.p. Stopa nezaposlenosti u Poljskoj, u 2010. godini, iznosila je 9,8%. Međutim, tokom 2010. godine došlo je do naglog rasta uvoza koji je uslovio značajan rast deficita platnog bilansa od 12% BDP-a u odnosu na 2009. godinu kada je isti iznosio 2,2% BDP-a.

Mađarska je u 2010. godini imala stopu rasta BDP-a od 1,2%, u odnosu na pad od 6,7% iz 2009. godine. Za 2011. godinu se predviđa takođe dalji rast od 2,8%. Stopa inflacije u 2010. godini iznosila je 4,7%, što pred-satvlja rast u odnosu na 2009. godinu kada je ista iznosila 4%. Stopa nezaposlenosti je iznosila 11,3%, što je na istom nivou kao i na kraju prethodne godine.

7.3. Zemlje u razvoju (Azija)

Kina - Tokom 2010. godine Kina je ostvarila značajan rast BDP-a od 10,3%, u odnosu na 2009. godinu kada je isti iznosio 8,7%. Mjereno po kvartalima, tokom 2010. godine, rast u prvom kvartalu je iznosio 11,9%, u dru-gom 10,3%, u trećem 9,6% i u poslednjem kvartalu 9,8%. Posmatrano sa proizvodne strane, rast poljoprivrede je iznosio 2,9%, dok je najveći rast zabilježen u sektoru industrijske proizvodnje i iznosio je 15,7%. Investicije u fiksnu imovinu su ostvarile rast od 23,8% na godišnjem nivou, koji je praćen rastom cijena nekretnina od 6,4%, dok je trgovina ostvarila rast od 14,8%.

Ukupna vrijednost izvoza je tokom 2010. godine porasla za 31,3%, dok je uvoz porastao za oko 38,7%. U de-cembru je godišnja inflacija mjerena indeksom potrošačkih cijena iznosila 4,6%, dok su proizvođačke cijene na godišnjem nivou porasle za 5,5%. Istovremeno je došlo do rasta raspoloživog dohotka domaćinstva za 11,5%.


Ono što zabrinjava je da je samo dio ostvarene proizvodnje upotrijebljen za ličnu potrošnju, dok je većina re-alizovana kroz investicionu potrošnju, što ukazuje na mogućnost pregrijavanja ekonomije, koja ne pokazuje znake hlađenja i pored ekstremnih restriktivnih monetarnih i fiskalnih mjera preduzetih tokom 2010. godi-ne, sa posebnim akcentom na smirivanje kreditne aktivnosti.

Prema procjenama MMF–a Kina će u 2011. godini ostvariti stopu privrednog rasta od 9,6%, dok Svjetska banka predviđa sličan rast od 9,3%.

Latinska Amerika – Ekonomska aktivnost u Latinskoj Americi, u 2010. godini nastavlja da raste, odupi-rući se finansijskoj krizi, prije svega kroz rast tražnje američkog i kineskog tržišta, tako da je najveći izazov ovog regiona da se odupre inflatornim pritiscima koji se ostvaruju kroz ubrzan rast nominalnih zarada, rast kreditne aktivnosti i priliv SDI.

Prema procjenama MMF–a, u Latinskoj Americi u 2010. godini ostvarena je stopa rasta od 6,5%. Tokom 2010. godine Brazil je ostvario stopu rasta od 7,5%, Argentina 9,2%, dok je Meksiko ostvario rast od 5,5%. Sa druge strane, ostvaren je značajan rast inflacije, koja je na kraju 2010. godine iznosila 6,7%, odnosno 5% u Brazilu, 10,5% u Argenitini i 4,2% u Meksiku. Stopa nezaposlenosti je na prihvatljivom nivou i iznosi 6,7% u Brazilu, 7,7% u Argentini i 5,4% u Meksiku. MMF ukazuje na sve veću zavisnost ekonomije Latinske Amerike prema tržištu Kine, a takođe upozorava i na potencijalno pregrijavanje ovih ekonomija.

Indija – Ostvareni privredni rast u 2010. godini bio je 8,6%, koji je značajno ispod prognoze od 10%, prije svega usljed usporavanja privredne aktivnosti u posljednja dva kvartala. Pored značajnog rasta izvoza, na usporavanje privredne aktivnosti prvenstveno su uticali smanjenje javne i investicione potrošnje. Posmatra-no po sektorima, gotovo svi sektori su zabilježili pad, osim poljoprivrede i finansija koje su ostvarile rast, dok je industrijska proizvodnja stagnirala (ostvaren je skoroman rast od 0,2%). Inflacija je na kraju 2010. godine dostigla nivo od 5,4%, koliko je iznosio i budžetski deficit i pored značajnog konsolidovanja javne potrošnje tokom 2010. godine. Izvoz je ostvario rast od 10,5%, koliko je iznosio i rast uvoza, dok je ostvaren deficit na tekućem računu platnog bilansa od 2,6%. Pozitivan pomak predstavlja pad spoljnjeg duga sa 16,4% BDP-a u 2009. godini na 14, 7% BDP-a u 2010. godini. Inflacija je na godišnjem nivou iznosila 12%, što je uslovilo implementaciju seta restriktivnih monetranih mjera.

Jugoistočna Evropa

Zemlje ovog regiona u periodu prije krize, imale su visoke stope privrednog rasta, najviše zahvaljujući snažnoj domaćoj tražnji, rastu nominalnih zarada kao i prilivu kapitala iz inostranstva. Snažan kreditni rast, koji je prvenstveno bio baziran na eksternim izvorima finansiranja, doprinosio je privatnoj i investicionoj potrošnji. Kriza je prekinula tendenciju brzog rasta. Tokom 2010. godine prisutan je oporavak ovih ekonomija, koji je manifestovan kroz usporen privredni rast u gotovo svim zemljama Jugoistočne Evrope. Nizak priliv kapita-la, smanjenje raspoloživog dohotka, rast nezaposlenosti i smanjena kreditna aktivnost banaka u zemljama ovog regiona, negativno su se odrazili na potrošnju, što je uslovilo i niže stope privrednog rasta. Tokom 2010. godine došlo je do rasta eksterne tražnje iz EU, oporavka bankarskog sistema, stagniranja privatne i javne potrošnje, ali i do blagog oporavka investicione potrošnje. Ovakva kretanja su uticala na blagi i neujednačen privredni rast, ali će sve zemlje ovog regiona imati pad dugoročnih stopa rasta.


Usporavanje privredne aktivnosti koje je obilježilo 2009. godinu, u Hrvatskoj je nastavljeno i tokom 2010. godine. Drugu godinu zaredom Hrvatska se suočava sa recesijoom, odnosno sa padom BDP-a od -1,2%. Pad privredne aktivnosti posljedica je pada ulaganja u investicije (procijenjeni doprinos padu je -11,3 p.p.), kao i pada lične potrošnje (procijenjeni doprinos padu je -0,9 p.p.). Nepovoljni uslovi u realnom sektoru negativno se odražavaju na tržište rada. Stopa nezaposlenosti bilježi rast od početka 2009. godine, tako da je na kraju 2010. godine iznosila 11,8%, dok je prosječna stopa nezaposlenosti u 2009. godini iznosila 9,01%. Rast neza-poslenosti i niska privredna aktivnost uticali su na slabljenje inflatornih pritisaka. Godišnja stopa inflacije u 2010. godini iznosila je 1,1%. Recesivna kretanja i snažno prilagođavanje privatne potrošnje uslovilo je i sni-ženje deficita tekućeg računa platnog bilansa koji je na kraju 2010. godine iznosio 1,3% BDP-a (u 2009. godini je iznosio 5,5% BDP-a). Hrvatska se suočava i sa visokim budžetskim deficitom, zbog čega će nosioci fiskalne politike u narednom periodu morati da usklade mjere za podsticaj privrede i potrebu za smanjenjem budžet-skog deficita. Prema procjenama, budžetski deficit Hrvatske u 2010 iznosio je 4,9% BDP-a, za koji Evropska Komisija smatra da će se povećati tokom 2011. godine na nivo od 6,3% BDP-a. Prema najnovijim procjenama Evropske komisije Hrvatska će u 2011. godini imati pozitivnu stopa rasta BDP-a od 1,5%.

Efekti svjetske ekonomske krize na ekonomiju Srbije su značajno smanjeni, i može se reći da se Srbija u odnosu na zemlje regiona najbrže oporavlja. Tome je doprinio rast inostrane tražnje za strateškim izvoznim proizvodima, koji je bio praćen rastom njihovih cijena na svjetskim tržištima, dok je depresijacija dinara tokom 2010. godine uticala na dalje jačanje konkurentnosti izvoza. Tokom 2010. godine, Srbija je imala zna-čajan oporavak privredne aktivnosti koji je je procijenjen na 1,8%. Predstavnici MMF-a za 2011. godinu pro-gnoziraju dalji rast privredne aktivnosti na nivou od 3%. Trend rasta broja nezaposlenih lica bio je prisutan i tokom 2010. godine, dostižući nivo od 20% u odnosu na 16,6% koliko je iznosila u 2009. godini. Stopa inflacije je u decembru 2010. godine iznosila 10,3% što je iznad ciljnog raspona (6% ±2%). Prioritetni zadaci za eko-nomsku politiku u narednom periodu su smanjenje stope inflacije i deficita tekućeg računa platnog bilansa.

Prema preliminarnim procjenama, Bosna i Hercegovina je u 2010. godini ostvarila pozitivnu stopu pri-vrednog rasta od 0,9%. Godišnja stopa inflacije u decembru 2010. godine iznosila je 3,1% u odnosu na nultu stopu iz 2009. godine. Stopa registrovane nezaposlenosti na kraju 2010. godine iznosila je 42,7%. Deficit te-kućeg računa platnog bilansa iznosio je 6% BDP-a, a prema procjenama MMF-a on bi se mogao zadržati na istom nivou u 2011. godini. Prosječna neto zarada je tokom 2010. godine porasla za 2%. U novembru 2009. godine, BIH je sklopila Stand-By aranžman sa MMF-om u iznosu od 94 miliona eura. Prema procjenama MMF-a stopa privrednog rasta u 2011. godini iznosiće 2%, dok bi godišnja inflacija mogla dostići 5%.

Prema preliminarnim procjenama, u 2010. godini u Makedoniji je došlo do rasta BDP-a od 0,7%. Najzna-čajniji doprinos privrednom rastu je dala lična potrošnja (0,7 p.p) i javna potrošnja (1,1 p.p.). Stopa inflacije na godišnjem nivou iznosila je 1,6%. Stopa nezaposlenosti u 2010. godini iznosila je 32,0% i bila je niža za 0,2 p.p. u odnosu na stopu nezaposlenosti iz 2009. godine. Oko 20% nezaposlenih lica ima između 15 i 24 godine, što je izuzetno nepovoljno. Prema procjenama EK budžetski deficit je u 2010. godini iznosio 2,5% BDP-a i očekuje se da će ostati na istom nivou tokom 2011 godine. Deficit bilansa plaćanja iznosio je 2,8% BDP –a, što je u odnosu na 2008. godinu niže za 3,9 p.p. Projekcije EK ukazuju da će stopa privrednog rasta u Makedoniji, u 2010. godini, iznositi 2,5%.


7.4. Kamatne stope

Tokom 2010. godine, monetarna politika vodećih centralnih banaka bila je liberalna, tako da su referentne kamatne stope ostale na istorijski najnižim nivoima. Krhi oporavak na nivou globalne ekonomije i stabilna inflatorna očekivanja, uslovili su da centralne banke donesu odluku da ne mijenjaju referentne stope, kako bi potpomogle dalji privredni rast. Međutim, inflatorni pritisci koji se javljaju, usloviće povećanje referentnih kamatnih stopa u narednoj godini.

ECB u skladu sa ekonomskim prilikama i željom da potpomogne dalji privredni oporavak u Euro zoni, zadr-žala je referentnu kamatnu stopu na nivou od 1,% (istorijski minimum) tokom 2010. godine, uz očekivanje da će u narednoj godini doći do povećanja stope.

Tabela 7.2 Pregled i kretanja referentnih kamatnih stopa izabranih centralnih banaka

Valuta Referentna kamatna stopa Nivo Posljednje promjene

Datum posljednje promjene

EUR „Refinance Rate“ 1,00% -25bp 13.05.2009.

CHF „Libor Target Rate“ 0,25% -25bp 12.03.2009.

CAD „Target Overnight Rate“ 1,00% 25bp 08.09.2010.

JPY „Target Rate“ 0,10% -20bp 19.12.2008.

GBP „Repo Rate“ 0,50% -50bp 5.03.2009.

USD „FED Funds Target Rate“ 0%-0,25% -75bp 16.12.2008.

Izvor: Centralne banke posmatranih zemalja

FED je zbog problema na finansijskom tržištu, koji su se prelili i na realnu ekonomiju, u decembru 2008. godine snizio referentnu kamatnu stopu na rekordno nizak nivo u rasponu od 0%-0,25%, koja je ostala na istom nivou i tokom 2010. godine. Federalni komitet za otvoreno tržište (FOMC) je zasijedao krajem decem-bra 2010. godine i zadržao niske kamatne stope u rasponu od 0% do 0,25%, sa planom da do daljnjeg ne vrši korekcije u dužem roku, dok je diskontna stopa, takođe, ostala na niskom nivou od 0,75%.

BoE – U posljednjih nekoliko kvartala, Monetarni odbor Banke Engleske donosio je odluke o zadržavanju referentne kamatne stope na nivou od 0,5%. Kreatori monetarne politike u Engleskoj, na sjednici u decembru 2010. godine ostali su podijeljeni oko toga da li da zadrže kamatnu stopu na 0,5% i da li da zadrže program kupovine obveznica od 200 milijardi funti. Očekuje se da će BoE od drugog kvartala 2011. godine povećavati kamatnu stopu za po 25 baznih poena svaka tri mjeseca.

BOJ – Tokom 2010. godine, BOJ je odlučila da snizi referentnu kamatnu stopu na skoro nulti nivo, odnosno u rasponu između 0,0% do 0,1%. Takođe, najavila je da će razmotriti mogućnosti za primjenu i drugih instru-menata monetarne politike koji će podsticajno djelovati na privredni rast, kao što je otkup različitih oblika finansijske aktive. Nakon sjednice u decembru 2010. godine, zvaničnici BoJ-a su izjavili da će redovno nasta-viti da snabdijevaju finansijski sistem likvidnošću kako bi podržali tražnju.


7.5. Kretanje deviznih kurseva

U 2010. godini bile su primjetne značajne fluktu-acije vodećih svjetskih valuta, čije vrijednosti su uglavnom zavisile od ekonomskog oporavka, kao i od fiskalne i monetarne politike širom svijeta.

U 2010. godini kurs euro/dolar je bio nestabilan. U prvoj polovini 2010. godine nominalni kurs eura u odnosu na dolar je depresirao, tako da je 8. juna zabilježen najniži nivo u poslednje četiri godine. Međutim, u drugoj polovini godine dolar je slabio u odnosu na euro, usljed objave FED-a da planira vođenje još „labavije“ monetarne politike.

Na dan 31.12.2010. godine kurs USD/EUR izno-sio je 1,34, što je za 7% manje nego na kraju 2009. godine, tako da je zabilježena depresijacija eura u odnosu na dolar. Kurs USD/EUR je, na kraju 2010. godine, u odnosu na prosjek u 2009. godini, manji za 4%.

Kurs EUR/USD tokom 2010. godine kretao se u rasponu od 1,19 do 1,45 dolara za euro.

U 2010. godini kurs JPY/EUR je, takođe, bio ne-stabilan. U prvoj polovini 2010. godine uglavnom je zabilježena depresijacija eura u odnosu na jen. Trend apresijacije jena uticao je da BOJ u septem-bru 2010. godine prvi put od 2004. godine inter-veniše na deviznom tržištu. Na kraju decembra kurs JPY/EUR iznosio je 108,65 jena za euro, što je za 18,4% manje u odnosu na početak godine i 16,7% ispod prosjeka u 2009. godini. U 2010. go-dini kurs JPY/EUR kretao se u rasponu od 106,2 do 134,2, dok je prosječni nominalni kurs u 2010. godini iznosio 116,2.

U 2010. godini zabilježena je depresijacija eura u odnosu na funtu od 3,1%, sa 0,89 funti za euro na kraju 2009. godine na 0,86 funti za euro na kraju 2010. godine. Euro je depresirao u odnosu na funtu u prvoj po-lovini 2010. godine, kao rezultat zabrinutosti za fiskalnu održivost u nekim zemljama Euro zone. U drugoj polovini godine euro je uspio da se oporavi i sanira ranije gubitke. Kurs GBP/EUR u 2010. godini značajno je oscilirao i kretao se u rasponu od 0,81 do 0,91 funti za euro.

Grafik 7.1Kretanje kursa USD/EUR i JPY/EUR

Grafik 7.2Kretanje deviznog kursa GBP/EUR i CHF/EUR

Izvor: ECB

Izvor: ECB


U 2010. godini euro je depresirao u odnosu na švajcarski franak za 15,7%. Sve do juna 2010. godine depresi-jacija eura bila je rezultat intervencije Narodne banke Švajcarske. Depresijacija u drugom dijelu 2010. godine rezultat je nestabilnosti eura.

Uticaj međunarodnog okruženja na Crnu Goru

Izvjesno je da je tokom 2010. godine međunarodno okruženje još uvijek nepovoljno uticalo na Crnu Goru, ali sa pozitivnim pomacima u drugoj polovini godine, koji su se prije svega manifestovali u postepenom rastu eksterne tražnje, rastu kapitalnih investicija, rastu doznaka iz inostranstva i lakšem izlasku na međunarodno tržište kapitala.

Međutim, važno je napomenuti da dok god postoji usporeni rast privredne aktivnosti, sa posebnim nagla-skom na zemlje EU, on će uticati negativno na Crnu Goru, reflektujući se na čitav niz sektora: građevinarstvo, turizam, prerađivačku industriju, bankarski sistem, tržište kapitala i dr. Takođe, potencijalni izvor rizika predstavlja i izrazita neujednačenost rasta zemalja unutar EU i EMU, sa posebnim naglaskom da neki značaj-ni trgovinski partneri Crne Gore, poput Italije, tokom 2011. godine očekuju usporen privredni rast. General-ni je zaključak da iako recesioni procesi još uvijek postoje u pojedinim segmentima ekonomije na globalnom nivou (slab oporavak privatne potrošnje i raspoloživog dohotka) uz rast inflatornih pritisaka, mogu imati određeni negativni uticaj. Ipak, predviđeni postepeni oporavak globalne ekonomije tokom 2011. godine bi trebalo da ima pozitivan uticaj na makroekonomsku stabilnost Crne Gore.

Ono što predstavlja rastući, rizik i potencijalni uzrok nestabilnosti jeste rast inflatornih pritisaka na global-nom tržištu i njihovo prenošenje na Crnu Goru. Rast cijena nafte, kao i rast cijena hrane uticaće na rast infla-cije u Crnoj Gori.

8 NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI

165Najznačajniji događaji

Najznačajniji događaji u januaru 2010. godine

Misija Međunarodnog monetarnog fonda boravila je u Crnoj Gori kako bi sagledala makroekonomsku situa-ciju, aktuelne probleme, trendove i reforme, sprovođenje mjera kao i planove za tekuću godinu.

Predstavnici Crnogorske plovidbe i kineske Exim banke potpisali su 47,4 miliona dolara vrijedan Ugovor o povlašćenom kreditu za kupovinu dva broda, čija bi nabavka trebalo da doprinese obnovi pomorskog sektora u Crnoj Gori.

Crna Gora je na listi globalnih ekonomskih sloboda američke Heritidž fondacije /The Heritage Foundation/, napredovala 26 pozicija i zauzela 68. mjesto od ukupno 183 rangirane zemlje.

Najznačajniji događaji u februaru 2010. godine

Premijeri Crne Gore i Italije potpisali su u Rimu Sporazum o postavljanju energetskog kabla od Peskare do Tivta, vrijedan 720 miliona eura.

Agencija za mirno rješevanje radnih sporova i Fond rada počeli su sa radom.

Najznačajniji događaji u martu 2010. godine

Savjet za izgradnju autoputeva predložio je Vladi da raskine koncesioni ugovor za gradnju autoputa Bar-Bo-ljare sa prvorangiranim hrvatskim konzorcijumom koji predvodi Konstruktor pa je Vlada je nastavila prego-vore sa grčko - izraelskim konzorcijumom.

Najznačajniji događaji u aprilu 2010. godine

Crnogorski parlament usvojio je zakone o energetici, energetskoj efikasnosti, reprezentativnosti sindikata, kao i izmjene i dopune zakona o zaštiti na radu.

Odbor direktora Crnogorskog Telekoma predložio je Skupštini akcionara kompanije da isplati dividendu u iznosu od 37 miliona eura.

Komisija za kontrolu državne pomoći saopštila je da ukupna državna pomoć data vlasniku Kombinata alu-minijuma Podgorica i Rudnika boksita, Centralnoevropskoj aluminijskoj kompaniji iznosi 184,86 miliona eura.


Najznačajniji događaji u maju 2010. godine

Crnogorska Vlada usvojila je izmjene Ugovora sa Kredit Svis /Credit Suisse/ bankom za zajam nikšićkoj Že-ljezari, kojim su stvorene pretpostavke da novac iz te kreditne linije, vrijedne 26,3 miliona eura, postane operativan.

Banka za razvoj Savjeta Evrope odobrila je kreditni aranžman Crnoj Gori, vrijedan 25 miliona eura za podrš-ku Projektu kreditiranja domaćinstava koja nemaju riješeno stambeno pitanje.

Najznačajniji događaji u junu 2010. godine

Crna Gora postala je članica Organizacije za sprječavanja pranja novca i finansiranja terorizma (EAG), sa statusom posmatrača.

U junu je sproveden popis porodičnih poljoprivrednih gazdinstava i poslovnih subjekata u Crnoj Gori, prvi nakon pola vijeka, čiji je cilj da se dobiju tačni, pouzdani i međunarodno uporedivi podaci.

Najznačajniji događaji u julu 2010. godine

Skupština Crne Gore usvojila je Zakon o Centralnoj banci Crne Gore, kojim je predviđeno da članovi Savjeta te institucije budu izabrani u roku od 90 dana od njegovog stupanja na snagu. Takođe, usvojen je i Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o bankama.

Usvojen je Zakon o potvrđivanju sporazuma između Crne Gore i Italije o izgradnji podmorske elektro - ener-getske interkonekcije između prenosnih mreža dvije države.

Predstavnici crnogorske Vlade i španskog konzorcijuma Fersa potpisali su Ugovor o zakupu zemljišta i iz-gradnji vjetroelektrane na lokalitetu Možura, za čiju realizaciju će biti potrebno 65 miliona eura.

Željeznička infrastruktura je uz saglasnost Evropske banke za obnovu i razvoj potpisala Ugovor o rekon-strukciji deset tunela na pruzi Nikšić –Podgorica sa austrijskom kompanijom Por tehnobau /Porr Technobau und Umwelt/, čija je vrijednost 4,35 miliona eura.

Slovenački Merkator potpisao je Ugovor o strateškom povezivanju sa crnogorskim trgovinskim lancima Pan-tomarket i Plus komerc, vrijedan 30 miliona eura.

Najznačajniji događaji u avgustu 2010. godine

Predstavnici crnogorske i Vlade Bosne i Hercegovine potpisali su Administrativni sporazum o izmjenama postojećeg sporazuma o socijalnom osiguranju kojim se isključuje mogućnost umanjivanja penzija na štetu penzionera u obje države.

Predstavnici crnogorskih i turskih resornih ministarstava potpisali su Memorandum o razumijevanju u oblasti vazdušnog saobraćaja.

167Najznačajniji događaji

Željeznička infrastruktura Crne Gore i slovenačka kompanija Železničko gradbeno podjetje, potpisali su ugo-vor o rekonstrukciji 20 putnih prelaza na pruzi Nikšić-Podgorica, vrijedan 795,6 hiljada eura.

Predstavnici Vlade i konzorcijuma kojeg predvodi japanski Micubiši /Mitsubishi Heavy Industries/ potpisali su ugovor o zakupu državnog zemljišta i izgradnji vjetrogeneratora na Krnovu.

Mađarska kompanija OTP faktoring /factoring/, dio OTP grupe, otvorila je u Crnoj Gori prvo preduzeće koje će se baviti djelatnostima faktoringa.

Najznačajniji događaji u septembru 2010. godine

Crna Gora je na ovogodišnjoj rang listi ekonomskih sloboda, koju je objavio Frejzer institut /The Fraser Insti-tute/, napredovala 15 mjesta i dijeli 66. poziciju sa Italijom i Poljskom.

Savjet za privatizaciju raspisao je tender za prodaju 30% akcija nacionalnog avioprevoznika Montenegro er-lajnsa /Airlines/.

Najznačajniji događaji u oktobru 2010. godine

Vlada je usvojila Predlog budžeta za 2011. godinu, vrijedan oko 1,25 milijardi eura, koji je 200 miliona eura manji nego u prethodnoj godini.

Usaglašen je Predlog izmjena i dopuna Opšteg kolektivnog ugovora, kojim je predviđena minimalna zarada zaposlenih od 160 eura.

Vlada je odobrila garanciju za reprogram obaveza Kombinata aluminijuma Podgorica prema austrijskoj VTB banci.

Skupština je izabrala dotadašnjeg direktora Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja, Radoja Žugića, za pr-vog guvernera Centralne banke.

Skupština je usvojila novi Zakon o turizmu.

Odbor direktora Evropske banke za obnovu i razvoj odobrio je kompaniji Adriatik propertis /Adriatic proper-ties/, kredit od 37 miliona eura za završetak projekta na Svetom Stefanu, Miločeru i Kraljičinoj plaži.

Montenegroberza i Nex Montenegro berza su se formalno-pravno spojile.

Savjet Agencije za nadzor osiguranja donio je rješenje o izdavanju dozvole za obavljanje poslova osiguranja društvu za životno osiguranje Wiener Stadtische Podgorica.

Raspisan je oglas za građane zainteresovane za učešće u projektu Hiljadu plus stanova.


Najznačajniji događaji u novembru 2010. godine

Centralna banka Crne Gore usvojila je odluke o privremenim mjerama za upravljanje kreditnim rizikom i minimalnim standardima za ulaganje banaka u nepokretnosti i osnovna sredstva.

Vlada je usvojila Ekonomsku politiku za narednu godinu čiji je cilj dinamiziranja privrednog rasta, jačanje likvidnosti i konkurentnosti.

Usvojena je Strategija razvoja građevinarstva do 2020. godine, čiji je cilj da taj sektor postane inovativan i zadovoljava potrebe građana i ekonomije na efikasan i održiv način.

Evropska banka za obnovu i razvoj i Elektroprivreda Crne Gore, potpisali su ugovor o kreditu za moderniza-ciju elektrodistributivne mreže vrijedan 35 miliona eura.

U Privrednom sudu usvojen je plan reorganizacije Duvanskog kombinata koji, između ostalog, podrazumi-jeva izgradnju nove fabrike.

U Podgorici je potpisan ugovor o osnivanju Garantnog konzorcijuma Fidi čiji je cilj da crnogorskim predu-zećima olakša pristup kreditima i pomogne unaprjeđenju postojećih trgovinskih odnosa između Crne Gore i Italije.

Najznačajniji događaji u decembru 2010. godine

Skupština je usvojila izmjene i dopune Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju kojim je predviđeno postepeno pomjeranje starosne granice za odlazak u penziju na 67 godina i za muškarce i žene. Usvojen je Zakon o budžetu za narednu godinu.

Savjet za izgradnju autoputeva odlučio je da se obustavi tenderska procedura sa grčko – izraelskim konzor-cijumom Aktor HCH i što prije počnu pregovori sa kineskim kompanijama o projektu auto-puta Bar-Boljari.

Svečano je otvoren put Risan-Žabljak, čija je gradnja trajala 15 godina.

169Prilozi

9 PRILOZI

171Prilozi

Prilog A: Realna kretanja

Tabela 2 – Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Tabela 1 – Pregled makroekonomskih kretanja

OPIS2009. 2010. (lančani indeks)XII/XI I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Industrijska proizvodnja (index) 126,0 113,5 89,1 117,4 95,8 89,8 108,9 85,7 85,8 127,9 105,4 106,6 123,7

Potrošačke cijene (indeks) 100,0 99,7 100,1 100,4 100,1 99,9 99,6 100,2 100,1 100,1 100,2 100,2 100,1

Cijena proizvođača ind. proizvoda (index) 100,3 97,6 99,2 99,5 101,5 103,8 99,3 99,1 100,3 100,2 99,7 100,0 100,3

NAZIV Učešće

u2009.

Ø2009 = 100 INDEKSI NIVOA

2009. 2010. XII 2010.XI 2010.

XII 2010.XII 2009.

I-XII 2010.I-XII 2009.XI XII I-XII XI XII I-XII

Industrija ukupno 100,0 85,0 107,1 100,0 126,1 156,0 117,5 123,7 145,7 117,5

Vađenje ruda i kamena 3,9 45,6 55,5 100,0 130,8 126,5 158,7 96,7 227,9 158,7

Vađenje energetskih sirovina 2,2 58,0 54,4 100,0 191,1 189,0 196,1 98,9 347,4 196,1

Vađenje kamenog uglja, lignita i treseta 2,2 58,0 54,4 100,0 191,1 189,0 196,1 98,9 347,4 196,1

Vađenje ostalih sirovina i materijala 1,7 28,7 57,0 100,0 48,7 41,5 107,8 85,2 72,8 107,8

Vađenje ruda metala 0,4 - - 100,0 41,3 - 133,7 - - 133,7

Vađenje ostalih ruda i kamena 1,3 35,8 71,2 100,0 50,5 51,9 101,4 102,8 72,9 101,4

Prerađivačka industrija 62,6 76,0 91,0 100,0 108,4 110,4 97,0 101,8 121,3 97,0

Prehrambeni proizvodi, pića i duvan 12,2 82,6 110,1 100,0 80,3 88,3 90,6 110,0 80,2 90,6

Proizvodnja prehrambenih proizvoda i pića 11,9 84,8 113,0 100,0 78,3 88,7 91,1 113,3 78,5 91,1

Proizvodnja duvanskih proizvoda 0,3 - - 100,0 156,9 70,6 70,6 45,0 - 70,6

Proizv. tekstila i tekstilnih proizvoda 0,2 52,1 72,0 100,0 97,4 172,0 85,2 176,6 238,9 85,2

Proizvodnja tekstilnih tkanina 0,1 - - - - - - - - -

Proizv. odjevnih predmeta i krzna 0,1 53,7 74,1 100,0 100,3 177,1 87,8 176,6 239,0 87,8

Proizvodnja kože i predmeta od kože 0,1 - 92,3 100,0 - - 23,1 - - 23,1

Prerada drveta i proizvodi od drveta 1,6 110,6 123,4 100,0 123,1 126,5 104,5 102,8 102,5 104,5

Proizv. papira; izdavanje i štampanje 1,3 77,2 91,1 100,0 110,0 116,1 102,1 105,5 127,4 102,1

Proizv. celuloze, papira i prerada papira 0,5 70,3 90,9 100,0 105,9 113,3 113,8 107,0 124,6 113,8

Izdavanje, štampanje i reprodukcija 0,8 80,9 91,2 100,0 112,2 117,6 95,8 104,8 128,9 95,8

Proizv. hemijskih proizvoda i vlakana 8,7 83,1 113,8 100,0 131,8 140,5 109,3 106,6 123,5 109,3

Proizv. proizvoda od gume i plast. masa 0,1 83,5 104,3 100,0 39,1 57,4 59,6 146,8 55,0 59,6

Proizv. proiz.od ost. nemetalnih minerala 5,2 103,5 107,2 100,0 145,4 149,0 131,2 102,5 139,0 131,2

Proizv. osnovnih metala i met. proizvoda 29,8 60,4 69,6 100,0 99,0 93,8 85,3 94,7 134,8 85,3

Proizvodnja osnovnih metala 28,0 57,0 70,0 100,0 100,2 94,2 86,0 94,0 134,6 86,0

Proizv. metalnih proizvoda, osim mašina 1,8 114,2 63,1 100,0 80,8 87,8 72,7 108,7 139,1 72,7

Proizv. mašina i uređaja, ostala 2,6 125,3 119,3 100,0 188,6 211,6 153,0 112,2 177,4 153,0

Proizvodnja saobraćajnih sredstava 0,7 71,6 84,2 100,0 101,1 101,1 79,7 100,0 120,1 79,7

Prerađivačka industrija, ostala 0,1 112,6 119,8 100,0 84,4 103,8 77,0 123,0 86,6 77,0

Proizv. el. energije, gasa i vode 33,5 106,3 143,1 100,0 158,8 244,6 151,1 154,0 170,9 151,1




Ukupno Vađenje ruda i kamena Prerađivačka industrija Proiz. el. energije, gasa i vode

2000=100 Godišnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta 2000=100 Godišnja

stopa rastaMjesečna

stopa rasta 2000=100 Godišnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta 2000=100 Godišnja

stopa rastaMjesečna

stopa rasta

2006.

Jan 120,7 5,7 -2,1 93,0 51,3 -19,5 100,5 -0,6 -17,6 144,9 11,0 42,5Feb 106,7 4,7 -9,5 91,8 114,8 -1,3 96,0 -7,9 -4,1 139,8 22,6 -19,0Mar 121,2 3,0 11,3 90,5 8,0 -1,4 118,8 1,0 23,3 138,7 7,3 -7,4Apr 105,0 -0,8 -13,7 70,8 14,9 -21,8 114,2 -0,3 -4,1 89,8 -5,8 -35,1Maj 114,3 2,6 9,0 90,0 27,9 27,1 118,7 -0,4 4,1 138,3 6,8 21,8Jun 117,9 1,9 1,6 96,3 -11,2 6,6 124,4 2,0 2,6 106,2 5,9 -2,9Jul 138,0 10,4 -0,2 96,8 -8,7 0,8 140,3 2,4 1,7 129,2 63,5 -6,3Aug 112,2 -3,9 -6,2 108,0 -16,5 11,7 120,8 -9,2 -2,5 75,3 11,1 -24,2Sep 126,2 -5,3 5,5 124,3 -14,9 15,3 129,2 0,1 6,9 72,1 -21,7 -4,4Okt 104,9 -4,8 -8,5 82,8 -18,2 -33,3 120,7 0,5 -6,5 139,1 -20,7 -5,2Nov 121,5 0,5 15,5 88,4 19,0 6,5 128,7 9,0 6,7 110,6 -22,3 61,7Dec 126,2 2,3 4,0 100,3 -13,6 12,9 116,8 4,8 -0,7 129,8 0,3 17,5

2007.

Jan 97,6 -19,1 -23,1 69,6 -25,2 -30,2 112,0 11,5 -13,0 52,2 -64,0 -48,9Feb 109,2 2,4 15,0 85,2 -7,2 22,4 107,2 11,7 -3,3 122,5 -12,4 97,3Mar 123,1 1,6 10,5 92,2 1,8 8,1 121,4 2,2 12,8 139,1 0,3 6,0Apr 110,6 5,4 -10,5 90,0 27,1 -2,4 116,7 2,2 -4,0 100,1 11,5 -27,8Maj 107,2 -6,2 -2,9 86,2 -4,2 -4,2 126,9 6,9 8,9 75,0 -45,8 -40,8Jun 103,5 -12,2 -4,9 65,5 -32,0 -24,2 140,1 12,6 8,1 15,6 -85,3 -73,6Jul 121,2 -12,2 -0,1 94,1 -2,7 43,9 146,9 4,7 -5,5 35,8 -72,3 75,9Avg 117,5 4,8 11,8 105,4 -2,4 12,1 142,7 18,1 10,0 36,9 -51,0 34,3Sep 123,9 -1,8 -1,1 117,1 -5,8 11,3 139,8 8,2 -2,2 36,6 -49,3 -1,2Okt 134,1 27,8 19,1 124,9 50,9 6,7 151,6 25,6 8,6 180,2 29,6 142,2Nov 128,5 5,8 -4,4 159,4 80,3 27,4 126,6 -1,6 -16,4 123,3 11,5 39,1Dec 135,9 7,7 6,1 60,4 -39,8 -62,3 129,0 10,5 11,6 144,4 11,3 17,2

2008.

Jan 110,4 13,1 -19,3 99,4 42,9 66,0 121,7 8,6 -14,5 65,1 24,8 -42,6Feb 129,9 18,9 20,9 132,5 55,5 33,2 107,0 -0,2 -11,1 190,1 55,2 145,2Mar 126,1 2,4 -4,8 104,6 13,5 -21,1 124,8 2,8 16,1 138,4 -0,5 -32,0Apr 104,8 -5,3 -17,3 68,2 -24,2 -34,8 111,7 -4,3 -10,7 96,9 -3,2 -29,8Maj 96,6 -9,9 -7,7 91,0 5,6 33,3 115,0 -9,4 3,3 60,4 -19,5 -50,7Jun 109,3 5,6 11,4 117,2 78,9 28,3 113,6 -18,9 -3,3 94,1 502,6 98,5Jul 125,4 3,5 -2,1 87,8 -6,7 -24,9 135,6 -7,7 7,6 92,6 158,7 -24,9Avg 111,9 -4,8 2,9 173,7 64,8 98,3 113,7 -20,3 -5,0 73,8 99,8 4,0Sep 138,8 12,0 16,3 168,9 44,2 -2,7 123,0 -12,0 8,0 122,1 234,0 65,0Okt 105,8 -21,1 -16,1 139,5 11,7 -17,3 117,5 -22,5 -4,3 128,1 -28,9 -48,4Nov 119,3 -7,2 12,6 119,2 -25,2 -14,7 115,4 -8,9 -1,8 129,7 5,2 105,6Dec 108,3 -20,3 -9,0 51,5 -14,7 -57,1 89,6 -30,6 -14,9 154,2 6,8 18,9

2009.

Jan 105,2 -4,7 -3,5 45,7 -54,0 -10,6 71,8 -41,0 -27,4 168,6 158,9 39,1Feb 105,5 -18,8 3,0 64,0 -51,7 39,9 71,0 -33,7 -0,2 207,6 9,2 3,4Mar 106,0 -15,9 -1,3 76,2 -27,2 19,0 90,7 -27,3 27,3 159,7 15,4 -28,1Apr 85,7 -18,2 -19,6 68,7 0,7 -10,1 71,5 -36,0 -21,3 130,0 34,2 -18,4Maj 72,2 -25,3 -15,7 30,6 -66,4 -55,4 73,7 -35,9 3,4 102,0 69,0 -37,8Jun 65,2 -40,4 -11,1 6,0 -94,9 -80,4 79,8 -29,8 5,9 43,5 -53,8 -45,7Jul 67,1 -46,5 -12,3 6,4 -92,7 7,5 79,3 -41,5 -10,3 43,7 -52,8 -23,5Avg 52,5 -53,1 -9,6 10,1 -94,2 57,9 65,6 -42,3 -6,4 22,9 -68,9 -31,4Sep 60,8 -56,2 8,4 62,7 -62,9 517,8 72,2 -41,3 9,8 6,6 -94,6 -71,3Okt 65,9 -37,7 19,4 56,4 -59,6 -9,9 63,8 -45,7 -11,3 151,1 17,9 1025,8Nov 64,9 -45,6 -1,5 17,8 -85,1 -68,7 53,5 -53,6 -16,2 110,5 -14,8 48,6Dec 81,7 -24,6 26,0 21,7 -57,9 21,7 58,5 -34,7 19,7 148,9 -3,5 34,7

2010.

Jan 93,4 -11,3 13,5 50,3 10,0 133,5 45,4 -36,8 -29,7 186,4 10,6 59,5Feb 81,0 -23,2 -10,9 40,1 -37,4 -20,4 50,9 -28,3 13,3 171,1 -17,6 -22,9Mar 96,8 -8,7 17,4 44,2 -42,0 10,3 64,1 -29,4 25,2 205,4 28,6 12,0Apr 93,2 8,7 -4,2 55,9 -18,7 26,2 69,6 -2,7 8,5 169,7 30,5 -17,2Maj 83,6 15,8 -10,2 37,5 22,6 -32,8 64,9 -12,0 -6,6 188,8 85,1 -11,9Jun 92,3 41,6 8,9 58,0 870,1 54,8 79,2 -0,7 19,6 136,6 214,2 -7,6Jul 92,9 38,5 -14,3 58,2 807,9 0,3 80,1 1,0 -8,6 135,1 209,0 -24,9Avg 69,0 31,5 -14,2 74,0 634,7 28,5 64,2 -2,1 -9,4 71,9 213,6 -30,6Sep 94,3 55,2 27,9 85,9 37,1 15,0 82,2 13,9 27,8 96,1 1357,1 32,5Okt 90,3 37,1 5,4 134,9 139,4 57,1 77,6 21,6 -5,3 226,5 49,9 16,8Nov 96,3 48,4 6,6 50,9 186,8 62,4 76,3 42,6 -1,6 165,1 49,4 48,1Dec 119,0 45,7 23,7 49,4 127,9 -3,3 70,9 21,3 1,8 254,4 70,9 54,0

173Prilozi

Izvor: Monstat


Tabela 5 – Potrošačke cijene

Tabela 6 – Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

2010. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 113,5 89,1 117,4 95,8 89,8 108,9 85,7 85,8 127,9 105,4 106,6 123,7

ø 2009= 100 121,6 108,4 127,3 121,9 109,5 119,2 102,2 87,7 112,2 118,3 126,1 156,0

U odnosu na isti mjesec preth. god. 88,7 76,8 91,3 108,7 115,8 141,6 138,5 131,5 155,2 137,1 148,4 145,7

Period tekuće prema istom preth. god. 82,6 85,5 90,4 94,2 99,9 103,5 105,6 109,6 111,9 114,7 117,5

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 99,7 100,1 100,4 100,1 99,9 99,6 100,2 100,1 100,1 100,2 100,2 100,1

ø 2009 = 100 100,0 100,1 100,5 100,6 100,5 100,1 100,3 100,4 100,5 100,8 101,0 101,1



Decembar 2009= 100 99,7 99,8 100,2 100,3 100,2 99,8 100,0 100,1 100,2 100,4 100,6 100,7

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Lančani index 97,6 99,2 99,5 101,5 103,8 99,3 99,1 100,3 100,2 99,7 100,0 100,3

ø 2009= 100 97,4 96,7 96,1 97,6 101,3 100,6 99,7 100,0 100,2 100,0 100,0 100,2



Decembar 2009 = 100 97,6 96,9 96,4 97,9 101,6 100,7 99,9 100,2 100,4 100,1 100,1 100,4


* Od januara 2009. godine troškovi života su zamijenjeni potrošačkom cijenama Izvor: Monstat

Tabela 7 – Cijene

Cijene na malo Troškovi života Cijene proizv. ind. proizvoda

Ukupno Robe Usluge Ukupno Ukupnogodišnja

stopa rastamjesečna

stopa rastagodišnja








stopa rasta

2006.

Jan 2,6 0,2 2,8 0,3 1,6 0,0 2,9 0,3 3,1 0,1Feb 2,3 0,1 2,5 0,2 1,6 0,0 2,9 0,3 -2,8 0,4Mar 2,0 0,1 2,2 0,1 1,5 0,1 2,8 0,2 2,3 1,0Apr 2,1 0,6 2,3 0,7 1,0 0,1 3,1 0,7 3,8 0,4Maj 2,2 0,3 2,5 0,4 0,9 0,0 3,3 0,7 3,9 0,2Jun 2,3 0,2 2,6 0,2 0,8 0,1 3,1 0,1 3,6 0,5Jul 2,3 -0,2 2,6 -0,2 0,9 0,0 3,3 -1,1 3,6 0,0Aug 2,3 0,2 2,4 0,1 1,6 0,7 3,3 0,3 3,8 0,2Sep 1,7 0,1 1,7 0,0 1,8 0,3 2,7 0,3 4,3 0,7Oct 1,7 0,0 1,6 -0,1 2,0 0,5 2,8 0,4 4,1 -0,4Nov 1,9 0,1 1,9 0,1 2,0 0,0 2,7 0,3 4,1 0,2Dec 2,0 0,2 2,0 0,2 2,0 0,0 2,8 0,3 2,9 -0,4

2007.

Jan 1,8 0,2 1,8 0,3 2,0 0,0 2,6 0,3 1,7 0,6Feb 1,8 0,0 1,7 0,0 2,2 0,3 2,4 0,1 3,1 1,0Mar 2,0 0,3 2,0 0,4 2,2 0,0 2,4 0,2 5,6 2,5Apr 2,1 0,7 2,2 0,8 2,0 0,0 2,3 0,4 7,2 1,6Maj 2,2 0,3 2,2 0,4 2,1 0,0 2,3 0,6 6,7 -0,1Jun 2,2 0,2 2,2 0,1 2,4 0,4 1,6 -0,6 6,6 0,2Jul 4,7 2,3 5,0 2,6 3,1 0,8 4,2 1,7 11,1 4,8Avg 4,5 0,1 5,0 0,1 2,4 0,0 4,6 0,6 10,7 -0,4Sep 6,4 1,9 5,9 0,8 8,6 6,3 6,5 2,1 9,9 0,2Okt 7,0 0,6 6,7 0,7 8,0 0,0 6,9 0,7 10,7 0,3Nov 8,0 1,0 8,0 1,3 8,0 0,0 7,6 1,0 13,7 2,9Dec 8,0 0,2 8,0 0,2 8,0 0,0 7,7 0,3 14,5 0,2

2008.

Jan 8,3 1,4 7,5 0,8 11,3 3,9 7,9 1,4 11,6 2,1Feb 8,8 0,4 7,7 0,1 13,3 2,0 8,0 0,1 11,6 0,8Mar 8,8 0,4 7,7 0,5 13,4 0,0 8,2 0,4 12,7 2,8Apr 9,0 0,8 7,9 0,9 13,6 0,2 9,1 1,2 11,5 0,5Maj 9,6 0,9 8,4 0,8 14,7 1,0 9,5 1,0 13,2 1,1Jun 12,4 2,8 11,2 2,8 17,5 2,8 11,4 1,2 19,1 5,5Jul 10,8 0,1 9,4 0,2 16,8 0,1 9,7 -0,4 16,7 0,1Avg 10,8 0,0 9,1 -0,3 18,1 1,1 9,5 0,3 18,6 1,2Sep 9,8 0,8 9,0 0,7 13,0 1,2 8,5 1,0 17,1 -1,0Okt 8,9 -0,2 7,9 -0,3 13,2 0,2 7,8 0,0 14,2 0,0Nov 7,0 -0,8 5,4 -1,1 13,3 0,2 6,5 -0,2 14,4 -0,8Dec 7,3 0,4 5,8 0,5 13,4 0,0 7,2 1,0 7,1 -5,2

2009.

Jan* 4,9 -0,2 5,7 -1,2Feb 5,4 0,7 4,7 0,0Mar 5,5 0,4 0,6 -1,6Apr 5,4 0,6 0,1 0,3Maj 4,8 0,1 -1,9 -0,5Jun 2,8 -0,3 -7,8 -1,1Jul 2,1 -0,6 -9,3 -1,4Avg 3,1 1,1 -9,9 0,6Sep 1,7 -0,3 -8,6 0,7Okt 1,7 0,0 -8,1 0,5Nov 2,3 0,0 -7,2 0,3Dec 1,5 0,1 -3,4 0,3

2010.

Jan 0,8 -0,3 -6,4 -2,4Feb 0,2 0,1 -6,2 -0,8Mar 0,7 0,4 -4,6 -0,5Apr 0,4 0,1 -3,4 1,5Maj 0,3 -0,1 1,1 3,8Jun 0,2 -0,4 2,2 -0,7Jul 1,0 0,2 2,9 -0,9Avg -0,1 0,1 2,5 0,3Sep 0,3 0,1 1,6 0,2Okt 0,6 0,2 0,7 -0,3Nov 0,8 0,2 0,3 0,0Dec 0,7 0,1 0,4 0,3

175Prilozi

Tabela 8 – Turizam

Izvor: Monstat

Tabela 9 – Broj zaposlenih i nezaposlenih lica

* Izvor: Monstat** Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG*** Primijenjena nova metodologijaMetodologija: Podaci su dobijeni iz Centralnog registra obveznika i osiguranika na osnovu podatka o osnovu osiguranja za pio.

2009. 2010. IndexStruktura

XII I-XII XII I-XII I -XII 10. I-XII 09.

Dolasci

Ukupno 14.054 1.207.694 14.092 1.262.985 104,6 100,0

domaći 4.587 163.680 4.855 175.191 107,0 13,9

strani 9.467 1.044.014 9.237 1.087.794 104,2 86,1

Noćenja

Ukupno 47.523 7.552.006 44.494 7.964.893 105,5 100,0

domaći 8.072 856.332 15.171 987.033 115,3 12,4

strani 39.451 6.695.674 29.323 6.977.860 104,2 87,6

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIBr. zaposlenih*

2001.g. 114.536 113.500 113.542 113.663 113.943 114.137 114.106 114.024 115.077 114.755 114.170 113.744

2002 g. 113.594 113.597 113.953 113.663 113.943 114.137 114.422 113.684 113.526 113.676 113.679 113.425

2003 g. 112.637 112.846 112.317 112.132 111.738 112.648 112.905 112.647 111.461 110.911 110.387 109.639

2004.g. 108.562 107.359 108.634 109.623 109.642 109.863 110.886 111.158 110.049 109.696 110.055 108.228

2004.g.*** 142.081 142.834 142.361 143.224 143.845 146.696 145.160 142.634 143.447 143.113 143.992 142.438

2005.g.*** 142.145 142.072 141.298 140.959 142.248 145.852 148.528 146.744 145.739 145.923 145.528 145.261

2006.g.*** 144.978 145.753 146.554 147.517 149.321 151.678 154.723 154.289 154.236 154.652 155.156 150.746

2007.g.*** 151.535 152.114 153.140 154.074 156.817 158.190 160.045 158.392 158.164 157.458 157.739 159.223

2008.g. 160.450 161.105 162.737 162.307 165.955 170.146 168.916 168.488 167.722 168.583 169.079 169.160

2009.g. 169.305 169.670 170.607 172.549 174.218 178.839 178.622 179.016 176.936 175.468 174.736 169.859

2010.g. 172.301 171.557 171.263 158.211 158.716 159.221 160.224 158.535 157.570 157.918 157.712 157.679

Br. nezaposlenih**

2001.g. 81.238 82.158 82.453 83.091 82.629 82.140 81.823 80.686 80.952 80.668 80.440 81.069

2002. g. 80.385 81.360 81.510 81.961 81.602 81.041 81.116 80.830 80.809 80.183 79.894 76.293

2003. g. 76.584 76.077 76.165 74.976 73.520 69.735 66.951 66.277 67.664 71.023 72.544 68.625

2004.g. 69.573 71.419 72.378 72.202 68.993 64.572 60.993 60.771 60.447 59.930 59.387 58.950

2005.g. 59.115 58.774 58.075 57.557 56.772 55.199 53.683 52.494 51.843 51.266 49.886 48.825

2006.g. 48.639 48.656 49.388 48.651 45.640 42.560 40.220 39.093 38.919 38.747 38.892 38.876

2007.g. 39.104 39.155 38.714 37.571 35.356 33.393 32.205 31.271 31.156 31.569 31.787 31.469

2008.g. 31.323 31.469 31.684 30.270 30.021 29.088 28.660 27.954 28.276 28.666 28.645 28.366

2009 g. 28.921 29.305 29.170 28.616 27.785 27.113 27.048 26.844 27.313 28.731 29.607 30.169

2010.g. 31.055 32.375 33.117 33.188 32.377 31.324 31.118 30.595 31.016 31.900 32.199 32.106


Red. br. Pozicija Stanje na dan

31.12.2009.Stanje na dan

31.12.2008. % rasta

AKTIVA

I STALNA IMOVINA 9.856.681 9.428.079 104,5

1 Neuplaćeni upisani kapital 62.004 52.794 117,4

2 Nematerijalna imovina 304.580 311.417 97,8

3 Nekretnine, postrojenja i oprema 8.474.728 8.040.213 105,4

4 Stalna imovina namijenjena prodaji 190.566 219.098 87,0

5 Dugoročna potraživanja 199.544 214.507 93,0

6 Dugoročni finansijski plasmani 613.439 576.461 106,4

7 Odloženi porezi 11.820 13.589 87,0

II OBRTNA IMOVINA 4.404.714 4.120.617 106,9

8 Zalihe 1.299.718 1.233.818 105,3

9 Potraživanja od kupaca 1.821.366 1.698.258 107,2

10 Kratkoročni finansijski plasmani 361.553 316.086 114,4

11 Gotovina i gotovinski ekvivalenti 500.619 506.862 98,8

12 Unaprijed plaćeni troškovi 252.580 187.004 135,1

13 Obračunati nenaplaćeni prihod 81.128 100.635 80,6

14 Ostala obrtna imovina 87.750 77.954 112,6

III UKUPNA AKTIVA 14.261.395 13.548.696 105,3

PASIVA

IV KAPITAL I REZERVE 6.566.966 5.979.350 109,8

15 Upisani kapital 5.993.595 5.395.087 111,1

16 Emisiona premija 23.574 12.740 185,0

17 Revalorizaciona rezerva 911.303 789.049 115,5

18 Ostale rezerve 189.633 172.272 110,1

19 Neraspoređeni dobitak/gubitak -566.408 -395.573 143,2

20 Manjinski interes 15.269 5.775 264,4

V DUGOROČNE OBAVEZE 3.537.154 3.658.520 96,7

21 Dugoročne obaveze 2.690.709 2.925.637 92,0

22 Odloženi porezi 64.010 47.881 133,7

23 Dugoročna rezervisanja 150.648 130.964 115,0

24 Ostale dugoročne obaveze 315.122 325.636 96,8

25 Odlozeni prihodi 316.665 228.402 138,6

VI KRATKOROCNE OBAVEZE 4.157.275 3.910.826 106,3

26 Kratkoročne obaveze iz poslovanja 2.476.519 2.400.479 103,2

27 Kratkoročne finansijske obaveze 1.007.111 983.903 102,4

28 Tekući dio dugoročnih kredita 285.267 156.005 182,9

29 Obaveze za poreze 184.415 196.600 93,8

30 Obaveze za dividende 23.456 27.622 84,9

31 Kratkoročna rezervisanja 6.446 9.444 68,3

32 Obračunate obaveze 174.061 136.773 127,3

VII UKUPNA PASIVA 14.261.395 13.548.696 105,3

Tabela 10 – Agregatni bilans stanja privrednih društava Crne Gore 31.12.2009, u eurima

177Prilozi

Tabela 11 – Agregatni bilans uspjeha privrednih društava Crne Gore 31.12.2009, u eurima

Red.br. Pozicija I-XII 2009. I-XII 2008. Indeks

1 Prihod 5.988.838 7.236.154 82,8

2 Ostali poslovni dobici 344.173 380.082 90,6

3 Izvršen i kapitalizovan rad od strane preduzeća za sopstvene svrhe 9.847 9.801 100,5

4 Promjene na zalihama gotovih proizvoda i nedovršene proizvodnje -20.335 27.418 -74,2

5Utrošene sirovne u toku perioda (za trgovačka preduzeća kupljena roba i potrošni materijalu toku perioda)

-3.835.177 -5.004.448 76,6

6 Troškovi zaposlenih -835.350 -821.813 101,6

7 Amortizacija -327.382 -291.999 112,1

8 Umanjenje vrijednosti nekretnina, postrojenja i opreme -39.067 -49.071 79,6

9 Ostali poslovni rashodi -1.249.772 -1.264.736 98,8

I PROFIT/GUBITAK OD POSLOVNIH AKTIVNOSTI 35.775 221.388 16,2

10 Neto finansijski trošak -145.678 -159.400 91,4

11 Učešće u dobiti pridruženih pravnih lica 516 -964 -53,5

12 Porez na dobitak -30.178 -53.185 56,7

13 Neto dobitak/gubitak od diskontinuiranog -941 -587 160,2

II NETO PROFIT/GUBITAK ZA OBRAČUNSKI PERIOD -140.506 7.252 -1937,6

Tabela 12 – Ostvareni neto profit po sektorima 2009, u 000 eura

Red.br. Naziv I-XII 2009. I-XII 2008. Index

1. Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 2.269 3.275 69,3

2. Ribarstvo 646 3.670 17,6

3. Vađenje ruda i kamena -41.378 -10.415 397,3

4. Prerađivačka industrija -113.378 -87.773 129,2

5. Proizvodnja električne energije, gasa i vode 3.381 -18.505 -18,3

6. Građevinarstvo -7.106 7.566 -93,9

7. Trgovina na veliko i malo 40.934 104.884 39,0

8. Hoteli i restorani -27.735 -41.937 66,1

9. Saobraćaj, skladištenje i veze 42.289 55.554 76,1

10. Finansijsko posredovanje 4.796 6.228 77,0

11. Poslovi s nekretninama -40.861 -20.529 199,0

12. Obrazovanje 682 607 112,3

13. Zdravstveni i socijalni rad -1.664 -1.312 126,8

14. Komunalne i društvene djelatnosti -3.817 5.475 -69,7

15. Domaćinstva sa zaposlenim licima 1 -1 -111,3

16. Eksteritorijalne organizacije i tijela 432 463 93,3

I Ukupan neto profit za obračunski period 95.430 187.722 50,8

II Ukupan neto gubitak za obračunski period -235.939 -180.472 130,7

Neto profit/ gubitak za obračunski perod (I-II) -140.509 7.250 -1.937,6


Red.br. Naziv

Neto profit/gubitak

2009. 2008.

1. Danilovgrad 389 3.831

2. Mojkovac 144 507

3. Plav 75 120

4. Nikšić -46.089 -31.967

5. Budva -29.227 -21.260

6. Pljevlja -16.363 -6.792

7. Podgorica -11.911 52.082

8. Tivat -9.222 -1.071

9. Herceg Novi -5.967 6.096

10. Ulcinj -5.595 1.027

11. Bar -4.755 2.810

12. Berane -3.584 -5.608

13. Kolašin -2.861 -2.715

14. Kotor -2.330 9.315

15 Plužine -1.076 -3.401

16. Žabljak -634 20

17. Cetinje -576 1.589

18. Rožaje -391 786

19. Šavnik -295 167

20. Andrijevica -217 -79

21. Bijelo Polje -20 1.793

Neto profit/gubitak za obračunski period - 140.505 7.250

Tabela 13 – Ostvareni neto profit po opštinama u 2009, u 000 eura

179Prilozi

Tabe

la 1

4 –

Bila

ns st

anja

lice

ncira

nih

bana

ka, u

000

eur

aPr

ilog

B

2009

2010

.St

rukt

ura

u %

, 31

.12.2

010.

31.0

3.30

.06.

30.0

9.31

.12.

31.0

3.30

.06.

30.0

9.31

.12.

inde

ks

12

34

56

78

8:4

AKT

IVA

0 0

0 0

0 0

0 0

1. N

ovca

na s

reds

tva

i dep

oziti

kod

dep

ozitn

ih in

stitu

cija

416.

750

442.

894

584.

097

528.

707

458.

082

559.

279

560.

778

629.

735

119,

121

,4

2. K

redi

ti2.

682.

155

2.63

3.81

8 2.

570.

985

2.39

7.756

2.

355.

926

2.33

4.30

0 2.

263.

201

2.19

9.97

3 91

,874

,7

2.1.

Reze

rvis

anja

za

kred

itne

gubi

tke

125.

881

147.9

75

155.

017

150.

224

160.

022

176.

092

178.

905

141.

663

94,3

4,8

2.2.

Net

o kr

editi

2.55

6.27

4 2.

485.

843

2.41

5.96

9 2.

247.

532

2.19

5.90

4 2.

158.

209

2.08

4.29

6 2.

058.

309

91,6

69,9

3.Fi

nans

ijski

der

ivat

i0

211

135

48

29

8 8

6 12

,50,

0

4.H

artij

e od

vrij

edno

sti

49.2

57

51.0

92

60.3

37

63.6

16

63.9

12

64.4

09

69.0

74

62.7

48

98,6

2,1

5.O

stal

a ak

tiva

136.

193

155.

034

161.1

11

185.

947

200.

293

200.

153

198.

781

193.

353

104,

06,

6

6.Fa

ktor

ing

i for

fetin

g6.

604

9.50

1 5.

528

5.44

6 5.

408

5.37

0 5.

332

12.7

07

233,

30,

4

7.Ka

stod

i pos

lovi

0 6

2.48

6 19

21

23

24

23

12

1,10,

0

8.Re

zerv

isan

ja z

a gu

bitk

e na

ost

ale

stav

ke a

ktiv

e5.

117

5.47

6 5.

894

6.08

4 6.

717

5.49

0 10

.654

13

.227

21

7,40,

4

UKU

PNO

AKT

IVA

3.15

9.96

1 3.

139.

106

3.22

3.76

8 3.

025.

231

2.91

6.93

2 2.

981.

961

2.90

7.63

8 2.

943.

654

97,3

100,

0

PASI

VA0

0 0

0 0

0 0

0 1.

Dep

oziti

1.76

1.20

0 1.

757.0

91

1.90

0.22

9 1.

824.

688

1.76

7.81

7 1.

808.

308

1.78

2.85

8 1.

789.

851

98,1

60,8

1.1.D

epoz

iti p

o vi

đenj

u64

1.26

3 66

4.17

4 91

8.26

2 66

7.82

4 64

5.08

6 69

2.30

4 72

0.14

0 73

2.79

1 10

9,7

24,9

1.2.

Oro

ceni

dep

oziti

1.119

.937

1.

092.

917

981.

967

1.156

.863

1.1

22.7

31

1.116

.005

1.

062.

718

1.05

7.06

0 91

,435

,9

2.Ka

stod

i pos

lovi

638

859

608

1.09

7 50

0 34

8 60

2 34

1 31

,10,

0

3.Po

zajm

ice

990.

468

971.

267

874.

353

734.

832

698.

800

680.

854

689.

146

697.4

00

94,9

23,7

4.Fi

nans

ijski

der

ivat

i1.

494

1.25

9 1.

217

918

979

775

707

614

66,9

0,0

5.O

stal

e ob

avez

e14

1.62

0 13

7.30

6 15

3.26

2 13

1.96

3 14

4.60

5 15

0.90

0 13

7.410

14

4.54

3 10

9,5

4,9

6.U

kupa

n ka

pita

l26

4.54

1 27

1.32

3 29

4.09

8 33

1.73

3 30

4.23

2 34

0.77

6 29

6.91

4 31

0.90

6 93

,710

,6

6.1.

Kapi

tal i

reze

rve

276.

929

297.

255

315.

137

353.

302

330.

021

388.

390

389.

846

392.

583

111,1

13,3

6.2.

Dob

itak

/ G

ubita

k (+

,-) iz

teku

ce g

odin

e-1

2.38

8 -2

5.93

2 -2

1.03

8 -2

1.56

9 -2

5.78

9 -4

7.61

4 -9

2.93

2 -8

1.67

7 37

8,7

-2,8

UKU

PNO

PA

SIVA

3.15

9.96

1 3.

139.

106

3.22

3.76

8 3.

025.

231

2.91

6.93

2 2.

981.

961

2.90

7.63

8 2.

943.

654

97,3

100,

0


Tabela 15 – Realizacija aukcija 182-dnevnih državnih zapisa, u 000 eura

Prilog C

Broj aukcija Datum Emitovano Prodato Tražnja Ponderisana stopa

XXXI Aukcija na 182 dana 01.03.2010. 35.500,0 35.500,0 40.092,0 3,96%

XXXII Aukcija na 182 dana 15.03.2010. 7.000,0 7.000,0 11.640,0 3,56%

XXXIII Aukcija na 182 dana 22.03.2010. 4.000,0 3.160,0 6.160,0 4,34%

XXXIV Aukcija na 182 dana 27.04.2010. 9.500,0 9.500,0 14.000,0 3,50%

XXXV Aukcija na 182 dana 30.08.2010. 39.000,0 39.000,0 47.992,0 3,36%

XXXVI Aukcija na 182 dana 13.09.2010. 7.000,0 7.000,0 15.232,0 3,43%

XXXVII Aukcija na 182 dana 26.10.2010. 3.592,0 3.592,0 9.592,0 2,58%

UKUPNO januar - decembar 2010.g.

105.592,00 104.752,00 144.708,00

181Prilozi

Tabela 16 - Konsolidovana javna potrošnja* u Crnoj Gori 01.01-31.12.2010.g.Prilog D

* Konsolidovana javna potrošnja uključuje Budžet Crne Gore i državne fondove i lokalnu samoupravu. ** Suficit / Deficit kao razlika između ukupnih primitaka umanjenih za pozajmice, donacije, transfere i primitke od prodaje imovine, a izdaci za otplatu glavnice po osnovu duga nastalog uzimanjem kredita i emitovanjem hartija od vrijednosti u zemlji i inostranstvu.

Izvor:Ministarstvo finansija

OPISPlan jan-dec 2010 mil.eura

I - XII 2010 ostvarenje u mil.eura

% u odnosu na plan

% u BDP-a za 2010.

I-XII 2009 ostvarenje

mil.eura

% I-XII 2010. u odnosu na I-XII 2009.

TEKUCI PRIHODI 1297,21 1269,98 97,90 41,98 1352,97 93,87Porezi 820,47 755,09 92,03 24,96 795,66 94,90Porez na dohodak fizičkih lica 105,86 115,07 108,70 3,80 121,37 94,81Porez na dobit pravnih lica 49,58 20,27 40,88 0,67 54,74 37,03Porez na promet nepokretnosti 18,83 16,46 87,41 0,54 19,80 83,13Porez na dodatu vrijednost 398,86 364,18 91,31 12,04 370,78 98,22Akcize 149,89 134,26 89,57 4,44 128,68 104,34Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 48,87 50,81 103,97 1,68 49,12 103,44Lokalni porezi 38,79 42,45 109,44 1,40 42,25 100,47Ostali republički porezi 9,79 11,59 118,39 0,38 8,92 129,93Doprinosi 283,72 343,32 121,01 11,35 307,55 111,63Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 173,91 211,09 121,38 6,98 199,51 105,80Doprinosi za zdravstveno osiguranje 101,48 117,43 115,72 3,88 97,59 120,33Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 8,33 9,18 110,20 0,30 10,45 87,85Ostali doprinosi 0,00 5,62 0,00 0,19 0,00 -Takse 30,11 26,78 88,94 0,89 29,03 92,25Naknade 106,42 96,05 90,26 3,18 105,58 90,97Ostali prihodi 49,65 45,12 90,88 1,49 60,34 74,78Primici od otplate kredita 6,84 3,62 52,92 0,12 54,81 6,60KONSOLIDOVANI IZDACI 1437,10 1361,60 94,75 45,01 1524,03 89,34TEKUĆA JAVNA POTROŠNJA 1203,64 1198,06 99,54 39,61 1272,82 94,13Tekući izdaci 581,41 549,53 94,52 18,17 561,02 97,95Bruto zarade doprinosi na teret poslodavca 274,46 280,92 102,35 9,29 299,69 93,74Ostala lična primanja 30,58 24,50 80,12 0,81 27,67 88,54Rashodi za materijal i usluge 151,09 130,56 86,41 4,32 129,95 100,47Tekuće održavanje 33,43 31,43 94,02 1,04 9,99 314,61Kamate 33,10 31,20 94,26 1,03 25,52 122,26Renta 9,96 8,69 87,25 0,29 8,77 99,09Subvencije 45,08 39,73 88,13 1,31 50,96 77,96Ostali izdaci 3,71 2,50 67,39 0,08 8,47 29,52Transferi za socijalnu zaštitu 407,19 423,93 104,11 14,01 413,07 102,63Transferi institucijama,pojedincima,nev.i jav.sektoru 198,53 203,44 102,47 6,73 235,06 86,55

Ukupni kapitalni izdaci 233,46 163,54 70,05 5,41 251,21 65,10Pozajmice i krediti 4,49 4,94 110,02 0,16 18,26 27,05Rezerve 12,02 16,22 134,94 0,54 14,52 111,71Otplata garancija 0,00 0,00 - 0,00 1,77 0,00DEFICIT/SUFICIT** -139,89 -91,62 65,49 -3,03 -168,49 54,38Otplata dugova rezidentima 22,84 62,29 272,72 2,06 76,65 81,27Otplata dugova nerezidentima 43,34 45,34 104,61 1,50 25,40 178,50Otplata obaveza iz prethodnog perioda 86,67 151,23 174,49 5,00 29,12 519,33Prihodi od privatizacije 73,22 25,39 34,68 0,84 129,75 19,57Donacije 21,77 2,76 12,68 0,09 11,56 23,88Pozajmice i krediti iz inostranih izvora i projektni krediti 100,00 205,45 205,45 6,79 148,64 138,22


CIP - Katalogizacija u publikacijiCentralna narodna biblioteka Crne Gore, Cetiwe

330 (497.16) (060.55)

GODIŠNJI izvještaj glavnog ekonomiste : 2010. godina - (2003) - . - Podgorica (Bule-var Svetog Petra Cetinjskog br. 6) : Centralna banka Crne Gore, 2011 (Cetinje : OBOD). - 28 cm

GodišnjeISSN 1800-6485 = Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste (Podgorica) COBISS.CG-ID 011451152

Documents

GODIŠNJI IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE 2010. GODINA · FZU Fond zajedničkog ulaganja GBP Britanska funta sterling HE Hidroelektrane ... Eksterni državni dug bez javnih preduzeća