Glasovne promene ili glasovne alternacije su niz promena glasova (gubljenje, pojavljivanje, sazimanje, prelazak glasova) koje se dešavaju u mnogim jezicima. Rezultat glasovnih promena je pojavljivanje nekog drugog glasa u recima na mestu nekog glasa koji se logicki ocekuje da se tu pojavi. Na primer, mnozina od imenice ucenik je ucenici, a ne uceniki, jer se dogadja glasovna promena kojom ocekivani glas k prelazi u c. U glasovnim promenama ucestvuju i samoglasnici i suglasnici.

Glasove promene u srpskom jeziku su:

nepostojano A palatalizacija sibilarizacija jotovanje prelazak L u O jednacenje suglasnika po zvucnosti jednacenje suglasnika po mestu tvorbe

Nepostojano a je glasovna promena gde se samoglasnik a u nekim recima i oblicima reci gubi, a opet u drugim oblicima istih reci se pojavljuje.

Primeri

nominativ množine nekih imenica muškog roda: borac - borci, momak - momci genitiv jednine nekih imenica muškog roda: borac - borca; momak - momka genitiv množine nekih imenica ženskog roda: daske - dasaka; sestre - sestara; bacve - bacava nominativ jednine muškog roda prideva u neodredjenom obliku: dobar - dobri; mrtav - mrtvi; šupalj - šuplji nominativ muškog roda nekih zamenica: sav; ikakav; nikakav; takav; kakav ... instrumental nekih imenica muškog roda: dorucak - doruckom dativ i instrumental množine nekih imenica muškog roda: vijak - vijcima Ova glasovna promena se ne dogadja u stranim recima koje su prihvacene u srpskom jeziku: manijak - manijaci.Takodje nije prisutna kod domacih reci koje imaju postakcenatsku dužinu kao što je rec junak - junaka .

Palatalizacija je jezicna pojava u srpskom jeziku gde se suglasnici k, g i h menjaju u ch, ž i š.

To se dogadja u sledecim slucajevima:

ispred e u vokativu: seljak - seljace, vrag - vraže, orah - oraše u prezentu: reke teku - reka tece, ja mogu - ti možeš

ispred i u tvorbi reci: zrak - zraciti, trag - tražiti, Verica - Vericin u aoristu nekih glagola: rekoh - rece, digoh - diže kod reci koje u nominativu jednine završavaju na c: u vokativu jednine muškog roda ispred e: lovac - lovce, starac - starce u tvorbi reci ispred e, i: lovac - lovcev, kukac - kukcev kod ove dve imenice koje završavaju na z: knez - kneže, vitez - viteže ispred nepostojanog a, te ispred nastavaka -an, -ji i par drugih: dah - dašak, Bog - Božji, strah - strašan

Sibilarizacija je morfofonološki proces u kome je ishod stvaranje dentalno-alveolarnih suglasnika. Za konkretnu pojavu u novoštokavskim dijalektima v. sibilarizacija u novoštokavskim dijalektima.

Jotovanje je spajanje nepalatalnih suglasnika c, d, g, h, k, l, n, s, t i z s glasom j pri cemu se u recima stvaraju palatalni suglasnici ch, dj, ž, š, lj, nj, i c.

Primeri:

c+j = ch klicati - klichem d+j = dj mlad - mladji g+j = ž blag - blaži h+j = š mahati - mašem k+j = ch jak - jachi l+j = lj dalek - dalji n+j = nj tanak - tanji s+j = š pisati - pišem t+j = c platiti - placen z+j = ž brz - brži Jotovanjem se smatra i nešto drugachija pojava, kada se izmedju dvousnenih suglasnika b, m, p i zubnousnenog suglasnika v i palatala j umetne suglasnik l, koji s glasom j daje lj (glup - gluplji, grob - groblje, zdrav - zdravlje, hramati - hramljem). Ta se glasovna promjena zove epentetsko (umetnuto) L.

Prelazak L u O je glasovna promena u kojoj se suglasnik L menja u vokal O. Izvršena je krajem 14. veka.

L je prešlo u O:

u imenicama: sokol - sokoo - soko; stol - stoo - stol; sol - soo - so (posle prelaska L u O došlo je do asimilacije vokala); u imenicama koje oznacavaju mesto vršenja radnje: ucilnica - ucionica; u imenicama koje oznacavaju vršioca radnje (u svim padežnim oblicima osim nominativa jednine i genitiva množine): gledalac - gledaoca; gledaoci - gledalaca; u oblicima jednine radnog glagolskog prideva muškog roda: bil - bio, nosil - nosio;

Izuzeci:

neke reci stranog i domaceg porekla: bol, ždral, bokal, general, fudbal,...

Jednacenje suglasnika po zvucnosti

Jednacenje suglasnika po zvucnosti je glasovna promena u srpskom jeziku u kojoj se šumnici koji se razlikuju po zvucnosti jednace tako što se prvi suglasnik skupa zamenjuje njegovim parnjakom po zvucnosti jednakim drugom suglasniku skupa.

U srpskom jeziku se suglasnici prema zvucnosti dele na:

bezvucne suglasnike (p, t, k, s, š, cj, ch, f, h, c), zvucne suglasnike (b, d, g, z, ž, dj, dž). Zvucni su i svi sonanti, ali oni ne ucestvuju u ovoj glasovnoj promeni.

ObezvucavanjePromena zvucnog u bezvucni suglasnik naziva se obezvucavanje.

Primeri:

b prelazi u p (vrabac—vrapca); d prelazi u t (gladak—glatka); z prelazi u s (nizak—niska); ž prelazi u š (lažac—lašca); dj prelazi u cj (Bogovadja—Bogovacjki); dž prelazi u ch; g prelazi u k (drugachije—drukchije). Ovako izmenjena osnova se zove obezvucena osnova a prefiks se naziva obezvuceni prefiks.

OzvucavanjePromena iz bezvucnog u zvucni suglasnik se naziva ozvucavanje. Primeri:

p prelazi u b (top—tobdžija); t prelazi u d (svat—svadba); s prelazi u z (gurati—zgurati); š prelazi u ž (za dušu — zadužbina); cj prelazi u dj; ch prelazi u dž (svedochiti—svedodžba); k prelazi u g (burek—buregdžija). Ovako izmenjena osnova se naziva ozvuchena osnova a prefiks — ozvucheni prefiks.

Bezvuchni suglasnici f, h i c nemaju zvuchne parnjake, pa glasovna promena izostaje kada se oni nadju ispred zvuchnog suglasnika; naravno, ovo se ne odnosi na situaciju kada se zvuchni suglasnik nadje ispred nekog od njih, kada redovno dolazi do promene (kao što se vidi iz nekih od primera u prethodnom delu).

OdstupanjaJednachenje se nikad ne primenjuje na suglasnichke grupe ds i dš: odstupiti, podšišati. U nekoj meri ni suglasnik dj ne jednachi se ispred s (kao u primeru vodjstvo), ali ovaj suglasnik se vrlo retko nalazi u takvom položaju pa i ne možemo govoriti o sistemskom pravilu. Na sastavu složenica kod kojih se osecja pauza izmedju delova jednachenje se ne primenjuje (kako u pisanju tako u izgovoru): politbiro. Jednachenje se ne vrši ukoliko bi se time dobila dva ista suglasnika chijim bi se daljim uprošcjavanjem došlo do neprihvatljive okrnjenosti prvog formanta: podtachka (ne „pottachka“, niti „potachka“ jer bi izgledalo da je prefiks po-), subpolaran (ne „suppolaran“, niti „supolaran“ jer bi izgledalo da je prefiks su-). U prefiksima ad-, dis-, juris-, trans- i post- ne dolazi do jednachenja: adherencija, disgresija, jurisdikcija, transgresija, postdiplomac. U novijim tudjicama vrlo chesto ne dolazi do jednachenja: dragstor, nokdaun, brejkdens, gangster. U stranim vlastitim imenima suglasnici s, z, š i ž po pravilu se jednachnje, ali ipak ostaju neizjednacheni kada bi njihovo jednachenje povuklo i jednachenje susednog suglasnika: Potsdam, Pitsburg (jer bi jednachenje izazvalo i pretvaranje t u d, chime bi se dobili neprihvatljivi oblici „Podzdam“, „Pidzburg“). Ostale suglasnike u neslovenskim imenima vlastitim ne treba jednachiti: Vašington, Redford, Tbilisi.

Jednachenje suglasnika po mestu tvorbe

Jednachenje po mjestu tvorbe u srpskom jeziku vrši se u sledecjim sluchajevima:

Jednachenje suglasnika vrši se kada se ispred palatalnih suglasnika (š, ž, ch, cj, dž, dj, lj i nj) nadju suglasnici s i z, oni tada prelaze u svoje najsrodnije palatalne suglasnike š i ž: npr. prositi - prosnja -prošnja ili grozd - grozdje - groždje. Jednachenje suglasnika vrši se i kada se dentalni nazal n nadje ispred bilabijalnih okluziva (b i p); on tada prelazi u bilabijalni nazal m: zelenbacj - zelembacj, prehrana - prehrambeni. Jednachenje suglasnika vrši se i kada se suglasnik h nadje ispred suglasnika ch i cj, on tada prelazi u suglasnik š: drhtati - dršcjem, orah - orašchicj

Odstupanja [uredi]Suglasnik n ne prelazi u m ako se njime završava prvi deo prave složenice, a drugi deo pochinje usnenim suglasnikom: maskenbal, stranputica i dr. I u nekim rechima, npr. razljutiti, raznježiti i dr.

U nekim rechima vrši se više glasovnih promena, jedna od njih je i jednachenje suglasnika po mestu tvorbe: izchekivati - ischekivati (jednachenje po zvuchnosti) - išchekivati Srpski pravopis je fonološki (pre zvan i fonetski, glasovni, izgovorni, a sada i zvuchni; kao i hrvatski i makedonski), to znachi da se jednachenja (po zvuchnosti i mestu tvorbe) vrše u govoru i pisanju. Vecjina slovenskih jezika (poljski, cheški, ruski, ukrajinski, slovachki, slovenski, bugarski...) upotrebljava morfonološki (pre chesto pogrešno zvan etimološki, korenski; sada su u upotrebi još nazivi tvorbeni ili morfološki) pravopis, gde se jednachenja vrše samo u govoru, a ne vrše se u pisanju.