Gabay Sa Kalusugan at Pamilya

~~~ \.~~_.)

Gabay sa Kalusugan para sa

Mag-aaral at

PaJDIIya

-~~ '~ v .....

Ang pcngkoroniwang egos ng koolamon cy nokcgawicng nagmumulo sa mgo nakakotcnda patungo sa mgo nakobabato, lalung-lolo no sa mgo kulturang molakas eng tradisyon ng mgo koscbihan. Sa pagdaong ng kobigla-biglang pogyoman ng pongkolahotang kooloman, nagkaroon ng nakotutuwong pongyayori no higit no nakasusunod eng mgo kabatoon so makabogong pamomaraan no naiimpluwensyahan no tuloy nile ang mga mas nakatatanda, kamukho ng so makapamalayang paggamit ng kalikasan at mas mainam no pomamaraan ng pagtanim at peg-ani.

Sa kabila nltong umuusbong no situwasyong ito, modeling maisip kung paano makakapagbahogi eng mga mag-acral so koni-konilang magulang at kapotid, tungkol sa kalusugan. Sa pamamagitan ng ugnoyan ng mga guro, anok, of magulang, eng Gabay so Kalusugan para sa Magacral at Pamilya oy makapogbibigay ng mayamang impormasyon so pansoriling kalinisan, wastong pogkain, ehersisyo, bakuna at pagkolinang so paligid. Pofi Basic First Aid oy sokop ng libretang ito.

Ang tulong ng Deportment of Education, Culture and Sports (DECS) ay napakaholaga, hindi lamang sa pogkalat ng mga literoturang pangkalusugan, ngunit pati rin so pagmungkahi ng wastong kalusugan sa mga kabataan.

Noniniwola oko no so pomomagitan ng libretang ito, magiging epektibo eng mga mag-coral no togamungkahi ng wastong pamomaroon upang mopanatili eng kolusugan ng kani-konilang pamilya at barangay.

SE~. ·M Jo: Cho~ Chairman, Committee on

Chalrmon, Committee oo

iii

IV

Ang "Gabay sa Kalusugan Para sa Mag-aaral at Pamilya" ay kinakailangan para sa mablsang pagtaguyod ng was1ong pangangalaga ng kalusugan. Kinapapalooban ito ng mga pahatid o bilin no modeling isakatuparan at isagawa sa paghadlang at pagkontrol ng mga pangkaraniwang sal<it at iba pang makabuluhang mga alalahanin ng mga beta at matatanda. Maaari itong magsilbing mahusay no sangguniang materyal para sa paglaganap at proteksyon ng kalusugan. hindi lamang para sa mga manggagawang pangkalusugan, kundi para rin sa mga mag-aaral , titser at l<anilang mga pamilya.

lnaasahan kong gagamiting mabuti ang Gabay no ito upang mapaunlad ang positibong kaugaliang pangkalusugan sa afing mga eskwelahan.

~L ..... /~ ANDREW GO,;;~

Secretary

Department of Educ ation, Cu/tvre and Sports

MGA NILALAMAN

Page

Paunang Sa/ita . . . ... . ... . ... .. . ...... .. . ...... .. . . ... . . . . . .iii Mensahe .. .. .. . . ... .. ... .. . ... . . .... ... .. .. . . .. ...... . .. . IV

Mga Uga/ing Pangkalusugan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

Kallnisang Personal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Was tong Nutrisyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Eherslsyo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Mollnls no Kopa/lglran .... ..... . . ... ......... ... .... .. ... 4 Bal<una . .. .. ... ..... . . ... . ... . .. ... . . ... ........ .... .. 5

Mgo Sa kit ng Bat a ..... .. ..... . ...... . ... .. .. .. .... .... . .... 6

Mgo Sakit no Koraniwan sa Tag-init . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Bulutong-Tubig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Sorefyes .... .... . . ..... ........... . .. .... .. .. . 8 Trangl<aso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Mga Sokit no Dafa ng Kontomlnadong Pagkain at Tubig. . . . . . 10

Ameba . .. .. .. . .... . . .. .. .... .. . . . .. .. . .... . . . . 10

Kolera .. . .......... . . .. . . . ....... . .. . ... 11 Hepatitis A. .... .. .. ..... .. ........ .. . .... . ... .. . 12 Pagtatae . . .. . ... . .. .. . .. ........ . . ... .. .. .. . . . 13

Tipus ... ...... . . ... . . ..... ....... ...... . . ...... 14

Mga Karamd<:mon ruot ng Pagkdng Kulcng sa &Jstonsyo

at Mineral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Anemya oPamumut/a . .. ... . ... .. ....... . . .. . . . . 15 Kol<u/angan sa Bltamlna A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Kak.U/angan sa Iodine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

v

vi

Mga fba ng Pangkaranlwang Sa kit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Karanlwa ng Sipon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Kuto sa Ulo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Dengue Fever . .. . . .... . . . . .... . . . . .... . . . . . . .. . . . . 20 Hika . . . ... .. . . . .. ... ..... .... .. .. ... ..... ... . .. . 21 Lagnot . . . ... ...... .. . . .. .. . .. . . . ..... . .... .... . . 22 Peptic Ulcer . . . . .. ... .. . . . . .. . . .. . . .... .... . .. . . . . 23

lmpeksyon ng Tenga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Sokit ng Tiyan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Sirang Ngipln . . .. . . .. . . ..... . ..... . . . ..... . . . ... . .. 26 Tigdas ... ...... .. ...... .. . .. .. ... . .. .. . . . . .. . .. .. 27 Tuberculosis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Ubo ....... . . . .. . . . .• . . . .. ... .. . ..... . ... .... .. . . 29

Mgo Sakit so Bolot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . 30

Bungong-Ara.v . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Buni . . . .. . .. .. . ... .. .. . . .. .. . ... .. .. .. .. .. .. ..... 31 Ekserna . .. .. . . . ... .. .. .. .. .. .. ... . .. .. .. .. . . . . . . 32 Golis-Aso. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Pongunahlng Lunas para so Pongkaroniwang Pinsafo . . . . . . . . . . . . . . . 34

Bibig-so-Bibig-na-Poghinga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Bali . . .... ... .. . .. ... . . . .. ... . . ... ... . .. .. ... . . . . 36 Hiwo, Ka lmot at ibo pong Sugar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Mgo Kogot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Nobulunon{Pogbora ng La/amunon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Pogdurugo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 40 Pogdurugo ng /long . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Pogkagulot/Pagkowoto ng Maloy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Pogkohf/0/Pagkahlmatoy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Pogka/oson . . .. ... .... . . . . ..... . .. . .. .... . ... .. .. . 44 Paso .... ... .. . .. .. ... . . . . . . . . . . . ... . .. . . . . . .... . . 45 Pfgso .. . .. .. ... . .. .. . .. . . ... .. .. . ... ... . . ... .. .. . 46 Pl/oy . ... .. . .. . ...• . .. . .... . .. . . . . .. . . . . . .... .... 47

Mgo Holamang Gamot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48-50

Ang Kalusugan ay Kayamanan: Ang mabuting kalusugan ay magbibigay ng mas mahaba, kumpleto at masaganang buhay. Ang isang malusog na tao ~\1 mas may lakas para makapagtrahaho at makapaglaro. Ang kalusugan «V nangangahulugan ng mabuting pag-iisip at katawan, hindi lang ang kawalan ng saki/ o karamdaman.

Ang pinakamabuting mga paraan upang manatiling malusog ay ang pagiging !aging malinis sa katawan, pagkain ng wasto, pag-eehersisyo ng regular at sapat na pahinga.

1. KALINISANG PANSARILI

klg kallnisang ponsarili ay mga gawl at kaugallang pangkallnisan na nagpapanatlli upang maglng m::llusog ang katawan at maiwas:Jn ang pagl<ak:asaklt.

111> Palaging gumamit ng tublg at sabon sa poghuhugas ng kamay

• pogkatapos gumamlt ng k:ubeta • bago at pagkatapos kumain

• bago maghanda ng pagkain pagkatapos humawak sa

maruming bcgay/maysaklt

Panatlllhing mclinis ang l<uko sa paa at kamay

Pcnatilihing mallnls at tuyo eng tainga

2. WASTONG NUTRISYON

Ang tama at sapat na pagkain ~v kailangan pam sa mab.uting ntltrisyon ng katawan.

"' Kumoln ng lba't-ibang uri ng pagkain araw-araw

"' Kumain ng tama at sapat no uri ng pagkain no galing sa fatlong grupo ng pagi<oln

"' Kumoln ng hlnugasang mabuti na hilaw at niluto ng husto no pagkoln

"' Bawasan o iwasan ang pagkaln ng "junk food• dahil sa eng mga Ito ay kulang sa ~utrisyon

"' Panatlllhln a~g tomong timbang ng katawan

Ang gat as ng ina ay kumpleto sa nutrisyon at maari ito

lamang ang ipakain sa isang sanggol pagkaluwal

hanggang anim na buwan. Ang bata ~v dopa/

pasusuhin ng ina hanggang dalawang taon.

ANG TATLONG GRUPO NG PAGKAlN

2

"' Pagkalng panoolaka$ no mayan-on sa carbohydrate at taba tulad ng i<anin,

mais, flnapay, k.amofe, gabi, pagkaing matamis, lobo at montlka.

"' ~09...QQ_rt1QQiakJ ng katawan ay mayaman sa Protlna.

Kailangon ito para sa wastong paglalci, pagkokaroon ng

resistensya at Iekas sa sakif. Ang mga halii'T'OOWa ay:

kame, monok, isda, gatos, keso, iHog, munggo at monl.

"' ~..P.QOJPO.~ ng katawan ay moyamon sa bltomino at mineral. Tumutulong eng mga ito para sa tamang

pagfunaw at pagsipsip ng pogkaln, peg

ells sa kotawan ng mga dumi,

paghlnga at pagdaloy ng dugo o

slrkulosyon. Hollmbawa, lohat ng uri ng

gulay at prutas

3. EHERSISYO

Ang ehersisyo ~Y mabuti para sa katawan

al kabuuang pakiramdam ng isang tao:

"' Nagpapalak:as ng puso at baga

"' Nababawasan ang insldente ng pagkokaroon ng sakit sa puso, alto presyon

a t diabetes

"' Tinutunaw eng taba sa katawan para sa pagpapanallli ng tamang

tim bang

"' Plnapatibay eng mgo buto, kasu-kasuan, Iaman at lltid

"' Plnapabutl ang panlaban sa lmpeksyon tulad ng sipon at ubo at

trangkaso

"' Pinagiging alis1o at plnabubOti ang k:onsentrasyon

,. Pinarerelaks eng isip at kalawan at pinahihimbing ang tulog

"' Nllalabanan ang pagkabagabag (stress) at tensyon

"' Tumutulong rnagkaroon ng hlgit na posltlbong

pagtingin at tiwala sa sarili

Mag-ehersi.,yo lamang ng katamtaman.

Ang hustong tulog at pahinga ay upang mapanatili ang magandang

kalagayan ng katawan. Maganda

ring mayroong paborilong laro o "sports ". Pumili ng isang /aro o

"sports'' na magugustuhan at regular itong laruin.

• Pamalagiing malinis at maayos ang lahal ng bahagi ng bahay kasama ang kusina .

.- Tal<pan ang pagkain sa mesa .

.- 11ago ang baso, plato, kutsora, 1inidor at kufs~yo sa isang may takip atligtas no Iugar .

.- Linisin ang lalagyan ng tubig at laging fakpan ito .

.- Panatilihing malinis ang kasllyas .

.- Panalilihing malinls ang pinagkukunan·ng tublg .

.- laging alisin ang basura at duml ng alagang hayop sa bakuran .

.- Takpan lagi ang ba&.Jrohan sa loob at labas ng bahay .

.- Huwag magtapon ng duml at basura kung soan-soan .

.- !-recycle ang basura.

5. BAKUNA

Ang pagbabakuna ay nagbibigay ng proreksiyon sa isang bata laban sa mga

sakit na nakakamatay.

CHILDHOOD IMMUNIZATION SCHEDULE

ogd!l$1

OPT diphlheliO perrussis teronus

Qd oganst (OPVl) pdianyetns

Anft-Hepo8 ogdnsl hepatitis 6

Anti-Meosles ogdnst (AMJ) meolles

DIPHTHERIA

TETANO

PERTUSSIS

TUSPIRINA

HEPATlTIS 8

MEASLES

./ ./

./ ./ ./ ./

./ ./ ./

: dulot ng isong bacteria no bumubuo ng lamad sa lalamunan no nagpapahirap sa paghinga ng bata

: dulot na impeksyon ng isang bacteria, no mula sa isong

malallm no sugat no nagreresu1ta sa paninigos ng panga at

nagpapakibot ng Iaman, at nagpapahirap sa paglunok

: dulot ng isang bacteria, no nogreresulta sa matindi at

sunod-sunod no ubo no may kasamang tunog (Wheezing sound)

: dulot ng isang virus, nagreresulta sa pamamaga ng atay at paninllaw ng balat

0 TIGDAS : !sang naok.ahawang sokit no dulot ng isang virus, nagreresulfa sa lagnat, sipon, ubo, pamamaga at pam..mula ng mota. llo r3i moaoring humontong so kumpllkasyon so baga at utak kung hindi maagapan o magogamot

TUBERCULOSIS ; dulot ng loc!ng bacteria no no~lblgcr-( ng ubong may plema, pagkapogod, pagbawas ng ffmbang, lag"~at at pawls so gobi.

5

6

-~~ ······~ ·····-"

Mga Saldt ng Bata ·~'~ --- ~~)

BULUTONG·TUBIG

... lsang sakit no nakahahawa sanhi ng miktobyo .

..- Nakukuha sa paglanghap ng hanging may mikrobyo mula sa bahln o ubo

ng Ioong may bulutong-tubig.

... Nakahahawa llmang (5) craw bago at limang (5) craw pagkatapos

lumabas ang mga butlig no may tublg sa katawan ng maysakit.

Mga Palatandaan

..- Paglltaw ng mapupulang "rashes" o pantal sa katawan no nagiging butlig

no may tublg sa lkotlo o ikaapot no craw ng oalalclla,an<:Jt

... Masasakit no kalamnan at kasu-kosuan

... Sipon at pananakit ng lalamunan

Anong Gagawinl Agamng Lunas

..- Ang bulutong-tubig ay gumagaling sa

1 -2 linggo kahit walang lnumlng gamot.

..- Kailangan ng hustong pahinga hanggang hindi natutuyo ang mga

bulutong-tublg.

... Huwag papuputukin, kakamutin o babalaton ong butlig upang hindi

kumalat ang lmpeksiyon

• Maaaring uminom ng gamot para sa lagnat. leoti o kirot.

• Uminom ng moraming tubig at juice .

..- Kumoin ng masustansiyang pagk.ain .

..- Kumunsulta sa dok.tor.

Pag-iwas at Pagsugpo

..- Umlwos sa mga Iugar no moramlng tao kapag may epidemya .

..- Kumunsulta sa doktor para sa pagbobakuna laban sa bulutong-tublg.

7

8

SORE EYES

:.: !·.~ ··:· ; . ........ ~~ ..t:-.=.\ •·.

11> tmpeksyon ng mga matC? no mobilis makohawa, sanhl ng mlkrobyo o ng

iritasyon o allergy.

Mga Palantandaan

11> Pamumula at pangangatl ng mota

11- Pagmumuta ng mota

11> Paglabo ng paningin

.,. Mooring magkalagnat

11> Pananok.it ng uto

"' Panghihlna

Anong Gagawin!Agarang Lunas

11- Hugasan ang lumalabas sa mota ng malinis, maligamgam no tublg.

11- lwasan ang panghihiram ng tuwalya, panyo, unan, l<umot, 'make-up' sa

mota . salamln o sunglasses, upang maiwasan ong pogkatat ng mik.robyo.

... Ugaliin maghugas ng mga kamay.

... Kung ang pamumula ng mota o paglabo ng panlngin ay patuloy

pagkatapos ng 2 linggo, l<umunsutta sa doldor.

Pag-iwas at Pagsu~po

... Tamang paglatapon ng mga bagay no naipahid sa sore eyes.

"' Kapag panahon ng sore eyes, iwasan ang motaong Iugar at bawasan ang

'hand to eye contact'.

... Huwag kusutin ang mga mota kapag nangangati o napuwing.

TRANGKASO

.,. lmpel<syon ng lolomunon at dibdib (upper respiratory) sonhi ng virus

.,. Nogtotogol ng 1 honggang sampung araw

.,. Kumol<olot so pamomogitan ng poglonghap ng hanging may mlkrobyo o

tuwlrong "contact" so isang may trangl<aso

Mga Palatandaan:

.,. Lognat

.,. Mosasol<it no kolomnan at---·=..:.;==.:..:.:...::::.:

.,. Mosokit no lolomunan o ubo

.,. Mopupula at nogluluhang mota

.,. Barodong ilong

.,. Pagkawolong ganang kumain

.,. So ilong pogkokataon, minsan pagtatae

Anong GagawinAgarang Lunas

.,. Mogpohlnga, manalili sa bahay upang hindi magkalot ng impel<siyon .

.,. Kumoin ng mosustansiyang pagkoin .

.,. Uminom ng moraming tublg at juice.

.. Moaaring bigyan ng gamot para so lognal, sokit o klrot ng kotowan o para

saubo .

.,. Huwag magbigay ng 'aspirin' sa mga batang labing-anim no taon pobabo .

.,. Kumunsullo so doklor.


.,. lwasan ong mgo Iugar no moraming tao .

.,. Kumaln ng mosustansiyang pagkoin at mog-eherslyo ng regular .

.,. Mag-ingot sa pabigla-biglang pagpapalit ng temperatura (init at lcmig)

9

10

AMEBA

~ lsang impeksyon ng malal<ing bituka sanhi ng parasitiko.

"" Nal<ukuha sa pagka in at tublg no kontomlnado ng dumi ng tao no may

ameba.

Mga Palatandaan

"" ~gtatae no may kasamang

dugo o bahid sipon

~ Pananakit ng tiyan

~ Lagnat

~ Paglaki ng atay, kung ito'y r.nP irtr.rtnl


~ Kumunsulla sa doktor kung ang duml ay may dugo o bahid sipon.

"" Uminom ng maramlng tubig no hindi kontaminado.


"" Pakuluan ang inuming tubig.

~> Hugasang maigi ng malinis no tubig ang mga kasangkapang ginagamit sa

pagkain.

~ Maghugas ng kamay bago l<umaln, bago maghanda ng pogkain, at

pagkagamil ng kubeta.

~ Hugo san malgi ang mga gulay at prutos.

~ Takpan ang mga pagkain upang hindi dopuan ng langaw at lba pang mga

insekto.

~ lwasan ang pagblll ng pagkaing illnltlnda sa bangketa.

. " • ~ . .. • ' •·• < . ~ .::·::,~j±~??~5(~~:: --~ ·: ·: : . y. . ~-~~t/:.E:.~. ~:~;<::·~· ,:: ~:: ;; (.~ '

. '·

. .._ .. :-.;.:._~: ·~=-~ ... i'&•·-~ ~ . ~ -.. \ I'

KOLERA

11- lsang malubhang impeksyon ng malllt no bituka sonhi ng mikrobyo .

., Nakukuha sa kontaminadong pagkain at inuming tublg.

Mga Palatandaan

11- Biglaang pagtatae no malimit at matublg

11- Pagsusuka

., Mobilis na pagl<awala ng tublg at sustansya sa

katawan o 'dehydration' (hal. panlalallm ng mota,

pangungulubot at panunuyo ng balat, panunuyo

ng lobi , matinding uhaw at hindi pag-ihi).

Anong Gagawin/Agarang Lunas

., Palitan agad ang nawalang sustansya ng katawan sa pamamagitan ng

pag-inom ng ORESOL o magtlmpla ng isang litrong tubig na may isaog

ku1soritang asin at opal na kutsarllang asukal .

,. Kapag nagpatuloy ang pogtatae, dalhin ang maysakit sa plnakamalapit no

ospital.


"' Uminom I among ng llgtas sa mikrobyo at malinis no tubig . Kung hindi tiyak na

llgtas ito, pakuluan ang tublg at hayaang kumu1o ng 3 minuto bago ito inumin.

"' Tal<pan ang pagkain upang hindi ito puntahan ng daga, dapuan ng ipis at

lnselcto.

"' Gamitin ng wasto ang kubeta at panatlllhlng malinls ito.

"' Gumamit ng sobon sa paghuhugas ng kamay bago kumaln, bago humawal<

ng pagkain at pagkatapos gumamit ng kubeta .

., Panatilihing malin is ang kapaligiran upang hindi pamahayan ng langaw, ipis,

daga at mga iba pang mga inseklo.

11

12

HEPATITIS A

"' lmpel<syon ng atay sanhi ng Hepatitis A Virus'

-. ·~ -t.

""' ): -:'!' .. "' Karaniwang nakul<uha sa pagkain at inuming tubig na kontaminado ng

dumi o ihi ng taong may sal<lt ng Hepatitis A

Mga Palatandaan

... Lagnat

"' Sintomas tulad ng sa trangkaso - panghihina, pananal<it ng

kasu-kasuan at kalamnan, pagkahilo

"' Pagkawala ng ganang kumain

"' Sakit ng !lyon. mooring magkaroon ng pagsusuka

• Mooring manilaw ang balat at mga mota pagkaraan ng ilang araw


"' Pagpahlngahin, at pakainin ng masustansyang pagka ln ang maysakit.

"' Painumln ng maraming tubig at iwasan ang mgo pagkaing mataba o

mamantika.

"' Walang go mot no tuwlrang makapagpapagallng ng saklt no Hepatitis A.

Gumagallng sa roob ng l hanggang 2 ling go kahit hindi ginagamot.

Walang pangontra.

PAGTATAE

1> Ang madalas at matubig na pagtatae: tatlong beses o mahigit sa loob ng

lsangaraw .

.,. Sakit no dulot ng maruming pagl<ain o inuming tubig. Macari ring maging

sanhi ng 'allergy' sa gamot, 'food poisoning'. ameba, o 'Intestinal flu'.

Mga Palatandaan Madolas at matubig no pagtatae

Matinding uhaw

Kabag o hangln sa tiyan

Pananakit ng tiyan

Lag nat

Pagsusul<a .-

Nangangalumata at molallm no bumb~tin ng bate


• Bigyan ng ORESOL, lugaw, am o sabaw no walang mantil<a upang

mapa\ilan ang nawalang sustansya ng l<alawan.

• lpagpatuloy ang pagl<ain no regular .

.,. lwasan eng pagkaing mamantika .

.,. Kumunsulta sa doktor kung hindi bumubuli ang kalagayan o !along tumitindi

ong pogtatae.

Pag-iwas at Pagsugpo • Kumain !among ng pagkaing maayos at mallnis ang pagkakahanda at

natutong mabuti.

.,. lwasan ang pagkain tinitlnda sa kalye .

.,. Uminom ng ligtas at malinis no tubig. Kung hindi tiyak ang kalinisan nito,

pakuluan ng hindi bababa sa tatlong minuto .

.,. Takpan ang lahat ng pagkain upang hindi dapuan ng langaw, ipls o inseldo.

1> Maghugas ng kamay bago kumain at pagkatapos gumamit ng kubeta.

• Gumamit ng kubeta.

13

TIPUS

~ Ang sakit o lmpeksyon no ito ay unang umaatake sa bituka; pagkatapos ay

l<umakalat sa atay, lapay, apdo, bato (kidneys) o 'central nervous system'

~ NokukUha so l<ontaminadong pagl<ain at inuming tubig

Mga Palatandaan

~ Mota as no lag nat, panghlhino ng katawon at pagkahopo ,

~ Pananokll ng ulo, pananakit ng lolamunon at ubo

~ Walang ganang l<umoin at pongongoyayat

~ Pagtatoe o paglflibi

~ Pananaklt ng tiyan

.,. Paglobas ng motombok no "pink spots•

sa tiyan at dibdib habong nowawalo

ang lagnct ~--rn--~ IT"f · '~"'~..,_. ___ _ ":>t::iiff~ Anong Gagawin!Agarang Lunas .. ·r :

Dolhin ogod ong moysokit so pinakomalapit no ospitol


~ lwason magpunta sa madudumlng Iugar o mga Iugar no balitong may mga maysakit

ng Tlpus.

~ Pokuluan ong tubig no iin umin ng hindi bobabo so totlong minuto.

~ Kumain lamcng ng pagkoing bOgong luto at prutas no bogong hiwo .

.,. lwasang kumain ng mga pagkalng linilinda sa kolye kung hindi sigurodo eng kalinisan nlto .

.,. Ang taong may Tipus ay hindi depot payagang humowak o maghanda ng pagkoin .

.,. Gumcmit ng sa bon at malin is no tubig sa paghugas ng kamay pagkatapos gumamlt ng

kubeta at bogo kuma in .

.,. Hugasong mobuli ong mgo guloy at prutas no kinakaing hi law.

~ PonatiNhing maHnls ang kopaligiran upong malwasan eng pagdoml ng langaw .

.,. Loging gumamit ng kubeto sa pogduml.

~ Ang bakuna ay hindi goonong epektibo, ngunit mokokatulong so mga kasombahoy ng ·

taong moysol<it ng Tipus, o mga b iyoherong nagpupunta sa mgo Iugar no maramlng

may Tipus o sa mgo ponahong !oganap eng soldt ng Tipus.

14

ANEMYAOPAMUMUTLA

.,. Ang sanhi ay kakulangan ng 'iron' sa pagkain at ng Bitamina C no

tumutulong sa pagsipsip ng 'iron' sa katawan ng tao .

.,. Ang matagalang pagkawala ng dugo dahil sa bulate .

.,. Mga kundisyon na nangangailangon ng mas moraming 'iron' sa katawan,

tulad ng pagbubuntis at pagpoposuso .

... Mga Palatandaan

.,. Ponghihina

• Pomumutla

.,. Pogkohihilo

.,. Polpitosyon at kinakapos no paghlnga

.,. Ponanakit ng dibdib

... Pagl<awala ng gana at pagbaba ng tom,"'t'"'lint"'ll'--'~-~-... ~

.,. Marupol< at modeling maputol ang mga l<ul<o

Anong Gagawin/Agarang Lunas

.,. Kumunsulto sa dol<tor.


11> Kumain ng mga pogl<oing mayoman sa 'iron' tulad ng malunggay, dahon

ng kamote, dahon ng gabe, pechay, saluyot, kongkong, dilis, atay at ibang

lamang-loob .

.,.. Uminom ng 'iron' tablets ayon sa hatol ng doktor .

.,. Purgahln ang bata para maalis ang bulote.

15

16

KAKULANGAN SA BITAMINA A

• Kakulongan ng pagkaing may Bifomina A

• Kakulongon ng taba sa pogkoin no turrutulong sa pagsipsip ng Bitamlno A

• Mgo l<oramdaman no nagiging sanhi ng mabagal no pagslpsip ng

Bltomina A, o ng lobis no paggamll ng katawan ng nasabing bltamino.

tulad ng pagtatce at tigdas.

Mga Palatandaan

• Panlalabo ng paningin sa gabi

• Pagkakaroon ng animoY butlig sa puti ng mota

., Tuyot at magaspang no bola!

• Mahinang buto at morurupok no ngipin

• Pagkawala ng ganang kumain

• Mahina ang resistensya sa sakit at

lmpel<syon

• Pogkabulag. sa molulubhang koso

Anong Gagawin:Agarang Lunas

• Kumoin ng pagkaing mayamon so Bltamino A tulad ng itlog, gatos, l<eso,

atay, dills, malunggoy, alugbati, kolabasa, karol, dahon ng kamote at

monggong hinog.

• Uminom ng kapsula no Bllamina A oyon sa hatol ng doktor.

KAKULANGAN NG IODINE

.,. Ang sanhi ay kakulangan ng Iodine sa kinal<ain .

.,. Pagkaln ng mga 'goitrogans' tulad ng rapolyo at kamoteng \<ahoy na

humahadlang sa pagtunaw ng iodine sa katawan ng tao.

Mga Palatandaan

._ Goiter o eng paglal<l ng 'thyroid gland' sa harap

ngleag .

.,. Hirap sa paglunok o paghinga

.,. Hindi lumolakl (pandak) at mahina eng ulo

Anong Gagaw in

.,. Kumunsulta sa dol<tor


.,. Bigyan ng 'Iodized' no kapsula .

.,. Kumain ng pagkaing mayaman sa iodine tulad ng

dills, pusit, l<uhol, lato, hipon, alimango, talaba,

tahong (kung walang Red Tide) .

.,. Gumamlt ng iodized no asin sa pagluto.

Bakit mahalaga ang .. iodine., sa tao?

Ang iodine ay mahalaga upang ang l<otawan ay makagawa ng 1hyroid

hormone' no kinok.ailangan sa paghubog ng uta!<, ng mga Iaman at ibang

bahagi ng katawan.

17

18

KARANIWANG SIPON

.,. lmpeksyon sa ilong at lalamunan sanhi ng virus.

... Modeling kumalat at makahawa sa mga ka1abi sa pamamagi1an ng pag

ubo o pagbahln at direktang konlak.

Mga Palatandaan

.,. Masaklt no lalamunan at pamamaos

... Tumutulong sipon

... Nagbabahin

... Nagluluha ang mga mota

• . Masaki! ang ulo at katawan

... Umuubo

.,. Lagnat at pangangatog ng katawan

Agarang Lunas

,.. Kumain ng masustansyang pagkain.

... Magpahinga.

... Umlnom ng maraming tubig at juice.

: ~· ·, "' Magpausok upang Jumuwag ang

plema.

"' Maaarlng uminom ng gamot no

mogpapatuyo so sipon.

Pag-iwas ar Pagsugpo

... lwosan ang mateo at moslsildp na

Iugar.

"' Kumaln ng hus'lo of mog-ehersisyo ng

regular.

.... ·' 'l'-·"~3ot.

~~.<;;( ·:- ,_ .&- ~.,

.·. ···J.1i.~

KUTOSAULO

.,. Ang kuto ay maim no lnsektong namamahay sa buhok ng ulo at

nabubuhay sa pagslpslp ng dugo .

.,. Nakakahawa kung gumagamlt ng suklay, sombrero, unan, tuwalya at iba

pang kogamitoo ng taong may kulo.

Mga Palatandaan

"' Motinding pangangati ng ulo at ng batok.

... Marko ng l<agat ng kuto .

.,. Mga lisa ng kuto no kumakapit sa buhok.

"' Pamamaga ng mga kulane sa lll<od ng tenga.

Agarang Lunas

"' Gumomit ng gugo o shampoo no nakamamatay

ng kuto .

..,. lbabad ang suklay, brush ng buhok sa alcohol ng

ilang oras at pagkatapos, hugasan at banlawang

maigi.

"' Labhan ang mga ginamit no punda, tuwa!ya at

kumot sa malnlt no tubig.

"' Palaging linisin ang kutson at unan.

"' Kumunsulta sa doktor kung ang ulo ay gagalisin o

magbubutllg-bullig.


..,. lwasan ang panghihiram ng suklay, brush, sombrero, tuwalya at lba pang

kagamitan sa ibang tao, lalo no kung may kuto.

19

20

:;;{.:. ··· .... ~ ~-

DENGUE FEVER

.,. Soklt no dolo ng lamol< no kumal<ogat so or ow a t noninirahon at lumalaganop so mga Iugar no may tubig no hindi dumodaloy.

Mga Palatandaan

.,. Lognot

... Motlnding panonal<lt ng l<otawan

~ Pamumulo at mainit na poklramdam so mota

... Ubo at slpon

.,. Palonoldt ng lolam..man

.,. Pagtotae

... Pantel

.,. Kung 'Dengue Hemorrhagic Fever' - may kasomong

pananaklt ng tiyan at pagsusuka, mapula at maliliit

no pantal sa bolat, at pagdu~r~ug~o~-:-----:-:::jjiiiij~~~~

:>=t;:,.·> Anong Gagawin/Agarang Lu/-. -:o;-.,-~--j_:::-1JJ> Aged kumunsulto sa doklor. r-.,. Pumunto sa plnakamolapit no ospitol. /~. _ fo~ ,

~;· ~-~~ '


... Panotilihlng molinis eng kopoflglran sa lahot ng orcs.

"" llopon ang mgo lata, bote at ibo pang mga nakakolat no mga bogey no

mooring pag-itlugan ng lamok kapag naipunon ng tubig .

.,. Palltan ang tublg ng plorera minsan lsang linggo .

.,. Unlsin ang mga lalagyan ng tubig mlnsan isong llnggo at takpon nang

maayos eng mga dram. timbo at lbo pang lpunan ng tublg upong hindi

pamahayan ng lamok .

.,. Tamang pagtalapon ng basura.

· ::

- '.i··~ ~-~ ... ·~·~ 11.

.If~~~ ., !~ ~- ~~~

HIKA

~ Sa kit na naglging sonhi ng malngay at mahigpit na paghinga bunga ng

pamamaga ng daanan ng hangin sa baga.

~ Maaing ataklhln ng hlka kung nakakalanghap ng alikcbok, gas, usok ng sigarltyo; maaari rin hikaln kung labls na napagod; sa pagpapallt ng klima.

Mga Palatandaan : Banayad na Atake

~ Panlnlklp ng dlbdlb

~ Nahlhlrapang humlnga

~ Animo'y sumisipol kapag humlhlnga

~ Pag-ubo na mooting walang plema o

mayroong plema

Mga Palatandaan: Malubhang Atake

.,. Nangingltlm ong labl at mga kuko

.,. Hindi makahlga ng lapat

~ Matinding paged at pagkohapo

~ Maingay eng paghlnga

~ Lumulubog na mgo todyang kapag

humlhlnga

Anong Gagawin

~ Kumunsulta so doldor


~ Ala min Ieung ano ong noglglng san hi ng atake at iwason eng mga Ito .

.,. Mag-eherslsyo nang regular upang lumokas ong katowon, baga at puso.

.. Gowing regular ong pog-lnom ng garnet pore so hiko.

21

LAG NAT

... Ang pagtaas ng temperatura ng katawan no higit sa normal na 37.4

sentegrada kung ito'y klnuha sa biblg o 37.9 sentigrada kung lto'y kinuha sa

puwit.

11- Karaniwang nagkakalagnat kung may lmpeksyon o may kapansanan o

pagkawala ng IUbig so katawan.

Mga Palatandaan

11> Pamumula ng mukha, pag-lnlt ng

paklramdam ng balat, malnlt na singaw ng

hinlnga at lba pang lumolabas sa kafawan -......----:~~ ....

111> Pananakit ng ulo a1 katawan ~ Pagpapawls at panglnginlg ng llt"!1tnu.,,.-,rtl\.

... Pagka-uhaw at walang ganang kumaln

... Mobilis no paghinga

Agarang Lunas

~~>- Mogpc;ihinga. Pababain af"\g lagnat sa pamamagltan ng pagpunas o

pagpallgo ng malamig no tubig o tubig gripo .

.,. Huwag ba.lutin ng makapal na damit o kumot ang may lag nat.

... Paln~in ng maraming tubig .

.,. Kunin ang temperatura tuwing ika-4 no or as at blgyon ng go mot no

pampababa ng lagnat kung ang temperatura ay 38.5 sentigrada o mataas

pa.

~~>- Kumunsulla.sa doktor kung ang lagna1 ay tumagal ng mahig it sa tatlong araw

o kung ang lagnat ay may kasamang ubo f"\O may plemo, saki! ng tenga o

matinding saldt ng ulo o ng lba pang bahagi ng katawan.


11> Panatilihin ong kolusugan.

... Uminom ng 6 honggang 8 baso. ng tublg arow-oraw.

22

Mgg·

PEPTIC ULCER

., Ito ay lsang kundlsyon ng pagkakaroon ng sugat o ulsera sa tiyan o bahagi

ng mallit no bituka.

• Mooring maging sanhi ang impeksyon, pag-lnom ng aspirina o iba pong

gamot na nakakadulot ng t.Jsera.

Mga Palatandaan

.,. Kung ang ulsera ay malllt lamang, maaaring walang maramdaman .

.,. Pananakit ng sikmura, lalo no sa pagitan ng oras ng pagkaln at sa gabl

kung kailan walang Iaman eng tiyan.

.. Pagl<owala ng gana at pagbaba ng timbang o

pongangayayat kung eng pagkaln ay nagdudulot ng

sakit ng tiyan.

"' Nopapadalos eng k.oin kung eng pagkaln ay

nagdudulot ng ginhawo at naaalls ang saklt ng

sikmure.

"' Madalas ang pegdighey.

"' Pagsusuka kung eng kundlsyon ey malubha o

komplikodo no.

Agarang Lunas

.,. Kumunsulte sa doldor


• lwasen eng pag-lnom ng aspirin a o lbeng gamot no C::::==::::::;J't<:.,...,.

nagpepehapdl ng slkmura lalo no kung waleng loman ang

tlyen o kung gutom.

• lwasan eng panlnlgarllyo.

23

24

-~;.-~~ ·: .

-~-~ --~:~.$ ... :

··· ·~ ;,. ..

IMPEKSYON NG TENGA

.,.. Ito ay impeksyon ng labas o gitnang bahagl ng tango no maoorlng sanhl

ng dating lmpel<syon ng respiratory tract, paglangoy, paggamlt ng cotton

buds o anumang pagsundot, o pagkapinsalo ng tengo .

.,.. Sakit ay nagmumula sa mukha, llong. lalamunan o biblg.

Mga Palatandaan .,.. Pamumula at pomomago ng tango

.,.. Togas no nogmumulo so tenga

.,.. Pangangati

.,.. Masakit o maklrot ang loob ng tenga

.,.. Pansamontolang pagkabingl, kung mlnsan ay may ugong sa tenga

... Lognat

Agarang Lunas .,.. Hoyaang tumagas ang tubig mula sa tango at

punosan. ... Kumunsulta sa doktor kung maging matlndl

ang saklt ng tenga.

Pag-iwas at Pagsugpo ... Gamutin ong impeksyon ng respiratory tract .

.,.. Tuyutng maigi ang tenga pogkalopos

swimming o moligo

.,.. Molngat no linlsln/ollsln ong tutute .

.,.. Huwog magpasok ng onumang

bogay sa loob ng tango

.,.. Kumunsulto sa doktor no aspesyallsta sa

tango kung naplnsala ang tengo o may kakalbong

amoy o togas no nagmumula sa tango

.· .. , .... ';(~ . -~· ·'i< tl\t

SAKIT NG TIYAN

.,. lritasyon ng tiyan o bituka sanhl ng maanghang o mamantikang pagkaln,

hindi regular no pagkaln (kauntl o naporomi), pagkalason (food

poisoning), impek.syon, alak at mga lba pang sustansyang nakakairila sa

liyon at bituka, bLJale at maglng ang bagabag (sfress).

Mga Palatandaan

.. Kirot at saklt ng tlyan .

.,. Pakiromdam no loglng busog .

.,. Madalas no pagdlghay at pag-utot .

.,. Pagsusuko.

Agarang Lunas

.. Uminom ng gamotlaban sa pananakit ng tiyan .

.,. Kumunsulta sa dok:tor para malaman ang tunay no sanhi ng

saklt ng tiyan at ang karampatang hatol at gamot para


.,. SUndin ang magandang kaugallan sa pagkain; kumoin ng was1o, sapo! at

tamang orcs

.. Huwag humlga. yumuko, tumingkayad

o magbuhat ng mablgat pogkatopos

kumaln.

.. lwasan ang pagl<alng hindi

modo ling matunaw at mga gamot

no nagdudulot ng hindi

pagkotunow ng pogkain.

25

•r..··;,~~' • ·<II< ·''-' :;,. '·' -~·<. : ...... _. .. ..... .

SIRANG NGIPIN

..,. Ang pagkasiro ng ngipin oy sanhi ng di-wostong pongangaloga at poglilinls

ng ngipin.

Mga Palatandaan

..,. Pangingilo pog nasosayaran ng molamig o mainl1 no tubig; ng maasim o

matamis no pagkaln

..,. Pananakit kapag ngumunguya o nogsesepilyo

11> May butas ong ngipin

11> Mobohong hininga

..,. Pamomaga ng gilagid at pogkirot ng nglpln

Anong Gagawin/ Agarang Lunas

..,. Umlnom ng gomot para sa kirot.

11> Kumunsulta sa dentista.

26


..,. Mogsepilyo pogkatopos l<umaln taflong beses so

maghapon. Sepilyuhin poti dUo .

..,. lwosan ang matatamis at mologkit no pogkain.

Mogpolinis ng ngipln sa dentlsta 2 beses sa isang taon.

Gumomif ng 'dental floss' upong maolis Ia hat ang

tlngo.

•7. ~ ........ ··.;: ~~* . :~~::~~~t:::~~t·-~ ·L: :·::' . .., · , -' , " ~~~'iftt ~>H>,t~ ~~""""'*"''; . ": ~·..... , ~~

~·~ ,~j. .. ~ ·~. ~"·:~-: -.:~('': __ ;:,~~;ri::t~~~ll~~ - ~·- t, _; :. : . . Y<<<wx:· ~ ,_ .

TIGDAS

.. Mobilis makahawang sakit sanhi ng virus

• Pangkaranlwong sakit ng bate; maori ring makuha ng matando

.. Unong pagkokasakit oy proteksyon no sa hobong buhay

Mga Palatandaan

.. Motoas no lognot

.. Pantel sa balot

.. Pomumula ng malo

.. Sipon

.. Tumutulong ilong

..

Anong Gagawin!Agarang Lunas ,· I

.. Monatlli sa bahay ng !sang l!nggo pogkowola ng pantal.

.. Uminom ng maraming tubig.

.. Magpunos ng maligomgom no tubig hanggong bumaba ang lognot.

.. Kurrunsulto sa dokfor.


.. Pabolcunohan ang bote laban sa 1igdas sa edod 9-24 buwon.

27

TUBERCULOSIS o TB

~ Saklt no modeling makahawa.

~ Madalas ang naapektuhan ay ang bago.

~ Kumakalat sa pamamagitan ng tilamsik ng laway no may delong mikrobyo .

.,. Modeling talaban ng tuberculosis ay eng mga Ioong mahihina ang

resislensyo tulad ng mga may-edod no, beta. taong may ibang sakit sa

katawan tutod ng diabetes, AIDS.

Mga Palatandaan

~ Sinat sa hapon

.,. Ubong tumatagal ng 2 linggo o mahlgit pa, no mooring moyroon o

wolong plema.

~ May bohld ng dugo eng plemo.

~ Pananakit ng dibdib at ng likod no nagtatagol ng isong

buwan o mahigit po .

.,. Pamamawis lalo no sa gobi.

_. Pogkowolo ng gena sa pagk.ain at

unti-unting pomamayat .

.,. Pangongopos ng hininga.

~ Panghihina at pagkapogod .

.,. Pogkakaroon ng kulane sa leeg.

Anon~ Gagawin/Agarang Lunas

.,. Kumunsullo so doktor.

~ Sunding mabutl ong tagubilin ng doktor sa pog-inom ng

gamot.

.,. Kumain ng masustonsyang pagkoin.

.... Pangalagaan eng k.atawan at kalusugan.


28

.,. Pabakunahon ng BCG ang bata pagkapanganak. Ulitin eng bakuna sa

edad no labindalawa o loblng-anlm no taon (booster dose) .

.,. Pabakunahan ong lahat ng kasombahay ng pasyenteng may tuberculosis.

UBO

Biglang labas ng hangin mula sa baga kapag may bumara o na-irita ang

daanan ng hininga (haL alil<abok, plema, usok., pagkain, allergy, impeksyon).

Mga Palatandaan

11> Nangangati o masakit no lalamunan

11> Pag-ubo na mooring maging matindi at sunod-sunod

• Mooring may kasabay na pananakit ng tiyan

Agarang Lunas

,. Umlnom ng maraming tubig.

... Magpasingaw sa palayok na may kumukulong

tubig.

Ill> Magmumog ng maligamgam no tubig.

11> Laging isinga ang plema.

"' Kumunsulta sa doktor kung ang ubo ay tumitlndl

at nagtagal ng mahlglt sa 7 araw.


11> Panalilihing malusog ang katawan; kumain ng balanseng

pagkain at mag-ehersisyo ng regular.

11> lwasan ang mga bagay na mal<apagsisimula ng atake ng

pag-ubo.

29

·~·>.~; ·(. ; ~.~·. ·:...<

BUNGANG ARAW

.,.. Hindi nokapipinsala ngunit napakol<ating bullig sa balat sanhi ng barado at

namamagang daanan ng pawls

.,.. Kalimflang lumilitaw sa tag-inil

Mga Palatandaan

.,.. Mallllit no butlig sa mga bahagl ng katawan no pinag-lipunan ng pawls,

tulad ng nco, leeg, kili -klli. dibdlb at baywang

.. Pongangati

.. Pomumula at katamtamang pamamaga ng apelctadong balat

Agarang Lunas

.,. Lagyan ng lotion o pampahld laban sa katl.

.. lwasan eng inlt at pogpapawis.


.. Gumamit ng malutuwang, maninipis at hlndllnolmirol

no demit.

.. lwasan ang mainit at rna-craw no Iugar.

.. Mallgo nang malimlt.

30

BUN I

.- lmpel<syon ng bola! na lubhang nakal<ahawa.

Mga Palatandaan

,.. Ngangalisl<is, namumulang bilugang pantal no ang sentro ay namumutl at

ang gilid ay nal<aalsa

,.. Matlndlng pangangatl

,.. lmpel<syon ng an it na nagbubunga ng bilog-bilog

na pangangalba ng anit

,.. lmpel<syon ng kuko na naglglng sanhi ng pangangapal,

pangingitim at pagtuklap ng l<uko

Agarang Lunas

• Lagyan ang bahagi ng katawan na may

impeksyon ng crema, pulbo o lotion na

gamot sa buni.

,.. lwasang l<amutin ang apel<tadong Iugar .

.,.. Kumunsul1a sa dol<tor.

Pag-:iwas at Pagsugpo

... Jwasan ang madll<it sa taong may buni.

,.. Huwag gamilin ang mga kagamltan ng taong may bun!.

.- Pamalagiing malinis ang kafawan.

31

32

EKSEMA

~··t:<~ .. •....;·.<(~ .,-,. ;, . ·*"'~ .. >

·/Ill·.,.';-. X

... Kati sa balat no nagiging mapupulang pantal no karaniwang nakikita sa

leeg, kamay, mga gilit ng braso, binti at hita

,.. Paulit-ulit

... Kalimitan ay may kaugnay no allergy sa pamilya, tulad ng hika at allergy sa

balat

Mga Palatandaan

.,. Pamamaga at pamumulo

... Pangangali

• Pananakitatpanghahapd

• Pagbubullig-butlig, o kayo naman ay panunuyo ng balat

... Nangangaliskls at pangangapal ng bola!

Agarang Lunas

... lwasan ang pagkakamot ng apektadong

bola!.

11> Lagyan ng 'lotion' ang balat upang maiwasan

ang panunuyo.

1> Umlnom ng gomot para sa 'allergy'.

11> Lagyan ng 'ointment' ang apektadong bola!

kung nanunuyo, at crema naman kung

nagtutubig.

... Kumunsulta sa doktor.


• Alamin at twasan ang mga bagay no nagiglng

sanhi ng 'allergy' o nagdudulof ng iritasyon sa

bola!.

' , .. -e.• .. , "'-~.if .. ·; o;.~-.~.L. ~·~.

GALIS·ASO

"' lmpeksyon ng balat na dulot ng kagat (bile) na maaaring malipat ng taong

may galis-aso sa ibang tao sa pagdirikit ng kanilang balat

"' Maaaring mahawahan ang buong pamilya

Mga Palatandaan

.,. Pagkakaroon ng singaw sa pagitan ng mga dalirl, sa may pulsuhan, sa

singit, kili-kili, puwit, sil<o

"' Matinding pangangati, lalo na sa gabt

"' Nagkakasugat-sugat ng dahll sa dl-maplgllang pagl<amot ng balat

Agarang Lunas

"' Lagyan ng pomahld ng balat (lotion) laban sa

galis-aso ong buong katawan, mula leeg

hanggang talampakan. at iwan sa

magdamag.

"' Bago labhan ang mga demit at kagamitan ng

pasyente. buhusan muna ng lcumukulong tubig.

"' Kumunsulta sa doktor.


"' lwasang madikit sa taong may galis-aso.

"' Huwag manghlram ng demit, tuwalya, mga

gamit sa pagtulog at mga iba pang gamit sa

katawan.

"' Kallangang gamutin ng sabay-sabay ang lahat

ng miyembro ng pamilya.

33

.34

Pangunahlng Lunas (First Aid} para sa

Pangkaranlwang Plnsala

Ang pangunahing lunas ay ibinibigay sa isang napinsala o maysakit bago dumating ang tulong ng isang propesyonal na nanggagamot. Ang kaalaman sa pangunahing lunas ay makapagliligtas ng buhay sa loob at labas ng tahanan .

BIBIG-sA-BIBIG·NA·PAGHINGA

Bibig-sa-bibig-na-paghinga sa pamamagitan ng pagbubuga ng hangin

sa bibig ng isang tao.

MgaHakbang

lhiga ang tao

• langat nang kaunti ang ulo so pamamagitan ng poglalagay ng kamay

sa batok at noo ng isa pang kamay (blnubul<san nito ang daanan ng

hangln).

• Alisin ang kamay sa batol< at angatln ang baba (ltlnataas nito ang dlla).

• Kapag hindi pa ito huminga, itagilld ang ulo at alison ng bora sa loob ng

blblg sa pomamagltan ng dalawang datiri.

• Siguruhing nakaangat no mabuti ang uto at baba upang pamatogllng

nokobukas ang daanan ng hangin. Plndutln ng mga dallrl ong llong

upang sumara.

• Mobilis no bugahan ng hangin (nang bibig-sa-bibig) nang apot na beses

at tsekin ang pulso sa leeg (kung bata, parehong sarahan ang blblg at

ilong).

• Bantayan ang pagbaba ng dibdib. Ulitin ang ginagawang pagbuga ng

hangln ngunit marahan lamang ngayon tuwing 3-4 no segundo (kung

bola, higit no marahang pagbugo ng hangin tuwlng 2-3 segundo).

~ Kung hindi posible ang artlplsyot no pagbuga ng hangin sa bibig, sa

llong iyon gawin habang nakatakip naman ang blblg.

35

BALl

• Siguroduhin no wolang bare sa daanan ng hangin (respiratory) eng

36

pasyente.

• Luwagon ang demit.

• Huwag galawln ang blldlma kung hindi kallangan.

• Gamutln muna ang olin mang pagdurugo, pogl<awalang-maloy-tao o hirap

no paghinga, bogo gamutln ang bali.

• Bigyan ng "bibig-sa-bibig-na-paghinga~ kung eng biktima ay walang

malay at hindi humlhlnga.

• Huwag galawln eng bali para malwasan eng sakit at paglala nito.

• Takpan ang bali ng malinls no tela o demit.

• Kung nagdurugo, gumamit ng malinls no tela at dilnan ang sugat hanggang

tumigll ang pagdurugo, lagyan ng mahigpit no benda ang sugat para

mabawasan ang daloy ng dugo.

Huwag galawin ang bali:

• Gumamit ng pirasong kahoy, k.arton, o tinuping diaryo o unan para

magbigoy ng suporta sa bali.

• lwasong golowin ang kasu-kasuan sa taos at llallm ng bali.

• Dalhin eng tao sa ospita1.

HIWA, KALMOT AT IBA PANG SUGAT

~ Hugasan nang maigl ng sabon at tubig.

~ Alisin \ahat ng dumi.

• Hindi dapat deretsong lagyan ng alcohol, tincture of iodine, merthiolate ang

bukas no sugat.

~ Takpan ang sugat ng mallnls o lsterlllsadong gasa or benda.

• Pumunta sa doktor Ieung may lmpeksiyon ang sugat.

37

38

MGAKAGAT

I<AGAT NG HAYOP

Agarang Lunas • Agad no hugasong mabuti ng tubig ang sugat para maalis ang

!away ng hayop.

to Linising mabull ang sugat ng maramlng sobon at tublg sa Joob ng limang

minuto.

• Alisin ang umusling Iaman para malwasan ang impeksyon.

... lagyan ng antisepto (1 0% povidone iodine).

... Huwag takpon ang sugat.

• Tumawag kaagad ng doktor.

KAGAT NG INSEKTO

Agarang Lunas • Hugasan ang l<inagat na bahagi ng sobon at tubig, alcohol, sul<a o katas

ng lemon o kalamansi.

,. Maaarl ring pahiran ng bawang ang may l<agat na Juga.

• Kung ang l<agat ay nasa braso o bintl. talian ng tourniquet eng parteng

nasa taos ng kagat.

• Kung mayroong yelo, lagyan at balutln ng yelo eng paligid ng kagat.

• Pagkatapos hugasan, !agyan ng lotion o krema.

• Puwedeng bigyan ng gamot laban sa kall.

• Kung matlndi ang l<ati at kagat, kumunsulta sa dol<tor.

NABULUNAN/PAGBARA NG LALAMUNAN

~ Kung beta ang nal<alulon ng pagl<ain o isang bogey, paubuhin upang

lumabas ito,

~ 0 kayo, hawakan ang bola ng pataob sa lyong braso o binti, ibaba ang

ulo at alisln ng mga dallri ang bora sa lalamunan at hilahin palabas ang

dila.

~ Kung ang blkfima ay may edad no, pahigain siya ng patagllid no mas

mababa ang ulo sa kanyang tiyan, o kayo pasandalin habang nakaupo

sa silya, mas mababa ang ulo sa !!yon. Alisin ng mga dallri ang bora sa

lalamunan a1 hilahin ang dila.

~ Macari ring hawakan sa tiyan, pana1111hing nal<aboba

ang ulo, taplkln nang molakas ng mgo apat no bases

ng gllid ng kamay ang dalawang balil<at.

Kung wolo nang bora ang lolomunan,

pagpohingahin ong bikfima sa isong

komportableng posisyon at pasipsiping

malimit ng tublg.

~ Kung nahihirapang humlnga

pagkatapos moans ang bora gawln

ong •bibig-sa-bibig-no-paghlngo. ~

.39

PAGDURUGO

Agarang Lunas

.. Kung ang apektado oy ong broso o binti, at walang bali sa buto, itaas ong

broso o binti .

.,. Diinan ang rugat ng molinls no goso o dressing o damif hanggong fumigil

ang daloy ng dugo.

• Lagyan ng mahigplt no bendo ong sugat .

.,. Kung ang gosa o dressing ay basa no ng dugo, l<umuho ng bogong gasa at

idiin ito sa ibabaw ng dating dressing .

.,. Kung hindi po rin tumigil ong pagdurugo, itoos ang nosugatang porte at

dlinon ong •artery• o doluyan ng dugo habang inililipat ang pasyente sa

isang health center upong malingnon itong mabuti.

... Upang maiwasan ang impei<Siyon, huwag hawal<on ng moruming kamay

ang sugot .

40

PAGDURUGO NG ILONG

"' Paupuin ang tao so sllya ng nakatungo ng l<aunti ang ulo; pindutin ang

dalawang butas ng ilong ng mga labinlimang minulo

.. Luwogan ang ano mang masiklp no pananomit so may leeg

.,. lpadura ang dugo no nanggagallng sa llong

"' Allsin nang dahon-dahon ang pagpisil ng ilong. Kung ang pagdurugo oy

tumigil no. panatilihing nakaupo at huwag sisinga sa loeb ng tatlong eras

"' Kung magpatuloy ang pagdurugo, o may pamumutlc, dalhln sa doldor

41

42

PAGKAGULAT /PAGKAWALA NG MALAY

11> Pahlgaln ang tao na ang ulo ay mas mababa sa pea .

.,.. Kung mayroong pinsala sa ulo o sa dlbdib, at nahihirapang humiga, ltaas

ang ulo at balikat ng sampung pulgada no mas mataas sa pea.

~~> luwagan ang damit .

.,.. Balutin siya ng blanket o kumot.

.,.. Panatagin ang kanyang kalooban at pelok.asin ang kanyang loob .

.,.. Basaln ng tubig eng k.anyang mgo lobi kung siyo oy nouuhow; huwog

bibigyon ng anumang lnumin o pogkoin .

.,.. lwosan ang di-kinokallngang paggolow .

.,.. Oolhin sa ospitol. kung mooori isakoy sa ambulanslya.

)

.. ~····~ ........... @ -------------

1, L---~---------'0 ___ _

PAGKAHILO/PAGHIMATAY

.,. Kung nahlhilo lamang, paupuin kcagad.

... Seguruhlng mal<ahihinga nang mcbuti. Luwagan ang demit sa may leeg

at baywang para makahinga ng maigi at lbaba ang ulo sa may tuhod.

"' Kung hinimatay na, ang paa ay depot na mas mataas sa ulo upang

modeling makadaloy ang dugo sa ulo .

.,. ltaas eng blntl sa !sang upuan o ano mang bogey.

"' Buksan eng bintana upang makasagap ng sariwang hangin; kung siya ay

nasa labas ng bchay, iwcsan eng sikat ng c raw.

"' Ang pagbabalik ng malay cy depot no mobilis at kumpleto.

"' SUriin muli sa maaarlng l<apansanan kung nahulog.

"' Kung tumama eng ulo dahll

sa pagkahulog o

pagkatumba no noging

dohilan ng pogl<asugat,

pumunta kaagad so dol<tor.

4.3

PAGKALASON

.,. Kung ang blktlma ay gising o may malay, at hindi alam kung ano ang

nakalason at ang pang-kontra dlto, bigyan ang biklima ng dalawang baso

ng galas o tubig para labnawan ang lason sa 11yan (lsang base kung ang

bola ay wala pang llmang loon) .

.,. Kung nasunog ang lobi, b ibig o d ila, huwag pasUI<ahin. Bagkus, blgyan ng

dalawang baso ng galas o lubig (lsang baso kung ang bola ay wala pang

llmang taon) .

.,. Para sa lbang Jason, pasukahln ang bildlma sa pamamagllan ng paglagay

ng dallrl sa konyang loiamunan. Pagkatopos sumuka, blgyan ng allnman sa

sumusunod: gatos no may sarlwang lllog, arlna no may tublg o dinurog no

ttnopay, tsaa o milk of magnesia .

.,. llagay ang mga mapanganlb no kemikal sa lsang Iugar no hind maaabot

ng bala at huwag sa bote ng soNdrinks para huwag mapagkamalan.

RED TIDE POISONING

44

gkain ng konlaminadong lamang-dagal tulad ng tahong,

, holaon ay nagdudulot ng:

.- Pamamanhld ng mukha o bibig

.. Pagkahilo

.. Tumutusok no paklramdam,

pamamanhld ng kamay at paa

11> Panghlhlna

.,. Mobilis no pulse

.,. Hirap sa pagsasaUta o paglulon

Darhln k.aagad ang bikllma sa ospitol.

PASO

.,. lbabad l<aagad ang nasunog no balat sa tublg no malamig o lagyan

ng damit o telang blnosa sa malamig no tubig.

"' lpagpotuloy Ito hanggong mawala ong sal<it.

.. Logyon ng "burn ointment" kung mayroon.

PASO NA MAY PALTOS

.. Huwog sundulin o pililing bul<san o poputu!<in .

.,. Kung pumutok no ang paltos, hugo san ong bolot ng sobon at tublg o

plnol<ulong tubig at asin o liang potok ng iodine no hlnolo so wolong

baso ng maligomgom no pinokulong lub ig.

.. Gumamit ng moluwog no benda para maiwosan ong pogdopo ng

insel<to at olikobol<.

"' Kung moyroong impeksyon, hugoson ng olinman sa solusyong

nabanggit no at dampion ng telang lblnabod so moligamgom no

lsterlsadong tubig no may asln ng 3 o hlgif no beses sa isong araw.

MALALIM NA PASO

.. Alisin o gupitin ang damit sa nasunog no parte ng

l<atawan. Huwog ollsin oog doi'TVt no nakodil<it so

sunog no parte .

.,.. Bosaln ang nasunog no parte so pamamogiton

ng malinis no gosa o dressing no ibinobod

sa anumong solusyong nobangglt .

.,.. Takpan ang nasunog no parte ng

islerilisodo o malinis no lela o

gaso.

45

46

•+ ·~ • .. Gng .Pinsclfa "'~, '~

PI GSA

Agarang Lunas

.. lbabad sa maligamgam no 1ubig ang isang piraso ng demit o pamunas at

ilagay ito sa plgsa ng maramlrlg ulit sa isang craw .

.,. Pabayaang pumutok ong pigsa upang lumabas ang nona.

.. Pohiran ang nona ng malinis na goso no lblnobod sa solusyon

(plnakuluang 1 pint no 1ubig no may kosomong I song kutsaritang osln) .

.,. Pumunta sa dok1or:

• kung moloplt ong plgsa sa mota o ilong.

· kopog hlndllumobos ang nona.

• kapag ang kuloni oy nomoga.

·kung may logno1.

• • '·-~ <t J :;~~~·~:: :!~ ~; .. 1 * ~- ~ . ... #": ~ .. -~ . ii' 'l'" " r, ,__.,.'i! ".:<::t~--'*;,;:~l " ... ~·) ... 'it ~

.~£~., ~ · .. · ~·-- ~ .~~.,·.~·::> ~·~·~iji.~i.;~i ;, .~ .~.':.' ' .. ~ .. ~'~··>'=~~:,.,,

PILAY

• ltaas ang napinsalang kasu-kasuan sa isang komportableng posisyon.

• Lagyan kaagad ng yelo o "cold compress" ng dalawampu hanggang

tatlumpong minuto para mabawasan ang sakit at pamamaga.

• Lagyan ng "warm compress• sa mga sumusunod na araw hanggang

mawala ang pamamcgc .

.,.. lpahinga ang pllay sa loob ng isang linggo.

"' Balutln ng mallnls na benda eng napilayang parte.

• lpa x-ray kung hindi naaalis ang saklt at pamomaga.

47

AKAPU LCO - Para so poggomot ng golis-oso, alipungo, buni. an-an

Pag/whanda - Magdikdik ng sapot no daml ng sariwong dohon. (Gumomit !among ng mogulang at malusog no dohon)

- Para sa mga Ioong may ·a llergy• mag honda ng dekoksyon sa pomomagilan ng pagpapai<Uio ng dinikdik no dahOn so 2 basong tubig sa loob ng 15 minuto.

Paggamil - Pogl<atapO$ maligo, ipahid ang del<oksyon sa apel<ladong bola! 1-2 beses sa lsang oraw.

AMPALAYA - Para sa paggomot ng diabetes mell itus

Paghahanda - Hugasan ang mga dohon. Pakuluan sa mahlnang opoy ang 1 bosong dahon sa 2

basong tublg so loob ng 15 minuto. Huwag tal<pan ang kaserola. Palomigin at salaln. (Gomitin !among ong murong dohon)

Paggamit - Hotiin so tatlong bahagi at inurn in ang bawa1 bohagi ng dekoksyon 30 minuto bogo

kuma in o tallong beses sa isong a raw. - Ang murong dohon ay maaoring posingawan at kainin. (1/2 boso ng pinasingowang dohon 2 beses so isang arow).

BAYA BAS - Panghugas so sugot, namamagang gilagid, impeksiyon sa bibig at sirang ngipin.

Paglwlwnd<l - Hugasan ang mga dahon a t dll<dlkln. Pakuluon sa mahlnang a poy ong 2 basong dinikdlk

no dahon sa 5 basong tubig so loeb ng 15 mlnuto. Huwog takpan ong kaserolo . (Gumamit lamong ng murang dahOn galing so "native• no puno ng boyabos.

Paggamit - Para sa sugot, gomitin ong dekoksyon bilong panghugos ng sugat. Gowin ito 2 beses so isang araw .

. Para sa so kit ng ngipin, namamagang gilagld at lmpeksiyon sa bibig. gomitin ang dekoksyon no pangmumog.

BAWAN G • Porrpabobo ng kolesterol

Paglwha11da -lgisa (so konti o warang manlike) o -lihow o -lbabod ang bowang sa suka sa loob ng 30 minuto o so molnil na tub!g sa loob ng 5 minuto.

l'aggamit

48

- Kumaln ng 2 bUiil ng boWang tuwing pagl<atapos kumoin. (Siguraduhing laglng may Iamon ong sikmuro bago kuma in ng bawong).

.' <r.'jlj. ...

;;. >iil,j~· .... ;;..~~ .... ,.. ..

: :;~~,.._~ .... , • .i

LAG UN 01 - Para sa paggamot ng ubo, hlka at lag nat

Paghahanda • Hugasan ang mga dohon at dlkdildn. ?okuluon sa mahlnang apoy ang kinakallangan

dahon sa 2 basong tublg sa loob ng 15 minuto. Huwag takpan ang kaserolo. Palamlgln atsalain.

Paggamit

Edad

Matanda 7-12 taon 2-6 taon

Kailangang dami 11g dahon Sarlwa Tuyo

6 kutsara 4 kutsara 5 kutsara 2 kUtsara 1 112 kutsara 1kutsara

- Para sa ubo at hike. Hatiin ong dekoksyon sa tatlong bahagi. lnumln ang bawat bahagi sa umaga, tanghali at gabi.

• Para so lagnat. lnumin ang bowat lkaflong bohagi tuwing makollpas ong apat no oras. *Babalo: Huwog gumamit ng tagundl no merong 1· 3 dahon sa !sang tangkay

N IYUG-N IYUGAN - Para sa paggamot ng bUioting askoris

Paghahanda · Gumamit !among ng butong magulang, tuyo at kabubukas pa lomang no bungo.

Paggamit

Edad Matcnda 9-12 taon 6-8 taon 3-Staon

Kailaugtmg buto 8-10 6-7 5-6 4 -5

• Koinin ong mga buto 2 orcs pogkotapos kumain ng hapunan. Kung wolang biso so unong paggamit, uiilin ang porehong dosls pagkaraon ng lsong linggo.

- May t<onting masamang epekto no moaarfng maromdoman gaya ng pagsisinok, pogtotoe at pogsokil ng tiyon.

SAM BONG - ?oro so poggomot ng monas, pompotunow ,ng bato

Paghahanda • Hugason ong mga dohon at todtorin. ?okuluan sa mahinang apoy ang kinokoilangang

dami ng dahon so 2 boso ng tubig sa loeb ng 15 minuto. Poiomigin at solo in

Paggamit

Edad

Matanda 7-12foon

Kailangang dami ng tinadtad na dahon Sar/Wo Tuyo

6 kutsara 4 kutsara 3 kutsara 2 kutsara

· Hollin ong dekdcSyon so 3 bahagl. lnumin eng bawat bahagi so umaga, tangholi at gobl.

49

TSAA N G G u BAT, - para sa paggamot ng sa kif ng tiyan

Paglrahanda - Hugosan ong mgo dohon at tadtarin. Pakuluon so mohinong apoy ong klnakailangang dami ng dohon sa 2 boso ng tubig so loob ng 15 mlnuto. Huwag tokpan ong kaserola . Palomigin at sarain

Edad

Matanda 7-12 loon

Kailangang dami ng tliwdtad na dahon

Sarlwa 4 kutsara 2 kutsara

Tuyo 3 kutsora 1 1/2 kutsara

Paggamit - Hotlln ang dekoksyon sa 2 bahagl. lnumin ong bowot bahagi tuwing iko-4 no oras - no ay puwede ring gamiting pongmumog para sa pagpapatlbay ng ngipin.

U LAS 1 MAN G BAT 0 - Pampababa ng •uric acid" sa dugo (rayuma, gout}

Paghahauda - Dekoksyon. Hugasan ang mgo dohon. Pokuluon sa mahinong apoy ang 1 '/2 sariwang dahon sa 2 baso ng tubig sa loob ng 15 minuto. Huwag takpan ong l<aserola. Palamigin at sa lain.

- Salad. Hugasan ang mga dahon. Maghanda ng 1 V2 baso ng sarlwang dahon.

Paggamil - Hatiin ang dekoksyon sa 3 bahogi. lnumin ang bawat bahagi sa umaga, tanghall. at

gobi.

YE R B A BUENA - para sa paggomot ng saki! ng kola won

50

Paghnhanda - Hugasan ang mga dahon ot tadtarin. Pakuluan sa mohinang apoy ong kaHangang dami ng dahOn so 2 basong tubig so loob ng 15 minuto. Huwag tokpon ang k.oserola. Polomigin at saloin.

Paggamil

Edad

Malan do 7-12 taon

Kailangang dam/ ng rinadtad na dahon Sariwa Tuyo

6 kul$ara 4 kutsaro 3 kutsara 2 kutsaro

- Haliin ang dekoksyon sa 3 bahogi. lnumin ang baWat bahogl sa umaga, tanghali at gabi. - Dikdikin ang soriwang dohon at ipohid so apektadong bahagi ng katawan.

Documents

Gabay Sa Kalusugan at Pamilya