G. språk noruegues

19

ETYMOLOGISKE ORDBKER OVER GERMANSKE SPRK

Maal og Minne 1 (1999): 1956

Etymologiske ordbker over germanske sprk

Av Oddvar Nes

Artikkelen har som freml gje ei stutt oversyn over etymologiskeordbker for urgermansk og dei einskilde germanske sprka. Detaktuelle tidsromet er tida fr om lag 1900 til i dag. Sm og reintkompilatoriske verk er ikkje tekne med; det gjeld g etymo-logiske ordbker innom spesielle emne. Etter ei kort innleiing kjem einorienterande bolk i vidare perspektiv, med opplysningar om produksjo-nen av etymologiske ordbker over indoeuropeiske sprk, med strstvekt p arbeid som er komne etter 1945. Den tridje og langt strstebolken gjeld etymologiske ordbker for germanske sprk, der verkablir kort presenterte og vurderte. Framstellinga er i hovudsaka krono-logisk innom dei einskilde sprka. Endeleg fylgjer ein alfabetisk opp-sett bibliografi over dei omtala ordbkene.

1 Innleiing

Fremlet med denne framstellinga er gje ei oversyn over etymologiske ordbkersom er komne for urgermansk og dei einskilde germanske sprka. Alle ordbkene erikkje med: Sm og reint kompilatoriske verk som knapt gjev noko nemnande nytt,og foraldra verk (fr 1900), er haldne utanom framstellinga (t.d. ordbkene tilWasserzieher, Walshe, Detter og Loewe for tysk, Vercoullie for nederlandsk, Holt-hausen og Kluge/Lutz for moderne engelsk, Jessen for dansk og Odhner for svensk).Dessutan har eg utelate etymologiske framstellingar alfabetiske eller prosaiskoppstelte om seremne (t.d. amerikanismar i tysk, nederlandske ord i engelsk,plantenemningar). Like eins er dei store (og oftast) historiske nasjonalordbkenehaldne utanfor, end om dei tidt har sjlvstendige etymologiar (Oxford EnglishDictionary, Websters Third International Dictionary of the English Language,brrne Grimms Deutsches Wrterbuch, Woordenboek der Nederlandsche Taal,Woordeboek van die Afrikaanse Taal, Wurdboek fan de Fryske taal, Ordbok versvenska sprket, Ordbog over det danske Sprog, Norsk Ordbok, Norsk Riksmlsordbok).

* Dette er ein oppdatert og revidert versjon av ein artikkel med same tittelen som vart prenta iArtikler mars 1987, 11254. Universitetet i Bergen. Institutt for fonetikk og lingvistikk. Skrift-serie. Nr. 26, serie B. Bergen 1987.

20

ODDVAR NES

Det er likevel att mange verk som fortener omtale: i alt 47 ordbker. Kvar ordbokvert kommentert og skildra under det sprket ho hyrer til.

Men fyrst noko om ikkje-germanske ordbker:

2 Etymologiske ordbker, serleg i det siste hundreret

2.1 Ordbker fr 1885Etymologiske ordbker (som er prenta) kan teljast i fleire hundretal sidan detetterlatne arbeidet til italienaren Niccol Perotti (143080), Cornucopiae, siveCommentariorum linguae latinae, som det fyrste kom ut i 1489. Men det var etteroppdaginga av indoeuropeiske skyldskapstilhve at etymologien vart ein (etter mo-derne krav) seris, vitskapleg disiplin. Eit imponerande arbeid gjorde grunn-leggjaren av indoeuropeisk etymologisk gransking, tyskaren August Friedrich Pott(180287). Ei storbragd er det jamfrande verket hans, Etymologische Forschungenauf dem Gebiete der indogermanischen Sprachen, som kom i 10 band i andreutgva(185976, 1. utg. 183336), og der bd. 310 er undertitulerte Wurzel-Wrterbuchder indogermanischen Sprachen. Desse banda fyller om lag 5 930 sider og alt i altvert 2 246 rter drfta. For mesteparten av dei indoeuropeiske etymologiane somno er rekna for sikre, kan farskapen tilleggjast Pott.

2.2 Ordbker 18851920Verkeleg fast metodisk fotfeste fekk indoeuropeisk etymologi likevel ikkje fretter at dei sokalla junggrammatikarane med dei unge tyskarane Karl Brugmann(18491919) og Hermann Osthoff (18471909) i brodden hadde sigra i denrelange striden om det (rekonstruerte) indoeuropeiske fonologiske systemet (deipalatale klusilane, dei syllabiske konsonantane, vokalsystemet). Kodifikasjonen avdet nye synet p urindoeuropeisk sprkstruktur gav Brugmann i det skilsetjandeverket Grundriss der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen12 (188693, 2. rev. utg. 18971916 i 6 bd.). Dette arbeidet er naturleg nok foraldrap ymse vis i dag, men er enno sentralt for den indoeuropeiske mlvitskapen.

Av viktige, ikkje-germanske, etymologiske ordbker fr denne tida nemner egfyrst og fremst Alois Walde (18691924, austerriking): Lateinisches etymologischesWrterbuch (1. utg. 1906, 2. utg. 1910), mile Boisacq (18671945, belgiar):Dictionnaire tymologique de la langue grecque (190716), Wilhelm Meyer-Lbke(18611936, sveitsar i Tyskland): Romanisches etymologisches Wrterbuch (1. utg.191120), og avlysaren til ordboka t grunnleggjaren av slavisk sprkvitskap,slovenen Franz Miklosich (181391), Etymologisches Wrterbuch der slavischenSprachen (1886), Erich Berneker (18741937, tyskar): Slavisches etymologischesWrterbuch 12 (A Mor, ufullfrd, 190813). I andre rekkja kjem t.d. HeinrichHbschmann (18481908, tyskar): Armenische Grammatik 1 (1897; einaste delen,som er ei etymologisk ordbok), Christianus Cornelius Uhlenbeck (18661951,nederlending): Kurzgefasstes etymologisches Wrterbuch der altindischen Sprache

21


(189899) og Whitley Stokes (18301901, englendar): Urkeltischer Sprachschatz(1894); den sistnemnde med fleire veike sider har enno ikkje ftt nokon avlysar.

Mest merkt av junggrammatiske dogme og rotekstensjonsteoriane til den svenskekomparatisten Per Persson (18571929) og avlydsteoriane t tyskaren HermannHirt (18651936) er det i tvifald tyding klassiske leksikonet til Walde; det gjeld gfor 3. utgva, som sterkt revidert og utvidka av den dugande sveitsiske etymologenJohann Baptist Hofmann (18861954) vart utgjeven i ra 193054 (to bd., plussregisterbd. i 1956).

2.3 Ordbker 192045I mellomkrigstida dabba utarbeidinga av etymologiske verk av. Tidene var kono-misk utrygge for forlaga. Til det kom reaksjonen mot sokalla Wurzeletymologie disseksjon av einskildsprksord til eit minste sams multiplum og ei ofte disku-tabel attendefring til indoeuropeiske rter (tidlegast gjord av Pott [sj 2.1]og av landsmannen August Fick [18331916] i Vergleichendes Wrterbuch derIndogermanischen Sprachen, 1. utg. 1868 og 4. ufullfrde utg. i tre bd. 18901909). I samband med dette kom lra om rotekstensjonar, Wurzelerweiterungen serleg knytt til arbeid av Per Persson (fr 1891 og 1912) i ein viss miskreditt.Endeleg kjem dt til at den synkroniske lingvistikken slo igjennom i dennetidbolken, etter impulsar serleg fr sveitsaren Ferdinand de Saussures (18571913)posthume Cours de linguistique gnrale (1916), den sprkgeografisk funderte neo-lingvistikken, og etter kvart Prag-strukturalismen og den amerikanske strukturalis-men.

Men nokre verk kom i nye utgver i denne tidbolken, t.d. Walde si latinskeordbok, og det kom g ein del nye arbeid, t.d. Reinhold Trautmann (18831951,tyskar): BaltischSlavisches etymologisches Wrterbuch (1923) og Frederik MullerJakobszoon (18831944, nederlending): Altitalisches Wrterbuch (1926; denne ogboka t Trautmann var eigenleg tenkte som delar av ei ttebands vidarefrsle avordboka til Fick, planlagd i 1911, sj freordet, III ff.). Eg nemner ellesAleksander Brckner (18561939, polakk): Sownik etymologiczny jzyka polskiego(1927), Ernst Gamillscheg (18871971, tyskar): Etymologisches Wrterbuchder franzsischen Sprache (1. utg. 192628) og sveitsaren Walther vonWartburgs (18881971) riseverk det strste til no for noko sprk Franzsischesetymologisches Wrterbuch (1922, enno uferdig; hittil bd. 121, 22:2, 24), deroppslagsorda ikkje er franske, men latinske, germanske (rekonstruerte eller i heimlaformer) osb.

To andre internasjonalt viktigare ordbker kom g: Den eine er Walde ogPokornys Vergleichendes Wrterbuch der indogermanischen Sprachen 13 (192732; bd. 3 er registerbd.). Kring halva av dette verket var prentebudd d Alois Waldefall fr i 1924, og resten vart gjord ferdig i samhve med Waldes konsept av denPraha-fdde, austerrikske keltologen Julius Pokorny (18871970; han vart nedkyrdav ein bil i Zrich), med god hjelp av tyskarar: germanistane Wilhelm Wissmann,

22

ODDVAR NES

Konstantin Reichardt og Ferdinand Holthausen, slavisten Max Vasmer og baltistenAlfred Senn. Oppslagsorda er prinsipielt rter, men g ofte rekonstruerte ord; denetymologiske teorien og metoden er i pakt med Walde sitt syn. I samsvar med Fick eroppslagsformene skipa etter devana gar|-alfabetet, men i motsetnad til Fick er ord-boka ikkje klyvd i fleire luter (som t.d. indoarisk, germansk, keltisk). Dette ersjlve hovudverket, monumentum aere perennius, innom junggrammatisk etymo-logi. Det har vorte grunnpilaren for seinare etymologisk gransking og er viktig dendag i dag, med di nyutgva t Pokorny (sj 2.4) har mindre av litteraturtilvisingar,drftingar og medtekne ord.

Det andre viktige ordbokverket laga franskmennene Alfred Ernout (18791973)og Antoine Meillet (18661936): Dictionnaire tymologique de la langue latine,med undertittelen Histoire des mots (1. utg. 1932). Ordboka er ei god utfylling av ogei sunn motvekt til tridjeutgva av Walde, med strre vekt p den internt latinskeordhistoria, filologien (utarbeidd av Ernout), og med den lkjende indogermanistenMeillet som nktern etymolog: Han bryr seg berre med des rapprochements quoncroyait certains ou, du moins hautement probables (freordet), medan Walde/Hofmann i tillegg til dei meir eller mindre trygge etymologiane sine radar oppetymologiske framlegg av andre, som so i tur og orden vert diskvalifiserte, einpraksis som er romfrek, men faghistorisk ovleg nytteleg.

2.4 Ordbker etter 1945Sprkvitskapen etter andre verdskrigen har vore so sterkt dominert av teoridrfting,systembygging og synkronisk gransking at ein kunne vente at etymologien somdisiplin vart brakkland. Det er d g visst at dei langt fleste lingvistane som er fddeetter 1920 har valt andre arbeidsfelt enn etymologien. Men nyare sprkteoriar og densterke vektlegginga p synkroni har ikkje hatt like stort gjennomslag over alt psame tida.

I nokre land heldt den diakroniske, junggrammatisk rtte mlgranskinga posisjo-nen til ut p 1960-talet, t.d. i (dverande) Sovjetunionen, ja, i Aust-Europa i det heile,Austerrike, Sveits og (Vest-)Tyskland, og i Skandinavia serleg i Sverige. Mangediakronistar (oftast fdde fr 1900) laga sine magna opera etter 1945. Ei lang radgrunnleggjande verk er utgjevne:

Fyrst ute var Julius Pokorny, med Indogermanisches etymologisches Wrterbuch(bd. 1, sjlve ordboka, kom ut i hefte i tida 194859, og i 1969 var bd. 2, register-bandet, ferdig). Ordboka er ei ny, noko komprimert og omarbeidd utgve avden fr omtala Walde/Pokorny-ordboka (sj 2.3), og er i dag grunnlaget for serisindoeuropeisk etymologisk gransking. Ei lette (for europearar) i hve til Walde/Pokorny er at oppslagsformene er skipa etter det latinske alfabetet. Verket kom sopass sakte at fleire av dei etterfylgjande ordbkene for einskildsprk i nokon monkunne nyttast ut. Pokorny var junggrammatikar og han hadde liten ans for nyareteoriar, t.d. laryngalteorien (sj freordet til bd. 2).

23


Neste storverket var A Dictionary of Selected Synonyms in the Principal IndoEuropean Languages (1949), redigert av den amerikanske klassiskfilologen CarlDarling Buck (18661955), ei stor og ovnyttig ordbok som er lagd opp etter PeterMark Rogets (17791869) og Franz Dornseiffs (18881960) velkjende semantiskegrupperingar av ordtilfanget. Boka parallelliserer orda for ymse omgrep i deiviktigaste indoeuropeiske sprka og gjev konservative, nkterne etymologiar, jamtover sanka or kjend litteratur av spesialisthjelparar.

Fr 1950 kom det eine standardverket etter det andre, gjerne for sprk som til dhadde vore drleg eller uheilt dekte. Dme (med opplysning om rstalet for fyrsteheftet/bandet og avslutningsret):

Max Vasmer (18861962, tyskar): Russisches etymologisches Wrterbuch 13(195058),

Manfred Mayrhofer (1926, austerriking): Kurzgefates etymologisches Wrter-buch des Altindischen 14 (195380; bd. 4 er registerbd.; 2. heilt omarb. utg.1986, med brigda tittel: Etymologisches Wrterbuch des Altindoarischen ogmed bruk av 3 laryngalar ved rekonstruksjon til indoeuropeisk),

Hjalmar Frisk (190084, svenske): Griechisches etymologisches Wrterbuch 13(195472; bd. 3 er registerbd.),

Joan Corominas (1905, spanjol): Diccionario crtico etimolgico de la lenguacastellana 14 (195457, 2. utg. saman med Jos Pascual i 6 bd., 198086),

Ernst Fraenkel (18811957, tyskar): Litauisches etymologisches Wrterbuch 12(195565),

Franciszek Sawski (1916, polakk) et al.: Sownik etymologiczny jzyka polskiego1 (1952, hittil 5 bd. [AL]),

Joseph Vendryes (18751960, franskmann) et al.: Lexique tymologique delirlandais ancien (1959, til no ferdig for bokstavane AD, MU),

Ralph Lilley Turner (18881983, englendar): A Comparative Dictionary of theIndoAryan Languages (196266, pluss registerbd. 1969, Phonetic Analysis1971 og Addenda et Corrigenda [utg. av J. C. Wright] 1985),

Pierre Chantraine (18991974, franskmann): Dictionnaire tymologique de lalangue grecque 14 (196880, med Ernout/Meillets latinske ordbok som fre-dme),

Petar Skok (18811956, jugoslav [kroat]): Etimologijski rjenik hrvatskoga ilisrpskoga jezika 14 (197174, posthumt),

Oleg Nikolaevi Trubaev (1930, russar) et al.: Etimologieskij slovar slavjanskixjazykov 1 (1974, hittil 24 sm bd., til ut i bokstaven N),

Max Pfister (1932, tyskar) et al.: LEI: Lessico etimologico italiano 1 (1979, eitriseverk med frebilete i den franske ordboka t von Wartburg; til dessa 5 storebd., til midt i bokstaven B, og vert nok kring 42 bd. ein solid verdsrekord),

Jaan Puhvel (1932, estlending/amerikanar): Hittite Etymological Dictionary 1(1984, til no 4 bd. i 3, dvs. om lag halve ordstokken).

24

ODDVAR NES

Som ein kuriositet kan nemnast at italiensk er sprket med flest etymologiske ordb-ker etter 1945, i alt tte verk. Alle er forfatta av kjende lingvistar: Carlo Battisti ogGiovanni Alessio (5 bd.), Angelico Prati, Dante Olivieri, Bruno Migliorini og AldoDuro, Giacomo Devoto, Manlio Cortelazzo og Paolo Zolli (5 bd.), Max Pfister (vertvel ca. 42 bd.), Tristano Bolelli.

Mange andre indoeuropeiske sprk har ftt eller er i ferd med f etymologiskeordbker av god kvalitet, som katalansk, portugisisk, sardisk, rumensk, bulgarsk,ukrainsk, kviterussisk, slovensk, sorbisk, ossetisk og tokarisk.

Sams for mest alle dei nemnde ordbkene fr dei siste 50 ra er at dei er rtte i detmetodiske apparatet som junggrammatikarane opererte med: lydlover og analogi.For dei indoeuropeiske eller meir komparativt opplagde verka (t.d. av Pokorny,Vasmer, Mayrhofer [1. utg.], Frisk, Chantraine, Fraenkel, Vendryes) er det markandeat dei tek berre noko eller inkje omsyn til laryngalteorien (der det vert operertmed mellom 1 og 10 laryngalar), trass i at det er over 70 r sidan denpolske indogermanisten Jerzy Kuryowicz (18951978) sette i gang debatten(1927; med grunnlaget i hettittisk) og 120 r sidan den pur unge (vel 21 r gamle),junggrammatisk skolerte, Ferdinand de Saussure la det teoretiske grunnlaget medsine coefficients sonantiques (1879, i Mmoire sur le systme primitif des voyellesdans les langues indoeuropennes, 302 s.). Einaste ordboka utanom andreutgvaav Mayrhofers verk (sj ovanfor) som til dessa gjer konsekvent bruk av laryngal-teori ved indoeuropeiske konstruksjonar, er ikkje uventa Puhvels arbeid forhettittisk (1984; forfattaren brukar 8 laryngalar). Dette syner at dei flesteskrivarane av etymologiske ordbker enno sit p gjerdet m.o.t. dettesprsmlet, tankevekkjande nok, for laryngalteorien is now generally accepted,with differences on details, skriv Winfred P. Lehmann i freordet til si engelskeutgve av Feists gotiske ordbok (Lehmann 1986: VI, sj 3.2).

3 Etymologiske ordbker innom germansk

3.1 UrgermanskFleire indoeuropeiske sprkgrupper har ftt eigne, store etymologiske ordbker.Mest kjend er vel Meyer-Lbkes ordbok over romanske sprk (3. utg. 193035, sj2.2), som under latinske og germanske oppslagsord (reelle og konstruerte) samlardet sams ordfanget i desse mla. Meyer-Lbke er frebilete for Turner sitt verk overnyindiske sprk (sj 2.4), med sanskrit-oppslagsformer. Elles finst det verk for sla-visk (m.a. Trubaev, sj 2.4), italisk (Muller Jzn, sj 2.3) og keltisk (sj Stokesunder 2.2).

Germansk har ogs eit samleverk, laga av nordmannen Alf Torp (18531916)unter Mitwirkung von Hjalmar Falk (18591928): Wortschatz der GermanischenSpracheinheit (1909). P 573 sider er det frt opp ca. 5 500 oppslagsformer verbaleog nominale rter og heile ord. Ordboka er tridje delen av fjerde utgva av FicksVergleichendes Wrterbuch (sj 2.3; bd. 1 i 1890, bd. 2 er ordboka til Stokes [sj

25


2.2]). Torp utfrde i rynda arbeidet leine p eitt r (!, jfr. Olsen 1917: 563 f.),samstundes med at Falk/Torp vart revidert og kom i tysk utgve (sj 3.11.1).

Alfabetiseringa av oppslagsformene er lik opplegget til Fick, altso etter indiskmal. Boka vantar som vanleg for arbeida t Torp freord, innleiing, avstyttings-liste og register, so ho er noko tungvinn. Hovudparten er ei grundig samanskaring avordfanget i dei gammalgermanske mla, medan ord som berre er heimla fr yngresprksteg jamnast er utelatne. Ordtydingane vert tidast gjevne p tysk, men stundomp latin. Viktigare samrtingar i andre indoeuropeiske sprk er nemnde, og den(ur)indoeuropeiske rota er frd opp. Det gammalindiske prinsippet gjeld for opp-stelling av rtene, dvs. at utgangsstet er nullsteget. Altso: Gno. bja er frt oppunder germansk bud, som atter er refleks av indoeuropeisk bhudh, i staden forsom i dag, i 1. hgsteget: germansk *eu-, av ie. *bheudh-. Tydingsvokster leggTorp lite vekt p greie ut, og alternative etymologiske tilknytingar er sjeldannemnde. I mangt minner dei etymologiske tilknytingane om den dansknorskeetymologiske ordboka til Falk og Torp (sj 3.11.1), som truleg har vore grunnlagetfor dette arbeidet.

Naturleg nok har utviklinga seinare frt til at denne fyrste og til no einaste heilslege framstellinga av germansk ordtilfang i dag har diverse veikskapar: Opp-stellingsmten er gammalvoren og unyeleg, og mange etymologiar er forkasta.Men verket er evlaust enno ei nyttande hjelperd.

Ordboka til Torp har ftt ei viss avlysing ved to andre verk, av tyskaraneSeebold og Heidermanns.

Elmar Seebold (1934), no professor i Mnchen, er meister for Vergleichendesund etymologisches Wrterbuch der germanischen starken Verben (1970). Ordbok-delen er over 500 store sider og rmer alfabetisk oppfring av 600 verbalrter ogavleiingar til dei, med i alt kring 3 400 rekonstruerte former. Boka ist einmal alsSammlung und Zusammenfassung der germanischen starken Verben gedacht, undzum andern als Voruntersuchung zu einem neuen vergleichenden Wrterbuch dergermanischen Sprachen (7). Prinsipielt er mest berre verb og ord heimla i gammal-germanske sprk medtekne; dei er ogso kjeldefeste. Kvar rot fr ei probat etymolo-gisk drfting, der g semantikken kjem inn. Det er rikeleg med litteraturtilvisingar i motsetnad til Torp-ordboka. I ei overlag grundig og mnstergild innleiing gjerSeebold greie for bygnaden av ordartiklane og valet av lydsymbol for deiurgermanske og indoeuropeiske rekonstruksjonane, og han drftar rotutviding ogrotteoriar; dertil karakteriserer han kjeldematerialet. Seebold set jamnast ikkjefram eigne, nye etymologiar, men han dmer kritisk om dei som andre har komemed.

Verket til Seebold ei doktoravhandling er etter mitt syn det viktigaste som erkome innom germansk etymologi det siste halve hundreret. Det er svrt rosverdigbde i metodikk og m.o.t. resultat.

I 1993 kom atter eit rosverdig verk innom germansk etymologi. Forfattaren erFrank Heidermanns, tittelen er Etymologisches Wrterbuch der germanischen

26

ODDVAR NES

Primradjektive, og sidetalet er 719. Det er ei omarbeidd doktoravhandling (Kln,1990). I den innleiande luten kjem bibliografi, avstyttingslister (der Heidermannsnach Mglichkeit fylgjer Seebold), kjeldelister og ei fin Einleitung (2638), derdet m.a. vert greidd ut om bygnaden av ordartiklane. Vidare kjem ein ypparlegsystematisk del (3989), der alle adjektiva i verket er skipa etter ordlagingsmte ogsuffiks. Ordbokdelen den alfabetiske, langt lengste luten av verket fyller sidene93697. Ordartiklane (dei er 1011 etter mi teljing) er bygde p Seebolds vis, dvs.dei er systematiske og vel strukturerte, med kjeldefeste heimlar or dei gammal-germanske mla, med opplysningar om utbreinad, etymologi og bibliografiske opp-lysningar attt.

Omdminga mi er denne: Heidermanns har laga eit sidestykke til Seebold somvert ovnytteleg for germansk etymologisk gransking. At ymist enno er ugjort,syner likevel m.a. merknadene som Volkert F. Faltings har gjort m.o.t. frisisk (1996).

3.2 GotiskGotisk har dei eldste samanhangande tekstane p germansk ml, men var av dei sistegermanske sprka som fekk ei etymologisk ordbok (engelsk hadde Mller og Skeat,tysk Kluge, nederlandsk Vercoullie og Franck, dansk Jessen og svensk Tamm).Den nederlandske komparatisten Uhlenbeck (sj 2.2) gav i 1896 ut Kurzgefasstesetymologisches Wrterbuch der gotischen Sprache (174 s.), og i 1900 kom andreutgva (179 s.). Boka er meint avlyse Sigmund Feists Grundriss der gotischenEtymologie (1888, er inga ordbok). Framstellinga er knapp og nktern, forfattarenhar med bde germansk og utanomgermansk jamfringsstoff, og der er mange lit-teraturtilvisingar. Uhlenbeck frer ofte opp konkurrerande etymologiar utan tastode. Eigne etymologiar er det lite av. Det gotiske ordtilfanget er ikkje fullstendigframlagt, og drftingane er utilfredsstellande m.o.t. ordavleiing. Seinare skreivforfattaren eit par lange avhandlingar om gotiske etymologiske problem, men fleireutgver av ordboka kom ikkje.

I 1909 fekk ordboka til Uhlenbeck ein avlysar i eit nytt verk av dentyske germanisten Sigmund Feist (18651943): Etymologisches Wrterbuchder gotischen Sprache. Mit Einschluss des Krimgotischen und sonstiger gotischeSprachreste (380 s.). Andre utgva kom 192023 (448 s.). Av nytt m nemnastmedtakinga av krimgotisk. Det er ei balansert og kritisk framstelling, somserleg merkjer seg ut ved grundige litteraturtilvisingar og drfting av alternativeetymologiar, tydeleg etter mnster av den latinske ordboka til Walde (somkom i 1906, sj 2.2). Men i motstrid til Walde er Feist varsam med operere medindoeuropeiske rter. Andre utgva er revidert og vidka, og Feist har dessutan tekeinn mange tokariske ord.

Det kom ei ny etymologisk ordbok over gotisk i 1934. Forfattaren er den tyskegermanisten og leksikografen Ferdinand Holthausen (18601956), som sameret produserte ei etymologisk ordbok over gammalengelsk (sj 3.8). Tittelen erGotisches etymologisches Wrterbuch. Mit Einschluss der Eigennamen und der

27


gotischen Lehnwrter im Romanischen. Boka er svrt knapp (133 s.). Nytt stoff som einast finst i dette verket er sernamna og dei rekonstruerte gotiske orda iromanske sprk. Krimgotiske ord er ikkje tekne med. Ordtilfanget er kring2 800 oppslagsord. Holthausen nyer seg stort sett med oppramsing av etymologisksamanhyrande ord (germanske og utanom-germanske), og han set svrt sjeldanopp indoeuropeiske rter. Holthausen grunngjev utgjevinga av ordboka si m.a.med at Feist 1923 er foraldra og ikkje alltid pliteleg (vel etter at Walde/Pokornysindoeuropeiske ordbok var komen), og han tykkjer nok g at Feist 1923 er for laus ifisken ved at avvikande etymologiar er med der. Sjlv har Holthausen sjeldanetymologiske drftingar, og litteraturtilvisingar er boka nesten fri for. Tidt er stoffet(krysstilvisingane) lagt fram p ein slik mte at det kan fre til sirkelslutningar.

Men Feist kom att: Fem r etter Holthausen, i 1939, var tridje utgva av ordbokahans ferdig, og no kalla Vergleichendes Wrterbuch der gotischen Sprache. MitEinschluss des Krimgotischen und sonstiger zerstreuter berreste des Gotischen(708 sider). Nytt for denne utgva med kring 2 600 oppslagsord er at hettittiskordtilfang er teke omsyn til ved jamfringane, og eit register p 120 s. over ikkje-gotiske ord. Den samanliknande delen av orddrftingane er strre enn i 1923, ja,mange drftingar og litteraturtilvisingar hver nok betre i ei samlande ordbok forindoeuropeisk av typen Walde/Pokorny enn i ei ordbok over eit einskildsprk; dennekritikken har elles mange framfrt. Men nett dei romslege litteraturtilvisingane ogden rause jamfringa med ord i andre ml relevante og mindre relevante har gjortdenne tridje utgva til den verdfullaste etymologiske ordboka innom germansk, ogtil ei av dei nyttigaste for indoeuropeisk etymologisk gransking i det heile.

Nesten femti r skulle det g fr Feists ordbok fekk avlysing ved Lehmannsutgve (sj under). Men mangt hadde skjedd i tida etter 1939, og for stette strstesaknet gav dei belgiske lingvistane Bernard Devlamminck og Guy Jucquois (1940)ut Complments aux dictionnaires tymologiques du gotique 1 (AF) (1977, 122 s.).Fremlet er konsis referering av litteratur som vedkjem gotisk etymologi slik han erframstelt i Feist, og forfattarane har ekserpert tidsskrifter og monografiar fr 1936 til1976. Eigne vurderingar har dei ikkje vilja kome med. I dette (hittil) eine heftet strdet ca. 230 ord (av om lag 660 for denne alfabetdelen i Feist). Jfr. elles den verd-fulle oversyna Gothic Etymological Dictionaries: Past Present Future, av denkjende gotisten Ernst Albrecht Ebbinghaus (1986).

I 1986 kom ei ny, fjerde, utgve av ordboka t Feist. Men sprkforma er engelskog for bibliografane vert det eit brot, med di at forfattarnamnet er WinfredPhilipp Lehmann (1916, ein kjend amerikansk indogermanist) og tittelen er AGothic Etymological Dictionary (XIX + 712 s.) Arbeidet med denne utgva tok til i1978 (VIII), og mange studentar og kollegaer av Lehmann (m.a. den kjende belgiskamerikanske indogermanisten Edgar Polom og gotisten, tysk-amerikanaren ErnstA. Ebbinghaus) har arbeidd aktivt med. Det nye ved denne utgva er i mindre gradetymologiane (som Seebold i si svrt kritiske melding meiner ikkje held ml, sj1989: 125). Lite etymologisk nytt er finne, og Seebold har nok rett nr han slr fast

28

ODDVAR NES

at han har keine Etymologie gefunden, die er [dvs. Lehmann] neu aufgestellt oderwesentlich verbessert htte (loc. cit.). Viktigast er dei bibliografiske opplysninganefor tida etter Feist 1939, men det vantar mangt av det relevante stoffet likevel (jfr.Seebold 1989: 126). Laryngalteorien ved ie. rekonstruksjon er Lehmann ein kjendtilhengjar av, men bruken i dette verket er berre brotvis (ved at hovudtilvisingane ertil Pokorny). Dei ymse symbola (H, , x, , , , H

2, H

3) frer etter Seebolds syn til

Notations-Mischmasch (Seebold 1989: 127). Han har rett.Etter den alfabetisk skipa ordbokdelen (1413) fylgjer register over ord i ymse ie.

sprk (417592) og ein stor bibliografi, med HelenJo Jakusz Hewitt som redaktr(593712). Eg har talt 3 837 titlar, der ein stor del ikkje er aktuelle for Lehmann siordbok, m.a. av di dei ikkje er siterte der, og mange er tilvisingar til tridje utgva avFeist, der ein stor hop dessverre ikkje er tekne inn i den nye fjerdeutgva (To keepthe dictionary within reasonable bounds much of the commentary given by Feist(1939) in reduced type has been omitted here, VI). Tankevekkjande er det atdenne ordboka har ftt berre 1 seris og d nrast malisis melding, nemlegSeebold 1989.

3.3 Hgtysk

3.3.1 Moderne hgtyskDen langt mest kjende og siterte etymologiske ordboka for tysk er Friedrich Kluge(18561926): Etymologisches Wrterbuch der deutschen Sprache. Kluge var berre25 r d han, ein ihuga, men sjlvstendig junggrammatikar, tok i ferd med den fyrsteutgva (188183, 428 s.). Siste utgva Kluge stod for, var den tiande (1924); dhadde han i mange r vore blind. Seinare har andre gjeve ut ordboka: Alfred Gtze(18761946) 11.14. utg. (193448), Alfred Schirmer (18871961) 15.16.utg. (195153), Walther Mitzka (18881977) 17.21. utg. (195775); siste reviderteutgva var den 20. (1967). Rolf Hiersche skulle revidere 21. utg., men laut gje opp.

Ordtilfanget er kring 10 000 ord, mesteparten ekte tyske ord, sokalla arveord,men g mange framandord og lnord, som er svrt tilfeldig medtekne; ofte synestmedtakinga botne i at eit ord er interessant (for forfattaren/utgjevaren). 1967-utgva er p 915 sider, av dei er s. 899915 eit sakregister. I dei tidlege utgvenevar det dessutan register over greske, latinske, italienske, franske og engelske ord,pluss eit langt tillegg om Chronologie des deutschen Wortschatzes (av F. Mentz).

Eit heldig drag ved dette verket er vekta som blir lagd p ordhistorie: Voksteren ityding og bruk fr fyrste heimelen av vert synt ved hjelp av sitat fr kjendeforfattarar. Kulturhistorisk plassering av ordtilfanget str sentralt. Like eins er sprk-geografien sterkt representert i dei utgvene Mitzka har sttt fre. Mange ord erkjeldefeste, og det er ofte gjeve litteraturtilvisingar, men opplysningar om avvikandeeller konkurrerande etymologiar er det smtt med.

Derimot er det uheldig at utgjevarane av Kluge og av dei serleg dialektologenMitzka ikkje makta revidere ordboka skikkeleg mellom dei tide utgvene

e

29


(Mitzka greidde visst berre rundt 100 ord pr. utgve, av eit samla tal p 10 000).Mange av dei ikkje-germanske jamfringane er no foraldra, og det same gjeld

ogso for mange etymologiske utgreiingar i det heile og dei kulturhistoriske slutning-ane som er dregne p (tvilsame) sprklege (semantiske) premissar. Kritikken motdenne ordboka vart derfor sterk etter kvart (sj t.d. Seebold 1981 passim og 1983,Hiersche 1983 og Polom 1983b).

Ordboka til Kluge har fr fyrste utgva vore eit mnster og ei sentral kjelde ause or for andre ordbokforfattarar; det gjeld t.d. Franck (1892, sj 3.6), Falk/Torp(sj 3.11.1), Hellquist (sj 3.9), Skeat (4. utg., sj 3.8) og Nielsen (sj 3.10). Ordb-kene deira ber meir eller mindre merke av frebiletet, som stundom er skrive rett av(soleis ofte av Franck 1892 og sjeldnare av Falk/Torp og Nielsen). I 1980-ra varderimot so mykje av stoffet tvilsamt bde m.o.t. dei indoeuropeiske og dei ikkje-indoeuropeiske etymologiane at ein gjennomgripande revisjon var pkravd.

Etter ein konferanse i september 1982 vart Elmar Seebold (sj 3.1) beden om st fre ei ny utgve av Kluge. Han tok p seg oppgva, og i 1989 kom boka. Menmeir om det seinare.

Etter at Kluge si ordbok hadde rdd grunnen for tysk etymologi i eit kvarthundrer, kom ei gammal ordbok i ny utgve, den femte: Friedrich Ludwig KarlWeigand (180478): Deutsches Wrterbuch 12, 190910 (1276 s.; 1. utg. 185771). Hovudutgjevaren var indogermanisten Hermann Hirt, p den tida mest kjend foravhandlinga Der indogermanische Ablaut (1900, jfr. 2.2). Boka er trass i tittelen ei etymologisk ordbok, med 27 000 oppslagsord (altso bortimot tre gonger strre ennKluge), og med langt fleire avleiingar, samansetningar, dialektord og framandordenn Kluge. Orda er tidfeste og kjeldefeste, og ordhistoriene er bra. Det kulturhisto-riske aspektet er mindre synleg enn hos Kluge. Etymologiane er interessante ogsjlvstendige, og ofte avvikande fr dei Kluge har p denne tida. Drftingane ernkterne og litteraturtilvisingane er rikelege. Indoeuropeiske rter opererermerkeleg nok Hirt sjeldan med, men derimot er germanske og utanomgermanskesamrtingar frde opp. Ordboka har sitt verd den dag i dag p.g.a. dei sjlvstendigeetymologiane og dei mange tyske dialektorda som er etymologiserte der, ja, denstore germanisten Wilhelm Streitberg (18641925) meiner at ordboka kjem in dieerste Reihe der etymologischen Wrterbcher (1936: 143).

Den tridje tyske etymologiske ordboka som skal nemnast, er Duden. Etymologie.Herkunftswrterbuch der deutschen Sprache (1963, 816 s.), utgjeven av Duden-redaksjonen, med Gnther Drosdowski (1926) som hovudmedarbeidar. Boka harom lag same tyske ordtilfanget som Kluge, men i tillegg fleire tusen framand- oglnord, i alt rundt 16 000 ord. Etymologiane er realistiske og orda er ofte samla ifamiliar, dvs. at avleiingar og samrtingar vert handsama under eit hovudord.Ordhistoriene er knappe og opplysande, og den kulturhistoriske samanhengen ergodt framstelt p den knappe plassen. Framandorda er ofte sikrare drfta enn i Kluge1967. Jamt over er dei indoeuropeiske etymologiane meir tillitvekkjande enn i ord-

30

ODDVAR NES

boka til Kluge. Ei nyttig framstelling av m.a. prinsippa for etymologiane i Duden-ordboka har Drosdowski gjeve (1977 [1957]).

I 1989 kom ei ny utgve, 2., vllig neu bearbeitete und erweiterte Auflage, avdenne ordboka. Ordstokken er auka til over 20 000, darunter alle gngigenFremdwrter, bei denen das Fragebedrfnis erfahrungsgem besonders gro ist(freordet). Den faglege kvaliteten er hg, og litteraturlista ([841][44]) syner atredaksjonen har fylgt med tida. Ordartiklane er mnstergildt klare.

I 1986 sg byrjinga av ei ny tysk etymologisk ordbok dagsens lys. D kom fyrsteto hefta av Deutsches etymologisches Wrterbuch (Aanheischen, XXXV + 124 s.).Forfattaren er Rolf Hiersche (1924, indogermanist, professor i Giessen). Nesteheftet kom i 1990; det var i bokstaven d (Ddemolieren, 80 s.). Utgjevaren rekna i1986 med 12 hefte pr. r, slik at verket vil ta mellom 30 og 60 r fullfre, og velmed eit omfang p 4 5005 000 sider. Ein serhtt ved dette verket er den langt strrevekta p ordhistorie og tydingsutvikling enn etymologi i opphavleg meining. Eitanna serdrag er opplysningane om tidlegaste heimlane i skrift for dei einskilde orda.Orddrftingane er lange og litteraturtilvisingane mange.

Men opplegget er svrt ambisist og ikkje lett gjennomfre i alle fall etterden opphavlege planen, og kritikarane har vore ute, kanskje hardast konkurrentenSeebold, som meiner at Hiersche kein Etymologe ist, sondern ein Sammler vonetymologischem Material. Dementsprechend ist auch sein Wrterbuch ein sehrntzliches und informatives Handbuch aber es ist mehr ein Steinbruch als einrichtungsweisender Anfang (!,1988: 364).

Ei austtysk etymologisk ordbok kom ut i 1989: Etymologisches Wrterbuch desDeutschen, erarbeitet von einem Autorenkollektiv [...] unter der Leitung von Wolf-gang Pfeifer (XXXIV + 2093 s., i tre band). I alt er kring 21 600 ord handsama under8 054 Stichwrter/Artikel (VIII), altso i likskap med Duden-ordboka. Ordstoffeter variert, med medtaking av mange lnord og framandord; derimot er ord imundartlich und provinziell bruk ikkje medtekne (VII). Ikkje f DDR-ord ogDDR-tydingar er tekne opp i verket, og det er vel heller ikkje undrast over atmellom ordbkene og ordsamlingane som ligg til grunn for arbeidet, er dieSammlungen zum Wortschatz von Marx und Engels (!, XI). Etymologiane vertframstelte etter Pokornys system i hans ordbok (sj 2.4), og dermed utan basis ilaryngalteorien (X). Innleiinga er svrt instruktiv, og eit pluss er lista over standard-ordbker for ymse indoeuropeiske ml som redaksjonen har henta ordformer i. Eitabsolutt pre ved dette verket er dei tidfeste, grannsamt kontrollerte gammalhgtyskeordformene. Her er boka den mest plitelege av alle generelle etymologiske ordb-ker. Etymologiane er jamnast varsamt framlagde, og ordartiklane minner ikkje liteom Kluges (fr Seebold tok over). Litteraturtilvisingar er det mindre av enn hjKluge. I 1993 kom denne ordboka i 2. Auflage durchgesehen und ergnzt avPfeifer (XXVII + 1665 s., i to band), men denne utgva har eg ikkje sett.

ret 1989 kom det ei tridje tysk etymologisk ordbok p marknaden. Det var den22. utgva av Kluge, med Elmar Seebold som utgjevar (LXV + 822 s.).

31


Men det er mest berre namnet att av den fr omtala Kluge:

Diese Bearbeitung ist insofern ein vllig neues Buch, als der Lemma-Bestand grundlegend systematisiert worden ist, und alle Artikel nach einemfesten Schema aufgebaut und neu geschrieben sind. Alles nach dem neuerenStand der Forschung Fragwrdige ist ausgeschieden worden, im ganzen wirdein wesentlich strker zurckhaltender Standpunkt eingenommen. [....] Wasdie Neubearbeitung aber nicht bringen kann, ist eine Aufarbeitung jedesArtikels nach dem neuesten Forschungsstand, [...] und wirklich vollstndigeoder Vollstndigkeit anstrebende Literaturangaben, denn dafr htten diezur Verfgung stehende Zeit und der zur Verfgung stehende Raum um einVielfaches berschritten werden mssen (freordet).

Verket har ftt ei ypparleg innleiing, med utgreiing om ordutvalet (kring12 000 oppslagsord), strukturen i ordartiklane, Einfhrung in die Terminologie,transkripsjon av framande alfabet og lydteikn, og ein stor bibliografisk del (XLILXV). Ordartiklane er svrt avvikande fr tidlegare Kluge-utgver, med langt min-dre ordhistorie og mlgeografiske opplysningar, og med mykje strammare framlegg-ing av relevant materiale. Litteraturtilvisingar er det ngda av.

I 1995 kom 23. utgva av Kluge, med Seebold som ansvarleg (LXIV + 921 s.).Ordfanget er utvida til om lag 13 000 oppslagsord. Gjennomarbeidinga av tilfangethar halde fram og innleiinga er forbetra. Seebold har drege mykje nytte av Pfeifersine tidfestingar og former av gammalhgtyske ord (freordet, [VII]), og ei faststrukturering av ordartiklane er gjennomfrd. Litteraturtilvisingane er langt fleireenn i 1989-utgva. Den kritiske etymologen Seebold har her laga den beste ogdimed nyttigaste etymologiske ordboka for noko germansk sprk til no, etter mittsyn; han tvilar p mangt av det som tidlegare har vore godteke.

Eit verk om gammalhgtysk etymologi skal g nemnast. Det er Albert LawrenceLloyd (1930) og Otto Springer (1905, tysk-amerikansk germanist): Etymo-logisches Wrterbuch des Althochdeutschen. Ordboka har til dessa kome i to band(1988 og 1998), og dekkjer alfabetdelen AE. Omfanget er rekna til kring tte band.Planen var gje ut eit band tridje kvart r, altso med fullfring kring 2010, men dettykkjest heller lykte med kring 2070, eller noko fr. Riseverket vert visseleg eitstandardverk, ikkje berre for gammalhgtysk, men for gammalgermansk i det heile,og for indoeuropeisk etymologisk gransking. Kognatane i andre germanske ml vertframfrde (med litteraturtilvisingar), ordlaginga vert berrlagd, og jamfringane medutanomgermansk mlto er omfemnande (og med litteraturtilvisingar). Fagfelaganeverdset denne ordboka hgt.

To ordbker til lyt nemnast. Dei er i liten grad etymologiske i komparativ for-stand, men derimot sentrerte om ordhistoria, semantisk og kulturhistorisk.

Den eldste mest utbreidde ordboka er ein klassikar som har pverkamange ordbokskrivarar, mellom dei Falk og Torp. Det er Hermann Paul (18461921): Deutsches Wrterbuch (1. utg. 1897, 576 s.), seinast i 9. omarbeidde utgva

32

ODDVAR NES

(1992, XXXIX + 1130 s.), utgjeven av Helmut Henne og Georg Objartel, med sterktreviderte og utvida ordhistorier og ca. 19 000 oppslagsord. Det ordhistoriske aspek-tet er altso her det relevante, medan etymologiane br studerast t.d. i Kluge.

Den yngre og langt strste ordboka har berre rundt 10 000 oppslagsord, menmange ord kan fylle fleire sider. Det er Trbners Deutsches Wrterbuch 18(193957, 4 850 s.). Hovudredaktren og den mestskrivande medarbeidaren er Al-fred Gtze, som g var utgjevar av 11.14. utg. av Kluge. Dei fire siste banda kometter at Gtze var avliden (1946), og Walther Mitzka redigerte dei. Nr det gjeldordetymologiar i streng forstand, vert det jamnast vist til 11. utg. av Kluge (1934).Hovudtyngda ligg p ordhistoriene, der tydingsutvikling og kulturhistoriske saman-hengar er grundig framstelte. Avleiingar og samansetningar er det g gjort greie for,med dateringar og ngne kjeldetilvisingar. Det lge talet p oppslagsord kjem av atlnord og framandord ikkje har ftt plass i nemnande grad.

3.4 LgtyskDette sprket har ftt berre ei etymologisk ordbok, av amerikanaren Samuel Berr(1939): An Etymological Glossary to the Old Saxon Heliand (1971, 477 s.). Somtittelen fortel, gjeld boka gammallgtysk og einast orda som str i det store eposetmed nytestamentleg emne, He liand Frelsaren. Jamfringane er som regelreine oppradingar av germanske og ikkje-germanske kognatar, utan sjlvstendigeetymologiske og semantiske drftingar, og med tilvisingar til ein del etymologiskeverk som er lite nytta no; t.d. viser Berr for gresk til Boisacq (1916, sj 2.2), i stadenfor til Frisk (ferdig i alfabetdelen 1970, sj 2.4), og han vantar ymse andre verk,t.d. Walde/Hofmann (latin) og Onions (engelsk, sj 3.8). Litteraturtilvisingane ertemmeleg tilfellelege, og boka er heller ikkje fri for prenteviller. Alt i alt svarar detteverket mest til Holthausens ordbker for gotisk og gammalengelsk, som ElmarSeebold rkande har klassifisert som Rohmaterial-Typ-ordbker (1983: 263).

3.5 FrisiskFrisisk er det einaste germanske sprket som enno ikkje har ftt ei etymologiskordbok. Gammalfrisisken er godt ivareteken i mange vestgermanske ordbker, imotsetnad til ny(vest)frisisken. Den einaste freistnaden p ei etymologisk ordbokover nyfrisisk er gjord av frisisten Wybren Jan Buma (1910). I tidsskrifta Us Wurkprenta han i 1969 over 49 sider orda under bokstaven A, som ei priuwke, litensmakebit, p ei etymologisk ordbok. Prva inneheld kring 230 ord, og det er tekelike mykje omsyn til lnord som til erveord. Buma ramsar opp alle former for alleord, ogso dei nynordiske, slik at me fr vite at abbekaet heiter advokat i dansk,svensk og norsk. Dei indoeuropeiske tilknytingane hentar han fr Pokorny, og ellesviser han ofte til ordbkene av Kluge, Franck og de Vries. Han har med formene ivest-, aust- og nordfrisisk, og kjeldefester og daterer dei som regel. I det heile erdette ei lovande opptakt, men meir er ikkje kome, med mitt vitende. Jamt over kanein nok seie at orda ikkje er sjlvstendig etymologiserte av Buma, men synsstaden er

33


frisisk. Buma har helst ei mlpolitisk meining med ei frisisk etymologisk ordbok, forhan grunngjev arbeidet med at sokke wurken [som t.d. ei etymologisk ordbok] yns eigen tael, yn it Frysk, skreaun wurde moatte (1969: 3).

3.6 NederlandskFor dette sprket finst det to gode ordbker, av Franck og de Vries; ei lita, meirpopulr ordbok av de Vries skal g omtalast, og eit verk fr 1991.

I 1892 gav tyskaren Johannes Franck (18541914) ut ei stor ordbok: Etymo-logisch Woordenboek der Nederlandsche Taal (619 s.). Verket (som vart utarbeidd188390 og etter kvart omsett til nederlandsk og prenta 188592) har den tyskeordboka til Friedrich Kluge (1. utg.) som modell. Etymologiane er sterkt knytte tildei Kluge har, og ei lang innleiing om samansetninga av ordtilfanget er teken rett orei tilsvarande hj Kluge (sj freordet VII). Ordhistoriene ligg g tett opp til dei somstr i Kluge, medan etymologiane stundom viser eit visst sjlvstende.

Tjue r seinare, i 1912, kom andre utgva av dette verket, tilskipa av den kjendenederlandske slavisten Nicolaus van Wijk (18801941), og auka til 897 s. (medreknaeit nederlandsk og tysk ordregister p 48 s.). Kring 10 000 ord har ftt eigne oppslag.Mange andre ord str i eit register p ca. 6 500 ord, slik at van Wijk handsamar kring16 500 ord. Denne utgva har vore eit av standardverka for germansk etymologiseinare. Opplysningane er uvanleg stande, bde for nederlandsk, anna germansk ogikkje-germansk ordtilfang, for van Wijk har m.a. kunna byggje p Falk/Torp 191011, Feist 1909, Torp 1909, Weigand/Hirt 190910, Walde 1910 (2. utg.) og Berneker190813 (sj 2.2). Ordboka er dimed av dei nyttigaste innom germansk den dag idag. For nordgermansk byggjer van Wijk eksplisitt p Falk/Torp (og til dels Tamm),og han opererer i pakt med Walde (latin) meir med indoeuropeiske rter(bases) og rotutvidingar enn andre germanske ordbker p den tida. I denne andreutgva har van Wijk auka omfanget med over ein tredel, fortel han (XIII), men for greie det laut han oftast stryke litteraturtilvisingar.

I 1936 laga sprkhistorikaren Coenraad Bernardus van Haeringen (18921983)eit Supplement p 235 s. (medrekna ordregister). Hovudvekta er lagd p ord-geografi (ogso t.d. tilhvet til mellomlgtysk og frisisk) og kronologi (ved inndra-ging av dialektalt og nytt gammalgermansk stoff). Litteraturtilvisingar har vanHaeringen mange av.

Den andre store etymologiske ordboka er utarbeidd av germanisten og keltologenJan [Pieter Maria Laurens] de Vries (18901964). Ho kom i hefte fr 1963 til 1971;det siste heftet gav germanisten Flicien de Tollenaere (1912) ut, s. 769 ff., medAanvullingen en Verbeteringen s. 88285. Sidene 887977 er register overengelske, tyske, nord- og austgermanske ord. Ordboka som inneheld ca. 10 200oppslagsord er utgjeven etter same prinsippa som de Vries utvikla for Altnord-isches etymologisches Wrterbuch (sj 3.11.2). Dei etymologiske drftingane erkritiske. Men jamfringsstoffet er ikkje so grannsamt attgjeve som i Franck/vanWijk, og rekonstruksjonane er stundom upresise (sj elles 3.11.2). Framandord har

34

ODDVAR NES

de Vries fleire av enn Franck/van Wijk. Seinare granskarar har ikkje vore like samdei domen over dette verket. Storparten er varsame brukarar, serleg pga. de Vries sinasegruse ovundring for Jost Triers etymologiske vyar (sj 3.11.2). Ja, Seebold har etter alt dme med overlegg ikkje teke med ordboka til de Vries i singode bibliografi over etymologiske oppslagsverk (1981: 317)! Derimot er belgiskamerikanaren Edgar Polom (1920) meir positiv i si vurdering, og eg er samd medhan: Ordboka til Jan de Vries remains a valuable tool for the Germanist, and if hedismisses the obvious bias towards the often far-fetched ecological interpretations ofJost Trier, he can find much more in it than in the current Germanic etymologicallexica (1983a: 223). It would therefore be quite unfair to dismiss it summarily(op. cit. 225).

Fr Jan de Vries tok i ferd med utgjevinga av den ovannemnde ordboka, laga hanei pocketordbok: Etymologisch Woordenboek (1958, 293 s.). I dei fyrste tre utgvene(195861) inneheldt ordboka i tillegg til om lag 7 000 oppslagsord fleire hundreintegrerte stadnamn med etymologiar, men stadnamna vart tekne ut i 4. utg. Ord-etymologiane er naturleg nok like dei me finn i det store verket, og svrt knappe.Drftingar og litteraturtilvisingar vantar. Boka har ei god innleiing for ulrdebrukarar. Fr og med 13. utg. (1983, 369 s.) har den tidlegare hovudredaktren fornasjonalverket Woordenboek der Nederlandsche Taal, Flicien de Tollenaere (sj govanfor), vore utgjevar; 20. utg. kom i 1997 (463s.). Han har etter kvart auka ord-tilfanget, slik at det no er p kring 9 250 oppslagsord. Vidare har utgjevaren revidertmange hundre etymologiar og har gjeve mange litteraturtilvisingar, men viktigast erdet at oppslagsorda for fyrste gongen i eit nederlandsk leksikon har fttngne fyrstedateringar (rstal). Dette er eit nyttig og viktig tiltak; av germanskeetymologiske ordbker har berre Kluge, Weigand/Hirt og Hellquist i ein viss mon vore p line med pocketordboka i denne samanhengen. Seinare har Barnhart-ordbkene for engelsk kome til (sj 3.8). Frebilete for de Tollenaere er visseleg deidiverse romanske etymologiske ordbkene for fransk, italiensk, spansk, katalanskog portugisisk, som lenge har hatt med eldste heimlane for ord. Som eit aproposkan nemnast at same ret som dette verket, i 1983, kom den fyrste engelske hand-ordboka med grannsame ofte nye dateringar: Frederick C. Mish, red.: WebstersNinth Collegiate Dictionary (160 000 oppslagsord).

Nok ei nederlandsk ordbok skal f omtale, men eg har ikkje sett ho. Det er P. A. F.van Veen og Nicoline van der Sijs: Etymologisch Woordenboek; de herkomst vanonze woorden (1990, 893 s.). Forfattarane er leksikografar, men ukjende sometymologar. Eit pluss er medtakinga av mange lnord, geografiske namn ogpersonnamn, men elles er det visst alvorlege ankepunkt: Das Wrterbuch enthltgrobe inhaltliche Schnitzer. Aber auch formale Fehler wie fehlende diakritischeZeichen finden sich zuhauf. Vor einer Neuauflage sollte das Werk grndlichberarbeitet werden, meiner resensenten Rolf Kdderitzsch (1994: 56).

35


3.7 AfrikaansOgso dette mlet (med grunnlag i dei nederlandske mlfra til innvandrarar i Sr-Afrika fr 1600-talet av, boarane) har ftt si etymologiske ordbok. Det var i 1967 atafrikaanisten Stephanus Petrus Erasmus Boshoff (18911974) og afrikanistenGabriel Stefanus Nienaber (1903) gav ut verket Afrikaanse Etimologi (741 s.),med om lag 7 500 oppslagsord. Ordboka har m.a. ei lang innleiing om dei ymsesprka som afrikaans har motteke ordtilfang fr (m.a. bantu-, hottentott- og san- ellerbuskmannsprk). Boka inneheld ogso den hittil lengste lista over litterrekjelder som finst i eit germansk etymologikon (51 s.). Flesteparten av dei germanskeetymologiske opplysningane er henta or Franck/van Wijk og den ovannemnde ned-erlandske nasjonalordboka (sj 1). Germansk sprkvitskap har soleis niks nytt hente, men m.o.t. afrikanske ord er verket viktig og oftast litande. Det har rikelegmed litteraturtilvisingar og (oftast indirekte) dateringar. Nr det gjeld internasjonale(framand)ord, er denne ordboka mindre brukande.

3.8 EngelskDen sentrale ordboka fr 1882 og fram til 1960-talet var Walter William Skeat(18351912): An Etymological Dictionary of the English Language (4. utg. 1910,780 s.). I den fjerde utgva har ordboka 14 286 oppslagsord, fortel forfattaren (VIII),opphavleg prest, men fr 1878 professor i gammalengelsk ved universitetet i Cam-bridge. Fyrste utgva (187982, 799 s.) kom fr junggrammatikarane hadde vunneota om forma p urmlet, og ber svip av det. Men Skeat eigna til seg det nye synet psaka, og i 1910 var ordboka tidhveleg. Sermerkt for Skeat er at han kjeldefesterogso ikkje-engelske ord som kan ha verd for ei etymologisk omdming. Han harnytta Kluge, Franck, Falk/Torp (1. utg.) og Fick, forutan naturlegvis James AugustusHenry Murrays (18371915; hovudred.) A New English Dictionary on HistoricalPrinciples (i dag kjend under tittelen Oxford English Dictionary; utgjeven forbokstavane AN i 1908). Inga germansk etymologisk ordbok har so mangelitteraturtilvisingar til tekster, ordbker og grammatikkar. Skeat har ei lang innleiing,der han m.a. set opp viktige canons for etymology, lydsamsvara mellom germanskog mange andre indoeuropeiske sprk, og han har lister over indoeuropeiske rter,homonym i engelsk, prefiks og suffiks. Han skriv ope om problem ein etymologmter, og fortel fr arbeidet med fyrste utgva at dersom eit ord ikkje let seg etymo-logisere p tre timar, so gjorde han det beste ut av stoda og let det st til! I modernemotsetnad til andre germanske ordbker kring 1910 (unnateken den nederlandskeFranck/van Wijk) opererer Skeat med indoeuropeiske rter i 1. hgsteget( bheudh, bheidh).

Skeat gav g ut ei knappare ordbok, utan drftingar og litteraturtilvisingar: AConcise Etymological Dictionary of the English Language (1. utg. 1882). Denneordboka kom i 8. utgva i 1911 (664 s.), med 12 750 oppslagsord (IX), og vart tidtprenta nyo. I praksis er etymologiane her like dei i den store ordboka.

Ein viss medtevlar fekk ordboka til Skeat d romanisten og skribenten, londona-

36

ODDVAR NES

ren Ernest Weekley (18651954), professor i fransk i Nottingham, gav ut AnEtymological Dictionary of Modern English (1921, XX + 1 660 sp. [= 830 s.]).Fremonen ved ordboka til Weekley i hve til Skeat, er det hge talet p oppslags-ord, kring 40 000. Men orda fr langt stuttare drfting. Jamfringsstoffet er ikkjealltid nyaktig, og forfattaren opererer ikkje med indoeuropeiske rter, med di hanlegg meir vekt p semantikken enn fonetikken, opplyser han (X). Tidfestingar er detlite av. Han har teke med heilt moderne ord (t.d. jazz, med sitat fr 1918) og forklararmange uttrykk og ordtke som Skeat vantar. Litterre hermingar skortar det ikkjep, serleg til illustrasjon av tidlegare tydingar; ofte er desse sitata humoristiske.Litteraturtilvisingar m.o.t. etymologiar har Weekley sjeldan. Dei mange godeillustrative hermingane og den relativt lette prosastilen gjorde verket til populrlesnad. Men vitskapleg nr ikkje boka standarden til Skeat; alt for mange laustunderbygde framlegg skjemmer inntrykket av ein elles skjnsam forfattar. (I etter-tida skal visst Weekley vere mest kjend for at den tyskfdde kona hans, barondotteraFrieda von Richthofen, drog fr honom og tre born i 1912, og slo seg saman med dennoko illgjetne forfattaren, gruvearbeidarsonen David Herbert Lawrence [18851930], som ho ekta i 1914.)

I 1924 gav Weekley ut ein avstytt versjon av ordboka si, A Concise EtymologicalDictionary of the English Language (492 s.), som kom i revised utgve i 1952.Men brigda i den siste er i hve til 1924 (og 1921) minimale. Nokre nye oppslagsordi tillegg til fyrste utgva kan gje 1952-utgva ein viss nytteverdi. Men tokken av einoverflatisk forfattar er styrkt.

Ein mannsalder etter Weekley kom den neste nemneverdige etymologiske ord-boka for engelsk. Det var i 1958 at den vidkjende publisisten og (m.a.) slang-granskaren men lingvistiske amatren Eric Partridge (18941979, opphavlegnewzealendar) gav ut Origins. A Short Etymological Dictionary of Modern English(970 s.). Fjerde og siste utgva kom i 1966 (972 s.). Ordboka inneheld 20 000oppslagsord, samla i grupper (ordfamiliar) under viktige oppslagsord (mainentries, tils. 12 000); under t.d. act handsamar Partridge 40 ord. Denne gjerda er liteutbreidd utanom romansk og latinsk/gresk mlvitskap, og frebiletet hans har helstvore den omtykte Oscar Bloch og Walther von Wartburgs Dictionnaire tymologiquede la langue franaise (i 2. utg. 1950). Partridge har f eigne etymologiar (utanomfor slangord), og han har nytta andreklasses etymologiske hjelperder stundom, menhan har g brukt t.d. Bucks synonymordbok (sj 2.4), Ernout/Meillet og Walde/Hofmann for latin (sj 2.2, 2.3), Feist (gotisk, sj 3.2) og Skeat.

Eit anna serdrag ved ordboka til Partridge er dei lange listene over prefiks ogsuffiks helst latinske og greske (tils. 46 s.) og compound-forming elements(101 s., med etymologiar). Mnsteret er visseleg Albert Dauzats (18771955)Dictionnaire tymologique de la langue franaise (1947-utgva). Alt i alt er ordbokabra, ikkje minst av di fleire framstande lingvistar har hjelpt Partridge med detaljar.

Samtidig med siste utgva av Origins, i 1966, kom to nye og viktige etymo-

37


logiske ordbker p marknaden; den eine var forfatta av ein jdisk innvandrar iCanada og den andre av nestoren innom engelsk leksikografi.

Den strste etymologiske ordboka over eit germansk sprk til dessa er Ernest Klein(18991983): A Comprehensive Etymological Dictionary of the English Language 12(196667, 1776 s.), med 46 800 oppslagsord. Den store ordmengda kjem av at uvanlegmange tekniske, botaniske, medisinske og framande (perifere) termar er medtekne, ogdertil ei stor mengd person- og stadnamn og mytologiske namn.

Ernest Klein var i rynda ukjend for den sprkvitskaplege verda d han gav utlivsverket sitt, so eg vil omtale han noko nrare. Den tragiske livssoga hans kanlesast i freordet til ordboka (VII) og serleg i Elseviers Weekly. English languagespecial. Ernest Klein Man of words (1967), ein forlagsbrosjyre. Klein vart fdd iRomania (dverande AusterrikeUngarn), var rabbin i Ungarn 193144, hamna so ikonsentrasjonslgra Auschwitz og Dachau og vart utfridd i 1945 (etter ha mistkona og einaste barnet sitt, og elles nraste slekta). Seinare kom han til Toronto iCanada i 1951, etter nokre r i Romania og Frankrike. Utdaninga si fekk han i Wien(semittologi og romanistikk, ferdig i 1935). Arbeidet hans har eg sett omtala tidle-gast i ein Unesco-kronikk, prenta m.a. i avisa Dagen (Bergen) 20.11.1951, derkronikkforfattaren intervjuar Klein under tittelen Sprkets veier er ikke uransake-lige. I Elseviers Weekly er Klein samanlikna med den lkjende italienske polyglot-ten, kardinal Giuseppe Mezzofanti (17741849; som skal ha kunna 114 languagesand 72 dialects), og det vert hevda at

Dr. Klein is probably the most qualified expert in the study of languages alivetoday. .... Dr. Klein comprehends more than fifty languages. For the past twentyyears Dr. Klein has devoted his full attention to a searching study of the history ofthe English language. Since English has its roots in some forty spoken and extinctlanguages, and Klein has mastered these, he has been in the unique position ofbeing able to compile the most comprehensive etymological dictionary of theEnglish language this century. .... Gifted with a photographic memory, he isreputed to have never forgotten a word he has ever seen in any language.

Eg endar med ei utsegn den einaste Elseviers Weekly har fr ein lingvist; det er denkjende nederlandske anglisten (grammatikaren) Reinhard Willem Zandvoort (18941990): Dr. Kleins Dictionary is a work of immense learning, which those intere-sted in the etymology of English words will rarely consult in vain.

Korleis er no stoda for dette verket? I sprkvitskaplege publikasjonar er detrelativt lite omtala, truleg av di Klein ikkje hadde kvalifisert seg i etymologiskekrinsar p frehand, men g av di det m.o.t. indoeuropeisk etymologisering tykkjest vere ein kompilasjon, utan serleg sjlvstendige ordanalysar.

Nr det gjeld ordtilfang fr semittiske sprk (ca. 750 ord), er etymologiane tilKlein langt betre enn i andre ordbker. Like eins er ordboka hans den mest plitelegem.o.t. dei internasjonale fagorda.

Derimot er det ikkje lite merkje til dei indoeuropeiske etymologiane,

38

ODDVAR NES

serleg for romansk og germansk ordstoff. Klein har f, og stundom foraldralitteraturtilvisingar; m.a. viser han til Meyer-Lbke 1924 (2. utg.) i staden for til densterkt reviderte 3. utg. (1935), han brukar 2. utg. av Bloch/von Wartburg (1950) som kom i 4. utg. (revidert) i 1964, 17. utg. av Kluge (1957) i staden for 19. rev. utg.1963. Han vantar sentrale verk som Corominas for spansk, Fraenkel for litauisk,Vasmer for russisk (og slavisk) (sj under 2.4), de Vries (gno.), Hellquist (svensk) ogFranck/van Wijk (ned.) for germansk, Holthausen for gammalengelsk, von Wartburgfor fransk (og romansk) og Pokorny for indoeuropeisk.

Det er fullvisst at Klein hadde sloppe unna mange forkasta og tvilsameforklaringar om han hadde nytta dei nyaste ordbkene, og dertil fylgt med i deisentrale sprkvitskaplege tidsskriftene. Verre er det med dei engelske etymologiane.Han verkar ofte lite fortruleg med engelsk lydutvikling og det finst mange feil igammal- og mellomengelske ordformer. Dette er same veikskapane som han tilleggandre etymologiske verk (IX). I freordet hevdar han at om me ynskjer skjne(fr)historia til eit engelsk ord, we must compare this word with as manycorrespondences as possible (IX). Verket er difor nrast overlest av oppsamlakognatar; eit grelt dme er det latinske (!) pronomenet ille (1.770; det vantar i t.d.Onions 1966, sj under), som han brukar 19 liner p, med m.a. oppramsing av deipersonlege pronomena i alle romanske sprk. Det m kallast slsing med plassen.

Ordboka er hevdar Klein the first attempt to give the history of humancivilization and culture condensed in the etymological data of words (X). Det er dpfallande at ordsoger nesten ikkje finst i verket, og at dateringar ogso oftast vantar merkeleg nok, for Klein kunne ha nytta ut Oxford English Dictionary eller denavstytte tobandsutgva. Sterile Gelehrsamkeit statt lebendiger Wortgeschichte erdomen over Klein-verket som den tyske anglisten Max Hfler feller (i GermanischRomanische Monatsschrift 18.305, 1967).

Alt i alt er likevel Klein si lrde ordbok ei nyttig hjelperd, ikkje so mykje forgermansk etymologi eller romanske ord, men desto meir for internasjonalt natur-vitskapleg og semittisk ordtilfang.

Den andre etymologiske ordboka som kom i 1966, vart utarbeidd av CharlesTalbut Onions (18731965): The Oxford Dictionary of English Etymology (1025 s.).Ordmengda er 24 000 main entries og 14 000 avleiingar, altso 38 000 ord.

C. T. Onions var leksikograf den siste attlevande av redaktrane for verdsensfremste ordbok, Oxford English Dictionary (OED), og den etymologiske ordbokaber merke av den tidlegare verksemda hans. Fr 1962 fekk han hjelp av den ameri-kanske gotisten George Washington Salisbury Friedrichsen (18861978, etymologi-redaktr for fleire Oxford-ordbker) og hovudredaktren for OED, Supplement,newzealendaren Robert William Burchfield (1923).

Jamfrd med Klein er Onion si ordbok langt grundigare m.o.t. den engelskedelen av etymologiane. Fonologiske og morfologiske problem vert nemnde, og ofteer alternative lysingar tekne med, ikkje sjeldan som underhaldande sitat. Gammal-germansk jamfringsstoff er meir pliteleg framstelt i boka t Onions. Det er langt

39


meir av ordhistorie, og orda er rundt tidfeste (etter hundrer). Eit lite pluss er det gat orda har ftt uttalen opplyst. Ordartiklane er lettare lese enn hos Klein. Onionsgodtek langt oftare enn Klein at etymologiar kan vere diffuse. I motsetnad til Kleinset Onions svrt ofte opp ei urgermansk form (prinsippa for slike former erutgreidde i innleiinga). Likt for begge er oppfring av indoeuropeiske rter der det eraktuelt; Onions held seg i dette hvet vanlegvis til rtene for germanske ord, medanKlein set opp rtene ogso for t.d. greske og latinske ord.

Romanske ord er noko betre etymologiserte og lnevegane for orda truverdigareframstelte enn hos Klein. Derimot er semittiske etymologiar hos Onions mindrelitande enn hj Klein. Litteraturtilvisingar (dvs. til sprkvitskapleg litteratur) finstmest ikkje hos Onions, og Klein har f g. Onions viser berre til Ernout/Meillet(latin, 1959-utg.?), Gamillscheg (fransk, 1928) og Meyer-Lbke (romansk, 1935-utg.). Dei manglande litteraturtilvisingane er ikkje bra for dei to ordbkene, for deiinneheld begge mange etymologiar ikkje sjeldan diskutable som vik av frstandardverk over dei lngjevande sprka. Eit drag ved Onions som minner mykjeom Kluges tyske etymologiske ordbok, er at det svrt ofte er gjeve opplysningarsom nok er interessante, men som strengt teke er irrelevante. T.d. er det under bearbjrn nemnt at indoeuropeisk *rksos (lat. ursus osb.) ikkje finst i germanske sprkeller i slavisk. Same opplysningane har Nielsen, Hellquist, Franck/van Wijk ogDuden, og kjelda for alle er visseleg opphavleg Kluges ordbok for tysk.

Alt i alt verkar ordboka til Onions meir folkeleg, populr, enn Klein sitt verk.Onions har ofte ngd seg med servere komprimerte etymologiske drftingar orOED, men g med eigne synspunkt, som stundom er lite stande. For germansketymologi er boka likevel viktigare enn Kleins. Den vitskaplege nytten vert redusertved at begge ordbkene ikkje gjer brukande greie for kjeldene, den sprkvitskaplegelitteraturen.

I 1986 kom ei ny etymologisk ordbok over moderne engelsk. Det er TerenceF. Hoad (1946): The Concise Oxford Dictionary of English Etymology(552 s.), med ca. 28 000 ord. Verket som G. W. S. Friedrichsen la grunnen til erbasert p Onions 1966, etter mnster av Skeats A Concise EtymologicalDictionary of the English Language (sj s. 35). Framstellinga er svrt knapp ogkonsis, utan etymologiske drftingar og lite av utanomgermansk jamfringsstoff.Dateringsprinsippa er dei same som Onions brukar, medan uttaleopplysningane ogordtydingane er utelatne. Dei etymologiske novasjonane er f.

Eit par r etter ordboka t Hoad kom det ei ny ordbok p marknaden, i USA,nemleg The Barnhart Dictionary of Etymology (1988), med redaktrane Robert K.Barnhart og Sol Steinmetz, be amerikanarar og ukjende som etymologar, men medleksikografisk rynsle. Omfanget er XXVII + 1284 sider. Til hjelp har redaktranehatt ein Editorial committee of contributing scholars, verkeleg eit old boys-team:Ralph Paul De Gorog (1922, romanist), Einar Haugen (190694, nordist), ShermanMcAllister Kuhn (1907, anglist og lenge redaktr for Middle English Dictionary[1952]) og Ralph Lawrence Ward (1910, klassiskfilolog). Den sistnemnde har hatt

40

ODDVAR NES

ansvaret for (ur)germanske og ie. rekonstruerte former, og har ogso skrive noko omProto-Germanic and Indo-European i innleiinga (XXIVXXVII). Haugen har eistutt framstelling, kalla Short History of the English Language (XVIIIXXIII).

Ordbokdelen femner etter mine teljingar om lag 16 300 main words og kring11 300 avleiingar, altso i alt 27 600 ord, medan det i innleiinga (XIII) noko overdriveheiter at boka contains over 30 000 entries. I pakt med fremlet om lage eit verkbde for mangmannen og fagmannen, er det i ordartiklane ikkje nytta avstyttingaranna enn for ordklasser (t.d. v., adj.) og for sju ordbker (t.d. OED). Framstellingavert d lettlesen og romfrek.

P plussida for dette verket kan nemnast utgreiing av amerikanske sertydingar avallmennengelsk ordtilfang, etymologisering av amerikanskengelske ord (mykjeslang), opplysning om ret for fyrste heimelen i skrift [for yuppie japp er det 1984!] tradisjonen i engelske etymologika er elles opplysning om hundreret eit ord erkjent fr. Vidare er det nyttig f opplysning om utviklinga av stavemtar for ord,bakgrunnen for ortografiske teikn som , , og . Endelegskal ordboka krediterast dei mange utgreiingane om prefiks og suffiks, og etymo-logiseringane av romanske lnord.

Nye etymologiar i alle hve nr det gjeld eldre ordtilfang har dette verketknapt.

P minussida kan nemnast svrt f litteraturtilvisingar. Verre er manglande opp-lysning om symbolbruken (i innleiinga); t.d. er det uskjnleg at ordboka nyttar for i gno. (norrnt) og nyislandsk: f.eks. gno. bedhr for ber (85, u.bed), gno. skid (!) og ei line under skidh for sk (1012, u. ski). Aksent-bruken er g rotete. Normalt er lang vokal (t.d. i gno.) markert med macron ( ), menjamfr dette (for lang , /:/): skja (1240, u. wish), sma (979, u. seem),skja (979, u. seek). Ja, reint ille er sloekr lazy fellow (1020, u. slouch; skalelles vere slkr!). Jfr. elles gno. grtr (453, u. grout), skjta (1013, u. skitter).

Stutt sagt har Barnhart-ordboka styrken sin i den lettlesne framstellinga og drfting-ane av yngre engelsk ordto, ved sida av dateringane. M.o.t. det komparative stoffet erdet mangt merkje. Tidlegare etymologiske ordbker for engelsk br ikkje stuvast bort. Eit memento er det g at den einaste viktige bokmeldinga kom i ei amerikansktidsskrift, men det var ikkje mindre enn lkjenningen Language (Algeo 1989).

Dei to neste ordbkene har eg ikkje sett, men dei br nemnast. Som oppfylgingav den ovannemnde Barnhart-ordboka kom i 1995 The Barnhart Concise Dictionaryof Etymology, med Robert K. Barnhart som redaktr og sidetalet XXI + 916. Denrussisk-amerikanske lingvisten Anatoly Liberman opplyser at ordboka does notdiffer from the full one, except in style (1998: 53).

I mellomtida hadde John Ayto, vel engelskmann og ukjend som etymolog, menikkje som leksikograf, gjeve ut Dictionary of Word Origins (1991, 582 s.). Libermangjev denne karakteristikken: This is the latest thick English etymologicaldictionary to date. It is in no way different from its predecessors (1998: 53). Det md tyde at verket korkje er nyskapande eller feilfritt.

41


Fr me forlet nyengelsk, vil eg nemne ein interessant nyskapning: CalvertWatkins (1933, klassisklingvist): The American Heritage Dictionary of IndoEuro-pean Roots (1985, 113 s.). Dette er eigentleg ei revidert og utvida utgve aveit appendiks til William Morris, red.: The Heritage Illustrated Dictionary of theEnglish Language (1969, s. 14961550). Boka er ei relativt populrt forma oversyn utan litteraturtilvisingar over dei indoeuropeiske rtene (med grunnlag i Pokorny1959) som er reflekterte i moderne engelsk ordtilfang. I alt er 13 000 engelske ord(arveord og lnord) frde til 1 400 rter; under kvar rot er orda skipa etter avlydsstegog ordlagingsmte.

Boka opnar med eit innleiingsstykke om IndoEuropean and the IndoEuropeans (XIXXVI), bygd opp etter dei vitnemla etymologien gjev. Lista overrter (som g omfattar eksklusivt germanske, greske og latinske rter) er alfabetisk.Indogermanisten Watkins tek sjlvstendig stode til rekonstruksjonane i Pokorny, oghan har mangt smnytt i framstellinga si. Han er ein moderat laryngalist, og opererermed tre laryngalar for urindoeuropeisk, men nyttar berre eitt symbol for dei: .Oppslagsformene for rtene er likevel tradisjonelle. Ordboka inneheld stort settberre etymologiar som tradisjonelt har vore rekna for temmeleg trygge; ord medomstridd etymologi er haldne utanfor (t.d. evening, ill). Opplegget med skipe ordaunder rter er i tidlegare bker over germanske einskildsprk berre gjennomfrt avJhannesson (sj 3.12). Etter mitt syn har Calvert Watkins her levert den nyttigasteetymologiske oversyna for germansk etymologi sidan Seebold (1970).

Eit par framstellingar av gammalengelsk etymologi skal g omtalast kort: Det erordboka til Holthausen og eit slags supplement, av Bammesberger.

Ved sida av ei lita gotisk ordbok (sj 3.2) gav germanisten Ferdinand Holthauseni ret 1934 ut Altenglisches etymologisches Wrterbuch (XXVIII + 428 s., 2. ubrigdautg., men med ei ajourfrd litteraturliste, kom i 1963). Ordboka inneheld om lag10 000 oppslagsord, av dei er mange personnamn og stadnamn. I innleiinga str eitnyttig oppsett over vestsaksisk vokalisme. Framstellinga er lapidarisk som i dengotiske ordboka. Oftast viser Holthausen berre til andre kognatar helst germanske utan kommentarar eller drftingar av alternative etymologiar. Ordlagingsproblemer lite nemnde og tilhvet mellom ymse etymologisk skylde ord er sjeldan opplyst.Litteraturtilvisingar er det relativt f av, og storparten av dei er anten til Holthausenseigne tidsskriftnotisar eller til Walde/Pokorny 192732 (jfr. g freordet, VII).Som vanleg for ordbkene sine har forfattaren eit vedheng av Nachtrge undBerichtigungen og Nachlese, med hyppige litteraturtilvisingar diverse av dei tilnyleg utkomne arbeid, men g mange til avhandlingar Holthausen burde ha tekeomsyn til ved utarbeidinga av hovudteksten. I det heile er Holthausen sttt under-vegs: Han leitar etter nytt, og godt er det, men mindre positivt er det at ein stor lut avtillegga er resultatet av mindre noggrant arbeid i hovuddelen. Me fr ein tokke av athan sjeldan gjev seg tid nok fr han prentar eit oppslagsverk, jfr. freordet, IXX.Ordboka hyrer tvillaust til Seebolds Rohmaterial-Typ, men er ikkje avlyst av

42

ODDVAR NES

noko anna verk; dei grundige samanstellingane av gammalgermanske skylde ordgjer at boka til Holthausen framleis er nyttig.

I 1979 kom eit supplementhefte til Holthausen av indogermanisten AlfredBammesberger (1932), Beitrge zu einem etymologischen Wrterbuch des Alten-glischen (VIII + 156 s.). Boka har ei instruktiv innleiing om prinsipp for etymologiskgransking og inneheld strre og mindre artiklar der i alt 245 ord vert drfta,med gode litteraturtilvisingar. Oftast gjeld det hapax legomena med tilhyrandetekstemendasjonar, og i mange hve er det ord som Holthausen reknar for haukjend eller uklar etymologi. Det er forvitneleg at forfattaren svrt ofte gr attendetil framlegg som kom kring 80100 r tidlegare, men seinare har vorte glymde, ogme fr soleis ei tankevekkjande pminning om at mange rimelege tolkingar kanfinnast i litteratur ein i dag lettvore hoppar over. Supplementet er mest rekne for einantologi, men er ikkje mindre viktig for det g for germansk etymologi generelt.

3.9 SvenskFire etymologiske ordbker for svensk skal omtalast.

Den eldste, og i dag lite kjende, ordboka vart aldri fullfrd: Fredrik Tamm (18471905): Etymologisk svensk ordbok 1 (Akarsk, 420 s., 18901905). Ordmengda erlita, vel 2 000 ord. Boka utgjer om lag ein tredel av det ordtilfanget ho villeha ftt, slik at den samla ordmengda kan tenkjast ha vilja verte kring 6 000 ord.Pga. at Tamm dydde (av langdrg kjakekreft), vantar ordboka freord (AdolfNoreen [18541926] har skrive nokre liner) og litteraturliste, men dei einskilde heftahar ei slik liste p omslaga. Ordartiklane er sermerkte ved grundige drftingar avfonologiske, morfologiske og semantiske tilhve, og dei etymologiske drftingane og alternative forklaringar er gjevne meir rom enn i seinare ordbker.Utover i alfabetet vert ordartiklane stadig lengre. P ymse vis minner ordboka omsamtidige utgver av Kluge, men Kluge gjev mykje mindre plass til konkurrerandeetymologiar enn Tamm.

Tamm har rikeleg med litteraturtilvisingar, bde til etymologiske ordbker (Fick,Kluge, Franck, og i den seinare delen Falk/Torp og Uhlenbeck), grammatiske hand-bker av t.d. Noreen, Brugmann, og tidsskriftartiklar (t.d. av E. Wadstein, K. F.Johansson, Hj. Lindroth, E. Lidn, Noreen, Falk og S. Bugge). Med desse tidlegetilvisingane vil Tamm alltid ha forskingshistorisk verdi. Etymologiane er for oss ofteforaldra, serleg i dei hva der Tamm fester ein viss lit til Sophus Bugge. Fr og medbokstaven H (s. 273) har Tamm nytta Falk/Torp, og det verket siterer han ofte. Tammviser oftast sunn dmekraft andsynes andre sine etymologiar, og han er liksomstudiekameraten fr Leipzig, Adolf Noreen, ingen dogmatisk junggrammatikar.

Ordhistoriske opplysningar har Tamm mange av, og han har mange (indirekte)dateringar av ord; han viser tidt til andre ordbker for kjeldefesting av ord og ord-former.

Alt i alt er ordboka til Tamm den beste skandinaviske ordboka fr Falk/Torp kom(fr 1900). Forskingshistorisk er Tamm etter mi meining eit viktig verk for eldre

43


germansk etymologisk gransking, av di han har so mange litteraturtilvisingar (somvantar t.d. i 2. utg. av Falk/Torp). Det er syrgjeleg at verket vart verande ein torso,ikkje minst av di Tamm tydeleg har samarbeidd godt med ein sjlvstendig etymologsom Adolf Noreen; dei var be professorar i Uppsala.

I 1922 kom ei ny etymologisk ordbok, ved nordisten, germanisten ognamnegranskaren Elof Hellquist (18641933), professor i Lund: Svensk etymologiskordbok (som kom i hefte 192022, [13] + LXXIII + 1283 s.; 2. rev. og utvida utg.19[35]39, XII + 1484 s., 3. korrigerte utg. 1948). Andre utgva inneheld om lag 20000 oppslagsord, proporsjonalt meir enn ei tredobling i hve til Tamm. Hellquist gjergreie for grunnane til denne auken: Han har 1) teke med tusentals romanske oglatinsk/greske lnord og mange ord av meir eksotisk opphav, 2) mengdevis av per-son-, familie- og stadnamn, og 3) mange dialektord. Ord som er komne inn i svensketter 1500, har Hellquist prinsipielt datert, og han legg vekt p ordhistorie og internsvensk fonologisk, morfologisk og semantisk utvikling. Noko nytt for ei etymolo-gisk ordbok (det gjeld 1. utg.) er den grundige ordlagingslra (73 s.) i innleiinga, derstorparten (56 s.) gjeld suffiks, og der oppstellinga er alfabetisk. (Diverre vart denneinnleiinga teken bort i 2. utg., av plassgrunnar, og utgjeven separat, men sjnedanfor.)

Hellquist har ofte drftingar og han presenterer tidt alternative etymologiar, oghan har mange litteraturtilvisingar, serleg til arbeid som er komne etter Falk/Torp.I hve til Falk/Torp opererer han med langt frre indoeuropeiske rottilknytingar.Hjalmar Falk gav ei grundig og velviljug melding av fyrste utgva (Falk 1925), ogder nemner han som serdrag hj Hellquist hans forkjrlighet for lydsymbolske(t.d. for geminatane) og tabuistiske forklaringar. I likskap med Falk/Torp harHellquist forklart mange faste uttrykk og talemtar. Liksom Kluge (som Hellquisthadde studert hj) har boka mykje encyklopedisk stoff som strengt rekna ikkjehyrer til etymologien, men som naturleg nok gjer verket meir interessant. Boka harei god litteraturliste og ei liste der sprkvitskaplege fagord er utgreidde (det er gnytt).

Andre utgva av ordboka var ferdig i manuskript rett fr Hellquist dydde i 1933,men vart ikkje prenta fr i ra 193539. Ho er auka og revidert (m.a. er det tekeomsyn til storparten av innvendingane t Falk), delar av den no utelatne ordlagings-lra er innarbeidde i teksten, og litteraturlista og tilvisingane i teksten syner atforfattaren har nytta ut den viktigaste litteraturen; han har m.a. med bde Walde/Pokorny (192732, indoeuropeisk) og Gamillscheg (1928, fransk), men vantar t.d.Trautmann (1923), Ernout/Meillet (1932) og von Wartburg (1922).

Tridje utgva av ordboka kom i 1948 og er eit ofrndrat omtryck av andreutgva, men forlaget fortel (s. XII) at tryckfel rttats och smrre ndringar gjorts.

Ti r etter fyrsteutgva av Hellquist i 1922 kom det ei meir folkeleg profilertordbok. Det var Vra ord, deras uttal och ursprung (345 s.), av dialektologen LarsLevander (18831950) og sprkhistorikaren Elias Wessn (18891981). Andre revi-derte og sterkt utvida utgva kom med Wessn som forfattar i 1960 (502 s.).

44

ODDVAR NES

Ordmengda er dobla og utgjer no ca. 19 000 oppslagsord. Framstellinga er svrtknapp og mindre noggrann enn hj Hellquist. Etymologiane er jamnast ikkje sjlv-stendige, men: Det finns hr och var i denna bok ordfrklaringar, som r helt nyaeller tminstone till ngon del avvika frn vad som hittils har varit knt och erknt.[....] Oftare n vad som torde vara vanligt sker frf. ordens ursprung icke iurldriga ordrtter, utan i nyare spontan ordbildning, genom ljudhrmning ellerljudsymbolik, variation eller kontamination (2. utg., freordet, IV). Dette minnerom Hellquist og Torp 1919 (sj 3.11). Serleg nr det gjeld slangord og reint svenskeord har boka eit visst verd, og naturlegvis g av di Wessn var ein framstandenordist og germanist.

Eg vil nemne ei etymologisk ordbok til for svensk, som berre gjeld lnord ogframandord (slike ordbker fell i grunnen utanfor emnet for denne utgreiinga).I 1939 gav sprklrarane Ammon Lindedal og Hildegard Lundberg ut Vanligafrmlingsord i svenskan, alfabetiskt ordnade under deras ursprungsord (392 s.),med om lag 8 000 oppslagsord. Som tittelen fortel, er dei etymologiske opplysning-ane samla under ursprungsord, dvs. grunnordet i det lngjevande sprket; t.d.under lat. capere kjem accept, antecipera, discipel, emancipera, kapabel, participetc., eller under gresk lgein (som har heile 148 understtar), med god morfologiskforklaring. Opplegget er temmeleg likt det Partridge langt seinare gjennomfrte i siengelske etymologiske ordbok (sj 3.8). Nye eller sjlvstendige etymologiar strikkje i denne boka heller tvert imot. Men som ei informativ oversyn overordfamiliar og med uvanleg korrekte former av t.d. latinske og greske ord, er ho eitgodt hjelpemiddel, ja, faktisk betre enn dei fleste germanske ordbkene m.o.t. sliktordtilfang.

3.10 DanskBortsett fr Falk/Torp (sj 3.11.1) har dansk berre ei etymologisk ordbok i dettehundreret: Niels ge Nielsen (191386): Dansk etymologisk ordbog (1. utg. 1966,XIX + 481 s., 4. utg. 1989, 522 s.). Boka inneheld kring 13 000 oppslagsord (inklu-dert rundt 1 500 reine tilvisingsord, dvs. framandord som ikkje fr sjlvstendigutgreiing, men som frekjem i andre ordartiklar). Ordtilfanget er i hovudsaka riks-danske ord, med tillegg av ein del foraldra ord og dialektord og ein god slumplnord. Dessutan har forfattaren teke med nokre stadnamn, men tilsynelatande utanfast plan; han har til og med det norske Hardanger! Ordtak og faste uttrykk er mestheilt utelatne.

Dateringar av orda har Nielsen sjeldan. Ordartiklane er bra systematisk opp-bygde, med ein germansk del og ein indoeuropeisk, der forfattaren freistar viserottilknytingar, med basis i Pokornys ordbok (1959). Dei indoeuropeiske kognataneer oftast henta fr Pokorny, men med kontroll (spesielt) i Hellquist, Kluge (17. og 20.utg., 1957 og 1967) og Drosdowski (Duden, 1963-utg.). Det er klare merke i fram-stellinga p at Nielsen har sett serleg nye i dei tre sistnemnde ordbkene. Det har gfrt til at han stundom repeterer tvilsame etymologiar. Ordhistoriske og kulturhisto-

45


riske kommentarar er det mange av, og jamnast svrt like dei som str i dei treovannemnde ordbkene.

I innleiinga har Nielsen eit instruktivt oppsett over indoeuropeiske sprk, medklassifikasjon og datering av dei eldste skriftminna for einskildmla. Dessutan harforfattaren ein god bibliografi over etymologiske ordbker for ymse indoeuropeiskesprk og ei liste over forkortingar og fagord (liksom Hellquist og Drosdowski). Nrdet gjeld litteraturtilvisingar, har Nielsen mange av dei, men ikkje sjeldan er deinoko perifere. Men forfattaren har ikkje gjort klart kva for ordbker han i rynda strseg til (Pokorny er eit unntak), t.d. ved forklaringa av romanske ord, slik at einbrukar ofte er uviss p om ein oppgjeven etymologi verkeleg er den rdande. Ordfor-mene er jamt over plitelegare i ordboka til Niels ge Nielsen enn i andre germanskeetymologiske ordbker. Sj elles mi melding av 1. utgva av ordboka (Nes 1967).

Heilt nye etymologiar har Niels ge Nielsen ikkje mange av; det er elles ikkjerart, all den stund nordisk ordtilfang er so pass gjennomdrfta av t.d. Falk/Torp, Torp1919, Hellquist og J. de Vries.

3.11 Norsk

3.11.1 Moderne norskFor den moderne norsken finst det to etymologiske ordbker, ei for dansk-norskog ei for nynorsk.

I ret 1900 kom fyrste heftet av Hjalmar Falks og Alf Torps Etymologisk ordbogover det norske og det danske sprog 12 (190006, tils. 1 088 s.). Ordtilfanget somvert analysert, femner om ca. 14 000 ord. Dess verre vantar denne ordboka bdeinnleiing og litteraturliste, slik at prinsippa for utveljing av ordtilfang og etymologiarer noko uklare. Men forfattarane har prvd f med det sentrale ordtilfanget i detnorske riksmlet, og dermed ein god del norvagismar, ved sida av mange reintdanske ord. Dessutan har mange nynorske ord kome inn, bde som oppslagsord ogserleg som jamfringsstoff; eit register over Ord af det norske folkesprog (2: 52151) inneheld kring 4 500 ord. Lnord er Falk og Torp meir sparsame med, ogframandord er det f av; ordboka vantar t.d. oppslagsord under bokstaven C. Det synest evident at Falk/Torp har vore hovudkjelda for Niels ge Nielsen vedutveljinga av orda i boka hans. Eit verdfullt drag ved Falk og Torp sitt verk er deimange faste uttrykka som vert uttydde. Dette var viktig kring 1900, for korkje danskeller norsk hadde p den tida noka brukande historisk ordbok.

Ordboka fekk stor utbreinad og mykje vellte fr fyrste stund. Forfattaranevar velkjende etymologar, Falk var nordist og germanist og Torp var serlegindogermanist. Det er opplyst at Falk frde verket i pennen og serleg tok seg av dengermanistiske drftinga, medan Torp arbeidde mest med utanomgermansk jamf-ring. I eit par ypparlege meldingar gjekk den unge dansken Holger Pedersen (18671953) kritisk gjennom verket, og gav gode tilskot til den seinare andre, forbetrautgva (Pedersen 1904; 1908). Forfattarane utnytta den freliggjande litteraturen, og

46

ODDVAR NES

det er tydeleg at serleg Kluge (og Franck) vart sterkt brukte: Man skulde nsten tro,at Forff. nrede en lignende Orakeltro p Kluges Ordbog som Kluge selv, skrivPedersen ein stad (1904: 383). Nr det gjeld romanske og ikkje-indoeuropeiske ord,er Falk/Torp minst sjlvstendig. Derimot syner forfattarane sjlvstende og kritiskvurdering ved etymologiseringa av det germanske ordtilfanget.

Det er d ikkje rart at Falk og Torp fekk tilbod om gje ut ordboka si i eitysksprkleg utgve, slik at die Fachwelt lettare kunne f tilgjenge til verket. Deitok imot tilbodet, og reviderte samstundes etymologiane. Vidare minka dei den storemengda av uttrykk og la strre vekt p den indoeuropeiske delen av etymologiane.Dessutan laga dei ei 150 siders samanskaring av Literaturangaben und nachtrge(s. 14251582) og register over gammalnorske ord (15831625) og tyske ord (16251722). Desse litteraturtilvisingane og registra, saman med gode etymologiar, gjordeden tysksprklege utgva (som kom i hefte i ra 190711) til den viktigaste og mestsiterte germanske etymologiske ordboka dei neste tretti ra, til 1939, d Feist fekkferdig 3. utg. av si gotiske ordbok (sj 3.2).

Typisk for Falk og Torp er at dei i 2. utg. er sjlvstendige m.o.t. rottilknyting,jamvel om dei ligg nr Walde (latin, 1. utg. 1906, sj 2.2). Forfattarane erlikevel ikkje so strengt junggrammatiske som Walde; m.a. opererer dei ofte medordkryssingar, nyare avlydstilhve og strekkformer. Det er kjent at (i alle fall) Falkvar positiv til teoriane som Heinrich Schrder eksponerte i bkene Streckformen(1906) og Ablautstudien (1910). Ordhistorie og kulturhistoriske opplysningar finnme ein god del av, og dei er meir sjlvstendige i 2. utg. (dette var serleg Falk sittinteressefelt). Det m vel g seiast vere eit serkjennande drag ved Falk/Torp atetymologiane deira ofte verkar sjlvtrygt framfrde i hve der det ville vere rimeleg drfte alternative lysingar.

Dess verre kom det aldri noka tridje utgve av dette verket, slik at norsk i dag erdet einaste germanske sprksamfunnet av nokon storleik som har eit nitti r gammaltverk som si etymologiske hovudordbok. Etymologiane er ofte foraldra; serleg gjelddet ikkje-germanske ord. Dei ortografiske systema for mange av dei sprka som ersiterte i ordboka, er brigda (t.d. for sanskrit, litauisk, lettisk, russisk, nederlandsk,mellomlgtysk, svensk, islandsk og norsk), symbolbruken ved indoeuropeisk oggermansk rekonstruksjon er annleis, og sprk som hettittisk og tokarisk er komne til.Indoeuropeiske rter vert i dag oppfrde i 1. hgsteget. Dei ord- og kulturhistoriskeopplysningane treng ofte revisjon; t.d. gav Falk ut dei tre storverka sineinnom Wrter und Sachen-retninga (gno. Seewesen [1912], Waffenkunde [1914] ogKleiderkunde [1919]) etter at ordboka kom i andre utgva. Ordboka til Falk og Torpvil likevel alltid vere verdfull, ikkje minst fyrste utgva, pga. forklaringane av mangefaste ordlag, og andre utgva ved sine Literaturangaben.

Medforfattaren til Falk, Alf Torp, gav, som tidlegare nemnt (sj 3.1), ut denurgermanske ordboka si samstundes med at han arbeidde p den tyske utgva av detdansk-norske verket. Han hadde eit mest utruleg arbeidsevle og var ogso aktivt medi utarbeidinga av den gammalnorske ordboka til feggane Marius Hgstad (1850

47


1927) og Leiv Heggstad (18791954), Gamalnorsk ordbok (1909), der han i tilleggtil rein ordbokskriving (bokstaven H) laga si meisterlege innleiande Gamalnorskordavleiding (utgjeven nyo av Gsta Holm i 1974, med nyttig register). Etter eitpar kviler tok han i ferd med gje ut eit etymologikon over landsmlet, dvs. overordtilfanget i mlfra: Nynorsk etymologisk ordbok. Verket kom ut i hefte 191519([VIII] + 886 s.). Torp brdydde i 1916 (det er nemnt at han livslangt dreiv mykjemeir ndeleg enn lekamleg mosjon, og at favorittposisjonen var horisontal, liggjandep sofaen), men d hadde han prentebudd mest heile manuskriptet; ei siste gjennom-syn tok Hgstad og Falk seg av for bokstavane U. Ordboka har kring 20 000oppslagsord; den strste mengda er heilnorske ord, lnord er det f av og fram-andord finst ikkje. Torp har stypt saman ordstoffet i bkene til Aasen, Ross,Vidsteen og Schjtt, men han har g tilleggsopplysningar, t.d. om utbreiing (vel helstfr Hgstad).

Mest utmerkjande for denne ordboka er den store mengda av dialektord og-former fr andre sprk (t.d. hg- og lgtysk, engelsk, svensk og dansk). Torp dregg full nytte av ordtilfanget i orknysk, shetlandsk, frysk og nyislandsk. Ordbokaer den reine gullgruva komparativt sett, og er eit pionerarbeid. Det er den langtstrste komparative samlinga av germansk ordtilfang og dermed ei ovende nytteleghjelperd for germansk etymologi den dag i dag. Dei indoeuropeiske tilknytinganeer mindre markante enn i den norsk-danske etymologiske ordboka, men tidt har Torpeigne synspunkt som utfyller eller g gjev eit anna bilete enn det me finn i dendansk-norske ordboka. Ikkje sjeldan vik han heilt av fr Falk/Torp. Ordhistorie ogkulturhistoriske opplysningar legg han lite vekt p.

I dette verket ser det ut til at Torp har ftt utfalde dei velkjende kombinatoriskeevnene sine meir enn i dei to andre etymologiske ordbkene. Han rid ikkje berrejunggrammatiske kjepphestar; snarare stig han tidt av desse hestane. Alf Torp varutdana som klassisk filolog her i landet, og i samhve med dette grunnlaget var det athan valde studere hj Georg Curtius i Leipzig 187880 (Magnus Olsen meinerat dette valg ikke ubetinget var heldigt, sj 1916: 546). Alternativet villevere g inn i den opprrske flokken til Karl Brugmann og Hermann Osthoff,junggrammatikarane. Eit anna frebilete for Torp var lraren og den seinare kolle-gaen Elseus Sophus Bugge (18331907), som tidleg fekk eit nokso frynsut ryktesom etymolog, av rsaker som ikkje treng greiast ut her.

Det er serleg ved tidgjengd bruk av tre forklaringsmtar at Torp viser seg somudogmatisk:

1. Blandingsformer (av det slaget romanistane gjerne opererer med), t.d. fjom < fim+ fjom, gyfsa < gjeppa + hyfsa, himsen < hymsen + hima, htta < hitta + hota,jopa < hopa + jaapa, strna < drynja + stynja.

2. J-innskot, t.d. bjus < bos, jadra < gadra, jana < ana, janta < ganta, jokk < dokk,joma < homa, jona < ona, jonkla < honkla, sjabba < sabba. (Jfr. Falk 1896.)

48

ODDVAR NES

3. Ny bryting og ny avlyd, t.d. fjesa < fisa, jagla < gigla, pjakk < pikk, pjank

Documents

G. språk noruegues