277
पपपप पपपपपप पपपपप पपपपपपपपपप प पपप : पपपप १३९४ .पपपपपपपपपप पपपपपप : पपपपपपपपपपपपपपपपपपप पपपपपपपपपप : पपपपपपपपपप : पपपपपपपपपपप पपपपप, पपपपपप पपपपपपपपपपप पपपपपपपपपपपपप पपपप, पपपपपपपपप पपपपपपप पप पपपपपप पपपपपपपपपप पपपपप पपपपपप पपपपपप पपपपपप. पपपपप, पपपपप पपप पपपप पपपपप पपपप पपपपपपपप पपपपपपपपपपपपपपपप पपपपपप पपप पपप पपप. पपपपपपप पपपपपपप पप ४८ .पप. पपप पपपपपपप पपपपपपपपपपप २४ .पप. पपपपपपप पपपप-पपपपपपप-पपपपपप पपप पपपपपपप पपपपपपप पप-पपपपपपप पपपपपपपप पपपपपपपपपपपप पपपपप पपप पपप. पपपपपपपपपपपपप पपपपपपपपपपपप पपपपप पपपपपपपपपप पपपपप पपप पपपपप पप पपपपपप पपपपपप पपपपपपपपपप पपपपपप पपपप. पपपपप पपप पपप पपपप पपप पपपपपपपपपप पपपपपपप पपपप पपपपपपपपपप पपपपपप पपपपपप पपपपपप पप पपपपपप पपपपपप पपपपपप. पपपपपपपपपप पपपपप पपपपपप पपपप पपपपपप पपपपपपपपपप पपपपप पपपपपपपपपपपपपप पपपप पपप. पपपपप पपपपपपपपप पपपपपपपपप पपपपपप पपपपपप पपपपप पपपपप पपपपप पपप पपपपपपपपप पपपपप पपपप पपपपपपपपपप पपपप,पपपपपप पपपप पपपपपप पपपपपप पपपपपप पपपपपप पपपपपपपपपप पपपपपपपप पपपप पपपप.पपपपपपपप पपप पपपपपप प पपपपपपपपपप पपप. पपपपपप पपपपपपपपपपपपपपपपपप पपपप पपपप पपप १३९४ .पपपपपपपप पपपपप पपपप पपपपपपपपपपपपपपप पपपपपपपपपपप पपपपपपप पपपपपप पप पपपपपपपप पपपपप पपपपपपपपप पपपपपपपपपपपपपपप पपपप पपपपपप.

Forts Within Pune

  • Upload
    tlad

  • View
    205

  • Download
    27

Embed Size (px)

Citation preview

पु�णे� जि�ल्हा

रा�गड

कि�ल्ल्याची� उ ं��ची� : १३९४ मी�टरा. कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�ड�गरारा�ग पु�णे�जि�ल्हा : पु�णे�श्रे�णे� : मीध्यामीकि�ल्ले� रा�गड, हिंहा%दवी� स्वीराज्याची� रा�धानी�गड�ची रा�, राजि�या�ची गडरा�गड हा� शि-वी�� मीहारा��ची� पुकिहाले� प्रमी�ख रा��/या �0 द्र. बु�ले�द, बु�लेग आणिणे बुळ�ट रा�गड आ�हा� आपुल्याले हिंहा%दुस्वीराज्याची� ग्वीहा� द�त उभा आहा�. पु�ण्याच्या नी;ऋत्या�ले ४८ कि�.मी�. अं�तरावीरा अंनी@ ंभाAराच्या

बुयाव्ये�ले २४ कि�.मी�. अं�तरावीरा नी�रा-वी�ळवी�ड�- �नी�दD आणिणे ग���वीणे� नी�च्या खA- या�च्या बु�चीक्यात मी�रुं� बुद�वीची ड�गरा उभा आहा�. मीवीळभागमीध्या� राज्याकिवीस्तरा साध्या �राण्यासाठीI रा�गड आणिणे तAराणे हा� दAन्हा� कि�ल्ले� मीAक्याच्या ठिठी�णे� हाAत�. तAराणे �रा� अंभा� अंसाले तरा� बुले�कि�ल्ले आ�रानी� लेहानी अंसाल्यामी�ळ� रा��/या �0 द्र म्हाणेMनी हा कि�ल्ले साAया�ची नीव्हात. त्यामीनीनी� रा�गड दुग�मी अंसाMनी त्याची बुले�कि�ल्ले तAराणे कि�ल्ल्यापु�क्षा मीAठी आहा�. शि-वीया रा�गड�ड� �Aणेत्याहा� बु�Mनी� या�तनी एखदD ट��ड� हिं�%वी नीदD ओले�डवी�ची लेगत� एवीढीD सा�राणिक्षातत हाAत�, म्हाणेMनी आपुले�

रा��/या �0 द्र म्हाणेMनी शि-वी�� मीहारा��नी� रा�गडची� किनीवीड �� ले�. रा�गडले त�नी मीच्या वी बुले�कि�ल्ले आहा�. बुले�कि�ल्ले सावी�त उ�ची अंसाMनी त्याची� सामी�द्रसापुटDपुसाMनीची� उ�ची� १३९४ मी�टराआहा�. शि-वीत�र्थ� रायागड श्रे� शि-वीछत्रपुतVच्या �तW�त्वीची किवीस्तरा दखवीतA तरा दुग�रा� रा�गड त्या�च्या मीहात्वी��क्षा�ची� उ�ची� दखवीतA.

इकितहासा : रा�गड सा�बुधा�ची� उल्ले�ख१)' रा�गड आणिणे तAराणे हा� दAन्हा� कि�ल्ले� अंभा� स्वीरूपुची� अंसाMनी अं- ठिठी�णे� वीसाले� आहा�त �/ मीवीळया�ची नी�त शि-वी�� याले राज्याकिवीस्तरासाठीI कि�ल्ल्या�ची भारापुMरा उपुयाAग झाले.'

- ��म्सा डग्लेसा( बु�� ऑफ बु]म्बु�)२) सा�/ मी�स्त;दखनी त्याच्या मीशिसारा� आशिलेमीकिगरा� नीवीच्या ग्रं�र्थत म्हाणेतA- ' रा�गड हा अंकित-या उ�ची. त्याची� उ�ची� पुहात सावी� कि�ल्ल्यात तA श्रे�ष्ठ हाAया अंसा� म्हाणेतया�ईले. त्याची घे�रा १२ �Aसा�ची आहा�. त्याच्या मी�बुMत�ची� तरा �ल्पुनीहा� �रावीत नीव्हात�. ड�गराच्या द-याखA- यातMनी आणिणे घेनीघेAरा अंराण्यातMनी वी- याशि-वीया दुसारा� �हा� किफरा�M -�त नीहा�. या�र्थ�

पुवीसालेची फक्त वीट मिमीळM -�त�. इतरा �Aणे�हा� त्यातMनी �ऊ -�त नीहा�.'३) मीहा�मीद हाशि-मी खले�खनी यानी� 'मी�न्तखबु�लेले�बुबु-ए- मीहा�मीद]-हा� ' नीमी� ग्रं�र्थमीध्या� म्हाणेतA,' रा�गड कि�ल्ल्याची� मी� �सा� वीणे�नी �रुं? �या त्या कि�ल्ल्याची� उ�ची�, �या त्या�ची किवीस्तरा ! �णेM �हा� आ�-ची पुसाराले� हाAत� त्याची� टA� पुहूनी छत� दडपु�. त्याच्या भारानी� पुWथ्वी� धाराणे �राणेरा पुतळत�ले वीWषभा ओराडत

अंसावी. त्या भागत सापु�ची सा�ळसा�ळट हाAत. जि��ड� कित�ड� किनीराकिनीराळ्या प्र�राची� हिंहा%सा पु-� ठिदसात. त्यामी�ळ� सागळ� त्रस्त हाAऊनी ग�ले�. रा�गड कि�ल्ले म्हाणे�� ड�गराची� रा�ग त्याची घे�रा बुरा �Aसा�ची त्याले सागळD�डMनी वी�ढी घेलेणे� �ठिठीणे हाAत�.' इकितहासा : इकितहासातMनी अंस्पष्ट या�णे- या उल्ले�ख�वीरुंनी सातवीहानीपुMवी� म्हाणे�� साधाराणे २००० वीष� पुMवीl पुसाMनीची हा ड�गरा आहा�. ब्रम्हाषl

ऋषVची�या�र्थ� अंसाणेरा� वीस्तव्ये वी याची ब्रम्हाषl ऋषVच्या नीवीवीरुंनी या�र्थ� स्थापुनी झाले�ले� श्रे� ब्रम्हाषl द�वीस्थानी यावीरुंनी ड�गरा फरा पु�रातनी अंसावी. रा�गडची� पुMवीlची� नीवी हाAत� मी�रा�बुद�वी हा कि�ल्ले बुहामीनी� रा�वीटD मीध्या� याची नीवीनी� ओळखले �त अंसा� अंर्थ�त त्यावी�ळD गडची� स्वीरूपु फरा �हा� भाव्ये ठिदव्ये अंसा� नीव्हात�. इसावी� सानी १४९० च्या सा�मीरासा अंहामीदनीगराच्या किनी�मी-हा�ची सा�स्थापु� अंहामीद

बुकिहारा� यानी� वीले�घेट आणिणे तळ�A�णेत�ले अंनी�� कि�ल्ले� जिं�%�M नी पुणिpमी मीहाराष्ट्रात प्रभावी किनीमी�णे �� ले आणिणे याची वी�ळD त्यानी� मी�रू� बुद�वी हा कि�ल्ले हास्तगत �� ले. मी�रुंमीद�वीची� गड�रा� किबुनी-त� -राणे आल्यामी�ळ� अंहामीद बुकिहारा�ले कि�ल्ले जिं�%�ण्यासा किवी-�ष प्रयासा �रावी� लेगले� नीहा�. पु�ढी� कि�ल्ल्यावीरा किनी�मी-हा�ची� सात्ता प्रस्थाकिपुत झाल्यावीरा १२५ वीषt कि�ल्ल्यावीरा �Aणेचीहा� हाल्ले झाले

नीहा�. इसावी� सानी १६२५ च्या सा�मीरासा मी�रूमीद�वी कि�ल्ले किनी�मी-हा� �डMनी आठिदले-हा� �ड� आले. किनी�मी-हाच्या वीत�नी� बु�� हा;बुतरावी शि-ले�मी�रा वी त्याची� वीड�लेरुंद्र�� नीई� या कि�ल्ल्याची� व्येवीस्था पुहात हाAत�. मीशिले� अं�बुराच्या आद�-नी�सारा बु�� हा;बुरावीनी� मी�रुंमीद�वीची तबु आठिदले-हा� सारादरा हा;बुतखमी�ड� ठिदले.

१६३० च्या सा�मीरासा हा कि�ल्ले आठिदले-हा�डMनी पुरात किनी�मी-हा�त दखले झाले. -हा��रा��ची अंमिधा�रा� साAनी�� या कि�ल्ल्याची �राभारा पुहू लेगले. किवी�पुMरा आठिदले-हा� सा;न्याच्या ए� त��ड�नी� कि�ल्ल्यावीरा हाल्ले �� ले. त्यात साAनी�� �खमी� झाले. म्हाणेMनी बुले�� नीई� शि-ळDमी�रा आपुल्या त��ड�साहा मी�रुंमीद�वीच्या राक्षाणेर्थ� धावीMनी ग�ले. त�व्हा बुले�� नीई� �खमी� झाले. या �मीकिगरा� बुद्दले -हा��रा��नी� बुळ�� नीई� शि-ले�मी�रा�ची नी�तरा सान्मीनीहा� �� ले. शि-वीराया�नी� मी�रुंमीद�वीची कि�ल्ले �धा� घे�तले याची शिलेख�त पु�रावी आ� मीत्र उपुलेब्ध नीहा� त्यामी�ळ� कि�ल्ले

तब्यात �धा� आले हा� सा�गणे� अंकिनीणिpतची आहा�. शि-वीचीरिरात्र साकिहात्या ख�डच्या दहाव्ये ख�डत प्रशिसाद्ध झालेले� ए� वीWत्ता सा�गत� �/, ' शि-वी��नी� -हामीWग नीवीची पुवी�त तब्यात घे�ऊनी त्यावीरा इमीरातबु�धाले�.' साभासाद बुखरा म्हाणेतA �/, ' मी�राबुद म्हाणेAनी ड�गरा हाAत त्यासा वीसाकिवीले� त्याची� नीवी रा�गड म्हाणेAनी ठी� किवीले�. त्या गडच्या चीरा मीच्या वीसाकिवील्या साभासादनी� बुले�कि�ल्ल्याले सा�द्ध ए� मीची�

म्हाणेMनी गणेले� आहा�.' मीत्र सानी १६४६ त� १६४७ च्या सा�मीरासा शि-वीराया�नी� तAराणे कि�ल्ल्यासाAबुत हा कि�ल्ले जिं�%�M नी घे�तले. हा कि�ल्ले बु�धाण्याची� �मी मीहारा��नी� मीAठी झापुटनी� सा�रुं �� ले�. त्या ड�गरासा त�नी सा�ड हिं�%वी मीच्या हाAत्या त्यासाहा� तटबु�दD �� ले�. मी�ख्या कि�ल्ल्यासा रा�गड नीवी ठी� वीMनी ए� इमीरात उभा� �� ले�. त�नी मीच्या�नी सा�वी�ळ, सा���वीनी� आणिणे पुद्मावीत� हा� नीवी� ठिदले�. शि-रावीळ

नी��� ख�डबुरा� नीवीची गवी हाAत त�र्थ� रानी फरा हाAत� त्या ठिठी�णे� फमी�-� आ�ब्याची� झाड� लेवीMनी पु�ठी वीसाकिवीले� वी कितची� नीवी शि-वीपुMरा अंसा� ठी� वीले�. इसावी�सानी १६६० मीध्या� औरा�ग��बुच्या आज्ञे�नी�सारा -किहास्त�खनीनी� शि-वी�� मीहारा��च्या प्रद�-वीरा स्वीरा� �� ले�. फरासा� साधानी�मीधाMनी अं-� मीकिहात� मिमीळत� �/ -किहास्त�खनीनी� रा�गड�ड� फ�� पुठीकिवीले�ले� हाAत� ह्या फ���नी� रा�गडच्या

�वीळपुसाची� �हा� ख�ड� �ळMनी उध्वीस्त �� ले� पुरा�त� प्रत्याक्षा रा�गड कि�ल्ले जि��� ण्याची प्रयात्नी मीत्र �� ले नीहा� ६ एकिप्रले १६६३ राA�� -हा�स्त�खनीवीरा छपु घेलेMनी शि-वी�� मीहारा� रा�गडवीरापुरातले�. सानी १६६५ मीध्या� मिमीझा�रा� �यासिंसा%ग यानी� शि-वीराया�च्या प्रद�-वीरा स्वीरा� �� ले�. दऊदखनी आणिणे रायासिंसा%ग या दAनी सारादरा�नी त्यानी� या पुरिरासारात�ले कि�ल्ले� जिं�%�ण्यासाठीI पुठीकिवीले�. ३०

एकिप्रले १६६५ राA�� मी�गले सा;न्यानी� रा�गडवीरा चीले �� ले�. पुरा�त� मीराठी�नी� कि�ल्ल्यावीरुंनी किवीलेक्षाणे मीरा �� ल्या मी�ळ� मी�गले�नी मीघेरा घ्यावी� लेगले�. शि-वी�� मीहारा��नी� �यासिंसा%ग बुराAबुरा तहा �रातनी २३ कि�ल्ले� द�ण्याची� मीन्या �� ले� वी स्वीत �ड� १२ कि�ल्ले� ठी� वीले�. या १२ कि�ल्ल्या�मीध्या� रा�गड, तAराणे, सिंले%गणे, रायागड या�ची सामीवी�- हाAतA. साभासाद बुखरा�त�ले उल्ले�ख खले�ले प्रमीणे�

आहा�' सात्तावी�सा कि�ल्ले� त�ब्रसा ठिदले�. किनी-णे� चीढीकिवीले� वीरा�ड रा�गड वी �Aट मीAराAपु�त पु�-वी� वी किनीलेAपु�त मी���मीदरा वी नी�त�� पुले�रा सारानीAबुत अंसा� मीत�श्रेVच्या हावीले� �� ले� वी आपुणेहा� ठिदल्ले�सा�वी�, बुद-हाची� भा�ट घ्यावी� अंसा �रारा �� ले.' शि-वी�� मीहारा� आग्र्‍ ंयाहूनी किनीसाटMनी किनीवीड� लेA��किनी-� १२ साप्ट0बुरा १६६६ ले रा�गडले सा�खरुंपु पुAचीले�. २४ फ� ब्र�वीरा� १६७० राA�� रा�गडवीरा

रा�रामीची �न्मी झाले. सिंसा%हागड कि�ल्ले घे�ण्यासाठीI शि-वी�� मीहारा��नी� तनी�� मीले�सा�रा� यासा रा�गडवीरुंनीची १६७० मीध्या� पुठीकिवीले�. सानी १६७१- १६७२ मीध्या� शि-वी�� मीहारा��नी� रायागड स्थानी रा�धानी� साठीI किनीणिpत �� ले� आणिणे रा�धानी� रायागडवीरुंनी रा�गड�ड� हालेकिवीले�. ३ एकिप्रले १६८० राA�� शि-वीराया�ची� किनीधानी झाल्यावीरा स्वीराज्यावीरा औरा�ग��बुच्या स्वीरा�ची� सा��ट �Aसाळले�. ११ मीची�

१६८९ राA�� सा�भा�� मीहारा��नी पु�डMनी ठीरा मीराले� यानी�तरा मी�गलेनी� मीराठी�ची� अंनी�� गड जिं�%�M नी घे�ण्याची प्रयात्नी �� ले. कि�-Aरासिंसा%हा हाड या मी�गले सारादरानी� �Mनी १६८९ मीध्या� रा�गड जिं�%�M नीघे�तले. औरा�ग��बुनी� अंबु�लेख;राखनी याले रा�गडची अंमिधा�रा� म्हाणेMनी नी�मीले�. मीत्र आपु सा�भा�� मीहारा��नी पु�डल्याची� वीत� पुसाराले� नीव्हात� त्यामी�ळ� मीराठी�ची� फ�� रा�गडभाAवीत� गAळ झाले�

आणिणे आपुल्या बुळवीरा रा�गड पु�न्हा जिं�%�M नी घे�तले. �नी�वीरा� १६९४ मीधा�ले ए� पुत्रत -��रा�� नीरायाणे साशिचीवी यानी� ' �नीद खA- यात�ले द�-मी�ख�नी� रा�गडच्या पुरिरासारात�ले प्रद�-ची� मी�गले�च्या हाल्ल्यापुसाMनी सा�राक्षाणे �� ल्या बुद्दले त्या�ची� इनीमी� त्या�ची�ड� चीलेवीवी�त ' अंसा आद�- ठिदले हाAत. पु�ढी� ११नीAहा0बुरा १७०३ मीध्या� स्वीत औरा�ग��बु �त�किनी-� हा कि�ल्ले जिं�%�ण्यासाठीI पु�ण्याहूनी

किनीघेले. औरा�ग��बुची हा प्रवीसा मीत्र सा�ख�रा झाले नीहा�. रा�गडच्या अंले��ड� चीरा �Aसा घेटतले रास्त आहा�. रास्त �� वीळ दुग�मी हाAत औरा�ग��बुनी� ए� मीकिहानी आधा� �हा� हा�रा गवी�ड�, बु�लेदरा आणिणे �मीदरा या�नी रास्त नी�ट �राण्याच्या �मीवीरा पुठीकिवीले�. पुणे रास्त �हा� नी�ट झाले नीव्हात त्यामी�ळ� बुरा�ची-� सामीनी आहा� कितर्थ� ट�M नी ं�वी� लेगले�. २ किडसा0बुरा १७०३ राA�� औरा�ग��बु रा�गड �वीळ पुAहाचीले. कि�ल्ल्यासा मीAचीt लेवीले�. कि�ल्ल्याची बु�रुं� त�सा ग� उ�ची त्याची उ�ची�ची� दमीदमी� तयारा �रुंनी त्यावीरा तAफ चीढीकिवील्या वी बु�रुं�वीरा तAफ�ची भाड�मीरा �रुं लेगले�.

तराकिबुयातखनी आणिणे हामी�बु�द्दDनीखनी यानी� पुद्मावीत�च्या बु�Mनी� मीAचीt लेवीले�. पु�ढी� दAनी मीकिहानी� झाले� तरा� कि�ल्ले �हा� हातत या�त नीव्हात. -�वीटD ४ फ� ब्र�वीरा� १७०३ राA�� रा�गड औरा�ग��बुच्या हातत पुडले. इरादतखनी याले औरा�ग��बुनी� कि�ल्ले�दरा नी�मीले� आणिणे कि�ल्ल्याची� नीवी 'नीकिबु-हागड' अंसा� ठी� वीले�. २९ मी� १७०७ राA�� ग�णे�� सावी�त यानी� पु�त�� शि-वीद�वी बुराAबुरा रा�गडवीरा स्वीरा� �रुंनी तA

कि�ल्ले जिं�%�M नी घे�तले आणिणे पु�न्हा कि�ल्ले मीराठीया�च्या स्वीधा�नी झाले. पु�ढी� -हुच्या तब्यात कि�ल्ले आल्यावीरा १७०९ मीध्या� -हुनी� सा�वी�ळ मीची�सा ३०० रुंपुया� वी सा���वीनी� मीची�सा १०० रुंपुया� अं-� व्येवीस्था लेवीMनी ठिदले�. पु�-वी��ळत रा�गड हा साशिचीवी�च्या तब्यात हाAत. पु�-वीई मीध्या� आर्थिर्थ%� पुरिरास्थिस्थात� वी�रावीरा किबुघेडत अंसाल्यानी� कि�ल्ल्यावीरा शि-बु�दDची� पुगराहा� वी�ळ�वीरा

हाAत नीसात. अं-ची पुरिरास्थिस्थात� मीध्या� रा�गडवीरा�ले सा�वी��ची� पुगरा ए� वीष�भारा र्थ�ले� हाAत� - रा�वीड� ख�ड १२. यानी�तरा रा�गड भाAरा सा�स्थानीच्या तब्यात ग�ले. त्याची� व्येवीस्था पुहाण्यासाठीI साहा अंमिधा�रा� नी�मीले�. सा�वी�ळ मीची�साठीI सारानीAबुत शि-ले�मी�रा, पुद्मावीत� मीची�साठीI सारानीAबुत- पुवीरा घेराण्यात�ले, सा���वीनी� मीची�साठीI सारानीAबुत- खAपुड� घेराण्यात�ले या शि-वीया नीई� वी सारानीई� हा� अंमिधा�रा� सा�द्ध अंसात. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : पुद्मावीत� तलेवी :- ग�प्तदरावी� �डMनी पुद्मावीत� मीची�वीरा आल्यावीरा सामीAराची सा�बु� बु�धाणे�ची किवीस्त�णे� अंसा तलेवी आढीळतA. तलेवीच्या भिंभा%त� आ�हा� -बुMत

आहा�त. तलेवीत �ण्यासाठीI त्याच्या भिंभा%त�तची ए� �मीनी तयारा �� ले�ले� आहा�. तलेवीत साध्या गळ मीAठी प्रमीणेत साचीले आहा�. रामी�श्र्वीराची� मी�ठिदरा पुद्मावीत� द�वी�च्या मी�ठिदरा सामीAराची पुMवी�णिभामी�ख अंसा� रामी�श्र्वीरा मी�ठिदरा आहा�. मी�ठिदरात�ले शि-वीसिंले%ग शि-वी�ले�नी आहा�. मी�ठिदरात अंसाणेरा� मीरूकितराया�ची� मीMतl दणिक्षाणेणिभामी�ख आहा�. रा�वीड रामी�श्र्वीरा मी�ठिदरापुसाMनी पुया- या�नी� वीरा �त�नी उ�वी��ड� रा�वीडची� �हा� अंवी-�ष ठिदसातत. या रा�वीडमीध्या� ए� तलेवी आहा�. या शि-वीया रा�वीडपुसाMनी र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा अं�बुराखनी लेगतA. याच्या र्थAड� पु�ढी� सादरा आहा�. सादरा�च्या सामीAरा दरुं�Aठीरा आहा�. सादरा हा� गडवीराची� सावी�त मीहात्वीची� अं-� वीस्तM. रामी�श्र्वीरा मी�ठिदरापुसाMनी पुया- या�नी� वीरा ग�ल्यावीरा उ�व्ये

हातसा रा�वीडची� अंवी-�ष आहा�त. र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा उ�वी��ड� सादरा आहा�. पुMवीl या सादरा�त ओटDच्या �ड�सा मीधाल्या खणेत ए� ��नी गशिलेची वी त्यावीरा लेAड ठी� वीले�ले अंसा�. अंनी�� इकितहासा तज्ज्ञे�ची� अंसा� मीत आहा� �/ हा� सादरा नीसाMनी तटसारानी�बुतची� घेरा आहा�. पुले� दरावी� पुले� दरावी�ची मीग� पुले� गवीतMनी या�तA. हा मीग� फरा प्र-स्त अंसाMनी चीढीण्यासाठीI पुया- या खAदल्या आहा�त. पुले�

दरावी�ची� पुकिहाले� प्रवी�- द्वारा भारापुMरा उ�ची�ची� आणिणे रुं� दDची� आहा�, यातMनी हात्ता� सा�द्ध अं�बुरा�साहा आत या�ऊ -�तA. हा� प्रवी�-द्वारा ओले�डMनी २०० मी�. पु�ढी� ग�ल्यावीरा भाराभाक्�मी बु�धाणे�ची� दुसारा� प्रवी�-द्वाराआहा�. प्रवी�-द्वाराची� सा�राक्षाणे ची�गल्या बु�ले�द अं- बु�रुं��नी� �� ले�ले� आहा�. या दरावी�ची� वी;शि-ष्ट म्हाणे�� दरावी�च्या वीरा आणिणे बु�रुं�वीरा पुरा�Aट बु�धाले�ले� आहा�त. या पुरा��टनी गAले आ�राची� झाराA��

ठी�वीले�ले� आढीळतत. अं- झाराAक्या�नी 'फशिले�' अंसा� म्हाणेतत. या फशिले��ची उपुयाAग तAफ डगण्यासाठीI हाAत अंसा�. दरावी�तMनी आत शि-राल्यावीरा दAन्हा� बु�Mसा पुहारा��- या�च्या द�वीड आहा�त. या दरावी�नी� गडवीरा आल्यावीरा आपुणे पुद्मावीत� मीची�वीरा पुAहाचीतA. ग���वीणे� दरावी� - ग���वीणे दरावी� म्हाणे�� ए�मीग� ए� अंसाले�ल्या त�नी प्रवी�-द्वारा�ची� ए� मीशिले� आहा�. पुकिहाले दरावी� अंत्या�त

साध्या बु�धाणे�ची आहा�. मीत्र दरावी�ले दAन्हा� बु�Mसा भाराभाक्�मी बु�रुं� आहा�. ग���वीणे� दरावी�च्या दुसा- या प्रवी�-द्वाराले वी;शि-ष्टपुMणे� �मीनी आहा�. या दरावी�च्या -�वीटD वी गणे�- पुट्टीDच्या खले� दAन्हा��ड� दAनी उपुड� घेट घे�तले�ल्या वी ए� �मीले�शिले�� सामीAरा अंसाले�ल्या सा�ड आहा�त. सा�प्रत या शि-ल्पुवीरुंनी श्रे� हिं�%वी ग�शि-ल्पु तयारा झाले� अंसावी� अंसा� अंनी�मीनी किनीघेत�. या सावी� गAष्टVवीरुंनी अंसा�

अंनी�मीनी किनीघेत� �/, हा� प्रवी�-द्वारा शि-वीपुMवी��लेत बु�धाले�ले� अंसावी�. या प्रवी�-द्वारातMनी आत आल्यावीरा दAन्हा� बु�Mसा पुद्मावीत� मीची� रा�गडले ए�M णे ३ मीच्या आहा�त. या पु��/ सावी�त प्र-स्त अं-� मीची� म्हाणे�� पुद्मावीत� मीची�. पुद्मावीत� मीची� �� वीळ ए� लेष्�रा� �0 द्र नीसाMनी किनीवीसाची� ठिठी�णेहा� हाAत�. मीची�वीरा बु�धा�मीची� अंनी�� अंवी-�ष सापुडतत. पुद्मावीत� द�वी�ची� मी�ठिदरा, साईबुईंची� सामीधा�

, हावीलेदरा�ची वीड, रात्नी-ले, सादरा, पुद्मावीत� तलेवी, ग�प्त दरावी�, पुले� दरावी�, ग���वीणे� दरावी�, दरुंगAळ्याची� �Aठीरा� या वीस्तM आ�हा� शि-ल्ले� आहा�त. याशि-वीया पुद्मावीत� मीची�वीरा ब्रम्हाणेवीग�ची� आणिणे अंष्टप्रधानी मी�डळची� �हा� घेरा� आहा�त. पुद्मावीत� मी�ठिदरा : साध्या २००२ मीध्या� या मी�ठिदराची ��णे�ध्दरा �� ले आहा�. शि-वीराया�नी� कि�ल्ले� मी�रुं� बुद�वीची� रा�गड म्हाणेMनी नीमी�राणे

�� ल्यावीरा या�र्थ� अंसाले�ल्या �ग�वीरा पुद्मावीत� द�वी�ची� मी�ठिदरा बु�धाले� याची उल्ले�ख आढीळतA. साध्या मी�ठिदरात आपुल्याले त�नी मीMत्या� ठिदसातत. मी�ख्या पु���ची� मीMतl भाAराच्या पु�त साशिचीवी�नी� स्थापुन्न �� ले� आहा�. त्याच्या उ�व्ये बु��ले लेहानी अंसाले�ले� मीMतl शि-वीराया�नी� स्थाकिपुत �� ले�ले� आहा� तरा दAनी मीMतlच्या मीध्या� -0दूरा पुहारा��- या�च्या द�वीड आहा�त. फसाले�ले त�दळ म्हाणे�� पुद्मावीत� द�वी�ची� मीतl आहा�. या मी�ठिदरात साध्या २० त� ३० �णे�नी राहात या�त�. मी�ठिदराच्या बु�Mसाची पुण्याची� ट�� आहा�. यात�ले पुणे� किपुण्यासाठीI याAग्या आहा�. मी�ठिदराच्या सामीAराची साईबु�ईची� सामीधा� आहा�. सा���वीनी� मीची� सा�वी�ळ मीची�च्या बु�धाणे�नी�तरा शि-वी��मीहारा��नी� या मीची�ची� बु�धा�मी �राण्यासा सा�रावीत �� ले�. मीची�ची� ए�M णे ले�बु� अंड�ची कि�.मी�. आहा�. हा� मीची� सा�द्ध ३ टप्प्या�मीध्या� बु�धाले�ले� आहा�. सा���वीनी�

मीची�वीरा�ले घेरा�ची� अंवी-�ष आ�हा� अंस्तिस्तत्वीत आहा�त. मीची�च्या प्रत्या�� टप्प्यासा शिचीलेखत� बु�रुं� आहा�त. पुकिहाले टप्पु खले� उतरुंनी उत्तारा��ड� वीळMनी तटलेगत र्थAड� मीग� चीलेत ग�ल्यावीरा त�नी कितहा�रा� बु�धाणे�ची� बु�रुं� � लेगतत. या कितन्हा� बु�रुं�वीरा शि-वी�लेत प्रची�ड मीAठी तAफ अंसाव्येत या मीची�वीरा अंनी�� पुण्याची� ट�/ आहा�त. या मीची�ले ए�M णे १९ बु�रुं� आहा�त. मीची�ले भा�यारा� पुरा�Aटची�

याA�नी �� ले�ले� आहा�. या भा�यारातMनी बुहा�रा�ले तटबु�दD �ड� या�ण्यासाठीI दिंद%ड�ची� व्येवीस्था �� ले�ले� आहा�. सा���वीनी� मीची�वीरा आळ� दरावी�नी� सा�द्ध या�त�. आळ� दरावी� पुसाMनी रा�गडची� वी;शि-ष्टया अंसाले�ले� शिचीलेखत� तटबु�दD दुतफ� चीलेM हाAत�. दAन्हा� तट�मीधा�ले अं�तरा अंधा�- पुऊणे मी�टरा अंसाMनी खAले� सा�मीरा� ६ त� ७ मी�टरा आहा�. या भागत बु�रुं��च्या शिचीलेखतत उतराण्यासाठीI पुया- या�च्या दिंद%ड

आहा�त. तसा�ची नीळ�तMनी वीरा या�ण्यासाठीI दगड� साAपुनी आहा�त. मीची�वीरा तटबु�दD मीध्या� �हा� �ग� प्रतर्विवी%धा�ची� ठिठी�णे� आढीळतत. दुहा�रा� तटबु�दDच्या -�वीटD बुलेढी बु�रुं� आहा�ची या�ची उपुयाAग दूरावीरा नी�रा ठी�वीण्यासाठीI हाAत अंसा�. आळ� दरावी� सा���वीनी� मीची�वीरा या�ण्यासाठीI या दरावी�ची उपुयाAग हाAत अंसा�. तAराणे वीरुंनी रा�गडवीरा या�ण्याची ए�मी�वी मीग� या दरावी�तMनी �त अंसा�. आळ�

दरावी� सास्थिस्थात�ले बु- यापु;�/ ढीसाळले�ल्या अंवीस्थात�त आहा�. या दरावी�वीरा ए� शि-ल्पु आहा�. वीघेनी� ए� सा�बुरा उतणे� पुडले� आहा� अंसा� शिचीत्र या शि-ल्पुत दखवीले� आहा�. सा�वी�ळ

मीची� मी�रुं� बुद�वीची कि�ल्ले तब्यात आल्यानी�तरा शि-वी�� मीहारा��नी� कि�ल्ल्याच्या पुMवीt�ड�ले ड�गरारा�ग�ले भाराभाक्�मी तटबु�दD बु�धाले�, आणिणे मीची�ले सा�वी�ळ मीची� अंसा� नीवी ठी� वीले�. पुMवीt�ड� हा� मीची� अंसाल्यामी�ळ� या मीची�ची� नीवी सा�वी�ळ अंसा� ठी� वीले�. सा�वी�ळ मीची� हा� सा���वीनी� एवीढीD ले�बु नीहा� मीत्र या मीची�ची� सा�द्ध ३ टप्पु� आहा�त. पुMवीt�ड� हा� मीची� सिंची%चीAळD हाAत ग�ले�ले� आहा�. मीची�च्या प्ररा�भा�

ट��ड� साराख भाग आहा� याले ड�बु अंसा� म्हाणेतत. या ड�ब्याच्या डवी��डMनी रानीतMनी �णे- या वीट�नी� ग�ल्यावीरा शि-बु�दD घेराट� ठिदसातत. त�र्थ� डव्ये हातसा ए� दणिक्षाणेमी�ख� वी�रा मीरुंत� वी त्याच्या �वीळ पुण्याची� ट� आहा�. या�र्थ� अंसाणेरा� ची�र्थरा� या�सा�� �� �, तनी�� मीलेसा�रा� वी शि-लेVबु�रा या सारादरा�ची� हाAत�. या�र्थMनी साराळ �णेरा� वीट सा�वी�ळ मीची�च्या दुसा- या टप्पुयावीरा �त� तरा डवी��ड� �णेरा� वीट �ळ�श्र्वीरा� बु�रुं�च्या पुरिरासारात घे�ऊनी �त�. आपुणे मीची�च्या ठिद-�नी� र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा उ�वी��ड� ए� सादरा लेगत�. या�र्थMनी पु�ढी� तटबु�दDच्या खरा भाग सा�रुं हाAतA. या�र्थ�ले तटबु�दD दAनी टप्प्या�त किवीभागले� अंसाMनी प्रत्या�� टप्प्याच्या -�वीटD शिचीलेखत� बु�रुं� आहा�. दुसा- या टप्प्यात ग�ल्यावीरा तटबु�दDच्या दAन्हा� बु�Mसा आत�ले अं�गसा भा�यारा� शिचीलेखत� पुरा�Aटची� राचीनी �� ले� आहा�. दुसा- या

टप्पुया�ड� �त�नी ए� उ�ची खड� लेगतA आणिणे या खड�त ३ मी�टरा व्येसाची� ए� शिछद्र आढीळत� या खड�लेची नी�ट हिं�%वी 'हात्ता�प्रस्तरा' अंसा� म्हाणेतत. या हात्ता�प्रस्तराच्या अंले��ड� तटत�ले गणेपुत� आढीळतA वी त�र्थMनीची पु�ढी� तटतMनी खले� �ण्यासाठीI ग�प्त दरावी� आहा�. या दरावी�ले मीढी� दरावी� अंसा� म्हाणेतत. हात्ता� प्रस्तराच्या पु�ढीDले भागत सा�द्ध ए� अंसाची ग�प्त दरावी�

सा�वी�ळमीची�च्या सावी�त -�वीटच्या टप्प्यात खलेच्या भागत वीघे�ईची� शि-ल्पु आहा�. �ळ�श्र्वीरा� बु�रुं� आणिणे पुरिरासारा सा�वी�ळ मीची�च्या दुसा- या टप्प्या�ड� �णे- या वीट�च्या उ�वी��ड� वीळल्यावीरा आपुल्याले पुण्याची� �हा� ट�/ ठिदसातत. पु�ढी� रामी�श्र्वीरा मी�ठिदराची� �हा� अंवी-�ष आहा�त. या रामी�श्र्वीरा मी�ठिदरात शि-वीसिंले%ग, भाग्रं नी�दD, ए� याक्षामीMतl अं-� शि-ल्पु� आढीळतत. या रामी�श्र्वीरा मी�ठिदराच्या वीरा�ले

बु�Mसा शि-लेख�डवीरा गणे�-ची� प्रकितमी, पुवी�त�, शि-वीसिंले%ग अं-� शि-ल्पु� आहा�त. या�र्थMनी र्थAड�सा� पु�ढी� ग�ल्यावीरा �ळ�श्र्वीरा� बु�रुं� आहा�. या�र्थ�ची तटत ए� ग�प्त दरावी� द�ख�ले आढीळतA. बुले�कि�ल्ले रा�गडच्या सावी�त उ�ची भाग म्हाणे�� बुले�कि�ल्ले हाAया. या बुले�कि�ल्ल्या�ड� �णेरा रास्त �ठीIणे आणिणे अंरुं� द आहा�. चीढीणे सा�पुल्यानी�तरा बुले�कि�ल्ल्याची दरावी� लेगतA. यालेची

मीहादरावी� अंसा� हा� म्हाणेतत. आ�हा� दरावी� ची�गल्या स्थिस्थात�त आहा�. प्रवी�-द्वाराची� उ�ची� ६ मी�टरा अंसाMनी प्रवी�-द्वारावीरा �मीळ, स्वीस्तिस्त� हा� -�भाशिचीन्हा �Aराले�ले� आहा�त. बुले�कि�ल्ल्याले साधाराणे१. ५ मी�टरा उ�ची�ची� तटबु�दD बु�धाले�ले� अंसाMनी किवीशि-ष्ट अं�तरावीरा बु�रुं�हा� ठी� वीले�ले� आहा�त. दरावी�तMनी आत ग�ल्यावीरा सामीAराची �नीनी�मी�ठिदरा आहा�. या�र्थMनी पु�ढी� ग�ल्यावीरा ची�द्रतळ� लेगत�. तळ्याच्या सामीAराची

उत्ताराबु�रुंची आहा�. या�र्थMनी पुद्मावीत� मीची� आणिणे इतरा सावी� पुरिरासारा ठिदसातA. बु�रुं�च्या खलेMनी ए� पुयावीट बुले�कि�ल्ल्यावीरा या�त� आत मीत्र हा� वीट ए� मीAठी शि-लेख�ड ट�M नी बु�द �� ले�ले� आहा�. हा� वीट ज्या बु�रुं�वीरूनी वीरा या�त� त्या बु�रुं�ले उत्तारा बु�रुं� अंसा� म्हाणेतत. या�र्थMनी सा�पुMणे� रा�गडची घे�रा आपुल्या लेक्षात या�तA. या उत्तारा बु�रुं�च्या बु��ले ब्रम्हाषl ऋषVची� मी�ठिदरा आहा�. या शि-वीया

बुले�कि�ल्ल्यावीरा �हा� भाग्रं अंवीस्था�त�ले इमीरात� ची�र्थरा�, वीड�ची� अंवी-�ष आढीळतत. रा�गड कि�ल्ले सा�पुMणे� पुहाण्यासाठीI साधाराणे २ ठिदवीसा लेगतत. गडवीरुंनी तAराणे, प्रतपुगड, रायागड, शिलेग�णे, सिंसा%हागड, पु�रा�दरा, वीज्रगड, मील्हारागड, राAहा�ड, रायारा�श्र्वीरा आणिणे लेAहागड, किवीसापुMरा हा� कि�ल्ले� ठिदसातत.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : गडवीरा �ण्यासाठीI अंनी�� मीग� आहा�त.१. ग�प्तदरावीज्यानी� रा�गड : पु�णे�र्‍ रा�गड अं-� एसा. टD पु�डMनी आपुल्याले वी��घेरा या गवी� उतरात या�त�. बुबु�द झापु पुसाMनी ए� तसाच्या अं�तरावीरा रा�सिंले%ग आहा�त. या�च्या साह्यानी� अंत्या�त �मी� वी�ळत रा�गडवीरा �त या�त�. यावीट�नी� गडवीरा �ण्यासा ३ तसा लेगतत.२. पुले� दरावीज्यानी� रा�गड -पु�णे�- वी�ल्हा� एसा.टD. नी� वी�ल्हा� मीगt

पुबु� या गवी� उतरुंनी �नीद नीदD पुरा �रुंनी पुले� दरावी� गठीवी. हा� वीट पुया- याची� अंसाMनी सावी�त साAपु� आहा�. यावीट�नी� गडवीरा �ण्यासा ३ तसा लेगतत३. ग���वीणे� दरावीज्यानी� रा�गङ... पु�णे� वी�ल्हा� या हामीरास्त्यावीरा�ले मीग�सानी� या गवी� उतरावी�

आणिणे कितर्थMनी साखरामीगt ग���वीणे� या गवीत �त या�त�. हा� वीट अंवीघेड आहा�. या वीट�वीरूनी गड गठीण्यासा अंड�ची तसा लेगतत. मीकिहातगरा शि-वीया या वीट�ची उपुयाAग �रू नीया�.४. अंळ� दरावीज्यानी� रा�गड -: भा�त�ड� मीगt आळ� दरावीज्यानी� रा�गड गठीत या�तA. शि-वीर्थरा घेळDतMनी हा� अंळM दरावीज्यानी� रा�गड गठीत या�तA.५. ग�प्तदरावी�मीगt

सा�वी�ळमीची� :-: ग���वीणे� गवीतMनी ए� वीट ��गलेतMनी ग�प्तदरावी��मीगt सा�वी�ळ मीची�वीरा या�त�. राहाण्याची� साAया : १. गडवीरा�ले पुद्मावीत� मी�ठिदरात २० त� २५ �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�.२. पुद्मावीत� मीची�वीरा राहाण्यासाठीI पुया�ट� किनीवीसाच्या खAल्या आहा�त. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत

�रावी�. पुण्याची� साAया : पुद्मावीत� मी�ठिदराच्या सामीAराची बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� ट�� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : ३ तसा.सिंसा%हागड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४४०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग पु�णे� जि�ल्हा : पु�णे� श्रे�णे� : साAपु� पु�ण्याच्या नी;ऋत्या�ले साधाराणे २५ कि�. मी� अं�तरावीरा

अंसाणेरा हा कि�ल्ले सामी�द्रसापुटDपुसाMनी सा�मीरा� ४४०० फM टउ�ची आहा�. साह्याद्रDच्या पुMवी� -ख�वीरा पुसाराले�ल्या भा�ले�श्र्वीराच्या रा�ग�वीरा हा गड आहा�. दAनी पुया- या�साराख ठिदसाणेरा ख�द�डची भाग आणिणे दूराद-�नीची उभाराले�ले मीनीAरा ह्यामी�ळ� पु�ण्यातMनी �� ठीMनीहा� तA पुट�नीध्यानी� या�तA. पु�रा�दरा, रा�गड, तAराणे, लेAहागड, किवीसापुMरा, त��ग अंसा प्रची�ड मी�लेMख गडवीरूनी ठिदसातA.

इकितहासा : हा कि�ल्ले पुMवीl आठिदले-हा�त हाAत. ददA�� ��डद�वी हा� किवी�पुMरा�रा��डMनी म्हाणे��ची आठिदले-किहा�डMनी सा�भा�दरा म्हाणेMनी नी�मीले� हाAत�. पु�ढी� इ.सा. १६४७ मीध्या� ददA�� ��डद�वी�ची� किनीधानी झाल्यावीरा ��डण्यावीरा�ले कि�ल्ले�दरा शिसाद्दD अं�बुरा याले लेची द�ऊनी शि-वी�� मीहारा��नी� हा कि�ल्ले स्वीराज्यात आणेले वी या गडवीरा आपुले� लेष्�रा� �0 द्र बुनीवीले�. पु�ढी� इ.सा. १६४९ मीध्या� -हा��

रा��च्या सा�ट�� साठीI शि-वी�� मीहारा��नी� तA पुरात आठिद-हाले ठिदले. पु�रा�दराच्या तहात �� कि�ल्ले� मीAगले�नी ठिदले� त्यामीध्या� सिंसा%हागड पुणे हाAत. मीAगले�तफt उद�भानी राठीAड हा ��डण्याची अंमिधा�रा�हाAत. हा मीMळची रा�पुMत हाAत पुणे तA बुटMनी मी�सालेमीनी झाले. सिंसा%हागड हा मी�ख्यात प्रशिसाद्ध आहा� तA तनी�� मीले�सारा� या�च्या बुशिलेदनीमी�ळ�. शि-वी�� मीहारा� ��व्हा आग्र्‍ ंयाहूनी सा�टMनी पुरात आले� त�व्हा

त्या�नी� ठिदले�ले� गड पुरात घ्यायाले सा�रुंवीत �� ले�. त�व्हा तनी��नी� ��डणे आपुणे घे�तA म्हाणेMनी �बुMले �� ले�. या या�द्धबुबुत साभासाद बुखरा�त पु�ढीDलेप्रमीणे� उल्ले�ख आढीळतA तनी�� मीलेMसारा म्हाणेMनी हा�रा� मीवीणिळया�ची हाAत त्यानी� �बुMले �� ले� �/,' ��डणे आपुणे घे�तA ', अंसा� �बुMले �रूनी वीस्त्र�, किवीड� घे�ऊनी गडची� यात्नीसा ५०० मीणेMसा घे�ऊनी गडखले� ग�ले. आणिणे दAघे� मीवीळ� बुरा�, मीद�नी�

किनीवीडMनी रात्र� गडच्या �डवीरूनी चीढीवीले�. गडवीरा उद�भानी रा�पुMत हाAत त्या�सा �ळले� �/, गकिनीमीची� लेA� आले�. हा� खबुरा �ळMनी �� ले रा�पुMत �� बुराबुस्त हाAऊनी, हात� तAहा बुरा घे�ऊनी, किहालेले(मी-ले), ची�द्रज्याAत� लेवीMनी बुरा-� मीणेMसा तAफची� वी कितरा�द�, बुराची�वीले�, चीलेAनी आले�. त�व्हा मीवीळ� लेA��नी� फ���वीरा रा�पु�त�ची� चीलेMनी घे�तले�. मीAठी� या�द्ध ए� प्रहारा झाले�. पुची-� रा�पुMत ठीरा�ले�. उद�भानी कि�ल्ले�दरा ख- त्या�-� वी तनी�� मीले�सारा सा�भा�दरा या�-� गठी पुडले�. दAघे� मीAठी� याAद्ध�, मीहा-Mरा, ए� ए�वीरा पुडले�. तनी��ची� डवी� हातची� ढीले त�टले�. दुसारा� ढीले सामीयासा आले�नीहा�. मीग तनी��नी� आपुले� डवी� हातची� ढीले �रूनी त्या�वीरिरा वीAढी घे�ऊनी, दAधा� मीहारागसा पु�टले�. दAधा� ठीरा झाले�. मीग साMया��� मीले�सारा ( तनी��ची भाऊ), यानी� हिंहा%मीत धारूनी, �� ले लेA� सावीरूनी,

उराले� रा�पु�त मीरिराले�. कि�ल्ले �बु�� �� ले. शि-वी�� मीहारा�नी गड जिं�%�ल्याची� पुणे तनी�� पुडल्याची� बुतमी� मिमीळले� त�व्हा त� म्हाणेले� ,' ए� गड घे�तले, पुरा�त� ए� गड ग�ले.' मीघे वी नीवीमी�ठिद. ४ फ� ब्र�वीरा� १६७२ च्या रात्र� हा� या�द्ध झाले�.

दरूची� �Aठीरा : दरावी�तMनी आत आल्यावीरा उ�वी��ड� �� दगड� इमीरात ठिदसात� त�ची दरू �Aठीरा. ठिद. ११ साप्ट0बुरा १७५१ मीध्या� या �Aठीरावीरा वी�� पुडले�. ह्या अंपुघेतत गडवीरा�ले त्यावी�ळच्या फडणे�सा�ची� घेरा उध्वीस्त हाAऊनी घेरात�ले सावी� मीणेसा� मीराणे पुवीले�. ठिटळ� बु�गले : रामीलेले नी�दरामी नीई� या�च्या�डMनी खरा�दD �� ले�ल्या �ग�वीराच्या ह्या बु�गल्यात बुळ ग�गधारा ठिटळ�या�त अंसात.

१९१५ साले� मीहात्मी ग�धा� वी लेA�मीन्या ठिटळ� या�ची� भा�ट याची बु�गल्यात झाले�. ��ढीणे�श्र्वीरा : हा� मी�ठिदरा -��राची� अंसाMनी त� यादवी�ची� �� लेद;वीत हाAत�. आत ए� हिंपु%ड� वी सा�बु अंसाणेरा� हा� मी�ठिदरा यादवी�ले�नी

आहा�. श्रे� अंमीWत�श्र्वीरा भा;रावी मी�ठिदरा : ��ढीणे�श्र्वीराच्या मी�ठिदरावीरूनी र्थAड� पु�ढी� ग�ले� �/ डवी��ड� हा� अंमीWत�श्र्वीराची� प्रची�नी मी�ठिदरालेगत�. भा;रावी हा� �Aळ्या�ची� द;वीत आहा�. यादवी�च्या आधा� ह्या गडवीरा �Aळ्या�ची� वीस्त� हाAत�. मी�ठिदरात भा;रावी वी भा;रावी� अं- दAनी मी�रात्या ठिदसातत. भा;रावीच्या हातत राक्षासाची� मी��ड�� आहा�. द�वीट �� : तनी�� स्मीरा�च्या मीगMनी डव्ये हातच्या छAट तलेवीच्या बु�Mनी� डवी��ड�

ग�ल्यावीरा हा� प्रशिसाद्ध अंसा� द�वीट�� लेगत�. या टक्याची उपुयाAग किपुण्याची� पुणे� म्हाणेMनी हाAत अंसा� वी आ�हा� हाAतA. मीहात्मी ग�धा� ��व्हा पु�ण्यासाया�त त�व्हा मी�द्दमी ह्या टक्याची� पुणे� मीगवीतअंसात. �ल्याणे दरावी� : गडच्या पुणिpमी�सा हा दरावी� आहा�. ��ढीणेपुMरावीरूनी पुयाथ्याच्या �ल्याणे गवीतMनी वीरा आल्यासाह्या दरावी�तMनी आपुले प्रवी�- हाAतA. हा� ए�मीगAमीग अंसा� दAनी दरावी��आहा�त. यापु;�/ वीराच्या दरावीज्याच्या दAन्हा��ड�ले बु�रुं��च्या भिंभा%त�त अंधा�वीट बुहा�रा आले�ले हात्ता� वी मीहूत अं-� दगड� शि-ल्पु� हाAत�.

श्रे�-ले�वीहानी -�� १६७२ �रा�/द� श्रे�मी�त बुळ�� बु��रावी पु�किडत प्रधानी

अंसा शि-लेले�ख आढीळतA. उद�भानीची� स्मीरा� : दरावी�च्या मीगच्या बु�Mसा वीरा अंसाले�ल्या ट��ड�वीरा यावी�. या�र्थ� �A ची��Aनी� दगड आहा� त�ची उद�भानी राठीAडची� स्मीरा�शिचीन्हा म्हाणेMनी ओळखले� �त�. मीAगले�तफt उद�भानी हा सिंसा%हागडची अंमिधा�रा� हाAत. झा���राबु�रू� : झा���राबु�रू� हा� सिंसा%हागडची� दणिक्षाणे टA� हाAया. उदयाभानीMच्या स्मीरा�पु�ढीMनी सामीAराची� ट��ड� उतरूनी याबु�रुं�वीरा या�त या�त�. या�र्थMनी

सामीAराची टAपु�साराख रा�गड, त्याच्याची उ�वी��ड� तAराणे हा� गड ठिदसातत तरा खले� पुनी-�तची�खAरा� ठिदसात�. पुMवीt�ड� ले�बुवीरा पु�रा�दरा ठिदसातA. डAणेकिगरा�ची उफ� तनी�� �ड : झा���राबु�रू�वीरूनी मीग� या�ऊनी तटच्या भिंभा%त�च्या बु�Mनी� पुयावीट�नी� तनी��च्या �ड�ड� �त या�त�. हा �ड गडच्या पुणिpमी�सा आहा�. या�र्थMनीची तनी�� मीवीळ्या�साहा वीरा चीढीले. रा�रामी स्मीरा� : रा�स्थानी� पुद्धत�ची� रा�ग�त

द�वीळसाराख� �� घे�मीटD ठिदसात� त�ची छत्रपुत� रा�रामी मीहारा� या�ची� सामीधा�. मीAगले� फ���ले सातत ११ वीषt टक्�रा द�णे- या रा�रामी मीहारा��ची� वीयाच्या अंवीघ्या ३०व्ये वीषl -किनीवीरा ठिद. २मीची�इ.सा. १७०० या ठिदवी-� सिंसा%हागडवीरा किनीधानी झाले�. पु�-व्ये�तफt या स्मीरा�ची� उत्तामी व्येवीस्था ठी�वीले� �याची�. तनी��ची� स्मीरा� : अंमीWत�श्र्वीराच्या मीगच्या बु�Mनी� वीरा ग�ल्यावीरा डव्ये बु�Mसा

सा�प्रशिसाध्द तनी��ची� स्मीरा� ठिदसात�. ' तनी�� स्मीरा� सामिमीत�च्या' वीत�नी� हा� बु�धाण्यात आले� आहा�. मीघे वी नीवीमी� ठिद. ४ फ� ब्र�वीरा� १६७२ या ठिदवी-� झाले�ल्या लेढीईततनी�� मीराले ग�ले. दरावीषl मीघे वी नीवीमी�सा या�र्थ� मी�डळतफt तनी��ची स्मीWकितठिदनी सा�रा �� ले �तA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : पु�णे�- ��ढीणेपुMरा : पु�णे�- ��ढीणेपुMरा बुसानी� ��ढीणेपुMराले उतरूनी �ल्याणे गवीतMनी �ल्याणे दरावी�तMनी आपुणे गडवीरा �तA. या मीग�नी� दAनी दरावी�� पुरा �� ल्यावीरा आपुले गडवीरा प्रवी�- हाAतA. पु�णे�

दरावी� : पु�णे�- सिंसा%हागड या बुसानी� �तनी वीट�त खड�वीसाले धाराणे लेगत�. या मीग�नी� त�नी दरावी�� पुरा �� ल्यावीराआपुले गडवीरा प्रवी�- हाAतA.

राहाण्याची� साAया : नीहा� ��वीणेची� साAया : गडवीरा छAट� हा]ट�ल्सा यामीध्या� ��वीणेची� साAया हाAत�. पुण्याची� साAया : द�वीटक्या�मीधा�ले पुणे� बुरामीकिहानी� पु�रात�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : २ तसा

तAराणे

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : १४००मी�टरा कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग पु�णे� जि�ल्हा : पु�णे� श्रे�णे� : मीध्यामी

शि-वी�� मीहारा��नी� सा�रुंवीत�च्या �ळत �� �हा� कि�ल्ले� घे�तले� त्यापु;�/ ए� कि�ल्ले तAराणे. गडवीरा तAराणे �त�ची� पु�ष्�ळ झाड� अंसाल्यामी�ळ� गडची� नीवी पुडले� तAराणे. मीहारा��नी� गडची� पुहाणे� �रात�नी याच्या प्रची�ड किवीस्तरामी�ळ� याची� 'प्रची�डगड' अंसा� नीवी ठी� वीले�. पु�णे� जि�ल्ह्याच्या वी�ल्हा तले�क्यातMनी ग�ले�ल्या साह्याद्रDच्या रा�ग�तMनी दAनी पुदरा किनीघेMनी पुMवीtले पुसारात ग�ले�ले� आहा�त. यापु;�/ पुकिहाल्या पुदरावीरा तAराणे वी रा�गड वीसाले�ले� आहा�त तरा दुसा- या पुदराले भा�ले�श्र्वीरा रा�ग म्हाणेतत. पु�ण्याच्या नी;ऋत्या�सा अंसाले�ल्या पुवी�तरा��मीध्या� उत्तारा अंक्षा�- वी पुMवी� रा�ख�-वीरा हा कि�ल्ले आहा�. याच्या दणिक्षाणे�ले वी�ळवी�ड� नीदD वी उत्तारा�ले �नीद नीदDची� खAरा� आहा�. गडच्या पुणिpमी�ले �नीद खिंख%ड, पुMवीtले बुमीणे वी खरा�वी खिंख%ड� आहा�त.

इकितहासा : हा कि�ल्ले �धा� आणिणे �Aणे� बु�धाले याची पु�रावी आ� उपुलेब्ध नीहा�. या�र्थ�ले ले�ण्या�च्या आणिणे मी�ठिदरा�च्या

अंवी-�ष�वीरुंनीहा -;वीपु�र्थची आश्रेमी अंसावी. इ.सा. १४७० त� १४८६ च्या दराम्यानी बुहामीनी� रा�वीटDसाठीI मीशिले� अंहामीदयानी� हा कि�ल्ले जिं�%�ले. पु�ढी� हा कि�ल्ले किनी�मी-हा�त ग�ले. नी�तरा तA मीहारा��नी� घे�तले वी याची� नीवी प्रची�डगड ठी�वीले�. गडवीरा�हा� इमीरात� बु�धाल्या. रा��नी� आग्र्‍ ंयाहूनी आल्यावीरा अंनी�� गड�ची ��णे�द्धरा �� ले. त्यात ५ हा�रा हाAनी इत� खची� त्या�नी� तAराण्यावीरा �� ले.

सा�भा�� मीहारा��ची वीधा झाल्यावीरा हा कि�ल्ले मीAगले��ड� ग�ले. -��रा�� नीरायाणे साशिचीवी�नी� तA पुरात मीराठी�च्या तब्यात आणेले. पु�ढी� इ.सा. १७०४ मीध्या� औरा�ग��बुनी� याले वी�ढी घेतले वी लेढीई �रूनी आपुल्या तब्यात आणेले वी याची� नीवी फ� त�उल्ग;बु म्हाणे�� द;वी� किवी�या ठी�वीले�. पुणे पुरात चीरा

वीष�नी� सारानीAबुत नीगA�� �A�ट� या�नी� गडवीरालेA� चीढीवीMनी गड पु�न्हा मीराठी�च्या तब्यात आणेले वी यानी�तरा तAराणे �यामी स्वीराज्यातची राकिहाले. पु�रा�दराच्या तहात �� कि�ल्ले� मीAगले�नी ठिदले� त्यामीध्या� तAराणे मीहारा���ड�ची राकिहाले. किवी-�ष म्हाणे�� औरा�ग��बु बुद-हानी� लेढीई �रूनी जिं�%�ले�ले अंसा हा मीराठी�ची ए�मी�वी कि�ल्ले हाAया.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडवीरा �ण्याच्या वीट : राहाण्याची� साAया : गडवीरा�ले मी0गई द�वी�च्या मी�ठिदरात १० त� १५ �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत ची�रावी�. पुण्याची� साAया : मी0गई द�वी�च्या मी�ठिदराच्या सामीAराची बुरामीहा� पुण्याची� ट�� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : अंड�ची तसा वी�ल्हा�मीगt, ६ तसा रा�गड- तAराणे मीगtसाMचीनी : गडवीरा �णेरा�

वीट :- �ठीIणे- रा�गड- तAराणे मीगtपु�रा�दरा

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : १५०० मी�टरा कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग पु�णे� जि�ल्हा : पु�णे� श्रे�णे� : साAपु� साह्याद्रDच्या दणिक्षाणेAत्तारा पुसाराले�ल्या मीMळ रा�ग�तMनी �हा� फट� पुMवी� ठिद-��ड� फ� टले� आहा�त. त्यापु;�/ ए� फटवीरा सिंसा%हागड आहा�. तAची फट तसाची पुMवीt�ड� अंदमीसा� २४ कि�. मी�. धावीMनी भा�ले�श्र्वीरा �वीळ लेAपु पुवीतA. याची ड�गरारा�ग�वीरा पु�रा�दरा, वीज्रगड वीसाले�ले आहा�. �त्र� घेट, बुपुद�वी

घेट, ठिदवी� घेट हा� त�नी घेट ओले�डMनी पु�रा�दराच्या पुयाथ्या-� �त या�त�. कि�ल्ल्याले ची�फ� रा मीच्या आहा�त. कि�ल्ल्याची� स्थानी१८. २८ अं�- अंक्षा�- वी ७४. ३३ अं�- रा�ख�- वीरा स्थिस्थात आहा�. कि�ल्ले पु�ण्याच्या आग्रं�या ठिद-�ले अं�द�� २० मी;ले�वीरा तरा सासावीडच्या नी;ऋत्या�ले ६ मी;ले�वीरा आहा�. गडच्या पुMवीtले बुहुत�-� प्रद�- सापुट

आहा� तरा पुणिpमी�ले ड�गराळ प्रद�- आहा�. वीयाव्ये�ले १३- १४ मी;ले�वीरा सिंसा%हागड आहा� तरा पुणिpमी�ले १९- २० मी;ले�वीरा रा�गड आहा�. पु�रा�दरा कि�ल्ले तसा किवीस्तरानी� मीAठी आहा�. कि�ल्ले मी�बुMत अंसाMनी बुचीवीले �ग उत्तामी आहा�. गडवीरा मीAठीI शि-बु�दD राहू -�त�. दरूगAळ वी धान्याची मीAठी साठी �रूनी गड दDघे��ळ लेढीवीत या�ऊ -�त अंसा�. ए� बु�M साAडले� तरा गडच्या इतरा सावी� बु�M दुग�मी

आहा�त. गडवीरूनी साभाAवीराच्या प्रद�-वीरा बुरा�� नी�रा ठी�वीत या�त�. इकितहासा : अंल्याड ����रा� पुल्याड साAनीAरा� मीध्या� वीहात� �र्‍हा पु�रा�दरा -Aभात� शि-वी-हा�ची त�रा । अंसा� पु�रा�दरा कि�ल्ल्याची� वीणे�नी �� ले�ले� आढीळत�. पु�रा�दराच्या पुयाथ्या-� नीरायाणेपुMरा नीवीची� गवी आहा�. या

गवीत यादवी�ले�नी धाटणे�ची� मीहाद�वीची� मी�ठिदरा आहा�. यावीरूनी हा कि�ल्ले साधाराणे १००० त� १२०० वीष�पुMवीlची आहा� अंसा� अंनी�मीनी किनीघेत�. पु�रा�दरा म्हाणे�� इ�द्र. ज्याप्रमीणे� इ�द्रची� स्थानी बुलेढी तसाची हा पु�रा�दरा. पु�राणेत या ड�गराची� नीवी आहा� ' इ�द्रनी�ले पुवी�त'. हानी�मी�तनी� द्रAणेकिगरा� उचीलेMनी नी�त अंसातनी त्या पुवी�तची �हा� भाग खले� पुडले, तAची हा इ�द्रनी�ले पुवी�त. बुहामीनी��ळD बु�दराची� ची�द्रसा�पुत

द�-पु�ड� या�नी� बुहामीनी� -सानीच्या वीत�नी� पु�रा�दरा तब्यात घे�तले. त्या�नी� पु�रा�दराच्या पु�नीर्विनी%मी�णेसा प्ररा�भा �� ले. त्याची घेराण्यात�ले मीहाद�� किनीळ�ण्ठी यानी� �साA-�नी� हा� �मी पुMणे� �� ले�. या�र्थ�ले -0दर्‍या बु�रू� बु�धातनी तA साराख ढीसाळत अंसा�. त�व्हा बुकिहारानी� साAनीनी� यानी� आपुले पु�त्र नीर्थनी� आणिणे साMनी द�वी�ई अं-� दAनी मी�ले� त्यात गडण्यासाठीI ठिदले�. त्या�ची बुळD घे�तल्यावीराची हा बु�रू�

उभा राकिहाले. हा कि�ल्ले सानी १४८९ च्या सा�मीरासा किनी�मी-हा� सारादरा मीशिले� अंहा�मीद यानी� जिं�%�M नी घे�तले. पु�ढी� -�� १५५० मीध्या� तA आठिदले-हा�त आले. इ. सा. १६४९ मीध्या� आठिदले-हानी� -हा��रा��नी �; द�त ट�ले�. याची वी�ळD शि-वी�� मीहारा��नी� अंनी�� आठिदले-हा� कि�ल्ले� आपुल्या तब्यात घे�तले�. म्हाणेMनी शि-वीराया�ची बु�दAबुस्त �राण्यासाठीI आठिदले-हानी� फत्ता�खनीसा रावीनी �� ले�.

पुरिरास्थिस्थात� फराची किबु�ट हाAत�. ए�/�ड� आपुले� वीड�ले �; द�त हाAत� तरा दुसारा��ड� फत्ता�खनीच्या स्वीरा�मी�ळ� स्वीराज्या धाAक्यात या�णेरा हाAत�. मीहारा��नी� यावी�ळD लेढीईसाठीI पु�रा�दरा कि�ल्ल्याची� �गकिनीवीडले�. मीत्र यावी�ळD गड मीराठी�च्या तब्यात नीव्हात. मीहाद�� किनीळ�� ठीरावी या�च्या तब्यात कि�ल्ले हाAत. त्या�च्या भावीभावी�मीधा�ले भा�डणेची फयाद उठीवीMनी मीहारा��नी� कि�ल्ल्यात प्रवी�- �राण्यात

या- मिमीळवीले�. या पु�रा�दरा कि�ल्ल्याच्या साहाय्यानी� मीराठी�नी� फत्ता�खनी-� झा��� ठिदले� आणिणे लेढीई जिं�%�ले�. शि-वी�� मीहारा��नी या पुकिहाल्या लेढीईतची मीAठी� या- प्रप्त झाले�. सानी १६५५ मीध्या� शि-वी�� रा��नी� नी�त�� पुले�रा यासा गडची सारानी�बुत नी�मीले�. वी;-ख -�. १२ -�� १५७९ म्हाणे��ची १६ मी� १६५७ ग�रुंवीरा या ठिदवी-� सा�भा�� रा��ची �न्मी पु�रा�दरावीरा झाले. -�� १५८७ म्हाणे��ची १६६५

मीध्या� मीAगले सारादरा �यासिंसा%गनी� पु�रा�दराले वी�ढी घेतले. या या�द्धची� वीणे�नी साभासाद बुखरा� मीध्या� अंसा� आढीळत�. ' त�व्हा पु�रा�धारावीरा� नीमी�द लेA��ची सारादरा राजि�याची मी�राराबु�� पुराभा� म्हाणेMनी हाAत. त्या�बुराबुरा हा�रा मीणेMसा हाAत�. याख�रा�� कि�ल्ल्याची� ए� हा�रा� अंसा� दAनी हा�रा� लेA� हाAत�. त्यात

किनीवीड �रूनी मी�राराबु�� यानी� सात-� मीणेMसा घे�ऊनी त� गडखले� ठिदले�राखनीवीरा� आले�. ठिदले�राखनी तले�दरा �Aरावीरा पुठीणे पुची हा�रा याख�रा�� बु;ले वी;गरा� लेA� ऐ-� फ�� गडसा ची�तफ� चीढीतहाAत�. त्यात हाAऊनी सारामिमीसाळ �हाले�. मीAठी� धाAरा�दरा या�द्ध �हाले�. मीवीळ� लेA��नी� वी ख�सा मी�राराबु�� या�नी� किनीदनी �रूनी भा�डणे �� ले�. पुची-� पुठीणे लेष्�रा ठीरा �हाले�. तसा�ची बुकिहाले� मीराले�.'

मी�राराबु�� द�-पु�ड� ची� हा� -�या� पुहूनी ठिदले�राखनी बुAशिलेले, ' अंरा� तM ��ले घे�. मीAठी मीद�नी शि-पुई त�� नीवीजि�तA.' ऐसा� बुAशिलेत मी�राराबु�� बुAशिलेले ' त�� ��ले म्हाणे�� �या? मी� शि-वी�� मीहारा��ची शि-पुई त�झा ��ले घे�तA �/ �या?' म्हाणेAनी नी�ट खनीवीरा� चीशिलेले. खनीवीरा� तलेवीरा�ची वीरा �रावी तA खनीनी� आपुले� त�नी त�रा मीरूनी पु�रा �� ले. तA पुडले. मीग खनीनी� त�डत आ�गAळD घेतले�,

' अंसा शि-पुई ख�दनी� पु;द �� ले.' खनीनी� वीज्रगड तब्यात घे�तले आणिणे पु�रा�दरावीरा हाल्ले �� ले वी पु�रा�दरा मीची�ची तबु घे�तले. मीची�वीरा खनीची� आणिणे मी�राराबु��ची� घेनीघेAरा या�द्ध झाले�. मी�राराबु�� पुडले आणिणे त्याची बुराAबुरा पु�रा�दराहा� पुडले. हा� वीत�मीनी ��व्हा रा��नी �ळले� त�व्हा त्या�नी� �यासिंसा%ग-� तहाची� बुAलेणे� सा�रू �� ले� आणिणे ११ �Mनी १६६५ साले� इकितहासा प्रशिसाद्ध ' पु�रा�दराची तहा' झाले.

यात २३ कि�ल्ले� रा��नी मीAगले�नी ं�वी� लेगले�. त्या�ची� नीवी� अं-�, १. पु�रा�दरा २. रुंद्रमीळ हिं�%वी वीज्रगड ३. ��ढीणे ४. राAहा�ड ५. लेAहागड ६. किवीसापुMरा ७. त��ग ८. कित�Aनी ९. प्रबुळगड १०. मीहुले�११. मीनीरा��नी १२. �AहाA� १३. �नी�ळ १४. साAनीगड १५. पुळसागड १६. भा�डरागड १७. नीरादुग� १८. मीग�गड १९. वीसा�तगड २०. नी�गगड २१. अं��Aले २२. खिखरादुग� (सागरागड) २३. मीनीगड ८ मीची�

१६७० मीध्या� किनीळAपु�त मी���मीदरानी� कि�ल्ले स्वीराज्यात आणेले. सा�भा�� रा��च्या मीWत्याMनी�तरा कि�ल्ले औरा�ग��बुनी� जिं�%�ले वी त्याची� नीवी 'आ�मीगड' ठी�वीले�. पु�ढी� मीराठी�च्या वीत�नी� -��रा�� नीरायाणे

साशिचीवी�नी� मीAगले�-� भा�डMनी पु�रा�दरा घे�तले. -�� १६९५ मीध्या� छत्रपुत� -हू या�नी� कि�ल्ले पु�-वी� या�सा ठिदले. अंनी�� ठिदवीसा कि�ल्ल्यावीरा पु�-व्ये�ची� रा�धानी� हाAत�. -�� १६९७ मीध्या� ग�गबुई पु�-वी� या�नी गडवीरा मी�लेग झाले, त्याची� नीवी सावीई मीधावीरावी ठी� वीण्यात आले�. इ. सा. १८१८ मीध्या� इ�ग्रं��नी� गड आपुल्या तब्यात घे�तले.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : पु�रा�दरा आणिणे वीज्रगड �रा� ए�ची ड�गरासा�ड�वीरा वीसाले�ले� अंसाले� तरा� त� दAनी स्वीत�त्र कि�ल्ले� आहा�त. किबुनी� दरावी� : पु�रा�दरा मीची�वीरा�ले हा ए�मी�वी दरावी�. आपुणे नीरायाणेपुMरा गवीतMनी कि�ल्ल्यावीरा �त�नी हा दरावी� लेगतA. दरावी� आ�हा� ची�गल्या स्थिस्थात�त आहा�. दरावीज्यातMनी आत शि-राल्यावीरा पुहारा��- या�च्या द�वीड आहा�त. दरावीज्यातMनी आत शि-राल्यावीरा

सामीAराची पु�रा�दराची ख�द�ड आपुले� लेक्षा वी�धाMनी घे�तA. दरावीज्यातMनी आत शि-राल्यावीरा दAनी रास्त� लेगतत, ए� साराळ पु�ढी� �तA तरा दुसारा डवी��ड� मीगच्या बु�Mसा वीळतA. आपुणे साराळ रास्त्यानी� पु�ढी� ग�ल्यावीरा उतरावीरा लेष्�राच्या बुरा�/ आणिणे �हा� बु�गले� ठिदसातत. मीची�ची� ए�� दरा ले�बु� ए� मी;ले आहा�, तरा रुं� दD १०० त� १५० फM ट आहा�. र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा उ�वी��ड� बुले�कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्या-�

ए� मी�ठिदरा ठिदसात� त्याची� नीवी'पु�रा�दरा�श्र्वीरा'. रामी�श्र्वीरा मी�ठिदरा : पु�रा�दरा�श्र्वीरा मी�ठिदराच्या मीग�ले �Aपु- यात पु�-वी� घेराण्याची� रामी�श्र्वीरा मी�ठिदरा आहा�. हा� पु�-व्ये�ची� ख�ग� मी�ठिदरा हाAत�. या मी�ठिदराच्या र्थAड� वीरात� ग�ल्यावीरा पु�-व्ये�च्या दुमी�ले�

वीड�ची� अंवी-�ष ठिदसातत. पु�-वीईच्या आरा�भा� बुळ�� किवीश्र्वीनीर्थनी� तA बु�धाले. या वीडतची सावीई मीधावीरावी�ची �न्मी झाले. वीडच्या मीग� किवीहा�रा आहा�. आ�हा� त� ची�गल्या अंवीस्था�त आहा�. या�र्थMनी र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा दAनी वीट लेगतत. ए� वीट बुले�कि�ल्ल्याच्या ठिद-�नी� वीरा �त� तरा दुसारा� खले� भा;रावीखिंख%ड�च्या ठिद-�नी� �त�. आपुणे प्रर्थमी बुले�कि�ल्ल्याच्या ठिद-�नी� वीरा �ऊया. यावीट�नी� वीरा

ग�ल्यावीरा १५ मिमीकिनीटतची आपुणे ठिदल्ले� दरावी�पु-� पुAहाचीतA. ख�द�ड : या त�सा- या दरावीज्यातMनी आत शि-राल्यावीरा डवी��ड� ए� �ड र्थ�ट पुMवीt�ड� ग�ले�ले ठिदसातA हाची तA ख�द�ड. या �डच्या -�वीटD ए� बु�रू� आहा�. बु�रू� पुहूनी आल्यावीरा पुरात त�सा- या दरावीज्यापु-� यावी�. या�र्थMनी ए� वीट पु�ढी� �त�. वीट�तची आ��बु�Mले पुण्याची� �हा� ट�/ लेगतत. र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा उ�वी��ड�

ए� उ�चीवीट लेगतA. त्याच्या मीग� पुडक्या �Aत्या�ची� अंवी-�ष आहा�त. या�र्थ�ची अं�बुराखनी अंसाल्याची� अंवी-�ष ठिदसातत. र्थAड� वीरा चीढीMनी पुकिहाल्यासा वीडची� अंवी-�ष ठिदसातत. हा� सावी� पुहूनी पु�न्हा आपुल्या वीट�ले लेगवी�. वीट�वीरूनी पु�ढी� ग�ल्यावीरा �हा� पुण्याची� हा�द लेगतत. या वीट�वीरूनी पु�ढी� �त�नी ए� वीट डवी��ड� खले� ग�ले� आहा�. या वीट�वीरूनी खले� ग�ल्यावीरा �� दरा दरावी� लेगतA. पुडझाड�

मी�ळ� आ� हा दरावी� वीपुरात नीसाले तरा� पुMवीl या दरावी�ले फरा मीहात्त्वी हाAत�. पुद्मावीत� तळ� : मी�राराबु�Vच्या पु�तळ्या पुसाMनी र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा पुद्मावीत� तळ� लेगत�. -0द- या बु�रू� : पुद्मावीत� तळ्याच्या मीग� बुले�कि�ल्ल्याच्या वीयाव्ये�सा, तटबु�दDच्या बुराAबुरा�नी� ए� बु�रू� बु�धाले आहा� त्याची� नीवी -0द- या बु�रू�. पु�रा�दरा�श्र्वीरा मी�ठिदरा : हा� मी�ठिदरा मीहाद�वीची� आहा�. मी�ठिदरात इ�द्रची� साव्वी त� दDड

फM टपुया�तची� मीMतl आहा�. हा� मी�ठिदरा साधाराणेपुणे� हा�मीडपु�र्थ� धाटणे�ची� अंसावी�. र्थAराल्या बु��रावीनी� या मी�ठिदराची ��णे�द्धरा �� ले. ठिदल्ले� दरावी� : हा उत्ताराणिभामी�ख दरावी� आहा�. दरावीज्याच्या वीळणेवीरा श्रे� लेक्ष्मी� मीत�ची� द�वीलेया आहा�. दरावी� बु- यापु;�/ सा�स्थिस्थात�त आहा�. या दरावीज्यातMनी आत ग�ल्यावीरा उ�वी� �ड� आणेख� ए� दरावी� ठिदसातA. डवी��डची� वीट बुले�कि�ल्ल्याच्या दुसा- या टA�पुया�त �त�. या वीट�नी� पु�ढी� ग�ल्यावीरा �हा� पुण्याची� ट�/ लेगतत. याशि-वीया या भागत बुघेण्यासाराख� �हा� नीहा�. आल्या मीग�नी� ठिदल्ले� दरावीज्यापु-� यावी�. सामीAराची उ�वी� �ड� अंसाणे- या दरावीज्यानी� पु�ढी� �वी�. या�र्थMनी पु�ढी� ग�ल्यावीरा आणेख� ए� दरावी� लेगतA. या दरावीज्यावीरा दAन्हा� बु�Mसा सिंसा%हाच्या प्रकित�W त� आढीळतत. �� दरा�श्र्वीरा : २० मिमीकिनीटत �� दरा दरावी� पुहूनी आपुणे

आपुल्या मीMळ वीट�ले लेगM -�तA. यावीट�नी� १५ मिमीकिनीट� चीलेMनी ग�ल्यावीरा �हा� पुयाया लेगतत. त्या आपुल्याले र्थ�ट �� दरा�श्र्वीराच्या मी�ठिदरा पुया�त घे�ऊनी �तत. पु�रा�दराची� मीMळ द;वीत म्हाणे���� दरा�श्र्वीरा. मी�ठिदराची ��णे�द्धरा �� ले�ले आहा�. मीहाशि-वीरात्र�ले हा�राA भाकिवी� याच्या द-�नीले या�तत. मी�ठिदराच्या सामीAराची ए� दगड� दDपुमीळ आहा�. साभाAवीत� दगड� फरासाबु�दD आहा�. �� दरा�श्र्वीराची�

मी�ठिदरा म्हाणे�� कि�ल्ल्यावीरा�ले अंत्या�धा भाग. या�र्थMनी रा�गड, तAराणे, सिंसा%हागड, रायारा�श्र्वीरा, राAहा�ड, मील्हारागड, �हा�पुठीरा हा सावी� पुरिरासारा ठिदसातA. या �� दरा ट��ड�च्या मीग� ए� बु�रू� आहा� त्याले �A�ण्या बु�रू� अंसा� नीवी आहा�. पु�रा�दरा मीची� : आल्या वीट�नी� मीघेरा� किफरूनी ठिदल्ले� दरावीज्यातMनी �णे- या वीट�नी� र्थ�ट पु�ढी� यावी�. म्हाणे�� आपुणे मीची�वीरा�ले भा;रावीखिंख%ड�त �ऊनी पुAहाचीतA. वीट�त

वीड�ची� अंनी�� अंवी-�ष ठिदसातत. भा;रावीखिंख%ड : याची खिंख%ड�तMनी वीज्रगडवीरा �ण्यासाठीI वीट आहा�. खिंख%ड�त शि-वी�� मीहारा��ची पु�तळ आहा�. या खिंख%ड�पुया�त गड� रास्त आले�ले अंसाल्यानी� त्या रास्त्यावीरूनी चीलेत ग�ल्यावीरा वीट�तची उ�वी��ड� रा�ळ� तलेवी लेगतA. साध्या पु�रा�दरामीची�वीरा याची तलेवीची� पुणे� वीपुराले� �त�. वी�रा मी�राराबु�� : किबुनी�दरावी�तMनी आत शि-राल्यावीरा उ�वी��ड�

ग�ल्यावीरा सामीAराची वी�रा मी�राराबु��ची पु�तळ ठिदसातA. इ.सा. १९७० मीध्या� हा पु�तळ उभा �� ले आहा�. सा�पुMणे� गड किफराण्यासा ए� ठिदवीसा लेगतA. पु�रा�दरा साAबुत वीज्रगड द�ख�ले पुहायाची अंसाल्यासा दDड ठिदवीसा लेगतA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : पु�रा�दरा कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI दAनी वीट आहा�त. १) पु�ण्याहूनी : पु�ण्याहूनी ३० कि�. मी� अं�तरावीरा अंसाणे- या सासावीड या गवी� यावी�. सासावीड त� नीरायाणेपुMरा हा� अं-� एसा.टD

सा�वी द�ख�ले उपुलेब्ध आहा�. नीरायाणेपुMरा हा� कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्याची� गवी आहा�. गवीतMनीची गड� रास्त र्थ�ट कि�ल्ल्या पुया�त ग�ले�ले आहा�. पु�णे� त� नीरायाणेपुMरा अं-� बुसा सा�वी द�ख�ले उपुलेब्ध आहा�. नीरायाणेपुMरा गवीतMनी गडवीरा �ण्यासा दAनी मीग� आहा�. ए� म्हाणे�� गड� रास्त. या रास्त्यानी� गड गठीण्यासा २ तसा पु�रातत तरा दुसारा� म्हाणे�� ��गलेतMनी �णेरा� पुयावीट. या पुयावीट�नी� ए� तसात

आपुणे पु�रा�दरा मीची�वीराच्या किबुनी�दरावीज्यापु-� पुAहाचीतA२) सासावीडहूनी : कि�ल्ल्यावीरा �णेरा� दुसारा� वीट �रा आडमीग�ची� आहा�. सासावीडहूनी सासावीड - भाAरा गड� पु�डवी�. या गड�नी� नीरायाणेपुMरा गवीच्या पु�ढी� अंसाणे- या ' पु�रा�दरा घेटमीर्थ' या र्थ�ब्यावीराउतरावी�. हा घेटमीर्थ म्हाणे�� पु�रा�दरा कि�ल्ले आणिणे सामीAरा अंसाणे- या साMया�पुवी�त यामीधा�ले खिंख%ड हाAया. या र्थ�ब्यावीरा उतराल्यावीरा सामीAराची ड�गरावीरा ए� दAनी घेरा� ठिदसातत. या घेरामीगMनीची ए� पुयावीट

डवी��ड� वीरा �त�. हा� वीट पु�ढी� गड� रास्त्याले �ऊनी मिमीळत�. या वीट�नी� पुऊणे तसात पु�रा�दरा मीची�वीरा�ले किबुनी�दरावी� गठीत या�तA. राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा मिमीशिलेटरा�ची� बु�गले� आहा�त. यामीध्या� राहाण्याची� साAया हाAऊ -�त�. मीत्र त्यासाठीI त�र्थ� अंसाणेर्‍या त्या�च्या ऑकिफसाराची� पुरावीनीग� घे�णे� आवीश्या� आहा� ��वीणेची� साAया :

आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� किपुण्याची� पुणे� उपुलेब्ध आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : पुयाथ्यापुसाMनी १ तसा.

शि-वीनी�रा�

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३५०० फM ट

कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग नीणे�घेट

जि�ल्हा : पु�णे� श्रे�णे� : मीध्यामी

शि-वीनी�रा� कि�ल्ले पु�णे� जि�ल्ह्यात�ले ��न्नरा -हारात आहा�. ��न्नरा मीध्या� शि-रातनी�ची शि-वीनी�रा�ची� द-�नी हाAत�. मीहाराष्ट्राची� द;वीत श्रे� शि-वीछत्रपुत� या�ची� हा� �न्मीस्थानी. कि�ल्ले तसा फरा मीAठी नीहा�. १६७३ मीध्या� ईस्ट इ�किडया �� पुनी�त�ले ड]. �]नी फ्रायारा यानी� या कि�ल्ल्याले भा�ट ठिदले�. त्यानी�

आपुल्या साधानीग्रं�धात, या कि�ल्ल्यावीरा हा�रा �� ट��बु�नी सात वीषtपु�रा�ले एवीढीD शि-धासामी�ग्रं� आहा� अंसा उल्ले�ख �� ले आहा�. इकितहासा : '��णे�नीगरा', '��न्न�रा' म्हाणे��ची ��न्नरा हा� -हारा इसावी�सानीपुMवी� �ळपुसाMनी प्रशिसाद्ध आहा�. ��न्नरा हा� -�रा� नीहापुनीची� रा�धानी� हाAत�. सातवीहानी रा� ग�तमी�पु�त्र सात�णेl यानी� -��ची नी- �� ले आणिणे ��न्नरा वी या�र्थ�ले सावी� पुरिरासारावीरा आपुले� वीची�स्वी प्रस्थाकिपुत �� ले�. नीणे�घेट हा पु�रातनी व्येपुरा� मीग�. या मीग�वीरूनी फरा मीAठी प्रमीणेवीरा वीहातM� चीलेत अंसा�. यावीरा नी�रा ठी� वीण्यासाठीI या मीग�वीरा�ले दुग�ची� किनीमीlत� �राण्यात आले�. सातवीहानी�ची� सात्ता स्थिस्थारावील्यानी�तरा या�र्थ� अंनी�� ठिठी�णे� त्या�नी� ले�णे� खAदवीMनी घे�तले�.

सातवीहानी�नी�तरा शि-वीनी�रा� चीले�क्या, राष्ट्रा�M ट या रा�वीट£च्या सात्ता�खले� हाAत. ११७० त� १३०८ च्या सा�मीरासा यादवी�नी� या�र्थ� आपुले� राज्या स्थापुनी �� ले�. आणिणे याची �ळत शि-वीनी�रा�ले गडची� स्वीरूपु प्रप्त झाले�. नी�तरा इ. सा. १४४३ मीध्या� मीशिले� - उले - त��रा यानी� यादवी�ची पुराभावी �रूनी कि�ल्ले सारा �� ले. अं- प्र�रा� कि�ल्ले बुहामीनी� रा�वीटDखले� आले. इ. सा. १४७० मीध्या� मीशिले� - उले - त��राची प्रकितकिनीधा� मीशिले� मीहा�मीद यानी� कि�ल्ले नी�� बु�दD �रूनी पु�न्हा सारा �� ले. १४४६ मीध्या� मीशिले� मीहा�मीदच्या वीकिडले�च्या मीWत्या�नी�तरा किनी�मी-हा�ची� स्थापुनी

झाले�. पु�ढी� १४९३ मीध्या� रा�धानी� गडवीरूनी अंहामीदनीगराले हालेवीण्यात आले�. इ. सा. १५६५ मीध्या� सा�लेतनी मीMर्वित%� किनी�मीनी� आपुले भाऊ �सा�मी याले या गडवीरा �; द�त ठी� वीले� हाAत�. यानी�तरा १५९५ मीध्या� कि�ल्ले वी ��न्नरा प्र�त मीलेA�� रा�� भाAसाले� या�च्या�ड� आले.

जि��मीत गराAदरा अंसातनी �धारावी�नी� ५०० स्वीरा त्या�च्या साAबुत द�ऊनी त्या�नी रातAरात शि-वीनी�रा�वीरा घे�ऊनी ग�ले�. ' शि-वीनी�रा� गडवीरा श्रे�भावीनी� शिसावीई, त�सा नीवीसा जि��ऊनी� �� ले �� आपुल्याले पु�त्र झाले तरा त�झा0 नी�वी ठी� वी�नी. त्याऊपुरा शि-वी��रा�� या�ची �न्मी �ले

-�� १५५६ क्षाया� नीमी सा�वीत्सारा� वी;-ख -�द्ध पु�चीमी� ची�द्रवीरा.' इ. सा. १६३२ मीध्या� शि-वीराया�नी� गड साAडले आणिणे १६३७ मीध्या� मीAगले�च्या तब्यात ग�ले. १६५० मीध्या� मीAगले�किवीरूद्ध या�र्थ�ले �Aळ्या�नी� बु�ड �� ले�. यात मीAगले�ची किवी�या झाले. इ. सा. १६७३ मीध्या� शि-वीराया�नी� शि-वीनी�रा�ची कि�ल्ले�दरा अं���खनी याले किफतवीMनी कि�ल्ल्याले मीळ लेवीMनी सारा �राण्याची अंया-स्वी� प्रयात्नी �� ले. इ. सा. १६७८

मीध्या� ��न्नरा प्र�त ले�टले ग�ले आणिणे मीराठी�नी� कि�ल्ले घे�ण्याची प्रयात्नी �� ले मीत्र अंपुया- पुदरात पुडले�. पु�ढी� ४० वीष�नी�तरा १७१६ मीध्या� -हुमीहारा��नी� कि�ल्ले मीराठी�-हा�त आणेले वी नी�तरा तA पु�-व्ये��ड� हास्त�तरा�त �राण्यात आले.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : सात दरावीज्या�च्या वीट�नी� गडवीरा या�त�नी पुचीवी म्हाणे�� शि-पुई दरावी� पुरा �� ल्यावीरा मी�ख्या वीटसाAडMनी उ�व्ये बु�Mनी� पुMढी� ग�ल्यावीरा ' शि-वीई द�वी�ची� ' मी�ठिदरा लेगत�. मी�दDराच्या मीग� अंसाणे- या �डत ६ त� ७ ग�हा आहा�त. या

ग�हा मी�क्�मीसाठीI अंयाAग्या आहा�त. मी�ठिदरात शि-वीई द�वी�ची� मीMतl आहा� . -�वीटच्या दरावीज्यातMनी गडवीरा प्रवी�- �� ल्यावीरा सामीAराची अं�बुराखनीआहा�. आ�मिमीकितसा या अं�बुराखन्याची� मीAठी प्रमीणेत पुडझाड झाले� आहा�. मीत्र पुMवीl या अं�बुराखन्याची उपुयाAग धान्या साठीकिवीण्यासाठीI �� ले

�त अंसा�. अं�बुराखन्यापुसाMनी दAनी वीट किनीघेतत. ए� वीट सामीAराची अंसाणे- या ट��डवीरा �त�. या ट��डवीरा ए� �AळD ची�र्थरा आणिणे ए� इदग आहा�. दुसारा� वीट शि-वी��� �पु-� घे�ऊनी �त�. वीट�त ग�ग, �मी�नी वी याशि-वीया पुण्याची� अंनी�� ट�/ लेगतत. जि��उ�च्या पु�ढीत

अंसाले�ले बुलेशि-वी�� , हातत�ले छAटD तलेवीरा किफरावी�त आईले आपुले� भाव्ये स्वीप्ने� सा�गत आहा�, अं- आवी�भा�वीत�ले मीयाले��रा�ची पु�तळ 'शि-वी��� �' मीध्या� बुसाकिवीले आहा�. शि-वी��� �सामीAराची �मीनी� मीशि-द आहा� आणिणे सामीAराची खले� पुण्याची� ए� ट�� आहा�. या�र्थMनी सामीAरा चीलेत ग�ल्यासा हामीमीखनी लेगतA. या�र्थMनीची पु�ढी� शि-वी�न्मीस्थानीची� इमीरात आहा�. हा� इमीरात दुमी�ले� अंसाMनी खलेच्या खAले�त जि�र्थ�

शि-वीराया�ची �न्मी झाले त�र्थ� शि-वीराया�ची पु�तळ बुसाकिवीण्यात आले आहा�. इमीरात�च्या सामीAराची ' बुदमी� पुण्याची� ट�� ' आहा�. या�र्थMनी पु�ढी� �णेरा रास्त �ड�लेAट टA�वीरा घे�ऊनी �तA. सा�मीरा� ठिदड हा�रा फ� ट उ�ची�ची ह्या साराळसाAट �डची उपुयाAग हा ग�न्हा�गरा�नी शि-क्षा

द�ण्यासाठीI हाAत अंसा�. गड किफराण्यासा २ तसा पु�रातत. वीरा कि�ल्ल्यावीरूनी चीवी�ड, नीणे�घेट आणिणे ��वीधानी तसा�ची सामीAरा अंसाणेरा वीडM� धाराणेची �ले-या लेक्ष्या वी�धाMनी घे�तA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : गडवीरा �ण्याची� दAनी प्रमी�ख मीग� ��न्नरा गवीतMनीची �तत. पु�णे��रा�नी तसा�ची मी��बुई�रा�नी ए� ठिदवीसात शि-वीनी�रा� पुहूनी घेरा� पुरातत या�त�. साखळDची� वीट : या वीट�नी� गडवीरा यायाची� झाल्यासा ��न्नरा -हारात शि-राल्यानी�तरा नीव्ये बुसास्ट¥ड सामीAरा�ले रास्त्यानी� शि-वीपु�तळ्यापु-� यावी�. या�र्थ� चीरा रास्त� ए�त्र मिमीळतत . डव्ये बु�Mसा �णे- या रास्त्यानी� साधाराणेत ए� कि�लेAमी�टरा

ग�ल्यावीरा रास्त्याच्या उ�व्ये �ड�ले ए� मी�ठिदरा लेगत�. मी�ठिदरासामीAरूनी �णेरा� मीळले�ले� पुयावीट र्थ�ट शि-वीनी�रा� कि�ल्ल्याच्या ए� �तळभिंभा%त�पु-� घे�ऊनी �त�. भिंभा%त�ले लेवीले�ल्या साखळDच्या साह्यानी� आणिणे �तळत खAदले�ल्या पुया- या�च्या साह्यानी� वीरा पुAहाचीत या�त�. हा� वीट र्थAड� अंवीघेड अंसाMनी गडवीरा पुAहाचीण्यासा

पुऊणे तसा लेगतA. सात दरावीज्या�ची� वीट : शि-वीपु�तळ्यापुसाMनी डव्ये बु�Mच्या रास्त्यानी� चीलेत सा�टल्यासा ड�बुरा� रास्त आपुणेसा गडच्या पुया- या�पु-� घे�ऊनी

�तA. या वीट�नी� गडवीरा या�त�नी सात दरावी�� लेगतत. पुकिहाले मीहादरावी�, दुसारा पु�रा दरावी�, कितसारा पुरावीनीग�ची दरावी�, ची�र्थ हात्ता�दरावी�, पुचीवी शि-पुई दरावी�, साहावी फट� दरावी� आणिणे सातवी �� लेबु�रा दरावी� . या मीगtकि�ल्ल्यावीरा पुAहाचीण्यासाठीI दDड तसालेगतA.

मी��बुईहूनी मीळ-�� मीगt ��न्नराले या�त�नी मीळ-�� घेट पुरा �� ल्यावीरा ८ त�९ कि�लेAमी�टरावीरा ' शि-वीनी�रा� १९ कि�.मी�.' अं-� ए� पुटD रास्त्याच्या �ड�ले लेवीले�ले� ठिदसात�. हा मीग� गणे�- खिंख%ड�तMनी शि-वीनी�रा� कि�ल्ल्यापुया�त �तA. या मीग�नी� गडवीरा पुAहाचीण्यासा ए� ठिदवीसा

लेगतA.

राहाण्याची� साAया : या कि�ल्ल्यावीरा शि-वी��� �च्या मीग�ले बु�Mसा अंसाणे- या वी- हा�डमीध्या� १० त� १२ �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा ��वीणेची� साAया नीसाल्यानी� त� व्येवीस्था आपुणे स्वीत ची �रावी�. पुण्याची� साAया : ग�ग वी �मी�नी या टक्या�मीध्या� बुरामीहा� किपुण्याची� पुणे� उपुलेब्ध आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : साखळDच्या मीगtपुउणे तसा, सात दरावी� मीगtदDड तसा.

चीवी�ड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३४०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग नीणे�घेट जि�ल्हा : पु�णे�

श्रे�णे� : मीध्यामी चीमी��ड अंपुभ्रं�-� चीवी�ड। �यावीरा� साप्त��� ड॥ किगरा� त� खAदूनी� अंश्मीख�ड। प्रसान्नगड मीग� किनीर्मिमी%ले॥ ��न्नरा तले�क्यामीध्या� नीणे�घेटची� पुहारा��रा� म्हाणेMनी नीवीले�कि�� मिमीळवीले�ले� कि�ल्ले� म्हाणे�� ��वीधानी, चीवी�ड, हाडसारा आणिणे शि-वीनी�रा�. या�पु;�/ चीवी�ड ��न्नरा -हारापुसाMनी तसाभाराच्या

प्रवीसावीरा अंसाले�ल्या आपुटळ� गवीनी��� आहा�. गडच्या पुयाथ्या-� चीवी�ड गवी वीसाले�ले� आहा�. नीणे�घेटपुसाMनी ��न्नराच्या ठिद-�नी� १५कि�.मी�. च्या आसापुसा चीवी�ड वीसाले�ले आहा�. चीवी�ड गवीत आणिणे आ��बु�Mच्या गवी�मीध्या� मीहाद�वी�Aळ्या�ची� वीस्त� आहा�.

इकितहासा : १) सानी १४८५ मीध्या� अंहामीदनीगराच्या किनी�मी-हा�ची� स्थापुनी �राणेर्‍या मीशिले� अंहामीदले पु�णे� प्र�ततले� �� कि�ल्ले� मिमीळले� त्यामीधा� चीवी�डची� नीवी आहा�. बुहामीनी� साम्राज्याची� �� त��ड� झाले� त्यात त्याले उत्तारा �A�णे वी पु�णे� प्र�त मिमीळले�. २) दुसारा बु�र्‍हाणे किनी�मी-हा (इ.सा. १५९०-१५९४) हा सातवी किनी�मी. याची नीतM बुहादुरा-हा १५९४ साले� चीवी�डले �; द�त हाAत. ३) १६३६ मीध्या�

किनी�मी-हा�ची आठिदले-हा आणिणे मीAगले�पुसाMनी बुचीवी �राण्यासाठीI -हा��रा��नी� �A तहा �� ले, त्यानी�सारा चीवी�ड मीAगले�नी मिमीळले. ४) मी� १६७२ पुणे�ले पुवी�त ग्रंहाणेख्यानीत �वी� �यारामी हिंपु%ड� म्हाणेतA �/ त्याचीप्रमीणे� चीमी��डगड, हारिराp�द्रगड, मीकिहाषगड आणिणे अंडसारागड हा� कि�ल्ले� मीहारा��च्या मीवीळ्या�नी� जि�कि�रा�नी� लेढीMनी घे�तले�. मीहारा��नी� याची� नीवी प्रसान्नगड अंसा� ठी� वीले�. ५) या गडची� अंनी�� नीवी� अं-प्र�रा�

आहा�त-चीमी��ड, चीऊ� ड, चीवी�ड- हा� नीवी� चीमी��ड या -ब्दची अंपुभ्रं�- आहा�त. ची��ड- हा� किनी�मी-हा� आमीदनी�त�ले नीवी आहा�. प्रसान्नगड- हा� शि-वी�� मीहारा��नी� ठी� वीले�ले� नीवी. मीशिले� अंहामीदनी� शि-वीनी�रा� जिं�%�ल्यावीरा आपुल्या ए� सारादराच्या हात� हा कि�ल्ले ठिदले. या कि�ल्ल्यातहा� भारापुMरा लेMट त्याच्या हात� आले�. ��ड कि�ल्ल्याची�हा� व्येवीस्था आपुल्या ए� सारादराच्या हात� साAपुवीMनी त्यानी� लेAहागड�ड� आपुले मीAची� वीळवीले. सा�दभा� - अंहामीदनीगराची� किनी�मी-हा� मीशिले� अंहामीदच्या अंमिधा�रापु�ढी� नीमीMद �� ले�ल्या कि�ल्ल्या�च्या अंमिधा�र्‍या�नी� मीनी झा��वीले� नीव्हात�. त्या�ची पुडवी �राण्यासाठीI त्यानी� �M ची �� ले�. त� कि�ल्ले� म्हाणे��- चीवी�ड, लेAहागड, त��ग, �Aआरा�, कित�Aणे, ��ढीणे, पु�रा�दरा, भाAरापु, ��वीधानी, मी�रा��नी, मीहाAले� आणिणे पुले�. हा� सावी� कि�ल्ले� त्यानी� बुळची वीपुरा �रूनी

आपुल्या तब्यात घे�तले�. सा�दभा� - ग�ले-नी� इब्रकिहामी� आठिदले-हाच्या सा;न्या-� लेढीतनी इब्रहा�मी किनी�मी-हाच्या मीस्त�त गAळD लेगMनी तA ठीरा झाले. किनी�मी-हा� वी�/ले मिमीया मी��M यानी� अंहामीद नीवीच्या मी�लेले द�लेतबुदच्या �; द�तMनी साAडवीMनी गदDवीरा बुसावीले�. त्याचीवी�ळD त्या�नी� इब्रहा�मीच्या अंल्पुवीया�नी मी�लेची� म्हाणे�� बुहादूरा-हाची� चीवी�डले बु�ठिदवीसासाठीI रावीनीग� �� ले�. ची�दबु�बु� हा�

बुहादूरा-हाची� आत्या. मिमीया मी��Mनी� बुहादूरा-हावीरा अंसाले�ले� ची�दबु�बु�ची� पुले�त्वी किहारावीMनी घे�तले�. पु�ढी� किनी�मी-हा� गदDवीरा तAतया आहा� हा� शिसाद्ध झाले�. किनी�मी-हा� सारादरा इख्लेसाखनी यानी� चीवी�ड कि�ल्ल्याच्या सा�भा�दराले रा�पु�त्र बुहादूरा याले आपुल्या हावीले� �राण्यासा हु�M मी पुठीवीले. या हु�� मीची� पुलेनी मिमीया मी��M याच्या ले�ख� आज्ञे�शि-वीया हाAणेरा नीहा� अंसा� सा�भा�दरानी� �ळवीले�.

इख्लेसाखनीनी� तAतया बुहादूरा-हा किनीमी�णे �� ले. मिमीया मी��Mनी� अं�बुराची रा�पु�त्र मी�राद यासा मीदत�सा बुAलेवीले�. मी�राद अंहामीदनीगराच्या कि�ल्ल्यावीरा चीलेMनी आले. आत मिमीया मी��Mले पुpत्तापुझाले. त्यानी� अंहामीदनीगराच्या सा�राक्षाणेसाठीI सारादरा अंन्साराखनी वी राज्याप्रकितकिनीधा� म्हाणेMनी ची�दबु�बु�ले नी�मीले�. मिमीया मी��M आठिदले-हा वी �� त�बु-हा या�नी मीदत�सा बुAलेवीण्यासा अंहामीदनीगराच्या बुहा�रापुडले. ची�दबु�बु�नी� याची फयाद उठीवी�त त्याची हास्त� अंन्साराखनी याची खMनी �रावीले. आणिणे चीवी�डच्या अंट�� तMनी बुहादूरा-हाची� मी�क्तत �रात त्याची� सा�लेतनी म्हाणेMनी ग्वीहा� ठिदले�. १) �� कि�ल्ले�

ऋष� नीवी�-� सा�बु�मिधात आहा�त त� अंकितप्रची�नी. २) �� कि�ल्ले� बु�द्ध, �;नी ले�ण्या�नी� अंले��W त आहा�त त� प्रची�नी. ३) �� कि�ल्ले� -;वी, -क्त, नीर्थ सा�प्रदया-� किनीगकिडत आहा�त त� म्हाणे�� मीध्यामीया�ग�नी. ४) चीवी�ड हा चीमी��ड नीवीची अंपुभ्रं�- अंसाल्यानी� वी त्यावीरा पुणेयाची� सात ट�/ ए�ची ठिठी�णे� अंसाल्यानी� तA साप्त मीतW��-� सा�बु�मिधात आहा�. म्हाणेMनी तA -क्त पु�र्थ-� किनीगकिडत आहा�. चीवी�ड

किनी�मी-हा�त �ण्याअंगAदरा त�र्थ�ले कि�ल्ले�दरा मीहाद�वी�AळD �मीत�तले अंसावी अंसा� त�र्थ�ले स्थाकिनी� मीहाद�वी�AळD वीस्त�वीरूनी प्रत�त हाAत�. या�र्थ�ले अंवी-�ष�नी पुहात आणिणे रा�मीग� अंभ्यासात चीवी�ड सातवीहानी�ले�नी अंसाल्याची� शिचीन्हा� ठिदसातत. किनी�मी-हा� वीरासादराले या�र्थ� ठी� वीण्यासाठीI या कि�ल्ल्याची वीपुरा �� ले ग�ले. यावीरूनी त्याची� दुग�मीत ठिदसाMनी या�त�. त्याची इकितहासा बुखराVच्या पुनी�त नीसाले तरा� मी�शिले� लेA�साकिहात्यात नीक्�/ सापुड�ले. ५) चीमी��ड हा� द�वी�ची� क्रूM रा रूपु. या रुंपुत सावी� �हा� भायानी�, अंमी�गले. हा� द�वी� बु�गले, किबुहारा, उत्तारा प्रद�-, रा�स्थानी या�र्थ�ले आहा�.

हाड�� ळD, ��भा बुहा�रा, उभा� �� सा, मी��ड�च्या मीळ, हाड�ची� दकिगनी�, व्येघ्रचीमी� नी�साले�ले�. स्मी-नीत हिंपु%पुळखले� किहाची� वीस्तव्ये. किहाची� वीहानी गढीवी, प्र�त, घे�बुड, किगधाड. ध्वी�वीरा अंग्रं�पु�राणेप्रमीणे� चीराहात. -क्त/, मी��ड, -Mळ हा� किहाची� आया�धा�. ६) साप्त मीतW� म्हाणे��- ब्रम्हा�, मीहा�श्र्वीरा�, ��मीरा�, वी;ष्णेवी�, वीराहा�, इन्द्रणिणे आणिणे चीमी��ड. या सावी�मीध्या� चीमी��ड श्रे�ष्ठ. सा�दभा� - द�वी� भागवीत

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : दरावी�तMनी आत �तची दहा पुयार्‍या चीढीMनी ग�ल्यावीरा दAनी वीट लेगतत. वीराची� उ�वी��डची� वीट उद@ध्वीस्त अंवी-�ष��ड� घे�ऊनी �त�, तरा डवी��ड� तटबु�दDच्या बु�Mनी� �णेरा� वीट आहा�. उ�व्ये बु�Mसा �तळत

�Aराले�ल्या १५- २० पुयार्‍या चीढीMनी ग�ल्यावीरा �हा� वीस्तM नी�रा�त या�तत. ए� वीस्तMची ची�र्थरा अं�Mनी व्येवीस्थिस्थात आहा�. इर्थ� आपुल्याले अं- बुर्‍याची वीस्तM ठिदसातत म्हाणेMनी अंसा किनीष्�ष� �ढीत या�ईले �/ इर्थ�ची सारा �राभारा चीलेत अंसावी. �वीळ �वीळ १५ त� २० वीस्तM इर्थ� आहा�त. ��र्थ� ची�र्थरा शि-ल्ले� आहा� त�र्थ�ची मीAठी� गAले उखळ आहा�. मीत्र त्यासा खलेच्या बु�Mले ए� शिछद्र आहा�. बु�Mलेची

२ सा�लेग्रं अं-� ट�/ आहा�त या�र्थMनी उत्तारा�सा र्थAड� पु�ढी� ग�लेA �/ ए� खचीत चीलेले�ले� वीस्तM नी�रा�सा पुडत�. किहाच्या बु�धा�मीवीरूनी अंसा� प्रत�त हाAत� �/ हा� ए� मी�ठिदरा अंसावी�. पुणे बुरा�ची खचील्यामी�ळ� �स्त �हा� अं�द� बु�धात या�त नीहा�. या�र्थMनी आ�Mलेबु�Mले साधाराणे ३०० मी�. च्या पुरिरासारात १०- १५ उद@ध्वीस्त बु�धा�मी� त-�ची ७- ८ ट�/ आढीळMनी या�तत. गडच्या वीयाव्ये भागत आपुल्याले

ए�मी���नी लेगMनी अं-� सात ट�/ आहा�त. हा� ट�/ साप्त मीतW��-� किनीगकिडत आहा�त. गडच्या याची भागत बुर्‍यापु;�/ तटबु�दD अंसाMनी आग्रं�या भाग �ड�नी� व्येपुले आहा�. यावीरूनी �ळMनी या�त� �/ गड कि�त� दुग�मी आहा�. म्हाणेMनीची बुहादूरा-हा किनी�मीले या�र्थ� ठी� वीण्यात आले� हाAत�. ज्या भागत तटबु�दD आहा� त्या भागत या तटबु�दDच्या बु�Mनी� किफराण्यासा �ग आहा�. हा� बुहुद गस्त घेलेण्यासाठीI

अंसावी�. या ठिठी�णे� बुराची उतरा अंसाMनी �हा� ठिठी�णे� हा�द आहा�त. र्थAड� पु�ढी� उ�वी��ड� ग�ल्यावीरा ए� मी�ठिदराची� अंवी-�ष आढीळतत. या�र्थ�हा� बुरा�ची शि-ल्पु�मी आढीळत�. ज्या ठिठी�णे� तटबु�दD ढीसाळले�ले� आहा�, कितर्थ� शिचीर्‍याची� दगड गडग्यासाराख� राचीMनी ठी� वीले� आहा�त. हा� �Aणेची� �मी अंसावी� हा� �ळत नीहा�. ई-न्या भागत ज्या ठिठी�णे� तटबु�दD सा�पुत� त्या ठिठी�णे� �तळ�Aरा�वी ग�हा आहा�त.

या पुहारा��र्‍या�च्या ची�क्या अंसाव्येत. ए� ग�हा अंगदD सा�स्थिस्थात�त आहा�. ग�हा�त प्रवी�- �� ल्यावीरा दAन्हा� बु�Mले हा�दसादृ- साधाराणे ५ फM ट खAले�ची� बु�धा�मी आढीळत�. या ग�हा�लेगत अंसाले�ल्या तटबु�दDच्या खले� भा�यारा� मीग�ची� प्रवी�-द्वारा आहा� अंसा� ग्रंमीस्त सा�गतत. या�र्थ� रा®पुसिंले%ग �रूनी �त या�त�. यापु�ढी� आपुणे गडच्या पुMवीtसा या�तA. या भागत �Aणेत�हा� अंवी-�ष नीहा�त. बु�लेग �ड�नी� हा

भाग व्येपुले अंसाल्यामी�ळ� इर्थ� तटबु�दD नीहा�. हा भाग बुराची किवीस्त�णे� अंसाMनीहा� किनी��नी आणिणे ओसाड आहा�. �वीळ �वीळ अंध्या� कि�.मी�. च्या पुरिरासारात ए�हा� बु�धा�मी आढीळत नीहा�. गडच्या दणिक्षाणे बु�Mले आणिणे नी;ऋत्या�सा आपुल्याले त�राळ� अं-� तटबु�दD आढीळत�. इर्थ�ची पुण्याची� दAनी ट�/ आहा�त. इर्थMनी पु�न्हा पुणिpमी��ड� किनीघेल्यावीरा आपुल्याले मी�बुMत अं- तटबु�दDची� द-�नी घेडत�.

दAनी बु�रू�हा� आढीळतत. इर्थMनी आपुणे ट��ड� �ड� किनीघेतA, मी�ठिदरा पुहायाले. गडच्या सावी�त उ�ची भागत चीमी��ड द�वी�ची� मी�ठिदरा आहा�. मी�ठिदरात�ले मीMतl प्रची�नी अंसाMनी बु�धा�मी मीत्र नीवी�नी आहा�. आ��बु�Mले ��न्या मी�ठिदराची� अंवी-�ष किवीख�राले�ले� ठिदसातत. ए� त�टले�ले� मीMतl आढीळत� �� एख ऋष�ची� प्रत�� अंसावी�. तसा�ची ए� आpया��रा� गAष्ट म्हाणे�� या चीमी��ड द�वी�च्या मी�ठिदरासामीAरा आढीळणेरा नी�दD. ��न्या अंवी-�ष�मीध्या�हा� नी�दDची� मीMतl आढीळत�. याची अंर्थ� हा हाAतA �/ �वीळची �� ठी� तरा� शि-वीसिंले%ग अंसावी� आणिणे �ळच्या ओघेत हारावीले� अंसावी�. ग्रंमीस्था�नी� श्रेमीदनीनी� �सा� नीवी�नी

द�ऊळ बु�धाले� त-� -��रा� अंसाले�ले� दDपुमीळहा� बु�धाण्याची प्रयात्नी �� ले आहा�. हा� दDपुमीळ अंसा� सा�चीवीत� �/ इर्थ� ए� शि-वीमी�ठिदरा अंसावी�. ए�� दरा�त पुहात, गडची घे�रा किवीस्त�णे� आहा�. साधाराणे ५- ६कि�.मी�. ची व्येसा अंसावी. गडच्या ई-न्या�सा अंसाणेर्‍या ग�हा�ची अंभ्यासा हाAणे� मीहात्त्वीची� आहा�. या वीस्तM�किवीषया� बुर्‍याची द�त�र्थ ऐ�ण्यात आहा�त. गडवीरा सातवीहानी सा�स्�W त�ची प्रभावी आहा�.

सातवीहानी�ची इकितहासा फरा भाव्ये आहा�, पुणे त्या�च्या कि�ल्ल्या�ची� अं�Mनी सा�-Aधानी झाले� तराची या भाव्ये इकितहासावीरा �स्त प्र�- पुड�ले. या कि�ल्ल्या�ची इ�ग्रं��नी� पुMणे� नीयानीट �राण्याची प्रयात्नी �� ले, पुणे त� साफले झाले� नीहा�त. आ� हा�ची कि�ल्ले� आपुल्याले आवीहानी �रा�त आहा�त, त्या�नी भा�ट ं�याले, तरा � आपुणे �ऊ नीया�? इर्थल्या स्थाकिनी� मीहाद�वी�Aळ्या��डMनी �सा� आपुणे द�त�र्थ ऐ�तA, तसा� इकितहासाहा� �णेMनी घे�ण्याची प्रयात्नी �रूया.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : गडमीर्थ गठीण्यासाठीI गडच्या पुणिpमी��डMनीची वीट आहा�. चीवी�ड वीड�त�ले आश्रेमी-ळ�पुसाMनी गड चीढीण्यासा ची�गले� मीळले�ले� पुयावीट आहा�. या वीट�नी� साधाराणे अंधा�तसा चीढील्यानी�तरा आपुणे खड�त खAदले�ल्या पुयार्‍या�च्या सामी�तरा रा�ष�त

चीलेतA. ( प्रचीशिलेत द�त�र्थ�नी�सारा त� गडवीरा पुAहाAचीवीणेरा� ग�प्त भा�यारा अंसावी�.) साधाराणे १५ पुयार्‍या चीढीMनी ग�ल्यावीरा आपुणेसा ए� मीनी खिखन्न �राणेरा� गAष्ट �णेवीत�. पुMवीl �Aणे अंनीमिमी�नी� या पुयार्‍या चीढीण्यासाठीI आधारा म्हाणेMनी ए� छAट तAफ� ची� नीळD �मिमीनी�त पु�राले� आहा�. साधाराणे २ इ�ची अं�तग�त व्येसा अंसाले�ले� हा� तAफ २ त� २ १/ २ फM ट ले�बु�ची� आहा�. �मिमीनी�च्या वीरा अंसाले�ले हा भाग साधाराणे दAनी

तWकितया�- आहा�. या तAफ� ची� ले�बु� साधाराणे ३ त� ३ १/ ४ फM ट अंसावी�. या तAफ� ले ��बु�रा� म्हाणेतत. या पुयार्‍या अंगदDची छAट आहा�त. इ�ग्रं��नी� १ मी� १८१८ राA�� चीवी�डवीरा हाल्ले �रूनी या�र्थ�ले पुयार्‍या उद@ध्वीस्त �रूनी ट�ण्याची प्रयात्नी �� ले. त- सा�रुं� ग लेवील्याच्या ख�णेहा� आपुल्याले पुयार्‍या चीढीतनी ठिदसातत. यानी�तरा २०- २५ पुयार्‍या चीढीMनी ग�ल्यावीरा आपुल्याले प्रवी�-द्वाराची� तटबु�दD पुMणे�पुणे� सामीAरा�

या�त�. या�र्थ� ३ मी�. ले�बु�च्या प्र-स्त पुयार्‍या आहा�त, ज्यावीरा आ� रानीगवीत मी�ले�ले� आहा�. वीरा चीढीMनी ग�ल्यावीरा प्रर्थमीद-�नी� नी�रा�सा पुडत� त� �तळ�Aरा�वी गणे�-प्रकितमी, आणिणे नी;ऋत्यामी�ख� प्रवी�-द्वारा. या प्रवी�-द्वारावीराहा� ए� गणेपुत� �Aराले�ले आहा�. यावीरूनी अंसा� �ळत� �/ पु�-वी�

�ळतहा� या गडवीरा बुराची राबुत अंसावी. दरावी�ची� उ�वी� बु�M ए� अंख�ड �तळ आहा�. उ�वी स्त�भाहा� याची �तळतMनी �Aराले�लेआहा�. गडवीराची� हा�ची वीस्तM अंबुमिधात राकिहाले� आहा�. दरावी��वीळची ए� उखळ पुडले� आहा�.

राहाण्याची� साAया : गडवीरा�ले �Aठीरा�मीध्या� १५ त� २० �णे राहू -�तत, तरा चीमी��ड मीत�च्या मी�ठिदरात २ �णे. इर्थ� उ�दDरा त्रसा द�ऊ -�तत. चीवी�डवीड�त राहाण्याची� उत्तामी साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : गडवीरा ��वीणेची� साAया नीहा�. मीत्र चीवी�ड गवीत ��वीणेची� साAया हाAऊ -�त�.

पुण्याची� साAया : गडवीरा अंनी�� ट�/ आहा�त ज्यामीध्या� बुरामीहा� किपुण्याची� पुणे� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : १ तसा चीवी�ड गवीपुसाMनी

हाडसारा

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३२०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग नीणे�घेट जि�ल्हा : पु�णे�

श्रे�णे� : मीध्यामी

साह्याद्रD म्हाणे�� दुग�ची� खणेची. पु�णे� जि�ल्ह्यात�ले ��न्नरा तले�� अंसाची गडकि�ल्ल्या�नी� नीटले�ले आहा�. 'हाडसारा' हा अंसाची या भागत�ले सा��दरा कि�ल्ले आहा�. नीणे�घेट पुसाMनी सा�रुंवीत �रूनी ��वीधानी , चीवी�ड , शि-वीनी�रा� , ले�ण्याठिद्र, हाडसारा आणिणे हारिराp�द्रगड अं-� साहा ठिदवीसा�ची� भाट�� त� आपुल्याले �रात या�त�.

इकितहासा : हाडसारा कि�ल्ल्याची� दुसारा� नीवी म्हाणे�� पुवी�तगड. सातवीहानी�लेत या गडची� किनीर्मिमी%त� झाले� अंसाMनी या �ळत गड मीAठी प्रमीणेवीरा राबुत हाAत. नीणे�घेटच्या सा�राक्षाणेसाठीI नीगराच्या साराहाद्दDवीरा हा कि�ल्ले बु�धाले ग�ले. १६३७ मीध्या� -हा�� रा��नी� मीAगले�-� �� ले�ल्या तहामीध्या� हाडसारा कि�ल्ल्याची सामीवी�- हाAत, अंसा उल्ले�ख ऐकितहाशिसा� �गदपुत्र�मीध्या� आढीळतA. यानी�तरा १८१८

च्या सा�मीरासा किब्रठिट-�नी� ��न्नरा वी आसापुसाची� कि�ल्ले� जिं�%�ले�. हाडसारा कि�ल्ल्याच्या वीटहा� किब्रठिट-�नी� सा�रुं� ग लेवीMनी फAडल्या. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : हाडसारा कि�ल्ल्याची� प्रवी�-द्वारा� म्हाणे�� स्थापुत्या-स्त्रची ए� नीमी�नीची आहा�. बुAगद�वी� प्रवी�-मीग�वीराची� दरावीज्या�ची� दुक्�ले� , नीळDत खAदले�ल्या पुया- या आणिणे गAमी�ख� राचीनी अंसाले�ले� प्रवी�-द्वारा� पुहाणे� म्हाणे�� दुग�-स्त्रत�ले ए� वी�गळ�ची

दुग�वी;शि-ष्टची ठीरात�. गडवीरा�ले मी�ख्या दरावीज्यातMनी वीरात� आल्यावीरा दAनी वीट फ� टतत. यात�ले ए� वीट सामीAराच्या ट��डवीरा �त�. तरा दुसारा� वीट डवी��ड� अंसाणे- या दुसा- या प्रवी�-द्वारापु-� �त�. दुसा- या दरावीज्यातMनी वीरात� आल्यावीरा सामीAराची पुण्याची� ए� ट�� आहा�. यात�ले पुणे� किपुण्यासा याAग्या आहा�. या�र्थ�ची सामीAरा ए� उ�चीवीट ठिदसातA. या उ�चीवीटच्या ठिद-�नी� चीलेत �ऊनी

डवी��ड�वीळल्यावीरा �डलेगतची -�वीटच्या खड�त �Aराले�ले� त�नी प्र-स्त �Aठीरा� ठिदसातत. या�च्या �तळवीरा गणे�-प्रकितमी �Aराल्या आहा�त. हा� �Aठीरा� राहाण्यासाठीI अंयाAग्या आहा�त. या�र्थMनीची उ�वी��ड� ग�ल्यावीरा मीAठी तलेवी लेगतA. या�र्थ� मीहाद�वीची� मी�ठिदराहा� लेगत�. मी�ठिदराच्या सामीAराची मीAठी नी�दD अंसाMनी मी�ठिदराच्या साभामी�डपुत साहा �Aनीड� आहा�त. त्यापु;�/ ए� �Aनीडत गणे�-मीMतl , गरूडमीMतl तरा ए�त हानी�मीनीची� मीMतl स्थानीपुन्न आहा�. मी�ठिदराच्या सामीAराची ए� भाक्�मी बु�रू� आहा�. मी�ठिदराच्या सामीAराची ए� तलेवी आहा�. पुवीसाळ्यात तलेवीत भारापुMरा पुणे� साठीत�. तळ्याच्या

मीधाAमीधा ए� पु�ष्�राणे� साराख� दगडत�ले घेड�वी बु�धा�मी आहा�. बु�रुं�च्या भिंभा%त�च्या उ�वी��ड� खले� उतराल्यावीरा ए� बु��ले�ले� ट�� ठिदसात�. या�र्थMनी र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा �तळत खAदले�ले� प्र-स्त ग�हा लेगत�. मीत्र हा� ग�हा म्हाणे�� पुहारा��- या�ची� द�वीड�ची हाAया. मी�ठिदराच्या सामीAरा�ले ट��ड�वीरूनी मीणिणे�डAहा �ले-याची पुरिरासारा अंत्या�त सा�रा�ख ठिदसातA. सामीAराची चीवी�ड , नीणे�घेट , शि-वीनी�रा� ,

भा;रावीगड, ��वीधानी अंसा किनीसाग�राम्या पुरिरासारा न्याहाळत या�तA. या�र्थMनी पुरात किफरूनी प्रवी�-द्वारापु-� यावी� आणिणे पुरात�च्या वीट�ले लेगवी�. गडवीरा �ण्याच्या वीट : या कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI प्रमी�ख्यानी� दAनी मीग� आहा�त. यापु;�/ ए� वीट रा�दरावीज्याची� अंसाMनी दुसारा� वीट गवी�- या�नी� त्या�च्या साAया�साठीI दगडत पुया- या �Aरूनी बु�धाMनी �ढीले�ले� आहा�. �Aणेत्याहा� वीट�नी� गडवीरा पुAहाचीण्यासाठीI

हाडसारा या गवी� यावी� लेगत�. ��न्नराहूनी किनीमीकिगरा�, रा�Mरा हिं�%वी �� वीड यापु;�/ �Aणेत�हा� बुसा पु�डMनी पुऊणे तसात हाडसारा या गवी� पुAहाचीत या�त�. हाडसारा या गवीतMनी वीरा ड�गरावीरा �तनी ए� किवीहा�रा लेगत�. या�र्थMनी र्थAड� वीरा ग�ल्यावीरा डवी��ड� पुठीरावीरा चीलेत �वी�.

पुठीरावीरा�ले -�तमीधाMनी चीलेत ग�ल्यावीरा १५ मिमीकिनीट�च्या अं�तरावीरा दAनी ड�गरा�मीधा�ले खिंख%ड वी त्यामीधा�ले तटबु�दD दृमिष्टक्षा�पुत या�त�. खिंख%ड सामीAरा ठी� वीMनी चीलेत ग�ल्यावीरा अंध्या� तसात आपुणे बु�रू�पु-� या�ऊनी पुAहाचीतA. या�र्थMनी साAपु� �तळराAहाणे �रूनी आपुणे कि�ल्ल्याच्या

दरावीज्यापु-� या�ऊनी पुAहाचीतA. वीट�तची ड�गरा�पुरा�त पुण्याची� दAनी ट�/ आढीळतत. दुसार्‍या वीट�नी� म्हाणे�� या खिंख%ड��ड� नी वीळत साराळ पु�ढी� चीलेत �ऊनी डव्ये बु�Mसा अंसाणे- या ड�गराले वीळसा घेलेMनी ड�गराच्या मीग�ले बु�Mसा पुAहाचीवी�. या�र्थMनी -�भारा त� दDड-�

पुया- या चीढीMनी ग�ल्यावीरा आपुणे खिंख%ड�त�ले मी�ख्या दरावीज्यापु-� पुAहाचीतA. हा� रा�दरावीज्याची� वीट अंसाMनी अंत्या�त साAपु� आहा�. या�र्थMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा ए� तसा पु�रातA.

राहाण्याची� साAया : मीहाद�वीच्या मी�ठिदरात ४ त� ५ �णे�नी राहात या�त�. मीत्र पुवीसाळ्यात मी�ठिदरात पुणे� साठीत अंसाल्यानी� राहाण्याची� र्थAड� ग;रासाAयाची हाAत�. ��वीणेची� साAया : वीरा कि�ल्ल्यावीरा ��वीणेची� साAया नीसाल्यानी� त� आपुणे स्वीत ची �रावी�.

पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा प्रवी�-द्वारातMनी वीरात� आल्यावीरा सामीAराची बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� ट�� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : १ तसा

��वीधानी

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३७५४ कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग नीणे�घेट जि�ल्हा : पु�णे�

श्रे�णे� : �ठीIणे घेटघेराच्या पुरिरासारात पुMवी�मी�ख� अंसाले�ले '��वीधानी' कि�ल्ले प्रची�नी नीणे�घेटच्या व्येपुरा� मीग�वीरा सा�राक्षाणेसाठीI उभा �� ले हाAत.

��वीधानी कि�ल्ले नीणे�घेटपुसाMनी अंगदD साद�च्या अं�तरावीरा आहा�.

इकितहासा : शि-वी�न्मीच्या वी�ळD किनी�मी-हा� अंस्तले �त हाAत�. पुणे याची� साक्षा द�णेरा ए�मी�वी कि�ल्ले म्हाणे�� ��वीधानी हाAया. १७ �Mनी १६६३ राA�� किनी�मी-हा� बु�डले�. -हा��रा��नी� किनी�मी-हा�ची -�वीटची वी�-� ' मीMर्वित%� किनी�मी' याले ��वीधानी या गडवीरा �; द�त अंसातनी त्याले साAडवीMनी सा�गमीनी�रा�वीळ अंसाणे- या पु�मीकिगरा� कि�ल्ल्यावीरा घे�ऊनी ग�ले�. त्याले किनी�मी-हा म्हाणेMनी

घेAकिषत �� ले� आणिणे स्वीत वी��रा बुनीले�. घेटघेरा हा� ��वीधानीच्या पुयाथ्याची� गवी. या�र्थ�ले �मिमीनी�ची� वी;शि-ष्ट म्हाणे�� बु�बुMची� बुनी�. सारा� ��गले हा� बु�बुMच्या बुनी�ची� आहा�. गAराक्षागडप्रमीणे� या गड�ची दरावी�द�ख�ले �तळ�डमीध्या� �Aराले�ले आहा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : पुणिpमी दरावीज्यानी� वीरा गडवीरा पुAहाAचील्यावीरा सामीAराची ग�लेक्ष्मी�ची� शि-ल्पु आहा�. गवी�रा� याले '�AठीI' अंसा�

सा�बुAमिधातत. �वीळची पुण्याची� ट�� आहा�त. दणिक्षाणे�सा ��वीईद�वी�ची� पुडझाड झाले�ले� मी�ठिदरा आहा�. तसा�ची गडवीरा अं�तभा�गत ए�त ए� अं-� पुची धान्या�Aठीरा� आहा�त. आत �मीलेपु�ष्पु� �Aराले�ले�आहा�त. -�वीटच्या इ�ग्रं�- मीराठी� या�द्धत १८१८ मीध्या� या �Aठीरा�नी आग लेगले� हाAत�. त� राख आ�हा� या �Aठीड�मीध्या� आढीळत�. गडच्या ए� टA�ले ग�ल्यावीरा सामीAराची दAनी हा�रा फM ट�ची

वी�दरासिंले%ग� सा�ळ� लेक्षा वी�धाMनी घे�तA. गडची आ�रा आयात�W त� आहा�. वी�दरासिंले%ग�च्या �डपुसाMनी �A�णेची� किनीसाग�राम्या द-�नीहाAत�. सामीAराची नीनीची अं�गठी, हारिराp�द्रगड, हाडसारा, चीवी�ड, �� �ड�श्र्वीराची� मी�ठिदरा, धासाईची� छAट�सा� धाराणे, मीळ-�� घेटत�ले �ळ�

त��त��/त रास्त� न्याहाळत या�तत. अं-प्र�रा� हा ��वीधानी कि�ल्ले चीरा त� पुची तसा�त पुहूनी हाAतA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट :१) �ल्याणे- नीगरा मीग�त नीणे�घेट चीढीMनी ग�ल्यावीरा पुठीरा लेगत�. या पुठीरावीरूनी उ�वी��ड� ��गलेत ए� वीट �त�. या वीट�नी� दAनी

ओढी� लेगतत. हा� ओढी� पुरा �� ल्यावीरा ए� �तळभिंभा%त लेगत�. या भिंभा%त�ले शिची�टMनी उ�वी��ड� �णेरा� वीट वी�दरासिंले%ग� सा�ळक्यापु-� घे�ऊनी �त�. तरा डवी��ड� �णेरा� वीट ए� खिंख%ड�पु-� पुAहाAचीत�. ��वी मी�ठीIत धारूनी त्या उभ्या �तळभिंभा%त� पुरा �� ल्यावीरा पु�न्हा

�तळत खAदले�ल्या पुया- या लेगतत. सानी १८१८ नी�तरा सा�रुं� ग लेवीMनी इ�ग्रं��नी� हा मीग� शिचीणेMनी �ढीले वी पुणिpमी दरावीज्याची� वीट बु��वीMनी ट�ले�. या दरावीज्यानी� वीरा �ण्यासा अंनी�� वीनीराया�क्त्या याA�व्ये लेगतत. वीट �रा अंवीघेडची अंसाल्यानी� �पुMनीची �वी�.

२) गडवीरा�णेरा� दुसारा� वीट ��न्नरा- घेटघेरा मीगtरा�दरावीज्याची� आहा�. हा� वीट घेटघेराहूनी साराळ गडवीरा �त�. वीट अंत्या�त साAपु�आहा�.

राहाण्याची� साAया : गडवीरा राहाण्याची� साAया नीहा���वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया आपुणे स्वीत ची �रावी�. पुण्याची� साAया : गडवीरा बुरामीहा� पुण्याची� ट�/ आहा�त. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : २ तसा

नीणे�घेट

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : २५०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग नीणे�घेट जि�ल्हा : पु�णे�

श्रे�णे� : साAपु�

इकितहासा : नीणे�घेट या नीवीवीरूनीची आपुल्याले �ल्पुनी या�ईले �/ हा घेट फराची पु�रातनी आहा�. नीणे�घेट सा�मीरा� साव्वीदAनी हा�रा वीष�पुMवीl खAदले ग�ले. प्रकितष्ठनी हा� सातवीहानी�ची� रा�धानी�. सातवीहानी �ळत �ल्याणे त� प्रकितष्ठनी (��न्नरा) या रा�मीग�वीरा नीणे�घेटत ड�गरा फAडMनी ह्या मीग�ची� किनीर्मिमी%त� �� ले� ग�ले�. सातवीहानी �� ले हा� मीहाराष्ट्रात�ले प्रची�नी अंसा� �� ले आहा� आणिणे त्या�ची� राज्या

इ. सा पुMवी� अंड�ची-� वीष� तरा त� इ. सा नी�तरा अंड�ची-� वीषtअंसा� �वीळ�वीळ पुची-� वीष� हाAत�. प्रची�नी �ळD �ल्याणे बु�दरामीध्या� पुरा�/या लेA� किवी-�षत राAमीनी व्येपुरा� आपुले मीले घेAड� अंर्थवी बु;लेवीरा वीहूनी नी�त अंसात. हा मीले प्रमी�ख्यानी� सातवीहानी �ळत�ले रा�धानी� अंसाले�ल्या प्रकितष्ठनी नीगरा�त व्येपुरासाठीI नी�ले �ई. या व्येपुर्‍या��डMनी ��त �मी �� ले� �ई. त्या ��त�ची दगड� रा��णे

आ�हा� या�र्थ� पुहावीयासा मिमीळतA

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : नीणे�घेटची� सा�राक्षा� फळD हा� शि-वीनी�रा�, हाडसारा, चीवी�ड आणिणे ��वीधानी या चीरा कि�ल्ल्या�नी� बुनीले�ले� आहा�. साठी मी�टरा ले�बु आणिणे �गA�ग� दAनी त� पुची मी�टरा रू� द अं-� हा� नीणे�घेटची� नीळD आहा�. या नीळDच्या

मी�ख-� ए� दगड� रा��णे आहा�. अंदमीसा� चीरा फM ट व्येसाची आणिणे पुची फM ट उ�ची�ची हा रा��णे पुMवीl ��त�साठीI वीपुराले �त अंसा�. ��त�रा रुंपुनी� यात तत्�ले�नी '�ष�पुणे' नीवीची� नीणे� ट�ले� �त अंसात. नीणे�घेट चीढीMनी ग�ल्यावीरा प्रर्थमी द-�नी� दृमिष्टक्षा�पुत

पुडणेरा� �तळत �Aराले�ले� ऐसापु;सा आणिणे सा��दरा ग�हा हा�ची या�र्थ�ले मीहात्वीपुMणे� वी;शि-ष्ट हाAया. या ग�हा�त साधाराणेत ४०- ४५ �णे राहू-�तत. साध्या वीपुराण्यात या�णे- या ग�हा�त कितन्हा� भिंभा%त�वीरा ले�ख आहा�त. हा ले�ख ए�M णे २० ओळ£ची अंसाMनी मीध्या भागत�ले भिंभा%त�वीरा

१० तरा उ�वी��ड�ले भागवीरा दहा ओळD आहा�त. हा ले�ख ब्रम्हा� शिलेपु�तले अंसाMनी या ले�खमीध्या� अंनी�� अं��किनीर्दिद%ष्ठ सा�ख्या आहा�त.

पु�राणे�लेत�ले इत�/ सा�ख्या अंसाले�ल्या भारातत�ले हा प्रची�नी अंसा ले�ख आहा�. या ले�खत सातवीहानी साम्राज्ञे� 'नीगकित�' किहानी� �� ले�ल्या याज्ञे�ची� नीवी� आहा�त. या�र्थ� वी�पु�या, रा�साMया, अंश्र्वीमी�धा अं- प्र�राची� याज्ञे �� ले� अंसाल्याची� उल्ले�ख सापुडतत. या याज्ञेत

ब्रह्मणे�नी �� ले�ल्या दनी�ची द�ख�ले उल्ले�ख या ले�ख�मीध्या� आढीळतA. या ग�हा�त सातवीहानी�ची� शि-ल्पु� द�ख�ले �Aराले�ले� आहा�त. यापु;�/ पुकिहाले� शि-ल्पु सातवीहानी सा�स्थापु� -शिलेवीहानीची�, दुसारा� शि-ल्पु रा� सात�णेl याची� पुत्नी� द�वी� नीयाकिनी�/ची� तरा कितसारा� शि-ल्पु रा�

सात�णेlची�. ग�हा�वीरा पुण्याची� त�नी त� चीरा ट�/ आढीळतत. ग�हा�च्या वीरा पुकिहाल्यावीरा ए� प्रची�ड �तळ भिंभा%त ठिदसात�, यालेची नीनीची अं�गठी अंसा� म्हाणेतत. घेटमीथ्यावीरा पुAहाचील्यावीरा , उ�वी��ड� वीळल्यावीरा आपुणे नीनीच्या अं�गठीवीरा या�ऊनी पुAहाAचीतA. या�र्थ�ची बु�Mले

ए� गणे�-ची� मीMतlहा� दृमिष्टक्षा�पुत या�त�. सामीAरा ठिदसाणेरा� गAराखगड, मीस्थि±द्रगड , शिसाध्दगड, हारिराp�द्रगड, भा;रावी�ड, �A�णे�ड आणिणे डवी��ड� अंसाणेरा ��वीधानी आपुले� मीनी मीAहूनी ट�तत. घेटवीरा�ले किवीस्त�णे� अंसा� पुठीरा हा� नीणे�घेटची� आणेख� ए� वी;शि-ष्ट म्हाणेMनी

सा�गत या�ईले. अं-प्र�रा� मी��बुई�रा�नी ए� ठिदवीसात �ऊनी या�त या�ईले अंसा नीणे�घेटची ट्रे�� हा ए� सा�रा�ख अंनी�भावी ठीरातA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : नीणे�घेटले यायाची� झाल्यासा मी��बुई हिं�%वी पु�णे� गठीवी� १ मी��बुई�रा�नी नीणे�घेटले यायाची� अंसाल्यासा �ल्याणे मी�राबुड मीगtवी;-खरा� गवी� यावी�. वी;-खरा� हा� �रा� पुयाथ्याची� गवी अंसाले� तरा� त�र्थ� नी उतरात वी;-खरा� पुसाMनी पु�ढी� दAनी कि�. मी� अं�तरावीरा अंसाले�ल्या नीणे�घेट या नीमीकिनीदtशि-त फले�च्या मीग�नी� र्थ�ट दAनी तसात आपुल्याले नीणे�घेटवीरा पुAहाचीत या�त�. या वीट�वीरा

पुवीसाळ्यात दAनी ओढी�ची� द-�नी हाAत�. २ पु�ण्याहूनी नीणे�घेटले यायाची� झाल्यासा पु�णे�- ��न्नरा एसाटD पु�डMनी ��न्नराले यावी�. ��न्नरा त� घेटघेरा एसाटD पु�डMनी घेटघेराले यावी�. या�र्थ पुया�त पुAहाचीण्यासा दDड तसा लेगतA. घेटघेरा वीरूनी ५ कि�. मी� चीलेत नीणे�घेट गठीत या�तA. राहाण्याची� साAया : ग�हा�त ४०- ४५ �णे�च्या राहाण्याची� साAया हाAत�.

��वीणेची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा �Aणेत्याहा� प्र�राच्या ��वीणेची� साAया नीसाल्यानी� हा� साAया आपुणे स्वीत ची �रावी�. पुण्याची� साAया : ग�हा�-��रा�ले त�सा- या वी ची�थ्या टक्यात�ले पुणे� किपुण्यासाठीI याAग्याआहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : दAनी तसा पुयाथ्यापुसाMनी.

राAहा�ड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३६६० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग मीहाबुळ�श्र्वीरा जि�ल्हा : सातरा

श्रे�णे� : मीध्यामी साह्याद्रDच्या ड�गरारा�ग�त भाAरा त� मीहाबुळ�श्र्वीरा अंसा ए� सा�रा�ख ड�गरामीग� आहा�. या ड�गरारा�ग�त ३ त� ४ कि�ल्ले� आहा�त. यापु;�/ ए� राAहा�ड खA- यात वीसाले�ले कि�ल्ले म्हाणे��ची ' कि�ल्ले� राAहा�ड'.

राAहा�डखAरा� हा� नी�रा नीदDच्या खA- याच्या �हा� भागत वीसाले�ले� आहा�. या खA- यात ४२ गवी� हाAत�. त्यापु;�/ ४१ गवी� साध्याच्या पु�णे� जि�ल्ह्याच्या भाAरा तले�क्यात मीAडतत. राAहा�ड कि�ल्ले हा� राAहा�ड खA- याची� प्रमी�ख ठिठी�णे हाAत�. पु�णे� सातरा जि�ल्ह्यात�ले साहा�रा� साखरा �राखनी�, साहा�रा� दूधायाA�नी यामी�ळ� या�र्थ�ले पुरिरासारात�ले बुहुत�� सावी� गवीपुया�त बुसा, वी�� आदD सा�किवीधा पुAहाचील्या आहा�त.

त्यामी�ळ� या�र्थ�ले ��वीनी सा�ख� झाले�ले� आहा�. राAहा�ड कि�ल्ले भाAराच्या दणिक्षाणे�सा सा�मीरा� ६ मी;ले�वीरा आहा�. राAहा�ड कि�ल्ल्याले किवीशिचीत्रगड हिं�%वी किबुनी�ची कि�ल्ले अंसा� द�ख�ले सा�बुAधाले� �त�. इकितहासा : या कि�ल्ल्याची� किनीर्मिमी%त� हा� यादवी�ले�नी आहा�. या कि�ल्ल्यावीरा�ले त�सा- या दरावी�वीरा अंसाणे- या शि-लेले�खवीरूनी मी�हाम्मीद आठिदले-हानी� ह्या गडची� दुरुंस्त� �� ले� अंसा� अंनी�मीनी किनीघेत�. या शि-लेले�खवीरूनी मी� १६५६ नी�तरा हा कि�ल्ले शि-वी��

मीहारा��नी� बु�दले द�-मी�ख��डMनी घे�तले अंसा� सामी�त�. कि�ल्ले घे�ण्यासाठीI रा��नी बु�दले द�-मी�ख�-� हातघेईची� लेढीई �रावी� लेगले�. यात �W ष्णे�� बु�दले मीराले ग�ले. बु��प्रभाM द�-पु�ड� बु�दलेची� मी�ख्या �राभारा� हाAत�. लेढीईंतरा बु��प्रभाM द�-पु�ड� वी इतरा साहा�- या�नी

स्वीराज्यात सामी�ले �रूनी घे�तले� ग�ले�. इ.सा. १६६६ च्या पु�रा�दराच्या तहानी�सारा हा कि�ल्ले मीAघेले�च्या स्वीधा�नी �� ले ग�ले. २४ �Mनी १६७० राA�� शि-वीराया�नी� कि�ल्ले पुरात घे�तले. �न्हाA�� या�च्या�ड� भाAराची� पुMणे� तरा राAहा�ड कि�ल्ल्याची� किनीम्मी� द�-मी�ख� वी �मिमीनी�ची� �हा� त��ड�

इनीमी हाAत�. राAहा�डची� गड�रा� त्या�ची��डMनी ३० हाAनी घे�त हाAत�. शि-वी�� मीहारा��च्या अंमिधा�- या�नी� शि-वी�� मीहारा���ड� किवीचीराणे �� ले� �/ ३० ची हाAनी �, शि-वी�� मीहारा��नी� किनीणे�या ठिदले �/, ��धा� आपुले� ची�रा अंसाल्यामी�ळ� पुMवी�पुरा चीलेत आले�ले� द्रव्येची घ्यावी�. पु�ढी�

कि�ल्ले मीAघेले�नी� जिं�%�ले, मीत्र भाAराच्या पु�त साशिचीवी�नी� औरा�ग��बु-� झा���Mनी कि�ल्ले स्वीराज्यात पु�न्हा दखले �� ले. सा�स्थानी� किवीले�नी हाAईपुया�त रा�गड, तAराणे, त��ग आणिणे कित�Aनी कि�ल्ल्याप्रमीणे� हा हा� कि�ल्ले भाAरा�रा��ड� हाAत.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : पुकिहाल्या दरावीज्याच्या ची��टDवीरा गणे�-पुट्टीD आणिणे वीरा मिमीहाराबु आहा�. पु�ढी� १५ त� २० पुयाया पुरा �� ल्यावीरा दुसारा दरावी� लेगतA. या�र्थMनी आत ग�ल्यावीरा सामीAराची पुण्याची� भा�यारा� ट�� आहा�. याची� पुणे� बुराहा� मीकिहानी� पु�रात�. या�र्थMनी ५- ७ पुया- या चीढीMनी ग�ल्यावीरा कितसारा दरावी� लेगतA. हा दरावी� अंकित-या भाक्�मी आहा�. यावीरा बु- याची प्रमीणेत �Aरा�वी �मी

आढीळत�. दAनीहा� बु�M�सा हात्ता�ची� शि-रा �Aराण्यात आले� आहा�. तसा�ची डव्ये बु�Mले मीराठीI वी उ�व्ये बु�Mले फरासा� शि-लेले�ख आहा�. आ��बु�Mच्या तटबु�दDची� पुडझाड झाले� आहा�. ह्या सावी� दरावी��ची� राचीनी ए�मी���नी �ट�Aनीत आहा�. या�र्थMनी आत शि-राल्यावीरा सामीAराची २ वीस्तM ठिदसातत.

ए� गडवीरा�ले सादरा अंसावी� तरा दुसारा� कि�ल्ले�दराची� घेरा अंसावी�. डव्ये बु�Mले र्थAड� अं�तरा चीलेMनी ग�ल्यावीरा राAकिहाडमील्ले उफ� भा;राबुची� मी�ठिदरालेगत�. मी�ठिदरासामीAरा लेहानीसा� ट�� , दDपुमीळ वी ची��Aनी� र्थडग� आहा�त. द�वीळत गणेपुत�, भा;रावी वी भा;रावी� या�च्या मीMतl आहा�त. राAहा�डची

घे�रा तसा लेहानीची आहा�. कि�ल्ल्याच्या आग्रं�या�सा शि-रावीले� बु�रू�, पुणिpमी�सा पुटणे� बु�रू� वी दमीग�ड� बु�रू�, उत्तारा�सा वीघे�ईची बु�रू� वी पुMवीtसा फत्ता� बु�रू� वी सादरा�ची बु�रू� अंसा� ए�M णे ६ बु�रू� आहा�त. गडची� तटबु�दD वी बु�रुं��ची� बु�धा�मी अं�Mनीहा� मी�बुMत आहा�त. गडच्या

उत्तारा��ड�ले भागत टक्या�ची� सालेग रा�ग आहा�. या�र्थ�ची ए� भाMमिमीगत पुण्याची� ट�� आहा�. त�र्थ�ची मीनीवी� मीMतl वी शि-वीहिंपु%ड� आहा�. सा�पुMणे� गड किफराण्यासा दDड तसा पु�रातA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : बु�रावीड� मीगt दणिक्षाणे�सा ८- १० कि�मी� अं�तरावीरा बु�रावीड� नीवीची� गवी आहा�. बु�रावीड�पुया�त �ण्यासाठीI एसाटD सा�वी उपुलेब्ध आहा�.

बु�रावीड�पुसाMनी मीळले�ले� वीट गडच्या पुकिहाल्या दरावी�पु-� घे�ऊनी �त�. वीट अंत्या�त साAपु� अंसाMनी दरावी�पुया�त पुAहाचीण्यासा ए� तसा

लेगतA. अं�बुवीड� मीगtभाAरा त� अं�बुवीड� अं-� एसाटD सा�वी उपुलेब्धआहा�.पुMणे�-भाAरा-पुनीवीळ- अं�बुवीड� अं-� बुसासा�वी द�ख�ले उपुलेब्ध आहा�. या गड�नी� अं�बुवीड� गवी� उतरूनी गवीच्या पुMवीt�ड�ले द�डवीरूनी गड चीढीण्यासा सा�रुंवीत �रावी�. हा� वीट ले�बुची� आणिणे किनीसाराड� आहा�. या वीट�नी�

गड गठीण्यासा सा�मीरा� अंड�ची तसा पु�रातत. -क्यातA गडवीरा �तनी बु�रावीड� मीगt�वी� आणिणे उतरातनी नीझारा� हिं�%वी अं�बुवीड� मीगtउतरावी� म्हाणे�� रायारा�श्र्वीरा�ड� �ण्यासा साAपु� �त�. राAहा�ड त� रायारा�श्र्वीरा वीट : १. भाAरा - �रा� बुसानी� �रा� गवीत उतरावी�. कितर्थMनी लेAहादरा मीगt२ तसा�त रायारा�श्र्वीरा पुठीरा�ड� पुAहाचीतA वी

पुठीरावीरा�ले वीस्त� पुया�त �ण्यासा दDड तसा लेगतA. २. वीडत��बु� मीगt- दुपुराची� (२.४५) भाAरा- ठिटट�घेरा गड� आ�बुवीण्यासा या�त�. कितनी� वीडत��बु� फटवीरा उतरावी�. कितर्थMनी १५ मिमीकिनीट�त वीडत��बु� गवी गठीणे�. या�र्थMनी साधाराणेत २ तसात गणे�-दरा मीगtरायारा�श्र्वीरा पुठीरावीरा पुAहाचीत या�त�. ३. भाAरा- �Aलेtगड�नी� �Aलेtगवीत उतरावी�. रात्र� उ-�रा झाल्यासा गवीत मी�क्�मी �रूनी पुहाट� गयादरा मीग�नी� ३ तसात रायारा�श्र्वीरा पुठीरावीरा�ले द�वीळत �त या�त�. ४. भाAरा- दबु��� घेरा बुसानी� दबु��� घेराले उतरायाची� वी कितर्थMनी धानीवीले� पुया�त चीलेत �याची�. पु�ढी�

वीघेदरामीगt३ तसात रायारा�श्र्वीरा गठीयाची�.

राहाण्याची� साAया : राAहा�डमील्लेच्या मी�ठिदरात ५ त� ७ �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. पुवीसाळ्यात मीत्र मी�ठिदरात राहात या�त नीहा�. ��वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया आपुणे स्वीत ची �रावी�. पुण्याची� साAया : गडवीरा किपुण्याची� पुणे� बुरामीहा� उपुलेब्ध आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : बु�रावीड� मीगt- १ तसा

�Aरा�गड - �Aराईगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग लेAणेवीळ जि�ल्हा : पु�णे� श्रे�णे� : साAपु� मी�ळ-� धाराणेच्या पुणिpमी��ड� ए� मीवीळ आहा� त्याची� नीवी� आहा� �Aराबुरासा मीवीळ. याची मीवीळ प्र�तत �Aरा�गड आणिणे घेनीगड हा� कि�ल्ले�

या�तत. लेAणेवीळ आणिणे पुले� या�च्यामीध्या� अंसाणे- या साव्वीष्णे� घेटच्या मीथ्यावीरा �Aरा�गड आहा�. हा कि�ल्ले प्रशिसाद्ध आहा� त्याच्या सा स्थिस्थात�ले अंसाले�ल्या अंख�ड तटबु�दDमी�ळ�. या भागत�ले कि�ल्ले� पुहावीयाची� अंसाल्यासा त�नी त� चीरा ठिदवीसा�ची� सावीड हावी�. �Aरा�गड,

घेनीगड, सा�धागड आणिणे सारासागड या साराख सा��दरा ट्रे��हा� या भागत आपुल्याले �रात या�तA.

इकितहासा : या गडची इकितहासात फरासा �� ठी� उल्ले�ख नीहा�. १६५७ मीध्या� मीहारा��नी� लेAहागड, किवीसापुMरा, त��ग- कित�Aनी या कि�ल्ल्या�बुराAबुरा �Aरा�गड आपुल्या स्वीराज्यात दखले �रूनी घे�तले. मीची� १८१८ मीध्या� ए� तAफ� ची गAळ दरुं�Aठीरावीरा पुडMनी त्यानी� हा गड जिं�%�ले . गडवीरा मीAठी प्रमीणेवीरा प्रणेहानी� आणिणे किवीत्ताहानी� झाले� . या कि�ल्ल्याबुराAबुरा दणिक्षाणे��ड�ले घेनीगडहा� हा� इ�ग्रं��नी

मिमीळले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : पु�ठी- -हापुMरा गवीतMनी �Aराईगड ए� भिंभा%त�साराख भासातA. गडमीर्थ म्हाणे�� ए� भाले�मीAठी� पुठीराची आहा�. गडची� तटबु�दD साधाराणेत दDड कि�लेAमी�टरा ले�बु�ची� आहा�. तटबु�दDवीरूनी सा�पुMणे� गडले फ� रा घेलेत या�तA. पु�ठी-हापुMराच्या वीट�नी� वीरा या�त�नी मीग�त अंनी�� ग�हा वी पुण्याची� ट�� आणिणे श्रे� गणे�-ची� मीMतl लेगत�. गणे�-दरावीज्यानी� अंर्थ�त पु�ठी

-हापुMराच्या वीट�नी� वीरा आल्यावीरा सामीAराची वीड�ची� अंवी-�ष आढीळतत. सामीAराची पुठीरावीरा दूरावीरा �Aराईद�वी�ची� मी�ठिदरा आहा� . मी�ठिदराची ��णे�द्धरा �� ले आहा�. मी�ठिदरासामीAराची ए� दDपुमीळ आहा�. �Aराईद�वी�च्या मीMतlची� उ�ची� साधाराणेत चीरा फM ट आहा�. गडवीरा दणिक्षाणे��डच्या बु�Mसा अंनी�� बु�रू� आहा�त. गडवीरा आ�हा� साहा तAफ आहा�त. त्यापु;�/ सावी�त मीAठीI ' लेक्ष्मी� ' तAफ �Aराईद�वी�च्या

मी�ठिदरा�वीळ आहा�. याचीप्रमीणे� गडवीरा आणेख� दAनी मी�ठिदरा� आहा�त. गडवीरा दAनी किवीस्त�णे� तळD आहा�त. तळ्या�च्या पु�ढी� आणेख� दAनी ग�हा आहा�त. या�र्थ�ची-�ख- चीक्रू -गद- पुद्माधारा� श्रे� किवीष्णेMची� मीMतl आहा�. गडवीरूनी सामीAराची नीगफणे�ची� टA�, त��ग, कित�Aनी, मीर्थ�रानी, प्रबुळगड, �नी�ळ आणिणे मीणिणे�गड अंसा सावी� पुरिरासारा ठिदसातA. गडवीरा �ण्याच्या

वीट : सा स्थिस्थात�ले गडवीरा �ण्यासाठीI दAनी वीट अंस्तिस्तत्वीत आहा�त.१. पु�ठी- -हापुMरा : �Aरा�गडले �ण्यासाठीI लेAणेवीळ्याले यावी�. या�र्थMनी आया.एनी.एसा. शि-वी��मीगtआ�बुवीणे� हिं�%वी भा�बु�डtले �णेरा� बुसा पु�डवी�, हिं�%वी साहारा प्र�ल्पु�ड� �णेरा� बुसा पु�डवी�

आणिणे भा�-� धाराणेच्या पु�ढी�, आया.एनी.एसा. शि-वी��च्या पु�ढी� २२ कि�.मी�. वीरा�ले पु�ठी- -हापुMरा गवीत उतरावी�. या गवीतMनी साराळ �णेरा� पुयावीट आपुल्याले पुया- या�पु-� घे�ऊनी �त�. पुया- या�च्या साहाय्यानी� वी�सा मिमीकिनीट�त गडवीरा पुAहाचीत या�त�.

२. आ�बुवीणे� गवी : �Aरा�गडले �ण्यासाठीI आ�बुवीणे� गवीतMनीहा� �त या�त�. हा� वीट मीत्र �रा अंवीघेड आहा�. या वीट�नी� �ण्यासाठीI लेAणेवीळ्याहूनी भा�बु�डt�ड� अंर्थवी र्थ�ट आ�बुवीणे��ड� �णेरा� बुसापु�डवी�. गवीतMनी अंध्या� तसात गडवीरा �त या�त�. राहाण्याची� साAया : गडवीरा�ले मी�ठिदरात राहाण्याची� साAया हाAत�.

��वीणेची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा ��वीणेची� साAया नीसाल्यानी� त� आपुणे स्वीत ची �रावी�. पुण्याची� साAया : गडवीरा नीहा�, गडवीरा दAनी तळD अंसाले� तरा� त्यात�ले पुणे� किपुण्यायाAग्या नीहा�. पु�ठी-हापुMरा मीगtगडवीरा या�णेर्‍या वीट�वीरा दरावी�च्या अंले��ड� ए� ट�� आहा�. किपुण्याच्या पुण्यासाठीI हा� वीपुरावी�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : पु�ठी-हापुMरा मीगtअंधा� तसा.

घेनीगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३००० कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग ड³गरारा�ग - लेAणेवीळ जि�ल्हा : रायागड श्रे�णे� : �ठीIणे मी�ळ-�च्या पुणिpमी�ले ए� मीवीळ भाग आहा� यालेची '�Aरासाबुरासा' मीवीळ म्हाणेतत. याची मीवीळत या�णेरा हा घेनीगड. आड बु�Mले अंसाले�ले हा कि�ल्ले मीत्र आपुल्यासाराख्या ट्रे��सा�ले नी�हामी�ची

ख�णेवीत राहातA. या�र्थ�ले �नी��वीनी -हारा� सा�खसाAयाVपुसाMनी दुरावीले�ले�. इकितहासा : कि�ल्ल्याच्या बुद्दले इकितहासात फरासा उल्ले�ख आढीळत नीहा�. मीत्र कि�ल्ले �AळD सामी�त�डMनी किनी�मी-हा�ड� आणिणे पु�ढी� आठिदले-हा�ड� आणिणे नीतरा मीराठी��ड� आले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : कि�ल्ल्यावीरा प्रवी�- �� ल्यावीरा डव्ये हातले अंसाणेरा� ट��ड�वीरा �णेरा� वीट पु�डवी�. या वीट�नी� वीरा �त�नी ए� पुडक्या दरावी�तMनी आपुणे गडमीथ्यावीरा प्रवी�- �रातA. गडवीरा पुडक्या घेरा�ची�

अंवी-�ष आहा�त. पुण्याची� ए� त� दAनी ट�/ आहा�त आ�मिमीकितसा मीत्र त� फ� टले�ले� आहा�त. बु�/ कि�ल्ल्यावीरा फरासा� अंवी-�ष नीहा�त. कि�ल्ल्यावीरूनी सा�धागड, सारासागड अंणिणे त;लेबु;ले ची� भिंभा%त हा पुरिरासाराठिदसातA. तसा�ची नीणेद�ड घेट , साव्वीष्णे�ची घेट , भाAराप्याची� नीळ या �A�णेत�ले घेटवीट सा�ध्द ठिदसातत.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : �ठीIणे. प्रस्तराराAहाणे आवीश्या�.

१. ऐ�Aले�मीगt कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI ए�ची वीट आहा� अंणिणे त� ऐ�Aले� गवीतMनीची वीरा �त�. मी��बुई�रानी� अंणिणे पु�णे��रा�नी� लेAणेवीळ गठीवी�. लेAणेवीळ्याहूनी भाबु�डt�ड� �णेरा� एसा टD पु�डवी�. लेAणेवीळ त�

भा�बु�डtहा� अं�तरा ४० कि�. मी� ची� आहा�. भा�बु�डtगवीतMनी र्थ�ट ऐ�Aले� गवीत यावी� . भा�बु�डtत� ऐ�Aले� हा� साधाराणेत अं�तरा २० मिमीकिनीटची� आहा�. ऐ�Aले� गवीतMनीची कि�ल्ल्यावीरा �ण्याची रास्त आहा�. गवीतMनी बुहा�रा पुडल्यावीरा डवी��डची� वीट पु�डवी�. हा� वीट र्थ�ट कि�ल्ल्यावीरा �त�. यावीट�नी� पु�ढी� �त�नी गरा�ई द�वी�ची� मी�ठिदरा लेगत�. या मी�ठिदरात '' श्रे� गराआई मीहारा�ची� वी कि�ले� घेनीगडची� '' अंसा शि-लेले�ख

�Aराले�ले आहा�. मी�ठिदराच्या सामीAराची ए� तAफगAळ पुडले�ले आहा�. या मी�ठिदराच्या डव्ये बु�Mनी�ची कि�ल्ल्यावीरा �णेरा� वीट आहा�. या�र्थMनी र्थAडची वी�ळत आपुणे ए� �तळ�डपु-� या�ऊनीपुAहाचीतA. गडवीरा �णेरा� वीट इग्रं��नी� सा�रुं� ग लेवीMनी शिचीणेMनी �ढीले� आहा�. १५ फ� टच्या ह्या �डवीरा र्थAड� प्रस्तराराAहाणे �रूनी चीढीMनी �वी� लेगत�. आवीश्या� अंसाल्यासा १५ फ� टची दAरा लेवीवी. हा �ड

पुरा �� ले �/ आपुणे र्थ�ट कि�ल्ल्यातची प्रवी�- �रातA. राहाण्याची� साAया : वीरा राहाण्याची� साAया नीहा� मीत्र गरा�ई च्या मी�ठिदरात २० लेA��ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा किपुण्याची� पुणे�

नीहा��ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : ऐ�Aले� गवीतMनी अंधा�तसा �ण्यासाठीI उत्तामी �लेवीधा� सावी� ऋत�त

लेAहागड कि�ल्ल्याची� उ�ची� : कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग लेAणेवीळ जि�ल्हा : पु�णे�

श्रे�णे� : साAपु�

पुवीनीमीवीळत अंसाणेरा आणिणे लेAणेवीळ (बुAरा) घेटची� सा�राक्षा� अंसाणेरा हा लेAहागड पु�णे� - मी��बुई हामीरास्त्यावीरूनी साहा�ची नी�रा�सा पुडतA. पु�ण्या आणिणे मी��बुईपुसाMनी �वीळ अंसाल्या �राणेनी� या�र्थ� ट्रे��सा� मी�डळ£ची� नी�हामी�ची या� � चीलेM अंसात�. कि�ल्ल्याच्या पुAटत भा�� आणिणे बु�डसा� या प्रशिसाध्द ले�ण्या आहा�त.. मी��बुई - पु�णे� रा�ल्वी�मीग�वीरा�ले मीळवीले� स्ट�-नीवीरा उतरूनी आपुणे कि�ल्ल्या�ड� �ऊ

-�तA. मीहामीग�पुसाMनी �वीळची अंसाल्यानी� पुयाथ्याच्या गवीत सावी� सा�खसा�किवीधा आहा�त. इकितहासा : लेAहागड कि�ल्ले हा अंकित मी�बुMत, बु�ले�द आणिणे दु�tया आहा�. कि�ल्ल्याची� किनीर्मिमी%त� �वीळ अंसाणेरा� भा�� आणिणे बु�डसा� हा� बु�द्ध�ले�नी ले�णे� ज्या �ळD किनीमी�णे झाले�, त्याहा� पुMवीl म्हाणे��ची

सात्तावी�-सा� वीष�पुMवीl झाले�ले� अंसावी� अंसा� अंनी�मीनी किनीघेत�. सातवीहानी, चीले�क्या, राष्ट्रा�M ट, यादवी या सावी� रा�वीटD या कि�ल्ल्यानी� पुकिहाल्या.इ. सा. १४८९ मीध्या� मीशिले� अंहामी�दनी� किनी�मी-हा�ची� स्थापुनी �� ले� आणिणे अंनी�� कि�ल्ले� जिं�%�M नी घे�तले�. त्यापु;�/ची लेAहागड हा ए�. इ. सा. १५६४ मीध्या� अंहामीदनीगराची सातवी रा� दुसारा बु�र्‍हाणे किनी�मी या कि�ल्ल्यावीरा �; द�त हाAत. इ.

सा. १६३० मीध्या� कि�ल्ले आठिदले-हा�त आले. १६५७ मीध्या� शि-वी�� मीहारा��नी� �ल्याणे आणिणे णिभावी�ड� पुरिरासारा जिं�%�M नी घे�तले आणिणे लेAहागड - किवीसापुMरा हा सावी� पुरिरासारा सा�द्ध स्वीराज्यात सामी�ले �रूनी घे�तले. इ. सा. १६६५ मीध्या� झाले�ल्या पु�रा�दराच्या तहात हा कि�ल्ले मीAगले�च्या स्वीधा�नी �� ले ग�ले. पु�ढी� १३ मी� १६७० मीध्या� मीराठी�नी� कि�ल्ले पुरात जिं�%�ले. पुकिहाल्या सा�रात लेMट�च्या वी�ळ�सा

आणेले�ले� सा�पुत्ता� नी�त�� पुले�रानी� लेAहागडवीरा आणेMनी ठी� वीले� हाAत�. इ. सा. १७१३ मीध्या� -हूमीहारा��नी� �W पुवी�त हाAऊनी लेAहागड �न्हाA�� आ�ग्रं� या�सा ठिदले. १७२० मीध्या� आ�गर्‍या��डMनी तA पु�-व्ये��ड� आले. १७७० मीध्या� नीनी फडणेवी�सा�ची सारादरा �वी�� बु�बुले� यानी� तA आपुल्या तब्यात घे�तले. नीनी�नी� पु�ढी� धा�डAपु�त किनीत्सा�रा� या�च्या�ड� कि�ल्ल्याची �राभारा साAपुवीले.इ. सा. १७८९

मीध्या� नीनी�नी� कि�ल्ल्याची� बु�धा�मी आणेख�नी मी�बुMत �रूनी घे�तले�. कि�ल्ल्यात नीनी�नी� साAळ �नी अंसाले�ले� ए� बुवी बु�धाले� वी कितच्या बु�Mसा ए� शि-लेले�ख �Aराले, त्याची अंर्थ� अंसा- -�� १७११ मीध्या� बुळ�� �नीद�नी भानीM - नीनी फडणेवी�सा या�नी� हा� बुवी धा�डA बुल्लेळ किनीत्सा�रा� या�च्या द�खरा�ख�खले� बु��चीट याची��डMनी बु�मिधावीले�. नीनी�नी� आपुले� सावी� द्रव्ये किनीत्सा�र्‍या�ची� किनीगराणे�त लेAहागडवीरा

आणेले�. १८०० मीध्या� किनीत्सा�र्‍या�ची �; लेसावीसा झाले. १८०२ मीध्या� त्या�च्या पुत्नी� कि�ल्ल्यावीरा या�ऊनी राकिहाल्या. १८०३ मीध्या� कि�ल्ले इ�ग्रं��नी� घे�तले. पुणे नी�तरा दुसार्‍या बु��रावीनी� तA पु�न्हा जिं�%�ले. ४ मीची� १८१८ ले �नीराले प्र]र्थरा लेAहागड जिं�%�ण्यासाठीI आले. त्यानी� सावी� प्रर्थमी किवीसापुMरा जिं�%�ले. ज्या ठिदवी-� किवीसापुMरा इ�ग्रं��नी� घे�तले त्याच्या दुसार्‍याची ठिदवी-� मीराठी� लेAहागड साAडMनी ग�ले�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडवीरा चीढीत�नी आपुल्याले सालेग

चीरा प्रवी�-द्वारा�मीधाMनी आणिणे सापु��रा मीग�वीरूनी �वी� लेगत�. सावी�प्रर्थमी१. गणे�- दरावी� - ह्याच्याची डव्ये - उ�व्ये बु�रुं�खले� सावीळ� �� ट��बुची नीराबुळD द�ण्यात आले हाAत आणिणे त्याच्या बुदल्यात त्या�च्या वी�-��नी लेAहागडवीड�ची�पुठिटले�/ द�ण्यात आले� हाAत�.या�र्थ�

आत�ले बु�Mसा शि-लेले�ख आहा�त. २. नीरायाणे दरावी� - हा दरावी� नीनी फडणे�सा�नी� बु�धाले. या�र्थ� ए� भा�यारा आहा�, जि�र्थ� भात वी नीचीणे� साठीवीMनी ठी� वीण्यात या�ई. ३. हानी�मीनी दरावी� - हा सावी�त प्रची�नी दरावी� आहा�. ४. मीहादरावी� - हा गडची मी�ख्या दरावी� आहा�. यावीरा हानी�मीनीची� मीMतl �Aराले� आहा�. ह्या दरावीज्या�ची� �मी नीनी फडणे�सा�नी� १ नीAव्हा0बुरा १७९० त� ११ �Mनी १७९४ या

�लेवीधा�त �� ले�. मीहादरावीज्यातMनी आत शि-रातची ए� दग� लेगतA. दग्या�च्या -��रा� सादरा वी लेAहाराखनीची� भाग्रं अंवी-�ष आढीळतत. याची दग्या�च्या बुहा�रा बु�धा�मीची ची�नी बुनीकिवीण्याची घेणेआहा�. उ�वी��ड� ध्वी�स्त�भा आहा�. याच्या �वीळची ए� तAफ �हा� हा�- दुग�प्र�मीVनी� सिंसा%मी�टच्या ची�र्थ- यात बुसावीले�ले� आहा�. अं-�ची ए� तAफ त�टले�ल्या अंवीस्था�त लेक्ष्मी��AठीIच्या सामीAरा पुडले�ले� आहा�.

ध्वी�स्त�भाच्या उ�वी��ड� चीलेत ग�ल्यासा लेक्ष्मी� �AठीI आढीळत�. या �AठीIत राहाण्याची� साAया हाAत�. या �AठीIत अंनी�� खAल्या आढीळतत. दग्या�च्या पु�ढी� र्थAड� उ�वी��ड� ग�ल्यासा र्थAड उ�चीवीटयाची भाग आहा� , जि�र्थ� ए� सा��दरा शि-वीमी�ठिदरा आढीळत�. पु�ढी� साराळ चीलेत ग�ल्यावीरा ए� छAट�सा� तळ� आहा�. हा� तळ अंष्ट�Aनी� आहा�. त्याच्याची बु�Mले किपुण्याच्या पुण्याची� ट�� द�ख�ले आहा�. हा� गडवीरा�ले किपुण्याच्या

पुण्याची� ए�मी�वी साAया आहा�. कितर्थMनी पु�ढी� पु�धारा त� वी�सा मिमीकिनीट� चीलेत ग�ल्यासा ए� मीAठी� तळ� आढीळत�. नीनी फडणेवी�सा�नी� या तळ्याची� बु�धाणे� �� ले� आहा�. हा� तळ� साAळ�Aनी� आहा�. मीAठी तळ्याच्या पु�ढी� हिंवी%ची��ट�ड� �त�नी वीड�ची� �हा� अंवी-�ष ठिदसातत. लेक्ष्मी� �AठीIच्या पुणिpमी�सा हिंवी%चीM�ट आहा�. या हिंवी%चीM�टसा बुघेMनी आपुल्याले आठीवीणे या�त� त� म्हाणे�� रा�गडच्या सा���वीनी� मीची�ची�.

पु�धारा-� मी�टरा ले�बु आणिणे त�सा मी�टरा रुं� द अं-� हा� ड�गराची� सा�ड आहा�. हिंवी%ची��टयावीरा �ण्यासाठीI ए� टप्पु उतरूनी पुले��ड� �वी� लेगत� . गडवीरूनी पुकिहाले� अंसात हा भाग हिंवी%चीवीच्या नी�ग�साराख ठिदसातA, म्हाणेMनी या�सा हिंवी%चीM�ट म्हाणेतत. या भागत पुण्याची� उत्तामी साAया आढीळत�. गडच्या आ��बु�Mची पुरिरासारा न्याहाळण्यासाठीI या हिंवी%चीM�ट ची उपुयाAग हाAत अंसावी. या गडवीरूनी

या�त�नी भा�� गवीत�ले भा�� ले�ण्या आवी�M�नी पुहाव्येत. पुवीसाळ्यात�ले लेAहागडची� रुंपु पुकिहाले� �/ मीनीAन्मीनी� ग�णेग�णेत�... । ओल्या पुनीतल्या रा�ष वीचीतत ओले� पुक्षा�। आणिणे पुAपुटD रा�गची� रानी दखकिवीत� नीक्षा� ॥

गडवीरा �ण्याच्या वीट : लेAहागडवीरा �ण्यासाठीI त�नी वीट आहा�त. १) पुMण्यावीरूनी अंर्थवी मी��बुईवीरूनी या�त�नी लेAणेवीळ्याच्या पु�ढी� अंसाणे- या मीळवीले� स्थानी�वीरा उतरावी�. त�र्थMनी एक्स्प्रे�सा हायावी� पुरा �रूनी भा�� गवीतMनी र्थ�ट लेAहागडले �णेरा� वीट पु�डवी�. वीट मीAठीI आणिणे प्र-स्त आहा�. कितर्थMनी दDड तसा�च्या चीले�नी�तरा 'गयामी�ख' खिंख%ड�त या�ऊनी पुAहाचीतA. खिंख%ड�च्या अंशिले�ड�ची ए� गवी आहा� त्याची� नीवी लेAहागडवीड�. खिंख%ड�तMनी उ�वी��ड� वीळले� म्हाणे�� लेAहागडसा पु ं�सा पुAहाचीतA आणिणे डवी��ड� वीळले� म्हाणे�� किवीसापुMरा कि�ल्ल्यावीरा पुAहाचीतA. या मीगtलेAहागडवीरा प्रवी�- �रात�नी चीरा

दरावी�� लेगतत. २) लेAणेवीळ्याहूनी दुची�/ अंर्थवी चीराची�/ वीहानीनी� र्थ�ट लेAहागडवीड� पुया�त �त या�त�. पुवीनी धाराणे�ड� �णे- या रास्त्यानी� र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा डवी��ड� ए� रास्त लेगतA त�र्थMनी ३ त� ४ हिं�% मी� अं�तरावीरा लेAहागडवीड� आहा�. उभा चीढी आणिणे अंकित-या धाA�दया� वीळणे� आहा�त. साधाराणे अंधा� तसाची प्रवीसा आहा�. मीत्र या�र्थ� एसाटD मीहामी�डळची� साAया नीहा�. स्वीत ची� वीहानी अंसाल्यासा

उत्तामी अंर्थवी लेAणेवीळ्यातMनी ट्रे®क्सानी� �त या�त� मीत्र ट्रे®क्साभाड� १००० रुं आहा�त. ३) �ळ� �]लेनी� हा� पुवीनी धाराणे�वीळ वीसाले�ले� आहा�. त�र्थMनी लेAहागड आणिणे किवीसापुMरा मीधा�ले गयामी�ख खिंख%ड पुरिरासारा व्येवीस्थिस्थात ठिदसातA. पुवीनी धाराणेच्या खलेMनी ए� रास्त गयामी�ख खिंख%ड�च्या डवी��ड�ले ट�� ट��ड�वीरा �तA त�र्थMनी ए� मीळले�ले�पुयावीटआपुणेसालेAहागडवीड�त घे�ऊनी �त�. या ट�ड�वीरा अंग्रंवीले

नीवीच्या इसामीची बु�गले आहा�. या वीट�नी� कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा २ तसा लेगतत. राहाण्याची� साAया : लेक्ष्मी� �AठीI राहाण्याची� ए�मी�वी साAया आहा�. ३० त� ४० �णे आरामीत राहू -�तत. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत ��वीणेची� साAया �रावी� अंर्थवी लेAहागडवीड� मीध्या� ��वीणेची�

साAया हाAत�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� किपुण्यासाठीI पुणे� उपुलेब्ध आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : २ तसा.

किवीसापुMरा

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३०३८फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग लेAणेवीळ जि�ल्हा : पु�णे�

श्रे�णे� : मीध्यामी

पु�ण्या�ड� �त�नी लेAणेवीळ साAडले� �/ लेAहागड- किवीसापुMरा हा� �AडगAळD किगया�राAहा��ची� लेक्षा वी�धाMनी घे�त अंसात�. मीळवीले� रा�ल्वी�स्थानी�वीरा उतराल्यावीरा सामीAराची ठिदसातA तA म्हाणे�� लेAहागड. मीत्र ड�गरामीग� लेपुले�ले किवीसापुMरा कि�ल्ले भा�� गवीत ग�ल्यावीराची नी�रा�सा पुडतA. पुवीनीमीवीळत मीAडणेरा आणिणे लेAणेवीळ (बुAरा) घेटची� सा�राक्षाणे हा किवीसापुMरा कि�ल्ले �रातA. पुMवीlपुसाMनीची दुले�णिक्षात

अंसाले�ले हा किवीसापुMरा कि�ल्ले इकितहासात फरा मीAठी� अंसा� स्थानी मिमीळवीM -�ले नीहा�. इकितहासा : मीराठी� १६८२ सालेच्या ऑक्टAबुरा मीकिहान्यात पु�ण्याच्या उत्तारा बु�Mले स्वीरा�साठीI ग�ले�. किडसा0बुराच्या पुकिहाल्या आठीवीडत -हाबु�द्दDनी ची�णेमीध्या� हाAत. मीराठी� लेAहागडच्या बु�Mले आल्याची�

सामी�ल्यावीरा तA त�र्थ� पुAहाचीले. त�र्थ� त्यानी� �� ले�ल्या ची�मी�/त ६० मीणेसा�ची� �त्ताले झाले�. त�र्थMनी मीराठी� किवीसापुMरा कि�ल्ल्यावीरा ग�ल्याची� सामी�ले� म्हाणेMनी तA त�र्थ� पुAहाची�पुया�त मीराठी� �� सापु�रा गवी�वीळपुAहाचीले�. १६८२ मीध्या� मीराठी�ची आणिणे मीAगले�ची शि-वीशि-वी�ची ख�ळ चीलेMची हाAत. ४ मीची� १८१८ ले �नीराले प्र]र्थरा लेAहागड जिं�%�ण्यासाठीI आले. त्यानी� सावी� प्रर्थमी किवीसापुMरा जिं�%�ले. ज्या ठिदवी-�

किवीसापुMरा इ�ग्रं��नी� घे�तले त्याच्या दुसार्‍याची ठिदवी-� मीराठी� लेAहागड साAडMनी ग�ले� गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : पुया- या�च्या साहाय्यानी� कि�ल्ल्यावीरा �तनी ए� मीरुंत�ची� द�ऊळ आहा�. बु�Mलेची दAनी ग�हा आहा�त. यात ३० त� ४० �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. मीत्र

पुवीसाळ्यात ग�हा�त पुणे� साठीत�. गडवीरा पुण्याची� तळD आहा�त. गडवीरा�ले पुठीरावीरा ले�बुवीरा पुसाराले�ले� तटबु�दD आपुले� लेक्ष्या वी�धाMनी घे�त�. गडवीरा ए� मीAठी� �त�हा� आहा� गडवीरा �ण्याच्या वीट : मी��बुई- पु�णे� लेAहामीग�वीरा मीळवीले� या रा�ल्वी� स्थानी�वीरा उतरावी�. या�र्थMनी

भा�� गवीत यावी�. भा�� गवीतMनी किवीसापुMरा कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा दAनी वीट आहा�त. १) पुकिहाल्या वीट�नी� गडवीरा �याची� झाल्यासा वीटड घे�णे� आवीश्या� ठीरात�. भा�� ले�ण्या�नी �ण्यासाठीI पुया- या आहा�त. या पुया- या साAडMनी ए� पुयावीट ��गलेत ग�ले�ले� ठिदसात�. उ�वी��डची� पुयावीट

धाराल्यावीरा २० मिमीकिनीट� चीलेMनी ग�ल्यावीरा �हा� घेरा� लेगतत. या वीट�नी� आपुणे मीAड�ळDसा आले�ल्या पुया- या�पु-� पुAहाचीतA. या�र्थ� बु�Mलेची ए� मी�ठिदरा आहा�. २) दुसा- या वीट�नी� भा�� गवीतMनी गयामी�ख खिंख%ड�पुया�त यावी�. गयामी�ख खिंख%ड�तMनी डवी��ड� ��गलेत �णेरा� वीट र्थ�ट किवीसापुMरा कि�ल्ल्यावीरा घे�ऊनी �त�. ३) मीळवीले� स्थानी�तMनी बुहा�रा आल्यावीरा वीट�त एक्स्प्रे�सा हायावी� लेगतA. हायावी� पुरा �राण्यासाठीI बु�धाले�ल्या पुदचीरा� पु�लेवीरूनी डवी��ड� उतराणेरा जि�नी उतराल्यावीरा पुटणे गवी लेगत�. याची पुटणे गवीतMनी किवीसापुMरावीरा �ण्याची रास्त आहा�.

राहाण्याची� साAया : गडवीरा राहाण्यासाठीI दAनी ग�हा आहा�त. ��वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया आपुणे स्वीत ची �रावी�. पुण्याची� साAया : गडवीरा किपुण्याच्या पुण्यासाठीI तळD आहा�त. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : अंड�ची तसा.

रा�मीची�

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग लेAणेवीळ जि�ल्हा : पु�णे� श्रे�णे� : मीध्यामी साह्याद्रDच्या लेAणेवीळ ख�डळ पुसाMनी किनीघेणे- या ड�गरारा�ग�मी�ळ� किनीमी�णे झाले�ले पुरिरासारा ' उल्हासा नीदDची� खAरा�' म्हाणेMनी ओळखले �तA. याची पुरिरासारातMनी उल्हासा नीदD उगमी पुवीत�. याची ' उल्हासा

नीदDच्या खA- या�च्या प्रद�-त मी��बुईपु�णे� लेAहामीग�वीरा लेAणेवीळ्याच्या वीयाव्ये�सा १५ कि�. मी� अं�तरावीरा रा�मीची� कि�ल्ले वीसाले�ले आहा�. �ल्याणे नीलेसाAपुरा हा� प्रची�नी �ळत�ले मीAठीI व्येपुरा�

बु�दरा�. या बु�दरापुसाMनी बुAराघेटमीगtपु�ण्या�ड� �णेरा मीग� हा पु�रातनी व्येपुरा� मीग�. �सा नीणे�घेट तसा बुAराघेट, त्यामी�ळ� या मीग�वीरूनीहा� मीAठी प्रमीणेत वीहातM� चीलेत अंसा�. या व्येपुरा� मीग�ची� किनीया�त्रणे �राण्यासाठीI शि-वीया ��त वीसाMले�साठीI �A�णे आणिणे घेटच्या वी�-�वीरा अंसाणे- या कि�ल्ल्या�ची उपुयाAग �� ले �त अंसा�. यापु;�/ सावी�त प्रमी�ख' कि�ल्ले� रा�मीची�. कि�ल्ल्याची भा�गAशिले� दृष्ट

किवीचीरा �� ल्यासा आपुल्या अंसा� लेक्षात या�ईले �/ रा�मीची�च्या ए� बु�Mसा पुवीनी मीवीळ प्र�तत�ले त��ग, कित�Aनी, लेAहागड, किवीसापुMरा तरा ए� बु�Mसा पु�ठी, भा�मी-��रा, ढी� ची कि�ल्ले, गAराखगड, शिसाध्दगड, ची�द�रा� अंसा सावी� पुरिरासारा नी�रा�त पुडतA. त्यामीळ� हा कि�ल्ले म्हाणे�� लेष्�रा� दृष्टया ए� प्रमी�ख ठीणे� अंसाले� पुकिहा��. कि�ल्ल्याले दAनी बुले�कि�ल्ले� आहा�त. हा� दAनी बुले�कि�ल्ले� म्हाणे�� दAनी

स्वीत�त्र अंसा ं��कि�ल्ले�ची हाAया. इकितहासा : रा�मीची� कि�ल्ल्याच्या पुAटत ए� ले�णे� आहा� यालेची ' ��डणे� ले�णे�' अंसा� म्हाणेतत. हा� ले�णे� ��डणे गवीपुसाMनी आग्रं�या�सा २ कि�. मी� अं�तरावीरा आहा�त. हा� ले�णे� खिµस्तपुMवी� दुसा- या -त�त

म्हाणे�� सातवीहानी�लेच्या सा�रावीत�ले खAदले�ले� आहा�त. अंख�ड दगडत �Aराले�ल्या वीस्त�शि-ल्पुची हा उत्�W ष्ठ नीमी�नी आहा�. या ले�णे� सामी�हात ए� ची;त्यागWहा आणिणे सात किवीहारा�ची सामीवी�- आहा�. या ले�ण्या�ची� किनीमीlत� रा�मीची�वीरा अंसाणे- या सात्ता�खले� झाले�. यावीरुंनीची अंसा� अंनी�मीनी किनीघेत� �/ हा कि�ल्ले साधाराणे २५०० वीष�पुMवीlची अंसावी. रा�मीची� कि�ल्ल्यासा पुMवीl ' ���णेची

दरावी�' सा�बुAधाण्यात या�त अंसा�. �ल्याणेच्या १६५७ च्या स्वीरा� नी�तरा त्याचीवीषl शि-वी�� मीहारा��नी� पु�णे� आणिणे �ल्याणे किवीभागत अंसाले�ल्या बुAराघेटवीरा�ले रा�मीची� ,लेAहागड, त��ग, कित�Aनी, किवीसापुMरा कि�ल्ले� स्वीराज्यात दखले �रूनी घे�तले�. यामी�ळ� पु�ण्यापुसाMनी त� ठीण्यापुया�तची सावी� प्रद�-वीरा शि-वी-हा�ची� वीची�स्वी प्रस्थाकिपुत झाले�. पु�ढी� सा�भा�� मीहारा� जि�वी�त अंसा� पुया�त म्हाणे��ची सानी

१६८९ पुया�त हा� सावी� कि�ल्ले� मीराठीया�च्या तब्यात हाAत�. यानी�तरा १७१३ मीध्या� -हुमीहारा��नी� �न्हाA�� आ�ग्रं� या�नी हा कि�ल्ले ठिदले . सानी १७३० मीध्या� हा कि�ल्ले पुकिहाले� बु��रावी पु�-वी� या�च्या�ड�आले. १७७६मीध्या� सादशि-वीरारावी तAतयानी� सा�पुMणे� �A�णे प्र�त �बु�� �रा�त बुAराघेट पुया�त पुAहाचीले. त्यानी� रा�मीची� कि�ल्ले घे�तले. यानी�तरा या तAतयाची� वीची�स्वी वीढीले� मीत्र पु�-व्ये�नी� त्याच्यावीरा

हाल्ले �रूनी रा�मीची� कि�ल्ले आणिणे आ��बु��ची पुरिरासारा आपुल्या तब्यात घे�तले. पु�ढी� १८१८ मीध्या� कि�ल्ले इ�ग्रं���ड� ग�ले. उल्हासा नीदDच्या या पुत्रत ��दDवीड� आणिणे ��ढीणे �वीळ ए� मीAठी दगडत २१ हा�ड� पुणे� मीवी�ले एवीढी पुळणे �Aराले अंसाMनी त्यामीध्या� ए� बुले�ची� मीMतl �Aराले� आहा�. पुMवीl स्थाकिनी� लेA� मी�ले� हाAण्यासाठीI या�र्थ�

नीवीसा �रात अंसा सा�दभा� मीहाराष्ट्रा ग®झा�ठिटअंरा रायागड जि�ल्हा सानी १९९३ पुWष्ठ क्रू� ७२१ वीरा ठिदले आहा�. या पुरिरासारात याले ' जि��ऊ ��� ड ' म्हाणेतत या ��� डत लेA� मीAठी श्रेध्द�नी� साMया�स्नीनी �रातत. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : लेAणेवीळ्याहूनी त��गलेlमीगtरा�मीची�ले या�त�नी वीट�तची गवीच्या वी�-��वीळ ए� याAधाची� स्मीरा� , अंधा�वीट त�टले�ले� तटबु�दD, दरावी�ची� अंवी-�ष, गणेपुकित आणिणे

मीरुंकितरायाची� मीMतl आहा�. कि�ल्ल्यावीरूनी आ��बु��ची ठिदसाणेरा पुरिरासारा किनीसाग�सा¶दया�नी� नीटले�ले आहा�. कि�ल्ल्याच्या मीची�वीरा वीस्त� आहा� कितले 'उधा�वीड�' अंसा� म्हाणेतत. उदयासागरा तलेवी : पुवीसाळयात हा तलेवी मीत्र ओसा�डMनी वीहातA. तलेवीच्या सामीAरा�ले ट��ड� खले� उतरूनी ग�ल्यावीरा सामीAराची ए� मीAठी� पुठीरा लेगत�. पुवीसाळयात दरा�तMनी पुडणे- या धाबुधाब्या�ची� सा��दरा दृष्या

ठिदसात�. किहारावी�गरा वीनीश्रे� अंगणिणेत धाबुधाबु� आणिणे सातत �Aळणेरा पुऊसा या अंल्हाददया� वीतवीराणेमी�ळ� मीनीAन्मीनी� �� सा�मीग्रं��च्या ओळD ग�णेग�णेयाले लेगतत , पुशिले�ड� खळळ� किनीमी�ळ किनीळसारा पुणे� उत्ता��ग तरुं� ची� उभा� साभाAत� श्रे�णे� ए��/ धाMसारा पुऊलेवीट मीधा� हा� कित�वीरूनी किवीहारा� मीनीमीध्या� वीनीराणे� मीनीरा��नी : उ�ची�नी� श्रे�वीधा�नीपु�क्षा लेहानी अंसाणे- या या बुले�कि�ल्ल्यावीरा �णेरा� वीट साAपु�

आहा�. साधाराणे अंध्या� तसात आपुणे बुले�कि�ल्ल्याच्या प्रवी�-द्वारात पुAहाचीतA. मीनीरा��नीवीरा �णेरा� वीट साAपु� आहा�. या कि�ल्ल्याची दरावी� हा गAमी�ख� आहा�. कि�ल्ल्यावीरा ग�ल्यावीरा उ�वी��डच्या वीट�वीरा ��न्या �ळत�ले कि�ल्ले�दरा�च्या वीड�ची� अंवी-�ष ठिदसातत. त्यासामीAराची छप्पुरा उडले�ले� उत्तामी दगड�बु�धा�मीची� मी�ठिदरा आहा�. या मी�ठिदराच्या दरावीज्यावीरा गणे�-ची� शि-ल्पु �Aराले�ले� आहा�. दAनी चीरा

पुण्याची� ट�/ आहा�त. कि�ल्ल्याची� तटबु�दD आ�हा� �हा� प्रमीणेत -बुMत आहा�. या�र्थMनी �नी�ळ, प्रबुळगड, ई-�ळगड, ढी�बुकिहारा�, नीगफणे�ची� टA� हा सावी� पुरिरासारा ठिदसातA. श्रे�वीधा�नी : रा�मीची�च्याअंसाणे- या दAनी बुले�कि�ल्ल्या�पु;�/ सावी�त उ�ची अंसा हा बुले�कि�ल्ले. श्रे�वीधा�नीची� तटबु�दD आणिणे बु�रुं� आ�हा� बु- यापु;�/ सा�स्थिस्थात�त आहा�. कि�ल्ल्याले अंनी�� ठिठी�णे� दुहा�रा� तटबु�दD अंसावी� अंसा�

अंवी-�ष�वीरूनी ठिदसात�. दरावी�ची� �मीनी बु- यापु��/ -बुMत आहा�. दरावी�च्याची बु��ले पुहारा��- या�च्या द�वीड आहा�त. कि�ल्ल्यावीरा �ण्याच्या वीट�वीराची ए� ग�हा आणिणे पुण्याची� दAनी ट�/ आहा�त . या ग�हा म्हाणे�� दरुंगAळ्याची� �Aठीरा आहा�. बुले�कि�ल्ल्याच्या मीथ्यावीरा ए� ध्वी�स्त�भा आहा�. सामीAराची ढी�बुकिहारा�ची शिचीत्तार्थरारा� सा�ळ� तरा त्याच्या उ�व्ये हातसा अंसाणेरा शि-राAटची नीयानीराम्या तलेवी हा सावी� पुरिरासारा ठिदसातA. -��राची� मी�ठिदरा : तलेवीच्या पुणिpमी�ले ए� सा��दरा �ळ-�दरा -��राची� मी�ठिदरा आहा�. या मी�ठिदरासामीAराची गAमी�ख अंसाMनी त्यातले� पुणे� सामीAराच्या टक्यामीध्या� पुडत�. साध्या या मी�ठिदराच्या

उत्खनीनीची� �मी गवी�- या�नी� हात� घे�तले�ले� आहा�. रा�मीची�ले पुMवी� आणिणे दणिक्षाणे ठिद-�नी �� खAले दरा� आहा� त� '�तळदरा' या नीवीनी� ओळखले� �त�. या दरा�तMनीची उल्हासा नीदD उगमी पुवीत�. या नीदDच्या पुणिpमी��ड�ले ड�गराले ' भा;रावी ड�गरा' म्हाणेतत. अं- किनीसाग�सा¶दया�नी� नीटले�ल्या रा�मीची� कि�ल्ल्याची� खरा� वी;शि-ष्ट म्हाणे�� या कि�ल्ल्याची� दAनी बुले�कि�ल्ले� श्रे�वीधा�नी आणिणे मीनीरा��नी

. बुले�कि�ल्ल्या�ड� �त�नी वीट�त खड�त खAदले�ल्या ग�हा लेगतत. श्रे�वीधा�नी आणिणे मीनीरा��नी बुले�कि�ल्ल्या�च्या मीध्या� ए� साखलेपुट्टीD आहा�, यावीराची भा;रावीनीर्थची� ए� मी�ठिदरा आहा�. मी�ठिदरासामीAराची ३ ठिदपुमीळ आणिणे लेक्ष्मी�ची� मीMतl आहा�. या�र्थMनी डवी��ड� �णेरा� वीट मीनीरा��नी आणिणे उ�वी��डची� वीट श्रे�वीधा�नी कि�ल्ल्यावीरा �णेरा� आहा�.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : लेAणेवीळ्याहूनी त�ग�लेl मीगt लेAणेवीळ्याहूनी त�ग�लेl मीगtरा�मीची� गवीत यावी�. हा� वीट ए�द�रा १९ कि�. मी� ची� आहा�. वीट�नी� कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा ५ तसा लेगतत. ���तहूनी ��दDवीड� मीगt ���तहूनी

��दDवीड� या गवीत बुसानी� यावी�. इर्थMनी गडवीरा �ण्यासा सा�मीरा� ३ त� ४ तसा लेगतत. राहाण्याची� साAया : १. उधा�वीड� गवीत राहाण्याची� उत्तामी साAया हाAत�. भा;रावीनीर्थच्याच्या मी�दDरातहा� आणिणे बुले�कि�ल्ल्यावीरा �त�नी लेगणे- या ग�हा�तहा� राहात या�त�. २. रा�मीची� रुंलेरा एड एन्ड ड�व्हालेपुमी0ट प्रAग्रंमी या सा�स्था�नी� बु�धाले�ल्या खAल्या�मीध्या�हा� राहाण्याची� व्येवीस्था हाAत�. ��वीणेची� साAया : रा�मीची�

गवीत ��वीणेची� उत्तामी साAया हाAत�. पुण्याची� साAया : रा�मीची� गवीत पुण्याची� साAया हाAत�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : त��गलेl मीगt५ तसा, ���त - ��ठिदवीड� मीगt२ तसा

कित�Aनी

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३५८०फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग लेAणेवीळ जि�ल्हा : पु�णे� श्रे�णे� : साAपु� मी��बुई- पु�णे� हामीरास्त्यावीरुंनी ठिदसाणेरा� लेAहागड आणिणे किवीसापुMरा कि�ल्ले� आपुल्याले सावी�नी मीहा�त आहा�त. याची कि�ल्ल्या�च्या मीग�ले बु�Mसा पुवीनीमीवीळ प्र�तत अंसाणे- या कित�Aनी ऊफ� किवीत�डगड याची� आपुणे� ओळख �रूनी घे�ऊया. लेAहागड आणिणे किवीसापुMराया कि�ल्ल्या�च्या मीग� हा कि�ल्ले

अंसाल्यानी� र्थ�ट नी�रा�सा पुडत नीहा�. साध्याच्या द्रुतगकित मीहामीग�वीरूनी मीत्र हा कि�ल्ले साहा� दृष्ट्रा�क्षा�पुत या�तA. बुAराघेट चीढीMनी ग�ल्यावीरा मीथ्यावीरा �लेt, भा��, बु�डसा�, भा�डरा आणिणे -�लेरावीड� हा� ले�णे�आहा�त. या ले�ण्या�च्या सा�राणिक्षातत�साठीI उभाराले�ले� कि�ल्ले� म्हाणे�� लेAहागड, किवीसापुMरा, त��ग आणिणे कित�Aनी. प्रची�नी बु�दरानी घेटमीथ्या-� �Aडणे- या अंनी�� घेटवीट या पुरिरासारात आहा�त त्यामी�ळ� यावीरा

वीची� ठी�वीण्यासाठीI या दुग�ची� किनीमीlत� �� ले� हाAत�. साधाराणेत या पुरिरासारात�ले ले�णे� हा� बु�ध्द आणिणे किहानीयानी पुध्दत�ची� अंसाल्यामी�ळ� हा� सावी� कि�ल्ले� ८०० त� १००० या �ळत बु�धाले�ले� अंसावी�त. इकितहासा : इ. सा १५८५ च्या सा�मीरासा किनी�मी-हा�ची सारादरा मीशिले� अंहामीद किनी�मी-हा यानी� हा कि�ल्ले जिं�%�ले आणिणे कि�ल्ले किनी�मी-हा�त सामी�ले झाले. या गड बुद्दलेची इकितहासा फरासा

�� ठी� हा� उपुलेब्ध नीहा�. शि-वीराया�नी� १६५७ मीध्या� ��न्या किनी�मी-� �A�णेत�ले मीहुले� ,लेAहागड, किवीसापुMरा,साAनीगड, तळ वी �नी�ळ या कि�ल्ल्या�साAबुत हा कि�ल्ले द�ख�ले आपुल्या स्वीराज्यात सामी�ले �रुंनी घे�तले वी सावी� किनी�मी-हा� �A�णे शि-वीराया�च्या हातखले� आले�. या कि�ल्ल्याची उपुयाAग सा�पुMणे� पुवीनीमीवीळवीरा द�खरा�ख ठी� वीण्यासाठीI हाAत अंसा�. सानी १६६० मीध्या� या भागच्या

सा�राणिक्षातत�साठीI नी�त�� पुले�रा या�ची� किनीया�क्त/ झाले�. १२ �Mनी १६६५ पु�रा�दरा तहानी�सारा १८ �Mनीले �� बुदखनीनी� हालेलेखनी वी इतरा सारादरा�साAबुत ह्या पुरिरासाराची तबु घे�तले. .इ. सा १६८२ च्या ऑगष्ट मीकिहान्यात सा�भा�� वी अं�बुरा याची� भा�ट झाले� या भा�टDनी�तरा अं�बुरा कित�Aनी कि�ल्ल्यावीरा राहाण्यासा आले. मीत्र या�र्थ�ले हावी नी मीनीवील्यानी� त्याले �;तपुMरा या�र्थ� धाडण्यात आले�. इ.सा. १८१८

मीध्या� कि�ल्ल्यावीरा छAटफरा प्रमीणेत लेढीई झाले� यात कि�ल्ल्याची� बु- याची प्रमीणेवीरा नी��सानी झाले�. आ�मिमीकितसा कि�ल्ल्याची� मीAठीया प्रमीणेवीरा पुडझाड झाले� आहा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडची घे�रा फरा मीAठी नीसाल्यामी�ळ� ए� तसात� सावी� गड पुहूनी हाAतA. गडच्या दरावीज्यातMनी आत शि-राल्यावीरा डवी��ड� वीळवी�. र्थAड� अं�तरा चीलेMनी ग�ल्यावीरा ए�

पुण्याची� ट�� आणिणे ग�हा लेगत�. ग�हा�त १० त� १५ �णे�ची� राहाण्याची� हाAत�. मीत्र पुवीसाळ्यात ग�हा राहाण्यासा अंयाAग्या आहा�. ग�हा�च्या बु��नी� वीरा �णेरा� वीट�नी� र्थ�ट बुले�कि�ल्ल्याच्या प्रवी�-द्वारापु-�पुAहाचीतA. प्रवी�-द्वाराच्या पुयाया ह्या दमीछ� �राणे- या आहा�त. दरावीज्यातMनी आत� शि-राल्यावीरा उ�वी��ड� पुण्याची� ट�� आहा�त तरा डवी��ड� तटबु�दDची बु�रुं� ठिदसातA. साराळ

र्थAड�वीरा ग�ल्यावीरा ए� वीट उ�वी��ड� उतरात�. या�र्थ� पुण्याची� �हा� ट�/ आढीळतत. या�र्थMनी मीघेरा� किफरूनी साराळ वीट�ले लेगवी�. हा� वीट आपुल्याले �हा� त�टले�ल्या पुया- या�पु-� घे�ऊनी �त�. या�र्थMनी वीरा ग�ल्यावीरा सामीAराची मीहाद�वीची� मी�ठिदरा आहा�. मी�ठिदरामीग� पुण्याची मीAठी ख�द�

आहा�. याले वीळसा घेलेMनी ग�ल्यावीरा आपुणे ध्वी�स्त�भाच्या �ग� पुAहाचीतA. बुले�कि�ल्ल्यावीरुंनी सामीAराची उभा अंसाणेरात��ग,लेAहागड,किवीसापुMरा, भातरा-�ची ड�गरा, मीAसाtची ड�गरा, ��भा�ळDची ड�गरा, पुवीनी�ची पुरिरासारा आणिणे फगणे� धाराणे हा सावी� पुरिरासारा न्याहाळतया�तA. गडवीरूनी सा�पुMणे� मीवीळप्र�त आपुल्या नी�रा�त या�तA. अं- प्र�रा� ४ तसात सा�पुMणे� गड पुहूनी पुरात�च्या प्रवीसाले लेग� -�तA. सावी� गड

किफराण्यासा १ तसा पु�रातA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : बु�डसा� ले�ण्या मीगt अंनी�� ट्रे��सा� लेAहागड, किवीसापुMरा , बु�डसा� ले�णे� आणिणे कित�� नी अंसा ट्रे��हा� �रातत. यासाठीI बु�डसा� ले�ण्या �रुंनी कित�Aनीपु�ठी� त

�त या�त�. ब्रम्हाणेAले� मीगt अंनी�� ट्रे��सा� त��ग आणिणे कित�Aनी अंसा ट्रे��हा� �रातत. यासाठीI त��ग कि�ल्ले पुहूनी त��गवीड�त उतरावी� आणिणे �� वीरा� या गवी� यावी�

या�र्थMनी ले¥चीनी� पुशिले�डच्या त�रावीरा�ले ब्रम्हाणेAले� या गवी� यावी�. ब्रहाणेAले� त� कित�Aनीपु�ठी हा� अं�तरा ३० मिमीकिनीट�ची� आहा�. कित�Aनीपु�ठी मीगt गडवीरा �णेरा� मी�ख्या वीट हा� कित�Aनीपु�ठी या गवीतMनी �त�. यासाठीI लेAणेवीळ्याच्या दAनी स्ट�-नी पु�ढीच्या �मी-�त स्ट�-नीवीरा

उतरावी�. �मी-�त त� �ळ� �]लेनी� बुसा पु�डMनी �ळ� �]लेनी� मीध्या� उतरावी�. �मी-�त त� �ळ� �]लेनी� अं-� बुसा सा�वी अंर्थवी ��पुसा�वी उपुलेब्ध

आहा�. �ळ� �]लेनी� त� कित�Aनीपु�ठी अं-� द�ख�ले ��पुसा�वी उपुलेब्ध आहा�. या बुसानी� हिं�%वी ��पुनी� कित�Aनीपु�ठी गवी� गठीवी�. �मी-�त पुसाMनी सा�ळD

८. ३० ले सा�टणेरा� पु¶ड बुसा पु�डMनी कित�Aनीपु�ठी या गवी� उतरावी�. तसा�ची �मी-�त त� मीAसाtबुसा पु�डMनी हा� कित�Aनीपु�ठीले उतरात या�त�. कित�Aनीपु�ठी� तMनी ४५ मिमीकिनीटत आपुणे कि�ल्ल्यावीरा पुAहाचीतA. वीट फरा दमीछ� �राणेरा� नीसाMनी अंत्या�त साAपु� वी साराळ आहा�. कि�ल्ल्यावीरा�ले

दरावीज्यातMनी आत शि-राल्यावीरा डवी��ड� ए� वीट �त�, या वीट�नी� २० मिमीनी�ट�तची बुले�कि�ल्ले गठीत या�तA.

राहाण्याची� साAया : पुवीसाळ साAडMनी इतरा सावी� ऋत�त १० त� १५ �णे�नी ग�हा� मीध्या� राहात या�त�. ��वीणेची� साAया : आपुणे� स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : गडवीरा बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� ट��आहा�त. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : १ तसा

त��ग

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३००० फM ट

कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग लेAणेवीळ

जि�ल्हा : पु�णे� श्रे�णे� : साAपु�

कि�ल्ल्याच्या नीवीवीरूनी आपुल्या सावी�नी अंसा�ची वीट�ले �/, कि�ल्ले चीढीयाले खराAखराची �ठीIणे आहा� मीत्र कि�ल्ले चीढीण्यासा फराची साAपुआहा�. पुवीनी मीवीळ प्र�तत�ले त��ग कि�ल्ले हा ए� घेटराक्षा� दुग� म्हाणेMनी ओळखले �तA. पुMवीl बुAराघेटमीगtचीलेणे- या वीहात��/वीरा नी�रा

ठी�वीण्यासाठीI या कि�ल्ल्याची उपुयाAग हाAत अंसा�. या कि�ल्ल्यावीरूनी लेAहागड , किवीसापुMरा , पुवीनी मीवीळ हा सावी� पुरिरासारा नी�रा�त या�तA. इकितहासा : या कि�ल्ल्याले त-� वी;भावी-ले� इकितहासाची� पुरा�पुरा लेभाले�ले� नीहा�. मीत्र १६५७ मीध्या� मीवीळ प्र�तत�ले इतरा कि�ल्ल्या�सामीवी�त हा कि�ल्ले द�ख�ले स्वीराज्यात सामी�ले झाले. सानी १६६० मीध्या� या भागच्या सा�राणिक्षातत�साठीI नी�त�� पुले�रा या�ची� किनीया�क्त/

झाले�. �यासिंसा%गनी� आणिणे ठिदले�राखनीनी� आपुल्या स्वीरा�च्या वी�ळD ६ मी� १६६५ राA�� त��ग आणिणे कित�Aनी या भागत�ले अंनी�� गवी� �ळले� पुणे, हा� कि�ल्ले� मीत्र जिं�%�M -�ले� नीहा�. १२ �Mनी १६६५ पु�रा�दरा तहानी�सारा १८ �Mनीले �� बुदखनीनी� हालेलेखनी वी इतरा सारादरा�साAबुत ह्या पुरिरासाराची तबु घे�तले.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडमीर्थ फराची आटAपुत अंसाल्यामी�ळ� ए� तसात सावी� गड पुहूनी हाAतA. त��गवीड�तMनी गडवीरा �णेरा� वीट मीरुंत�च्या मी�ठिदरा �वीळMनी �त�. या मी�ठिदरात ५ त� ६ �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. या मी�ठिदरापुसाMनी र्थAडची अं�तरावीरा गडवीरा �ण्यासाठीI पुया- या लेगतत. पुया- या�च्या वीट�त र्थAडची अं�तरावीरा हानी�मीनी मी�ठिदरा लेगत�. पु�ढी� गAमी�ख� राचीनी�ची दरावी� आहा�.

या�र्थMनी आत शि-राल्यावीरा आपुणे गड मीथ्यावीरा पुAहाAचीतA. उ�वी��ड� गणे�-ची� मी�ठिदरा आहा�. मी�ठिदराच्या मीग�ले बु�Mसा पुण्याची ख�द� आढीळतA. या�र्थMनीची बुले�कि�ल्ल्यावीरा �णेरा� वीट आहा�. बुले�कि�ल्ल्यावीरा त��ग�द�वी�ची� मी�ठिदरा आहा�. मी�ठिदरा सामीAराची �मिमीनी�त खAदले�ले� ग�हा आहा�. यात पुवीसाळ्या

शि-वीया इतरा ऋतMत २ त� ३ �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAऊ -�त�. अं- प्र�रा� ए� ठिदवीसात कि�ल्ले पुहूनी लेAणेवीळ्याले पुरातत या�त�.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : या गडवीरा �णे- या सावी� वीट पुयाथ्याच्या त��गवीड�तMनीची �तत. या वीड�तMनी गडवीरा �ण्यासा साधाराणेत ४५ मिमीकिनीट� लेगतत. गडमीर्थ तसा लेहानी अंसाल्यामी�ळ� ए� तसात सावी� गड पुहूनी हाAतA. घे�साळख�बु फटमीगt गडवीरा �ण्यासाठीI लेAणेवीळ स्ट�-नीवीरा पुAहाचीवी�. या�र्थMनी भा�बुMडtअंर्थवी आ�बुवीणे� �ड� �णेरा� एसा. टD पु�डMनी २६

कि�. मी� अं�तरावीरा�ले घे�साळख�बु फटपु-� उतरावी�. या फटपुसाMनी दDड तसा�ची� पुयापु�ट �� ल्यावीरा आपुणे ८ कि�. मी� अं�तरावीरा�ले त��गवीड�तपुAहाAचीतA. या�र्थMनी गडवीरा पुAहाचीण्यासा ४५ मिमीकिनीट� लेगतत.ब्रम्हाणेAले�- �� वीरा� : अंनी���णे कित�Aनी त� त��ग अंसा ट्रे�� द�ख�ले �रातत. यासाठीI कित�Aनी कि�ल्ले पुहूनी कित�Aनीपु�ठी� त उतरावी� आणिणे �ळ�

�]लेनी� ची रास्त धारावी. वीट�तची ब्रम्हाणेAले� गवी� लेगत�. या गवीतMनी ले¥ची पु�डMनी पुवीनी�च्या �ले-यात �लेकिवीहाराची� मी�� ले�टत पुले��डच्या त�रावीरा�ले �� वीरा� या गवी� यावी�. �� वीरा� गवी पुसाMनी २० मिमीकिनीटतची आपुणे त��गवीड�त पुAहाAचीतA. त��गवीड�च्या फट मीगt �रा ले¥ची ची� साAया उपुलेब्ध नीसा�ले तरा कित�Aनीपु�ठी� तMनी दुपुरा� ११. ०० वी�तची� एसा. टD मीहामी�डळची� �मी-�त-

मीAरावी� गड� पु�डMनी मीAरावी� गवीच्या अंले��डच्या त��गवीड�च्या फटवीरा उतरावी�. या�र्थMनी पुऊणे तसा�ची� पुयापु�ट �� ल्यावीरा आपुणे� त��गवीड�तपुAहाचीतA.

राहाण्याची� साAया : त��गवीड�त�ले मीरुंत�च्या मी�ठिदरात ६ त� ७ �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. त��गवीड�त भा;राAबुची� द�ख�ले मी�ठिदरा आहा� यात २० �णे�नी राहात या�त�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : मी�ठिदरा �वीळची गवीत पुणे� उपुलेब्ध आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : पुयाथ्यापुसाMनी ४५ मिमीकिनीट�

मील्हारागड

कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग भा�ले�श्र्वीरा रा�ग जि�ल्हा : पु�णे� श्रे�णे� : साAपु� मीहाराष्ट्रात�ले सावी� कि�ल्ल्या�मीध्या� सावी�त -�वीटD बु�धाले ग�ले�ले कि�ल्ले म्हाणेMनी 'मील्हारागड' प्रशिसाद्ध आहा�. पु�णे� जि�ल्ह्याच्या दणिक्षाणे��ड� वी�ल्हा� तले�क्यातMनी साह्याद्रDच्या मीMळ रा�ग�ची� दAनी फट� फ� टतत. ए� ड�गरारा�ग�वीरा रा�गड आणिणे तAराणे तरा दुसारा� ड�गरारा�ग हा� पुMवी�- पुणिpमी पुसाराले�ले� आहा�. याची रा�ग�ले भा�ले�श्र्वीरा

रा�ग म्हाणेतत. पु�रा�दरा, वीज्रगड, मील्हारागड, सिंसा%हागड याची रा�ग�वीरा वीसाले�ले� कि�ल्ले� आहा�त. पु�ण्याहूनी सासावीडले �त�नी लेगणेर्‍या ठिदवी�घेटवीरा लेक्षा ठी�वीण्यासाठीI मील्हारागडची� किनीर्मिमी%त� �� ले� ग�ले�. या कि�ल्ल्याची� किनीर्मिमी%त� अंगदD अंले��डची� म्हाणे�� इ. सा. १७५७ त� १७६० या �ळत�ले आहा�. पुयाथ्याले अंसाणेर्‍या साAनीAरा� गवीमी�ळ� या गडले 'साAनीAरा�' म्हाणेMनीहा� ओळखले� �त�.

इकितहासा : या कि�ल्ल्याची� बु�धाणे� पु�-व्ये�ची� सारादरा पुनीसा� या�नी� �� ले�. पुनीसा� हा� पु�-व्ये�च्या तAफखन्याची� प्रमी�ख हाAत�. सानी १७५७ त� १७६० च्या �लेवीधा�मीध्या� कि�ल्ल्याची� बु�धा�मी झाले�. सानी १७७१ - ७२ मीध्या� र्थAराले� मीधावीरावी पु�-वी� कि�ल्ल्यावीरा या�ऊनी ग�ल्याची� उल्ले�ख ऐकितहाशिसा�

�गदपुत्र�मीध्या� आढीळतत. या पुनीसा0ची कि�ल्ल्याखलेच्या साAनीAरा� गवीत ए� शिचीरा�बु�दD वीड सा�द्ध आहा�. याची साAनीAरा� गवीत श्रे��W ष्णेची� अंत्या�त सा��दरा मीMतl अंसाले�ले� मी�ठिदरा आहा�. या कि�ल्ल्याची उपुयाAग ठिदवी�घेटवीरा आणिणे आ��बु�Mच्या प्रद�-वीरा नी�रा ठी� वीण्यासाठीI हाAत अंसा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : मील्हारागड हा साधाराणे कित्र�Aणे� आ�राची अंसाMनी आत�ले बुले�कि�ल्ल्याले

ची��Aनी� आ�राची तट आहा�. मील्हारागड आ�रानी� लेहानी अंसाMनी सा�पुMणे� कि�ल्ले पुहाण्यासा अंधा�- पुऊणे तसा पु�रातA. कि�ल्ल्याची� तटबु�दD, बु�रू� या�ची� �हा� ठिठी�णे� पुडझाड झाले� अंसाले� तरा� बुर्‍ याची ठिठी�णे� त� -बुMत आहा�. पुMवीt�डच्या मी�ख्या प्रवी�-द्वारातMनी आत शि-राल्यावीरा डव्ये बु�Mनी� पु�ढी� ग�ले� अंसात बुले�कि�ल्ल्याच्या तटआधा� आपुल्याले ए� वीडची� अंवी-�ष ठिदसातत. बु�Mलेची ए�

किवीहा�राहा� आहा�. मीत्र त� वीपुरात नीसाल्यानी� गडवीरा�ले इतरा किवीकिहाराV प्रमीणे�ची यात पुणे� अंजि�बुत नीहा�. बुले�कि�ल्ल्यात प्रवी�- नी �रात अंसा�ची तटच्या बु�Mनी� पु�ढी� ग�ल्यावीरा सामीAराची ए� तळ� लेगत�. कि�ल्ल्याच्या दणिक्षाणे�ले अंसाणेरा� हा� तळ� तटले लेगMनीची अंसाMनी पुवीसाळ्यात वी किहावीळ्यात पुण्यानी� भाराले�ले� अंसात�. यात�ले पुणे� वीपुराण्यासा उपुया�क्त अंसाले� तरा� किपुण्यायाAग्या मीत्र नीहा�. अंसा�ची पु�ढी� कि�ल्ल्याच्या टA�वीरा अंसाणेर्‍या बु�रुं��ड� �तनी अं�Mनी ए� किवीहा�रा लेगत�. याहा� किवीकिहारा�त पुण्याची� साAया नीहा�. या बु�रुं�च्या खले� आपुल्याले ए� बु��ले�ले दरावी� ठिदसातA. या बु�रुं��डMनी

उ�वी� �ड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा आपुल्याले आणेख� ए� अंकित-या लेहानी दरावी� ठिदसातA. झा0ड�वीड� गवीतMनी आल्यावीरा याची दरावीज्यातMनी आपुणे कि�ल्ल्यात प्रवी�- �रातA. आत आपुणे बुले�कि�ल्ल्यात प्रवी�- �रू. बुले�कि�ल्ल्यात�ले दAनी मी�ठिदरा�ची� शि-खरा� आपुल्याले �धा� पुसाMनी ख�णेवीत अंसातत. हा� दAनी मी�ठिदरा� बुले�कि�ल्ल्यात बु�Mबु�Mलेची अंसाMनी यात�ले लेहानीसा� द�ऊळ ख�डAबुची� तरा दुसारा� र्थAड�

मीAठी� द�ऊळ मीहाद�वीची� आहा�. ख�डAबुच्या द�वीळमी�ळ�ची या गडले मील्हारागड हा� नीवी पुडले� अंसावी�. मीहाद�वीच्या द�वीळत -��राची� हिंपु%ड अंसाMनी या मी�ठिदरात राहायाची� म्हा�टल्यावीरा फरातरा ५ - ६ मीणेसा� दटDवीटDनी� राहू -�तत. बुले�कि�ल्ल्याची तट ची��Aनी� अंसाMनी �हा� ठिठी�णे� त्याची� पुडझाड झाले� आहा�. बुले�कि�ल्ल्याच्या उत्तारा�ले प्रवी�-द्वारा आहा�. गडवीरा �ण्याच्या वीट : मील्हारागडवीरा आपुल्याले प्रमी�ख्यानी� दAनी वीट�नी� �त या�त�.

रा@१0 : पु�ण्याहूनी सासावीडले किनीघेल्यावीरा ठिदवी� घेट सा�पुल्यावीरा �हा� वी�ळनी� 'झा0ड�वीड�' गवीची फट लेगतA. या�र्थMनी २ कि�.मी�. वीरा झा0ड�वीड� हा� गवी आहा�. या गवीत आपुल्याले झा0डMच्या फ� ले�ची� -�त� �� ले�ले� ठिदसात�. गवी पुरा �रूनी आपुल्याले सामीAराच्या ड�गरा रा�ग�मीध्या� ठिदसाणेर्‍या 'णे' आ�राच्या खिंख%ड�त �वी� लेगत�. गवीत किवीचीराल्यावीरा गवी�रा�हा� आपुल्याले त� खिंख%ड दखवीतत. या खिंख%ड�त

पुAहाAचील्याशि-वीया मील्हारागडची� आपुल्याले किबुले�� ले द-�नी हाAत नीहा�. या खिंख%ड�त ग�ल्यावीरा सामीAराची याची ड�गरारा�ग�मीध्या� अंसाणेरा मील्हारागड आपुल्याले ठिदसातA. तटबु�द£नी� सा�ले�ल्या मील्हारागडवीरा �याले आपुल्याले पु�न्हा ड�गरा उतरावी लेगत नीहा�. खिंख%ड�तMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा अंधा�तसा तरा आपुणे उतराले�ल्या झा0ड�वीड�फट पुसाMनी खिंख%डपुरा �रूनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा साधाराणेपुणे� दDड

तसा लेगतA. रा@२0 : सासावीड पुसाMनी ६ कि�.मी�. वीरा 'साAनीAरा�' हा� गवी आहा�. या गवीले एसा.टD. सासावीडहूनी किनीघेMनी ठिदवीसातMनी त�नी वी�ळ म्हाणे�� सा.- १०, दु.- २ आणिणे सा�ध्या.- ५ या वी�ळ�त भा�ट द�त�. साAनीAरा� गवीतMनी सामीAराची ठिदसाणेरा मील्हारागड आपुले� लेक्षा वी�धाMनी घे�तA. गड�ड� �M ची �राण्याआधा� साAनीAरा� गवीत अंसाणेरा साहा बु�रुं��नी� या�क्त अंसा पुनीसा� या�ची वीड पुहाण्यासाराख आहा�. एख

गढीDप्रमीणे� अंसाणेर्‍या या वीडत ग�नीनीची� वी लेक्ष्मी�- नीरायाणेची� मी�ठिदरा आहा�. साAनीAरा� गवीत मी�ळDची ची��वीMनी चीलेणेरा नीहा� अंसा� ठिठी�णे म्हाणे�� मी�राले�धाराची� सा�बु� मी�ठिदरा वी मी�ठिदरात�ले अंत्या�त द�खणे� अं-� श्रे��W ष्णेची� मीMतl. �ळ्या पुषणेत �Aराले�ले� हा� अंप्रकितमी मीMतl पुहायालेची हावी� अं-� आहा�. साAनीAरा� गवीतMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI अंधा�पुऊणे तसा लेगतA. ड�गराच्या

सा�ड�वीरूनीहा� गडमीध्या� प्रवी�- �रात या�त अंसाले तरा� ट]वीराच्या बु�Mनी� ग�ल्यासा आपुल्याले कि�ल्ल्याची� मी�ख्या प्रवी�-द्वारा लेगत�. राहाण्याची� साAया : फक्त ५ - ६ मीणेसा� मीहाद�वीच्या मी�ठिदरात दटDवीटDनी� राहू -�तत. गडवीरा अंन्यात्र राहाण्याची� साAया नीहा�. मीत्र पुयाथ्याले अंसाणेर्‍या साAनीAरा� गवीत हिं�%वी झा0ड�वीड�त -ळ�च्या

आवीरात राहात या�त�. ��वीणेची� साAया : नीहा� पुण्याची� साAया : गडवीरा किपुण्याच्या पुण्याची� साAया नीहा�. कि�ल्ल्यात ए� तळ� वी त�नी किवीकिहारा� आहा�त मीत्र किवीकिहाराVनी पुणे� अंजि�बुत नीहा� वी तळ्यात�ले पुणे� फक्त वीपुराण्यासाठीI उपुया�क्त आहा�,

किपुण्यासाठीI नीहा�. बुसाची� वी�ळपुत्र� : ऊशि-�V

भा�मी-��रा

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३५०० फM टकि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�ड�गरारा�ग भा�मी-��राजि�ल्हा : रायागडश्रे�णे� : �ठीIणेभा�मी-��रा हा� बुरा ज्याAर्वित%सिंले%गपु;�/ ए� ज्याAर्वित%सिंले%ग. सा�मीरा� साड�त�नी हा�रा फM ट उ�ची�वीरा वीसाले�ले� ए� पुकिवीत्र द�वीस्थानी. भा�मी-��राची आ��बु�Mची प्रद�- हा अंकित-या घेनीदट ��गले�नी� व्येपुले�ले आहा�. या�र्थ� मीहाराष्ट्रा सारा�राची� अंभायाराण्या आहा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे�

: मी�ठिदरा : भा�मी-��राची� मी�ठिदरा १२०० त� १४०० वीष�पुMवीlची� अंसाMनी त्याची� बु�धाणे� हा�मीडपु�र्थ� पुद्धत�ची� आहा�. मी�ठिदराच्या छतवीरा आणिणे ख�बुवीरा अंकित-या सा��दरा नीक्षा��मी आढीळत�. मी�ठिदराच्या बुह्याभागत सिंसा%हासानीमिधाष्ठ�त द�वीत वी त्या�वीरा छत्रचीमीरा ढीळणेरा� त्या�ची� सा�वी� या�च्या मीMतl आढीळMनी या�तत. द�वीळसामीAराची १७२९ सालेत�ले धातMची� ए� प्रची�ड घे�ट लेट�वीले�ले� आहा�. मी�ठिदराच्या आवीरात ५ त�

२० फM ट उ�ची�ची� दDपुमीळ आहा�. या दDपुमीळ�वीरा ए� शि-लेले�ख आढीळतA. पु�ढीरापुMराले ची�द्रभाग म्हाणेMनी ओळखल्या �णे- या नीदDची� नीवी भा�मी आहा�. या भा�मी�ची उगमी याची भा�मी-��राच्या ड�गरावीराआहा�. नीगफणे�ची� टA� : घेटच्या रास्त्यानी� वीरा आल्यावीरा ए� तळ� लेगत�. या तळ्याच्या उ�व्ये बु�Mनी� वीरा �णेरा� वीट आपुल्याले हानी�मीनी मी�ठिदरा�ड� घे�ऊनी �त�. मी�ठिदरावीरूनी साराळ वीरा �णे- या

वीट�नी� आपुणे नीगफणे�च्या टA�पु-� या�ऊनी पुAहाAचीतA. या�र्थMनी सामीAराची उभा अंसाणेरा पु�ठीची कि�ल्ले, पुदराची कि�ल्ले, पु�बु आणिणे मीर्थ�रानीची� पुठीरा ठिदसात�. या किनीसाग�सा¶दया�च्या दलेनीतMनी बुहा�रा पुडतनी किनीसाग�वीरा किनीत�त प्र�मी �राणे- या सामीर्थ�च्या ओळD आठीवीततद्रुमीलेत सा�मीत ग�णेमीलेत�। सा�ख मीनी� सा�मीनी� मीनी रातले�॥ पुरामी सा��दरा त� खग बुAलेत�। गमीतसा� वीसात� �मीलेपुत� ॥भा�मी-��रा :

रामी मी�ठिदराच्या डव्ये बु�Mनी� ए� पुण्याची� वीट खले� उतरात�. या वीट�नी� साराळ ग�ल्यासा आपुणे घेनीदट ��गलेत प्रवी�- �रातA. पु�ढी� २५ मिमीकिनीटनी�तरा ए� मी�ठिदरा लेगत�. या मी�ठिदरापुसाMनी डवी� �ड� उतराणेरा� वीट आपुणे�सा पुण्यामी�ळ� तयारा झाले�ल्या हिंपु%ड� �ड� घे�ऊनी �त�. यालेची ग�प्त भा�मी-��रा अंसा� म्हाणेतत. पुवीसाळ्यात या�र्थ� फरा मीAठी धाबुधाबु तयारा हाAतA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : भा�मी-��राले �ण्यासाठीI मी��बुईहूनी ���तले यावी�. पु�णे��रा�नी� स्वीराग�टवीरूनी एसा.टD. अंर्थवी ट्रे�नीनी� ���त गठीवी�. ���तहूनी ख�डसा या गवी� यावी�. ख�डसा त� ���त सा�मीरा� ३४ कि�.मी�. ची� अं�तरा आहा�. ���तहूनी ख�डसाले बुसानी� अंर्थवी रिराक्षा�नी� या�ण्याची� साAया हाAत�. ख�डसा गवीतMनी शि-ड� घेट आणिणे गणे�- घेट या दAन्हा� वीट�नी� भा�मी-��रा गठीत या�त�

१. गणे�- घेट : ख�डसा गवीतMनी दAनी कि�. मी� अं�तरावीरा ए� पुMले लेगतA. या पु�लेपुसाMनी उ�वी��ड� �णेरा� �च्च्या रास्त्याची� वीट गणे�-

घेटची� आहा�. हा� वीट अंत्या�त साAपु� आहा�. या वीट�नी� तसाभाराच्या अं�तरावीरा ए� गणे�-ची� मी�ठिदरा लेगत�. या वीट�नी� वीरा �ण्यासा ६ त� ७ तसा लेगतत.

२. शि-ड� घेट : पु�लेच्या डवी��ड� �णेरा रास्त आपुणेसा गवीत घे�ऊनी �तA. गवीतMनी किवीकिहारा�च्या डव्ये बु�Mनी� �णेरा� वीट हा� शि-ड� घेटची� आहा�. हा� वीट सावी� वीट�मीध्या� अंवीघेड आहा�.

पुवीसाळ्यात हा� वीट फराची किनीसाराड� हाAत �त�. या वीट�नी� दDड तसा�त ३ शि-ड लेगतत. त�सा- या शि-ड� नी�तरा अंध्या� तसात ए� वीड� लेगत�. या वीड� मीध्या� ' पु��डशिले� हा�ड�' या�ची� घेरा आहा�. वीड� पुसाMनी वीरा चीढीत ग�ल्यावीरा ए� झापु लेगत�. या ठिठी�णे� गणे�- आणिणे शि-ड� घेटत�ले वीट ए�त्र या�तत. या�र्थ� चीहा- पुण्याची� ची�गले� साAया हाAत�. इर्थMनी पु�ढी� दDड तसा�त आपुणे ए� तळ्यापु-�

पुAहाचीतA. या तळ्यापुसाMनी डवी��ड� �णेरा� वीट आपुल्याले मी�ठिदरा�ड� घे�ऊनी �त�. वीहानी�ची� वीट : भा�मी-��राले �ण्यासाठीI वीरा गवीपुया�त ड�बुरा� साड� बु�धाले�ले� आहा�. या साठीI पु�णे�-तळ�गवी- ची�णे मीगtभा�मी-��राले पुAहाचीवी�

राहाण्याची� साAया : भा�मी-��रा गवी बुहा�रा मीहाराष्ट्रा पुया�टनी किवी�सा मीहामी�डळची� हा]ट�ले आहा�त. गवीत घेराग�त� पुणे मीहागड� अं-� राहाण्याची� साAया हाAत�. पुवीसाळ्यात मीत्र राहाण्याची� ग;रासाAयाहाAत�. ��वीणेची� साAया : भा�मी-��राले ��वीणेसाठीI हा]ट�ल्सा आहा�त.

पुण्याची� साAया : किवीपु�ले प्रमीणेत उपुलेब्ध आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : गणे�- घेट - ६ त� ७ तसा. शि-ड� घेट - ४ तसासाMचीनी : गणे�- घेट साAपु. शि-ड� घेट �ठीIणे. बुसाची� वी�ळपुत्र� ऊशि-�V

दुग� -ढी�Aबु

कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग भा�मी-��रा रा�ग

जि�ल्हा : पु�णे� श्रे�णे� : मीध्यामी

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : दुग� ३९०० फM ट, ढी�Aबु ४१०० फ� ट

नीणे�घेट आणिणे ��वीधानीच्या दणिक्षाणे��ड� ए� उत्ता��ग पुवी�त रा�ग ठिदसाMनी या�त�. त्याध्या�ची ए� ड�गरा म्हाणे�� 'ढी�Aबु'. कि�ल्ल्याची� ए� बु�M म्हाणे�� साराळसाAट सा�टले�ले �ड. तA साराळ खले� �A�णेतचीउतरातA. याची ढी�Aबुच्या साराळ रा�ष�त अंसाणेरा दुसारा कि�ल्ले म्हाणे�� 'दुग�'. दुग�मीत आणिणे किवीराळवीस्त� हा� या भागची� वी;शि-ष्ट. या�र्थ� ग्रंमीस्था�ची� आपुल्या प्रर्थमिमी� गरा� भागवीत�नीची मीरामीरा हाAत� तरा

वी�� - शि-क्षाणे तरा दूराची. या�र्थ�ले मी�ख्या व्येवीसाया -�त� �हा� ठिठी�णे� दुधाची व्येवीसाया पुणे �� ले �तA. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : या दAन्हा� गडवीरा गड हिं�%वी कि�ल्ले अंसाण्याची� �Aणेत�हा� अंवी-�ष नीहा�त मीत्र

ट�हाळणे�साठीI या�ची उपुयाAग �� ले �त अंसावी. धा�Aबु कि�ल्ल्यावीरूनी नीणे�घेट ��वीधानीची� मीगची� बु�M ,द- याघेट अंसा� �A�णेची� किवीहा�गमी दृश्या ठिदसात�. दुग� :- दुग�द�वी�च्या मी�ठिदरासाMनी कि�ल्ल्यावीरा पुAहाण्यासा २० मिमीकिनीट� लेगतत. या�र्थMनी गAराखगड , शिसाध्दगड आणिणे मीस्थि±द्रगड अंसा सावी� पुरिरासारा ठिदसातA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : ��न्नरा - आपुटळ� - आ�बुAले� मीगtया�णे- या वीट�नी� प्रर्थमी ढी�Aबु आणिणे नी�तरा दुग� �रात या�तA.भा�मी-��रा- अंहुपु� मीगtया�णे- या वीट�नी�

प्रर्थमी दुग� आणिणे नी�तरा ढी�Aबु �रात या�तA. १. ��न्नरा - आपुटळ� - आ�बुAले� मीगt ��न्नरा वीरूनी आ�बुAले� गवीत या�ण्यासाठीI र्थ�ट बुसा आहा�. हा� अं�तरा साधाराणे दDड तसाची� आहा�. आ�बुAले� गवीतMनीची ढी�Aबुची� द-�नी हाAत�. गवीतMनी ए� वीट साराळ सामीAराच्या पुठीरावीरा �त�. वीरा �त�नी

वीट�त त�नी ग�हा लेगतत. गवीपुसाMनी पुठीरावीरा या�ण्यासा दDड तसा पु�रातA. या वीट�तMनीची ए� वीट मीध्या� उ�वी��ड� दुभागत� त� द- याघेट �ड� �त�. ए�द पुठीरावीरा पुAहाचील्यावीरा अंनी�� ढीAरावीटलेगतत. पुणे त्यामीध्या� ठीळ� मीत्र दAनीची वीट आहा�त. त्यात�ले ए� वीट डवी��ड� �त� तरा दुसारा�वीट उ�वी��ड� र्थ�ट धा�Aबुच्या पुयाथ्यालेगत पु�ढी� �त� आणिणे पु�न्हा ५ मिमीकिनीट�नी� डवी��ड�

ड�गराधारा�वीरूनी खले� उतरात�. हा�ची वीट पु�ढी� दुग��ड� �त�. हा� वीट ज्या ठिठी�णेहूनी खले� वीळत� त�र्थMनीची ए� वीट साराळ ड�गरावीरा म्हाणे��ची धा�Aबुवीरा �त�. या�र्थMनी गडमीर्थ गठीण्यासा अंधा� तसापु�रातA. २. भा�मी-��रा- अंहुपु� मीगt वीरा सा�किगतले�ल्या दुग��ड� �णे- या वीट�नी� र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा ए� वीट डवी��ड� ��गलेत वीळत�. त� धा�Aबुच्या मी�ठिदरा�ड� �त� तरा साराळ �णेरा� वीट पु�ढी� अंध्या� तसात

ए� ओढीपु-� या�ऊनी र्थ�बुत�. या ओढीले बुरामीहा� पुणे� अंसात�. याची वीट�नी� पु�ढी� हातवी�� च्या मीगtकिनीघेयाची�. र्थAड�फरा चीढीउतरा आहा�त वीट�ले अंनी�� उपुवीट फ� टले�ल्या आहा�त पुणे आपुणे ठीळ� वीट साAडयाची� नीहा�. पु�ढी� ए� तसाच्या चीले�नी�तरा दुग� कि�ल्ल्याची� द-�नी हाAत�. पु�ढी� ए� पुठीरावीरा या�ऊनी वीट दुभागत�. डवी��ड� �णेरा� वीट हातवी�� आणिणे दुग�वीड��ड� �ड� �त� तरा उ�वी��ड�

�णेरा� वीट दुग�द�वी�च्या मी�ठिदरात �त�. या�र्थMनी दुग�द�वी�च्या मी�ठिदरात �ण्यासा अंधा� तसा पु�रातA. दुग�द�वी�च्या मी�ठिदरापुसाMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा ठीळ� वीट नीहा�. वीट आपुणेची आपुले� -AधाMनी�ढीयाची�.

राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा नीहा�. धा�Aबुच्या पुयाथ्या-� अंसाणे- या मी�ठिदरात १५ �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. दुग�च्या पुयाथ्या-� अंसाणे- या दुग�द�वी�च्या मी�ठिदरात ५ �णे�ची� राहाण्याची� साAया ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�.

पुण्याची� साAया : ढी�Aबु आणिणे दुग�द�वी�च्या मी�ठिदराच्या बु�Mलेची किपुण्याच्या पुण्याची� तळD आहा�त.

रायारा�श्र्वीरा

कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग वीई - सातरा जि�ल्हा : पु�णे� श्रे�णे� : साAपु� कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४०००फ� ट पुचीगणे�ची� ट�बुलेले®न्ड सावी�नीची मीकिहातची अंसात� मीत्र त्याच्यापु�क्षाहा� उ�ची आणिणे ले�बु अंसा� ट�बुलेले®न्ड म्हाणे�� रायारा�ची� पुठीरा. भाAरापुसाMनी ८ कि�.मी�. अं�तरावीरा अंसाणेरा� हा� रायारा�ची� पुठीरा पु�ण्याहूनी ए�

ठिदवीसात पुहूनी या�ण्यासाराख� आहा�. दट झाड�, खAले दर्‍या, उ�चीच्या उ�ची सा�ळ�� , अंस्तव्येस्त पुसाराले�ले� पुठीरा�, ले�बुची ले�बु सा�ड आणिणे आडवीळणे� घेट. यामी�ळ� हा पुरिरासारा तसा दुग�मीची आहा�. इकितहासा : शि-वीराया�नी� स्वीराज्याची� -पुर्थ घे�तले� त� याची रायारा�श्र्वीराच्या ड�गरावीरा. मीत्र हा� घेटनी �ल्पुकिनी� आहा� �/ खरा� याबुद्दले किनीणिpत किवीधानी

मी�डत या�णेरा नीहा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : रायारा�श्र्वीरावीरा पुहाण्यासाराख� फरा �हा� नीहा�. रायारा�श्र्वीराची� पुठीरा हा� ५ त� ६ कि�.मी�. पुसाराले�ले� आहा�. त्यामी�ळ� या पुठीरावीरा�ले वीष�ऋत�त पुहाण्यासाराख� अंसात�. रायारा�श्र्वीरावीरा -�भा�मीहाद�वीची� मी�ठिदरा लेक्षात या�त नीहा�. पुठीरावीरा अंशिले�ड�ची गवी� वीसाले�ले� आहा�त. पुठीरावीरा भात -�त�ची� प्रमीणेहा� मीAठी� आहा�. पु�डवीगड, वी;राटगड, पुचीगणे�,

मीहाबुळ�श्र्वीरा, �Aल्हा�श्र्वीरा, रायागड, सिंले%गणे, रा�गड, तAराणे, सिंसा%हागड, किवीशिचीत्रगड, पु�रा�दरा, रुंद्रमीळ, ची�द्रगड, मी�गळगड हा सावी� पुरिरासारा या�र्थMनी ठिदसातA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : रायारा�श्र्वीराले �ण्याची� अंनी�� मीग� आहा�त. �Aणेत्याहा� मीग�नी� �याची� झाल्यासा भाAरा गवी� गठीवी�.

१. ठिटट�धाराणे �Aलेtबु�Mनी�

पु�ण्याहूनी भाAरामीगtआ�बुवीड� गठीवी�. त�र्थMनी ठिटट�धाराणे �Aलेtबु�Mनी� रायारा�श्र्वीरावीरा �त या�त�. वी�ळ साधाराणे ३ तसा लेगतत. वीट �हा� ठिठी�णे� अंवीघेड

आहा�.

२. भाAरा- रायारा� मीगt

भाAरा गवीतMनी रायारा� गवीसाठीI सा�ळD अं�रा वी साया��ळD ६ वी�त(मी�क्�मीची�) गड� या�त�. याची वीट�ले सा�बुरादर्‍याची� वीट म्हाणेMनी द�ख�लेसा�बुAधातत. या वीट�नी� रायारा�श्र्वीरा गठीण्यासा दAनी तसा लेगतत.

३. �� ��ळगडवीरुंनी �� ��ळगडवीरुंनी साMणेदर्‍यानी� हिं�%वी श्र्वीनीदर्‍यानी� सा�ध्द रायारा�श्र्वीराले �त या�त�. राहाण्याची� साAया : रायारा�श्र्वीरावीरा मी�ठिदरात हिं�%वी गवीत १० त� १२ �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAऊ-�त�.

��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� उपुलेब्ध आहा�.

रायागड जि�ल्हा

रायागड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : २९०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग पु�णे� जि�ल्हा : रायागड

श्रे�णे� : साAपु� मीहाडच्या उत्तारा�सा २५ कि�. मी�. वीरा हा कि�ल्ले अंसाMनी याची� सामी�द्रसापुटD पुसाMनीची� उ�ची� २८५१ फM ट आहा�. रायागड हा चीहुबु�M�नी� ड�गरारा�ग�नी�

वी�ढीले�ले आहा�. याच्या उत्तारा�ले आणिणे पुMवीtले �ळ नीदDची� खAरा� पुसाराले�ले� आहा�, तरा पुणिpमी�ले ग�धारा� नीदD वीहात�. याच्या पुMवीtले सिंले%गणे, आग्रं�याले आ�- स्वी± अंसा�ले तरा रा�गड, तAराणे दणिक्षाणे��ड� मी�रा�दगड, प्रतपुगड, वीसाAट, उत्तारा�ले �A�णेठिदवी अंसा मी�लेMख ठिदसातA.

रायागडपुसाMनी मी��बुई, पु�णे�, सातरा हा� -हारा� साराख्याची अं�तरावीरा आहा�त. साह्याद्रDत�ले कि�ल्ल्या�च्या रा�ग�त�ले हा ए� दुवी आहा�. रायागड हा किनीसाग�त ची ड�गरा�नी� वी�ढीले�ले अंसाल्यामी�ळ� (तसा�ची) -त्रMच्या हाल्ल्यापुसाMनी बुचीवी व्हावी यासाठीI पु�णे� साAडMनी पुणिpमी ड�गरात रायागड हा� रा�धानी� मीहारा�नी� किनीवीडले�.

इकितहासा : रायागडची� प्रची�नी नीवी 'रायारा�' हा� हाAत�. या�राAपुची� लेA� त्यासा ' पुMवीt�ड�ले जि�ब्रल्टरा' अंसा� म्हाणेत अंसात. जि�ब्रल्टराची� ठीणे� जि�त�� अंजिं�%क्या कितत�ची रायागड अंजिं�%क्या, दुग�मी. पुची-� वीष�पुMवीl ��व्हा त्यासा गडची� स्वीरूपु नीव्हात� वी तA नी�सात ए� ड�गरा हाAत, त�व्हा त्यासा 'राशिसावीट' वी 'तणेसा' अं-� दAनी नीवी� हाAत�. त्याची आ�रा उ�ची� वी साभाAवीतलेच्या दर्‍या यावीरूनी त्यासा 'नी�ददDपु' अंसा�हा�

नीवी पुडले�. किनी�मी-हा�त रायागडची उपुयाAग �; दD ठी� वीण्यापु�रात हाAई. मीAर्‍या�ची प्रमी�ख या-वी�तरावी मीAरा� �वीळDहूनी पुळMनी रायागडवीरा �ऊनी राकिहाले तरा प्रतपुरावी मीAरा� किवी�पुMरासा पुळले. मीहारा��नी� ६ एकिप्रले १६५६ राA�� रायारा�सा म्हाणे��ची रायागडसा वी�ढी घेतले वी मी� मीकिहान्यात रायारा� मीहारा��च्या तब्यात आले. �ल्याणेची सा�भा�दरा मी�ल्ले अंहामीद खजि�नी घे�ऊनी किवी�पुMरा �ड� किनीघेल्याची� बुतमी� मीहारा��नी सामी�ले�. त्या�नी� तA खजि�नी ले�टMनी रायागडवीरा आणेले वी त्या खजि�न्याची उपुयाAग गडच्या बु�धा�मीसाठीI �� ले. रायागडची मीर्थ रा�धानी� बुनीवीण्यासा साAया�ची वी

पु�रा�सा आहा�. -त्रMले अंवीघेड वीटणेर्‍या प्रद�-तले� त� अंमिधा� अंवीघेड ठिठी�णे आहा�. सागरा� दळणेवीळणेसाहा� हा� ठिठी�णे �वीळ आहा�. म्हाणेMनी मीहारा���नी� रा�धानी�साठीI या गडची� किनीवीड �� ले�. साभासाद बुखरा म्हाणेत�, ' रा� खसा �ऊनी पुहात गड बुहुत चीखAट. ची�तफ� गडची� �ड� तशिसाल्याप्रमीणे� ठिदड ग�वी उ�ची. पु��न्या�ळD �किडयावीरा

गवीत उगवीत नीहा� आणिणे धा�ड तसा�वी ए�ची आहा�. द�लेतबुद पुWथ्वी�वीरा चीखAट गड खरा, पुरा�त� तA उ�ची�नी� र्थAड�. द�लेतबुदची� द-ग�णे� गड उ�ची अंसा� द�खAनी बुहुत सा�त�ष्ट झाले� आणिणे बुAशिलेले�, तक्तसा �ग हाची गड �रावी'. याची दुग�दुगtश्र्वीराले १५ किवीकिवीधा नीवी�नी� सा�बुAमिधाले� ग�ले� आहा�. १. रायागड २. रायारा� ३. इस्लेमीगड ४. नी�ददDपु ५. ��बु�किद्वापु ६. तणेसा ७. राशि-वीट ८. बुद�नीMरा ९.रायाकिगरा�

१०. रा�किगरा� ११. णिभावीगड १२. रा�ड्डी� १३. शि-वीले�� १४. राहा�रा १५. पुMवीt�ड�ले जि�ब्रल्टरा शि-वीराज्याणिभाष�� शि-वीराज्याणिभाष�� हा रायागडनी� अंनी�भावीले�ले सावी�श्रे�ष्ठ प्रसा�ग मीहारा��ची राज्याणिभाष�� म्हाणे��, मीहाराष्ट्राच्याची नीव्हा� तरा भारातच्या इकितहासात�ले ए� लेक्षाणे�या घेटनी. त. १९ मी� १६७४ राA�� राज्याणिभाष��ठिद किवीधा�पुMवीl मीहारा��नी� प्रतपुगडच्या भावीनी�ची� द-�नी घे�तले�. त�नी मीणे साAन्याची�

म्हाणे��ची ५६ हा�रा हिं�%मीत�ची� छत्र द�वी�ले अंपु�णे �� ले�. गडवीरा�ले रा�साभा�त त. ६ �Mनी १६७४, ज्या�ष्ठ -�द्ध १३ -�� १५९६, -किनीवीरा या ठिदवी-� राज्याणिभाष�� सा�पुन्न झाले. त. २४ साप्ट0बुरा १६७४, लेशिलेत पु�चीमी� अंश्रे@º�वीनी -�. ५ आनी�द सा�वीत्सारा -�� १५९६ या ठिदवी-� त�कित्र� पुद्धत�नी� रा��नी� स्वीत ले आणेख� ए� राज्याणिभाष�� �रूनी घे�तले. या मीगची खरा हा�तM हा �स्त�त �स्त लेA��नी सामीधानी वीटवी� हा हाAत. हा राज्याणिभाष�� किनीpलेपु�रा� गAसावी� याच्या हास्त� पुरा पुडले. �वी� भाMषणे रायागडची� वीणे�नी �रातA �/, ' शि-वी��नी� सावी� कि�ल्ल्या�ची आधारा वी किवीलेसास्थानी अं- रायागड कि�ल्ल्यासा आपुले� वीसात�स्थानी �� ले�. हा कि�ल्ले एवीढी प्रची�ड आणिणे किवी-ले आहा� �/, त्यात त�नीहा� लेA�/ची� वी;भावी साठीवीले� आहा�. गडवीरा किवीकिहारा�, साराAवीरा�, �M पु किवीरा�त आहा�त. सावी� यावीनी�नी जिं�%�M नी रायागडवीरा रा� शि-वी��नी� रा�धानी� �� ले� आणिणे लेA��ची� इस्थि±त पु�रावीMनी �गतत श्रे�ष्ठ या- सा�पुदनी �� ले�.' इ. सा. १६७५ फ� ब्र�वीरा� ४, -�� १५९६ आनी�द सा�वीत्सारा मीघे वी. ५ ग�रुंवीरा या ठिदवी-�

सा�भा�� रा��ची� मी��� रायागडवीरा झाले�. -�� १६०१ शिसाद्धर्थl सा�वीत्सारा फल्ग�नी वी. २, १६८० मीची� ७ या ठिदवी-� रा�रामी मीहारा��ची� मी��� रायागडवीरा झाले�. लेग�ची आठी ठिदवीसा�नी� रा�रामी मीहारा��ची� लेग्रं प्रतपुरावी ग��रा या�च्या मी�ले�-� झाले�. रायागडनी� अंनी�भावीले�ले अंत्या�त दु खद प्रसा�ग म्हाणे�� मीहारा��ची� किनीधानी. -�� १६०२ रुंद्रनीमी सा�वीत्सारा� ची;त्र -�द्ध पु�र्णिणे%मी, हानी�मीनी �या�त�, ठिद. ३

एकिप्रले १६८० या ठिदवी-� मीहारा��ची� किनीधानी झाले�. साभासाद बुखरा म्हाणेत�, ' त� ठिदवी-� पुWथ्वी��� पु �हाले. अंष्टठिद- ठिदग्दहा हाAऊनी ग�ल्या. श्रे�-�भा�मीहाद�वी� तळ्याची� उद� राक्त�बुरा �ले�.' पु�ढी� -�� १६०२ रा�द्र सा�वीत्सारा मीघे -�. ७, इ. सा. १६८१ १६ फ� ब्र�वीरा� या ठिदवी-� रायागडवीरा सा�भा�� मीहारा��ची� किवीमिधापुMवी�� राज्याराAहाणे झाले�. इ. सा. १६८४ च्या साप्ट0बुरामीध्या� औरा�ग��बुनी� रायागडच्या

मीAकिहामी�सा सा�रुंवीत �� ले�. त. २१ राA�� -हाबु�द्दDनी खनी यासा चीळDसा हा�रा सा;न्यासाहा बुद-हानी� रायागडच्या पुयाथ्या-� धाडले�. १५ �नी�वीरा� १६८५ च्या सा�मीरासा -हाबु�द्दDनी� गडच्या पुयाथ्या-� अंसाले�ल्या ए� गवीले आग लेवीले� वी ले�टलेMट चीलेM �� ले�. पुणे प्रत्याक्षा रायागडवीरा हाल्ले नी �रात तA १६८५ च्या मीची�मीध्या� पुरातले. औरा�ग��बुनी� आपुले वी��रा आसादखनी याची मी�लेग

इकित�दखनी उफ� झा�स्तिल्फ�राखनी यासा सा;न्या द�ऊनी रायागड घे�ण्यासा पुठीवीले�. -�� १६१० किवीभावी सा�वीत्सारा फल्ग�नी -�. ३, १२ फ� ब्र�वीरा� १६८९ राA�� रा�रामी मीहारा��ची� �रा�/द� सा�रू झाले� आणिणे २५ मीची� १६८९ राA�� खनीनी� गडसा वी�ढी घेतले. ठिद. ५ एकिप्रले १६८९ राA�� रा�रामी मीहारा� रायागडवीरूनी किनीसाटMनी

प्रतपुगडवीरा ग�ले�. पु�ढी� �वीळ�वीळ आठी मीकिहानी� वी�ढी चीलेM हाAत. पुणे ठिद. ३ नीAव्हा0बुरा १६८९ राA�� सा�या��� किपुसाळ या कि�ल्ले�दराच्या किफत�रा�मी�ळ� कि�ल्ले मीAगले�नी मिमीळले. वीईची� द�-मी�ख� द�ण्याची� आमिमीष दखवीMनी खनीनी� त्यासा किफत�रा �� ले�. झा�स्तिल्फ�राखनी हा बुद-हानी� इकित�दखनीले ठिदले�ले कि�तबु आहा�. पु�ढी� रायागडची� नीमी�तरा 'इस्लेमीगड' अंसा� झाले�. ५ �Mनी १७३३ या ठिदवी-�

-हूमीहारा��च्या �राकि�द¼त रायागड पु�न्हा मीराठी�नी� घे�तले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� :

१.

पुचीडची जि��बुईंची वीड : उतरावीयात जि��बुईंनी गडवीराची� र्थ�ड हावी, वीरा मीनीवीत नीसा�, म्हाणेMनी मीहारा��नी� त्या�च्यासाठीI पुचीड�वीळची ए� वीड बु�धाMनी ठिदले. तAची हा मीसाहा�बु�ची राहातवीड. वीडची� व्येवीस्था ठी�वीण्यासाठीI �हा� अंमिधा�रा� तसा�ची शि-पुया�ची� व्येवीस्थाहा� मीहारा��नी� �� ले� हाAत�. पुयार्‍या�ची� ए� उत्तामी किवीहा�रा, तसा�ची जि��बुईंनी बुसाण्यासाठीI �� ले�ले� दगड� आसानी

बुघेण्यासाराख� आहा�. यासा ' तक्क्याची� किवीहा�रा' अंसा�हा� म्हाणेतत.

२. ख�बुलेढी बु�रू� : गड चीढीM लेगले� म्हाणे�� ए� बु�रुं�ची� ठिठी�णे ठिदसात�, तAची हा सा�प्रशिसाद्ध ख�बुलेढी बु�रू�. बु�रुं�-��रा� ए� दरावी� हाAत, त्यासा ' शिचीत@ ंदरावी�' म्हाणेत पुणे हा दरावी� आत

पुMणे�पुणे� उध्वीस्त झाले आहा�.

३. नीनी दरावी� : या दरावी�सा ' नीणे� दरावी�' अंसा�हा� म्हाणेत. या दरावी�ची सा�बु�धा नीनी फडणिणेसा�-� लेवीले �तA हा� पुMणे�पुणे� ग;रासामी�Mत आहा�. नीनी दरावी� याचीची अंर्थ� लेहानी दरावी�. इ. सा.

१६७४ च्या मी� मीकिहान्यात राज्याणिभाष��च्या किनीमिमीत्तानी� इ�ग्रं��ची वी�/ले हा�न्री� ऑक्झा0डनी याची दरावी�नी� आले हाAत. या दरावीज्यासा दAनी �मीनी� आहा�त. दरावीज्याच्या आत�ले बु�Mसा पुहारा��र्‍या�साठीI दAनी लेहानी खAल्या आहा�त. त्या�सा 'द�वीड' म्हाणेतत. दरावी�सा अंडसारा घेलेण्यासाठीI खAबुणे� ठिदसातत.

४. मीदरामीAची� हिं�%वी मी-�दमीAची� : शिचीत@ ंदरावीज्यानी� ग�ल्यावीरा नीगमीAड� वीळणे� घे�त ग�ले�ल्या रास्त्यानी� पु�ढी� ग�ल्यावीरा ए� सापुटD लेगत�. या मीA�ळ्या �ग�त टA�-� दAनी पुडक्या इमीरात� ठिदसातत.

त्यापु;�/ ए� पुहारा��र्‍या�ची� �ग अंसाMनी दुसारा� धान्याची� �Aठीरा आहा�. या�र्थ� मीदनी-हा नीवीच्या साधाMची� र्थडग� आहा�. त�र्थ� ए� प्रची�ड तAफहा� ठिदसात�. या�र्थMनी पु�ढी� ग�ल्यावीरा खड�त खAदले�ल्या त�नी ग�हाठिदसातत.

५. मीहादरावी� : मीहादरावीज्याच्या बुहा�रा�ले अं�गसा वीरा दAन्हा� बु�Mसा दAनी सा��दरा �मीळ�W त� �Aराल्या आहा�त. दरावीज्यावीरा अंसाणेर्‍या या दAनी �मीळ�ची अंर्थ� म्हाणे�� कि�ल्ल्याच्या आत ' श्रे� आणिणेसारास्वीत�' नी�दत आहा�. ' श्रे� आणिणे सारास्वीत�' म्हाणे��ची ' किवी वी लेक्ष्मी�' हाAया. मीहादरावीज्याले दAनी भाव्ये बु�रू� अंसाMनी ए� ७५ फM ट तरा दुसारा ६५ फM ट उ�ची आहा�. तटबु�दDमीध्या� �� उतरात� भाA�� ठी� वीले�ले�

अंसातत त्यासा '��ग्या' म्हाणेतत. -त्रMवीरा मीरा �राण्यासाठीI हा� भाA�� ठी� वीले�ले� अंसातत. बु�रुं��मीधा�ले दरावी� हा वीयाव्ये ठिद-�सा त�ड �रूनी उभा आहा�. मीहादरावीज्यातMनी आत आल्यावीरा पुहारा��र्‍ या�च्या द�वीड ठिदसातत तसा�ची सा�राक्षा��साठीI �� ले�ल्या राहाण्याच्या खAल्या ठिदसातत. मीहादरावीज्यापुसाMनी उ�वी��ड� ट�मी� टA�पुया�त तरा डवी��ड� किहारा�णे� टA�पुया�त तटबु�दD बु�धाले�ले� आहा�.

६. चीAरादिंद%ड� : मीहादरावीज्यापुसाMनी उ�वी��ड� ट�मी� टA�पुया�त �� तटबु�दD �त�, त्यावीरूनी चीलेत ग�ल्यासा जि�र्थ� हा� तटबु�दD सा�पुत�, त्याच्या र्थAड� अंले��ड� बु�रुं�त हा� चीAरादिंद%ड� बु�धाले�ले� आहा�.

बु�रुं�च्या आतMनी दरावी�पुया�त या�ण्यासाठीI पुयार्‍या आहा�त.

७. हात्ता� तलेवी : मीहादरावीज्यातMनी र्थAड� पु�ढी� आल्यावीरा �A तलेवी ठिदसातA तA हात्ता� तलेवी. ग�-ळ�तMनी या�णेर्‍या हात्ताVच्या स्नीनीसाठीI आणिणे किपुण्यासाठीI या तलेवीची उपुयाAग हाAत हाAत.

८. ग�गसागरा तलेवी : हात्ता�तलेवीपुसाMनी �वीळची रायागड जि�ल्हा पुरिराषद�च्या धामी�-ळ�च्या इमीरात� ठिदसातत. धामी�-ळ�पुसाMनी दणिक्षाणे��ड� अं�द�� ५० - ६० पुवीले� चीलेत ग�ल्यासा �A तलेवी लेगतA तA

ग�गसागरा तलेवी. मीहाराज्या�च्या राज्याणिभाष��नी�तरा साप्तसागरा वी मीहानी�ची� आणेले�ले� त�र्थtयाची तलेवीत ट�ले� ग�ले�. म्हाणेMनीची याची� ग�ग�सागरा अंसा� नीवी पुडले�. शि-वी�ळत शि-बु�दDसाठीI याची� पुणे� वीपुराण्यात या�ई.

९. स्त�भा : ग�गसागराच्या दणिक्षाणे�सा दAनी उ�ची मीनीAरा� ठिदसातत. त्यासाची स्त�भा म्हाणेतत. �गदDश्र्वीराच्या शि-लेले�खमीध्या� ज्या स्त�भा�ची उल्ले�ख �� ले आहा�, त� हा�ची अंसावी�त. त� पुMवीl पुची मी�ले� हाAत� अंसा�म्हाणेतत. त� द्वाद- �Aनी� अंसाMनी बु�धा�मीत नीक्षा��मी आढीळत�.

१०.

पुलेख� दरावी� : स्त�भा�च्या पुणिpमी�सा भिंभा%त अंसाले�ल्या भागतMनी ३१ पुयार्‍या बु�धाले�ल्या ठिदसातत. त्या चीढीMनी ग�ल्यावीरा �A दरावी� लेगतA तA पुलेख� दरावी�. या दरावीज्यातMनी आपुल्याले बुले�कि�ल्ल्यात प्रवी�- �रात या�तA.

११. मी�णे दरावी� : पुलेख� दरावीज्यानी� वीरा प्रवी�- �� ले �/, चीढी - उतरा अंसाले�ले ए� साराळ मीग� आपुल्याले मी�णे दरावी�पुया�त घे�ऊनी �तA. उ�व्ये हातसा �� सात अंवी-�ष ठिदसातत त� आहा�त

राण्या�ची� मीहाले. मी�णे दरावीज्यातMनी बुले�कि�ल्ल्यावीरा प्रवी�- �रात या�तA.

१२. रा�भावीनी : राणे�वी-च्या सामीAरा डव्ये हातसा दसादसाVच्या मी�नी�ची� अंवी-�ष ठिदसातत. या अंवी-�ष�च्या मीग� दुसारा� �� सामी�तरा भिंभा%त आहा� त्या भिंभा%त�च्या मीध्याभाग� �A दरावी� आहा� त�र्थMनी

बुले�कि�ल्ल्याच्या अं�तभा�गत प्रवी�- �� ले �/ �A प्र-स्त ची�र्थरा लेगतA त�ची हा� मीहारा��ची� रा�भावीनी. रा�भावीनीची ची�र्थरा ८६ फM ट ले�बु वी ३३ फM ट रुं� द आहा�. १३. रात्नी-ळ : रा�प्रसाद�वीळDले स्त�भा�च्या पुMवीt�ड� अंसाले�ल्या मीA�ळ्या �ग�त ए� तळघेरा आहा�, त�ची हा� रात्नी-ळ. हा खलेबुनीखनी म्हाणे��ची ग�प्त बुAलेणे� �राण्यासाठीI �� ले�ले� खAले� अंसावी� अंसा�हा� म्हाणेतत.

१४. रा�साभा : मीहारा��ची राज्याणिभाष�� ��र्थ� झाले, त�ची हा� रा�साभा. रा�साभा २२० फM ट ले�बु वी १२४ फM ट रुं� द आहा�. या�र्थ�ची पुMवीt�ड� त�ड �� ले�ले� सिंसा%हासानीची� �ग आहा�. या�र्थ� बुत्ता�सा मीणे�ची�

साAन्याची� सिंसा%हासानी हाAत�. साभासाद बुखरा म्हाणेत�, ' तख्त सा�वीणे�ची� बुत्ता�सा मीणे�ची� शिसाद्ध �रावीले�. नीवीरात्नी� अंमीAशिले� जि�त�/ �A-त हाAत�, त्यामीध्या� -Aधा �रूनी मीAठीI मीAलेची� रात्नी� �डवी �� ले�.'

१५. नीगराखनी : सिंसा%हासानीच्या सामीAरा �� भाव्ये प्रवी�-द्वारा ठिदसात� तAची हा नीगराखनी. हा� बुले�कि�ल्ल्याची� मी�ख्या प्रवी�-द्वारा आहा�. नीगराखन्यातMनी पुयार्‍या चीढीMनी वीरा ग�ले� �/ आपुणे कि�ल्ल्यावीरा�ले सावी�मिधा�

उ�ची�वीरा अंसातA.

१६. बु�रापु�ठी : नीगराखन्या�डMनी आपुणे डवी��ड� उतरूनी आलेA �/, सामीAरा �� मीA�ळD �ग ठिदसात� तA ' हाAळDची मीळ'. त�र्थ�ची आत शि-वीछत्रपुतVची भाव्ये पु�तळ बुसावीले�ले आहा�. पु�तळ्यासामीAरा ��

दAनी रा�ग�मीध्या� भाव्ये अंवी-�ष ठिदसातत त�ची शि-वी�ळत�ले बु�रापु�ठी. पु�ठी� च्या दAनी रा�गत प्रत्या��/ २२ दु�नी� आहा�त. मीधाMनी �वीळ�वीळ चीळDसा फM ट रुं� द रास्त आहा�.

१७. शि-��ई द�ऊळ : मीहारा��च्या पु�तळ्याच्या डव्ये बु�Mसा �� छAट� द�ऊळ ठिदसात� त� शि-��ईची� द�ऊळ. शि-��ई हा� गडवीरा�ले मी�ख्या द�वीत. १८. �गदDश्र्वीरा मी�ठिदरा : बु�रापु�ठी� च्या खलेच्या बु�Mसा

पुMवीt�ड�ले उतरावीरा ब्रह्मणेवीस्त�, ब्रह्मणेतळ� वीग;रा� अंवी-�ष ठिदसातत. त�र्थMनीची सामीAरा �� भाव्ये मी�ठिदरा ठिदसात� त�ची मीहाद�वीची� म्हाणे�� �गदDश्र्वीराची� मी�ठिदरा. मी�ठिदरासामीAरा नी�दDची� भाव्ये आणिणे सा�बु� मीMतlआहा�. पुणे साध्या हा� मीMतl भाग्रंवीस्था�त आहा�. मी�ठिदरात प्रवी�- �� ले �/ भाव्ये साभामी�डपु लेगतA. मी�डपुच्या मीध्याभाग� भाव्ये �सावी आहा�. गभार्‍याच्या भिंभा%त�सा हानी�मी�तची� भाव्ये मीMतl ठिदसात�. मी�ठिदराच्या

प्रवी�-द्वाराच्या पुयार्‍या�च्या खले� ए� लेहानीसा शि-लेले�ख ठिदसातA. तA पु�ढीDलेप्रमीणे�, ' सा�वी�ची� ठीया� तत्पुरा किहाराA�� इटळ�रा' या दरावी�च्या उ�व्ये बु�Mसा भिंभा%त�वीरा ए� सा��दरा शि-लेले�ख ठिदसातA तAपु�ढीDलेप्रमीणे� - श्रे� गणेपुतया� नीमी । प्रसादA �गदDश्र्वीरास्या �गतमीनी�ददAनी�ज्ञेया श्रे�मी±त्रपुत� शि-वीस्यानीWपुत� सिंसा%हासानी� कितष्ठत । -�� षण्णेवीबुणेभाMमिमीगणेनीदनीन्दसा�वीत्सारा� ज्याAत�रा�मी�हूत�कि�तlमीकिहात�

-�क्ले�-सापु; कितर्थ� ॥१॥ वीपु��M पुडगराजि�रुंशिचीरा� राम्या� वीनी� वी�कित�� स्तभा� ��� णिभागWहा� नीरा�न्द्रसादनी;राभ्रं�शिलेहा� मी�किहात� । श्रे�मीद्रयाकिगरा� किगरामीकिवीषया� हा�राजि�नी किनीर्मिमी%तA यावीधान्द्रठिदवी�रा� किवीलेसातस्तवीत्सामी�ज्जृंW�भात� ॥२॥ याची र्थAडक्यात अंर्थ� पु�ढीDलेप्रमीणे� -' सावी� �गले आनी�ददया� अंसा हा �गदDश्र्वीराची प्रसाद श्रे�मीद@ छत्रपुत� शि-वी�� रा� या�च्या आज्ञे�नी� -�� १५९६ मीध्या�

आनी�दनीमी सा�वीत्सारा चीलेM अंसातनी सा�मी�हुत�वीरा किनीमी�णे �� ले. या रायागडवीरा किहाराA�� नीवीच्या शि-ल्पु�रानी� किवीकिहारा�, तळD, बुग, रास्त�, स्त�भा, ग�-ळ, रा�गWहा� आ-�ची� उभाराणे� �� ले� आहा�. त� ची�द्रसाMया� अंसा�तAवीरा ख�-ले नी�दA.'

१९. मीहारा��ची� सामीधा� : मी�ठिदराच्या पुMवी�दरावी�पुसाMनी र्थAड अं�तरावीरा �A अंष्ट�Aनी� ची�र्थरा ठिदसातA त�ची मीहारा��ची� सामीधा�. साभासाद बुखरा म्हाणेत�, ' क्षाकित्रया�� लेवीत�सा श्रे�मीन्मीहारा�मिधारा� शि-वी��

मीहारा� छत्रपुत� या�ची �ले -�� १६०२ ची;त्र -�द्ध १५ या ठिदवी-� रायागड या�र्थ� झाले. द�हाची� सार्थ�� त्याणे� बु�मिधाले�ले �गदDश्र्वीराची �A प्रसाद त्याच्या मीहाद्वाराच्या बुहा�रा दक्षाणेभाग� �� ले�. त�र्थ� �ळ्या दगडच्या शिचीर्‍याची� �Aत� अंष्ट�Aनी� सा�मीरा� छत�भारा उ�ची�ची� बु�मिधाले� अंसाMनी वीरूनी फरासाबु�दD �� ले�ले� आहा�. फरासाबु�दDच्या खले� पुA�ळD आहा�, त�त मीहारा��ची अंवीशि-ष्ट�- राक्षामिमीश्रे

मीWणित्ता�रुंपुनी� सापुडतA.' दहानीभाMमी� पुले��ड� भाग्रं इमीरातVच्या अंवी-�ष�ची� ए� रा�ग आहा�, त� शि-बु�दDची� किनीवीसास्थानी अंसावी�. त्याच्या पुले��ड� सादरा वीस्त�पुसाMनी किवीलेग अंसा ए� घेराची ची�र्थरा ठिदसातA. हा� घेरा इ. सा. १६७४ मीध्या� इ�ग्रं� वी�/ले हा�न्री� ऑक्झा0डनी यासा राहावीयासा ठिदले� हाAत�. मीहारा��च्या सामीधा�च्या पुMवीt�ड� भावीनी� टA� आहा� तरा उ�वी��ड� दरूची� �Aठीरा�, बुरा ट�/ ठिदसातत.

२०. �� -वीत� तलेवी : हाAळDची मीळ डव्ये हातसा साAडMनी उ�वी��ड�ले वीट �� -वीत� तलेवी�ड� �त�. तलेवी�वीळ मीहाद�वीची� छAट�सा� द�ऊळ ठिदसात�. द�वीळसामीAरा फ� टले�ल्या अंवीस्था�त नी�दD ठिदसातA.

२१. वीघेदरावी� : �� -वीत� तलेवी�वीळMनी घेळDनी� उतरात वीघे दरावी��ड� �त या�त�. आज्ञेपुत्रत शिलेकिहाले� आहा� �/, ' कि�ल्ल्यासा ए� दरावी� र्थAरा आयाबु आहा�, या��रा�त गड पुहूनी ए� दAनी - त�नीदरावी��, त-ची चीAरादिंद%ड �रूनी ठी�वीव्ये. त्यामीध्या� हामी�- राबुत्यासा पुकिहा�� किततक्या ठी� वीMनी वीरा�ड दरावी�� वी दिंद%ड शिचीणेMनी ट�व्ये.' हा� दूराद-lपुणेची� धाAराणे ठी�ऊनीची मीहारा��नी� मीहादरावी�शि-वीया

हा दरावी� बु�धाMनी घे�तले. या दरावीज्यानी� वीरा या�णे� �वीळ�वीळ अं-क्याची अंसाले� तरा� दAरा लेवीMनी खले� उतरू -�तA. पु�ढी� रा�रामी मीहारा� वी त्या�ची� मी�डळD झा�स्तिल्फराखनीची वी�ढी फAडMनी याची दरावीज्यानी� किनीसाटले� हाAत�.

२२. ट�मी� टA� : बु�रापु�ठी� च्या सामीAरा�ले ट�पुवीरूनी खले� उतरूनी ट�मी� टA��ड� �त या�त�. त�र्थ�ची ए� दरूच्या �Aठीराची� अंवी-�ष ठिदसातत. �सा�सा� आपुणे टA��ड� �तA तसातसा रास्त

किनीमी�ळत हाAत �तA. उ�व्ये हातले साराळ त�टले�ले २६०० फM ट खAले �ड आहा�. टA�वीरा वीरा प्रची�ड अंसातA वी �गहा� �मी� अंसाल्यामी�ळ� ग�धाळ नी �रात सावीधानीत बुळगवी�

२३. किहारा�णे� टA� : ग�गसागराच्या उ�वी��ड� पुणिpमी�सा �� सिंची%चीAळD वीट �त� त� किहारा�णे� टA��ड� �त�. किहारा�णे� टA�-� सा�बु�मिधात किहारा�णे� गवीळणे�ची� ए� �र्थ सा�किगतले� �त�. या बु�रुं�वीरा

�हा� तAफहा� ठी� वीले�ल्या ठिदसातत. बु�रुं�वीरा उभा� राकिहाले� तरा डव्ये हातले ग�धारा�ची� खAरा�, उ�व्ये बु�Mले �ळ नीदDची� खAरा� ठिदसात�. तसा�ची इर्थMनी पुचीड, ख�बुलेढी बु�रू�, मी-�द मीAची� हा� ठिठी�णे� तAफ� च्या मीर्‍यात आहा�त. त्यामी�ळ� या�द्ध-स्त्रच्या तसा�ची लेढीऊ दृष्ट�नी� हा� खMपु मीहात्त्वीची� आणिणे मीAक्याची� �ग आहा�.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : १) मी��बुई - गAवी मीग�वीरा�ले मीहाड या बुसा स्थानी�मीधाMनी : मी��बुई - गAवी मीग�वीरा�ले मीहाड या बुसा स्थानी�मीधाMनी रायागडसाठीI बुसा�सा सा�टतत. तसा�ची बुसा स्थानी� बुहा�रूनी ��पुगडहा� �तत.

बुसानी� आल्यावीरा शिचीत@ ंदरावीज्यापु-�, ( �A आत अंस्तिस्तत्वीत नीहा�) जि�र्थ� पुयार्‍या सा�रू हाAतत त�र्थ� उतरूनी पुयार्‍या�नी� गडवीरा �त या�त�. �वीळ�वीळ १५०० पुयार्‍या चीढीMनी ग�ल्यावीरा मीहादरावी�तMनी आपुले गडत प्रवी�- हाAतA.२) नीनी दरावी��डMनीहा� : नीनी दरावी��डMनीहा� आपुणे गड चीढीM -�तA. पुयार्‍या��डMनी �A ड�बुरा� रास्त पु�ढी� �तA त्या रास्त्यानी� र्थAड� पु�ढी� �ऊनी उ�वी��ड� ए� पुयावीट

�त�. त्या वीट�नी� ग�ल्यासा नीनीदरावी�नी� आपुणे गड चीढीM -�तA.३) राAपु- वी� : आत गडवीरा �ण्यासाठीI राAपु- वी�ची� व्येवीस्था झाल्यानी� पुयाथ्यापुसाMनी १० त� १५ मिमीकिनीट�त आपुणे गडवीरा पुAहाचीM-�तA.

राहाण्याची� साAया : रायागड जि�ल्हा पुरिराषद�च्या धामी�-ळ�मीध्या� राहाण्यासाठीI खAल्या उपुलेब्ध आहा�त. तसा�ची एमी.टD.ड�.सा�. च्या बु�गल्या�मीध्या� हिं�%वी ड]रामिमीटरा� हा]लेमीध्या� राह्ण्याची� साAया हाAऊ -�त�. रायागड जि�ल्हा पुरिराषद, तले�� मीहाड, जि�ल्हा रायागड अंर्थवी मीहाराष्ट्रा राज्या पुया�टनी �0 द्र, एक्साप्र�सा

ट]वीरा, नीरिरामीनी पु]इ�ट, मी��बुई - २१ या�च्या-� सा�पु�� �� ल्यासा राहाण्याची� साAया हाAऊ -�� ले. पुयाथ्याच्या पुचीड गवी� वी गडवीरा श्रे� द�-मी�ख या�ची� उपुहारागWहा आहा�. पुचीडची फAनी - (९५२१४५) ७४८४८, ७४८६६. ��वीणेची� साAया : गडवीरा हा]ट�ल्सा आहा�त त�र्थ� ��वीणेची� साAया हाAत�.

पुण्याची� साAया : बुरामीहा� किपुण्याची� पुणे� उपुलेब्ध आहा� �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : २ तसा

सिंले%गणे

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३००० फM ट. कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग रायागड

जि�ल्हा : रायागड श्रे�णे� : अंत्या�त �ठीIणे

इकितहासा : सिंले%गच्या आ�राची हा कि�ल्ले मीहाडपुसाMनी ई-न्या�सा साAळ मी;ले�वीरा अंसाMनी साह्याद्रDच्या मी�ख्या रा�ग�त तAराणे वी रायागड या�ची� दराम्यानी आहा�. सिंले%गण्याची� खड� २९६९ फM ट उ�ची अंसाMनी त्याची� चीढीणे ४ मी;ले ले�बु�ची� आहा�. तटबु�दD पुMणे� नीष्ट झाले� आहा�, बु�/ आहा�त त� फक्त �हा� हा�द वी धान्या �Aठीराच्या ख�णे. मीAर्‍या�ची पुराभावी �� ल्यावीरा शि-वी��नी� रायागड�वीळ हा कि�ल्ले बु�धाले. इर्थल्या ग�हा�त, �� ��नी� �रागWहा हाAत�, ए� वी�ळ�सा ५० �; दD ठी� वीत. ( रायागडची� ��वीनी�र्थ पुW. ३,४) १६६५ सालेच्या पु�रा�दरा तहामीध्या� रायागड आणिणे त्या पुरिरासारातले� कि�ल्ले� सिंले%गणे वी बुणे�Aट

मीहारा���ड�ची राकिहाले�. ( रायागडची� ��वीनी�र्थ पुW. २४) सिंले%गण्याच्या किगद�नीवीहा�ची� द�वी श्रे��नीनी� वी साAमी�ई हा� हाAत. त्या�च्या नीवीरात्रच्या उत्सावीच्या रायागडच्या �मीखची�तMनी तरातMद हाAत अंसा�. ( रायागडची� ��वीनी�र्थ पुW. १३०) या द�वीत�नी बु�रा� बुळD द�ण्याची� प्रर्थ हाAत�.( रायागडची� ��वीनी�र्थ पुW. १३१) सिंले%गणे कि�ल्ले रायागडची पुMरा� हाAत. त्याच्या डगड���ची� �मी रायागडबुराAबुराची

चीलेत अंसा�. १७८६ सालेपुया�त त्यावीरा�ले वीस्तM�ची� द�खभाले �� ले� �त अंसा� अंसा उल्ले�ख आढीळतA. त्यामीध्या� गडवीरा�ले सादरा, बु�रू�, दरावी�� आणिणे धान्या�Aठीरा या�ची सामीवी�- अंसा�. ( रायागडची� ��वीनी�र्थ पुW. १३५) त�र्थ� पु��न्या�ळत ए� मीनी�ष्या गस्त घेले�. ( रायागडची� ��वीनी�र्थ पुW. १३९) रायागड नी�तरा सिंले%गणे पुडले. रायागडच्या खAर्‍यात र्थAड� किवीश्रे�त� घे�ऊनी इ�ग्रं��ची� किवी�या� सा;न्या

२३ मी� राA�� पुले� पुले��ड�ले मीग�सा लेगले�. ( रायागडची� ��वीनी�र्थ पुW. १८८) गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : ग�हा प्र-स्त अंसाMनी ३०- ४० मीणेसा� सामीवीMनी घे�त�. सामीAराची दुग�रा� रायागडवीराची स्थिस्थातप्रज्ञे �गदDश्र्वीरा आपुल्याले द-�नी द�ऊनी तWप्त �रातA. या ग�हा�वीरूनी पु�ढी� आपुणे ग�लेA �/ आपुणे ए� �Aराड हा�दले पुरा �रूनी र्थAड�सा� पु�ढी� ची�गल्या पुण्याच्या हा�दपु-� या�तA.

इर्थ� ए� शि-वीसिंले%ग आहा�, पुणे �� ठी� मी�ठिदराची मीगमीMसाहा� नीहा�. या हा�दच्या पु�ढी�, म्हाणे�� गडच्या उत्तारा�सा पुयार्‍या आहा�त ज्यावीरात� अंसाले�ल्या ग�हा�पुया�त �तA. इ�ड� आपुल्याले ए� बु�धा�मी नी�रा�सा पुडत�, �� अं�Mनीहा� -बुMत आहा�. ग्रंमीस्था�च्या सा�गण्याप्रमीणे� इर्थ� ठिदवी लेवीत अंसात, �A �दशिचीत रायागडवीरा इ-रा द�ण्यासा वीपुराले �त अंसा�. पुणे आ� हा� वीट पुMणे�पुणे� उद@ध्वीस्त झाले� आहा�.

�ण्यार्‍या वीट�वीरूनीची हा� वीस्तM ठिदसात�. सिंले%गण्याची� वी;शि-ष्ट म्हाणे�� इर्थले �ठीIणे चीढीईची सा�ळ�. यावीरा �याची� म्हाणे�� वीट पुMणे�त घेसाराड� आहा�. दAराच्या साहाय्यानी�ची इर्थ� चीढीत या�त�. या सा�ळक्याले सारा �रायाले �वीळ �वीळ ३- ४ तसा लेगतत. �हा� ठिठी�णे� तरा साराळ �तळ चीढीवी लेगतA. वीट �ठीIणे आहा�. मीध्या� फक्त ए� पुण्याची� ��� ड आहा�, बु�/ �� ठी� हा� पुणे� नीहा�. पुणे

सा�ळ� चीढीMनी ग�ल्यावीरा �A आनी�द मिमीळतA तA �हा� वी�गळची अंसातA. या सा�ळक्यावीरूनी पुMवीtले रा�गड आणिणे तAराणे, तरा पुणिpमी�सा दुग�रा� रायागड आहा�. आत र्थAड� याच्या इकितहासाबुद्दले �णेMनीघे�ऊ. रायागड �रा रा�गWहा तरा सिंले%गणे हा� �रागWहा. इर्थले बु�लेग सा�ळ� आणिणे किनीसाराड� मीत� म्हाणे�� या गAष्ट� या साठीI अंकित-या अंनी��M ले आहा�. �रा �Aणे� पुळण्याची प्रयात्नी �� ले तरा त्याले ��वी

गमीवीणे� हाची ए� उपुया. गडवीराची� दAरा आणिणे शि-ड �ढीMनी घे�तल्या �/ गडवीरूनी पुळण्याच्या वीट बु�द. गडची� क्षा�त्रफळ सा�द्ध �मी�, �वीळ- �वीळ २५० मी�. उत्तारा�सा ज्या पुयार्‍या आहा�त त्या टक्या��ड� नी�तत. त� वीटहा� किबु�ट झाले� आहा�. आ�मिमीत�सा ज्या टक्यातMनी पुणे� भाराले� �त� कितर्थ� ए� शि-वीसिंले%ग आहा�, त� �� ठीMनी

आले� हा प्रश्र्नी पुडतA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : या गडवीरा �ण्यासा प्रर्थमी आपुणेसा यावी� लेगत� त� मीहाडले. इर्थMनी पुनी� गवीले �ण्यासा सा�ळD ११. ०० वी�त आणिणे साया��ळD ४. ०० वी�त गड आहा�त. पुनी� गवीतMनी साधाराणे पुऊणे तसाच्या चीढीणे�नी�तरा आपुणे सिंले%गणे मीची�वीरा पुAहाAचीतA. कितर्थ� पुणे� भारूनी पु�न्हा पुऊणे तसा चीढील्यावीरा आपुल्याले घेसाराड वीट�वीरूनी आपुणे अंध्या� तसात आपुणे सिंले%गणे सा�ळक्याच्या पुयाथ्या-� अंसाले�ल्या ग�हा�पु-� या�तA. राहाण्याची� साAया : ग�हा प्र-स्त अंसाMनी ३०- ४० मीणेसा� इर्थ� राहू -�तत. हा�ची ए�मी�वी राहाण्याची� ठिठी�णे आहा�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�.

पुण्याची� साAया : किपुण्याची� पुणे� ग�हा�च्या पु�ढी� अंसाले�ल्या टक्या�मीध्या� आहा�. तसा�ची सा�ळ� चीढीत�नी ज्या टप्प्यावीरा बु�धा�मी लेगत� कितर्थ� मी�ख्या वीट�पुसाMनी डवी��ड� घेसाराड वीट�वीरा र्थAड पु�ढी� पुण्याची� ट�� आहा�.

�ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : पुयाथ्यापुसाMनी ८ - ९ तसा. साMचीनी : प्रस्तराराAहाणे आवीश्या�.

सा�धागड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ५९० मी�टरा कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग लेAणेवीळ जि�ल्हा : रायागड श्रे�णे� : साAपु� ' गड�Aट म्हाणे�� राज्याची� मीMळ'. गड�Aट म्हाणे�� खजि�नी . गड�Aट म्हाणे�� सा;न्याची�बुळ. सा�धागड म्हाणे�� भाAरा सा�स्थानीची� वी;भावी. सा�धागड हा फरा प्रची�नी कि�ल्ले आहा�. पुMवीl या गडले भाAरापुगड अंसा�हा� म्हाणेत अंसात. पु�ढी� हिंहा%दवी� स्वीराज्याची� सा�स्थापु� श्रे� शि-वीछत्रपुतVची पुदस्प-� या

गडले झाले आणिणे याची� नीवी सा�धागड ठी� वीले� ग�ले�. या गडची� साधाराणेत उ�ची� ५९० मी�टरा आहा�. झाड�मीध्या� लेपुले�ले हा गड किवीस्तरानी� फराची मीAठी आहा�. या गडवीरा �ण्यासाठीI त�नी प्रमी�ख वीटआहा�त.

इकितहासा : सा�धागड हा कि�ल्ले फरा प्रची�नी आहा�. या पुरिरासारात अंस्तिस्तत्वीत अंसाणेरा� ठीणेळ� ले�णे�, हा� २२०० वीष�पुMवीlची� आहा�त. यावीरूनी अंसा� अंनी�मीनी किनीघेत� �/ सा�धागड हा द�ख�ले कितत�ची ��नी कि�ल्ले अंसावी. एख मीAठी सात्ता�खले� या गडची� �डणेघेडणे झाले� अंसावी�. पु�राणेत भाWग� ऋषVनी� या�र्थ� वीस्तव्ये �� ल्याची� अंनी�� उल्ले�ख

आढीळतत. याची ऋषVनी� भाAराई द�वी�ची� स्थापुनी या ड�गरावीरा �� ले�. इ. सा. १६४८ साले� हा कि�ल्ले स्वीराज्यात सामी�ले झाले. याबुबुत अंसा उल्ले�ख आढीळतA �/, ' साखरादर्‍यात मीलेवी�� नीई� �रा�� या�नी� मीळ लेकिवीले�. सारादरा मीलेA�� भाAसाले� या�च्या हातखले� �धावी आणिणे सारानीई� हा� प्रर्थमी कि�ल्ल्यावीरा चीढीले�. या धारा�र्‍या�नी उभा� �रूनी त्या�ची� पुठीIवीरा हा;बुतरावी चीढीले�. त्यासा

सा�भा��रावी पु�ढी� �ऊनी मीर्थ ग�ले�. पु�चीकिवीसानी� पु�ढी� �ऊनी गस्त मीरिराले�. बुA�डशिसाले�ची पुहारा मीराले. पु�ढी� भाAराईच्या टप्प्यावीरा� ग�ले� तA सादरा�तMनी कि�ल्ले�दरा वी लेA� धावीत आले�. हाणेहाणे झाले� त्या सामीया� कि�ल्ले�दरा �मीसा आले�. उपुरा�कित� �ऊनी सादरा �बु�� �� ले�.' शि-वीराया�नी� या गडची� भाAरापुगडवीरूनी 'सा�धागड' अंसा� नीमी�राणे �� ले�. गडच्या पुयाथ्या-� अंसाले�ल्या 'पु±पुMरा' या

गवीतची सा�भा�� वी औरा�ग��बुची बु�डखAरा मी�लेग अं�बुरा याची� भा�ट झाले� हाAत�. मीहारा��च्या अंष्टप्रधानी मी�डळत अंसाले�ल्या�पु;�/ अंण्णे�� दत्ताA, बुळ�� आवी�� शिचीटणे�सा, त्याची मी�लेग आवी�� बुल्लेळ, आणिणे किहाराA�� फ��द या सावी�नी भाद्रपुद पु�र्णिणे%मी�च्या ठिदवी-� सा�भा��नी� सा�धागड पुरिरासारात अंसाणेर्‍या पुराले� गवीत हात्ता�च्या पुया� ठिदले�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : या गडची घे�रा

तसा मीAठी आहा�. गडवीरा पुण्याची� अंनी�� तलेवी आढीळतत. गडवीरा पु�त साशिचीवी�ची वीड आहा�. यात ५० �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. तसा�ची भाAराई द�वी�ची� मी�ठिदरा आहा�. यामीध्या� २५ �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. या�र्थ� ��गलेहा� बु- यापु;�/ आहा�. आ��बु�Mच्या ��गलेच्या पुरिरासारात अंनी�� प्र�राची� औषधा� वीनीस्पत� आढीळतत. गडवीरा�ले पु�त साशिचीवी�च्या वीडच्या बु�Mले भाAरा�श्र्वीराची� मी�ठिदरा आहा�.

कितर्थMनीची पु�ढी� ग�ल्यावीरा ए� चीAरादरावी�ची� किवीहा�रा आहा�. साशिचीवी�च्या वीडपुसाMनी पु�ढी� पुया- या�ची� वीट �त� आणिणे साराळ भाAराई द�वी�च्या मी�ठिदरात आणेMनी साAडत�. �रा हा� वीट साAडMनी खलेची� वीट पु�डले� तरा पु�ढी� पुण्याची� ट�� आहा�त. या टक्यात�ले पुणे� किपुण्यासाठीI उपुया�क्त आहा�. टक्या�च्या डवी��ड�ले वीट हा� आपुणे�सा चीAरा दरावीज्या��ड� आणेMनी साAडत�. हा� वीट मीत्र आत अंस्तिस्तत्वीत

नीहा�. पु±पुMरा दरावी� : या दरावीज्यातMनी गडवीरा शि-राल्यासा र्थAड� चीढील्यावीरा आपुणे ए� पुठीरावीरा पुAहाAचीतA. पुठीराच्या डवी��ड� शिसाध्द�श्र्वीराची� मी�ठिदरा , तसा�ची धान्या�Aठीरा�, भाड�ची� ट�� , हावीलेदरा तळ� , हात्ता�मीळ आहा�. उ�वी��ड� गडची� नी;सार्विग%� तटबु�दD बुघेवीयासा मिमीळत�. गडवीरा�ले ट�मी� टA� : वीडपुसाMनी आपुणे पुया- या�च्या साह्यानी� वीरा आले� �/ उ�वी��डची� वीट पु�डवी�. हा� वीट मीत्र हात्ता�पुग� मीधाMनी �त�.

या वीट�नी� आपुणे साराळ ए� टA�वीरा पुAहाचीतA. या टA��ड� आपुणे पुकिहाल्यावीरा आपुल्याले रायागडवीरा�ले 'ट�मी�' टA�ची� आठीवीणे या�त�. या टA�वीरा उभा� राकिहाल्यावीरा सामीAराची उभा अंसाणेरा घेनीगड , �Aरा�गड, त;लेबु;ल्या ठिदसातA. तसा�ची अं�बुनीदD वी नीदDच्या आ��बु�Mची� गवी� हा पुरिरासारा

ठिदसातA. दिंद%ड� दरावी� : सावीष्णे�च्या घेटवीरूनी या�णेरा� वीट आपुणे�सा दिंद%ड� दरावीज्यात आणेMनी साAडत�. हा दरावी� म्हाणे�� रायागडवीरा�ले

' मीहादरावीज्याची� ' हुबु�हूबु प्रकित�W त�. हा� या कि�ल्ल्याची� मीहाद्वारा आहा�. या द्वाराची� राचीनी गAमी�ख� बु�धाणे�ची� आहा�. दAनी भा�मी�या बु�रुं�मीध्या� लेपुल्यामी�ळ� या द्वारासा मीAठी� सा�राक्षाणे लेभाले� आहा�. गडवीरा वीडच्या मीग�ले बु�Mसा चीAरावीट किवीहा�रा आहा�. त्याच्यात ए� भा�यारा अंसाMनी आत मीत्र

त� गळनी� पुMणे� भाराले� आहा�. सा��टच्या वी�ळD गडवीरूनी खले� �ण्यासाठीI चीAरावीट पुणे आहा�. भाAराई द�वी�च्या मी�ठिदराच्या मीग�ले बु�Mसा अंनी�� सामीध्या आहा�त. त्यावीरा सा�बु� नीक्षा��मी �� ले� आहा�.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : सावीष्णे�ची घेट : त;लेबु;ले गवीतMनी साराळ धा�डसा� या गवी� यावी�. अंर्थवी पुले� गवी त� धा�डसा� गवी हा� अं�तराहा� १२ कि�.मी�. आहा�. पुले�हूनी धा�डसा�

गवी� यावी�. कितर्थMनी गडवीरा �ण्यासाठीI ३ तसा लेगतत. वीट फराची दमीछ� �राणेरा� आहा�. वीट साराळसाAट अंसाल्यानी� ची��ण्याची सा�भावी �मी� आहा�. या वीट�नी� आपुणे दिंद%ड� दरावी�त या�तA. नीणेद�ड घेट : ए�Aले� गवीतMनी घेनीगड डवी��ड� ठी� वीMनी मीवीळत� �ड� किनीघेवी�. पु�ढी� पुऊणे तसानी� नीणेद�ड घेटत पुAहाAचीतA. पु�ढी� ए� बुवीधानी गवी आहा�. पु�ढी� पु±पुMराची� ठिद- धारूनी ठी�M रावीड�त यावी�

आणिणे मीग गडमीर्थ अंवीघ्या दAनी तसात गठीत या�तA. पु±पुMरा मीगt डवी��ड� शिसाध्द�श्र्वीराची� मी�ठिदरा , तसा�ची धान्या�Aठीरा�, भाड�ची� ट�� , हावीलेदरा तळ� , हात्ता�मीळ आहा�. उ�वी��ड� गडची� नी;सार्विग%� तटबु�दD बुघेवीयासा मिमीळत�. गडवीरा�ले ट�मी� टA� : वीडपुसाMनी आपुणे पुया- या�च्या साह्यानी� वीरा आले� �/ उ�वी��डची� वीट पु�डवी�. हा� वीट मीत्र हात्ता�पुग� मीधाMनी �त�. या वीट�नी� आपुणे साराळ

ए� टA�वीरा पुAहाचीतA. या टA��ड� आपुणे पुकिहाल्यावीरा आपुल्याले रायागडवीरा�ले 'ट�मी�' टA�ची� आठीवीणे या�त�. या टA�वीरा उभा� राकिहाल्यावीरा सामीAराची उभा अंसाणेरा घेनीगड , �Aरा�गड, त;लेबु;ल्या ठिदसातA. तसा�ची अं�बुनीदD वी नीदDच्या आ��बु�Mची गवी� हा पुरिरासारा ठिदसातA. दिंद%ड� दरावी� : सावीष्णे�च्या घेटवीरूनी या�णेरा� वीट आपुणे�सा दिंद%ड� दरावीज्यात आणेMनी साAडत�. हा दरावी� म्हाणे��

रायागडवीरा�ले ' मीहादरावीज्याची� ' हुबु�हूबु प्रकित�W त�. हा� या कि�ल्ल्याची� मीहाद्वारा आहा�. या द्वाराची� राचीनी गAमी�ख� बु�धाणे�ची� आहा�. दAनी भा�मी�या बु�रुं�मीध्या� लेपुल्यामी�ळ� या द्वारासा मीAठी� सा�राक्षाणे लेभाले�आहा�. गडवीरा वीडच्या मीग�ले बु�Mसा चीAरावीट किवीहा�रा आहा�. त्याच्यात ए� भा�यारा अंसाMनी आत मीत्र त� गळनी� पुMणे� भाराले� आहा�. सा��टच्या वी�ळD गडवीरूनी खले� �ण्यासाठीI चीAरावीट पुणे आहा�.

भाAराई द�वी�च्या मी�ठिदराच्या मीग�ले बु�Mसा अंनी�� सामीध्या आहा�त. त्यावीरा सा�बु� नीक्षा��मी �� ले� आहा�. राहाण्याची� साAया : पु�त साशिचीवी�ची� वीड� या�र्थ� उपुलेब्ध अंसाMनी या�र्थ� ५० मीणेसा� राहू -�तत. तसा�ची भाAराई द�वी�च्या मी�ठिदरात द�ख�ले राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया स्वीत �� ले�ले� अंसाल्यासा उत्तामी. पुणे तसा� -क्या नीसाल्यासा गडवीरात� 'मीAरा�' नीवीच्या गWहास्थाची� घेरा आहा�. त�र्थ� ४ त� ५ �णे�ची� ��वीणेची� साAया हाAऊ -�� पुण्याची� साAया : गडवीरात�ची अंनी�� हा�द आणिणे तलेवी अंसाल्यानी� बुरामीहा� पुण्याची� साAया हाAत�

�ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : दAनी तसा पु±पुMरा मीगt, त�नी तसा दिंद%ड� दरावी� मीगt.( धा�डसा� मीग�)

सारासागड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : १६०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग पुले� जि�ल्हा : रायागड

श्रे�णे� : मीध्यामी

श्रे� गणे�- म्हाणे�� किवी�ची� द�वीत. पुले� हा� अंष्टकिवीनीया��पु;�/ ए� ठिठी�णे�. या�र्थ�ले गणेपुत�'बुल्लेळ�श्र्वीरा' म्हाणेMनी ओळखले �तA. याची पुले� गवीच्या सा�मी�ले लेगMनी उभा अंसाणेरा गड म्हाणे�� सारासागड. पुले� गवीत �तची या गडची� द-�नी हाAत�. पुले� गवीच्या दणिक्षाणेAत्तारा सा�मी�वीरा

सारासागडची� अं�स्त्र भिंभा%त उभा� आहा�. या गडची उपुयाAग मी�ख्यात ट�हाळणे�साठीI �रात अंसात. या गडवीरूनी पुले� वी �वीळच्या सा�पुMणे� पुरिरासारावीरा ट�हाळणे� �रात या�त�. शि-वी�� मीहारा��नी� या गडसा आपुल्या स्वीराज्यादखले �रूनी घे�तले� आणिणे कि�ल्ल्याच्या डगड���साठीI २००० हाAनी

मी��Mरा �� ले�. स्वीत�त्र्याप्रप्त� पुया�त या गडची� व्येवीस्था 'भाAरा' सा�स्थानी�ड� हाAत�.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : तसा� पुकिहाले� तरा हा गड दAनी त� त�नी तसात न्याहाळत या�तA. दिंद%ड� दरावी�ले लेगMनीची कितहा�रा� तटबु�दDची� राचीनी आपुणेसा बुघेवीयासा मिमीळत�. दरावी�तMनी आत शि-राल्यावीरा उ�वी��ड� वीळवी� आणिणे १५ पुया- या वीरा चीढीव्येत म्हाणे�� तटबु�दD ठिदसात�. दरावीज्यातMनी आत शि-राल्यावीरा डवी��ड� ग�ल्यावीरा ए� मीAठी पुण्याची हा�द लेगतA. पु�ढी� ए� भा�यारा� मीग�

लेगतA. साध्या हा मीग� मीत्र अंस्तिस्तत्वीत नीहा�. पु�ढी� गडवीरा या�णेरा दुसारा मीग� आहा�. याच्या �वीळची ' मीAत� हा�द' आहा�. �रा आपुणे उ�वी��ड� ग�लेA तरा १५ पुया- या चीढीव्ये लेगतत आणिणे मीग बुले�कि�ल्ल्याची पुयार्थ लेगतA. बुले�कि�ल्ल्याची पुयार्थ :- सामीAराची ए� मीAठी पुण्याची हा�द आहा�. या�र्थ� बुरामीहा� पुणे� अंसात�. हा�दच्या डव्ये बु�Mसा ए� -हापु�राची� र्थडग� आहा� . त्याच्या �वीळची

पु�न्हा पुण्याची� तळD आहा�त . �वीळची �पुरा�त -��राची� ए� हिंपु%ड आहा�. या �पुरा�त आपुणेसा राहात या�त�. हा�दच्या उ�व्ये बु�Mले �हा� धान्या�Aठीरा� , -स्त्रगरा� आहा�त. तसा�ची किनीवीसास्थानी� , आखड वी �; दखनी द�ख�ले आहा�. या�र्थ� दहा- बुरा �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. पु�ढी� बुले�कि�ल्ल्यावीरा �ण्याची मीग� लेगतA. बुले�कि�ल्ले मीर्थ :-

बुले�कि�ल्ल्याच्या मीथ्यावीरा खसा बुघेण्यासाराख� �हा� नीहा�. गडवीरा �� दरा�श्र्वीराची� मी�ठिदरा आहा�. या�र्थ� ए� तलेवी आहा�. ट�हाळणे�साठीI दAनी बु�रू�आहा�त. मीत्र या बुले�कि�ल्ल्यावीरूनी सामीAराची अंसाणेरा त�नी �वीड�ची ड�गरा ठिदसातA. सामीAराची उभा अंसाणेरा सा�धागड, त;लेबु;ले, धानीगड आणिणे

�Aरा�गड ठिदसातA. तसा�ची पुले�गवी, अं�बुनीदD, उन्हा�रा�ची� गरामी पुण्याची� ��� ड�, �A�णे, ��भा�ळपुड अंसा सावी� पुरिरासारा ठिदसातA. वी;-ख पु�र्णिणे%मी�ले गडवीरा�ले -हापु�राची उरूसा भारातA. मीहाशि-वीरात्र�ले �� दरा�श्र्वीराले भाकिवी��ची� गद¼ अंसात�.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : गडवीरा �ण्यासाठीI मीत्र 'दिंद%ड�' दरावी�ची� ए�ची वीट वीपुरात आहा�. पुले� गवीत उतरूनी या दरावीज्यानी� गडवीरा �त या�त�. मी�ठिदराच्या मीग�ले बु�Mसा अंसाणे- या ड�बुरा� रास्त्यावीरूनी डवी��ड� वीळवी� आणिणे मीळले�ले� वीट पु�डवी�. हा� वीट साराळसाAट अंसाMनी आपुणेसा र्थ�ट गडच्या बु�रुं�पुया�त आणेMनी साAडत�. बु�रुं�च्या पुयाथ्या-� ए� खAले� आहा�. या खAले�ची उपुयाAग

पुहारा��- या�नी राहाण्यासाठीI हाAत अंसा�. पु�ढी� दरावीज्यापुया�त �ण्यासाठीI ९६ पुया- या चीढीव्ये लेगतत. या पुया- या �रा �पुMनीची चीढीव्येत �राणे पुया घेसाराले तरा दरा�त पुडण्याची धाA� उद्भवीतA. पुया- या�ची� वीट फरा दमीछ� �राणेरा� आहा�. या पुया- या आपुल्याले साराळ दरावी�पुया�त आणेMनी साAडतत. दरावी�च्या सामीAराची पुहारा��- या�च्या द�वीडया आहा�त. गडवीरा �ण्यासाठीIअं�Mनी ए� वीट

अंसाMनी त� वीपुरात�ले नीसाल्यानी� या वीट�ची उपुयाAग �Aणे� �रात नीहा�. राहाण्याची� साAया : गडवीरा तसा� पुकिहाले� तरा राहाण्याची� व्येवीस्थिस्थात साAया नीहा�. मीत्र ७ त� ८ �णे�नी दिंद%ड� दरावीज्यासामीAरा अंसाणे- या द�वीडया� मीध्या� अंर्थवी धान्या�Aठीरा�, �; दखनी या�र्थ� राहात या�त�. पुणे गडवीरा फरा �मी� ट्रे��सा� राहातत. ��वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया आपुणे स्वीत �राणे�ची याAग्या. पुण्याची� साAया : गडवीरा पुण्याची� भारापुMरा ट�/ आहा�त. पुणे बुले�कि�ल्ल्याच्या

पुयाथ्या-� -हापु�राच्या उ�व्ये बु�Mसा अंसाणेरा हा�द किपुण्याच्या पुण्याच्या दृष्ट�नी� उपुया�क्त आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : पुले� गवीहूनी दिंद%ड� दरावी�पुया�त �याले साधाराणे १ तसा लेगतA.

��जि�रा

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ० कि�ल्ल्याची प्र�रा : �लेदुग� ड�गरारा�ग रायागड जि�ल्हा : रायागड श्रे�णे� : साAपु� मीहाराष्ट्राले सा�मीरा� ७५० कि�.मी�. ले�बु�ची सामी�द्र कि�नीरा लेभाले आहा�. या सामी�द्र कि�नी- यावीरा�ले कि�ल्ले� पुहाणे� म्हाणे�� ए� आगळD वी�गळD आनी�दयात्रची ठीरात�. हा� भाट�� त� चीलेM हाAत� रा�वीसा बु�दरापुसाMनी तरा सा�पुत� त�रा�खAले पुया�त. नीराळD फAफळDच्या वीनी�मीधाMनी किफरातनी �A�णे� सामी�ची� द-�नी

घेडत�. रायागड जि�ल्ह्यात मी�रुंड तले�क्यात चीहुबु�M�नी� सागरा� पुण्याची वी�ढी पुडले�ले, रा�पु�रा�च्या खड�च्या त�डवीरा मीAक्याच्या �ग� हा अं��या �लेदुग� उभा आहा�. इकितहासा : ��जि�रा कि�ल्ल्यालेची ' कि�ल्ले� मी�हारुंबु ऊफ� कि�ल्ले� ��जि�रा' अं-� नीवी� हाAत�. इ. सा. १५०८ मीध्या� मीशिले� अंहामीद किनी�मी-हा मीराणे पुवीले. त्याची ७ वीष�ची अंल्पुवीमियानी मी�लेग बु�- हाणे

किनी�मी-हा गदDवीरा आले. मिमीझा�अंल्ले� आणिणे �लेबुअंल्ले� हा� दAनी किनी�मी-हा� सारादरा उत्तारा �A�णेत�ले द�डरा�पु�रासा आले�. त्याचीवी�ळD सामी�द्रत�ले चीची� �Aळ्या�नी फरा त्रसा द�त अंसात. म्हाणेMनी त्या�नी� रा�पु�रा�च्या खड�वीरा ले�ड� मी�ढी��Aट उभाराले. रामीपुटDले या �Aळ्याची अंमीले त्यावी�ळD त्यासावी� पुरिरासारावीरा हाAत. किनी�मी-हानी� किपुरामीखनी नीवीच्या सारादराले रामीपुटDलेची �ट

�ढीण्यासाठीI पुठीवीले�. किपुरामीखनीनी� मी�ढी��Aटच्या आ��बु�Mले गलेबुत� लेवीले� आणिणे रामीपुटDलेले दरू पु�Mनी बु�हाAष �� ले� वी मी�ढी��Aट आपुल्या तब्यात घे�तले. रामीपुटDलेले किनी�मी-हा �ड� पुठीवीMनी त्याची� धामी�तरा �� ले� .इ.सा. १५२६ त� १३३२ च्या �राकि�द¼नी�तरा .इ.सा. १५३२ मीध्या� किपुरामीखनी मीराणे पुवीले बु�- हाणे किनी�मी-हाची� नी�मीणेM� �� ले�. पु�ढी� १५६७ मीध्या� हुसा�नी किनी�मी-हाच्या

हु�� मीनी�सारा ले�ड� मी�ढी��Aट ऐवी�� दगड� �Aट बु�धाण्यासा सा�रुंवीत �� ले�. हा� �मी इ. सा १५७१ पुया�त पुMणे� झाले� आणिणे हा दगड� �Aट ' कि�ल्ले� मी�हारुंबु' नीवीनी� ओळखले �ऊ लेगले. पु�ढी� १८५७ मीध्या� अंलेग�खनी याची� या�र्थ� नी�मीणे�� झाले�. १६१२ मीध्या� याच्या मीWत्याMनी�तरा त्याची मी�लेग इब्रहा�मीखनी याची� नी�मीणेM� झाले� , याच्या मीWत्याMनी�तरा १६१८ - १६२० च्या �लेवीधा�त शिसाध्दD सा�रुंदखनी हा

ठीणे�दरा झाले. यानी�तरा सा�मीरा� १९४७ पुया�त २० शिसाध्दD नीवीबु�नी� ��जि�रा कि�ल्ल्यावीरा हाक्� ग�वीले. मी�रुंड पुरिरासारातMनी मिमीळणेरा� उत्पुन्न आणिणे खची� या�ची� सा�गड बुसात नीसाल्यानी� मीशिले� अं�बुरानी� हा मी�लेMख तAडMनी द�ऊनी याठिठी�णे� नीवी�नी �हाग�रादरा� स्थापुनी �� ले� आणिणे शिसाध्दD अं�बुरासानी� या मी�लेMखची� �बुबुदरा� पुहू लेगले. अंर्थ�त या ��जि�रा सा�स्थानीची सा�स्थापु� शिसाध्दD अं�बुरासानी�ची

ठीराले. इ. सा १६२५ मीध्या� मीशिले� अं�बुरा मीराणे पुवीले. ��जि�रा��रा स्वीत�त्र सात्ताधा�- झाले� हाAत�. २० शिसाध्दD सात्तामिधा-�नी� मिमीळMनी ३३० वीषtराज्या �� ले� आणिणे १९४८ मीध्या� ��जि�रा सा�स्थानी भारात�या सा�घेराज्यात किवीले�नी

झाले�. इ. सा १६४८ मीध्या� शि-वीराया�नी� तळ�गड, घेAसाळगड आणिणे रायागड पुरिरासारात�ले मी�लेMख जिं�%�ले. १६५७ मीध्या� �वीळD जिं�%�ले� आणिणे त्या�नी� आपुले� नी�रा उत्तारा �A�णेवीरा वीळवीले�. कि�ल्ले� ��जि�रा आपुल्या तब्यात आल्याशि-वीया उत्तारा�A�णेवीरा आपुणे वीची�स्वी ग�वीM -�णेरा नीहा� हा� सात्या शि-वीराया�नी उमीगले� हाAत�. १६५९ मीध्या� शि-वीराया�नी� -मीरा�पु�त वी त्या साAबुत बु�� घेAलेपुले ��जि�रा घे�ण्यासाठीI पुठीवीले� पुणे, हा पुकिहाले प्रयात्नी फसाले. पु�न्हा १६५९ मीध्या� किनीळA��पु�त राघे�नीर्थ मी���मीदरा , मीया�� भाट�रा या�नी� ��जि�राच्या शिसाध्दDची� ��ड� �� ले� पुणे पु�न्हा हा प्रयात्नी फसाले.

कितसा- या स्वीरा�ची� वीणे�नी साभासाद बुखरा�त खले�लेप्रमीणे� ठिदले�ले� आहा�. '' राजि�या�नी� व्ये��A�� दत्ताA फ���किनी-� नीमी�द रावीनी �� ले�. त्या�नी� �ऊनी मी�लेMख मीरूनी तलेफ �� ले. मीग शि-द्दDनी� आपुले� �त�ची� हापु-� लेष्�रा घेAड�स्वीरा वी हा-मी नीमी�द व्ये��A�� दत्ताAवीरा रावीनी �� ले�. त्या-� या�द्ध झाले�. त�नी-� हाबु-� व्ये��A��पु�त मीरिराले�. घेAड� पुडवी �� ले�. व्ये��A��पु�त �स्त फरा �� ले�. बुरा �खमी

व्ये��A��पु�तसा लेगल्या अंसा ची�� बुसाMनी आले�. शि-द्दDनी� साल्याची� नीत� लेवीले�. पुणे राजि�या�नी� साले �� लेची नीहा�.'' हा� ��जि�- यावीरा�ले कितसारा� स्वीरा� हाAत�. १६७८ च्या ��ले; मीध्या� शि-वीराया�नी� ��जि�- यावीरा स्वीरा� �राण्याची ए� अंया-स्वी� प्रयात्नी �� ले. सानी १६८२ मीध्या� सा�भा��रा��नी� दद�� राघे�नीर्थले ��जि�रा घे�ण्यासाठीI पुठीवीले� पुणे त्याचीवी�ळD औरा�ग��बु दणिक्षाणे�त उतराल्यानी� त्याची ��जि�रा

घे�ण्याची प्रयात्नी अंपु�राची राहा�ले. या सा�स्थानीची -�वीटची अंमिधापुत� म्हाणे�� शिसाध्दD मी�हा�मीदखनी याच्याची �राकि�द¼त अं��या अंसा� ��जि�रा सा�स्थानी ३ एकिप्रले १९४८ राA�� भारात�या सा�स्थानीत किवीले�नी झाले�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : रा�पु�रा� गवीपुसाMनी या�णेरा� हाAड� ��जि�रा कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्यापु-� र्थ�बुत�. प्रवी�-द्वारावीरा�ले पु�ढी- या दगडत�ले पुरा-� ले�ख स्पष्ट

ठिदसातA. दरावी�च्या दAन्हा� बु�Mच्या भिंभा%तVवीरा किवीशि-ष्ट प्र�राची� दगडत �Aराले�ले� शि-ल्पु आढीळत�. हा� ग�न्त लेक्ष्मी�ची� शि-ल्पु म्हाणेMनी ओळखले� �त�. दAनी दरावी��च्या मीध्या� पुहारा��- या�च्या द�वीडआहा�त. ��जि�रा कि�ल्ल्याच्या मीहाद्वारावीरा नीगराखनी आहा�. कि�ल्ल्याच्या तटवीरा �णे- या पुया- या�नी� वीरा ग�ल्यावीरा सामीAराची तटवीरा तAफ ठी� वील्या आहा�त, त्यापु;�/ सावी�त

मीAठी तAफ� ची� नीवी ' �लेडबु�गड� ' अंसा� आहा�. पु�रापु�चीयातनी : कि�ल्ल्याच्या मी�ख्याद्वारातMनी आत ग�ल्यावीरा डव्येबु�Mले आणेख� ए� द्वारा आहा�. उ�वी��ड� खAले� साराख� ए� बु�धा�मी आहा�. यालेची पु�रापु�चीयातनी अंसा� म्हाणेतत. ह्या वीस्तMत ५ पु�रा आहा�त. या पु�चीयातनीच्या पुट�गणेतची �हा� वीस्तM आहा�त. याची ठिठी�णे� �हा�ची� त�नी नी�गरा ग��ले�ल्या अंवीस्था�त पुडले�ले� आहा�त. घेAडच्या पुग :

पु�रा पु�चीयातनीच्या सामीAराच्या ठिद-�नी� तटवीरूनी पु�ढी� ग�ल्यावीरा घेAडच्या पुग लेगतत. सा�रुंलेखनीची वीड : या�र्थMनी बुहा�रा पुडल्यावीरा सामीAराची ३ मी�ले� पुड�/ भाक्�मी बु�धाणे�ची� इमीरात ठिदसात� यालेची सा�रुंलेखनीची वीड अंसा� म्हाणेतत. अंनी�� वीष�त या वीडची� मीAठी प्रमीणेवीरा पुडझाड झाले�ले� आहा�. तलेवी : या वीडच्या उत्तारा�सा सा��दरा बु�धा�मी �� ले�ले -Aडषट@�Aनी� गAडपुण्याची तलेवी आहा�. हा

तलेवी सा�मीरा� २० मी� व्येसाची आहा�. चीरा �Aपु- यात चीरा हा�द आहा�त. सादरा : बुले�कि�ल्ल्याच्या मीग� ची�नी�गधा� इमीरात आहा�. यालेची सादरा अंसा� म्हाणेतत. बुले�कि�ल्ले : तलेवीच्या बु�Mनी� बु�धा�वी पुया- या�नी� र्थAड� वीरा ग�ल्यावीरा बुले�कि�ल्ले लेगतA. आ� त�र्थ� ए� झा0ड वी�दनीसाठीI उभाराले�ले आहा�. पुणिpमी दरावी� : गडच्या पुणिpमी�ले हिं�%शिचीत तटखले�, तटतMनी बुहा�रा पुडण्यासाठीI छAट दरावी�

आहा�, यालेची दया� दरावी� अंसा� म्हाणेतत. सा��ट�ळD बुहा�रा पुडण्यासा याची उपुयाAग हाAत हाAत. दरावी�च्या वीराच्या भागतची तटबु�दDच्या �वीळ �; दखनी हाAत. कि�ल्ल्याले स्वीत�त्र अंसा� २२ बु�रुं� आहा�त. आ�हा� त� सा�स्थिस्थात आहा�त. सावी� कि�ल्ले पुहाण्यासा त�नी तसा पु�रातत.

गडवीरा �ण्याच्या वीट :१. अंशिलेबुगमीगt ��जि�रा �लेदुग� पुहायाची अंसा�ले तरा पु�णे� मी��बुई मीगtअंशिलेबुग गठीयाची�. पु�ढी� अंशिलेबुगवीरुंनी रा�वीद�डमीगtमी�रुंड गठीत या�त�. मी�रुंड

गवीतMनी कि�ल्ल्यापुया�त �ण्यासाठीI बुAटसा�वी उपुलेब्ध आहा�. कि�नी- या पुसाMनी कि�ल्ले गठीण्यासा अंधा� तसा पु�रातA.

२. पुले�- राAहा - नीगAठीणे� - साळवी - नी�दगवी मीगt अंशिलेबुग मीगtनी �त पुले�- राAहा - नीगAठीणे� - साळवी - नी�दगवी मीगtमी�रुंडले �तया�त�.३. ठिदघे�मीगt �A�णेतMनी यावीयाची� झाल्यासा मीहाड - गAरा�गवी - म्हासाळ� - बुAर्थिले%पुची�तनी ठिदघे� गठीवी�. ठिदघे�हूनी कि�ल्ले पुहाण्यासाठीI बुAटसा�वी

उपुलेब्ध आहा�.

राहाण्याची� साAया : मी�रुंड गवीत राहाण्याची� साAया हाAऊ -�त�. ��वीणेची� साAया : गवीत ��वीणेची� साAया हाAत�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा नीहा��ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : मी�रुंड गवीपुसाMनी अंधा�तसा.

कि�ल्ले� प्रबुळगड (मी�रा��नी)

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : २३०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग मीर्थ�रानी जि�ल्हा : रायागड

श्रे�णे� : मीध्यामीमी��बुई- पु�णे� हामीरास्त्यावीरुंनी �त�नी ठिदसाणेरा हा नीवीप्रमीणे� बुलेवीनी अंसाणेरा ए� दुग� चीट�नी आपुले� लेक्षा वी�धाMनी घे�तA. पुMवीtले उल्हासानीदD, पुणिpमी�ले गड� नीदD, दणिक्षाणे�ले पुतळग�ग नीदD, मीणिणे�गड आणिणे नी;ऋत्या�ले �नी�ळ कि�ल्ले, तसा�ची �वीळची अंसाले�ले इ-�ळगड

अंसा चीहूबु�M�नी� वी�ढीले�ले हा कि�ल्ले� मी�रा��नी उफ� प्रबुळगड.

इकितहासा : उत्तारा �A�णेत�ले हा कि�ल्ले त्याच्या मी�ले�खत अंसाले�ल्या पुनीवी�ले, �ल्याणे या प्रची�नी बु�दरा�वीरा नी�रा ठी� वीण्यासा अंसावी. कि�ल्ल्यावीरा�ले ग�हा�च्या अंभ्यासावीरुंनी त्या�ची �लेख�ड बु�द्ध �ले-� �Aडत या�तA. त्या�च्यावीरा�ले मीनी�ष्या किनीर्मिमी%त ग�हा�मी�ळ�ची उत्तारा�लेत�ले शि-लेहारा, यादवी या राज्या�त्या�नी� त्याले लेष्�रा� ची��/ बुनीवीMनी नीवी ठिदले� मी�रा��नी. बुहामीनी�च्या �लेत हा कि�ल्ले आ�रासा आले अंसावी. नी�तरा अंहामीदनीगराच्या किनी�मी-हा�च्या तब्यात तA आले. किनी�मी-हा�च्या अंस्तवी�ळD -हा��रा��नी� किनी�मी-हा�च्या वीरासाले छत्र धारूनी किनी�मी-हा� वीचीवीण्याची प्रयात्नी

�� ले. पुणे मीAगले -हा�हानी आणिणे किवी�पुMराची अंठिदले-हा या�नी� तहा �रूनी आपुल्या सा�या�क्त फ�� -हा��रा��च्या मीगवीरा पुठीवील्या. त�व्हा -हा��रा�� पुळ �ढीMनी ��ढीणे वी मी�रा�बुद�वीच्या ड�गरात किनीघेMनी ग�ले�. नी�तरा �A�णेत ��जि�याच्या शिसाठिद्द�ड� ग�ले� अंसात त्यानी� आश्रेया नी�राल्यावीरा ची�लेले पुAत��ग����ड� ग�ले� पुणे त्या�नी�हा� नी�रा ठिदल्यावीरा -हा��रा�� जि��ऊ, बुलेशि-वी�� आणिणे

लेष्�रासाहा मी�रा��नीवीरा ग�ले�. सानी १६३६ मीध्या� बुलेशि-वी�Vनी� मी�रा��नीची उ�बुराठी ओले�डले. १६३६ मीध्या� मीहुले�ची तहा झाले. त्यात उत्तारा �A�णे मीAगले�च्या तब्यात ग�ले� आणिणे मी�रा��नीवीरा मीAगले� अं�मीले सा�रू झाले. पुणे प्रत्याक्षात त�र्थ� किवी�पुMराच्या अंठिदले-हाची�ची सात्ता हाAत�. पु�ढी� हा� सा�धा� शि-वीराया�नी� साधाले�. ��व्हा शि-वीराया�नी� �वीळDच्या ची�द्ररावी मीAरा�ले हारावीMनी �वीळD तब्यात घे�तले�,

त्याचीवी�ळD म्हाणे�� १६५६ मीध्या� शि-वीराया�ची -Mरा सारादरा आबु�� मीहाद�वी यानी� �ल्याणे णिभावी�ड� पुसाMनी ची�ऊले त� रायारा�पुया�तची सारा मी�लेMख स्वीराज्यात घे�तले. त�व्हा मी�रा��नी शि-वी�� मीहारा��च्या तब्यात आले. कि�ल्ल्याची� नीवी बुदलेMनी कि�ल्ले� प्रबुळगड अंसा� ठी� वीण्यात आले�. पु�ढी� १६६५ मीध्या� पु�रा�दराच्या तहानी�सारा मीAगले�नी ठिदले�ल्या २३ कि�ल्ल्या�मीध्या� प्रबुळगड शि-वी�� मीहारा��नी� ठिदले.

�यासिंसा%गनी� कि�ल्ल्यावीरा रा�पुMत �� -रासिंसा%हा हाड हा कि�ल्ले�दरा नी�मीले. पु�ढी� पु�रा�दराची तहा मीAडले. मीराठी� कि�ल्ले� पुरात घे�त अंसात�नी मीराठी�-� झाले�ल्या लेढीईत

�� -रासिंसा%हा धारात�र्थl पुडले तत्पुMवीl रा�पुMत स्त्रिस्त्रया�नी� �Aहारा �� ले. �� -रासिंसा%हाची� आई वी दAनी मी�ले� कि�ल्ल्याच्या झाडत�त सापुडले�. शि-वीराया�च्या आद�-नी�सारा त्यानी� सान्मीनीनी� द�ऊळगवी� मीAगले छवीणे�त पुठीवीण्यात आले�. नी�तरा कि�ल्ल्यावीरा खAद�मीत बुरा�ची सा�पुत्ता�

आढीळले�.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : प्रबुळगडची मीर्थ म्हाणे�� ए� मीAठी� पुठीरा आहा�. सावी� पुठीरा� भाग हा ��गलेनी� व्येपुले�ले आहा�. गडवीरा ए� गणे�-मी�ठिदरा आहा�. तसा�ची दAनी त�नी पुण्याच्या टक्या सा�द्ध आहा�त. मीत्र हा� ट�/ -Aधाण्यासाठीI वी गडवीरा किफराण्यासाठीI वीटड घे�णे� आवीश्या� आहा�. प्रर्थमी इ�ग्रं��नी� प्रबुळगडची मीर्थ�रानी साराख� र्थ�ड हावी�ची� ठिठी�णे म्हाणेMनी किवी�शिसात �राण्याची किवीचीरा �� ले हाAत. मीत्र पुण्याच्या दुर्णिभा%क्षात�मी�ळ� तA किवीचीरा मीग� पुडले. गडवीरा त�नी चीरा इमीरातVची� अंवी-�ष आहा�त. घेनीदट �रावी�च्या ��गलेमी�ळ� गडवीरा�ले वीट नी�ट ठिदसात नीहा�त. मीत्र गडवीरूनी

मीर्थ�रानीची� किवीकिवीधा पु¥ईंटसा@ ंफरा सा��दरा ठिदसातत. गडवीरा �ण्याच्या वीट : -�ड� �ग मीगt- : मी��बुईहूनी हिं�%वी पु�ण्याहूनी या�णे- या�नी� पुनीवी�ले गठीवी�. पुनीवी�ले पु�णे� हामीरास्त्यावीरा -�ड� �ग गवी�ड� �णेरा फटआहा�. एसा@ ं. टD चीले��नी सा�गMनी -�ड� �ग फटवीरा उतरावी�. हामीरास्त्यावीरूनी �णेरा� वीट पु�डवी�. अंध्या� तसाच्या रास्त्यावीरा -�ड� �ग गवी लेगत�. -�ड� �ग गवीपुसाMनी ठी�� रावीड�पुया�त चीलेत यावी�. अं�तरा ५कि�.मी�. ठी�� रावीड� हा� गडच्या पुयाथ्याची� गवी आहा�. या�र्थ� स्थिअं�श्रे� छDlळ ची-वीळलेराश्रे

ठी-�-रा�लेहा उ-पुV��- ची� भाव्ये आणिणे आ�ष�� इमीरात आहा�. गवीतMनी बु;लेगड�ची� वीट र्थ�ट आपुल्याले प्रबुळमीची�वीरा घे�ऊनी �त�. प्रबुळमीची�वीरा �ण्यासा दDड तसा लेगतA. प्रबुळमीची� गवीतMनी सामीAराची ए� घेळ ठिदसात�. या घेळDतMनी गडवीरा �ण्यासा ए� तसा

पु�रातA. ठी�M रावीड� / स्थिअं�श्रे� पुया�त �ण्यासा पुनीवी�लेहूनीहा� बुसा�सा आहा�त. पुAईं� मीगt - पुनीवी�ले ची�� मीग�वीरा -�ड� �गच्या पु�ढी� पुAईं� फट आहा�. कितर्थ� उतरूनी पुAईं� गवीत पुAहाचीवी�. या�र्थ� सामीAराची अंसाणे- या ड�गरा

सा�ड�वीरूनी प्रबुळमीची� या गवीत �वी�. या�र्थMनी दDड त� दAनी तसात प्रबुळगड गठीवी. मीर्थ�रानी त� प्रबुळगड :- मीर्थ�रानी �वीळDले -ले�ट �ले-या�वीळDले श्रे� किपुसारानीर्थ मी�ठिदरा�वीळMनी डवी��ड� वीळल्यावीरा दहा मिमीकिनीटत आपुणे ए� घेळDत या�ऊनी पुAहाAचीतA. लेAख�ड� शि-ड�च्या साहाय्यानी� दAनी तसात आ�सारा वीड� या गवीत पुAहाAचीत या�त�. आ�सारा वीड�तMनी प्रबुळगडची ड�गरा चीढीत �ल्या

बु�रू�खले� अंसाले�ल्या पुठीरावीरूनी घेळDतMनी वीरा चीढीत गडमीर्थ गठीवी. राहाण्याची� साAया : गडवीरा राहाण्याची� साAया नीहा�. -�ड� �ग गवीत�ले -ळ�च्या �टवीरा २५ - ३० मीणेसा�ची� �Aपुण्याची� साAया हाAऊ

-�त�. ��वीणेची� साAया : आपुणेची �रावी�पुण्याची� साAया : बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याच्या टक्या आहा�त. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : ३ त� ४ तसा पुयाथ्यापुसाMनी

इरा-ळ गड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३७०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग मीर्थ�रानी जि�ल्हा : ठीणे� श्रे�णे� : अंत्या�त �ठीIणे इरा-ळगड हा ���त किवीभागत या�णेरा कि�ल्ले आहा�. ���त, मीले�गगड, प्रबुळगड हा� सावी�. �A�णेत या�णेरा� कि�ल्ले� आहा�त. �ल्याणे पु�णे� लेAहामीग�वीरूनी �त�नी मीले�गगड, द�वीणे�ची सा�ळ�, मीर्थ�रानी, पु�बु, म्हासामीळ, प्रबुळगड, इरा-ळगड हा पुरिरासारा सावी�ची�ची लेक्षा वी�धाMनी घे�तA. या पुरिरासारात�ले �नी��वीनी तसा� सावी�सामीन्याची आहा�. पुवीसाची� प्रमीणे मी�बुले� अंसाल्यामी�ळ� सावी�त्र भातची� -�त�

फरा मीAठी प्रमीणेवीरा हाAत�. मीहामीग�पुसाMनी गड �वीळची अंसाल्यानी� पुयाथ्याच्या गवीपुया�त वीहानीनी� �ण्याची� साAया हाAत�. इकितहासा : तसा� म्हाटले� तरा या इरा-ळले गड म्हाणेणे�ची अंयाAग्या आहा� �राणे इरा-ळ हा ए� सा�ळ�ची आहा�. त्यामी�ळ� इकितहासातहा� त्याची फरा अंसा �� ठी� उल्ले�ख नीहा�. मी� १६६६ मीध्या� शि-वीराया�नी�

�ल्याणे, णिभावी�ड� - रायारा� पुया�तची सारा मी�लेMख घे�तले. त�व्हा त्यात हा गडद�ख�ले मीराठी�च्या तब्यात आले अंसावी. इरा-ळ म्हाणे�� प्रबुळगडची साख्ख -��रा�. २३ �नी�वीरा� १९७२ राA�� याची

सा�ळक्यावीरा ए� दु खद घेटनी घेडले� त� म्हाणे��, �� मीरा प्र�- दुवीtयाची कि�ल्ल्यावीरूनी पुडMनी दु खद अं�त झाले. त्याच्या स्मीराणेर्थ� दरावीषl २६ �नी�वीरा�ले मी��बुई - ठीण्याची� किगया�राAहा� या�र्थ��मीतत. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : इरा-ळगड म्हाणे�� ए� सा�ळ�ची आहा�. इरा-ळ मीची� पुसाMनी गडवीरा �त�नी, वीट�तची पुण्याची� ए� ट�� लेगत. त�र्थMनी पु�ढी� साAपु� अंसा� प्रस्तराराAहाणे

�रूनी आपुणे गडच्या नी�ढीत पुAहाAचीतA. नी�ढीपुसाMनी र्थAड� वीरा ग�ल्यावीरा, डवी��ड� पुण्याची� ए� ट�� लेगत वी बु�Mलेची ए� �पुरा आहा�. हा� पुणे� किपुण्यासा याAग्या आहा�. नी�ढीतMनी सामीAरा चीढीणेरा� वीट सा�ळक्यावीरा �त�. सा�ळक्यावीरा �ण्यासाठीI प्रस्तराराAहाणेची� त�त्र अंवीगत अंसाणे� आवीश्या�ची आहा�. गडमीथ्यावीरूनी सामीAराची प्रबुळगड, मीर्थ�रानी, ची�द�रा�,

मीले�गगड, �नी�ळ, मीणिणे�गड हा पुरिरासारा ठिदसातA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : राहाण्याची� साAया : नीहा���वीणेची� साAया : इरा-ळवीड�त ५ त� ६ �णे�ची� हाAऊ -�त�. पुण्याची� साAया : मीची� पुया�त गडवीरा�ले टक्यात पुणे� अंसात�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : इरा-ळवीड�तMनी ए� तसा. साMचीनी : अंकित�ठीIणे ( गडमीर्थ गठीण्यासा प्रस्तराराAहाणेची� त�त्र या�णे� आवीश्या� आहा�). १०० फM टD राAपु वी इतरा

किगया�राAहाणेची� सामीनी साAबुत अंसाणे� आवीश्या� आहा�.

�नी�ळ

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : २५०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग मीर्थ�रानी जि�ल्हा : रायागड

श्रे�णे� : साAपु� पुनीवी�ले किवीभागत या�णेरा आणिणे रायागड जि�ल्ह्यात मीAडणेरा हा कि�ल्ले त्याच्या अं�गठी साराख्या आ�रामी�ळ� सावी�ची� लेक्षा नी�हामी�ची वी�धाMनी

घे�तA. �नी�ळ्या खलेची� अंभायाराण्या हा� सा�राणिक्षात प्रद�- म्हाणेMनी राखले� ग�ले� आहा�. ए� त� दAनी ठिदवीसाच्या भाट�� त�त या�र्थ�ले सावी� कि�ल्ले� किफरूनीहाAतत.

इकितहासा : कि�ल्ल्या�मीध्या� अंसाणे- या टक्या�वीरूनी हा सातवीहानी�ले�नी अंसावी अंसा� वीटत� मीत्र याची उल्ले�ख यादवी�ळत आढीळतA. शि-वीराया�नी� इ.सा. १६५७ मीध्या� कि�ल्ले घे�तले. पु�रा�दराच्या तहामीध्या� मीAगले�नी द�ण्यात या�णे- या २३ कि�ल्ल्या मीध्या� �नी�ळ कि�ल्ल्याची सामीवी�- हाAत. यानी�तरा सानी १६७० नी�तरा मीहारा��च्या सा;न्यानी� छपु घेलेMनी �नी�ळ कि�ल्ले सारा �� ले आणिणे पुवीसाळ

सा�रू हाAण्यापुMवीl सावी� �ल्याणे प्र�त �बु�� �� ले. पु�ढी� सा�भा�� मीहारा��च्या �ळत कि�ल्ले पु�न्हा मीAगले�नी� घे�तले त्यानी�तरा तA पु�-व्ये��ड� ग�ले. सानी १८१८ मीध्या� �नीराले प्र]र्थरानी� हा कि�ल्लेघे�तले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : हा कि�ल्ले प्रशिसाद्ध आहा� तA या�र्थ�ले पुक्षा� अंभायाराण्यामी�ळ�. कि�ल्ल्याची मीर्थ फराची लेहानी आहा�. गड किफराण्यासा साधाराणे ३० मिमीकिनीट� पु�रातत. वीट�नी�

कि�ल्ल्यावीरा या�त�नी ए� दरावी� लेगतA. दरावी� बु- याची- ढीसाळले�ल्या अंवीस्था�त आहा�. दरावी�तMनी आत शि-राल्यावीरा सामीAराची, भावीनी� मीत�ची� मी�ठिदरा आहा�. सामीAराची ए� मीAठी वीड आहा�. वीड सा�पुMणे� ढीसाळले�ल्या अंवीस्था�त आहा�. वीडच्या सामीAराची -��राची� हिंपु%ड आहा�. सामीAराची अं�गवीरा या�णेरा सा�ळ� आहा�. सा�ळक्याच्या पुयाथ्या-� पुण्याची� ट�/

आणिणे धान्या �Aठीरा� आहा�. सा�ळ� चीढीण्यासाठीI प्रस्तराराAहाणेची� त�त्र या�णे� आवीश्या� आहा�. साAबुत प्रस्तराराAहाणेसाठीI आवीश्या� अंसाणेरा� साकिहात्या सा�द्ध हावी�. या व्येकितरिराक्त कि�ल्ल्यावीरा पुहाण्यासाराख� �हा�ची नीहा�. �नी�ळ कि�ल्ले आणिणे पुक्षा� अंभायाराण्या हा� सावी� ए� ठिदवीसात

पुहूनी या�ण्यासाराख� आहा�.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : मी��बुई - गAवी मीग�नी� : मी��बुई - गAवी मीग�नी� पुनीवी�ले साAडल्यानी�तरा शि-राढीAणे गवी लेगत�. या गवीनी�तरा लेग�साची पु�ढी� �नी�ळ्याची पुरिरासारा

लेगतA. मीहामीग�च्या डवी��ड�ची -सा�/या किवीश्रेमीधामी आणिणे �हा� हा]ट�ल्सा आहा�त. एसा. टD बुसा या�र्थ� र्थ�बुत�. सामीAराची अंसाणे- या हा]ट�ले �वीळMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा वीट आहा�. वीट ची�गले� प्र-स्त आहा�. साधाराणे कि�ल्ल्यावीरा पुAहाचीण्यासा अंड�ची तसा पु�रातत. वीट�तची

बु�Mले पुक्षा� सा�ग्रंहालेया आहा�. रासायानी� - आपुट मीग�नी� : रासायानी� - आपुट मीग�नी� आ�� ळवीड� गवी गठीवी�. या गवीतMनी या�णेरा� वीट मी�ख्या वीट�ले या�ऊनी मिमीळत�.

वी�ळ साधाराणे ३ तसा.

राहाण्याची� साAया : �ल्ल्यावीरा राहाण्याची� साAया नीहा�. मीत्र कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्याच्या अंसाणे- या -सा�/या किवीश्रेमीधामीत राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : कि�ल्ल्याखले� हा]ट�ल्सा आहा�त.

पुण्याची� साAया : गडवीरा बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� ट�� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : २ १/ २ तसा.

मीणिणे�गड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : २५०० फM टकि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�ड�गरारा�ग ���त पुनीवी�लेजि�ल्हा : रायागडश्रे�णे� : मीध्यामीमी��बुई पु�णे� हामीरास्त्यावीरुंनी �त�नी अंनी�� कि�ल्ले� आपुल्यालेठिदसातत.प्रबुळगड,इरा-ळ,ची�द�रा�,मीर्थ�रानी,�नी�ळ,लेAहागड, किवीसापुMरा आणिणे या�च्या सा�गत�तची ए� कि�ल्ले आहा� त्याची� नीवी� मीणिणे�गङ. �नी�ळ,सा��-�, मीणिणे�गड हा� या रा�ग�त�ले त�नीभाऊ. मीणिणे�गडच्या आ��बु��ची सावी� प्रद�- साधानी अंसाले तरा� या�र्थ�ले लेA��ची� राहाणे�मीनी मीत्र साधा�ची आहा�. -�त� हा या�र्थ�ले लेA��ची प्रमी�ख व्येवीसाया.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� कि�ल्ल्यात प्रवी�- �� ल्यावीरा सामीAराची तटबु�दD ठिदसात� हा� तटबु�दD अंनी�� ठिठी�णे� त�टले�ले� आहा�. तटबु�दDमीधानी आत शि-राल्यावीरा सामीAराची द�ऊळ ठिदसात� आणिणे पु�ढी� दAनी �Aठी ठिदसातत. �Aठी�ची� दरा� अं�Mनीहा� -बुMत आहा�त. तटबु�दDतMनी पुकिहाल्या सापुटDवीरा उतराण्यासाठीI पुया- या आहा�त. या�र्थMनी र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा पुण्याची� ट�/ आढीळतत. त्याच्या सामीAराची �Aत्याची�

अंवी-�ष ठिदसातत. या�र्थMनी डवी��ड� फ� टणे- या वीट�नी� पु�ढी� ग�ल्यावीरा आणेख� ४ टक्या ठिदसातत यात मी0पुया�त पुणे� अंसात�. टक्या�च्या सामीAराची -��राची� हिंपु%ड आहा�. पु�ढी� ग�ल्यावीरा दAनी ची�गले� बुधाले�ले� बु�रुं� आढीळतत. या�र्थMनी पु�न्हा गड जि�र्थMनी पुहायाले सा�रावीत �� ले त्या �ग�पु-� या�ऊनी पुAहाचीतA.कि�ल्ल्यावीरूनीप्रबुळगड,इरा-ळगड, �नी�ळ आणिणे सा��-�ची कि�ल्ले हा पुरिरासारा ठिदसातA. सा�पुMणे� गडफ� रा�सा

अंधा� तसा पु�रातA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : पुनीवी�ले हिं�%वी खAपुAले� मीगtयायाची� झाल्यासा आपुट� फटमीगtरासायानी��ड� वीळवी�. रासायानी�मीधाMनी वीशि-वीले� गवीत यावी�. वीशि-वीले� गवीतMनी वीडगवी गवीत यावी�. वीडगवी

कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्याची� गवी आहा�. पुनीवी�लेहूनी वीडगवी पुया�त या�ण्यासा दDड तसा पु�रातA. वीडगवी हा� बु- यापु;�/ मीAठी� गवी आहा�. मीणिणे�गडची� ए� सा�ड गवीतची उतराले�ले� आहा�. या साAड�च्या साह्यानी� सामीAराच्या ड�गराधारा�वीरा चीढीत �वी�. वीडगवी पुसाMनी ड�गराच्या मीथ्यावीरा �ण्यासा अंधा� तसा पु�रातA. या डAगराच्या

मीथ्याचीरा �तरावीड� वीसाले�ले� आहा�. या वीड�तMनी गड सामीAराची ठिदसातA. गडच्या ठिद-�नी� चीलेत किनीघेयावीरा अंध्या�तसातची आपुणे ए� ��गलेत शि-रातA. या�र्थMनी पु�ढी� �ण्यासाठीI दAनी वीट फ� टतत. १. मीणिणे�ची� सिंले%ग� मीगt उ�वी��ड� �णेरा� वीट प्र-स्त आणिणे मीळले�ले� आहा�. या वीट�नी� �त�नी गड डवी��ड� ठी� वीMनी आपुणे पु�ढी� �तA. वीट ��गलेतMनी पु�ढी� ग�ले�ले� आहा�. सा�मीरा� अंध्या� तसानी� आपुणे

गडच्या पुणिpमी टA�वीरा पुAहाचीतA. या�र्थ�ची गडले शिचीट�M नी ए� साMळ� आहा�. यालेची ' मीणिणे�ची� सिंले%ग�' म्हाणेतत. या�र्थMनी ए� वीट साराळ पु�ढी� पुठीरावीरा ग�ले�ले� आहा� तरा दुसारा� वीट डवी��ड� ��गलेत वीरा चीढीत ग�ले�ले� आहा�. हा� वीट कि�ल्ले आणिणे सा�ळ� या�च्या बु�चीक्यातMनी वीरा �त�. हा�ची वीट आपुणे पु�डयाची�. या वीट�नी� र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा

ए� घेळ लेगत�. या घेळDतMनी वीरा चीढीMनी �याची� पुणे वीट �रा दमीछ� �राणेरा� आहा�. या वीट�नी� कि�ल्ल्यावीरा पुAहाचीण्यासा ए� तसा लेगतA. २. खिंख%ड�त�नी

उ�वी��डच्या वीट�ची नीद साAडMनी ं�याची आणिणे सामीAरा अंसाणे- या झाड�त शि-रायाची�. या वीट�नी� आपुणे सामीAराची� ड�गरासा�ड चीढीत �तA. पु�ढी� दAनी उ�चीवीट� पुरा �� ले� �/ आपुणे ए� खिंख%ड�तपुAहाचीतA. या�र्थ�ची ए� छAटसा सा�ळ� आहा�. सा�ळ� आणिणे ड�गरा या�च्या खिंख%ड�तMनी वीरा चीढीले� �/ आपुणे पु�न्हा ए� घेळDत पुAहाचीतA. या घेळDतMनी साAपु� प्रस्तराराAहाणे �रूनी वीरा चीढीले� �/ आपुणे ए�

पुठीरावीरा या�ऊनी पुAहाचीतA आणिणे या पुठीरावीरा क्रू� १ ची� वीट आपुल्या वीट�ले या�ऊनी मिमीळत�. या दAन्हा� वीट ए�त्र या�ऊनी पु�ढी� ए� वीट तयारा हाAत� आणिणे आपुणे कि�ल्ल्यात प्रवी�- �रातA. राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा राहाण्याची� साAया नीहा�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा बुरामीहा� किपुण्याची� पुण्याची� ट�� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ :

वीडगवीमीगt३ तसा.

ची�द�रा�

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : २३०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग मीर्थ�रानी जि�ल्हा : ठीणे� श्रे�णे� : �ठीIणे मी��बुई- पु�णे� लेAहामीग�वीरूनी �ल्याणेहूनी ���त�ड� �तनी ए� ड�गरारा�ग आहा�. त्यातMनी आपुले भालेर्थAराले मीर्थ उ�चीवीले�ले ए� प्रची�ड सा�ळ� ठिदसातA, त्याची� नीवी ची�द�रा�. बुदलेपुMरा- वी�गणे�

स्थानी�दराम्यानी बुदलेपुMरा- ���त रास्त्यावीरा गAरा�गवी नीवीची� गवी आहा�. या�र्थMनीची ची�द�रा�ची� वीट आहा�. नीखिंख%ड,ची�द�रा�, म्हासामीळ नीवीरा� बुAया� या ड�गरारा�ग�त�ले ए� वी पुनीवी�लेच्या प्रभामी�डळची� मीनी�रा� अंसाणेर्‍या �नी�ळ, प्रबुळगड, इरा-ळगड, मीणिणे�गड, पु�बु, मीर्थ�रानी आणिणे अं- कि�त�तरा� गड�पु;�/ ए� म्हाणे�� ची�द�रा� हाAया. ची�द�रा�च्या पुयाथ्या-� अंसाले�ले� घेनीदट वीWक्षारा��, गवीतळ घेसाराड�

वीट अंनी@ ंमी�रामीड किनीसाराड �तळमीर्थ म्हाणे�� साह्याद्रDत�ले ए� बु��Aड आव्हानी आहा�. तमीसाई गवीच्या हाद्दDत अंसाणेरा अंसा हा दुग� प्रस्तराराAहाणे �ले�ची� आवीड अंसाणेर्‍या किगया�राAहा��ची� खसा आ�ष�णे आहा�. इकितहासा : खरा� तरा रायागड जि�ल्ह्याची� दुग�भाMषणे -Aभाणेरा हा कि�ल्ले अंसाMनीहा� तसा� नीवी घे�ण्या�Aग� इर्थ �हा� घेडले� नीहा�. कि�ल्ल्यावीरा�ले ग�हा�च्या अंले��ड� ए� पुडक्या अंवीस्था�त�ले -�ष तटबु�दD

ठिदसात�. कि�ल्ले�पुणेची� हा�ची �या त� खMणे. मी� १६५६ मीध्या� शि-वीराया�नी� �ल्याणेणिभावी�ड�- रायारा� पुया�तची सारा मी�लेMख घे�तले, त�व्हा त्यात हा गडहा� मीराठी�च्या तब्यात आले अंसावी. अंल्पुकिवीस्तरा, पुण्याची� �मी�साठीवीणेM�, बु�धा�मीची अंभावी, मीया�ठिदत लेA��ची� मी�क्�मीची� साAया, अंकित-या अंवीघेड वीट हा� सारा� पुहूनी हा कि�ल्ले नीसाMनी, ए� लेष्�रा� ची��/ अंसावी� अंसा�ची वीटत�. �हा� �णे�च्या मीत� ७

ऑक्टAबुरा १९५७ राA�� ची�द�रा� कि�ल्ल्याच्या सा�ळक्यावीरा सा�घेठिटत प्रस्तराराAहाणेची प्ररा�भा झाले

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : ग�हा�त पुMवीl ए� शि-वीसिंले%ग वी नी�दD हाAत. शि-वीहिंपु%ड� भा�गले�ल्या अंवीस्था�त आहा�. तरा नी�दDची� अंपुहाराणे झाले� आहा�. ग�हा�च्या अंले��ड�ची ए� सा�मीधा�रा पुण्याची� ट�� आहा�. ऑक्टAबुरा -�वीट पुया�तची त्यात पुणे� अंसात� ८ त� १० �णे�च्या मी�क्�मीसाठीI ग�हा उत्तामी आहा�. ग�हा�च्या र्थAड� पु�ढी� सा�ळक्याच्या पुयाथ्या-� द�ख�ले ए� ट�� आहा�. �तळमीथ्याची किवीस्तरा फक्त ले�बु�

पु�रातची आहा�. रुं� दD �वीळ�वीळ नीहा�ची. दराड �Aसाळल्यामी�ळ� सा�ळक्याची मीर्थ गठीणे� फराची �ठीIणे झाले� आहा�. सा�ळक्यावीरूनी उगवीत�ले मीर्थ�रानी पु�बु, रा@ ंबुळची� ड�गरारा�ग इ. ठिदसात�. तरा मीवीळत�ले भा�मी-��राची� पुठीरा ,शिसाध्दगड, गAराक्षागड, पु�ठीची कि�ल्ले इ. ठिदसातत. गडच्या

पुयाथ्याची पुरिरासारा पुवीसाळ्यात फराची रामीणे�या वी किवीलेAभानी�या अंसातA. धाबुधाब्याची आस्वीद घ्यायाले अंनी�� पुया�ट� या�र्थ� या�तत. गडवीरा �ण्याच्या वीट : मी��बुई- ���त लेAहामीग�वीरा�ले 'वी�गणे�' या रा�ल्वी� स्थानी�वीरा उतरावी�. त�र्थMनी लेAहामीग�च्या �ड��ड�नी� ( बुदलेपुMराच्या ठिद-�सा) �णेर्‍या वीट�नी� गAरा�गवी गठीवी�. मी�ख्या रास्त्यावीरूनी डवी��ड� �णेरा� वीट ( �धा� साड�) सिंची%चीAले� या पुयाथ्याच्या गवी� घे�ऊनी �त�. बुदलेपुMरा स्थानी�त उतरूनी सिंची%चीAले�सा साधाराणे पुऊणे तसाची� पुयापु�ट �रूनीहा� पुAहाचीत या�त�. ( वी�गणे� स्थानी�तMनी गAरा�गवी पुया�त �ण्यासा भाडची� वीहानी�हा� मिमीळतत.)

सिंची%चीAले� गवीसा उ�वी��ड� ठी�ऊनी वीरा �णेर्‍या दAनी वीट आहा�त. ए� लेहानीश्या ट��डच्या दAनी बु�M�नी� ह्या वीट �तत. ट��ड�च्या उ�वी��डMनी �णेरा� वीट दगडधा�ड�मीधाMनी �णेरा� खड�ळआहा�. तरा ट��ड�च्या डवी��डMनी �णेरा� वीट घेसाराडया लेले मीत�वीरा�ले झाड�झा�डपु�तMनी �णेरा� आहा�. ह्या दAन्हा�हा� वीट मीध्याभाग� अंसाणेर्‍या ए� लेहानी- पुठीरावीरा घे�ऊनी �तत. त�र्थMनी दAनी

ड�गरानी सामीई� अंसाणेरा�, इ�ग�� 'त' अंक्षाराच्या आ�राची� खची ठिदसात�. त्या ठिद-�नी� चीलेत राहावी�. ह्या खची�च्या उ�वी��डची ड�गरा म्हासामीळची तरा डवी��डची उ�ची सा�ळ� अंसाणेरा ड�गरा ची�द�रा� हाAया. पुठीरावीरूनी र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा पुण्याची� �हा� ओहाAळ लेगतत. त्याच्याचीवीरा धाबुधाब्याची मीग� आहा�. धाबुधाब्याची� पुत्र ओले�डMनी धाबुधाब्याच्या डवी��ड� अंसाणेर्‍या पुया वीट�नी� गड

चीढीण्यासा सा�रावीत �रावी�. साधाराणेत तसाभाराच्या चीढीणे�नी�तरा आपुणे ए� सिंची%चीAळ्या मीथ्यावीरा पुAहाAचीतA. त्याच्या दAन्हा� बु�Mसा दरा� आहा�. त�र्थMनी डवी��ड� �णेरा� वीट र्थ�ट ग�हा�पु-� घे�ऊनी �त�. नीवी�नीची किगया�राAहाणे �राणेर्‍या�नी� साAबुत वीटड नी�णे� उत्तामी.

राहाण्याची� साAया : ग�हा�त ८ त� १० �णे�ची�. ��वीणेची� साAया : स्वीत ची �रावी�. पुण्याची� साAया : ऑक्टAबुरा -�वीट पुया�त ( पुवीसावीरा अंवीले�बुMनी आहा�.) टक्यात पुणे� अंसात�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : सिंची%चीAले� गवीतMनी दDड तसा. साMचीनी : गडमीर्थ गठीण्यासा अंवीघेड अंसा� प्रस्तराराAहाणे �राणे� आवीश्या� आहा�.

अंवीशिचीतगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३०० मी�. कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग राAहा जि�ल्हा : ���त श्रे�णे� : साAपु� दणिक्षाणे �A�णेत ��� डशिले� नीदDच्या त�रावीरा राAहा गवीच्या आ��बु�Mले पुसाराले�ल्या ड�गरारा�ग�मीध्या� गद� रानीनी� वी�ढीले�ले अंवीशिचीतगड पुहाणे� हा ए� सा�राम्या अंनी�भावी ठीरातA. मीहाराष्ट्रात�ले मीA�क्या पुणे श्रे�मी�त गड�मीध्या� या गडची� गणेनी हाAत�. राAह्यापुसाMनी ५ कि�.मी�. वीरा अंसाले�ल्या

हिंपु%गळसाई गवीपुसाMनी गडची� उ�ची� ३०० मी�. भारात�. घेनीदट झाड�मी�ळ� गडवीरा �ण्याची मीग� दुग�मी झाले आहा�. सावी� बु�M�नी� तट�नी� आणिणे बु�रुं��नी� वी�ढीले�ले अंसाल्यानी� हा कि�ल्ले सा�राक्षाणेच्या दृष्ट�नी� मीहात्त्वीची हाAत. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडवीरा फरासा� पुहाण्यासाराख� �हा� नीहा�. गडच्या दणिक्षाणे बु�रुं��ड�ले दरावी� ढीसाळले�ल्या अंवीस्था�त आहा�. दुसार्‍या दरावी�त पुण्यानी� त�ड� �बु

भाराले�ले तलेवी आहा�. ��� डत�ले पुणे� ए�दमी किपुण्यायाAग्या आहा�. �वीळची ख�डAबुची� �ळ्या पुषणेत�ले मीMतl आहा�. पुवीसाळ्यानी�तराची� या�र्थ�ले किनीसाग�सा¶दया� पुहाण्यासाराख� अंसात�. इर्थल्या रानीतरानीड��रा�,मी�ड,किबुबुळ्या, �Aल्हा� इ. प्रणे� आढीळतत. गडवीरूनी सामीAराची त;लेबु;लेच्या दAनी प्रस्तराभिंभा%त� ,सा�धागड,सारासागड,धानीगड,�Aरा�गड,रायागड, सावीष्णे�ची घेट इत्यादD पुरिरासारा न्याहाळत या�तA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : गडवीरा �ण्यासाठीI त�नी वीट आहा�त. १. हिंपु%गळसाई मीग : अंवीशिचीतगडवीरा �ण्यासाठीI मी��बुई�रा�नी� अंर्थवी पु�णे��रा�नी� प्रर्थमी राAह्याले यावी�. या�र्थMनी पुया� दDड तसाची� पुया� रापु�ट �� ल्यावीरा गडच्या पुयाथ्या-� अंसाले�ल्या हिंपु%गळसाई गवीत

आपुणे पुAहाAचीतA. हा� अं�तरा साधाराणेपुणे� ५ कि�.मी�. आहा�. या�र्थMनी गडवीरा �णेरा� वीट साराळ आणिणे मीळले�ले� अंसाल्यानी� तसाभारात गडवीरा पुAहाAचीत या�त�. २. मी�ढी मीग : मी��बुई- राAहा मीग�वीरा राAह्याच्या अंगAदरा ७. ५ कि�.मी�. अंसाले�ल्या मी�ढी या गवी� उतरावी�. गवीतMनी किवीठीAबु मी�ठिदराच्या मीगMनीची गडवीरा �ण्यासाठीI वीट आहा�. या वीट�नी� आपुणे ए� तसात

गडवीरा पुAहाAचीतA. वीट दट झाड�मीधाMनी �त अंसाल्यानी� वीट ची��ण्याची� -क्यात आहा�. या वीट�नी� आपुणे पुडक्या बु�रुं�वीरूनी गडवीरा पुAहाAचीतA. बु�रुं�वीरूनी डव्ये बु�Mले ��� डशिले� नीदDच्या खAर्‍ यात�ले मी�ढी वी हिंपु%गळसाई हा� गवी� ठिदसातत.

३. पुडमी मीग : गडवीरा �ण्याची कितसारा मीग� पुडमी गवीतMनी या�तA. राAहा मीगtहिंपु%गळसाई गवीले या�त�नी राAहा नीगAठीणे� मीग�वीरा ए� बु�द पुडले�ले �गद �राखनी आहा�. या �राखन्याच्या मीगMनी �णेरा� वीट गडच्या दणिक्षाणे प्रवी�-द्वारापु-� घे�वीMनी �त�. या वीट�नी� गडवीरा �ण्यासा दAनी तसा पु�रातत. राहाण्याची� साAया : गडवीरा राहाण्याची�

साAया नीहा�. ��वीणेची� साAया : ��वीणे आपुणे स्वीत घे�वीMनी �वी�. पुण्याची� साAया : गडवीरा बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� तळ� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : हिंपु%गळसाई मीगt१ तसा तरा पुडमी मीगt२तसा.

किबुरावीड�

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : १२००फM ट. कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग राAहा जि�ल्हा : रायागड

श्रे�णे� : साAपु� राAह्याच्या अंवीशिचीतगड पुसाMनी सा�रू झाले�ल्या ड�गरारा�ग�त घेAसाळगड,तळगड, मीनीगड �� ड� �गड, बु�रावीड� अंसा� अंनी�� छAट�छट� कि�ल्ले�

आहा�त. इकितहासात फरासा �� ठी� उल्ले�ख नीसाले�ले बु�रावीड�ची कि�ल्ले राAह्यापुसाMनी १८ कि�. मी� अं�तरावीरा आहा�. स्वीतची� वीहानी अंसा�लेतरा १ त� २ तसात कि�ल्ले साहा� पुहूनी हाAत�.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गवीतMनी कि�ल्ल्यावीरा �त�नी वीट�तची भावीनी� मीत�ची� प्र-स्त मी�ठिदरालेगत�. मी�ठिदरापुया�त �ण्यासा सा�मीरा� १०० बु�धाले�ल्या पुया- या आहा�त. साध्या द�वीळच्या��णे�ध्दराची� �मी चीलेM आहा�. द�वीळच्या प्र�गणेत तAफ ठी�वीले�ले� आहा�. मी�दDराच्यामीग�ले बु�Mसा शि-वीराया�ची ६ फ� टD पु�तळ उभा आहा�. या�र्थMनी र्थAड� वीरा चीढील्यावीराआपुणे ए� सा�टवीले�ले बु�रू�पु-� या�ऊनी पुAहाचीतA. बु�रुं�पुसाMनी ए�

वीटउ�वी��ड� वीळत�. हा� वीट सा�पुMणे� कि�ल्ल्याले वीळMनी गडवीरा पुAहाचीत�. वीट�त ए�ठिठी�णे� खड�त खAदले�ले� पुण्याची� ट�� आहा� त्याले' घेAडची� ट�� 'म्हाणेतत. कि�ल्ल्याची� वी;शि-ष्ट अंसा� �/ कि�ल्ल्याच्या चीहुबु�Mसा तटबु�दD किवीराहा�त बु�रुं�आहा�त. गडच्या या मीग�ले बु�Mसा गडची�

सा�बु� अंसा� प्रवी�-द्वारा आहा�. आ�हा� हा�बु- यापु;�/ -बुMत आहा�. या�र्थMनी र्थAड�वीरा ग�ल्यावीरा आपुणे र्थ�ट कि�ल्ल्यातची प्रवी�-�रातA. गडमीथ्यावीरा पुडक्या वीडची� अंनी�� अंवी-�ष आहा�त. कि�ल्ल्यावीरा अंनी��पुण्याची� ट�/ आढीळतत. गडमीर्थ फराची किनीमी�ळत अंसाल्यानी�

तA किफराण्यासा अंधा�तसापु�रातA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : कि�ल्ल्यावीरा �ण्याची ए�ची मीग� आहा�. तA किबुरावीड� गवीतMनी �तA. राAहा मी�रुंड मीग�वीरा चीणे�रा नीवीची� गवी आहा�. राAह्यापुसाMनी १८ कि�. मी� वीरा तरा मी�रुंड

पुसाMनी ५ कि�. मी� वीरा चीणे�रा गवी आहा�. चीणे�रा गवीपुसाMनी किबुरावीड� गवी ५ कि�मी� वीराआहा�. किबुरावीड� हा� पुयाथ्याची� गवी आहा�. गवीतMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा पुयावीटआहा�. किबुरावीड� गवीतMनी कि�ल्ले गठीण्यासा अंधा� तसा लेगतA.

राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा राहाण्याची� साAया नीहा� मीत्र किबुरावीड� गवीत अंसाणे- या मी�ठिदरात २० लेA��ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : ��वीणे आपुणे स्वीत घे�वीMनी �वी�. पुण्याची� साAया : गडवीरा बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� तळ� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : किबुरावीड� गवीतMनी अंधा�तसा .

तळगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : १००० फM ट. कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग राAहा जि�ल्हा : रायागड

श्रे�णे� : साAपु� राAह्याच्या आ��बु��ले अंनी�� ड�गरारा�ग पुसाराले�ल्या आहा�त. या ड�गरारा�ग पुसाराले�ल्या आहा�त. या ड�गरारा�गवीरा अंनी�� कि�ल्ले� ठीणे मी�डMनी बुसाले�ले� आहा�त. त्यापु��/ तळगड हा ए�कि�ल्ले. इकितहासा : राAह्यापुसाMनी सामी�द्र अंगदD �वीळची आहा�. ��� डशिले� नीदD जि�र्थ� सागराले मिमीळत� तA सावी� भाग पुMवीl सागरा� वीहात��/साठीI वीपुराले �त अंसा�. या सावी� पुरिरासारावीरा नी�रा ठी� वीण्यासाठीI अंनी�� कि�ल्ले� बु�धाले�

ग�ले� त्यापु;�/ ए� म्हाणे�� तळगङशि-वीराया�नी� या सावी� पुरिरासाराची� मीहात्वी �णेले� हाAत� म्हाणेMनीची तळगड आणिणे घेAसाळगड हा� कि�ल्ले� आपुल्या तब्यात घे�तले�. पु�ढी� रा� �यासिंसा%ग-� झाले�ल्या पु�रा�धारा कि�ल्ल्याच्या तहामीध्या� मीहारा��नी� १२ कि�ल्ले� स्वीत �ड� ठी� वीले�. त्यामीध्या� तळगड हा ए� हाAत. यावीरूनीची या कि�ल्ल्याची� मीहात्वी आपुणेसा सामी�त�. पु�ढी� १८१८ मीध्या� �नीराले प्रर्थरानी� हा कि�ल्ले जिं�%�ले.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : कि�ल्ले तसा लेहानीची त्यामी�ळ� याची घे�रापुणे मीA��ची. कि�ल्ल्याची� वी;शि-ष्ट म्हाणे�� तटबु�दD अं�Mनीहा� -बुMत आहा�. अंनी�� ठिठी�णेची� बु�रुं� आ�हा� ची�गल्या स्थिस्थाकिततआढीळतत. कि�ल्ल्यात शि-रात�नी पुडझाड झाले�ले दरावी� लेगतA तA म्हाणे�� हानी�मीनी दरावी�. या हानी�मीनी दरावी�च्या उ�व्ये �Aपु- यात मीरुंत�ची� सा��दरा मीMतl �Aराले�ले� आहा�. गड हा दणिक्षाणेAत्तारा

पुसाराले�ले आहा�. दरावी�तMनी आत ग�ल्यावीरा र्थAडची अं�तरावीरा पुण्याची� खAदले�ले� सात ट�/ आढीळतत. पु�ढी� दणिक्षाणे��ड� चीलेत ग�ल्यावीरा बु�रुं� आहा�. अंनी�� ठिठी�णे� घेरा�ची� आणिणे वीड�ची� अंवी-�षआढीळतत. गडची वीपुरा ट�हाळणे� व्येकितरिराक्त इतरा फरासा हाAत नीसाल्यानी� फरा-� शि-बु�दD गडवीरा नीसावी�. कि�ल्ल्यावीरा घेAसाळगड,मीहाड, राAह्याची� खड� अंसा सावी� पुरिरासारा ठिदसातA. गडची घे�रा

आटAपु-�रा अंसाल्यानी� अंध्या� तसात कि�ल्ले किफरुंनी हाAतA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : कि�ल्ल्यावीरा �ण्याची� मी�ख्या वीट हा� तळगवीतMनीची वीरा �त�. तळगवीपुया�त �ण्यासाठीI अंनी�� वीट आहा�त. गवीतMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI ए�ची वीट आहा�. या वीट�नी� गडवीरा �त�नी पुकिहाल्या टप्प्यावीरा ए� छAटD-� सापुटD लेगत�. दुसारा टप्पु म्हाणे�� गडच्या मीची�ची भाग आणिणे कितसारा भाग म्हाणे�� कि�ल्ल्याच्या अं�त�भागत अंसाणेरा� प्र-स्त पुठीराची

हाAया. पुयाथ्यापुसाMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा अंधा� तसा पु�रातA. १. इ�दपुMरामीगt

मी��बुई- गAवी मीहामीगवी�रुंनी मीहाडच्या अंशिले�ड� इ�दपुMरा गवीच्या नी���चीतळगवी�ड� �ण्यासाठीI फट फ� टतA. या�र्थMनी तळगवीत �ण्यासा ४५ मिमीकिनीट� लेगतत.

२. राAहामीगt

राAहृयाहूनी मी�रुंड�ड� �त�नी त�बुड� नीवीची� गवी लेगत�. या�र्थMनी तळगवी ��� �ण्यासा ए� गड�रास्त आहा�.

३. मी�डदले�णे� मीगt

राAहा- मी�रुंड मीग�वीरा राAह्यापुसाMनी १५ कि�मी� अं�तरावीरा ख�णे� फटआहा�. या फटपुसाMनी ५ कि�मी� अं�तरावीरा �� ड गवी आहा�. या �� डपुसाMनी १२

कि�मी� अं�तरावीरा तळगवी आहा�.

राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा राहाण्याची� साAया नीहा� मीत्र तळ गवीत राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : तळगवीत हा]ट�ल्सा आणिणे भाA�नीलेया� आहा�त. पुण्याची� साAया : गडवीरा बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� तळ� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : तळ गवीतMनी अंधा�तसा लेगतA.

गडदची बुकिहारा�

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : २७०० कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग ���त जि�ल्हा : रायागड

श्रे�णे� : �ठीIणे लेAणेवीळ्याच्या उत्तारा�ले दहा मी;ले�वीरा अंसाले�ल्या रा�मीची� कि�ल्ल्यावीरा वीष�भारा दुग�प्र�मी� या�त अंसातत. मीत्र याची रा�मीची��वीळ किनीबु�ड अंराण्यात अंसाले�ल्या बु�ले�द आणिणे बु�लेग अं- ढी�च्या

कि�ल्ल्याची� फरा-� �Aणेले ओळख नीहा�. या कि�ल्ल्याची� आपुल्या साराख्या रानीवीनीत हिंहा%डणे- या मी�डळDनी ओळख �रूनी ठिदले� त� म्हाणे�� 'गA. नी�. द�ड��रा' या�नी�. ढी�ची बुकिहारा� म्हाणे��' ढी�ची कि�ल्ले' आणिणे ' गडदची बुकिहारा�'. ढी�च्या कि�ल्ल्याच्या बु�Mसा अंसाणे- या सा�ळक्याले ' �ळ�रायाची सा�ळ�' अंसा�हा� म्हाणेतत. किवी-�षत ढी�च्या कि�ल्ल्यावीरा पुAहाचीयाची� अंसाल्यासा 'वीदपु'

गवी गठीवी�. कि�ल्ल्याच्या मीथ्यावीरा पुण्याची� दAनी, त�नी ट�/ आणिणे ए� मी�ठिदरा आहा�. मी�ठिदरात ४ �णे�नी झाAपुत या�त�. या कि�ल्ल्याच्याची नी;सार्विग%� तटबु�दDच्या �तळत ' गडदची बुकिहारा�' लेपुMनी बुसाले आहा�. याच्या पुणिpमी�ले पुळसादरा�तलेवी, पुMवीtले उल्हासा नीदDची� खAरा� आहा�.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : बुकिहारा�ची� ग�हा :- या बुकिहारा�च्या ग�हा�तची पुण्याची� ए� मीAठी� ट�� आहा�. या टक्या�मीध्या�ची गवी�- या�नी� ��वीणेसाठीI �हा� भा�ड� ठी� वीले� आहा�त. ��वीणे झाल्यावीरा हा� भा�ड� धा�वीMनी पु�न्हा या टक्यातची ठी�वीवी�. ग�हा�च्या वीराची दDड हा�रा फM ट�ची� �तळभिंभा%त आहा�. ग�हा�च्या सामीAराची

रा�मीची�ची� श्रे�वीधा�नी आणिणे मीनीरा��नी हा� दAनी बुले�कि�ल्ले� ठिदसातत. या�र्थMनीची नीगफणे�ची� टA� , प्रबुळगड , �नी�ळ, मीर्थ�रानी अंसा किवीस्त�णे� पुरिरासारा ठिदसातA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : गडदची बुकिहारा�वीरा अंर्थ�त ढी�च्या ग�हा�पुया�त �णे- या सावी� वीट ' �ळ�रायाची सा�ळ�' आणिणे बुकिहारा�ची ड�गरा यामीधाMनीची �तत. राहाण्याची� साAया : या�र्थ�ले राहाण्याची� ए�मी�वी ठिठी�णे म्हाणे�� बुकिहारा�ची� ग�हा हा�ची हाAया.

��वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया आपुणे स्वीत ची �रावी�. पुण्याची� साAया : ग�हा�तची किपुण्याच्या पुण्याची� ए� मीAठी� ट�� आहा�. वीट�त �� ठी� हा� किपुण्याच्या पुण्याची� साAया नीसाल्यानी� उन्हाळ्यात पुण्याची भारापुMरा साठी अंसाणे� आवीश्या�.

�ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : ४ तसा सा�ड-� मीगt. पु�बु

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : २१०० फM टकि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�ड�गरारा�ग ���तजि�ल्हा : रायागडश्रे�णे� : मीध्यामी पुनीवी�लेच्या ई-न्या�ले मी��बुई पु�णे� मीग�वीरा�ले नी�राळपुसाMनी पुणिpमी�ले त�नी - चीरा कि�लेAमी�टरा अं�तरावीरा हा कि�ल्ले आहा�. मीर्थ�रानीसाराख्या सा��दरा र्थ�ड हावी�च्या ठिठी�णे� अंसाले�ल्या मीणेसा�च्या गद¼पुसाMनी

मीA�ळD� हावी� अंसाल्यासा किनीसाग�प्र�मीVनी� पु�बुची कि�ल्ले किवीसारू नीया�. एरावी�द�ख�ले ए� ठिदवीसाच्या ट्रे��साठीI 'पु�बु' साराख� �वीळची� आणिणे किनीसाग�राम्या �ग -AधाMनी सापुडणेरा नीहा�. कि�ल्ले चीढीण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ , चीढीण्याची� वीट , वीरा�ले ग�हा�ची� राचीनी , ग�हा�सामीAरा�ले किनीसाग�राम्या दृश्या अं- अंनी�� बुबुत�त हा गड 'गAराखगड-�' साधाम्या� साधातA. मीत्र त्यामीनीनी� हा कि�ल्ले चीढीतनी

लेगणेरा� ��गले घेनीदट आहा�. पु�बुच्या कि�ल्ल्याची� किवी�टगड अंसा� द�ख�ले नीवी आहा�. इकितहासा : या कि�ल्ल्याची� मीMळ नीवी पु�बु हा� नीवी पुयाथ्याच्या अंसाले�ल्या पु�बु� द�वी�वीरूनी पुडले� अंसावी�. कि�ल्ल्यावीरा�ले ग�हा�ची शि-वी�� मीहारा��नी� धान्या �Aठीरा�साठीI उपुयाAग �� ले हाAत, अंसा स्पष्ट

ऐकितहाशिसा� सा�दभा� पु�बुच्या कि�ल्ल्याबुबुत आढीळतA. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : पु�बुची कि�ल्ले चीढीतनी वीट�त लेगणेरा धाबुधाबु हा� ए� मीAठी� आ�ष�णे. कि�ल्ल्यावीरा�ले ग�हा�सामीAरूनी पुवीसाळ्यात सा��दरा द�खवी ठिदसातA. ग�हा� सामीAरूनी आपुल्याले नीवीरा-नीवीरा�, भाटAबु अंसा� सा�ळ�� ठिदसातत. या गडवीरा �Aणेत्याहा�

ऋतMत �त या�त�. गडवीरा �ण्याच्या वीट : मीध्या रा�ल्वी�नी� ���तमीगtनी�राळ स्ट�-नीवीरा उतराल्यावीरा स्ट�-नीपुसाMनी र्थAड� बुहा�रा आल्यावीरा सामीAराची मीर्थ�रानी आणिणे त्याच्या बु�Mसा पु�बुच्या कि�ल्ल्याची� द-�नीहाAत�. पु�बुले �ण्यासाठीI नी�राळ स्ट�-नीले उतरावी� आणिणे उ�वी��डची� वीट पु�डवी�.

डवी��डची� वीट आपुणेसा मीर्थ�रानीले घे�ऊनी �त�. ड�गराच्या ठिद-�नी� �तनी मी;दनी,पुAल्ट्रेDफमी�, अंधा�वीट घेरा�ची� बु�धा�मी� या �हा� ख�णे सा�गत या�त�ले. त्यानी�तरा सामीAरा ठिदसाणे- या इले�स्थिक्ट्रे�च्या मीAठीमीAठी ट]वीराच्या ठिद-�नी� मीग�क्रूमीणे �रावी�. शिसामी0टची ए� मीAठी पुया अंसाले�ले ट]वीरा आल्यावीरा त�र्थMनी र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा ए� मीAठी धाबुधाबु लेगतA. या धाबुधाब्या�वीळ आपुल्याले ३ वीट

लेगतत. १) धाबुधाब्याले लेगMनी अंसाले�ले� वीट. २) मीधाMनी ग�ले�ले� मी�ख्या वीट. ३) ट]वीसा�ले लेगMनी अंसाले�ले� वीट. या त�नी वीट�पु;�/ मीधाले� मी�ख्या वीट हा�ची कि�ल्ल्याच्या ग�हा�पुया�त नी�णेरा� खरा� वीटआहा�. पुकिहाल्या वीट�नी� पु�ढी� ग�ल्यासा ��गले लेगत�. पुणे पु�ढी� या वीट�नी� �णे� अं-क्याची आहा�. कितसारा� वीट म्हाणे�� मीनी�ले वीळसा घेलेMनी घेसा घे�ण्यासाराख प्र�रा हाAया. तसा�ची या वीट�ले पुनीवी�ले�ड�

�णेरा� फट� फ� टत अंसाल्यानी� वीट ची��ण्याची� -क्यात �स्त आहा�. मीधाMनी �णेरा� वीट पु�डवी�. या वीट�नी� गणेपुत�ची� शिचीत्र �ढीले�ले दगड या�तA. या दगडच्या उ�व्ये बु�Mनी� वीरा चीढीवी�. हा�ची वीट पु�ढी� झा- याची� हाAत अंसाले� तरा� हा� वीट नी साAडत याची वीट�नी� खिंख%ड�च्या ठिद-�नी� वीटचीले �रावी�. खिंख%ड�त पुAहाAचील्यावीरा त�र्थMनी डव्ये हातले वीळMनी पु�ढी� �वी�. त�र्थMनी पु�ढी� पु�ढीरा दगड लेगतA. पु�ढीरा दगड चीढीण्यासा अंकित-या �ठीIणे अंसाMनी तA पुरा �� ल्यानी�तरा मीत्र पु�ढी� र्थAडची अं�तरावीरा ग�हा लेगत�. प्रर्थमीची �णे- या�नी� वीटडया घे�णे� किहात�रा� आहा�. कि�ल्ले चीढीण्यासा लेगणेरा वी�ळ दAनी त� अंड�ची तसा आहा�. पु�बुवीरा �ण्यासाठीI किगया�राAहा��नी आणेख� ए� वीट आहा�. त्यासाठीI मीर्थ�रानीच्या पु®नीAरामी पु]ईंटवीरा यावी�. या�र्थMनी सा�मीरा� ६ तसात पु�बुच्या ग�हा�त पुAहाचीत या�त�. ग�हा�च्या पुयाथ्या-�

गरुंड �Aराले आहा�. राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा ग�हा�मीध्या� स्वीमी� सामीर्थ�ची� शि-ष्यागणे राहात अंसाल्यानी� ग�हा�च्या बुहा�रा हिं�%वी �वीळची अंसाले�ल्या �पुरा�मीध्या�१० �णे�च्या राहाण्याची� साAया हाAत�. ग�हा��वीळची अंसाले�ले�

पुण्याची� ट�� हा�ची किपुण्याच्या पुण्याची� साAया. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : पुण्यासाठीI ट�� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : ३ तसा नी�राळ पुसाMनी

पु�ठी

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग भा�मी-��रा जि�ल्हा : रायागड

श्रे�णे� : मीध्यामी �Aर्थळDगड हा ���तपुसाMनी ई-न्या�ले साधाराणे २१ कि�.मी�. अं�तरावीरा आहा�. रा�मीची� आणिणे ढी� कि�ल्ल्या�च्या आणिणे शिसाध्दगड

भा�मी-��राच्या अंले��ड� दट झाड�तMनी आपुले उत्ता��ग �तळ�ड उभारूनी हा कि�ल्ले इकितहासाची� साक्षा द�त उभा आहा�. या कि�ल्ल्याले

पुयाथ्याच्या 'पु�ठी' या गवीमी�ळ� ' पु�ठीची कि�ल्ले' अंसा�हा� सा�बुAधाले� �त�. �हा� ठिठी�णे� याची उल्ले�ख �Aर्थळ अंसाहा� आढीळतA. लेहानी- ठिदसाणेर्‍या या कि�ल्ल्याची इकितहासा मीAठी राक्तरा�जि�त आहा�. त्याकिवीषयाची� मीकिहात� मीराठीI वी इ�ग्रं�� �गदपुत्रतMनी नीव्हा� तरा मी�घेले�

�गदपुत्र�मीधाMनी मिमीळत�. हा कि�ल्ले �हा� बुलेढी दुग� नीहा� पुणे बु�लेग सा�ळक्यावीराची ए� सा�राक्षा� ठीणे� हाAत. मीराठी�ची� या कि�ल्ल्यावीरा -स्रागरा हाAत�. सा�भा��मीहारा��च्या �ळत त्याले किवी-�ष मीहात्त्वीहा� प्रप्त झाले�. इकितहासा : औरा�ग��बुनी� नीAव्हा0बुरा १६८४ मीध्या� अंब्दुले �दरा वी अंशिलेकिबुरादरा�नी� या�नी सा�भा�Vच्या तब्यात�ले कि�ल्ले� घे�ण्यासाठीI

पुठीवीले�. '�Aर्थळगड' हा मीहात्त्वीची अंसाMनी �A �Aणे� तA तब्यात घे�ईले, त्याची तबु तळ�A�णेवीरा राहा�ले हा� लेक्षात घे�ऊनी अंब्दुले �दरा यानी� हा कि�ल्ले घे�ण्यासाठीI प्रयात्नी सा�रू �� ले�. तA या कि�ल्ल्याच्या �वीळपुसा ग�ले आणिणे त�र्थ� राहाणेर्‍या लेA��नी आपुले� नीA�रा म्हाणेMनी ठी� वीMनी

घे�तले�. मीराठी� या कि�ल्ल्यातMनी -स्त्र�ची� नी�- आणे �रातत, हा� �ळतची अंब्दुले �दरा वी त्याची� ३०० बु�दू�धारा� नीAव्हा0बुरा १६८४ मीध्या�ची गडच्या पुयाथ्या-� पुAहाAचीले�. मीराठी�नी� त्या�नी मीग� हाटवीले� पुणे तरा�हा� �हा� लेA� कि�ल्ल्याच्या मीगरा�Aट दरावीज्या�वीळ पुAहाAचीले� आणिणे

त्या�नी� ' दरावी� उघेड' अं-� आराडओराड सा�रू �� ले�. कि�ल्ल्यावीरा�ले मीराठी सा;न्याले वीटले� �/ आपुले�ची लेA� हात्यारा� नी�ण्यासाठीI आले�आहा�त. म्हाणेMनी त्या�नी� दरावी� उघेडले. दरावी� उघेडतची मीAगले सा;किनी� आत शि-राले�. मीराठी� वी मीAगले या�च्यात लेढीई झाले�. अंब्दुले

�दराच्या मीदत�साठीI मीणे�A�� पु�ढीरा�हा� आले�. झाले�ल्या लेढीईत मीAगले�नी या- आले�. दुसार्‍याची ठिदवी-� मीराठी�नी� कि�ल्ल्याले वी�ढीघेतले. फरा मीAठीI लेढीई झाले�. दराम्यानीच्या �ळत अंब्दुले �दराच्या मीदत�ले �Aणे�ची नी आल्यामी�ळ� त्याची� पुरिरास्थिस्थात� �ठीIणे झाले�.

बुणे�ची� वी बु�दु�/ची� लेढीई झाले�. कि�ल्ल्यावीराची दरूगAळ आग�च्या भाक्ष्यास्थानी� पुडले. गडवीरा �णेरा� सामी�ग्रं� मीराठी�नी� ले�टल्यामी�ळ� मी�घेले सा;न्याले दरूगAळ वी धान्या मिमीळ�नीसा� झाले�. वी�ढी ट�ल्यानी�तरा दहा बुरा ठिदवीसा�नी� ��न्नराची कि�ल्ले�दरा अंब्दुले अंजि��खनी यानी�

आपुले मी�लेग अंब्दुलेखनी याले सा;न्यासाहा अंब्दुले �दराच्या मीदत�ले पुठीवीले�. अंब्दुलेखनी त�र्थ� पुAहाचीले त�व्हा त्याची� वीट अंडवीण्यासाठीI मीराठी�ची सारादरा नीराA�� हिंत्र%बु� या�नी� त�र्थ�ले खAरा� राAखMनी धाराले� हाAत�. या�र्थ�हा� लेढीई झाले�. नीराA�� हिंत्र%बु� वी इतरा सारादरा धारात�र्थl पुडले� आणिणे �Aर्थळगड मी�घेले�च्या तब्यात ग�ले. इहामीतखनीनी�

नीराA�� हिंत्र%बु�ची� डA�� रास्त्यावीरा ट�गले�. कि�ल्ले जिं�%�M नी साAन्याची� कि�ल्ले� औरा�ग��बु�ड� पुठीवीण्यात आले�. औरा�ग��बुनी� �Aर्थळगड नीवीची अंसा �Aणेत गड अंस्तिस्तत्वीत आहा� �? याची� खत्र� �रूनी मीगची अंब्दुलेखनीले बुणिक्षासा� ठिदले�. मी�घेले�नी� गडले 'मिमीफ्तहुलेफतहा' ( किवी�याची� कि�ल्ले�) अंसा� नीवी ठिदले�. फ� दकिफत�रा�मी�ळ� मीराठी�च्या हातMनी हा मीAक्याची कि�ल्ले किनीसाटले. गड पुरात

मिमीळवीण्यासाठीI मीराठी�नी� प्रयात्नी सा�रू �� ले�. किडसा0बुरा १६८४ मीध्या� गड�ड� �णेर्‍या मी�घेले सा;न्याले मीराठी�नी� अंडवीले�. नी�तरा मीर्‍हामीतखनीलेहा� ७००० मीराठी�च्या त��ड�नी� अंडवीले�. पुणे मीराठी�नी या- लेभाले� नीहा�. त्यानी�तरा एकिप्रले १६८५ मीध्या� ७०० �णे�च्या त��ड�नी� पु�न्हा हाल्ले �� ले. २०० �णे दAरा�च्या शि-ड�च्या मीदत�नी� कि�ल्ल्यात उतराले�. बुरा�ची राक्त सा�डले� पुणे मीराठी�ची� फत्ता� हाAऊ -�ले�

नीहा�. मीराठी�नी� हा मीहात्त्वीची कि�ल्ले गमीवीले हाAत. पु�ढी� १८१७ च्या नीAव्हा0बुरामीध्या� दुसार्‍या बु��रावी पु�-व्येच्या वीत�नी� बुपु�रावी नीमी� -Mरा सारादरानी� हा कि�ल्ले इ�ग्रं��च्या तब्यातMनी साAडवीले. सा�मीरा� १८६२ पुया�त कि�ल्ल्यावीरा मीणेसा�ची राबुत हाAत.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : पुयाथ्या�वीळच्या पु�ठी गवीतMनी चीहुबु�M�नी� तसाल्या साराख पु�ठीची सा�ळ� ठिदसातA. पुयावीट�नी� वीरा पुAहाAचील्यावीरा सामीAराची �तळच्या पुAटत खAदले�ल्या ग�हाठिदसातत. प्रर्थमी आहा� त� द�वी�ची� ग�हा, पुण्याची� ट�� आणिणे मीग

डवी��ड� ऐसापु;सा अं-� भा;राAबुची� ग�हा. या ग�हा�ची� वी;शि-ष्ट म्हाणे�� सापुट, सामीतले भाMमी� आणिणे छतले आधारा द�णेरा� �Aरा�वी नीक्षा�दरा ख�बु. ग�हा�त ४- ५ ठिठी�णे� गAले खळग� आहा�त आणिणे �हा� �Mनी� तAफ� ची� गAळ� आहा�त.

ग�हा��वीळची ए� ऊध्वी�मी�ख� भा�यारात कि�ल्ल्याच्या सा�ळक्यावीरा �ण्यासाठीI व्येवीस्थिस्थात पुयार्‍या �Aराले�ल्या आहा�त. गडमीथ्यावीरा�ले मी�द वीरा, त�र्थ�ले �ले-या आणिणे आ��बु�Mची� वीनीराई सा�खवीहा आहा�. गडमीथ्यावीरुंनी भा�मी-��रा�ड�ले �लेवी�कितणे�ची मीहाले, नीगफणे�, वीघेची

डAळ, शिसाद्धगड, �ल्याणे�ड�ले हा��मीले�ग, ची�द�रा�, प्रबुळगड, इ-�ळगड, मीणिणे�गड, मीर्थ�रानीची� पुठीरा हा किवीस्तWत मी�लेMख नी�रा�च्या टप्प्यात

या�तA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : ���तहूनी एसा@ ं.टD. नी� �-�ळ� मीगtआ�किबुवीले� या गवीत �वी�. हा� अं�तरा साधाराणे ३० कि�.मी�. आहा�. नी�राळहूनी या�तनी �-�ळ� या गवी� यावी� आणिणे �मीरुंखची� एसा@ ं.टD. पु�डMनी आ�किबुवीले� गवीत यावी�. आ�किबुवीले� गवीतMनी गड�ड� �ण्यासा रुंळले�ले� वीट

आहा�. गडच्या पुयाथ्या-� 'पु�ठी' हा� गवी आहा�. या गवीहूनी वीरा गडवीरा चीढीण्याची मीग� दमीछ� �राणेरा आहा�. पुणे वीट�वीरा�ले �रावी�द�ची� आणिणे चीफ्याची� झाड� हा� वीटचीले सा�खवीहा �रातत. हा� वीट साराळ कि�ल्ल्याच्या प्रवी�-व्दरा-� घे�ऊनी �त�. राहाण्याची� साAया : भा;राAबुच्या ग�हा�त २०- २५ �णे व्येवीस्थिस्थात राहू -�तत. ��वीणेची� साAया : आपुणेची �रावी�. पु�ठी गवीत '�Aर्थळगड' नीवीची� हा]ट�ले

आहा�. पुण्याची� साAया : गडवीरा बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� ट�/ आहा�त. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : आ�किबुवीले� गवीपुसाMनी : २ तसा , पु�ठी गवीपुसाMनी : १ तसा

ची�भारागड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : १२०० फM टकि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�ड�गरारा�ग रायागडजि�ल्हा : रायागडश्रे�णे� : मीध्यामी रायागडच्या आ�Mबु�Mले अंसाणे- या ड�गरारा�गवीरा अंनी�� कि�ल्ले� आहा�त. या�त प्रमी�ख्यानी� सिंले%गणे,�ळदुग�, साAनीगड वी ची�भारागड या�ची सामीवी�- हाAतA. या�ची उपुयाAग �� वीळ घेटमीथ्यावीरा नी�रा

ठी�वीण्यासाठीI वी ट�हा�ळणे�साठीI हाAत अंसावी. ची�भारागड हा मीहाडपुसाMनी हा�� च्या अं�तरावीरा आहा�.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� ं�Mगडमीर्थ म्हाणे�� ए� छAट�सा� पुठीराची आहा�. पुठीरावीरा र्थAड�फरा घेरा�ची� अंवी-�ष आहा�त तरा पुठीराच्या खलेच्या ड�गराच्या पुट्टीDवीरा पुण्याची� ए� दAनी ट�/ आहा�त. या टक्या�च्या बु�धाणे�वीरुंनी हा गड फरा पु�रातनी अंसावी अंसा अं�द� बु�धात या�तA. याख�रा�� गडवीरा

पुहाण्या�Aग� �हा�ची नीहा�. अंध्या� तसात सा�पुMणे� गडफ� रा� आटपुत� गडवीरा �ण्याच्या वीट : गडवीरा �ण्यासाठीI मीहाड गठीवी�.मीहाड- पुAलेदपुMरा हायावी� ओले�डMनी पुयाथ्याच्या ची�भाराख�ड गवीतपुAहाAचीवी�. मीहाड एसा.टD. स्थानी�पुसाMनी या�र्थ� �ण्यासा २० मिमीकिनीट� लेगतत. या खिंख%ड�तMनी पुऊणे तसाच्या चीले�नी�तरा आपुणे मीथ्याच्या

�तळ�डपु-� पुAहाAचीतA. �तळ�ड डवी��ड� ठी� वीMनी र्थAड� पु�ढी� �वी�. नी�तरा वीरा �णेरा� वीट पु�डMनी १५ मिमीकिनीत�त गडमीर्थ गठीत या�तA. राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा राहाण्याची� साAयानीहा�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा किपुण्याची� पुणे� नीहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : मीहाड गवीतMनी ए� तसा

�� ड� �गड -किवीश्रेमीगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : २०२० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग रायागड जि�ल्हा : रायागड

श्रे�णे� : साAपु�

पु�ण्यापुसाMनी ९० कि�. मी� अं�तरावीरा अंसाणेरा हा कि�ल्ले पुहाण्यासाठीI उत्तामी �लेवीधा� म्हाणे�� आक्ट�बुरा त� फ� ब्र�वीरा�. आक्ट�बुरा मीध्या� पुवीसाळ नी��तची ओसाराले�ले अंसातA सावीl�ड� किहारावी�गरा झाले�ले� अंसात�. अं- वीतवीराणेत �A�णेत�ले कि�ल्ले� पुहाण्याची� मी� �हा� औराची अंसात�.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्या-� �� ड�ई द�वी�ची� मी�ठिदरा आहा�. कि�ल्ल्यावीरा �त�नी वीट�तची ए� भाग्रंवी-�ष झाAले�ले दरावी� आढीळतA. कि�ल्ल्याची सावी�धा मीर्थ म्हाणे�� ए� सा�ळ�ची हाAया. दरावीज्यातMनी आत शि-राल्यावीरा सामीAराची १ मी� उ�ची�ची� हानी�मीनी मीMतl आपुल्या नी�रा�सा पुडत�. मीMतlच्या मीगच्या बु�Mसा ए� किनीसाग�किनीमीlत घेळ आहा�. यात १०० त� १५० मीणेसा� साहा� बुसाM

-�त�ले. कि�ल्ल्यातची दAनी भाले�मीAठी� सा�ळ�� आहा�त आणिणे हा भालेमीAठी सा�ळ� म्हाणे��ची गडमीर्थ हाAया. सा�ळक्याले पुMणे� फ� रा� मीरात या�त� पुणे �हा� ठिठी�णे� वीट पुMणे�पुणे� ढीसाळले�ले�आहा�. कि�ल्ल्यावीरा पुण्याची� ए� दAनी ट�/ आहा�त. कि�ल्ल्यावीरुंनी सा�पुMणे� �A�णे पुरिरासारा न्याहाळत या�तA. �� ड� �गडची� स्थानी हा� फरा

मीAक्याच्या ठिठी�णे� आहा�. पुMण्याहूनी �A�णेत या�णे- या तम्हाणे� घेटच्या वी�-�वीराची हा कि�ल्ले आहा�. कि�ल्ल्याच्या मीगच्या बु�Mसा रायागड, �A�णेदDवी हा� कि�ल्ले� आहा�त. सा�पुMणे� गडमीर्थ किफराण्यासा अंधा� तसा पु�रातA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : कि�ल्ल्यावीरा �ण्याची� मी��बुई�डMनी आणिणे पु�ण्या�डMनी दAन्हा� बु�Mनी� मीग�

आहा�त. १. पु�णे� मीगt . पु�ण्याहूनी मी�ळ-� धाराणेहूनी या�णेरा रास्त तम्हाणे� घेटमीगt�A�णेत उतरातA. तम्हाणे� घेटतMनी ए� रास्त धाम्हाणेवीळ मीगtकि�ल्ल्याच्या पुठीरावीरा या�तA. जि�त� गवीत उतराल्यावीरा ओढीच्या�ठीनी� र्थAड�

पु�ढी� �वी�. र्थAडची अं�तरावीरा ए� प्रकितमी �Aराले�ले दगड आढीळतA या�र्थMनी डवी��ड� वीळवी�. डवी��डची� वीट -�तत �त� त� ५ मिमीकिनीट�नी� सामीAराच्या ड�गराले या�ऊनी मिमीळत�. हा� ड�गराची� वीट साAडयाची�नीहा�. त� वीट पु�ढी� वीळणेवीळणेनी� पुठीरावीरा पुAहाचीत�. याची पुठीवीरा 'पु�ठीवीड�' नीवीची� वीड� आहा�. जि�त�मीधाMनी इर्थपुया�त या�ण्यासा दDडतसा पु�रातA. वीट फराची दमीछ� �राणेरा� आहा�. धाम्हाणेवीळ मीधाMनी

या�णेरा� वीट सा�ध्द पु�ठीवीड� गवीत या�ऊनी मिमीळत�. पु�ठीवीड� गवीत ए� छनी �� ड�ई द�वी�ची� मी�ठिदरा आहा�. �वीळची पुण्याची� ट�� आहा�. मी�ठिदराच्या �वीळMनीची उ�व्ये बु�Mनी� कि�ल्ल्यावीरा �णेरा� वीटआहा�. या�र्थMनी कि�ल्ले वीरा �ण्यासा अंधा� तसा पु�रातA. २. मी��बुई मीगt मी��बुईहूनी एसा टD नी� हिं�%वी �A�णे रा�ल्वी�नी� मीणेगवीले यावी�. मीणेगवीतMनी जि�त��ड� �णेरा� बुसा पु�डवी� आणिणे जि�त� गवीत उतरावी�. कि�ल्ले हा ए� ड�गवीरा वीसाले�ले आहा�. जि�त� हा�

ड�गराच्या पुयाथ्याची� गवी आहा�. राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा अंसाणे- या घेळDत राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� ट�/ आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : पु�ठीवीड� गवीतMनी अंधा�तसा लेगतA.

ख�द�रा� - उ�द�रा�

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : �लेदुग� ड�गरारा�ग पुणिpमी �A�णे जि�ल्हा : रायागड श्रे�णे� : साAपु� साह्याद्रDत�ले भाटक्या ट्रे��सा�ले ऐ�M नी सा�पुरिराशिचीत अंसाले�ले� पुरा�त� या सावी� ट्रे��सा�पु��/ अंत्या�त �मी� �णे�नी� प्रत्याक्षा पुकिहाले�ले� �लेदुग�ची� �Aडगळ म्हाणे��ची कि�ल्ले� ख�द�रा� उ�द�रा� . सामी�द्रच्या लेट�नी

सामीर्थ�पुणे� त�ड द�त ठिदमीखनी� उभा� अंसाणे- या ख�द�रा� - उद�रा�ची� वी;शि-ष्टया म्हाणे�� मी�बुMत तटबु�दD , उ�द�रा�वीरा अंसाणे- या १५- १६ तAफ तरा ख�द�रा�वीराच्या अंत्या�त दुर्मिमी%ळ अं- तAफ�नी वीहूनी नी�णे- या गडसाहा�त अंसाणे- या ३ तAफ. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� ख�द�रा� कि�ल्ल्या�ड� हाAड�नी� �त अंसात�नीची ख�द�रा�ची� मी�बुMत तटबु�दD , बु�ले�द बु�रुं� आणिणे त्यावीरा अंसाणेरा� ' मी��बुई पुAट� ट्रेस्ट' ची�

ठिदपुगWहा आपुले� लेक्षा वी�धाMनी घे�त�. ख�द�रा�वीरा दणिक्षाणे�ले ३० मी� उ�ची�ची� तरा उत्तारा�ले २० मी� उ�ची�ची� ट��ड� आहा�. या दAनी ट��डया�मीध्या� बुAट£साठीI धाक्� बु�धाले�ले आहा�. या धाक्क्यावीरा ज्या ठिठी�णे� सामी�दच्या पुण्याची स्प-� हाAतA त�र्थ� चीक्� ए� तAफ पु�राले�ले� आहा�. तAफ� ची मीगची भाग पुण्यातMनी डA�वीत�नी ठिदसातA. बु�Mलेची बुAटDची� ए� -�ड बु�धाले� आहा�.

१. वी�तळची� मी�ठिदरा धाक्क्याच्या बु�Mलेची उ�वी��ड� वी�तळची� ले�ड� मी�ठिदरा आहा�. आत ए� मीAठीI पुढी- या रा�गनी� रा�गकिवीले�ले� शि-ळ आहा�. हा� शि-ळ म्हाणे��ची वी�तळ हाAया. हा� शि-ळ दरावीषl आ�रानी� मीAठीI हाAत �त�

अं-� गवी�- या�ची� श्रेध्द आहा�. हाAळDच्या ठिदवी-� या�र्थ� �त्र भारात�. २. भा�डची आवी� या�णेरा खड� डवी��ड� अंसाणे- या धाक्क्यावीरूनी उतरूनी आपुणे ठिदपुगWहा�ड� किनीघेलेA �/ आपुणे बु��लेची झाड�ध्या� हा मीध्यामी आ�राची खड� ठिदसातA. छAट दगड�नी� यावीरा ठीA�M नी पुकिहाले� अंसात अंक्षाराक्षा

भा�डवीरा ठीA�ल्या साराख आवी� या�तA. ३. गडवीरा�ले अंसाणे- या तAफ धाक्क्यावीरूनी ठिदपुगWहा�ड� �त�नी ठिदपुगWहाले लेग�नीची अंसाणेरा� ए� तळ� आहा�. त� मीग� ट�M नी ठिदपुगWहाच्या बु�Mनी� पु�ढी� �त�नी बु�रुं�वीरा �ण्यासाठीI पुया- या �� ले�ल्या आहा�त. वीरा पुAहाचील्यावीरा

आपुल्याले ठिदसात� त� गडया�वीरा ठी� वीले�ले� तAफ. हा� तAफ आ�रानी� मीध्यामी अंसाMनी त� आ�हा� सा�स्थिस्थात आहा�. अं-ची दAनी तAफ लेहानी ट��ड�च्या बु�Mले अंसाणे- या बु�रुं�वीरा आहा�त. ४. ठिदपुगWहा १८६७ मीध्या� बु�धाण्यात आले�ले� ठिदपुगWहा २५ मी� उ�ची�ची� अंसाMनी षट@�Aनी� आ�राची� आहा�. ठिदपुगWहाच्या अंध्या� उ�ची�वीरा ठिदपुगWहाच्या दAन्हा� बु�Mले ए� गधा� लेगत�. ठिदपुगWहाच्या शि-खरावीरूनी कि�ल्याची

मीनीAरामी द�खवी आपुणे पुहू -�तA. ५. मी�बुMत तटबु�दD ठिदपुगWहाच्या बु�Mले तटबु�दDवीरा जि�र्थ� हा�शिलेपु®ड आहा� कितर्थ�ची खले� ए� दरावी� आहा�. हा दरावी� आपुल्याले कि�ल्ल्याच्या बुहा�रा�ले सामी�द्र�ड� घे�ऊनी �तA. या�र्थMनी बुहा�रा पुडल्यावीरा �ड�ड� चीलेत�नी

कि�ल्ल्यायाच्या मी�बुMत तटबु�दDची� आणिणे बु�रुं��ची� �ल्पुनी या�त�. याशि-वीया कि�ल्ल्यावीरा मीहाद�वीची� ए� ��नी� मी�ठिदरा अंसाMनी गणेपुकित वी मीरुंकित ची� अंशिले�ड� बु�धाले�ले� मी�ठिदरा� पुणे आहा� . कि�ल्ल्यावीरा पुण्याची� ट�� सा�ध्द आहा�. वी�तळच्या मी�ठिदराच्या ठिद-�नी� चीलेत ग�ल्यावीरा तटबु�दDध्या� ए� द्वारा आहा�. कितर्थ�ची ए� छ�टD खAले� आहा�.

६. उ�द�रा� ख�द�रा� कि�ल्ल्याप्रमीणे� उ�द�रा�वीरा पुणे दAनी �मी� उ�ची�च्या ट��ड आहा�त. या ठिठी�णे� बुAटD लेगतत त�र्थMनी कि�ल्ल्याच्या तटबु�दDवीरा पुडझाड झाले�ल्या दगड�वीरूनी चीलेत �वी� लेगत�. आपुल्या साराख्या

किगरिरादुग�वीरा भाटणे- या ट्रे��सा�ले कि�ल्ल्यावीरा तAफ�ची� द-�नी तसा� दुले�भाची मीत्र उ�द�रा�वीरा तAफ�ची खजि�नीची बुघेयाले मिमीळतA. सा�पुMणे� कि�ल्ल्यावीरा ए�� दरा १५ त� १६ तAफ आहा�त. कि�ल्ल्यावीरा त�नी पुण्याची� ट�/ अंसाMनी त्यात�ले पुणे� किपुण्यासाठीI मीत्र उपुयाAग� नीहा�. कि�ल्ल्यावीरा �हा� ठिठी�णे� खMपुची झाड� अंसाMनी वीट�त ए� ठिठी�णे� तरा चीक्� झाडच्या खAड�ची� दरा तयारा झाले�ले�

आहा�. कि�ल्ल्याच्या तटबु�दDध्या� ए� अंगदD लेहानी दरा अंसाMनी या�र्थMनी बुहा�रा ग�ले� अंसात�नी कि�ल्ल्याच्या मी�बुMत तटबु�दDची� आणिणे बु�रुं�ची� �ल्पुनी या�ऊ -�त�. या�र्थ� बुAट लेवीMनी पुणे आपुणे कि�ल्ल्यात शि-रू -�तA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : १. र्थळ मीगt ख�द�रा� - उ�द�रा� या �लेदुग�वीरा �ण्यासाठीI आपुल्याले �वी� लेगत� त� म्हाणे�� अंशिलेबुगले. अंशिलेबुग त� रा�वीसा या मीग�वीरा अंशिलेबुगपुसाMनी ४ कि�. मी� अं�तरावीरा र्थळ नीवीच्या गवीची फट लेगतA.या

फटपुसाMनी २ त� ३ कि�. मी� वीरा र्थळ गवी आहा�. अंशिलेबुगहूनी या�र्थपुया�त या�ण्यासाठीI एसा टD बुसा उपुलेब्ध आहा�त. र्थळ बु�रापु�ठी� �वीळMनी आपुल्याले कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा बुAटD मिमीळM -�तत. अंशिलेबुगहूनी र्थळ आगरा�ड� �णे- या एसा टD नी� हा� आपुणे बु�रापु�ठी��ड� �णे- या फटवीरा उतरूनी चीलेत या�र्थ पुया�त या�ऊ -�तA. र्थळ बु�रापु�ठी� �वीळच्या सामी�द्रकि�नी- याहूनी

ठिदसाणेरा� दAनी बु�ट� आपुले� लेक्षा साहा� वी�धाMनी घे�तत. यापु��/ रा �वीळ अंसाणेरा कि�ल्ले म्हाणे�� उ�द�रा� वी डव्येबु�Mच्या र्थ�ड ले�बु अंसाणेरा कि�ल्ले म्हाणे�� ख�द�रा� . ख�द�रा� कि�ल्ले त्यावीरा अंसाणे- या ठिदपुगWहामी�ळ� लेग�साची लेक्षात या�तA.. र्थळ बु�रापु�ठी� च्या ठिठी�णे� सा�ळD लेवी�रा या�णे� साAईस्�रा अंन्यार्थ कि�नी- यावीरा�ले बुAटD मीसा�मीरा� �राण्यासाठीI सा�ळD ६ , ६. ३० च्या आत सामी�द्रत �याले

किनीघेतत. उ-�रा पुAहाचील्यासा मीसा�मीरा� �रूनी या�णे- या बुAटD आपुल्याले मिमीळM -�तत. साधाराणे मीध्यामी आ�राच्या ५ त� ६ लेA� बुसाM -�त�ले अं- हाAड सा�पुMणे� ख�द�रा� - उद�रा� दखवीMनी पुरात आणेण्याची� हाAड�वीले� भावी सा�गत�नी मीत्र दुप्पुट सा�गतत. ख�द�रा� कि�ल्ल्यावीरा ज्याप्रमीणे� बुAट£नी धाक्क्याची� साAया आहा� त� साAया उ�द�रा�पुरा नीहा�. त्यामी�ळ� उ�द�रा�वीरा ओहाटDच्या वी�ळ�साची �त

या�त�. ख�द�रावीरा �धा�हा� ग�ले�तरा� चीलेत� मीत्र उ�दरा�वीरा भारात� ओहाटDची� वी�ळ पुळMनीची �वी� लेगत�. भारात� ओहाटDची� वी�ळ �ढीण्याची� साAपु� पुध्दत म्हाणे�� आपुणे ज्या ठिदवी-� कि�ल्ले पुहाण्यासा �ऊ याठिदवी-� मीराठीI पु�चीग प्रमीणे� �� कितर्थ� अंसा�ले कितले ३/ ४ नी� ग�णेल्यासा पुMणे� भारात�ची� वी�ळ सा�गणेरा आ�ड मिमीळतA.उ. द �रा चीत�र्थl अंसा�ले तरा ४ ले ३/ ४ नी� ग�णेल्यासा ३ आ�ड

मिमीळतA. म्हाणे��ची ३ वी रात्र� हिं�%वी दुपुरा� पुMणे� भारात� अंसा�ले. याचीप्रमीणे� पुMणे� भारात�च्या वी�ळ�नी�तरा ठीI� ६ तसा�नी� पुMणे� ओहाटDची� वी�ळ अंसात�. तरा वीरा�ले उ. द मीध्या� ९ वी�त रात्र� आणिणे सा�ळD ओहाटD अंसात�. र्थळच्या सामी�द्रकि�नी- याहूनी उ�द�रा� कि�ल्ले सामी�द्रत साधाराणे अंड�ची कि�. मी� वीरा आहा� तरा ख�द�रा� कि�ल्ले कि�नी- यापुसाMनी त�नी साड�त�नी कि�. मी� वीरा आहा�. उ�द�रा�हूनी पुणिpमी�ले पुऊणे कि�. मी�

वीरा ख�द�रा� आहा�. राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा साAया नीहा�.. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : ख�दरा�वीरा किपुण्याची� पुण्याची� ट�� आहा� उ�द�रा�वीरा अंजि�बुत नीहा�.

�ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : अंशिलेबुग मीगt२ तसा.

�Aले�ई

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : २७१ फM ट

कि�ल्ल्याची प्र�रा : �लेदुग� ड�गरारा�ग अंशिलेबुग

जि�ल्हा : रायागड श्रे�णे� : मीध्यामी

अंशिलेबुग हा� ए� प्रशिसाद्ध ठिठी�णे. इर्थले सामी�द्रकि�नीरा आणिणे �� लेबु कि�ल्ले हा� सागळ�ची पुहातत. इर्थMनी दणिक्षाणे�सा, म्हाणे�� मी�रूड- ��जि�र्‍याच्या ठिद-�नी� किनीघेलेA �/ १५- २० कि�.मी�. वीरा रा�वीद�डची �Aट आणिणे पु�ढी� ३- ४ कि�.मी�. वीरा �Aले�ईची कि�ल्ले वीसाले�ले आहा�. रा�वीद�डपुया�त बुसानी� �त या�त�. इर्थMनी ��� डशिले�� च्या खड�वीराची पुMले पुरा �रूनी आपुणे �Aले�ईच्या पुयाथ्या-� अंसाले�ल्या

�AळDवीडत पुAचीतA. हा कि�ल्ले र्थAड वी�गळची आहा�, �राणे हा स्थिस्थात आहा� ��� डशिले� खड�च्या मी�ख-�. म्हाणेMनीची याले पु�किडत मीहाद�वी-स्त्र� �A-Vनी� ' ��� डशिले�� नी� सिंसा%धा�सागराले आसिंले%गनी ठिदले�, त्या प्र�कितसा�गमीवीराची हा त�र्थ�पुध्यायाची आहा�' अंसा� म्हाणेMनी �णेM ग�राकिवीले�ची आहा�. यासा कितन्हा� बु�M�नी� सागरानी� वी�ढी घेतले आहा�. इकितहासा :

हा कि�ल्ले १५२१ मीध्या� ठिदयाAग� लेAकिपु- ठिद शिसा�; रा या पुAत��ग�� गव्हानी�रानी� किनी�मी-हा�ड� रा�वीद�ड�वीळच्या ची�लेच्या खड�वीरा धाक्� आणिणे क्रू� साची� बुत�रा� बु�धाण्याची� पुरावीनीग� मीकिगतले� आणिणे त�बु�धाले�. रा�वीद�ड हा� पुAत��ग���च्या मी�ख्या ठीण्या�पु;�/ ए�. इर्थ� ए� मी�बुMत �Aट आहा�. १५९४ साले� पुकिहाले बु�र्‍हाणे किनी�मी ग�ल्यावीरा किनीमी�णे झाले�ल्या अंस्थिस्थारात�ची फयाद उचीलेMनी किफरा�ग्या�नी� ची�लेच्या

खड�वीरा तटबु�दD बु�धाण्याची प्रयात्नी �� ले. हुसा�नी किनी�मीनी� यासा नी�रा द-�वीले आणिणे स्वीत ची ए� बुळ�ट दुग� उभाराण्याची� ठीरावीले�. ए� सा�घेष�त दAघे�नी� पुड खल्ले� आणिणे तहा झाले. ठीराले� अंसा� �/ किनी�मीनी� कि�ल्ले बु�धाM नीया� आणिणे पुAत��ग�झा�नी� �हा� सागरा� उपुद्रवी द�ऊ नीया�. पुणे दुसार्‍या बु�र्‍हाणे किनी�मीनी� मीत्र पुAत��ग�झा�नी नी ��मीनीत इर्थ� पुक्� कि�ल्ले बु�धाले. ए�द फत्ता�खनी या

सारादरानी� रा�वीद�डवीरा तAफ झाडल्या आणिणे पुAत��ग���नी -हा द�ण्याची प्रयात्नी �� ले. पुAत��ग�झा�नी �� मी� अंपु�रा� पुडले�, म्हाणेMनी त्या�नी� आणेख� मीगवीले�. आणिणे प्रत्या�त्तारा म्हाणेMनी �Aले�ईवीराची हाल्ले �� ले. पुAत��ग�झा गडखलेच्या पु�ठी� त घे�साले� आणिणे त्या�नी� किनी�मीची ए� हात्ता� मीराले. -�वीटD त्या�नी� गड घे�तले. मीत्र गड घे�तल्यावीरा मीत्र त्या�नी �ड� बु�दAबुस्त �रावी लेगले. ए� उल्ले�खनी�सारा इर्थ�

१६०२ साले� ८००० शि-बु�दD हाAत�. एवीढी सार्‍या व्येपुमी�ळ� त्या�नी� बुले�कि�ल्ले ठी� वीMनी बुरा�चीसा� बु�धा�मीपुडले�. १६८३ मीध्या� सा�भा�� मीहारा��नी� �Aले�ई घे�ण्याची अंया-स्वी� प्रयात्नी �� ले. १७३९ साले� शिचीमी��अंप्पुनी� सा�भानीरावी मीणे�राले �Aले�ईवीरा पुठीवीले�, आणिणे वीष�भारातची कि�ल्ले हात� लेगले.

मीराठी�नी� बु�रुं��ची� नीवी� बुदलेMनी सा� ठिदयागAची� नीवी पु�स्त� बु�रू�, आणिणे सा� फ्रा�शिसासा�� ची� नीवी ठी� वीले� गणे�- बु�रू�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� इर्थल्या प्रवी�-द्वारातMनी आत ग�ल्यावीरा आपुणे फक्त १० मी�. रुं� द अं- �ग�वीरा किफरातA. हा बुले�कि�ल्ले. इर्थMनी द-�नी हाAत� त� ए� किवीहा�गमी दृश्याची�. ए� बु�Mले किनीळ्या-रा सागरावीरा छAट- छAट हाAड ठिदसातत, तरा ए�/�ड� आपुणे खड� आणिणे सागरा

या�ची� भा�ट झाले�ले� पुहातA. इर्थ� ए� उत्ताराणिभामी�ख चीची�ची� अंवी-�ष आहा�त. आत आपुणे उत्तारा��ड� वीळतA. सावी�प्रर्थमी आपुल्याले दAनी बु�रुं��नी� सा�राणिक्षात अंसाले�ल्या दरावीज्यातMनी आत �वी� लेगत�. पु;�/ सामी�द्र�ड� त�ड �रूनी अंसाले�ल्या बु�रुं�ची� नीवी आहा� सा� ठिदयागA आणिणे खड��ड� अंसाणेर्‍या बु�रुं�ची� नीवी आहा� सा� फ्रा�शिसास्�� . इर्थ� �हा� अंवी-�ष आपुल्याले आढीळतत. मी�ख्या बुले�कि�ल्ल्याच्या

खले� पुणिpमी��ड� तटबु�दD �वीळ दरुं�Aठीरा आहा�. पुणिpमी आणिणे उत्तारा तटबु�दDले तAफ स्थानीपुन्न �� ल्या हाAत्या. इर्थ� ७० तAफ आणिणे ८००० शि-बु�दD अंसाल्याची� उल्ले�ख आपुल्याले आढीळतत.आत �रा उत्तारा�ले वीळलेA �/ आपुणे इर्थल्या मीची�वीरा पुAहाAचीतA. यासा क्रू� साची� बुत�रा� हिं�%वी सा�तक्रूM � म्हाणेतत. हा� अं�द�� त�नी मी�. ले�बु मीची� आहा�. र्थAडक्यात हा पुAत��ग�� धाटणे�ची कि�ल्ले

आपुल्याले साहा�ची त्याच्या सा¶दया�त रामीमीणे हाAण्यासा भाग पुडतA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : सावी�प्रर्थमी आपुल्याले रा�वीद�डले पुAहाAचीवी� लेगत�. इर्थ� राज्या पुरिरावीहानी मी�डळची� सा�वी उपुलेब्ध आहा�. इर्थMनी �Aले�ई गवीत आपुणे रिराक्षानी� �ऊनी २० मिमीकिनीट�त गडच्या

पुयाथ्या-� पुAहाAचीतA. अंर्थवी मी�रुंड- ��जि�र्‍याले �णेरा� बुसा आपुल्याले गवीच्या वी�-�वीरा साAडत�. गडच्या पुयाथ्या-� आहा� ए� सा��दरा सामी�द्रकि�नीरा आहा�. गडवीरा आपुणे दAनी वीट�द्वारा� पुAहाAचीM-�तA. ए� आहा� सामी�द्रकि�नीर्‍यावीरूनी. इर्थMनी पुयार्‍या चीढीMनी आपुणे ४० मिमीकिनीट�त �Aले�ईच्या गडमीथ्यावीरा पुAहाAचीतA. राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा राहाण्याची� साAया नीहा�. गवीत हाAऊ -�त�.

��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : किपुण्याची� पुणे� उपुलेब्ध नीहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : १ तसा.

सातरा जि�ल्हा

अंजिं�%क्यातरा

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३०० मी�टरा कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग सातरा जि�ल्हा : सातरा श्रे�णे� : साAपु� अंजिं�%क्यातरा हा कि�ल्ले 'सातराची' कि�ल्ले म्हाणेMनी द�ख�ले ओळखले �तA. सातरा -हारामीध्या� �� ठी� हा� उभा� राकिहाले� अंसात नी�रा�सा पुडतA. प्रतपुगडपुसाMनी फ� टणेर्‍या बुमीणेAले� रा�ग�वीरा अंजिं�%क्यातरा उभाराले�ले आहा�. या�र्थ�ले कि�ल्ल्या�ची� भा�गAशिले� वी;शि-ष्ट म्हाणे�� ए� कि�ल्ल्यावीरूनी

दुसार्‍या कि�ल्ल्यावीरा ड�गरा धारा�वीरूनी �ण्यासाराख� पुरिरास्थिस्थात� या भागत नीहा�. या�र्थ�ले कि�ल्ल्या�ची� सारासारा� उ�ची� �मी�ची आहा�. अंजिं�%क्यातर्‍याची� उ�ची� साधाराणेत : ३०० मी�टरा अंसाMनी त� दणिक्षाणेAत्तारा ६०० मी�टरा आहा�.

इकितहासा : सातराची कि�ल्ले (अंजिं�%क्यातरा) म्हाणे�� मीराठी�ची� ची�र्थ� रा�धानी�. पुकिहाले� रा�गड मीग रायागड, जिं�%�� आणिणे ची�र्थ� अंजिं�%क्यातरा. सातर्‍याची कि�ल्ले हा शि-लेहारा वी�-�या भाA�(दुसारा) यानी� इ.सा. ११९० मीध्या� बु�धाले. पु�ढी� हा कि�ल्ले बुहामीनी� सात्ता��ड� आणिणे मीग किवी�पुMराच्या आठिदले-हा�ड� ग�ले. इ.सा. १५८० मीध्या� पुकिहाल्या आठिदले-हाची� पुत्नी� ची�दकिबुबु� या�र्थ� �; द�त हाAत�. बु���

हिंनी%बुळ�रा सा�द्ध या ठिठी�णे� त�रुं� गत हाAत�. शि-वीराज्याची किवीस्तरा हाAत अंसात�नी २७ ��ले; १६७३ मीध्या� हा कि�ल्ले शि-वी�� मीहारा��च्या हात� आले. या कि�ल्ल्यावीरा शि-वीराया�नी अं�ग� ज्वीरा आल्यानी� दAनी मीकिहानी� किवीश्रे�त� घ्यावी� लेगले�. शि-वी�� मीहारा��च्या मीWत्याMनी�तरा १६८२ मीध्या� औरा�ग��बु मीहाराष्ट्रात शि-राले. इ.सा. १६९९ राA�� औरा�ग��बुनी� सातर्‍याच्या दुग�ले वी�ढी घेतले. त्यावी�ळD गडवीराची

कि�ल्ले�दरा प्रयाग�� प्रभाM हाAत�. १३ एकिप्रले १७०० च्या पुहाट� मीAगले�नी� सा�रा�ग लेवीण्यासाठीI दAनी भा�यारा� खणेले� आणिणे बुत्ता� द�तची क्षाणेभारातची मी�गळईची बु�रू� आ�-त णिभारा�वीले ग�ले. तटवीरा�ले �हा� मीराठी� दगवीले�. प्रयाग�� प्रभाM द�ख�ले या स्फोAटत सापुडले�. मीत्र �हा�हा� इ� नी हाAत त� वीचीले�. त�वीढीतची दुसारा स्फोAट झाले. मीAठी तट पु�ढी� घे�साणेर्‍या मीAगले�वीरा ढीसाळले वी दDड

हा�रा मीAगले सा;न्या मीराले� ग�ले�. कि�ल्ल्यावीरा�ले सावी� दणेगAट वी दरूगAळ सा�पुले आणिणे २१ एकिप्रले राA�� कि�ल्ले सा�भानी��नी� जिं�%�M नी घे�तले. कि�ल्ल्यावीरा मीAगले� किनी-णे फड�ण्यासा तब्बुले साड�चीरा मीकिहानी� लेगले�. कि�ल्ल्याची� नीमी�राणे झाले� आझामीतरा. तराराणे�च्या सा;न्यानी� पु�न्हा कि�ल्ले जिं�%�ले वी त्याची� नीमीत�रा �� ले� अंजिं�%क्यातरा ! पुणे तराराणे�ले �हा� हा कि�ल्ले लेभाले नीहा�. पु�न्हा कि�ल्ले मीAगले�च्या स्वीधा�नी झाले. मीत्र १७०८ मीध्या� -हुनी� किफतवीMनी कि�ल्ले घे�तले आणिणे स्वीत : सा राज्याणिभाष�� �रूनी घे�तले. इ.सा. १७१९ मीध्या� मीहारा��च्या मीतAश्रे� या�साMबुई या�नी कि�ल्ल्यावीरा

आणेण्यात आले�. पु�ढी� पु�-व्ये�ड� हा कि�ल्ले ग�ले. दुसार्‍या -हुच्या किनीधानीनी�तरा कि�ल्ले ११ फ� ब्र�वीरा� १८१८ मीध्या� इग्रं���ड� ग�ले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : सातर्‍यातMनी ज्या मीग�नी� आपुणे गडवीरा प्रवी�- �रातA त्यामीग�वीरा दAनी दरावी�� आहा�त. आ�हा� या दAनी दरावी��पु;�/ पुकिहाले दरावी� सा�स्थिस्थात�त आहा�. दरावी�ची�

दAन्हा� बु�रू� आ� अंस्तिस्तत्वीत आहा�त. दरावी�तMनी आत शि-राल्यावीरा उ�वी��ड� हानी�मीनीची� मी�ठिदरा आहा�. हा� मी�ठिदरा राहाण्यासा उत्तामी आहा�. मीत्र गडवीरा पुण्याची� साAया नीहा�. डवी��ड� साराळ रास्त्यानी� पु�ढी� ग�ल्यावीरा वीट�त मीहाद�वीची� मी�ठिदरा लेगत�. सामीAरा प्रसाराभारात� �0 द्रची� �या�लेया वी मीग� दAनी प्रसारा

भारात� �0 द्रची� ट]वीसा� आहा�त. पु�ढी� ग�ल्यावीरा ए� डवी��ड� �णेरा� वीट ठिदसात� वी ' मी�गळद�वी� मी�ठिदरा�ड�' अंसा� कितर्थ� शिलेकिहाले�ले� आढीळत�. या वीट�त तराबुई या�ची किनीवीसा अंसाले�ले पुणे आत ढीसाळले�ले रा�वीड तसा�ची �Aठीराहा� आहा�. वीट�च्या -�वीटD मी�गळद�वी�ची� मीठिदरा लेगत�. मी�ठिदराच्या सामीAराची मी�गळईची बु�रू� आहा�. मी�ठिदराच्या आवीरात अंनी�� शि-ल्पु आढीळतत. या वीट�नी� र्थ�ट

तटबु�दDच्या साह्यानी� पु�ढी� �णे� म्हाणे�� गडले प्रदणिक्षाणे घेलेण्यासाराख�ची आहा�. गडच्या उत्तारा�ले द�ख�ले दAनी दरावी�� आहा�त. तटबु�दDवीरूनी प्रदणिक्षाणे मीरात�नी नी�रा�सा पुडतत. या दरावी�त या�णेरा� वीट सातरा- �राड हामीरास्त्यावीरूनी या�त�. दरावी�पु-� पुण्याची� त�नी तलेवी आहा�त. उन्हाळ्यात �-तहा� पुणे� नीसात�. गडले प्रदणिक्षाणे घेलेMनी आल्यामीग�नी� खले� उतरावी� लेगत�. कि�ल्ल्यावीरूनी

सामीAराची यावीत�श्र्वीराची� पुठीरा, ची�दनीवी�दनी कि�ल्ले�, �ल्याणेगड, �रा�ड आणिणे साज्जृंनीगड हा पुरिरासारा ठिदसातA. सा�पुMणे� गड बुघेण्यासाठीI साधाराणेत दDड तसा लेगतA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : अंजिं�%क्यातरा कि�ल्ले सातरा -हारातची अंसाल्यानी� -हारातMनी अंनी�� वीट�नी� गडवीरा �त या�त�. सातरा एसा. टD. स्थानी�वीरूनी अंदलेत वीड मीगt�णेरा� �Aणेत�हा� गड� पु�डवी� आणिणे अंदलेत वीडपु-� उतरावी�. सातरा त� रा�वीड अं-� बुसासा�वी दरा १० - १५ मिमीकिनीटले उपुलेब्ध आहा�. रा�वीड बुसा स्थानी�पुसाMनी अंदलेत वीडपुया�त या�ण्यासा १० मिमीकिनीट�

लेगतत. अंदलेत वीडच्या बु�Mनी� �णेर्‍या र्थ�ट वीट�नी� आपुणे गडवीरा �णेर्‍या गड� रास्त्याले लेगतA वी या�र्थMनी गड� रास्त्यानी� १ कि�.मी�. चीलेत ग�ल्यावीरा आपुणे र्थ�ट दरावीज्यापु-�पुAहाचीतA. अंजिं�%क्यातरा कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI र्थ�ट गड� रास्त सा�द्ध आहा�. या रास्त्यानी� आपुणे कि�ल्ल्याच्या दरावी�पु-� पुAहाAचीतA. �Aणेत्याहा� मीगtगड गठीण्यासा साधाराणे १ तसालेगतA. राहाण्याची� साAया : गडवीरा�ले हानी�मीनीच्या मी�ठिदरात १० त� १५ �णे� राहू -�तत. ��वीणेची� साAया : ��वीणेची� व्येवीस्था आपुणेची स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : उन्हाळ्यात आणिणे किहावीळ्यात

गडवीरा किपुण्याची� पुणे� नीहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : साधाराणेत : १ तसा(सातर्‍यापुसाMनी)

�ल्याणेगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३५०० फM ट. कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग सातरा जि�ल्हा : सातरा श्रे�णे� : साAपु� �ल्याणेगड हा सातरा किवीभागत मीAडणेरा कि�ल्ले आहा�. सात- यापुसाMनी अंध्या� ठिदवीसात हा कि�ल्ले आपुणे पुहूनी या�ऊ -�तA. या पुरिरासारात�ले कि�ल्ले� हा� मी�ख्या ड�गरारा�ग�पुसाMनी अंलेग झाले�ल्या

ड�गरावीरा किवीरा�मीनी झाले�ले� आहा�. या कि�ल्ल्याची� वी;शि-ष्ट म्हाणे�� चीढीण्यासा सावी�त साAपु. सा�पुMणे� प्रद�- ऊसामी�ळ� साधानी झाले�ल्या -�त�- या�ची प्रद�-. त्यामी�ळ� एसाटDची� साAया द�ख�ले उत्तामी प्र�राची� आहा�. इकितहासा : �ल्याणेगडची�ची दुसारा� नीवी म्हाणे�� ' नी�दकिगरा�ची कि�ल्ले'. सातरा या�र्थ� सापुडले�ल्या तम्राले�खनी�सारा शि-लेहारा रा� दुसारा भाA� यानी� या कि�ल्ल्याची� किनीर्मिमी%त� �� ले�. हा कि�ल्ले इ.सा. ११७८ त� इ.सा. १२०९ या �लेवीधा�त बु�धाले ग�ले अंसावी. शि-लेहाराच्या

सापुडले�ल्या अंनी�� तम्रापुटवीरूनी अंसा� ठिदसात� �/ शि-लेहारा रा��नी� �;नी लेA��नी अंनी�� दनीधामीt�� ले�, आणिणे �ल्याणेगडवीरा�ले ग�हा�त अंसाणे- या पुश्र्वी�नीर्थ�च्या मीMतlवीरूनी हा गड शि-लेहारा�नी� बु�धाले अंसावी हा� शिसाद्ध हाAत�. इ.सा. १६७३ मीध्या� शि-वीराया�नी� सातरा वी आ��बु�Mची प्रद�- जिं�%�M नी घे�तले. त्यातची �ल्याणेगडची द�ख�ले सामीवी�- हाAत. पु�ढी� शि-वी�लेनी�तरा याची

सावी� �राभारा प्रकितकिनीधाV�ड� साAपुवीले ग�ले. पु�ढी� पु�-व्ये�मीध्या� वी प्रकितकिनीधाVमीध्या� किवीत�ष्ट किनीमी�णे झाले� आणिणे हा कि�ल्ले पु�-व्ये��ड� आले. पु�-व्येनी� इ.सा. १८१८ मीध्या� �नीराले किप्रझालेरानी� हा कि�ल्ले किब्रठिट-�च्या तब्यात घे�तले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : कि�ल्ल्यावीरा चीढीतनी दAनी दरावी�� लेगतत. पुकिहाले दरावी� हा उत्ताराणिभामी�ख आहा�. यातMनी आत शि-राल्यावीरा सामीAराची ए� मी�ठिदरा

ठिदसात�. मी�ठिदराच्या बु�Mनी� तटबु�दDच्या अंनी�राAधानी� ए� वीट खले� उतरात�. या वीट�नी� खले� उतराल्यावीरा सामीAराची ए� भा�यारा लेगत�. हा� �ल्याणेगडवीरा�ले सावी�त प्र�क्षाणे�या स्थानी आहा�. हा� भा�यारा �वीळ�वीळ ३० मी�टरा

आत आहा�. भा�यारात �णे- या वीट�च्या दAन्हा� बु�Mले १२ मीकिहानी� पुणे� अंसात�. वीट�च्या आ��बु�Mले लेAख�ड� साळया लेवीले�ल्याआहा�त. भा�याराच्या -�वीटD नीवीव्ये -त�त घेडवीले�ले� पुश्र्वी�नीर्थ�ची� मीMतl, पुद्मावीत� द�वी�ची� मीMतl आणिणे श्रे� दत्तात्र�याची� मीMतl अं- ३

मीMत्या� आहा�त. भा�यारात बु®टरा� घे�ऊनी �णे� आवीश्या�ची आहा�. पुवीसाळ्यात भा�यारात उतराणे� धाAक्याची� आहा�. हा� भा�यारा पुहूनी पुरात पुकिहाल्या दरावी�पु-� यावी�. या�र्थMनी वीरा �णेरा� पुया- या�ची� वीट आपुल्याले दुसा- या पुMवी�णिभामी�ख दरावी�पु-� घे�ऊनी �त�. या

वीट�नी� गडवीरा प्रवी�- �रूनी सामीAराची हानी�मीनी मी�ठिदरात�ले हानी�मीनीची� द-�नी घे�त या�त�. डवी��ड� ग�ल्यावीरा ए� बुमीणेघेरा लेगत�. या घेरात साध्या ए� साधाM तपुpयाtसाठीI बुसातA. बुमीणेघेराच्या सामीAराची �ल्याणेस्वीमीVची� सामीधा� आहा�. सामीधा�ची� द-�नी घे�ऊनी पु�ढी�

किनीघेवी�. वीट�तची श्रे� गणे�-ची� पुड�� मी�ठिदरा वी ए� मीAठी� तळ� लेगत�. र्थAड�सा� अं�तरा चीलेMनी ग�ल्यावीरा गडवीरा�ले वीड�ची� अंवी-�षठिदसातत. या वीट�नी� १० मिमीकिनीट� पु�ढी� ग�ल्यावीरा गडच्या पुMवी� टA�पु-� आपुणे पुAहाचीतA. या टA�वीरूनी सामीAराची �रा�ड,

अंजिं�%क्यातरा, यावीत�श्र्वीरा, ची�दनीवी�दनी, मीA-या, वी;राटगड हा� ठिठी�णे� ठिदसातत. गडमीर्थ किफराण्यासा अंधा� तसा पु�रातA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा ए�ची वीट आहा�. हा� वीट पुयाथ्याच्या नी�दकिगरा� (धा�मीळवीड�) गवीतMनी वीरा या�त�. सातरा एसाटD स्थानी�वीरूनी सातरा राAडले �णेरा� गड� पु�डवी�. सातराराAड त� नी�दकिगरा� हा� ३ कि�.मी�. ची� अं�तरा आहा�. या�र्थMनी कि�न्हाई�ड� �णेरा� बुसा पु�डवी� हिं�%वी ए�दमी सातरा त� कि�न्हाई बुसानी� नी�दकिगरा�ले उतरावी�. गवीतMनी गडवीरा �ण्यासा ४५

मिमीकिनीट� लेगतत. वीट�तची ए� ग�हा लेगत�. राहाण्याची� साAया : गडवीरा�ले हानी�मीनी मी�ठिदरात हिं�%वी बुमीणेघेरासामीAरा�ले आवीरात ५ त� ७ �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : सावी� व्येवीस्था आपुणे स्वीत ची �रावी�. पुण्याची� साAया : पुश्र्वी�नीर्थ�च्या भा�यारात�ले पुणे� किपुण्यासाठीI बुरामीहा� उपुलेब्ध अंसात�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : ४५ मिमीकिनीट�(पुयाथ्यापुसाMनी).

साज्जृंनीगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३३५० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग सातरा जि�ल्हा : सातरा

श्रे�णे� : मीध्यामी प्रतपुगडच्या पुयाथ्यापुसाMनी साहायाद्रDची� ए� उपुरा�ग -�भाMमीहाद�वी या नीवीनी� पुMवीt�ड� �त�. या रा�ग�ची� त�नी फट� फ� टतत. त्यापु;�/ ए� रा�ग�वीरा साज्जृंनीगड उफ� पुराळDची कि�ल्ले वीसाले�ले आहा�. सामीर्थ� रामीदसा�च्या पुदस्प-�नी� पुवीनी झाले�ले� इर्थले� मीत� प्रत्या��नी� भाळD लेवीवी�. अंनी�त �वीVनी� या पुवीनी भाMमी�ची� अंकित-या उत्तामी वीणे�नी �� ले� आहा�. '' साहायाद्रDकिगरा�ची किवीभाग

किवीलेसा�, मी�दरा श्रे��गपुरा�। नीमी� साज्जृंनी �A नीWपु� वीसाकिवीले, श्रे� उवी�-�ची� कितरा�। सा�� तमिधापुत� �पु� भागवीत�, हा� द�वी ज्याची� शि-रा�। या�र्थ� �गWत रामीदसा किवीलेसा�, �A या �नी उद्धरा�॥'' सातरा -हाराच्या नी;ऋत्या�सा अंवीघ्या दहा �/.मी�. अं�तरावीरा उरामीAड� उफ� उवी�-� नीदDच्या खAर्‍यात हा दुग� उभा आहा�. इकितहासा : प्रची�नी �ळD या ड�गरावीरा आश्र्वीलेयानी ऋषVची� वीस्तव्ये हाAत�, त्यामी�ळ� या कि�ल्ल्याले 'आश्र्वीलेयानीगड' म्हाणेM लेगले�. या -ब्दची अंपुभ्रं�- म्हाणे�� अंस्वीलेगड हा� द�ख�ले नीवी मिमीळले�. या

कि�ल्ल्याची� उभाराणे� शि-लेहारा रा� भाA� ह्यानी� ११व्ये -त�त �� ले�. या गडच्या पुयाथ्या-� पुराळD नीवीची� गवी हाAत�. म्हाणेMनीची ह्याले पुराळDची कि�ल्ले अंसा� द�ख�ले सा�बुAधा�ले� �याची�. चीवीर्थ बुहामीनी� रा� मीहा�मीद-हा (१३५८-१३७५) याच्या �राकि�द¼त या कि�ल्ल्याची उल्ले�ख आढीळतA. पु�ढी� हा कि�ल्ले बुहामीनी� राज्याची� वीरासादरा आठिदले-हा �ड� ग�ले. इ.सा. १६३२ पुया�त फ�लेखनी ह्या

कि�ल्ल्याची कि�ल्ले�दरा अंसाल्याची उल्ले�ख आढीळतA. २एकिप्रले इ.सा. १६७३ मीध्या� शि-वी�� रा��नी� हा कि�ल्ले आठिदले-हा�डMनी जिं�%�M नी धा�तले. शि-वीराया�च्या किवीनी�त� वीरूनी सामीर्थ� रामीदसा गडवीरा �यामीच्या वीस्तव्येसाठीI आले�. कि�ल्ल्याची� नीमी�राणे �राण्यात आले� साज्जृंनीगङ. पु�ढी� राज्याणिभाष��नी�तरा शि-वी��रा�� साज्जृंनीगडवीरा सामीर्थ�च्या द-�नीसा आले�. पु�ढी� ३-११- १६७८ राA�� शि-वीराया�नी�

सा�भा�� मीहारा��नी सामीर्थ��ड� पुठीवीले�. पुणे ३-१२- १६७८ राA�� सा�भा�� मीहारा� साज्जृंनीगडवीरूनी पुळMनी �ऊनी ठिदले�राखनीले मिमीळले�. शि-वीराया�च्या किनीधानीनी�तरा १८ �नी�वीरा� १६८२ राA�� श्रे� रामीमीMतÇची� गडवीरा स्थापुनी �राण्यात आले�. २२ �नी�वीरा� १६८२ मीध्या� सामीर्थ�ची�

किनीधानी झाले�. सामीर्थ�नी� आपुल्या पुpत सावी� अंमिधा�रा ठिदवी�रा गAसाव्येले ठिदले� अंसाले� तरा� गडची� व्येवीस्था भानी�� वीरामी�� गAसावी� या�च्या�ड� साAपुवीले� हाAत�. पु�ढी� या�त भा�डणेत�ट सा�रू झाले. हा� गAष्ट सा�भा�� मीहारा��च्या �नीवीरा �तची त्या�नी� २६- १६८२ राA�� साज्जृंनीगडची मी�द्रधारा� जि��Aत� �ट�रा हायाले पुत्र शिलेहाले� �/ '' श्रे� स्वीमी� अंवीतरा पुMणे� �राण्याअंगAदराची आज्ञे �� ले�

हाAत�...... ऐसा� अंसात उद्धवी गAसावी� उग�ची द्रव्ये लेAभास्तवी भानी�� वी रामी�� गAसावी� या�सा� �ट�ट �रिरातत, त�म्हा� उद्धवी गAसावी� या�सा� पुत्र� वी वीस्त्र� भानी�� वी रामी�� या���डMनी द�वीकिवीले� म्हाणेMनी �� लेA आले�. तरा� त�म्हासा ऐसा� �रावीयाची� प्रयाA�नी �या� वी उद्धवी गAसावी� या�सा� �ट�ट रावीया गरा� �या� या उपुरा� �� �� वीस्त्रभावी वी द्रव्ये उधावी गAसावी� या�ची� आधा�नी �राकिवीले� अंसा�ले� त� मीगत�

भानी�� वी रामी�� याची� स्वीधा�नी �राणे�. उधावी गAसावी� या�सा� �ट�ट �रू नी द�णे�. श्रे� स्वीमीVची� पुकिहाले�ची आज्ञे �राणे�. वी�दमीMतl किबुवी�रा गAसावी� या�ची� किवीमीनी� आम्हासा श्रे�त हाAऊनी हाAणे� तAहाAईले..... या उपुरा� घेलेमी�ले�त पुडवीया प्रयाA�नी नीहा�. श्रे� स्वीमीVच्या सामी�दया�-� �ड�इत�� अं�तरा पुडA नी द�णे�... या पुत्र प्रमीणे� राहाटD �राणे�.'' या नी�तरा पु�ढी� २१ एकिप्रले १७०० मीध्या�

फत�उल्लेखनीनी� साज्जृंनीगडसा वी�ढी घेतले. ६ �Mनी १७००ले साज्जृंनीगड मीAगले�च्या तब्यात ग�ले वी त्याची� 'नी�रासासातरा' म्हाणेMनी नीमी�राणे झाले�. १७०९ मीध्या� मीराठी�नी� पु�न्हा कि�ल्ले जिं�%�ले. १८१८ मीध्या� कि�ल्ले इ�ग्रं��च्या हात� पुडले.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडवीरा शि-रात�नी लेगणेर्‍या पुकिहाल्या दरावी�ले ' छत्रपुत� शि-वी�� मीहारा�द्वारा' अंसा� म्हाणेतत. हा� द्वारा आग्रं�या ठिद-�सा आहा�. दुसारा दरावी� पुMवी�णिभामी�ख अंसाMनी त्याले 'सामीर्थ�द्वारा' अंसा�हा� म्हाणेतत. आ�हा� हा� दरावी�� रात्र� दहा नी�तरा बु�द हाAतत. दुसार्‍या दरातMनी शि-रात�नी सामीAराची ए� शि-लेले�ख आढीळतA. त्याची मीराठीI अंर्थ� खले�ले प्रमीणे� -१) ऐश्र्वीया� त�झ्या दरातMनी त�ड दखवीत आहा�. २) हिंहा%मीत त्याच्या �मीमी�ळ� सावी� फ� ले�नी प्रफ� स्थिल्लेत �रात आहा�. ३) तM हिंवी%वी�चीनी दूरा हाAण्याची� स्थानी आहा�सा. पुरा�त� पु�न्हा किवीवी�चीनी मी�क्त आहा�. ४) त�झ्या पुसाMनी सावी� किवीवी�चीनी

दूरा हाAतत. ५) पुरा�ले� कि�ल्ल्यावीरा�ले इमीरात�च्या दरावीज्याची पुया ३ �नीठिदलेखरा या तराख�सा तयारा झाले. आठिदले-हा रा�हानी यानी� �मी �� ले�. ज्या पुयार्‍या�नी� आपुणे गडवीरा प्रवी�- �रातA त्या पुयार्‍या सा�पुयाच्या अंगAदरा ए� झाड लेगत�. या झाडपुसाMनी ए� वीट उ�वी��ड� �त�. या वीट�नी� ५ मिमीकिनीट� पु�ढी� ग�ल्यावीरा ए� रामीघेळ लेगत�. हा� रामीघेळ सामीर्थ�ची� ए��तत बुसाण्याची� �ग हाAत�. गडवीरा प्रवी�- �� ल्यावीरा डवी� �ड� वीळवी�. सामीAराची घेAड�नी पुणे� पु�ण्यासाठीIची� घेAडळ� तळ� ठिदसात�. घेAडळ� तळ्याच्या मीगच्या बु�Mसा ए� मीशि-दवी� इमीरात आहा� तरा सामीAराची आ�ग्लेई द�वी�ची�

मी�ठिदरा आहा�. हा� द�वी� सामीर्थ�नी चीफळच्या रामीमीMतl बुराAबुराची अं�गपुMराच्या डAहात सापुडले�. मी�ठिदरा सामीAराची ध्वी�स्त�भा आहा�. नी�तरा आल्यामीग�नी� पु�न्हा तळयापु-� यावी� वी साराळ पु�ढी� चीलेत�वी�. वीट�तची उपुहारागWहा, श्रे� सामीर्थ� �या�लेया आणिणे धामी�-ळ लेगतत. धामी�-ळ�च्या सामीAराची साAनीळ� तळ� आहा�. याची तळ्यात�ले पुणे� किपुण्यासाठीI वीपुरातत. तळ्याच्या मीग�ले बु�Mसा पु�ष्पुवीटD�आहा�. साAनीळ� तळ्याच्या सामीAरूनी �णेरा� वीट पु�डवी� आणिणे आपुणे मी�ठिदराच्या आवीरात या�ऊनी पुAहाचीतA. सामीAराची पु�ठी� तल्या मीरुंत�ची� मी�ठिदरा आहा� तरा बु�Mले श्रे�धारा �� टD नीवीची आश्रेमी आहा�.

उ�वी��ड� श्रे�रामीची� मी�ठिदरा, सामीर्थ�ची मीठी आणिणे -��घेरा आहा�. या ठिठी�णे� सामीर्थ�च्या वीपुरात�ले सावी� वीस्तM ठी� वील्या आहा�त. हा� सावी� पुहूनी झाले� �/ मी�ठिदराच्या पु�ढीच्या द्वारातMनी बुहा�रा पुडयाची� आणिणे डवी��ड� वीळवी�. प्रर्थमी 'ब्रम्हाकिपुसा' मी�ठिदरा लेगत� आणिणे पु�ढी� ग�ल्यावीरा धाब्याच्या मीरुंत�ची� मी�ठिदरा आहा�. सामीAराची कि�ल्ल्याची तट आहा�. या�र्थMनी साभाAवीतलेची पुरिरासारा फराची सा��दरा ठिदसातA. गड किफराण्यासा

दAनी तसा पु�रातत. गडवीरा �ण्याच्या वीट : गडवीरा �ण्यासाठीI दAनी मीग� आहा�त. त्या�पु;�/ ए� गड�मीग� आहा�. पुराळD पुसाMनी : सातरा त� पुराळD अं�तरा १० �/.मी�. ची� आहा�. पुराळD हा� पुयाथ्याची�गवी. पुराळD पुसाMनी गडवीरा �ण्यासाठीI पुयार्‍या आहा�त. साधाराणे ७८० पुयार्‍या�नी�तरा गडची दरावी� लेगतA. गडवीरा �ण्यासा पुराळDपुसाMनी ए� तसा पु�रातA

ग�वीड� पुसाMनी : सातरा पुराळD रास्त्यावीरा पुराळDच्या अंले��ड� ३ �/.मी�. वीरा ग�वीड� गवी लेगत�. त�र्थMनी र्थ�ट गडच्या �तळ

मीथ्यापुया�त गड�नी� �त या�त�. या�र्थMनी पु�ढी� १०० पुयार्‍या�नी�तरा दरावी� लेगतA. रास्त्यापुसाMनी गडवीरा �ण्यासा १५ मिमीकिनीट� पु�राततराहाण्याची� साAया : १) गडवीरा राहाण्यासाठीI श्रे� सामीर्थ� सा�वी मी�डळ �या�लेया तफt खAल्या उपुलेब्ध हाAतत. २) गडवीरा धामी�-ळ द�ख�ले आहा�त. ३) साज्जृंनीगड ( सा�वी मी�डळच्या ) खAल्याहा� राहाण्यासाठीI उपुलेब्ध हाAतत. ��वीणेची� साAया : गडवीरा ��वीण्याची� साया हाAत�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� किपुण्याची� पुणे� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : पुराळD गवीतMनी पुयार्‍या�नी� १ तसा वी गड�मीग�नी� १५ मिमीकिनीट�.

ची�दनी - वी�दनी

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३८०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग सातरा जि�ल्हा : सातरा श्रे�णे� : साAपु� �र्थ आणिणे �द�बुरा� मीध्या� ��ळ्या भावी किवीषया� आपुणे नी�हामी�ची ऐ�त अंसातA मीत्र दुग�किवीश्र्वीतहा� अं-� ��ळD भावी�ड� आढीळतत त्या�च्यापु;�/ची ए� ची�दनी-वी�दनी. सातर्‍याच्या अंले��ड� २४ कि�.मी�.

अं�तरावीरा हा� दुग��Aड� उभा� आहा�. ऊसाच्या किपु�मी�ळ� साधानी झाले�ले हा सावी� पुरिरासारा त्यामी�ळ� रास्त�, वी��, एसा@ ं.टD. या सावी� प्रर्थमिमी� सा�किवीधा गवी गवी पुया�त पुAहाAचील्या आहा�त. सापुट मीर्थ अंसाल्यामी�ळ� पु�णे�- सातरा मीग�वीरूनी हा� कि�ल्ले� साहा�ची ओळखत या�तत. या�च्या पुMवीtसा �रा�ड�श्र्वीरा �ल्याणेगड, भावीनी�ची ड�गरा, पुणिpमी�सा वी;राट@गड, पु�डवीगड. ए�/�ड� मीहाबुळ�श्र्वीरा प्र�त तरा

दुसारा��ड� सातरा -हारा या�च्या सा�मी�वीरा हा� कि�ल्ले� उभा� आहा�त. इकितहासा : इ.सा. ११९१- ११९२ सालेच्या तम्राले�खनी�सारा हा� कि�ल्ले� शि-लेहारा रा� दुसारा भाA� यानी� बु�धाले�. १६७३ च्या सा�मीरासा शि-वीराया�नी� सातरा प्र�त जिं�%�ले आणिणे त्याचीवी�ळD साज्जृंनीगड,

�ल्याणेगड, अंजिं�%क्यातरा या कि�ल्ल्या�साAबुत या�नी द�ख�ले स्वीराज्यात सामी�ले �रूनी घे�तले�. पु�ढी� सा�भा�� रा��च्या �राकि�द¼त सानी १६८५ मीध्या� फ� ब्र�वीरा� मीकिहान्यात अंमीनी�ल्ले खनीनी� ची�दनी- वी�दनी या�र्थ� अंसाणेर्‍या मीराठी�च्या त��ड�वीरा हाल्ले �� ले. या ची�मी�/त मीAघेले�च्या हातत २५ घेAड�, २० बु�दु�, २ किनी-णे�, १ नीगरा सापुडले. पु�ढी� १६८९ पुया�त हा सावी� पुरिरासारा मीराठी�च्या तब्यात हाAत. नी�तरा मीत्र तA मीAगले�च्या हातत पुडले. छत्रपुत� -हुमीहारा��नी� सानी १७०७ मीध्या� पुवीसाळ्यात हा प्रद�- जिं�%�M नी घे�तले. पु�ढी� सानी १७५२ मीध्या� तराबुईवीरा लेक्षा ठी�वीण्यासा पु�रा�सा फ��फट द�ऊनी

बुळ�� किवीश्र्वीनीर्थ�नी� या कि�ल्ल्यावीरा ददAपु�त या�ची� नी�मीणेM� �� ले�. नी�तरा हा कि�ल्ले इ�ग्रं��च्या हातत पुडले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : ची�दनीच्या प्रवी�-द्वारा�वीळDले रास्त पुMवीl बुराची �ठीIणे हाAत. मीत्र साध्या त�र्थ� अंसाले�ल्या मीशि-दDमी�ळ� हा रास्त बुराची रुं� द झाले आहा�. दAनी अंधा�वीट पुडले�ले� बु�रू� आपुणेसा प्रवी�-द्वाराची� �णे�वी �रूनी द�तत.

या�र्थMनी साधाराणे १५ पुयार्‍या पुरा ग�ले� अंसात डव्ये बु�Mसा ए� पुड�/ वीस्तM ठिदसात�. कितच्या वीराच्या अं�गसा ए� वीडची� झाडआहा�. पुची वीड�ची मिमीळMनी बुनीले�ले अंसाल्यामी�ळ� त्यासा 'पुचीवीड' म्हाणेतत. बु�Mलेची ए� -��राची� मी�ठिदरा आहा�. यात�ले दAन्हा�

मीहाद�वीच्या हिंपु%ड� या पुची सिंले%ग�च्या आहा�त. ग्रंमीस्था�नी� मी�ठिदराची ��णे�द्धरा �� ले आहा�. श्रेवीणेत या�र्थ� यात्र अंसात�. ( या�र्थMनी दहा ए� पुयार्‍या चीढीMनी ग�ल्यावीरा सामीAराची मीAठी मीAठी शि-ळ राचीले�ल्या ठिदसातत. ) वी�दनीप्रमीणे�ची या�र्थ�हा� ए� दग� आहा�. दग्या�च्या

बु�Mसा एख वीडच्या भिंभा%त�साराख� बु�धा�मी आढीळत�. ए� अंधा�वीट दरावी�साराख� �हा�तरा� ठिदसात�. साधाराणे सादरा�साराख� या�र्थ�ले बु�धा�मीची� अंवी-�ष ठिदसातत. याच्या मीग�ले भागत सा�द्ध अंनी�� उद@ध्वीस्त अंवी-�ष आपुणेसा ठिदसातत. हा�ची गडवीरा�ले

मी�ख्या वीस्त� अंसावी�. गडच्या उत्तारा टA�वीरा मी�बुMत बु�धाणे�ची अंगदD सा�स्थिस्थात�त अंसाले�ले ए� बु�रू� आढीळतA. याची वीट�वीरा ए� सामीधा� आढीळत�. याच्या वीरा�ले बु�Mसा अंस्पष्ट अंसा� शि-वीसिंले%ग आहा� आणिणे ए� बु�Mसा मीरुंत�ची� मीMतl आहा�. गडच्या

दणिक्षाणे��ड� त�नी �Aठी अंसाले�ले� पुणे वीराची� छप्पुरा उडले�ले� वीस्तM आढीळत�. गवी�र्‍या�च्या मीत� हा� �Aठीरा म्हाणे�� दरूगAळ साठीवीण्याची� �ग हाAत�. गडच्या मीध्याभाग� प्र-स्त ची�र्थरा आहा�. यावीरा �या वीस्तM हाAत� याची मीत्र अं�द� लेगत नीहा�.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : ची�दनी आणिणे वी�दनी या दAन्हा� कि�ल्ल्या�वीरा �णेर्‍या साया��क्त वीट आहा�त. पु�णे�- सातरा मीग�वीरा भा�ईं� गवी आहा�. त�र्थ� उतरूनी २० कि�.मी�. अं�तरावीरा कि��ले� गवी आहा�. वीई- सातरा या दAन्हा� ठिठी�णेहूनी कि��ले�ले

या�ण्यासाठीI बुसा आहा�. कि��ले�च्या �वीळची बु�लेमीची� नीवीची� गवी आहा�. या बु�लेमीची� गवीची� दAनी भाग आहा�त. ए� आहा� त� खलेची� बु�लेमीची� तरा दुसारा� वीराची� बु�लेमीची�. या�र्थMनीची ए� वीट ची�दनी आणिणे वी�दनी या�च्या खिंख%ड�त पुAहाAचीत�. डवी��ड� राहातA तA ची�दनी तरा उ�वी��ड� वी�दनी. या ची�दनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI दAनी वीट आहा�त :

राहाण्याची� साAया : दग्या�त राहायाची� अंसाल्यासा ३० त� ४० �णे�नी राहात या�त�. ��वीणेची� साAया : नीहा�पुण्याची� साAया : फक्त पुवीसाळ्यात अंन्यार्थ गडवीरा पुणे� नीहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : अंड�ची त� ३ तसा

वीसाAट

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४२६७फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : वीनीदुग�

ड�गरारा�ग मीहाबुळ�श्र्वीरा �Aयानी जि�ल्हा : सातरा

श्रे�णे� : मीध्यामी �ळ्या मीत�च्या या मीहाराष्ट्रात�ले, �Aयानी नीदDच्या खAर्‍यात, रानीत वीसाले�ले दुग� म्हाणे�� ' कि�ल्ले� वीसाAट'. ज्ञेनी�श्र्वीरा�त वीसाAटची

अंर्थ� 'आश्रेयास्थानी' अंसा ठिदले आहा�. वीसाAटलेची 'व्येघ्रगड' अंसा�हा� दुसारा� नीवी आहा�. �Aयानी धाराणेच्या पुणेलेAट क्षा�त्रच्या दुग�मीत�मी�ळ�ची हा भाग वीन्या��वीनीनी� सामीWद्ध बुनीले आहा�.

इकितहासा : वीसाAट कि�ल्ल्याच्या प्रची�नीत्वीची -Aधा घे�त आपुल्याले वीशिसाष्ठ ऋषVच्या �ळपुया�त मीग� �वी� लेग�ले. अंसा� मीनीले� �त� �/, वीशिसाष्ठ ऋषVची �Aणे� ए� शि-ष्या, अंगस्त� ऋष� या�नी� हिंवी%ध्या पुवी�त ओले�डMनी दणिक्षाणे��डची मीग� -Aधाले, साह्याद्रDच्या �Aयानी �ठीच्या त्या शि-खरावीरा राहाण्यासा आले वी त्यानी� आपुल्या किनीवीसा� ड�गराले आपुल्या ग�रू� ची� नीवी ठिदले�. �ले�तरानी� या द�-�च्या

क्षाकित्रया�नी� त्या ड�गराले तटबु�रू�ची� सा� चीढीवीMनी लेष्�रा� ठीणे� �� ले�. त्या ड�गराची� पुरा�पुरागत 'वीशिसाष्ठ' हा� नीवी अंपुभ्रं�- हाAऊनी 'वीसाAट' झाले�. प्रत्याक्षा उल्ले�खिखत नीसाले तरा�हा�, हा कि�ल्ले शि-लेहारा�ले�नी अंसावी. शि-लेहारा�च्या कि�ल्ल्या�च्या नीमीवीले�त 'वीसा�तगड' या नीवीनी� उल्ले�खिखले�ले कि�ल्ले हा वीसाAट अंसावी. मीराठीI साम्राज्याच्या छAट बुखरा�वीरूनी शि-वीराया�नी� �वीळD

किवी�यानी�तरा वीसाAट घे�तले अंसा� सा�किगतले� �त�, पुणे त� खरा� नीहा�. �वीळD घे�तनी, �वीळDत�ले तसा�ची �A�णेत�ले इतरा कि�ल्ले� शि-वीराया�नी� घे�तले� पुणे वीसाAट दूरा अंसाल्यानी� कि�ल्ले�दराच्या हात� राहा�ले. अंफझाले वीधानी�तरा �ढीले�ल्या मीAकिहामी�तहा� वीसाAट कि�ल्ले

या�त नीव्हात. पु�ढी� शि-वीराया पुन्हाळगडवीरा अंड�ले� अंसातनी, आपुल्या मी�खत्यारा�त मीवीळत�ले पुयादळ पुठीवीMनी त्या�नी� वीसाAट कि�ल्ले

ठिद. ६ �Mनी १६६० राA�� घे�तले. सानी १६६१ मीध्या� पु�डले�ल्या इ�ग्रं� �; �पु;�/ फ® रानी वी सा®म्या�अंले या�नी वीसाAटवीरा �; द�त ठी� वीण्यात आले� हाAत�. पु�ढी� १६७९ मीध्या� वीसाAट कि�ल्ल्यावीरा २६, ००० रुंपुया�सापुडले�. पु�ढीच्या �ळत १७०६ मीध्या� पु�तप्रकितकिनीधाVच्या उपुपुत्नी� तई त�शिलेणे�नी� हा कि�ल्ले आपुल्या हातत घे�तले. पु�ढीDलेवीषl पु�-व्ये�ची� सा�नीपुत� बुपुM गAखले� या�नी� तई त�शिलेणे� बुराAबुरा लेढीई �� ले�.

तई त�शिलेणे�नी� आठी- दहा मीकिहानी� प्रखरा झा��� द�ऊनी कि�ल्ले लेढीवीले. १७३० मीध्या� वीसाAट कि�ल्ले बुपुM गAखल्या�च्या हात� पुडले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : वीसाAट कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI दAनी दरावी�� लेगतत. यात�ले पुकिहाले दरावी� ढीसाळले�ल्या अंवीस्था�त आहा�. दुसार्‍या दरावी�नी� गडवीरा प्रवी�- �रात या�तA.

सामीAराची मीरुंत�ची� किबुनी छपुराची� मी�ठिदरा आहा�. मी�ठिदरापुसाMनी प्रमी�ख त�नी वीट �तत. साराळ �णेरा� वीट कि�ल्ल्यावीरा�ले भाग्रंवी-�ष��ड� घे�ऊनी �त�. उ�व्ये बु�Mसा �णेरा� वीट ' �ळ�ईच्याठीण्या�ड�' �त�. वीट�तची मीहाद�वीची� सा��दरा मी�ठिदरा लेगत�. मी�ठिदरात दAनी त� त�नी �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAऊ -�त�. या�र्थMनी पु�ढी� �णेरा� वीट मीची�वीरा घे�ऊनी �त�. या मीची�ले पुहूनी लेAहागडच्या

हिंवी%चीM�टची� आठीवीणे या�त�. याची मीची�लेची �ळ�ईची� ठीणे�म्हाणेतत. या मीची�वीरूनी ठिदसाणेरा आ��बु�Mची घेनीदट झाड�नी� व्येपुले�ले प्रद�-, ची�द�वी, रासाळ, सा�मीरा, मीकिहापुतगड, �Aयानी�ची �ले-या हा सा�पुMणे� द�खवी मीAठी रामीणे�या आहा�. मीरुंत�च्या

द�वीळच्या डवी��ड� �णेरा� वीट आपुल्याले �Aड टक्या�पु-� घे�ऊनी �त�. या टक्यात�ले पुणे� किपुण्यासाठीI याAग्या आहा�. पु�ढी� हा� वीट ��गलेत शि-रात� आणिणे बुबु��डपु-� या�ऊनी पुAहाAचीत�. या �डची आ�रा इ�ग्रं�� 'णे' अंक्षारा साराख आहा�. याले पुहूनी हारिराp�द्रगडच्या �A�णे�डची� आठीवीणे या�त�. सामीAराची उभा अंसाणेरा आणिणे आपुले� लेक्षा वी�धाMनी घे�णेरा उ�ची ड�गरा म्हाणे��ची ' ��नी

वीसाAट' हाAया. ��नी वीसाAट नीव्ये वीसाAटच्या बुबु��डवीरा उभा� राकिहाल्यावीरा सामीAराची उभा अंसाणेरा ड�गरा म्हाणे�� ��नी वीसाAट. आत या गडवीरा �णेरा� वीट अंस्तिस्तत्वीत नीहा�. तसा�ची पुण्याचीहा� त�टवीड आहा�. घेनीदट झाड� वी वीन्याश्र्वीपुद�हा� अंसाल्यानी� साहासा या�र्थ� �Aणे� �त

नीहा�. गडवीरा �ण्याच्या वीट : वीसाAट कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI दAनी प्रमी�ख मीग� आहा�त. ए� नीग�श्र्वीरामीगtआणिणे दुसारा र्थ�ट वीसाAट�ड�. सातरामीगtवीसाAट :१) �� सापुMरा मीगt- सातर्‍याहूनी बुमीणेAले� या

गवी� यावी�. सा�ळD ९ वी�त सातर्‍याहूनी बुसाची� साAया आहा�. या�र्थMनी �� सापुMराले �Aयानी धाराणेची �ले-या ले¥चीनी� पुरा �रूनी �त या�त�. �� सापुMराहूनी दट ��गलेत दAनी वीट �तत. उ�वी��ड� �णेरा� वीट आठी मी;ले�वीरा�ले नीग�श्र्वीरा�ड� नी�त� तरा डवी��ड� �णेरा� वीट वीसाAटवीरा घे�ऊनी �त�. २) खिखरा�� ड� मीगt- सातर्‍याहूनी बुसानी� ' वीघेले�

द�वीची�' या गवी� यावी�. या�र्थMनी ले¥चीच्या साहाय्यानी� �ले-या पुरा �रूनी खिखरा�� ड� या गवी� यावी�. या�र्थMनी धानीगरा वीड� पुसाMनी �णेरा�

वीट ' मी�ट इ�दवीले�' या गवीत घे�ऊनी �त�. सातर्‍याहूनी इर्थवीराची प्रवीसा आठी- नीऊ तसा�ची आहा�. या�र्थMनी पु�ढी� पुची- साहा तसात

वीसाAटवीरा �त या�त�.३) मीहाबुळ�श्र्वीरा मीगt- मीहाबुळ�श्र्वीराहूनी 'तपुAळ�' गवी� या�ऊनी ले¥चीनी� �� सापुMरा गठीत या�त�, आणिणे त�र्थMनी वीसाAट गठीवी�.

शिचीपुळMणेहूनी वीसाAट : १) शिचीपुळMणेहूनी सा. ८. ३० वी�तच्या बुसानी� 'चीAरावीणे�' या गवी� यावी�. या�र्थMनी ५ त� ६ तसात वीसाAटले पुAहाAचीत या�त�. या मीग�त वीट�त �� ठी�ची पुणे� नीसाल्यामी�ळ� आपुल्या�ड� पुण्याची भारापुMरा साठी घे�ऊनी �वी�. या वीट�नी� वीरा ग�ल्यावीरा

ए� पुठीरा लेगत�. पुठीरावीरूनी डवी��ड� �णेरा� वीट नीग�श्र्वीरा �ड� तरा उ�वी��डची� वीट वीसाAटले �त�. या�र्थ� नीग�श्र्वीरा�ड� �णेर्‍या वीट�नी� र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा खले� ए� वीट ��गलेत किवीकिहारा��ड� �त�. या�र्थMनी वीसाAटची� अं�तरा दAनी तसात �पुत या�त�.

२) शिचीपुळMणेहूनी 'कितवीरा�' या गवी� यावी�. या�र्थMनी रा�ड� घेटनी� वीसाAटले �त या�त�. नीग�श्र्वीरामीगtवीसाAट : नीग�श्र्वीराले भा�ट ठिदल्याशि-वीया वीसाAटची� भा�ट पुMणे� हाAऊची -�त नीहा�. वीसाAटवीरा �तनी सामीAराची ए�

सा�ळ� आपुले� लेक्षा वी�धाMनी घे�तA. त्यालेची नीग�श्र्वीरा म्हाणेतत. या सा�ळक्याच्या पुAटत ए� ग�हा अंसाMनी, त�र्थ� मीहाद�वीची� मी�ठिदरा आहा�. हा�राA नीगरिरा� दरा शि-वीरात्र�ले या पुकिवीत्र स्थानी� द-�नीसा या�तत. ग�हा�च्या छतवीरूनी बुराहा� मीकिहानी� पुण्याच्या र्थ0बु�ची अंणिभाष��

शि-वीसिंले%गवीरा हाAत अंसातA. बुहुत�� ट्रे��सा� प्रर्थमी नीग�श्र्वीराची� द-�नी घे�ऊनी मीग वीसाAटले �तत. त्यासाठीI फक्त ले�बुची पुल्ले चीलेण्याची� तयारा� अंसावी� लेगत�.

राहाण्याची� साAया : १) पुMवीl उल्ले�खिखले�ल्या नीव्ये वीसाAटवीरा�ले मीहाद�वीच्या मी�ठिदरात २ त� ३ �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. २) नीव्ये वीसाAटवीरा �Aड टक्या�च्या -��रा�ले पुठीरावीराहा� राहात या�त�. ३) नीग�श्र्वीराची� ग�हा हा� राहाण्यासाठीI उत्तामी �ग आहा�. या�र्थ� २० त� २५ �णे आरामीत राहू -�तत. ��वीणेची� साAया : आपुणे

स्वीत ची �रावी�. पुण्याची� साAया : नीग�श्र्वीराच्या ग�हा��ड� �त�नी, पुयार्‍या�च्या उ�वी��डMनी ��गलेत �णेरा� वीट पुण्याच्या किवीहा�रा�पु-� घे�ऊनी �त�. नीव्ये वीसाAटवीराहा� मी�बुले� प्रमीणेत पुणे� उपुलेब्ध आहा�.

उन्हाळ्यातहा� या किवीकिहारा�ले पुणे� अंसात�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : �� सापुMरा मीगt- ४ तसा, चीAरावीणे� मीगt- ७ तसा साMचीनी : वीसाAटले पुवीसाळ्यात �तनी �ळवी�ची मीAठी प्रमीणेवीरा त्रसा हाAतA. त�व्हा आवीश्या� त� �ळ�� घ्यावी�. शिचीपुळMणेहूनी चीAरावीणे� मीगtवीसाAटले �तनी वीट�त पुण्याची� �� ठी� हा� साAया नीहा�.

त�व्हा पुण्याची पु�रा�सा साठी �वीळ बुळगणे� आवीश्या� आहा�.

भा;रावीगड

कि�ल्ल्याची प्र�रा : वीनीदुग� ड�गरारा�ग मीमीहाबुळ�श्र्वीरा �Aयानी

जि�ल्हा : सातरा श्रे�णे� : मीध्यामी

भा;रावीगड हा �Aयानीनीगराच्या किवीभागत मीAडणेरा कि�ल्ले आहा�. या�र्थ�ले कि�ल्ल्या�ची� वी;शि-ष्ट म्हाणे�� सावी� कि�ल्ले� घेटमीथ्याच्या सालेग रा�ग�पुसाMनी दुरावीले�ले� आहा�त. त्यामी�ळ� दुरूनी हा� कि�ल्ले� ठिदसात नीहा�. घेनीदट ��गले हा� या�र्थ�ले मी�ख्या आ�ष�णे. हा� अंराण्या अंभायाराण्या

म्हाणेMनी धाAकिषत �राण्यात आल्यानी� या�र्थ�ले सावी� गवी�ची� स्थाले�तरा �रूनी त� अंराण्याबुहा�रा बुसावीण्यात आले� आहा�त. त्यामी�ळ� मीणेसा�ची वीवीरा तसा �मी�ची. पुयाथ्याची� गवी� गठीण्यासाठीI एसा. टD. ची� ची�गले� साAया आहा�.

इकितहासा : इकितहासात या गडची उल्ले�ख �Aठी� हा� आढीळत नीहा�. मीत्र या गडची वीपुरा �� वीळ ट�हाळणे� साठीI अंसावी अंसा� या�र्थ�ले बु�धा�मीवीरूनी ठिदसात�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : भा;रावीगडवीरा पुहाण्यासाराख� फरा �हा�ची नीहा�. गडवीरा ए� मी�ठिदरा आहा�. मी�ठिदरा फराची प्र-स्त आहा�. मी�ठिदरा मी�बुMत आणिणे ��ले�नी� -�राले�ले� आहा�. मी�ठिदरात भा�रा� द�वी�, श्रे� त�ळ द�वी�, श्रे� वीघे�ई

द�वी� या�च्या २- ३ फ� टD मीMतl आहा�त. या ले�ड� मी�ठिदरावीरा बुरा�साची� �Aरा�वी �मी आढीळत�. मी�ठिदरासामीAराच्या प्र�रात त�ळ-�वीW�दवीनी, -��राच्या हिंपु%ड�ची चीबु�तरा ठिदसातA. तसा�ची सामीAरा दAनी त�नी ख�बु द�ख�ले ठिदसातत. सामीAराची -��राची� मी�ठिदरा सा�द्ध आहा�. मी�ठिदरासामीAराची खले� उतराणेर्‍या

वीट�नी� र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा दAनी त�नी बु�रू� लेगतत. या�र्थMनी र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा ए� ढीसाळले�ल्या अंवीस्था�त�ले दरावी� आहा�. या दरावी�तMनी पु�ढी� ग�ल्यावीरा डवी��ड� वीळवी�. सामीAरा अंसाणेर्‍या ट��डले वीळसा मीरूनी गडच्या मीग�ले बु�Mसा यावी�. या�र्थ� पुण्याची� दAनी ट�/ आहा�त. यात�ले पुणे� किपुण्यासा उपुया�क्त अंसाMनी त� बुरामीहा� ठिट�त�. याच्यापु�ढी� पुहाण्यासाराख� �हा�ची नीहा�. ले�बुवीरा पुसाराले�ले� �Aयानी�ची� दट ��गले ठिदसात�. गडमीर्थ तसा अंरुं� दची आहा�. त्यामी�ळ� २ तसात गड किफरूनी हाAतA. मी�ठिदराच्या ठिद-�नी� त�ड �रूनी उभा� राकिहाल्यासा उ�वी��ड� दरा�त उतराणेर्‍या वीट�नी� ५ मिमीकिनीट� खले�

उतरावी�. या�र्थ� सा�द्ध पुण्याची� ए� ट�� आहा�. मीत्र हा� पुणे� मीची�पुया�तची अंसात�. गडवीरा �ण्याच्या वीट : भा;रावीगडवीरा �ण्यासाठीI त�नी वीट आहा�त. ए� र्थ�ट �A�णेतMनी वीरा चीढीत� तरा दुसारा� हा�ळवी�च्या रामीघेळDत पुसाMनी गडवीरा �त�. कितसारा� गव्हारा� गवीतMनी आहा�.

१.

दुग�वीड� मीगt या मीगtभा;रावीगडवीरा या�ण्यासाठीI प्रर्थमी शिचीपुळMणे गठीवी�. शिचीपुळMणे वीरूनी दुग�वीड� हा� पुयाथ्याची� गवी गठीवी�. शिचीपुळMणे त� दुग�वीड� अं-� ८ ०० वी�तची� बुसा आहा�. दुग�वीड� पुया�त या�ण्यासा साधाराणेत १ तसा लेगतA. दुग�वीड� गवीच्या वीरा अंसाणेर्‍या

��गलेतMनी वीट र्थ�ट गडवीरा �त�. या वीट�नी� गड गठीण्यासा ३ तसा लेगतत. वीट त-� साराळची अंसाले� तरा� दमीछ� �राणेरा� आहा�. गव्हारा� गवीतMनी या�णेरा� वीटसा�द्ध या वीट�लेची या�ऊनी मिमीळत�. वीट�त �� ठी� हा� पुणे� नीहा�.

२. हा�ळवी�ची� रामीघेळ मीगt हा�ळवी�च्या रामीघेळDत �ण्यासाठीI शिचीपुळMणे हिं�%वी �राड गठीवी�. शिचीपुळMणे - �राड रास्त्यावीरा �� भा�लेl

घेट पुरा �� ल्यावीरा हा�ळवी� नीवीची फट लेगतA. त�र्थ� उतरूनी २ तसा�त रामीघेळ गठीवी�. रामीघेळDतMनीची वीरा �णेरा रास्तपु�डवी. पुर्थरापु��� ��नी वीघेAनी मीग�वीरूनी आपुणे भा;रावीगडवीरा �ऊ -�तA. मीत्र हा पुल्ले फराची ले�बुची अंसाल्यानी� गड गठीण्यासा ६ तसा लेगतत. वीट�त खMपु घेनीदट ��गले लेगत�. वीट त-� मीळले�ले� नीसाल्यानी� हारावीण्याची सा�भावी खMपुची आहा�. या वीट�नी� �याची�

अंसाल्यासा वीटडया घे�ऊनी �णे� आवीश्या� आहा�.

३. गव्हारा� मीगt गडवीरा �ण्यासाठीI गव्हारा� गवीतMनीहा� वीट आहा�. दुग�वीड� गवीच्या अंगAदरा गव्हारा� गवी�ड� �णेरा गड�रास्तलेगतA. या गड�रास्त्यानी� गव्हारा� गवीत पुAहाचीवी�. गवीतMनी गडवीरा �ण्यासा त�नी तसा पु�रातत. हा� वीट मीध्या�ची दुग�वीड� गवीतMनी

या�णेर्‍या वीट�सा मिमीळत�.

राहाण्याची� साAया : गडवीरा�ले मी�ठिदरात २० �णे�नी राहात या�त�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� साAया आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : ३ तसा - दुग�वीड� मीगt. ७ तसा - रामीघेळD मीगt. साMचीनी : पुवीसाळ्यात �ळवी�ची त्रसा फरा मीAठी प्रमीणेत हाAतA. यापुसाMनी बुचीवी �राण्यासाठीI मी�ठी साAबुत घे�ऊनी �णे�.

पु�डवीगड

कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग मीहाबुळ�श्र्वीरा जि�ल्हा : सातरा श्रे�णे� : मीध्यामी वीई गवीले ख�टMनीची उभा अंसाले�ले पु�डवीगड त्याच्या किवीशि-ष्ट अं- राचीनी�मी�ळ� नी�हामी� लेक्षा वी�धाMनी घे�तA. मीथ्यावीरा �तळ भिंभा%कितची मी��� ट पुरिराधानी �� ले�ले हा कि�ल्ले वीईहूनी साहा� पुया� �त

या�ण्यासाराख आहा�. वीई मी�ढीराद�वी मीग�वीरा हा गड आहा�. इकितहासा : चीले�क्या�च्या राज्या�नीतरा शि-लेहारा�नी� पुन्हाळ - �Aल्हापुMरा दख्खनी या भागवीरा राज्या चीलेकिवीले�. १९९१- ९२ मीध्या� सापुडले�ल्या तम्राले�खनी�सारा शि-लेहारा रा� दुसारा भाA� यानी� हा कि�ल्ले

बु�धाले अंसा� पु�रावी� आढीळतत. हा कि�ल्ले प्रर्थमी आदDले-हा�त हाAत. ७ ऑक्ट�बुरा १६७३ मीध्या� मीराठी�नी� तA जिं�%�ले. पु�ढी� १७०१ औरा�ग��बुनी� हा कि�ल्ले घे�तले. त्यानी�तरा -हु मीहारा��नी� कि�ल्ले पु�न्हा स्वीराज्यात आणेले. इ. सा १८१८ मीध्या� इग��नी� पु�डवीगड आपुल्या तब्यात आणेले.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : मी�णेवीले� गवीतMनी आपुणे पुकिहाल्या मीची�वीरा ग�लेA अंसात त�र्थMनी �वीळची भा;राAबुची� मी�ठिदरा लेगत�. त्याच्याबुहा�राची �हा� प्रची�नी मीMतlची� अंवी-�ष आहा�त. त�र्थ� �तळत �Aराले�ल्या �हा� पुया- या आहा�त. या�र्थMनी साधाराणे १५ त� २०

मिमीकिनीट�वीरा गडची� प्रवी�-द्वारा लेगत�. �तळत �Aराले�ल्या पुया- या�च्या साह्यानी� र्थAड� वीरा ग�ल्यावीरा आपुणे मीची� साराख्या भागत प्रवी�-�रातA. गडच्या उत्ताराबु��ले �हा� ट�/ आढीळतत सामीAराची पुराश्याची ए� बु�गले आहा�. बु�गल्या सामीAराची ��� पुणे घेतले�ले� ए� ट��आहा�. या�र्थMनी आपुणे बुले�कि�ल्ल्याच्या ठिद-�नी� चीलेत ग�ल्यावीरा वीट�त �हा� अंवी-�ष ठिदसातत, तरा ए� ठिठी�णे� सालेग साहा पुण्याची�

ट�/ आढीळतत, त्यापु;�/ ए� पुण्याची� ट�� मीAठी� अंसाMनी त्याच्या आत�ले बु�Mसा ख�बु द�ख�ले आहा�त. गवी�- या�च्या मीत� टक्यात�ले पुण्याची रा�ग वी�गवी�गळ हाAत. या�र्थMनीची ए� पुयावीट बुले�कि�ल्ल्या�ड� �त�. बुले�कि�ल्ल्याले �हा�श्या पुया- या वी तटबु�दD

शि-ल्ले� आहा�. डवी��ड� ग�ल्यावीरा ए� उघेड मी�ठिदरात दगडत �Aराले�ले� मीरुंत�ची� मीMतl ठिदसात�. पु�ढी� �हा� अं�तरावीरा पु�ड�ई द�वी�ची� मीAड�ळDसा आले�ले� मी�दDरा आहा�. या�र्थMनी पु�ढी� ग�ल्यावीरा ए� तळ� आहा�, आत मीत्र सा��ले�ल्या अंवीस्था�त आहा�. बुले�कि�ल्ल्याच्या

दणिक्षाणे�सा इमीरात�ची� �हा� अंवी-�ष ठिदसातत. या इमीरात�ची पुया ३० फ� ट रुं� द अंसा आहा�. तसा� पुकिहाले� तरा बुले�कि�ल्ले फराची छAटआहा�. गडच्या उत्तारा��ड� र्थAड�सा� पुठीरा आहा�. लेAहागडच्या हिंवी%ची��ट साराख र्थAड भाग पु�ढी� आले आहा�. गडच्या पुMवीt�डMनी ए�

वीट धावीड� गवीत उतरात�. याची गवी �वीळ पु�डवीले�णे� आहा�त. आपुणे ��व्हा मी�णेवीले� गवी�डMनी गडवीरा या�तA, त�व्हा �� पुकिहाले� प्रवी�-द्वारा आहा� त�र्थMनी गडची सा�पुMणे� घे�रा हा� ख�ग� मीलेमीत्ता आहा�. या मीगची� घेटनी अं-� �/ पु�डवीगड �Aण्या ए� सारादराची� मीलेमीत्ता हाAत� यानी�तरा मी®पु�A �� पुनी�नी� तA किवी�त घे�तले. साध्या श्रे�. सावी�दया वीड�या नीवीची� गWहास्था �� अंराट��रा म्हाणेMनी राहातत.

त्या�नी� गडवीरा मीAठीया प्रमीणेत वीWक्षाराAपुणे �� ले� आहा�. किपुण्याच्या पुण्याच्या टक्या�नी ��� पुणे घेतले� आहा�. या गWहास्थानी� गडवीरा ए� फले� द�ख�ले लेवीले आहा�, त्याद्वारा� गडवीरा मीप्र-नी , धा�म्रापुनी मीद� पुदर्थ� सा�वीनीसा बु�दD घेतले� आहा�. सावी� गड किफराण्यासा दAनी

तसा पु�रातत.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : १) : वीई त� मी�णेवीले� सातत गड�ची� या� � चीलेM अंसात�. मी�णेवीले� गवी �वीळMनी धाAमी धाराणेची �A �लेवी ग�ले आहा� तA पुरा �� ल्यावीरा सामीAराची पु�डवीगड ठिदसाM लेगतA. सामीAरा अंसाणे- या पुठीरावीरा ग�ल्यावीरा दAनी वीट फ� टतत. या�र्थपुया�त या�ण्यासाठीI गवीतMनी अंधा�तसा पु�रातA. दAनी वीट�पु;�/ ए� वीट ले�बुची� आणिणे वीळसा घेलेMनी �णेरा� आहा�. पुकिहाल्या वीट�नी�

पुयाथ्यावीरुंनी गडवीरा �ण्यासा १ तसा पु�रातA. या पुठीरावीरा �AळD लेA��ची� वीस्त� आहा�.२) : दुसारा� वीट ग��ड�वीड� गवीतMनी वीरा �त�. वीई धावीड� मीगtग��ड�वीड� गवीतMनी वीरा पुAहाचीवी�. ग��ड�वीड� गवीतMनी ची�गले� मीळले�ले� आणिणे �हा� ठिठी�णे� अंशिले�ड�ची बु�धाले�ल्या पुया- या�ची� साAपु� वीटआहा�. यावीट�नी� गडमीर्थ गठीण्यासा २ तसा पु�रातत. राहाण्याची� साAया : १ श्रे�. सावी�दया वीड�या या�च्या घेराबुहा�रा�ले -�ड मीध्या� १० �णे�नी राहात या�त�. २. पु�ड�ई द�वी�च्या मी�दDरात १० त� १५ �णे�नी

राहात या�त�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� ट�� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : मी�णेवीले� मीगt१ तसा, धावीड� मीगt२ तसा.

�मीळगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४२०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग मीहाबुळ�श्र्वीरा जि�ल्हा : सातरा श्रे�णे� : मीध्यामी मीहाबुळ�श्र्वीराच्या ड�गरारा�ग�नी� अंनी�� ऐकितहाशिसा� गड अंले��रासाराख� धाराणे �� ले�आहा�त. धाAमी धाराणेच्या �ले-यात मीग�ले बु�Mनी� ए� ड�गरारा�ग पु�ढी� आले�ले� ठिदसात�. दAन्हा� अं�गनी� पुण्याची वी�ढी अंसाले�ल्या या पुवी�तरा��त हा� ए� अंनीAख� पुषणेपु�ष्पु वीरा आले� आहा�. दणिक्षाणे��ड�

�W ष्णेनीदDची� खAरा� आणिणे उत्तारा��ड� वीळ�/ नीदDची� खAरा� या�च्या मीधाAमीधा हा ठिदमीखदरा कि�ल्ले उभा आहा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : पु�धारा वी�सा मिमीकिनीट�च्या भ्रंमी�त� नी�तरा गडच्या किनी�ट आपुणे पुAहाचीतA. वीरा �तची गडमीथ्याच्या सापुटDवीरा प्रवी�- हाAतA आणिणे आ��बु�Mची ड�गराद- या�ची सा��दरा मी�लेMख आपुल्या दृष्ट�पुर्थत या�तA. एरावी� आढीळणेरा� कि�ल्ल्या�वीरा�ले प्रवी�-द्वारा, बु�रू� अंसा� �हा�ची या�र्थ� आढीळत नीहा�त. गडले �AडMनी या�णेरा� ए� ड�गरा रा�ग लेक्षा वी�धाMनी घे�त�. कितले नीवीरानीवीरा� ची� ड�गरा म्हाणेतत. पु�ढी� �मी�नी खAले शिचीरात ग�ले�ले� ४०- ५० फM ट ले�बु�ची� ए� रुं� द भा�यारा ठिदसात�.

त्याले आत उतरायाले मी�बुMत पुया- याहा� आहा�त. हा�ची त� ग�रूची� हिं�%वी �वी�ची� किवीहा�रा, उ�ची अं- या ५० - ५५ पुया- या उतरात �तनी आपुणे ड�गराच्या

पुAटत �त अंसाल्यासाराख� भासात�. हावी�त�ले र्थ�डवीहा� वीढीत �तA. तळ-� पुAहाचील्यावीरा चीहुबु�Mले खAले �पुरा� अंसाMनी सावी�त्र ग�रू हिं�%वी �वी या�ची� ओलेसारा लेले रा�गची� मीत� ठिदसात�. गडवीरा दणिक्षाणे��ड� �तळची� नी;सार्विग%� भिंभा%त तयारा झाले� आहा�. कितच्यावीरा

बु�रुं�ची� र्थAड�फरा बु�धा�मी झाले� आहा�. गडवीरा �Aठी� हा� पुण्याची� ट�� नीहा�. दणिक्षाणे��ड�ची गवीतत लेपुले�ले� ची�र्थ- या�ची� अंवी-�षठिदसातत. नी;ऋत्या�ले �0 �ळगड, त्याच्या मीग� रायारा�श्र्वीराची� पुठीरा, �Aळ�श्र्वीरा पुठीरा वी पुणिpमी��ड� पुचीगणे�, पुMवीtले धाAमी धाराणे अं-� राम्या

साAयारिरा� �मीळगडले मिमीळले� आहा�. धाAमीची� हा�मीडपु�त� शि-वीमी�ठिदरा प्र�क्षाणे�या आहा�. मीMळ मी�ठिदरा धाAमी ऋषVच्या वीस्तव्येनी� प्रशिसाद्ध झाले�. र्थAरा सा�त �वी� वीमीनी पु�किडत या�ची�हा� �वीळची भाAमीगवीले सामीधा� आहा�.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : �मीळगडवीरा �ण्याची� अंनी�� मीग� आहा�त. त� सावी�ची ट्रे�हिं�%गची मीनीमी�राद आनी�द द�णेरा� आहा�त.

१) मीहाबुळ�श्र्वीराहूनी :- मीहाबुळ�श्र्वीराच्या �� ट@सा पु]ईंट वीरूनी खले� या�णे- या सा�ड�वीरूनी �W ष्णे नीदDच्या खA- यात उतराले� �/ सा�मीरा� दAनी तसा�त सामीAराच्या ड�गरा उतरावीरा�ले नी�दवीणे� गवी� पुAहाचीतA. वीस्त�च्या पुठीIवीरा�ले पुहाडवीरूनी तसा�ची वीरा ग�ले� �/ दAनी अंड�ची

तसा�त �मीळगडवीरा पुAहाचीत या�त�.२) वीईहूनी :- वीईहूनी नी�दवीणे� गवी� या�ण्यासा सा�ळD ९. ३० वी�त एसा.टD. बुसा आहा�.३) उत्तारा��डMनी वीळ�/ नीदDच्या खA- यात�ले अंसारा�, रानीAले वीसाAळ� गवी�हा� वीईहूनी एसा.टD. नी� या�त या�त�. वीसाAळ्याहूनी या�तनी धाAमी

गवीपुसाMनी सा�रू झाले�ले धाAमी धाराणेची �ले-या र्थ�ट गवीपुया�त सार्थ द�तA. वीसाAळ� गवीतMनी पुणेवीठीच्या ठिद-�नी� चीढीणे�सा सा�रुंवीत �� ले� अंसात आपुणे साधाराणे ए� त� दDड तसातची मीची��वीळ या�तA. वीसाAळ� गवी हा� ड�गराच्या �� -�त वीसाले�ले� किनीसाग� सा¶दया�नी�

नीटले�ले� अंसा� सा��दरा ख�ड� आहा�. वीस्त�च्या पुठीIवीरा उत्ता��ग �ड वी ड�गरामीर्थ आहा�, दुसा- या अं�गले खAलेदरा� आहा�. पु�ढी� ग�ल्यावीरा याM

टनी� घे�ऊनी पुऊणे तसा नी�तरा आपुणे कि�ल्ल्याच्या मी�ख्या पुहाडवीरा या�तA. ड�गरामीथ्यावीरा�ले घेनीदट वीWक्षा�च्या छया�त गAराखनीर्थ मी�ठिदराठिदसात�. या�र्थMनी र्थAड� पु�ढी� ५ - १० मिमीकिनीट� चीलेत ग�ल्यावीरा रास्त्याच्या डव्येबु�Mले ए� पुण्याची� ट�� लेगत�. पुऊले वीट�नी� तसा�ची

वीरा ग�ले� �/ १५ - २० मिमीकिनीट�ची घेनीदट ��गलेची छAट टप्पु लेगतA. नी�तरा मीत्र आपुणे मीA�ळ्या मी;दनीवीरा या�तA. या�र्थ� धानीगरा�ची� वीस्त� आहा�. याची पुठीरावीरूनी आपुणेसा �मीळगड पुMणे�पुणे� दृष्ट�पुर्थत या�तA. वीस्त�पुसाMनी उ�वी��ड� गडवीरा �ण्याची� वीट आहा�

राहाण्याची� साAया : गडवीरा राहाण्याची� साAया नीहा�. मीची�वीरा�ले गAराखनीर्थ मी�ठिदरात पुची - साहा �णे राहू -�तत. ��वीणेची� साAया : नीहा�पुण्याची� साAया : गडवीरा नीहा�, गAराखनीर्थ मी�ठिदराच्या र्थAड� पु�ढी� छAट� ट�� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : नी�दवीणे� मीगtअंड�ची तसा

�0 �ळगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४२६९ फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग मीहाबुळ�श्र्वीरा जि�ल्हा : सातरा

श्रे�णे� : मीध्यामी तब्बुले साव्वीचीरा हा�रा फM ट उ�ची�वीरा अंसाले�ले हा रा�गड कि�ल्ले वीई आणिणे रायारा�श्र्वीरा दराम्यानीच्या मीहाद�वी ड�गरारा�ग�च्या ए� उत्ता��ग

नी�डवीरा उभाराले�ले आहा�. राAकिहाडची� ड�गरारा�ग उतरात�नी नी;ऋत्या ठिद-�ले ले�बुवीरा ए� भाल्या मीAठी पुहाडच्या डAक्यावीरा ग�धा� टAपु�च्या आ�राची �0 �ळगड अंधाMनी मीधाMनी द-�नी द�त अंसातA. �� ळ�� वी मीAहानीगड हा� �0 �ळगडची�ची उपुनीवी� आहा�त.

इकितहासा : बुराव्ये -त�त भाA�रा�नी� �0 �ळगडची� किनीर्मिमी%त� �� ले�. सानी १६४८ मीध्या� हा कि�ल्ले अंठिदले-हाच्या आमिधापुत्याखले� आले. सानी १६७४ मीध्या� शि-वीराया�ची मी�क्�मी शिचीपुळMणे -हारातपुडले. वीई आणिणे आ��बु�Mच्या पुरिरासारात�ले सावी� कि�ल्ले� शि-वीराया�च्या तब्यात आले� हाAत� मीत्र �0 �ळगड अं�Mनी त्या�च्या तब्यात आले नीव्हात. म्हाणेMनी शि-वी�� मीहारा��नी� �0 �ळगड घे�ण्यासाठीI

आपुल्या मीराठीI फ�� पुठीवील्या. ग�ग�� किवीश्र्वीसारावी कि�रादत हा कि�ल्ल्याची कि�ल्ले�दरा हाAत, त्यानी� मीराठी�नी चीAख प्रत्या�त्तारा ठिदले�. पुणे मीराठी��डMनी तA मीराले ग�ले आणिणे २४ एकिप्रले १६७४ मीध्या� कि�ल्ले मीराठी�नी� जिं�%�ले. पु�ढी� १७०१ मीध्या� हा गड औरा�ग��बु�ड� ग�ले मीत्र लेग�ची ए� वीष�नी� म्हाणे�� १७०२ मीध्या� पुरात �0 �ळगड मीराठी�च्या तब्यात आले. २६ मीची� १८१८ साले� किब्रठिट-

अंमिधा�रा� �नीराले स्तिप्लेटझारा यानी� दुग�ची तबु घे�तले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : �Aल्प्रयाहूनी सा�मीरा� दAनी तसा�च्या आल्हाददया� किनीसाग�भ्रंमीणेनी�तरा आपुणे �0 �ळगडच्या ख�वीरा �ऊनीपुAहाचीतA. मीची�वीरा पुMवीt�डच्या अं�गले सापुटDवीरा पुची, सात खAपुट�ची� वीस्त� आहा�. कितले ओव्हारा�म्हाणेतत. मीग� �0 �ळची भाले मीAठी खड� उभा अंसातA. या �ळ्या पुहाडच्या मीथ्यावीरा मी�बुMत झाड� वी गवीतची� रानी मी�ले�ले� ठिदसात�. या�र्थ� मीग�द-�� नीसा�ले तरा झाड�त उगची भाट�त बुसावी�लेगत�. म्हाणेMनी मीग�द-��च्या साहाय्यानी� झाड�तMनी �णेर्‍या वीट�नी� वीरा चीढीM लेगले�' �/ आपुणे गडवीरा पुAहाचीतA. मीथ्यालेगतची या गडची� वी;शि-ष्ट आपुल्या किनीद-�नीसा या�त�, त� म्हाणे�� एवीढी उ�ची�वीरा

उभ्या �तळत �Aरूनी �ढीले�ल्या पुयार्‍या. ज्या कि�ल्ल्याच्या पुयार्‍या फरा श्रेमी �रूनी अंवीघेड �ग� खड�त �Aरूनी �ढील्या आहा�त अंश्या मीA�क्या कि�ल्ल्या�पु;�/ �0 �ळगड अंग्रंभाग� आहा�. ड�गरा शि-खरावीरा�ले �तळत पुMणे� ले�बु�च्या ५५ उ�ची उ�ची पुयार्‍या आहा�त. रायारा�श्र्वीराहूनी या�त�नी �ळ्या �तळभिंभा%त�पु-� या�ऊनी पुAहाAचीलेA �/, उ�व्ये हातसा वीळसा घेलेMनी ग�ले� �/, पु�धारा वी�सा

मिमीकिनीट�त आपुणे त्या �तळ पुयार्‍या�पु-� या�ऊनी पुAहाचीतA. पुयार्‍या�च्या खले� र्थAड� पु�ढी� ए� ग�हा लेगत�. या ग�हा�त �ळ्या रा�गची� �AळD मीAठी सा�ख्या�नी� आढीळतत. या ग�हा�च्या �रा पु�ढी� पुण्याची� ए� छAट� ट�� लेगत�. यात�ले पुणे� किपुण्यासाठीI याAग्या आहा�. पुयार्‍या�च्या सा�रावीत�ले दAन्हा� बु�Mले द�वीडया�ची� अंवी-�ष आहा�त. पुयार्‍या सा�पुत सा�पुत या�र्थ� पुMवीl दरावी� हाAत हा� सा�गणेरा� �Aत� फक्त

ठिदसात�. मीर्थ गठील्यावीरा तट�वीळ ए� प्र-स्त खAदले�ले� तळ� आहा�. या तळ्याची� पुणे� मीAठी� मीधा�रा आहा�. गडची घे�रा हा ले�बुवीत��ळ�रा आणिणे छAटची आहा�. चीराहा� बु�M�नी� उभा� त-�वी �तळ �ड�आहा�त. �हा� ठिठी�णे� मी�बुMत अं-� तटबु�दD आहा�. गडच्या ए� अं�गसा वीई प्र�तच्या ठिद-�सा र्थAड� फरा तटबु�दD आढीळत�. ए� पुडझाड झाले�ले बु�रू�हा� आहा�. ए� सा��ले�ले� ट�� तसा�ची �हा�

इमीरातVची� भाग्रंवी-�षहा� आढीळतत. या�र्थ�ची वीराच्या अं�गसा ए� ची�न्याची घेणे आहा�. पु�ढी� ए� ची�गले� मी�बुMत अं-� इमीरात आढीळत�. साधाराणे �Aठीरासाराख� कितची� राचीनी आहा�. �हा� �गदपुत्र�च्या उल्ले�खनी�सारा हा� दरूची� �Aठीरा अंसावी�. या�र्थMनी पु�ढी� रायारा�श्र्वीराच्या ठिद-�नी� ओसाड मीळ आहा�. �AठीरापुसाMनी दुसार्‍या ठिद-�नी� चीलेत ग�ले� अंसात आणेख� ए� ची�न्याची घेणे आढीळतA. दAनी ची�न्याची�

घेणे� अंसाणे� म्हाणे�� गडवीरा मीAठी प्रमीणेवीरा बु�धा�मी झाले�ले� अंसाले� पुकिहा�� अंसा� सामी�त�. पुणे गडमीथ्यावीरा सावी� बु�Mले अंसाले�ल्या छत�पुया�त वीढीले�ल्या गवीतमी�ळ� हा� बु�धा�मी� -Aधाणे� �ठीIणे हाAऊनी बुसात�. या दुसार्‍या ची�न्याच्या घेण्यापु�ढी� �हा� अं�तरावीरा ए� ��न्या मी�ठिदराची� अंवी-�ष आहा�त. छप्पुरा नीसाले�ल्या या द�वीळत �0 �ई द�वी�ची� मीMतl आहा�. इर्थल्या रा�गड किनीसाग�ले सा��श्या रा�गड

द�वीत�च्या इतराहा� �हा� मी�रात्या आसापुसा आहा�त. �0 �ळगडची� हा� ड�गरारा�ग मीथ्या�ड� किहारावीईनी� नीटले�ले� ठिदसात�. पुवीसाळ्या नी�तरा नी���च्या �ळत आल्यासा सारा� धाराणे� किहाराव्ये गवीतनी� आ±दले�ले� अंसात�. अं- अंमीAघे सा¶दया�नी� नीटले�ले �0 �ळगड हा ट्रे�हिं�%गसाठीI आ�ष�� ठिठी�णे ठीरातA

गडवीरा �ण्याच्या वीट : १) .रायारा�श्र्वीरामीगt - रायारा�श्र्वीराच्या द�वीळ�ड� पुठी �रूनी उ�वी��ड�ले -�तच्या बु�धावीरूनी ट��ड�खले� उतराले� �/ सामीAरा �0 �ळगडची घे�रा, बुले�कि�ल्ले आणिणे रायारा�श्र्वीराले �Aडणेरा� ड�गरारा�ग

स्पष्ट ठिदसात�. आणेख� दहा मिमीकिनीट� चीलेल्यावीरा पुठीरा सा�पुत�. त�र्थMनी खले� उतरायाले ए� लेAख�ड� शि-ड� आहा�. शि-ड�नी� खलेच्या धारा�वीरा उतरावी�. उ�वी��ड� खले� खवीले� गवी ठिदसात�. सामीAरा

�0 �ळगडच्या पुठीIमीग� अंसाले�ले धाAमी धाराणेत�ले पुणे� आणिणे त्याच्याची पुले��ड� अंसाले�ले �मीळगडची मीर्थ आपुल्याले ख�णेवीत अंसातA. त्याची वीट�नी� दDड- ए� तसा चीलेत राकिहाले� �/ �0 �ळगडच्या उभ्या �तळभिंभा%त�-� या�ऊनी पुAहाचीतA.

२) �Aलेtमीगt - भाAराहूनी सा�ळD साड�सात वी�त �Aलेtया गवी� एसा@ ं.टD. बुसा या�त�. तसाभारात बुसा �Aल्या�ले पुAहाचीत�. त�र्थMनी पुणिpमी�ले �0 �ळची मीग� �तA तरा उत्तारा�ले रायारा�श्र्वीराची� पुठीरा ठिदसात�. भाAराहूनी आ�बुवीडले ठिदवीसातMनी दहा बुसा�सा या�तत. आ�बुवीडले उतरूनीहा� �Aल्या�ले पुया� ( साधाराणे ६कि�मी� ) �त या�त�. शिचीखलेवीड�, ठिटट�घेरा�ड� या�णेर्‍या एसा.टD. नी�हा� �Aलेtगठीत या�त�. �Aल्या�हूनी गडवीरा दAनी तसात पुAहाचीत या�त�. ३) वीईमीगtगडवीरा या�ण्यासाठीI आणेख� ए� मीग� आहा�. वीईहूनी खवीले� गवी� यावी�. खवीले� गवी� ��र्थ� एसा.टD. र्थ�बुत� त�र्थMनी र्थAड� पु�ढी� ५ - १० मिमीकिनीट� चीलेल्यावीरा

उ�वी��ड� गडवीरा �णेरा रास्त ठिदसातA. अंधा� गड चीढीMनी ग�ल्यावीरा र्थAड� वीस्त� लेगत�. या�र्थपुया�तची रास्त हा� ए� �धा� साड� आहा�. या�र्थMनी पु�ढी� पुयावीट�नी� अंधा� - ए� तसात आपुणे गडवीरा या�तA. गडच्या �तळ�वीळ आल्यावीरा आपुणे ड�गरासा�ड�वीरुंनी या�णेर्‍या वीट�वीरा या�तA.

राहाण्याची� साAया : गडवीरा राहाण्याची� साAया नीहा�. त�बुM ठीA�M नी राहात या�ऊ -�त�. पुणे वीरा प्रची�ड अंसातA. दुसारा� साAया म्हाणे�� ओव्हारा�ची� वीस्त�. ��मीत�मी पुची- सात घेरा�ची� हा� आठिदवीसा� वीस्त� अंसाले� तरा� त�र्थ�ले �0 �ळई द�वीळत दहा- बुरा �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAऊ -�त�. ��वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया आपुणेची

�रावी�. पुण्याची� साAया : गडवीरा�ले तळ्याची� पुणे� किपुण्यासाठीI वीपुरात या�ऊ -�त�. �तळ पुयार्‍या�च्या खले� र्थAड� पु�ढी� ए� ग�हा लेगत�.

या ग�हा�च्या �रा पु�ढी� पुण्याची� ए� छAट� ट�� लेगत�. यात�ले पुणे� किपुण्यासाठीI उपुया�क्त आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : १) रायारा�श्र्वीरा रास्त त� �0 �ळगड - ३ तसा,

वी;राट गड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३३४० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग मीहाबुळ�श्र्वीरा जि�ल्हा : सातरा

श्रे�णे� : मीध्यामी वी;राट गड हा वीई प्र�तत या�णेरा कि�ल्ले आहा�. वीई पुसाMनी ८ कि�. मी� अं�तरावीरा अंसाणेरा हा कि�ल्ले ए� ठिदवीसात पुहूनी या�ऊ -�तA.

पुयाथ्याच्या गवीपुया�त �णेर्‍या बुसा�सा वी इतरा गड यामी�ळ� या पुरिरासारात�ले भाट�� त� फराची साAपु� आहा�.

इकितहासा : वी;राटगड हा शि-लेहारा रा� भाA� ह्यानी� अं�राव्ये -त�त बु�धाले. शि-वी�ळतहा� कि�ल्ले �� वीळ ए� लेष्�रा� ठीणे� म्हाणेMनीची वीपुरात हाAत. शि-वीराया�नी� �0व्हा वीई प्र�त जिं�%�ले त�व्हा ह्या पुरिरासारात�ले वी;राटगड, पु�डवीगड हा� कि�ल्ले� द�ख�ले स्वीराज्यात सामी�ले �रूनी घे�तले�. पु�ढी� १८१८ मीध्या� कि�ल्ले इ�ग्रं��नी�गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडमीर्थ फराची लेहानी आहा�. गडवीरा

र्थAडफरा प्रमीणेत �हा� पुडक्या वीस्तM�ची� अंवी-�ष आहा�त. प्रवी�-द्वाराच्या डव्ये बु�Mसा �डच्या खलेच्या बु�Mसा पुची त� साहा ट�/ आहा�त. उ�व्ये बु�Mसा छAटD ग�हा आहा�. साधाराणेत २० त� २५ पुयार्‍या चीढीMनी आपुणे गडवीरा पुAहाचीतA. डव्ये हातलेची मीरुंत�ची� मी�ठिदरा आहा�. तरा मी�ठिदराबुहा�रा सा�द्ध मीरुंत�ची�

ए� मीMतl आहा�. आ��बु�Mले �हा� प्रमीणेत ची�र्थरा� ठिदसातत. गडची� तटबु�दD अं�Mनीहा� बुर्‍याची प्रमीणेत -बुMत आहा�. गडवीरा ए� सादराआहा�. कितची� रुं� दD साधाराणे १० फM ट आहा�. गडच्या प्रवी�-द्वाराच्या किवीरुंद्ध ठिद-�ले �डमीध्या� ए� खची आहा� ह्यातMनी म्हासावी गवी�ड�

उतरात या�त�. त्याच्या �वीळची ए� उ�चीवीट आहा�. त�र्थ� दगडवीरा अंस्पष्ट अंसा� शिलेखणे आहा�. गडच्या आ��बु�Mले अंनी�� अंवी-�ष इतस्थात पुसाराले�ले� आढीळतत. र्थAड� -Aधा�या� �� ल्यासा आणेख� �हा�तरा� सापुडM -�� ले. गड किफराण्यासा १ तसा लेगतA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : गडवीरा �ण्यासाठीI दAनी वीट आहा�त. त्यासाठीI व्ये�वीड�ले पुAहाचीवी�. वीई सातरा मीग�वीरा ४ कि�. मी� वीरा �ड�गवी पुMले या�र्थ� उतरावी�. या�र्थMनी व्ये�वीड� या गवीत यावी�. गवीतMनी गडवीरा �ण्यासा दAनी वीट आहा�त. ए� वीट ची�गले� मीळले�ले� आहा�. मीत्र हा� �रा किफरूनी �त�. तरा दुसारा� वीट डव्ये बु�Mच्या नी�डवीरूनी �त�. साधाराणेत या वीट�नी� १/ २ तसा गड गठीण्यासा लेगतA. तरा पुकिहाल्या वीट�नी� १ तसा लेगतA. पु�ढी� दAन्हा� वीट ए�त्र मिमीळतत आणिणे १० मिमीकिनीट� गडमीर्थ गठीण्यासा लेगतA. -�वीटच्या टप्प्यावीराची� वीट प्रची�ड किनीसाराड� आहा�. व्ये�वीड�च्या

किवीरुंद्ध बु�Mसा 'म्हासावी' नीवीची� गवी आहा�. या गवीतMनी सा�द्ध ए� वीट आहा�. मीत्र हा� वीट खMपु किनीसाराड� आहा�. राहाण्याची� साAया : गडवीरा�ले मीरुंत� मी�ठिदरात अं�द�� ८ त� १० �णे�ची� राहाण्याची� साAयाहाAत�.

��वीणेची� साAया : गडवीरा गगनीकिगरा� मीहारा��ची� शि-ष्या राहातत. त्या�च्या�ड� २ - ४ �णे�ची� ��वीणेची� साAया हाAत�. �स्त लेA� अंसात�ले तरा ��वीणेची� साAया आपुणेची �रावी�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� किपुण्याची� साAया आहा�. प्रवी�-द्वाराच्या डवी��ड� ५ त� ६ किपुण्याच्या पुण्याच्या ट�/ आहा�त.

�ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : ए� त� दDड तसा

वीधा�नीगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : १५०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग सातरा - फलेटणे जि�ल्हा : सातरा श्रे�णे� : साAपु� हा कि�ल्ले सातराच्या मीहाद�वी ड�गरा रा�ग�वीरा�ले भा�डले���� डले नीवीची �A फट आहा� त्यावीरा �Aरा�गवी वी खटवी तले�क्याच्या सा�मी�वीरा �Aरागवीच्या ७ मी;ले�वीरा वी सातराच्या ई-न्या�सा १७ मी;ले�वीरा बु�धाले�ले आहा�. कि�ल्ल्याले लेगMनीची अंसाले�ल्या लेलेगMनी वी रामी�श्र्वीरा ह्या

दAनी ड�गरावीरूनी कि�ल्ल्यावीरा तAफ�ची ची�गले मीरा �रात या�त अंसा�. इकितहासा सानी ५ मी0 ७०१ मीध्या� मीAगले�नी� पुन्हाळ जिं�%�ले त्यानी�तरा औरा�ग��बुनी� आपुले� लेक्ष्या सात- यात�ले कि�ल्ल्या��ड� वीळवीले�. मीAगले सारादरा फत�उल्लेखनी यानी� साल्ले ठिदले �/ '' बुद-हा�नी� खटवीले छवीणे� �रावी� म्हाणे�� पुवीसाळ्यात ची�दनी- वी�दनी वी नी�दकिगरा� हा� कि�ल्ले� जिं�%�M नी घे�त या�त�ले.'' औंराग��बुनी� मी���रा� ठिदले� . ठिद ८ �Mनी ले फत�उल्लेखनी आपुल्याबुराAबुरा �हा� सा;न्या घे�ऊनी खटवीच्या बु�दAबुस्तसाठीI ग�ले. त्यानी� खटवीची� ठीणे� जिं�%�ले�. मीराठी�ची पुराभावी झाले. यानी�तरा मीAगले�ची� फ�� खटवीच्या ठीण्यात �मी हाऊ लेगले� हाAत�. आ� नी उ हा� सा;न्या वीधा�नीगडले वी�ढी

घेलेणेरा हा� किनीणिpत हाAत� म्हाणेMनी वीधा�नीगडत�ले मीराठी�नी� कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्या-� अंसाले�ल्या वीड�त�ले लेA��नी आक्रूमीणेची� अंगऊ �ल्पुनी ठिदले� हाAत�. ज्या लेA��नी -क्या हाAत� त्या�नी� आपुल्या बुया�मी�लेनी कि�ल्ल्यात नी�ले�. नी�तरा वीधा�नीगडच्या कि�ल्ले�दरानी� आपुले ए� वी�/ले फत�उल्लेखनी �वीळ पुठीवीले . त्यानी� याले सा�किगतले� �/ '' कि�ल्ले�दराले प्रणेची� अंभाया मिमीळत अंसा�ले तरा तA

मीAगले�नी कि�ल्ले दण्यासा तयारा आहा�.'' फत�उल्लेखनीनी� किवीनी�त� तबुडतAबु मीन्या �� ले�. फत�उल्लेखनी�ड� वी�/ले पुठीवीMनी कि�ल्ले तब्यात द�ण्याची� बुAलेणे� �राणे� हा वी�ळ�ढीMपुणे हाAत. मीAगले�ची कि�ल्ल्यावीरा हाAणेरा हाल्ले पु�ढी� ढी�लेणे� हा त्यामीगची हा�तM हाAत. कि�ल्ले�दरानी� कि�ल्ल्याच्या सा�राक्षाणेसाठीI सा;न्याची� �मीवी�मीवी �राणे� हा त्यामीग�ले हा�तM हाAत. फत�उल्लेखनी कि�ल्ले�दरा आ� या�ईले उ

या�ईले म्हाणेMनी वीट पुहात राहा�ले पुणे ए�हा� मीराठी सा;किनी� त्याच्या�ड� किफरा�लेसा�ध्द नीहा�. फत�उल्लेखनीले मीराठीयाची ख�ळ लेक्षात आले आणिणे त्यानी� १३ �Mनी राA�� कि�ल्ल्यावीरा हाल्लेचीढीवीले. त्याले मीराठी�नी� चीAख प्रत्या�त्तारा ठिदले�. पुणे यात अंनी�� मीराठी� मीराले� ग�ले� अंनी���णे �खमी� झाले�. मीAगलेनी� मीराठी�च्या चीळDसा ले��नी �; द �� ले�. मीग मीAगलेनी� कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्याच्या

अंनी�� वीडया �ळMनी ट�ल्या. या लेढीईत मीAगले�ची� पुणे अंनी�� सा;किनी� प्रणेसा मी��ले�.ठिद. १९�Mनीले रात्र� मीराठी�नी� वीधा�नीगड साAडले.ठिद. २२ �नी राA�� ' मी�रा ए सामीनी ' या खत्याची व्येवीस्थापु� अंले� रा� हा वीधा�नीगडत�ले मीलेमीत्ता �प्त �राण्यासाठीI ग�ले. त्यानी� कि�ल्ल्यातMनी साहा-� पु�चीहात्तारा मीणे धान्या , चीळDसा मीणे साAरा वी बु�दु�/ची� दरू , साहा मीAठी तAफ वी ��बु�रा� अंसा मीले �प्त �� ले. त्याची ठिदवी-� औरा�ग��बुनी� कि�ल्ल्याची� नीवी बुदलेMनी 'साठिद�गड' अंसा� ठी� वीले�.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडची� प्रवी�-द्वारा हा� पुMवी�णिभामी�ख अंसाMनी गAमी�ख� बु�धाणे�ची� आहा�. आ�हा� त� सा�स्थिस्थाकित उभा� आहा�. दरावीज्यापुसाMनीची कि�ल्ल्याची� तटबु�दD चीलेM हाAत� तरा त� सा�पुMणे� गडले वीळसा घेलेMनी पु�न्हा दरावी�च्या दुसा- या टA�-� या�ऊनी पुAहाचीत�. हा� तटबु�दD आ�हा� ची�गल्या स्थिस्थाकितत -बुMत आहा�. दरावी�तMनी आत शि-राल्यावीरा डवी��ड�ची ए� ध्वी�स्त�भा आहा�. या ध्वी�स्त�भाच्या

र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा तटतMनी बुहा�रा पुडण्यासाठीI चीAरावीट तयारा �� ले�ले� आहा�. दरावीज्यातMनी आत शि-राल्यावीरा सामीAराची ए� मीठी� ट��ड ठिदसात�. यावीरा चीढीMनी �ण्यासाठीI दगडच्या बु�धाले�ल्या पुया- या आहा�त. या ट��डवीरा चीढीMनी �त�नी वीट�तची हानी�मीनीची� भाग्रं दगड� मीMतlआहा�. पु�ढी� -��राची� छAट�सा� द�ऊळ लेगत�. त्याच्याची बु�Mले किपुण्याच्या पुण्याची� ट�� आहा�. प्रवी�-द्वारापुसाMनी ट��डवीरा अंसाणे- या मी�ठिदरापुया�त पुAहाचीण्यासाठीI १५ मिमीकिनीट� पु�रातत. ट��डवीरा अंसाणेरा�

मी�ठिदरा हा� गडची� अंमिधाष्ठत्र� वीधा�नी�मीत�ची� आहा�. मी�ठिदरा ��णे�ध्दरा�त अंसाल्यामी�ळ� साध्या रा�गरा�गAटD �� ल्यामी�ळ� आ�ष�� ठिदसात�. मी�ठिदरासामीAरा फरासाबु�दD ची�र्थरा बु�धाले�ले आहा�. मी�ठिदराची साभामी�डपु प्र-स्तआहा�. वीधा�नी�मीत नीवीसाले पुवीत अंसाल्यामी�ळ� ��ले लेवीण्यासाठीI भाकिवी��ची� गद¼ चीलेMची अंसात�. मी�ठिदराच्या गभा- यात सा��दरा �सावीची� मीMतl �Aराले�ले� आहा� मी�ठिदराच्या मीगच्या बु�Mनी� ट��डवीरूनी

खले� उतरात�. यावीट�नी� खले� उतरात�नी उ�वी��ड� पुण्याची� ट�/ आढीळतत. सा�पुMणे� गड किफराण्यासा ए� तसा पु�रातA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI फलेटणे हिं�%वी सातरा या दAन्हा� बु�M�नी� रास्त�

आहा�त. वीधा�नीगड गवीतMनीची कि�ल्ल्याची� भाक्क्�मी तटबु�दD ठिदसात�. आ�हा� कि�ल्ल्याची� तटबु�दD ची�गल्या स्थिस्थाकितत -बुMत आहा�. पुयाथ्याच्या वीधा�नीगड गवीतMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI ए� प्र-स्त वीटआहा�. हा� वीट र्थ�ट गडच्या प्रवी�-द्वारापु-� पुAहाचीवीत�. या वीट�नी� गडची दरावी� गठीण्यासा अंधा� तसा लेगतA. वीधा�नीगड गवीत शि-रात�नी दAनी तAफ आपुले� स्वीगत �राण्यासाठीI मीAठी ड�लेनी� उभ्याआहा�त. १. फलेटणेमीगt फलेटणेमीगtवीधा�नीगड गवीत दAनी मीग�नी� पुAहाचीत या�त�. १ - फलेटणे - मीAळघेट - पु�सा�गवी गठीवी�. यामीगtपु�सा�गवी गवी फलेटणे पुसाMनी ४१कि�. मी� वीरा आहा�. २ - फलेटणे - दकिहावीड� मीगtपु�सा�गवी गठीवी� यामीगtपु�सा�गवी गवी फलेटणे पुसाMनी

४५ कि�. मी� वीरा आहा�.

पु�सा�गवीपुसाMनी सात- या�ड� �णे- या रास्त्यावीरा ५ कि�. मी� अं�तरावीरा वीधा�नीगड गवी फट आहा�. वीधा�नीगडगवी हा� कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्याची� गवी आहा�. फलेटणे त� पु�सा�गवी अं-� एसा टD सा�वी उपुलेब्ध आहा�. २. सातरामीगt सातरा - पु�ढीरापुMरा मीग�वीरा पु�सा�गवीच्या अंशिले�ड� ५ कि�. मी� वीरा वीधा�नीगड गवीची फट आहा�. सातरा पु�सा�गवी अं-� एसा टD

सा�वी उपुलेब्ध आहा�. राहाण्याची� साAया : गडवीरा�ले वीधा�नी�मीत�ची� मी�ठिदरात अं�द�� ८ त� १० �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया आपुणेची �रावी�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� किपुण्याची� साAया आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : अंधा� तसा

सा�तAषगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : २९०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग सातरा - फलेटणे जि�ल्हा : सातरा

श्रे�णे� : साAपु� साह्याद्रDची� मी�ख्या ड�गरारा�ग प्रतपुगडपुसाMनी त�नी भाग�मीध्या� किवीभागले� ग�ले�ले� आहा�. -�भाMमीहाद�वी रा�ग , बुमीणेAले� रा�ग आणिणे म्हासाAबु रा�ग यापु;�/

म्हासाAबु ड�गरारा�ग�वीरा सा�तAषगड,वीरुंगड, मीकिहामीनीगड आणिणे वीधा�नीगड हा� कि�ल्ले� आहा�त. हा सावी� पुरिरासारा तसा �मी� पुवीसाचीची मीत्र ऊसाच्या -�त�मी�ळ� सावी� पुरिरासारा साधानी झाले�ले आहा�. सावी� ठिठी�णे� वी�� , दूराध्वीनी� अं- आधा�किनी� सा�किवीधा

सा�ध्द उपुलेब्ध आहा�त. फलेटणे च्या मीणे तले�क्यात अंसाणे- या या कि�ल्ल्या�नी पुहाण्यासाठीI दAनी ठिदवीसा पु�रातत. सा�तAषगडले तर्थवीडची कि�ल्ले अंसा� हा� म्हाणेतत.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : आ� कि�ल्ल्याची दरावी� मीत्र �� वीळ नीमीमीत्रची शि-ल्ले� राकिहाले�ले आहा�. दरावीज्यामीधा�ले पुहारा��- या�ची द�वीड आ�हा� सा�स्थिस्थाकितत आहा�त. दरावीज्यातMनी आत शि-राल्यावीरा सामीAराची हानीMमीनीची� ट�� आहा�. त्याच्याची मीग� वीड�ची� वी घेरा�ची� अंवी-�ष आहा�त. धान्या �Aठीरा�च्या भिंभा%कित उभ्या आहा�त पुणे छप्पुरा उडले�ले� आहा�. याच्याची मीगच्या बु�Mले ए� मीAठी खड्डी

आहा�. ले�बुवीरूनी पुकिहाल्यासा एखदD किवीहा�राची वीटत� मीत्र �वीळ ग�ल्यावीरा सामी�त� �/ खले� पुण्याची� ट�� आहा� आणिणे टक्यात उतराण्यासाठीI चीक्� �तळभिंभा%कितले भाA� पुडMनी पुया- या �� ले�ल्या आहा�त. कि�ल्ल्याची� पुकिहाल्या टप्प्यावीरा अंसाणेरा� सा�राक्षा� तटबु�दD , बु�रुं� आ�हा� ची�गल्या

पुरिरास्थिस्थात उभा� आहा�त. आ�मिमीकितसा अंनी�� कि�ल्ल्या�ची� तटबु�दD ढीसाळले�ल्या आढीळतत पुणे सा�तAषगडयाले अंपुवीद आहा�. कि�ल्ल्याची सा�पुMणे� पुरिरासारा भाट�ण्यासा दAनी तसा पु�रातत. कि�ल्ले सा छAटसाची आहा� पुणे तटबु�दD , बु�रुं� अंसा� पुहाण्यासाख� बुरा�ची �हा� आहा�. गडवीरूनी फरा दूराच्या प्रद�-वीरा नी�रा ठी� वीत या�त अंसा�. पुणिpमी�सा मीAळघेट, दणिक्षाणेपुMवी� पुसाराले�ले� ड�गरारा�ग याची ड�गरारा�ग�वीरा सा�तबुईची ड�गरा वी वीरूगड

आहा�. गडवीरा �ण्याच्या वीट : ह्या कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI फलेटणे आणिणे सातरा दAन्हा� -हारातMनी �त या�त�. तर्थवीड� कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्याची� गवी आहा�. तर्थवीड�ले अंनी�� मीग�नी� पुAहाचीत या�त�. फलेटणे

त� तर्थवीड� अं-� एसा टD सा�वी दरा अंध्या� तसाले उपुलेब्ध आहा�. फलेटणे त� तर्थवीड� हा� साधाराणे १९ कि�. मी� ची� अं�तरा आहा�.सात- याहूनी पु�सा�गवी मीAळघेटमीगtफलेटणेले �णे- या बुसानी� तर्थवीड� ले उतरात या�त�. पु�सा�गवी त� तर्थवीड� हा� साधाराणे २३ कि�. मी� ची� अं�तरा आहा�. तर्थवीड� गवीतMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI व्येवीस्थिस्थात वीट आहा�. या वीट�नी� कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा अंधा� तसा लेगतA. तर्थवीड� गवीत ' बुलेशिसाध्दची� ��णे�ध्दरा' �� ले�ले� मी�ठिदरा आहा�. मी�ठिदराच्या पुयारा�वीरूनी सानी १७६२ मीध्या� कि�ल्ल्याची ��णे�ध्दरा �� ल्याची� सामी�त�. गड हा त�नी भागत किवीभागले आहा�. पुकिहाल्या टप्प्यावीरा सारा�क्षा� तटबु�दD तरा दुसा- या टप्प्यावीरा मीची�ची भाग आणिणे सावी�त वीराची बुले�कि�ल्लेची भाग आहा�. कि�ल्ल्यावीरा �ण्याच्या वीट�वीरा ए� मीठी आहा�. या मीठीच्याची बु�Mले ए� ग�हा आहा�. या ग�हा�त र्थ�ड पुण्याची

साठी आहा�. ए� वीस्थिल्मी�/ ऋहिंष%ची� मीMतl आहा�. मीठीच्याची वीराच्या बु�Mले ए� दरावी� आहा� मीत्र या�र्थपुया�त पुAहाचीण्यासाठीI वीळसा घेलेMनी यावी� लेगत�. मीठीच्या डव्ये बु�Mले �णेरा� वीट तटबु�दDले शिचीट�M नीची पु�ढी� �त�. पु�ढी� वीट�तची ए� छAट�सा� द�ऊळ लेगत�. या�र्थMनी वीरा र्थAड� उ�वी��ड� सारा�त �णेरा� वीट आपुल्याले र्थ�ट कि�ल्ल्याच्या दरावीज्यातची घे�ऊनी �त�. गड हा त�नी भागत किवीभागले

आहा�. पुकिहाल्या टप्प्यावीरा सारा�क्षा� तटबु�दD तरा दुसा- या टप्प्यावीरा मीची�ची भाग आणिणे सावी�त वीराची बुले�कि�ल्लेची भाग आहा�. कि�ल्ल्यावीरा �ण्याच्या वीट�वीरा ए� मीठी आहा�. या मीठीच्याची बु�Mले ए� ग�हा आहा�. या ग�हा�त र्थ�ड पुण्याची साठी आहा�. ए� वीस्थिल्मी�/ ऋहिंष%ची� मीMतl आहा�. मीठीच्याची वीराच्या बु�Mले ए� दरावी� आहा� मीत्र या�र्थपुया�त पुAहाचीण्यासाठीI वीळसा घेलेMनी यावी� लेगत�. मीठीच्या डव्ये बु�Mले �णेरा� वीट तटबु�दDले शिचीट�M नीची पु�ढी� �त�. पु�ढी� वीट�तची ए� छAट�सा� द�ऊळ लेगत�. या�र्थMनी वीरा र्थAड� उ�वी��ड�

सारा�त �णेरा� वीट आपुल्याले र्थ�ट कि�ल्ल्याच्या दरावीज्यातची घे�ऊनी �त�. राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा राहाण्याची� साAया नीहा� . ��वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया आपुणेची �रावी�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा किपुण्याची� पुणे� नीहा�.

�ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : तर्थवीड� गवीतMनी अंधा� तसा.

वीरुंगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३००० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग सातरा - फलेटणे जि�ल्हा : सातरा

श्रे�णे� : साAपु� मीणेग�ग नीदD जि�र्थ� उगमी पुवीत� त्या सा�तबुईच्या ड�गरात डव्ये �� -�वीरा ए� कि�ल्ले आहा� त्याची� नीवी आहा� वीरुंगड. कि�ल्ले मीणे तले�क्यात

दकिहावीड�च्या ई-न्या�सा २० मी;ले�वीरा आहा�. इकितहासा :

कि�ल्ले शि-वीराया�नी� बु�धाले अंसा� सा�गतत. या कि�ल्ल्याची कि�ल्ले�दरा पुराभाM�त�ची हाAत. २०० पुहारा��रा� वी बुरा�ची शि-बु�दD कि�ल्ल्यावीरा हाAत�. १८१८ मीध्या� सातराच्या रा�च्या फडणे�सा किवीठ्ठलेपु�त यानी� २०० लेA� पुठीवीMनी दुसा- या बु��रावी�डMनी घे�तले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : कि�ल्ले हा दAनी भागत मीAडतA. ए� गडची� मीची� तरा दुसारा बुले�कि�ल्ले.

१. वीरुंगड मीची� कि�ल्ल्याच्या मीची�वीरा ग�ल्यावीरा सामी�त� �/ गडची घे�रा �� वीढी मीAठी आहा�. कि�ल्ल्याची� मीची� हा� सा�पुMणे� तटबु�दDवी�ष्ट�त आहा�. आ�हा� त� बु- याची मीAठी प्रमीणेवीरा -बुMत आहा�. बुले�कि�ल्ल्यावीरा �णेरा

मीग� हा या मीची�तMनीची पु�ढी� �तA. या मीची�त शि-राण्यासाठीI पुMवीl ५ दरावी�� हाAत�. मीत्र सा स्थिस्थाकितले दAनीची शि-ल्ले� आहा� किगरावी� �धावीवीड� या मीगtमीची�त प्रवी�- �राणेरा� वीट ए� दरावी�तMनी वीराया�त�. तरा मी�गळ - घेAड�वीड� मीची�त प्रवी�- �राणेरा� वीट दुसा- या दरावी�तMनी वीरा या�त�. मीची�वीरा घेरा�ची� , वीड�ची� अंनी�� अंवी-�ष आहा�त. दAनी त� त�नी पुण्याची� ट�/, तळD सा�ध्द आहा�त. मीची�वीरा भा;राAबुची�

��णे�ध्दरा�त मी�ठिदरा सा�ध्द आहा�. मी�ठिदरा प्र-स्त अंसाल्यानी� या�र्थ� राहाण्याची� साAया हाAऊ -�त�. सा�पुMणे� मीची� किफराण्यासा दAनी तसा लेगतत. २. बुले�कि�ल्ले किगरावी� �धावीवीड�तMनी मीची�वीरा या�णेरा रास्त दरावी�तMनी पु�ढी� ग�ल्यावीरा दAनी भागत किवीभागले �तA. उ�वी��ड� आणिणे डवी��ड� �णेरा रास्त मीची�वीरा�ले घेAड�वीड��ड� �तA तरा साराळ वीरा �णेरा�

वीट १५ मिमीकिनीटत बुले�कि�ल्याच्या प्रवी�-द्वारापु-� या�ऊनी धाड�त�. दरावी�ची� तटबु�दD आ�हा� -बुMत आहा�. बुले�कि�ल्यावीरा पुAहाचील्यावीरा सामीAराची ए� सादरा�ची� इमीरात आहा�. आ� त� पुMणे�पुणे� नीव्येनी� बु�धाMनी �ढीले�ले� आहा�. सामीAराची पुण्याची� ट�� वी ए� किवीहा�रा आहा�. किवीहा�रा बु- याची प्रमीणेत बु��ले�ले� आहा�. कि�ल्ल्यावीरूनी सामीAराची पुरिरासारा पुहा�ले �/ आपुल्याले �णेवीत� �/ कि�ल्ले कि�त�

मीAक्याच्या ठिठी�णे� वीसाले�ले आहा�. सामीAराची ठिदसाणेरा सा�तबुईची ड�गरा , मीहाद�वी ड�गरारा�ग हा पुरिरासारा ठिदसातA. सा�तAषगडवीरूनी सा�तबुईच्या ड�गरातMनी ए� वीट वीरुंगडवीरा या�त�. गडवीरा �ण्याच्या वीट : वीरुंगडवीरा �याची� अंसाल्यासा फलेटणे गठीवी�. फलेटणे पुसाMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा अंनी�� मीग� आहा�त. वीरुंगड मी�ख्यात दAनी भागत किवीभागले आहा�. ए� गडची� मीची�

यावीरा घेAड�वीड� नीवीची� वीस्त� आहा�. तरा दुसारा वीरुंगडची बुले�कि�ल्ले. बुले�कि�ल्ल्यात �ण्यासाठीI मीची�तMची �वी� लेगत�. मीची�त �ण्यासाठीI दAनी मीग� आहा�त ए� गड�रास्त आहा� �A र्थ�ट मीची�त �तA तरा दुसारा मीग� म्हाणे�� पुयावीट �� र्थ�ट कि�ल्ल्यावीरा घे�ऊनी �त�.

१. फलेटणे त� किगरावी� फलेटणे त� किगरावी� अं-� एसा टD सा�वी उपुलेब्ध आहा�. किगरावी�तMनी ५ कि�मी� अं�तरावीरा अंसाणेरा �धावीवीड गठीवी. �धावीवीड हा� कि�ल्ल्याच्या पुयायाची� गवी आहा�. या�र्थMनी वीरुंगड मीची�वीरा �ण्यासा २ तसा

लेगतत. मीची�तMनी बुले�कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा २० मिमीकिनीट� पु�रातत. २. फलेटणे दहा�वीड�

फलेटणे दहा�वीड� रास्त्यावीरा फलेटणे साAडल्यानी�रा २० कि�मी� अं�तरावीरा मी�गळ नीवीची फट लेगतA. या फटपुसाMनी ए� �धा गड�रास्त र्थ�ट मीची�वीरा�ले घेAड�वीड� वीस्त�त घे�ऊनी �तA. मी�गळ त� घेAड�वीड� अं�तरा १५ कि�. मी� ची� आहा�. फलेटणे दहा�वीड� रास्त्यावीरा फलेटणे साAडल्यानी�रा २६ कि�मी� अं�तरावीरा बु��वीड� नीवीची� गवी लेगत�. या गवीतMनी ए� �धा गड�रास्त र्थ�ट मीची�वीरा�ले घेAड�वीड�त

�तA. पु�ढी� हा रास्त वीरा सा�गकितले�ल्या रास्त्याले या�ऊनी मिमीळतA. राहाण्याची� साAया : वीरुंगडच्या मीची�वीरा अंसाणे- या भा;रावीगडच्या मी�ठिदरात १०० ले���ची� साAया हाAत�.. ��वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया आपुणेची �रावी�. पुण्याची� साAया : मीची�वीरा बुरामीहा� किपुण्याची�

पुण्याची� ट�/ आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : �धावीवीड�तMनी दAनी तसा लेगतA. �ण्यासाठीI उत्तामी �लेवीधा� : सावी� ऋत�त �त या�त�.

मीकिहामीनीगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३००० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग सातरा - फलेटणे जि�ल्हा : सातरा श्रे�णे� : साAपु� कि�ल्ले मीणे तले�क्यात दकिहावीड� नीवीच्या ख�डच्या पुणिpमी�ले ५. ५० मी;ले�वीरा शि-ठिद्रबु�द्रु� ख�डत या�तA. सातरा जि�ल्ह्यात�ले मीणे तले�� हा �मी� पुवीसाची त्यामी�ळ� पुवीसाची� दुर्णिभा%क्षा याच्या पुचीवी�ले पु��ले�ले�. इकितहासा : सातराच्या पुMवीt�ड�ले प्र�तची� सा�राक्षाणे �राण्या�रा�त शि-वीराया�नी� �� कि�ल्ले� घे�तले� त्यापु;�/ची ए� मीकिहामीनीगड. पुMवीl कि�ल्ल्याच्या राक्षाणे�रा�त मीहारा रामीA-� मिमीळMनी ७५ इसामी ठी�वीले�ले�हाAत�. कि�ल्ल्याची हावीलेदरा आणिणे साबुनी�सा या�ची� इनीमी� आपुहा� वी�-� पुटDले वी �� ळ�णेl या�च्या�ड� चीलेM आहा�.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडच्या प्रवी-द्वाराच्या ची��टDतची हात्ता�ची� सा��दरा शि-ल्पु �Aराले�ले� आहा�. प्रवी-द्वारातMनी आत शि-राल्यावीरा सामीAराची हानी�मीनीची� किबुनीछप्पुराची� द�ऊळ ठिदसात�. त्याच्या सामीAराची बु�रुं�वीरा �ण्यासाठीI �� ले�ल्या पुयाया ठिदसातत. या�र्थMनी र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा सामीAराची पुण्याची� सा��दरा तलेवी आहा�. तलेवी बु- यापु;�/ खAले आहा�. या तलेवीले बुरामीहा� पुणे� अंसात�. त्याच्याची बु�Mले वीड�ची� भानीवी-�ष ठिदसातत. या�र्थMनी सा�पुMणे� गडची� तटबु�दD नी�रा�सा पुडत�. गडच्या ई-न्या�सा गडची� ए� सा�ड ले�बुवीरा ग�ले�ले� ठिदसात�. या सा�ड�ले पु�डMनी ए� ड�गरारा�ग पु�ढी� ग�ले�ले� आहा�. या सा�ड�वीरा र्थAड�फरा वीडची� अंवी-�ष ठिदसातत. कि�ल्ल्याच्या प्रवी�-द्वाराच्या आ��बु��ले अंसाणेरा� तटबु�दD ची�गल्या स्थिस्थाकितत

-बुMत आहा�. गड किफराण्यासा साधाराणे अंधा�तसा पु�रातA कि�ल्ल्यावीरूनी वीधा�नीगड, ई-न्या��ड� अंसाणेरा मीAळ घेट अंसा सावी� पुरिरासारा ठिदसातA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : १. मीकिहामीनीगड गवी मीगt कि�ल्ल्यावीरा �ण्याची मीग� हा सातरा - पु�ढीरापुMरा मीग�वीरा पु�सा�गवीच्या पु�ढी� १२ कि�. मी� अं�तरावीरा अंसाणे- या मीकिहामीनीगड फटवीरूनी पु�ढी��तA. दकिहावीड� �डMनी सात- या�ड� या�णे- या रास्त्यावीरुंनी सा�ध्द मीकिहामीनीगड फटवीरा उतरात या�त�. मीकिहामीनीगड फटवीरूनी मीकिहामीनीगड गवीत �ण्यासा वी�सा मिमीकिनीट� लेगतत. फलेटणे - दकिहावीड�

मीगtसातरा गड� हिं�%वी सातरा पु�सा�गवीमीगtपु�ढीरापुMरा �णेरा� गड� द�ख�ले मीकिहामीनीगड फटपु-� र्थ�बुत�. मीकिहामीनीगड गवीतMनीची कि�ल्ल्यावीरा ए� पुयावीट �त�. या वीट�नी� गड गठीण्यासा २५ मिमीकिनीट� पु�रातत. गडवीरा चीढीत�नी त्याच्या अंभा�पुणे प्रत्या�� क्षाणेAक्षाणे� �णेवीत अंसातA. गवीच्या जि�ल्हापुरिराषद�च्या �याले�या सामीAरूनीची ए� वीट गडवीरा �त�. वीट र्थ�ट प्रवी-द्वारातची घे�ऊनी

�त�. प्रवी-द्वाराची� बु�रुं� आ�हा� ची�गल्या अंवीस्था�त आहा�त. राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा नीहा�. ��वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया आपुणेची �रावी�. पुण्याची� साAया : गडवीरा नीहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : मीकिहामीनीगड गवीतMनी अंधा�तसा. �ण्यासाठीI उत्तामी �लेवीधा� : सावी� ऋत�त �त या�त�.

नीगरा जि�ल्हा

हारिराp�द्रगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४००० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग मीळ-�� जि�ल्हा : नीक्षारा श्रे�णे� : मीध्यामी हारिराp�द्रगड म्हाणे�� नीगरा जि�ल्ह्याची� मीहाबुळ�श्र्वीराची ! ठीणे�, पु�णे� आणिणे नीगरा या�च्या सा�मी�वीरा मीळ-�� घेटच्या डवी��ड� उभा अंसाणेरा अं�स्त्र पुवी�त म्हाणे�� हारिराp�द्रगड. एख स्थाळची अंर्थवी गडची कि�त� किवीकिवीधा प्र�रा� अंभ्यासा �रात या�तA याची सा�रा�ख नीमी�नी म्हाणे�� हारिराp�द्रगड.

या गडची इकितहासा �� तMहाले�नी� तरा भाMगAले हा किवीस्मीया�रा� आहा�. इतरा सावी� कि�ल्ल्या�नी मीAगले अंर्थवी मीराठी� या�च्या इकितहासाची� पुश्र्वी�भाMमी� आहा� तरा हारिराp�द्रगडले तरा दAनी चीरा हा�रा वीष�पुMवीlची� पु�राणिणे� पुश्र्वी�भाMमी� लेभाले� आहा�. साड�त�नी हा�रा वीष�हूनीहा� प्रची�नी अंसाले�ल्या चीहुबु�M�नी� त�टले�ल्या रा�द्रभा�षणे �ड��पुराVनी� नी;सार्विग%� सा�राक्षाणे लेभाले�ल्या या हारिराp�द्रगडची उल्ले�ख प्रची�नी

अंग्रं�पु�राणेत वी मीत्स्यापु�राणेत आढीळतA. १७४७- ४८ मीध्या� हा कि�ल्ले मीराठी�नी� मीAगले��डMनी घे�तले आणिणे कि�ल्ले�दरा म्हाणेMनी �W ष्णे�� सिं-%द� या�ची� किनीया�क्त/ �� ले� . गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : टAलेराखिंख%ड�च्या वीट�नी� गडवीरा आल्यावीरा आपुणे राAहा�दसा शि-खरापु-� पुAहाचीतA. या�र्थMनी तसा दDड तसात आपुणे तरामीत� शि-खरापु-� पुAहाचीतA. पुयाथ्या-�ची हारिराp�द्र�श्र्वीराची� मी�ठिदरा आहा�.

हारिराp�द्र�श्र्वीराची� मी�ठिदरा : तळपुसाMनी या मी�ठिदराची� उ�ची� साधाराणेत साAळ मी�टरा आहा�. मी�ठिदराच्या प्र�गणेत प्र�राची� भिंभा%त आहा�. या प्र�राच्या भिंभा%त�सामीAराची ए� दगड� पुMले आहा�. या पु�लेच्या खलेMनी ए� ओढी तरामीत� शि-खरावीरूनी वीहात या�तA यालेची ' मी�गळग�ग�ची उगमी' अंसा�हा� म्हाणेतत. पु�ढी� हा� नीदD पुयाथ्याच्या पुचीनीई गवीतMनी वीहात �त�. मी�ठिदराच्या आवीरात अंनी�� ग�हा आहा�त. �हा� ग�हा

राहाण्यासाठीI याAग्या आहा�त तरा �हा� ग�हा�मीध्या� पुणे� आहा�. या ग�हा�मीधा�ले पुणे� र्थ�डगरा वी अंमीWतत�ल्या आहा�. मी�ठिदराच्या मीग� अंसाणेया ग�हा�मीध्या� ए� ची�र्थरा आहा�. या ची�र्थ- यात �मिमीनी�त खले� ए� खAले� आहा�. यावीरा प्रची�ड शि-ळ ठी� वीले� आहा�. या खAले�त ' ची�गद�वी ऋषVनी�' ची�द-� वीष� तपु �� ले� आहा� अंसा� स्थाकिनी� गवी�रा� सा�गतत. ' -�� ची�कितसा� बुरा । पुरिराधावी� सा�वीत्सारा । मीग�शि-रा त��

(त�रा�) राकिवीवीरा । नीमी सा�ख्या ॥ हारिराp�द्रनीमी पुवी�त� । त�र्थ मीहाद�वी भाक्त� । सा�राशिसाध्द गणे� किवीरुंयात� । सा�किवी�� �A ॥ हारिराp�द्र द�वीत ॥ मी�गळग�ग सारिरात । सावी�त�र्थ� पु�राकिवीत साप्तस्थानी । ब्रम्हास्थाळ ब्रम्हा नी सा�ड�त� । ची�चीळ वीWक्षा� अंनी�त� । सिंले%ग� �गन्नर्थ� । मीहाद�ओ ॥ �Aत�र्थ�शिसा त�र्थ� । �� दरा�शिसा त�कि�नीकित । आणिणे क्षा�त्र� किनीमी�कितबु�धा� हा॥ ' हा� ची�गद�वीकिवीषया�ची� ले�ख मी�ठिदराच्या प्र�रात , ख�बु�वीरा , भिंभा%तVवीरा

आढीळतत. श्रे� ची�गद�वी�नी� या�र्थ� तपुpया� �रूनी 'तत्वीसारा' नीवीची ग्रं�र्थ शिलेकिहाले. या�र्थ�ले ए� शि-लेले�खवीरा, चीक्रूपुणे� वीट�श्र्वीरानी�दत� । तस्या सा�त� वी��ट द�ऊ ॥ अं- ओळD वीचीत या�तत. मी�ठिदराच्या प्रवी�-द्वारासामीAराची ए� छAट� मी�ठिदरा आहा�. यातहा� मीहाद�वीची� हिंपु%ड आहा�. या छAट मी�ठिदरासामीAराची ए� भाग्रं अंवीस्था�त�ले मीMतl आहा�त. त्यात�ले पुषणेवीरा रा� हारिराp�द्र ड�बुया�च्या घेरा� �वीड�नी� पुणे�

भारात अंसाले�ले प्रसा�ग शिचीकित्रत �� ले आहा�. �� दरा�श्र्वीराची� ग�हा : मी�गळग�ग�च्या प्रवीहाच्या ठिद-�नी� ग�ल्यावीरा डव्ये हातसा ए� ग�हा लेगत�. यालेची �� दरा�श्र्वीराची� ग�हा अंसा�हा� म्हाणेतत. या ग�हा�त १ मी�टरा उ�ची आणिणे २ मी�टरा ले�बु अंसा� शि-वीसिंले%ग आहा�. यात �मीराभारा पुणे� आहा�. हा� ग�हा खरा�तरा चीरा ख�बु�वीरा तAलेले� हाAत� पुणे सा स्थिस्थात�ले ए�ची ख�बु -बुMत आहा�. याची ग�हा�त ए� खAले�हा�

आहा�. खAले�च्या डव्ये हातच्या भिंभा%त�वीरा शि-वीपुM�नीची प्रसा�ग �Aराले�ले आहा�. या शि-वीसिंले%गले प्रदणिक्षाणे घेलेवीयाची� अंसाल्यासा बुफ� त�ल्या पुण्यातMनी �वी� लेगत�. तरामीत� शि-खरा : तरामीत� शि-खरा गडवीरा�ले सावी�त उ�ची शि-खरा आहा�. साधाराणेत उ�ची� ४८५० फM ट. शि-खराच्या पुAटत ए�M णे सात ले�णे� आहा�त. त्यापु;�/ ए� ग��फ� त गणे�-ची� सा�मीरा� साड�आठी फM टची� भाव्ये आणिणे सा��दरामीMतl आहा�.

याची गणे�-ग�हा�च्या आ��बु�Mले अंनी�� ग�हा आहा�त. यातहा� राहाण्याची� साAया हाAत�. ग�हा�च्यासामीAरा उभा� राकिहाल्यावीरा डवी��ड� �ऊनी पु�ढी� वीरा �णेरा� वीट आपुल्याले अंध्या� तसाच्या चीढीईनी�तरा तरामीत� शि-खरावीरा घे�ऊनी �त�. या शि-खरावीरूनी सामीAराची ठिदसाणेरा� ��गले, घेटवीराची आणिणे �A�णेत�ले प्रद�- न्याहाळत या�तत. शि-खरावीरा �तनी वीट�त अंनी�� गAमी�ख आढीळतत. मीथ्यावीरा

दAनी त� त�नी शि-वीसिंले%ग आढीळतत. �A�णे�ड : �A�णे�ड म्हाणे�� हारिराp�द्रगडवीरा�ले सावी�त मीAठी� आ�ष�णे. �A�णे�ड म्हाणे�� किगया�राAहा��नी आ�ष�णेची� स्थानी . अंध्या� कि�लेAमी�टरा पुरिराघेची , वीटDसाराख अंधा�गAले आ�राची �ळ�णिभान्न रा�द्रभा�षणे �A�णे�ड हा ए�मी�वीकिद्वात�या अंसावी. �डची� साराळधारा १७०० फM ट भारा�ले. पुयाथ्यापुसाMनी �डची� उ�ची� साधाराणेत ४५०० फM ट भारात�.

सा�ध्या�ळच्या वी�ळD साMया�स्तची नीयानीराम्या साAहाळ या �डवीरूनी पुहाण्यात �A आनी�द आहा� तA अंवीणे�नी�याची आहा�. १८३५ मीध्या� �नी�ले साईक्साले या�र्थ� इ�द्रव्र� ठिदसाले�. या�र्थ�ले किनीसाग�सा¶दया�वीरा ले�ब्ध हाAऊनी ए� तरुंणेनी� या �डवीरूनी उड� घे�तले� त्याच्या नीवीची� सा�गमीरावीरा� पुटD या�र्थ� आहा�. गडवीरा चीहापुण्याची� वी ��वीणेची� साAया हाAत�. पुवीसाळ्यात मीत्र या गडची� सा�दया� �हा� औराची अंसात�.

वीनीस्पतVची� किवीकिवीधात या गडएवीढीD इतरात्र �� ठी� हा� आढीळणेरा नीहा�. �रावी�द, �रावी�च्या �ळD , धायाटD , उक्षा�, मीदवी�ले, �� ड, पु�गळD, हा��ळ, पुनीफ� टD, गरावी�ले इत्यादD वीनीस्पत� या�र्थ� आढीळतत. या भागत�ले प्रणे�वी;भावी मीत्र शि-�- या�मी�ळ� बुरा�ची �मी� झाले� आहा�. तरा�हा� �Aल्हा� , तरासा, रानीड��रा�, किबुबुळ्या, सासा�, भा��रा, रानीमी��रा� इत्यादD प्रणे� आढीळतत. गडची� सावी�धा शि-खरा तरामीत�वीरूनी

नीणे�घेट, ��वीधानी, रातनीगड, �त्रबुईची� खिंख%ड , आ�Aबुची ड�गरा, �ळसाMबुई, अंले�ग, मीदनी, �� ले�ग, भा;रावीगड, हाडसारा आणिणे चीवी�ड हा पुरिरासारा ठिदसातA. अं- त- हा�नी� अंप्रकितमी किनीसाग�सा¶दया�नी� नीटले�ले हारिराp�द्रगड ' ट्रे��सा�ची� पु�ढीरा�' ठीरातA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : हारिराp�द्रगड पुMणे� पुहावीयाची अंसाल्यासा दAनी त� त�नी ठिदवीसा�ची� सावीड हावी�. गडची घे�रा फरा मीAठी अंसाल्यानी� गडवीरा �ण्याच्या वीटहा� फरा आहा�त. खिखरा�श्र्वीरा गवीतMनी वीट

: सावी�त प्रचीशिलेत अंसाणेरा� वीटहा� खिखरा�श्र्वीरा गवीतMनी गडवीरा या�त�. या वीट�नी� या�ण्यासाठीI पु�ण्याहूनी आळ�फट

मीगtअंर्थवी �ल्याणेहूनी मी�राबुड- मीळ-�� घेट मीगtख�बु� फटसा उतरावी�. ख�बु� फटवीरूनी धाराणेवीरूनी चीलेत ग�ल्यावीरा ५ कि�.मी�. अं�तरावीरा खिखरा�श्र्वीरा गवी लेगत�. हारिराp�द्रगडवीरा �तनी खिखरा�श्र्वीरा गवीतMनी अंदमीसा� ए� कि�.मी�. अं�तरावीरा खिखरा�श्र्वीराची� प्रची�नी शि-वीमी�ठिदरा

आहा�. हा� मी�ठिदरा अं�राव्ये -त�त�ले यादवी�ले�नी मी�ठिदरा आहा�. मी�ठिदराच्या बुहा�रा�ले साभामी�डपु छतले शि-ल्पु पुट्टीD� बुसावीले�ले� आहा�. आत�ले गभारा अंसाले�ल्या दराच्या मीथ्यावीरा -�षयाया� किवीष्णेM वी पुरिरावीराची� अंप्रकितमी �Aरा�वी शि-ल्पु आहा�. मीMष�वीहानी गणे�-- गणे�-नी�

, वीWषभावीहा� -�वी- पुवी�त� , हा�सावीहानी ब्रह्म -सारास्वीत�, मीयाMरावीहानी स्�� द-षष्ट�, नीरावीहानी �� बु�रा-�� बु�रा�, मी�रावीहानी मी�रा-राकित, अं- अंनी�� �Aरा�वी प्रकितमी या�र्थ�ले पुषणेवीरा आढीळतत. या मी�ठिदराले ' नीग�श्र्वीराची� मी�ठिदरा' अंसा�हा� म्हाणेतत. या गवीतMनी दAनी वीट गडवीरा

�तत. अं. ए� वीट हा� टAलेरा खिंख%ड�तMनी गडवीरा सा�मीरा� ३ तसात मी�ठिदरापुया�त पुAहाचीत�. बु. दुसारा� वीट हा� रा�दरावी�ची� वीटआहा�. हा� वीट पुMवीl प्रचीशिलेत हाAत�. आत मीत्र वीटडशि-वीया या वीट�नी� गडवीरा �ऊ नीया�. या वीट�नी� आपुणे गडच्या ��न्नरा

दरावीज्यापु-� पुAहाचीतA. या मीग�नी� �तनी गवीत�ले किवीकिहारा�तMनी पुणे� भारूनी घे�तले� पुकिहा�� �राणे वीट�त �� ठी�ची पुणे� नीहा�. नीगरा जि�ल्ह्यातMनी : हारिराp�द्रगडवीरा �ण्याची� ए� वीट हा� नीगरा जि�ल्ह्यातMनी आहा�. यासाठीI मी��बुई- नीशि-� हामीरास्त्यावीरा�ले घेAटD या गवी�

उतरावी�. कितर्थMनी सा�गमीनी�रा मीग�वीरा�ले रा�Mरा या गवी� यावी�. रा�Mरावीरूनी गडवीरा दAनी मीग�नी� चीढीई �रात या�त�. अं. रा��रा- पुचीनीई अं-� बुसासा�वी उपुलेब्ध आहा�. हा� अं�तरा सा�मीरा� २९ कि�.मी�. भारात�. पुचीनीई हा� गडच्या पुयाथ्याची� गवी अंसाMनी या�र्थMनी गड गठीण्यासा सा�मीरा� ३

तसा लेगतत. वीट फराची साAपु� आहा�. पुचीनीई त� हारिराp�द्र�श्र्वीराची� मी�ठिदरा हा� अं�तरा सा�मीरा� ६ कि�.मी�. आहा�. बु. हाल्ले�ची रा�Mरा त� टAलेराखिंख%ड अं-� ख�ग� वीहानीसा�वी उपुलेब्ध झाले� आहा�. रा�Mरा, अं�बु�ट, पुचीनीई, मीMळ नीदDच्या खA- यातMनी , घेनीचीक्�रा या बुले�श्र्वीरा

रा�ग�त�ले ट��डसा वीळसा घेलेMनी हा� वीट टAलेराखिंख%ड�त पुAहाचीत�. हा� वीट साराळ ए� तसात टAलेराखिंख%ड�त घे�ऊनी �त�. सामीAराची ए� व्येघ्रशि-ल्पु आढीळत�. या�र्थMनी वीरा �णेरा रास्त हा दमीछ� �राणेरा आहा�. या�र्थMनी २ तसा�त मी�ठिदरात पुAहाचीत या�त�.

सावीणेt- बु�लेपुड - साधाले� अंसा घेटमीग� : गड सारा �राण्यासाठीI ए� सावीणेt- बु�लेपुड - साधाले� अंसा घेटमीग� आहा�. पुरा�त� हा मीग� फराची अंवीघेड अंसाल्यानी� प्रस्तराराAहाणेची� त�त्र अंवीगत अंसाले�ल्या�नी�ची हा मीग� अंवीले�बुवी. या मीगtया�ण्यासाठीI �ल्याणे -

मी�राबुडमीगtमीळ-��घेट चीलेM हाAण्यापुMवीl सावीणेtगवीत उतरावी�. या�र्थMनी 'बु�लेपुड' या �A�णे�डच्या पुयाथ्याच्या गवीत यावी�. या�र्थMनी �डतMनी �ढीले�ल्या साधाले� घेटच्या साहाय्यानी� �A�णे�डच्या पुठीरावीरा �त या�त�. या वीट�नी� मी�ठिदरा गठीण्यासा सा�मीरा� दDड ठिदवीसा लेगतA. या वीट�लेची ' नीळDची� वीट' अंसा�हा� म्हाणेतत.

राहाण्याची� साAया : गडवीरा हारिराp�द्र�श्र्वीरा मी�ठिदराच्या मीगच्या ग�हा�त आणिणे गणे�-ग�हा वी आ��बु�Mच्या ग�हा�त राहात या�त�. ��वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया गडवीरा ��वीणेची� साAया उपुलेब्ध आहा�. पुण्याची� साAया : पुणे� किवीपु�ले प्रमीणेत उपुलेब्ध आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : खिखरा�श्र्वीरा मीगt४ तसा तरा पुचीनीई मीगt३ तसा लेगतत

नीशि-� जि�ल्हा

साल्हा�रा

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : १५६७मी� कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग सा�लेबुरा�- डAलेबुरा� जि�ल्हा : नीशि-�

श्रे�णे� : साAपु� मीहाराष्ट्रात �सा सावी�त उ�ची शि-खराची मीनी �ळसाMबुईची, तसा गडकि�ल्ल्या�मीध्या� सावी�मिधा� उ�ची�ची मीनी साल्हा�राची. बुगलेणे हा मीAक्षाग�ग आणिणे अंक्षाग�ग या नी�मी�ळ� सामीWध्द झाले�लेप्रद�-. या�र्थ�ले भाMमी� त-� सा�किपु�ची त्यामी�ळ� या�र्थ�ले लेA��ची� राहाणे�मीनी तसा� र्थAड�उ�चीवीले�ले�. तरा�हा� ड�गरा� भागत �A�णे , णिभाल्ले साराख्या �हा� आदDवीसा� �मीत� राहातत. साल्हा�रा गडची घे�रा साधाराणेपुणे� ११ कि�.मी�. अंसाMनी व्येपुले�ले� क्षा�त्र ६०० हा�क्टरा आहा�.

इकितहासा : साल्हा�रा गड हा पुरा-�रामीची� तपुAभाMमी�म्हाणेMनी प्रशिसाद्ध आहा�. जिं�%�ले�ल्या पुWथ्वी�ची� दनी �रूनी स्वीत साठीI भाMमी� मिमीळवीण्यासाठीI सागराले मीग� हाटवीयाले त्या�नी� बुणे साAडले तA याचीभाMमी�वीरूनी. अंसा� पु�राणिणे� स्थानी अंसाले�ल्या साल्हा�राची� शि-वी�ले�नी इकितहासात�ले स्थानी द�ख�ले मीहात्वीची� आहा�, त� या�र्थ� झाले�ल्या प्रशिसाद्ध लेढीईमी�ळ�. शि-वीराया�नी� १६७१ मीध्या� बुगलेणे मीAकिहामी �ढीले�

आणिणे साल्हा�रा जिं�%�M नी घे�तले. त्या मीAकिहामी�ची� वीत� ठिदल्ले�च्या पुत-हाले मिमीळले� . त� ए�M नी पुत-हा �ष्ट� झाले , किनी म्हाणेले ,' �या इले� �रावी , लेख लेख घेAडची� सा�भा� रावीनी �� ले� त� बु�डवीले� नीमीAहारामी हाAऊनी आले�. आत �Aणे पुठीवीवी� '

त�व्हा पुत-हानी� ' शि-वी�� �Aवीरा जि�वी�त तAवीरा ठिदल्ले� आपुणे साAड�त नीहा�' अंसा किवीचीरा �� ले आणिणे इखलेसाखनी वी बुहाAलेAलेखनी

या�सा बुAलेवीMनी वी�सा हा�रा स्वीरा�किनी-� साले�रा�सा रावीनी �� ले�. मीग इखलेसाखनीनी� या�ऊनी साल्हा�राले वी�ढी घेतले. हा� वीत�मीनी ��व्हा रा��नी �ळले� त�व्हा मीAगलेईत पुठीवीले�ले� आपुले� सारानी�बुत प्रतपुरावी�नी �साMद�रावी� �ळकिवीले� ' त�म्हा� लेष्�रा घे�ऊनी साले�रा�सा �ऊनी बु�लेAलेखनीसा धारूनी चीलेकिवीणे� आणे �A�णेतMनी मीAराAपु�त पु�-व्ये�नीहा� हा-मीकिनी-� रावीनी �� ले�. ' हा� इ�डMनी या�त�ले त�म्हा�हा� वीराघेटD �A�णेतMनी या�णे� अंसा� दुतफ� चीलेMनी या�ऊनी गकिनीमीसा गद¼सा मिमीळवीणे� ' अं-� पुत्र� पुठीकिवीले�. त्याप्रमीणे� ए�/�डMनी प्रतपुरावी तरा

दुसारा��डMनी पु�-वी�, उभायात साले�रा�सा आले�, आणिणे मीAठी� या�ध्द झाले�. साभासाद बुखरा�त याची उल्ले�ख@ खले�ले प्रमीणे� आढीळतA '' चीरा प्रहारा ठिदवीसा या�ध्द �हाले� मीAगले, पुठीणे, रा�पुMत, तAफ�ची�, हात्ता�, उ�ट आराबु घेलेMनी या�ध्द �हाले�. या�ध्द हाAतची पुWथ्वी�ची धा�राळ अंसा उडले �/ , त�नी �A- औरासा ची�रासा , आपुले� वी पुरा�� लेA� मीणेMसा ठिदसात नीव्हात� . हात्ता� राणेसा आले� दुतफ� दहा हा�रा मीणेMसा

मी�द� �हाले� पुMरा वीकिहाले�. राक्तची� शिचीखले �हाले�. त्यामीध्या� रुंतA लेबुले� , अंसा �द�मी �हाले. मीराठी�नी� इखलेसाखनी आणिणे बु�लेAलेखनीची पुडवी �� ले. या�ध्दत प्रची�ड प्रमीणेवीरा हानी� झाले�. या या�ध्दत शि-वीराया�च्या ए� लेख २० हा�रा सा;न्याची सामीवी�-

हाAत, पु;�/ १० हा�रा मीणेसा� �मी�सा आले�. साहा हा�रा घेAड� , साहा हा�रा उ�ट, साव्वी-� हात्ता� तसा�ची खजि�नी , �ड�वीहा�रा , �पुड अं-� अंफट मीलेमीत्ता शि-वीराया�च्या हात� आले�. या या�ध्दत मीवीळ्या�नी� पुराक्रूमीची� -र्थ� �� ले�. मीAराAपु�त पु�-वी� आणिणे प्रतपुरावी

सारानी�बुत या�नी� आणे�बुणे� �� ले�. साMया�रावी ��ड� या�नी पुराक्रूमी ग�वीत�नी आपुले द�हा ठी� वीवी लेगले. त� तAफ� ची गAळ लेगMनीपुडले�. ' साMया�रावी �हा� सामीन्या याAध्द नीव्हा� . भारात� �;सा �णे� याAध्द त्याची प्रकितमी�ची, अंसा -Mरा पुडले.' किवी�याची� बुतमी�

शि-वीराया��ड� ग�ले� रा�� खMपु खM- झाले�. खबुरा घे�ऊनी आले�ल्या �साMद�नी साAन्याची� �ड� आणिणे प्रतपुरावी सारानी�बुत , मीAराAपु�त पु�-वी�, आनी�दरावी , व्ये��A�� पु�त या�नी अंपुरा बुक्षा�सा आणिणे द्रव्ये द�ण्यात आले�. हा पुराभावी ठिदल्ले�च्या बुद-हाच्या जि�व्हारा� लेगले �/

साभासाद म्हाणेतA - पुत-हा अंसा� �ष्ट� �ले� .' ख�दनी� मी�सालेमीनी�ची� पुत-हा� दूरा �रूनी शि-वी��साची ठिदधाले� अंसा� वीटत�. आत शि-वी�� अंगAदरा आपुणेसा मीWत्या� या�ईले तरा बुरा�. आत शि-वी��ची� सिंची%त ��वी� साAसावीत नीहा�.' अंसा� बुAशिलेले�. मीAगले�च्या सा;न्या-�

सामीAरासामीAरा लेढीई �रूनी तAपुया�त मीहारा��नी किवी�या प्रप्त झाले हाAत , त्यात साल्हा�राची किवी�या प्रर्थमी मीनीवीरा हाAत. अंसा मीAठी किवी�या यापुMवीl �धाहा� मिमीळले नीव्हात. या या�ध्दत मीहारा��च्या लेA��नी� दखवीले�ल्या या�ध्द��-ल्याची� वी -�या�ची� कि�तl चीहु�ड� पुसाराले� आणिणे त्या�ची दरारा अंमिधा�ची वीढीले . साल्हा�रा जिं�%�ल्यावीरा त्यासामीAरा�ले मी�ल्हा�रा कि�ल्ले मीराठी�नी� जिं�%�ले आणिणे सा�पुMणे� बुगलेणे प्र�तवीरा त्या�नी� आपुले -हा बुसावीले. त्यामी�ळ� सा�रात -हारासा �यामीची� दहा-त बुसाले�.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : वीघे�बु� मीगtगडवीरा आल्यासा उ�वी��ड� आणिणे साल्हा�रावीड�हूनी गडवीरा आल्यासा डवी��ड� वीळल्यासा पुची त� दहा मिमीकिनीटच्या अं�तरावीरा �हा� भाग्रं पुवीले�ल्या मी�ठिदराची� अंवी-�ष आढीळतत. पु�ढी� र्थAडयाची अं�तरावीरा पुण्याची� दAनी ट�/ अंसाMनी सामीAरा ग�गसागरा तलेवी दृष्ट�सा पुडतA. तलेवीच्या बु��लेची रा�णे�� मीत�ची� आणिणे गणे�-ची� छप्पुरा नीसाले�ले� मी�ठिदरा

आहा�. या मी�ठिदराच्या �वीळMनी दAनी वीट फ� टतत. उ�वी��ड� �णेरा� वीट साराळ ए� पुण्याच्या टक्यापु-� घे�ऊनी �त�. टक्या�सामीAराची ए� याज्ञेवी�दD आहा�. �वीळची ए� मीMतlद�ख�ले आहा�. मी�ठिदरापुसाMनी वीरा चीढीत �णेरा� वीट आपुल्याले त�नी ग�हा�पु-� घे�ऊनी �त�. ग�हा�च्या सामीAरा मीरूत�ची� मी�ठिदरा आहा�. या ग�हा�मीध्या� राहात या�ऊ -�त�. ग�हा�-��राची� वीरा �णेरा� वीट गडच्या अंत्या�धा

शि-खरावीरा घे�ऊनी �त�. या शि-खरावीरा श्रे� पुरा-�रामीची� मी�ठिदरा आहा�. या उ�ची गडमीथ्यावीरा �हा�- ढीसाळले�ल्या अंवीस्था�त अंसाले�ल्या या मी�ठिदरात पुरा-�रामी�ची� मीMतl वी पुदु� आहा�त, आणिणे �Aड�ले भानी हारापुMनी ट�णेरा किनीसाग�. या�र्थMनी आ�Mबु�Mच्या प्रद�-ची� किवीहा�गमी दृश्या नी�रा�सा पुडत�. या�र्थMनी सा�पुMणे� बुगलेणे किवीभाग ठिदसातA. हा गड ड�ग - ग��रात आणिणे बुगलेणे या�नी �Aडणे- या व्येपुरा�

वीट�वीरा अंसाल्यानी� सा�राक्षाणे दृष्ट मीहात्वीची हाAत. सामीAरा दणिक्षाणे बु�Mले अं��ठी - सातमीळ ड�गरातले� धाAडपु, इखरा�या हा� सा�ळ�� ठिदसातत. पुMवीt�ड� मी�ग�-त��ग�, त�बुAळया, न्हावी�गड, हानी�मीनी ट��ड�, मी�ल्हा�रागड, हारागड, मीAरागड आणिणे सालेAट नी�रा�सा पुडतत.

सामीAराची हाराणेबुरा�ची� धाराणे लेक्षा वी�धाMनी घे�त�. गडवीरा �ण्याच्या वीट : गडवीरा �ण्यासाठीI प्रमी�ख दAनी मीग� आहा�त. वीघे�बु� मीगt साल्हाराले �ण्यासाठीI नीशि-�- साटणेमीगtतहाराबुदगठीवी�. ग��रातमीधाMनी यायाची� झाल्यासा ड�ग जि�ल्हायातMनी

तहाराबुदले �ण्यासा रास्त आहा�. तहाराबुदहूनी मी�ल्हा�रामीगtवीघे�बु अं-� एसा.टD. अंर्थवी ��पु सा�वी द�ख�ले उपुलेब्ध आहा�. वीघे�बु� गठील्यावीरा गवीतMनीची साल्हा�रा- सालेAट या�च्या खिंख%ड�तMनी साल्हा�राले �णेरा� वीट आहा�. वीट�त �� ठी� हा� पुणे� नीसाMनी खिंख%ड�पुया�त चीलेणेरा� वीटचीले दमीछ� �राणेरा� आहा�. या वीट�नी� गडवीरा �ण्यासाठीI साधाराणे अंड�ची तसा लेगतत. या वीट�नी� गडवीरा �त�नी चीरा दरावी�� लेगतत. कितसार्‍या त� ची�थ्या दरावी�च्या दराम्यानी �डत खAदले�ल्या १८त� २०ग�हा आहा�त. ची�थ्या दरावी�च्या �मीनी�वीरा ए� शि-लेले�ख आढीळतA. या�र्थMनी आत आल्यावीरा सामीAराची ए� पुठीरा

ठिदसात�. साल्हा�रावीड� मीगt साल्हा�रावीड� हा� गवी वीघे�बु� गवीच्या पु�ढी� आहा�. साल्हा�रावीड�ले दAनी मीग�नी� �त या�त�. ए� साटणे-तहाराबुदमी�ल्हारा- साल्हा�रावीड� अंसा आहा�. साल्हा�रावीड�हूनी गडवीरा �णेरा� वीट दमीछ� �राणेरा� आहा�. या वीट�नी� साहा दरावी�� पुरा �रूनी सा�मीरा� त�नी तसा�नी� आपुणे गडवीरा पुहाचीतA. वीट मीळवीले�ले� अंसाल्यानी� चीM�ण्याची� -क्यात नीहा�. या वीट� �� ठी� हा� पुणे� नीहा�. मीळदरा मीगt गडवीरा �ण्यासाठीI अंसाले�ले� हा� वीट फरा-� वीपुरात नीहा�. हा� वीट मीळदरा गवीतMनीची �त�. साटण्याहूनी एसा.टD. नी� मीळदराले �त या�त�. हा� वीट साल्हा�रा वी सालेAट या�च्या दराम्यानीच्या

खिंख%ड�मीधाMनी �त�. या वीट�नी� गडवीरा �याले साधाराणे त�नी तसा पु�रातत. राहाण्याची� साAया : गडवीरा अंसाले�ल्या त�नी ग�हा�मीध्या� राहाण्याची� व्येवीस्थिस्थात हाAऊ -�त�. ��वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया आपुणे स्वीत ची �रावी�. पुण्याची� साAया : ग�गसागरा तलेवी वी त्याच्या बु�Mसा अंसाणेरा� दAनी पुण्याची� ट�/ यात�ले पुणे� किपुण्यासा याAग्या आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : वीघे�बु� मीगtअंड�ची तसा , साल्हा�रावीड� मीगtत�नी तसा, मीळदरा मीगtत�नी तसा

मी�ल्हा�रा

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४२९०फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग सा�लेबुरा�- डAलेबुरा� जि�ल्हा : नीशि-� श्रे�णे� : साAपु� साह्याद्रD पुवी�तच्या उत्तारा- दणिक्षाणे रा�ग�ची� सा�रुंवीत नीशि-� जि�ल्ह्यात�ले बुगलेणेतMनी हाAत�. उत्तारा��डMनी सा�रू हाAणे- या या साह्याठिद्रच्या रा�ग�ले सा�लेबुरा� हिं�%वी डAलेबुरा� रा�ग अंसा� म्हाणेतत. सा�लेबुरा� रा�ग�वीरा मी�ग�- त��ग� सा�ळ�� , न्हावी�गड, त�बुAळ्या अंसा� गड आहा�त तरा दुसा-

या डAलेबुरा� रा�ग�वीरा मी�ल्हा�रा, मीAरागड, साल्हा�रा, हारागड, सालेAट हा� गडकि�ल्ले� आहा�त. पुणिpमी��ड�ले ग��रात मीधा�ले घेनीदट ��गले अंसाले�ले ड�गची प्रद�- आणिणे मीहाराष्ट्रात�ले बुगलेणे किवीभाग या�च्या सा�मी�वीरा हा� कि�ल्ले� वीसाले�ले� आहा�त. बुग�लेग�ड म्हाणे��ची बुगलेणे. सा�पु��, सा�पुन्न आणिणे साधानी अंसा प्रद�-. ग��रात आणिणे मीहाराष्ट्राच्या सा�मी�वीरा�ले हा प्रद�- अंसाल्यानी� या�र्थ�ले �नी��वीनीवीरा ग��रात�

आणिणे मीहाराष्ट्रा�या अं- सा�मिमीश्रे आचीराकिवीचीरा�ची प्रभावी पुडले�ले आहा�. पुण्याची� प्रमीणे �स्त अंसाल्यानी� बुगयात� -�त� मीAठी प्रमीणेवीरा चीलेत� त्यामी�ळ� लेA��ची� आर्थिर्थ%� स्थिस्थात� हा� फरा ची�गले�आहा�. मी�ल्हा�राची कि�ल्ले हा नीशि-� जि�ल्ह्यात साटणे तले�क्यात आहा�. कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्या-� मी�ल्हा�रा नीवीची� गवी आहा�.

इकितहासा : मी�ल्हा�राची कि�ल्ले हा प्रची�नी कि�ल्ले आहा�. पुMवीl कि�ल्ल्यातची गवी वीसाले�ले� हाAत�. मीत्र �ले�तरानी� गवी खले� उतराले� आणिणे पुयाथ्यापुसाMनी सा�मीरा� २ कि�.मी�. अं�तरावीरा वीसाले�. हा� मी�ल्हा�रा गवी मीहाभारात�ले�नी आहा�. याची� नीवी हाAत� रात्नीपुMरा. या भागत मीयाMराध्वी� नीवीची रा� हाAऊनी ग�ले आणिणे गवीले मीयाMरापुMरा नीवी पुडले�.

तरा कि�ल्ल्याले मीयाMरागड हा� नीवी पुडले�. औरा�ग��बुनी� कि�ल्ले जिं�%�ले त�व्हा याची� नीवी औरा�गगड अंसा� ठी� वीण्यात आले�. पु�राणेत मी�ल्हा�राची उल्ले�ख या�तA. मीत्र खत्र�लेया� मीकिहात� ची�दव्ये -त�च्या पुकिहाल्या द-�त मिमीळत�. मी�ल्हा�राची कि�ल्ले बुग�ले रा��नी� बु�धाले. इ.सा. १३०८ त� १६१९ पुया�त बुग�ले�नी� या�र्थ� राज्या �� ले�. या घेराण्याच्या नीवीवीरूनीची पुरिरासाराले बुग�लेग�ड वी त्याची अंपुभ्रं�- बुगलेणे हा� नीवी पुडले�. बुग�ले रा�� हा� मी�ळची� �नीA�ची�. या बुग�ले घेराण्याच्या �ळतची �गप्रशिसाद्ध मी�ल्हा�रा� मीMठी बुनीवीण्यात आले�. या घेराण्यात ए�M णे ११ रा�� झाले�. या रा��नी बुकिहा�l हा� पुदवी�

हाAत�. किवी�यानीगरामीध्या� हिंहा%दू सात्ता प्रस्थाकिपुत हाAण्यापुMवीl कि�त�तरा� अंगAदरा बुगलेणे मीध्या� हिंहा%दूसात्ता प्रस्थाकिपुत हाAत�. अं�बुरानी� ��व्हा खनीद�-ची� राज्या जिं�%�ले� त�व्हा प्रतपु-हा बुकिहा�l बुगलेणेची रा� हाAत. त्यानी� मीAगले�ची� सावी�भा�मीत्वी पुत्�राले�. पु�ढी� -हा�हानी-� या रा�नी� मी;त्र�पुMणे� सा�बु�धा किनीमी�णे �� ले�. ��ले; १६३६ ले औरा�ग��बुची� दणिक्षाणे�ची राज्यापुले म्हाणेMनी नी�मीणेM� झाले�. इ.सा. १६३८ मीध्या� मीAगले�नी� बुगलेणेवीरा हाल्ले �� ले आणिणे मी�ल्हा�रा कि�ल्ले जिं�%�ले वी त्याची� नीवी औरा�गगड अंसा� ठी� वीले�. १५ फ� ब्र�वीरा� १६३८ राA�� वी;भावी-ले� हिंहा%दु�ची� राज्या सा�पु�ष्टत या�ऊनी त�र्थ� मीAगले�ची� सात्ता

प्रस्थाकिपुत झाले�. मी�ल्हा�रा हा� बुगलेणेची� पुरा�पुरागत रा�धानी�. कि�ल्ल्यावीरा मीहा�मीद तकिहारा याची� नी�मीणेM� प्रर्थमी कि�ल्ले�दरा म्हाणेMनी झाले�. या तकिहारानी� मी�ल्हा�रा�वीळ तहा�रा नीवीची� गवी वीसावीले� वी त्याची� �ले�तरानी� तकिहाराबुद अंसा� नीमी�राणे झाले�. इ.सा. १६६२ मीध्या� मी�ल्हा�रा कि�ल्ल्यामीधा�ले सा;किनी��नी� अंपु�- या पुगरासाठीI बु�ड �� ले�. दुसा- या सा�रात ले�टDनी�तरा शि-वी�� मीहारा��नी� बुगलेणे मीAहा�मी

उघेडले�. यामीध्या� त्या�नी� साल्हा�रा, मी�ल्हा�रा वी इतरा कि�ल्ले� स्वीराज्यात सामी�ले �रूनी घे�तले�. मीराठी�नी� १६७१ मीध्या� प्रर्थमी मी�ल्हा�रावीरा हाल्ले �� ले पुणे कि�ल्ले�दरानी� तA र्थAपुवीMनी धाराले. मीग मीराठी�नी� त्याची नीद साAडले. मीत्र साल्हा�राच्या लेढीईनी�तरा फ� ब्र�वीरा� १६७२ मीध्या� मीराठी�नी� मी�ल्हा�रागड �बु�� �� ले. त्यानी�तरा पु�न्हा कि�ल्ले मीAगले�च्या हातत पुडले. पु�ढी� इ.सा. १७५२ च्या भाले�/च्या तहानी�सारा

मी�ल्हा�रासा�ट खनीद�-मीधा�ले सावी� प्रद�- मीराठी�च्या हात� आले. यानी�तरा हिंत्र%बु� गAहिंवी%द मी�ल्हा�राची कि�ल्ले�दरा झाले. पु�ढी� १७६५ मीध्या� कि�ल्ल्यावीरा ग�प्तधानी मिमीळल्याच्या नी�दD पु�-वी� दफ्तरात आहा�त. अं- रा�त�नी� १५ ��ले; १८१८ राA�� हा कि�ल्ले किब्रठिट-�च्या तवीड�त सापुडले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : मी�ल्हा�रागडची� प्रमी�ख्यानी� २ भाग पुडतत. ए� म्हाणे�� मी�ल्हा�रा मीची� आणिणे मी�ल्हा�रा

बुले�कि�ल्ले. गणे�-मी�ठिदरा पुसाMनी २ वीट फ� टतत. ए� वीट वीरा चीढीत �त� वी दुसा- या वीट�ले या�ऊनी मिमीळत�. या वीट�नी� डवी��ड� ग�ल्यावीरा १० मिमीकिनीट�तची साAमी�श्र्वीरा मी�ठिदरा लेगत� तरा उ�वी���ड� �णेरा� वीट आणिणे गणे�-मी�ठिदरा पुसाMनी किनीघेणेरा� उ�वी��डची� वीट ए�त्र या�ऊनी मिमीळतत. याची वीट�नी� र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा ए� पुठीरा

लेगत�. पुठीरापुसाMनी दAनी वीट लेगतत. वीरा �णेरा� वीट मीAत� तलेवीपु-� �त�. या टक्यात�ले पुणे� किपुण्यासा याAग्या आहा�. पुठीरापुसाMनी सामीAरा �णेरा� वीट रा�वीड�च्या भाग्रं अंवी-�ष�पु-�

घे�ऊनी �त�. या�र्थ�ची ए� ग�प्त दरावी�द�ख�ले आहा�. रा�वीड�च्या र्थAड� खले� आल्यावीरा रामीलेक्ष्मीणे मी�ठिदरा लेगत�. रा�वीड�च्या वीट�नी� र्थAड� अं�तरा चीलेMनी ग�ल्यावीरा मी�ल्हा�रा वी हारागड या�मीधा�ले खिंख%ड लेगत�. साAमी�श्र्वीरा मी�ठिदरा�ड� �त अंसातनी वीट�तची डवी��ड� ३ मी�ले� ची�दनीबुवी लेगत�. साध्या या�र्थ� प्रची�ड झाड� झा�डMपु� आहा�त. साAमी�श्र्वीरा मी�ठिदरा राहाण्यासाठीI उत्तामी �ग आहा�. मीAत� टक्या�च्या

उ�वी��ड� वीरा चीढीत �णे- या वीट�नी� अंधा� तसा चीलेल्यावीरा आपुणे बुले�कि�ल्ल्याच्या मीहाद्वारापु-� या�ऊनी पुAहाAचीतA. आत ग�ल्यावीरा डवी��ड� ग�हा आहा�त, तरा सामीAराची पुण्याची� ट�� आहा�. मी�ल्हा�रागडची बुले�कि�ल्ले म्हाणे�� मीAठी� पुठीरा. बुले�कि�ल्ल्यावीरा पुAहाAचील्यावीरा

सामीAराची पुण्याची� ९- १० ट�/ आहा�त. रा�वीडची� भाग्रंवी-�ष, भाड�गनीर्थ�ची� मी�ठिदरा या सावी� गAष्ट� आहा�त. भाड�गनीर्थ�च्या मी�ठिदराच्या वीरा अंसाणे- या ट��ड�वीरूनी खले� उतरालेA �/ मीAरागड�ड� �णेरा� वीट ठिदसात�. सामीAराची अंसाणेरा� मी�ग�- त��ग�ची� शि-खरा�, न्हावी�गड,

त�बुAळ्या, हानी�मीनीगड लेक्षा वी�धाMनी घे�तत.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : मी�ल्हा�रा कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI दAनी वीट अंस्तिस्तत्वीत आहा�त. या दAन्हा� वीट मी�ल्हा�रा गवीतMनीची �तत. मी�ल्हा�रा गवी त� कि�ल्ल्याची पुयार्थ यात २ कि�.मी�. ची� अं�तरा आहा�. गवीतMनी २५ मिमीकिनीट� चीलेत पु�ढी� आल्यावीरा डवी��ड� ए� घेरा लेगत�, आणिणे सामीAराची वीडची� ए� झाड ठिदसात�. झाडपुसाMनी साराळ पु�ढी� �वी�. दहा मिमीकिनीट�तची धानीगरावीड� लेगत�. धानीगरावीड�

वीरूनी �णेरा� वीट पु�डवी�. साधाराणे ४५ मिमीकिनीट�नी� २ वीट फ� टतत. ए� वीट साराळ तरा दुसारा� उ�वी��ड� वीळत�. साराळ वीट : साराळ �णे- या वीट�नी� २० मिमीकिनीट�त मी�ल्हा�रा मीची�वीरा�ले गणे�- मी�ठिदरापु-� पुAहाचीतA. या वीट�नी� गडवीरा प्रवी�- �रातनी ३ दरावी�� लेगतत. त� सावी� ढीसाळले�ल्या अंवीस्था�त आहा�त. वीट साधा� वी साAपु� आहा�. या वीट�नी� गडवीरा पुAहाAचीण्यासा दDड तसा

पु�रातA. उ�वी��डची� वीट : उ�वी��डच्या वीट�नी� ग�ल्यावीरा दAनी तसा�नी� आपुणे मी�ल्हा�रामीची� वीरा�ले गणे�- मी�ठिदरात पुAहाचीतA. या वीट�नी�हा� गडवीरा प्रवी�- �रातनी ३ दरावी�� लेगतत. हा� वीट �रा दूराची�आहा�. हा� वीट हारागड वी मी�ल्हा�रा कि�ल्ले या�च्या खिंख%ड�तMनी वीरा चीढीत�. या खिंख%ड�तMनी डवी��ड� मी�ल्हा�रा तरा उ�वी��ड� हारागड लेगतA. या वीट�नी� गडवीरा पुAहाचीण्यासा ३ तसा लेगतत. राहाण्याची� साAया :

मी�ल्हा�रामीची�वीरा�ले साAमी�श्र्वीरा आणिणे गणे�- मी�ठिदरात आणिणे बुले�कि�ल्ल्यावीरा अंसाणे- या ग�हा�त राहात या�त�.

��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : गडवीरा�ले मीAत� टक्यात�ले पुणे� किपुण्यासा याAग्या आहा�. मीत्र हा� पुणे� फ� ब्र�वीरा�पुया�तची उपुलेब्ध अंसात�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : साधाराणे २ तसा गवीपुसाMनी. साधाराणे ३ तसा खिंख%ड�तल्या वीट�नी�

मीAरागड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४४५० कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग सा�लेबुरा�-डAलेबुरा� जि�ल्हा : नीशि-�

श्रे�णे� : साAपु� भा�गAशिले� दृष्टया पुकिहाले� तरा मीAरागड हा मी�ल्हा�रा कि�ल्ल्याचीची ए� भाग आहा�. मीAरागड म्हाणे�� मी�ल्हा�रा कि�ल्ल्याची दुसारा बुले�कि�ल्लेची

हाAया.

इकितहासा : इकितहासात या गडची स्वीत�त्र अंसा उल्ले�ख �राणेरा� ए�हा� �गदपुत्र उपुलेब्ध नीहा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडमीथ्यावीरा �तनी दुसार्‍या दरावी�च्या�वीळ ए� ग�हा आहा�. गडमीर्थ म्हाणे�� ए� पुठीराची हाAया. मीथ्यावीरा दAनी त� त�नी पुण्याची� ट�/ आहा�त. ए� सा��दरा बु�धा�वी तलेवी आहा�. दAनी त�नी वीड�ची� अंवी-�ष आपुले� अंस्तिस्तत्वी ठिट�वीMनी आहा�त. बु�/ गडवीरा �हा� नीहा�. गडवीरूनी मी�ल्हा�राची� पुठीरा वी मीची�,हारागड,मी�ग�-त��ग�,न्हावी�गड,त�बुAळ्या, हानी�मीनी ट��ड� या�ची� किवीहा�गमी दृश्या ठिदसात�गडवीरा �ण्याच्या वीट :

मीAरागडवीरा �णेरा� ए�ची वीट आहा�. त� मी�ल्हा�रागडच्या बुले�कि�ल्ल्यावीरूनी �त�. मी�ल्हा�रामीची�वीरा अंसाणेर्‍या साAमी�श्र्वीरा मी�ठिदरापुसाMनी वीरा �णेरा� वीटसा�द्ध मीAरागडवीरा �त�. पु�ढी� या दAन्हा� वीट ए�मी���नी मिमीळतत. मी�ल्हा�रागडच्या

बुले�कि�ल्ल्यावीरा भाड�गनीर्थच्या मी�ठिदरा�ड� त�ड �रूनी उभा� राकिहाल्यावीरा उ�वी��ड� वीरा �णेरा� वीट पु�डवी�. या वीट�नी� र्थAड� वीरा ग�ल्यावीरा सामीAराची खले� मीAरागड�ड� �णेरा� वीट ठिदसात�. या�र्थMनी मीAरागडवीरा �ण्यासा अंधा� तसा पु�रातA. गडवीरा �त�नी त�नी

दरावी�� लेगतत.

राहाण्याची� साAया : मीAरागडवीरा राहाण्याची� साAया नीहा� मीत्र मी�ल्हा�रा कि�ल्ल्यावीरा आपुणे राहू -�तA. ��वीणेची� साAया : आपुणे� स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : किपुण्याच्या पुण्याची� ट�/ आहा�त, मीत्र गडवीरा उन्ह्याळ्यात पुणे� नीहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : ४५ मिमीकिनीट� मी�ल्हा�रा पुसाMनी.

हारागड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४४५० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग सा�लेबुरा�-डAलेबुरा� जि�ल्हा : नीशि-�

श्रे�णे� : मीध्यामी

इकितहासा : इकितहासात फरासा या गडची उल्ले�ख नीहा� �राणे या�र्थ� �Aणेत� मीAठीI लेढीई झाले� नीहा�. मी�ल्हा�रा गवीत ग�ल्यावीरा हारागडची� द-�नी हाAत�. सामीAरा ठिदसाणेरा मी�ल्हा�रा, डवी��ड� मीAरागड आणिणे उ�वी��डची हारागड. या गडची� उ�ची� मी�ल्हा�रापु�क्षा र्थAड� �स्त आहा�गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडमीर्थ तसा किवीस्त�णे� आहा�. गडमीर्थ म्हाणे�� ए� पुठीराची हाAया. या पुठीरावीरा �हा� तटबु�दDची�

अंवी-�ष आहा�त. पुण्याची� दAनी ट�/ आढीळतत. ए� पुड�� मी�ठिदरा आहा�. वीड�ची� �हा� अंवी-�ष आढीळतत. पुण्याच्या टक्या�मीधा�ले पुणे� किपुण्यासाराख� नीसाल्यानी� पुणे� �वीळ अंसाणे� आवीश्या�आहा�. गडफ� रा� मीरातनी पु�ढी� सापुटDवीरा ए� ग�हा आढीळत� यात �पुरा भावीनी�ची� मी�ठिदरा आहा�. बु�/ गडवीरा पुहाण्यासाराख� �हा� नीसाल्यानी� आल्या मीग�नी� खिंख%ड गठीMनी ए� तरा मी�ल्हा�रागडवीरा �वी�

नीहा�तरा मी�ल्हा�रा गवीत �वी�. गडफ� रा�सा १ तसा पु�रातA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : गडवीरा �ण्यासाठीI साध्या ए�ची वीट अंस्तिस्तत्वीत आहा�. गडवीरा �णेरा� वीट मी�ल्हा�रा गवीतMनी �त�. मी�ल्हा�रा गवीतMनी पु�ढी�

आल्यावीरा ए� ड�बुरा� रास्त लेगतA. या रास्त्यानी� वी�सा मिमीकिनीट� पु�ढी� ग�ल्यावीरा दAनी फट� फ� टतत. ए� डवी��ड� �तA तरा दुसारा वीडच्या झाडपुसाMनी पु�ढी� �तA. हा� वीट छAट- ट��ड�वीरा अंसाणेर्‍या धानीगरा- वीड�पु-� पुAहाAचीत�. या�र्थMनी उ�वी��ड� वीळवी�

आणिणे र्थ�ट मी�ल्हा�रा वी हारागड यामीधा�ले खिंख%ड गठीवी�. या�र्थपुया�त पुAहाचीण्यासा दDड तसा पु�रातA. खिंख%ड�त डवी��ड� �णेरा� वीट आपुल्याले

मी�ल्हा�रागड�ड� तरा उ�वी��ड� �णेरा� वीट हारागड�ड� घे�ऊनी �त�. वीट फरा-� मीळले�ले� नीसाल्यामी�ळ� अंस्पष्ट झाले�ले� आहा�. या खिंख%ड�पुसाMनी गडमीर्थ गठीण्यासा ए� तसा पु�रातA.

राहाण्याची� साAया : गडवीरा राहाण्याची� साAया नीहा�. ��वीणेची� साAया : नीहा�. पुण्याची� साAया : नीहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : मीध्यामी

न्हावी�गड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४१०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग बुगलेणे जि�ल्हा : नीशि-�

श्रे�णे� : मीध्यामी

साह्याद्रD पुवी�तच्या उत्तारा- दणिक्षाणे रा�ग�ची� सा�रुंवीत नीशि-� जि�ल्ह्यात�ले बुगलेणेतMनी हाAत�. उत्तारा��डMनी सा�रू हाAणे- या या साह्याठिद्रच्या रा�ग�ले सा�लेबुरा� हिं�%वी डAलेबुरा� रा�ग अंसा� म्हाणेतत. सा�लेबुरा� रा�ग�वीरा मी�ग�- त��ग� सा�ळ�� , न्हावी�गड, अंसा� गड आहा�त तरा दुसा- या डAलेबुरा� रा�ग�वीरा मी�ल्हा�रा, मीAरागड, साल्हा�रा, हारागड, सालेAट हा� गडकि�ल्ले� आहा�त. पुणिpमी��ड�ले ग��रात मीधा�ले घेनीदट ��गले

अंसाले�ले ड�गची प्रद�- आणिणे मीहाराष्ट्रात�ले बुगलेणे किवीभाग या�च्या सा�मी�वीरा हा� कि�ल्ले� वीसाले�ले� आहा�त. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� या कि�ल्ल्याले रातनीगड अंसा� द�ख�ले म्हाणेतत. गडवीरा �ण्याच्या वीट�वीरा किपुण्याच्या पुण्याची� ट�/ आणिणे द�वी�ची� ए� मी�ठिदरा लेगत�. गडवीरा �त�नी आपुल्याले

पुया- या तरा लेगतत पुणे दरावीज्याची मीत्र मीगमीMसाहा� नीहा�. कि�ल्ल्याची मीर्थ तसा किनीमी�ळतची आहा�. गडवीरा पुण्याची� त�नी त� चीरा ट�/ आहा�त. घेरा�ची� �हा� अंवी-�ष सापुडतत. गडची सावी�धा मीर्थ म्हाणे�� ए� सा�ळ�ची आहा�. तA चीढीMनी �ण्यासाठीI प्रस्तराराAहाणे आवीश्या� आहा�. गडमीर्थ किफराण्यासा अंधा� तसा पु�रातA. गडवीरुंनी मी�ग�त��ग�,

मी�ल्हा�रा,मीAरागड, साल्हा�रा आणिणे हारागड हा पुरिरासारा ठिदसातA. गडवीरा �ण्याच्या वीट :

१. वीडख�ले मीगt न्हावी�गडवीरा �ण्यासाठीI तहाराबुद मीगtमी�ग�त��ग� गवी गठीवी�. मी�ग�त��ग� गवीतMनी १ तसाच्या चीले�नी� वीडख�ले गवीत यावी�. वीडख�लेपुया�त ड�बुरा� रास्त नीहा�. त्यामी�ळ� पुया�ची त्र�धाकितरापु�ट �रावी�लेगत�. वीडख�लेमीधाMनी पुतळवीड��ड� �M ची �रावी�. पुतळवीड� हा� पुयाथ्याची� गवी आहा�. वीडख�ले त� पुतळवीड� हा� अं�तरा अंध्या� तसाची� आहा�. पुतळवीड�तMनी ए� साराळ वीट कि�ल्ल्याच्या पुठीरावीरा

ग�ले�ले� आहा�. या पुठीरावीरुंनी दAनी वीट :फ� टतत. ए� वीट सामीAरा नी�डवीरुंनी वीरा चीढीत�. हा� वीट र्थAड� �ठीIणे आहा�. वीट�नी� वीरा चीढीतनी साAपु� प्रस्तराराAहाणे �रावी� लेगत�. वीट�नी� वीरा चीढील्यावीरा आपुणेपुया- यापु-� पुAहाAचीतA. दुसारा� वीट पुठीरावीरुंनी डवी��ड� वीळसा घेलेMनी पुयायापु-� �त�. या वीट�ले पुण्याची� दAनी- त�नी ट�/ लेगतत. गडवीरा �णे- या पुया- या मीत्र �पुMनीची चीढीव्ये लेगतत. पुया- यावीरा मीत� साचील्यानी� घेसाराण्याची� -क्यात फरा आहा�. पुतळवीड�पुसाMनी गडवीरा दDड तसात पुAहाAचीत या�त�.

राहाण्याची� साAया : गडवीरा राहाण्याची� साAया नीहा�. ��वीणेची� साAया : नीहा�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा किपुण्याच्या पुण्याची� ट�� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ पुतळवीड� गवीतMनी दDड तसा. �ण्यासाठीI उत्तामी �लेवीधा� : आक्ट�बुरा त� एकिप्रले पुया�त.

मी�ग� - त��ग�

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४००० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग सा�लेबुरा�-डAलेबुरा� जि�ल्हा : नीशि-�

श्रे�णे� : साAपु� बुगलेणे सा�पु��, साधानी आणिणे सा�पुन्न अंसा मी�लेMख. साह्याद्रDच्या उत्तारा दणिक्षाणे�ची� सा�रुंवीत हाAत� त� या बुग�लेग�ड (बुगलेणे) किवीभागतMनीची हाAत�.

या�र्थ� अंसाणेर्‍या दुहा�रा� पुMवी�- पुणिpमी रा�ग�ले सा�लेबुरा�- डAलेबुरा� अंसा� सा�बुAधाण्यात या�त�. तहाराबुदले पुAहाAचीले� �/ मी�ग�- त��ग�ची� दAनी सा�ळ�� आपुले� लेक्ष्या वी�धाMनी घे�तत. मी�ग�- त��ग� हा� �;नी लेA��ची� त�र्थ�क्षा�त्र�.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडवीरा �ण्याच्या वीट : मी�ग�- त��ग�ले �याची� अंसाल्यासा नीशि-� वीरूनी साटणेमीगtतहाराबुद गठीवी�. ग��रात मीधाMनी यायाची� झाल्यासा नी�लेमीAरा रा�ल्वी�स्थानी�वीरूनी अंहुआ मीगtतहाराबुद गठीवी�. तहाराबुद वीरूनी णिभालेवीड� पुया�त या�ण्यासाठीI एसा.टD. हिं�%वी बुसासा�वी उपुलेब्ध आहा�. णिभालेवीड� हा� मी�ग�त��ग�च्या पुयाथ्याची� गवी. णिभालेवीड�मीध्या�ची

�;नी�ची� आठिदनीर्थ, पुश्र्वी�नीर्थ या�ची� मी�ठिदरा� आहा�त. याले सा�द्ध मी�ग�- त��ग�ची म्हाणेतत. मी�ग�- त��ग� सा�ळक्यावीरा �ण्यासाठीI गवीतMनीची रास्त आहा�. वी�सा मिमीकिनीट� रास्त्यावीरूनी चीलेत ग�ल्यावीरा पु�ढी� पुयार्‍यालेगतत. सा�मीरा� २००० पुयार्‍या�ची चीढी चीढीMनी ग�ल्यावीरा आपुणे ए� �मीनी�पु-� पुAहाAचीतA. या�र्थMनी डवी��ड� ग�लेA तरा मी�ग� आणिणे उ�वी��ड� ग�लेA �/ त��ग�. राहाण्याची� साAया : गवीत धामी�-ळ आहा�.

या�र्थ� १० त� १५�णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : णिभालेवीड� गवीत ��वीणेची� साAया हाAत�. पुण्याची� साAया : गवीतMनीची पुणे� घे�णे� आवीश्या� �राणे गडवीरा पुणे� नीहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : ३ तसा पुयाथ्यापुसाMनी

अंचीले

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४०४० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग - सातमीळ

जि�ल्हा : नीशि-� श्रे�णे� : मीध्यामी अंचीले कि�ल्ले हा अं��ठी सातमीळ किवीभागत या�तA. त्यामी�ळ� नीशि-�मीगtअंर्थवी मीनीमीडमीगtहा� या कि�ल्ल्यावीरा �त या�त�. ग��रातहूनी सापुMतरा मीगtद�ख�ले �त या�त�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� :

गडमीर्थ अंत्या�त अंरुं� द आहा� त्यामी�ळ� गडवीरा फरासा� पुहाण्यासाराख�हा� �हा� अंवी-�ष नीहा�त. गडवीरा पुण्याची� ए� दAनी पुण्याची� ट�/ आहा�त. याशि-वीया भाग्रंवीस्था�त अंसाणेरा� छAट�सा� मी�ठिदरा आहा�. गडमीर्थ किफराण्यासा साधाराणे २० मिमीकिनीट� पु�रातत. गडवीरा �ण्याच्या वीट :

१. नीशि-�मीगt नीशि-�मीगtवीणे� गठीवी�. वीणे�हूनी एसा. टD नी� हिंपु%पुरा�- अंचीले�ड� �याची�. हा� अं�तरा साधाराणे १२ कि�. मी� ची� आहा�. अंचीले गवीत उतरूनी हिंपु%पुरा�पुड गवी�ड� साराळ चीलेत किनीघेवी�. हा� अं�तरा अंधा� तसाची�आहा�. हिंपु%पुरा�पुड हा� अंचीले कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्याची� गवी� आहा�. गवीतMनी सामीAराच्या ड�गरासा�ड�वीरा�ले खिंख%ड�त ए� छAट�सा� द�ऊळ ठिदसात� त्याच्या ठिद-�नी� वीरा चीढीत �वी�. द�वीळपुसाMनी डव्येबु�Mले ठिदसाणेरा

कि�ल्ले अंचीले तरा उ�वी��ड� धावीत �णेरा� सा�ड र्थ�ट अंहिंहा%वीतले �ऊनी मिमीळत�. डव्ये बु�Mनी� कि�ल्ल्याच्या नी�डवीरूनी अं�गवीरा या�णेरा� वीट पु�डवी�. पु�ढी� हा� वीट �ड डवी��ड� ठी� वीMनी त्याले शिचीट�M नी वीरा �त�. पु�ढी� �तळत खAदले�ल्या पुया- या लेगतत. खिंख%ड�तMनी मीर्थ गठीण्यासा दDड तसा पु�रातA.

२. बु�लेवीड� दुसारा� वीट बु�लेवीड� गवीतMनी कि�ल्ल्यावीरा या�त�. बु�लेवीड� हा� अंकिहावी�त कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्या-� अंसाणेरा� गवी आहा�. हा� वीट हिंपु%पुरा�अंचीले गवीमीधाMनी या�णे- या वीट�ले द�वीळपु-� या�ऊनी मिमीळत�. राहाण्याची�

साAया : कि�ल्ल्यावीरा नीहा�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : फ� ब्र�वीरा�पुया�त �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : हिंपु%पुरा� अंचीलेमीगtअंड�ची तसा.

अंकिहावी�त

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४००० कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग - सातमीळ जि�ल्हा : नीशि-� श्रे�णे� : मीध्यामी

अंकिहावी�त कि�ल्ले अं��ठी सातमीळ किवीभागत या�तA. त्यामी�ळ� नीशि-�मीगtअंर्थवी मीनीमीडमीगtया कि�ल्ल्यावीरा �त या�त�. ग��रातहूनी सापुMतरा मीगtद�ख�ले �त या�त�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : अंकिहावी�त गडची मीर्थ फरा मीAठी आहा�. सा�पुMणे� मीर्थ किफराण्यासा १ ठिदवीसा लेगतA. कि�ल्ल्याच्या सा�ड पुMवी�, पुणिpमी , वीयाव्ये आणिणे ई-न्या �ड� मीAठी प्रमीणेत पुसाराले�ल्या आहा�त. कि�ल्ल्याच्या इ-न्या

बु�Mसा ए� ग�हा आहा�. पुणे त� राहाण्यासा अंयाAग्या आहा�. दणिक्षाणे बु�Mले अंसाणे- या �डमीध्या� ए� ग�हा आहा�. त� राहाण्यासा याAग्या आहा�. ग�हा�पुसाMनी १० मिमीकिनीटवीराची किपुण्याच्या पुण्याची� ट��आहा�. दरा�गवीच्या बु�Mनी� कि�ल्ल्यावीरा पुAहाचील्यावीरा आपुल्याले दAनी पुडक्या दरावी��ची� अंवी-�ष ठिदसातत. आ��बु��ले अंनी�� मीAठीया पुडक्या वीड�ची� अंवी-�ष पुडले�ले� आहा�त. यावीरूनी कि�ल्ले ए� मीAठी�

लेष्�रा�या ठीणे� अंसावी� अंसा� वीटत�. अंनी�� ठिठी�णे� मीहाद�वीच्या हिंपु%ड�पुणे आढीळतत. याबु�Mच्या वीट�नी� कि�ल्ल्यावीरा या�त�नी अंनी�� ग�हा �Aराले�ल्या आढीळतत. सास्थिस्थाकितले या�ची उपुयाAग मीत्र गAठीसाठीI हाAतA. कि�ल्ल्यावीरा किफरात�नी दAनी त� त�नी पुण्याची� तळD आढीळत. ए� मीAठीतळ्यापु-� द�वी�ची� ए� मीAठीI मीMतl आहा�. हा� मीMतl साप्तश्रे��ग� द�वी�च्या मीMतl-� साम्या अंसाल्यासाराख� ठिदसात�.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : १. नीशि-�मीगt

नीशि-�मीगtवीणे� गठीवी�. वीणे�हूनी नी�दुरा� रास्त्यावीरुंनीची कि�ल्ल्याची� द-�नी हाAत�. वीणे� नी�दुरा� रास्त्याच्या अंशिले�ड� १ कि�. मी� अं�तरावीरा ए� ठीळ� वीट डवी��ड� अंसाणे- या ड�गरासा�ड� पुया�त �त�. ड�बुरा� रास्त्यापुसाMनी या�र्थपुया�त या�ण्यासा १ तसा पु�रातA. ड�गरासा�ड�वीरा चीढीMनी ग�ल्यावीरा आपुणे ए� खिंख%ड�त पुAहाचीतA. खिंख%ड�तMनी पुशिले�ड� �णेरा� वीट दरा�गवीत �त� तरा सामीAरा ��गलेत शि-राणेरा� वीट र्थ�ट

गडच्या पुया- या�पु-�घे�ऊनी �त�. खिंख%ड�पुसाMनी गडवीरा �ण्यासा १ तसा पु�रातA. २. हिंपु%पुरा�अंचीले मीगt दुसारा� वीट �रा ले�बुची� आहा�. वीणे�हूनी हिंपु%पुरा�अंचीले मीगtहिंपु%पुरा�पुडत पुAहाचीवी�. हिंपु%पुरा�पुडतMनी सामीAराच्या ड�गरासा�ड�वीरा�ले मी�ठिदरापुया�त �वी�. या�र्थMनी डवी��ड� �णेरा� वीट अंचीले कि�ल्ल्या�ड� तरा

उ�वी��ड� �णेरा� वीट बु�लेवीड�त उतरात�. या�र्थMनी बु�लेवीड� गठीण्यासा अंधा� तसा लेगतA. बु�लेवीड�तMनी गडवीरा �ण्यासा ठीळ� वीट आहा�. या वीट�नी� कि�ल्ल्यावीरा पुAहाचीण्यासा २ तसा लेगतत. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : दरा�गवीमीगtअंड�ची तसा, बु�लेवीड�मीगt२ तसा.

इ�द्रई

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४४९० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग - सातमीळ जि�ल्हा : नीशि-� श्रे�णे� : साAपु�

नीशि-� जि�ल्ह्यात साह्याद्रDची� ए� रा�ग सा�रागणे पुसाMनी चीलेM हाAत� आणिणे ची�दवीडपुया�त या�ऊनी सा�पुत�. पु�ढी� त�ची मीनीमीडच्या �वीळ अंसाणे- या अं��ईच्या पुया�त �त�. याची रा�ग�ले अं��ठी - सातमीळ रा�ग म्हाणेतत. ची�दवीड तले�क्यात ४ कि�ल्ले�

या�तत.रा�धाAरा,�Aळधा�रा, इ�द्रई आणिणे ची�दवीड. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� :

गडच्या पुया- या चीढीMनी ग�ल्यावीरा प्रवी�-द्वाराच्या अंशिले�ड�ची डव्ये बु�Mच्या �तळवीरा ए� फरासा�त�ले शि-लेले�ख �Aराले�ले आहा�. प्रवी�-द्वाराची� अंवी-�ष �� वीळ आ�मिमीकितसा शि-ल्ले� आहा�त. गडमीर्थ प्र-स्त आहा�.

गडमीथ्यावीरा ग�ल्यावीरा डवी��ड� वीळवी�. र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा त�नी वीट लेगतत. प्रर्थमी उ�वी��डची� वीट पु�डवी� र्थAडची अं�तरावीरा �तळत खAदले�ल्या ग�हा�ची� रा�ग ची� रा�ग ठिदसात�. या सावी� पुहूनी पुरात मीग� किफरावी�.

नी�तरा वीरा �णेरा� वीट पु�डवी� र्थAड� अं�तरा चीढीMनी ग�ल्यावीरा मीहाद�वीची� मी�ठिदरा लेगत� या�र्थMनी पु�ढी� �णेरा� वीट सामीAराच्या ड�गरावीरा घे�ऊनी �त�. मीहाद�वीची� द-�नी घे�ऊनी पुरात मीग� किफरावी� आणिणे आत डवी��डची� वीट पु�डवी�. र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा �तळत खAदले�ल्या १८ त� २० ग�हा लेगतत. यापु��/ �हा� ग�हा राहाण्यासाठीI याAग्या आहा�त. -�वीटच्या ग�हा�त किपुण्याच्या पुण्याची� ट�� आहा�. इ�द्रई

कि�ल्ल्यावीरूनी ची�दवीड,रा�धा�रा, �Aळधा�रा , धाAडपु ईखरा हा सावी� पुरिरासारा ठिदसातA. गडवीरा �ण्याच्या वीट :

१. वीडबुरा� मीगt ची�दवीडहूनी रा�धा�रावीड� �ड� �णेरा� बुसा पु�डवी�. ची�दवीड पुसाMनी ६ हिं�%मी� अं�तरावीरा अंसाणे- या वीडबुरा� गवीत उतरावी�. वीडबुरा� गवीतMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI ए� ठीळ� पुयावीट आहा�. या

वीट�नी� कि�ल्ल्यावीरा �त�नी ए� झापु लेगतA. हा� वीट कि�ल्ल्याच्या �तळ�डपु-� रा�धा�रावीड�तMनी या�णे- या वीट�ले या�ऊनी मिमीळत�. गवीतMनी कि�ल्ल्यावीरा पुAहाचीण्यासा ३ तसा पु�रातत. २. रा�धा�रावीड� मीगt ची�दवीडहूनी रा�धा�रावीड� �ड� �णेरा� बुसा पु�डवी� आणिणे रा�धा�रावीड�त उतरावी�. वीडबुरा� गवीच्या पु�ढी� रा�धा�रावीड� आहा�. रा�धा�रावीड�तM सा�ध्द कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा पुयावीट आहा�. हा� वीट

कि�ल्ल्याच्या �तळ�डपु-� वीडबुरा� गवीतMनी या�णे- या वीट�ले या�ऊनी मिमीळत�. या वीट�नी� कि�ल्ले गठीण्यासा २ तसा पु�रातत. या �तळ�डपु-� �तळत खAदले�ल्या २ ग�हा आहा�त. यापु;�/ ए� ग�हा�त किपुण्याच्या पुण्याची� ट�� आहा�. �डतMनीची गडवीरा �ण्यासाठीI ए� पुया- याची� वीट खAदले�ले� आहा�. सा�मीरा� १५० पुया- या चीढीMनी ग�ल्यावीरा आपुल्याले गडमीर्थ गठीत

या�तA. राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा राहाण्यासाठीI ग�हा आहा�त. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा बुरामीहा� किपुण्याची� पुण्याची� ट�� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : वीडबुरा� गवीतMनी ३ तसा.

रा�धा�रा

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३५५५ फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग - सातमीळ

जि�ल्हा : नीशि-� श्रे�णे� : �ठीIणे नीशि-� जि�ल्ह्यात साह्याद्रDची� ए� रा�ग सा�रागणे पुसाMनी चीलेM हाAत� आणिणे ची�दवीडपुया�त या�ऊनी सा�पुत�. पु�ढी� त�ची मीनीमीडच्या

�वीळ अंसाणे- या अं��ईच्या पुया�त �त�. याची रा�ग�ले अं��ठी - सातमीळ रा�ग म्हाणेतत. ची�दवीड तले�क्यात ४ कि�ल्ले�या�तत.रा�धाAरा,�Aळधा�रा, इ�द्रई आणिणे ची�दवीड.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : रा�धा�रा कि�ल्ल्यावीरा प्रवी�- �रात�नी पुकिहाल्या प्रवी�-द्वाराच्या डवी��डच्या �मीनी�वीरा ए� फरासा�त�ले शि-लेले�ख आहा�. या�र्थMनी गडमीथ्यावीरा �ण्यासाठीI �तळत खAदले�ल्या पुया- या लेगतत. गडमीथ्यावीरा पुAहाचील्यावीरा

सामीAराची दAनी वीट फ� टतत ए� डवी��ड� �णेरा� तरा दुसारा� उ�वी��ड� �णेरा� . आपुणे उ�वी��डची� वीट पु�डयाची� , र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा ए� वीड लेगतA. आ�हा� वीड ची�गल्या स्थिस्थाकितत उभा आहा�. या वीडशि-वीया या�र्थ� बुघेण्सासाराख� �हा� नीहा�. पुरात किफरूनी

आत डवी��डची� वीट पु�डयाची� . या वीट�वीरूनी र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा ए� �तळत खAदले�ले� ग�हा लेगत�. या ग�हा�त उतराण्यासाठीI ए� शि-ड� लेवीले�ले� आहा�. या�र्थ� साध्या ए� बुबु�ची� वीस्तव्ये अंसात�. ग�हा�च्या वीराच्या भागवीरा ए� घे�मीट�रा �मीनी अंसाले�ले� किवीहा�रा

आहा�. या�र्थMनी पुरात र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा आणेख� ए� ग�हा लेगत�. या ग�हा� सामीAरूनी पु�ढी� �णेरा� वीट तलेवीपु-� घे�ऊनी �त�. तलेवीच्या �ठीवीरा ए� ग�हा�त मीहाद�वीची� मी�ठिदरा आहा�. तलेवीच्या �ड��ड�नी� �णे- या वीट�नी� आपुणे ड�गरामीथ्यावीरा पुAहाचीतA. वीट�त अंनी�� भा�यारा� ट�/ आढीळतत. गडच्या सावी�धा मीथ्यावीरा ए�

तलेवीआहा�. गडमीथ्यावीरुंनी मी�ग�त��ग�, न्हावी�गड , �Aळधा�रा ,इ�द्रई, धाAडपु अंसा सावी� पुरिरासारा ठिदसातA. गडमीर्थ किफराण्यासा २ तसा पु�रातत. उतराण्यासाठीI ए� शि-ड� लेवीले�ले� आहा�. या�र्थ� साध्या ए� बुबु�ची� वीस्तव्ये अंसात�. ग�हा�च्या वीराच्या भागवीरा ए� घे�मीट�रा �मीनी अंसाले�ले� किवीहा�रा आहा�. या�र्थMनी पुरात र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा आणेख� ए� ग�हा लेगत�. या ग�हा� सामीAरूनी पु�ढी� �णेरा� वीट तलेवीपु-� घे�ऊनी

�त�. तलेवीच्या �ठीवीरा ए� ग�हा�त मीहाद�वीची� मी�ठिदरा आहा�. तलेवीच्या �ड��ड�नी� �णे- या वीट�नी� आपुणे ड�गरामीथ्यावीरा पुAहाचीतA. वीट�त अंनी�� भा�यारा� ट�/ आढीळतत. गडच्या सावी�धा मीथ्यावीरा ए� तलेवी आहा�. गडमीथ्यावीरुंनी मी�ग� त��ग� , न्हावी�गड , �Aळधा�रा ,इ�द्रई, धाAडपु अंसा सावी� पुरिरासारा ठिदसातA. गडमीर्थ किफराण्यासा २ तसा पु�रातत.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : १. रा�धा�रावीड� मीगt

रा�धा�रावीरा �ण्यासाठीI ए�ची मीग� आहा�. नीशि-� हिं�%वी मीनीमीड मीगtची�दवीड गठीवी�. नीशि-� पुसाMनी ची�दवीड ६४ कि�. मी� वीरा आहा� तरा मीनीमीड पुसाMनी ची�दवीड २४ कि�. मी� वीरा आहा�. ची�दवीड मीधाMनी एसा टD नी� रा�धा�रावीड� गठीवी�. रा�धा�रावीड� हा� पुयायाथ्याची� गवी आहा�. रा�धा�रावीड�तMनी गडवीरा �ण्यासा ठीळ� वीट आहा�. गवीतMनी कि�ल्ल्यावीरा �त�नी आपुणे ए� �तळ�डपु-� पुAहाचीतA. या�र्थMनी वीरा

�ण्याच्या पुया- या त�टले�ल्या आहा�त. पुणे साध्या कितर्थ� ए� शि-ड� लेवीले� अंसाल्यामी�ळ� आपुणे गडच्या प्रवी�-द्वारात पुAहाचीM -�तA. अंन्यार्थ प्रवी�-द्वारा पुया�त पुAहाचीण्यासाठीI प्रस्तराराAहाणे �रावी�लेगत�. रा�धा�रावीड�तMनी इर्थपुया�त पुAहाचीण्यासा दDड तसा लेगतA.

राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा राहाण्यासाठीI ग�हा आहा�. यात १० लेA��ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा बुरामीहा� किपुण्याची� पुण्याची� ट�� आहा�.

�ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : गवीतMनी दDड तसा. साप्तश्रे��ग�

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४६०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग - अं��ठी सातमीळ जि�ल्हा : नीशि-� श्रे�णे� : मीध्यामी नीशि-� जि�ल्ह्यात�ले सातमीळ ड�गरारा�ग�मीध्या� या�णेरा ' साप्तश्रे��ग� गड' हा वीणे�ची ड�गरा या नीवीनी� ओळखले

�तA. साप्तश्रे��ग� हा� �गद�बु�ची� द�वीस्थानी आहा�. मीहाराष्ट्रात�ले साड�त�नी -क्त/पु�ठी�पु;�/ अंसाले�ले� हा� द�वी� सात आठिदमीत�मीधा�ले र्थAराले� मीत आहा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : कि�ल्ल्यावीरा �गद�बु मीत�ची� अंर्थ�तची वीणे�च्या द�वी�ची� मी�ठिदरा आहा�. मी�ठिदरापुया�त

�ण्यासाठीI पुया- या आहा�त. गडवीरा �ण्याच्या वीट : कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI नी�दुरा� गवीतMनी गड�रास्त ग�ले�ले आहा�. वीणे� नी�दुरा� दरा अंध्या�तसाले बुसा�सा चीलेM अंसातत. नीशि-�वीरूनी र्थ�ट नी�दुरा� गठीMनी ��पुनी� कि�ल्ल्यावीरा �त या�त�. राहाण्याची� साAया :

कि�ल्ल्यावीरा राहाण्यासाठीI धामी�-ळ आहा�त. ��वीणेची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा हा]ट�ल्सा आणिणे भाA�नीलेया� आहा�त. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा बुरामीहा� किपुण्याची� पुण्याची� ट�� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : नी�दुरा� गवीतMनी अंधा�तसा.

हातगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३५०० फM टकि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�ड�गरारा�ग अं��ठी सातमीळजि�ल्हा : नीशि-�श्रे�णे� : मीध्यामीसा�रागणे नीशि-� मीधा�ले ए� तले��. साह्याद्रDच्या पुMवी� भागत�लेए� रा�ग�ची� सा�रावीत याची तले�क्यापुसाMनी हाAत�. यालेची सातमीळ रा�ग अंसा� म्हाणेतत. या सातमीळ रा�ग�त�ले कि�ल्ले� म्हाणे�� �णे� �या ए� तटबु�दDची. याची रा�ग�च्या उपु-ख�वीरा ए� छAटसा कि�ल्ले आहा� त्याची� नीवी हातगङ या भागत�ले �नी��वीनी मीत्र सामीन्याची. र्थAड फरा आधा�किनी� सा�किवीधा इर्थपुया�त द�ख�ले पुAहाचील्या आहा�त.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडवीरा प्रवी�- �राण्यापुMवीl चीरा दरावी�� लेगतत. पुकिहाल्या दरावीज्याच्या अंगAदराची उ�वी��ड� �तळत वीराच्या भागत �Aराले�ले� पुण्याची� ट�� लेगत�. या�र्थ�ची �तळत �Aराले�ले� हानी�मीनीची� मीMतl आहा�. गडच्या पुकिहाल्या दरावीज्याची� फक्त ख�बु शि-ल्ले� आहा�त. या दरावीज्या�वीळची दAनी शि-लेले�ख �Aराले�ले� आहा�त. या दरावीज्यातMनी र्थAड� वीरा चीढील्यावीरा आपुणे

दुसा- या सा�पुMणे� �तळतMनी खAदले�ल्या बुAग साराख्या दरावीज्यातMनी आत शि-रातA. या दरावीज्याले पुहूनी हारा�हारा कि�ल्ल्याची� आठीवीणे या�त�. या दरावीज्याच्या बु�Mले ए� ग�हासा�ध्द �Aराले�ले� आहा� यात पुण्याची� त�नी ट�/ आहा�त. या दरावीज्यातMनी र्थAड� वीरा ग�ल्यावीरा गडची कितसारा आणिणे ची�र्थ दरावी� लेगतA. गडमीर्थ खMपु किवीस्त�णे� आहा�. सा�पुMणे� गडमीर्थ किफराण्यासा १ तसा लेगतA. दरावीज्यातMनी वीरा आल्यावीरा पुया- या�ची� ए� वीट डवी��ड� खले� उतरात�. या�र्थ� मीAठी प्रमीणेवीरा तटबु�दD आहा�. त� आ�हा� बु- यापु;�/ -बुMत आहा�. सामीAराची ए� पु�रा सा�ध्द आहा�. उ�व्येबु�Mच्या तटत ए� �मीनी �Aराले�ले�

आहा� , पुण्याची� ए� ट�� सा�ध्द आहा�. हा� सावी� पुहूनी आल्या वीट�नी� पुरातवी�. आत दरावीज्याच्या उ�वी��डची� वीट धारावी�. या�र्थMनी र्थAड� वीरा ग�ल्यावीरा पुण्याची� ट�� लेगत� र्थAड� अं�Mनी वीरा ग�ल्यावीरा पुडक्या इमीरातVची� अंवी-�ष लेगतत. या�र्थ� ए� बु�रुं� वी� इमीरातहा� आहा�. र्थAड� खले� उराल्यावीरा पुण्याची ए� तलेवी सा�ध्द आहा�. यामीधा�ले पुणे� किपुण्यासा अंयाAग्या आहा�. तलेवीच्या सामीAराची कि�ल्ल्याची� मीAठी�

पुठीरा द�ख�ले आहा�. कि�ल्ल्याच्या या भागची� तटबु�दD अं�Mनीहा� -बुMत आहा�. तलेवीच्या वीराच्या बु�Mसा ए� ध्वी�स्त�भा आहा�. ध्वी�स्त�भाच्या पु�ढी� ए� वीट गडच्या दुसा- या टA�ले �त�. वीट�त पुण्याची� अंनी�� ट�/ लेगत. गडच्या दुसा- या टA�ले ए� बु�रुं� आहा�. सा�पुMणे� गडफ� रा�सा ए� तसा पु�रातA. अंसा हा हातगड नीशि-� पुसाMनी १०० कि�. मी� वीरा आहा� . नीशि-�वीरूनी ए� ठिदवीसात साहा� पुहूनी

हाAतA. कि�ल्ल्याची� मीAठी� पुठीरा द�ख�ले आहा�. कि�ल्ल्याच्या या भागची� तटबु�दD अं�Mनीहा� -बुMत आहा�. तलेवीच्या वीराच्या बु�Mसा ए� ध्वी�स्त�भा आहा�. ध्वी�स्त�भाच्या पु�ढी� ए� वीट गडच्या दुसा- या टA�ले�त�. वीट�त पुण्याची� अंनी�� ट�/ लेगत. गडच्या दुसा- या टA�ले ए� बु�रुं� आहा�. सा�पुMणे� गडफ� रा�सा ए� तसा पु�रातA. अंसा हा हातगड नीशि-� पुसाMनी

१०० कि�. मी� वीरा आहा� . नीशि-�वीरूनी ए� ठिदवीसात साहा� पुहूनी हाAतA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : १. हातगडवीड� मीगt हातगडले �ण्यासाठीI नीशि-� गठीवी�. नीशि-� सापु�तरा मीग�वीरा बुAरागवी नीवीची फट आहा�. या�र्थMनी ए� रास्त सा�रागण्याले �तA तरा दुसारा सापु�त- याले �तA.सापु�त- याले �णे- या रास्त्यावीरा

बुAरागवीपुसाMनी ४ कि�. मी� अं�तरावीरा हातगडवीड� नीवीची� गवी आहा� हा�ची गडच्या पुयाथ्याची� गवी आहा�. गवीतनी ए� ड�बुरा� साड� �ळवीणेले �त� या साड�� वीरूनी पु�ढी� �याची� , हातगडवीड� डव्ये हातले ठी� वीयाची�. पु�ढी� डवी��ड� ए� बु��ले�ले� किवीहा�रा लेगत�. या किवीहा�रा� नी�तरा ५ मिमीकिनीट�नी� ड�बुरा� साड� साAडयाची� आणिणे डवी��डची� ड�गराधारा�वीरा चीढीत �णेरा� वीट धारायाची�. या वीट�नी १५ मिमीकिनीटत आपुणे ए� आ�ब्याच्या छडखले� पुAहाचीतA. �गदवीरा �-� आपुणे कितरा�/ रा�घे मीरातA त-� या झाडपुसाMनी ड�गराच्या मीथ्यापुया�त कितराघे� रा�घे मीरावी� हा� कितरा�/ रा�घे म्हाणे�� गडवीरा �णेरा�

वीट. पुयाथ्यापुसाMनी गडमीर्थ गठीण्यासा पुऊणे तसा लेगतA. राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा राहाण्याची� साAया नीहा�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा बुरामीहा� किपुण्याची� पुण्याची� ट�� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ :

हातगडवीड� मीगtपुऊणे तसा.

अं��नी�रा�

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४२०० फM ट. कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग त्र्या�बु�� श्र्वीरा जि�ल्हा : नीशि-� श्रे�णे� : साAपु� अं��नी�रा� कि�ल्ले इकितहासात पुरिराशिचीत आहा� तA हानी�मीनी �न्मीस्थानीमी�ळ�. वीया�पु�त्र हानी�मीनीची �न्मी याची ड�गरावीरा झाले म्हाणेMनीची या कि�ल्ल्याले अं��नी�रा� म्हाणे��ची अं��नी� पु�त्रची� नीवी द�ण्यात आले�आहा�. नीशि-� त्र्या�बु�� श्र्वीरा रा�ग�त�ले अं��नी�रा� हा द�ख�ले ए� मीहात्त्वीची कि�ल्ले आहा�. नीशि-� त्र्या�बु�� श्र्वीरा रास्त्यावीरा नीशि-� पुसाMनी २० कि�. मी�. अं�तरावीरा अं��नी�रा� नीवीची फट आहा�.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : अं��नी�रा� गवीतMनी कि�ल्ल्यावीरा या�तनी वीट�तची पुयार्‍या�च्या ठिठी�णे� ग�हा�त ले�णे� आढीळतत. हा� ले�णे� �;नीधामीlया अंसाल्याची� ठिदसाMनी या�त�. पुठीरावीरा पुAहाAचील्यावीरा १० मिमीकिनीट�तची अं��नी� मीत�ची� मी�ठिदरा लेगत�. मी�ठिदरा बुर्‍यापु;�/ प्र-स्त आहा�. मी�क्�मी �राण्यासाठीI याAग्या आहा�. या�र्थMनी र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा दAनी वीट लेगतत. ए� डवी��ड� वीळत� तरा दुसारा� सामीAराच्या

बुले�कि�ल्ल्यावीरा चीढीत�. डवी��डच्या वीट�नी� वीळल्यावीरा १० मिमीकिनीट�तची आपुणे सा�त ग�हा�पु-� या�ऊनी पुAहाAचीतA. ग�हा दAनी खAल्या�ची� आहा�. यात १० त� १२ �णे�नी राहात या�त�. ग�हा�च्या भिंभा%तVवीरा अंनी�� शि-ल्पु� �Aराले�ले� आहा�. सामीAरा अंसाणेर्‍या वीट�नी� बुले�कि�ल्ल्यावीरा ग�ल्यावीरा २० मिमीकिनीट�त आपुणे दुसार्‍या अं��नी�मीत�च्या मी�ठिदरात पुAहाAचीतA. हा� मी�ठिदरा सा�द्ध प्र-स्त आहा�. कि�ल्ल्याची घे�रा फरा मीAठी आहा�.

कि�ल्ल्याच्या पुठीरावीरा बु�/ �हा� पुहाण्यासाराख� नीहा�. गडवीरा �ण्याच्या वीट : कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीIची� मी�ख्या वीट अं��नी�रा� गवीतMनी वीरा �त�नीशि-� त्र्या�बु�� श्र्वीरा रास्त्यावीरा नीशि-� पुसाMनी २०कि�. मी�. अं�तरावीरा�ले अं��नी�रा� फटयावीरा उतरावी�. या फटपुसाMनी १० मिमीकिनीट� अं�तरावीरा�ले अं��नी�रा� गवीत पुAहाAचीवी�. गवीतMनी नीवीरा- नीवीरा�ची� दAनी सा�ळ�� नी�रा�सा भारातत. गवीतMनीची ए� प्र-स्त वीट

कि�ल्ल्यावीरा �त�. पु�ढी� पुयार्‍या लेगतत. पुयार्‍या�च्या साह्यानी� अं��नी�रा�च्या पुठीरावीरा पुAहाAचीत या�त�. अं��नी�रा� गवीपुसाMनी या�र्थपुया�त या�ण्यासाठीI दDड तसा पु�रातA. राहाण्याची� साAया : १. पुठीरावीरा�ले अं��नी�मीत�च्या मी�ठिदरात १० त� १२ �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�.

२. सा�त ग��फ� त सा�द्ध १० त� १२ �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : आपुणे �रावी�. पुण्याची� साAया : मी�ठिदरा�वीळची बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची तलेवी आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : अं��नी�रा� गवीतMनी २ तसा.

�ण्हा�रागड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३५८२ फM ट. कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग अं��ठी सातमीळ

जि�ल्हा : नीशि-� श्रे�णे� : मीध्यामी

अं��ठी सातमीळ रा�ग म्हाणे�� नीशि-� आणिणे ग��रार्थच्या सा�मी�वीरा�ले तटबु�दDची हाAया. याची रा�ग�त आडवीट�वीरा ए� कि�ल्ले आहा� त्याची� नीवी� �ण्हा�रागड. इकितहासा प्रशिसाध्द अंसा हा �ण्हा�रागड आ�मिमीकितसा बुराची दुले�णिक्षात आहा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडवीरा पुAहाचील्यावीरा खड�त खAदले�ले बु�रुं� ठिदसातA. या�र्थMनी र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा ए� नी�ढी� ठिदसात�. नी�ढीच्या सामीAरूनी �णेरा� वीट र्थ�ट

गडमीथ्यावीरा घे�ऊनी �त�. गडमीर्थ बुराची प्र-स्त आहा�. सा�पुMणे� गडमीर्थ किफराण्यासा १ तसा लेगतA. गडमीथ्यावीरा पुण्याची� ६ त� ७ ट�/ आहा�त मीहाद�वीची� हिंपु%ड आहा�. धाAडपु कि�ल्ल्याच्या सामीAरा त�ड या�ईले अं-� ग�हा ए� �डत खAदले�ले� आहा�. गडवीरा वीड�ची� �हा� अंवी-�ष आढीळतत. गडची� दुसारा� टA� हा� धाAडपुच्या मीची� साराख�ची आहा�. गडवीरूनी पुणिpमी�ले साप्तश्रे��ग�, मी�� ड , रावीळ्या �वीळ्या , धाAडपु �� चीनी , हा�ड अं-� सा�पुMणे� सातमीळ रा�ग ठिदसात�. गडवीरा �ण्याच्या वीट : �ण्हा�रागडवीरा �ण्याची� दAनी मीग� आहा�त. हा� दAनीहा� मीग� �ण्हा�रागड आणिणे सामीAराची ड�गरा या�च्या खिंख%ड�त ए�त्र या�ऊनी कितर्थMनीची वीरा �तत.

१. नीशि-� - नी�दुरा� मीगt नीशि-�वीरूनी नी�दुरा� गवी गठीवी�. नी�दुरा�तMनी �ळवीणेले �णे- या रास्त्यावीराची नी�दुरा� गवी आहा�. नी�दुरा� पुसाMनी ६ कि�. मी� अं�तरावीरा आठी�बु गवी आहा�. या गवीतMनी २ कि�. मी� अं�तरावीरा अंसाणे- या'सादडकिवीहा�रा' या गवीत यावी�. सादडकिवीहा�रा गवीतMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा ठीळ� वीट आहा�. या गवीतMनी खिंख%ड गठीण्यासा अंधा� तसा लेगतA. २. नीशि-� �ळवीणे मीगt नीशि-� �ळवीणे मीगtओतMरा गठीवी�. ओतMरा मीधाMनी अंध्या� तसाच्या अं�तरावीरा अंसाणेरा� �ण्हा�रावीड� गवीत यावी�. �ण्हा�रावीड� गवीतMनी वीरा सा�गकितले�ले� खिंख%ड गठीण्यासा १ तसा लेगतA. या दAन्हा� वीट वीरा

सा�किगतले�ल्या खिंख%ड�त या�ऊनी मिमीळतत. गडवीरूनी या�णेरा� ए� सा�ड सा�ध्द याची खिंख%ड�त उतरात�. त� सा�ड पु�डMनी ए� तसाच्या खड चीढीणे� नी�तरा आपुणे गडमीथ्यावीरा पुAहाचीतA. वीट किनीसाराड� आहा� त्यामी�ळ� �रा �पुMनीची चीढीवी� लेगत�.

राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा राहाण्यासाठीI ग�हा आहा� यात ५ लेA��ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : आपुणे �रावी�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा बुरामीहा� किपुण्याची� पुण्याची� ट��आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : सादडकिवीहा�रा गवीतMनी दDड तसा. �ण्हा�रावीड�तMनी २ तसा�ण्यासाठीI उत्तामी �लेवीधा� : सावी� ऋत��मीध्या�

अंले�ग

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४५०० फM ट. कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग �ळसाMबुई जि�ल्हा : नीशि-�

श्रे�णे� : अंत्या�त अंवीघेड नीशि-� जि�ल्ह्यात�ले इगतपु�रा� किवीभागत�ले सावी�त �ठीIणे अं- कि�ल्ल्या�ची� हा� भाट�� त�. घेAटDवीरूनी भा�डराद- याले �त�नी �ळसाMबुई

शि-µराच्या रा�ग�त अंले�ग, मीदनी आणिणे �� ले�ग अंसा� त�नी कि�ल्ले� लेक्षा वी�धाMनी घे�तत. घेनीदट ��गले आणिणे किवीराळ वीस्त� यामी�ळ� हा पुरिरासारात�ले भाट�� त� त-� त्रसादया�ची आहा�. गडवीरा �ण्याच्या अंवीघेड वीट , भारापुMरा पुऊसा यामी�ळ� हा� दुग�कित्र�� ट तसा� उपु�णिक्षातची आहा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : कि�ल्ल्याची मीर्थ म्हाणे�� ए� प्र-स्त पुठीराची आहा�. कि�ल्ल्यावीरा राहाण्यासाठीI दAनी ग�हा आहा�त. पुण्याची�

११ ट�/ आहा�त. कि�ल्ल्यावीरा इमीरात�ची� �हा� अंवी-�ष आहा�त. ए� छAट�सा� मी�ठिदरा आहा�. कि�ल्ल्यावीरूनी आ��बु�Mची खMपु मीAठी पुरिरासाराठिदसातA. पुMवीtले �ळसाMबुई, औंढीची कि�ल्ले, पुट्टी ,किबुतनीगड, उत्तारा�ले हारिराहारा ,त्र्या�बु�गड, अं��नी�रा� तरा दणिक्षाणे�ले हारिराp�द्रगड, आ�Aबुची गड,

ख�ट्टी सा�ळ� ,रातनीगड, �त्रबुई ची ड�गरा हा पुरिरासारा ठिदसातA. कि�ल्ल्याची मीर्थ किफराण्यासा ४ तसा पु�रातत.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : आ�बु�वीड� मीग : अंले�ग कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI इगतपु�रा� हिं�%वी �सारा गठीवी�. इगतपु�रा�/ �सारा - घेAटD - हिंपु%पुळनी�रामीAरा या मीगtआ�बु�वीड�

गठीवी�. घेAटD त� आ�बु�वीड� अं-� एसा टD सा�वी द�ख�ले उपुलेब्ध आहा�. घेAटD त� आ�बु�वीड� हा� साधाराणे ३२ कि�. मी� ची� अं�तरा आहा�. घेAटDवीरुंनी पुहाट� आ�बु�वीड� ले ६. ०० वी�तची� बुसा आहा�.

आ�बु�वीड�तMनी सामीAराची अंले�ग, मीदनी आणिणे �� ले�ग हा� त�नी कि�ल्ले� ठिदसातत. गवीतMनीची अंले�ग आणिणे मीदनी च्या खिंख%ड� पुया�त �ण्यासाठीI वीटआहा�. वीट फराची दमीछ� �राणेरा� आहा�. खिंख%ड गठीण्यासा ३ तसा लेगतत. खिंख%ड�त पुAहाचील्यावीरा डवी��डची अंले�ग कि�ल्ले तरा उ�वी��डची

मीदनी कि�ल्ले. या�र्थMनी अंले�गवीरा �ण्यासाठीI दAनी वीट आहा�त. अं.) ए� वीट खिंख%ड�तMनी सामीAराच्या ठिद-�नी� खले� उतरात�. १ तसात आपुणे खलेच्या पुठीरावीरा पुAहाचीतA. या�र्थMनी अंले�ग ची �ड डवी� �ड� ठी� वीत १ तसात आपुणे कि�ल्ल्यावीरूनी या�णे- या त�सा- या घेळD पु-� पुAहाचीतA.

या घेळत�ची ए� ले�ड� बु�ची� ठी� वीले आहा�. या बु�चीक्यातMनी वीरा ग�ल्यावीरा र्थAड� साAपु� प्रस्तराराAहाणे �रावी� लेगत�. पु�ढी� र्थAड�-� सापुटD

लेगत�. या�र्थMनी डवी��ड� �डलेगत �णेरा� वीट पु�डवी�. १० त� १५ मिमीकिनीटत आपुणे कि�ल्ल्यावीरा�ले ग�हा�त पुAहाचीतA. आ�बु�वीड�तMनी या�र्थपुया�त पुAहाचीण्यासा ८ त� ९ तसा उलेटMनी ग�ले�ले� अंसातत. बु.) खिंख%ड�तMनी डवी��डच्या वीट�नी� र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा साAपु� प्रस्तराराAहाणे �� ल्यावीरा �हा�

पुया- या लेगतत. या पुया- या चीढीMनी ग�ल्यावीरा ए� ८० त� ९० फM टची साराळसाAट त�टले�ले �ड लेगतA. या �डवीरा प्रस्तराराAहाणेची� साकिहात्या वीपुरूनी कि�ल्ल्यावीरा प्रवी�- �रात या�तA. प्रस्तराराAहाणेची� त�त्र अंवीगत अंसाल्या शि-वीया या वीट�नी� �ण्याची� धाडसा �रू नीया�. यावीट�नी� कि�ल्ले गठीण्यासा ६ तसा लेगतत. घेटघेरा मीगt कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीIची� दुसारा� वीट घेटघेरा वीरूनी आहा�. घेAटD - भा�डरादरा मीगtघेटघेरा गठीवी�. घेटघेराहूनी अंड�ची तसात

कि�ल्ल्याच्या त�सा- या घेळDत ठी� वीले�ल्या ले�ड� बु�चीक्यापु-� पुAहाचीतA. उदडवीणे� गवीतMनी : कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI आणेख� ए� वीट आहा�. त� भा�डरादरा मीगtउदडवीणे� गवीतMनी पुठीरावीरा या�त�. पु�ढी� क्रू� २ च्या

वीट�ले या�ऊनी मिमीळत�.

राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा राहाण्यासाठीI २ ग�हा आहा�त. यात ३० त� ४० �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत ची �रावी�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� ट�/आहा�त. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : आ�बु�वीड�तMनी ७ त� ८ तसा लेगतत. साMचीनी : कि�ल्ल्यावीरा �ण्याच्या वीट अंवीघेड अंसाल्यामी�ळ� प्रस्तराराAणेची� त�त्र अंवीगत अंसाणे� आवीश्या� आहा�.मीदनीगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४९०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग �ळसाMबुई जि�ल्हा : नीशि-�

श्रे�णे� : अंत्या�त �ठीIणे

साह्याद्रD मीधा�ले �ठीIणे अं- गडकि�ल्ल्या�मीध्या� ए� गड म्हाणे�� मीदनीगड. कि�ल्ले तसा बुराची प्रची�नी आहा� आणिणे त�वीढीची दुग�मी सा�द्ध. या पुरिरासारात�ले भाट�� त� �रायाची� अंसा�ले तरा सावी�त याAग्या अंसा �लेवीधा� म्हाणे�� किडसा0बुरा आणिणे �नी�वीरा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गडमीर्थ तसा लेहानीची आहा�. गडवीरा पुण्याची� दAनी ट�/ आहा�त मीत्र यात फक्त फ� ब्र�वीरा� मीकिहान्यापुया�तची पुणे�

अंसात�. गडवीरा २० त� ३० �णे�नी राहात या�ईले एवीढीD ग�हा सा�द्ध आहा�. गडवीरूनी साभाAवीतलेची पुरिरासारा फराची छनी ठिदसातA. अंले�ग, �� ले�ग , छAट �� ले�ग रातनीगड, आ�Aबु गड, �त्रबुई , ड�ग्या सा�ळ� ,हारिराहारा, कित्रबु��गड हा� कि� ठिदसातत. गडफ� रा�सा अंधा�तसा पु�रातA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : गडवीरा �ण्यासाठीI दAनी मीग� आहा�त. दAन्हा� मीग� अंले�ग आणिणे मीदनीच्या खिंख%ड�तMनीची �तत. आ�बु�वीड� मीगt मीदनीगडवीरा �ण्यासाठीI इगतपु�रा� हिं�%वी �सारा गठीवी�. इगतपु�रा�/ �सारा - घेAटD - हिंपु%पुळनी�रामीAरा या मीगtआ�बु�वीड�गठीवी�. घेAटD त� आ�बु�वीड� अं-� एसा टD सा�वी द�ख�ले उपुलेब्ध आहा�. घेAटD त� आ�बु�वीड� हा� साधाराणे ३२ कि�. मी� ची� अं�तरा आहा�. घेAटDवीरुंनी

पुहाट� आ�बु�वीड� ले ६. ०० वी�तची� बुसा आहा�. आ�बु�वीड�तMनी सामीAराची अंले�ग, मीदनी आणिणे �� ले�ग हा� त�नी कि�ल्ले� ठिदसातत. गवीतMनीची अंले�ग आणिणे मीदनी च्या खिखड� पुया�त �ण्यासाठीI वीट आहा�. वीट फरा दमीछ� �राणेरा� आहा�. खिंख%ड गठीण्यासा ३ तसा लेगतत. खिंख%ड�त

पुAहाचील्यावीरा डवी��डची अंले�ग कि�ल्ले तरा उ�वी��डची मीदनी कि�ल्ले. या�र्थMनी मीदनी वीरा �ण्यासाठीI दAनी वीट आहा�त. उ�वी��ड� वीळल्यावीरा

र्थAडची वी�ळत पुया- या लेगतत. पुया- या चीढीMनी ग�ल्यावीरा ए� साराळसाAट ५०फM ट उ�ची�ची �ड लेगतA घेAटD - भा�डरादरा मीगtघेटघेरा : कि�ल्ल्यावीरा या�ण्यासाठीI दुसारा� वीट घेटघेरा वीरूनी आहा�. घेAटD - भा�डरादरा मीगtघेटघेरा गठीवी�. घेटघेराहूनी चीरा तसात आपुणे अंले�ग आणिणे मीदनी या�च्या खिंख%ड�पु-� पुAहाचीतA.

राहाण्याची� साAया : गडवीरा ए� ग�हा आहा� यात साधाराणे ३० �णे राहू -�तत. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा फक्त फ� ब्र�वीरा� पुया�त किपुण्यासाठीI पुणे� उपुलेब्धअंसात�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : आ�बु�वीड�तMनी ७ त� ८ तसा लेगतत. साMचीनी : कि�ल्ल्यावीरा �ण्याची� वीट अंकित�ठीIणे अंसाल्यामी�ळ� प्रस्तराराAणेची� त�त्र अंवीगत अंसाणे� आवीश्या� आहा�.

औंढी

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४४०० फM ट ड�गरारा�ग �ळसाMबुई कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

जि�ल्हा : नीशि-� श्रे�णे� : अंत्या�त �ठीIणे

साह्याद्रDची� उत्तारा दणिक्षाणे रा�ग इगतपुMरा� पुरिरासारातMनी र्थळघेटच्या पुMवीt�ड� �त� याची रा�ग�ले �ळसाMबुई रा�ग म्हाणेतत. या रा�ग�ची� दAनी भागपुडतत. ए� म्हाणे�� अंले�ग,मीदनी, �� ले�ग आणिणे �ळसाMबुई तरा पुMवीt�ड�ले औंढी, पुट्टी, किबुतनीगड, आड, म्हासाAबुची ड�गरा. वीWक्षातAड� मी�ळ� हा

सावी� पुरिरासारा उ�ड झाले�ले आहा�. मीत्र एसा.टD. ची� साAया आणिणे भारापुMरा पुऊसा यामी�ळ� ग्रंमी�णे ��वीनी बुरा�ची सा�ख� झाले�ले� आहा�. कि�ल्ल्यावीराची भाग म्हाणे�� ए� सा�ळ�ची आहा�. औंढी कि�ल्ले नीशि-� जि�ल्ह्यात�ले शिसान्नरा तले�क्याच्या नी;ऋत्या�सा आणिणे द�वीळले�च्या दणिक्षाणे�सा १० मी;ले�वीरा

आहा�.

इकितहासा : इ.सा. १६८८ पुया�त हा कि�ल्ले मीराठीच्या राज्यात हाAत. यानी�तरा तA मीAगले�नी� जिं�%�M नी घे�तले. या�र्थ� मीAगले�ची सारादरा श्यामीसिंसा%ग या�ची� कि�ल्ले�दरा म्हाणेMनी नी�मीणेM� झाले�गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : औंढीची कि�ल्ले म्हाणे�� ए� सा�ळ�ची आहा�. यामी�ळ� कि�ल्ल्याची मीर्थ तसा लेहानीची. याची उपुयाAग ट�हाळणे�साठीI हाAत अंसा�. गडवीरा पुण्याच्या चीरा- पुची टक्या आहा�. ए�

ग�हा�त पुणे� आहा�खड@�त खAदले�ले दरावी� आहा�. सामीAराची पुट्टी कि�ल्ले, किबुतनीगड, अंले�ग, मीदनी आणिणे �� ले�ग, �ळसाMबुई अंसा सावी� पुरिरासारा ठिदसातA. गड पुहाण्यासा अंधा� तसा पु�रातA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : औंढी कि�ल्ल्याले �ण्यासाठीI दAनी मीग� आहा�त. किनीनीवी� मीगt मी��बुई मीगtइगतपु�रा� गठीवी�. इगतपु�रा� बुसा स्थानी� वीरूनी सा�ळD ७. ०० वी�त भागMरा �ड� �णेरा� एसा. टD पु�डMनी साधाराणेत दDड तसाच्या अं�तरावीरा�ले �डवी �]लेनी� नीक्यावीरा उतरावी�. या �]लेनी� पुसाMनीची आपुले� पुयापु�ट चीलेM हाAत�. �]लेनी�तMनी पु�ढी� ग�ल्यावीरा �डवी धाराणे लेगत�. धाराणेच्या भिंभा%त�वीरूनी पु�ढी�

ग�ल्यावीरा साधाराणे नीक्या पुसाMनी ४५ मिमीकिनीट�त आपुणे किनीनीवी� गवीत पुAहाचीतA. किनीनीवी� गवीतMनी औंढी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI दAनी मीग� आहा�त. पुकिहाले� वीट गवीतMनी सामीAराची ठिदसाणे- या उभ्या �डच्या घेळD मीधाMनी �त�. हा� वीट मीत्र मीस्त दमीछ� �राणेरा� आहा�. दुसारा� वीट किनीनीवी� गवीत�ले दुसा- या हानी�मीनी मी�ठिदरा�वीळMनी �त�. हा� वीट �मी� दमीछ� �राणेरा� पुणे पुकिहाल्या वीट�पु�क्षा �स्त

वी�ळ लेवीणेरा� आहा�. यावीट�नी� कि�ल्ल्याची� पुकिहाले� पुठीरा गठीण्यासा पुऊणे तसा लेगतA. या पुठीरावीराची औंढीकि�ल्ले ठी� वील्या साराख ठिदसातA. या�र्थMनी कि�ल्ल्याच्या पुया- या पुया�त �ण्यासा अंधा� तसालेगतA. सामीAराची �तळत �Aराले�ल्या पुया- या लेगतत. पुया- या चीढीMनी ग�ल्यावीरा �ड उ�वी ं���ड� ठी� वीMनी पु�ढी� �वी�. वीरा र्थAड� प्रस्तराराAहाणे �� ल्यावीरा गडमीर्थ गठीत या�तA. पुट्टी कि�ल्ले मीगt अंनी�� �णे औंढी-पुट्टी- किबुतनीगड अंसा ट्रे�� सा�द्ध �रातत. या�र्थMनी

पुट्टी कि�ल्ल्याले �ण्यासाठीI वीरा�ले मीग�नी� कि�ल्ल्याच्या पुया- या अंसाणे- या पुठीरावीरा पुरातवी�. पुठीरावीरूनी सामीAराची ए� भागवीझा0ड फड�त�नी ठिदसातA. या�र्थMनी पु�ढी� �णेरा� वीट र्थ� ट पुट्टी कि�ल्ल्यावीरा �त�.

राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा राहाण्याची� साAया नीहा�, औंढीवीड�त राहात या�त�. ��वीणेची� साAया : नीहा�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� किपुण्याची� पुणे� उपुलेब्ध आहा��ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : २ तसा किनीनीवी� मीगtआणिणे २ तसा पुट्टी कि�ल्ले मीगt. साMचीनी : पुवीसाळ्यात अंकित�ठिठीणे पुट्टीगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४५६२ फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग �ळसाMबुई जि�ल्हा : नीशि-� श्रे�णे� : साAपु� साह्याद्रDच्या उत्तारा दणिक्षाणे रा�ग�ची� सा�रुंवीत इगतपु�रा� पुरिरासारातMनी र्थळघेटच्या पुMवीt�ड� �त� याची रा�ग�ले �ळसाMबुई रा�ग म्हाणेतत. याची रा�ग�च्या पुणिpमी��ड� अंले�ग, मीदनी, �ळसाMबुई तरा पुMवीt�ड� औंढी, पुट्टी, किबुतनीगड, आड हा� कि�ल्ले� आहा�त. अंले�ग, मीदनी, �� ले�ग या�र्थ� अंसाणेरा� घेनीदट ��गले, दुग�मीवीट यामी�ळ� या�र्थ�ले कि�ल्ल्या�ची� भाट�� त� फराची अंवीघेड आहा� तरा औंढी, पुट्टी, या पुरिरासारात�ले भ्रंमी�त�

फराची साAपु� आहा�. पुट्टी ं�कि�ल्ल्याची�ची दुसारा� नीवी किवीश्रेमीगड अंसा� द�ख�ले आहा�. इकितहासा : पुट्टीगड शि-वी�� मीहारा��नी� इ.सा. १६७१ मीध्या� जि��M� नी घे�तले. पुट्टी कि�ल्ल्याची मीर्थ म्हाणे�� ए� मीAठी� पुठीराची आहा�. या�र्थMनी

अंले�ग, मीदनी, �� ले�ग, �ळसाMबुई, हिंत्र%बु�गड हा सावी� पुरिरासारा नी�रा�त भारातA. या सावी� पुरिरासारावीरा नी�रा ठी� वीण्यासाठीI या कि�ल्ल्या�ची उपुयाAग हाAतअंसा�. शि-वीराया�नी� हा कि�ल्ले जिं�%�ले आणिणे याची� नीमी�राणे 'किवीश्रेमीगड' अंसा� �� ले�. �लेनीपुMराची� लेMट �� ल्यानी�तरा शि-वी�� मीहारा��नी� �हा�

�ळ या कि�ल्ल्यावीरा घेलेवीले. पु�ढी� इ.सा. १६८६ पुया�त हा सावी� पुरिरासारा मीराठी�च्या तब्यात हाAत. १६८२ साले� औरा�ग��बुनी� मीहाराष्ट्रात पुदपु�णे �� ले� आणिणे मीराठीI मी�लेMख तब्यात घे�ण्यासा सा�रावीत �� ले�. १६८८ साले� मीतबुराखनीनी� बुगलेणेत�ले अंनी�� गड घे�ण्यासा सा�रावीत

�� ले� हाAत�. पुट्टीगड सा�बु�धा� मीतबुराखनी औरा�ग��बु�ड� अं�� पुठीवीतA त्यात तA म्हाणेतA सा�वी�नी� �हा� ठिदवीसा�पुसाMनी १००० �AळD, णिभाल्ले, वी मीवीळ� या�ची� पुर्थ� सा;न्यात घे�तले� आहा�. मीराठी�च्या तब्यात अंसाले�ले� पुट्टी वी इतरा कि�ल्ल्यालेगतच्या �मी�नीदरा�नी रा�मी पु�रावीण्यात

आल्या आहा�त. ११ �नी�वीरा� १६८८ ले खनीनी� �हा� पुर्थ�� कि�ल्ले घे�ण्याच्या मीग�वीरा धाडले�. मीध्यारात्र�च्या सा�मीरासा कि�ल्ल्याच्या तटले दAरा लेवीMनी कि�ल्ले जिं�%�M नी घे�तले. भागMराची ठीणे�दरा गAहिंवी%दसिंसा%ग याची� कि�ल्ल्यावीरा नी�मीणेM� �राण्यात आले�. मीAगले�नी� १६८८ त� ८९ या

�लेवीधा�त मीराठी�ची� औंढी, हिंत्र%बु�गड, �वीनी�, हिंत्र%गलेवीड�, मीदनीगड, मीAराद�त कि�ल्ले� किफत�रा�नी� घे�तले� मीत्र पुट्टीगड त्या�नी जिं�%�M नी घ्यावी गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : पुट्टी कि�ल्ल्याची मीर्थ म्हाणे�� ए� प्र-स्त पुठीराची आहा�. औंढी कि�ल्ल्या�डMनी या�णे- या वीट�नी� कि�ल्लेवीरा

पुAहाAचील्यावीरा (वीट२) सामीAराची पुण्याची� ए� ट�� लेगत�. पुण्याच्या टक्यापुसाMनी दAनी वीट किनीघेतत. ए� डवी��ड� तरा दुसारा� उ�वी��ड�. उ�वी��डच्या वीट�नी� पु�ढी� ग�ल्यावीरा र्थAडची अं�तरावीरा पुण्याची� ट�� आहा�. उ�वी��डच्या मीथ्यावीरा आत �हा�ची शि-ल्ले� नीहा� म्हाणेMनी आत

डवी��डच्या मीथ्यावीरा वीळवी�. पुऊणे तसा पु�ढी� ग�ल्यावीरा दAनी पुण्याची� ट�/ आढीळतत. सामीAराची ए� मीAठीI इमीरात आहा�. इमीरात�च्या भिंभा%त� आणिणे छप्पुरा अं�Mनीहा� शि-ल्ले� आहा�. सामीAराची कि�ल्ल्याची� आडवी� तटबु�दD आहा�. तटबु�दDच्या वीराच्या भागवीरा दAनी मीAठी ग�हा आहा�त. सामीAराची

सात पुण्याची� ट�/ आहा�त. ग�हा राहाण्यासाठीI उत्तामी आहा�त. तटबु�दDच्या खलेच्या बु�Mले ग�ल्यावीरा अंष्टभा�� द�वी�ची� मी�ठिदरा लेगत�. या मी�ठिदराची अंले��ड�ची ��णे�द्वारा �� ले आहा�. मी�ठिदराच्या सामीAराची उत्तारामी�ख� दरावी� ठिदसातA. त्याची� �मीनी आ�हा� -बुMत आहा�. दरावी�च्या

उ�व्ये बु�Mले बु�रू� आहा�. मी�ठिदरा आणिणे बु�रुं�च्या खलेच्या बु�Mसा उतराले� �/ दAनी ग�हा लेगतत. ए� ग�हा�मीध्या� साधाMची� वीस्तव्ये आहा� तरा दुसा- या ग�हा�त अंले��ड�ची गवीची दवीखनी आहा�. या�र्थMनी खले� �णेरा� वीट पुट्टीवीड�त �त�. सा�पुMणे� गडमीर्थ किफराण्यासा ४ तसा

पु�रातत. गडवीरा �ण्याच्या वीट : इगतपु�रा� - घेAटD मीगtट�� द : इगतपु�रा� - घेAटD मीगtट�� द गवी गठीवी�. ट�� द पुया�त पुAहाचीण्यासा १ तसा लेगतA. ट�� द वीरूनी �A�णेवीड�

या वीड� पुया�त ��पुसा�वी उपुलेब्ध आहा�. ट�� द त� �A�णेवीड� हा� अं�तरा पुऊणे तसाची� आहा�. �A�णेवीड�ले या�ण्यासाठीI दुसारा� वीट ए�दरा गवीतMनी सा�द्ध �त�. ट�� दच्या पु�ढी�ची हा� ए�दरा गवी आहा�. �A�णेवीड� त� पुट्टीवीड� अं�तरा अंध्या� तसाची� आहा�. पुट्टीवीड� हा� कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्याची� गवी. पुट्टीवीड� हा� गवी मी�ळतची ड�गराच्या पुठीरावीरा बुसाले�ले� आहा�. गवीतMनीची कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा वीट आहा�. गवीतMनी कि�ल्ल्याची

मीर्थ गठीण्यासा अंधा� तसा पु�रातA.इगतपु�रा�- भागMरा बुसानी� �डवी �]लेनी� : दुसारा� वीट औंढी कि�ल्ल्या�डMनी या�त�. इगतपु�रा�- भागMरा बुसानी� �डवी �]लेनी� गठीवी�. �डवी �]लेनी�

पुसाMनी किनीनीवी� गवीत यावी�. किनीनीवी� गवीत औंढी कि�ल्ल्याची� ड�गसा�ड खले� उतराले�ले� आहा�. यावीरूनी वीरा चीढीMनी ग�ल्यावीरा आपुणे ए� पुठीरावीरा पुAहाAचीतA. पुठीरावीरूनी उ�वी��डची� वीट पु�डवी�. या वीट�नी� र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा आपुणे औंढीच्या पुयाथ्या-� पुAहाAचीतA. या

कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्या-� वीट दुभागत�. उ�वी��डची� वीट औंढी कि�ल्ल्यावीरा �त� तरा, साराळवीट पुट्टी कि�ल्ल्या�ड� �त�. या वीट�नी� पु�ढी� ग�ल्यावीरा ए� खिंख%ड लेगत�. या खिंख%ड�तMनी पु�ढी� ग�ल्यावीरा सामीAराची पुठीरा लेगत�. पुठीरावीरा द�वी�ची� ए� मी�ठिदरा आहा�. मी�ठिदराच्या मीगMनी �णेरा� वीट

पु�ढी� दुभागत�. डवी��डची� वीट पुट्टीवीड�त �त� तरा साराळ ड�गरासा�ड�वीरा चीढीणेरा� वीट वी�सा मिमीकिनीटत ए� �तळ�ड पुया�त पुAहाचीत�. �तळ�डच्या डवी��डची� वीट �डले शिची�टMनीची पु�ढी� �त�. सा�मीरा� २० मिमीकिनीट�त आपुणे दAनी ड�गराच्या मीध्या� �त�. सामीAराची पुट्टीची�

तटबु�दD आहा�. वीट�तची ए� पुण्याची� ट�� लेगत�.

राहाण्याची� साAया : १) कि�ल्ल्यावीरा दAनी मीAठी ग�हा आहा�त. ग�हा�मीध्या� ५० �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. २) पुट्टीवीड�त सा�द्ध राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� ट�/ आहा�त. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : पुट्टीवीड�तMनी अंधा� तसा लेगतA.

हिंत्र%गलेवीड�

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३२३८ फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग �ळसाMबुई जि�ल्हा : नीशि-� श्रे�णे� : साAपु� इगतपु�रा� पुरिरासारातMनी साह्याद्रDची� ए� रा�ग पुणिpमी��ड� पुसाराले� आहा�. याची रा�ग�त हिंत्र%गलेवीड� बुळवी�तगड आणिणे �वीनीई हा� कि�ल्ले� आहा�त. या मीग�त लेगणेरा� गवी�, ड�गरामीथ्यापुया�त आले�ले� रास्त�, मीणेसा�ची� वीद�ळ यामी�ळ� या�र्थ�ले भाट�� त� हा� �मी� �ष्टची� आहा�

इकितहासा : कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्या-� अंसाणे- या �;नी ले�ण्या�वीरूनी या कि�ल्ल्याची� किनीर्मिमी%त� साधाराणे १०व्ये -त�त झाले� अंसावी�. हा कि�ल्ले मीराठी�नी� �धा� घे�तले हा� ज्ञेत नीहा�. मीत्र १६८८ च्या-�वीटD मी�घेले�नी� किफत�रा�नी� हा कि�ल्ले मीराठी��डMनी जिं�%�M नी घे�तले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : हिंत्र%गलेवीड� गवीतMनी गडवीरा �तनी पुयाथ्या-� पु�डवीले�णे� नीवीची� ग�हा आहा�. या ले�णे� ३

भागत आहा�त. ओसारा�, आत किवीहारा आणिणे किवीहारात �Aराले�ले� �Aनीड�. प्रवी�-द्वारावीरा सा��दरा �Aरा�वी �मी आढीळत�. किवीहाराच्या आत अंसाले�ल्या �Aनीडत ग�तमीबु�द्धची� ध्यानीस्था मीMतl आहा�. त्या मीMतlच्या खले� ए� शि-लेले�ख आहा�. किवीहाराच्या ४ ख�बु�पु;�/ ३ ख�बु�ची� पुडझाड झाले� आहा�. या�र्थMनी वीरा कि�ल्ल्यावीरा �त अंसातनी वीट�तची पुया- या�च्या अंगAदरा ग�हा लेगत�. पुया- या�नी� गडवीरा

पुAहाचील्यावीरा सामीAराची पुडक्या

वीडची� अंवी-�ष लेगतत. वीड�ची� अंवी-�ष पुहूनी पुरात पुया- या��ड� वीळयाची�. पुया- या�पुसाMनी उ�वी��ड� वीळल्यावीरा अंनी�� सा��ले�ले� पुण्याची� ट�/ आढीळतत. ५- १० मिमीकिनीट� पु�ढी� ग�ल्यावीरा डवी��ड�अंसाणे- या ड�गराच्या पुयाथ्या-� ए� मीAठीI ग�हा आहा�. या ग�हा�त २०२५ �णे�नी राहात या�त�. या�र्थMनी पु�ढी� चीलेत ग�ल्यावीरा किपुण्याच्या पुण्याची� भा�यारा� ट�� लेगत�. टक्याच्या ख�बु�वीरा सा��दरा नीक्षा��मीआढीळत�. या टक्या�पुसाMनी पु�ढी� ग�ल्यावीरा -��राची� मी�ठिदरा लेगत�. या मी�ठिदरासामीAराच्या �डवीरूनी दणिक्षाणे�सा तळ�गड, इगतपु�रा� पुMवीtले �ळसा�बुई, उत्तारा�ले त्र्या�बु�रा�ग, हारिराहारा, बुसागड अंसा पुरिरासारा ठिदसातA.

आल्या मीग�नी� पुरात पुया- या�पु-� यावी�. पुया- या�च्या सामीAराची वीडची� अंवी-�ष आहा�. त� मीग� ट�M नी साराळ पु�ढी� वीट�नी� खले� उतरावी� आणिणे उ�वी��ड� वीळवी�. हा� वीट गडच्या ग�प्त दरावी�पु-� घे�ऊनी �त�. पुया- या�नी� खले� उतराल्यावीरा आपुणे अंख�ड �तळत �Aराले�ल्या दरावी�पु-� पुAहाचीतA. दरावी�च्या उ�वी��ड� ६- ७ फM ट उ�ची हानी�मीनीची� मीMतl �Aराले� आहा�. सामीAराची �तळत �Aराले�ल्यापुया- या कि�ल्ल्याच्या मीधाल्या पुठीरावीरा घे�ऊ किफराण्यासा साधाराणे १ तसा पु�रातA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : गडवीरा �ण्यासाठीI ३ मीग� आहा�त. सिंची%चीAले� मीगt या मीग�नी� गडवीरा �ण्यासाठीI �सारा गठीवी�. �सा- यावीरूनी �व्हारा, मीAखड हिं�%वी खAडळ यापु;�/ �णेरा� �� ठीले�हा� बुसा पु�डवी� आणिणे 'किवीहा�गवी' फटवीरा उतरावी�. या फटच्या सामीAराची ए� द�ऊळ आहा�. या द�वीळच्या मीग� म्हाणे��ची रास्त्याच्या उ�वी��ड� �णेरा� वीट पु�डवी�. पुऊणे तसानी�तरा

सिंची%चीAले� नीवीची� गवी लेगत�. या गवीच्यामीगMनी ��गलेतMनी �णे- या रास्त्यानी� कि�ल्ल्याच्या मीध्याभाग� अंसाणे- या पुठीरावीरा पुAहाचीवी�. या�र्थMनी क्रू. २ मीध्या� सा�किगतल्याप्रमीणे� २ वीट ��गलेवीरा �तत. �Aणेत्याहा� वीट�नी� दगडवीरा पुAहाचीवी� हा� वीट फराची ले�बुची� अंसाल्यानी� यानी� गड गठीण्यासा ४ तसा लेगतत. वीट ची��ण्याची द�ख�ले सा�भावी आहा�. हिंत्र%गलेवीड� मीगt गड�नी� हिं�%वी रा�ल्वी�नी� इगतपु�रा�

गठीवी�. इगतपु�रा�च्या पुMवीt�ड� म्हाणे��ची एसा. टD स्ट¥डच्या बु�Mले बुहा�रा पुडयाची�. एसाटD स्थानी�च्या अंले��ड� आ�बु�ड�रा ची�� लेगतA. या ची��तMनी ए� वीट वीरा �त�. या वीट�नी� पु�ढी� पु�धारा मिमीकिनीट� चीलेत ग�ल्यावीरा उ�वी��ड� वीळवी�. अंध्या� तसात आपुणे वीघेAले� नीवीच्या खिंख%ड�त पुAहाचीतA. खिंख%ड�तMनी खले� उतराल्यावीरा आपुणे हिंत्र%गलेवीड� नीक्यावीरा पुAहाचीतA. या�र्थMनी डवी��ड� ( हिंत्र%गलेवीड�

गवी�ड� ) वीळवी�. अंध्या� तसात आपुणे हिंत्र%गलेवीड� गवीत पुAहाचीतA. हिंत्र%गलेवीड� गवीपुया�त इगतपु�रा�- घेAटDहिंत्र%गलेवीड� अं-� ��पुसा�वी द�ख�ले उपुलेब्ध आहा�. गवीच्या मीग� हिंत्र%गलेवीड� धाराणे आहा�. धाराणेच्या भिंभा%त�वीरा चीढीMनी डवी��ड� वीळवी�. भिंभा%त सा�पुल्यानी�तरा उ�वी��डची� वीट पु�डवी�. या वीट�नी� अंध्या� तसात आपुणे कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्या-� पुAहाचीतA. पुयाथ्या-�ची पु�डवीले�णे� नीवीची� ग�हा

आहा�. या ग�हा�च्यावीरूनी गड वीरा �ण्यासा किवीपुश्यानी किवीपु�ठीमीगt इगतपु�रा� स्थानी�वीरूनी उत्तारा ठिद-�ले म्हाणे��ची ' किवीपुश्यानी किवीपु�ठी' �ड� उतरावी�. किवीकिपुठीची� प्रवी�-द्वारा आल्यावीरा त�र्थMनी सामीAरा अंसाणेरा� ड�गराची� सा�ड चीढीवी�. त� वीट आपुल्याले प्रची�ड �डखले� आणेMनी साAडत�. तA प्रची�ड�ड उ�वी��ड� ठी� वीत दAनी तसात कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्या-� पुAहाचीतA. या�र्थMनी वीरा चीढीण्यासा आपुल्याले अंधा� तसा पु�रातA. हा मीग� पु�ढी� दAनी मीग�मीध्या� किवीभागले�ले आहा�. पुMवीt�डMनी वीरा चीढीणेरा मीग� हा वीरा सा�किगतले�ल्या क्रू. १ च्या वीट�ले �ऊनी मिमीळतA, तरा पुणिpमी��ड� �णेरा� वीट कि�ल्ल्याले उ�वी��ड� ठी� वीत ए� घेळDपु-� पुAहाचीत�. या घेळDतMनी वीरा चीढील्यावीरा पु�ढी� �तळत �Aराले�ल्या पुया- या लेगतत. या पुया- या�नी� वीरा चीढील्यावीरा कि�ल्ल्याची दरावी� लेगतA.

राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा १५ �णे�नी राहात या�ईले एवीढीD मीAठीI ग�हा आहा�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : गडवीरा बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� ट�� आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : १ तसा हिंत्र%गलेवीड� गवीपुसाMनी, ३ तसा सिंची%चीAले� गवीपुसाMनी, २ तसा किवीपुश्यानी मीगt साMचीनी : सिंची%चीAले� गवीतMनी �णेरा� वीट - मीध्यामी,किनीसाराड�.

�वीनीई

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : २५०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग इगतपु�रा�-पुणिpमी जि�ल्हा : नीशि-�

श्रे�णे� : मीध्यामी

इगतपु�रा� पुरिरासारात अंसाणेरा� साह्याद्रDची� रा�ग दAनी ठिद-�नी किवीभागले� �त� ए� पुMवीt�ड� तरा दुसारा� पुणिpमी��ड� पुMवीt�ड� अंसाणे- या साह्याद्रDच्या रा�ग�ले �ळसाMबुई रा�ग म्हाणेतत. यात �ळसाMबुई ,अंले�ग, �� ले�ग , अंवी�ढी - पुट्टी हा� कि�ल्ले� या�तत तरा पुणिpमी��ड� अंसाणे- या रा�ग�त हिंत्र%गलेवीड�, �वीनीई ,हारा�हारा,ब्रम्हाकिगरा�, अं��नी�रा� हा� कि�ल्ले� या�तत. या पुरिरासारात भ्रंमी�त� �रायाची� अंसाल्यासा इगतपु�रा� हिं�%वी

घेAटDले यावी�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : कि�ल्ल्याची दरावी� आ�हा� बु- यापु;�/ -बुMत आहा�. दरावीज्यातMनी आत शि-राल्यावीरा उ�व्ये हातलेची ग�हा आहा�. ग�हा�त ४ त� ५ �णे�नी राहात या�ईले एवीढीD वीट

आहा�. या�र्थMनीची मीथ्यावीरा �ण्यासा �ग आहा�. गडमीथ्यावीरा पुAहाचील्यावीरा दणिक्षाणेभागत ए� तलेवी आहा� आ��बु��ले पुडक्या वीड�ची� अंनी�� अंवी-�ष आहा�त. गडच्या पुणिpमी भागत ए� बु�रुं�आहा�. बु�रुं�च्या �वीळची पुण्याची� ट�� आहा�. गडमीर्थ तसा लेहानीची त्यामी�ळ� किफराण्यासा अंधा� तसा पु�रातA. कि�ल्ल्यावीरूनी �ळसाMबुई रा�ग, त्र्या�बु� रा�ग, हिंत्र%गलेवीड� अंसा सावी� पुरिरासारा ठिदसातA. गडवीरा

�ण्याच्या वीट : १. �वीनीई मीगt �वीनीई ले �याची� अंसाल्यासा इगतपु�रा�ले हिं�%वी घेAटDले यावी�. या�र्थMनी �वीनीई गवी�ड� �णेरा� बुसा पु�डवी�. �वीनीई गवी हा� कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्याची� गवी आहा�. इगतपु�रा�हूनी अंप्पुरा वी;तराणे ले

�णेरा� बुसा पु�डMनी वी�/ फटवीरा उतरावी�. वी;तराणे �ड� �णेरा रास्त साAडMनी उ�वी�डची� वीट पु�डवी�. या फटयापुसाMनी १ तसाच्या चीले� नी�तरा आपुणे �वीनीई गवीत पुAहाचीतA. गवीत �किपुलेधारात�र्थ�ची नीवीची आश्रेमी आहा�. गवीत शि-राल्यावीरा उ�व्ये हातलेची कि�ल्ले ठिदसातA. कि�ल्ल्याची� ए� सा�ड गवीत उतराले�ले� आहा�. या सा�ड�वीरूनी चीढीत �याची� अंध्या� तसाच्या चीले�नी�तरा वीट

उ�वी��ड� वीळत� आणिणे शिचीमीणे�पु-� या�ऊनी र्थ�बुत�. पु�ढीची चीढीई शिचीमीणे�तMनीची आहा�. या�र्थ� साAपु� प्रस्तराराAहाणे �रूनी आपुणे कि�ल्ल्याच्या दरावी�पु-� या�ऊनी पुAहाचीतA. गवीपुसाMनी इर्थपुया�त पुAहाचीण्यासा १ तसा पु�रातA.

राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा राहाण्यासाठीI ग�हा आहा� यात ४ त� ५ लेA��ची� राहाण्याची� साAया हाAत�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा किपुण्याच्या पुण्याची� ट��आहा�. यात एकिप्रले पुया�त पुणे� अंसात�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : �वीनीई गवीतMनी अंधा� तसा.

रात्नीकिगरा� जि�ल्हा

रात्नीदुग� ( भागवीत�ची कि�ल्ले )

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ० कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग �A�णे जि�ल्हा : रात्नीकिगरा� श्रे�णे� : अंत्या�त साAपु� रात्नी�किगरा� -हारापुसाMनी अंवीघ्या २ - ३ कि�.मी�. वीरा अंसाणेरा रात्नीदुग� हा पुया�ट��साठीI मी�ख्या आ�ष�णेची किवीषया ठीराले आहा� तA त्यावीरा�ले अंत्या�त सा��दरा भागवीत� मी�ठिदरामी�ळ�, या�र्थMनी ठिदसाणेर्‍या सामी�द्रच्या किवीहा�गमी दृश्यामी�ळ� आणिणे सामी�द्रपुया�त �णेर्‍या कि�ल्ल्यात�ले भा�यारा� मीग�मी�ळ�. रात्नीदुग� रात्नी�किगरा� -हाराच्या अंत्या�त �वीळ अंसाMनी अंराबु� सामी�द्रच्या �ठीवीरा�ले ड�गरावीरा बु�धाण्यात आले आहा�. कि�ल्ल्याची आ�रा घेAडच्या नीलेसाराख अंसाMनी क्षा�त्रफळ १२० ए�रा आहा�. रात्नीदुग� त�नीहा� बु�M�नी� सामी�द्रनी� वी�ढीले�ले अंसाMनी याच्या आग्रं�या ठिद-�ले �मी�नी आहा�. कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्या-�ची मिमीरा�रावीड हा� बु�दरा आहा�. इकितहासा : रात्नीदुग�ची� बु�धाणे� फरा पुMवीl बुहामीनी� �ळत झाले�. १६७० साले� शि-वी�� मीहारा��नी� हा कि�ल्ले अंठिदले-हा�ड�नी जिं�%�M नी घे�तले. धा�डM भास्�रा प्रकितकिनीधा� या�नी� १७९० साले� कि�ल्ल्याची� डगड��� �रूनी याले अंमिधा� मी�बु�त� आणेले�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : कि�ल्ल्याच्या प्रवी�-द्वारातMनी आत शि-राल्यावीरा सामीAराची सा�बु� बु�धाणे�ची� श्रे� भागवीत�ची� शि-वी�ले�नी मी�ठिदरा आहा�.

भागवीत� द�वी�ची� द-�नी घे�ऊनी पु�ढी� ग�ल्यावीरा ए� ठिठी�णे� चीराहा� बु�M�नी� भिंभा%तVनी� सा�राणिक्षात �� ले�ले� ए� �ग आपुल्याले ठिदसात�. हाची तA त�नी त�डची भा�यारा� मीग�. आ� हा भा�यारा� मीग� वीपुरात नीसाले तरा� दDपुगWहा�डMनी कि�ल्ल्याच्या प्रवी�-द्वारा�ड� या�त�नी लेगणेर्‍या तटबु�दDवीरूनी या भा�याराची -�वीट खले� सामी�द्रकि�नीर्‍यावीरा ज्याठिठी�णे� हाAतA त�र्थ� अंसाले�ले� ए� प्रची�ड ग�हा स्पष्ट ठिदसात�. या भिंभा%तVनी� सा�राणिक्षात �� ले�ल्या त�नी त�डच्या भा�यारा� मीग�पुसाMनी र्थAड� पु�ढी� चीलेत ग�ले� अंसात सामी�द्रची� मीनीAरामी द-�नी घेडवीणेरा ए� बु�रू� लेगतA. या बु�रुं�ची� नीवी रा�ड� बु�रू� अंसाMनी यावीरा ए� स्त�भाहा� उभाराले आहा�. कि�ल्ल्याच्या ए� बु�Mले दDपुगWहा अंसाMनी या दDपुगWहावीरुंनी सा�पुMणे� रात्नी�किगरा� -हाराची� तसा�ची सामी�द्रची� अंत्या�त सा��दरा दृश्या ठिदसात�. कि�ल्ल्यात ए� लेहानी तळ� वी ए� खAले किवीहा�रा आहा�. रात्नी�किगरा� -हारातMनी कि�ल्ल्या�ड� �ण्यासाठीI रिराक्षा साAईची� अंसाMनी रात्नी�किगरा� -हाराची नी�रा दDपुगWहावीरुंनी बुघेण्यासाठीI सा�ध्या�ळD ५. ०० च्या सा�मीरासा

ग�ल्यासा त-� पुरावीनीग� मिमीळM -�त�. गडवीरा �ण्याच्या वीट : कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI वीरापुया�त ड�बुरा� रास्त अंसाMनी कि�ल्ल्याच्या पुयाथ्या-�ची -��राची� श्रे� भाग�श्र्वीरा मी�ठिदरा आहा�. या मी�ठिदराच्या ख�बु�वीरा पु-�पुक्ष्या�ची� सा��दरा सा��दरा शिचीत्र� �� राले�ले� अंसाMनी मी�ठिदराच्या साभाAवीत� नीराळD, पुAफळD वी फ� लेझाड�नी� बुहाराले�ले� बुग आहा�. राहाण्याची� साAया : नीहा�. ��वीणेची� साAया : नीहा�. पुण्याची� साAया : मी�ठिदरा�वीळ किपुण्याची� पुणे� मिमीळM -�त�.

मीकिहापुतगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३०९० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग मीहाबुळ�श्र्वीरा �Aयानी जि�ल्हा : रात्नीकिगरा�

श्रे�णे� : मीध्यामी ख�ड तले�क्याच्या पुMवीtसा १२ मी;ले�वीरा रासाळगड- सा�मीरागड आणिणे मीकिहापुतगड हा� ड�गरारा�ग उभा� आहा�. या मीध्या� उत्तारा��डची मीकिहापुतगड हा

सावी�त उ�ची आणिणे किवीस्तरानी� सा�द्ध प्रची�ड आहा�. कि�ल्ल्याची� क्षा�त्रफळ १२० ए�रा आहा�. हा� त�नी कि�ल्ले� ए�मी���च्या �वीळ�वीळ अंसाल्यामी�ळ� अंनी�� ट्रे��सा� मीकिहापुतगड-सा�मीरागड- रासाळगड अंसा ट्रे�� द�ख�ले �रातत.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : मीकिहापुतगड हा नीवीप्रमीणे�ची मीकिहापुत आहा�. कि�ल्ले तसा आ�रानी� फरा मीAठी आहा�. चीहुबु�M�ची� �ड� त�टले�ले� अंसाल्यामी�ळ� प्रत्या�� ठिठी�णे� तटबु�दDची� गरा� भासात नीहा�. �हा� ठिठी�णे� जि�र्थ� �ड चीढीण्यासा साAपु आहा� कितर्थ� तटबु�दD उभाराले� आहा�. साध्या मीत्र हा� तटबु�दD पुडMनी ग�ले�ले� आहा�. कि�ल्ल्याले ए�M णे साहा दरावी�� आहा�त. ई-न्या��ड� लेलेद�वीड�दरावी�, पुMवीtसा पु�साटD दरावी�, दणिक्षाणे��ड� ख�ड दरावी�, पुणिpमी�सा शि-वीग�ग दरावी�, उत्तारा��ड� �Aतवीले दरावी�, आग्रं�या�सा या-वी�त दरावी�. सा स्थिस्थात�ले हा� दरावी�� नीमीमीत्र उराले�ले� आहा�त. हा�

सावी� दरावी�� हाAत� याच्या ख�णे फक्त उराले�ल्या आहा�त. शि-वीग�ग दरावी� �वीळ ए� शि-वीची� हिंपु%ड आहा�. पु�साटD दरावी� �वीळ ए� शि-ड� आहा�. �Aतवीले दरावी� �वीळ मीरुंत�ची� ए� छAट�सा� मी�ठिदरा आहा�.

पुरा�श्र्वीराची� ए� मीAठी� मी�ठिदरा कि�ल्ल्यावीरा आहा�. या मी�ठिदरात राहाण्याची� साAया हाAत�. मी�ठिदराच्या सामीAराची किपुण्याच्या पुण्याची� किवीहा�रा आहा�. या

व्येकितरिराक्त कि�ल्ल्याची� पुठीरा म्हाणे�� ए� ��गलेची आहा�. अंनी�� प्र�राची� अंवी-�ष या झाड�त लेपुले�ले� आहा�त. या सावी�ची अंभ्यासा हाAणे� फरा आवीश्या� आहा�. या कि�ल्ल्यावीरा ए� आगळवी�गळ प्र�रा ठिदसातA. तA म्हाणे�� नी वीपुराले�ल्या ची�न्याची� अंवी-�ष या�र्थ� पुडले�ले� ठिदसातत. गड किफराण्यासा दAनी त� त�नी तसा पु�रातत.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : ख�ड वीरूनी पुहाट�ची दकिहावीले� गवीले �णेरा� बुसा पु�डवी�. ख�ड त� दकिहावीले� १ तसाची� अं�तरा आहा�. दकिहावीले� गवीतMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI मीळले�ले� वीट आहा�. हा� वीट ले�बुची� अंसाल्यानी� गडमीर्थ गठीण्यासा ४ तसा लेगतत. या वीट�नी�

�त�नी आपुल्याले दAनी खिंख%ड� पुरा �राव्ये लेगतत.२) : ख�डवीरूनी वीड��;तपुMराले �णेरा� गड� पु�डवी�. वीड��;तपुMरासा उतराल्यावीरा मीळले�ल्या वीट�नी� वीड� बु�लेदरा गवीत यावी�. वीड��;तपुMरा त� वीड�बु�लेदरा हा� अं�त दAनी त� अंड�ची तसा�ची� आहा�. वीड�बु�लेदराहूनी गडमीर्थ गठीण्यासा १ तसा पु�रातA. वीट ची�गले� मीळले�ले� अंसाल्यानी� ची��ण्याची सा�भावी नीहा�.३) : रासाळगडवीरूनी सा�मीरागड

मीगtसा�द्ध मीकिहापुतगड गठीत या�तA. हा� अं�तरा साधाराणेत : ७ तसा�ची� आहा�. ��गले दट अंसाल्यानी� वीट ची��ण्याची फरा सा�भावी आहा�. राहाण्याची� साAया : पुरा�श्र्वीरा मी�ठिदरात २० त� ३० �णे�ची� राहाण्याची� साAया हाAत�.

��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत : �रावी�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� उपुलेब्ध आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : १) दकिहावीले� गवीतMनी - ४ तसा

सा�मीरागड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : २००० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग मीहाबुळ�श्र्वीरा �Aयानी जि�ल्हा : रात्नीकिगरा� श्रे�णे� : �ठीIणे सा�मीरागड हा नीवीप्रमीणे�ची सा�मीरा आहा�. ' उगवीत�च्या �डवीरा ए� झाडले धारूनी वीरा या0गवी लेगत�' अंसा गAनी�द�नी� या कि�ल्ल्याबुद्दलेच्या वीणे�नीत म्हाटले�ले� आहा�. रासाळगड आणिणे मीकिहापुतगड या�च्या बुराAबुरा मीध्या� हा कि�ल्ले या�तA. आ��बु�Mले अंसाणेरा� ��गले आणिणे

कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI अंसाणेरा� अंवीघेड वीट यामी�ळ� कि�ल्ले फराची दुले�णिक्षात झाले�ले आहा� गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : कि�ल्ल्यावीरा वीरा पुAहाचील्यावीरा सामीAराची पुण्याची� दAनी ट�/ आहा�त. टक्या�च्या पुAटतची ए� ग�हा आहा�. यात शि-वीची� हिंपु%ड आणिणे द�वी�ची� मीMतl आहा�. पुण्याच्या टक्या�च्या उ�व्ये अं�गसा र्थAड� वीरा ग�ल्यावीरा ए�ख�बु� पुण्याची� ट�� लेगत�. ए� वीट सामीAराच्या ट��डवीरा �त� तरा ए� ट��डले वीळसा घेलेMनी पु�न्हा टक्या�पु-� या�त�. सामीAराच्या ट��ड�ले वीळसा

मीरातनी ए� ठिठी�णे� दगडमीत�नी� बु��ले�ले� ग�हा ठिदसात�. या ग�हा�त दAनी खAल्या आहा�त. मीत्र यात बुर्‍याची मीAठी प्रमीणेवीरा मीत� �मी झाले�ले� आहा�. गडमीर्थ फराची लेहानी अंसाल्यामी�ळ� गडफ� रा�सा अंधा� तसा पु�रातA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : सा�मीरागडवीरा �ण्यासाठीI ए�ची वीट आहा�. हा� वीट ए� खिंख%ड�मीधाMनीची वीरा �त�. या दAन्हा� वीट ए� खिंख%ड�तची या�ऊनी मिमीळतत. मीकिहापुत गडवीरूनी वीड�बु�लेदरा या गवीत नी उतरात उलेट ठिद-�नी� खले� उतरावी�. वीट�त धानीगराची� दAनी त�नी घेरा लेगतत. या�र्थMनी र्थAड� खले� उतराल्यावीरा ए� ओढी लेगतA तA पुरा �रूनी सामीAराची ड�गरा चीढीवी. पु�ढी� अंध्या� तसातची आपुणे

ए� खिंख%ड�पु-� पुAहाचीतA. खिंख%ड�तMनी डवी��ड� वीरा चीढीणेरा� वीट र्थ�ट सा�मीरागडवीरा घे�ऊनी �त�. या वीट�नी� पु�ढी� ग�ल्यावीरा र्थAडची वी�ळत आपुणे ए� �डपु-� पुAहाचीतA. �डले लेगMनीची वीट पु�ढी� �त�.

पु�ढीची� वीट अंवीघेड आहा�. �वीळ राAपु अंसाल्यासा फराची उत्तामी. खिंख%ड�पुसाMनी कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासा पुऊणे तसा पु�रातA. रासाळगडवीरूनी सा�मीरागड�ड� यायाची� झाल्यासा वीट�त ए� राया धानीगराची झापुलेगतA. मीत्र रासाळगड त� सा�मीरागड हा� अं�तरा साड�चीरा तसा ची� आहा�.

राहाण्याची� साAया : नीहा���वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत : �रावी�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� उपुलेब्ध आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : मीकिहापुतगडमीगtअंड�ची तसा

रासाळगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : १७७० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग ख�ड जि�ल्हा : रात्नीकिगरा� श्रे�णे� : साAपु� साह्याद्रDची� रा�ग उत्तारादणिक्षाणे पुसाराले�ले� आहा�. मी�ख्या रा�ग�पुसाMनी सा�टवीले�ल्या अंनी�� रा�ग पुची पु�चीवी�सा मी;ले ले�बुवीरा पुसाराले�ल्या आहा�त. पुAलेदपुMरा साAडMनी ख�डवीरूनी

शिचीपुळMणे�ड� �तनी रासाळगड, सा�मीरागड, मीकिहापुतगड हा� त�नी दुग� आपुले� लेक्षा वी�धाMनी घे�तत. हा� सावी� कि�ल्ले� �वीळDच्या खAर्‍यातची या�तत. प्रतपुगड, मीधा�मी�रा�दगड, रासाळगड, सा�मीरागड आणिणे मीकिहापुतगड हा ट्रे��हा� खMपु प्रशिसाद्ध आहा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : रासाळगडची घे�रा लेहानीची अंसाल्यानी� सा�पुMणे� गडफ� रा�सा ए� त� दDड तसा पु�रातA. रासाळवीड�तMनी कि�ल्ल्यावीरा शि-रातनीची

वीट�त दAनी दरावी�� लेगतत. पुकिहाले� प्रवी�-द्वारातMनी आत ग�ल्यावीरा सामीAराची तटत�ले मीरुंत�ची� द-�नी हाAत�. वीळसा मीरूनी आपुणे कि�ल्ल्याच्या दुसार्‍या दरावी�त पुAहाचीतA. या दरावी�तMनी कि�ल्ल्यात प्रवी�- �� ल्यावीरा सामीAराची तटवीरा ए� भाले� मीAठीI तAफ ठिदसात�. तAफ हा� या कि�ल्ल्या�ची� मीAठी� वी;शि-ष्टची आहा�. कि�ल्ल्यावीरा लेहानीमीAठी मिमीळMनी सा�मीरा� १६ तAफ आहा�त. सा�पुMणे� कि�ल्ल्याची मीर्थ म्हाणे�� ए�

पुठीराची हाAया. सामीAराची झाAलेई द�वी�ची� मी�ठिदरा आहा�. मी�ठिदराची ��णे�द्धरा �� ले�ले आहा�. �Aनीडत अंनी�� सापुडले�ल्या मीMत्या� ठी� वील्या आहा�त. मी�ठिदराच्या सामीAरा दDपुमीळ आणिणे त�ळ-� वीW�दवीनी आहा�. सामीAराची ए� तAफ सा�द्ध ठी� वीले�ले� आहा�. मी�ठिदराच्या बु�Mले पुण्याची मीAठी तलेवी आहा�. हा� पुणे� किपुण्यासाठीI याAग्या आहा�. मी�ठिदराच्या मीगच्या बु�Mले शि-वीची� छAट�सा� मी�ठिदरा आहा�. पुण्याच्या टक्याच्या

वीराच्या भागले र्थAडसा उ�चीवीट आहा� , यालेची बुले�कि�ल्ले म्हाणेतत. यात वीड�ची� मीAठी प्रमीणेवीरा अंवी-�ष आहा�त. बु�रू�वी तAफ आढीळतत. या�र्थMनी सामीAराची ए� दगड� बु�धा�मी अंसाले�ले� खAले�

आढीळत�. हा� धान्या �Aठीरा अंसावी� अंसा� वीटत�. बुले�कि�ल्ल्याच्या �वीळची आणेख� ए� पुण्याची तलेवी आहा�. या दAन्हा� तलेवीत बुरामीहा� पुणे� अंसात�. कि�ल्ल्याच्या नी;ऋत्या भागत ए� नी�दD आहा�. मीत्र या�र्थ� शि-वीची� हिंपु%ड आढीळत नीहा�. कि�ल्ल्यावीरा पुण्याची� ट�/ मीAठी प्रमीणेवीरा आहा�त. म्हाणे�� हा कि�ल्ले पुMवीl मीAठी प्रमीणेवीरा नी�दत अंसावी. गडवीरा �ण्याच्या वीट :

१. ख�ड वीरूनी वीडगवी किबुरामीणे� �ड� �णेरा� बुसा पु�डयाची� आणिणे वीट�त अंसाणेर्‍या हु�बुरा� फटवीरा उतरायाची�. हु�बुरा� फटपुसाMनी र्थ�ट बु�ड गवीत �णेरा� वीट पु�डयाची�. साधाराणेत बु�ड गवीत

पुAहाचीण्यासा ए� तसा लेगतA. वीड�बु�ड गवीतMनी गडवीरा �ण्यासा मीळले�ले� वीट आहा�. या मीग�नी� कि�ल्ल्यावीरा पुAहाचीण्यासा दDड तसा लेगतA.

२. ख�ड वीरूनी किनीमीनी� गवीत �ण्यासाठीI बुसा�सा सा�टतत. किनीमीनी� गवीत उतरूनी ए� तसात रासाळवीड� मीगtकि�ल्ले गठीत या�तA. वीट अंत्या�त साAपु� आहा�.

३. ख�ड वीरूनी मी��� �;तपुMरा गवीत �णेरा� एसा. टD. पु�डवी�. मी��� �;तपुMराहूनी - रासाळवीड� मीगtदAनी तसात रासाळगड गठीवी. वीट अंत्या�त साAपु� आहा�.

राहाण्याची� साAया : झाAलेई द�वी�ची� मी�ठिदरा ( ३० त� ४० मीणेसा� राहू -�तत.)

��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� उपुलेब्ध आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : रासाळवीड�तMनी ( १५ मिमीकिनीट�)

ठीणे� जि�ल्हा

मीहुले�

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : फM ट. कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग -हापुMरा जि�ल्हा : ठीणे� श्रे�णे� : साAपु� ठीणे� जि�ल्ह्यात -हापुMरा- आसानीगवी�वीळ ए� दुग�कित्र�� ट आहा�. मीहुले�- भा�डरागड आणिणे पुळसागड मिमीळMनी हा� बुळ�ट ठीणे� तयारा झाले� आहा�. मी�द्दमी �ऊनी पुहावी� अंसा� हा� ठिठी�णे �Aणेहा� किनीसाग�प्र�मी� मीणेसाले आपुल्या किनीसाग�सा¶दया�नी� वी�ड लेवीत�. अंनी�� सा�ळ�� अंसाले�ले ले�बुलेची�

अंसा हा ड�गरा मीहुले� नीवीनी� ओळखले �तA. मीहुले�ची� दAनी खAकिगरामी�ळ� त�नी भाग पुडले� आहा�त. उत्तारा�ची पुळसागड, मीधाले मीहुले�गड आणिणे दणिक्षाणे�ची भा�डरागड. इकितहासा : इतरा अंनी�� कि�ल्ल्या�प्रमीणे� याहा� कि�ल्ल्याची� मीMळ उभाराणे� �Aणे� �� ले�, हा� ज्ञेत नीहा�. पुणे १४८५ च्या सा�मीरासा हा� ठिठी�णे नीगराच्या किनी�मी -हा�च्या सा�स्थापु� अंसाले�ल्या मीशिले� अंहामीद याच्या�ड� आले�. पु�ढी�

-हा��रा�� किनी�मी-हा�ची� सा�चीले� बुनील्यावीरा ठिदल्ले�च्या मीAगले फ�� वी आठिदले-हा� सा�नी सा�या�क्तपुणे� किनी�मी-हा� बु�डवीण्यासाठीI प्रयात्नी �रू लेगल्या. १६३५- ३६ च्या सा�मीरासा -हा�Vनी� �ठीIणे पुरिरास्थिस्थात�त बुळ�ट आश्रेयास्थानी म्हाणेMनी ��न्नरा

- शि-वीनी�रा�हूनी जि��बुई वी बुळ शि-वी��साहा मीहुले�ले मी�क्�मी हालेवीले. खनी�मीनी म्हाणे�� मीहाबुतखनीच्या मी�लेनी� मीहुले�ले वी�ढी ठिदले. -हा��रा��नी� पुAत��ग����ड� मीदत मीकिगतले�. पुणे त्या�नी� नी�रा ठिदले अंसात -हा�Vनी� -राणेगत� पुत्�राले�. पु�ढी� १६५८ मीध्या� ८ �नी�वीरा� राA�� शि-वीराया�नी� हा कि�ल्ले मीAगले��डMनी पुरात मिमीळवीले. पुणे १६६१ मीध्या� तA मीAगले�नी पुरात ं�वी लेगले. लेग�साची तA पुरात जिं�%�M नी घे�तले ग�ले. १६६५ च्या पु�रा�दराच्या तहात हा� दुग�कित्र�� ट पुरात गमीवीवी� लेगले�. त्यानी�तरा मीAगले�ची मीनीAहारादसा ग�ड हा धाAराणे� �त�बुदरा सारादरा मीहुले�वीरा �राभारा पुहू

लेगले. त्यानी� गडवीरा बुरा�ची बु�धा�मी �रूनी घे�तले�. फ� ब्र�वीरा� १६७० मीध्या� ख�द्द शि-वी��रा��च्या नी�तWत्त्वीखले� मीहुले�वीरा �� ले�ले हाल्ले अंया-स्वी� ठीराले. दDड हा�रा मीराठीI मीवीळ्या�पु;�/ तब्बुले हा�रा मीवीळ� मीAगले�नी� �पुMनी �ढीले�. मीराठी�ची दणेदणे�त पुराभावी झाले. या या-नी�तराहा� मीनीAहारादसा ग�डनी� कि�ल्ले�दरा� साAडले�. त्याच्या �ग� अंलेकिवीद¼ बु�ग हा नीवी कि�ल्ले�दरा रुं�M झाले. नी�तरा

१६ �Mनी १६७० राA�� दAनी मीकिहान्या�च्या वी�ढी नी�तरा दAनी-� मीAगले सा;किनी��ची� राक्त सा�डले�. मीAराAपु�त हिंपु%गळ्या�नी� मीहुले�, पुळसागड वी भा�डरागड हा� कित्र�M ट स्वीराज्यात सामी�ले �रूनी घे�तले�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : आसानीगवीमीगtमीहुले� गवीतMनी शि-ड�च्या वीट�नी� कि�ल्ल्यावीरा आल्यावीरा सामीAराची पुण्याची� दAनी

ट�/ आहा�त. पुची मिमीकिनीट�वीरा आणेख� ए� पुण्याची� ट�� आहा�. उ�वी��ड� ग�ल्यावीरा खले� पुहारा��र्‍या�च्या द�वीड आहा�त. सामीAराची ढीसाळले�ल्या अंवीस्था�तले मीहादरावी� आहा�. इर्थMनी भातसा रा-�, अंले�ग, मीदनी, �� ले�ग वी �ळसाMबुई पुवी�तरा�ग ठिदसात�. तरा पुMवीtले हारिराp�द्रगड, आ�Aबु, दणिक्षाणेपुMवीtले मीर्थ�रानी रा�ग, दणिक्षाणेपुणिpमी�ले तनीसा खAरा�, त��गरा�श्र्वीरा रा�ग अंसाले�ले प्रची�ड मी�लेMखठिदसातA. शि-ड�च्या

वीट�नी� दAनी मिमीकिनीट� पु�ढी� ग�ल्यावीरा डवी��ड� ��गलेत ए� वीट �त�. वीट�तची छप्पुरावी� अंसाणेरा� मीहाद�वीची� मी�ठिदरा आहा�. पु�ढी� वीडची� �हा� अंवी-�ष आढीळतत. सामीAराची पुण्याची फरा मीAठी तलेवीआहा�. पु�ढी� ग�ल्यावीरा ��भाळची� रानी लेगत�. हा� वीट खिंख%ड�त �ऊनी पुAहाAचीत�. हा� खिंख%ड म्हाणे�� मीहुले� आणिणे भा�डरागड दराम्यानीची� खिंख%ड आहा�. खिंख%ड�च्या र्थAड� वीरा ग�ल्यावीरा उ�व्ये बु�Mसा ५०० त�

६०० फM ट खले� उतराल्यावीरा �डलेगतची �ल्याणे दरावी� आहा�. या दरावीज्यातMनी गडवीरा यायाची� झाल्यासा प्रस्तराराAहाणेची� गरा� पुडत�. खिंख%ड�तMनी वीट�नी� वीरा चीढीत ग�ल्यावीरा झाड�मीध्या� बुरामीहा�

पुण्याची� भा�यारा� ट�� आहा�. या�र्थMनी पु�ढी� �णेरा� वीट गडच्या दणिक्षाणे टA�पु-� म्हाणे��ची भा�डरागडवीरा घे�ऊनी �त�. भा�डरागडवीरुंनी सामीAराची उभा� अंसाणेरा� भाटAबु, नीवीरा वी नीवीरा�ची� सा�ळ�� ठिदसातत. सामीAराची उ�वी��ड� अंसाणेर्‍या ड�गरारा�ग�वीरा वी��राची सा�ळ� ठिदसातA. साभाAवीतलेच्या पुरिरासाराची� दृश्या अंकित-या रामीणे�या अंसात�. गडवीरा �ण्याच्या वीट :१) आसानीगवीमीग : मी��बुई- नीशि-� लेAहामीग�वीरा�ले आसानीगवी गठीवी�. इर्थMनी ५ कि�.मी�. अं�तरावीरा�ले गडच्या पुयाथ्या-� अंसाणेर्‍या मीहुले� या गवी� पुया� अंर्थवी रिराक्षानी�

�त या�त�. गडच्या पुयाथ्या-� मीहाद�वीची� सा��दरा मी�ठिदरा आहा�. रात्र� त�र्थ� राहाण्याची� साAया हाAत�. इर्थMनी उ�वी��ड� ए� ओढी पुरा �रूनी ३ कि�.मी�. ची खड चीढी चीढीMनी �वी�. वीट�त ए� लेAख�ड� शि-ड�आहा�. त� पुरा �रूनी वीरा ग�ल्यावीरा सामीAराची पुण्याची� दAनी ट�/ ठिदसातत. या वीट�नी� गडवीरा �ण्यासा २ तसा पु�रातत.२) वीसिं-%दमीगt लेA�लेनी� हिं�%वी एसा@ ं.टD. नी� वीसिं-%दले उतरावी�. उत्तारा�ले दहागवी

आणिणे पु�ढी� चीप्याची पुड गठीवी. ची�द�रा�ची ड�गरा उ�वी��ड� ठी� वीMनी मीहुले�च्या दणिक्षाणे टA�पुसाMनी किनीघेले�ल्या वी पुणिpमी�ले पुसाराले�ल्या सा�ड�वीरा चीढीवी�. सा�ड�वीरूनी नीवीरा- नीवीरा� सा�ळ�� उ�वी��ड� ठी� वीत अंवीघेड श्रे�णे�ची �तळटप्पु चीढीMनी �ल्याणे दरावी�नी� भा�डरागडवीरा प्रवी�- �रावी. �ल्याणे दरावी�वीरा ए� शि-लेले�ख आढीळतA. हा� वीट खMपु अंवीघेड अंसाल्यानी� प्रस्तराराAहाणेची� साकिहात्या �वीळ

अंसाणे� आवीश्या� आहा�. राहाण्याची� साAया : भा�डरागडवीरा राहाण्याची� �Aणेत�हा� साAया नीहा�. कि�ल्ले� मीहुले�वीरा राहाण्यासाठीI पुहारा��र्‍या�च्या द�वीड आहा�त, पुणे -क्यातA हा ट्रे�� ए� ठिदवीसाचीची�रावी. ��वीणेची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा ��वीणेची� साAया आपुणेची �रावी�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ले� मीहुले�वीरा पुहारा��र्‍या�च्याद�वीड�सामीAरा पुण्याची� ट�� आहा�. या�र्थ�ले पुणे� किपुण्यासाठीI उपुया�क्त आहा�.

भा�डरागडवीरा किपुण्याच्या पुण्याची� साAया नीहा�. त्यामी�ळ� त�र्थ� अंसातनी पुण्याची साठी �वीळ ठी�वीवी. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : आसानीगवी मीगtदAनी तसा. �ल्याणे दरावी� मीगt६ त� ८ तसा. साMचीनी : वीट - आसानीगवी मीगtसाAपु�. �ल्याणे दरावी� मीगtअंवीघेड .

मीले�गगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३२०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग मीर्थ�रानी जि�ल्हा : ठीणे�

श्रे�णे� : मीध्यामी मीले�गगड �ल्याणेपुसाMनी दणिक्षाणे�सा १६ कि�.मी�. अं�तरावीरा ए� उ�ची ड�गरावीरा बु�धाले�ले आहा�. बुदलेपुMराच्या नी;ऋत्या�सा वी मी��बुई आणिणे साष्ट�च्या पुMवीtसा हा कि�ल्ले आहा�. �रा�� वी उराणे नी;ऋत्या�सा आणिणे बुAराघेट, भा�मी-��रा वी मीळ-�� घेट पुMवीtसा अंसा हा भाग लेढीईच्या

दृष्ट�नी� अंकित-या मीहात्त्वीची आहा�.

इकितहासा : ऍहिंबु%ग्डनी ह्या इ�ग्रं�� अंमिधा�र्‍यानी� १७८० मीध्या� मी�लेगगडले वी�ढी घेतले. पुवीसाळ्यात मीराठी� या�द्ध टळतत. हा� लेक्षात घे�ऊनी बु�सावीधा मीराठी�वीरा भारा पुवीसातची हाल्ले �राण्याची� त्यानी�ठीरावीले�. लेढीई सा�रू हाAतची नी;ऋत्या वी उत्तारा��डच्या वीट बु�द �रूनी ट�ल्या. त्यानी� प्रर्थमी पु�रामीची� घे�ण्याची� ठीरावीले�. त�र्थ� पु�ड�रा�ग �� त�रा यासा ३०० मीणेसा�किनी-� नी�मीले�ले� हात�. अंचीनी� हाल्ले

झाल्यामी�ळ� मीराठी�नी� प्रकित�रा �� ले नीहा�. १२५ �णे साAनी� मीची��ड� धावीले�. तरा बु�/ गडवीरा �ग नीव्हात� म्हाणेMनी �ल्याणेच्या मीमीले�दरा�ड� धावीले�. ऍहिंबु%ग्डनीनी� गडवीरा पुAहाचीण्यासाठीI गडच्या पुयाथ्यापुसाMनी पु�रा मीची�पुया�त वीट -AधाMनी �ढीले�. नीनी फडणेकिवीसानी� वी�ढी उठीवीण्याची प्रयात्नी �� ले पुणे तA या-स्वी� झाले नीहा�. ऍहिंबु%ग्डनीनी� पु�रा मीची�च्या पुठीरावीरा त�नी तAफ चीढीवील्या वी साAनी�

मीची�वीरा गAळDबुरा चीलेM �� ले. पुणे प्रवी�-द्वारा मीAठी ख�बु�नी� बु�धाले� अंसाल्यामी�ळ� त�र्थवीरा गAळ� पुAहाची�नीत. मीराठी�नी ��गलेतल्या अंनी�� चीAरावीट मीहा�त अंसाल्यामी�ळ� त्या�ची बुहा�राच्या �ग-� सा�पु�� त�टण्याची सा�भावी नीव्हात. कि�ल्ले�दरानी� आनी�दरावी धा�ळपु वी �-�पु�त या�च्या�ड� मीदत मीकिगतले� पुणे त्या�नी� प्रत्याक्षा नी या�त ७०० शि-पुई पुठीवीले� �� त�र्थवीरा पुAहाचीM -�ले� नीहा�त. �® प्टनी ऍहिंबु%ग्डनीनी�

शि-ड लेवीMनी २५० मीणेसा� साAनी� मीची�वीरा चीढीवीले�. पुणे मीराठीनी� गडवीरूनी दगडधा�ड�ची वीष�वी �रूनी त्या�नी पुरात पुठीवीले�. ऍकिबुग्डनीनी� पु�रा मीची�वीरूनी तAफ �ढीMनी घे�तल्या. ग�गधारारावीनीनी� सा�धा� साधाMनी दणेपुणे� वी दरूगAळ भारूनी धा�तले. नीनी फडणे�सा�नी� बुळ�� किवीश्र्वीनीर्थ पुठी� वी

राधाAकिवीश्र्वीनीर्थ गAडबुAले� या�नी सा;न्या द�ऊनी वी�ढी उठीवीण्यासा पुठीवीले�. त्या�च्या फ�� शि-रावीळ या मीले�गच्या उत्तारा�ले अंसाले�ल्या गवी�पुAहाचील्या. मीराठी�ची� फ�� त�नी हा�रावीरा हाAत�. त्या�नी� -त्रMले हुसा�वीMनी लेवीण्याची� प्रयात्नी �� ले�. पुणे त� अंया-स्वी� झाले�. १६

साप्ट0बुराले गरा�ची� ए� पुलेटणे पु�रा मीची�वीरा चीले �रूनी ग�ले�. त्या�नी� तAफ�वीरा हाल्ले� �� ल्यामी�ळ� किब्रठिट-�नी� घेईघेईनी� तAफ �ढीMनीघे�तल्या. मी��रा वी�स्टफ]लेनी� ऍहिंबु%ग्डनीच्या मीदत�साठीI �द �� मी� धाडले�. या सा�नी�नी� रासाद घे�ऊनी या�णेर्‍या मीराठी�च्या त��ड�ले

उध्वीस्त �� ले�. त्यामी�ळ� मीले�गगडवीरा अंन्नधान्याची त�टवीड भासाM लेगले. �हा� धान्या पुवीसानी� नीसाले�, खजि�नी सा�पुत आले. मीराठीनी� इ�ग्रं��ची�हा� दळणेवीळणे तAडMनी ट�ले� हाAत�. त0व्हा �नी�ले हाट�ले�नी� बु�लेपुMरा,पुनीवी�ले, तळA�� मीग� सा�राणिक्षात �� ले. शि-रावीळच्या मीराठी�च्या

तळवीरा हाल्ले �रूनी त्या�नी हुसा�वीMनी लेवीले�. आत किब्रठिट-�नी� �® प्टनी �रापु0टराच्या हु�मीत�त मीले�गगडवीरा दुसारा हाल्ले चीढीवीले. तAफ�ची गAळDबुरा सा�रू �� ले. तटले भागदड पुडले� �/ आत घे�सायाले ३५० सा;किनी� तयारा ठी� वीले� हाAत� पुणे �� त�रा�नी� कि�ल्ले -�या�नी�

लेढीवी�ले. इ�ग्रं��ची� बुरा�ची सा;किनी� �मी� आले�. त0व्हा इ�ग्रं��नी� हाल्ले� र्थ�बुवीले�. पुणे वी�ढी मीत्र उठीवीले नीहा�. पु�रा मीची�वीरूनी तAफ �ढीMनीघे�तल्या. मीराठी�ची� नी�� बु�दD �रूनी त्या�ची� उपुसामीरा �� ले�. त्या�नी -राणे यायाले लेवीवी� अंसा� इ�ग्रं��नी� ठीरावीले�. ऑक्टAबुरा नी�तरा

कि�ल्ल्यावीरा उपुसामीरा हाAऊ लेगले�. बुहा�रूनी ग�गधारा �लेt�रा �हा� मीदत पुठीवीM -�ले� नीहा�त. -�वीटD नीनी फडणेकिवीसानी� �हा� सारादरा�नी हात-� घे�ऊनी मीAठीI फ�� �मी �� ले� आणिणे मीले�गगड वी वीसाई वीरा धाडले�. स्वीत नीनी वी हारा�पु�त फड�� दहा हा�रा फ���साहा

ख�डळ्याले आले� वी त्या�नी� रा�मीची� घेट उतरूनी �ल्याणे�ड� �याची� ठीरावीले�. त्यामी�ळ� हाट�ले�ले प्रकित-हा ठिदले �णेरा हाAत. तबुडतAबु हाट�ले�नी� मीले�गगडवीरूनी सा;न्या �ढीMनी घे�तले� वी लेग�साची मीराठी�नी� मीले�गगड�ड� �द �� मी� वी रासाद धाडले� अं-प्र�रा�

मीराठी�नी� अंख�रापुया�त मीले�गगड -र्थlनी� लेढीवीले.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : मीची�वीरूनी साराळ पु�ढी� �त पुले��डची� टA� गठीयाची. त�र्थMनी ए� चीAरा वीट�नी� खले� उतराले� �/ गडच्या किनीम्म्या उ�ची�वीरा ए� आश्रेमी लेगतA. कितर्थMनी गडच्या दणिक्षाणे वी उत्तारा टA�च्या ठिद-�नी� वीळसा घे�त �णे- या वीट किनीघेतत. पुकिहाले� वीट खले� वीवी��� गवीत �त�. त�र्थMनी पुनीवी�लेले �याले एसा टD मिमीळत�. उत्तारा ठिद-�च्या वीट�नी� ग�ले� �/ दAनी वीट

फ� टतत. साराळ �णेरा� वीट गडले वीळसा घेलेMनी पुलेख�साराख्या आ�राच्या खड�खलेMनी कि�ल्ल्यावीरा �त�. उ�वी��ड� खले� उतराणेरा� वीट मीले�गगड वी गणे�- �र्वित%� सा�ळक्या�ची ड�गरा या�च्यामीधा�ले खिंख%ड�त पुAहाचीत�. मीची�वीरूनी बुले�कि�ल्या�ड� �ण्यासाठीI �डले उ�वी��ड� ठी� वीत वीळसा घेलेMनी ग�ले� �/ खAदDवी पुया- या ठिदसातत. पुया- यापु�ढी� ए� ग�हा वी पुण्याची� ट�� आहा�. या�र्थMनी

पु�ढी� �णे� �ठीIणे आहा�. पुन्नसा साठी पुया- या� नी�तराच्या पुया- या त�टले�ल्या आहा�त. तA भाग चीढीण्यासाठीI दहा बुरा फM ट�ची ए� पुइपु आडवी ट�ले�ले आहा� आणिणे हात�च्या आधारासाठीI दAरा लेवीले आहा�. हा अंवीघेड टप्पु पुरा �रूनी दहा मिमीकिनीट�त गड मीथ्यावीरा पुAहाचीत या�त�. शि-राAभाग तसा लेहानी आहा�. छप्पुरा उडले�ले� पुणे भिंभा%त� -बुMत अंसाले�ले ए� वीड ठिदसातA. त्याच्या मीग� खAदले�ले� सात

ट�/ आहा�त. बुले�कि�ल्याच्या मीध्याभाग� औदु�बुराची झाड आहा�. आणिणे �हा� ठिठी�णे� तटबु�दDहा� आहा�. बुले�कि�ल्याच्या सामीAराची द�वीणे�ची सा�ळ� आहा�. या�र्थ� या�णेरा� भाकिवी� या सामीAराच्या द�वीणे�वीरा ए� दगड फ� �M नी मीराण्याची साAपुस्�रा �रातत. दगड �रा द�वीणे�वीरा पुAहाAचीले तरा मीनीतले� गAष्ट साध्या हाAत� अंसा� म्हाणेतत. पुMवीt�डMनी नी;ऋत्या��ड� गAराखगड,रा�मीची�,मीर्थ�रानी,पु�बु,इ-�ळ, प्रबुळ वीग;रा� हा

पुरिरासारा ठिदसातत. गडवीरा �ण्याच्या वीट : �ल्याणेहूनी सा�ळD अंध्या� तसात बुसानी� गडच्या पुयाथ्या-� पुAहाचीत या�त�. गडच्या किनीम्म्या उ�ची�वीरा त�र्थ�ले सा�प्रशिसाध्द हा��मीले�ग दग� आहा�. कितर्थपुया�तपुया- या आहा�त. वीट�त दु�नी� आहा�त. ए� द�वी�ची� मीAठी� मी�ठिदरा आणिणे -��राची लेहानी द�ऊळ आहा�. वीराच्या या दग्या�पुया�त भाकिवी��ची� भारापुMरा वीद�ळ अंसात�. दग्या�च्या अंले��ड� दु�नी�च्या रा�ग�तMनी ए� बुAळ

उ�वी��ड� �तA. त�र्थ� घेरा� आहा�त आणिणे किवीहा�राहा� आहा�. वीट सामीAराच्या ड�गराले लेगMनी उ�वी��डMनी वीरा चीढीयाले लेगत�. पुधा�रा वी�सा मिमीकिनीट�त पुकिहाले चीढी पुरा �रूनी वीराच्या उभ्या �डयापु-� पुAहाचीत या�त�. राहाण्याची� साAया : नीहा� ��वीणेची� साAया : नीहा�पुण्याची� साAया : गडवीरा अंनी�� ठिट�णे� पुण्याची� ट�/ आहा�त. यात�ले पुणे� किपुण्यासाठीI वीपुरात या�ऊ -�त�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : पुयाथ्यापुसाMनी २ तसा.

तहुले�

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३४८७ फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग मीर्थ�रानी जि�ल्हा : ठीणे� श्रे�णे� : मीध्यामी �ल्याणे, ���त वी पुनीवी�ले या किवीभागत हा कि�ल्ले आहा�. तहुले�ले कि�ल्ले हिं�%वी गड म्हाणेणे� तसा� अंयाAग्याची. हा त्याच्या त�नी

सा�ळक्या�मी�ळ� प्रशिसाद्ध आहा�. उ�ची बु�लेग �ड�, �ण्याच्या अंनीगड वीट यामी�ळ� तहुले� वी;शि-ष्टपुMणे� आहा� आणिणे �दशिचीत यामी�ळ�ची दुले�णिक्षातहा� आहा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� तहुले�च्या पुठीरावीरा सा�त गडग�बुबु मीहारा��ची मीठी आहा�. या वीट�त आणेख� दAनी आश्रेमी

लेगतत. पुठीराच्या सावी�त वीराच्या भागले ' ददDमी तहुले�' म्हाणेतत. या�र्थ� ५ पु�रा आहा�त. सामीAराची ए� छAट�सा� घेरा द�ख�ले आहा�. याची वीट�नी� र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा दAनी तसात आपुणे तहुले�च्या सा�ळक्यापु-� पुAहाAचीतA. ए� सा�ळक्याची� नीवी 'दऊद' तरा दुसार्‍याची� नीवी 'बुमीणे' आहा�.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : तहुले�वीरा �ण्यासाठीI दAनी मीग� आहा�त. १. अं�बुरानीर्थ वीरूनी

दुसारा� वीट अं�बुरानीर्थ वीरूनी �त�. अं�बुरानीर्थवीरुंनी बुहा�रा पुडMनी बुदलेपु�राची रास्त ओले�डवी. र्थAडची वी�ळत ��� ले� नीवीची तलेवी लेगतA. या ��� ले� तलेवीपुसाMनी र्थAडची अं�तरावीरा ए� ड�गराची� सा�ड वीरा तहुले�च्या त�नी सा�ळक्या�पु-� पुAहाAचीत�. या वीट�नी� तहुले� पुठीरा गठीण्यासा ४ तसा लेगतत.

२. �� -�वीले� वीरूनी �ल्याणे मीले�गगड राAडवीरा �� -�वीले� गवीच्या स्ट]पुवीरा उतराणे�. गवीच्या बुहा�रूनीची र्थ�ट बु;लेगड� �ईले एवीढीD मीAठीI वीट तहुले�ले ग�ले� आहा�. हा� वीट दAनी ड�गराच्या बु�चीक्यामीधाMनी वीरा चीढीत�. �� -�वीले� गवीपुसाMनी वीरा पुठीरावीरा �ण्यासा अंड�ची तसा लेगतत. राहाण्याची� साAया : नीहा� ��वीणेची� साAया : नीहा�

पुण्याची� साAया : नीहा��ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : अंड�ची तसा �� -�वीले� मीगt, चीरा तसा ��� ले� ले�� मीगt

वीसाई

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ० फM ट. कि�ल्ल्याची प्र�रा : सागरा कि�नी- यावीरा�ले कि�ल्ले�ड�गरारा�ग उत्तारा �A�णे जि�ल्हा : ठीणे� श्रे�णे� : अंत्या�त साAपु� सिंसा%धा�सागरा कि�नीर्‍याची� प्रद�शि-� किवीभागणे� नी�सारा दAनी भाग पुडतत. उत्तारा �A�णे वी �A�णे. उत्तारा �A�णेत�ले प्रमी�ख बु�ट मी��बुई, याच्या सा�राक्षाणेसाठीI अंनी�� कि�ल्ले� बु�धाले�. त्यापु;�/ प्रमी�ख म्हाणे��

वीसाईची कि�ल्ले. वीसाई बु�दरा हातत अंसाले� म्हाणे�� मी��बुई बु�ट, ठीणे�, साष्ट� हा सावी� पुरिरासारा सामी�द्रकि�नीरा तब्यात ठी� वीत या�त अंसा�. भा�गAशिले� दृष्ट वीसाईची कि�ल्ले फरा मीहात्वीची ठीरातA. पुAत��किग��ची�

सात्ता नीष्ट �राण्यासाठीI शिचीमी��� आप्पु या�च्या नी�तWत्वीखले� मीराठीI सा;न्यानी� १७३७ त� १७३९ मीध्या� �� ले�ल्या पुराक्रूमीची� आठीवीणे हा पुरिरासारा किफरात�नी आ�हा� या�त�. हा� सागरा� कि�ल्ले� पुवीसाळ्या शि-वीया इतरा सावी� ऋत�त किफरात या�तत.

इकितहासा : सा.नी. १४१४ मीध्या� भाडरा�- भा0गळ� नीवीच्या सारादरानी� हा उभाराले. १५३० मीध्या� ग��रातच्या सा�लेतनीनी� त्याच्या�डMनी घे�तले. पु�ढी� १५३४ मीध्या� पुAत��किग��नी� याची� मीहात्त्वी �णेMनी पु�नी�बु�धाणे�साठीIघे�तले. वीसाईची कि�ल्ले ��व्हा पुAत��किग��नी� बु�धायाले सा�रुंवीत �� ले�, त�व्हा या �मीले दहा वीष� लेगले�. कि�ल्ले द-�Aनी� आहा� वी प्रत्या�� �Aपुर्‍यावीरा ए� बु�रुं� आहा�. त्याची� ले�बु� रुं� दD ए� ए�कि�.मी�. आहा�. तटबु�दD फरा मी�बुMत अंसाMनी त�सा पुस्त�सा फM ट उ�ची वी पुची फM ट रुं� द आहा�. या बु�रुं��ची� बुहारा� बु���, �ल्याणे बु���, फत्ता� बु���, �; लेसा बु��� आणिणे दया� बु��� अं-� नीवी� आहा�त.

तटबु�दDच्या मीधाAमीधा बुहारा� गढीD आहा�. कि�ल्ल्याले ए� सामी�द्र�डMनी वी ए� भाMभाग�डMनी प्रवी�-द्वारा आहा�. शि-वीया चीAरा दरावी��हा� आहा�त. कि�ल्ल्यावीरा पुणे� मी�बुले� प्रमीणेत आहा�. हा कि�ल्ले �लेदुग� वी भा�दुग� या दAन्हा� प्र�रात मीAडतA. ए� बु�Mसा अंर्थ�ग सागरा वी बु�/ कितन्हा� बु�� दलेदले�नी� व्येप्त आहा�त. साAपुरा वी गAखरावी या�र्थ� पुMले आहा�त, अंसा� या कि�ल्ल्याची� वीणे�नी �� ले�ले� आहा�.

मी��बुई �वीळDले साष्ट� म्हाणे�� साहासाष्ट� नीवीची प्रद�- हाAत. त्यावीरा लेक्षा ठी�वीण्यासाठीI वीसाईची कि�ल्ले मीहात्त्वीची हाAत. इ.सा. १७३७ साले� मीराठी�नी� वीसाईची कि�ल्ले घे�ण्याची प्रयात्नी �� ले. मीत्र त� व्येर्थ� ग�ले�. त्यानी�तरा बु��रावीनी� वीसाईची� मीAकिहामी शिचीमी�� आप्पुच्या हातत साAपुवीले� आणिणे इ.सा. १७३८ मीध्या� शिचीमी�� आप्पुनी� मीAकिहामी आखले�. शिचीमी�� आप्पुनी� कि�ल्ल्यावीरा दलेदले�च्या बु��नी� हाल्ले �रायाची� ठीरावीले�. मीराठी�नी� लेढीMनी तटच्या उत्तारा भागले खिंख%डरा पुडले� वी सारा� सा;न्या ' हारा हारा मीहाद�वीच्या' ग��नी �रात आत घे�साले�. दुदtवीनी� सा�रुं� ग उशि-रा उडले�. त्यामी�ळ� भारापुMरा मीनी�ष्या हानी�

झाले�. त��बुळ हातघेईची� लेढीई झाले�. २ मी� १७३९ राA�� सा�रुं झाले�ले� लेढीई दAनी ठिदवीसा चीलेले�. लेढीईत पुAत��किग��ची� ८०० मीणेसा� मीराले� ग�ले�. दरुंगAळ सा�पुले आणिणे पुAत��किग� -राणे आले�. मीराठी�नी� कि�ल्ले सारा �� ले. कि�ल्ल्यात�ले बुया�मी�ले�नी सा�खरुंपु �ऊ ठिदले�.

पु�ढी� १७८० मीध्या� किब्रठिट-�नी� कि�ल्ल्याची तबु मिमीळवीण्यासाठीI बु�त आखण्यासा सा�रुंवीत �� ले�. त्यावी�ळD किवीसा�� �W ष्णे ले�ले� कि�ल्ल्याची कि�ल्ले�दरा हाAत. सा�रात�ची �नी�ले गAडड�ले वीसाईच्या मीAकिहामी�ची सा�नीप्रमी�ख म्हाणेMनी किनीया�क्त �राण्यात आले�. सामी�द्रमीग� आणिणे भा�मीग� या दAन्हा� बु���नी� कि�ल्ल्यावीरा हाल्ले �रायाची� शिसाध्द झाले�. �नी�ले हाट�ले� �ल्याणेवीरुंनी हाल्ले �राणेरा हाAत तरा गAडड� सामी�द्रमीग�नी�

हाल्ले �राणेरा हाAत. वीसाईले वी�ढी द�ण्याची� �मी गAडड� �राणेरा हाAत. पु�ण्याहूनी -त्र�ले �� मी� पुAहाचीM नीया� याची� �ळ�� सा�ध्द घे�ण्यात आले� हाAत�. नीनी फडणिणेसा�नी� आनी�दरावी रास्त� यासा वीसाईच्या ८ कि�.मी�. गAखरावी या गवी� धाडले�. २३ ऑक्टAबुरा राA�� शिचीमी�� पुनीसा�, भावीनी� शि-वीरामी या�ची� फ�� तAफखनी घे�ऊनी तळ�गवी मीगtवीसाईले किनीघेले�. वीसाईच्या कि�ल्ल्यावीरा आत

अंन्नधान्याची� ट�चीई भासाM लेगले�. खजि�नी पुणे रिरात झाले हाAत. लेA� गवी� साAडMनी ग�ले� हाAत�. गAडड�नी� तAफ�ची मीरा साज्जृं �� ले हाAत. २८ तराख�ले तAफ�ची� गAळDबुरा� सा�रुं झाले�. मीराठी�नी� सा�ध्द बु�रुं�वीरुंनी गAळDबुरा� सा�रुं �� ले�. इ�ग्रं��नी� गAखरावी वी साAपुरा पुMले उडवीले�. ७ किडसा0बुराले कि�ल्ल्यात दरुंगAळ पुडले आणिणे भाया��रा स्फोAट झाले. त्यामी�ळ� सागळ� �णे घेबुरुंनी ग�ले�. ९१० किडसा0बुराले

तAफखन्याची मीरा चीलेM ठी� वीले. १० किडसा0बुराले २०० मीराठी�च्या ए� त��ड�नी� गAखरावी खड� पुरा �राण्याची प्रयात्नी �� ले. मीत्र तA फसाले. १२ किडसा0बुराले कि�ल्ले इग्रं��च्या तब्यात ग�ले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : गवीपुसाMनी कि�ल्ल्याच्या तटपुया�त पुAहाचीण्यासा १५ मिमीनी�ट� लेगतत. उ�वी��ड� प्रवी�-द्वारा आहा�. त्यातMनी आत शि-राल्यावीरा सामीAराची तटवीरा चीढीण्यासाठीI पुयार्‍याआहा�त. त्यावीरुंनी सावी� कि�ल्ल्याची� राचीनी लेक्षात या�त�. तटची� उ�ची� ३० त� ३५

फM ट आहा�. कि�ल्ल्याले दहा बु�रुं� आहा�त. त्या�ची� नीवी� नीAस्सा शिसान्हाAरा दAरा�मी�ठिदया, रा;सा मीगA, सा0ट ग�साAले� ची�र्थ मीद्रद दDया. ची�थ्या बु�रुं�च्या अंले��ड� तटत चीAरा वीट आहा�त. पुचीवी सा0ट �]नी, या बु�रुं�नी�तरा दया� दरावी� आहा�. या�र्थMनी बु�दरावीरा �णेरा रास्त आहा�. साहावी एशिलेफ�त, सातवी सा0ट पु�द्रु, आठीवी सा0ट पु]ल्सा, नीवीवी सा0ट सा�बुस्तिस्तयानी आणिणे दहावी सा0ट सा�बुस्तिस्तयानी �वीशिलेराA बु�रुं�.या�र्थMनी

नी�तरा आपुणे बुले�कि�ल्ल्या�ड� �तA. बुले�कि�ल्ल्या�ड� �त�नी वीट�त त�नी चीची� लेगतत. बुले�कि�ल्ल्याच्या �वीळ ग�ल्यावीरा डवी��ड� वीळवी�. सामीAराची न्यायालेयाची� इमीरात ठिदसात� आणिणे पुशिले�ड� ए� हा]स्तिस्पटले आहा�. कितर्थMनी दAनी �मीनी� अंसाले�ले टऊनी हा]ले आहा�. त्याच्या पु�ढी� �रागWहा आणिणे वीज्र�श्र्वीरा� मी�ठिदरा आहा�. पु�ढी� शिचीमी�� आप्पु�ची� किवी�या मिमीळवील्याबुद्दलेची� प्रत�� उभाराले�ले� आहा�. हा� सावी� पुहूनी मीग� किफरायाची� आणिणे बुले�कि�ल्ल्यात प्रवी�- �रायाची बुले�कि�ल्ल्यात दरुं �Aठीरा, सा;किनी��ची� वीसाकितस्थानी� आणिणे वीड�ची� अंवी-�ष आहा�त. ए� दगडवीरा �Aराले�ले शि-लेले�ख सा�ध्द आहा�.

बुले�कि�ल्ल्याच्या बुहा�रा�ले पुट�गणेवीरा ए� किवीकिहारा आहा�. प्रवी�-द्वाराच्या अंले��ड� रास्त्याच्या �ड�ले मीहाद�वीची� वी वीज्र�श्र्वीरा�ची� मी�ठिदरा आहा�. दAनी तसात सावी� गड पुहूनी हाAतA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : कि�ल्ल्यावीरा �ण्यासाठीI ��नी� वीसाई गठीवी�. नीवी� वीसाई त� ��नी वीसाई अं-� एसा@ ं. टD. सा�वी आहा� हिं�%वी नीवी� वीसाई त� कि�ल्ल्यापुया�त �णेर्‍या बुसा�सा हा� उपुलेब्ध आहा�त. वीसाई

स्ट�-नीहूनी कि�ल्ल्यात टमीटमी रिराक्षा अंर्थवी साध्या रिराक्षा�नी�हा� �त या�त�. स्ट�-नीपुसा�नी कि�ल्ले ६ कि�.मिमी. वीरा आहा�. राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यात नीहा�. ��वीणेची� साAया : वीसाई गवीत अंनी�� ची�गले� हा]ट�ल्सा आहा�त. पुण्याची� साAया :

�हा� किवीहा�रा� कि�ल्ल्यात आहा�त. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ :

१५ मिमीकिनीट� गवीपुसाMनी.

अंनी�ळ

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ० फM ट. कि�ल्ल्याची प्र�रा : सागरा कि�नी- यावीरा�ले कि�ल्ले�

ड�गरारा�ग उत्तारा �A�णे जि�ल्हा : ठीणे�

श्रे�णे� : �स्त साAपु� अंनी�ळ नीवीच्या लेहानी- बु�टच्या वीयाव्ये ठिद-�सा हा �लेदुग� कि�ल्ले बु�धाले आहा�. उत्तारा �A�णेत�ले वी;तराणे नीदD या

कि�ल्ल्या�वीळ सामी�द्रले मिमीळत अंसाल्यामी�ळ� खड�च्या सा वी�ची प्रद�-वीरा या पुणे�Aटवीरूनी नी�रा ठी�वीत या�त अंसा�.

इकितहासा : चीराहा� बु�M�नी� पुण्यानी� वी�ढीले�ले अंनी�ळ हा �लेदुग� १५१६ मीध्या� ग��रातची सा�लेतनी मीहामीMद बु�गड यानी� बु�धाले. पुAत��ग���नी� १५३० साले� हा कि�ल्ले जिं�%�ले वी नी�तरा यावीरा अंनी�� नीवी�नी बु�धा�मी� �� ले�. सा�मीरा� २०० वीष�च्या पुAत��ग�� सात्ता�नी�तरा हा कि�ल्ले १७३७ मीध्या� मीराठी�च्या तब्यात आले. पुAत��ग���प्रमीणे�ची पुकिहाल्या बु��रावीनी�हा� या कि�ल्ल्याची� पु�नीबु�धाणे� �� ले�. -�वीटD १८१७

मीध्या� इतरा कि�ल्ल्या�प्रमीणे�ची हा कि�ल्ले द�ख�ले इ�ग्रं��च्या तब्यात ग�ले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : अंनी�ळ कि�ल्ले ची��Aनी� अंसाMनी दहा मी�टरा उ�ची�ची� अंख�ड वी मी�बुMत तटबु�दD याची� सा�राक्षाणे �रात�. तटबु�दDमीध्या� अंसाले�ले� बु�रुं� आ�हा� तठीपुणे� उभा�

आहा�त. कि�ल्ल्याले ए�M णे त�नी दरावी�� अंसाले� तरा� मी�ख्या प्रवी�-द्वारा उत्तारा��ड� आहा�. या प्रवी�-द्वाराच्या दAन्हा� बु�Mले दAनी बु�ले�द बु�रुं� उभा� आहा�त. या दरावी�च्या �मीनी�वीरा अंत्या�त सा��दरा नीक्षा��मी अंसाMनी दAन्हा� बु�Mले हात्ता� वी वीघेची� प्रकितमी �Aराले�ले� आहा�. दरावी�वीराची ए� शि-लेले�ख �Aराले�ले आहा�. या शि-लेले�खमीधा�ले बु��रावी अंमीत्या मी�ख्या सा�मीत� आज्ञेकिपुले� -��रा! पुpत्याशिसा वीधाMकिनी सिंसा%धा� उदरा� बु�धा त्वीरा� ��जि�रा!! या

ओळ£वीरुंनी या कि�ल्ल्याची� पु�नीबु�धाणे� बु��रावी पु�-व्येनी� �� ले� हा� लेक्षात या�त�. कि�ल्ल्याच्या आत त्र्या�बु�� श्र्वीराची� वी भावीनी� मीत�ची� मी�ठिदरा आहा�. त्र्या�बु�� श्र्वीरा मीहाद�वीच्या मी�ठिदरासामीAराची सा�बु� बु�धाणे�ची� ए� अंष्ट�Aनी� तळ आहा�. या शि-वीया कि�ल्ल्यात गAडपुण्याच्या किवीकिहारा�हा� आहा�त. कि�ल्ल्याच्या साभाAवीरा लेA��ची� वीस्त� अंसाMनी त्या�ची� -�त�हा� आहा�. कि�ल्ल्याच्या मी�ख्या दरावी��ड� �त�नी बुहा�राच्या

बु�Mले �शिले�मीत�ची� मी�ठिदरा आहा�. सामी�द्रकि�नीर्‍यावीरुंनी कि�ल्ल्या�ड� पुकिहाले� अंसात डव्ये बु�Mले अंसाणेरा कि�ल्ल्यापुसाMनी सा�पुMणे� सा�ट अंसा ए� गAले बु�रुं� आपुले� लेक्षा वी�धाMनी घे�तA. याच्या आत �ण्यासा ए� लेहानीसा दरावी� आहा�. सा�पुMणे� कि�ल्ले बुघेण्यासा अंधा� त� पुऊणे तसा लेगतA. कि�ल्ल्याच्या मी�बुMत तटबु�दDवीरुंनी कि�ल्ल्याची� सामीAवीरा द-�नी घे�त गAले फ� रा� मीरात या�त�. मी�ख्या

प्रवी�-द्वाराच्या वीरा अंसाणेर्‍या उ�चीवीटवीरा बुसाले� अंसात पुMणे� कि�ल्ल्याची आवी� नी�रा�सा पुडतA. गडवीरा �ण्याच्या वीट : पुणिpमी रा�ल्वी�वीराच्या किवीरारा पुसाMनी अंनी�ळ अं�द�� १० कि�.मी�. वीरा अंसाMनी त�र्थ� �याले एसा@ ं. टD. बुसा वी रिराक्षा या�ची� सा�किवीधा आहा�. अंनी�ळ गवीतMनी सामी�द्रकि�नीर्‍यापुया�त ग�ल्यावीरा बुAटDनी�ची कि�ल्ल्यावीरा �त या�त�. हा� बुAट सा�ळD ६. ०० त� दुपुरा� १२. ३० वी सा�ध्या�ळD ४. ०० त� ७. ०० या वी�ळ�तची आपुल्याले

कि�ल्ल्यावीरा घे�ऊनी �त�. सामी�द्रकि�नीर्‍यावीरुंनी सामीAराची ठिदसाणेर्‍या अंनी�ळ कि�ल्ल्यावीरा बुAटD �याले ५- १० मिमीनी�ट�

लेगतत. राहाण्याची� साAया : गडवीरा राहाण्याची� साAया नीसाले� तरा� सा�पुMणे� गड अंधा�- पुऊणे तसात बुघेMनी बुAटDनी� कि�नीर्‍यावीरा पुरातत या�त अंसाल्यानी� राहाण्याची� गरा� नीहा�. ��वीणेची� साAया : गडवीरा ��वीणेची� साAया नीहा�. पुण्याची� साAया : गडवीरा गAडपुण्याच्या किवीकिहारा� आहा�त. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : १ तसा किवीरारा पुसाMनी.

शि-रागवीची कि�ल्ले

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ० कि�ल्ल्याची प्र�रा : सागरा कि�नी- यावीरा�ले कि�ल्ले� ड�गरारा�ग �A�णे जि�ल्हा : ठीणे� श्रे�णे� : अंत्या�त साAपु� स्थिएरागवीची कि�ल्ले पुलेघेरा तले�क्यात मीहा�मीच्या उत्तारा�ले ५ कि�.मी�. अं�तरावीरा आहा�. शि-रागवीची कि�ल्ल्यापुठीची सामी�द्रकि�नीरा अंत्या�त

सा��दरा अंसाMनी कि�ल्ले तसा दुले�णिक्षात अंसाल्यानी� सामी�द्रकि�नीराहा� किनीमी�नी�ष्या अंसातA. इकितहासा : १७३९ साले� मीराठी�नी� हा कि�ल्ले डहाणेM, �� ळवी�, तरापुMरा या कि�ल्ल्या�बुराAबुरा जिं�%�M नी घे�तले. मीराठी�च्या आधा� या कि�ल्ल्याची तबु पुAत��किग���ड� हाAत. नी�तरा १८१८ मीध्या� इतरा कि�ल्ल्या�प्रमीणे�ची हा कि�ल्लेहा� इ�ग्रं��च्या तब्यात ग�ले.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : शि-रागवीची कि�ल्ले साधाराणे २०० फM ट ले�बु वी १५० फM ट रुं� द इतक्याची आ�राची आहा�. मीत्र कि�ल्ल्याची� तटबु�दD ३५ फM ट उ�ची वी १० फM ट रुं� द आहा�. कि�ल्ल्याले चीरा �Aपुर्‍या�त चीरा बु�रू� अंसाMनी प्रवी�-द्वारा�वीळहा� ए� बु�रू� आहा�. प्रवी�-द्वाराच्या वीरा ए� अंत्या�त सा�बु� बु�धाणे�ची चीबु�तरा आहा�. हा चीबु�तरा आपुल्याले रायागडवीरा�ले मीहारा��च्या सामीधा�ची�

आठीवीणे �रूनी द�तA. या�र्थ�ले तटबु�दDवीरा, बु�रुं��वीरा �ण्यासाठीI कि�ल्ल्याच्या आत अंसाणेर्‍या तटबु�दDच्या बुहा�रूनी पुयार्‍या अंसाल्या तरा� बु�रुं��वीरा �याले तटबु�दDच्या अं�तभा�गतMनीहा� पुयार्‍या �� ले�ल्या आहा�त. अंर्थ�त आतMनी �णेर्‍या पुयार्‍या साध्या वीपुरात नीसाल्या तरा� बु�रुं�ले अंसाले�ल्या खिखडक्या�मीधाMनी आपुल्याले या पुयार्‍या ठिदसातत. कि�ल्ल्याच्या पुणिpमी��ड�ले तटबु�दDत आणेख� ए� दरावी� आहा�. मीत्र आत तA पुMणे�पुणे� बु�द �� ले�ले आहा�. कि�ल्ल्याच्या तटबु�दDवीरूनी पुणिpमी��ड� अंसाणेर्‍या सामी�द्रकि�नीर्‍याची� सा��दरा दृश्या ठिदसात�. गडवीरा �ण्याच्या वीट : पुणिpमी रा�ल्वी�वीरा�ले -�वीटची�

स्ट�-नी म्हाणे�� किवीरारा. किवीराराच्या पु�ढी� �ण्यासाठीI मी�ले अंर्थवी -टले पु�डवी� वी पुलेघेराले उतरावी�. पुलेघेराले पुAहाAचील्यावीरा त�र्थMनी सातपुटD मीग�वीरा धावीणेर्‍या बुसा अंधा�- अंधा� तसानी� आहा�त. या बुसा

पु�डMनी आपुल्याले ' मी-�द स्ट]पुवीरा' उतरावी� लेगत�. हा� अं�तरा बुसानी� १५ मिमीकिनीटची� आहा�. याशि-वीया पुलेघेराहूनी या स्ट]पुवीरा यायाले रिराक्षासा�द्ध आहा�त. मी-�द स्ट]पुवीरूनी १० मिमीकिनीट� चीलेल्यावीरा आपुणे कि�ल्ल्यापु-� या�तA. कि�ल्ल्याले लेगMनीची ए� -ळ आहा�. राहाण्याची� साAया : सा�पुMणे� कि�ल्ले अंधा�- पुऊणे तसातची बुघेMनी हाAतA.

त्यामी�ळ� राहाण्याची� गरा� नीहा�. मीत्र त-� गरा� भासाल्यासा कि�ल्ल्याले लेगMनीची अंसाले�ल्या -ळ�मीध्या� राहाण्याची� साAया हाAऊ -� त�. ��वीणेची� साAया : पुलेघेराले अंनी�� ची�गले� हा]ट�ल्सा आहा�त. पुण्याची� साAया : गडवीरा किपुण्याच्या पुण्याची� �हा�ची साAया नीहा�.

गAराखगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : २१३७ फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग ���त जि�ल्हा : ठीणे� श्रे�णे� : मीध्यामी गAराखगड हा मी��बुई�रा�साठीI आणिणे पु�णे��रा�साठीI ए� ठिदवीसात �रात या�ण्या�Aग कि�ल्ले आहा�. गAराखगड आणिणे मीस्थि±द्रगडले तसा ऐकितहाशिसा� वीरासा नीसाले तरा� त्या�च्या सा�ळक्या�मी�ळ� प्रस्तराराAहा��साठीI त� नी�हामी�ची ए� आ�ष�णे ठीराले� आहा�. गAराखगड आणिणे मीस्थि±द्रगड याच्या

आ��बु�Mची पुरिरासारा प्रशिसाद्ध आहा� तA म्हाणे�� या�र्थ�ले घेनीदट अंभायाराण्यामी�ळ�. गAराखगडची किवीस्तराहा� तसा मीया�ठिदतची आहा�. -हा�� रा��च्या �ळत या गडले मीहात्त्वी हाAत�. मीत्र या�र्थ� �Aणेत्याहा� प्र�राच्या लेढीईची उल्ले�ख नीहा�. शि-वी�लेत गडची उपुयाAग �� वीळ आसापुसाच्या प्रद�-वीरा नी�रा ठी� वीण्यासाठीI हाAत अंसा�. पुMवीl नीणे�घेट मीगt��न्नराले �त�नी या गडची किनीवीसास्थानी म्हाणेMनी वीपुरा

�रात अंसात. मीया�ठिदत किवीस्तरा अंसाMनीहा� मी�बुले� पुणे�, किनीवी- याची� याAग्या �ग मीत्र या गडवीरा उपुलेब्ध आहा�. गAराक्षानीर्थ�च्या साधानी�ची� हा� ठिठी�णे म्हाणेMनीची याची� नीवी 'गAराखगड'. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : दरावीज्यातMनी वीरा चीढीMनी ग�ल्यावीरा वीरा दAनी त�नी पुण्याची� ट�� लेगतत. सामीAराची� वीट पु�न्हा र्थAडयाश्या चीढीणे�वीरा घे�ऊनी �त�. पु�ढी� पुया- या�च्या मीदत�नी� र्थAड� खले� उतराल्यावीरा आपुणे गAराखगडच्या सा�ळक्यात खAदले�ल्या अंकितकिवी-ले ग�हा�सामीAरा या�ऊनी पुAहाचीतA. सामीAराची प्र�गणेखले� भायाणे

दरा�त झा��ले�ले� दAनी चीफ्याची� ड�रा�दरा वीWक्षा आणिणे सामीAराची अंसाणेरा 'मीस्थि±द्रगड' किनीसाग�च्या भाव्ये अंद�रिराची� अंसा�मी द-�नी घेडवीतA. ग�हा�च्या आ��बु�Mले पुण्याची� त�नी ट�/ आहा�त. गAराखगडच्या पुठीरावीरा ए�M णे ची�द पुण्याची� ट�� आहा�त पुणे त्यापु;�/ ग�हा� �वीळDले पुण्याच्या टक्यात�ले पुणे� किपुण्यायाAग्या आहा�. गAराखगडची ट्रे��

हा त्याच्या मीथ्यावीरा ग�ल्याशि-वीया पुMणे� हाAतची नीहा�. ग�हा�सामीAरा त�ड �रूनी उभा� राकिहाल्यावीरा उ�व्ये बु�Mनी� �णे- या वीट�नी� पु�ढी� यावी�. र्थAड� अं�तरा चीलेMनी ग�ल्यावीरा सा�ळक्यावीरा चीढीण्यासाठीI डव्ये बु�Mले �तळत ५० पुया- या खAदले�ल्या आहा�त. ५० पुया- या�च्या या

मीग�वीरूनी �रा �पुMनीची चीलेवी� लेगत�. गडची मीर्थ फराची लेहानी आहा�. वीरा ए� मीहाद�वीची� मी�ठिदरा आहा� आणिणे सामीAराची ए� नी�दD आहा�. मीथ्यावीरूनी सामीAरा मीस्थि±द्रगड, शिसाध्दगड, नीणे�घेट�वीळDले ��वीधानी, आहुपु�घेट अंसा सावी� रामीणे�या पुरिरासारा न्याहाळत या�तA. गडवीरा �ण्याच्या वीट :

१ : गAराखगडवीरा या�ण्यासाठीI मी��बुई�रा�नी� �ल्याणेमीगtमी�राबुडले तरा पु�णे��रा�नी� ���त मीगtमी�राबुडले यावी�. मी�राबुडहूनी 'म्हासा' फटया मीगt'धासाई' गवीत यावी�. या�र्थMनी 'दहा�रा�' पुया�त ख�ग� ��पु अंर्थवी एसा.टD. ची� सा�वी उपुलेब्ध आहा�. दहा�रा� गवीतMनी सामीAराची दAनी सा�ळ�� दृमिष्टक्षा�पुत या�तत. लेहानी सा�ळ� मीस्थि±द्रगडची तरा मीAठी सा�ळ� गAराखगडची आहा�. गवीत�ले किवीठ्ठलेच्या मी�ठिदरात मी�क्�मी �रात या�तA. मी�ठिदराच्या मीगच्या बु�Mनी� ��गलेत �णेरा� पुयावीट ए� त� दDड तसात गAराखगडच्या �तळत खAदले�ल्या दरावीज्यापु-� घे�ऊनी �त�. या वीट�नी� गड गठीण्यासा दAनी तसा

पु�रातत.

२ : मी�राबुड - मिमील्हा� मीग�नी� दहा�रा� गवी� यावी�. या गवीतMनी अंकित-या साAप्या वीट�नी� गडवीरा �त या�त�.

३ : गAराखगडवीरा या�ण्यासाठीI शिसाध्दगडवीरूनीहा� ए� वीट आहा�. अंनी�� ट्रे��सा� शिसाध्दगड त� गAराखगड अंसा ट्रे�� �रात�नी या वीट�ची उपुयाAग �रातत. या वीट�वीरा ए� घेनीदट ��गले लेगत�. शिसाध्दगडवीरा �ण्यासाठीI मी�राबुड - नीरिरावीले� मीग�नी� यावी�. नीरिरावीले� हा� पुयाथ्याची� गवी आहा�. शिसाध्दगडवीरा ए� रात्र मी�क्�मी �रूनी पुहाट�ची शिसाध्दगड उतरावी. वीट�त अंसाले�ल्या ओढीबुराAबुरा ए� वीट

��गलेत शि-रात�. या वीट�नी� र्थAड� उ�वी��ड� ग�ल्यावीरा आपुणे धाबुधाब्याच्या वीट�ले �ऊनी मिमीळतA. या वीट�नी� वीरा आल्यावीरा आपुणे ए� छAटयाश्या पुठीरावीरा या�ऊनी पुAहाचीतA. पुठीरावीरा मीहाद�वीची� छAट� मी�ठिदरा आहा� आणिणे दAनी सामीध्या द�ख�ले आहा�त. या�र्थMनी पु�ढी� ग�ल्यावीरा लेगणेरा� वीट हा� उभ्या �तळत�ले अंसाल्यानी� प्रत्या�� पुऊले �पुMनी ट�वी� लेगत�. आपुणे �तळत खAदले�ल्या दरावीज्यापु-� या�ऊनी पुAहाचीतA. या मीग�नी� गड गठीण्यासा त�नी तसा पु�रातत.

राहाण्याची� साAया : गडवीरा अंसाले�ल्या ए� ग�हा�त २०- २५ �णे�नी आरामीत राहात या�त�. ��वीणेची� साAया : ��वीणेची� साAया आपुणे स्वीत ची �रावी�. पुण्याची� साAया : गडवीरा बुरामीहा� पुण्याची� ट�� आहा�त. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : दAनी तसा दहा�रा� मीगt.

अं-�रा�गड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : १६८० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग पुलेघेरा जि�ल्हा : ठीणे�

श्रे�णे� : मीध्यामी

पुलेघेरा किवीभागत �� अंनी�� लेहानीमीAठी� कि�ल्ले� आहा�त, त्या�च्यात 'दद' वीटवी अंसा हा अं-�रा�गड. आ�रा प्रची�ड अंसाल्यानी� हा

गड बु�ले�द वीट तA. इकितहासा : अं-�रा�गड शि-लेहारावी�-�या भाA�रा�नी� बु�धाले अंसा उल्ले�ख आहा�. त्यामी�ळ� या गडची� आया�मी�नी साधाराणेत ८०० वीषtआहा� अंसा� अंनी�मीनी किनीघेत�. पु�ढी� पुAत��ग���नी� हा गड तब्यात घे�ऊनी त्याची� पु�नीबु�धाणे� �� ले�. पु�-व्ये�नी� १७३७ च्या �A�णेमीAकिहामी�त हा गड जिं�%�M नी घे�तले वी १८१८ नी�तरा तA इ�ग्रं��च्या हात� ग�ले.

गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : पुठीरावीरा वी उ�वी��ड� पुडक्या वीड�ची� अंवी-�ष आढीळतत. तसा�ची चीरा अंसाले�ले� अंनी�� ची�र्थरा� या�र्थ� आढीळतत. बुहुद पुवीसाळ्यात पुवीसाची� पुणे� हिं�%वी सा�डपुणे� वीहूनी नी�ण्यासाठीI त्या�ची� याA�नी �� ले�ले� अंसावी�. गडवीराची� ग�हा मीध्यामी आ�राची� वी रू� द त�डची� आहा�. पुरा�त� त� खड�त अं- ख�बु�नी� खAदले�ले� आहा� �/ भाणेणेणेर्‍या वीर्‍याले वी

र्थ�ड�ले अंजि�बुत प्रवी�- मिमीळM नीया�. ग�हा�ची पुWष्ठभाग अंकित-या खडबुड�त आहा�. मीत्र इर्थ� आत वी बुहा�रा पुहारा��र्‍या�नी झाAपुण्यासाठीI 'बुर्थ�' �� ले�ले� आहा�त. गवी�र्‍या��डMनी या�र्थ� �धा�तरा� पुM� हाAत अंसावी� अंसा� वीटणेरा� वी एरावी� साहासा नी आढीळणेरा� दAनी �स्वी�दDची� झाड� ग�हा�च्या त�ड-� आहा�त. ग�हा�च्या वीराच्या अं�गले ए� ची��Aनी� बु�धा�वी तळ� आहा�. या तळ्यात ए� अंधा�वीट बु�डले�ले� तAफहा�

ठिदसात�. याशि-वीया आणेख� दAनी पुणे अंधा�वीट बु�धाले�ले� तळD आहा�त. वीराच्या पुठीरावीरूनी आग्रं�या ठिद-��ड� पुकिहाल्यासा �AहाA�गड स्पष्ट ठिदसातA. दुर्विबु%णे�नी� त्यावीरा�ले किनीसाग�किनीर्मिमी%त मीनीवी� पु�तळहा� साहा� किनीराखत या�तA. याची ठिद-�नी� पु�ढी� ग�ल्यासा �ड ं�ले ग�ले�ले� मीAठीI भा�ग वी पु�ढी� ए�

बु�धा�वी बु�रू� ठिदसातA.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : गडवीरा �ण्यासाठीI ए�ची वीट आहा�. पुलेघेराहूनी �सा या -हारा�ड� �णेर्‍या एसा. टD. बुसानी� हिं�%वी या मीहामीग�वीरूनी धावीणेर्‍या ख�ग� वीहानीनी� किनीघेMनी ' मीस्तनीनी�' या ठिठी�णेपुसाMनी सा�मीरा� १० - ११ कि�मी� वीरा अंसाणेर्‍या 'खAड�Aनी' गवीच्या स्ट]पुले उतरायाची�. प्रत्याक्षा गवी मीहामीग�पुसाMनी र्थAड� आत आहा�. गवीत �ण्यासाठीI रास्त्याच्या डवी��ड�

बु;लेगड�ची� वीट आहा�. मीहामीग�वीरूनीची पुलेघेरा�ड� पुठी �रूनी उभा� राकिहाल्यासा उ�वी��ड� अंडसाMळ वी डवी��ड� प्रची�ड अंसा अं-�रा�गड ठिदसातA. बु;लेगड�ची� वीट ए� शिसामी0टच्या पु�लेवीरूनी गवीतशि-रात�. इर्थ� वी�-�वीराची वीघेद�वीची� छAट�सा� पुरा�त� ट�मीदरा मी�ठिदरा आहा�. आत ग�ल्यावीरा किवीस्त�णे� पुसाराले�ले� आम्रावीWक्षा, -�त� वी त्यातMनी डA�वीणेरा� घेरा� प्रवीसाची -�णे घेलेवीतत. किवीकिहारा�च्या र्थ�ड पुण्यानी�

आपुल्या बुटल्या भारूनी गवी�र्‍या�नी� दखवीले�ल्या वीट�नी� खिंख%ड��ड� किनीघेयाची�. वीट ��गलेतMनी �त अंसाल्यानी� उन्हाळ्यातहा� त्रसा हाAत नीहा�. साधाराणेत खिंख%ड�त पुAहाAचीण्यासा ए� त� दDड तसालेगतत. वीट इर्थपुया�त साAपु� पुणे चीढीणे�ची� आहा�. खिंख%ड�त र्थAड वीराच्या बु�Mले वीघेद�वीची� छAट� उघेड� द�ऊळ आहा�. खिंख%ड�तMनी उ�वी��ड� वीळMनी गडमीथ्या�ड� किनीघेयाची�. इर्थ� ए� मीAठी खड�ले

वीळसा घेतले �/ आपुणे दरावी�च्या खले� या�तA. इर्थ� दगडवीरा �Aराले�ले� ए� छAटD गणे�-मीMतl आहा�. दरावी� सा�रुं� गनी� फAडले�ले आहा�. इर्थ� मीत्र वीरा चीढीतनी �ळ�� घे�णे� आवीश्या� आहा�. प्रस्तरा वी�ड�वी�ड� अंसाल्यानी� अंनी�भावी� व्येक्तÍच्या साहाय्यानी� चीढीई �राणे� याAग्या. -क्यातA पुठीIवीराची� सामीनी उतरावीMनीची चीढीवी�. इर्थMनी प्रस्तराराAहाणेची� हा�सा भागवीMनी वीरा चीढीले� �/ उ�वी��ड� वीरा �ण्यासाठीI �तळत पुयार्‍या खAदले�ल्या आहा�त. वीट�त खराबु पुण्याची� ट�� लेगत�. या टक्यावीरूनीची दुतफ� ख�पुया�त उ�ची झा�डMपु�तMनी गडच्या मीध्यापुया�त �णेरा� वीट आहा�. या वीट�नी� �तनी डव्ये हातले

र्थAड� खले� खड�त पुची पुण्याची� ट�/ खAदले�ले� आहा�त. यापु;�/ ए� टक्याची� पुणे� किपुण्यायाAग्या आहा�. पु�न्हा साराळ वीट�नी� पु�ढी� चीलेल्यावीरा ५ मिमीकिनीट�च्या अं�तरानी� डवी��ड� अं�Mनी ए� वीटफ� टत�. कितनी� खले� ग�ल्यावीरा पुण्याची� त�नी आणेख� ट�/ आहा�त. या टक्या�त�ले अंकित-या सा��दरा आहा�. �वीळची खड�त ए� ग�हा द�ख�ले आहा�.

राहाण्याची� साAया : १० त� १२ मीणेसा� ग�हा�त वी बुहा�राच्या बु�धा�वी �ट्टी�वीरा राहू -�तत. पुरा�त� उ�दरा�पुसाMनी सामीनीची� �ळ�� घ्यावी�. ��वीणेची� साAया : आपुणे स्वीत �रावी�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� किपुण्याची� पुणे� उपुलेब्ध आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : ३ तसासाMचीनी : पुवीसाळ्यात प्रस्तराराAहाणे धाAक्याची� ठीरू -�त�.

�AहाA�गड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ३२०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग पुलेघेरा जि�ल्हा : ठीणे�

श्रे�णे� : मीध्यामी

मी��बुईच्या उत्तारा�सा ग��रात�ड� �त�नी ठीणे� जि�ल्ह्याची पुलेघेरा हा किवीभाग लेगतA. या पुरिरासारात अंनी�� लेहानी मीAठी� गडकि�ल्ले� अं�Mनीहा� आपुले� अंस्तिस्तत्वी ठिट�वीMनी आहा�त. यापु;�/ वीड पुलेघेरा रास्त्यावीराची ' �AहाA� ' हा प्रमी�ख कि�ल्ले. वीडपुसाMनी अंवीघ्या १० - ११ कि�मी� वीरा वीसाले�ले

इकितहासा : या कि�ल्ल्याची फरासा इकितहासा उपुलेब्ध नीहा�. गडवीराच्या खAदDवी टक्या�वीरूनी हा गड बुर्‍यापु;�/ ��नी, भाA��ले�नी अंसावी अंसा� वीटत�. पुणे यासा पु�रावी नीहा�. १६ व्ये -त�च्या सा�रुंवीत�ले पुAत��ग���नी� ग��रातच्या रा��डMनी हा प्रद�- जिं�%�M नी घे�तले

वी या गडवीरा तट - बु�रू� चीढीवीले�. पु�ढी� पु�-व्ये�नी� १८ व्ये -त�त (१७३७) �ढीले�ल्या मीAकिहामी�त हा प्रद�- जिं�%�ले. -�वीटD तA इ�ग्रं���ड� ग�ले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : मीची�वीराची� किवीस्त�णे� पुठीरा वीट�नी� या�तनी अंजि�बुत नी �Aखत आल्यानी� आpया�चीकि�त व्हायाले हाAत�. मीची�वीरा सामीAराची -��राची� जि�णे�द्धरा�त मी�ठिदरा आहा�. त्याच्या सामीAराची दAनी ट�/ आहा�त, पुणे त� खराबु झाले�ले� आहा�त.

मी�ठिदरा�ड� त�ड �रूनी उभा� राकिहाल्यासा डव्ये हातले र्थAड� खले� उतरूनी ग�ल्यावीरा ए�मी���नी लेगMनी खAदले�ले� सात ट�/ आहा�त. यापु;�/ ए� टक्याची� पुणे� अंकित-या सा��दरा आहा�. दAनी ट�/ खराबु झाले� अंसाMनी बु�/ बु��ले�ले� आहा�त. मी�ठिदराच्या उ�वी��ड� �हा�

उद@ध्वीस्त अंवी-�ष आढीळतत. �हा� ठिठी�णे� ���बु� तटबु�दD शि-ल्ले� आहा�. मी�ठिदरा डव्ये हातले ठी� वीMनी पु�ढी� ग�ले� �/ उ�वी��ड� वीरा �णेरा� वीट ठिदसात�. इर्थMनी वीरा चीढीतनी उ�व्ये बु�Mले पुण्याची� ३ प्र-स्त ट�/ लेगतत. यापु;�/ १ बु��ले�ले� अंसाMनी बु�/ पुणे�

-�वीळया�क्त अंसाले� तरा� किपुण्यायाAग्या आहा�. इर्थ�ची �Aपुर्‍यात मीरुंत�ची� ए� उघेड� मीMतl आहा�. इर्थMनी त�ची वीट घे�ऊनी पु�ढी� किनीघेले� �/ आपुणे पुडक्या बु�रुं��वीळ या�तA. डवी��ड� छAट� मीरुंत� मी�ठिदरा आहा�. पुयार्‍या�नी� वीरा गडमीथ्यावीरा �याची�. इत�/ चीले सा�मीरा� १५

मिमीकिनीट�त आटAपुत�. मीथ्यावीरा वीर्‍यानी� तयारा झाले�ले� सा�ळ�� आहा�त. यात�ले किनीसाग�किनीर्मिमी%त मीणेसाच्या आ�राची ठिदसाणेरा पु�तळ हा� किनीसाग�ची� �� वीळ अंवीणे�नी�या �ले�W त�. हा� �AहाA�वीराची� सावी�त प्र�क्षाणे�या गAष्ट. किवीकिवीधा ठिद-�तMनी किवीकिवीधा आ�रा वी भासा दखवीणेरा� हा�

�W त� पुहूनी आपुणे अंची�किबुत हाAतA. इर्थMनी र्थAड� पु�ढी� डAळ्या�नी सा�खवीणेरा� �W ष्णेची� छAट� द�ऊळ आहा�. वीरूनी खलेची ( वीड - मीनीAरा) रास्त छनी ठिदसातA. या सागळयात ए� गAष्ट मीत्र मीनीले ख�तवीMनी �त�, मिमीळ�ले त्या ठिठी�णे� मी�ठिदरा�वीरा, प्रस्तरा�वीरा, इत�� ची �या पुणे

पु�तळ्यावीराहा� लेA��नी� आपुले� नीवी� बुदनीमी �रूनी ठी�वीले�ले� आहा�त.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : राहाण्याची� साAया : गडवीरा किनीवीरा अंसा नीहा�. -��राच्या मी�ठिदरात �� वीळ २ मीणेसा� राहू -�तत. ��वीणेची� साAया : खण्याची� साAया आपुणेची �रावी�, किपुण्याची� पुणे� गडवीराआहा�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� पुण्याची� साAया आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : २ तसा.

�ळदुग�

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : १५०० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग पुलेघेरा जि�ल्हा : ठीणे�

श्रे�णे� : मीध्यामी

ठीणे� जि�ल्ह्यात�ले पुलेघेरा किवीभागत अंनी�� ड�गरा� कि�ल्ले� आहा�त. -हारा� भागपुसाMनी फरासा� ले�बु नीसाल्यामी�ळ� मी��बुई�रा�नी ए� ठिदवीसात आरामीत पुहात या�तत. हा� सावी� कि�ल्ले� ठीणे� आणिणे �व्हाराच्या सा�मी�वीरा आहा�त. ��गले खMपु अंसाल्यानी� या�र्थ� आठिदवीसा� लेA��ची� सा�ख्या मीAठी प्रमीणेवीरा आहा�. सावी� पुरिरासारा आ�हा� मीगसाले�ल्या अंवीस्था�त आहा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : खरा� पुकिहाले� तरा �ळदुग�ले गड म्हाणेणे� याAग्या नीहा�. गड अंसाल्याची� �Aणेत�हा� खMणे यावीरा नीहा�. हा� ए� ट�हा�ळणे�ची� स्थानी अंसावी� अंसा� वीटत�. गडमीर्थ म्हाणे��

ची��Aनी� आ�राची �तळ�डची हाAया. या �तळमी�ळ� हा गड ले�बुMनीहा� नी�रा�त या�तA. गडची� क्षा�त्रफळ साधाराणे अंधा� ए�रा अंसावी�. गडमीथ्याच्या खलेच्या पुठीरावीरा पुण्याची� मीAठी� ट�� आहा�. ए� ��� डद�ख�ले

आढीळत�.( कि�ल्ले दAनी स्तरा�त किवीभागले आहा�.) ( ए� गडमीर्थ आणिणे खलेची� पुठीरा ) पुठीरावीरुंनी गडमीथ्यावीरा �ण्यासा २ त� ३ पुया- या आहा�त. पुठीरावीरा पुण्याची� ए� ट�� आहा�. कि�ल्ल्यावीरुंनी सा�पुMणे� घेटमीथ्यावीरा नी�रा ठी� वीत या�त�. गडवीरा �ण्याच्या वीट : १. वीघेAबु खिंख%ड मीगt

मी��बुईहूनी किवीरारामीगtपुलेघेरा गठीवी�. अंर्थवी �ल्याणेहूनी एसा.टD. नी� पुलेघेराले �वी�. पुलेघेराहूनी मीनीAरा� ले �णेरा� बुसा पु�डवी�.'वीघेAबु' नीवीच्या द�वीळच्या र्थ�ब्यावीरा उतरावी�. या�र्थMनीची गडवीरा �ण्याची� वीट फ� टत�. या द�वीळच्या उ�वी��ड� �णे- या वीट�नी� आपुणे गडवीरा पुAहाAचीM -�तA. 'हातपु�पु' हा� खMणे लेक्षात ठी� वीणे�. हातपु�पुच्या सामीAरुंनी वीरा �णेरा� वीट पु�डवी�. हा� वीट पु�ढी� त�नी

भाग�त किवीभागले� �त�. डव्ये वी उ�व्ये बु�Mची� वीट साAडMनी ं�वी�. साराळ वीरा �णे- या वीट�नी� �ळदुग� गठीत या�तA. राहाण्याची� साAया : गडवीरा किनीवीरा अंसा नीहा�. ��वीणेची� साAया : खण्याची� साAया आपुणेची �रावी�, किपुण्याची� पुणे� गडवीरा आहा�. पुण्याची� साAया : बुरामीहा� पुण्याची� साAया आहा�. �ण्यासाठीI लेगणेरा

वी�ळ : वीघेAबु खिंख%ड�तMनी दAनी तसा लेगतत. �ण्यासाठीI उत्तामी �लेवीधा� : सावी� ऋत�त �त या�त�.

आ�Aबुगड

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग�

ड�गरारा�ग जि�ल्हा : ठीणे�

श्रे�णे� : मीध्यामी बुलेघेटच्या रा�ग�त रातनीगड आणिणे हारिराp�द्रगड या�च्या मीधाAमीधा अंगदD �ड�ले अंसाले�ले 'अं�पुवी�त' उफ� ' आ�Aबुची ड�गरा' एख

पु�राणे पु�रुंषप्रमीणे� भासातA. घेनीदट झाडझा�ड�पु�नी� नीटले�ले हा आ�Aबुची गड किगया�राAहा��साठीI ए� आगळ� वी�गळ� लेक्ष्याची ठीराले आहा�. या गडची� ३००० फM ट�ची� उभा� भिंभा%त हा� प्रस्तराराAहा��साठीI ए� मीAठी� आव्हानीची आहा�.

इकितहासा : गडची� नीवी आ�Aबु �सा� पुडले� यावीरा ए� पु�राणे�र्थ प्रशिसाद्ध आहा�. याची गडवीरा बुसाMनी वीस्थिल्मी�/ ऋषVनी� 'रामीयाणे' हा धामी�ग्रं�र्थ शिलेकिहाले. याची गडवीरा सा�तमीईनी� लेवी आणिणे �� - या�नी �न्मी ठिदले. लेवी आणिणे �� - वीस्थिल्मी�/ ऋषVनी 'आ�Aबु' म्हाणेत अंसात. म्हाणेMनीची या गडची� नीवी आ�Aबुची गड अंसा� पुडले� अं-� �र्थ सा�किगतले� �त�. या�र्थ� गडवीरा वीस्थिल्मी�/ ऋषVची आश्रेमी वी त्या�ची� सामीधा�सा�द्ध आहा�. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : पुकिहाले� वीट पु�डMनी वीस्थिल्मी�/ ऋषVच्या आश्रेमीपु-� साधाराणेत अंध्या� तसात पुAहाचीवी�. वीस्थिल्मी�/ ऋषVच्या आश्रेमी�वीळMनी गडच्या

मीथ्यावीरा �ण्यासाठीI वीट नीसाल्यानी� आपुल्याले मी�क्�मी आश्रेमीतची �रावी लेगतA. या�र्थ� गडवीरा राहाण्यासाठीI ए� �� टD आहा�. �वीळची पुण्याची झारा आहा�. �रा मी�क्�मीची �या�क्रूमी अंसा�ले तरा ��वीणेची� साAया आपुल्याले घेरूनीची �रूनी आणेवी� लेगत�. आश्रेमी�वीळMनी पु�ढी� धाबुधाब्याच्या वीट�नी� चीढीत ग�ल्यासा सा�मीरा� ए� त� दDड तसानी�तरा वीरा ए� ग�हा लेगत�. या�र्थ� लेवी�� -च्या पुदु� खड�त �Aराले�ल्या आहा�त. या�र्थ� डवी��ड� ए� पुण्याची� ट�� सा�द्ध आहा�. या ग�हा�पुया�त �ण्यासाठीI लेAख�ड� शि-ड द�ख�ले लेवील्या आहा�त. याची मीग�नी� आश्रेमीत पुरातवी�. अं- प्र�रा� मी��बुईहूनी

या�णे- या�साठीI आ�Aबुची गड ए� किनीसाग�राम्या अं-� दुग�यात्रची ठीरात�. गडच्या मीथ्यावीरा दAनी त� त�नी पुण्याची� ट�/ साAडल्यासा पुहाण्या�Aग� किवी-�ष अंसा� �हा�चीनीहा�. अंनी�� दुग�वी�रा रातनीगड - आ�Aबुची गड - हारिराp�द्रगड अंसा ४ त� ५ ठिदवीसा�ची ट्रे�� �रातत.

गडवीरा �ण्याच्या वीट : मी��बुईहूनी आसानीगवी रा�ल्वी� स्थानी�वीरा : गडवीरा �ण्याची साराळ आणिणे साAपु मीग� म्हाणे�� मी��बुईहूनी आसानीगवी रा�ल्वी� स्थानी�वीरा यावी�.

या�र्थMनी -हापुMरा या गवी� रिराक्षा�नी� अंर्थवी एसा.टD. नी� यावी�. या�र्थMनी पुहाट�ची एसा. टD नी� अंर्थवी ��पुनी� डAळख�बु- सा�� लेl मीगt'ड�णे�' या गवी�यावी�. 'ड�णे�' गवीतMनी �तनी मीध्या� ए� पुठीरा लेगत�. पुठीरावीरा त�नी वीट ए�त्र या�तत. यात�ले ए� बु;लेगड�ची� वीट साराळ वीस्थिल्मी�/

ऋषVच्या आश्रेमीपु-� घे�ऊनी �त�. दुसारा� वीट �त्रबुईच्या ड�गरात �त� आणिणे पु�ढी� '�� मी-�त' या गवीसा �ऊनी मिमीळत�. कितसारा� वीट मीत्र ��गलेत �त�. या वीट�नी� नी �णे�ची श्रे�यास्�रा.

�ल्याणे - मी�राबुड - मीळ-�� - डAळख�बु या मीग�नी� : �ल्याणे - मी�राबुड - मीळ-�� - डAळख�बु या मीग�नी� सा�द्ध ड�णे� गवी� पुAहाचीत या�त�.

�सारा - घेAटD - रा�Mरा - �� मी-�त मीग : गडवीराची मीर्थ पुहाण्यासाठीI �सारा - घेAटD - रा�Mरा - �� मी-�त मीगt�त या�त�.

राहाण्याची� साAया : गडवीरात� राहाण्यासाठीI आश्रेमी आहा�. यात २० �णे�नी राहात या�त�. ��वीणेची� साAया : या�र्थ� ��वीणेची� साAया नीसाल्यानी� ��वीणेची� साकिहात्या आपुणे स्वीत ची घे�ऊनी यावी�. पुण्याची� साAया : या�र्थ� बुरामीहा� पुण्याची झारा सातत वीहात अंसातA. �ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : ए� तसासाMचीनी : गडवीरा सापु�ची� फरा वीस्तव्ये अंसाल्यानी� याAग्या त� �ळ�� घे�णे� आवीश्या� आहा�.

�Aल्हापुMरा जि�ल्हा

पुन्हाळगड.

कि�ल्ल्याची� उ�ची� : ४०४० फM ट कि�ल्ल्याची प्र�रा : किगरा�दुग� ड�गरारा�ग �Aल्हापुMरा जि�ल्हा : �Aल्हापुMरा श्रे�णे� : साAपु� मीहाराष्ट्राच्या इकितहासात शि-वीराया�नी अंनीन्या साधाराणे मीहात्वी आहा�. त्या�च्या �राकि�द¼त�ले खरा� साAबुत� म्हाणे�� अंजिं�%क्या आणिणे बु�लेग कि�ल्ले�. शि-वीराया�च्या ��वीत�ले नीटपुMणे� घेटनी�ची साक्षा�दरा

म्हाणे�� कि�ल्ले� पुन्हाळगड. इकितहासा : हा कि�ल्ले प्रर्थमी शि-लेहारा भाA� रा� नीWसिंसा%हा याच्या �राकि�द¼त बु�धाण्यात आले. हा कि�ल्ले पुMवीl नीग �मीत�त�ले लेA���ड� हाAत. याची� पुकिहाले� नीवी 'पुन्नग्रंलेया' . अंफ�लेवीधानी�रा १८

ठिदवीसातची शि-वीराया�नी� हा कि�ल्ले २८-११- १६५९ ले घे�तले. कि�ल्ले किवी�पु�रारा�च्या तब्यात पुडले पुणे रा��नी� तA पु�न्हा घे�तले. २ मीची� १६६० मीध्या� कि�ल्यासा शिसाध्दD ��हाराची वी�ढी पुडले. १६७३ मीध्या� ��ड�� फ��द या बुराAबुरा सा;न्या पुठीवीMनी भा�दकिनीकितची उपुयाAग �रूनी कि�ल्ले तब्यात घे�तले. पु�ढी� १७१० मीध्या� पुन्हाळ �Aल्हापुMराची� रा�धानी� झाले� नी�तरा १८४४ ध्या� कि�ल्ले इ�ग्रं��च्या तब्यात

ग�ले. गडवीरा�ले पुहाण्यासाराख� ठिठी�णे� : १. रा�वीड

हा तराबुईची वीड हाAया. वीड प्र�क्षाणे�या अंसाMनी यात�ले द�वीघेरा बुघेण्यासाराख� आहा�. आ� यात नीगरापुशिले� �या�लेया , पुन्हाळ हायास्�M ले वी मिमीलेटरा� बुई� हाAस्ट�ले आहा�. २. साज्जृं�AठीI रा�वीडवीरूनी पु�ढी� ग�ल्यावीरा हा� �AठीIवी� इमीरात ठिदसात�. याची इमीरात�सा सा�भा�� रा��नी शि-वीराया�नी� या प्र�तची �राभारा पुहाण्यासा ठी�वीले� हाAत�. शि-वीराया�ची� ग�प्त खलेबुत� या�र्थ�ची चीलेत. ३. रा�दिंद%ड�

हा� दुग�मी वीट गडखले� उतरात�. याची वीट�ची उपुयाAग �रूनी शि-वीराया शिसाध्दD ��हाराची वी�ढीतMनी किनीसाटले�. हा�ची किवी-ळगडवीरा �णेरा� ए�मी�वी वीट आहा�. याची दरावी�तMनी ४५ मी;ले�ची� अं�तरा �पुMनी मीहारा� किवी-ळगडवीरा पुAहाचीले�.

४. अं�बुराखनी अं�बुराखनी हा पुMवीlची बुले�कि�ल्ले. याच्या साभाAवीत� ख�द� आहा� या�र्थ�ची ग�ग , यामी�नी आणिणे सारास्वीत� अं-� त�नी धान्या�Aठीरा� आहा�त. यात वीरा�, नीगले� आणे भात अंसा� सा�मीरा� २५ हा�रा ख�ड� धान्या

मीवीत अंसा�. याशि-वीया सारा�रा� �ची�- या , दरुंगAळ अंणिणे ट�� साळ वी;गरा� हाAत�. ५. चीरा दरावी� हा पुMवीt�ड�ले अंत्या�त मीAक्याची वी मीहात्वीची दरावी� हाAया.इ. सा १८४४ मीध्या� हा इ�ग्रं�नी� पुडMनी ट�ले. र्थAड� भाग्रंवी-�ष आ� शि-ल्ले� आहा�त. या�र्थ�ची ' शि-वी �-�द' या�ची पु�तळ आहा�. ६. साAमीळ� तलेवी गडच्या पु�ठी�लेगत हा� ए� मीAठी� तळ� आहा�. तळ्याच्या �ठीवीरा साAमी�श्र्वीरा मी�ठिदरा आहा�. ह्या मी�ठिदराले मीहारा��नी� वी त्याच्या साहास्त्र मीवीळ्या�नी� लेक्ष्या चीफ्या�ची� फ� ले� वीकिहाले� हाAत�. ७. रामीची�द्रपु�त अंमीत्या या�ची� सामीधा�

साAमी�श्र्वीरा तलेवीपुसाMनी र्थAड� पु�ढी� ग�ल्यावीरा दAनी सामीध्या ठिदसातत. त्यात�ले उ�वी��डची� रामीची�द्रपु�त अंमीत्या वी बु�Mची� त्या�च्या पुत्नी�ची�. ८. रा�ड� मीहाले याच्याची बु�Mले ए� आडवी� इमीरात ठिदसात� त्यासा रा�ड� मीहाले म्हाणेतत. वीस्त�त हा� पुग आहा� मीत्र त्यात नी�तरा �नीवीरा� बु�धात म्हाणेMनी त्याले रा�ड� मीहाले म्हाणेत. ९. सा�भा�� मी�ठिदरा त्याच्यापु�ढी� हा� ए� छAटD गढीD वी दरावी� आहा� हा� सा�भा�� मी�ठिदरा आहा�.

१०. धामी��AठीI

सा�भा�� मी�ठिदरापु�ढी� ग�ल्यावीरा हा� ए� झाA�दरा इमीरात ठिदसात� त� धामी��AठीI . सारा�रातMनी धान्या आणेMनी या�र्थ� यार्थयाAग्या दनीधामी� �रात. ११. अं�दराबुवी त�नी दरावीज्याच्या वीराच्या बु�Mले मीळवीरा ए� त�नी �मीनी�ची� , �ळ्या दगड�ची� वीस्तM ठिदसात�. हा� वीस्तM त�नी मी�ले� आहा�. सावी�त तळले खAले पुण्याची� किवीहा�रा आहा� , तरा मीधाले मी�ले रा पु�सा

आहा� त्यातMनी तटबुहा�रा �ण्यासाठीI खिखड�/वी� चीAरा दरावी� ठिदसातA. १२. मीहालेक्ष्मी� मी�ठिदरा रा�वीडतMनी बुहा�रा पुडल्यावीरा नी�हारू उनीच्या खलेच्या बु�Mसा मीहालेक्ष्मी� मी�ठिदरा आहा�. हा� गडवीरा�ले सावी�त प्रची�नी मी�ठिदरा आहा�. ह्याच्या बु�धाणे�वीरूनी त� साधाराणे १००० वीष�पुMवीlची� अंसावी� . रा�

ग�डरिरात्या भाA� याची� हा� �� लेद;वीत हाAया. १३. त�नी दरावी� हा पुणिpमी��ड�ले सावी�त मीहात्वीची दरावी� . दरावीज्या वीरा�ले नीक्षा��मी प्र�क्षाणे�या आहा�.इ. सा १६७६ मीध्या� ��ड�� फ��दनी� या�र्थMनीची अंवीघ्या ६० मीवीळ्याकिनी-� कि�ल्ले जिं�%�ले. १४. बु��प्रभा��ची पु�तळ एसा टD र्थ�ब्यावीरूनी र्थAड� खले� आल्यावीरा ए� ऐसापु;सा ची��त वी�रारात्नी बु��प्रभा�� द�-पु�ड� ह्या�ची आवी�-पुMणे� पु�तळ आहा�. गडवीरा �ण्याच्या वीट : १. चीरा दरावी� मीगt

�Aल्हापुMरा -हारातMनी ' एसा टD' बुसानी� हिं�%वी ख�ग� वीहानीनी� र्थ�ट कि�ल्यावीरा �त या�त�. हा� वीट चीरा दरावी� मीगtगडत प्रवी�- �रात�.

२. त�नी दरावी� मीगt गडवीरा �ण्यासाठीIची दुसारा मीग� त�नी दरावी�तMनी �तA. हा दरावी� त�नी मी�ले� अंसाMनी याची� बु�धा�मी शि-सा� ओतMनी �� ले�ले� आहा� राहाण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा राहाण्यासाठीI

किनीवीसास्थानी� , हा]ट�ल्सा आहा�त. ��वीणेची� साAया : किनीवीसास्थानी�मीध्या� हाAत�. पुण्याची� साAया : कि�ल्ल्यावीरा बुरामीहा� किपुण्याच्या पुण्याची� साAया आहा�.

�ण्यासाठीI लेगणेरा वी�ळ : �Aल्हापुMरा मीगtगड� रास्त्यानी� १ तसा. �ण्यासाठीI उत्तामी �लेवीधा� : सावी� ऋत�त.