36
Formelsammlung So läuft die nächste Klausur! Mathematik | Physik | Chemie

Formelsammlung Mathematik - Physik - · PDF fileBio-Test? Chemie-Klausur? Wir helfen dir, den Durchblick zu behalten. Erfahre alles über Wasser - das wohl erstaunlichste Element

Embed Size (px)

Citation preview

FormelsammlungSo läuft die nächste Klausur!

Mathematik | Physik | Chemie

Bio-Test? Chemie-Klausur?Wir helfen dir, den Durchblick zu behalten. Erfahre alles über Wasser - das wohl erstaunlichste Element. Klick dich rein und die nächste Prüfung läuft ganz von alleine. www.klassewasser.de

3

1. Nützliches1.1 Römische Zahlenzeichen 1.2 Griechisches Alphabet 1.3 Einheiten von Größen

2. Zahlenbereiche2.1 Teilbarkeiten in2.2 Termumformungen2.3 Bruchrechnen2.4 Potenzen, Wurzeln, Logarithmen2.5 Mittelwerte

3. Prozentrechnung3.1 Grundbegriffe

4. Zinsrechnung4.1 Grundbegriffe

5. Geometrie5.1 Das Dreieck5.2 Das Viereck5.3 Strahlensätze5.4 Vektoren in der Ebene5.5 Stereometrie

Inhaltsverzeichnis

*

6. Trigonometrie6.1 Kreisfunktionen6.2 Ebene Trigonometrie

7. Lösen von Gleichungen7.1 Äquivalenzumformungen7.2 Lineare Gleichungen 7.3 Quadratische Gleichungen7.4 Polynome n-ten Grades7.5 Gleichungen n-ten Grades

8. Stochastik8.1 Ereignisse8.2 Kombinatorik8.3 Wahrscheinlichkeit8.4 Verteilungen

9. Physik9.1 Größen und Einheiten

10. Chemie10.1 Formeln und Periodensystem© DSA youngstar GmbH, 2012

445

67779

10

10

1113141517

1920

2021212222

23232426

30

32

4

1. Nützliches1.1 Römische Zahlenzeichen

Römische Zahlen sind Zahlenzeichen (Symbole), die ihren Ursprung in der römischen Antike haben. Die Darstellung der Zahlen beruht auf der Addition und Subtraktion der Werte von sieben Symbolen.

Zahl Zeichen Zahl Zeichen Zahl Zeichen

1 I 11 XI 30 XXX

2 II 12 XII 40 XL

3 III 13 XIII 50 L

4 IV 14 XIV 60 LX

5 V 15 XV 99 XCIX

6 VI 16 XVI 100 C

7 VII 17 XVII 300 CCC

8 VIII 18 XVIII 400 CD

9 IX 19 XIX 500 D

10 X 20 XX 1.000 M

1.2 Griechisches Alphabet (Druckbuchstaben)

A a Alpha H h Eta N n Ny T t Tau

B b Beta Q q Theta X x Xi U u Ypsilon

G g Gamma I i Jota O o Omikron F f Phi

D d Delta K k Kappa P p Pi C c Chi

E e Epsilon L l Lambda R r Rho Y y Psi

Z z Zeta M m My S s Sigma W w Omega

Das griechische Alphabet ist die Weiterentwicklung der phönizischen Schrift. Sie wird seit dem 9. Jahrhundert v. Chr. geschrieben. Es umfasst 24 Buchstaben.

5

1.3 Einheiten von Größen

Länge1 km = 1.000 m1 m = 10 dm1 dm = 10 cm1 cm = 10 mm

1 m = 0,001 km1 dm = 0,1 m1 cm = 0,01 m1 mm = 0,1 cm

Fläche1 km2 = 100 ha1 ha = 100 a1 a = 100 m2

1 m2 = 100 dm2

1 dm2 = 100 cm2

1 cm2 = 100 mm2

1 a = 0,01 ha1 m2 = 0,01 a1 dm2 = 0,01 m2

1 cm2 = 0,0001 m2

1 mm2 = 0,01 cm2

Rauminhalt1 m3 = 1.000 dm3

1 dm3 = 1.000 cm3

1 cm3 = 1.000 mm3

1 dm3 = 0,001 m3

1 cm3 = 0,001 dm3

1 mm3 = 0,001 cm3

Volumen1 hl = 100 l1 l = 100 cl1 cl = 10 ml

1 l = 1 dm3

1 cl = 10 cm3

1 ml = 1 cm3

Masse1 t = 10 dt1 dt = 100 kg1 kg = 1.000 g1 g = 1.000 mg

1 kg = 0,001 t1 kg = 0,01 dt1 g = 0,001 kg1 mg = 0,001 g

Zeit1 Jahr = 12 Monate1 Monat = 28 - 31 Tage1 Tag = 24 h 1 h = 60 min1 min = 60 s

1 Tag = 1.440 min1 Tag ≈ 0,00274 Jahre1 Jahr ≈ 8.766 h*1 min ≈ 0,0167 h*Bedingt durch das Schaltjahr werden sechs Stunden zu einem Jahr (8.760 Stunden) dazu gerechnet.

6

Zahlen ohne Null nicht negativ positiv nicht

positiv negativ

natürliche – –

ganze

rationale

reelle

2.1 Teilbarkeit in

Teiler (t|a): t ist Teiler von a, wenn es eine Zahl b gibt, sodass t · b = a ergibt.

1) Ist t Teiler von a als auch von b, dann ist t auch Teiler der Summe a + b.2) Ist t Teiler von a als auch von b, dann ist t auch Teiler der Differenz a - b.3) Ist t Teiler von a und a Teiler von b, dann ist t auch Teiler von c (Transitivität).4) Ist t Teiler von a, dann ist t Teiler jedes Produktes a · b.

Teiler t Eine natürliche Zahl ist durch t teilbar, …

2 wenn ihre letzte Ziffer eine 2, 4, 6, 8 oder 0 ist.

3 wenn ihre Quersumme, also die Summe all ihrer Ziffern durch 3 teilbar ist.

4 wenn ihre letzten 2 Stellen durch 4 teilbar sind.

5 wenn ihre letzte Stelle eine 5 oder eine 0 ist.

6 wenn sie durch 2 und durch 3 teilbar ist.

8 wenn ihre letzten 3 Stellen durch 8 teilbar sind.

9 wenn ihre Quersumme durch 9 teilbar ist.

10 wenn ihre letzte Stelle eine 0 ist.

2. Zahlenbereiche

= {0, 1, 2, …} = {…, -2, -1, 0, 1, 2…} x x kn

,k und n� � �{ }= | = ∈ ∈ ∗

*

*

*

oder0 ≥ +

oder0 ≥ +

oder0 ≥ +

oder0 > +∗

oder0 > +∗

oder0 > +∗

oder0 ≤ −

oder0 ≤ −

oder0 ≤ −

0 oder * < −

oder0 < −∗

oder0 < −∗

*

Teilbarkeitsregeln

*

*

=

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

7

Addition Multiplikation

Kommutativgesetz a + b = b + a a · b = b · aAssoziativgesetz a + (b + c) = (a + b) + c a · (b · c) = (a · b) · cDistributivgesetz a · (b + c) = a · b + a · c

Binomische Formeln(a + b)2 = a2 + 2ab + b2

(a - b)2 = a2 - 2ab + b2

(a + b) · (a - b) = a2 - b2

2.3 Bruchrechnung

Erweitern/Kürzen

Addition/Substraktion

Multiplikation/Division

2.4 Potenzen, Wurzeln und Logarithmen

Potenz , Basis a (Grundzahl) und Exponent n (Hochzahl).

Sonderfälle sind:

Für gilt mit

2.2 Termumformungen

ab

cd

ad bcbd

+ =+

ab

cd

a db c

: =⋅

ab

a cb c

=⋅

ab

a cb c

=:

:

ab

cd

a cb d

⋅ =⋅

ab

cd

ad bcbd

− =−

a a a a mit a \ ; nn

n Faktoren a

0� ����� ����� � �= ⋅ ⋅ … ⋅ ∈ { } ∈

a a a a mit a \ ; nn

n Faktoren a

0� ����� ����� � �= ⋅ ⋅ … ⋅ ∈ { } ∈

a a , a a, aa

-nn1 0 10 1= ( ≠ ) = =

a a apq p q pq

1

= ( ) = a a p q0� � �, , ,∈ > ∈ ∈ ∗

gleiche Basis gleicher Exponent Potenzieren

a a am n m n⋅ = +

a a am n m n: = −

a b a bn n n( )⋅ = ⋅

a b a bn n n( ): = :( ) ( )a a am n mn n m= =

Potenzen

a a , a a, aa

-nn1 0 10 1= ( ≠ ) = =a a , a a, a

a-n

n1 0 10 1= ( ≠ ) = =

Nenner 0 a a , a a, aa

-nn1 0 10 1= ( ≠ ) = =

Die Gesetze gelten für alle m,n bei positiven reellen Basen. Für m,n gelten sie bei Basen aus .

a a p q0� � �, , ,∈ > ∈ ∈ ∗

a a p q0� � �, , ,∈ > ∈ ∈ ∗a a a a mit a \ ; nn

n Faktoren a

0� ����� ����� � �= ⋅ ⋅ … ⋅ ∈ { } ∈a a a a mit a \ ; nn

n Faktoren a

0� ����� ����� � �= ⋅ ⋅ … ⋅ ∈ { } ∈a a a a mit a \ ; nn

n Faktoren a

0� ����� ����� � �= ⋅ ⋅ … ⋅ ∈ { } ∈

8

a = cn ist gleich (gelesen: n-te Wurzel aus a).

Man nennt a Radikand, n Wurzelexponent, Quadratwurzel und Kubikwurzel.

a n c� �, \ 1 0∈ ∈ { }, ≥∗

Wurzelgesetze

Für alle und gilt:

1)

2) 3)

4)

Wurzeln

Das Wurzelziehen ist eine Art umgekehrtes Quadrieren: Man sucht eine Zahl, sodass das Quadrat dieser Zahl unsere ursprüngliche Zahl ergibt.

c an= a n c� �, \ 1 0∈ ∈ { }, ≥∗

a a2 = a3

Notizen

1

0

m, n \

a, b , a, b

a a a

a b a b

aa

a

ab

ab

a a a

a a

a a k

*

m n m nmn

n n n

m

nm nmn

n

nn

mn mn nm

mn nm

ma mknk *

( )

( )

{ }∈

∈ ≥

⋅ =

⋅ = ⋅

=

=

= =

=

= ∈

+

1

0

m, n \

a, b , a, b

a a a

a b a b

aa

a

ab

ab

a a a

a a

a a k

*

m n m nmn

n n n

m

nm nmn

n

nn

mn mn nm

mn nm

ma mknk *

( )

( )

{ }∈

∈ ≥

⋅ =

⋅ = ⋅

=

=

= =

=

= ∈

+

1

0

m, n \

a, b , a, b

a a a

a b a b

aa

a

ab

ab

a a a

a a

a a k

*

m n m nmn

n n n

m

nm nmn

n

nn

mn mn nm

mn nm

ma mknk *

( )

( )

{ }∈

∈ ≥

⋅ =

⋅ = ⋅

=

=

= =

=

= ∈

+

1

0

m, n \

a, b , a, b

a a a

a b a b

aa

a

ab

ab

a a a

a a

a a k

*

m n m nmn

n n n

m

nm nmn

n

nn

mn mn nm

mn nm

ma mknk *

( )

( )

{ }∈

∈ ≥

⋅ =

⋅ = ⋅

=

=

= =

=

= ∈

+

1

0

m, n \

a, b , a, b

a a a

a b a b

aa

a

ab

ab

a a a

a a

a a k

*

m n m nmn

n n n

m

nm nmn

n

nn

mn mn nm

mn nm

ma mknk *

( )

( )

{ }∈

∈ ≥

⋅ =

⋅ = ⋅

=

=

= =

=

= ∈

+

1

0

m, n \

a, b , a, b

a a a

a b a b

aa

a

ab

ab

a a a

a a

a a k

*

m n m nmn

n n n

m

nm nmn

n

nn

mn mn nm

mn nm

ma mknk *

( )

( )

{ }∈

∈ ≥

⋅ =

⋅ = ⋅

=

=

= =

=

= ∈

+

1

0

m, n \

a, b , a, b

a a a

a b a b

aa

a

ab

ab

a a a

a a

a a k

*

m n m nmn

n n n

m

nm nmn

n

nn

mn mn nm

mn nm

ma mknk *

( )

( )

{ }∈

∈ ≥

⋅ =

⋅ = ⋅

=

=

= =

=

= ∈

+

1

0

m, n \

a, b , a, b

a a a

a b a b

aa

a

ab

ab

a a a

a a

a a k

*

m n m nmn

n n n

m

nm nmn

n

nn

mn mn nm

mn nm

ma mknk *

( )

( )

{ }∈

∈ ≥

⋅ =

⋅ = ⋅

=

=

= =

=

= ∈

+

1

0

m, n \

a, b , a, b

a a a

a b a b

aa

a

ab

ab

a a a

a a

a a k

*

m n m nmn

n n n

m

nm nmn

n

nn

mn mn nm

mn nm

ma mknk *

( )

( )

{ }∈

∈ ≥

⋅ =

⋅ = ⋅

=

=

= =

=

= ∈

+

a a , a a, aa

-nn1 0 10 1= ( ≠ ) = =a n c� �, \ 1 0∈ ∈ { }, ≥∗ a n c� �, \ 1 0∈ ∈ { }, ≥∗

.

1

0

m, n \

a, b , a, b

a a a

a b a b

aa

a

ab

ab

a a a

a a

a a k

*

m n m nmn

n n n

m

nm nmn

n

nn

mn mn nm

mn nm

ma mknk *

( )

( )

{ }∈

∈ ≥

⋅ =

⋅ = ⋅

=

=

= =

=

= ∈

+

9

b = ac ist gleich c = loga b (gelesen: Logarithmus b zur Basis a).

Man nennt c Logarithmus, a Basis, b Numerus.

Insbesondere gilt: loga 1 = 0, loga a = 1,

Logarithmen

1 0 0a \ , b , b ∈ { }, ∈ >

a blog ba =

2.5 Mittelwerte

bei 2 Größen a1 , a2 bei n Größen a1 , a2,… , an

ArithmetischerMittelwert

GeometrischerMittelwert

Quadratischer Mittelwert

Der Mittelwert beschreibt den statistischen Durchschnittswert. Für den arithmeti-schen Mittelwert addiert man alle Werte eines Datensatzes und teilt die Summe durch die Anzahl aller vorhandenen Werte.

A = a a12 1 2( + )

G = a a1 22 ⋅ G = a a ... an

n1 2⋅ ⋅ ⋅

Q =n

a a a2n21

12

22 ( + + ... + )

A =n

a a ... an1

1 2( + + + )

Q a a= 12 1

2222 ( + )

g g

Achtung: log1 a ist nicht erklärt!

12

0

2 2

2 2 2

u, v

r

x

A a e

d a b c

= = ⋅

= + +

>

12

0

2 2

2 2 2

u, v

r

x

A a e

d a b c

= = ⋅

= + +

>

Logarithmengesetze

Basiswechsel log b log blog c

ln bln c

lg blg cc

a

a

= = =

u v u vlog log loga a a( ⋅ ) = +

log uv

log u log va a a= −

log u r log u rar

a = ( ∈ )

1 1log un

log u n * \an

a = ( ∈ { })

Für jede zulässige Basis, für alle und gilt:

12

0

2 2

2 2 2

u, v

r

x

A a e

d a b c

= = ⋅

= + +

>

12

0

2 2

2 2 2

u, v

r

x

A a e

d a b c

= = ⋅

= + +

>

1 0 0a \ , b , b ∈ { }, ∈ >1 0 0a \ , b , b ∈ { }, ∈ >1 0 0a \ , b , b ∈ { }, ∈ >

a blog ba =

10

Zinsen in verschiedenen Zeiträumen:

Tageszinsen: Monatszinsen:

Zinseszinsen (Endwert Kn des Anfangskapitals K0 nach n Jahren)

Grundbegriffe

Grundwert GProzentwert WProzentzahl p

Prozentsatz: p

Promillesatz: Umrechnung: 1 = 10

100

1000

100

100

100

100

100

000

000

00

p p

p

p p

g Wp

W p G

p WG

G Wp

p p

=

=

=

=⋅

=⋅

=⋅

=

100

1000

100

100

100

100

100

000

000

00

p p

p

p p

g Wp

W p G

p WG

G Wp

p p

=

=

=

=⋅

=⋅

=⋅

=

Grundbegriffe

Kapital K Zinszahl #

Zinsen Z Zinsfaktor q

Rate, Rente R Zinsdivisor D

Zinssatz des Kapitals p Anzahl der Tage tper annum (pro Jahr) p. a. Anzahl der Monate mSchuld, Darlehen S Anzahl der Jahre n

1100

100100

1100

360

100

100

100 12

100 360

100

1001000 0

0

# K t

q p p

Dp

Z K p

Z K p n

Z K p m

Z K p t #D

p ZK

K K q K p

n lg K lg Klg q

n

m

t

nn

n

n

(

(

( )

)

)

= ⋅ ⋅

=+

= +

=

=⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

⋅=

=⋅

= ⋅ = ⋅+

=−

1100

100100

1100

360

100

100

100 12

100 360

100

1001000 0

0

# K t

q p p

Dp

Z K p

Z K p n

Z K p m

Z K p t #D

p ZK

K K q K p

n lg K lg Klg q

n

m

t

nn

n

n

(

(

( )

)

)

= ⋅ ⋅

=+

= +

=

=⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

⋅=

=⋅

= ⋅ = ⋅+

=−

1100

100100

1100

360

100

100

100 12

100 360

100

1001000 0

0

# K t

q p p

Dp

Z K p

Z K p n

Z K p m

Z K p t #D

p ZK

K K q K p

n lg K lg Klg q

n

m

t

nn

n

n

(

(

( )

)

)

= ⋅ ⋅

=+

= +

=

=⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

⋅=

=⋅

= ⋅ = ⋅+

=−

1100

100100

1100

360

100

100

100 12

100 360

100

1001000 0

0

# K t

q p p

Dp

Z K p

Z K p n

Z K p m

Z K p t #D

p ZK

K K q K p

n lg K lg Klg q

n

m

t

nn

n

n

(

(

( )

)

)

= ⋅ ⋅

=+

= +

=

=⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

⋅=

=⋅

= ⋅ = ⋅+

=−

1100

100100

1100

360

100

100

100 12

100 360

100

1001000 0

0

# K t

q p p

Dp

Z K p

Z K p n

Z K p m

Z K p t #D

p ZK

K K q K p

n lg K lg Klg q

n

m

t

nn

n

n

(

(

( )

)

)

= ⋅ ⋅

=+

= +

=

=⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

⋅=

=⋅

= ⋅ = ⋅+

=−

1100

100100

1100

360

100

100

100 12

100 360

100

1001000 0

0

# K t

q p p

Dp

Z K p

Z K p n

Z K p m

Z K p t #D

p ZK

K K q K p

n lg K lg Klg q

n

m

t

nn

n

n

(

(

( )

)

)

= ⋅ ⋅

=+

= +

=

=⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

⋅=

=⋅

= ⋅ = ⋅+

=−

1100

100100

1100

360

100

100

100 12

100 360

100

1001000 0

0

# K t

q p p

Dp

Z K p

Z K p n

Z K p m

Z K p t #D

p ZK

K K q K p

n lg K lg Klg q

n

m

t

nn

n

n

(

(

( )

)

)

= ⋅ ⋅

=+

= +

=

=⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

⋅=

=⋅

= ⋅ = ⋅+

=−

1100

100100

1100

360

100

100

100 12

100 360

100

1001000 0

0

# K t

q p p

Dp

Z K p

Z K p n

Z K p m

Z K p t #D

p ZK

K K q K p

n lg K lg Klg q

n

m

t

nn

n

n

(

(

( )

)

)

= ⋅ ⋅

=+

= +

=

=⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

⋅=

=⋅

= ⋅ = ⋅+

=−

#( = 1

100⋅K ⋅t)

q( =100+ p100

=1+ p100

)

D=( 360

p)

Z = K ⋅p100

Zn =K ⋅p⋅n100

Zm = K ⋅p⋅m100⋅12

Zt =K ⋅p⋅t

100⋅360=#D

p= Z ⋅100K

Kn =K0⋅qn =K0 ⋅

100+p100

⎛⎝⎜

⎞⎠⎟n

n= lg Kn− lg K0

lg q

1100

100100

1100

360

100

100

100 12

100 360

100

1001000 0

0

# K t

q p p

Dp

Z K p

Z K p n

Z K p m

Z K p t #D

p ZK

K K q K p

n lg K lg Klg q

n

m

t

nn

n

n

(

(

( )

)

)

= ⋅ ⋅

=+

= +

=

=⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

⋅=

=⋅

= ⋅ = ⋅+

=−

3.1 Grundbegriffe

4.1 Grundbegriffe

100

1000

100

100

100

100

100

000

000

00

p p

p

p p

g Wp

W p G

p WG

G Wp

p p

=

=

=

=⋅

=⋅

=⋅

=

3. Prozentrechnung

4. Zinsrechnung

100

1000

100

100

100

100

100

000

000

00

p p

p

p p

g Wp

W p G

p WG

G Wp

p p

=

=

=

=⋅

=⋅

=⋅

=

100

1000

100

100

100

100

100

000

000

00

p p

p

p p

g Wp

W p G

p WG

G Wp

p p

=

=

=

=⋅

=⋅

=⋅

=

100

1000

100

100

100

100

100

000

000

00

p p

p

p p

g Wp

W p G

p WG

G Wp

p p

=

=

=

=⋅

=⋅

=⋅

=

100

1000

100

100

100

100

100

000

000

00

p p

p

p p

g Wp

W p G

p WG

G Wp

p p

=

=

=

=⋅

=⋅

=⋅

=

Jahreszinsen: Rendite:

11

5. Geometrie

Gleichschenkliges Dreieck

a = b; U = 2a + c

Gleichseitiges Dreieck

U = 3a

5.1 Das Dreieck

α β= α β=

c

ahc

b

A B

C

h a cc14

2 2= −

, ,α β γ

A a4

32

=

60α β γ= = =

h a2

3=

α β=

A c hc12

= ⋅

1100

100100

1100

360

100

100

100 12

100 360

100

1001000 0

0

# K t

q p p

Dp

Z K p

Z K p n

Z K p m

Z K p t #D

p ZK

K K q K p

n lg K lg Klg q

n

m

t

nn

n

n

(

(

( )

)

)

= ⋅ ⋅

=+

= +

=

=⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

=⋅ ⋅

⋅=

=⋅

= ⋅ = ⋅+

=−

Seiten a, b, c Winkel Höhe h Flächeninhalt A Umfang U

Umkreismittelpunkt UDer Schnittpunkt der drei Mittelsenkrechten.

Inkreismittelpunkt MDer Schnittpunkt der drei Winkelhalbierenden.

Höhenschnittpunkt HDie Schnittstelle der drei Höhen.

Schwerpunkt SDer Schnittpunkt der drei Seitenhalbierenden. Er teilt jede Seitenhal-bierende vom Eckpunkt des Dreiecks aus im Verhältnis 2 : 1.

S

U

M

H

c

ab

A B

C

12

Allgemeines Dreieck

U = a + b + c

180α β γ+ + =

A a h b h c ha b c12

12

12

= ⋅ = ⋅ = ⋅

c

ab

A B

C

hc

α β= α β=

, ,α β γ

Rechtwinkliges Dreieck

U = a + b + c

Satz des Pythagoras: a2 + b2 = c2

Kathetensatz: a2 = c · p; b2 = c · q Höhensatz: h2 = p · q

Hypotenusenabschnitte: p + q = c

90γ =

c

ab

A B

C

hc

q p

Dreiecke sind kongruent, wenn sie in

drei Seitenlängen übereinstimmen a = a´; b = b´; c = c´ sss

zwei Seitenlängen und dem von diesen Seiten eingeschlossenen Winkel über-einstimmen

z.B.: a = a´; b = b´; = ´ sws

zwei Seiten und dem Gegenwinkel der längeren Seite übereinstimmen z.B.: a = a´; b = b´ ; = ´ (b>a) SsW

einer Seite und den anliegenden Win-keln übereinstimmen z.B.: a = a´; = ´; = ´; wsw

, ,α β γ, ,α β γ

, ,α β γ, ,α β γ

Kongruenzsätze

, ,α β γ, ,α β γ, ,α β γ, ,α β γ

13

Beliebiges Viereck

Rechteck

Alle Innenwinkel betragen 90°. Die Diagonalen sind gleich lang und halbieren einander.

M Mittelpunkt

e, f Schrägachsen

m1 , m2 Symmetrieachsen

a = c; b = d

U = 2(a+b); A = a · b

Quadrat

Alle Innenwinkel betragen 90°. Die Diagonalen sind zueinander senkrecht. M ist Mittelpunkt und Drehzentrum.

e, f , m1 , m2 Symmetrieachsen

und a = b = c = d

U = 4a; A = a2 = ∙ e2

A a

b

c

d

B

D C

feM

m1

m2

A a

b

c

d

B

D C

Mm2

e f

m1

5.2 Das Viereck

360α β γ δ+ + + = °

90α β γ δ= = = = °

e f a b2 2= = +

90α β γ δ= = = = °

e f a ;2= = e f⊥

AB

D C

α β=

α β=e

f90α β γ δ= = = = ° , ,α β γ

A a h b h c ha b c12

12

12

= ⋅ = ⋅ = ⋅

14

Parallelogramm

Gegenüberliegende Seiten sind zueinander parallel und gleich lang. Gegenüberliegende Winkel sind gleich groß.

M Mittelpunkt und Drehzentrum

e, f , m1 , m2 Schrägachsen

und

a = c; b = d; e und f halbieren sich.

U = 2(a+b); A = a · ha

5.3 Strahlensätze, Teilungen einer Strecke

1) Wenn , dann und umgekehrt.

2) Wenn , dann .

1) T teilt im Verhältnis t, wenn .

2) T teilt im Verhältnis x, wenn .

Zusammenhang:

A

A'B'

BS

A

TB

Werden zwei von einem Punkt ausgehende Strahlen von zwei Parallelen geschnitten, so verhalten sich die Abschnitte auf dem einen Strahl wie die entsprechenden Ab-schnitte auf dem anderen.

a cb d

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

t xx

( x )

1

1

=−

t xx

( x )

1

1

=−

Strahlensätze

Teilverhältnis

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

A a

b

c

d

B

D C

M

m1

m2

fe ha

15

Harmonische Teilung

C und D teilen harmonisch, wenn von C im Verhältnis t und von D im Verhältnis -t geteilt wird.

C und D teilen harmonisch, wenn

1) A, B, C und D auf einer Geraden liegen,

2) und und

3)

Die Halbierenden eines Dreiecksinnenwinkels und seines Nebenwinkels teilen die Gegenseite harmonisch im Verhältnis der anliegenden Seiten:

T mit teilt nach dem Goldenen Schnitt, wenn oder

oder

A BC D

a

a

b

a||b

a

x

x a–xA

BT

a2

a2

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

AA'BB'

SA : SB = SA' : SB'

SA : SB = AA' : BB'

AT

= t ⋅TB

AT

= x ⋅AB

TB

AB

C∈AB,

D∉AB,

C ≠ B

D ≠ B

T ∈AB

x = AT = 1

2⋅ AB ( 5 −1 )

AD : BD AC : BC .=

AT : TB AU : UB b : a= =

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

2 2

AB : AT AT : TB

x AT AB TB

=

= = ⋅2 2

AB : AT AT : TB

x AT AB TB

=

= = ⋅

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

5.4 Vektoren in der Ebene

Eine Klasse paralleler Pfeile mit gleicher Länge und gleicher Richtung heißt Vektor.

Die Länge eines Repräsentanten des Vektors bezeichnet man als Betrag des Vektors und schreibt: .

Als Nullvektor bezeichnet man einen Vektor mit dem Betrag 0:

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

o AA BB� � �� � ��= = …

Goldener Schnitt

12

5 1

AA' BB'

SA : SB SA' : SB'

SA : SB AA' : BB'

AT t TB

AT x AB

TB

AB

C AB,

D AB,

C B

D B

T AB

x AT AB ( )

� �� ���

� �� � ��

���

� ��

=

=

= ⋅

= ⋅

= = ⋅ −

ο

ο

16

Einheitsvektor: Vektor mit dem Betrag 1

Zwei Vektoren und sind gleich genau dann, wenn gilt:

(Parallelität), (gleiche Orientierung) und (gleiche Länge)

Die Addition + in der Menge V der Vektoren ist folgendermaßen erklärt:

S-Multiplikation (Multiplikation von Vektoren mit reellen Zahlen):

Ist ein Vektor und r eine reelle Zahl, so ist auch ein Vektor. Seine Eigenschaften sind:

1)

2) Wenn und , dann hat die gleiche Richtung wie .

3) Wenn und , dann hat entgegengesetzte Richtung wie .

Zwei Vektoren und heißen linear unabhängig, wenn sich keiner der Vektoren als Viel-faches des anderen darstellen lässt. Sie sind linear unabhängig, wenn die Gleichung:

nur die Lösung x = y = 0 besitzt, sofern und .

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

ab

ab

ab

ABBCAC

ACABBC

ra

rara

r

ao

(rs)arasa

r(ab)rarb;

(rs)ar(sa).

xaybo

���

��

��

���������

���������

��

��

���

����

��

���

↑↑

=

+=

−=

⋅=⋅

<

+⋅=⋅+⋅

⋅+=⋅+⋅

⋅=⋅⋅

⋅+⋅=

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

Addition von Vektoren

Differenz zweier Vektoren

Regeln

Lineare Unabhängigkeit

0

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

0

0

0

a

b

a b

a b

a b

AB BC AC

AC AB BC

r a

r a r a

r

a o

( r s ) a r a s a

r ( a b ) r a r b ;

( r s )a r ( s a ).

x a y b o

���

� �

� �

� �� � �� � ��

� �� � �� � ��

� �

� �

� � �

� � � �

� �

� � �

↑↑

=

+ =

− =

⋅ = ⋅

<

+ ⋅ = ⋅ + ⋅

⋅ + = ⋅ + ⋅

⋅ = ⋅ ⋅

⋅ + ⋅ =

ο

ο

ο

17

5.5 Stereometrie

Bezeichnungen

d räumliche Diagonale r Radius Umkugel AO Oberfläche

h räumliche Höhe r Radius Inkugel AM Mantelfläche

s Länge der Seitenkanten V Volumen AG Grundfläche

Eulerscher Polyedersatz:Für ein konvexes Polyeder mit f Flächen, k Kanten und e Ecken ( f-Flach) gilt: e + f - k=2.

V = · AG · h

AO = AG + AM

V = a3

AO = 6a2

a

bc

h

a

aa

13

23

2

13

13

2

V A h

r a

a

V A h r h

G

G

ρ

π

= ⋅ ⋅

=

=

= ⋅ ⋅ = ⋅ ⋅

13

23

2

13

13

2

V A h

r a

a

V A h r h

G

G

ρ

π

= ⋅ ⋅

=

=

= ⋅ ⋅ = ⋅ ⋅

13

23

2

13

13

2

V A h

r a

a

V A h r h

G

G

ρ

π

= ⋅ ⋅

=

=

= ⋅ ⋅ = ⋅ ⋅

d12

0

2 2

2 2 2

u, v

r

x

A a e

d a b c

= = ⋅

= + +

>Polyeder (Vielflach)

Quader

Pyramide

Hexaeder (Würfel)

bzw.

V = a · b · c

AO = 2 · (ab + bc + ca)

d2 = a2 + b2 + c2

M = 2(ac + bc)

AG

r

18

Drehzylinder (gerader Kreiszylinder)

Kugelabschnitt:

Kugelausschnitt:

Kugelschicht:

(Kugelkappe)

h

r

r

hs

13

23

2

13

13

2

V A h

r a

a

V A h r h

G

G

ρ

π

= ⋅ ⋅

=

=

= ⋅ ⋅ = ⋅ ⋅

43

16

3 3V r dπ π= ⋅ =

2

33 1

63

2

23

2 12

2

16

3 3

2

212 2

12 2

2

1

12 2

22 2

a

V h ( r h) h( r h )

A rh ( r h )

V r h

A r h h( r h) A r r

V d d

A rd

M

O M

M

ππ

π π

π

π π

π

π

( )

= ⋅ − = +

= = +

=

= + − =

= + +

=

2

33 1

63

2

23

2 12

2

16

3 3

2

212 2

12 2

2

1

12 2

22 2

a

V h ( r h) h( r h )

A rh ( r h )

V r h

A r h h( r h) A r r

V d d

A rd

M

O M

M

ππ

π π

π

π π

π

π

( )

= ⋅ − = +

= = +

=

= + − =

= + +

=

2

33 1

63

2

23

2 12

2

16

3 3

2

212 2

12 2

2

1

12 2

22 2

a

V h ( r h) h( r h )

A rh ( r h )

V r h

A r h h( r h) A r r

V d d

A rd

M

O M

M

ππ

π π

π

π π

π

π

( )

= ⋅ − = +

= = +

=

= + − =

= + +

=

a2

⎛⎝⎜

⎞⎠⎟

V = π3⋅h2(3r −h) = 1

6πh(3r1

2 +h2 )

AM = 2πrh=π ( r12 +h2 )

V = 2

3πr2h

AO = 2πr h+ 1

2h(2r −h)⎛

⎝⎜⎞⎠⎟ AM =πr1r

V = 1

6πd 3ς1

2 +3ς 222 +d2( )

AM = 2πrd

a2

⎛⎝⎜

⎞⎠⎟

V = π3⋅h2(3r −h) = 1

6πh(3r1

2 +h2 )

AM = 2πrh=π ( r12 +h2 )

V = 2

3πr2h

AO = 2πr h+ 1

2h(2r −h)⎛

⎝⎜⎞⎠⎟ AM =πr1r

V = 1

6πd 3ς1

2 +3ς 222 +d2( )

AM = 2πrd

2

33 1

63

2

23

2 12

2

16

3 3

2

212 2

12 2

2

1

12 2

22 2

a

V h ( r h) h( r h )

A rh ( r h )

V r h

A r h h( r h) A r r

V d d

A rd

M

O M

M

ππ

π π

π

π π

π

π

( )

= ⋅ − = +

= = +

=

= + − =

= + +

=

Drehkegel (gerader Kreiskegel)

Kugel

r

h

dr1

1

2

vv

A r s

A r r s

M

O

π

π ( )

=

= +

2

2

2V A h r h

A r h

A r r h

G

M

O

π

π

π ( )

= ⋅ = ⋅

= ⋅

= +

4 2 2A r dO π π= =

2

2

2V A h r h

A r h

A r r h

G

M

O

π

π

π ( )

= ⋅ = ⋅

= ⋅

= +

2

2

2V A h r h

A r h

A r r h

G

M

O

π

π

π ( )

= ⋅ = ⋅

= ⋅

= +

A r s

A r r s

M

O

π

π ( )

=

= +

2

33 1

63

2

23

2 12

2

16

3 3

2

212 2

12 2

2

1

12 2

22 2

a

V h ( r h) h( r h )

A rh ( r h )

V r h

A r h h( r h) A r r

V d d

A rd

M

O M

M

ππ

π π

π

π π

π

π

( )

= ⋅ − = +

= = +

=

= + − =

= + +

=

19

6. Trigonometrie6.1 Kreisfunktionen

Darstellung am Einheitskreis (r=1), dessen Mittelpunkt im Ursprung O eines kartesischen Koordinatensystems liegt. P (u | v) ist ein beliebiger Punkt auf dem Einheitskreis, womit jeder beliebige – im Gegenuhrzeigersinn orientierte – Winkel sein kann.

(Abszisse von P) (Ordinate von P)

c Hypothenuseb Ankathete zu und Gegenkathete zua Gegenkathete zu und Ankathete zu

(Sinusfunktion) (Cosinusfunktion)

(Tangensfunktion) (Cotangensfunktion)

(entsprechend bei cos, tan und cot)

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

O A

y

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

P (u | v)

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

x

P (u | v)

A x

y

O

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

90α β γ δ= = = = °90α β γ δ= = = = °

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

A B

C

b

c

a

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

Es gilt:

Darstellung am rechtwinkligen Dreieck

Funktionsdarstellung

Zusammenhänge zwischen den Kreisfunktionen

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

20

6.2 Ebene Trigonometrie

Sinussatz:

Kosinussatz:

Tangenssatz:

Dreiecksinhalt:

Radius Inkugel:

Projektionssatz:

c a b ab cos

asin

bsin

csin

r

tan

tan

a ba b

A ab sin

( s a ) tan a

a b cos c cos

2

2

2

2

12

2

2 2 2 γ

α β γ

α β

α β

γ

ρ

γ β

= + − ⋅

= = =

+

−=

+

= ⋅

= − ⋅

= ⋅ + ⋅

c a b ab cos

asin

bsin

csin

r

tan

tan

a ba b

A ab sin

( s a ) tan a

a b cos c cos

2

2

2

2

12

2

2 2 2 γ

α β γ

α β

α β

γ

ρ

γ β

= + − ⋅

= = =

+

−=

+

= ⋅

= − ⋅

= ⋅ + ⋅

c a b ab cos

asin

bsin

csin

r

tan

tan

a ba b

A ab sin

( s a ) tan a

a b cos c cos

2

2

2

2

12

2

2 2 2 γ

α β γ

α β

α β

γ

ρ

γ β

= + − ⋅

= = =

+

−=

+

= ⋅

= − ⋅

= ⋅ + ⋅

c a b ab cos

asin

bsin

csin

r

tan

tan

a ba b

A ab sin

( s a ) tan a

a b cos c cos

2

2

2

2

12

2

2 2 2 γ

α β γ

α β

α β

γ

ρ

γ β

= + − ⋅

= = =

+

−=

+

= ⋅

= − ⋅

= ⋅ + ⋅

c a b ab cos

asin

bsin

csin

r

tan

tan

a ba b

A ab sin

( s a ) tan a

a b cos c cos

2

2

2

2

12

2

2 2 2 γ

α β γ

α β

α β

γ

ρ

γ β

= + − ⋅

= = =

+

−=

+

= ⋅

= − ⋅

= ⋅ + ⋅

c a b ab cos

asin

bsin

csin

r

tan

tan

a ba b

A ab sin

( s a ) tan a

a b cos c cos

2

2

2

2

12

2

2 2 2 γ

α β γ

α β

α β

γ

ρ

γ β

= + − ⋅

= = =

+

−=

+

= ⋅

= − ⋅

= ⋅ + ⋅

7. Lösen von Gleichungen7.1 Äquivalenzumformungen

Äquivalenzumformungen linearer Gleichungen

1) Addieren derselben Zahl zu beiden Seiten einer Gleichung; die übrigen Gleichungen bleiben unverändert.

2) Multiplizieren beider Seiten einer Gleichung mit derselben, von Null verschiedenen Zahl; die übrigen Gleichungen bleiben unverändert.

3) Ersetzen einer Gleichung durch die Summe, gebildet aus dieser Gleichung und einer anderen des Systems; die übrigen Gleichungen bleiben unverändert.

Zwei Gleichungen gelten als äquivalent, wenn sie die gleiche Lösungsmenge besitzen.

Notizen

2 1 90

180

1

1

1 1

1 1

2 2

22

22

2 2

AOP

cos u

sin v

tan sincos

( k )

cot cossin

k

k

ac

sin cos

bc

cos sin

ab

tan cot

ba

cot tan

sin : sin

cos : cos

tan : tan

cot : cot

sin cos

cottan

tancos

cotsin

sin (sin )

α

α

ααα

α

ααα

α

α β

α β

α β

α β

α α

α α

α α

α α

α α

αα

αα

αα

α α

=

=

=

≠ + ⋅

=

≠ ⋅

= =

= =

= =

= =

+ =

=

+ =

+ =

=

21

7.2 Lösen linearer Gleichungen und Gleichungssysteme

1) Beide Gleichungen addieren/subtrahieren, um eine Gleichung mit nur einer Variablen, zum Beispiel x, zu erhalten.2) Diese Gleichung nach der Variablen x auflösen.3) x in eine Ausgangsgleichung einsetzen und y ermitteln.

1) Beide Gleichungen nach einer Variablen (zum Beispiel x) auflösen.2) Den Term für x aus der ersten und zweiten Gleichung gleichsetzen und y ermitteln.3) y in eine Ausgangsgleichung einsetzen und x ermitteln.

1) Eine Gleichung nach x auflösen.2) Den Term für x in die zweite Gleichung einsetzen und y ermitteln.3) y in die erste Gleichung einsetzen und x ermitteln.

7.3 Lösen quadratischer Gleichungen

QuadratischeGleichungen

allgemeine Form: ax2 + bx + c = 0, wobei a, b, c konstant und a 0Normalform: x2 + px + q = 0, wobei p, q konstant

LösungsformelnFür allgemeine Form Für Normalform

x ba

b aca, 24

41 2

2

2= − ±− x p p q, 2 21 2

2( )= − ± −

Additionsverfahren mit zwei Variablen

Gleichsetzungsverfahren mit zwei Variablen

Einsetzungsverfahren mit zwei Variablen

Gauß'sches Verfahren

a11x1 + a12x2 + a13x3 + … + a1nxn = b1

a21x1 + a22x2 + a23x3 + … + a2nxn = b2

a31x1 + a32x2 + a33x3 + … + a3nxn = b3

… …an1x1 + an2x2 + an3x3 + … + annxn = bn

a11x1 + a12x2 + a13x3 + … + a1nxn = b1

a'22x2 + a'23x3 + … + a'2nxn = b'2 a'33x3 + … + a'3nxn = b'3

…a'nnxn = b'n

22

7.4 Polynome n-ten Grades

Polynom n-ten Grades: Pn(x) = anxn + an-1xn-1 + … + a1x + a0 ; (an 0)

Satz: Für Pn(x0 ) = 0 mit x0 0 ist: Pn(x) = (x - xo )

7.5 Gleichungen n-ten Grades

Eine Gleichung n-ten Grades anxn + an-1xn-1 + … + a1x + a0 = 0; (an 0)

lässt sich bei Kenntnis der Lösung x0 durch Abspalten des Linearfaktors x - x0 auf eine Gleichung vom Grad n - 1 reduzieren.

Eine Gleichung n-ten Grades hat höchstens n verschiedene Lösungen. Ist n ungerade, so hat die Gleichung mindestens eine reelle Lösung. Bei komplexen Zahlen als Lösung hat die Gleichung genau n Lösungen.

Diskriminante

Anzahl der Lösungen

Falls D > 0: zwei Lösungen

und

Falls D = 0: genau eine Lösung,

Falls D < 0: keine Lösung im Bereich der reellen Zahlen

Satz von Vieta Hat x2 + px + q = 0 die Lösungen x1 und x2 , dann gilt:x1 + x2 = -p und x1 · x2 = q

Linearfaktor-zerlegung

Hat x2 + px + q = 0 die Lösungen x1 und x2 , dann gilt:x2 + px + q = (x - x1 ) · (x - x2 ) = 0

Quadratische Ergänzung x2 + px + q =

D p q, daher x p D,2 22

1 2( )= − = − ±

x x p21 2= = −

x p p q2 21

2( )= − ± − x p p q2 22

2( )= − ± −

x p p q2 2

2 2( ) ( )+ − +

a x ax

( x x ) P ( x )nn

n1 0

00 1( )+…− = − ⋅−

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

x p p q2 22

2( )= − ± −

23

8. Stochastik

Die Anzahl der Elemente der endlichen Mengen sei

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

falls = für alle

Summenregel

Produktregel

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

Wahrscheinlichkeitssprache Symbol Mengensprache

Ergebnisraum S (auch Ω) Grundmenge

Ereignis A Teilmenge

Elementarereignis {ai} einelementige Teilmenge

Ereignisraum P (S) Potenzmenge

sicheres Ereignis, unmögliches Ereignis

S, Grundmenge,leere Menge

A oder B Vereinigung

A und B Durchschnitt

Gegenereignis Komplement

A und B sind unvereinbar A und B sind elementefremd

8.1 Ereignisse

A B

A B

A

A B φ

∩ =

A B

A B

A

A B φ

∩ =

A B

A B

A

A B φ

∩ =

A B

A B

A

A B φ

∩ =

8.2 Kombinatorik

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

A B

A B

A

A B φ

∩ =

24

8.3 Wahrscheinlichkeit

S = {a1 , a2 , … , an } sei die endliche Ergebnismenge eines Zufallsexperiments.

Wahrscheinlichkeit von Ergebnissen: Die Funktion P : S mit

1) für alle ai 2)

heißt Wahrscheinlichkeitsfunktion auf S.

P(ai ) ist die Wahrscheinlichkeit des Ergebnisses ai .

Wahrscheinlichkeit von Ereignissen: Die Funktion P : P (S) mit

1) für alle ai 2) 3) 4)

heißt Wahrscheinlichkeitsfunktion auf der Potenzmenge P (S).P(A) ist die Wahrscheinlichkeit des Ereignisses A.

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

Urnenmodell:Aus einer Urne mit n Kugeln werdenk Kugeln gezogen

Alphabet:n Buchstaben und k Plätze Anzahl A

Ziehen mit Zurücklegen mit Berücksichtigung der Reihenfolge

k-Tupel mit Wiederholung A = nk

(Variation)

Ziehen ohne Zurücklegen mit Berücksichtigung der Reihenfolge

k-Tupel ohne Wiederholung

(Variation)

Sonderfall:Vollerhebung

n-Tupel ohne Wiederholung A = n!

Ziehen ohne Zurücklegen ohne Berücksichtigung der Reihenfolge

k-elementige Teilmenge(Kombination)

Ziehen mit Zurücklegen ohne Berücksichtigung der Reihenfolge

Anordnung auf k Plätzen mit Wiederholung ohne Berücksichtigung der Reihenfolge (Kombination)

11

2

1 2 1 2 1 2

1 2 3 1 2 3 1 2 2 3 3 1 1 2 3

1 2 1 2

1 2 1 2

1 2

1 2

| A A | | A | | A | | A A |

| A A A | | A | | A | | A | | A A | | A A | | A A | | A A A |

| A A A | | A | | A | | A |,

A A

i k

| A A A | | A | | A | | A |

A n!( n k )!

Ank

n!k! ( n k )!

An k

n

n! n e n

A , A , A

| A | , | A | , | A |

n n

i k

n n

n n

n

n

π

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

∪ ∪ ∪ = + + …+

⋅ ⋅ … ⋅ = ⋅ ⋅ … ⋅

=−

= =⋅ −

=− +

≈ ⋅ ⋅

| A1∪ A2 | = | A1 |+ | A2 |− | A1∩ A2 |

| A1∪ A2∪ A3 | = | A1 |+ | A2 |+ | A3 |− | A1∩ A2 |− | A2∩ A3 |− | A3∩ A1 |+ | A1∩ A2∩ A3 |

| A1∪ A2∪ K ∪ An | = | A1 |+ | A2 |+ …+| An |,

Ai ∩ Ak

i ≠ k

| A1 ⋅A2 ⋅… ⋅An | = | A1 | ⋅ | A2 | ⋅… ⋅ | An |

A= n!(n− k )!

A=nk

⎛⎝⎜

⎞⎠⎟

= n!k! ⋅( n− k )!

A=n−1+ kn−1

⎛⎝⎜

⎞⎠⎟

n! ≈ nn ⋅e−n ⋅ 2πn

| A1∪ A2 | = | A1 |+ | A2 |− | A1∩ A2 |

| A1∪ A2∪ A3 | = | A1 |+ | A2 |+ | A3 |− | A1∩ A2 |− | A2∩ A3 |− | A3∩ A1 |+ | A1∩ A2∩ A3 |

| A1∪ A2∪ K ∪ An | = | A1 |+ | A2 |+ …+| An |,

Ai ∩ Ak

i ≠ k

| A1 ⋅A2 ⋅… ⋅An | = | A1 | ⋅ | A2 | ⋅… ⋅ | An |

A= n!(n− k )!

A=nk

⎛⎝⎜

⎞⎠⎟

= n!k! ⋅( n− k )!

A=n−1+ kn−1

⎛⎝⎜

⎞⎠⎟

n! ≈ nn ⋅e−n ⋅ 2πn

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

25

Eigenschaften

(Nichtnegativität) falls (Additivität)P (S) = 1 (Normiertheit)

Diese drei Eigenschaften (auch Kolmogorow-Axiome genannt) kennzeichnen nach Kolmogo-row eine Wahrscheinlichkeitsfunktion. Die Wahrscheinlichkeiten von Ereignissen sind damit nicht festgelegt.

Weitere Eigenschaften:

(allgemeine Additivität)

(Satz vom Gegenereignis) (Monotonie)

(Wahrscheinlichkeit bei einer Zerlegung)

falls B1 , … , Bn eine Zerlegung von S ist.

Alle n Ergebnisse haben die gleiche Wahrscheinlichkeit (Laplace-Wahrscheinlichkeit).

Warscheinlichkeit eines Ereignisses A:

PB(A) ist für die Wahrscheinlichkeit von A unter der Bedingung B. Es gilt:

Multiplikationssatz:

Unabhängige Ereignisse A und B:

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

0

1

1

1

1

P ( A) P( A B )P( B )

P( B )

P( A B ) P( A) P ( B ) P( B ) P ( A)

P( A B ) P( A) P( B )

B

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

P ( B ) P( B ) P ( A)P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P ( B )P( B ) P ( A)

P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

A B

B B

B n B

AB

B B

A kk B

B n B

n

k

n

=∩

∩ = ⋅ = ⋅

∩ = ⋅

= ⋅ + ⋅

= ⋅ +…+ ⋅

=⋅

⋅ + ⋅

=⋅

⋅ +…+ ⋅

0

1

1

1

1

P ( A) P( A B )P( B )

P( B )

P( A B ) P( A) P ( B ) P( B ) P ( A)

P( A B ) P( A) P( B )

B

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

P ( B ) P( B ) P ( A)P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P ( B )P( B ) P ( A)

P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

A B

B B

B n B

AB

B B

A kk B

B n B

n

k

n

=∩

∩ = ⋅ = ⋅

∩ = ⋅

= ⋅ + ⋅

= ⋅ +…+ ⋅

=⋅

⋅ + ⋅

=⋅

⋅ +…+ ⋅

0

1

1

1

1

P ( A) P( A B )P( B )

P( B )

P( A B ) P( A) P ( B ) P( B ) P ( A)

P( A B ) P( A) P( B )

B

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

P ( B ) P( B ) P ( A)P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P ( B )P( B ) P ( A)

P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

A B

B B

B n B

AB

B B

A kk B

B n B

n

k

n

=∩

∩ = ⋅ = ⋅

∩ = ⋅

= ⋅ + ⋅

= ⋅ +…+ ⋅

=⋅

⋅ + ⋅

=⋅

⋅ +…+ ⋅

0

1

1

1

1

P ( A) P( A B )P( B )

P( B )

P( A B ) P( A) P ( B ) P( B ) P ( A)

P( A B ) P( A) P( B )

B

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

P ( B ) P( B ) P ( A)P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P ( B )P( B ) P ( A)

P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

A B

B B

B n B

AB

B B

A kk B

B n B

n

k

n

=∩

∩ = ⋅ = ⋅

∩ = ⋅

= ⋅ + ⋅

= ⋅ +…+ ⋅

=⋅

⋅ + ⋅

=⋅

⋅ +…+ ⋅

⊆⇒⊆

Laplace-Experiment

Bedingte Wahrscheinlichkeit

⊆⇒

0

1

0

1

0

0

1

1

1

1

1

1

P( a )

P( a )

P({ a })

P({ a })

P({ a })

P( )

P( A)

P( A B ) P( A) P( B ),

A B

P( S )

P( A B ) P( A) P( B ) P( A B )

P( A B C ) P( A) P( B ) P( C ) P( A B ) P( B C ) P( C A) P( A B C )

P( A ) P( A)

A B P( A) P( B )

P( A) P( A B ) P( A B )

P( A) P( A B ) P( A B ),

n

P( A) | A|| S |

| A|n

i

ii

n

i

ii

n

ia A

n

i

=

=

∅ =

∪ = +

∩ =∅

=

∪ = + − ∩

∪ ∪ = + + − ∩ − ∩ − ∩ + ∩ ∩

= −

= ∩ + ∩

= ∩ + + ∩

= =

=

=

26

0

1

1

1

1

P ( A) P( A B )P( B )

P( B )

P( A B ) P( A) P ( B ) P( B ) P ( A)

P( A B ) P( A) P( B )

B

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

P ( B ) P( B ) P ( A)P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P ( B )P( B ) P ( A)

P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

A B

B B

B n B

AB

B B

A kk B

B n B

n

k

n

=∩

∩ = ⋅ = ⋅

∩ = ⋅

= ⋅ + ⋅

= ⋅ +…+ ⋅

=⋅

⋅ + ⋅

=⋅

⋅ +…+ ⋅

Totale Wahrscheinlichkeit für B, :

bzw. für die Zerlegung B1 , … , Bn von S:

Satz von Bayes für B, :

bzw. für eine Zerlegung B1 , … , Bn von S:

0

1

1

1

1

P ( A) P( A B )P( B )

P( B )

P( A B ) P( A) P ( B ) P( B ) P ( A)

P( A B ) P( A) P( B )

B

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

P ( B ) P( B ) P ( A)P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P ( B )P( B ) P ( A)

P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

A B

B B

B n B

AB

B B

A kk B

B n B

n

k

n

=∩

∩ = ⋅ = ⋅

∩ = ⋅

= ⋅ + ⋅

= ⋅ +…+ ⋅

=⋅

⋅ + ⋅

=⋅

⋅ +…+ ⋅

0

1

1

1

1

P ( A) P( A B )P( B )

P( B )

P( A B ) P( A) P ( B ) P( B ) P ( A)

P( A B ) P( A) P( B )

B

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

P ( B ) P( B ) P ( A)P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P ( B )P( B ) P ( A)

P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

A B

B B

B n B

AB

B B

A kk B

B n B

n

k

n

=∩

∩ = ⋅ = ⋅

∩ = ⋅

= ⋅ + ⋅

= ⋅ +…+ ⋅

=⋅

⋅ + ⋅

=⋅

⋅ +…+ ⋅

0

1

1

1

1

P ( A) P( A B )P( B )

P( B )

P( A B ) P( A) P ( B ) P( B ) P ( A)

P( A B ) P( A) P( B )

B

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

P ( B ) P( B ) P ( A)P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P ( B )P( B ) P ( A)

P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

A B

B B

B n B

AB

B B

A kk B

B n B

n

k

n

=∩

∩ = ⋅ = ⋅

∩ = ⋅

= ⋅ + ⋅

= ⋅ +…+ ⋅

=⋅

⋅ + ⋅

=⋅

⋅ +…+ ⋅

0

1

1

1

1

P ( A) P( A B )P( B )

P( B )

P( A B ) P( A) P ( B ) P( B ) P ( A)

P( A B ) P( A) P( B )

B

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

P ( B ) P( B ) P ( A)P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P ( B )P( B ) P ( A)

P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

A B

B B

B n B

AB

B B

A kk B

B n B

n

k

n

=∩

∩ = ⋅ = ⋅

∩ = ⋅

= ⋅ + ⋅

= ⋅ +…+ ⋅

=⋅

⋅ + ⋅

=⋅

⋅ +…+ ⋅

0

1

1

1

1

P ( A) P( A B )P( B )

P( B )

P( A B ) P( A) P ( B ) P( B ) P ( A)

P( A B ) P( A) P( B )

B

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

P ( B ) P( B ) P ( A)P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P ( B )P( B ) P ( A)

P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

A B

B B

B n B

AB

B B

A kk B

B n B

n

k

n

=∩

∩ = ⋅ = ⋅

∩ = ⋅

= ⋅ + ⋅

= ⋅ +…+ ⋅

=⋅

⋅ + ⋅

=⋅

⋅ +…+ ⋅

8.4 Verteilungen

Es sei S = {a1 , a2 , … , an } die Menge aller Ergebnisse eines Zufallsexperimentes, P eine Wahrscheinlichkeitsfunktion auf P (S).

Zufallsvariable (Zufallsgröße) ist eine Funktion ; Wertemenge X(S)= {x1 , x2 , … , xm }.Das Ereignis X = xk ist die Teilmenge der Ergebnisse von S, die durch X auf xk abgebildet werden: X = xk = {a | X (a) = xk mit a }

Wahrscheinlichkeitsfunktion einer Zufallsvariablen X:

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

Verteilungsfunktioneiner Zufallsvariablen X bei x1 x2 … xm: mit

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

mit pk = P (X = xk )

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

fürfürfür

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

Erwartungswert einer Zufallsvariablen X:

E (X) = x1 · p1 + x2 · p2 + … + xm · pm

Linearität des Erwartungswertes: E (a · X + b · Y) = a · E (X) + b · E (Y)

Produktregel, nur für unabhängige X, Y : E (X · Y) = E (X) · E (Y)

Varianz einer Zufallsvariablen X: mit = E (X)

x→0

p11

+ p2 +…+ pk

⎨⎪

⎩⎪

⎬⎪

⎭⎪

2

2

12

1 22

22

2 2 2

12

12 2 2

Var( X ) ( x ) p ( x ) p ( x ) p

Var( X ) E(( X ) ) ; Var( X ) E( X ) ;

Var( X ) x p x P ; Var( a X b ) a Var( X )

Var( X )

„X x “ „Y y “.

( x , y ) p

p P( X x ) P(Y y )

X

m m

m m

i k

i k i k

i k i k

σ

σ

σ

= − ⋅ + − ⋅ +…+ − ⋅

= − = −

= ⋅ +…+ ⋅ − ⋅ + = ⋅

=

= ∩ =

= = ⋅ =

2

2

12

1 22

22

2 2 2

12

12 2 2

Var( X ) ( x ) p ( x ) p ( x ) p

Var( X ) E(( X ) ) ; Var( X ) E( X ) ;

Var( X ) x p x P ; Var( a X b ) a Var( X )

Var( X )

„X x “ „Y y “.

( x , y ) p

p P( X x ) P(Y y )

X

m m

m m

i k

i k i k

i k i k

σ

σ

σ

= − ⋅ + − ⋅ +…+ − ⋅

= − = −

= ⋅ +…+ ⋅ − ⋅ + = ⋅

=

= ∩ =

= = ⋅ =

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

0

1

1

1

1

P ( A) P( A B )P( B )

P( B )

P( A B ) P( A) P ( B ) P( B ) P ( A)

P( A B ) P( A) P( B )

B

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

P ( B ) P( B ) P ( A)P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P ( B )P( B ) P ( A)

P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

A B

B B

B n B

AB

B B

A kk B

B n B

n

k

n

=∩

∩ = ⋅ = ⋅

∩ = ⋅

= ⋅ + ⋅

= ⋅ +…+ ⋅

=⋅

⋅ + ⋅

=⋅

⋅ +…+ ⋅

0

1

1

1

1

P ( A) P( A B )P( B )

P( B )

P( A B ) P( A) P ( B ) P( B ) P ( A)

P( A B ) P( A) P( B )

B

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

P ( B ) P( B ) P ( A)P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P ( B )P( B ) P ( A)

P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

A B

B B

B n B

AB

B B

A kk B

B n B

n

k

n

=∩

∩ = ⋅ = ⋅

∩ = ⋅

= ⋅ + ⋅

= ⋅ +…+ ⋅

=⋅

⋅ + ⋅

=⋅

⋅ +…+ ⋅

0

1

1

1

1

P ( A) P( A B )P( B )

P( B )

P( A B ) P( A) P ( B ) P( B ) P ( A)

P( A B ) P( A) P( B )

B

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P( A) P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

P ( B ) P( B ) P ( A)P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

P ( B )P( B ) P ( A)

P( B ) P ( A) P( B ) P ( A)

B

A B

B B

B n B

AB

B B

A kk B

B n B

n

k

n

=∩

∩ = ⋅ = ⋅

∩ = ⋅

= ⋅ + ⋅

= ⋅ +…+ ⋅

=⋅

⋅ + ⋅

=⋅

⋅ +…+ ⋅

µx = p

µx = p µx = p µx = p

µx = p µx = p

27

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

Verteilungsfunktioneiner Zufallsvariablen X bei x1 x2 … xm: mit

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

0

1

1

1 2

1

1

X : S

A S

f : { x , ,x }

x p

F :

x p p p

x x

x x x

x x

m

k k

k

k k

m

� �

… →

→ + +…+

<

≤ <

+

Spezielle Verteilung

Gleichverteilung

Bei einer gleichverteilten Zufallsvariablen X haben alle n Werte die gleiche Wahrscheinlichkeit (Laplace-Wahrscheinlichkeit).

Gleichverteilte Zufallsvariable X mit den Werten 1, 2, … , n:

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

xi 1 2 ... n

P ( X = xi ) ...

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

n-gliedrige Bernoullikette: n-malige Durchführung des Bernoulliexperimentes mit der Trefferwahr-scheinlichkeit p unter gleichen Bedingungen:

Binomialverteilte Zufallsvariable X mit den Werten 0, 1, … , n:

P (k Treffer)

P( x = xi ) =1

n

1

n

E( X ) = n+12

;

Var( X ) = n2 −112

=nk

⎛⎝⎜

⎞⎠⎟⋅pk ⋅qn−k

P( X = k ) = Bn;p ( k ) =nk

⎛⎝⎜

⎞⎠⎟⋅pk ⋅qn−k ;

E( X ) = n⋅p;

Var( X ) = n⋅p ⋅q

p= KN.

P( X ≤ k ) = Fn;p ( k ) = Bn;p ( i );i=o

k

P( X < k ) = Fn;p ( k−1 ) = Bn;p ( i )i=o

k−1

P(a≤ X ≤b ) = Fn;p (b )−Fn;p ( a−1 ) = Bn;p ( i )i=a

b

Bn;p ( k ) = Bn;1−p ( n− k )

Fn;p ( k ) = Bn;p ( i )i=o

k

∑ =1− Bn;1−p ( i )i=o

n−k−1

∑ =1−Fn;1−p ( n− k−1 )

Bn;p ( k+1 ) = ( n− k ) ⋅p( k+1 ) ⋅q

⋅Bn;p ( k );

Bn;p (0 ) = (1− p)n

x = 1

n⋅X

µx = p

σ X = p ⋅qn

X

limn→∞

P( | X − p|< ε ) =1

P( x = xi ) =1

n

1

n

E( X ) = n+12

;

Var( X ) = n2 −112

=nk

⎛⎝⎜

⎞⎠⎟⋅pk ⋅qn−k

P( X = k ) = Bn;p ( k ) =nk

⎛⎝⎜

⎞⎠⎟⋅pk ⋅qn−k ;

E( X ) = n⋅p;

Var( X ) = n⋅p ⋅q

p= KN.

P( X ≤ k ) = Fn;p ( k ) = Bn;p ( i );i=o

k

P( X < k ) = Fn;p ( k−1 ) = Bn;p ( i )i=o

k−1

P(a≤ X ≤b ) = Fn;p (b )−Fn;p ( a−1 ) = Bn;p ( i )i=a

b

Bn;p ( k ) = Bn;1−p ( n− k )

Fn;p ( k ) = Bn;p ( i )i=o

k

∑ =1− Bn;1−p ( i )i=o

n−k−1

∑ =1−Fn;1−p ( n− k−1 )

Bn;p ( k+1 ) = ( n− k ) ⋅p( k+1 ) ⋅q

⋅Bn;p ( k );

Bn;p (0 ) = (1− p)n

x = 1

n⋅X

µx = p

σ X = p ⋅qn

X

limn→∞

P( | X − p|< ε ) =1

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

Urnenmodell

Urne mit K roten und N – K schwarzen Kugeln. Es wird n-mal mit Zurücklegen gezogen. Die Zufallsvariable X, welche die Anzahl k der gezogenen roten Kugeln beschreibt, ist binomialverteilt

mit

Summe:

Vertauschungsformeln:

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

Binomialverteilung

q = 1 - p

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

28

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

Rekursionsformel:

Die Zufallsvariable X sei Bn;p -verteilt. Die Zufallsvariable mit und beschreibt die relative Häufigkeit der Treffer.

Gesetz der großen Zahlen nach Tschebyscheff für :

Ein Bernoulliexperiment mit der Trefferwahrscheinlichkeit p wird genau so lange wieder-holt, bis der erste Treffer eintritt: P (k Versuche) = qk – 1 · p

Geometrisch verteilte Zufallsvariable X mit den Werten 1, 2, 3, …

Urnenmodell

Urne mit K roten und N – K schwarzen Kugeln. Man zieht so lange mit Zurücklegen, bis man eine rote Kugel erhält. Die Zufallsvariable X, welche die Anzahl k der Ziehungen beschreibt, ist

geometrisch verteilt mit .

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

µx = p

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

1

1

11

1

2

P( X k ) q p;

E( X )p

;

Var( X ) qp

P( X k ) q

p KN

P( X k )

Kk

N Kn k

Nn

;

E( X ) n p

Var( X ) ( N n)( p )p nN

p KN

P( X k )k!

e

E( X )

Var( X )

k

k

k

= = ⋅

=

=

≤ = −

=

= =

⋅−

= ⋅

=− − ⋅

=

= = ⋅

=

=

1

1

11

1

2

P( X k ) q p;

E( X )p

;

Var( X ) qp

P( X k ) q

p KN

P( X k )

Kk

N Kn k

Nn

;

E( X ) n p

Var( X ) ( N n)( p )p nN

p KN

P( X k )k!

e

E( X )

Var( X )

k

k

k

= = ⋅

=

=

≤ = −

=

= =

⋅−

= ⋅

=− − ⋅

=

= = ⋅

=

=

1

1

11

1

2

P( X k ) q p;

E( X )p

;

Var( X ) qp

P( X k ) q

p KN

P( X k )

Kk

N Kn k

Nn

;

E( X ) n p

Var( X ) ( N n)( p )p nN

p KN

P( X k )k!

e

E( X )

Var( X )

k

k

k

= = ⋅

=

=

≤ = −

=

= =

⋅−

= ⋅

=− − ⋅

=

= = ⋅

=

=

1

1

11

1

2

P( X k ) q p;

E( X )p

;

Var( X ) qp

P( X k ) q

p KN

P( X k )

Kk

N Kn k

Nn

;

E( X ) n p

Var( X ) ( N n)( p )p nN

p KN

P( X k )k!

e

E( X )

Var( X )

k

k

k

= = ⋅

=

=

≤ = −

=

= =

⋅−

= ⋅

=− − ⋅

=

= = ⋅

=

=

1

1

11

1

2

P( X k ) q p;

E( X )p

;

Var( X ) qp

P( X k ) q

p KN

P( X k )

Kk

N Kn k

Nn

;

E( X ) n p

Var( X ) ( N n)( p )p nN

p KN

P( X k )k!

e

E( X )

Var( X )

k

k

k

= = ⋅

=

=

≤ = −

=

= =

⋅−

= ⋅

=− − ⋅

=

= = ⋅

=

=

Balkendiagramme Darstellung der Häufigkeitsverteilung mit Hilfe auf der y-Achse waagerecht liegender, nicht aneinander grenzender Säulen.

Strichdiagramme Können ähnlich wie Balkendiagramme eingesetzt werden. Die Wahl der Achsen kann abweichen.

Streifendiagramme Darstellung von Anteilen (Prozenten) an einem Ganzen. Die Anteile sind proportional.

Kreisdiagramme Darstellung von Anteilen (Prozenten) an einem Ganzen. Die Anteile sind proportional zum Winkel.

Geometrische Verteilung

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

29

1

1

12

112

1

1

1 1 1

11

0 1

1

1

2

1

1

1

1

1

P( x x )n

n

E( X ) n ;

Var( X ) n

nk

p q

P( X k ) B ( k )nk

p q ;

E( X ) n p;

Var( X ) n p q

p KN

.

P( X k ) F ( k ) B ( i );

P( X k ) F ( k ) B ( i )

P( a X b ) F ( b ) F ( a ) B ( i )

B ( k ) B ( n k )

F ( k ) B ( i ) B ( i ) F ( n k )

B ( k ) ( n k ) p( k ) q

B ( k );

B ( ) ( p )

xn

X

p

p qn

X

lim P( | X p| )

i

k n k

n;pk n k

n;p n;pi o

k

n;p n;pi o

k

n;p n;p n;pi a

b

n;p n; p

n;p n;pi o

k

n; pi o

n k

n; p

n;p n;p

n;pn

x

X

n

∑ ∑

σ

ε

= =

=+

=−

= ⋅ ⋅

= = = ⋅ ⋅

= ⋅

= ⋅ ⋅

=

≤ = =

< = − =

≤ ≤ = − − =

= −

= = − = − − −

+ =− ⋅

+ ⋅⋅

= −

= ⋅

=

=⋅

− < =

=

=

=

=−

=

− −

→∞

Notizen

30

9. Physik9.1 Ausgewähle Größen und Einheiten im Überblick

Größe Formelzeichen Einheit Name der Einheit

Arbeit (elektrische) W

JN · mW · skW · h

JouleNewtonmeterWattsekundeKilowattstunde

Beschleunigung a,g m · s-2 Meter durch Quadratsekunde

Dichte (Massendichte) r kg · m-3 Kilogramm durch Kubikmeter

Drehimpuls L N · m · s Newtonmetersekunde

Drehmoment M N · m Newtonmeter

Drehzahl n s-1 durch Sekunde

Druck pPabarat

PascalBarAtmosphäre

Energie EJN · mW · s

JouleNewtonmeterWattsekunde

Frequenz f,n

Hz Hertz

Geschwindigkeit nm · s-1

km · h-1Meter durch SekundeKilometer durch Stunde

Impuls (Bewegungsgröße) p kg · m · s-1 Kilogramm mal Meter durch

Sekunde

Kraft F Nkp

NewtonKilopond

31

Größe Formelzeichen Einheit Name der Einheit

Kraftstoß I N · s Newton mal Sekunde

Leistung P W Watt

Spannung (elektrische)

U, u V Volt

Stromstärke (elektrische)

I, i A Ampere

Temperatur T K°C

KelvinGrad Celsius

Weg s m Meter

Widerstand (ohmscher) R Ω Ohm

Notizen

32

10. Chemie10.1 Chemische Formeln und Periodensystem

Oxide

Cu2O(s) Kupfer(I)-oxidCuO(s) Kupfer(II)-oxidAl2O3 (s) AluminiumoxidH2O2 (l) WasserstoffperoxidNa2O(s) Natriumoxid

Hydroxide und Laugen

NaOH(s) NatriumhydroxidNaOH(aq) NatronlaugeKOH(aq) KalilaugeNH3 (g) AmmoniakNH4OH(aq) Ammoniakwasser

Verbindungen des Kohlenstoffes

CO(g) KohlenstoffmonoxidCO2 (g) KohlenstoffdioxidH2CO3 (aq) KohlensäureNaHCO3 (s) NatriumhydrogencarbonatNa2CO3 (s) Natriumcarbonat

Verbindungen des Chlors

HCl(g) ChlorwasserstoffHCl(aq) SalzsäureNaCl(s) NatriumchloridAlCl3 (s) AluminiumchloridCaCl2 (s) Calciumchlorid

Verbindungen des Schwefels

SO2 (g) SchwefeldioxidH2SO3 (aq) Schweflige SäureNaHSO3 (s) NatriumhydrogensulfitNa2SO3 (s) NatriumsulfitAl2(SO3)3 (s) AluminiumsulfitCaSO4 (s) CalciumsulfatH2S(g) SchwefelwasserstoffH2S(aq) SchwefelwasserstoffsäureNa2S (s) Natriumsulfid

Säuren

H2CO3 (aq) KohlensäureH2SO3 (aq) Schweflige SäureH2SO4 (aq) SchwefelsäureH3PO4 (aq) PhosphorsäureCH3COOH(l) EssigsäureHCl(aq) SalzsäureHNO2 (aq) Salpetrige SäureHNO3 (aq) SalpetersäureH3O+-Ionen Oxonium-Ionen

Verbindungen des Stickstoffs

N2O(g) DistickstoffmonoxidNaNO2 (s) NatriumnitritNaNO3 (s) Natriumnitrat

Verbindungen des Broms

HBr(g) BromwasserstoffHBr(aq) BromwasserstoffsäureNaBr(s) Natriumbromid

Legendeg: (gaseous) gasförmig, l: (liquid) flüssig, s: (solid) fest, aq: (aqueous) in Wasser gelöst

33

Notizen

34

1 vor

läufi

ges I

UPA

C-Sy

mbo

l2

4

,003

H

e H

eliu

m

10

20

,18

N

e N

eon

18

39

,95

Ar

Argo

n

36

83

,80

Kr

Kryp

ton

54

131

,29

Xe

Xeno

n

86

(2

22)

Rn

Rado

n

9

18

,998

F

Fluo

r

4,0

8

15

,999

O Sa

uers

toff

3,5

7

14

,007

N St

icks

toff

3,0

6

1

2,01

C

Kohl

enst

off

2,5

15

30

,97

P

Phos

phor

2,1

16

32

,07

S

Schw

efel

2,5

17

35

,45

Cl

Chlo

r

3,0 35

79,9

0

B

r Br

om2,8 53

1

26,9

0

IIo

d2,5 85

(210

)

At

Asta

t

2,2

84

(2

09)

PoPo

loni

um

2,052

1

27,6

0

Te

Tellu

r

2,134

78,9

6

Se

Sele

n

2,4

33

74

,92

A

sAr

sen

2,0 51

1

21,7

6

Sb

Antim

on

1,9

14

28

,09

Si Si

liciu

m

1,8 32

72,6

1

G

eG

erm

aniu

m

1,8

5

1

0,81

B

Bor

2,0 13

26,9

8

Al

Alum

iniu

m

1,5 31

69,7

2

Ga

Gal

lium

1,6 49

1

14,8

2

In

Indi

um

1,7

50

118

,71

Sn

Zinn1,8

81

204

,38

Tl Th

alliu

m

1,8

82

20

7,2

Pb

Blei1,8

83

208

,98

Bi Bi

smut

1,9

30

65

,39

Zn

Zink1,6 48

1

12,4

1

Cd

Cadm

ium

1,7 80

2

00,5

9

Hg

Que

cksi

lber

1,9

29

63

,55

Cu

Kupf

er

1,9

28

58

,69

N

i N

icke

l

1,8

27

58

,93

Co

Coba

lt

1,8

26

55

,85

Fe

Eise

n

1,8

25

54

,94

M

n M

anga

n

1,5

24

51,

996

C

r Ch

rom

1,6

23

50

,94

V Va

nadi

um

1,6

22

47

,88

Ti Ti

tan

1,5

21

44

,96

S

cSc

andi

um

1,3

20

40

,08

Ca

Calc

ium

1,0

19

39

,10

K

Kaliu

m

0,811

22,9

9

Na

Nat

rium

0,9

12

24

,31

M

g M

agne

sium

1,2

3

6,9

4

Li Li

thiu

m

1,0

4

9,0

1

Be

Bery

llium

1,5

1

1

,008

H W

asse

rsto

ff

2,1

47

107

,87

Ag

Silb

er

1,9

46

106

,42

Pd

Palla

dium

2,2

45

102

,91

Rh

Rhod

ium

2,2

44

101

,07

Ru

Ruth

eniu

m

2,2

43

(98)

Tc

Tech

netiu

m

1,9

42

95

,94

M

oM

olyb

dän

1,8

41

92

,91

Nb

Nio

b

1,6

40

91

,22

Zr

Zirc

oniu

m

1,4

39

88

,91

Y

Yttr

ium

1,3

38

87

,62

Sr

Stro

ntiu

m

1,0

37

85

,47

Rb

Rubi

dium

0,8

79

196

,97

Au

Gol

d

2,4

78

195

,08

Pt

Plat

in

2,2

77

192

,22

IrIri

dium

2,2

76

190

,23

O

s O

smiu

m

2,2

75

186

,21

R

e Rh

eniu

m

1,9

74

183

,84

W

Wol

fram

1,7

73

180

,95

Ta

Tant

al

1,5

72

178

,49

H

f H

afni

um

1,3

56

137

,33

Ba

Bariu

m

0,9

55

132

,91

C

s Ca

esiu

m

0,7

109

(268

)

Mt

Mei

tner

ium

108

(267

)

H

sH

assi

um

107

(264

)

Bh

Bohr

ium

106

(266

)

Sg

Seab

orgi

um

105

(262

)

Db

Dub

nium

104

(261

)

R

fRu

ther

ford

ium

88

226

,03

Ra

Radi

um

0,9

87

(2

23)

FrFr

anci

um

0,7

III

IIIIV

VVI

VII

VIII

III

IIIIV

VVI

VII

VIII

Hau

ptgr

uppe

Neb

engr

uppe

Hau

ptgr

uppe

1 2 3 4 5 6 7 * **La

ntha

noid

e

Actin

oide

57

138

,91

La

Lant

han

1,1

58

140

,12

Ce

Cer

1,1

59

140

,91

Pr

Pras

eody

m

1,1

60

144

,24

Nd

Neo

dym

1,2

61

(1

45)

Pm Pr

omet

hium

1,2

62

150

,36

SmSa

mar

ium

1,2

63

151

,97

Eu

Euro

pium

1,2

64

157

,25

Gd

Gad

olin

ium

1,1

65

158

,93

Tb

Terb

ium

1,2

66

162

,50

D

y D

yspr

osiu

m

1,2

67

164

,93

Ho

Hol

miu

m

1,2

68

167

,26

Er

Erbi

um

1,2

69

168

,93

TmTh

uliu

m

1,2

70

173

,04

Yb

Ytte

rbiu

m

1,1

71

174

,97

Lu

Lute

tium

1,2

89

227

,03

A

c Ac

tiniu

m

1,1

90

232

,04

Th

Thor

ium

1,3

91

231

,04

Pa

Prot

actin

ium

1,5

92

238

,03

UU

ran

1,7

93

(2

37)

Np

Nep

tuni

um

1,3

94

(2

44)

Pu

Plut

oniu

m

1,3

95

(2

43)

Am

Amer

iciu

m

1,3

96

(2

47)

Cm

Curiu

m

1,3

97

(2

47)

B

kBe

rkel

ium

1,3

98

(2

51)

Cf

Calif

orni

um

1,3

99

(2

52)

Es

Eins

tein

ium

1,3

100

(257

)

Fm

Ferm

ium

1,3

101

(258

)

Md

Men

dele

vium

1,3

102

(259

)

N

o N

obel

ium

1,3

103

(262

)

Lr La

wre

nciu

m

1,3

* **

=

basi

sch/

saue

r=

basi

sch/

saue

r=

Edel

gase

=ba

sisc

h=

saue

r=

Die

Ato

mm

asse

nin

den

Kla

mm

ern

bezi

ehen

sich

=

basi

sch

=Ke

ine

Oxi

de

au

fdas

läng

stle

bige

geg

enw

ärtig

bek

annt

eIs

otop

.()

1

1

,008

H W

asse

rsto

ff2,

1

Nam

e

Sym

bol

Ord

nung

szah

lAt

omm

asse

in u

Elek

tron

egat

ivitä

tsw

ert

110

(271

)

D

s D

arm

stad

tium

111

(272

)

Rg

Roen

tgen

ium

112

(272

)

Uub

1 U

nunb

ium

Werde

Umweltmeister!Wähle aus verschiedenen technischen, kaufmännischen und akademischen Berufen. Lerne fl ießend das Wasser- und Umweltfach in einem der modernsten Dienstleistungsunternehmen der Wasserbranche in Deutschland kennen.

Wie erfrischend anders das sein kann, erfährst du hier: www.ausbildung.bwb.de

Erfrischend anders!

HerausgeberBerliner WasserbetriebeUnternehmenskommunikationCatrin Glücksmann (verantw.)Tel. 0800.292 75 87 Fax 030.8644-2810

E-Mail: [email protected] Jüdenstraße 110179 Berlin

TextDSA youngstar GmbH

FotoMalte Jäger,iStockphoto

ImpressumPostanschriftBerliner Wasserbetriebe10864 BerlinGestaltungBerliner Wasserbetriebe,DSA youngstar GmbH

FormelsammlungSo läuft die nächste Klausur!

Mathematik | Physik | Chemie