7.TIPOLOGIJA GRADOVA

Postoje razni kriterijumi za određivanje tipologije gradova, ali su najčešće sledeće tipologije: statistička, funkcionalna i sociološka. 1. Statistička tipologija se odnosi na broj stanovnika u gradovima i UN su sastavile jedinstvenu klasifikaciju naselja prema broju stanovnika u 10 grupa. Do donošenja važećeg zakona u Srbiji se pri određivanju statusa gradskih i ostalih naselja koristio popis stanovništva iz 1981. godine kao administrativno-pravni kriterujum, po kome su naselja zakonskim propisima proglašavana za gradska; po toj dihotomnoj podeli postojala su gradska naselja (ne gradovi) i ostala naselja (ne sela). Po popisima stanovništva 1953, 1961. i 1971. godine imali smo trihotomnu podelu naselja na osnovu kombinovanog, demografsko - statističkog kriterijuma u odnosu broja stanovnika naselja i procentualnog učešća nepoljoprivrednog stanovništva. Na tim popisima su postojala seoska, mešovita i gradska naselja. Gradska naselja su mogla imati najmanje 2.000 stanovnika i to samo ukoliko su pored toga imali i preko 90% nepoljoprivrednog stanovništva. 2. Funkcionalna tipologija se pre svega odnosi na razne funkcije kao što su: odbrambena, religiozna, trgovačka, rekreativna, kulturna i dr., ali one nisu za jedan grad od iste vrednosti, pa se obično ona ili one koje su dominantne njegova glavna karakteristika. 3. Sociološke tipologije su : eopolis (naselje koje tek postaje gradom), polis grad koji se povećao pa se njegova funkcija menja ( primer naših čaršija), mediopolis kod koga se gube određene karakteristike polisa zbog sve veće socijalne diferenciacije, metropolis formiranih novih gradova gde je došlo do nove organizacije prostora, koncetracije društvene moći i masmedija i megalopolis koji su stvoreni početkom 20 veka širenjem grada u svim pravcima i povezivanja okolnoh naselja u okolini u jednu urbanu celinu.

8. PRIRODNI ČINIOCI I STVORENI USLOVI I NJIHOV UTICAJ NA RAZVOJ GRADA

PRIRODNI ČINIOCI

Osnovne grupe prirodnih činilaca je- hidrografija ( hidrologija-vode, izvori, reke, vodoplavno zemljište, bare, močvare, podzemne vode, a u primeni –melioracija, odvodnjavanje i navodnjavanje, izvorišta vode i dr); klimatologija (vetrovi, padavine, temperatura . Uslovi za izbor naselja: karakter klime, veličina odnosno količina vodenih taloga, vlažnost vazduha, oblačnost, učestalost javljanja i brzina vetrova, magle, osunčavanje, strujanje vazduha, mikroklima, snežni pokrivač, pogodnost klime za razne namene i dr.); konfiguracija terena (reljef, pobrđa, uvale, ravnice, plastika terena i njegov karakter, prirodni elementi), geografija (geografski položaj, oblik zemljišta, planine, reke, jezera); geologija ( rudna nalazišta, sastav zemljišta i površinskog sloja, biljni svet, analize nosivosti tla i pogodnost za izgradnju); prirodna bogatstva bogatstvo nalazišta; prirodne pojave (elementarne nezgode, trusni pokreti, suše, poplave). Uticaj prirodnih

  

27

činilaca na plansko ili neplansko osnivanje gradova kroz istoriju je evidentno. Urbanizam danas teži ka izučavanju, pored ostalog i sila koje su od utucaja na urbane jedinice i korišćenja prirodnih potencijala odgovarajućeg prostora.. Oblikovanje u prostoru je nedeljivo od planiranja i ono jeodraz primene naučnih saznanja. Namene elemenata gradskog tkiva u prostoru zasnivaju se tek po saznanju o uslovima prirodnih činilaca.

hidrografija, klimatologija, konfiguracija terena

STVORENI USLOVI

Stvoreni uslovi kao pokretačke sile u urbanizmu, mogu se svrstati u: demografske ( podaci o broju stanovnika, prosečan godišnji prirodni i mehanički priraštaj, struktura domaćinstva, kretanje stanovništva, prosečna gustina nastanjenosti, zdravstveni uslovi); istorijski razvoj ( pregled razvoja kroz istoriju, istorijski spomenici i istorijska mesta, opšte osobine, , navike i kulturno stanje); saobraćaj (značaj i pravci saobraćajnica, vidovi i vrste saobraćaja, kapaciteti); privreda (vrste glavnih delatnosti, industrija, poljoprivreda, energetski izvori, šumarstvo, ribarstvo, lov, rudarstvo, zanatstvo, turizam, ugostiteljstvo i trgovina); društveno-socijalna delatnost (briga o čoveku, društveno uređenje, kulturno- prosvetno uzdizanje, socijalno-zdravstvene prilike); umetnička delatnost (arhitektura, vajarstvo, skulptura, plastično oblikovanje, ozelenjavanje); ekonomski faktori uloga vodećih gradova u razvoju privrede, ekonomski razvoj zemlje, porast gradskog stanovništva, uslovi razvoja gradova); fizički faktori ( urbanizacija prostora izražena planiranjem i projektovanjem, jedinica stanovanja, regionalno planiranje, republičko planiranje, nasleđena izgrađenost); administrativni faktori (državno uređenje, administrativna podela i komunalni sistemi).Naselja rastu ili opadaju. Uzroci su vrlo različiti, a od broja stanovnika i gustine nastanjenosti zavisi njihova teritorijalna veličina. Stanovništvo je u pokretu i od velikih gradova mogu nastati mali i obrnuto. Prirodni priraštaj stanovnika utiče na porast naselja, ali mehanički priraštaj stvara velike gradove. Život naselja je vezan za privrednu aktivnost, ili kulturne, zdravstvene i rekreativne osobine oblasti. Od prirodnih uslova sprovođenja magistralnih i ekonomski opravdanih saobraćajnica zavisi i rast naselja i njihov karakter. Ukoliko su magistralni pravci opterećeniji i prometniji, naročito u povezivanju različitih privrednih ili klimatskih oblasti i ukoliko su njihova ukrštanja pravaca i vidovi saobraćaja različitiji, utoliko i naselje dobija veću opravdanost svog specifičnog karaktera. Promenama pravaca saobraćaja naselja su se smanjivala ili povećavala. Društveno- politički događaji često su izazivali promene pravaca saobraćaja. Razvili su se oni gradovi koji su se nalazili na prirodnim i

  

28

stalnim pravcima kretanja. Pored ostalog i razne javne institucije socijalne, kulturno-prosvetne i zdravstvene imaju uticaja na priliv stanovništva u gradove.

   

istorijski razvoj, ekonomski faktori, administrativni faktori

9. FIZIČKA STRUKTURA GRADA

Svako naselje se sastoji od izgrađenih i neizgrađenih površina. Izgrađene površine su objekti i nastrešnice, a neizgrađene, saobraćajne, slobodne i zelene površine. Saobraćajne površine su one površine po kojima se vrši kretanje različitih učesnika u saobraćaju. Slobodne površine su staze za šetnju, okupljanje ili igru, a zelene površine su površine sa zelenilom. Sve ovo što smo naveli čini fizičku strukturu grada. IZGRAÐENE POVRŠINE – OBJEKTI Svaki objekat ima svoju fizičku formu, volumen i unutrašnji prostor, koji se koristi, kao i fasade, spoljašnje izglede. Objekti, odnosno sadržaji koji se u njima razvijaju, su ciljevi kretanja u svakom naselju. Do njih se stiže saobracajnim površinama, prevoznim sredstvima, liftovima ili sopstvenim kretanjem. Pojedini objekti imaju veći značaj od drugih, jer su neophodni većem broju ljudi. Objekti se prema namenama dele na: stambene, upravne, administrativne, poslovne, obrazovne, kulturne, verske, zdravstvene, trgovinske, zanatske, industrijske, saobraćajne, socijalne zaštite, ugostiteljske, sportske, specijalne i dr. Danas se sve češce grade višenamenski objekti, pri čemu su razliciti sadržaji organizovani po dužini ili visini objekta. Najveći deo svakog naselja zauzimaju stambeni objekti, neophodni za zadovoljavanje osnovnih ljudskih potreba. Postojanje razlicitih tzv. "centralnih" sadržaja u blizini stanovanja podiže nivo kvaliteta života stanovnika. Sačuvani stari objekti predstavljaju posebne vrednosti svakog naselja, jer svedoce o istoriji. Oni se čuvaju pod posebnim režimima, ali ima i primera objekata koji su doživeli ad  aptaciju, uvođenjem novih sadržaja.

        Objekti različitih namena

  

29

NEIZGRAÐENE POVRŠINE Neizgrađene površine su površine bez objekata. Prema osnovnim karakteristikama se dele na: saobraćajne, slobodne i zelene. One mogu biti: · prirodne (zelene, vodene), · stvorene (saobraćajne, slobodne popločane) Saobraćajne površine su površine po kojima se odvijaju sve vrste kretanja (pruga, peron, kolovoz, biciklisticka staza, trotoar) ili mirovanja učesnika u saobraćaju (parking, stajalište). Slobodne površine su neizgrađene površine namenjene za kretanje unutar blokova ili okupljanje i igru (popločane staze, igrališta, pešcanici). One mogu mogu biti: · otkrivene (izložene prirodnim uticajima), · natkrivene (zašticene od preterane insolacije, ili padavina). Zelene površine su površine sa niskim, srednjim ili visokim rastinjem. Pored zelenih površina u naselju postoje i vodene površine. Prirodni elementi u naseljima najviše doprinose poboljšanju ekoloških uslova, a podižu i estetski kvalitet prostora u kojem se nalaze. U naseljima se organizuju vece zelene površine, parkovi, a na parcelama dvorišta i bašte. Uz saobraćajne površine se postavljaju drvoredi, a na ravnim krovovima se organizuju krovne bašte. Prirodni elementi mogu biti veštacki formirani i ubaceni u izgrađeni prostor (fontane, žardinjere, staklenici), a izgrađeni elementi mogu biti prekriveni zelenilom (nadstrešnice, puzavice po fasadama).

        URBANI MOBILIJAR Detalji u naselju su elementi manjih dimenzija koji nisu obavezni, ali koji svojim prisustvom u mnogome podižu kvalitet života. Takvi elementi su: klupe, korpe za otpatke, svetiljke, reflektori, skulpture, spomenici, stubovi za oglašavanje, informacione table, bilbordi, natpisi, table sa nazivima ulica ili prodavnica, putokazi, vetrokazi, satovi, cesme, ograde, zidici, poplocavanje, zaštitne ograde uz stabla... Fontane, kao osveživaci prostora, pored vodene površine najčešce imaju i skulpturu, pa predstavljaju umetnička dela.

       

  

30

POJAVA ULICE I DEFINICIJA Ulica je jedan od najvažnijih elemenata svakog naselja. Ulica nije samo linija koja spaja tačku A sa tackom B, vec objedinjuje čitav niz događaja. Ona zajedno sa drugim ulicama u naselju formira uličnu mrežu. Vrsta ulične mreže: ortogonalna, radijalna, radijalno-koncentricna, ortogonalna sa dijagonalama, ili kombinacija više razlicitih mreža.

kombinacija Radijalna- stari gradovi“Organski” razvoj gradske matrice nemotorizovan saobraćaj Ortogonalna-novi planirani gradovi, brz razvoj uticaj motorizovanog saobraćaja Značaj ulice se može sagledati kroz pojavu nastanka naselja i njegovog širenja. Uz putne pravce i na mestima njihovog ukrštanja su se najcešce formirala naselja, a tokom vremena su se uz glavne ulične pravce i širila. Od glavnog ulaza u nekadašnje gradove vodila je glavna ulica do hrama ili trga u središtu grada. Velike transformacije naselja podrazumevale su uvoðenje novih saobracajnica, kao što su 1876. godine prosečeni veliki bulevari u Parizu. Tokom XX veka nestaju ulice i razvijaju se saobracajnice. Ulice u naseljima imaju ulogu:

propuštanja gradskog saobraćaja i pešaka, razmeštanja nadzemnih postrojenja razmeštanja podzemnih uređaja provetravanja i sprovodenja zelenila

Karakter ulica određuje se sistemima izgradnje gradskih zona (stambena, rekreativna...) i intenzivnošću saobraćaja. Osnovnu mrežu čine magistrale svih vrsta i glavne saobraćajnice, dajući mreži oblike i veličine blokova, trgova i ukrsnica. Položaj tih magistrala ulične mreže uslovljen je razmeštajem važnih gradskih punktova, kao što su opšinski i rejonski centri, željezničke stanice pristaništa, aerodromi, postrojenja privrede, mostovi, parkovi, izlazi na vangradsku magistralu i dr. Radi toga le magistrale često nisu uklopljene u pravougaonu, radijainu ili drugu gradsku postojeću uličnu mrežu, već dobijaju svoju sopstvenu i trasu. Magistralne tranzitne ulice određene su za intenzivan sao- svih vozila sa velikim brzinama. Ovakve se ulice trasiraju po iskustvu što pravije i sa što manje ukrštanja. Stambene ulice služe lokalnom saobraćaju i njihove trase se postavljaju po uslovima namenjene izgradnje, a ne po zahtevu gradskog tranzita. Unutar blokovski prilazi (slepe ulice) s služe sa snabdevanje i omogućuju po potrebi prilaz vozilima do objekata.

OSNOVNI ELEMENTI ULICE U fizičkom smislu ulicu čine saobraćajne površine i delovi teritorija sa obe strane. To znači da se ulica sastoji od više elemenata, kolovoza, trotoara i parcela (objekata i dvorišta) uz saobracajnu površinu. Izgledi ulice, koje čini niz

  

31

pojedinacnih objekata, su najučljiviji element prepoznavanja te ulice. Bez fizičkog okvira ulica postaje put, odvajanjem ulice od fizičkog okvira nastaje saobraćajnica, a uništavanjem fizičkog okvira nestaje i ulica. Poprečni presek ulice je presek pomoću ravni koja je upravna na pravac pružanja ulice. On preseca sve elemente ulice, saobracajne površine i parcele sa obe strane kolovoza, pa obuhvata i deo javne i deo privatne površine. Može biti promenljiv po dužini ulice. Poprecni profil ulice je deo poprecnog preseka koji obuhvata samo javni deo, saobracajne površine i deo fizickog okvira, fasade objekata koje formiraju ulicu. Podužni profil ulice je presek pomocu ravni koja je na sredini kolovoza, paralelna sa pravcem pružanja ulice. On može biti prav ili zakrivljen, ravan ili u nagibu. Preseci i profili ulice su pokazatelji razlicitih uslova, funkcionalnih, ekoloških ili uslova sagledavanja fizickog okvira ulice.

Poprečni profil Podužni profil KARAKTERISTIKE ULICE I PODELE Kao element u sklopu grada ulice se mogu razlikovati:

po značaju - ulice višeg reda (magistrale,glavne saobraćajnice,saobraćajnice) i ulice nižeg reda (sabirne, poslovne, stambene)

po položaju - dijagonalne,transverzalne, kružne, obilazne po vrsti- stambene, trgovačke, industrijske po prostornom oblikovanju – pravolinijske i krivolinijske, izlomljene i prave po tehničkim osobenostima terena i niveleti – sa jednakim ili nejednakim

usponima,konkavne ili konveksne i konkavno-konveksne po nazivu – bulevari, avenije, slepe ulice... po zastupljenom saobraćaju (kolske, kolsko - pešacke, pešacke ulice po nacinu funkcionisanja (dvosmerna, slepa, jednosmerna),

po frekventnosti (mirna, dinamična)

po prisustvu zelenila (sa zelenilom, bez zelenila),

po karakteru (javne, polujavne, poluprivatne, ili privatne). FUNKCIJE ULICE · Strukturna -saobraćajno i vizuelno razdvaja ili spaja razlicita podrucja grada, blokove i znacajne tacke u naselju · Komunikacijska (omogucava kretanje) -najznacajniji aspekt · Socijalna -pruža mogucnost susretanja i komunikacije ljudi, razvijanja društvenog života i integracije stanovnika · Vizuelna - omogucava sagledavanje pojedinih delova naselja · Postizanje specifičnog identiteta - artraktivnost ulice, koja zavisi od sadržaja u objektima, arhitekture, poplocavanja, ugodnosti kretanja, uslova bezbednosti..

  

32

VALORIZACIJA ULICA U zavisnosti od položaja ulice javljaju se i specifičnosti. Na primer ulica uz reku ima više magle, svežiji vazduh, za razliku od ulice u centru grada, bez zelenila, u kojoj je viša temperatura nego uz reku. Krive ulice su interesantne, sa mnoštvom različitih doživljaja, promenljivim slikama, načinima sagledavanja, ali manje povoljne za funkcionisanje saobracaja. Prave ulice su jednostavnije za odvijanje saobraćaja, ali mogu biti dosadne i manje interesantne. Ulica sa jedne strane doprinosi komunikaciji i boljem funkcionisanju naselja, a sa druge strane smanjuje bezbednost ljudi i dovodi do velikih ekoloških zagađenja. Prostorni elementi ulice su konstantni, ali procesi i uslovi, stilovi života se menjaju, pa i najbolje ulice vremenom postaju ograničavajući okviri života ili izvori nepovoljnih situacija

ULICA – SAOBRAĆAJNICA Osnovni ciljevi saobraćajnica u gradu su: · postizanje sve veće brzine kretanja, · efikasnosti kretanja · ugodnosti kretanja U naseljima se, radi potrebe razvijanja saobraćaja, odvajaju velike površine za podizanje neophodnih površina i objekata. Sa povećanjem saobraćaja u naselju postiže se bolje funkcionisanje, ali se javljaju i ekološki problemi, zagađenja vazduha, zemljišta i vode, ponekad se zauzima velika površina naselja, pojedini delovi naselja se međusobno fizički odvajaju, a smanjuje se i bezbednost ljudi. Sa povećanjem brzine kretanja prevoznih sredstava povećava se i rizik pojedinačnih učesnika u saobraćajau. Da bi se postigla maksimalna bezbednost svih učesnika u saobraćaju, potrebno je da se : · saobraćaj se organizuje prema hijerarhiji (glavni, sabirni, pristupni), · odvajaju se saobraćajne površine namenjene različitim korisnicima (pruga, kolovoz, biciklisticka staza, trotoar) · koriste se signalizacija i oznake (semafori, saobracajni znakovi, osvetljenje...) · permanentno se održavaju sve saobracajne površine (popravljaju oštecenja, uklanja sneg, peru površine, uklanja lišce, obnavljaju oznake na površinama... ) Posebni vid saobraćaja je- mirujući saobraćaj Pod mirujućim saobraćajem se podrazumevaju: · privremena zastajanja vozila (na stajalištima ili raskrsnicama), · parkiranje (smeštanje vozila na otvorenim površinama) · garažiranje (smeštanje vozila u objekte)

  

33

VRSTE PARKIRANJA Vrste parkiranja u zavisnosti od položaja parkinga u odnosu na kolovoznu površinu zavise od ugla kojeg zaklapaju podužna osa parking mesta i osa kolovoza. · paralelno sa kolovozom (paralelno) · upravno (pod uglom od 90º), · koso (pod uglom od 60º , 45º, 30º). U zavisnosti od parkiranja u odnosu na strane kolovoza postoji: · jednostrano (samo sa jedne strane kolovoza) · dvostrano (sa obe strane kolovoza) Prema lokaciji parkinga u odnosu na kolovoz parkinzi mogu biti: · sa strana kolovoza (jednostrano, dvostrano), · u centralnom delu kolovoza (jednostruko, dvostruko).

VALORIZACIJA VRSTA PARKIRANJA Pri valorizaciji parkiranja važni su sledeći parametri: · potrebna površina za parkiranje vozila (parking mesto i manevarska površina), · mogućnost parkiranja iz oba smera kretanja, · lakoća manevrisanja vozilom pri ulasku i izlasku na parking mesto,

  

34

· potreba kretanja vozila unapred ili unazad pri parkiranju

DIMENZIONISANJE PARKINGA Dimenzije jednog parking mesta za putničko vozilo su: · na parkingu najmanje 2,5m x 5m, uobicajeno 2,5m x 5,5m, · u garaži 3m x 6m · za parkiranja vozila kojim upravlja osoba sa invaliditetom jedno parking mesto ima i dodatnu traku širine 1,5m sa leve strane. Pristupne kolovozne površine su minimalne širine 2,3m, a uobičajeno 3m. Pri parkiranju pod uglovima od 60º i 90º potrebna je veca širina kolovoza, uobičajeno 5,5 ili 6m.

Dimenzionisanje parkinga prema Nojfertu BLOK Gradovi i blokovi su kroz istorijska zbivanja u urbanizmu imali svoj razvoj. Razvoj društvenih odnosa i primene tehničkih saznanja u građevinarstvu, uticali su na oblikovanje blokova i na shvatanje o novim urbanističkim koncepcijama i njihovim međusobnim odnosima. Blokovi su tokom svog razvoja menjali svoj oblik. Stambeni blokovi su se izgrađivali na starim istorijski nasleđenim osnovama, a zatečena struktura grada nije odgovarala ostvarenom napredku tehnike i društva. Uvođenjem novih tehnika u blokovsku izgradnju u starom gradskom jezgru, došlo je do stvaranja nesklada kako po načinu oblikovanja blokova i njihove strukture, tako i u higijensko-zdravstvenim uslovima stanovanja. Teškoće vezane za uklapanje dva različita pristupa u oblikovanju blokova dovodila je često do osnivanja novih gradskih aglomeracija i stambenih blokova, koji se po svojoj strukturi i urbanističkim uređajnim osnovama bitno razlikuju od nasleđenih. Posmatrajući blok kroz istoriju , može se konstatovati da je kod plansko osnovanih gradova oblik bloka proizašao iz načina rešavanja izgradnje. Oblici blokova antičkih gradova imali su ulogu modula u oblikovanju gradskog prostora (svojim

  

35

pravilnim formama i određenim dimenzijama). U srednjem veku u gradovima blokovi se razlikuju po načinu izgradnje. Jedni su tipizirani pravougaonog oblika, kod novoosnovanih gradova, dok su drugi sa izlomljenim i nepravilnim krivolinijskim stranama, po svom obliku nepravilni. Što su bliži jezgru grada površine parcela su postojale sve manje, a oblici sve nepravilniji. Kod naselja koja su podignuta duž drumova, izgradnja se odvijala kao traka sa obe strane druma. pa ovo naselja i nemaju blokove u svom sklopu. Kod naselja koja su podignuta na raskrsnicama stvara se težnja za prostiranjem i formiranjem novih blokova. Kada se uvode paralelne trase drumovima nastaju kompleksi koji se prostiru sa obe strane ulica i imaju oblik pravilnih građevinskih blokova. Planskom izgradnjom i arhitektonskom kompozicijom blokova teži se da blokovi dobiju svoju slikovitost i karakteri stike, pa si često nepravilnog oblika. Blok se može danas definisati i kao geometrijski jasan isečak gradskog tkiva.

Različiti oblici blokova u starom jezgru Beograda Izgrađenost bloka predstavlja odnos izmeðu izgrađenih i neizgrađenih površina bloka. Kako izgraðene površine (pod objektima) zauzimaju zemljište bloka u okviru površina svojih gabarita, a ponavljanjem tih površina po spratovima, je umnožavaju, tako se i izgrađenost može sagledati kroz procenat zauzetosti terena objektima (procenat izgrađenosti) i koeficijent izgrađenosti (koeficijent iskorišcenosti zemljišta). Procenat izgrađenosti varira od 0% (potpuno neizgrađena površina) do 100% (potpuno izgrađena površina). Izgrađenost bloka u osnovi se najbolje sagledava sa kontrastnog, crno - belog, prikaza, planimetrije, pri čemu su crne izgrađene površine, a bele neizgrađene. Ovakvim predstavama se ništa ne saznaje o trećoj dimenziji bloka. Na osnovu koeficijenta izgrađenosti se može zaključiti koliko je puta površina bloka iskorišćena za građenje, ali o tačnim oblicima i visinama objekata se ne može saznati. Tek na osnovu oba podatka se može dobiti uvid u približno stanje izgrađenosti bloka i visina objekata, a uz podatak o tačnim spratnostima objekata dobija se i tačan uvid u morfologiju bloka i njegovih objekata. Izgrađenost bloka je u zavisnosti od karaktera naselja, lokacije u okviru naselja, kao i od arhitektonske tipologije. Objekti mogu biti zbijeni jedni uz druge i zauzimati skoro celu površinu bloka, pri čemu je površina bloka tada potpuno zauzeta gradnjom. Najčešci slucaj u naseljenim mestima je da blokovi predstavljaju koncentraciju objekata, pa blokovi dominiraju nad pojedinačnim građevinama. Međutim, u slučajevima kada je blok potpuno izgrađen, tada objekat dominira nad blokom. U slici grada se tada blokovi ne sagledavaju, vec se čini da je naselje samo skup objekata. U zavisnosti od načina organizacije bloka, procenta građenja, oblikovanja objekata i formiranja dvorišta, postižu se potpuno različiti uslovi pri njihovom korišcenju. Najznacajniji su ekološki uslovi, a pre svega insolacija i provetrenost. Usitnjenost dvorišta i veća spratnost objekata uslovljavaju slabiju insolaciju. Kod velike izgrađenosti bloka postoji opasnost od lošijeg prirodnog

  

36

osvetljenja i slabije provetrenosti. Manje svetla imaju prostorije okrenute ka dvorištima i one koje imaju male otvore okrenute ulici. Ulazni delovi i hodnici nemaju uopšte prirodnog svetla, ili ga dobijaju preko nadsvetala iznad vrata ostalih prostorija. Tako dobijena svetlost nije dovoljna za normalno odvijanje funkcija u stanu. Najviše svetla imaju prostorije koje su vecim otvorima okrenute ka ulici. Način građenja blokova je način na koji su zgrade unutar njih razmeštene i postavljene međusobno, kao i u odnosu na građevinski blok i na ulicu. Dispozicija objekata u bloku uslovljava formiranje i karakter okolnog prostora, a prostorijama unutar objekata omogućava određene uslove orijentacije, osvetljenja i provetrenosti. Postoje dva razlicita nacina građenja blokova: · ivični način građenja Građevinska i regulaciona linija bloka se poklapaju. Objekti su postavljeni jedni uz druge, čineci niz. Niz objekata prema ulici formira ulicni front, a prema unutrašnjosti bloka dvorišni front. Pri takvom načinu građenja bloka pojavljuju se dve regulacione linije. Niz objekata bloka može biti organizovan kao kontinualni ili diskontinualni. · slobodni način građenja Kod slobodnog načina gradnje svi objekti su slobodno postavljeni u zelenilu i obično imaju povoljne orijentacije. Slobodne površine nisu jasno definisane, čime je mogucnost njihovog korišćenja smanjena.

ivični način građenja u Knez Mihailovoji "slobodni" novobeogradski blokovi Sistem građenja blokova podrazumeva način organizacije strukture bloka. Postoje sledeći sistemi građenja blokova: · zatvoreni · poluotvoreni · otvoreni Kontinualan niz građevina podrazumeva konstantno prisustvo izgrađenih elemenata na regulacionim linijama bloka, pri čemu se fasade objekata nadovezuju jedne na druge, bez prekida. Diskontinualni frontovi su oni frontovi kod čijih se nizova fasada na regulacionim linijama bloka pojavljuju prekidi. Sistemi graðenja blokova se javljaju kao posledica izgrađenosti i načina građenja bloka. Kontinualnost građevina, bilo da su one na regulacionoj liniji ili uvuceno u odnosu na nju, uslovljava pojavu vece zatvorenosti. Prisustvom veceg diskontinuiteta graðevina, postiže se utisak otvorenosti bloka.

  

37

Dimenzije građevinskih blokova zavise od namene zone kojoj pripadaju, reljefa terena i sistema saobraćajne mreže. Dimenzije blokova se definišu propisima o sprovođenju urbanističkih planova. Kod stambenih blokova oni se određuju prema dozvoljenom procentu iskorišćenosti zemljišta i . Većina stambenih blokova zavisi od osnovne jedinice koju treba osposobiti komunalnim uređajima. Zavisno da li je u pitanju kolektivna ili individualna izgradnja daju se određene dimenzije blokova/ Između dimenzija bloka (dužine i širine) i koficijenta iskorišćavanja zemljišta postoje higijensko-ekonomski uslovi. Razlikuju se po dimenzijama stambeni blokovi sa individualnom izgradnjom i malim procentom gustine nastanjenosti, od dimenzija gradskih blokova višespratne blokovske izgradnje i većim procentom gustine bastanjenosti. Pri određivanja dimenzija stambenih blokova, potrebno je sa urbanističko-zdravstvenog gledišta pridržavati se određenih principa izraženih u sledećim uslovima: procenti gustine nastanjenosti, koficijenti iskorišćavanja zemljišta, veličine parcela, načina gradnje i visine objekata, osunčavanja i osvetljavanja objekata i rastojanja između zgrada

zatvoreni, poluotvoreni i otvoreni blok Za uličnu mrežu i ekonomičnost komunalnih objekata, dužina bloka ima veći značaj od same izgradnje bloka. Veća dužina bloka duž saobraćajnica je opravdana iz ekonomskih i saobraćajnih razloga, a duž glavnih saobračajnica dužina bloka može biti od 500-800m. Blokovi u stambenim ulicama mogu biti dužine 250-350m, pored dvosmernih ulica. a kad su ulice jednosmerne, onda se na svakih 100m postavljaju poprečne ulice. Dubina bloka je odstojanje (širina) između dve regulacione linije suprotno postavljenih ulica. Zavisno od načina izgradnje (individualna ili višespratna) dubina ovih blokova je različita. Dubina kod blokova individualne izgradnje je zbir dubina bašti, zgrada i njihovih međusobnih odstojanja. Kod određivanja dubina zgrada, kod malih stanova je između 8 i 10m, a kod većih stanova 10 do 14m. Dubina bloka zavisi i od koeficijenta iskorišćavanja zemljišta (odnos procenta iskorišćavanja parcele i visine objekata). Odnos visine zgrade prema njihovom međusobnom odstojanju uslovljen je položajem zgrade i zahtevom za osunčavanje stambenih prostorija i provetravanja prostora između zgrada. Oblik i veličina bloka – Kod postojećih starih gradskih četvrti, blokovi su nepravilni, po konturama, a po načinu izgradnje različiti. U oblikovanju unutrašnjosti blokova nije se vodilo računa o postavljanju zgrada i procentu iskoričćenosti zemljišta. Oblik je određen regulacionim i građevinskim linijama i postojećim komunalnim priključcima. Plansko osnovani gradovi imaju pravilne oblike blokova koji izražavaju gledište o pravilnosti odnosa i o shvatanju strukture gradskih zona, načinu izgradnje i o estetsko-arhitektonskom uređenju prostora. U većini blokova pored spoljnih građevinskih i regulacionih linija postoje i unutrašnje građevinske linije.

  

38

SLOBODNE POVRŠINE U NASELJU Slobodne površine su neizgrađene, popločane površine, koje su namenjene za kretanje van saobraćajnih površina, kao i za boravak na otvorenom prostoru. Tu spadaju: · trgovi,skverovi, platoi · pristupne staze od trotoara do objekata, staze unutar blokova · sportski tereni sa tvrdom podlogom (travnati tereni spadaju u zelene površine), · igrališta sa opremom za igru dece (penjalice, ljuljaške, klackalice...), · peščanici, · popločani delovi pojedinačnih dvorišta Prema privatnosti one mogu biti organizovane kao: · javne površine · polujavne površine · privatne površine Prema načinu organizacije slobodne površine mogu biti formirane kao: · trgovi (veće površine okružene objektima) · platoi (površine ispred pojedinacnih objekata, u parkovima, unutar blokova, ili unutar privatnih dvorišta) · igrališta (tereni, pešcanici, površine sa penjalicama) · staze (do objekata, u parkovima, unutar parcela ili blokova) Osnovne funkcije slobodnih površina su: · okupljanje ljudi (radi zabave, druženja, sedenja u bašti kafica, održavanja priredbi, takmicenja, rekreacije, mitinga, protesta...) · rekreacija (tereni, klizališta) · igra dece (na platoima, u dvorištima, na decjim terenima...) · pristup do objekata i površina (ulaz u stambenu zgradu, pristup do javne ustanove, pristup do centra parka, pristup do igrališta) TRGOVI Trgovi kao prostorni element u sastavu grada imaju svoj istorijski razvoj. U starom veku u Egiptu i Mesopotamiji trgovi kao prostorno- urbanistički elementi i površine se ne oblikuju, ali ispred hramova, koji se nalaze van gradskog područja postoje pravilna predvorja kao uokvireni prostor.  Kod Grka su trgovi (agore) u sklopu društvenih objekata, a na stecištu glavnih saobraćajnica su glavna kompoziciona poenta. Agore su služile za održavanje skupova slobodnih građana i podnošenje žrtvi Bogovima. Kod Rimljana funkciju agore preuzima forum, koji je sedište gradskog, religioznog i državnog života. To je najvažniji urbanistički elemenat, mesto političkih skupova, a kao tržište za razmenu robe dobija i svoje naziva. Broj foruma je zavisio od veličine grada i osnovni su kompozicioni elemenat gradova, pravilnog oblika, preuzetog od grčke agore. Oko foruma su građene javne zgrade i hramovi. Trgovi su po pravilu najposećenija i

  

39

najznaćajnija mesta u naselju, a često i simboli gradova (Trg Svetog Marka u Veneciji, Španski trg u Rimu, Crveni trg u Moskvi)

   Trg Svetog Marka i Crveni trg 

Trg je složen urbanistički elemenat gradskog prostora i kompozicije koji zavisi od namene, položaja, načina obrade, saobraćajne važnosti i društvene funkcije. Kod starih gradova trg je ostao pešacima. Saobraćajni trgovi mogu biti izrazito saobraćajni, pešački i mešoviti. Trgovi društveno- manifestacionog karaktera, po značaju objekata deluju inpresivno. Trgovi mogu biti dvojni, grupni i u nizu, a nastaju spajanjem dva ili više susednih trgova u jkoncetrično jedinstvo gradskog prostora. Oblik i veličina trgova zaviosi od namene i može biti pravilan, nepravilan raznih geometrijskih oblika Veličina trga i visine okvirnih zgrada moraju biti u međusobnoj zavisnosti i između visine zgrada i dimenzije trga potrebno je uskladiti odnose radi osmatranja: pojedinih delova zgrada, zgrade u celini, zgrade i susednih objekata konture objekata. Kada je širina trga jednaka visini zgrada, onda je povoljno sagledavanje pojedinih delova zgrade, a ako je zgrada dvostruke visine i ako je ugao posmatranja do 27 stepeni, osmatranje zgrada je u celini. Pri trostrukoj visini zgrade gube se pojedinosti osmatranja, a kod četvorostruke visine sagledavaju se samo konture. Horizontalne linije gabarita doprinose jedinstvu prostora. Kao deo površinsko urbanističkog oblikovanja trga važna je niveleta trga. Konveksnost je pozitivna osobenost trga, uvećavaju se vizuelni efekti. Konkavnošću trga rešavaju se konturalni gabariti stepenastog oblika. Trgovi mogu imati horizontalne i nivelete sa padom.

  Monumentalna skulptura Aleksandra Makedonskog na trgu u Skopju i njeno sagledavanje

  

40

Trgovi Beograda- trg Republike, trg Nikole Pašića, Terazije

Najveća enigma beogradskog urbanizma je trg Slavija. U prošlom veku doneto je nekoliko urbanističkih planova, čija rešenja su ostala na papiru. I 21.vek je dao svoj doprinos rešavanju Slavije, novim konkursom, a ostaje da se nadamo da će realizacija biti u ovom veku.

    Slavija danas i konkursna rešenja KARAKTERISTIKE I PODELE Postoji veliki broj podela trgova prema razlicitim aspektima, o čemu je pisao Rob Krier u knjizi Gradski prostor. On prikazuje mnogobrojne šeme trgova prema obliku, proporciji, broju ulivanja, odnosu visina objekata i dr. Trgovi se prema velicini slobodne površine dele na: veće, srednje i male. U ranijim vremenskim periodima su velicine trgova najviše zavisile od velicina naselja i od broja stanovnika, koji su morali na njemu da se okupljaju. Međutim, danas su mnogo važniji uslovi koji su na trgu obezbeđeni. Bitni su: sagledavanje trga i okružujućih objekata, uslovi insolacije, provetrenost prostora, mogućnost zaštite od padavina udara vetra. Nekada su se na osnovu dimenzija objekata utvrđivale optimalne velicine trgova, o čemu je pisao Kamilo Zite u knjizi Umetničko oblikovanje gradova.

Rob Krier- Oblici trgova Skver je manji otvoreni prostor, uglavnom uređen kao zelena površina. Najčešći problem skverova je pešačka nepristupačnost, jer su sa svih strana okruženi ulicama, koje ih razdvajaju od objekata i mogućnosti kompatibilnog odnosa sa

  

41

sadržajima u prizemlju. Najčešće su ozelenjeni i različitog oblika u zavisnosti od broja ulica koje se ukrštaju.

Skverovi Beograda Platoi su veće ili manje, javne ili privatne površine koje služe za okupljanje ljudi radi postizanja zajednickog cilja. Cilj okupljanja na platoima može biti: čekanje na ulazak u pozorište, uživanje u fontani u centru parka, igranje i druženje unutar bloka, ili okupljanje unutar privatnih dvorišta. Platoi mogu da služe za okupljanje velikog broja ljudi (u javnom prostoru), manjeg broja ljudi (unutar bloka), ali isto tako i za okupljanje članova samo jedne porodice (u dvorištu na parceli). Slobodne površine unutar bloka mogu biti vrlo atraktivne i dinamične, cime se, po interesantnosti, mogu približiti karakteristikama trgova. Unutrašnje dvorište i poslovnog bloka može biti mesto socijalizacije, socijalne integracije, zajedništva, čak i centar društvenog života u naselju, ako je pristupačno, uređeno i permanentno održavano.

  Plato kod Filozofskog fakulteta kružni plato Istočnih kapija plato ispred Madlenijanuma 10.SAMOSTALNI MAKROURBANISTIČKI ELEMENTI Poznato je da se grad ili urbanistička aglomeracija se sastoji iz elemenata koji sadržajno i kompoziciono utiču na njegovu strukturu i budući razvoj i da se ovi elementi mogu prema svojoj važnosti svrstati u grupu mikrourbanističkih elemenata o kojima je bilo reči i u grupu makrourbanističkih elemenata, kao što su : groblja, socijalne institucije, zdravstvene institucije, sajmišta i dr. Groblja i sam način sahrannjivanja yavisi od načina shvatanja smrti pojedinih naroda i stepena njihovog kulturnog razvoja. Nestalo je vremenom misticizma pri sahranjivanju, te i pojam grobnica u ranijem smislu gubi svrhu, a ukopavanje zadovoljava sve higijenske uslove. Kao sastavni deo urbanističkog plana, groblja danas svojom veličinom i značajem čini kompozicionu celinu. Veličina groblja zavisi od veličine naselja, broja stanovnika, društvenog uređenja, kanona veroispovesti, slobodnog terena, izbora i načina postavljanja groblja, lične želje i

  

42

ekonomskog stanja umrlog. Groblje treba da posluži i kao zaštitni zeleni pojas za sprečavanje širenja grada, rezervoar čistog vazduha i da sa ostalim gradskim zelenilom sačinjava jednu celinu i da pruži sliku parka, vrta.

  Novo groblje Jevrejsko groblje

Površinski odnos parcela za grobnice prema parcelama namenjenim za grobove zavisi od veličine grada i strukture stanovnika. Taj odnos je promenjiv i prema dosadašnjim iskustvima za gradove srednjih veličina, da površine predviđene za grobove uzimaju 2/3 do 3/4, a za grobnice 1/3 do 1/4 ukupnih površina. Prema veroispovestima groblja mogu biti grupisana tako da parcele budu određene za pojedine veroispovesti, a svaka veroispovest propisuje svoja pravila za sahranjivanje. Groblja se mogu planirati da se sahranjivanje obavlja na posebnim parcelama prema godinama starosti, zatim strani državljani, vojna groblja stranih država. groblja velikana, i dr Po svojoj nameni, površini i funkciji groblje se može podeliti na sledeće osnovne grupe: spoljni saobraćajni trg, unutrašnji trg, administrativno-upravni deo, objekte higijensko- sanitarne funkcije- kapela sa mrtvačnicom, objekti-rasadnik. staklara, garaža, magazin, skonomsko dvorište, objekte i površine za sahranu, krematorijum sa kolumbarijumom, površine za sahranu sa stalnim oznakama, površinu sa privremenim oznakama . Oblik, položaj i veličina groblja zavise od reljefa, položaja mesta, shvatanja projektanta, a geometrijeske i ortogonalne šeme groblja ekonomičnije su od slobodnih koncepcija sa parkovsko- pejzažnim uređenjem. Pri projektovanju je važno obratiti pažnju na preglednost i mogućnosti orjentacije. Za gradove do 100 000 stanovnika opravdano je imati jedno centralno groblje, a za veće gradove preporučljiva je decentralizacija. Osnovna veličina za određivanje groblja je 4.0. m2 po stanovnika.

  Memorijalni kompleks groblja u Mostaru Bogdana Bogdanovića Zdravstvene ustanove se dele na ustanove: stacionirane, za zaštitu majke i dece, medicinske namene, higijensko-epidemiološke i apoteke. Stacionirane ustanove složenog tipa sačinjavaju: bolnice, sanatorijumi, oporavilišta, terapeutske ustanove i prirodna lečilišta, a prostog tipa: poliklinike, ambulante, specijalne ambulante, zdravstvene stanice i dispanzeri. Na primer bolnice sačinjavaju manje mikrourbanističke lokacije Prema veličini kompleksa se dele na tri kategorije i to : prva kategorija od 350-600 kreveta; druga kategorija

  

43

od 200- 350 kreveta; treća kategorija od 50- 200 kreveta. Najpodesniji je pravougaoni oblik u odnosu dužine prema širini 5:3. Pri planiranju i projektovanju treba obratiti pažnju na orjentaciju , kompoziciju i položaj objekta.

  KBC i VMA u Beogradu Ustanove za zaštitu majke i dece sačinjavaju porodilišta, materinski domovi, dečji domovi, jasle, kuhinje, savetovališta, dečje poliklinike i dečji dispanzeri. Ustanove medicinske namene su: zavodi i stanice za tranfuziju krvi i za hitnu pomoć. Ustanove epidemiološkog karaktera sadrže: higijenske i epidemiološke institute, zavode, stanice za dezinfekciju i dezinsekciju. Apotekarske ustanove se dele: na samostalne i u sklopu zdravstvenih ustanova. Socijalne ustanove su ustanove, kojima se poverava briga i staranje o onima koji su iznemogli zbog starosti ili koji su postali nesposobni za privređivanje tokom rada ili od rođenja. Mogu biti centralizovane kao sastavni deo grada i makrourbanistički element. Sajmišta služe kao stalne gradske jedinice za prikazivanje, izložbu uzoraka proizvedene robe i dr. za mesto se bira ono koje je dostupno svim vidovima saobraćaja i zavisno od važnosti ima i svoju spoljnu i unutrašnju mrežu saobraćaja kompoziciono uklopljenu sa odgovarajućim objektima.

  Staro sajmište Beogradski sajam- arh. Pantović

  

44