ME|UNARODEN SLAVJANSKI INSTITUT – MOSKVA

FILIJALA MAKEDONIJA

д-р Жила Ленина

ФИЛО З ОФИ Ј А

- Prira~nik za studentite na MSI -

(Za interna upotreba)

Sveti Nikole, 2008

Filozofijata vo {iroka smisla na zborot mo`e da bide pronajdena vo site civilizacii, no posistematski taa se razvivala vo stara Indija, vo Kina i vo Grcija. Bidej}i vo tie dr`avi filozofskite misli odamna se izrazuvale vo pismena forma, nie mo`eme direktno da se zapoznaeme so niv.

Na{ata po~etna to~ka }e bide Grcija. Gr~kiot grad-dr`ava (gr~. polis) mnogu se razlikuva od sovremenite dr`avi. Polisot bil malo op{testvo, kako po broj na `itelite taka i po goleminata na teritorijata. Vo V vek pr. n.e. atinskiot polis broel okolu 300.000 `iteli. Od niv okolu 100.000 bile robovi. Ako se isklu~at `enite i decata, ostanuvaat pribli`no 40.000 slobodni atiwanski gra|ani od ma{kiot pol. Samo tie imale politi~ki prava.

Geografski, gr~kite polisi bile razdeleni so planini i so more. Samiot polis bil sostaven od gradot i od negovata okolina. Patuvaweto od granicata na polisot do centarot na gradot ne traelo pove}e od eden den. Zanaet~istvoto, trgovijata i selskoto stopanstvo bile najva`nite vidovi na dejnost vo polisot.

Gr~kiot polis bil tesno povrzan so op{testvoto, {to se projavuvalo kako vo negovite institucii, taka i vo politi~kite teorii. Edno vreme, vo Atina postoela neposredna demokratija, {to podrazbiralo deka vo procesot na upravuvawe so polisot mo`ele da zemat u~estvo site slobodni ma`i. Politi~kite ideali se karakterizirale so harmonija vo politi~kata sfera na individuite, vo zakonite i vo slobodata. Pritoa, slobodata se razbirala kako `ivot vo zaednicata vo soodnos so op{tiot zakon, a ne sloboda kako `ivot vo bespravnost i pod vlastta na nekoj tiranin. Se smetalo deka vo slobodnoto op{testvo problemite treba da se re{avaat po pat na otvoreno i racionalno disksutirawe.

Zatoa, fundamentalnite to~ki na gr~kata filozofija (po~nuvaj}i od prvite filozofi do Aristotel) bile ideite na harmonija i na poredok koi postojat vo prirodata i vo op{testvoto. Za politi~kite teorii na Platon i na Aristotel definicijata „~ovek-vo-soop{testvo“ bila izvorna. Na primer, se smetalo deka ~ovekot nema „prirodni prava“. Pravata se definirale spored funkcijata na ~ovekot i spored negovata uloga vo op{testvoto.

Vo VII vek pr. n.e. vo polisite do{lo do socijalna napnatost. Narodot baral ekonomska pravednost i, na takov na~in, se obezbeduval patot za pojavuvawe na tiraninot koj{to ja osvojuval vlasta. Tie diktatori upravuvale vo zavisnost od svoite interesi i toa odnovo predizvikuvalo politi~ko nezadovolstvo. Vo VI vek pr. n.e. naselenieto na polisite pokrenalo barawa za zakonitost i za ednakvost. Atinskata demokratija (IV vek pr. n.e.) izniknala kako rezultat na toa nezadovolstvo.

1

MILETSKATA [KOLA

Filozofijata poteknuva od Tales, koj smetal deka vodata e praelement na site raboti, prvi~na supstancija od koja proizleguva s# („S# e od voda“). Tales, po poteklo, e od Milet, najgolemiot gr~ki i trgovski grad vo Mala Azija. Vo Milet ekonomijata bila dobro razviena. Milet odr`uval prijatelski odnosi so sosednite dr`avi. Se pretpostavuva deka Tales patuval vo Egipet i deka ottamu donel informacii za geometrijata (poznata e Talesovata teorema). Tales bil eden od sedumte gr~ki mudreci. Nemu mu se pripi{uva na~eloto „spoznaj se samiot sebesi“. Prv ja formuliral teorijata za kru`niot oblik na Zemjata.

Anaksimandar (611–546 godina pr. n.e.). Toj tvrdi deka s# proizleguva od edna edinstvena supstancija (apeiron – praosnova na svetot, neodredena po kvalitet, nepregledna i beskrajna po kvantitet), no ne od vodata. Spored nego, prvata supstancija e beskrajna, ve~na i gi opfa}a site svetovi, zatoa {to Anaksimandar na{iot svet go smetal za eden od mnogute. Prvata supstancija se pretvora vo razli~ni supstancii, a tie preminuvaat edna vo druga. Verojatno toj ja izrazuval slednava misla: Vodata, ognot i zemjata treba da se nao|aat vo odredena proporcija, no sekoj od elementite se stremi da се pro{iri. No prirodniot zakon postojano ja obnovuva ramnote`ata – tamu kade {to bil ognot, ostanuva pepelta. Зemjata e poim za pravednost. Таа ne дозволува да се prеmиnuvaat граници odredeni od nea. Toj smeta deka prvata supstancija ne mo`e da bide odreden element, inaku toj bi gi progoltal site ostanati. Prvata supstancija treba da bide neutralna. Postoi ve~no dvi`ewe vo tekot na koe{to doa|a do sozdavawe na svetovi.

Se pretpostavuva deka toj ja napravil prvata karta na svetot (vo forma na cilinder). Sonceto e pogolemo od zemjata od 27 do 28 pati.

Anaksimen (585–525 god. pr. n.e.), u~enik na Anaksimandar. Spored nego, glavnata supstancija e vozduhot; so zgusnuvawe i so razreduvawe na vozduhot, nastanuvaat site raboti. Du{ata e sostavena od vozduh. Ognot e razreden vozduh. Koga vozduhot se zgusnuva, toj stanuva prvo voda, potoa zemja i, na krajot, kamen. Zemjata ima forma na trkalezna masa, a okolu nea ima vozduh: „Se ~ini deka zemjata di{i“.

Zaklu~ok: Miletskata {kola bila va`na ne so svoeto dostignuvawe, tuku so istra`uva~kite potezi. Pottik za nejzino pojavuvawe bile kontaktite so Vavilon i so Egipet. Filozofskite razmisluvawa na Tales, na Anaksimandar, na Anaksimen treba da se razgleduvaat kako nau~ni hipotezi.

2

HERAKLIT EFESKI(okolu 530–470 god. pr. ne.e)

Za negoviot `ivot se znae mnogu malku: deka po poteklo e aristokrat od gradot Efes. Vrvot vo negovata dejnost se slu~il vo 500 godina pr. n.e. U~el deka svetot ne go sozdale ni bogovite, ni lu|eto, tuku deka bil i }e bide ve~no `iv ogan koj zakonomerno se pali i se gasi; ognot, koj toj go sfa}al vo materijalna smisla, e prapri~ina i osnova na site raboti i se nao|a vo postojano kru`ewe (preminuva vo zemjata, vo vozduhot i vo vodata). Toj bil mo{ne poznat po svojata hipoteza deka s# e vo sostojba na postojana promena; ne e mo`no dvapati da se vleze vo edna ista reka. Ovoj mistik go razgleduval ognot kako osnovna supstancija. S# e kako plamen vo ogni{te, se ra|a blagodarenie na ne~ija smrt. Vo svetot postoi edinstvo. Svetot e kombinacija od sprotivnosti.

Heraklit bil naklonet kon sarkazam i, vsu{nost, ne bil demokrat. Prezirot kon ~ove{tvoto go teral da misli deka samo so sila lu|eto mo`e da gi natera da dejstvuvaat za nivnata sopstvena blagosostojba: „Sekoe `ivotno so kam{ik se vodi do hrana“; „Magariwata pove}e sakaat slama otkolku zlato“; „Vojnata e tatko na s# i car na s#: za edni taa odreduva da bidat bogovi, a za drugi da bidat lu|e; ednite gi pravi robovi, a drugite gi pravi slobodni“.

Etikata na Heraklit e etika na asketizam koja mnogu potsetuva na nihilizmot na Ni~e. Toj ja razgleduva du{ata kako kombinacija na vodata i na ognot. Ognot e blagorodna supstancija, a vodata neblagorodna supstancija. Toj gi preziral strastite koi{to gi oddale~uvaat lu|eto od nivnata glavna cel. Negoviot odnos kon religiite bil neprijatelski, iako toj bil naklonet kon misteriite.

Heraklit imal i druga doktrina za spojuvawe na sprotivnostite. Negovata verba vo vojnata bila povrzana so ovaa teorija: vo borbata, sprotivnostite se spojuvaat za da rodat dvi`ewe koe{to e harmonija. Vo svetot postoi edinstvo, no toa edinstvo se postignuva kako rezultat na sprotivnosti. Negovata verba vo seopfatnata promena se izrazuvala vo frazata: „S# te~e, s# se menuva“. Heraklit, vo svojata verba vo promenite, pretpostavuva i ne{to ve~no – toa e ognot koj nikoga{ ne umira. Svetot sekoga{ bil, e i }e bide ve~en `iv ogan. No ognot se menuva i negovata postojanost ja ozna~uva postojanosta na procesot.

Zaklu~ok: Heraklit ja sozdal doktrinata za ve~na promena i naukata toa ne mo`e da go negira.

ELEJSKATA [KOLA(Ksenofan, Parmenid, Zenon)

3

Ksenofan, filozof i poet (565–473 g. pr. n.e.), e osnova~ na Elejskata filozofska {kola. Svojata doktrina ja izrazil preku stihovi: vo poetskiot spis „Za prirodata“ go pobil homerskiot antropomorfen politeizam i go izlo`il svoeto monoteisti~ko sfa}awe na svetot. @iveel okolu 100 godini, vo apsolutna siroma{tija. Bil nemilosrden kon nerabotlivite, baral od lu|eto dejnost vo soodnost so razumot, i za sopstvena i za polza za lu|eto. Gi ismejuval bogovite vo ~ove~ki lik i gi ismeval poetite koi сметале дека боговите ги имаат желбите и гревовите на обичните луѓе. Toj smetal deka bog, nitu so teloto nitu so duhot, ne e kako smrtnicite. Ksenofan bil na ~elo na monoteistite i na skepticite. Imeno, Ksenofan gi razgrani~il znaewata i smetal deka ~uvstvata ne doveduvaat do vistinski znaewa, tuku do mnenija. Pod edinstven bog toj podrazbiral bog koj e nedeliv od svetot i deka svetot e negoviot izraz.

Parmenid (roden vo 515 god. pr. n.e.)Elinite ne bile nakloneti kon umerenosta nitu vo svoite teorii

nitu vo svoite praktiki. Heraklit tvrdel deka s# se menuva. Parmenid deka ni{to ne se menuva. Po poteklo, toj bil od Elei (Ju`na Italija). @iveel vo prvata polovina na 5 vek pr. n.e. Ju`noitalijanskite filozofi bile nakloneti kon misticizam i religija, za razlika od jonskite, koi{to bile nau~ni i skepti~ni.

Istoriskoto zna~ewe na teorijata na Parmenid e vo toa {to toj ja izmislil formata na metafizi~ka argumentacija koja bila prisutna kaj mnogu filozofi, vklu~uvaj}i go i Hegel (metafizika zasnovana vrz logika). Toj smetal deka mno{tvoto od postojnite predmeti, nivnata promenliva forma i nivnoto dvi`ewe ne se ni{to drugo osven edna beskone~na realnost – „Bitie“. Ovaa doktrina, koja bila formulirana kako princip deka „s# e edno“, nalaga deka site barawa za promena na nebitieto se nelogi~ni. Poemata „Za prirodata“ e sinteza na negovata teorija.

Samiot Parmenid ja podelil svojata doktrina na dva dela: 1. Patot na vistinata; 2. Patot na mnenijata.

Dokolku jazikot ne e apsolutno besmislen, toga{ zborovite treba ne{to da zna~at, a vo su{tina, tie treba da ozna~uvaat ne samo zborovi tuku i materija koja postoi pokraj na{ite zborovi. Zborovite imaat postojano zna~ewe.

Natamo{nata filozofija se odnesuva kon doktrinata na Parmenid kako doktrina za nemo`nost za kakva bilo promena i kako u~ewe za nenaru{livost na supstancijata, a pod supstancija nekoi po~nale da podrazbiraat postojan subjekt.

ZenonU~enik i sledbenik na Parmenid (okolu 495–430 god.

pr. n.e.)Najpoznat po svoite paradoksi. Slaven kako talentiran u~itel i

orator. Visoko gi cenel umstvenite zadovolstva, preziraj}i go rasko{ot. Toj ja razvil logikata kako dijalektika. (Aristotel go narekol pronao|a~ na dijalektikata.) Kako u~enik i prijatel na Parmenid, si

4

postavil zada~a da im odgovori na onie koi tvrdele deka negovata majstorska doktrina na „ednoto“ (t.e. nerazdvojna realnost) bila nedosledna; se obidel da poka`e deka pretpostavkata za postoeweto na „mnogu“ (t.e. mno{tvo predmeti vo vreme i prostor) so sebe nosi mnogu poseriozna nedoslednost.

FILOZOFIJATA NA ATOMIZAMSozdava~ite na atomizmot se Leukip i Demokrit.Leukip (440 g. pр. n.e.) po poteklo bil od Milet. U~itel na

Demokrit. Toj bil pod golemo vlijanie na Parmenid i na Zenon. Za nego se znae tolku malku {to Epikur voop{to go negiral negovoto postoewe.

Demokrit (432 god. pr. n.e.), po poteklo, bil od Abder, vo Trakija.

Baraj}i znaewa, Demokrit patuval vo Egipet i vo Persija. Toj im bil sovremenik na Sokrat i na sofistite. Doktrinata na Levkip i na Demokrit e bliska do sovremenata nauka. Tie pretpostavuvaat deka s# e sostaveno od atomi, koi se osnovni ~esti~ki na seta materija. Atomite ne se delat nitu fizi~ki nitu geometriski. Me|u atomite postoi prazen prostor, tie se neuni{tlivi i nedelivi, se nao|aat vo dvi`ewe i ima beskrajna koli~ina od niv. Atomite se razlikuvaat eden od drug samo po svojata toplina, forma i golemina i so pretpostavenata specifika na dvi`eweata.

Atomistite smetaat deka s# e vo soodnos so prirodnite zakoni. Levkip i Demokrit ne davaat objasnuvawe za na~elnoto dvi`ewe na atomot. Atomistite se obiduvale da go objasnat svetot bez da obrnat vnimanie na celta ili na kone~nata pri~ina. Tie direktno preminale na objasnuvawe na mehani~kite pri~ini za razvoj na svetot: eden nastan e predizvikan od drug itn. Predmetot mo`e da se dvi`i samo vo prazniot prostor, no ako se slu~i vo popolnetiot prostor da nema praznini, dvi`eweto ne mo`e tamu da se pojavi.

Demokrit smetal deka sekoj atom e neuni{tliv i nedeliv, neproboen i homogeн, zatoa {to toj nema praznini. Sekoj atom vnatre{no e nepromenliv i, vo su{tina, samiot po sebe e edinstven. Vo zavisnost od toa kakvi formi na soedinuvawe na atomite postojat, postojat i razli~ni formi na ne{tata.

Mislata e dvi`ewe. Setilata i mislata se fizi~ki procesi. Setilata imaat dvojna priroda – ~uvstvena i razumna. Toplinata, vkusot, bojata ne se vo objektot tuku se rezultat na na{ite setila. A te`inata, kako i tvrdosta, se karakteristika na samite objekti.

Zaklu~ok: 1. Demokrit bil materijalist;2. Vselenata nema cel, tamu postojat samo atomi koi se

upravuvaat od mehani~kite zakoni;3. Demokrit ne veruval vo religijata;4. Vo etikata, toj smetal deka celta na `ivotot e vedrost, a

deka umerenosta i obrazovanieto se najdobrite sredstva za nejzinoto dostignuvawe;

5

5. Toj osuduval s# {to e strasno, koga dominira zadovolstvoto nad soznanieto;

6. Toj go cenel prijatelstvoto, no gi potcenuval `enite.

SOFISTIKAProtagora (okolu 485–415 god. pr. n.e.)Vo vtorata polovina na 5 vek pr. n.e. se pojavilo dvi`eweto na

skepticite, ~ija najzna~ajna figura bil Protagora, voda~ na sofistite. Vo po~etokot, sofist zna~elo nastavnik. Bidej}i nemalo

obrazovanie na tovar na buxetska smetka, od sofistite u~ele samo onie koi imale sopstveni sredstva. Samo po sebe, obrazovanieto stanuvalo sredstvo na politi~kata borba.

Protagora se rodil okolu 485 g. pr. n.e., vo gradot Abdere, vo Trakija. Dvapati bil vo Atina.

Protagora e poznat po svojata postavka deka ~ovekot e merka za site ne{ta. No bidej}i lu|eto se razlikuvaat, ne postoi objektivna vistina – koga eden e vo pravo, drugiot ne e. Neverbata vo objektivnata vistina go pretvora mnozinstvoto vo arbiter na toa vo {to treba da se veruva.

Ona na {to gi u~ele sofistite ne bilo povrzano so religijata ili so moralot. Tie gi u~ele na ve{tina na sporewe. Za vistinskite filozofi, sofistite bile lekoumni i nemoralni. Narodot gi preziral zatoa {to sofistite bile podgotveni da go sledat dokazot do tamu do kade {to toj }e gi odvede. Eden od sofistite, Gorgias od Leontini, tvrdel deka ni{to ne postoi, a duri i ako postoi, toa ne mo`e da se istra`i. Ako postoi i mo`e da se istra`i, toa postoi samo za onoj koj{to nema da mo`e da go prenese svoeto znaewe na drugite.

METOD NA SPOZNAVAWE NA VISTINATA VO FILOZOFIJATA NA SOKRAT

Sokrat bil gra|anin na Atina koj{to imal mali sredstva, a celoto svoe vreme go minuval vo diskusii i ja u~el mladinata na filozofija, no ne za pari, kako {to toa go pravele sofistite.

Sigurno e deka vo 399 g. pr. n.e., koga Sokrat imal okolu 70 godini, toj bil osuden na smrt i bil kaznet (go obvinuvale deka „toj istra`uva s# {to e pod zemjata i s# {to e na neboto, pretvoraj}i go slabiot argument vo silen i prenesuvaj}i im go znaeweto za toa na drugite“ – pa go prisilile da ispie otrov).

Sokrat bil dobro poznata li~nost vo Atina. No toa e s# {to so sigurnost e poznato za Sokrat, s# drugo ima diskutabilen karakter. Negovite u~enici Ksenofon i Platon raska`uvale za nego razli~ni ne{ta. Sokrat bil blago~estiv i negovoto vlijanie vrz mladinata bilo blagorodno. Toj bil preokupiran so pra{awata deka vlasta vo dr`avata treba da ja imaat kompetentni lu|e. Sokrat mislel deka ~ovekot treba da ima samodoverba, da bide velikodu{en, ramnodu{en kon slavata, so jasna misla i so verba deka go vodi

6

bo`estveniot glas. Toj bil preokupiran so eti~kite pra{awa, a ne so nau~nite. Vo svoite dijalozi se zanimaval so barawe odredeni eti~ki poimi. Za nego, znaeweto imalo najva`no zna~ewe. Toj tvrdel deka nitu eden ~ovek ne gre{i namerno i zatoa samo e neophodno znaewe za site lu|e da stanat dobri.

Dijalektikata e metod na dobivawe znaewe po pat na pra{awa i odgovori, {to ne bilo izmisleno od Sokrat. Najprvo, dijalektikata bila primeneta od u~enikot na Parmenid, Zenon. Po~nuvaj}i od Sokrat, elinskata filozofija postepeno se svrtuva kon prou~uvawe na temata na ~ovekot vo smisla na negoviot `ivot. ^ovekot se razgleduva kako mikrokosmos, kako op{testveno i moralno su{testvo. Za da go najde vistinskiot orientir vo svetot koj go opkru`uva i za da `ivee vo soodnos so negovite zakoni, ~ovekot treba da go prou~i ovoj svet i da se prou~i samiot sebe. Da bide{ sre}en, toa zna~i da se zapoznae{ sebesi, da se pridr`uva{ kon umereniot na~in na `ivot, da pravi{ dobro i da ne gi naru{uva{ harmoni~nite odnosi so prirodata.

PLATON. TEORIJA NA IDEI

Filozofijata na Platon e zasnovana vrz razgrani~uvawe me|u realnosta i prividot. Filozofijata za Platon e postignuvawe na vistina. Toa ne e samo mudrost, toa e qubov kon mudrosta. Platon go definiral procesot na spoznavawe kako proces na sogleduvawa (setilnoto poznavawe) i na intelekt. No i samiot intelekt se deli na intelekt-um (se raboti za ~isti idei i negoviot rezultat e dijalektikata) i na razumnost (se primenuva vo matematikata i gi koristi hipotezite koi ne mo`at da bidat provereni). Za nego, apsolutnata vistina e realnosta, a relativnata vistina e prividnosta, i tie se sprotivstaveni edna na druga.

Najgolemata ideja e idejata na dobroto, koja go pretstavuva samoto bo`estvo, a najgolemata doblest e mudrosta. Procesot na spoznavaweto e proces na potsetuvawe na na{ata du{a na svetot na nematerijalnite idei vo koj nekoga{ prestojuvala; metodot koj mo`e da ja pobudi du{ata na toa se}avawe, t.e. metodot na barawe na vistinata, spored Platon, e dijalektikata kako ve{tina na sporedbi i na analizi na poimite i na sudovite vo tekot na razgovorot; zatoa svoeto u~ewe redovno go izlo`uval vo dijalozi. Potsetuvaweto na idealniot svet za koj nie gi nosime znaewata vo sebe, Platon go narekuval „anamnezis“. Zna~i, znaeweto ne se vnesuva vo glavata na u~enikot, tuku se razbuduva vo negovata du{a.

Teorijata na Platon e izrazena vo mitot za pe{terata. Vo pe{terata, od samoto ra|awe, ima lu|e zakovani vo sinxiri od nekoj titan. Tie ne mo`at da se svrtat i postojano gledaat samo na edna strana – vo yidot na pe{terata. Zad niv gori ogan i negovata svetlina frla senki vrz yidot. Me|u ognot i zatvorenicite se dvi`at lu|e koi nosat razli~ni predmeti. Zatvorenicite ne mo`at da ja svrtat glavata i ne go gledaat toa, ne gledaat nitu ogan nitu lu|e, nitu rabotite koi{to tie gi prenesuvaat. S# {to tie gledaat, se samo senkite na

7

yidot. Verojatno lu|eto }e mislat deka senkite na yidot se realni predmeti. I sega zamislete kako tie lu|e }e se ~uvstvuvaat dokolku im se izvadat sinxirite i dokolku im bidat poka`ani ognot i predmetite. Verojatno }e pomislat deka toa se samo nestvarni predmeti, zatoa {to tie naviknale da veruvaat deka realni se senkite. A u{te pove}e, ako tie izlezat na silnata dnevna svetlina, za niv bi bilo te{ko da gledaat i, taka oslepeni, tie sepak ne bi videle ni{to.

Spored toj mit, senkite na yidot se zvuci, ~uvstva, refleksija i dr.

Rabotite koi{to se nosat za zatvorenicite se predmeti od realniot svet.

Rabotite zad pe{terata, toa se idealnite formi.Sonceto e vrvnata ideja za Дobroto.Mitot za pe{terata poka`uva kolku e te{ko da se spoznae

idealniot svet. Za taa cel, potrebni se filozofi. Filozofot ne e samo ~ovek koj n# vodi kon znaeweto, tuku i toj koj treba da bide protiv „akrasijata“ (slabosta na voljata koja gi tera lu|eto da pravat pogre{ni postapki). Filozofot treba da vladee so „arete“ (celosnost i sila na karakterot koja dozvoluva da se odnesuva vo soodnos so ideite za Дobroto).

Zatoa, vo idealnata dr`ava, spored Platon, filozofite treba da upravuvaat so pomo{ na vojnicite, kontroliraj}i gi trgovcite. Platon smetal deka za lu|eto od trite socijalni sloja mo`e da se re~e deka nivnite du{i se napraveni od razli~ni metali: du{ite na upravitelite (filozofite) se od zlato, na vojnicite – od srebro, a na trgovcite – od `elezo. Trite klasi vo platonskata dr`ava odgovaraat na trite glavni karakteristiki {to gi ima sekoja individua: mudrost, smelost i apetit. Vo detstvoto, kaj lu|eto treba da se otkrijat nivnite prirodni naklonosti i mudrite deca treba da se vospituvaat kako idni upraviteli, hrabrite kako idni vojnici, a tie {to imaat golemi `elbi – kako trgovci. Samo filozofite se nekoristoqubivi i sakaat da go postignat op{toto dobro.

ARISTOTELSamiot poim metafizika poteknuva od Aristotel. Iako

metafizikata zna~i „s# e zad granicite na fizi~kiot svet“, samiot Aristotel so toj poim gi ozna~uval rabotite {to gi napi{al po svoeto delo „Fizika“. Bidej}i toj prv go upotrebil zborot metafizika, negovoto originalno zna~ewe e: „S# {to rekov po fizikata“.

Aristotel se rodil verojatno vo 384 godina pr. n.e. Negoviot tatko bil doma{en lekar kaj carot na Makedonija. Na 18 godini, Aristotel oti{ol vo Atina i mu stanal u~enik na Platon, vo negovata Akademija. @iveel okolu 20 godini vo Atina, do smrtta na Platon. Potoa patuval, mu stanal vospituva~ na Aleksandar Makedonski. Vo 335 godina pr. n.e. povtorno se vratil vo Atina, kade {to go otvoril svojot Licej. Taa {kola se narekuvala Peripateti~ka – „pat~e za pro{etki za vreme na koi se steknuvale znaewata“. Nastavnicite i

8

studentite se {etale niz gradinata i zboruvale za filozofijata. Licejot postoel do III vek od n.e.

Filozofijata na Aristotel se bazira vrz dve osnovni tezi. Prvata teza e deka s# si ima svoja cel koja{to e del od edna po{iroka cel. Vtorata teza e logikata, na~inot na definirawe i metodot na pravilna upotreba na definiciite.

Dvata osnovni dela na realnosta se supstancija i su{tina. Supstancijata e ona od {to s# e napraveno. A, vsu{nost, toa e ona {to vo realnosta pretstavuva nekoj predmet. Supstancijata na Aristotel e fakti~ki istoto {to i materijata na Platon, a toa se, vsu{nost, ideite. Iako teoriite na Aristotel i na Platon se sli~ni, sepak, me|u niv ima razlika. Za Aristotel, formata i materijata ne postojat oddelno edna od druga. Formata postoi vo materijata, odnosno vo supstancijata. Formata e onoj del od rabotite {to e vidliv za nas. Postoi svet na fizi~ki vidlivi su{testva.

Spored Aristotel, najva`nite promeni ja odreduvaat su{tinata na objektot. Su{tinata na `eladot e da stane dab. Su{tinata na kamenot e da stoi dolgo vreme na patot, dodeka veterot i vodata nema da go pretvorat vo pra{ina. Promenata treba da ima nekoja cel. Toa bil apsolutno nov metod na razmisluvawe za promenite. Postoeweto postepeno doa|a do nova sostojba.

Negovata gledna to~ka na promenite imala golema uloga vo istorijata na mislata i bila aktuelna i vo sredniot vek, a aktuelna e i vo novo vreme. S# se promenuva vo XIX vek, koga ^arls Darvin nastapil so svoja teorija za evolucijata.

Aristotel ne smetal deka promenite mo`at da imaat slu~aen karakter. Toj go gledal svetot kako celina koja e sostavena od razli~ni delovi {to se obedineti so celi {to se vkrstuvaat. Toj smetal deka lu|eto se del od pri~inskiot svet i deka tie imaat posebna cel koja im go odreduva nivnoto mesto vo svetot. Lu|eto treba da ja pronajdat svojata cel i da go `iveat svojot `ivot vo soglasnost so nea.

Spored Aristotel, pri~ina ne e samo nekoj nastan koj predizvikuva pojavuvawe na nekoj predmet ili na nekoja sostojba tuku, isto taka, e i osmislena cel, ~uvstvo za celta. Aristotel ja narekol „telos“, {to zna~i „zavr{etok“ ili „kraj“. Od ovoj zbor proizleguva terminot teleologija, {to zna~i „izu~uvawe na celite“ na site predmeti.

Za da ja objasni prirodata na ne{tata i na promenite koi{to se slu~uvaat vo niv, Aristotel izdefiniral ~etiri vidovi pri~ini:

– materijalna pri~ina – materija ili supstancija od koja se sostaveni site raboti i koja dozvoluva da dojde do promenite;

– dejstvuva~ka pri~ina – prethodnite nastani predizvikuvaat odredena posledica;

– formalna pri~ina – vnatre{na, su{tinska potreba od promeni;

– finalna pri~ina – nadvore{na cel ili krajna sostojba koja se postignuva preku niza promeni.

9

Aristotel s# objasnuval preku kategorii. Mo`e da se nabrojat kategorii koi ni se poznati:

– Supstancija: {to e toa? – Kvalitet: kakvi se karakteristikite?– Koli~ina: kakvi se tie raboti i kakvi se nivnite razmeri?– Odnos: kako predmetite se odnesuvaat so drugite?– Mesto: kade se nao|a?– Vreme: koga e i kolku e stara?– Dejstvie: {to pravi?Kategoriite na Aristotel postoele vo razli~ni {koli so vekovi. No

sega pove}eto filozofi se soglasuvaat deka takviot metod na poznavawe ne ni dava nova informacija za objektot na izu~uvaweto.

Aristotel smetal deka osnovnata cel na ~ovekot e da `ivee dobar `ivot, a toa zna~i da gi koristi site doblesti koi treba da gi sledime. Toj ja pokrenal idejata za izbegnuvawe na krajnostite, koja e poznata kako princip na „zlatna sredina“.

Zaklu~ok: – Klu~ot na filozofijata na Aristotel se negovite pogledi za

celisoobraznosta na prirodata na ne{tata. Prou~uvaweto na celite e poznato kako teleologija;

– Aristotel ja koristel idejata za celta za da go objasni razvojot na `ivite su{testva, vklu~uvaj}i gi i lu|eto;

– Za Aristotel, du{ata e nerazdelna od teloto i taa ne postoi koga teloto umira. Aristotel go istaknal „zlatnoto pravilo“ deka umerenosta e patot do sre}ata.

FILOZOFIJATA NA STOICIZMOT

Stoicizmot, kako specifi~na nasoka na filozofskata misla, postoel od III vek pr. n.e. do V vek od n.e. Vo po~etokot, stoicisti bile prete`no Sirijci, a podocna i Rimjani (Plutarh, Ciceron, Seneka, Mark Avrelij).

Karakteriziraj}i gi razli~nite svojstva na du{a, stoicite vo prv plan go istaknuvale fenomenot na voljata. Tie smetale deka s# e predodredeno vo ovoj svet i deka s# ima svoja smisla. Odovde, tie se zalagale za pokornost i za hrabro odnesuvawe kon `ivotnite nesre}i. Stoikot ne mu se sprotivstavuva na zloto, toj go razbira zloto.

Stoicite definitivno ja podelile filozofijata na logika, fizika i etika.

EPIKUREJCI

Epikurejcite barale pati{ta za postignuvawe na vnatre{no spokojstvo. Razlikata me|u {kolata na stoicite i {kolata na epikurejcite e vo toa {to epikurejcite bile pove}e zainteresirani za

10

individualna sloboda, a stoicite pove}e vnimanie obrnuvale na gri`ite povrzani so javniot `ivot.

Epikur u~el deka bo`estvata voop{to ne obrnuvaat vnimanie na lu|eto i deka ne treba da vodi gri`a za odnosot na bo`estva kon lu|eto, tuku treba da se u`iva vo `ivotot spored sopstvenite mo`nosti. Za epikurejcite, najgolemoto u`ivawe ne se sostoi vo telesnite nasladi, tuku vo otsustvoto na telesna bolka i vo postoeweto du{even mir, ataraksija.

Veruvaj}i deka bogovite ne se gri`at za lu|eto, Epikur se zafatil da go objasni pojavuvaweto na svetot nezavisno od niv. Za taa cel, toj se svrtel kon Demokrit i kon negovata teorija deka svetot e sostaven od atomi. Epikur tvrdel deka svetot se pojavil kako rezultat na zaemnoto dejstvo na atomite. Bidej}i svetot e sozdaden od sudirot na atomite, a ne od bogovite, lu|eto ne treba da se gri`at za toa deka bogovite }e n# kaznat za na{ite pogre{ni postapki na zemjata. Samite lu|e se samo grupa atomi koi, na ovoj ili na onoj na~in, do{le vo sudir i se spoile. Koga nie umirame, na{ata du{a se razdeluva na oddelni atomi. Zatoa i ne treba da se gri`ime za smrtta. Epikurejcite ne se pla{ele od smrtta i od `ivotot po umiraweto, i zatoa tie lesno mo`ele da u`ivaat vo `ivotot.

Spored Epikur, samiot svet se bazira vrz sloboda. Veruvaweto vo li~nata sloboda gi razlikuva epikurejcite od stoicite, za koi, pak, postoela samo sudbinata. Veruvaweto vo slobodata proizleguvalo od teorijata za atomskoto sozdavawe na svetot. Prvo atomite se dvi`ele so ednakva brzina i vo ista nasoka. No nekoi atomi mo`ele da se dvi`at slobodno. Tie zapo~nale da skr{nuvaat, da se sudiraat so drugite atomi i toa dovelo do sozdavawe na nam poznatiot svet. Lu|eto isto taka se slobodni i mo`at da se dvi`at kako {to sakaat.

[to se odnesuva do li~niot `ivot, epikurejcite najvisoko go cenele prijatelstvoto. Filozofijata na Epikur pretpostavuvala rabota vo grupa. Site pretstavnici na {kolata na Epikur se sobirale zaedno i diskutirale za toa kako da se postigne spokojstvo. [kolata na Epikur se narekuvala Gradina i taa stanala popopularna otkolku {kolata na Platon (Akademija), koja bila osnovana vo 385 godina pr. n.e., i {kolata na Aristotel (Licej).

SKEPTICI

Сkepticite veruvale deka vistinata ne mo`e da se postigne. S# {to nie imame se idei koi{to mo`at da bidat vistiniti, a mo`at da bidat i la`ni. Prviot filozof skeptik bil Piron, koj u~el deka ~ovek ne mo`e da bide siguren vo ni{to. Smislata na skepticizmot ne bila samo negirawe na ideite na drugite. Naprotiv, preku osoznavawe na faktot deka vo ni{to ne mo`e da ima{ doverba vo ovoj promenliv svet, skepticite postignuvale odvoenost od nadvore{niot svet.

Skepticite bile osobeno neprijatelski raspolo`eni kon dogmite – idei ili sistem na idei koi se smetale kako vistina (dogma na starogr~ki zna~i „ubeduvawe“, a skepticizam – „barawe“).

11

Zaklu~ok: Stoicizam – filozofija na otka`uvawe od upravuvaweto na

nastanite. Epikurizam – filozofija na svesno odbegnuvawe na bolkata.Skepticizam – filozofija na somnenie vo sopstvenite misli, vo

avtoritetot na onie koi{to tvrdat deka ne{to znaat; skepticite go za{tituvale ~ovekot od la`nite ubeduvawa.

FILOZOFIJATA NA KINA

Dvete osnovni filozofii na Kina:konfu~ijanstvo i daoizam

Konfu~ijImeto na Konfu~ij e Kun Fu Ci (551–479 g. pr. n.e.). Koga

zapadwacite ja otkrile kineskata filozofija, tie gi napravile imiwata na filozofite poednostavni za sebe.

Pottik za svojata filozofija Konfu~ij dobil od kineskata realnost. Lu|eto ne gi po~ituvale upravnicite, a tie, od svoja strana, gi prezirale siromasite. Konfu~ij bil zagri`en od golemite danoci {to bile odreduvani od upravnicite na Kina i od korumpiranosta na ~inovnicite.

Spored Konfu~ij, lu|eto ne treba da se pot~inuvaat so sila. Tie treba da go po~ituvaat i dobrovolno da mu se pot~inuvaat na onoj vladetel koj{to, preku obuka i preku iskustvo, dobro }e ja sovlada ve{tinata na upravuvawe so dr`avata i }e gi razbira problemite na obi~nite lu|e. No ne treba samo vladetelite da bidat primer za imitirawe, tuku i samite lu|e treba da mu uka`uvaat na vladetelot kako da se upravuva. Zna~i, lu|eto treba da ja koristat svojata sposobnost za analiza, da se otka`uvaat od pot~inuvaweto na nepravedni naredbi, no da gi poddr`uvaat drugite, racionalnite naredbi.

Sovr{enoto upravuvawe, spored Konfu~ij, e zasnovano vrz principot li, qubeznost na odnesuvaweto i ceremonijalnost. Lu|eto treba da se odnesuvaat eden kon drug so istata po~it kako {to se odnesuvaat kon svoite predci. Soglasnosta, ritualot i po~itta treba da bidat sekoga{ prisutni vo odnosite so drugite lu|e. No soglasnosta ne zna~i deka lu|eto treba da prestanat da mislat samostojno. Mo`no e i da nema soglasnost koga za toa ima va`ni pri~ini. Li ne e samo izrazuvawe na po~it kon drugite lu|e. Li, isto taka, ja podgotvuva svesta na lu|eto za re{avawe na problemite. Rabotite na lu|eto se va`ni i, za da se izvr{uvaat pravilno, potrebni se koncentracija i vnimanie. Zna~i, idejata na li se sostoi vo toa s# da se pravi so po~it, vo vistinsko mesto i vo vistinsko vreme. Na primer, imaj}i mnogu raboti, iako nekoja od niv nema golema va`nost, vie ja propu{tate ili ja izvr{uvate neodgovorno. Kako rezultat na toa, nema da bidete zadovolni od samata rabota. I, na

12

krajot na krai{tata, }e imate neprijatnosti. Od druga strana, ako potro{ite izvesno vreme za svesno da se podgotvite za svojata rabota, toga{ taa }e se izvr{i dobro, }e donese zadovolstvo i, na krajot, }e donese dobro. Zatoa, spored zborovite na Konfu~ij, treba da se misli za rabotata kako za va`na rabota i treba da se planira kako }e se izvr{i taa. Tokmu vo toa se sodr`i soglasnosta.

Vo filozofijata na Konfu~ij postoi idejata dao (ili tao). Dao zna~i „pat“. Za Konfu~ij, nao|aweto na vistinskiot pat zna~i pravilen soodnos me|u li~nite `elbi i op{toto delo.

DaoizamNo samiot poim dao obi~no ne se povrzuva so Konfu~ij, tuku

so edna druga kineska filozofija {to se narekuva daoizam. Osnova~ i prv u~itel na daoizmot bil Lao-Ci, {to bukvalno

zna~i „star majstor“. Daoizmot se razlikuva od konfu~ijanstvo po toa {to konfu~ijanstvoto e svrteno kon gri`ata za prakti~nata strana na `ivotot ili kon problemite na drugite lu|e, a daoizmot posvetuva pove}e vnimanie na li~nata harmonija so prirodata.

Lao-ci u~el deka najdobar na~in da go pomine{ `ivotot vo soodnos so dao e da go sledi{ principot „u-vej“. Zborot u-vej se preveduva kako „prifatlivost“. Toa e princip koj{to predlaga site raboti da se prifa}aat takvi kakvi {to se; a osven toa, predlaga i spontanost. Bitno e da bide{ del od `ivotniot proces, zatoa sledbenicite na daoizmot mnogu ja sakaat prirodata. I sledbenicite na dao i stoicite ka`uvaat deka prifa}aweto na s# {to postoi e prirodno, no daoistite veruvaat vo nadmo}ta na prirodata, a stoicite mislat deka glavna sila e sudbinata. Eve ja mudrosta na daoistite: namesto da se nervirate razmisluvaj}i {to mo`ete da o~ekuvate od razli~ni situacii, treba da bidete podgotveni da prifatite s# i da odgovorite apsolutno spontano. Ako ja prifa}ate smrtta i site drugi prirodni procesi vo duhot na principot u-vej, toga{ }e bidete pozdravi i }e `iveete podolgo.

Daoistite veruvaat deka s# {to postoi sekoga{ }e se pretvori vo svojata sprotivnost. @ivotot sekoga{ preo|a vo smrt, a smrtta sekoga{ mu dava po~etok na noviot `ivot. Svetot e postojano vo ramnote`a koja{to se menuva. Ovaa sostojba na postojana promena go objasnuva kineskiot princip jin-jang. Jin-jang se sprotivnosti {to se del od edno isto. Jin e `enskata su{tina, a jang ma{kata. Jin e zemja, voda i zima, a jang e nebo, ogan i leto. Zemaj}i go predvid zaemnoto dejstvo na tie elementi, daoistite se stremat da go harmoniziraat svojot `ivot. Poimite jin i jang se koristat za razbirawe na prirodni procesi i se primenuvaat vo odnos kon prirodata i kon op{testvoto. Eden od na~inite za primenuvawe na u~eweto za jin i jang vo odnos na javniot `ivot se sodr`i vo knigata Jixing ili „Kniga na promenite“. Knigata sodr`i prakti~ni soveti za komunicirawe so drugite lu|e, izlagawe za svetot na prirodata, a isto taka, i za sistemot na pretska`uvawe na idninata. Jixing predlaga kombinacija od principite na daoizmot i na konfu~ijanskata prakti~nost, a isto

13

taka, nudi i eden spoj na filozofskata rabota i pretska`uvawe na sudbinata.

Zaklu~ok:– Filozofijata na Konfu~ij e zasnovana vrz principot na

odgovornost na lu|eto za svojata uloga vo op{testvoto. – Li e poim za qubeznost i ceremonija {to Konfu~ij go

primenuval vo sekojdnevnata rabota i vo odnosite me|u lu|eto.– Daoizmot e svrten kon postignuvawe edinstvo so prirodata. – U-vej e daoisti~ki princip za prifa}awe na rabotite takvi

kakvi {to se. – Principot jin-jang e pogled na daoistite na svetot koj{to se

nao|a vo postojana promena.

INDISKA FILOZOFIJA

Najgolemiot del od indiskata filozofija e zasnovan vrz najstarite sveti knigi na brahmanite, napi{ani na sanskrit, {to se poznati kako vedi. Od vedite poteknala idejata za mok{i, ili osloboduvawe od stradawata, {to budistite ja narekuvaat nirvana. Druga va`na ideja na vedite e karmata – dejstvija na ~ovekot {to gi opredeluvaat negovata sega{nost i negovata idnina. Jogata, pak, e forma na umstvena i na fizi~ka dejnost koja, spored misleweto na mnozina indusi, doveduva do postignuvawe na sostojbata na mok{a.

Spored postarite idei, najdobroto ne{to na {to ~ovekot mo`e da se nadeva po smrtta e osloboduvaweto od povtornoto postoewe vo svetot. Ako nie `iveeme dobro, po smrtta }e bideme slobodni. Dokolku napravime lo{i postapki, toga{, po smrtta, nie }e se rodime odnovo. Karmata ne samo {to opredeluva dali }e `iveete sleden `ivot, tuku go opredeluva i toa vo kakva sostojba }e bidete po ra|aweto. Vie mo`ete da se rodite kako ptica, kako drvo... S# zavisi od toa kako ste go pominale prethodniot `ivot.

Golem broj indusi i budisti smetaat deka site `ivi su{testva imaat du{a, deka se ramnopravni me|u sebe i deka se povrzani so ista sudbina. Duri i ubistvoto na edna bubalka mo`e da & na{teti na karmata zatoa {to sekoe `ivo su{testvo, kako {to vo slu~ajot e bubalkata, e isto tolku va`no kolku i ~ovekot. Po~itta kon s# `ivo se narekuva ahimsa, ili nenasilnost.

Buda e, vsu{nost, Sidarta Gautama. Spored mitot, toj bil indiski princ koj porasnal vo rasko{na palata za{titena od nadvore{niot svet. Sakaj}i da go spoznae podobro svetot, toj izlegol niz portata na palatata i bil potresen od stradawata {to gi trpele obi~nite lu|e. Potoa toj, od `elba da im pomogne na lu|eto, odlu~il da gi prou~i site religiozni tehniki, vklu~uvaj}i gi meditacijata i asketizmot. Spored legendata, baraj}i go re{enieto, toj sednal da meditira pod edno drvo. Na krajot, toj dobil odgovor deka site napori treba da se naso~at kon dostignuvawe na mudrosta i deka treba da se negira idejata „za sebesi“ koe{to n# zabluduva. Buda ja postignal taa mudrost i ostatokot od `ivotot go pominal

14

propovedaj}i ja taa vistina. Ottamu, „Buda“ zna~i „razbuden“ ili „prosvetlen“.

Budizmot, kako i celata indiska filozofija, po~nuva od idejata deka `ivotot e stradawe. Duri i bogovite se prinudeni da stradaat. Stradaweto e magla so koja se pokriva realnosta. Pojavuvaweto na `elbi, nivnoto zadovoluvawe, donesuva novi `elbi i zatoa nie nikoga{ ne mo`eme da postigneme definitivno zadovoluvawe na svoite `elbi. Nie samo pove}e se vrzuvame so realnosta, a sledstveno, i so stradawata {to se predizvikuvani od beskrajnite `elbi. Izlezot od stradawata e vo otka`uvaweto od li~nite `elbi. Za da im go poka`e na lu|eto patot kako da se postigne toa, Buda definiral osum ~ekori za postignuvawe na prosvetluvawe i za osloboduvawe od beskrajnite `elbi:

– vistinsko gledawe;– vistinsko mislewe;– vistinski govor;– vistinski dejstvija;– vistinski na~in na `ivotot;– vistinski napor;– vistinska organizacija na umot;– vistinska meditacija.Toj pat ne e dogma, tuku e samo pomo{ vo koncentracijata

vrz prosvetluvaweto. Odej}i po toj pat, ~ovek mo`e da dostigne nirvana i da se oslobodi od stradawata koi se del od na{eto postoewe.

BOG I ZNAEWETO

Trite golemi svetski religii – judaizmot, hristijanstvoto i islamot – se rodeni na Bliskiot Istok.

I Evreite i arapskite muslimani svoeto poteklo go vodat od Avraam. Evreite smetaat deka izbraniot od Bog bil Isaak, sin na Avraam. Arapite smetaat deka izbran od Bog bil drugiot sin na Avraam, Ismail. Zatoa islamot, kako i hristijanstvoto, se bazira vrz judizmot. No, spored muslimanskata vera, narodot izbran od Boga ne se Evreite, tuku se Arapite. Islamot e osnovan od pororokot Muhamed (570–632). Spored islamskata tradicija, Muhamed oti{ol na planinite okolu svojot roden grad Meka za da razmisluva. Tamu kaj nego do{ol angelot Gabriel, mu ka`al deka toj e Bo`jiot glasnik i mu gi prenel zborovite od Alah, koi potoa bile zapi{ani vo Koranot.

Najglavno vo Koranot e u~eweto za pette osnovi na islamot: – Nema drug gospod osven Alah i Muhamed e negoviot prorok;– moli se sekoj den svrtuvaj}i se vo nasoka kon Meka;– bidi dare`liv kon tie {to imaat potreba od tvojata pomo{;– po~ituvaj go svetiot mesec Ramazan;– napravi barem edna{ vo svojot `ivot axilak vo Meka.

15

Tie pet principi go odr`uvaat edinstveniot duh na islamskata religija, propovedaj}i ja idejata za ednakvost na site lu|e, nezavisno od nivnata pozicija vo `ivotot.

Judaizmot, hristijanstvoto i islamot se trite glavni monoteisti~ki religii koi vinata za zloto ja nao|aat kaj lu|eto i koi pogolemo zna~ewe im davaat na pravednosta i na zakonite.

Filozofijata na Zapad i na Bliskiot Istok priznavala samo tri golemi avtoriteti: Platon, Aristotel i religijata. Judizmot, hristijanstvoto i islamot, kako filozofii, se obiduvale da gi spojat filozofijata so religijata, razumot so verata.

So vekovi, religioznata verzija na filozofijata na Platon, poznata kako neoplatonizam, im ovozmo`uvala na filozofite i na religioznite misliteli da nao|aat zaedni~ki jazik.

Eden od prvite filozofi koj{to se obidel da ja spoi gr~kata filozofija so religiskoto u~ewe bil judejskiot filozof Filon od gradot Aleksandrija (30 g. pr. n.e.–45 g. od n.e.). Toj na{ol sli~nost me|u streme`ot na Platon za postignuvawe na idealna forma na Dobroto i `elbata da se postigne misti~ko edinstvo so Gospod. Filon tvrdel deka idealnoto Dobro i Gospod se edno isto. Vo su{tina, toj tvrdel deka razumot i verata imaat eden ist streme` i deka se dvi`at vo ista nasoka. Spored misleweto na Filon, Bog e idealnoto Dobro, toa e edinstvoto koe{to gi obedinuva site raboti. Nie mo`eme da go postigneme ova edinstvo kako po pat na filozofsko razmisluvawe, taka i po pat na verata. Ova edinstvo – Gospod – e univerzalen razum, a idealnite formi za koi{to pi{uval Platon se mislite na Gospod. Tie „misli“ sozdavaat red vo materijalniot svet, za da mo`e toj da bide porazbirliv za lu|eto. Problemot e vo toa {to lu|eto se privrzani kon materijalni ne{ta i toa gi odvlekuva od razbiraweto na Gospod so pomo{ na razumot. Fakti~ki, povrzanosta na ~ove~kata svest so materijalnite objekti ja namaluva sposobnosta na ~ove~kata svest. Zatoa, potrebna ni e verata za da postigneme misti~ko edinstvo so Gospod. Idejata deka Gospod e razum, e samo dobli`uvawe do toa {to, vo su{tina, pretstavuva Gospod. Vistinata bara misti~ko sogleduvawe, a ne izrazuvawe na svoite misli so zborovi. Naslovite, imiwata mo`at da bidat pre~ka na patot na na{eto razbirawe. Nie treba da se nau~ime da gledame niz niv, za da postigneme soznanie za ona {to tie su{tinski go izrazuvaat.

Filon smetal deka duri i zborovite na Biblijata se, isto taka, dobli`uvawe do vistinata na koja tie uka`uvaat. Filon ja ~ital Biblijata kako alegorija. Alegorijata e koristewe na konkretni likovi pri pi{uvawe na tekstot za preku niv da se pretstavi skrienoto, nevidlivoto zna~ewe. Na takov na~in, Filon ja spoil filozofijata na Platon so religijata. Taka, toj gi odredil metodite kako na hristijanskata, taka i na islamskata filozofija. Negovoto spojuvawe na gr~kiot razum i judejskata vera zna~elo deka eden ist bog gi inspiriral kako evrejskite proroci, taka i gr~kite filozofi.

Plotin (205–270)

16

Po Filon, drug poznat vlijatelen filozof e Plotin, Egip}anec. Plotin ja obrazlo`il postojnata vrska me|u bo`estvenoto edinstvo i mno{tvoto od materijalni ne{ta. Toj smetal deka materijalnite ne{ta i idealnite formi se tvorbi na Gospod. Za nego, zborovite bile svoevidni proizvodi na iskustvoto, kako izraz na bo`estvenata su{tina.

Taa gledna to~ka se narekuva teorija na emanati. Celata realnost proizleguva od edinstveno bo`estveno su{testvo. Na{ata individualnost e iluzija. Ako ~ovek mo`e da se skoncentrira vrz mnogubrojnite razliki me|u lu|eto, toga{ mo`e da go postignete ~uvstvoto na edinstvo.

Za Plotin i za drugite neoplatonci, znaeweto ne zavisi od istra`uvaweto na realnite pojavi i objekti, tuku od misti~koto postignuvawe i soedinuvawe so Edinstvenoto. Na takov na~in, vo neoplatonizmot e prisuten misticizmot. Misticizmot e teoretsko i prakti~no u~ewe ~ija{to cel e postignuvawe na edinstvo so Gospod.

Avgustin (354–430)Avgustin bil neoplatonec od severna Afrika. Podocna bil

proglasen za svetec i go dobil imeto sveti Avgustin Bla`eni. Najpoznatata misla na Avgustin e „Jas veruvam za da znam“, {to zna~i deka ~ove~kiot razum e ograni~en i deka mu e potrebna bo`estvena pomo{ vo forma na otkrovenie, koja e dadena vo tekstovite na evangelijata. Za Avgustin, razumot i mistikata bile edinstveni. Toj smetal deka vo tekot na svojot zemen `ivot, lu|eto se ograni~eni vo svoite mo`nosti za kontakt so Gospod. No, iako nie ne mo`eme da go razbereme Gospod potpolno i da go po~uvstvuvame negovoto prisustvo, ne treba da se otka`uvame od obidite da ja spoznaeme bo`estvenata vistina vo ovoj `ivot.

Avgustin po~nal kako skeptik. Edna od pri~inite poradi koja toj vedna{ ne go prifatil hristijanstvoto bila taa deka vo svetot postoi zlo. No potoa Avgustin smetal deka zloto ne postoi samo po sebe. Vo sekoj slu~aj, zloto ne bilo sozdadeno od Gospod, tuku e posledica na toa {to Gospod postoi nezavisno od materijalniot svet. Sli~no na toa, kako {to ti{inata e otsustvo na {um, taka i zloto e otsustvo na dobro, a ne e ne{to {to postoi samo po sebe. Spored misleweto na Avgustin, pove}eto lu|e {irat okolu sebe zlo po gre{ka, bidej}i pogre{no gi smetaat nekoi raboti za pova`ni. Toj veruval deka po smrtta takvite lu|e }e gi otkrijat svoite gre{ki i }e razberat deka nivnoto `iveewe e `alno postoewe zatoa {to tie ja izgubile smislata. Avgustin smetal deka lu|eto imaat sloboda i deka mo`at sami da re{at dali da go sledat bo`estveniot pat ili da si odat po svojot pat. Odgovornosta za na{iot `ivot e podelena me|u Gospod i ~ovekot. Imaj}i slobodna volja, nie treba da go odbegnuvame grevot kolu {to e toa vo na{ite sili.

Na takov na~in, neoplatonizmot stanal va`en del od razbiraweto na svetot od strana na prvite avtoriteti na hristijanskata crkva.

17

Boetij (480–524)Iako patristite (pater – otec) barale mudrost i vdahnovenie od

Platon, mnogumina se svrtuvale kon trudovite na Aristotel. Prviot sledbenik na Aristotel od sredniot vek bil filozof Boetij. Toj bil sholastik. Sholastikata e univerzitetska filozofija so koja se zanimavale nau~nicite od sredniot vek. Taa bila zasnovana vrz logikata na Aristotel i voop{to ne bila povrzana so negoviot streme` za prou~uvawe na predmetite od na{iot svet.

Boetij gi prevel od gr~ki samo onie trudovi {to imale odnos kon logikata. Vo svoite trudovi, toj gi razgleduva razumot i verata kako dva apsolutno razli~ni principa.

Ako neoplatonizmot se stremi da gi obedini site pojavi vo edno op{to misti~ko edinstvo, sholastikata – sprotivno na toa – se obiduva da ja podeli raznoobraznosta na ne{tata vo soodnos so logi~kite kategorii. Taa logi~ka analiza se praktikuvala na univverzitetite i univerzitetite stanale glavna baza na sholastikata.

Vo X vek sholasti~kata filozofija bila prifatena i od del od islamskite filozofi. Blagodarenie na islamskiot svet, Evropa se zapoznala so metafizikata na Aristotel. Ibn Sina (980–1037) koj vo latinskiot svet bil poznat kako Avicena sholastikata da se pro{iri vo celiot bazen na Sredozemnoto More, iako del od negovite idei bile vo sprotivnost kako so islamot taka i so hristijanstvoto.

Iako me|u filozofijata na Aristostel i hristijanskata religija ostanuvaat protivre~nosti, nekoi filozofi ja koristat logikata na Aristotel za da go doka`at postoeweto na Gospod. Eden od takvite bil sveti Anselm Kenterberiski (1033–1109), koj se smeta za osnova~ na sholastikata. Toj e avtor na „ontologiskiot dokaz“ za postoeweto na Gospod (vo deloto „Proslogium“) . Ovoj dokaz se sostoi vo slednovo: ako ne{to e sovr{eno, toga{ toa treba da postoi, zatoa {to nepostoeweto e znak na nesovr{enstvo. Najsovr{enoto ne{to {to postoi na zemjata e Bog. Sledstveno, ako Bog e sovr{en, toj treba da postoi.

Sveti Toma Akvinski gi pretstavil pette dokazi za postoewe na Gospod. Toj potenciral deka, kako ~ovekot taka i drugite su{testva, se sozdadeni od Gospod kako posledica na negovoto sovr{enstvo i, po smrtta, nie mo`eme da se vratime kon po~etnoto edinstvo so Gospod.

Toma Akvinski tie dokazi gi baziral vrz filozofijata na Aristotel. S# ima svoja cel, a spored misleweto na Toma Akvinski, definitivna cel na s# e Gospod. Taka, vo praktikata, ovoj sholastik gi obedinil neoplatonizmot i logikata na Aristotel. Na primer, ~ove~kite du{i toj gi smetal za platonovski idei na na{ite „jas“.

Kako i pogolem del od filozfite sholastici, Toma Akvinski se potpiral vrz logi~kite proceduri i kategorii na Aristotel. Taa logika ponatamu stanala poznata so svojata neprakti~nost. Kako rezultat na toa, srednovekovnata filozofija ima reputacija na zatvorena i preokupirana so sopstvenite problemi, disciplina koja za izrazuvawe na svoite idei koristi ~udni kategorii. Filozofite bile tolku oddadeni

18

na logi~kite definicii {to zapo~nale da veruvaat deka tokmu definiciite ja odreduvaat polo`bata na ne{tata, namesto da gi odrazuvaat faktite kakvi {to se. Mislata za logos kako za zbor dovela do toa {to filozofite po~nale da igraat so zborovite koi{to nemale re~isi ni{to zaedni~ko so realnosta. No, od tie razmisluvawa, izniknala edna ideja koja }e se poka`e zna~ajna za natamo{na istorija na filozofija. Taa se pojavila kako rezultat na diskusijata za pra{aweto za univerzalii koe go pokrenal francuskiot filozof Pjer Abelar (1079–1142).

Abelar istaknal tri pozicii sprema odgovor na pra{aweto za op{ti definicii.

Prvata i najpopularna gledna to~ka bila imenuvana od nego kako realizam. Realistite veruvaat deka op{tite definicii se realni i deka tie postojat nezavisno od lu|eto koi{to mislat za razli~nite svojstva na razli~nite ne{ta.

Sprotivno na realistite, postojat nominalisti. Nominalistite tvrdat deka univerzaliite se samo imiwa {to se koristat za opi{uvawe na odredeni fenomeni.

Abelar se obidel da gi obedini nominalizmot i realizmot i taka ja sozdal svojata treta pozicija koja ja narekol konceptualizam. Negoviot stav e vo toa deka op{ti definicii postojat, no samo vo umot. No ovde treba da se odbele`i deka vo vremiwa na Abelar „razum“ postoel ne samo vo glavite na lu|eto tuku, isto taka, i vo idealniot svet. Zatoa negoviot stav bil poblizok dp realizmot.

Kako {to se gleda, vo osnovata na neoplatonizmot e idejata deka Bog, vo nekoja smisla, e razum. Bog e razum, a idealnite formi se negovite misli. Za konceptualizmot da stane samostojna gledna to~ka, neophodno bilo nau~nicite da go re{at pra{aweto dali „razumot“ e univerzalen ili toj postoi samo vo glavite na lu|eto. Ako e univerzalen, toga{ nema razlika me|u konceptualistite i realistite. No ako ne e, toga{ tie ne se razlikuvaat od nominalistite. Neli toa e komplicirano? Dali site ovie pra{awa za op{tite definicii se su{tinski ili toa e samo diskusija za apstraktni logi~ni pojavi i ni{to pove}e od toa? No negiraweto na va`nosta na taa tema stavi pod somnenie podlaboki pra{awata koi se nao|ale vo centarot na vnimanieto na religioznite filozofi od sredniot vek: Dali postoi Bog? Dali materijalniot mir e nesovr{en odraz na idealnata realnost? Vistina li e deka na{eto fizi~ko telo n# oddeluva od Bog i deka po smrtta nie odnovo }e staneme del od Edinstvenoto?

Tokmu glednata to~ka na nominalistite vrz problemot za univerzaliite & pomogna na filozofijata da premine kon renesansa. Zna~ajna uloga vo toa odigral Vilijam Okam (1285–1349). Toj tvrdel deka filozofite popusto go tro{at vremeto za sozdavawe kategorii i klasifikacii. Nie treba da koristime tolku idealni konstrukcii kolku {to ni se neophodni za da ja objasnime prirodata na nekoja pojava. Najelementarnoto objasnuvawe sigurno }e bide najpravilno. Ovoj princip stanal pravilo nare~eno „bri~ot na Okam“.

19

„Bri~ot na Okam“ e logi~ko pravilo spored koe najelementarnoto objasnuvawe na situacijata }e bide popravilno, povistinito otkolku slo`enoto.

„Bri~ot na Okam“ & pomogna na filozofijata da se vrati kon nabquduvaweto na objektite i da im se stavi kraj na idealnite konstrukcii i klasifikacii. Vo su{tina, Okam go otvoril patot za sovremenata nauka, a vo uloga na nominalist, pomognal da se objasni razlikata me|u zborovite i ne{tata. No site problemi ne bea re{eni so voveduvawe na principot na Okam.

Zaklu~ok: – Filozofijata vo sredniot vek se zasnova{e vrz sintezata na

razumot i verata. – Edna od najglavnite gledni to~ki be{e neoplatonizmot koj go

smeta{e materijalniot svet za nesovr{en odraz na misti~koto edinstvo.

– Sholastikata be{e zasnovana vrz logikata na Aristotel. Primenata na logi~kite metodi dovede do pojavuvawe na diskusii za toa dali ideite postojat sami po sebe ili se samo zborovi. ^ekor po ~ekor, tie diskusii ja dovedoa filozofijata do prou~uvawe na realnite stvari i, so toa, be{e napraven preod kon epohata na Renesansata.

EPOHATA NA RENESANSATA

Vo sredniot vek pogolem del od zapadnata filozofija e religiozen. Filozofijata doka`uva kolku malku ~ovekot mo`e bez pomo{ na Gospod, na Svetoto pismo i na Crkvata. Vo periodot na renesansata ova mislewe e zameneto so drugo – deka lu|eto, vo su{tina, ne se tolku bespomo{ni.

Ova pretstavuva del od humanizmot, del od idejata za toa deka ona so {to se zanimava ~ovekot i ona na {to ~ovekot misli e va`no, interesno i vredno za samiot nego i za negoviot odnos kon Gospod.

Kon XIV vek zapadnata civilizacija gi najde svoite koreni, dr`avite na Evropa stanaa silni kralstva. Politi~kata stabilnost im ovozmo`i na lu|eto stimul za tvore{tvo i za otkritija. Tie zapo~naa da se realiziraat vo praktikata i vo teorijata, a isto taka i vo umetnosta. Podemot na ~ove~koto iskustvo i na ~ove~koto znaewe e za~uduva~ki. Renesansata stanuva vistinska presvrtna to~ka vo zapadnata filozofija, {to ovozmo`uva preod od religioznata slika na svetot kon nau~nata. Vo su{tina, patot na humanizmot mu go otvorija neoplatoncite.

Neoplatoncite na renesansata: Piko dela Mirandola, Marsilio Fi~ino, Xordano Bruno, Nikola Kuzanski imaat pozna~ajno vlijanie vrz `ivotot na op{testvoto otkolku nivnite prethodnici od sredniot vek. Tie svetot go gledaat kako bo`ja tvorba, koj e prekrasen sam po sebe kako izraz na tvore~kata sila i na dobrata volja na Gospod. ^ovekot za niv e tvorba na Gospod i, samiot po sebe, toj mo`e da bide prekrasen. Od druga strana, lu|eto se sozdavaat samite sebesi i nivnata tvore~ka sposobnost gi povrzuva so Gospod. Mislata deka

20

~ovekot e va`en, no deka istovremeno nema znaewa, e paradoksalna i ovaa sprotivnost se nao|a vo centarot na filozofijata na renesansata.

Nikola Kuzanski (1400–1464)

Ovaa paradoksalna gledna to~ka na odnosite me|u ~ovekot i bog e zabele`itelna vo trudovite na germanskiot filozof Nikola Kuzanski. Toj tvrdi deka Gospod po svojata priroda e nedopirliv i, vo isto vreme, deka e edinstvena vistina. Kolku pove}e u~ime, tolku pove}e sfa}ame deka ne znaeme. Ova znaewe toj go narekol „u~eno neznaewe“. „U~enoto neznaewe“ apsolutno ne zna~i deka treba da prestaneme da mislime, tuku deka treba da mislime za ideite kako za realizirani ne{ta, a ne kako za vistina. Taa filozofija nema cel da ja najde apsolutnata vistina do koja mo`e da se dojde po pat na prou~uvawe. Zatoa, Nikola Kuzanski, koj{to e religiozen ~ovek i biskup, smeta deka religioznite idei se relativni. Tie ne se definitivniot zbor za realnosta, tuku se samo pribli`na vistina.

Spored Nikola Kuzanski, beskrajnosta e prisutna vo s#. I najmalata ~esti~ka vo sebesi ja ima beskrajnosta. Vo isto vreme, beskrajnosta e nedosti`na. Na primer, krugot mo`e da bide i golem i mal. Toj ima zaokru`enost i centar. A sega zamislete go beskrajno golemiot krug. Kuzanski tvrdi deka negovata zaokru`enost toga{ }e bide beskrajna linija zatvorena od dvete strani. Ovoj beskraen krug e bog i realnosta. Centarot na ovoj beskraen krug e nasekade. Ovoj paradoks doka`uva deka e mnogu te{ko da go razbere{ bog, a isto taka, deka hristijanskoto razbirawe na crkvata, kako na centar na zemskiot `ivot, go voveduva vo zabluda. Crkvata ne mo`e da bide edinstveniot centar. Taa ideja na Nikola Kuzanski deka bogot i realnosta e beskraen krug, ima vlijanie vrz ~ove~kata misla. Isto kako i otkritieto deka zemjata ne e centar na vselenata, tuku sonceto. Ako go nema edinstveniot i apsolutniot centar na fizi~kiot i duhovniot svet, toga{ realnosta treba da bide popodvi`na otkolku {to porano mislele lu|eto. Toa zna~i deka postoi pogolema sloboda vo izborot na svoeto odnesuvawe. Nie treba da prezememe pogolema odgovornost za svoite idei i postapki. ^ove~kata priroda e rezultat na iskustvoto i zatoa e prekrasna. Edna od najdobrite osobini na na{ata priroda se sostoi vo toa deka nie, kako i Bog, mo`eme da bideme tvorci i da sozdavame ne{to novo. ^ovekot e mal svet vo sebe. Nie sme centar na na{ata mala vselena. Filozofskoto razbirawe koe{to iznesuva takov pogled vrz prirodata na ~ovekot, se narekuva mikrokosmos. Mikrokosmosot e mala vselena. Mikrokosmosot e li~nost koja{to se sfa}a kako odraz na golemiot svet – makrokosmosot. Makrokosmosot e golem svet. Mikrokosmosot i makrokosmosot se odrazuvaat eden so drug.

Erazmo Roterdamski (1466–1536)

21

Erazmo go zastapuva skepticizmot, roden vo elinisti~kata filozofija, no na drug na~in. Ovaa struja ima vlijanie vrz zapadnata filozofija s# do denes. Erazmo e monah i nau~nik. Toj se interesiral za zbogatuvawe na starite religiski dogmi so novodobienite znaewa od antikata. Toj smeta deka crkvata gi naso~uva lu|eto vo nevistinska nasoka i saka da ja iska`e vistinskata smisla na religijata. Toj smeta deka, dokolku Biblijata bide prevedena podobro, toga{ lu|eto mo`at da go razberat nejzinoto vistinsko zna~ewe. Lu|eto treba da `iveat vo mir eden so drug, da veruvaat vo Gospod, da go sakaat nego i svoite bliski. Erazmo predlaga Biblijata da se razbira so svoj um. Ne treba da se prifa}a od crkovnite avtoriteti seto ona {to tie ni ka`uvaat da pravime. Vo su{tina, negoviot odnos kon Biliblijata e sli~en na odnosot na protestantskiot reformator Martin Luter.

No Erazmo ne saka da sozdade nova crkva. Toj misli deka Luter ne bil vo pravo zatoa {to problemite koi niknuvaa pri podelbata na crkvata se pogolemi otkolku {to Luter e vo sostojba da gi re{i. Promenite treba da se slu~uvaat po miren pat, vo ramkite na postojnata crkovna struktura.

Erazmo misli deka nie ne mo`eme ni{to da znaeme so sigurnost i zatoa nema smisla da razmisluvame za razli~ni pojavi. No, vo isto vreme, toj priznava deka lu|eto sakaat da razmisluvaat i da imaat sopstveno mislewe. Najpoznatoto delo na Erazmo se odnesuva tokmu na toa. „Pofalbata na gluposta“ gi ismejuva obidite da se postigne vistinata. Tie streme`i se glupavi, pa duri i samata misla deka vistinata e navistina nedosti`na, e isto taka glupava. Glavnata ideja na „Pofalbata na gluposta“ e deka site sme glupavi i deka, vo taa sostojba, e podobro da se vozdr`uvame od svoeto li~no mislewe i da ne sozdavame novi pati{ta.

Nikolo Makijaveli (1469–1527)

Kako {to Erazmo e skepti~en kon religiskite idei na sredniot vek, i Nikolo Makijaveli e isto taka skepti~en.

Toj zel u~estvo vo politi~kiot `ivot na Italija vo periodot na presvrti. Toj gi poddr`uva republikancite koi{to do{le na vlast za kratok period. Tie gi soborile Medi~i, bogata i vlijatelna italijanska familija. Koga Medi~i si ja vratile vlasta, Makijaveli e zatvoren i podlo`en na izma~uvawe. Otkako izleguva na sloboda, povtorno po~nuva da u~estvuva vo politi~kite igri. No, za po~etok, toj saka da ja vrati naklonetosta na familijata Medi~i. Toj se obidel da napi{e kniga za ve{tinata za upravuvawe na dr`avata – „Vladetelot“.

„Vladetelot“ e poznato po preporakite spored koi upravitelot treba da koristi naj`estoki na~ini na upravuvawe (lagata i manipuliraweto) vo interes na dr`avniot apsolutizam, bez ogled na toa dali celta }e ja postigne so zakon ili so sila, bidej}i celta gi opravduva sredstvata. Site preporaki na Makijaveli se naso~eni da & pomogne na familijata Medi~i da postigne pogolema stabilnost.

22

Imeto na Makijaveli stanuva oznaka za politika koja na surov i neprincipielen na~in saka da ja postigne vlasta – makijavelizam.

Makijaveli tvrdi deka dr`avnikot treba da bide skeptik za svoja polza, za da mo`e {to pove}e da go kontrolira svojot narod.

Mi{el de Montew (1533–1592)

Montew e francuski eseist, isto taka skeptik kako i Erazmo i Makijaveli. Montew e tvorec na esejot kako nov literaturen `anr. Toj eksperimentira so idei obiduvaj}i se da razbere {to bi mo`el da napi{e za sebe i za drugite lu|e.

Edno od najgolemite negovi otkritija e priznavaweto na negovata sopstvena promenlivost. Toj bi mo`el da gi menuva svoite ubeduvawa, odnosot kon `ivotot, vo zavisnost od situacijata. „S# zavisi od…“ e osnovata na negoviot skepti~en pogled na `ivotot. Toj priznava deka razli~ni gledni to~ki mo`at da bidat vistiniti do odreden stepen, duri iako tie se sprotivstavuvaat edna kon druga.

Montew skepti~no se odnesuva i kon samiot razum. Toj se somneva deka ~ove~kiot razum e podobar od razumot na `ivotnite. Toj smeta deka razlikata me|u lu|eto i `ivotnite e bo`estvena blagodat.

Skepticizmot na Montew ne pretpostavuva deka treba da se smeni na~inot na misleweto na lu|eto, kako {to saka Erazmo, ili da se kontroliraat drugite, kako {to saka Makijaveli. Francuskiot filozof smeta deka najpametno vo takva situacija e da im odgovara{ na drugite lu|e, duri i ako nivniot na~in na razmisluvawe ne e podobar od drugite.

ZAKLU~OK

Pogolemiot del od filozofijata na renesansata gi spojuva noviot humanisti~ki na~in na razmisluvawe so starite idei od sredniot vek.

- Neoplatonizmot od renesansata ima nova pozitivna pozicija vo odnos na ~ove~kite sposobnosti, {to doveduva do razvoj na umetnosta, na naukata i na filozofijata.

- Skepticizmot pomogna da se spojat starite na~ini na razmisluvawe i novite idei.

- Erazmo predlaga{e mirni promeni vo ramkite na postojnata crkva.

- Makijaveli dade nova interpretacija na hrabrosta i go opravduva{e koristeweto na lagata i na `estokosta za postignuvawe na vlasta.

- Montew gi napi{a prvite esei koi bea posveteni na nego i na negoviot promenliv odnos kon drugite. RA\AWE NA SOVREMENATA NAUKA

Vo po~etokot na XVII vek naukata e me{ana. Malku religija, malku magija, malku filozofija. No, postepeno, naukata po~nuva da

23

se oddeluva od drugite oblasti na znaewe i po~nuva da go koncentrira svoeto vnimanie vrz fizi~kiot ili materijalniot svet.

Eden od glavnite pottiknuva~i za razvoj na naukata kako sistematizirana oblast na znaewe za realniot svet, e Frensis Bekon (1561–1626). Bekon se interesira za znaeweto vo celost, a posebno za znaeweto za materijalniot svet. Toj smeta deka kolku pove}e znaeme, tolku pove}e polza mo`eme da si doneseme sebesi i na drugite. Zatoa, nie treba da se u~ime na s# {to mo`eme, nezavisno od toa dali imame potreba od toa znaewe. Zainteresiranosta na Bekon za mo`nosta za poznavawe doveduva do mislata za neophodnost od odbegnuvawe na gre{ki. Bekon saka site koi{to razmisluvaat za materijalniot svet da gi proveruvaat svoite znaewa. A za toa se potrebni eksperimenti.

Angliskiot filozof zabele`uva deka lu|eto nenamerno gre{at poradi mnogu pri~ini. Toj razlikuva ~etiri tipovi „idoli“ koi{to doveduvaat do la`ni ubeduvawa:

- „Idoli na rodot“ – gre{ki od samata priroda na ~ovekot. - „Idoli na pe{tera“ – gre{ki od individualnoto soznanie.

Lu|eto imaat razli~ni na~ini na razbirawe na nastanite. Kako li~nosti, nie `iveeme vo svojata „pe{tera“, od kade {to go gledame svetot na svoj na~in.

- „Idoli na pazarot“ – nie gi prodavame i gi kupuvame onie idei {to javnosta gi prifa}a.

- „Idoli na teatarot“ – gre{ki od avtoritetot na drugite. „Idolot na razumot“ e pri~ina lu|eto da imaat pove}e la`no

znaewe otkolku vistinsko. Zatoa, treba da se nadminat la`nite idei i da se obrne pove}e vnimanie na prirodata, a ne na zborovite.

Bekon tvrdi deka ne treba da zboruvame za ona {to ne go znaeme so sigurnost. Nie treba mnogu vnimatelno da gi koristeme zborovite i da vladeeme so jasni definicii. Treba da bideme sigurni deka logi~no gi vrzuvame na{ite idei i nivnata vistinitost treba da ja proveruvame so eksperimenti. „Ako ~ovekot zapo~ne od jasnosta, toj }e dojde do somne`i, no ako po~ne od somne`i toj, porano ili podocna, }e dojde do jasnosta“.

No postojat i mnogu raboti {to nie ne mo`eme da gi proverime. Razumot ne li~i na drugite prirodni pojavi. Na toa vnimanieto go svrtuva Rene Dekart (1591–1650).

Dekart e matemati~ar i fizi~ar, a isto taka, se zanimava so anatomija i go prou~uva ~ove~koto telo. Razumot, spored Dekart, ne e samo materijalna supstancija tuku, isto taka, toj e sostaven i od duh. Procesot na mislewe zavisi od dva faktora: od teloto koe raboti kako ma{ina i od razumot koj{to ne mo`eme da go objasnime so fizi~ki definicii.

Toj go prou~uva duhovniot aspekt na razumot, obiduvaj}i se da razbere {to mu pomaga na soznanieto da bide vo mo`nost da gi razbira ne{tata. Tokmu ovoj streme` da doznae na koj na~in raboti razumot ja razlikuva negovata filozofija od filozofijata na Bekon. Na{ite ~uvstva mo`at da n# dovedat vo zabluda teraj}i n# da go pravime ona {to, vo su{tina, ne sakame da go pravime, ponekoga{,

24

i toa {to ne treba da go pravime. Site ~uvstva koi{to imaat takvo vlijanie vrz soznanieto, Dekart gi narekuva strasti. Razumot {to dejstvuva nezavisno od ~uvstvata e racionalizam. Dekart, isto taka, e i istaknat racionalist.

Stavot na Dekart za soodnosot me|u razumot i strastite ima golemo vlijanie vrz filozofskata misla zatoa {to toj stav dozvoli odgovornosta za modelot na odnesuvawe da se prenese vrz konkretniot ~ovek, a ne vrz crkvata i vrz vladata.

Popularnosta na Dekart se dol`e{e na toa {to negovite idei dozvolija da gi obedini religijata i naukata. Mnozina bea zagri`eni za razlo`uva~koto vlijanie na skepticizmot koj go negira{e bog i se obiduva{e da go objasni svetot so fizi~ki definicii. Iako Dekart gi upotrebuva{e fizi~kite definicii, sepak, toj ostavi mesto za bog i za duhovnosta, vklu~uvaj}i gi vo rabotata na umot.

Eden od najglavnite oponenti na ideite za duhovnosta na Dekart e prijatelot na Bekon, Angli~anecot Tomas Hobs (1588–1679). Hobs e popoznat so svoite politi~ki idei – deka lu|eto moraat da go po~ituvaat monarhot, duri i ako toj e tiranin. Za nas e potreben silen upravitel koj{to treba da n# dr`i vo ramkite, a nie treba da mu bideme verni duri i ako toj e `estok. Hobs tvrdi deka „prirodnata sostojba na ~ovekot e sostojbata na vojna na site protiv site“. Hobs ne ja prifa}a idejata deka kralot upravuva spored „bo`estvena odluka“. Toj smeta deka ne e volja na bog ona {to go pravi kralstvoto takvo kakvo {to e, tuku lu|eto, koi{to se sobiraat zaedno i se dogovaraat: „da bide{ na{iot kral“. Idejata na Hobs deka lu|eto treba da re{avaat koj }e upravuva so niv, gi sozdava osnovite na teorijata „za op{testven dogovor“, koja{to podocna e izlo`ena od Xon Lok. Spored taa teorija, op{testvoto sklu~uva premol~an dogovor so koj go predava pravoto za upravuvawe na eden ~ovek ili na edna grupa.

Prirodata, spored Hobs, e materijalna. Taa nema ni{to duhovno ili magi~no vo sebe. Razumot, isto taka, e apsolutno materijalen. Nervite i }eliite na okoto reagiraat na svetlinata, mu gi prenesuvaat signalite na mozokot teraj}i n# da mislime deka nie gledame nekoj predmet. A, vo su{tina, toa {to nie go gledame ne e vistinski predmet, tuku samo negoviot efekt {to go vr{i toj predmet vrz na{ite setila. Na{ite setila i na{iot razum rabotat kako ma{ina.

Zaklu~ok:- Idejata na Frensis Bekon, deka znaeweto e zaedni~ki

proizvod na lu|eto, sozdade osnova za pojava na sovremenata nauka.

- Dekart smeta{e deka razumot ima fizi~ki i duhoven del. - Hobs go razgleduva{e razumot od materijalisti~ka

gledna to~ka, smetaj}i deka na{ite misli i ~uvstva se rezultat na fizi~kite procesi.

FILOZOFSKI KONCEPCII ZA SUPSTANCIJATA: SPINOZA (1632–1677) I LAJBNIC (1646–1716)

25

Za Spinoza, bog i prirodata se edinstvena supstancija. Nie mo`eme supstancijata da ja razbirame na dva na~ina. Nie mo`eme da mislime za supstancijata kako za priroda vo fizi~ki definicii, a isto taka, mo`eme da ja zamisluvame kako bog, koristej}i gi definiciite za intelektot. Iako supstancijata e edinstvena, taa se projavuva vo razli~ni formi koi{to se vikaat modusi. Lu|eto, `ivotnite, rastenijata i s# drugo, se modusi. Modusite imaat razli~ni formi, a supstancijata go odr`uva na{iot modus vo pomala ili vo pogolema postojana forma. Site modusi i toa {to se slu~uva so niv e ve}e odredeno od supstancijata. Spinoza veruva deka s# {to se slu~uva se slu~uva soglasno planot koj{to supstancijata go sproveduva vo `ivotot, kako na materijalno, taka i na duhovno nivo. Spinoza e panteist, toj veruva deka bog e zaklu~en vo site ne{ta.

Filozofijata na Lajbnic, kako i na Spinoza, ima ideja deka site lu|e se razlikuvaat samo formalno od s# drugo. Zatoa {to s#, vklu~uvaj}i go i ~ovekot, se sostoi od monadi. Site monadi gi imaat istite svojstva, no sekoja e unikatniot del na celoto, isto kako {to se snegulkite me|u koi{to nema dve ednakvi. Razli~ni monadi imaat razli~na sposobnost za prifa}awe na postojniot svet. Onie sposobnosti koi{to se najsilni se du{ite na lu|eto. Iako nie mo`eme da gi razbirame odredenite fakti {to se odnesuvaat na ureduvaweto na svetot, sepak, o{tata slika mu e dostapna samo na Gospod, {to zna~i deka nastanite koi nam ni se ~inat slu~ajni, sepak, se del od bo`estveniot plan.

Kako matemati~ar, Lajbnic bara samo najelementarno objasnuvawe. Kako filozof, toj veruva deka svetot e sozdaden od Gospod na takov na~in za najelementarnoto re{enie da ja zadovoluva najgolemata koli~ina od mo`nite svetovi. I Spinoza i Lajbnic se zanimavaat so logika i matematika i smetaat deka svetot e sozdaden spored zakonite na logikata. Za ovie filozofi, logikata ne e samo del od procesite na mislewe, tuku e i osnova na realnosta. Tie pogledi ne se baziraat vrz iskustvoto tuku, sprotivno, se potpiraat vrz idejata za logi~kata neophodnost, bo`estvenata zamisla i supstancijata. Kako i Dekart, i ovie dvajca filozofi se racionalisti zatoa {to smetaat deka znaeweto e vistinsko ako se bazira vrz samiot razum, a ne vrz nabquduvaweto.

Zaklu~ok:- Spinoza i Lajbnic ja razgleduvale mislata kako prirodno

svojstvo na supstancijata. - Spinoza i Lajbnic se racionalisti koi ja smetale logikata

za del od realnosta. - Spinoza veruva deka Gospod, prirodata i supstancijata

se edno isto. - Lajbnic misli deka supstancijata se sostoi od

neograni~en broj na nezavisni monadi.

26

DA SE U^IME SO NABQUDUVAWE

Kon krajot na XVII vek, naukata mnogu postignuva vo fizikata, vo biologijata, vo astronomijata i vo drugite nau~ni oblasti. Pod vpe~atok na ovie dostignuvawa, filozofite po~nuvaat da mislat deka naukata mo`e da bide iskoristena i za podobruvawe na moralnite svojstva na ~ovekot.

Nau~nite metodi mo`at da objasnat kako nie mislime, kako razbirame, kako treba da se odnesuvame vo op{testvoto. Filozofite po~nuvaat da se nadevaat deka }e mo`at da najdat novi na~ini za razmisluvawe, za religijata, za pravata na ~ovekot i za ~ove~kata priroda.

XON LOK (1632–1704)

Xon Lok ja razvil idejata za empirizam ili pretstavata za toa deka znaeweto {to go dobivame po pat na nabquduvawe i od li~noto iskustvo e poverodostojno od ona znaewe {to go dobivame samo od razumot. Lok u{te pove}e ja razviva taa ideja tvrdej}i deka site znaewa gi dobivame samo od iskustvo i od nabquduvawe. Toj tvrdi deka ne postojat nikakvi vrodeni idei. Vrodena ideja e pretstava koja postoi vo na{ata svest od momentot na ra|aweto. Lok tvrdi deka, koga ~ovekot se ra|a, toj nema voop{to nikakvi idei. Site idei gi dobivame po pat na iskustvoto. Toj tvrdi deka ~uvstvata i umot rabotat zaedno za da go pretvorat iskustvoto vo razbirawe.

Razbiraweto, spored negovite zborovi, se sostoi od vpe~atoci, idei, ~uvstva i fantazirawa. Seto ova me|u sebe ima zaedni~ko vlijanie i taka ja sozdavaat mislata na ~ovekot. Duri i onie idei {to gi zamisluvame, na primer, duhovi, zmejovi i drugi, se sostojat od ona so {to nie ve}e sme imale realen dopir. Iskustvata i nabquduvaweto se instrumenti koi{to ni dozvoluvaat da go ispi{eme ~istiot list koj{to, vsu{nost, e na{iot razum.

Lok tvrdi deka nie mo`eme da znaeme s# od na{eto iskustvo. No toj ne odi dotamu da tvrdi deka bog ne postoi, duri iako ne mo`eme da go doka`uvame negovoto postoewe kako {to gi doka`uvame geometriskite teoremi. Iako mu ostava na bog mesto vo svojata teorija, toj napa|a edna drugata ideja koja vo negovoto vreme mnogumina ja smetaat za sveta: toa e bo`estvenoto pravo na kralot. Bo`estvenoto pravo na kralot go opravduva postoeweto na monarhijata. Taa ideja, na primer, ja brani Robert Filmer, sega malku poznat filozof. Soglasno teorijata na Filmer, koga Bog go sozdal Adam i negovoto potomstvo po~nalo da vladee so zemjata, Bog, isto taka, im dal posebno pravo za upravuvawe so drugi lu|e. Lok tvrdi deka lu|eto, obratno, imale prirodni prava u{te koga ne bile obedineti vo op{testvo. Tie prava ne zavisele od formata na upravuvawe i od soglasnosta me|u lu|eto. Za Lok, lu|eto imale od samiot po~etok pravo na sloboden izbor na integritet i na privatna sopstvenost.

27

Vrskata me|u trudot i pravoto na sopstvenost pomognala da go opravda kapitalizmot, kako ekonomsko ureduvawe na op{testvoto pri koe produktot se prodava na pazarot za odredena profit. Formata na upravuvawe treba da bide predmet na dogovor me|u site ~lenovi na op{testvoto. Toj dogovor se vika op{testven dogovor. Lu|eto se soglasuvaat da se obedinat vo grupa i da imaat svoj upravitel koj }e gi brani nivnite interesi. Ovoj dogovor ne treba da bide oficijalen, toj mo`e i da se podrazbira.

Iako empirizmot na Lok e razbirliv, sepak, toj ima nekolku nedostatoci. Eden od niv e povrzan so ideite za supstancijata. Lok tvrdi deka supstancijata postoi bez ogled na toa {to s# {to e poznato za nea e od iskustvo i od vpe~atoci. Supstancijata mo`e da vlijae vrz na{ite ~uvstva i da mu dava signali na na{iot mozok, no toa ne e isto {to se samite tie signali. Toga{, kako mo`eme da bideme sigurni deka navistina supstancijata postoi?

XORX BERKLI (1748–1832)

Xorx Berkli go negira postoeweto na supstancijata, tvrdej}i deka postojat samo na{ite idei. Spored nego, site ne{ta postojat samo vo soznanieto na bog. Bog prifa}a s# {to postoi. Kako rezultat na toa, s# mo`e da go prodol`i svoeto postoewe, duri i toga{ koga ve}e ne postoi, pa duri i ako toa se samo idei. Berkli, kako i Platon, veruva deka ideite potojat nadvor od ~ove~koto soznanie. Dve idei, spored Berkli, koi vistinski postojat, se bog i du{ata. I Lok i Berkli smetaat deka mo`e da se dobivaat vistiniti znaewa vrz osnova na ~uvstvata. Principot na Berkli Da se postoi zna~i da se bide zabele`an, po logi~kite posledici {to proizleguvaat od nego, vodi kon edna apsurdna filozofska doktrina poznata pod imeto solipsizam.

DEJVID HJUM (1711–1777)

Eden drug filozof, Dejvid Hjum, saka da ja podobri naukata za razumot i za ~ove~koto osoznavawe i da ja napravi sli~na na fizikata.

Spored Hjum, ~uvstvenite vpe~atoci se spojuvaat vrz principot na asocijacija. Del od problemite se povrzani so razlikata me|u faktite i logikata. Razlikata me|u niv dobiva naslov „Viqu{ka na Hjum“. „Viqu{kata na Hjum“ e tvrdewe deka faktite ne se nao|aat vo logi~ki soodnos me|u sebe, a logikata ne se bazira vrz posebni fakti. Hjum go koristi toj instrument za kritika na metafizi~kite razbirawa, me|u koi e i definicijata za pri~initost. Faktite i soodnosot me|u niv se razdeluvaat kako delovi od viqu{ka. Slu~ajnite fakti i logi~kite odnosi ne treba da se obedinuvaat za

28

spoznanie {to e ve}e realnost. S# {to mo`eme, e samo da pravime hipotezi.

Hjum go primenuva nau~niot pristap i za analiza na ~ovekot, ne samo za procesot na spoznavawe, tuku i za negovite moralni razbirawa. Toj se bazira vrz ideite na dostoinstvo i nedostatoci (za dobro i lo{o odnesuvawe). Hjum se obiduva vo etikata da go napravi ona {to Wutn go napravi vo opti~kata fizika. Wutn tvrdi deka svetlinata realno nema boja. ^uvstvoto za boja postoi samo vo na{eto soznanie koga svetlinata dopira do na{ite setila. Zatoa i dejstvijata na lu|eto ne se dobri i ne se lo{i tuku samo predizvikuvaat kaj nas ocena za dostojno ili za nedostojno odnesuvawe. Pretpostavkata deka nie mo`eme da donesuvame zaklu~oci za toa {to treba da se slu~i vrz osnova na toa {to postoi vo realnosta, e gre{ka na naturalizmot, i za prv pat taa be{e opi{ana od Hjum. Zatoa ima i drugo ime, a toa e Zakonot na Hjum koj glasi: „Ne prifa}aj go posakuvanoto za realno“.

Zaklu~ok:- Lok go koriste{e empirizmot za objasnuvawe na ~ove~koto

razbirawe. - Lok smeta{e deka s# e zasnovano vrz iskustvoto, a deka

vrodeni idei ne postojat. - Lok ponudil nov pogled na dr`avnoto ureduvawe zasnovano

vrz prirodnite prava na privatna sopstvenost i na javen dogovor. - Berkli smeta{e deka postojat samo onie idei koi{to mo`at da

bidat prifateni od ~ove~kite du{i i od bog. - Hjum tvrde{e deka, iako iskustvoto e izvor na znaewe, sepak,

toa ne mo`e da dade mnogu informacii za svetot. I kako rezultat na toa, na{eto razbirawe se bazira vrz navika, spogodba i vrz ~ove~kata priroda.

SVETOT NA SUBJEKTOT

Istoriskiot period koj e poznat kako vek na prosvetitelstvoto se pro{iri niz cela Evropa, no svojot vrv go dostigna vo Francija. Najpoznati francuski prosvetiteli se: Baron de Monteskje (1689–1755), Volter (1694–1778), Ruso (1712–1778), Didro (1713–1784) i Baron de Golbah (1723–1789).

Prosvetitelstvoto vo Francija vlijae vrz zakonite, vrz politikata i vrz ve{tinata na upravuvawe. Site tie pra{awa se va`ni za mnogu filozofi, no eden od prvite filozofi koj{to se zafa}a so niv e Baron de Monteskje. Spored nego, lu|eto se sposobni da sozdavaat razumni zakoni dokolku imaat sloboda za toa. Razumnite zakoni koi mu odgovaraat na edno op{testvo mo`at da ne mu odgovaraat na drugo op{testvo. Mislata deka zakonite zavisat od toa vo koe op{testvo se realiziraat go dobiva nazivot relativizam. Monteskje e eden od prvite filozofi koj gi primenuva ideite na relativizmot vo zakonodavstvoto.

29

Monteskje e protivnik na despotizmot, smetaj}i deka zakonite i vladata treba na lu|eto da im davaat maksimalna mo`na sloboda.

Monteskje e eden od prvite koj & predlaga na Francija da go primenuva principot koj{to stanuva poznat kako „Princip na podelba na vlastite“. Podocna, toj princip vleguva vo ustavot na SAD i na Francija.

Zaedno so politikata, vo centarot na vnimanieto na francuskite prosvetiteli e i religijata. Eden od najgolemite kriti~ari na religijata e Volter. Iako ja kritikuva crkvata, sepak, toj ne e ateist. Volter e deist. Deizmot go razgleduva bog kako ~asovni~ar, a svetot kako ~asovnici sozdadeni od nego. Bog go sozdal toj mehanizam i go pu{til vo pogon, a sega mu dozvoluva na toj mehanizam da raboti samostojno. Volter e protiv organiziranata religija koja dava la`na interpretacija za toa {to e bog. Deizmot na Volter pretpostavuva deka lu|eto treba da se baziraat vrz svojot razum, a ne slepo da ja sledat verata. Nie treba da gi prou~uvame principite na rabota na materijalniot svet i da barame najdobar pat za `ivot vo nego.

Volter gi kritikuva Baron Golbah za negoviot ateizam i Ruso za toa {to ja potcenuva ulogata na civilizacija vo razvoj na svetot. I pokraj razlikite, filozofite se zafa}aat so eden op{t proekt naso~en za poddr`uvawe na nov na~in na mislewe i toj proekt se izrazuva vo sozdavawe na „Enciklopedija na naukite, umetnostite i zanaetite“, ~ij{to urednik e Deni Didro.

@an @ak Ruso se razlikuva od drugite prosvetiteli po toa {to gi brani kako razumot taka i emociite. Toj smeta deka mnogute problemi vo op{testvoto se rezultat na negirawe na va`nosta na emociite. Mnogumina prosvetiteli emociite gi smetaat za opasna sila koja treba da bide pod kontrola na razumot. No Ruso ne misli taka. Toj smeta deka e neophodno emociite da gi izrazuvame iskreno. Ruso pretpostavuva deka samiot ~ovek, po svojata priroda e dobar, no op{testvoto go pravi neiskren. Vo civiliziranata dr`ava samo eden ~ovek e vistinski sloboden, a toa e kralot. „^ovekot se ra|a sloboden, no vedna{ potpa|a vo verigite na op{testvoto“. Ruso civilizacijata ja smeta za zlo i gi idealizira Indijancite, koi gi smeta za „necivilizirani“ blagorodni divjaci. Tie se slobodni i ~esni zatoa {to nemaat potreba za ubeduvawe na drugite i za umilkuvawe pred drugite, kako {to toa go pravat civiliziranite gra|ani. Samite idei za dobro i lo{o se izmisleni podocna, so razvojot na op{testvoto. Treba da se obrnuva pove}e vnimanie na obrazovanieto na konkretniot ~ovek. Imeno, obrazovanieto treba da pomogne za postignuvawe na sloboda i ednakvost me|u lu|eto.

Zaklu~ok:- Mislitelite na francuskoto prosvetitelstvo razumot go

smetale za pat kon poslobodno op{testvo i kon ednakvost na lu|eto. - Deizmot e religiska filozofija koja ostava mesto za

razumot i za slobodnata ~ove~ka priroda.

30

- Ruso, za razlika od drugite prosvetiteli, tvrdi deka ~uvstvata i obrazovanieto se va`ni za osloboduvawe na civilizacijata od diktaturata.

SVRTUVAWE KON IDEALIZMOT

Kako reakcija na britanskiot empirizam, se pojavuva nova struja vo filozofijata – germanskiot idealizam. Edna od glavnite figuri vo germanskiot idealizam e Imanuel Kant (1724–1804). Osnovnite pretstavnici na germanskiot idealizam se: Imanuel Kant, koj gi opi{uva kategoriite na razumot kako definicii koi go pravat mo`no razbiraweto na svetot; Fihte (1762–1814), koj ja opi{uva univerzalnata realnost kako seop{t moralen zakon; Hegel (1770–1831), koj ja sozdava teorijata za apsoluten duh koj{to se razvival dijalektno niz istorijata; [eling (1775–1854), koj prirodata i soznanieto gi smeta za izraz na apsolutnata realnost; Artur [opengauer (1788–1860), koj voljata ja smeta za izraz na apsolutnata realnost.

Kant ja voveduva razlikata me|u realniot svet i negoviot izgled. Izgledot na ne{tata toj go narekuva fenomen. A realniot svet go narekuva noumen, ili „predmet vo sebe“. Fenomenalen svet e svetot koj se sozdava od na{ite setila. Nouemen e svetot koj{to realno postoi. Iako nie ne mo`eme da gi prou~ime noumenite, sepak, znaeme deka noumenite postojat, baziraj}i se vrz na{eto razbirawe na fenomenalniot svet.

Kant gi razrabotuva apriornite definicii. Apriori e latinski izraz {to zna~i „odi do“. „Apriornite definicii postojat u{te pred iskustvoto i tie go pravat sekoe iskustvo mo`no“. So drugi zborovi, definiciite ne gi sozdava ~ovekot, tuku apriornite definicii postoele u{te pred na{eto pojavuvawe, u{te pred da & dademe forma na mislata. Kant tvrdi deka nie go dobivame iskustvoto vrz osnova na nekoe postoe~ko znaewe, t.e. tokmu na{ata sposobnost za znaewe go pravi mo`no razbiraweto na iskustvoto.

Kant dava definicija i za imperativ. Toa se idei koi nie morame da gi realizirame. Kako seop{t moralen zakon, toj go izmisluva kategori~niot imperativ. Kategori~niot imperativ e moralen zakon koj e vistinit za site lu|e i e baza za na{iot prakti~en razum ili moralno razbirawe. Toj ne samo {to ni dava mo`nost za razbirawe kako treba da nastapuvame, tuku n# pravi moralni su{testva. Na{ite dejstvija odgovaraat na toj zakon, ako tie se pravilni i moralni.

Kant nedovolno gi obedinuva soznanijata i realnosta i taa razlika sakaat da ja nadminat drugite germanski idealisti. Tie sakaat da ja nadminat razlikata me|u noumenot i fenomenalniot svet, me|u subjektot i objektivniot svet, me|u moralniot nastap i racionalnoto razbirawe. Eden od najpoznatite sledbenici na Kant e germanskiot filozof Hegel, koj{to go iskoristuva na~inot na razmisluvawe na

31

svojot prethodnik za fenomenalniot svet, za da ja sozdade svojata sopstvena gledna to~ka za istoriskiot razvoj.

Za Hegel, kategoriite se razvivaat vo istorijata. Tie postojano se menuvaat i postojano preminuvaat vo sopstvenite sprotivnosti. Toj proces toj go narekuva dijalektika. Dijalektika e istoriski proces vo tekot na koj{to ideite se razvivaat preku sinteza na sprotivstavenosti. Idejata ili tezata se formiraat vo soodnos so svojata sprotivnost ili vo odnos kon antiteza. Postepeno, zaemnoto vlijanie na tezata i antitezata doveduva do re{enie na sprotivstavenosta ili do sinteza. Hegel go opi{uva procesot kako rabota na Apsolutniot Duh vo samostoen razvoj i samostojno poznavawe. Zada~a na realnosta e da se razbere sebesi, da doznae {to pretstavuva taa i da stane toa {to go osoznala.

Otu|uvawe e kategorija na Hegel koja ozna~uva oddeluvawe na lu|eto ili na ideite od realnosta. Otu|uvaweto se slu~uva pri pojavuvawe na nerazre{liv konflikt vo mislewata. Do Hegel, do pojavuvaweto na seop{toto soznanie, postojat samo `elbite. Soznanieto koe{to gi ima samo `elbite ne znae ni{to, tuku saka samo da ima s# {to }e posaka. Po pat na dobivawe na po`elen predmet, se sudira so `elbite na drugite soznaninija. Koga se sre}avaat dve soznanija koi imaat `elbi, tie vleguvaat vo borba na svoite volji za da postignat zaemno priznavawe. Ednoto soznanie pobeduva i stanuva gospodar, a drugoto gubi i stanuva rob. Pozitivnata strana na toa e ako tie se priznaat eden so drug vo takvo svojstvo. A negativniot moment e {to na toa nikoj ne se raduva. Gospodarot i robot imaat po polovina od vistinskoto samosoznanie. Gospodarot ima vlast za da ja realizira svojata volja, no ne go pravi toa sam, za{to rabotata treba da ja izvr{uva robot. Robot se u~i za da dobie priznanie za rabotite {to gi sozdava. No rabotite toj ne gi sozdava za sebe, tuku za gospodarot. Spored Hegel, re{enieto za gospodarot i za robot e priznavawe na voljata na drugiot. Priznavaweto na voljata na drugiot e prviot ~ekor kon u~estvoto vo seop{tata volja na realnosta.

Hegel ja sozdava svojata filozofija vo definiciite na metafizikata razgleduvaj}i gi znaewata i moralnite dejstvija kako del od strukturata na realnosta.

Protivnicite na negovata teorija tvrdat deka logikata ne se menuva so tekot na vremeto i se nezadovolni od te{kiot stil na negovoto pi{uvawe. Tvorbite na Hegel navistina se napi{ani so kompliciran jazik i toa sozdava baza za mnogu razedinuvawa vo tolkuvaweto na zna~ewata na negovite frazi.

Eden od sledbenicite na Hegel e [openhauer. Hegel soznanieto go smeta za princip koj ja obedinuva realnosta a [openhauer ja smeta voljata za princip {to ja obedinuva realnosta. Hegel smeta deka znaeweto & dava forma na voljata, a [openhauer misli obratno. Taa gledna to~ka na [openhauer podocna go doveduva Frojd do idejata za nesvesnoto. Vie ne ja kontrolirate voljata tuku, obratno, voljata ve kontrolira vas. Nie ne mo`eme da odbereme {to da

32

posakuvame, za nas toa go pravi na{ata volja. Kako rezultat na toa, nie `iveeme vo konflikti i vo stradawa.

Razbiraweto na voljata koja nikoga{ ne e zadovolena i nikoga{ ne e slobodna potsetuva na tradicionalnata indiska filozofija koja gi povrzuva `elbite so stradaweto. [openhauer i realno e inspiriran od isto~nite u~ewa i, isto taka, smeta deka voljata mo`e da bide nadminata ako li~nite `elbi se stavat nastrana.

Zaklu~ok:- Germanskite idealisti se sledbenici na Kant koi ja razvivaat

idejata za transcedentna realnost. Kant gi prerazgleduva odnosite me|u iskustvoto i soznanieto

opi{ani od Hjum. Za Hjum, iskustvoto e pred poznavaweto, a za Kant obratno, prvo e poznavaweto, potoa doa|a iskustvoto. Kant se obiduva da sozdade sistem za objektivni definicii na razumot i na moralot. Negoviot poznat eti~ki princip kategorijalen imperativ tvrdi deka idejata za pravilno odnesuvawe e prifatliva za site.

- Hegel go menuva idealizmot na Kant svrtuvaj}i vnimanie na istoriskiot razvoj.

- [openhauer go transformira idealizmot prifa}aj}i ja voljata za seop{t obedinuva~ki princip.

IDEITE NA SLOBODATA

Slobodata otsekoga{ e glavna tema vo filozofijata. Razmisluvaweto za nea po~nuva od starite Grci, koi razmisluvale za ~ove~kata sudbina. Slobodata e va`na i kako element na politikata, vo smisla dali edni lu|e imaat pravo da gi kontroliraat drugite. Slobodata e va`na i za metafizikata. Otkako Wutn gi otkri zakonite {to go objasnuvaat dvi`eweto vo definicijata na mehanikata, filozofite mislat deka soznanieto, `elbite i dejstvijata na ~ovekot isto taka se upravuvaat od mehani~kite principi. Mo`ebi nie samo mislime deka pravime izbor, a mo`ebi realnosta na na{iot izbor zavisi od nadvore{ni pri~ini.

Germanskite idealisti ja negiraat taa gledna to~ka tvrdej}i deka svetot ne e samo golem mehanizam od pri~ini i posledici. Iako idealistite se otka`uvaat od pogledot na svetot kako edna mehani~ka celina, sepak, tie ne ostavaat golem prostor za li~nata sloboda vo svoite veliki i bezli~ni koncepcii na realnosta. Hegel smeta deka s# poteknuva od razvoj na samosvesta vo istorijata, a [openhauer deka s# e vo voljata. I vo edniot i vo drugiot slu~aj, individuata nema{e pravo na celosna kontrola vrz svojot `ivot.

Vo sredina i kon krajot na XIX vek filozofijata zapo~nuva da dava pove}e prostor za slobodata, kako za li~nata taka i za op{testvenata. Nie, spored nivnoto mislewe, mo`eme da vlijaeme vrz svojot `ivot i na{ata sloboda e `ivotno va`na. Taa tema obedinuva razli~ni filozofi, kakvi {to se Britanecot Xon Stjuart Mil,

33

germanskite filozofi Karl Marks i Fridrih Ni~e i danskiot filozof Seren Kjerkegor.

Mil, Marks, Ni~e i Kjerkegor go razbiraat determinizmot na razli~en na~in. No, vo celina, determinizmot e samata pretstava deka s# {to se slu~uva, se odreduva od prirodnite zakoni, ili od eden bo`estven plan, ili od prirodata na ~ovekot. Postojat razli~ni vidovi na determinizam: mehani~ki determinazam, istoriski determinizam. Kriti~ar na determinizmot e Xon Stjuart Mil (1806–1873). Iako misli deka za s# postojat pri~ini, sepak, toj na ~ovekot mu dava slobodna volja mislej}i deka dejstvijata na ~ovekot ne se determinirani.

Mil e poznat pretstavnik na filozofijata na utilitarizmot. Utilitarizam e sistem na pogledi spored koi dejstvijata se dobri dokolku mo`at da mu donesat sre}a na ~ovekot, a se lo{i ako sozdvaat pre~ka za nejzino postignuvawe. Mil veruva deka, kolku pove}e ~ovekot }e dobie sloboda, tolku }e bide posre}en. Toj tvrdi deka nie treba da mu dozvolime na ~ovekot da bide sloboden, za toj da ja postigne svojata sre}a, no samo dodeka negovite dejstvija ne po~nat da gi pravat drugite lu|e nesre}ni. Mil voveduva razlika me|u takanare~enite „visoki“ i „niski“ zadovolstva i pretpostavuva deka lu|eto pove}e }e gi cenat visokite zadovolstva, samo ako gi probaat. Isto taka, toj se zastapuva za ednakvost me|u ma`ite i `enite.

Karl Marks (1818–1883)

Karl Marks go prifa}a stavot na Hegel za istorijata kako proces {to vodi kon sloboda. No Hegel misli na intelektualna sloboda, a Marks misli na ekonomska i na politi~ka sloboda. Kako i Hegel, i Marks e donekade determinist. Toj smeta deka na~inot na `ivot na lu|eto se odreduva od „proizvodnite odnosi“. So drugi zborovi, `ivotot na lu|eto se opredeluva od na~inot na proizvodstvo, od podelbata i koristeweto na materijalnite blaga. Marks veruva deka kapitalizmot }e se uni{ti sebesi ra|aj}i ja revolucijata. Kako rezultat na taa revolucija, }e dojde do komunisti~ka forma na upravuvawe koja }e garantira sloboda za site.

Teorijata na Marks ima golemo vlijanie vrz razvojot na ekonomijata i na politi~kite odnosi. Isto taka, toj e istra`uva~ na ideologijata i na nejzinoto vlijanie vrz soznanieto na lu|eto.

Me|u mnogute misliteli vrz koi Marks izvr{il vlijanie se i tvorcite na „kriti~kata teorija“ od Frankfurtskata {kola. Tie ja prerabotuvaat teorijata na Marks za da ja primenat na potro{uva~kiot kapitalizam na XX vek.

Fridrih Ni~e (1844–1900)

Do pojavata na Ni~e, pove}eto misliteli gi razgleduvaat pogre{nite idei kako objektivno lo{i idei. No Ni~e tvrdi deka

34

pogre{nite idei nam ni se neophodni na istiot na~in kako i vistinskite. Toj smeta deka ne postoi ni{to objektivno, tuku deka s# e samo subjektivno. „Nema fakti, ima samo interpretacii na fakti“. Ovaa ideja e osnova na negovata teorija. Toj predlaga nova interpretacija na postojnata realnost, stavaj}i go akcentot vrz `ivotot. Edna od najnovite idei e idejata za nat~ovekot. Toj e ubeden deka ~ovekot bi mo`el da se razvie vo ne{to posovr{eno od ona {to e sega. Takvata sostojba toj ja narekuva „nat~ovek“. Nat~ovekot na Ni~e e antiteza na „stadoto“, t.e. antiteza na site prose~ni lu|e koi sakaat da se sobiraat zaedno i da mislat i da dejstvuvaat ednakvo. Tie toa go pravat za da se ~uvstvuvaat bezbedno, no so toa gi ograni~uvaat svoite `ivotni mo`nosti. Stadoto e pre~ka za individuite da mo`at da sozdavaat novi idei i da dejstvuvaat nezavisno. Sprotivstavuvaj}i mu se na stadoto, bi bilo mo`no da se najde pat kon nat~ovekot, no, vo isto vreme, Ni~e sfa}a deka sprotivstavuvaweto na stadoto e povrzano so rizik; na primer, otka`uvawe od starite idei za dobro i zlo.

Ni~e e mnogu kritikuvan za negoviot odnos kon moralot. Toj smeta deka toa {to e lo{o i dobro se samo idei na stadoto koi{to se sozdadeni za bezbedno, tivko i zdodevno postoewe. Emociite kakvi {to se so`aluvawe i pokajuvawe se glupavi zatoa {to odvlekuvaat od osnovnata smisla na `ivotot. Nat~ovekot se nao|a nad dobroto i nad zloto. Toj sozdava sopstveni vrednosti i se otka`uva od stadnoto ~uvstvo. Kako li~nost, ~ovekot treba da `ivee samostojno, spored svoite sopstveni pretstavi. Ne treba da se `ivee spored ne~ii o~ekuvawa. Zadovolstvoto ne se odreduva od drugite lu|e, tuku li~no od vas.

Zaklu~ok:- Determinizmot tvrdi deka nastanite i ~ove~kite

dejstvija se odredeni od nadvore{ni sili. - Utilitarizmot tvrdi deka sekoe dejstvije koe{to doveduva

do ~ove~kata sre}a e dobro. - Marks smeta deka misleweto i dejstvijata na lu|eto se

odreduvaat od materijalnite sili. - Ni~e tvrdi deka nie treba da se pot~inuvame na svojata

volja kon `ivotot i da `iveeme kako nat~ovek.

SOVREMENA FILOZOFIJA

Kako {to se dobli`uva do XX vek, filozofijata, kako i s# drugo, stanuva s# poslo`ena i poslo`ena nauka. Vo centarot na nejzinoto vnimanie se pra{awata za prirodata na soznanieto, za op{estvoto, za jazikot, za logikata i za kulturata. Tie temi stanuvaat tolku komplicirani {to ve}e ne mo`at da bidat samo del od eden filozofski sistem. Namesto toa, tie stanuvaat samostojni oblasti od nau~no znaewe so svoi sopstveni metodi, teorii i sposobnosti na osmisluvawe na realnosta.

35

Kon krajot na XIX i po~etok na XX vek se pojavuvaat tri novi prostori za mislata: psihologijata, sociologija, antropologija. Site tie se pojavuvaat kako oblasti vnatre vo filozofijata, no, so tekot na vremeto, stanuvaat nezavisni disciplini.

Za pojavuvawe na psihologijata, sociologija i antropologija zaslu`ni se avstriskiot psiholog i psihijatar Sigmund Frojd (1856–1939), germanskiot sociolog Maks Veber (1864–1920) i francuskiot sociolog i antropolog Emil Dirkem (1858–1917).

Sigmund Frojd napravi presvrt vo pretstavata za soznanieto sozdavaj}i ja novata teorija nesvesnoto.

Besoznatelno e del od psihi~kiot aparat koj{to misli i ~uvstvuva samostojno, bez sekakva kontrola od strana na soznanieto. Site od nas imaat tajni `elbi, no verojatno vo nekoj period od svojot `ivot, lu|eto sfa}aat deka tie `elbi se lo{i. I, kako rezultat na toa, tie gi potisnuvaat `elbite, ne obrnuvaat vnimanie na niv, duri i gi negiraat. No tie `elbi ne zamiraat. Tie se sobiraat vo nesvesnoto o~ekuvaj}i ja mo`nosta da izbijat na povr{inata. Vo su{tina, vrz na{ata psiha imaat vlijanie dva principa: principot na zadovolstvoto i principot na realnosta. Principot na zadovolstvo glasi deka od samiot moment na ra|awe nie sakame da primame zadovolstvo. No principot na realnosta go tvrdi obratnoto: deka tie `elbi sekoga{ ne mo`at da se ostvarat poradi nadvore{ni pri~ini. Potisnatite `elbi im nanesuvaat pove}e {teta na nekoi lu|e otkolku na drugi.

Frojd izdvojuva cel kompleks na potisnati `elbi koi se prisutni kaj site ma`i zatoa {to samo tie se socijalni su{testva. Eden od kompleksite toj go narekuva Edipov kompleks, spored imeto na gr~kiot car Edip koj{to, bez da znae, go ubiva svojot tatko i se `eni so svojata majka. Edipoviot kompleks e kompleks na problemi {to gi ~uvstvuvaat mom~iwata koga po~nuvaat natprevar so tatkoto za qubovta na majkata. Toj kompleks ponekoga{ e prisuten vo podocne`ite periodi. Edipoviot kompleks e eden od primerite za toa kako Frojd gi interpretira pojavite na potisnatite `elbi.

Negoviot na~in na barawe na tajnoto zna~ewe na frazite predizvikuva cela praktika na psihoanaliza koja{to gi intepretira frazite iska`ani od pacientot za da se najdat negovite psiholo{ki problemi. Frojd smeta deka sekoe dejstvie na ~ovekot ima zatvorena ili tajna smisla koja uka`uva na negovite detski fantazii. Zaedno so Frojd raboti i psihologot Karl Gustav Jung (1875–1961). Toj gi sozdava osnovite za teorijata na kolektivnata nesvesnost. Kolektivnata nesvesnost se simboli i mitski obrasci koi{to za izvor gi imaat prvite mitovi i legendi sozdadeni od ~ove~kiot razum i koi se ostanati vo nesvesnoto. Vo kolektivnoto nesvesno se vklu~eni arhitipovi, mitski obrasci koi{to go odreduvaat odnosot na ~ovekot kon `ivotot. Na primer, ima arhetipski figuri, kako heroj, sira~e ili patnik.

Frojd i Jung ja izdvojuvaat psihologijata kako samostojna disciplina, a Maks Veber sozdava baza za nova nauka – sociologija.

36

Veber ja prou~uva protestantskata etika na trud i vlijanieto na protestantskata kultura za razvoj na kapitalizmot.

Isto kako i Maks Veber, Dirkem se svrtuva kon problemite na kulturata i tvrdi deka toa e nezavisen sistem koj{to treba da se prou~uva samostojno. Dirkem gi izdvojuva kolektivno soznanie i socijalnite fakti. Kolektivnoto soznanie e zbir od idei koi{to se prifa}aat vo celoto op{testvo i koi ja pravat mo`na individualnata komunikacija na lu|eto kako na ~lenovi na toa op{testvo. Socijalnite fakti se nastani i idei koi se prifateni vo op{testvoto, na primer: toa kako lu|eto se pozdravuvaat ili ubeduvaweto deka da se ~e{a{ pred lu|eto ne e kulturno. Za nivnoto objasnuvawe ne se potrebni drugi nesocijalni fakti. Kulturata e poseben sistem koj im dava zna~ewe na ne{tata i na nastanite {to postojat vo ramkite na taa kultura. Op{testvoto, vo nekoja smisla, e `iv organizam. S# {to se slu~uva vo op{testvoto e del od celoto. Ideite na Dirkem se osnova za pojavuvawe na struja vo antroplogijata koja se nare~e funkcionalizam. Funkcionalizam e antropolo{ka teorija koja smeta deka semo`nite aspekti na kultura im slu`at na edna ili na nekolku celi. No ima i edna druga teorija koja se narekuva strukturalizam i koja tvrdi deka s# od {to se sostaveni op{testvoto, jazikot i misleweto e povrzano me|u sebe spored odredeni logi~ki obrasci. Toerijata, isto taka, se zasnova{e vrz na~inot na razmisluvawe na Dirkem koj{to ja izdvoi kulturata kako posebna oblast na prou~uvawe nezavisna od drugite oblasti. Razlikata me|u funkcionalizmot i strukturalizmot se sostoi vo toa {to funkcionalizmot gi akcentira celite na op{testveniot razvoj, a strukturalizmot gi akcentira logi~kite odnosi me|u elementite na op{testvoto.

Zaklu~ok:

- Frojd, Veber, Marks i Dirkem se klu~ni figuri vo sozdavaweto na op{testvenite nauki.

- Frojd gi sozdava osnovite na psihologijata i na psihoanalizata, izdvojuvaj}i go nesvesnoto.

- Jung, primenuvaj}i ja teorijata na Frojd, sozdava teorija za „kolektivnoto nesvesno“.

- Veber ja izdvojuva idejata deka kapitalizmot e posledica od protestantskata etika na trudot i na skromnosta.

- Dirkem smeta deka treba samostojno da se prou~uva kulturata so koristewe na posebni metodi, deka kulturata nema potreba od nadvore{ni pri~ini za objasnuvawe, takvi kakvi {to se ekonomskite sili ili psiholo{kite pri~ini.

Pred XX vek, vo Amerika se rodi nova filozofska tradicija koja brzo stana mnogu vlijatelna, kako me|u akademskite filozofi taka i me|u mislitelite koi ne se povrzani so univerzitetskata filozofija. Taa filozofija e poznata kako pragmatizam i vrz nejzina osnova se sozdavaat mnogu verzii koi{to se koristat i dosega. Tvorci na

37

pragmatizmot se ^arls Sanders Pirs (1839–1914) i Vilijam Xejms (1842–1910).

Vo po~etokot na XX vek vo centarot na filozofskite diskusii se nao|a logikata. Iako logikata e va`en del od filozofijata u{te od vremeto na Aristotel, filozofite sozdavaat od nea slo`en instrument za analiza koj{to go primenuvaat za analiza na apsolutno razli~ni teorii. Zasnovana vrz logi~kiot na~in na razmisluvawe, filozofijata dobiva priznanie vo Amerika i vo Anglija. Najprvo logikata pridonesuva za novo razbirawe na matematikata, ponatamu logikata po~nuva da se primenuva kon empirskata realnost i kon jazikot. Edna od klu~nite figuri koja pridonesuva mnogu za sozdavaweto na nova logika e germanskiot filozof Gotlib Frege (1848–1925). Frege otkriva deka logikata ima mnogu zaedni~ko so matematikata, a isto taka i so jazikot. Frege poma za razvojot na naukata koja {to sega e poznata kako simboli~ka logika. Frege, Bertrannd Rasel i Ludvid Vitgen{tajn odigruvaat va`na uloga vo razvojot na analiti~ka filozofija. Frege razrabotuva nova logika, Rasel ja razviva, a Vitgen{tajn za nea sozdava nova teoretska primena.

Koga ve}e zapo~nuva XX vek, vo zapadnata filozofija dominiraat dve glavni strui: empirizmot, so negoviot interes kon objektivnosta, i racionalizmot, so negovoto idealisti~ko vozvi{uvawe na subjektot. Od edna strana, empirizmot dava pretstava za svetot kako za ma{ina vrz koja ne vlijaat dejstvata i mislata na lu|eto. A od druga strana, racionalniot idealizam go isklu~uva svetot koncentriraj}i se samo na ~ove~koto soznanie.

Filozofijata koja se narekuva fenomenologija stanuva obid da gi obedini tie dva stava. Najprvo, taa se obiduva da odgovori na pra{aweto za prirodata na nau~noto znaewe, a ponatamu, predlaga na~in za re{avawe na problemot za besmislenosta na ~ove~koto postoewe.

- Fenomenologijata tvrdi deka na{eto soznanie sekoga{ ima nekoja naso~enost ili intencionalnost.

- Hajdeger tvrdi deka ne{tata ne treba da se prifa}aat kako zasekoga{ dadeni i deka ne treba da se prifa}aat hipotezite na drugite lu|e.

- Sartr smeta deka ~ove~koto postoewe e apsurdno zatoa {to treba da se pravi izbor, bez da imame za toa dovolno pri~ini.

Vo po~etokot na XX vek, vo Evropa se pojavuva filozofskata {kola nare~ena strukturalizam. Prviot strukturalist e {vajcarskiot filozof i lingvist Ferdinand de Sosir (1857–1913) koj tvrdi deka jazikot e izvesna struktura nezavisna od rabotite {to gi ozna~uva.

De Sosir e osnova~ na strukturnata lingivistika koja go razgleduva jazikot kako sistem.

Klod Levi-Stros go primenuva strukturalizmot kon kulturata, tvrdej}i deka kulturata dejstvuva na ist na~in kako i jazikot.

38

@ak Lakan go primenuva strukturalizmot kon nesvesnoto i tvrdi deka nesvesnoto e organizirano na istiot na~in kako i jazikot.

39