Feenstra Deel II

7/21/2019 Feenstra Deel II

1/19

XI

VERBINTENISSEN UIT

DELICT

47 Wij hebben hierboven reeds vermeld dat volgens de Instituten van Gaius

een verbintenis behalve uit contractus ook uit delictum

kon

ontstaan (zie nr. 221)

en dat lustinianus het begrip verbintenis uit delictum ex delicto) heeft overgeno

men, met daarnaast - als nieuw begrip - verbintenis als het ware uit delictum

quasi x delicto; zie nr. 223). In plaats van delictum wordt in het Corpus iuris in

dit verband ook de term maleficium gebezigd, welke letterlijk als misdaad en vrij

als wederrechtelijk handelen kan worden vertaald (zie nr. 223); gebruikelijker

is

nochtans de term delictum.

Men kan delictum beter niet met onrechtmatige daad vertalen omdat dit

laatste begrip in het moderne Nederlandse recht een speciale betekenis heeft

gekregen, die slechts ten dele met de betekenis van delictum overeenstemt. De

Romeinen kenden naast delicta (meervoud van delictum) die tot een privaatrechte

lijke actie - gericht op boete, soms daarnaast ook op schadevergoeding - van de

benadeelde partij aanleiding gaven (bijv. bij zaaksbeschadiging) ook delicta die

tot publiekrechtelijke vervolging leidden en geen bron van verbintenis waren (men

sprak in dit laatste geval vaak van

crimina).

Anderzijds moest, wilde men van

delictum kunnen spreken, steeds voldaan zijn

aan

de omschrijving van een be

paald delict. Het Romeinse recht kende alleen afzonderlijke gevallen van verbinte

nissen uit delict , gesanctioneerd

door

afzonderlijke acties. De gedachte dat in het

algemeen elk delict of elke onrechtmatige handeling

tot

een verbintenis tot

schadevergoeding aan de henadeelde partij moet leiden, is pas door de natuurrech

telijke schrijvers van de 16e eeuw ontwikkeld en voor het eerst duidelijk in een

systeem uitgewerkt door Hugo de Groot. In zijn De iure belli ac pacis heeft hij

dit beginsel als een regel van natuurrecht beschreven; deze passage heeft grote

invloed op de Europese rechtswetenschap gehad en heeft uiteindelijk geleid tot de

formulering van art. 1382 Code civil, welke aan die van art.

1401

BW ten grond

slag ligt. In art. 6:162 (6.3.1.1) lid 1 NBW vindt men het beginsel in soortgelijke

bewoordingen terug.

De voornaamste afzonderlijke delicten die Gaius en lustinianus onder de

rubriek verbintenissen uit delict behandelen zijn furtum ( diefstal ), damnum

iniuria datum ( onrechtmatig toegebrachte schade ) en iniuria ( bewust neerhalen

van andermans persoonlijkheid ). Wij zullen deze hieronder eerst afzonderlijk

bespreken en daarna enkele algemene opmerkingen over verbintenissen uit delict

maken (nrs. 271-274); tot slot voIgt een korte beschouwing over verbintenissen

quasi ex delicto (nr. 275).

De passage uit De iure belli ac pacis

is

2,17,1 (TGV nr. 248, Vergelding nr. 25; schrap daar in

r 7

resp.

9

van de vertaling het woordje en ). Voor het ontstaan van het algemene begrip

onrechtmatige daad vgl. verder Vergelding, p. 4-5, en Compendium, nr. 233.


2/19

150

nrs. 248 249

Furtum. Algemeen

248

In het Corpus iuris wordt urtum gedefinieerd als

het

bedriegelijk tot zich

nemen van een zaak, met de bedoeling voordeel te behalen, hetzij van de zaak zelf,

hetzij van het gebruik of van het bezit ervan . Deze definitie - waarvan overigens

betwijfeld wordt

of

zij weI van een klassiek jurist stamt - is veel ruimer dan de

definitie die in ons Wetboek van Strafrecht gegeven wordt: volgens art. 310 is

schuldig aan diefstal hij die eenig goed dat geheel

of

ten deele aan een ander toe

behoort, wegneemt, met het oogmerk om het zich wederrechtelijk toe te eigenen .

Men mag dan ook voor het klassieke en het lustiniaanse recht furtum niet gelijk

stellen met ons huidig strafrechtelijk begrip diefstal; aIleen in het oud-Romeinse

recht zal furtum min

of

meer daarmee overeengekomen zijn, immers de oor

spronkeIijke betekenis van het woord impliceert de gedachte van het wegnemen

(of wegdragen ) van een zaak.

De definitie van furtum

is

te vinden in D. 47,2,1,3 (TIR nr. 451, waar ook gewezen wordt op de

paralleltekst lust. 4,1,1). Naar aanleiding van de vertaling van de daar voorkomende term contrec-

tatio

moge worden opgemerkt dat deze Latijnse term moeilijk in het Nederlands weer te geven is.

Letterlijk betekent contrectatio o.a . beetpakken ; de vroegklassieke juristen hebben inderdaad

zoiets als beetpakken als criterium voor furtum gehanteerd om de al te ruime interpretatie die

een aantal v66rklassieke juristen aan het begrip furtum hadden gegeven (zie hieronder, nr. 249)

in te perken. Toch

is

ondanks dit streven het begrip furtum nog vrij ruim gebleven en daarom kan

contrectatio in de definitie beter weergegeven worden door een ietwat vag ere term, waarbij

tot

zich nemen nog de voorkeur verdient boven zich toeeigenen (in TIR).

249 De verruiming van het begrip furtum is het werk geweest van een aantal

v66rklassieke juristen. Zij moet gezien worden in het Iicht van het nauwe verband

dat

er in het Romeinse recht bestond tussen de acties en wat wij zouden noemen

de regels van materieel recht (zie hierboven, nr. 22): er was een aantal gevallen van

onrechtmatig handel en met andermans zaak waarin men het ontstaan van een ver-

plichting tot betaling van boete (en schadevergoeding) aan de benadeelde partij

wenselijk achtte, maar die niet gemakkeIijk gebracht konden worden onder een

van de weinige andere in het edict van de praetor voorkomende acties voor boete

(en schadevergoeding), met name niet onder de actio legis Aquiliae, waarover

hieronder in de nrs. 255

e.v. nader gehandeld zal worden; men loste het probleem

op door deze gevallen

dan

maar onder de actie

op

grond van furtum, de

actio urti

(vgl. hieronder, nr. 252), te brengen.

Toen er in het edict van de praetor enkele nieuwe acties geschapen waren die

voor een belangrijk deel van de zojuist genoemde gevallen konden worden ge

bruikt, hebben de vroegklassieke juristen getracht deze verruiming van het begrip

furtum weer in te perken. Dit

is

in een aantal opzichten gelukt maar dit begrip

bleef toch veeI ruimer dan het in het oud-Romeinse recht geweest was.


3/19

155

Zo staat het vast dat hetgeen wij verduistering zouden noemen - het opzefreIijk

wederrechtelijk zich toeeigenen van een zaak die men anders dan door misdrijf

onder zich heeft (zie art. 32 Wetboek van Strafrecht), bijv. van een in bruikleen

gegeven zaak - in het klassieke Romeinse recht als

grond voor

een actio furti

gezien werd.

Een ander voorbeeld van het ruime furtum-begrip is dat men daartoe rekende

het bewust

aannemen

van hetgeen onverschuldigd betaald werd

door

iemand die

kennelijk in dwaling verkeerde (vgl. hieronder, nr. 282).

Vanwege deze verschillen met ons huidige begrip diefstal is het niet juist om fur

tum met

diefstal

te vertalen. Aangezien er geen ander bevredigend Nederlands

equivalent te vinden is, laten wij furtum - evenals

damnum

iniuria datum en

iniuria - zoveel mogelij k onvertaald. Als wij echter bijv. de persoon die furtum

begaat of de zaak die object van furtum is moeten

aanduiden

hebben wij, ter

vermijding van het gebruik van verdere. Latijnse termen, toch de term en

dief

en

gestolen zaak gebezigd; men interpretere deze termen dan in het licht van het

bovenstaande.

VccJaJ wordt furtum wcergegeven door ontvreemdin g , c.q. wordt ook van ontvreemde zaak

gesproken. Deze terminoJogie is minder geluk kig omdat de termen

ontvreemd

en ontvreemding

in art. 2014 BW voorkomen (sinds 1884, toen zij in de plaats gesteld werden van ontstolen en

diefstal )

en

daar

- hoewel men over de precieze betekenis

kan

twisten - in ieder geval z6

moeten

worden uitgelegd dat verduistering er niet

onder

valt; sinds een arrest van de

Hoge

Raad van 1910

interpreteert

men ontvreemding in art. 2014 als onvri jwillig bezitsverlies . In het NBW komt de

term ontvreemding in dit verband niet meer voor:

art.

3 :86 (3.4.2.3a) lid 3 spreekt weer van

diefstal

.

Zgn furtum usus en furtum possessionis

250

Niet aileen het definitief tot zich nemen

van

een zaak

maar ook

het weder

rechtelijk gebruiken van andermans zaak die men onder zich heeft hebben de

Romeinse juristen

als

furtum

gekwalificeerd. Zo bijv. het geval dat een bewaar

nemer de in bewaring gegeven zaak gebruikt

of

dat iemand een

paard

leent voor

een enkele rit en het

dan

meeneemt in de oorlog; in later tijd

is

dit

alsfurtum

usus

( furtum van het gebruik ) aangeduid. Ook

hebben

zij

onder furtum

gebracht het

geval dat iemand zijn eigen zaak wederrechtelijk weer in bezit neemt; bijv. iemand

neemt zijn zaak die hij kwijtgeraakt is en die een ander bezig is

door

usucapio te

verkrijgen bij deze ander weg (in plaats van over teruggave van de zaak een proces

te voeren) of een debiteur dieeen zaak in bezitspand aan zijn crediteur heeft

gegeven neemt deze zaak bij de crediteur weg alvorens zijn schuld te hebben vol

daan; in later tijd is dit

alsfurtum possessionis

( furtum van het bezit

)

aangeduid.

De Romeinse juristen hebben deze twee categorieen van gevallen echter niet als

furtum usus en furtum possessionis tegenover eigenlijk furtum

furtum

rei

furtum van de zaak zelf ) gesteld; deze driedeling van het furtum-begrip stamt

eerst van enkele middeleeuwse Romanisten.


4/19

Furtum manifestum en furtum nec manifestum. Actio furti

25 WeI wordt, sinds de oudste tijden waarover wij gegevens bezitten, in het

Romeinse recht onder scheid gemaakt tussen furtum waarbij de dief op heterdaad

betrapt is

furtum

manifestum en furtum waarbij dit niet het geval is

furtum

nee

manifestum

en waar dientengevolge eerst nog bewezen moet worden dat een

bepaald persoon het furtum gepleegd heeft. In het eerste geval mocht oorspronke

lijk de dief

door

de bestolene worden gedood; later werd tegen hem een actie ver

leend waarbij hij

tot

betaling van het viervoud van de waarde van de gestolen zaak

aan de bestolene kon worden veroordeeld ( actio furti manifesti ). In het tweede

geval bestond sinds de Twaalf Tafelen een actie gericht

op

betaling van het

dubbele van de waarde van de gestolen zaak ( actio furti nec manifesti ). Wij

zullen ons hier verder aIleen met dit geval bezighouden en de actie kortweg

actio

furti noemen.

Om de actio furti met succes te kunnen instellen moest de eiser

o a

kunnen

bewijzen dat de gedaagde de bedoeling

van

bedriegelijk tot zich nemen , de

animus furandi, had.

Wie kon de actio furti instellen?

252 De actio furti werd oorspronkelijk aIleen aan de eigenaar van de gestolen

zaak verleend. In het klassieke recht vindt men echter het beginsel

dat

zij moet

worden toegekend aan een ieder wiens belang het is dat de zaak niet gestolen

wordt. Dit

is

een beginsel dat tot uiteenlopende interpretaties aanleiding kan

geven:

met

welke soorten belang mag men hier rekening houden, met welke niet?

Elke crediteur heeft er belang bij dat geen waardevolle zaken van zijn debiteur

gestolen worden,

maar

dit belang is door de klassieke juristen niet als voldoende

aangemerkt

om

aan hem de actio furti te geven; weI heeft een crediteur aan wie

een bepaalde zaak met bezitsverschaffing verpand is voldoende be lang om de actio

furti te mogen in steIl en in het geval dat die zaak gestolen is. Volgens de meeste

klassieke juristen kon hij met die actie doorgaans het dubbele van de waarde van

de zaak vorderen (zodat er geen ruimte meer was voor een actio furti van de

eigenaar); in een enkel geval mocht hij echter slechts het dubbele

vanzijn

vor

dering op de debiteur eisen en

had

de debiteur-eigenaar de actio furti voor het

restant (als tenminste de zaak meer waard was dan het be loop van de vordering).

Het is mogelijk -

maar

niet noodzakelijk - dathet toekelmen van de aetie voor

het dubbele van de waarde berustte P de opvatting dat de crediteur op grond van

het pandcontract tegenover de debiteur aansprakelijk behoorde te zijn voor het

verlies van de zaak

door

diefstal (ook al

kon

hij aantonen

dat

hij aIle vereiste voor

zorgsmaatregelen had genomen), dwz. dat hij een plicht had tot custodia (letter

lijk: bewaking , vgl. hieronder, nr. 315).

Een dergelijke aansprakelijkheid - een plicht

tot

custodia - is in ieder geval het


5/19

157

argument op grond waarvan

de

actio

furti aan

enkele

andere

niet-eigenaren wordt

gegeven, bijv. aan de

bruiklener,

terwijl zij

aan

de

eigenaar-bruikleengever

wordt

onthouden. De

bruiklener

krijgt de aetie

eehter

aileen indien hij solvent is;

is

hij

dat niet,

dan kan toeh

de

eigenaar

de

actio furti

instellen, omdat deze in

dat

geval

via de aansprakelijkheidsregeling niet aan

zijn trekken

kan

komen.

Voor he bovenstaande zie o.a. Gai Ins . 3,203-206 (TIR nr. 23), D. 47,2,15 pr. (TIR nr. 454),

D. 47,2,88 (TIR nr. 465) en D. 47,2,12 pr. (TIR nr. 452). Bij het probleern 'dubbele van de waarde

of dubbele van de vordering' vgl. ook hierboven, nr. 206a.

Reivindicatio en condictio furtiva tegen de dief

253

De

actio

furti dient aileen

om

aan de eigenaar,

e.q.

de

belanghebbende

niet-eigenaar, een

geldboete

poena)

te versehaffen; zij

is

een

zuiver

poenale

aetie (voor dit

begrip vgl.

hieronder,

nr.

271). De

eigenaar

en

sommige

belang

hebbende

niet-eigenaren

kunnen

naast

de

actio

furti

nog andere

aeties tegen de

dief gebruiken.

Wij

bespreken

hier aileen de twee aeties die de

eigenaar had.

In

de eerste

plaats

een aetie

op grond van eigendom,

een

reivindicatio,

gerieht

op het

terugkrijgen

van de

zaak;

daar heeft hij eehter tegenover de

dief

alleen iets

aan

indien

de

gestolen

zaak

nog

bij deze aanwezig

is

(natuurlijk kan

hij deze aetie

ook tegen

een

derde instellen indien hij er aehter is gekomen dat

de

zaak zich

deze

bevindt,

maar

een tegen een

derde

ingestelde reivindicatio

loopt

niet

parallel

met

een tegen

de

dief ingestelde actio furti).

In de tweede

plaats

een aetie

op grond van het

feit dat een

bestanddeel

van zijn

vermogen zonder

reehtsgrond

in

het

vermogen van een

ander

tereeht is gekomen,

een

condictio

(vgl.

hieronder, nr. 279);

in het lustiniaanse reeht sprak

men

in dit

geval van een

condictio furtiva

(een eondictio op grond

van

furtum ).

Met

deze

eondietio

kan hij

eenmaal de waarde

van de zaak verkrijgen; zij is uitsluitend op

sehadevergoeding

gericht, een

reiperseeutoire aetie (voor

dit begrip zie hier

onder,

nr. 271).

Het voordeel

boven de

reivindicatio is dat

de eondictio

tegen de

dief ook

ingesteld

kan

worden

als deze

de zaak

niet

meer

heeft,

zelfs

indien

dat

komt doordat

hij haar

buitenzijn

schuld verloren

heeft.

Beide aeties kunnen tegen de dief elk

v ~ ~ r

zieh naast de actio furti

worden

ingesteld (in dat

opzieht

is er eumulatie of

eumulatieve

eoneurrentie , zie hier

onder,

nr. 274), maar

niet naast

elkaar

(in dat

opzicht

is er 'eleetieve eoneurrentie ,

zie eveneens

nr.

274).

Criminaliter

en

'civiliter' ageren bij furtum

54 Het

is

intussen de vraag

of

de uitsluitend privaatreehtelijke

vervolging van

furtum, zoals die

hierboven

aan

de

hand

van de teksten der klassieke

juristen

besehreven is, nie t reeds sinds

het

eind

van de

klassieke tijd (begin

derde

eeuw na

Chr.) grotendeels haar

praktisehe

betekenis veri

oren had

en vervangen was door


6/19

nrs. 252-254

53

argument op grond waarvan de actio furti aan enkele andere niet-eigenaren wordt

gegeven, bijv. aan de bruiklener, terwijl zij aan de eigenaar-bruikleengever wordt

onthouden. De bruiklener krijgt de actie echter aIleen indien hij solvent is; is hij

dat niet,

dan

kan toch de eigenaar de actio furti insteIlen, omdat deze in dat geval

via de aansprakelijkheidsregeling niet aan zijn trekken kan komen.

Voor het bovenstaande zie o.a. Gai lost. 3,203-206 (TIR nr. 23), D. 47,2,15 pr. (TIR nr. 454),

D. 47,2,88 (TIR nr. 465) en D. 47,2,12

pr

(TIR nr. 452). Bij het probleem dubbele van de waarde

of dubbele van de vordering vgl. ook hierboven, nr. 206a.


7/19

154

nrs. 254 255

een meer strafrechtelijke wijze van vervolging. Er is althans een tekst in de

Digesten die er op wijst dat

thans

meestal criminaliter geageerd wordt in het

kader van de extraordinaria cognitio (zie hierboven, nr. 16), al blijft het mogelijk

civiliter

(met een actio furti) op te treden. Niettemin heeft lustinianus een groot

aantal teksten over de actio furti en de condictio furtiva in het Corpus iuris

opgenomen.

In

verband met het feit dat de privaatrechtelijke actio furti zich zo betrekkelijk

lang gehandhaafd heeft bedenke men dat zij niet alleen gebruikt werd tegen

degenen die een gewone diefstal begaan hadden (van

wie

doorgaans niet veel te

halen zal zijn geweest), maar ook tegen personen die op andere wijze onrechtmatig

met andermans zaak gehandeld had den (zie hierboven, nr. 249). Bovendien moge

erop gewezen worden dat in geval van furtum door een slaaf diens meester aan

sprakelijk was met een actio furti, die in dit geval actio furti noxalis genoemd

wordt. Weliswaar kon deze aan het betalen van de boete ontkomen door de slaaf

aan de tegenpartij uit te leveren - deze uitlevering noemt men noxae deditio -

maar dat zal hij niet licht gedaan hebben als de waarde van de slaaf veel hoger

was

dan

de boete. Deze - zgn. noxale

-

aansprakelijkheid bestond nog ten tijde

van lustinianus (vgl. hieronder, nr. 273).

e bedoelde Digestentekst is D. 47,2,93 (TIR nr. 466); hij staat op naam van Ulpianus, zodat

thans op het begin van de derde eeuw moet slaan. - Voor

de

formula van de actio furti noxalis

zie Bijlage bij hfdst. XX, onder X.

Damnum iniuria datum en lex Aquilia. Algemeen

255 Onder damnum iniuria datum (onrechtmatig toegebrachte schade) ver

stonden de Romeinse juristen het delict waarover regelingen waren gemaakt in de

lex Aquilia, een wet uit 286 v66r Chr.;

op

grond van deze wet kon de benadeelde

tegen degene die dit delict begaan

had

een actio legis Aquiliae een actie op grond

van de lex Aquilia, instellen.

Niet elke vorm van toebrengen van schade viel onder de lex Aquilia.

In het eerste hoofdstuk van deze wet werd bepaald dat

wie

andermans slaven

of viervoetig vee onrechtmatig doodt, als boete

aan

de benadeelde moet betalen.

de hoogste waarde die de slaven of het vee in het afgelopen jaar gehad hebben.

In het derde hoofdstuk - het tweede handelde niet over damnum - kwam een

bepaling voor over het onrechtmatig verbranden, breken of vernielen ( urere,

frangere, rumpere ); deze bepaling betrof niet alleen slaven en viervoetig vee doch

ook andere lichamelijke zaken. Helaas

is

ons niet geheel duidelijk overgeleverd,

welke boete daarop gesteld was. De door enkele klassieke juristen verrhelde for

mule is zoveel als dit in de dichtstbijzijnde dertig dagen (geweest) zal zijn ;

meestal neemt men aan dat deze boete bestond uit de waarde van de zaak in de

dertig (aan de daad) voorafgaande dagen, maar enkele gezaghebbende moderne

auteurs heb ben op goede gronden betoogd dat het waarschijnlijker is dat hier


8/19

nrs. 255 257

155

gedoeld wordt op het bedrag van de schade zoals die zich in de dertig (op de daad)

volgende dagen heeft laten vaststellen (zie

ook

hieronder, nr. 264).

De term vernielen ( rumpere ) in het derde hoofdstuk werd reeds spoedig ruim

uitgelegd: rumpere werd gelijkgesteld met corrumpere ( bederven , beschadi

gen ). In het klassieke recht verstond men er dan ook elke vorm van beschadiging

onder. Op grond daarvan kan - voor de klassieke periode - het delict damnum

omschreven worden als zaaksbeschadiging

De vertaling van de Latijnse term rumpere door vernielen is wellicht iets te ruim, maar de precieze

oorspronkelijke betekenis is omstreden. Voor de gelijkstelling van rumpere met corrumpere zie

o.a . D. 9,2,27,13 (TIR nr. 160) en D. 47,2,27,3 (TIR nr. 455); vgl. ook Gai Inst. 3,217 (TIR nr. 23,

waar de vertaling van beide termen echter afwijkt van die in de twee vorige teksten). - Een (gebrek

kige) overlevering van de tekst van de lex Aquilia is te vinden in D. 9,2,2 pr. (TIR nr.

148

en

D. 9,2,27,5 (TIR nr. 160).

Damnum orpori datum

256 De term zaaksbeschadiging is verantwoord niet aIleen omdat elke vorm

van beschadiging onder de lex Aquilia gebracht werd, maar ook omdat van directe

toepassing van deze wet aIleen sprake kon zijn indien een zaak beschadigd was.

De middeleeuwse juristen brachten dit tot uitdrukking door te zeggen dat er moest

zijn schade aan een lichaam toegebracht , damnum in corpus datum ; in de

16e

eeuw maakte men hiervan damnum corpori datum .

WeI vindt men in een tekst uit de Instituten van lustinianus - die echter wellicht

door een oudere naklassieke bron gei nspireerd is - in een geval waarin niet een

zaak is beschadigd

maar

aIleen een vermogensnadeel in verband m t een zaak is

ontstaan, een op de actio legis Aquiliae gei nspireerde actio in factum (vgl. hier

onder, nr. 257) verleend, nl. tegen iemand die andermans slaaf uit medelijden uit

zijn boeien heeft bevrijd, tengevolge waarvan de slaaf

is gevlucht. Dit blijft echter

een uitzonderingsgeval; een soortgelijke actie wordt geenszins gegeven in elk geval

van onrechtmatig toegebracht vermogensnadeel. Een ander standpunt wordt pas

ingenomen door de natuurrechtelijke schrijvers van de

16e

eeuw, vgl. hierboven,

nr. 247; deze zien echter de actie in een dergelijk geval doorgaans niet als een

verruimde actio legis Aquiliae.

De tekst uit de Instituten van Justinianus

is

het slot van los t. 4,3,16 (TIR nr. 68, Vergelding nr. 2).

Damnum orpore datum

257 Voor een actio legis Aquiliae hebben de Romeinse juristen steeds geeist

dat de schade het direct gevolg was van een handelen van de dader; zij drukten

dit o.a. uit door te zeggen dat de schade met het lichaam toegebracht ( damnum

corpore datum ) moest zijn.


9/19

156

nrs. 257-259

Ben fysiek handelen werd eerst altijd noodzakelijk geacht om enigerlei aanspra

kelijkheid te vestigen. Pas langzamerhand zijn bepaalde gevallen van nalaten (met

name nalaten nadat eerst - op juiste wijze - gehandeld was) ook als grondslag

voor een

op

de actio legis Aquiliae gelnspireerde praetorische actie aanvaard; zo

kan bijv. een arts die een operatie goed uitgevoerd heeft, maar de nazorg heeft

verwaarloosd, met een dergelijke actie worden aangesproken.

De op de actio legis Aquiliae gelnspireerde actie wordt in dergelijke gevallen

veelal als een actio legis Aquiliae

u t l ~

(een aangepaste actio legis Aquiliae) aan

geduid, vgl. eveneens hieronder, nrs.

263

en 266; men vindt ook weI de term actie

naar het voorbeeld van de lex Aquilia . In sommige andere gevallen van praetori

sche acties die gelnspireerd zijn op de actio legis Aquiliae wordt de term actio in

factum (vgl. hieronder, nr. 438 gebruikt; zie bijv. hierboven, nr. 256, en hier

onder, nr. 258. Ben scherpe grens voor het gebruik van deze drie termen

is

niet

te trekken.

Het geval van de arts vindt men in D. 9,2,7,8 en D. 9,2,8 pr. (beide in TIR nr. 150 en Vergelding

nr. 6); vgl. ook Inst. 4,3,7 (TIR nr. 68). Voor actio legis Aquiliae utilis en actio in factum zie Inst.

4,3,16 (TIR nr. 68, Vergelding nr. 2).

258 Ten aanzien van de vraag hoe direct het gevolg van het handelen moet zijn

geweest - probleem van de c us liteit -

valt eveneens een soortgelijke evolutie te

bespeuren. Wie de kabel doorsnijdt waarmee een schip aan de kade gemeerd ligt

is

volgens ius civile niet met de actio legis Aquiliae aansprakelijk voor de schade

die aan het schip ontstaat doordat dit afdrijft en lek stoot op een klip (hoogstens

zou hij aansprakelijk kunnen worden geacht voor de schade aan de kabel); in een

dergelijk geval wordt een op de lex Aquilia gelnspireerde praetorische actie ver

leend (soms actio in factum genoemd, zie nr. 219).

Het geval van het schip vindt men in D. 9,2,29,5 (TIR nr. 161); vgl. ook het geval van D. 9,2,7,3

(TIR nr. 150).

259 Ook in gevallen waarin op een bepaalde wijze gehandeld is ten opzichte

van een slaaf

of

een dier die door eigen handelen schade voor hun eigenaar doen

ontstaan ziet men in de klassieke tijd een ruimere opvatting ten aanzien van de

causaliteit naar voren komen: indien men bijv. andermans slaaf er toe brengt in

een boom

te klimmen of in een

put af

te dalen en de slaaf komt om,

dan is

men

hiervoor aansprakelijk. Hetzelfde geldt als men er de oorzaak van is dat

een ander

vrij persoon schade aanricht, bijv. als men bij een balspel te hard slaat zodat de

bal op de handen van een barbier terecht komt en deze daardoor

de

slaaf die hij

aan het scheren was de keel afsnijdt.

Het geval van de slaaf in de boom

of

de put vindt men in Gai Inst. 3,219 (TIR nr. 23) en Inst.

4,3,16 (TIR nr. 68, Vergelding nr. 2), dat van de barbier in D. 9,2,11

pro

(TIR nr. 153, Vergelding

nr.7 .


10/19

nrs. 260-261

157

Oorspronkelijke betekenis van iniuria bij de lex Aquilia

260 In de tekst van de lex Aquilia kwam de term iniuri voor: het doden, c.q.

verbranden, breken

of

vernielen , moest

met

iniuria (letterlijk:

met

onrecht )

zijn geschied. Wij hebben dit hierboven (nr.

255)

weergegeven met onrechtmatig .

Dit bergt het gevaar in zich

dat

men iniuria te veel gaat associeren met de onrecht

matigheid in art. 1401 BW en in art. 6:162 (6.3.1.1) NBW. Bij de interpretatie

van art. 1401 BW wordt het element onrechtmatigheid tegenover de overige ele

menten uit dit artikel gesteld, met name tegenover schuld ; in de formulering van

art. 6:162 (6.3.1.1) NBW is een dergelijke tegenstelling duidelijk neergelegd (zij

het

dat

in plaats van schuld het ruimere begrip toerekenbaarheid gekomen is).

De oudste Romeinse juristen hebben in ieder geval in iniuria niet alleen het ele

ment van onrechtmatigheid in de bovenbedoelde zin gezien (uiteraard hebben zij

niet een definitie van onrechtmatig in de zin van het arrest Lindenbaum-Cohen

of

art. 6:162 (6.3.1.1) lid 2 NBW gekend; evenmin in de zin van onwetmatig ),

maar waarschijnlijk deze term aldus opgevat dat -

naar

onze huidige terminologie

- de schade zowel onrechtmatig als opzettelijk - met dolus

-

moest zijn toe

gebracht. Evenals bij de voornaamste andere delicten - bijv. bij furtum (zie hier

boven, nr. 248) en bij iniuria (zie hieronder, nr. 268) - gingen de juristen er van

uit

dat

alleen een opzettelijke aantasting van andermans recht aansprakelijkheid

op grond van de lex Aquilia kon doen ontstaan. Er waren in het oude recht weI

enkele gevallen waarin men aansprakelijkheid

aannam

als de dader onbewust,

per ongeluk - men sprak hier van c sus - gehandeld had, maar de in de lex

Aquilia beschreven gevallen rekenden de juristen

daar

niet toe.

Opkomst van het begrip culpa

261 Verandering in deze opvattingen - waarbij aIleen tussen dolus en casus

onderscheid en werd - ontstond toen de Romeinse juristen in deze materie ook met

het begrip culp gingen werken en dit met name bij toepassing van de lex Aquilia

als criterium gingen gebruiken. De meest

voor

de

hand

liggende vertaling van

culpa is

schuld .

Zowel de Latijnse als de Nederlandse

term

worden in verschil

len de betekenissen gebruikt; eenvoudigheidshalve spreken wij hier aIleen over

culpa en schuld in de zin van nalatigheid, onzorgvuldigheid.

Een bekende uitspraak van een voorklassiek jurist uit het begin van de eerste

eeuw voor Chr. luidt dat iemand die bomen snoeit, als hij door het naar beneden

werpen

van

een tak een voorbijgaande slaaf heeft gedood, aansprakelijk gesteld

kan worden - volgens

d e

lex Aquilia - op grond van culpa, aangezien er culpa

is als men iets niet heeft voorzien terwijl het door een zorgvuldig man

had

kunnen

worden voorzien .

Volgens een ander voorklassiek jurist was degene die bij een balspel een slaafje

dat trachtte de bal te vangen een duw gaf, waardoor het jongetje viel en zijn been


11/19

158

nrs. 261-263

brak, niet tegenover de eigenaar aansprakelijk op grond van de lex Aquilia aan

gezien het geacht moet worden meer door casus dan door culpa te zijn gebeurd .

Vit deze beide - en tal van latere - teksten kan worden afgeleid dat sinds de

eerste eeuw

vaar

Chr. de Romeinse juristen culpa, in de zin van nalatigheid,

onzorgvuldigheid, als criterium bij toepassing van de lex Aquilia aanvaardden en

dus niet meer de - oorspronkelijk in de term iniuria gelmpliceerd geachte - eis van

dolus, opzettelijkheid, stelden; culpa werd als aansprakelijkheidsgraad tussen

dolus en casus geplaatst.

Wie voor culpa aansprakelijk is, is automatisch ook voor dolus aansprakelijk;

soms worden de twee begrippen echter toch naast elkaar genQemd, zo bijv. bij

Gaius, die zegt dat diegene geacht wordt met iniuria gedood te hebben door wiens

dolus of culpa dit geschied is .

Ret

geval van het bomen snoeien vindt men in D. 9,2,31 (TIR nr. 162, Vergelding nr. 8),

dat

van

het balspel in D. 9,2,52,4 (TIR nr. 165, Vergelding nr. 9). De uitspraak van Gaius staat in Gai lost.

3,211 (TIR nr. 23, waar de technische termen in het Nederlands vertaald zijn); vgl. daarbij ook

lost. 4,3,3 (TIR nr. 68).

Culpa en iniuria tegenover elkaar gesteld?

262 Zou men uit dit Gaius-citaat kunnen afleiden dat voor de klassieke ju

risten iniuria gelijkstaat met dolus

en of

culpa, er zijn andere teksten waaruit

blijkt dat men de term iniuria in de eerste plaats interpreteerde als zonder recht ,

dwz. zonder rechtvaardigingsgrond. Daarmee bracht men dan tot uitdrukking dat

de lex Aquilia niet kon worden toegepast wanneer iemand met recht schade had

toegebracht, bijv. in geval van noodweer. Dit gaat in de richting van een opvatting

van iniuria als onrechtmatigheid in de zin van een afzonderlijk element naast

schuld of toerekenbaarheid (zie hierboven, nr. 260). De introductie van het

begrip culpa gaf er natuurlijk weI ,aanleiding toe, de betekenis van iniuria meer

en meer in deze richting te zoeken. Het is echter de vraag of de Romeinse juristen

ooit iniuria en culpa geheel op dezelfde scherpe wijze tegenover elkaar hebben

gesteld als men tegenwoordig nog vaak met de begrippen onrechtmatigheid en

schuld of toerekenbaarheid doet.

Wie

kon

de actio legis Aquiliae instellen?

263 Evenals de actio furti werd de actio legis Aquiliae oorspronkelijk aIleen

aan de eigenaar van de beschadigde zaak verleend. In het klassieke recht hield men

hieraan vast voor zover het de directe actio legis Aquiliae betrof, dwz. de actie

die direct

op

de lex Aquilia steunde. De praetor verleende echter een aangepaste

actio legis Aquiliae - actio legis Aquiliae utilis, vgl. hierboven, nr.

57

-

aan

som

mige anderen dan de eigenaar, bijv.

aan de vruchtgebruiker

of

aan de gene die

bezig is door usucapio te verkrijgen (de bezitter te goeder trouw ). Men hanteerde


12/19

nrs.

263 264

159

hier echter niet een ruime formule in de

trant

van die bij de actio furti; men heeft

dus niet gezegd dat een dergelijke actie gegeven moet worden aan ieder wiens

belang het s dat de zaak niet beschadigd wordt (vgl. hierboven, nr. 252). In het

Corpus iuris vindt men ook gevallen van toekenning

aan

een bruiklener en

aan

een

pandhouder, maar er heerst hier meer onzekerheid dan bij de actio furti; er was

dan ook niet een duidelijk verband met. een plicht tot custodia (zie hieronder,

nr. 315).

Tegen toekenning van de actio legis Aquiliae

aan

de bruiklener zie D. 9,2,11,9 (TIR nr. 153).

Wat kon men met de actio legis Aquiliae verkrijgen?

264 Wij hebben hierboven gezien dat de lex Aquilia de aan de benadeelde te

betalen boete in het geval van doden van slaven of viervoetig vee stelde op de

hoogste waarde die deze in het afgelopen jaar gehad hadden, dat voor de overige

gevallen de berekening van de boete ons onduidelijk s overgeleverd en daarom

onder de moderne beoefenaars van het Romeinse recht omstreden is: was het de

waarde in de dertig aan de daad voorafgaande of de schade in de dertig op de daad

volgende dagen? Wij zullen ons hier niet verdiepen in de oorspronkelijke redenen

voor de formuleringen van de wet en alleen vaststellen dat men er in de klassieke

tijd nog mee moest wer ken. Wij weten helaas ook weinig van de praktische toe-

passing ervan in deze periode.

In het geval van doden waren er in zoverre minder problemen

dan in

de overige

gevallen dat men altijd uit kon gaan van een

total

loss . In de teksten wordt dan

vooral gediscussieerd over de vraag hoe de waarde moet worden vastgesteld:

moet aIleen rekening gehouden worden met een objectieve waarde ( markt-

waarde , indien daar sprake van kan zijn)

of

ook met wat voor de benadeelde de

verdere financiele consequenties zijn van het wegvallen van de zaak, zijn belang

bij het behoud van de zaak? In de loop van de klassieke tijd wordt meer en meer

aanvaard dat met dit belang rekening mag worden gehouden; als bijv. een slaaf

die deel uitmaakte van een toneelensemble gedood is, mag de waardevermindering

van de overige slaven die leden van het ensemble waren eveneens worden

o p g ~

voerd.

Er

is ook gediscussieerd over het tijdstip van waar af het afgelopen jaar

moet worden teruggerekend. In beginsel

s

dit het tijdstip van het doden, maar in

het geval van het toebrengen van een verwonding die pas na geruime tijd de

dood ten gevolge heeft s hierover twijfel mogelijk: heersende leer schijnt geweest

te zijn dat dan teruggerekend wordt vanaf de dag waarop de verwonding s toe-

gebracht.

Indien bij de overige gevallen (buiten het doden van slaven of viervoetig vee)

de berekening inderdaad op de waarde van de zaak in de voorafgaande dertig

dagen was afgestemd, is er een speciale moeilijkheid wanneer de beschadiging

geen total loss impliceerde (bijv. bij een lichte verwonding): mocht dan toch de

volle waarde in rekening worden gebracht? Dit probleem zal zich oorspronkelijk


13/19

160

nrs. 264-265

misschien niet hebben voorgedaan

omdat

verbranden, breken of vernielen door

gaans een total loss inhield, maar dit werd anders sinds onder vernielen elke

vorm van beschadiging werd gebracht (zie hierboven, nr. 255). Men zal toch moe

ten aannemen dat in ieder geval

dan

de berekening op de omvang van de schade

voor de benadeelde - waardevermindering, al dan niet met inachtneming van zijn

belang - werd afgestemd. Waarschijnlijker lijkt het echter dat van het begin af

aan de berekening geschiedde op grond van de schade zoals die zich in de dertig

op de daad volgende dagen had laten vaststellen (zie eveneens hierboven, nr. 255) .

.

Voorbeelden van rekening houden met het belang van de benadeelde o.a. in lnst . 4,3,10 (TIR

nr. 68, Vergeldingnr.

1 .

Over hetterugkeren van het afgelopenjaar zie D. 9,2,21,1 (TIR nr. 157).

Boete en scbadevergoeding

265 Vit het tot dusverre gezegde zou men kunnen afleiden

dat

er bij de toe

passing van de lex Aquilia eigenlijk aIleen sprake was van vergoeding van

schade

en niet van opleggen van een

boete

Men moet echter bedenken dat de op grond

van een actio legis Aquiliae te betalen som alleen dan tot de hierboven genoemde

waarde of belang beperkt bleef indien de aangesprokene in het proces erkende

dat hij de schade veroorzaakt had en aIleen de hoogte van de te betalen som

betwistte. Indien hij echter ontkende dat de schade door hem veroorzaakt was en

in het vonnis niettemin vastgesteld werd dat dit weI het geval was, werd hij ver

oordeeld

tot

betaling van het dubbele van de op de bovenomschreven wijze

berekende waarde of belang ; dan is er dus, evenals in het geval van de actio

furti (zie hierboven, nr. 251), duidelijk sprake van een boete. Waarschijnlijk gold

deze regel aIleen voor de direct op de lex Aquilia gebaseerde actie en niet voor de

door deze wet gelnspireerde praetorische acties (zie hierboven, nr. 257), maar dit

komt in de teksten van het Corpus iuris niet duidelijk tot uitdrukking. De ver

oordeling tot het dubbele wordt nog

tot

in de tijd van lustinianus zeer in het alge

me en als een kenmerk van een actie uit de lex Aquilia genoemd. Niettemin is dit

element in de interpretatie van de middeleeuwse en latere juristen steeds meer op

de achtergrond geraakt; sommigen dezer juristen zeggen uitdrukkelijk

dat

het

is gerecipieerd. Men kon daardoor de actio legis Aquiliae als een zuivere schade

vergoedingsactie gaan zien; to en men in de latere Europese rechtswetenschap de

regels omtrent deze actie ging overbrengen op de algemene aansprakelijkheid voor

elk delict, kwam men tot de regel dat daarbij doorgaans alleen materii e schade

kan worden vergoed. Deze leer is ook belnvloed door de opvattingen van de

Kerk, die zoveel mogelijk het inheemse systeem van boeten die aan de benadeelde

(of

aan

zijn familie) moeten worden betaald wilde tegengaan. Ook de moraal

theologen leerden dat aIleen schade behoefde te worden vergoed; in bepaalde

gevallen werd hetgeen van oorsprong boete was, gelnterpreteerd als schadever

goeding voor leed, smartegeld. n het moderne recht

is

men daarvoor de term

immaterii e

schade gaan gebruiken.


14/19

nrs. 265-266

6

Voor de Romeinse juristen echter was de actio legis Aquiliae eenpoenaie actie

zij het ook geen zuiver poenale actie , zoals de actio furti (zie verder hieronder,

nrs. 27 e.v.). Omdat in de poena (boete) vergoeding van schade was inbegrepen,

noemde men haar in de tijd van lustinianus

weI

een gemengde actie ; men kon

dan ook niet naast de actio legis Aquiliae nog eens wegens hetzelfde feit een andere

actie, bijv. uit contract, instellen.

Actio legis Aquiliae ook bij verwonden of doden van vrije personen?

266 Volgens de ons overgeleverde woorden van de lex Aquilia zou zij in geval

van doden of verwonden van mensen alleen toegepast kunnen worden indien deze

slaaf zijn. De klassieke juristen hebben haar echter weI incidenteel op vrije per

sonen toegepast, met name in het geval van het doden

of

verwonden van een zoon

in potestate (vgl. hierboven, nr. 32); in dat geval kon de vader met de actio legis

Aquiliae vergoeding van de kosten van genezing eisen en, indien de zoon voor hem

werkte, een geldsom voor de gederfde -

of

nog te derven - inkomsten uit arbeid.

In verband daarmee wordt gezegd dat het lichaam van een vrij man niet op geld

waardeerbaar is .

In het lustiniaanse recht wordt uitdrukkelijk een aangepaste actio legis

Aquiliae - actio legis Aquiliae utilis, vgl. hierboven, nr. 257 - algemeen toepas

selijk verklaard op verwonding van vrije personen. Over het doden van een vrij

man bevat het lustiniaanse recht geen duidelijke uitspraak; uit enkele teksten

buiten het Corpus iuris kan men

weI

afleiden dat incidenteel bij doden door schuld

een vergoeding aan nabestaanden werd gegeven doch een verb and met de lex

Aquilia wordt daarbij niet gelegd.

Eerst de middeleeuwse Romanisten hebben een tekst in het Corpus iuris die

hoogstens impliciet daarover iets zegt zo uitgelegd dat de actio legis Aquiliae bij

doodslag van ieder vrij man (niet alleen van een zoon

in potestate ) kon worden

ingesteld. Sommigen van hen leidden uit een tekst over een zoon in potestate

door

analogie af dat de erfgenamen van de gedode vrije

man

naast de kosten van

genezing

ook

schadevergoeding van de dader konden eisen, voor zover daarbij

maar niet het lichaam van de vrije man op geld gewaardeerd werd; dit werd zo

gelnterpreteerd dat zij konden vragen hetgeen het slachtoffer uit arbeid zou

hebben kunnen verdienen gedurende de rest van zijn leven, met aftrek van hetgeen

hij dan voor eigen levensonderhoud zou hebben uitgegeven. De vermoedelijke tijd

dat

hij geleefd zou hebben werd berekend op grond van de zgn. Ulpianus-tabel,

een in het Corpus iuris op naam van Ulpianus voorkomende tabel voor de bereke

ning van de waarde van een legaat van lijfrente (vgl. de huidige actuarissen

tabellen). Dit standpunt is met name uitgewerkt door de

3e

eeuwse Italiaanse

jurist Roffredus en heeft veel verbreiding gevonden doordat diens uitspraken vrij

welletterlijk zijn overgenomen in het Speculum iuris van de Fransman Guilielmus

Durantis (1237-1296).


15/19

162

nrs. 266 267

Het is de vraag of deze theorieen ook in de praktijk zijn toegepast; zij vormden

waarschijnlijk eerder een dogmatische rechtvaardiging van de in het inheemse

gewoonterecht van de middeleeuwen alom in dergelijke gevallen toegestane zoen

gelden. De middeleeuwse moraaltheologen en de natuurrechtelijke schrijvers uit

de 16e eeuw hebben de praktijk van de zoengelden veranderd. Zij bestreden de

zoengelden die aan bloedverwanten in de zijlijn moesten worden gegeven (die ook

meer en meer overbodig werden naarmate de overheid de bestraffing van de dader

als haar uitsluitend recht begon te zien). Zij eisten, behalve geld voor zielmissen

voor de overledene, vooral vergoedi llg aan de kring van nabestaanden die door

het slachtoffer werden onderhouden. Zij hebben Hugo de Groot gelnspireerd

tot

de formule dat bij doodslag de dader gehouden is tot vergoeding aan de weduwe,

de kinderen en anderen die het slachtoffer door zijn arbeid placht te onderhouden;

de berekening van het bedrag moest volgens hem geschieden bij maniere van

lijfrente , een duidelijke herinnering aan de theorie van de middeleeuwse

Romanisten. Op De Groot steunt

art.

1406 BW, waarin de berekening bij maniere

van lijfrente vervangen is door een vaststelling door de rechter naar gelang van

den wederzijdschen stand en de fortuin der personen en naar de omstandigheden ,

een beginsel dat uiteindelijk

tot

Thomas van Aquino (1225-1274) is terug te

voeren. In het NBW is geen pendant van art. 1406 BW opgenomen; de materie

is daar bij de algemene bepalingen over schadevergoeding geregeld in art. 6:108

(6.1.9.12), waarin geen reminiscenties aan de traditionele formuleringen meer

voorkomen maar waarin men toch de grondgedachte van de moraaltheologen en

de natuurrechtelijke schrijvers nog kan

a a ~ t r e f f e n

Over het verwonden van een zoon in potestate zie D. 9,2,5,3, D. 9,2,6 en D. 9,2,7 pr. (aIle drie

in TIR nr. 149); vgl. ook D. 19,2,13,4 (TIR nr. 280). De Justiniaanse tekst over het verwonden

van vrije personen is D. 9,2,13 pr. (TIR nr. 155). Ais voorbeeld van een tekst buiten het Corpus

iuris over vergoeding aan nabestaanden in geval van doden zie Collatio legum Mosaicarum et

Romanarum

1,11

(TIR nr. 42, Vergelding nr. 11). De tekst waaruit de middeleeuwse Romanisten

toepassing van de actio legis Aquiliae op het doden van een vrij man afleidden is D. 9,2,7,4 (TIR

nr. 150, Vergelding nr. 4). Men vindt in TIR nr. 150 tevens een gedeelte van de glosse Gloriae

causa op D. 9,2,7,4 (zie ook Vergelding nr. 5;

lees daar in regel 6 en volgens Rogerius pleiten

voor hem ) en de uitspraak van Roffredus (zie ook Vergelding nr. 16 met verwijzing naar

D. 35,2,68, die de Ulpianus-tabel bevat (deze tekst in TIR nr. 374); TGV nr. 220 geeft bovendien

een commentaar van Jacques de Revigny op D. 9,2,7,4. De door de middeleeuwse Romanisten

gebruikte tekst over een zoon in potestate is D. 9,1,3 (TIR nr. 147; aldaar ook een gedeelte van

de glosse Impensarum en van een commentaar van Revigny op deze tekst, vgl. voor het laatste

eveneens Vergelding nr. 17 . Vgl. verder Verge1ding, nr. 18 e.v., en de daar aangehaalde teksten,

met name die van Hugo de Groot, De iure belli ac pacis, 2,17,13-14 (Vergelding nr. 26, minder

volledig TGV nr. 249), en Inl. 3,33,2 (Vergelding nr. 30, TGV nr. 243), alsmede die van Thomas

van Aquino (Vergelding nr. 15).


16/19

nrs. 267 269

163

De Twaalf Tafelen (zie hierboven, nr.

7

bevatten een aantal regels betreffende

afkoop van wraak in geval van verwonding.

In

het zwaarste geval, membrum

ruptum ( verminking van ledematen ), is de gelaedeerde vrij in het al dan niet aan

nemen van het hem aangeboden zoengeld; weigert hij,

dan

heeft hij het recht de

dader eenzelfde kwetsing toe te brengen talio: oog om oog, tand om tand ).

Daarnaast worden enkele vaste boeten genoemd die de gelaedeerde verplicht is te

aanvaarden: op os ractum ( het breken van botten , met hand of stok) staat 300

as - bij een vrij man; 150 as bij een slaaf - op iniuria 25 as ( as is de destijds

in Rome gebruikte koperen munt). De bepaling over iniuria is uiterst mysterieus:

meestal neemt men aan dat zij sloeg op aIle andere gewelddadigheden tegen per

sonen dan membrum ruptum en os fractum.

Wat hiervan zij, deze regels van het oude ius civile werden, o.a. vanwege het

devalueren van de munt, in de v66rklassieke tijd terzijde gesteld en vervangen

door een praetorische regeling, krachtens welke de vaststelling van de boete van

geval tot geval door de rechter geschiedt; de praetor verleende te dien einde aan

de gelaedeerde een actio iniuriarum.

Voor de geciteerde bepalingen van de Twaalf Tafelen zie Gai Inst. 3,223 (TIR nr. 24, waar iniuria

met onrechtmatige aantast ing van de persoon vertaald is).


17/19

Actieve onovererfelijkheid bij iniuri3

270

De

actio

iniuriarum

kan aIleen worden ingesteld door de gelaedeerde zelf,

niet door zijn erfgenamen actieve onovererJelijkheid).

Ook in

dit opzicht is er ver

schil met de actio furti en de actio legis Aquiliae, die aIleen passief onovererfelijk

zijn, dwz. niet tegen de erfgenamen van de

dader

kunnen worden ingesteld (vgl.

hieronder,

nr.

273).

Poenale en reipersecutoire acties

271

In

het voorgaande hebben wij reeds verschillende malen de term poenale

actie (al dan niet met de toevoeging zuiver ) gebezigd. Aan het slot van dit hoofd-

stuk over verbintenissen uit delict

past

nog een enkel woord over dit begrip en over

de kenmerken der poenale acties.

Poenale acties worden gesteld tegenover reipersecutoire acties. Deze terminolo

gie hangt samen met een tekst van Gaius, die onderscheid maakt tussen acties

waarmee wij aIleen een

zaak

opvorderen

( rem

persequimur ,

vandaar

reiperse

cutoir ), acties waarmee wij aIleen een boete

opvorderen

( poenam persequi

mur , vandaar poenaal ) en acties waarmee wij zowel een zaak als een boete

opvorderen (met acties waarmee wij een

zaak

opvorderen worden g n ~ z i n s

aIleen zakelijke acties bedoeld, maar ook persoonli jke acties bijv. voor nakoming

van

een contract of

voor

schadevergoeding).

De acties waarmee zowel een

zaak

als een boete worden opgevorderd zijn zowel

reipersecutoir als poenaal

en

worden

daarom door lustinianus

als gemengde acties

aangeduid. Oorspronkelijk hebben de acties die tot deze categorie gerekend

werden misschien aIle kenmerken met de (zuiver) poenale acties gemeen gehad; in

de klassieke tijd verschilden zij

daarvan

echter omdat zij althans op een punt een

andere werking

hadden

( electieve concurrentie

in

plaats van cumulatieve con

currentie , zie hieronder, nr. 274).

De tekst van Gaius is Gai Inst. 4,6-9 (TIR nr. 5; medeverplichte (in 4,9)

is

sponsor, zie hieronder,

nr. 387, in de noot); vgl. Inst. 4,6,16-19 (TIR nr. 71).

272 Van de in dit hoofdstuk genoemde acties is aIleen de actio furti duidelijk

zuiver poenaal: zij dient slechts

voor

het opeisen van boete; voor het terugeisen


18/19

nrs. 272 274

165

van de zaak of de waarde daarvan moet men zich - naar gelang van de omstandig

heden - van de reivindicatio of de condictio furtiva bedienen (zie hierboven,

nr. 253), welke beide reipersecutoir zijn.

De actio legis Aquiliae

is

een gemengde actie:

zij

dient tegelijk voor het opeisen

van boete en voor het opeisen van schadevergoeding (hetgeen ook als opeisen van

een zaak kan worden aangeduid, zie hierboven, nr. 271).

Ten aanzien van de actio iniuriarum moet worden opgemerkt dat zij in de prak

tijk incidenteel weI tevens voor het opeisen van schadevergoeding kan dienen,

maar dat men er officieel alleen een boete mee opeist die niet de waarde van een

zaak

tot

maatstaf heeft. et probleem zuiver poenaal of gemengd speelt hier

nauwelijks een rol omdat er niet vaak een zuiver reipersecutoire actie op grond van

hetzelfde feit mogelijk zal zijn.

273 Als kenmerken van alle poenale acties ( zuivere en gemengde ) kunnen

worden genoemd:

passieve onovererjelijkheid: zij kunnen alleen tegen de dader zelf worden inge

steld, niet tegen zijn erfgenamen.

cumulatie tegen mededaders: indien meerdere personen samen een delict ge-

pleegd hebben, kan de gelaedeerde tegen ieder van hen de actie instellen voor het

volle bedrag (in het Justiniaanse recht geldt dit alleen nog maar bij zuiver poenale

acties; bij de gemengde acties kan de gelaedeerde niet verder ageren indien hij van

een van hen de volle boete verkregen heeft).

zgn. noxale aansprakelijkheid van de meester van een slaaf die het delict heeft

begaan; zie daarover hierboven, nr. 254 (in het klassieke recht bestond deze aan

sprakelijkheid ook voor de pater familias bij een delict van een persoon: in zijn

potestas (vgl. hierboven, nr. 33 doch in het Justiniaanse recht is zij daar afge

schaft).

Over noxale aansprakelijkheid in het algemeen zie Gai Inst. 4,75 en 77 (TIR nr.

33;

i.p.v. ascen

dent te lezen vader ); voor toepassingen zie o.a. D. 13,7,31 (TIR nr.

208) en D. 19,2,45 pro (TIR

nr. 294).

274 Als kenmerk alleen van zuiver poenale acties geldt dat zij cumuleren m t

reipersecutoire acties. Deze cumulatie moet onderscheiden worden van de cumula

tie tegen mededaders: het gaat hier om de mogelijkheid, in verb and met een delict

achtereenvolgens twee acties te kunnen instellen tegen eenzelfde dader. Zoals hier

boven, nr. 273,

is

opgemerkt

is

in het Justiniaanse recht cumulatie tegen mededa

ders ook alleen een kenmerk van zuiver poenale acties.

Daarentegen

kunneri ;gemengde acties

noch naast een andere poenale noch naast

een reipersecutoire actie worden ingesteld: instellen van de ene actie sluit hier

instellen van de andere actie uit.

Wanneer de acties cumuleren (hetzij tegen mededaders, hetzij tegen dezelfde

persoon) spreekt men van cumulatieve concurrentie; wanneer het instellen van de


19/19

166 nrs. 274-275

ene actie het ins tell en van de andere actie uitsluit wordt dit als

electieve concurren-

tie aangeduid.

Gevallen van cumulatieve concurrentie o.a. in D. 19,2,42 (TIR nr. 292) en D. 13,1,7,1 (TIR

nr. 186); gevallen van electieve concurrentie o.a. in D. 9,2,18 (TIR nr. 156 en D. 19,2,43 (TIR

nr. 293).

Verbintenissen quasi ex delicto

275 Met betrekking

tot

verbintenissen die volgens de Instituten van ustinianus

'quasi ex delicto' ('als het ware uit delictum') ontstaan kan worden opgemerkt dat

deze categorie gebruikt is om een aantal gevallen van nogal uiteenlopend karakter

aan te duiden waarin onrechtmatig schade is toegebracht. De voor de latere rechts

ontwikkeling belangrijkste van deze gevallen hebben met elkaar gemeen

dat

om

een bepaald persoon aansprakelijk te stell en noch diens dolus noch diens culpa

bewezen hoeft te worden. Eerst sinds de 16e eeuw treft men de sterk afwijkende

opvatting

aan

dat 'quasi-delicten' (vgl. hierboven, nr. 223) aIle delicten zijn waar

bij geen dolus maar weI culpa - in welke graad dan ook - vereist

is

(terwijl bij

'echte delicten' steeds dolus vereist zou zijn).

Het meest bekende geval

is

dat van de

actio de deiectis vel ejjusis

die kan '

worden ingesteld tegen de bewoner van de woning (men denke vooral aan een

appartement op een bepaalde verdieping) waaruit iets naar beneden geworpen of

gegoten is: deze persoon - die geenszins de eigenaar behoeft te zijn -

is

aansprake

lijk

ook

al

kan

niet bewezen worden dat hij' zelf geworpen

of

gegoten heeft.-Deze

actie is voor de latere rechtsontwikkeling van belang als een aanknopingspunt

voor zgn. risico-aansprakelijkheid.

Zie voor de actio de deiectis vel effusis o a lnst 4,5,1 (TIR nr. 69, Vergelding nr. 3; ten dele gelijk

aan

D. 44,7,5,5 (TIR nr. 420; vgl. ook D. 9,3,5,3 (TIR nr. 168). Een ander geval van quasi-delict

in Inst. 4,5 pr. en D. 44,7,5,4 (TIR nr. 420). De latere opvatting over quasi-delicten

o a

bij

Pothier, Traite des obligations, nr.

116

(TGV nr. 251 en - met vertaling - Vergelding nr. 35).

Documents

Feenstra Deel II