بررسی و پیشنهاد الگوی اولیه برنامۀ� درسی کارشناسی ارشدمدیریت امور مساجد

1میثم لطیفی

چکیده هم اکنون دوره های متعدد آموزشی رسمی و غیر رس��می در س��طح دانش��گاهی و حوزوی با محوریت تربیت نظری در علوم انسانی و اجتم��اعی در س��طح ملی و بین

به نظر می رسد با توجه به اهمیت وضرورت توج��ه.المللی طراحی و اجرا می شود به مسجد و پیچیدگی اداره این مکان مقدس در سطح خرد و کالن الزم است رشته آموزشی مستقلی برای حصول به اهداف واالی تمدن اسالمی و الگ��وی اس��المی و

ض��من، نویس��نده در این مقاله.ایرانی پیشرفت با مح��وریت مس��جد ط��راحی ش��ود بررسی اجمالی وضعیت رشته های مرتبط با این موضوع در داخل و خارج از کش��ور

الگوهای طراحی نظام آموزشی و برنامه،و اقدامات صورت گرفته در این خصوص درسی را به اختصار مورد توجه قرار داده و نهایتا با توجه به ادبیات موج��ود الگ��وی .اولیه دوره آموزش مدیریت مساجد در سطح تحصیالت تکمیلی را ارائه خواهد کرد

.روش پژوهش توصیفی تحلیلی است

واژگان کلیدی ، برنام��ۀS درسی، م��دیریت مس��اجد، م��دیریت ف��رهنگی،م��دیریت ام��ور عم��ومی

برنامۀS درسی میان رشته ای.، آموزش عالی،مدیریت آموزشیمقدمه

رش��ته تخصص��ی ط��راحی، برای هر بخش از گس��ترۀS علم،در نظام آموزش جدید به��ره وری را، چنین تالشی از آن جهت بوده که تخصصی کردن رش��ته ها.شده است

و البت��ه.اف��زایش داده و امک��ان پ��رداختن ب��ه موض��وعات ن��وین را تس��هیل می کند ب��ه نح��وی ک��ه؛طراحی و راه اندازی رشته ها فراین��دی پیش رون��ده و تک��املی است

به عالوه طی سال های اخ��یر.همچنان رشته های علمی در حال زایش و گسترش اند و حسب ضرورت های بوجود آمده در نیازه��ای محیطی- اجتم��اعی و فاص��له گ��رفتن

می��ان رش��ته ای و، طراحی رشته ها به سوی چندرش��ته ای،شاخه های علم از یکدیگر نظام ه��ای، در کنار چنین تحوالتی در آم��وزش.فرا رشته ای در حال دگردیسی است

)ع( استادیار دانشگاه امام صادق.1

ط��راحی؛درسی نیز به سمت ک��اربردی ش��دن و تحص��یالت تکمیلی در ح��ال حرکتند. از این قبیل اند، مدیریت کسب و کار و نظایر آن،دوره های مدیریت اجرایی

مس��اجد اولین و.یکی از عرصه های اجتماعی مهم جامع��ه اس��المی مس��جد است دارای نقش ه��ای،مهم ترین پایگاه مسلمانان ب��وده ک�ه فرات�ر از کارکرده��ای عب��ادی

ح��ل اختالف بین، فرهنگ س��ازی، ارتب��اط اجتم��اعی،متن��وعی چ��ون تعلیم و ت��ربیت ، از ط��رف دیگر. سازماندهی و آمادگی نظامی و اداره عمومی بوده است،مؤمنان

نگاه مدرن تالش دارد که کارکرده��ای اص��یل مس��جد را از آن رب��وده و ب��ه نهاده��ای بوجود آوردن سازمان جدید. واگذار نماید،جدید که با فضای معنوی مسجد بیگانه اند

ش��هرداری و ح��تی س��ازمان های مت��أخرتری مث��ل، دادگس��تری،آم��وزش و پ��رورش.فرهنگ سرا و سرای محله از این قبیل اند

علی رغم تأکید فراوان معمار کبیر انقالب و مقام معظم رهبری بر ضرورت حفظ مع االسف امروز مسجد در نگ��اه برن��امه ریزان،جایگاه مسجد و نگاه راهبردی به آن

هندسه اقتدار نظام و الگوی اسالمی ایرانی پیش��رفت از ش��أن و م��نزلت درخ��وری با توجه به تنوع کارکردی مسجد و انتظ��ارات ب��ه ح��ق از این نه��اد.برخوردار نیست

ه��ر اق��دامی در مس��یر رش��د و،مق��دس از ج��انب ره��بر معظم انقالب و مت��دینین بالندگی این نهاد مقدس مرض��ی خ��دای تب��ارک و تع��الی و م��وجب رش��د و بالن��دگی

.جامعه اسالمی خواهد شد یکی از اقدامات ضروری که چنین مهمی را تسهیل می کند حرکت به سمت نگ��اه تخصصی به مسجد و برنامه ریزی آموزشی- پژوهشی تخصصی دربارۀS این موض��وع

، س��اختارهای س��نتی، در دوره معاصر و ب��ا توج��ه ب��ه پیچی��دگی های اجتم��اعی.است این مس��ئله پیش از این توس��ط.پاسخگو نبوده و نیازمند بازسازماندهی آنها هستیم

همچنین.شهید مطهری و ذیل مسئله تحول در سازمان روحانیت مطرح شده است مقام معظم رهبری نیز این مهم را مکررا در دیدارهای خود با اصحاب حوزه مطرح

.نموده اند اگرچه در لبیک به ندای رهبر انقالب حوزه علمیه تحوالت قابل تقدیری را از خ��ود

از.نشان داده اس��ت ام�ا همچن�ان این تح��والت پاس��خگوی نیازه�ای جامع�ه نیس�تند ک�ه ب��ا برن�امه ریزی می ت�وان آنه�ا را ب�ه،طرف دیگر ظرفیت ه�ای ف�راوانی هس�تند

از آن جمل���ه انب���وه دانش���جویان در رش���ته های عل���وم انس���انی و.فعلیت رس���اند استعدادهای فراوان در حوزه های علمیه که آمادگی هدایت به سمت مع��ارف م��ورد

.نیاز جامعه که از طریق مساجد قابل انتقال اند دارند نویسنده در این مقاله طرح اولی��ه رش��ته اداره ام��ور مس��اجد را ارائ��ه می ده��د و البته معتقد است این طرح در ابتدای راه است و با استفاده از نظر خبرگ��ان ح��وزه

و دانشگاه قابل تقویت و تکمیل بوده و به واسطه همت های بلند و مخلصانه قابلیت.اجرا خواهد یافت

مقاله و یا پژوهشی مستقل در،محقق در پی بررسی پیشینه پژوهش های مرتبط در عین حال در بین تحقیقات فراوانی که مسجد و یا برنام��ه.این موضوع را نیافت

درسی را به نحو کلی و مستقل مورد توجه ق��رار داده ان��د ب��ه نک��ات قاب��ل ت��وجهی کاستی عمده اقدامات و پژوهش های گذشته که ضرورت ط��راحی این.دست یافت

اولین کاس��تی در.رشته را نمایان می سازد را ذیل دو عنوان کلی می توان ذکر نمود در. ناظر به عدم نگاه تخصص��ی ب��ه موض��وع مس��جد است،اقدامات صورت گرفته

رشته های مرتبط درسی به بررسی کلی م��دیریت ف��رهنگی پرداخت��ه ش��ده اس��ت و )مث��ل برنام��ه درس��ی.آموزش های الزم و تخصصی در باب مس��جد ارائ��ه نمی ش��ود

کارشناسی ارشد مدیریت فرهنگی( دومین کاستی ناظر به عدم توجه به جامعیت و تن��وع ک��ارکردی.گستردگی موضوع مس��جد و بازنم��ایی آن در برنام��ه درس��ی است

مسجد چه در نگاه خرد) ناظر به یک مسجد خاص( و کالن )مجموعه مساجد و نگاه سیاستی( اقتض��ا می کن��د ک�ه انب��وهی از گرایش ه�ای آموزش�ی و تحقیق�اتی را ذی�ل

.رشته مذکور لحاظ نمود ه��دف این پ��ژوهش ارائ��ه الگ��وی،با توجه به ضرورت ها و کاستی های ذک��ر ش��ده

سؤال اصلی پ��ژوهش ن��اظر.اولیه برنامه درسی رشته مدیریت امور مساجد است اینکه الگ��وی مطل��وب برنام��ه ری��زی درس��ی؛به مختصات مطلوب رشته خواهد بود

ویژگی ه�ای، نیازهای جامعه و مس�جد ک�ه بایس�تی در برنام�ه لح�اظ ش�وند،چیست ورودی ه��ا کدامن��د و اه��داف دوره چ��ه خواهن��د ب��ود از س��ؤاالت ف��رعی این تحقی��ق

.خواهند بود محق��ق ب��ا بررس��ی کتابخ��انه ای.روش پ��ژوهش توص��یفی- تحلیلی خواه��د ب��ود

.تحقیقات و مستندات گذشته تالش دارد به سؤاالت مذکور در تحقیق پاسخ دهد

الف( مرور مطالعات و اقدمات گذشته ابتدا در خصوص بستر اجرای برنامه درسی یعنی دانش��گاه دی��نی،در این قسمت

این قسمت بخشی از مطالعات قبلی اس��ت ک��ه.به معنای اعم آن خواهیم پرداخت در دانش��گاه ام��ام ص��ادق1393توسط بابک حمیدیا زیر نظارت نویسنده در سال

.انجام شده است

. دانشگاه دینی در سطح جهانی1 از آنجایی که دانشگاه دینی مفهومی انتزاعی است که مصادیق آن در قالب ادیان مختلف ظهور و بروز می کند لذا تعریف جامع و دقیقی از این مفهوم تاکنون صورت

مراک��ز آموزش��ی ک��ه ب��ه نوع���ی ب��ا، ب��ا بررس��ی های ص��ورت گرفته.نپذیرفته استموضوع دین در ارتباط هستند در متون مربوطه به صورت ذیل تعریف شده اند:

مدرسه علوم دی��نی، دانشگاه،: عبارت است از کالج2مؤسسات ایمان- محور.یا مرکز آموزشی که توسط یک نهاد مذهبی حمایت می گردد

.: مدارسی که در آن صرفا علوم دی��نی ت��دریس می گ��ردد3مدارس علوم دینی این مدارس بیشتر در بین دو دین یهود و مسیحیت رایج است و عمدتا تحت نظارت یک کلیسا و یا کنیسه می باشد و فارغ التحصیالن آن در مراکز دی��نی از جمل��ه کلیس��ا

این مدارس در قرن نوزدهم برای ت��ربیت اس��اتید ب��ه ک��ار.مشغول به کار می گردند پذیرش این مدارس بیشتر در مقطع دبیرستان و پس از آن )ش��امل.می رفته است

می ت��وان این م��دارس را ب��ا تفاوت ه��ایی در س��ازماندهی4.کالج ی��ا دانش��گاه( است.شبیه حوزه های علمیه در کشورهای اسالمی دانست

: در ادیان مختلف دانش��گاه ه��ایی ب��ا عن��واندانشگاه / دانشکده کتب مقدس 5 نمون�ه این دانش�گاه ها دانش�گاه انجیل.کتاب مقدس آن دین تأسیس گردیده است

است ک��ه در آن مح��ور اص��لی کت��اب مق��دس انجی��ل می باش��د و کلی��ه آموزش ه��ا و تف��اوت این دانش��گاه ها ب��ا م��دارس.پژوهش ها حول کتاب مقدس صورت می پ��ذیرد

عم��دتا این.علوم دینی مسیحی مستثنی ک��ردن فلس��فه از برنام��ه درس��ی می باشد چ��نین رش��ته ها و دانش��کده هایی ش��بیه6.دانشگاه ها تا سطح کارشناس��ی می باش��ند

.دانشکده های علوم قرآنی در کشورهای اسالمی می باشد : دانشگاهی که ف��رامین اخالقی در آن رع��ایت می گ��ردد و دردانشگاه اخالقی

.فرهنگ آن تثبیت شده است در کتاب خود با عنوان به س��وی دانش��گاه7: جان نیکسوندانشگاه فضیلت گرا

وج��ود9 با به چالش کشاندن نگاه رایجی که نسبت ب��ه دانش��گاه خ��وب،8فضیلت گرا2. faith-based school.3. Seminary or Theological colleges.4. XXIII Session, Council of Trent, ch. XVIII. Retrieved from J. Waterworth, ed. )1848(.The Canons and Decrees of the Sacred and Oecumenical Council of Trent. London: Dolman. Pp. 92-170.http://history.hanover.edu/texts/trent/ct23.html. Retrieved June 2009 . 16.5. Bible college.6. BibleCollegeGuide.com.7. Jon Nixon.8. Towards The Virtuous University : The Moral Bases Of Academic Practice.9. Good University.

، س���عی دارد بنیان ه��ای اخالقی کارکرده��ای دانش��گاهی را اعم از آم��وزش،دارد در نگ��اه. ب��ازتعریف نماید، و به طور کلی روابط دانشگاهی10 دانش پژوهی،پژوهش

، هم��واره دانش��گاه خ��وب دانش��گاهی اس��ت ک��ه ب��ه لح��اظ ک��ارآیی اقتص��ادی،رایج پیشرفت و نوآوری رق��ابتی ن��یز از جمل��ه، کارآفرینی.مدیریتی اثربخش داشته باشد

اما.معیارهای مهم ارزیابی و قضاوت در خصوص یک دانشگاه نیک به شمار می رود پیوس��ته در بیش��تر دانش��گاه ها،طبق نظ��ر نیکس��ون این قبی��ل اه��داف و ش��اخص ها

تع��الی،پیگیری می شود و آنچه در خصوص یک دانشگاه خوب از اذهان دور می ماند هدف نیکسون آن است که ض��عف ره��بری فک��ری. است12 و نفع عامه11دانشگاهی

م��دیران دانش��گاه ها و سیاس��ت گذاران آموزش ع��الی را نس��بت ب��ه غفلت از من��افع در اثر حاکمیت بیش از ح��د نظ��ام س��رمایه داری غ��رب ک��ه بع��د از بح��ران،عمومی

رو به افول است به آنه�ا گوش�زد نم�وده و ایش�ان را نس�بت ب�ه2008مالی سال مسؤولیت های اخالقی و فرهنگی ای که در قبال دانشگاه ها و جامعه ش��ان ب��ر عه��ده

( این رویک��رد ب��ه دانش��گاه س��بب پایه گ��ذاریNixon, 2010 بی��دار نمای��د. )،دارند در این رویک��رد تأکی��د اص��لی.دانشگاهی ن��وین ب��ا رویکرده��ای فض��یلت گرا می باشد

.بیشتر بر فرهنگ دانشگاهی می باشد دین پ��ژوهی ی��ا،: دین شناسی13دانشکده های دین شناسCCی یCCا علم االدیCCان

میالدی ب��ه خص��وص در آمریک��ا۶۰ عنوانی است که تقریب��ا از ده��ه ،مطالعات ادیانب���رای اش���اره ب���ه ی���ک رش���ته دانش���گاهی مس���تقل در ح���وزه عل���وم انس���انی )

Humanitiesعن��اوینی همچ��ون ادی��ان، پیش از رواج این اص��طالح.( به ک��ار می رود همانن�د س��ایر، زادگاه این رش��ته. نیز به کار برده می شدند14هم سنجشی یا تطبیقی

آلمانی کس��ی ب��ود ک��ه اولین15 مکس مولر.رشته های نوین علوم انسانی اروپاست کرسی استادی با عنوان ادیان تطبیقی در دانشگاه آکسفورد به افتخار وی افتت��اح

عن��وان اخ��یر در واق��ع مع��ادل انگلیس��ی ای ب��ود ک��ه در قب��ال اص��طالح آلم��انی.شدreligionswissenschaftکه معنای لغوی آن علم ادیان است براب��ر نه��اده ش��ده

از مکس مولر کتابی با همین عنوان به زبان انگلیسی به جای مانده اس��ت ک��ه.بود.به عنوان نخستین متن کالسیک این رشته از آن یاد می شود

10. Scholarship.11. Academic Excellence .12. Public Good.13. The Science of Religions.14. Comparative Religion.15. Max Muller.

: در دانشگاه های جه��ان دانش��کده هایی تحت عن��وان دانش��کدهدانشکده الهیات معادل این دانش��کده ها.الهیات وجود دارد که به بررسی ماهوی یک دین می پردازند

مب��احثی.در ایران نیز وجود دارد و تحت همین عنوان مشغول به فعالیت می باش��ند.همچون کالم اسالمی نیز با محتویات این رشته قرابت زیادی دارد

: دانشگاه هایی که به دلیل وابستگی ب��ه دین خاص��ی عن��واندانشگاه های ادیان این دانشگاه ها متناسب با هر دین و.آن دین را برای دانشگاه خود انتخاب نموده اند

در.گرایش مذهبی تعریف شده اند و برخی دارای انجمن های خاص��ی ن��یز می باش��ند بررسی این دسته دانشگاه ها صرف تسمیه دانشگاه به دین خاص م��د نظ��ر ب��وده و امکان دارد مصادیق این دس��ته از دانش��گاه ها هم پوش��انی ب��ا س��ایر تع��اریف داش��ته

، دانش���گاه های اس���المی، دانش���گاه های یه���ودی، دانش���گاه های مس���یحی.باش���ند. از این نوع دانشگاه ها می باشند....دانشگاه های بودایی و

تعری��ف و مص��ادیق م��ذکور در،در ج��دول روبه رو منظ��ر تعری��ف دانش��گاه دی��نیخصوص دانشگاه اسالمی آورده شده است:

منظر تعریف انطباق با معیارهای دانشگاهتعریف دانشگاه دینیدانشگاه دینی

اسالمی

دانشگاه دینی از حیث هیئت

مؤسس وذی نفعان:

دانشگاهی دینی است که توسط یک نهاد دینیپایه گذاری شده باشد.

دانشگاه دینی از حیث چشم

انداز ها، سیاست ها، اهداف وطرحها:

دانشگاهی که هدفش پیاده کردن احکام الهی و

خدمت به جامعه دینیباشد.

دانشگاهی شکل گرفته براساس مبانی

اسالمی/)اکبری جدی،(.84 آذر 19رسالت:

پیاده کردن احکام و قوانین اسالم و قرآن در جامعه اسالمی/)میرزا محمدی و

صحبت لو، دانشگاه اسالمی:سال یازدهم، شماره یک(.

دانشگاه اسالمی محل تولید نرم افزار و روش های اسالمی برای جامعه

موحد/)دهقانی، سیاست(.84 بهمن 1روز:

دانشگاهی در جهت بومی کردن علم/)رسایی، اعتماد

(.84 مرداد 16ملی: دانشگاهی برای رفع

احتیاجات ملت/)موسوی(.340: 1378خمینی،

تربیت متخصصینی برای ملت و نه برای شرق و

غرب/)موسوی خمینی،

منظر تعریف انطباق با معیارهای دانشگاهتعریف دانشگاه دینیدانشگاه دینی

اسالمی

1378 :359.) پیوند داشتن با جامعه دینی )اسالمی()دانشگاه و مسئله

اسالمی شدن، ]بی تا[(. مشارکت افراد در پرتو

معارف دینی )اسالمی( با احساس تعهد و مسئولیت

نسبت به رشد و تعالی جامعه و تحقق اهداف و ارزش های

دینی )اسالمی( در فعالیت های اجتماعی/)سند

دانشگاه اسالمی(.

دانشگاه دینی از حیث عنوان و یا حضور در

یک جامعهدینی:

هر دانشگاهی که در عنوان آن نام دین خاصی

ذکر گردیده است.

استقرار دانشگاه در نظام وجامعه دینی )اسالمی(

)دانشگاه و مسئله اسالمیشدن(.

دانشگاه دینی از لحاظ روش ها، روند ها،

فرایند ها، سیستم ها و درکل تکنولوژی:

دانشگاهی که در همه روش های انجام کارشدین رسوخ کرده باشد.

اسالمی بودن روابط، روش ها و سیستم در

دانشگاه/)حسینی خامنه ای، 28بیانات در جمع طالب:

(.69آذر وجود روش ها و متدولوژی

تنظیم کننده رابطه میان علم و دین در رشته های

گوناگون/)دژکام، دانشگاه82، بهار 17اسالمی: شماره .)

منظر تعریف انطباق با معیارهای دانشگاهتعریف دانشگاه دینیدانشگاه دینی

اسالمی

اسالمی بودن اساس، روش و سیستم ها در

دانشگاه/)میرزا محمدی و صحبت لو، دانشگاه اسالمی:سال یازدهم، شماره یک(.

دانشگاه دینی از حیث

برنامه هایآموزشی:

هر دانشگاهی که در آن علوم دینی )رویکرد حداقلی و حداکثری(

تدریس و مورد پژوهشقرار می گیرد.

دارای آموزش های معرفت الهی و معنوی/)دانشگاه

اسالمی، ]بی تا[(. دانشگاهی که در آن علم از

درون مبانی فکری و اعتقادی خود ما بجوشد و دست گدایی

ما به سمت دشمن دراز نباشد/)میرزا محمدی و

صحبت لو، دانشگاه اسالمی:سال یازدهم، شماره یک(.

دانشگاه دینی از حیث منابع

انسانی:

هر دانشگاهی که منابع انسانی آن )دانشجو،

استاد، کارکنان و مسئولین( معتقد به دین

خاصی باشند: در نگCرش ها، بینش ها و

رفتارها.

پرهیز از جذب و انتصاب مدیران استعماری و صوری و

بسیار کم حضور در حوزه گروه های آموزشی/)بررسی

شاخص های دانشگاهاسالمی(.

اسالمی بودن روش ها و روابط)نوایی، دانشگاه

(.19 و 18اسالمی: شماره اسالمی بودن فضای ذهنی

حاکم بر دانشگاه؛ یعنی دانشجویان، اساتید و

کارکنان همگی اسالمی بر مبنای اندیشه اسالمی

منظر تعریف انطباق با معیارهای دانشگاهتعریف دانشگاه دینیدانشگاه دینی

اسالمی

بیندیشند/)حسینی خامنه ای،(.1دانشگاه اسالمی: شماره اسالمی بودن روابط، روش ها و سیستم در

دانشگاه/)حسینی خامنه ای، 28بیانات در جمع طالب:

(.69آذر تهذیب و تعهد در کنار

تحصیل)موسوی خمینی،1378 :413.)

عدم وابستگی فکری به1378غرب/)موسوی خمینی،

:360.) حاکمیت بینش توحیدی

برتمام شئون دانشگاه و تفکر و اندیشه

دانشگاهیان/)سند دانشگاهاسالمی، ]بی تا[(.

مشارکت افراد در پرتو معارف دینی )اسالمی( با احساس تعهد و مسئولیت

نسبت به رشد و تعالی جامعه و تحقق اهداف و ارزش های

دینی )اسالمی( در فعالیت های اجتماعی/)سنددانشگاه اسالمی، ]بی تا[(.

دانشگاه دینی از حیث

هر دانشگاهی که محصوالت آن )علمی، آموزشی، پژوهشی،

دانشگاهی در جهت بومی کردن علم/)رسایی، اعتماد

(.84 مرداد 16ملی:

منظر تعریف انطباق با معیارهای دانشگاهتعریف دانشگاه دینیدانشگاه دینی

اسالمی

فرهنگی و ...( دینی باشدمحصوالت:)دینی یا بومی باشد(.

خروجی دانشگاه یک خروجی اسالمی باشد/)نوایی، 18دانشگاه اسالمی: شماره

(.19و تولید علم دینی/)شاطری،

]بی تا[(.

دانشگاه دینی از حیث فرهنگ

حاکم بردانشگاه:

توسعه و ترویج دین در حوزه فرهنگ یعنی نزدیک کردن آیین رفتاری،

بینشی و منشی

دانشگاه ها، به الگوی فرهنگ

اسالمی«. )گفتگو با

حجت االسالم شاطري »

شاطري دبير شوراي

اسالمي شدندانشگاه ها«(

هر دانشگاهی که قوانین و مقررات حاکم بر آن

)در فرهنگ / در نمادهای فیزیکی و ظواهر آن/ فرایند های کاری و

ارزش های کاری( منبعث از دین خاصی باشد و در سطوح نمادها، رفتارها و ارزشها تبلور دین خاصیدر آن مشاهده می شود.

دانشگاهی شکل گرفته براساس مبانی

اسالمی/)اکبری جدی،(.84 آذر 19رسالت:

ارزش های حاکم بر آن دانشگاه اسالمی

می باشد)علم الهدی، دانشگاه(.17اسالمی: شماره

نمود اسالم در در همه ابعاد دانشگاه/)نوایی، دانشگاه

(.19 و 18اسالمی: شماره معماری دانشگاه اسالمی می باشد/)در کنار سایر

عوامل( )حسینی خامنه ای،(.1دانشگاه اسالمی: شماره

اسالمی بودن روش ها و روابط/)نوایی، دانشگاه

(.19 و 18اسالمی: شماره اسالمی بودن فضای ذهنی حاکم بر دانشگاه)حسینی

خامنه ای، دانشگاه اسالمی:(.1شماره

دانشگاهی مستقل و عدم

منظر تعریف انطباق با معیارهای دانشگاهتعریف دانشگاه دینیدانشگاه دینی

اسالمی

وابستگی به غرب و شرق/)موسوی خمینی،

(.252 تا 251: 1378 پیوند داشتن با جامعه دینی )اسالمی()دانشگاه و مسئله

اسالمی شدن، ]بی تا[( حاکمیت بینش توحیدی

برتمام شئون دانشگاه و تفکر و اندیشه

دانشگاهیان/)سند دانشگاهاسالمی، ]بی تا[(.

محیطی سرشار از معنویت و مکارم اخالق/)سند دانشگاه

اسالمی، ]بی تا[(.

.در این مقاله تالش شد برخی برنامه های درسی نزدی��ک ب��ه هم شناس��ایی ش��وند ( در انگلس��تان در دانش��کدهwww.mihe.org.ukب��رای مث��ال دانش��گاه م��ک فیل��د)

علوم اداری خ��ود رش��ته م��دیریت ام��ور مس�اجد را ب��ا س��ه گ�رایش م��دیریت م��الی.مساجد و مدیریت اوقاف و مدیریت رفتار سازمانی تعریف نموده است

همچنین دانشگاه واشنگتن رشته مدیریت امور کلیس��اها را در س��ه گ��رایش ام��ور. امور تامین مالی و تبلیغات تعریف نموده است،راهبان

. مدارس امام خطیب ترکیه2 هم چنان امور مذهبی را به،کشور ترکیه علی رغم تأکید بر الئیتسه در اداره کشور

یکی از بزرگ ت��رین وزارت خانه ه��ای این.ص��ورت دول��تی کن��ترل و ه��دایت می کند سازمان دیانت است که راهبری و مدیریت شئون مذهبی و امور مس��اجد را،کشور

.بر عهده دارد ه��زار مس��جد75بر اساس آمار سازمان دیانت تع��داد مس��اجد ترکی��ه نزدی��ک ب��ه

تع��داد. هزار مسجد دارای ک��ادر و م��ابقی فاق��د ک��ادر هس��تند64است که در حدود

نف��ر ام��ام خطیب و57342 هزار نف��ر ش��امل 67پرسنل مساجد زیر نظر سازمان . نفر مؤذن - خادم هستند9849

مدارس امام خطیب که زی��ر نظ��ر این س��ازمان ق��رار دارد مس��ئولیت آم��وزش و همچ�نین این مجموع�ه.تربیت نیرو برای امور مذهبی و مس�اجد را عه�ده دار است

آموزش س��ازمان ام��ر تعلیم پرس��نل ش��اغل در من��اطق مختل��ف انج��ام، مرکز9در نف��ر در مراک��ز آموزش��ی م��ذکور آم��وزش4648 س��ال تع��داد 3 در مدت .می پذیرد دو مرکز آموزشی استانبول و قونیه ب��ه عن��وان مراک��ز وی��ژه، عالوه بر این.دیده اند

نف��ر531 ت��اکنون تع�داد 1976 در مراک��ز م��ذکور از س��ال .آموزشی تعیین شده اند پرس��نلی ک��ه از، در کالس ه��ای م��ذکور.آم��وزش دی��نی ب��ه عن��وان ش��غل دیده اند

دانشکده های الهیات فارغ التحصیل شده اند مدت دو ت��ا پنج س��ال ب��ه ام��ر ی��ادگیری تخصصی دین مشغول می شوند و افراد موف��ق ب��ا عن��وان مف��تی و واع��ظ منص��وب

.می شوند سازمان دیانت همچنین به برق��راری کالس ه��ای مرب��وط ب��ه اذان و خطاب��ه اق��دام

کالس های م��ذکور ب��ا ه��دف آم��وزش اذان خ��وانی ب��ا ص��دای خ��وش و.نموده است ت��اکنون.همچنین ایراد خطابه و سخنرانی به شیوه امام خطیب ها تشکیل می گردند

نف��ر ام��ام خطیب از کالس ه��ای م��ذکور ف��ارغ5678 نف��ر م��ؤذن و 1051ح��دود .التحصیل شده اند

س��فیران ه�دایت-.در داخل کشور نیز فعالیت های م�أجوری ص��ورت گرفت��ه است .مرکز آموزش های تخصص�ی تبلی�غ ح�وزه علمی�ه قم نم�ونه ای از این فعالیت هاست

این مرکز دارای اهداف زیر است:

الف( اهداف آموزشی:؛ برای استفاده از منابع اسالمی، - آشنایی با علوم مورد نیاز مبلغ1؛ - تسلط بر فنون و مهارتهای تبلیغی2. - آشنایی با معارف اسالمی و مباحث مورد نیاز مخاطبان 3

ب( اهداف تربیتی:؛ - نهادینه شدن اخالق اسالمی و حسن سلوک اجتماعی1؛ - افزایش تقلید نسبت به احکام شرعی و دستورات دینی2. - رشد انگیزه دفاع از اسالم و نظام اسالمی 3

براس��اس اه��داف م��ذکور ت��دوین ش��ده ک��ه،دروس آموزشی و برنامه های تربیتیبرخی از عناوین آنها عبارتند از:

روان، ح��دیث شناسی، تفس��یر ق��رآن، تجوید، عقاید، منطق، اص��ول، فقه،ادبیات ، آداب معاش��رت، م��دیریت، ت��اریخ و س��یره معص��ومین، جامع��ه شناسی،شناسی

. روش کالسداری و شیوه های تبلیغی،مشاوره و راهنمایی همچنین در برنامه درسی جدیدی ک��ه ب��ه وزارت عل��وم عرض��ه ش��ده اس��ت دوره کارشناسی ارشد مدیریت امور فرهنگی با دو گرایش برنامه ریزی امور ف��رهنگی و

.مدیریت امور فرهنگی تا حدودی به موضوع مسجد نزدیک شده اند جمع بندی بحث اینکه دانشگاه های دینی پدیده جدیدی نیست از جامع االزهر ک��ه از

هج��ری ت��اکنون فع��ال ب��وده اس��ت و دانش��گاه های نوظه��ور در عربس��تان و4ق��رن مالزی و رشته های مرتبط ب��ا مس��جد در کش��وری مث��ل انگلیس هم��ه و هم�ه نش��ان .دهندۀS مسئولیت مضاعف سیاست گذاران و برنامه ریزان داخلی در این زمینه است

رشته های موجود داخلی نیز تخصصی مسجد نبوده )توجه عمومی ب��ه فرهن��گ( و از ج��امعیت الزم برخ��وردار نیس��تند)توج��ه ب��ه بع��د عب��ادی و تبلیغی و غفلت از س��ایر

.کارکردها( که ضرورت طراحی رشته را دو چندان می کنندب(ضرورت تأسیس رشته اداره امور مسجد

در بخش قب��ل نش��ان دادیم دغدغ��ۀS م��دیریت فرهن��گ و ب��ه ط��ور خ��اص م��دیریت مس��اجد مقول��ۀS جدی��دی نیس��ت و در ب��رخی مراک��ز علمی و دانش��گاهی در ق��الب

آنچ��ه س��ؤال برانگ��یز اس��ت این ک��ه.رشته های رسمی دانشگاهی مورد توجه استچرا تاکنون به این موضوع به نحو درخور توجه نشده است؟

چند جواب برای این سؤال وجود دارد: ب��رخی معتقدن��د م��دیریت مس��جد پیچی��ده.مدیریت مسجد پیچیCCده نیست_��

در حالی که وق��تی ب��ه کارکرده��ای.نیست که بخواهیم برای آن رشته طراحی کنیم مسجد در اسالم نگاه می کنیم انبوهی از وظایف متوج��ه مس��جد اس��ت در حالی ک��ه

م��ا در این مقال��ه تالش می ک��نیم.هم اکنون ب��ه ک��ارکرد ح��داقلی ت��نزل یافت��ه است.گستردگی موضوع را در عناوین دروس نشان دهیم

برخی منتظرند.تاکنون برای این موضوع رشته ای تعریف نشده است_� رشته ای در دنیا و خصوصا در غرب تعری��ف ش��ود ت��ا ب��ر آن اس��اس رش��ته ای ن��و در

این نگ��اه منفعالن��ه متأس��فانه ح��تی در س��طوح ب��اال و ب��رخی.کشور رونویسی شود ضمن تقبیح این نگاه بای��د گفت م��ا.برنامه ریزان علمی و فرهنگی کشور وجود دارد

در بخش های قبلی نشان دادیم مسیحیت منحرف و برخی فرق تازه س��اخته در این .زمینه فعالیت کرده و رشته و دانشگاه راه انداخته اند ک��ه بای��د ع��برت آم��وز باش��ند

آنچه یک رشته را رشته می کند مشابه سازی با آنچه موجود است نیس��ت بلک��ه نی��از.واقعی جامعه و اتقان در طراحی دوره است

احتم��اال ب��رخی مس��ئله هزین��ۀS زی��اد.راه اندازی دوره هزینCCه بCCاالیی دارد_�� تأسیس دانشگاه و مرکز حوزوی مختص این کار را مطرح کنن��د ک��ه در ج��واب بای��د گفت در مرحله اول لزومی به تشکیالت مفصلی نیست بلکه می ت��وان این رش��ته را در کنار سایر رشته ها ارائه کرد و در گام های بعد با جذب منابع از محل موقوفات و

با مأموریت اقام��ه نم��از در جامع��هq نسبت به تأسیس دانشگاه امام سجاد،خیرات.اسالمی اقدام نمود

در.در صورت برگزاری دوره با کمبود متقاضی مواجه خCCواهیم شد_�� جواب باید گفت امروز نزدیک به دو میلیون دانش��جوی عل��وم انس��انی در کش��ور در حال تحصیل هستند که اگرچه در بدو ورود به دانشگاه از انگیزه ب��االیی برخوردارن��د اما به مرور برای بسیاری از ایش��ان آین��ده مبهم و ناامی��د کنن��ده می ش��ود )محت��وای

در بین انبوه ایش��ان.(... آینده شغلی و ، فضای تحصیل و پژوهش،نامناسب دروس قطعا تعداد قابل توجهی وجود دارند که با گزینش صحیح توان��ایی ادام��ه تحص��یل در

ضمن این که هم اکنون برخی از طالب برای ادامه تحصیل وارد.این رشته را دارند برخی رشته های دانشگاهی می شوند که برای ایشان تکرار مکررات و ی��ا بی تف��اوت

ه��دایت بخش��ی ازطالب ب��ه این عرص��ه.نس��بت ب��ه رس��الت ح��وزوی ایش��ان است ضمنا تأسیس رش��ته لزوم��ا ب��ه.می تواند بخشی از نیازهای واقعی را پاسخگو باشد

معنای گسترش بی محابای آن نیست بلکه به مرور زم��ان و ب��ا توج��ه ب��ه امکان��ات و.کشش دانشجو نسبت به گسترش رشته اقدام نمود

شاید برخی بگوین��د.مباحث دینی قابل تبدیل شدن به واحد و کالس درس نیست در صورتی که مب��احث دی��نی ب��ه واح�د و کالس درس تب��دیل ش��وند از اخالص در آن

در جواب باید گفت اوال دوگان مخلصان بی مدرک و بی اخالصان ب��ا.کاسته می شود آی��ا واقع�ا برگ�زاری دوره ه��ای.مدرک ح�داکثر در ق��واره ی��ک ذو ح�دین جعلی است

منظم و هدف دار که در پایان دوره گواهی و مدرک هم داده می شود از بی برنامگی و ه��در دادن وقت طلب��ه و ع��دم آماده س��ازی وی ب��رای خ��دمت در مهم ت��رین و استراتژیک ترین پایگاه اسالم خطرناک تر اس��ت؟ مس��ئله تش��کیالت و ک��ار س��ازمان

آنچ��ه خطرن��اک اس��ت م��درک گرایی و غفلت از خط��ر؛یافته و منظم ضروری است مدرک گرایی است که بایستی در گزینش ها و برنام��ه تربی��تی دوره آموزش��ی ب��ه آن

.توجه نمود

ج( الگو های برنامه ریزی درسی و طراحی رشته پس از م��رور مطالع��ات و اق��دامات ص��ورت گرفت��ه و ض��رورت تأس��یس رش��ته تحصیلی در باره اداره امور مسجد الزم است مقدمتا در باب الگوه��ای برن��امه ریزی

برن�امه ریزی. صحبت شود تا ب��ر آن اس��اس برنام�ه پیش�نهادی ارائ�ه ش��ود16درسی درسی از لحاظ مفهومی اش��اره ب��ه فرآین��دی دارد ک��ه حاص��ل ی��ا نتیج��ه آن برنام��ه

(1383 ،)برنامه ریزی درسی.درسی است اگر بخواهیم تجارب یادگیری دانشجویان را در دوره های تحصیلی متفاوت مدیریت

نی��از،کنیم تا به یک سلسله اهداف متناسب با نظام ارزشی و ش��رایط ملی برس��ند، )ملکی. ن��ام این نقش��ه از نظ��ر علمی برنامه درس��ی است.به طرح و نقشه داریم

(6ص،1387 مرزه��ای خ�ود را،م1900 ت��ا س��ال،برنام��ه درس��ی به عن��وان ی��ک رش��ته مس��تقل

در واقع در این سال برنامه ریزی درسی به ت��دریج ب��ا ت��ألیف کتاب ه��ای.نمی شناخت .م به چاپ رسید1918 به خصوص کتاب فرانکلین بوبیت که در ؛تخصصی رشد یافت

توجه بسیاری از صاحبنظران و متخصصان آموزش را، مسائل این حوزه،پس از آن ( دانش سازمان یافته حرفه ای ن��یز منج��ر ب��ه1374، )پروند.به خود معطوف ساخت

ش��د و1991تکامل و تالیف نخس��تین دایره المع��ارف بین المللی برنام��ه درس��ی در بدین طریق مطالعات برنامه درس��ی به عن��وان ی��ک رش��ته تخصص��ی از اوای��ل ق��رن

(1374، )قورچیان وتن ساز.بیستم میالدی شکل گرفت( برنامه درسی را به پنج بعد یا جز اصلی تقسیم می کند:1991 )17ایش

. چارچوبی از مقدمات و مفروضات درباره فراگیرنده درس و جامعه.1. اهداف عمومی و اختصاصی.2. همراه با انتخاب قلمرو و نتیجه حاصل از آن، محتوا یا ماهیت موضوع.3. از جمله روش ها و محیط های یادگیری؛ الگوهای انتقال.4. ارزشیابی.5

( عوام��ل و عناص��ر تش��کیل دهنده1381 مهر محم��دی )،عالوه بر این تقسیم بندی برنامه درسی را ک��ه اغلب در مب��احث مرب��وط ب��ه الگوه��ای برن��امه ریزی درس��ی از

فعالیت ه��ای ی��ادگیری فراگ��یران و ب��االخره، محت��وا،آن ها یاد می شود شامل اهداف.روش ه��������������������������������������ای ارزش��������������������������������������یابی می داند خندان در الگوی برنامه ریزی درسی رشته معارف اس��المی ش��کل ش��ماره ی��ک را

(1386 ،)خندان.پیشنهاد داده است

د( برنامه درسی پیشنهادی رشته مدیریت امور مساجد

16 . Curriculum.17. Eash .

دانشجو

با عنایت به الگوی برنامه درسی و همچ��نین ب��ا توج��ه ب��ه س��اختار برنام��ه درس��ی مصوب در وزارت علوم برنامه پیشنهادی رشته م��دیریت ام��ور مس��اجد ب��ه ص��ورت

.زیر پیشنهاد می شود: مدیریت امور مساجد عنوان رشته-1: کارشناسی ارشدمقطع تحصیلی- 2

.با توجه به ویژگی های ورودی ها که یا از حوزه هستند و یا از دانشگاه: دو و نیم سالطول دوره- 3تصویبی اصالحیتأسیسی :سابقۀ� دوره- 4:ضرورت راه اندازی دوره- 5سیاست های اتخاذ شده در تدوین برنامه درسی- 6

میان رشته ای بودندانشجو و طلبه در کنار هم

:اهداف کلی دوره- 7 توان�ایی و س��طح مس��ئولیت پذیری دانش�جو و ب�ر اس��اس،ب�ا عن��ایت ب��ه اس��تعداد

و منویات ولی معظم فقیه و ب��اآموزه های اسالمی و معارف ناب قرآن و اهل بیت تأکید بر مطالعات و پژوهش های میان رشته ای و فرارشته ای این دوره با ه��دف کلی اقامه نماز در جامعه اسالمی و نیل به مسجد طراز اسالمی در چهار مس��یر برگ��زار

می شود: در تراز مسجد اسالمی در سطح ملی و بین المللیتربیت امام جماعت .7-1

. در بدو ورود2از بین طالب علوم دینی با حداقل مدرک سطح م��دیریت ام��ور،)جهت عض��ویت در ه��یئت امناتربیت معین امور مسجد .7-2

( در ت��راز مس��جد اس��المی از بین طالب عل��وم دی��نی ب��ا ح��داقل...داخلی مسجد و ، حقوق، در بدو ورود و یا کارشناسی رشته های مرتبط مثل مدیریت2مدرک سطح

مطالع�ات، م��ددکاری اجتم��اعی، روان شناسی، عل��وم اجتم��اعی، معم�اری،الهی��ات...خانواده و زنان و

از بین طالب علومتربیت محقق و صاحب نظر در مطالعات مسجد .7-3 در بدو ورود و یا کارشناسی رش��ته های مرتب��ط مث��ل2دینی با حداقل مدرک سطح

... . روان شناسی و ، علوم اجتماعی، معماری، الهیات، حقوق،مدیریت تربیت کارشناس و مدیر و مشاور در امCCر سیاسCCت گذاری امCCور .7-4

در ب��دو ورود و ی��ا2 از بین طالب عل��وم دی��نی ب��ا ح��داقل م��درک س��طح مسCCاجد عل��وم، معم��اری، الهی��ات، حق��وق،کارشناس��ی رش��ته های مرتب��ط مث��ل م��دیریت

... روان شناسی و ،اجتماعی

:دسته بندی اهداف- 8:اهداف شناختی .8-1

.دستیابی به عمق و مرزهای مطالعات حوزه مسجد و مدیریت اسالمی.درک و فهم نظریه ها و الگوهای مرسوم در مدیریت متعارف و اسالمی

کاربرد و استعمال نظریه ها در عمل و دستیابی به قابلیت واکنش مدبران��ه ب��ه.شرایط واقعی در باب مسجد

تجزیه و تحلیل و تفسیر مؤلفه ها و اص��ول من��درج در م��دیریت و س��ازماندهی.آنها بر اساس مبانی اسالمی

رویکردها و ایده های نو در مدیریت مسجد بر، مدل ها،ایجاد ساختارهای جدید.اساس آموزه های اسالمی

اعتبارسنجی و بررس��ی مفی�د ب�ودن س�اختارها و الگوه�ای موج�ود،ارزشیابی.مدیریت مسجد

:اهداف گرایشی .8-2 مطالعه و پ��ژوهش در عرص��ه،آمادگی برای تجربه و شوق برای اقدام عملی

.مدیریت مسجد درونی سازی ارزش های اسالمی و وصول به اتحاد علم و ع��الم ح��ول حقیقت

.اسالم در عرصه مدیریت مسجد:اهداف مهارتی .3-8

قابلیت در مشاهده دقیق و توانایی در به کارگیری دانش م��دیریت ب��ر اس��اس.مبانی و اصول اسالمی در امور مسجد

منطقه ای و، ملی،کس��ب مه��ارت اداره و م��دیریت در س��طح مس��جد و کالن.جهانی بر اساس باورهای اسالمی

جدول کلی دروس کارشناسی ارشد مدیریت امور مساجد

ردی تعدادعنوانف

توضیحاتواحد

دروس1 بر اساس تشخیص گروه-پیش نیاز

آموزشی

دروس2 مشترک بین طالب و14اصلی

دانشجویان

دروس310انتخابی

بر اساس توانایی و عالقه علمی دانشجو از جدول

دروس

پروژه4بر اساس دروس انتخابی4پایانی

28جمع

جداول تفصیلی عناوین دروسدروس پیش نیاز

دروس.این دروس حسب توانایی فرد و صالح دید گروه آموزش��ی ارائ��ه می ش��ود.مذکور فاقد واحد بوده و فقط قبولی در آن شرط است

ردیساعنوان درسف

توضیحعت

تصحیح قرائت و تجوید2قرائت و تجوید1پیشرفته

زبان و ادبیات22فارسی

آشنایی با نگارش اداری، ادبیات مربوط

به مسجد و عبادت

مهارت های32تحصیلی

روش های مطالعه، فیش نویسی، نگارش علمی، هدف گذاری،

نویسندگی

4 آشنایی با

احکام نماز ومسجد

2

آشنایی با احکام نماز، مسجد و مسائل مبتال به مطابق با فتاوی علمای

معاصر

5 آشنایی با نرم

افزارهایرایانه

ICDLدر حد 2

10جمع

دروس اصلی )مشترک(

ردیف

ساعواحدعنوان درست

پیش نیاز

11اخالق اسالمی در مسجد1

22مسجد و تمدن اسالمی2

سمینار مطالعات322تطبیقی معابد دینی

33روش تحقیق کاربردی4

22مباحث ویژه فقهی5

مکاتب و نظریه های622مدیریت و سازمان

22مدیریت امور فرهنگی7

1414جمع

دروس اختیاری

ردیف

ساعواحدعنوان درسپیش نیازت

با تأکید بر فقه الصاله و فقه22فقه تخصصی1االداره

فقه السیره صاله222و مسجد

بررسی روایی-تاریخی سیره در امورپیامبر و اهل بیت

مسجد و نماز

فنون سخنوری و3تبلیغ پیشرفته

آشنایی با فنون سخنوری،22 شیوه های تبلیغ مؤثر، بررسی

ردیف

ساعواحدعنوان درسپیش نیازت

الگوهای موفق

4 اصول و فنون سرپرستی در

مساجد22

مدیریت هیئت امناء، تشکل های وابسته به مسجد،قوانین و مقررات مربوطه

5 مدیریت افراد و منابع انسانی در

مسجد22

مسائل نیروی انسانی، مدیریت نیروهای داوطلب،

سازوکارهای جذب، انگیزش، نگهداشت و تنظیم سطحهمکاری در سطح مسجد

اخالق کاربردی622اهل مسجد

اخالق هنجاری در محیط مسجد، مدیریت رفتار فردی، بررسی موارد خاص و تقویت ملکه رفتار حسنه با اهالی

مسجد و محل

22الحان و نغمات7

آشنایی و تقویت نغمه های قرائت در تالوت قران،

ترتیل خوانی، قرائت نماز، اذان گویی، مکبری،

مرثیه خوانی

22مدیریت زمان8

آشنایی با مفاهیم مدیریت زمان، هدف گذاری، برنامه ریزی،اجرا، کنترل و خاتمه

یک فعالیت

مدیریت وقایع922مسجد

شیوه مدیریت بهره ورانه ایام الله و مراسمات و مناسبت ها، اعتکاف، محرم، رمضان، دهه

فجر و...

ردیف

ساعواحدعنوان درسپیش نیازت

10 مدیریت دانش و

اطالعات مسجد ومحله

22

مدیریت دانش و الگوهای مدیریت داده ها، تبدیل داده به

اطالعات، سازماندهی، کاربست و ارزیابی دانش

درونی و ضمنی تولید شده درمسجد

22خالقیت و نوآوری11 فنون و روش های تقویت

خالقیت و نوآوری در مسجد وامور فرهنگی

معماری مسجد و1222محله

تاریخ معماری مساجد، الگوهای معماری اسالمی در مساجد، مؤلفه های معماری

طراز مسجد اسالمی، بررسی آثار معماری و مکان یابی بر

تغییر رفتار محله

بهداشت و ایمنی1322برای مسجد

بررسی الگوهای ارتقا بهداشت محیط مسجد، نکات

و فنون ارتقا سالمت، مکان یابی کفشداری، رائحه

مطبوع و مباحث ایمنی شامل آتش سوزی و امنیت مسجد،

سرقت و تروریسم

14 مدیریت تجهیزات

و نگهداشتاموال مسجد

22

مسائل مربوط به مدیریت تجهیزات، خرید، انبارداری،

نگهداری، تعمیرات تجهیزات، مدیریت جامع نگهداری و

تعمیرات

ردیف

ساعواحدعنوان درسپیش نیازت

سازمان های1522فرهنگی

آشنایی با سازمان های فرهنگی، وظایف

سازمان های فرهنگی، نحوهارتباط گیری

مدیریت امور1622خیریه

برنامه ریزی، تأمین، سرمایه گذاری، نظارت در

امور خیریه

22مدیریت وقف17

هدایت نیات واقفان، شناسایی و تشویق واقفان، حفظ موقوفات از تعرض و

تصرف نابجا، عمران موقوفات، بهره وری

موقوفات

محیط شناسی1822خرد و کالن

سازوکارهای شناخت محله، اقوام و قومیت ها، زبان،

فرهنگ بومی

بازاریابی1922اجتماعی

اصول بازاریابی، انواع بازاریابی، بازاریابی در

اسالم، بازاریابی اجتماعی وفنون آن برای مسجد

تحلیل سیاسی2022برای اهل مسجد

شبهه شناسی، فنون تحلیل سیاسی، کانال های دریافت اطالعات صحیح، مخاطبسنجی و شیوه های ارائه

مبانی فلسفی تعلیم و تربیت22مدیریت آموزشی21 در اسالم، آموزش کودکان و

بزرگ ساالن، برنامه ریزی

ردیف

ساعواحدعنوان درسپیش نیازت

آموزشی، اجرای برنامه هایآموزشی، ارزیابی آموزش

22 مدیریت مدارک و

کتابخانه برایمسجد

22

آشنایی با اصول کتاب داری، مدیریت منابع و مدارک،

مسائل کتابخانه های مساجد، عضوگیری، نگهداری منابع، نرم افزارهای کتابخانه های کوچک، شیوه های ارتقاء

سطح کتاب خوانی

روش تحقیق2322کاربردی

آشنایی با روش های تحقیق متناسب با نیازهای مسجد،

پیمایش، مورد کاوی، تاریخیتطبیقی

10از بین عناوین ذکر شده در جدول باال دانشجو حسب عالقه و توان��ایی ح��داقل .واحد را انتخاب می نماید که مبنای دوره پژوهشی وی نیز می باشد

البته بدیهی است در س��ال های اولی��ه راه ان��دازی دوره امک��ان ارائ��ه هم��ه عن��اوین وجود ندارد و ب��ه م��رور سرفص��ل ها و ط��رح درس ه��ای جدی��د ب��رای دروس م��ذکور

. کاربرگ پیشنهاد سرفصل درس در زیر ارائه ش��ده است.نوشته و تکمیل می شوند.الزم است در مرحله بعد برای هریک از دروس کاربرگ مذکور تکمیل شود

کاربرگ پیشنهاد سرفصل درس:

نام درس:

شماره درس:تعداد واحد:

نوع درس )اعم از نظری، عملی،نظری C عملی و...(

مقطع:تعداد ساعت:

پیش نیاز:

خط(5 تا 3شرح درس: )بین

اهداف درس )در حیطه های دانشی، گرایشی، شناختی، مهارتی و مبتنی بر اهداف کلی و تفصیل

و سه گانۀ� رشته(:

سرفصل درس: )دقت شود که در طول نیم سالقابل تحقق باشد(

منابع اصلی:

منابع فرعی:

جمع بندی و ارائۀ� پیشنهادهای اجرایی و مطالعاتی در دنیای کنونی بس��یاری از پدی��ده ها در ق��الب س��ازمان ظه��ور و ب��روز می یابن��د و ب��دیهی اس��ت ک��ه نهاده��ا و س��ازمان های م��ذکور نیازمن��د م��دیریت و راه��بری و

نویسنده با این دغدغه که مسجد به عنوان مهم ترین سازمان.سیاست گذاری هستند مقاله،اجتماعی در الگوی اسالمی نیازمند مدیریت کردن در سطح خرد و کالن است

در این مقاله کارکردهای مسجد احص��اء نش��ده اند - همانن��د.پیش رو را نوشته است بسیاری از مقاالت که تاکنون نوشته شده اند- بلکه ب��ا مف��روض دانس��تن کارکرده��ای

برنامه درسی رسمی رشته مدیریت ام��ور مس��اجد را پیش��نهاد داده،چندگانه مسجد.است

البته طراحی این دوره به معن��ای غفلت از ط��راحی دوره ه��ای کوت��اه م��دت ب��رای همه ائمه جماعات خدام و هیئت امناء نیست که می توان ب��ا برن��امه ریزی دوره ه��ای

موجود همچون سفیران هدایت و دوره های مرکز امور رسیدگی به مساجد را به آن.منضم نمود و تکمیل کرد

این رشته را فعال بدون گ��رایش پیش��نهاد دادیم ولی در آین��ده و پس از چن��د دوره حداقل پیشنهاد گرایش های زیر داده می شود:،اجرا و بر اساس اهداف دوره

، گرایش توانمندسازی ائمۀS جماعت. 1، گرایش اداره داخلی مسجد.2 گرایش مطالعات مسجد،.3. گرایش سیاست گذاری مساجد.4

در مقام اجرا می توان از ظرفیت مراک��ز ح��وزوی و دانش��گاه هایی همچ��ون ام��ام اگرچ��ه در ی��ک الگ��وی، اس��تفاده ک��ردq ام��ام حس��ین،q ب��اقرالعلوم،qص��ادق

را پیش��نهاد داد ک��ه برنام��هqبلند پروازانه می ت��وان دانش��گاه بین المللی ام��ام س��جاد.تربیتی کالن و بلند مدت را در آن پی گیری نمود

منابع:www.tth.irمرکز تخصصی آموزشی تبلیغ حوزه علمیه قم.

www.ankara.icro.irسایت رایزن فرهنگی ایران در ترکیه. خاقانی زاده، مرتضی، فتحی واجارگاه کورش، الگوهای برنامه درس��ی دانش��گاهی،

.1387فصل نامه علمی- ترویجی راهبردهای آموزش، حمیدیا، بابک، واکاوی تط��بیقی وت��اریخی پدی��ده دانش��گاه دی��نی در جه��ان معاص��ر و معرفی وتنظیم الگوهای کاربردی موجوددر این عرص��ه)تج��اربی ب��رای دس��تیابی ب��ه

.، 1393الگوی دانشگاه اسالمی(، دانشگاه امام صادق برنامه ریزی درسی، دایره المعارف آموزش عالی، بنی��اد دانش��نامه ب��زرگ فارس��ی،

.1383، تهران، چاپ اول، 210جلد اول، صفحه برنامه ریزی درسی و مدرسه، گفتگو با دکتر حس��ن ملکی، ماهنام��ه رش��د م��دیریت

.1387، اسفند 8مدرسه، شماره قورچیان، نادر علی و تن ساز، فروغ، سیمای روند تحوالت برنامه درسی به عن��وان

.1374یک رشته تخصصی از جهان باستان تا جهان امروز،، تهران، چاپ اول، Sخن��دان، اص��غر، ط��راحی برن��امهی درس��ی گ��روه مع��ارف اس��المی ب��رای دورۀ

، گ��روه مع��ارف كارشناسی ارش��د پیوس��تۀS تم��ام رش��ته های دانش��گاه ام��ام ص��ادق.، 1386اسالمی دانشگاه امام صادق

نصر، احمد رضا و اصغر سلطانی، ضرورت تاس��یس، س��اختار آموزش��ی و محت��وای برنامه درسی دوره کارشناسی ارشد آموزش علوم، روان شناسی و عل��وم تربی��تی،

.1387، 210-189، صص 4سال سی و هشتم، شماره

نقش سازمان های فرهنگی درگرایش خانواده ها به نماز و مسجد

18محسن موحدی

چکیده: تحقیق حاضر با هدف بررسی نقش سازمان های فرهنگی در گرایش خانواده ها به

تعامل مسجد و خ��انواده نقش.نماز و مسجد و به روش پیمایشی انجام شده است در نتیج��ه هم��ۀS س��ازمان های ف�رهنگی،مهمی در تربیت فرزن��دان ی��ک خ�انواده دارد

ب��رخی یافته ه��ای.جامعه می توانند در تقویت این تعام��ل نقش��ی مهم داش��ته باش��ند تحقیق حاکی از آن است که غنی س��ازی جلس��ات آم��وزش خ��انواده درب��اره اهمیت ،نماز جماعت و عملکرد مس��جد از طری��ق ب��ه ک��ارگیری متخصص��ین و کارشناس��ان

انج��ام مطالع��ات و تحقیق��ات پ��یرامون عوام��ل؛مهم ترین نقش آم��وزش و پ��رورش مؤثر بر جذب خانواده ها ب�ه نم�از جم�اعت و مس�جد و اس��تفاده از نت�ایج حاص�ل در

س��اخت؛ مهم ترین نقش وزارت فرهنگ و ارشاد اس��المی،برنامه ریزی های فرهنگی برنامه هایی در خصوص آشنا س��ازی خانواده ه��ا ب��ا ت��أثیر نم��از جم��اعت و مس��جد ب��ر

، مهم ت��رین نقش ص��دا و س��یما،عملکرد اعضای خانواده ب��ویژه جوان��ان و نوجوان��ان تب��یین س��یرۀS پی��امبر اعظم و ائم��ۀS اطه��ار علیهم الس��الم در اهمیت دادن ب��ه نم��از

مهم ت��رین نقش ح��وزۀS علمی��ه و ارائ��ۀS اولویت ه��ای پژوهش��ی،جم��اعت و مس��جد ب��رای موض��وعات پایان نامه ه��ای،مطالع��ات راه��بردی تعام��ل خ��انواده و مس��جد

رشته های عل��وم انس��انی بص��ورت فراخ��وان ب��ه دانش��گاه ها مهم ت��رین نقش وزارت. تحقیقات و فناوری در گرایش خانواده ها به نماز جماعت و مسجد است،علوم

واژگان کلیدی: مسجد.، نمازجماعت، خانواده، سازمان های فرهنگی،فرهنگمقدمه:

�ات، جامع تمام کم�االت،نماز برتر از همۀS عبادات منب�ع، منعکس کنن��دۀS ک�ل واقعی ب��ر همین اس��اس اس��ت ک��ه مق��ام معظم.برکات و کلید قفل تمام مش��کالت است

ره��بری ب��ه زیب��ائی ه��ر چ��ه تم��ام تر این فریض��ه الهی را توص��یف می کنن��د: »هیچ ،وسیله اى مستحکم تر و دائمى تر از نماز ب��راى ارتب��اط می��ان انس��ان ب��ا خ��دا نیست

برجس�ته ترین.مبتدى ترین انسان ها رابطه خود با خدا را بوس�یله نم�از آغ�از مى کنند کارشناس ارشد علوم تربیتی..18

کلم��ات و. بهشت خلوت انس خود با محب��وب را در نم��از مى جویند،اولیاى خدا نیز هر یک خالصه اى است ک��ه ب��ه بخش��ى از مع��ارف دین اش��اره مى کن��د و،اذکار نماز

نم��ازى ک��ه ب��ا ت��دبر در مع��انى و ب��دون.بطور مکرر آن را به ی��اد نم��ازگزار مى آورد انسان را روزبه روز با مع��ارف الهى آش��ناتر و ب��ه آن دلبس��ته تر،غفلت گزارده شود

(33-34 صص ،1381 ،« )خامنه ای.می سازد قرآن کریم نم�از را عام�ل نهی کنن�ده از فحش�ا و منک��ر مع�رفی می کن�د و پی�امبر

پنج ب��ار نم��از خوان��دن م��ؤمن در ی��ک روز را ب��ه پنج ب��ار شستش��وی او ازاعظم ام��روزه ب��ا ش��ناخت بیش��تر ابع��اد.آلودگی ها در یک جوی آب پاک تشبیه می فرمایند

معلوم شده است که اعتقاد و التزام انس��ان ب��ه عقای��د و ف��رائض،شخصیت انسان این ام��ر ب��ه وی��ژه،دینی تا حد زیادی در نج��ات او از نامالیم��ات زن��دگی م��ؤثر است

وقتی اهمیت خاص می یابد که توجه داشته باشیم در عصر حاضر و با پیشرفت علم پیچی��دگی های خ�اص خ�ود یافت��ه و انس��ان، مش��کالت انس��ان ام��روزی،و تکنول�وژی

چاره ای جز پناه بردن به منبع الیزال الهی و روی آوردن به معنوی��ات وکمک گ��رفتن از(12-13 صص ،1368 ، )امینی.آن ندارد

،سازمان های فرهنگی در حکومت اسالمی باید بر مبن��ای انسان شناس��ی اس��المی .ت��أثیر عم��ده خ��ود را ب��ر گ��رایش خانواده ه��ا ب��ه مس��جد و نم��از نمای��ان س��ازند

هم��واره ب��رانسان شناس��ی اس��المی ب��ر پای��ه آی��ات ق��رآن و روای��ات معص��ومین استعدادها و ظرفیت های او در عین عجز و ناتوانی اش تأکید دارد و رس��یدن ب��ه اوج

ذک�ر به�ترین راه.این ظرفیت ها ج�ز درم�ان فس�ادپذیری انس�ان راه دیگ�ری ن�دارد درمان این آفت بزرگ است و نماز با همه خصوصیات منحصر ب��ه ف��ردش رهنم��ون

.انسان به سوی ذکر است مش��خص ترین مس��ئولیت، برمبن��ای ی��ک احس��اس و س��نت دی��رین،از س��وی دیگر

، مس��کن،خ��انواده در براب��ر زیس��ت و رف��اه فرزن��دان در ت��أمین خ��وراک و پوش��اک غذا و پوشاک و مسکن در چارچوب تسهیالتی.بهداشت و تربیت خالصه شده است

در این س��ه زمین��ه فرزن��دان.که خانواده برای خود ف��راهم می کن��د ت��أمین می ش��ود خانواده ها از امکاناتی که نیازهای دیگر اعضای خانواده را تأمین می کند خود به خود

بهداش��ت فرزن��دان خ��انواده در دو بع��د م��راقبت و پیش��گیری و.بهره مند می شوند یکی ب��ا مس��ئولیت و کوش��ش خ��انواده و دیگ��ری ب��ا مباش��رت پزش��ک و،درم��ان

ت��ربیت اس��ت ک��ه گرچ��ه، یکی دیگ��ر از م��وارد.سازمان های درمانی شکل می گ��یرد گروه ها و عوامل اجتماعی زیادی بر تربیت )فراین��د انتق��ال ارزش ه��ای دی��نی( ت��أثیر

. غالبا خانواده در این زمینه به منزله با نفوذترین عامل ب��ه ش��مار می رود،می گذارند در خانواده است ک��ه ک��ودک نخس��تین چش��م انداز را از جه��ان پ��یرامون می آم��وزد و

مراس��م، در خانواده است که کودک ب��ه آداب و رس��وم ملی.احساس وجود می کند ،1368 ، وظایف فردی و حدود و اختی��ارات و مس��ئولیت ها پی می ب��رد.)پارسا،دینی ( با توجه به نقش سرنوشت ساز تربیت خانوادگی در رشد و تعالی فرزن��دان43ص

از جمله حقوق کودکان ک��ه.است که بحث حقوق کودکان در اسالم مطرح می شود بر عهده خانواده هاست تأمین سعادت دنیایی و آخرتی آنان است که این امر میس��ر

آیات و روایات فراوانی مت��ذکر این مع��نی.نمی شود مگر از راه انتقال مفاهیم دینی جلوه ه��ای ف��راوانی از اینشده در عین حال در سیرۀS عملی پیامبر و ائمه اطه��ار

(76 ص،1380 ، )شاکری نیا.موارد را مشاهده می کنیم

الف( فرهنگ و مفهوم آن: نش��ان می ده��د ک��ه وف��اق هم��ه ج��انبه ای در م��ورد،مطالعۀS تع��اریف متع�دد فرهنگ

ام��ری اس��ت ک��ه ب��ه، البت��ه در این ک��ه فرهنگ.تعریف و معنای این واژه وجود ن��دارد احساس��ات و رفت��ار او را ش��کل،نوعی در شخص��یت انس��ان م��ؤثر می افت��د و افک��ار

ام�ا در؛ اختالفی وج�ود ن�دارد، ی�ا دس�ت کم ب�ه ن�وعی او را مت�أثر می س�ازد،می دهد ب�رخی. اختالف نظ�ر زی�ادی وج�ود دارد،مص�ادیق آن و ب�ه تعب�یر به�تر در عناص�ر آن

به گونه ای که ح�تی ام�وری؛فرهنگ را مجموعه ای از امور مادی و غیر مادی می دانند اما برخی؛ بناها و نیز میراث فرهنگی را نیز جزء آن می شمارند،مانند تمدن و صنعت

همچنین برخی- ب��ا اذع��ان ب��ه این.دیگر فرهنگ را منحصر در امور غیر مادی می دانند ،که فرهنگ دس��تاورد آدمی اس�ت- آن را ام��ری ج�دا از انس��ان ک�ه در او م��ؤثر است

فرهن��گ را در ارتب��اط تنگاتن��گ ب��ا آدمی و ب��ه عن��وان، ب��رخی دیگر.تعری��ف می کنند به همین جهت می توان در مفهوم شناس��ی.خصیصه ای از خصائص او تعریف می کنند

ک��ارکردی )ن��وع و، آن را از زوایای گوناگونی همچون توصیفی )بیان عناص��ر(،فرهنگ یک تعری��ف ج��امع از فرهن��گ بای��د متض��من. طبقه بندی کرد...کیفیت عمل فرهنگ( و

مهم ترین عناصر و کارکردهای آن باشدکه البت��ه بس��یار دش��وار اس��ت و ب��ا اذع��ان ب��ه تعری��ف زی��ر ب��رای فرهن��گ،اشکال ها و ایرادهایی که ممکن است وجود داش��ته باشد

ارائه می گردد: عقاید و باورها، آداب و رسوم، قوانین و عادات، مجموعه ای از هنجارها،»فرهنگ

و ارزش ها و الگوهای ارتباطی و نیز امور مادی ارزشمند و معقول یک جامعه است احساسات و رفتار اعضای آن اجتماع را شکل می دهد و یا به نوعی تحت،که افکار

(54ص،1379،« )افروغ.تأثیر قرار می دهد در. انس��ان است،به هر حال فرهنگ یک امر انسانی است و تنها مخاطب فرهنگ

حتی اگر تعبیر »فرهنگ حیوانی« نیز،میان حیوانات از فرهنگ نمی توان سخن گفت

بلک��ه ب��ه، نه به معنای آن است که حیوان��ات برخ��وردار از فرهنگ اند،به کار می رود بنابراین گرچ��ه تعب��یر.معنای آن است که انسان به سر حد حیوان تنزل یافته است

ام��ا هیچ حی��وان دیگ��ری ف��رهنگی،»حیوان فرهنگی« در مورد انسان به کار می رود خاص یک انسان نیست و هر جا سخن از فرهن��گ ب��ه، فرهنگ، عالوه بر این.نیست

انس��ان هایی ک��ه؛ دست کم سخن از گروهی از انسان ها در میان است،میان می آید با لحاظ، و این هم جواری و مواجهه،با انبوهی از فرهنگ های دور و نزدیک مواجه اند

. فرهنگ او را نیز تحت تأثیر قرار می دهد،نمودن روحیات و نیازهای او بر همین اساس ویژگی های سازمان های فرهنگی را باید در جایگاه منحصر به فرد محصوالت و فرآورده های فرهنگی و نقش حیاتی این محص��والت در زن��دگی بش��ر و نیز ظرافت و دقت باالیی که به لحاظ پیچیدگی کار و حساسیت عمومی باید در این گونه فعالیت ها ب��ه خ��رج داد و ن��یز در اهمیت نقش س��ازمان های ف��رهنگی ب��ا کی��ان اقتصادی و نظامی جامعه و باألخره در گستردگی روابط و ارتباطات انسانی در این

(20-21صص ،1380 ، )اسدی.حوزۀS کاری جستجو کرد ت��رویج و کم��ک ب��ه تحق��ق،یکی از مهم ترین حوزه های کاری سازمان های فرهنگی

تعاملی که بخشی از تربیت دینی است و به پ��ذیرش.تعامل مسجد و خانواده است ،و نهادینه کردن مفهوم عبودیت خداوند و مهیا ک��ردن زمینه ه��ای معن��ویت در جامعه

به انج��ام، اهمیت نقش سازمان های فرهنگی در تحقق این امر مهم.منجر می شود.تحقیق حاضر انجامید

ب( اهمیت سازمان های فرهنگی و مدیریت آنها: اقام��ه،دالیل فراوانی را می توان بر اهمیت سازمان های ف��رهنگی و م��دیریت آنها

فرهن��گ در.کرد که عمدۀS آن به نقش و کارکردهای فرهنگ در جامعه ب��از می گ��ردد به مثاب��ه روح،حقیقت راه و رسم و شیوه زندگی است و نقش آن برای یک جامعه

همچنان که سالمت روحی و روانی انس��ان نیازمن��د عن��ایت.برای جسم آدمی است و ه��ر گون��ه،جدی و برنامه ریزی و ب��ه ک��ارگیری فع��الیت و اق��دامات مناس��ب است

بی توجهی و غفلت از آن می تواند به حی��ات ف��ردی انس��ان اختالل وارد آورد و آن را بی ت��وجهی و ع��دم اهتم��ام الزم ب��ه مقول��ۀS،در مع��رض تهدی��د ج��دی ق��رار دهد

فعالیت های فرهنگی نیز صدمات و لطمات جبران ناپ��ذیری ب��ر حی��ات ی��ک ملت وارد. آن را در معرض فرسودگی و نابودی قرار می دهد،آورده

باید کوشید تا این عنصر حیات بخش به آسانی در اختیار همۀS اقشار م�ردم جامع�ه مانند کاالهای مص��رفی،قرار گیرد و نباید به گونه ای رفتار شود که کاالهای فرهنگی

همچنین با وج��ود نظری��ۀS همگ��انی ب��ودن فرهن��گ و.و اقتصادی به سوداگری در افتد

لزوم مدیریت ق��وی ب��رای س��امان مند و بهینه ک��ردن،لزوم مشارکت مؤثر مخاطبان همچ��نین مح��افظت ق��وی و م��ؤثر از مرزه��ای.این مش��ارکت احس��اس می ش��ود

فرهنگی و پاسداری از باوره��ا و ارزش ه��ا و س��نن اس��المی و ملی در براب��ر ته��اجم . نیازمند مدیریت های موفق در همۀS س��طوح ف��رهنگی است،قوی فرهنگی بیگانگان

همچنان که در اصل انج��ام فعالیت ه��ای ف��رهنگی و تربی��تی م��ؤثر ب�رای حف�اظت از کی��ان ف��رهنگی و تض��مین ش��کوفایی ص��حیح اس��تعدادها و پیش��گیری از انحراف��ات

باید توج��ه داش��ت ک��ه مهم ت��ر از آن م��دیریت ف��رهنگی،فرهنگی یک ضرورت است صحیح در انجام این گونه فعالیت ها و برنامه ریزی ها اس��ت ک��ه اثربخش��ی این گون��ه

(71-72 صص ،1381 ،)بخشنده.فعالیت ها را تضمین کند محققان دالیل و موارد دیگری را نیز به عن��وان ام��وری،گذشته از موارد یاد شده

از؛ ذک��ر کرده اند،که ضرورت سازمان های فرهنگی و مدیریت آنها را اقتض��ا می کند تع��دیل بی ع��دالتی،جمله: باال بردن خالقیت ه��ای ف��ردی و ارتق��ای توس��عۀS اجتم��اعی

ایجاد زیرس��اخت ها و رو س��اخت های مناس��ب ب��رای،اجتماعی در توزیع علم و دانش تمرکز زدایی یا احتراز از تمرکزگرایی در انجام اقدامات،انجام فعالیت های فرهنگی

.... تضمین حقوق فرهنگی اقلیت ها و،یا فعالیت های فرهنگی تا حد ممکن متأسفانه نگرش غالب در برخی جوامع و نزد برخی اف��راد ک��ه ن��ه از،با این وجود

اهمیت فرهنگ آنچنان که باید و ش�اید مطلع ان�د و ن�ه اهمیت و ض�رورت م�دیریت را؛ این اس��ت ک��ه م��دیریت ف��رهنگی ض��رورت ن��دارد،دریافته اند در ح��الی ک��ه اساس��ا

موفقیت و پیروزی یک ملت در زمینۀS مادی یا معنوی جز به وجود مدیریت در هر یک(74 ص،1381 ، )بخشنده.از این حوزه ها امکان پذیر نیست

دیدگاه های مقام معظم رهبری درباره وظ��ایف س��ازمان های ف��رهنگی و م��دیریت بیشتر با بحث مهندسی فرهنگی گره خورده است که بی��انگر تأکی��د ایش��ان ب��ر،آنها

ایش��ان معتقدن��د کن��ترل فرهن��گ آن گون��ه ک��ه در.فرآیند بودن این وظ��ایف می باشد سایر مدیریت ها اعم��ال می گ��ردد ن��ه ممکن و ن��ه ج��ایز می باش��د ام��ا در عین ح��ال

میزانی از کنترل در این عرصه نیز الزم است: یع�نی؛»یکی از مهم ترین تکالیف ما در درجه اول مهندس��ی فرهن��گ کش��ور است

فرهن���گ عم���ومی و ح���رکت عظیم درون زا و،مش���خص ک���نیم ک���ه فرهن���گ ملی صیرورت بخش و کیفیت بخش��ی ک��ه اس��مش فرهن��گ اس��ت و در درون انس��ان ها و

اشکاالت و نواقص اش چیست و چگونه بای��د؛ چگونه باید باشد،جامعه بوجود می آید کندی ها و معارضاتش کجاست؟ مجموعه ای الزم است که اینها را تصویر؛رفع شود

نمی گویم ب�ه ط��ور.کند و بعد مثل دست محافظی هوای این فرهنگ را داشته باشد ؛ ن��ه ج��ایز، چون کنترل فرهنگ ب��ه ص��ورت کام��ل ن��ه ممکن است؛کامل کنترل کند

در این؛اصال رشد فرهنگی با ابتکار و آزادگی و آزادی و میدان دادن به اراده هاست(13 ص،1373 ،« )خامنه ای. منتها هوای کار را باید داشت؛تردیدی نیست

مق��ام معظم ره��بری ض��من مخ��الفت ب��ا اف��راط وتفری��ط در مقول��ه وظ��ایف سازمان های فرهنگی معتقدن��د ح��تی در آزادت��رین کش��ورها ن��یز م��یزانی از نظ��ارت

وکنترل در عرصه فرهنگ وجود دارد: عب��ارت اس��ت از نظ��ارت،»آنچه که در مقول��ۀS فرهن��گ ب��ر عه��دۀS حک��ومت است

م���راقبت از ه���رزروى نیروه���ا و هرزهروى عل���ف، آگاهانه، متفکرانه،هوش���مندانه کم��ک ب��ه رش��د و ت��رقى ف��رهنگى اف��راد، هدایت جامعه ب��ه س��مت درست،هرزهها ، باید به این همه مجموعۀS انس��ان و بخص��وص ج��وان ک��ه در جامع��ه هس��تند؛جامعه

ما نه معتقد به ولنگ��ارى و.کمک کرد تا بتوانند راه صحیح و رشد خود را پیش ببرند ن��ه معتق��د ب��ه س��خت گیرى، که ب��ه ه��رج و م��رج خواه��د انجامید،رها سازى هستیم

دقت در برن��امهریزى و ش�ناخت درس��ت از، م��دیریت، اما معتقد ب�ه نظ�ارت؛شدید ، نمىشود ما میدان را رها کنیم تا دیگ��ران ه��ر ک��ارى ک��ه مىخواهند.واقعیات هستیم

، امروز همان کس��انى ک��ه ادع��اى آزادى مىکنن��د و دم از لی��برال ب��ودن مىزنند.بکنند پیچیدهترین و دقیقترین و ظریف ترین ش��یوۀS کن��ترل را ب��ر روى فرهن��گ کش��ورهاى

اعم��ال مىکنن��د و س��عى دارن��د ک��ه فرهن��گ خ��ود را ب��ه، بلکه سراسر دنیا،خودشان(16 ص،1373 ،« )خامنه ای.کشورهاى دیگر منتقل و تزریق کنند

ایشان در توضیح بیش�تر نظ�رات خ�ود درم��ورد بحث نظ�ارت و کن��ترل در عرص�هوظایف سازمان های فرهنگی و مقابله با دو دیدگاه افراط و تفریط می فرمایند:

بایستى نگ��اه معق��ول؛»ما نمىخواهیم با نگاه افراطى به مقولۀS فرهنگ نگاه کنیم اسالمى را مالک قرار داد و نوع برخورد با آن را ب��ر طب��ق ض��وابطى ک��ه مع��ارف و

از دو س��و، برخ��ورد اف��راطى. تنظیم ک��رد،الگوه��اى اس��المى ب��ه م��ا نش��ان مىدهد امکانپذیر است و تصور مىشود: یکى از این طرف که ما مقولۀS فرهنگ را مقولهیى

مقولهیى ره��ا و خ��ود رو ک��ه نبای��د؛غیرقاب��ل اداره و غیرقاب��ل م��دیریت ب��دانیم سربهسرش گذاشت و وارد آن شد و ب��ا این منط��ق ک��ه ب��ا فرهن��گ م��ردم نمىش��ود

نمىش��ود م��ردم را در زمین��ۀS؛ نمىشود الگوهاى فرهنگى را ب��ه م��ردم داد؛کارى کرد مقولۀS فرهنگ عمومى مردم و رشد فرهنگى آنها را ره��ا،مسائل فرهنگى پیش برد

ک��ه متأس��فانه این تفک��ر در جاه��ایى هس��ت و ع��دهیى طرف��دار ره��ا ک��ردن و،ک��رد تفک��ر درس��تى نیس��ت و، این تفکر.بىاعتن��ایى و بىنظ��ارتى در ام��ر فرهن��گ هس��تند

تفکر افراطى دیگ��رى وج��ود دارد ک��ه آن س��خت گیرى، در مقابل آن.افراطى است چ��ه ح��تى در،خشن و نظارت کنترلآمیز بسیار دقیق - چه در زمینۀS فرهنگ عمومى

این تفکر هم به همان ان��دازه. قالب ها را تحمیل کردن- است؛زمینۀS اخالق شخصى

، پیش بیاید، نه مىشود فرهنگ را در جامعه رها کرد ک��ه هرچ�ه پیش آمد.غلط است الگو قرار،نه مىشود آنطور سخت گیری هاى غلطى را که نه ممکن است و نه مفید

(16 ص،1373 ،« )خامنه ای.داد مقام معظم رهبری با ارائه تشبیه وظایف سازمان های ف��رهنگی ب��ه وظ��ایف ی��ک

پرده از ترویج حساب شده بی بند و باری از سوی برخی افراد برمی دارند:،باغبان باغبان. رفتار حکومت باید دلسوزانه و مثل رفتار باغبان باشد،»در مقولهى فرهنگ

ب��ه هنگ��ام، ب��ه هنگ��ام ه��رس مىکند، به هنگ��ام آبی��ارى مىکند،به هنگام نهال مىکارد بای��د فض��اى ف��رهنگى کش��ور را باغب��انى.سمپاشى مىکند و به هنگام هم میوهچینى

. یعنى مسئوالنه و ب��ا دقت این مقول��ه را دنب��ال ک��رد؛کرد بعض��ىها ب��ه عم��د و ک��امال البته بنده نشانه هاى این ک��ار را مىدی��دم.حساب شده بىبند و بارى را ترویج مىکنند

بعد کارهایى که دستگاه هاى مس��ئول.و حدس مىزدم که چه اتفاقى مىخواهد بیفتد ، روش��ن ک��رد ک��ه هم��ان حدس��ى ک��ه مىزدم،کردند و اطالعاتى ک��ه بهدس��ت آوردند

(23 ص،1373 ،« )خامنه ای.واقعیت دارد مقام معظم رهبری معتقدند وظایف سازمان های فرهنگی مانند سایر عرصه ها ب��ا تغییر سر و کار دارد و مقوله فرهنگ همیشه ثابت نخواهد بود: »البت��ه فرهن��گ ملی

یعنی مثل کوه های ع��الم ک��ه در ط��ول؛را می شود به مرور در طول زمان تغییر داد فرهنگ یک ملت را می ش��ود. جزو ثوابت نیست،قرن های متمادی جابه جا نمی شوند

یک ملت از لح��اظ ف��رهنگی عزی��ز را تب��دیل؛با عوامل تأثیرگذار به تدریج عوض کرد متقابال یک ملت تنبل را می ش��ود تب��دیل ک�رد؛کرد به یک ملت توسری خور و ضعیف

ص،1373 ،«)خ��امنه ای. این رنگ ثابت الیزالی و الی��زولی نیست؛به یک ملت زرنگ32)

مقام معظم رهبری ادای وظایف سازمان های فرهنگی را یکی از حقوق مردم ب��ر حکومت قلمداد می کنند و این کار را از وظ��ایف مهم حک��ومت ب��ر می ش��مرند: »در

نمىش��ود بیک��ار نشس��ت و نظ��ارت را از دس��ت،قبال هجمهیى که امروز وجود دارد م��راقب رفت��ار و ح��رکت ف��رهنگى جامع��ه ب��ود و ب��راى آن، بایس��تى ب��ا دقت؛داد

این یکى از مهم ترین وظایف حکومت است و حق ب��زرگى اس��ت؛برنامهریزى کرد ح��ق رش��د فض��یلت ها و پیش��رفت در زمینهى؛ک��ه م��ردم ب��ر گ��ردن حک��ومت دارند

این مطلب مهمى است که بای��د ب��رایش. این حق را باید حکومت ایفا کند؛معنویات برنامهریزى و فکر شود و راههاى اثرگذارى بر روى فرهنگ عم��ومى م��ردم و رش��د

(50 ص،1373 ،« )خامنه ای.فضایل شناخته شود مقام معظم رهبری بی نشاطی و رک��ود و ع��دم پیش��رفت را از آس��یب های ج��دیSوظایف سازمان های فرهنگی بر می شمرند: »نمىشود قبول کرد که ما یک مجموعۀ

ف��رهنگى داریم ک��ه آن را ب��ه عن��وان قرارگ��اه اص��لى مس��ائل ف��رهنگى و ک��ار زار ف���رهنگى ق���رار دادهایم - یکچ���نین ک���ارزارى در همهى ادوار و در هم���ۀS کش���ورها

بىنش��اطى ی��ا رک��ود ی��ا ع��دم، در این قرارگ��اه اص��لى،اجتنابناپذیر است - در عینحال «. این را من اص��ال تص��ور نمىت��وانم بکنم؛پیش��رفت مالحظ��ه و مش��اهده بش��ود

(64 ص،1373 ،)خامنه ای مقام معظم رهبری ادای وظایف سازمان های فرهنگی کشور را دارای دو قسمت مهم عقبۀSفکری و خط مقدم اجرائی می دانند و معتقدند همه دستگاه ها و نهادها در

این عرصه دخالت دارند: خ��ط مق��دم، دوم؛ عقبۀS علمی و فکری،»این احتیاج دارد به دو چیز اساسی: اول

. عقبه فکری اش همان جایی است ک��ه بای��د مطالع��ه و کاره��ای علمی بکند.اجرایی خط مقدمتان هم عب��ارت اس��ت.عقبه فکری در مراکز دانشگاهی و حوزه ای است

مجلس و حتی مجم��ع تش��خیص مص��لحت ��� که توض��یح خ��واهم داد مجم��ع،از دولت تشخیص هم یکی از مراکزی است که خط مقدم شماست و می تواند سیاستگذاری

اینها بازوان اجرایی؛کند � و دستگاه قضایی و دیگر دستگاه هایی که در کشور هستند فق�ط چه�ار وزارتخ�انه ف�رهنگی نیس�تند - یع�نی، این ب�ازوان اج�رایی.شما هس�تند

وزارت علوم و ارشاد و بهداشت و آموزش و پرورش - بلکه صنایع ما هم جزو خط فرهنگ ما باید در تولید صنعتی ما اثر بگذارد: م��ا چ��ه چ��یزی تولی��د.مقدم شماست

.کنیم؟ چگونه و برای چه تولید کنیم؟ صداوس�یما هم ج�زو خط�وط مق�دم شماست کیفیت زن�دان و این گون��ه مس��ائل - همه اش ب��ا،دستگاه قض��ایی م��ا - اداره زن��دان

مجلس م��ا ب��رای عملی ش��دن آنچ��ه.فرهنگ ارتباط دارد و باید تحت ت��أثیر آن باشد مجم��ع تش��خیص. حتما باید قانون بگذارند،این جا به عنوان مهندسی انجام می گیرد

«.مص��لحت هم در سیاس��تگذاری ها همین مهندس��ی کالن را درنظ��ر داش��ته باشد(132-133 صص،2 ج،1385 ،)خامنه ای

ج( اصول مدیریت سازمان های فرهنگی برای ادای وظایف آنها: مقص��ود،وق��تی س��خن از اص��ول م��دیریت س��ازمان های ف��رهنگی در می��ان است

قواع��د و معیاره��ایی اس��ت ک��ه در فرآین��د م��دیریت این س��ازمان ها در جهت ادای امکان نادی�ده انگاش��تن و تخطی، باید مراعات شود و به هیچ وجه؛وظایف بهتر آنها

تض��مین کنن��دۀS نتیج��ه بخش ب��ودن فرآین��د م��دیریت، این اص��ول.از آنها وجود ن��دارد ام��وری اکتش��افی اس��ت ک��ه ب��ا توج��ه ب��ه، البته اص��ول.سازمان های فرهنگی است

مق��ام و، ک��ه در این مختصر،مبادی و مبانی و بالحاظ اه��داف بای��د اس��تخراج گ��ردد از این رو ب��ه ذک��ر ب��رخی از اص��ول.امکان استخراج و تبیین همۀS آن اص��ول نیست

ارائ��ه توض��یح بیش��تری از، اما پیش از بیان اص��ول م��ورد نظر.مهم بسنده می شود(29 ص،1380 ، )لودین.»اصل« ضرورت دارد

در لغت و اصطالح معانی گوناگونی دارد که از جمله آنها می ت��وان ب��ه: بن و،اصل ، امر عی��نی و محص��ل در خ��ارج )درمقاب��ل ام��ر اعتب��اری و ذه��نی(،اساس یک شیء

ام��ا آنچ��ه از ک��اربرد این واژه در این بحث مطمح. اشاره کرد...حقیقت یک شیء و قاعده و معیار کلی است که ناظر ب��ه فرآین��د م��دیریت، یک دستورالعمل،نظر است

فعالیت ها و روش ه��ای،تربیتی و فرهنگی است که همواره باید حاکم بر همه اعمال . دل خوش ک��رد،فرهنگی باشد تا بتوان به ثمربخشی و نتیجه بخش بودن این فرآیند

همچ��نین این. بلک��ه در ه��ر زم��انی اعتب��ار دارد، خ��اص ی��ک زم��ان نیست،این اصول بلکه هر کس در هر زم��ان و، اختصاص ندارد،اصول تنها به یک جامعه و مکان خاص

در هر مکان و با هر نوع ملیت و قومیتی که در ک��ار م��دیریت س��ازمان های ف��رهنگی. باید این اصول را مراعات کند،باشد.زمان شناسی:1

؛ »زمان« از جهات گوناگونی حائز اهمیت است،در مدیریت سازمان های فرهنگی »ارزش زم��ان« اس��ت،یک جهت که جهت عام در هر نوع فعالیت و مدیریتی است

؛ توج��ه چن��دانی ب��ه آن نمی ش��ود،که در غالب فعالیت های مدیریتی ما بلک��ه اساس��ا ارزش فرصت و زمان را هنگامی درک می کنیم که بدانیم در آن مقط��ع زم��انی چ��ه کارهایی را می توانستیم انجام دهیم و انجام ندادیم و به اصطالح وقت کش��ی ک��رده

. از ارزش آن هم غ��افلیم، از آن جا که م��ا ب��رای زم��ان هزین��ه ای نمی پ��ردازیم.ایم ، »زم��ان« یکی از مهم ت��رین س��رمایه ها ب��رای دولت ها،ام��روزه در دنی��ای م��درن

مدیریت ها و سازمان ها به حس��اب می آی��د و بهره گ��یری ص��حیح از زم��ان اس��ت ک��ه بی تردی��د یکی از، س��ازمان دهی ص��حیح زم��ان.موفقیت یا شکست را رقم می زند

دشوارترین وظیف��ه در می��ان.نخستین بندهای هر دستورالعمل برای موفقیت است همیشه سازماندهی و مدیریت زمان و تنظیم وقت توسط افراد گروه بوده،گروه ها

.است آن،جهت دیگر اهتمام به مسئلۀS زمان که خاص م��دیریت ف��رنگی و تربی��تی است

ح��ال و، همواره سه زمان ما را احاطه کرده اس��ت: گذش��ته،است که از یک منظر از آن ج�ا. ب��ا دیگ��ری متف�اوت است، مواجهه با هر یک از سه مقطع یاد شده.آینده

مدیر فرهنگی باید نسبت به هر ی��ک، ظرفی برای فعالیت های آدمی است،که زمان نظر به نوع. برنامه و ایده مشخصی داشته باشد، گذشته و آینده،از سه زمان حال

رویکرد ما به هر یک از زمان ه��ای ی��اد،آنچه آدمیان در این فر صت ها انجام می دهند.شده نیز متفاوت است

چش��م ف��رو.گذشتۀS هرجامعه ای سرشار از وقایع و حوادث ش��یرین ی��ا تلخ است . نادیده انگاشتن برخی م��واریث ف��رهنگی است، در واقع،بستن نسبت به این وقایع

یک مدیر فرهنگی باید همواره فهرستی از وق��ایع گذش��ته را پیش روی خ��ود داش��ته وقایعی که ت��أثیرات ش��گرفی ب��ر حی��ات گذش��ته جامع��ه و فرهن��گ آن داش��ته؛باشد بلکه، وقایع شیرین را باید زنده نگاه داشت تا نه تنها از خاطره ها محو نگردد.است

از میراث کهن پاسداری شده و مایه تقویت روحیه و آمادگی فرد برای حال و آین��ده وقایع و حوادث اسفناک و تلخ گذشته نیز باید در خاطره ه��ا زن��ده بمان��د ت��ا از.باشد

. اگ��ر ب��ه گذش��ته این م��رز و ب��وم بنگ��ریم. دیگر تکرار نگردد،آن عبرت گرفته شده داریم ک��ه ه��ر... سوم خرداد و، دوازده فروردین،روزهایی مانند بیست و دوم بهمن

یک ب��ا حادث��ه و واقع��ه ای خ�وش و دلنش��ین ق��رین اس��ت و منش��أ اث��رات و برک��ات ، م��رداد28 در نقطه مقاب��ل روزه��ایی مانن��د .فراوان در حیات این ملت بوده است

در تاریخ اس��الم. نیز داریم که از روزهای تلخ برای ملت ما بوده است...هفتم تیر و این وق��ایع در.نیز وقایع دلنشین و جذاب و یا تأسف انگیز و مالمت بار بس��یار است

.فرهنگ ما وجود دارد و نباید آن را از یاد برد پاسداشت ایام خاص گذشته از حیث دیگری نیز حائز اهمیت اس��ت و آن این ک��ه مبادا در مورد ماهیت و علل و عوام��ل آن و تحلیل ه��ایی ک��ه در این خص��وص وج��ود

عالوه بر این مشخص ساختن هر چه بیشتر و بهتر ای��ام. تحریفی صورت گیرد،دارد . آشنایی با فرهنگ ملی را آسان تر می کند،گذشته

وضعیت و فرصتی است که هم، منظور از زمان حال. حال است،بعد دیگر زمان .اکنون در اختیار ما است و البته همراه با تحوالت و اوضاع و احوال وی��ژه ای است

وظایفی را برای م��دیر ف��رهنگی رقم می زن��د ک��ه متف��اوت از،شناخت این وضعیت بهره گ���یری از، مهم ت���رین مس���ئله از این حیث.اقتض���ائات زم���ان گذش���ته است

.لحظه های زمان موجود و استفاده از آن در مسیر اهداف ف��رهنگی و تربی��تی است ب�رای م�دیر ف�رهنگی ن�یز،همچنان که برای فرد »عمل شایسته« یک وظیف�ه است

فرهنگ در تار.تدارک فعالیت ها و برنامه های مفید یک اصل اساسی به شمار می آید بنابراین باید کوشید تا زمان موجود نیز به گون��ه ای؛و پود زندگی در هم تنیده است

.سامان یابد که از لحظه لحظه آن برای ترویج و تثبیت فرهنگ استفاده گردد دوراندیشی و آینده، از این حیث.»زمان آینده« سومین جنبۀS زمان شناسی است

یک مدیر ف��رهنگی بای��د تح��والت و اوض��اع.نگری برای مدیر فرهنگی ضروری است پیش روی را ب��ه خ��وبی پیش بی��نی نمای��د و آم��ادگی مواجه��ه و روی��ارویی منطقی و

زم��ان ظ��رف تحق��ق اه��داف م��دیریت، افزون ب��ر این.صحیح با آنها را داشته باشد

، )ل��ودین.فرهنگی است که البته باید با تنظیم زمان بندی اهداف در انتظ��ار آن ب��ود(44-48 صص ،1380

شناخت زمان حال و آینده از این حیث مهم است که استعداد و آم��ادگی را ب��رای می فرمای��د: »آن ام��ام علی.م��دیریت س��ازمان های ف��رهنگی ب��ه ارمغ��ان می آورد

از آمادگی و استعداد الزم برای بهره گیری و مواجه��ه،کسی که زمان را می شناسد(66 ص،1380 ،« )سمنانی.با آن غافل نمی ماند

نیز از جمله فواید زم��ان شناس��ی را این می دان��د ک��ه اش��تباهات وامام صادق شبه ها و لوابس فرد را ف��را نمی گ��یرد و راه خ��روج از آنه��ا را ت��دارک می بین��د: »آن

ه��دف هج��وم،کس که زمان خویش را می شناس��د و ب��ه مقتض��یات آن وق��وف دارد .اشتباهات وقایع نمی شود«

در حقیقت ثمرۀS مهم زمان شناسی »بصیرت« است که بر رفتارهای دیگ��ر م��دیر از جمله ویژگی های انسان عاقل را بصیرت به زمان و پیامبر اکرم.تأیید می گذارد

به معنای درک صحیح مقتضیات و موانع حال و، بصیرت به زمان.احوال آن می داند آن کس که به زمان بصیرت دارد و نیازها و ویژگی های ض��روری زم��ان.آینده است

ح���ال را می شناس���د و بین نیازه���ا و اقتض���ائات زودگ���ذر و لحظ���ه ای و نیازه���ا و هرگز دچار جمود و تحجر نمی شود و می داند که،ضرورت های دائمی تفاوت می نهد

.چگونه باید با وضعیت ها و مسائل گوناگون مواجه شود که نوع لباس و پوشش آن حض��رت را متف��اوت ب��افردی از اصحاب امام صادق

زب��ان ب��ه، و دیگ��ر ائم��ۀS قب��ل از آن حض��رت می دیدلباس پی��امبر گ��رامی اس��الم و ن��ه هیچاعتراض گشود که به خدا قسم نه پیامبر گرامی اسالم و نه حضرت علی

حضرت در پاسخ می فرمایند:، چنین لباسی نمی پوشیدند،یک از پدران تو در زم��ان تنگدس��تی و فق��ر مس��لمانان زن��دگی می کردن��د و مراع��ات آن پی��امبر

در ح��الی ک��ه دنی��ا بع��د از آن دره��ای نعمت را گش��ود و؛تنگدس��تی ها را می نمودند سپس این آیه را. نیکوکاران هستند،شایسته ترین افراد برای استفاده از نعمات دنیا

تالوت نمود: »بگو چه کسی زینت های الهی را که خداوند برای بندگان خ��ود آفری��ده ( س��پس فرم��ود: »م��ا32و روزی ه��ای پ��اکیزه را ح��رام ک��رده اس��ت.« )اع��راف/

،شایسته ترین اف�رادی هس�تیم ک�ه از نعمت ه�ای الهی اس��تفاده می ک�نیم.«)اس��دی(73-77 صص ،1380

. دین محوری:2 نقش محوری دین در فرهنگ اس��ت و م��دیریت س��ازمان های،منظور از این اصل

درس��ت. فعالیت ه��ا و برنامه ه��ای خ��ود را تنظیم نماید،فرهنگی باید ب��ا این ض��ابطه

است که فرهنگ موجود در یک جامعه ممکن اس��ت ب��ا معیاره��ا و ض��وابط اس��المی ام��ا م��دیریت س��ازمان های ف��رهنگی هیچ گ��اه ب��ه فرهن��گ،همخ��وانی نداش��ته باشد

بلک��ه س��مت و س��وی،موج��ود در ی��ک جامع��ه ب��ه عن��وان مب��دأ و مقص��د نمی نگ��رد در این صورت هر چند ب��ه.فعالیت ها و برنامه ها باید متوجه »فرهنگ ایده آل« باشد

یک باره با عناصر فرهنگی مغ��ایر ب��ا ارزش ه��ا و آرمان ه��ای موج��ود در ی��ک اجتم��اع ، ولی کوشش بر آن اس��ت ک��ه در گ��ذر زم��ان و ب��ا مح��وریت دین،برخورد نمی شود

امور فرهنگی اموری نیست ک��ه.جهت گیری دینی به فرهنگ و عناصر آن داده شود این ام�ر مس�تلزم.به یک باره و در مدت زمانی کوتاه بتوان آن را محو ک�رد و زدود

این اس��ت ک��ه هم، آنچ��ه مهم است.برنام��ه ری��زی و زم��ان بن��دی و ت��دریج است ب��ا،ارزشیابی عناصر فرهنگی و هم اتخاذ نوع مکانیزم ها و شیوه های مواجه��ه ب��ا آن

. فهم ص��حیح از دین است، آنچه در این میان مهم است.معیارهای دینی انجام گیرد باید قرائت صحیح و درستی از دین داشته باشد تا بتوان��د در نق��د،یک مدیر فرهنگی

از، از این رو.و تحلیل پدیده ها و عناص��ر ف��رهنگی ب�ه خ�وبی و درس��تی عم�ل نماید ک��ه، مع��ارف دی��نی است،جمله آموزش های الزم و ضروری برای مدیران ف��رهنگی

البته بای��د هم��راه ن��وعی آموزش ه��ای ک��اربردی در نق��د و تحلی��ل پدی��ده ها و عناص��ر از منظ��ر کلی بای��د انطب��اق و ارزی��ابی سیاس��ت ها و.فرهنگی از منظ��ر دی��نی باشد

ب��ا،برنامه های کالن فرهنگی که به مدیریت های ف��رهنگی زی��ر دس��ت ابالغ می ش��ود زی��را بس��یاری از خ��رده؛ در س��طح کالن حک��ومت انج��ام گ��یرد،معیاره��ای دی��نی

ب��ه ه��ر. توان و استعداد الزم را ب��رای تحق��ق این مهم ندارند،مدیریت های فرهنگی از یک سو سبب، اصل و قاعدۀS مدیریت فرهنگی قرار نگیرد، اگر دین محوری،حال

و از،می شود که فرهن��گ ی�ک جامع�ه س��مت و س��وی زوال و ابت��ذال در پیش گ��یرد ، این به نابودی یکی از مهم ترین بخش های فرهنگ که هم��ان دین باشد،سوی دیگر

دین مح��وری هم��راه تفس��یرها و قرائت ه��ای، در نقط��ه مقابل.منج��ر خواه��د شد ناصواب از دین و تطبیق نادرست عناصر و پدیده های فرهنگی با دین ن��یز نتیج��ه ای

نمونۀS عینی این دو جریان را ک��ه ناش��ی از ع��دم. نخواهد داشت،جز آنچه گفته شد می توان در گذش��ته و اکن��ون جوام��ع و،توجه دقیق به مفاد اصل دین محوری است

.به ویژه جوامع اسالمی مالحظه کرد آم��ادگی الزم را ب��رای م��دیران، اف��زون ب��ر کارکرده��ای ی��اد ش��ده،دین مح��وری

سازمان های فرهنگی در مواجهه منطقی با پدی��ده انتق��ال و تب��ادل ف��رهنگی ف��راهم هیچ گ�اه م�دیر ف�رهنگی ب�ه نفی ی�ا اثب�ات فرهنگ ه�ای دیگ�ر، با این معیار.می آورد

، از این رو. م��ورد ارزی��ابی ق��رار می دهد، بلک��ه آنه��ا را در این ق��الب،ب��رنمی خ��یزد رعایت، اهتمام به بهداشت و سالمت جسمی، نظم و انضباط،پشتکار و دقت عمل

که امروزه در فرهنگ های دیگر... توجه به کیفیت کاال و،قوانین راهنمایی و رانندگی تأیی��د می ش��ود و ف��رهنگی،قوت بیشتری نسبت به فرهنگ رایج در جامع��ه م��ا دارد

، ولی از س��وی دیگر.نش��دن این گون��ه ام��ور در جامع��ۀS اس��المی ج��ای تأس��ف دارد بی حیایی، نظیر همجنس بازی،نمودها و مظاهر منفی موجود در فرهنگ های بیگانه

. نیز مورد تأیید قرار نمی گیرد... ال ابالی گری و،و عدم عفاف عالمه محمد تقی جعفری در این باره معتقد است: »هر پدیده و فعالیت ف��رهنگی

فرهن��گ، مانند اخالقی��ات و م��ذهب ناس��ازگار باشد،که با ارزش های متعالی انسانی زیرا هر پدیده و فعالیتی که به نام فرهنگ در جامعه ب��روز؛اسالمی آن را نمی پذیرد

اگ��ر چ��ه در،کند و مخالف حیثیت و شرافت و شخصیت کم��ال طلب انس��انی باشد فرهنگ اسالمی با آن مخالفت نم��وده و از عرض��ه،جذاب ترین صورت عرضه شود

(113-118صص ، 1373،« )جعفری.و ترویج آن جلوگیری می نماید

. انسان مداری:3 مدیریت س��ازمان های ف��رهنگی و.انسانی بودن از جمله ویژگی های فرهنگ است

البت��ه م��دیریت های انس��انی -در؛ م��دیریت انس��انی است،تربیتی نیز به همین اعتبار انسانی بودن خود یعنی در میزان و نوع ارتباط با انسان ها و امور انسانی- ش��دت و

مدیریت، عمیق ترین و شدیدترین نوع مدیریت انسانی، گسترده ترین.ضعف دارند زیرا هم گسترۀS آن محدود به یک قشر از انس��ان ها مثال نوجوان��ان و؛فرهنگی است

بلکه میان ساالن و پیران از زن و مرد ب�ا ه�ر قومی�تی را پوش�ش،جوانان نمی شود و هم به انسان بما هو انسان و با لحاظ همه جوانب و ابعاد آن توجه ج��دی،می دهد

اص��ل. نه این که وجه خود را تنها به یک بع��د و س��احت انس��انی مح��دود نماید،دارد س��ر و ک�ار.انس�ان م��داری در م��دیریت ف��رهنگی ن�اظر ب�ه معن�ای ی��اد ش��ده است

مدیریت فرهنگی با عموم اقشار اجتماعی اس��ت و ح��تی اگ��ر ب��ه ظ��اهر ی��ک قش��ر ب��ه ط��ور غیرمس��تقیم و چ��ه بس��ا،خ��اص در مع��رض برنامه ه��ای مس��تقیم آن باشد

سایر اقش��ار ن��یز در دی��درس و دامن��ۀS برنامه ه��ا و فعالیت ه��ای او ق��رار،اساسی تر ، به همین جهت در مدیریت های فرهنگی مدارس و مساجد و فرهن��گ س��راها.دارند

هیچ گاه به خود نوجوان مح��دود،اثر برنامه هایی که برای نوجوانان طراحی می شود همچن��ان ک��ه ب��رای تأثیرپ��ذیری و؛ بلکه خانواده آنان را نیز متأثر می سازد،نمی شود

هم��اهنگی و هم��راهی،ش��رکت فع��ال نوجوان��ان در این گون��ه فعالیت ه��ا و برنامه ها.خانواده ها نقش بسیار مؤثری ایفا می کند

شناخت ابع��اد انس��انی،وجه دیگر انسان مداری در مدیریت سازمان های فرهنگی مدیر سازمان فرهنگی باید اطالع درس��ت و دقی��ق و ک��افی از.و ساحت های اوست

برنامه های عبادی -به معنای.ماهیت انسان و ابعاد و نیازهای انسانی او داشته باشد نقاش��ی و اس��تفاده از زیبایی ه��ای، برنامه ه��ای ورزشی،اخص- برنامه های اجتماعی

. هم��اره بای��د در دس��تور ک��ار م��دیران ق��رار گ��یرد... برنامه ه��ای تف��ریحی و،طبیعت ... زیب��ایی طل��بی و جم��ال خ��واهی و،برنامه هایی که در جهت تقویت ابع��اد جس��می

گاه نادیده انگاشته می شود و بیش�تر ب�ر برنامه ه�ای عب�ادی ب�ه معن�ای اخص؛است تکی��ه می کنن��د و دقیق��ا یکی از عل��ل ناکارآم��دی و افت ت��أثیر عملک��رد م��دیریت های

در ح�الی ک�ه مقتض��ای روای�ات و مت��ون؛فرهنگی و تربی�تی م�ا همین مس�ئله است.اسالمی توجه جامع و همه جانبه به انسان حتی در برنامه های فردی است

شناخت مب��انی و س��از،وجه دیگر انسان مداری در مدیریت سازمان های فرهنگی ض�رورت.و ک�ار تأثیرگ�ذاری ب�ر انس�ان و ب�ه اص�طالح دقی�ق ه�دایت انس�ان است

شناخت مبانی و مبادی رفتارهای انسانی و کیفیت سمت و سو دادن به فعالیت های ت��ا کیفیت و چگ��ونگی نح��وه، برخاسته از همین اصل انس��ان م��داری است،انسانی

احساسات و عواطف و افعال و رفتارهای انسانی را ندانیم و از،شکل گیری باورها هرگز در دستیابی به اه��داف م��دیریت ف��رهنگی موف��ق،چند و چون آن آگاه نباشیم

دقیقا از همین منظر است که ماهیت برخی از فعالیت ها و برنامه های.نخواهیم بود تربیتی و فرهنگی بیشتر شباهت ب��ه م��دیریت های ص��نعتی و بازرگ��انی دارد و از این

.جهت به شکست و ناکامی می انجامد یکی دو نمون��ه از مت��ون، به لح��اظ اهمیت این وج��ه از انس��ان م��داری،در این جا

کاربرد رفق و م��دارا و مالطفت و مالیمت در، نمونه اول.اسالمی را بیان می داریم این ام��ر آن ق��در ح��ائز.فعالیت ها و روش های مدیریت سازمان های ف��رهنگی است

پیامبر خویش را فرم��ان می ده��د ک��ه،اهمیت است که خداوند متعال در قرآن کریم ب��ه،برای هدایت انسان ها باید از این اصل به حد کمال بهره جوید و در مق��ام تعلیل

در مقاب��ل درش��تی و،یک مبنای انسان شناختی اشاره می کند و آن این که انسان ها فبمCCا خداوند متعال می فرماید: ». سرسختی و لجاجت در پیش می گیرند،خشونت

رحمCCة من اللCCه لنت لهم و لCCو کنت فظCCا غلیCCظ القلب النفظCCوا من ( به برکت رحمت الهی در برابر ایشان نرم و مهرب��ان159«)آل عمران آیه .حولک

.شدی و اگر خشن و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده می شدند نمونۀS دوم توجه به مبادی رفتارهای انسانی این است که از نظر متون اسالمی با فرض ارضای نیازهای مادی و اولیه و جس��می انس��ان هاس��ت ک��ه می ت��وان انتظ��ار رفتارهای متعالی برخاسته از میل و رضایت مخاطب را داشت و در چ��نین ص��ورتی

شاید وجه این که.است که این گونه رفتارها تأثیرگذاری الزم خود را خواهند داشت ادرار ش��دید و،در مت��ون اس��المی انج��ام ف��رایض ب��ه هنگ��ام احس��اس گرس��نگی

همین نکت��ه، )عدم وجود حالت جسمی و بدنی مناسب( منع ش��ده است...خستگی حال می توان دریافت که برنامه های فرهنگی ب��رخی م��دارس ک��ه مثال در اوج.باشد

چ��ه، صورت می گیرد، آن هم بدون همراه کردن جذابیت های الزم،سرمای زمستان همچ��نین اس��ت ناک��امی م��دیریت ب��رخی از مس��اجد و.ان��دازه مفی��د و م��ؤثر است

هم��ه را ب��ه زحمت،هیئت ه��ای م��ذهبی ک��ه گ��اه جلس��ات م��ذهبی را ط��والنی ک��رده .می اندازد

ریشه ها، توجه به ابعاد،وجه دیگر انسان مداری در مدیریت سازمان های فرهنگی م��دیریت ف��رهنگی ج��دا از آن ک��ه ب��ا.و عوام��ل رواب��ط و ارتباط��ات انس��انی است

شدیدا در جهت فرهنگی کردن روابط انسانی گام بر می دارد،انسان ها ارتباط دارد )سازمان امور.و این مستلزم شناخت دقیق و کافی از ماهیت روابط انسانی است

(86-91 صص ،1369،اداری و استخدامی

. انعطاف و پویائی در عین پافشاری بر اصول:4 ک�ه بخش��ی از،محتوای فرهنگ را می توان به دو دسته ثابت و متغیر تقس�یم ک�رد

این ب��ه تن��وع و تک��ثر نیازه��ای آدمی و ش��یوه های گون��اگون پاس��خگویی ب��ه آنه��ا ب��از ناشی از همجواری یک فرهنگ با فرهنگ های دیگر و تعامل و،می گردد و بخش دیگر

از س��وی دیگ��ر فرهن��گ اساس��ا وج��ه.تبادل و گاه تزاحم با فرهنگ ه��ای دیگ��ر است مشخصه و ممیزه یک جامعه از جامعه دیگ��ر و عام��ل ه��ویت دهن��ده ب��ه اعض��ای آن

بسیار دشوار، با لحاظ همین نکات است که وظایف مدیریت فرهنگی.جامعه است زیرا از سویی وظیفه حفظ فرهن��گ و ه��ویت ف��رهنگی ی��ک اجتم��اع را ب��ر؛می نماید

، انجام این مهم.عهده دارد و از سوی دیگر باید در جهت تکامل و پویایی آن بکوشد انعط��اف و، از س��وی دیگر،از سویی نیازمند پای فشاری بر اصول و ثابتات فرهنگ

.پویایی در قبال عناصر متغیر فرهنگی است بدیهی است عکس این روند )انعطاف در مقابل ثابتات فرهنگی و جمود بر بخش متغیر فرهنگ( یا اتخاذ هر روند اف��راطی ی��ا تف��ریطی دیگ��ر )جم��ودورزی محض ب��ر

یا اساسا رویکردی انعطاف پ��ذیر در هم��ه م��وارد( نتیج��ه ای ج��ز،ثابتات و متغیرات از این منظ��ر ش��ناخت دقی��ق. در پی نخواه��د داشت،ن��ابودی و اض��محالل فرهنگ

بس��یار ض��روری،ثابتات و متغ��یرات ف��رهنگی ب��رای م��دیران س��ازمان های ف��رهنگی نس��بت ب��ه آداب و اخالق دو، ب��ه همین جهت اس��ت ک��ه در مت��ون اس��المی.است

منظور از اخالق قواعد بایدها و نبای��دهایی.رویکرد متفاوت را می توان مالحظه کرد است که از منبع عقل یا وحی سرچشمه می گیرد و تضمین کننده سعادت انس��ان ها

، در ح�الی ک�ه منظ�ور از آداب؛در دنیا و آخرت است و به هیچ وجه نباید ترک ش�ود

قواعد و سنت هایی است که به حکم ضرورت های اجتماعی در ی��ک جامع��ه پذیرفت��ه همچن��ان ک��ه داش��تن، مثال رع��ایت عفت و حی��ا ی��ک قاع��دۀS اخالقی است.می ش��ود

اما نوع لباس یا مو یا حتی ش��یوه های،نظافت و تمیزی نیز یک قاعده اخالقی است بر حسب ضرورت ها و نیازه��ای زم��انی و مک��انی ه��ر جامع��ه،جزئی انتظام به امور

ام��ا، به همین جهت گرچه باید همواره بر نظافت ظاهر تأکید داشت.متفاوت است ، بلن��د ی��ا کوت��اه باشد،این که آیا موی سر بلند باشد یا کوتاه یا این که لباس پشمینه

امری است متغیر و همچنان که نمی توان از انسان عادی انتظار داشت که در فصل همان لباس تابستانی خود را بپوشد و اگ��ر چ�نین ک��رد م��ورد س��ؤال ق��رار،زمستان در برخی از امور فرهنگی متغیر نیز باید مط��ابق روی��ه و م��ذاق اجتم��اعی،می گیرد

.حرکت کرد به فرزند خویش می فرماید: »فرزندم! هرگ��اه در می��ان ق��ومی ب��ودیامام علی

و در جای دیگر به عن��وان ی��ک قاع��ده در ت��ربیت و ف��رهنگی.آداب آنها را پاس دار«کردن فرزندان می فرمایند:

زیرا آنها برای زمانی غ��یر؛»فرزندان خود را به رعایت آداب خویشتن وادار نکنید.از زمان شما آفریده شده اند«

بی��انگر آن دس��ته از فعالیت ه��ا اس��ت ک��ه،تعبیر وادار نکردن در کالم ام��ام علی فرهن��گ گری��زی خواه��د،فرهنگ را به حالت جمود و رسوب می کشانند و نتیج��ۀS آن

به ویژه آن که عملکرد مدیریت فرهنگی به سبب این گونه حرکت ه��ای قس��ری؛بود موفقیت را،زیر سؤال می رود و حتی در آن بخش از فعالیت های صائب خویش نیز

توج��ه دادن مخاطب��ان ب��ه، در نقط��ه مقابل. در نمی یابد،آن چن��ان ک��ه بای��د و ش��اید از جمل��ه عوام�ل ج�ذب،انعطاف های عقالیی اسالم و برخوردی پویا و انعطاف پذیر

م��دیریت ف�رهنگی از.افراد به فرهنگ اسالمی و م��وفقیت م��دیریت ف��رهنگی است تابع و پیرو است که هر آنچه را که مردم در،منظر اسالمی نه مدیریتی کامال سیال

تجویز کند و نه آن گون��ه اس��ت ک��ه هیچ رویک��ردی ب��ه تنوع��ات و،یک زمان بپسندند ، )اس��دی.خواس��ت ها و امی��ال انس��انی نداش��ته و ب��ه اص��طالح جام��د و ث��ابت باشد

(127-131صص ، 1380

. مشارکت دادن همه افراد جامعه:5 از جمله اصول مهم مدیریت سازمان های فرهنگی استفاده م��ؤثر از آح�اد اجتم�اع

ماهیت برنامه ها و فعالیت های فرهنگی اقتضا می کن��د.در برنامه های فرهنگی است این ام��ر از س��ویی.که از توان اجتماع برای پیشبرد اهداف فرهنگی اس��تفاده ش��ود

فرهنگ یک امر اجتماعی است و بدون دخالت خ��ود، چه؛ریشه در خود فرهنگ دارد

ب��ه بی��ان دیگ��ر. ب��ه مقص��د و مقص��ود خ��ود نمی رسد،اجتماع هیچ فع��الیت ف��رهنگی فعالیت ه��ا و برنامه ه��ای ف��رهنگی هیچ گ��اه ب��ه ح��الت ی��ک س��ویه و از ج��انب تع��داد محدودی از افراد -به ویژه در قالب متص��دیان دول��تی- ب��ه مقص��ود و ه��دف خ��ویش

اقتض��ای، پوی��ایی و نش��اط فعالیت ه��ای ف��رهنگی، ج��ذابیت، ط��راوت.نمی رسد از. هم در امر برنامه ری��زی و هم در اج��رای فعالیت ه��ا را دارد،مشارکت مخاطبان

فعالیت های فرهنگی را از حالت کلیشه ای و خشک،سوی دیگر مشارکت اجتماعی مهم ت��رین منب��ع و، اف��راد و آح��اد اجتم��اع، افزون ب��ر این.و بی روح خارج می سازد

(77ص ،1374،)الوانی.سرمایۀS الزم برای فعالیت های فرهنگی به شمار می روند ل��زوم توج��ه ب��ه مش��ارکت،وق��تی ب��ه انب��وه فعالیت ه��ای ف��رهنگی نظ��ر می ک��نیم

البته مش��ارکت اجتم��اعی در قالب ه��ای گون��اگونی. بیشتر پدیدار می شود،اجتماعی گاه این مشارکت در قالب کار گروه های سازمان یافتۀS رس��می و؛امکان پذیر است

در قالب حرکت جمعی و گ��اهی ب��ه ش��کل امک��ان،غیر رسمی انجام می گیرد و گاه دخالت هر یک از آحاد اجتماع بدون هرگونه سازماندهی گروهی یا جمعی آنها امکان

مش��ارکت های گ�روهی و جمعی خ�ود، البته آنچ��ه بیش�تر مطل��وب است.پذیر است قدرت و توان این گون��ه مش��ارکت ها هرگ��ز.جوش و تنها با حمایت های دولتی است

ب��دین لح��اظ نقش م��دیریت س��ازمان های.قاب��ل مقایس��ه ب��ا گونه ه��ای دیگ��ر نیست بیشتر در قالب فعالیت هایی بروز می کن��د ک��ه انگیختگی و حم��ایت الزم را،فرهنگی

پس »اص��ل ام��ر ب��ه.برای تشکیل جمعیت ه��ای س��ازمانی مس��تقل ف��راهم می آورد در م��دیریت،مع��روف و نهی از منک��ر« ب��ه عن��وان یکی از اص��ول مس��لم اس��المی

این اصل همگان را ب��ه دخ��الت.سازمان های فرهنگی باید شدیدا مد نظر قرار گیرد مل��زم،مؤثر در ترویج و تثبیت نیکی ها و پ��یرایش و زدودن زش��تی ها از پیک��ر جامعه

می کند و مفاد آن مشارکت اجتم��اعی م��ؤثر آح��اد اجتم��اع در فعالیت ه��ای ف��رهنگی(79-80 صص ،1380، )سمنانی. همخوانی دارد،است که با این دو هدف

استاد مطهری در برداشتی بسیار زیبا چنین عنوان می کند که : جز در قالب گروهی به اهداف خود نمی رسد و درست است که هر،»این وظیفه اما هنگامی این فریض��ه، باید که امر به معروف و نهی از منکر نماید،کس می تواند

«.شکل واقعی به خود می گیرد که ب��ه ص��ورت گ��روهی -و ن��ه ف��ردی- انج��ام پ��ذیرد(166 ص ،1380 ،)مطهری

آن است که وظ��ایف زی��ر،بدیهی است که الزمه پذیرش اصل مشارکت اجتماعی ص،1379 ،را برای مدیران سازمان های ف��رهنگی ب��ه رس��میت بشناس��یم: )اف��روغ

55)

نقش و م��یزان امک��ان مش��ارکت گ��روهی در برنام��ه ری��زی و،لح��اظ جایگ��اه.فعالیت های فر هنگی

تبلیغ و زمینه سازی فرهنگی- روانی الزم برای تحریک و ترغیب آح��اد اجتم��اع.به این فعالیت ها

.برداشتن موانع و محدودیت های مشارکت اجتماعی هدایت و کنترل صحیح مشارکت های گ��روهی س��ازمان یافت��ه و غ��یر س��ازمان

.یافته.تعیین نوع فعالیت هایی که می تواند در قالب مشارکت اجتماعی صورت گیرد

.تشویق و پاداش مشارکت جویان در فعالیت ها

. تقویت فرهنگ ملی:6 توج��ه و اهتم��ام ب��ه،از جمل��ه مس��ائل مهم در م��دیریت س��ازمان های ف��رهنگی

آیا اساسا -و به ویژه ب��ا رویک��رد دی��نی-.اقتضائات و ویژگی های قومی و ملی است جایی برای ملیت گرایی و قومیت محوری وجود دارد؟ برخی اساس��ا ط��رح مس��ائل قومی و ملیتی را مغ��ایر ب��ا آموزه ه��ای اس��المی می دانن��د و معتقدن��د ک��ه آنگ��اه ک��ه

ولی اگر؛ دیگر این گونه مسائل جایی ندارد، متصف به »اسالمی« می شود،فرهنگ ، ام��ری ه�ویت س��از اس��ت و در زمینه ه��ای ش��فاهی،توجه داشته باشیم ک�ه فرهنگ

، پیش��ینه، ضرورت ها و اقتضائات خاص هر منطقه،جهان شناختی فلسفی و ارزشی این پن��داره باط��ل، ریش��ه دارد،دیرینه و وضعیت محیطی و جغرافی��ایی خ��اص خ��ود

بلک��ه انس��ان ق��رار، فرهنگ انسان مطل��ق نیست، به بیان دیگر موضوع.خواهد شد ، زیستی و سیاسی، روان شناختی،گرفته در یک حیطۀS خاص با مؤلفه های اجتماعی

این گونه امور چنان در شخصیت ف��رد نف��وذ دارن��د. خاص آن محیط است...دینی و نتیج��ه ای ج��ز ناک��امی در برنامه ه��ای،که چشم پوشی از آنه��ا و نادی��ده گ��رفتن آنها

ورود از مج��اری و، در حقیقت راه درست ت��ربیت انس��ان ها.تربیتی و فرهنگی ندارد وانگهی نمی ت��وان از.ابواب اصلی است و فرهن��گ ملی از جمل��ۀS این مج��اری است

ب��ه بی��ان دیگ��ر اس��تفاده از.جنبه ه��ای مثبت و س��ازندۀS فرهنگ ه��ای ملی غاف��ل ب��ود استعدادها و پتانسیل های ف�رهنگی ک�ه از جمل�ه آنه�ا م�واریث ف�رهنگی ی�ک جامع�ه

تق��ویت، حفظ، از این رو. در جریان تربیت و هدایت انسان ها ض��روری است،است در واق��ع تس��هیل کنن��دۀS جری��ان ت��ربیت،و استفاده از جنبه های مثبت ف��رهنگی ملی

(117-119 صص ،1373 ، )جعفری.است

. عقالنیت:7 عق��ل و وحی )دین( دو منب��ع ه��دایت بش��رند و ه��ر،در جهان بینی توحیدی اس��الم

بای��د بکوش��د ت��ا از،کس و هر گ��روه ک��ه خواس��تار س��عادت دنی��وی و اخ��روی است تمسک به یکی از این دو به تنه��ایی.هدایت ها و راهنمایی های این دو منبع بهره گیرد

،جامعۀS بشری را به سر منزل مقصود رهنمون نمی ش��ود و اساس��ا تمس��ک ب��ه یکی زیرا کس��ی ک��ه دین مح��وری و؛بدون دیگری در واقع تمسک نکردن به هر دو است

گریزی از تمسک ب��ه عق��ل و،عمل به آموزه های دینی را شعار خویش قرار می دهد آموزه ه��ای عق��ل س��لیم ن��دارد و ه��ر آن کس ک��ه حقیقت��ا ش��عار عقالنیت م��داری را

. به خوبی در می یابد که بای��د ب��ه آموزه ه��ای اص��یل دی��نی تن در دهد،مطرح می کند عقالنیت م��داری ب��ه عن��وان ی��ک اص��ل فراگ��یر در،جای خوشبختی است که امروزه

ام��ا متأس��فانه؛جه��ان و ب��ه وی��ژه در ح��وزه عل��وم انس��انی در ح��ال اس��تقرار است، )منص��وری.طراحان اصلی این شعار به تم��امی مف��اد و محت��وای آن پایبن��د نیس��تند

(43-44 صص ،1382 ،پذیرش عقالنیت مداری در مدیریت سازمان های فرهنگی نیز نه صرفا یک ش��عار

برخی از لوازم عقالنیت مداری بدین قرارند:.بلکه تن دادن به تمام لوازم آن است(90 ص ،1379،)افروغ

قبیله ای و فرقه ای و داشتن روحیه نقد پذیری،کنار گذاشتن تعصبات قومی در پیش گ��رفتن رویک��ردی اندیش��مندانه و عاقالن��ه در مواجه��ه ب��ا پدی��ده ها و

از این منظ��ر ن��ه هم��ۀS آنچ��ه ام��روز در؛جریان��ات ف��رهنگی داخلی و خ��ارجی جوامع اسالمی دیده می شود قابل دفاع است و نه همۀS آنچه در فرهنگ غربی

قابل رد و نقد،مطرح است اج��را،در پیش گرفتن روش ها و شیوه های مدبرانه و حکیمانه در برنامه ریزی

.و ارزشیابی فرهنگی

. جذابیت بخشی:8 عم��ل ب��ه آموزه ه��ای،در واقع جذابیت بخشی و کاستن از سختی ها و دش��واری ها

اقبال نشان، به آموزه های فرهنگی، به گونه ای که مخاطبان؛فرهنگی و دینی است این ام��ر ب��ه. به صورت آزادانه و از روی رغبت و میل آنها را پ��ذیرا می ش��وند،داده

بس��یار مهم و کارس��از جل��وه،ویژه وقتی با آموزه های فرهنگ دینی سر و کار داریم زی��را آموزه ه��ای دی��نی متض��من تکلی��ف اس��ت و در ق��الب حالل و ح��رام و؛می کند

وجوب و حرمت و استحباب و کراهت به نوعی فرد را به انجام ک�اری وا می دارد ی�ا این ام��ر اگ��ر ب��ا مکانیزم ه�ای ج�ذابیت بخش��ی هم�راه.از انجام ک�اری نهی می کنند

ترس��یم چه��ره و جل��وه زش��ت اعم��ال. چندان قرین به موفقیت نخواهد ب��ود،نباشد اکتفا نک��ردن، ارائه تصویری زیبا و دلنشین از اعمال واجب،حرام و در نقطه مقابل

،به بیان حرام های خداوندی و توجه بیشتر به بیان جایگزین ها و حالل ه��ای خداون��دی تبیین دقیق پیامدهای شوم اعم��ال ح��رام و تش��ریح،ترسیم چهره اخروی نیکوکاران

آثار بسیار مثبت و سازنده اعمال واجب و مستحب و دیگر روش هایی ک��ه در ق��رآن می تواند چهره زیبا و دلنشین آموزه ه��ای ف��رهنگی اس��الم،و کتب روایی آمده است

(110-112 صص ،1380، )لودین.را به مخاطبان عرضه دارد در نحوه و شکل ارائه آموزه ه��ا و مع��ارف دی��نی ن��یز بای��د ج��ذابیت،افزون بر این

، مثال ارائه قرآن به قالب های شکلی و صوری بسیار زیبا؛بخشی را مدنظر قرار داد تبلیغ مع��ارف،قرائت قرآن و اذان توسط قاریان و مؤذنانی که صوت دلنشین دارند

عم��ل ب��ه، توسط عالمانی که عالوه بر داشتن س��یما و ص��دای خ��وش،و احکام دین از جمل��ه راهکاره��ای این...آموزه های اسالمی را همواره م��دنظر ق��رار می دهن��د و

فرهن��گ پ��ذیری، ب��دیهی اس��ت ع��دم رع��ایت این گون��ه ج��ذابیت ها.مهم می باشد .آموزه های اسالمی را با مشکل مواجه می کند

رع���ایت ج��ذابیت بخش���ی در ارائ���ۀS آموزه ه���ای ف���رهنگی و دی���نی در م���دیریت عالوه بر م��وارد ی��اد ش��ده ب��ه تس��هیل و آس��ان جل��وه دادن و،سازمان های فرهنگی

س��هل انگ��اری، مراد از تسهیل.آسان گیری در آموزه های دینی نیز مربوط می شود متأسفانه گاه دینداری و. بلکه آسان گیری در عمل به آموزه های دینی است،نیست

فرهنگ دی�نی را آنچن�ان س�خت و دش��وار می نمایانن�د ک�ه هیچ گون�ه ج�ذابیتی ب�رای می توان�د، مثال اص�رار و پافش�اری ب�ر عم�ل ب�ه مس�تحبات.مخاطب�ان در ب�ر ن�دارد

(106-108 صص ،1381، )بخشنده.جذابیت الزم را از آموزه های دینی بگیرد

. تأکید بر جذب و پرهیز از دفع:9 مدیریت سازمان های فرهنگی باید بکوشند تا هر چه بیشتر بر تعداد عالقه من��دان

حتی از منظ��ری وس��یع ت��ر بای��د کوش��ید ت��ا؛و شیفتگان به فرهنگ اسالمی بیفزایند اعتقاد و باور دارند و وجه مشترکشان در،کلیه کسانی که به فرهنگ ادیان توحیدی

در کن��ار هم و ی��ار و همک��ار،این است که دین آسمانی و خدای واحد را می پرستند این. مقابل��ه ک��رد،قرار داد و با هر بهانه که باعث تض��اد و روی��ارویی آنه��ا می ش��ود

حساسیت بیشتری دارد:،موضوع در حوزۀS داخلی کشور ما از چند جهت یکی بحث اتحاد شیعه و سنی است که پس از انقالب شدیدا بر آن تأکید می ش��ود

م��دیریت س��ازمان های ف��رهنگی، از این نظر.و امری بسیار حیاتی و ضروری است

،باید با هر گونه فعالیتی که باعث رویارویی و دفع افراد از فرهنگ اسالمی می شود.پرهیز کنند

در حوزۀS فعالیت ه��ای س��ازمان های ف��رهنگی و تبلیغی غ��الب کش��ور،نکتۀS مهم تر حتی اگر در کمترین درجۀS دینداری- از نظر م��ا-،است که باید بنابر جذب افراد باشد

در روایات اسالمی به شدت بر این نکته تأکید شده است که مب��ادا هم دیگ��ر.باشند ، در روای��ات.را به بی دینی متهم کنید و باعث گریزان شدن دیگ��ران از خ��ود ش��وید

ایمان به نردبانی تشبیه شده است که هر کس فراخور استعداد و تربیت خویش ب��ر ،روی پله ای از آن ایستاده است و کسانی که در پله ها و مدارج باالتری ق��رار دارند

نس��بت بی دی��نی دهن��د ک��ه،نباید به کسانی که در پله ها و مدارج پایین ت��ری هس��تند .باعث رنجش خاطر و دفع آنها از دایرۀS دینداران گردد

می توان دریافت که اص��ل،حتی از منظری عمیق تر و با مطالعۀS روایات اسالمی جذب به عنوان یک اصل مهم فرهنگی در مواجهه با کسانی که اندیشه های التقاطی

و این امر آن قدر کارساز است ک��ه اگ��ر مخ��اطبینی از این، مطرح است،نیز دارند دس��ت کم ب��ه پ��اکی و ص��داقت و،دس��ت را ب��ه ح��وزه دین��داران واقعی نکش��اند

)سازمان امور اداری.شایستگی های مسلمانان و واالیی اسالم اعتراف خواهند کرد(86-89 صص ،1369،و استخدامی

د( اهمیت نماز در زندگی و تأثیر سازمان های فرهنگی در تعامل مسجدو خانواده:

موضوع نماز و مسجد ک��ه بخش مهمی از این تحقی��ق را ب��ه خ��ود اختص��اص داده ،است و در پی بررسی تعامل آن با خانواده و نقش سازمان های فرهنگی می باشیم

با توجه به نکات زیر اهمیت خاصی می یابد: انسان دارای ایمان به خدا را به اصل فطرتی ک��ه خ��دا دردرون،نماز خواندن

باز می گردان��د و این،او قرار داده است و خمیر مایه اورا با آن سرشته است زی��را انس��ان از روزی ک��ه از اص��ل خ��ویش ج��دا،امر یعنی بازگشت به تعادل

مگر این که از این جدائی و فراق ره�ائی یاب�د و ب�ا، از درد فراق می نالد،شد(44 ص ،1378 ، )دشتی.یاد و فکر روز وصل به خویش آرامش ببخشد غرق تظاهرات زندگی م��ادی و،هرقدر که انسان در دنیای پیشرفت فن آوری

رفاه ظاهری و ارضای خواس��ته های جس��مانی خ��ود گردی��ده و از اندیش��ه های افقی مبهم ت��ر از گذش��ته،اص��یل و عمی��ق فط��ری خ��ویش فاص��له پی��داکرد

فراروی خ��ود مش��اهده نم��ود و خ��ود را تنه��اتر از همیش��ه و ج��دا از واقعی��ات . رها و سرگردان یافت،وجودی و معنوی خویش در وادی هولناک و بی پناهی

سردرگمی و سرگردانی ازیک طرف و رو به رو شدن با،این احساس تنهائی انس��ان ها را،پوچی های ناشی ازدوربودن از فطرت و ط��بیعت اص��یل انس��انی

دچ��ار ان��واع درهم ریختگی فک��ری و مس��ائل و مش��کالت گون��اگون روحی و به طوری که او مهم ترین و آشکارترین ویژگی زم��ان را،رفتاری نموده است

بدون شک نماز خواندن نیز به.حالت اضطراب و تنش عمومی ارائه می نماید منزله یکی از مهم ترین جلوه های عبادت و فرائض مذهبی نقشی مهم در این

با کسی آشنا و مانوس می شود ک��ه، انسان با نماز خواندن.زمینه ایفا می کند .همواره و همه جا انیس و همراه اوست و هرگز احساس تنهائی نخواهد ک��رد

در واقع خداوند نماز را انیسی برای انسان قرار داد که اگردر قله کوهی تنه��ا(66-67 صص ،1364 ، )مظلومی. وحشتی نداشته باشد،باشد

امکان��ات موج��ود خ��ود را وس��عت می ده��د زی��را،انسان بوسیله نماز خوان��دن انسان محدود و محصور دراین جهان مادی و دنیائی است،بدون نماز خواندن

ب��ه، ولی با ایمان ب��ه خ��دا و ب��ه ج��ای آوردن نم��از،که امکاناتش محدود است لط���ف و رحمت بی انته���ای او متص���ل، ع���زت، ق���درت، حکمت،منب���ع علم

بط��وری ک��ه هم��ه چ��یز را از او می طلب��د و از هیچکس و هیچ چ��یز،می ش��ود. نگرانی و اضطرابی ندارد،ترس

داشتن اراده قوی و متمرکز برای پیشرفت،یکی از مهم ترین نیازهای انسان انس��ان ب��دالیل.در یک موضوع و در مجموع ب��رای پیش��رفت در زن��دگی است

،مختلفی از قبیل عدم شناخت کافی نسبت به امکانات و محدودیت های خ��ود از اراده ق��وی و منس��جم برخوردارنیس��ت و؛عدم اعتماد به خود و اطرافی��ان

آنچ��ه ک��ه می توان��د انس��ان را از این.دچار تزل��زل و ناپای��داری متن��اوب است درآویختن به ریسمانی محکم همچون ایم�ان ب�ه خ�دا و،وضعیت رهائی بخشد

عبادت اوست و زیباترین جلوه عبادت خدا یعنی نماز دراین میان نقش��ی مهم(88-89 صص ،1374 ، )مطهری.و حیاتی ایفا می کند

اضطراب آف��رین اس��ت زی��را،درحالت شک و تردید ماندن در مورد هر چیزی هم. دودلی و تزلزل خوابیده و شک هم�ان ت�ردد درونی است،در مفهوم شک

آرامش و راحتی در یقین است و هم در برابرش ان��دوه و اض��طراب در ش��ک چ��ون ش��ک و یقین ض��د هم هس��تند و اض��طراب و آرامش هم ض��د،است

.یکدیگر یقین.ازاین رو بای��د انس��ان از مرحل��ه ش��ک عب��ور ک��رده و ب��ه مرحل��ه یقین رسد

. به نحوی که هیچ گونه شک و تردیدی در آن راه ن��دارد،علمی است در درجه نهایت هس��تی اش��یاء و موج��ودات را ب��ه چش��م دیگ��ری،کسی که ب��ه یقین نائ��ل می ش��ود

گرچه دست یافتن به چنین حالتی ساده و راحت نیست ولی ایمان به خ�دا.می نگرد تاحدزیادی در رف��ع ش��ک و ش��بهه و ایج��اد،و عبادت او به ویژه فریضه نماز خواندن

چرا که از این طریق انسان به اطمینان خاطر می رس��د و خ��ود را،یقین مؤثر است(184 ص،1379 ، )باقری.از دام شک و شبهه آزاد و رها می یابد

بس��یار، از سوی دیگر نهادهای فرهنگی جامعه و ت��أثیری ک��ه ب��ر خانواده ه��ا دارند بسیار ضروری اس��ت و، پیوند نماز و مسجد با موضوع پرورش.مهم و کلیدی است

.پرداختن به بعد پرورش حتی در کشورهای پیشرفته نیز حائز اهمیت ف��راوان استمقام معظم رهبری بر همین مبنا می فرمایند:

این است که به،»مهم ترین کارى که باید امروز در کنار قاعده سازى انجام بگیرد مسئله فقط، نه چون ما مسلمانیم؛مقولۀS پرورش- به هر شکلى- اهمیت داده شود

مسئلۀS پرورش، امروز در دنیاى غرب از لحاظ دانش و فناورى پیشرفته.این نیست مسئول و مأمور پرورش��ى وج�ود؛در بسیارى از کشورها جزو آن مبانى اصلى است

پرورش فق�ط دین دار ش�دن و عم�ق ایم�ان ی�افتن. به پرورش اهمیت مىدهند.دارد رش��د، برخوردها، پ��رورش ت��أثیر خ��ودش را در رفتارها.نیست که ما دنبالش هستیم

بنابراین. تقویت اعتماد به نفس و جوشاندن چشمۀS استعداد نشان مىدهد،شخصیت(66-67 صص ،6 ج،1385،« )خامنه ای. یک مسئلۀS مهم است،مسئلۀS پرورشى

ت��أثیر س��ازمان های ف��رهنگی جامع��ه در گ��رایش خانواده ه��ا ب��ه نم��از و مس��جد را می توان بویژه در تزکیه جوانان و نونهاالن جستجو نمود که مقام معظم رهبری ن��یز

. یع��نى ت��ربیت، تزکیه.به خوبی م��ورد تأکی��د ق��رار می دهن��د: »تزکی��ه خیلى واالست هیچ گنجى؛گنجینههاى ملت -یعنى کودکان و نوجوانان و جوانان- در دست شماست

اگ��ر از اس��تعداد اینه��ا در راه پ��رورش فک��رى و رش��د علمى.از این ب��االتر نیست ام��ا از لح��اظ انس��انى و اخالقى و تربی��تى، یا رش��د علمى پی��دا کنند؛استفاده نشود

انسانى بىاعتقاد و بىاعتناى به همه م��وازین؛انسان هاى منحرف و معوجى بار بیایند ن��ه ب��ه، نه ب��ه اس��الم و انقالب، نه به مردم، نه به کشور، نه به ملت؛اخالقى باشند

خدمت گزاران و مسئوالن کشور و نه به سرنوشت و تاریخشان هیچ اعتنایى نداشته یعنى میزان علم هر؛ این علم ارزش منفى دارد، اینها هر چه هم عالم باشند؛باشند

بن��ابراین بای�د ب��راى ت�ربیت. ضربه و ضررش هم بیش�تر خواه��د ب�ود،چه بیشتر شد(89ص، 2 ج،1385، « )خامنه ای.دانشآموزان هم خیلى اهمیت قائل شد

اهمیت س��ازمان های ف��رهنگی در گ��رایش خانواده ه��ا ب��ه نم��از جم��اعت و مس��جد تربیت جوانان بیدار و مؤمن تا آنجاست که مقام معظم رهبری نیز ب��ا درایت کام��ل به این مسئله اشاره دارند: »همه تالش شما بای��د این باش��د ک��ه ج��وان مس��لمان و

همت شما عزیزان امور تربی��تى در درج��ه اول این باش��د.مؤمن و بیدار تربیت کنید

روش��نبین در مس��ائل دی��نى و پایبن��د ب��ه مع��ارف و عم��ل، آگ��اه،که جوان را م��ؤمن وسوس��ه دش��منان ب��راى. آینده کشور اینگونه تأمین خواهد شد.اسالمى بار بیاورید

زمزمۀS خصمانه به حساب آورید و نگذارید در،ایجاد تشکیک در اعتقادات جوانان را سرگرم کردن جوانان ب��ه چیزه��ایى ک��ه جوان��ان دنی��ا پیش از.کارشان موفق شوند

کم��ک ب��ه نس��ل،جوانان ما به آنها س��رگرم ش��دند و ام��روز ت��اوانش را پس مىدهند ، عدهاى سعى مىکنند جوان ایرانى را با بهانهه��اى گون��اگون.جوان این کشور نیست

س��رگرمی ه��اى جنس��ى و از، موسیقی ه��اى مضر،به سمت مسائل سرگرم کننده این همان لجن زارى است که جوان غربى را در خ�ودش غ�رق.این قبیل سوق دهند

ج،� 1385 ،« )خامنه ای. در مقابل این بایستید. این چیز تقلید کردنىاى نیست؛مىکند(45ص، 3

از دیدگاه مقام معظم رهبری سازمان های فرهنگی جامعه در تعامل با خانواده ه��ا بای��د ت��ربیت نس��ل ج�وان را در،و از جمله گرایش آنان ب��ه نم��از جم��اعت و مس��جد

اجتناب، حلم، اخالق اسالمى، تعقل،محیطی همراه با سوق دادن آنان به اندیشیدن . اجتن�اب از تن��دخویى و اعم�ال خش�ونت دنب�ال کند،از شتابزدگى و عجل��ه در ام�ور

الزم اس��ت،ایشان می فرمایند: »از جمله چیزهایى که بخصوص در رابطه با جوانان ، تعقل، س��وق دادن آن��ان ب��ه اندیش��یدن،به آنها گفته شود و آنها به آن هدایت شوند

اجتن��اب از تن��دخویى و، اجتناب از شتابزدگى و عجله در ام��ور، حلم،اخالق اسالمى در محیط اسالمى آن وقتى مىشود حقایق را به اعماق دل ها.اعمال خشونت است

رفت��ار اندیش��مندانه و عاقالن��ه در می��ان باش��د و حلم وج��ود،نفوذ داد ک��ه زب��ان لین جوانان را جوانان پرداخته و س��اخته امت اس��الم و اخالق اس��المى ب��ار.داشته باشد

(90ص،1 ج،1385، « )خامنه ای. اینها الزم است.آورید موض��وع تعام��ل مس��جد و خ��انواده ریش��ه در نقش و اهمیت خ��انواده در ت��ربیت

ت��ربیت دی��نی در محی��ط خ��انواده دارای دو ش��یوه اساس��ی کالمی و.فرزن��دان دارد ب��ه، ب��ه ط��ور خالصه.نمادین است که هر یک در ت��ربیت ک��ودک نقش اساس��ی دارد

(87-90 صص ،1368 ،آن ها اشاره می شود: )سادات

.شیوه کالمی: 1 منظور از شیوه کالمی )دستوری - بیانی( امر و نهی های وال��دین و دیگ��ر اعض��ای

یعنی: ب��ه؛خانواده است که نسبت به بایدها و نبایدهای دینی کودک صورت می گیرد آنچه پدر و مادر در مورد انجام احک��ام و کاره��ای دی��نی ب��ه ک��ودک دس��تور می دهن��د

در رش��د و، این ن��وع ت��ربیت ب��ه نوب��ه خ��ود.»ش��یوه کالمی« ت��ربیت گفت��ه می ش��ود زیرا کودک در دوره کودکی وابستگی؛شکوفایی حس دینی کودک تأثیر فراوان دارد

،کامل به والدین دارد و با دید مثبت به آن ها می نگرد و هر چ�ه از آن��ان دری�افت کند حتی سخنان معم��ولی، اعم از دستوری و غیر دستوری، گفتارهای والدین.می پذیرد

آن ها در شکل گیری رفتار و افکار کودک مؤثر است و چه بسیار س��خنان نامناس��ب سرزنش ها و تهدیدهایی که در محیط خان��ه جری��ان می یاب��د در روح،و احیانا دروغ ها

پ��در و م��ادر الزم اس��ت درگفت��ار و، ب��ر این اس��اس.ک��ودک اث��ر منفی می گ��ذارد. دقت نمایند تا عامل بدآموزی فرزندانشان نگردد،دستورات خود به کودک

.شیوه نمادین )عملی(: 2 به آنچه کودک از اعمال و رفتار والدین و دیگر افراد خ��انواده ی��اد می گ��یرد ب��دون

این. »شیوه نمادین )عملی(« تربیت گفته می ش��ود،این که دعوتی از او شده باشد گونه یادگیری و تربیت به صورت پنهان صورت می گیرد و در شکل گیری شخص��یت

. دارای دامنه گسترده ای است،کودک بسیار مؤثر بوده و در عین حال ت��ربیت از راه عم��ل ب��وده و ب��رای ت��ربیت،اساسا یکی از شیوه های تربیتی انبی��اء یع��نی: پیش از آن ک��ه ب��ه م��ردم دس��توری؛دینی مردم از آن استفاده می ک��رده اند

بیش تر م��ردم. خود به آن عمل می نمودند و برای مردم الگو قرار می گرفتند،بدهند از رفت�ار ظ�اهری دیگ��ران تقلی��د می کنن�د و ی�ا پس از مش�اهده،و به ویژه کودک�ان

پی��امبر اعظم. زمینه تربیت کالمی برایشان فراهم می ش��ود،رفتار آن ها دست کم از این ش��یوه اس��تفاده کردن��د و، مانن��د تعلیم نم��از و حج،ن��یز در م��وارد متع��ددی«. آن گونه که می بینید من نماز می گزارم،فرمودند: »نماز بگزارید

استفاده از شیوه غیر کالمی و عملی در تربیت دینی کودک نیز بسیار مؤثر اس��ت دوره کودکی دوره وابستگی و اعتماد کام��ل. از آن بهره گرفت،و باید در این زمینه

ک��ودک ب��ه وال��دین اس��ت و م��یزان تأثیرپ��ذیری او از پ��در و م��ادر بس��یار عمی��ق و بیش��ترین. از این رو ب��رای ت��ربیت دی��نی ک��ودک فرص��ت مناس��بی است.پابرجاست

ارتباط کودک در این دوره با والدین است و ارتباط در تمامی ابعاد پنهان و آشکار و کالمی و غیر کالمی آن زمینه ساز رشد و تح�ول ک�ودک در جنبه ه�ای روحی و ب�دنی

پدر و مادر است و تا آن ج��ا ک��ه، تنها الگوی مورد اعتماد کودک در این دوره.است(89 ص،1371 ، )عباسی. خود را بر اساس رفتارهای آنان منطبق می سازد،بتواند

اس از تم��ام ص��حنه های زن��دگی چشمان ظریف و تیزبین کودک مانند دوربین حس�� فیلم ب��رداری،خ�انواده و ب��ه خص��وص حرک��ات و رفت��ار وال�دین و دیگ��ر اعض��ای آن

، امی�دواری، زمزمه ه�ا و نوازش ه�ای وال�دین درس خ�وش بی�نی، از لبخندها.می کند بد رفتاری ها و عصبانیت های آن ه��ا، از تندی ها،اعتماد و محبت می آموزد و به عکس

رعایت، آداب معاشرت، معموال کودک سخن گفتن.درس تندی و بداخالقی می گیرد

خیرخواهی ی��ا، راست گویی یا دروغ گویی، امانت داری یا خیانت،نظم یا بی نظمی اگر پدر و مادر به دس��تورات دی��نی اهمیت.بدخواهی را در محیط خانه فرا می گیرد

ب��ر، بدون شک، تالوت قرآن و توجه به معنویات باشند، دعا، نماز، اهل عبادت،دهند(47-48 صص ،1371، ) عباسی.ابعاد روحی و دینی کودک تأثیر می گذارند

کودک سه یا چه��ار س��اله هنگ��ام مش��اهده نم��از وال��دین ب��ه نم��از، به همین دلیل فرزندان کوچکی ک��ه هم��راه.ترغیب می شود و مانند آنان به رکوع و سجده می رود

ش��رکتqپدر و مادر به مساجد و حسینیه ها رفته در مجالس عزاداری امام حس��ین همه حاکی از ت��أثیر،می نمایند و مانند پدر و مادر خود را به حالت گریه در می آورند

اظه��ار این گون��ه رفتاره��ا از ک��ودک.عملکرد والدین بر رفتار دی��نی فرزن��دان است ناشی از تأثیر عمیق رفتار والدین بر جسم و روح اوست ک��ه غالب��ا تب��دیل ب��ه ملک��ه

م��ادر نقش، از می��ان اعض��ای خ��انواده.می شود و تا پایان عمر در او ب��اقی می ماند چ��را ک��ه او نخس��تین کس��ی اس��ت ک��ه رابط��ه ای؛بیش��تری در ت��ربیت ک��ودک دارد

نیازه��ای او را ت��أمین می کن��د و ب��ه خواس��ته ه�ایش پاس��خ،مس��تقیم ب��ا ک��ودک دارد نگرش ه��ا و اندیش��ه های م��ادر، احساس��ات، ک��ودک از عواطف، از این رو.می گوید

وظیف��ه م��ادر در قب��ال ت��ربیت دی��نی ک��ودک،بیش تر متأثر می شود و بر این اساس(113 ص ،1374 ، )کریمی.سنگین تر است

از اولین،ته��ذیب نفس و پ��رورش روانی اف��راد جامع��ه ب��ه وی��ژه نس��ل ج��وان مأموریت ه��ای س��ازمان های ف��رهنگی در حک��ومت اس��المی اس��ت ک��ه این ام��ر ب��ا

مق��ام معظم. به خوبی قاب��ل اجراست،استفاده از ظرفیت های باالی نماز و مسجد رهبری با تکیه بر لزوم تهذیب نفس و پرورش روانی افراد جامعه و برشمردن ابعاد سه گانه نماز در این جهت می فرمایند: »سه خصوصیت عم��ده در نم��از هس��ت ک��ه نقش برتر آن را در ته��ذیب نفس و پ��رورش روانى انس��ان ها پدی��د مىآورد: نخس��ت

ب��ا ش��کلى ک��ه در اس��الم ب��راى آن معین گش��ته یع��نى حرک��ات و اذک��ار،اینکه نم��از دوم، بطور طبیعى نمازگزار را ب��ه دورى از گن��اه و آل��ودگى ف��را مىخواند،مخصوص

آنکه در او روح پرستش و خضوع در برابر حضرت بارى تعالى را که محبوب حقیقى زنده مىکند و غبار فراموشى از این حقیقت درخشنده را،و فطرى هر انسان است

س��وم آنک��ه ب��ه ج��ان و دل.ک��ه در ژرف��اى فط��رت او نه��اده ش��ده اس��ت مىس��ترد آن آرامش و اطمینانى را که ش��رط اص��لى م��وفقیت در هم��ۀS عرص��ههاى،نمازگزار

هدی�ه مىکن�د و تزل�زل و اض�طراب را ک�ه م�انع ب�زرگى در راه اق�دام،زندگى است هر ی��ک از س��ه خصوص��یتى. از او دور مىسازد،مجدانه براى پرورش اخالقى است

که گفته شد در خور آن است که با ت��دبر و ژرف نگ��رى دی��ده و س��نجیده ش��ود و از(81 ص ،1381، « )خامنه ای. بسیارى از معارف نماز آشکار خواهد شد،این راه

پ��رورش، عالوه بر تریبت جسمی و علمی افراد بویژه جوانان و نونهاالن،خانواده روح و آموزش ایجاد آرامش روانی را نیز بر عهده دارد که نماز و مس��جد در ایف��ای

کمک های شایانی به خانواده ها می نماید و سازمان های فرهنگی با ایفای،این وظیفه در مرحل�ۀSاول وال�دین و ب�ه،نقش مؤثر خود در این زمینه به بهترین وج�ه می توانند

در این تحقیق ب��ه.تبع آنها نونهاالن و جوانان را به نماز جماعت و مسجد سوق دهند.برخی از این نقش ها پرداخته می شود

هC( نقش سازمان های فرهنگی در گرایش خانواده ها به نماز جمCCاعت ومسجد:

. روش تحقیق:1 ب��ا توج��ه ب��ه موض��وع و ه��دف تحقی��ق و ب��ر اس��اس م��وارد موج��ود درکتب روش

برای تجزیه و تحلیل آم��اری یافته ه��ای. روش این تحقیق پیمایشی می باشد،تحقیق این ام��ر ب��ه دلی�ل تأیی��د ی�ا رد.خام تحقیق از میانگین و آزم�ون تی اس��تفاده گردید

فرضیه صفر در هر فرضیه و قدرت باالی این آزمون آم��اری در انج��ام چ��نین ک��اری جامع��ه آم��اری پ��ژوهش فرهنگی��ان شهرس��تان نج��ف آب��اد.ص��ورت گرفت��ه است

اعضاء جامعه در این تحقیق طبق اطالعات موجود در آموزش و پ��رورش.می باشند تع��داد اف��راد نمون��ه ب��ر اس��اس ج��دول. نف��ر می باشد3000 ،شهرستان نجف آباد

نف��ری حجم نمون��ه3000مورگان برآورد شده اند ک��ه در نتیج��ه ب��رای ی��ک جامع��ه برای دستیابی به نظ��رات نمون��ه تحقی��ق و همچ��نین امکان��ات. نفر خواهد شد340

استفاده از پرسش نامه، بهترین روش برای جمع آوری این اطالعات،محدود محقق ، برای پنج سؤال موجود که هر ک��دام پنج متغ��یر داش��ته اند.محقق ساخته می باشد

. سؤالی طراحی و بین اعضای نمونه توزیع گردید25پرسش نامه

. سؤاالت تحقیق:2 نقش ف��رهنگی وزارت آم��وزش و پ��رورش در گ��رایش خانواده ه��ا ب��ه نم��از

جماعت و مسجد چیست؟ نقش فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی در گرایش خانواده ها ب��ه نم��از

جماعت و مسجد چیست؟ نقش فرهنگی سازمان صدا و سیما در گرایش خانواده ها ب��ه نم��از جم��اعت و

مسجد چیست ؟ نقش ف��رهنگی حوزه ه��ای علمی��ه در گ��رایش خانواده ه��ا ب��ه نم��از جم��اعت و

مسجد چیست؟

تحقیقات و فناوری در گرایش خانواده ها به نم��از،نقش فرهنگی وزارت علومجماعت و مسجد چیست ؟

.یافته های تحقیق:3 سCCؤال یCCک: نقش فCCرهنگی وزارت آمCCوزش و پCCرورش در گCCرایش

خانواده ها به نماز جماعت و مسجد چیست؟ برای این سؤال متغیره��ای برنام��ه ری��زی ب��رای حض��ور وال��دین در نم��از جم��اعت

تبیین جایگاه نماز و مسجد در زندگی برای وال��دین ب��ه ص��ورت حض��وری و،مدارس مواجه نمودن والدین و دانش آموزان با خانواده های موفق در تعام��ل ب��ا،مکاتبه ای

برگزاری ماهانه نقد و بررسی تأثیر تعامل خانواده و مسجد بر رفتار ف��ردی،مسجد غنی سازی جلسات آموزش خانواده درباره اهمیت نم��از،و اجتماعی دانش آموزان

مط��رح؛جماعت و عملکرد مسجد از طریق به کارگیری متخصص��ین و کارشناس��ان.شده است

نش��ان دهن��ده وض��عیت پاس��خ اعض��ای نمون��ه ب��ه متغیره��ای مرب��وط،ج��دول یکمی باشد:

: وضعیت پاسخگوئی افراد نمونه به سؤال یک1جدول

درصدمتغیر

غنی سازی جلسات آموزش خانواده درباره اهمیت نماز جماعت و عملکرد مسجد از طریق به کارگیری متخصصین و

کارشناسان90

تبیین جایگاه نماز و مسجد در زندگی برای والدین به صورت86حضوری و مکاتبه ای

برگزاری ماهانه نقد و بررسی تأثیر تعامل خانواده و مسجد85بر رفتار فردی و اجتماعی دانش آموزان

مواجه نمودن والدین و دانش آموزان با خانواده های موفق81در تعامل با مسجد

78برنامه ریزی برای حضور والدین در نماز جماعت مدارس

غنی سازی جلسات آموزش خ��انواده، تحلیل آماری یافته های تحقیق نشان می دهد دربارۀS اهمیت نماز جماعت و عملکرد مسجد از طری��ق ب��ه ک��ارگیری متخصص��ین و

مهم ت��رین نقش در گ��رایش خانواده ه��ا ب��ه نم��از جم��اعت و مس��جد از،کارشناسان ، درص��د اعض��ای نمونه84سوی آموزش و پرورش به حساب می آی��د و در مجم��وع

.نقش های فرهنگی آموزش و پرورش در این زمینه را مهم می دانند سؤال دو: نقش فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی در گرایش

خانواده ها به نماز جماعت و مسجد چیست؟ ب��رای این س��ؤال متغیره��ای بهره گ��یری از امکان��ات س��معی و بص��ری خصوص��ا

ارسال، کتب و نشریات و برگزاری گردهمایی ها در داخل و خارج از کشور،اینترنت ایجاد و،رایگان کتب و نشریات مربوط به نماز جماعت و مسجد به مراکز فرهنگی

انج��ام،توسعه و حمایت از مؤسسات ف��رهنگی م��ؤثر در تعام��ل خ��انواده و مس��جد مطالعات و تحقیقات پیرامون عوامل مؤثر بر جذب خانواده ه��ا ب��ه نم��از جم��اعت و

شناس��ایی و حم��ایت،مسجد و استفاده از نتایج حاصل در برنامه ریزی های فرهنگی از مؤلفان و ناشرانی که به ت��ألیف و چ��اپ کت��اب در زمین��ه گس��ترش فرهن��گ نم��از

. مطرح شده است؛ اشتغال دارند،جماعت و مسجد در بین خانواده ها نش��ان دهن��ده وض��عیت پاس��خ اعض��ای نمون��ه ب��ه متغیره��ای مرب��وط،ج��دول دو

می باشد:

به سؤال دونه به: وضعیت پاسخگوئی افراد نمو۲جدول

درصمتغیرد

انجام مطالعات و تحقیقات پیرامون عوامل مؤثر بر جذب خانواده ها به نماز جماعت و مسجد و استفاده از نتایج حاصل

در برنامه ریزی های فرهنگی82

بهره گیری از امکانات سمعی و بصری خصوصا اینترنت، کتب و81نشریات و برگزاری گردهمایی ها در داخل و خارج از کشور

ایجاد، توسعه و حمایت از مؤسسات فرهنگی مؤثر در تعامل78خانواده و مسجد

ارسال رایگان کتب و نشریات مربوط به نماز جماعت و مسجد77به مراکز فرهنگی

شناسایی و حمایت از مؤلفان و ناشرانی که به تألیف و چاپ کتاب در زمینه گسترش فرهنگ نماز جماعت و مسجد در بین

خانواده ها اشتغال دارند72

انجام مطالعات و تحقیقات پیرامون،تحلیل آماری یافته های تحقیق نشان می دهد عوامل مؤثر بر جذب خانواده ها به نماز جماعت و مسجد و استفاده از نتایج حاص��ل در برنامه ریزی های فرهنگی مهم ترین نقش فرهنگی در گرایش خانواده ها به نم��از جماعت و مسجد از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی ب��ه حس��اب می آی��د و در

نقش های فرهنگی وزارت فرهنگ وارشاد اس��المی،درصد اعضای نمونه78مجموع .در این زمینه را مهم و مؤثر می دانند

سCCؤال سCCه : نقش فCCرهنگی سCCازمان صCCدا و سCCیما در گCCرایشخانواده ها به نماز جماعت و مسجد چیست ؟

مناس��ب... پویانمایی و،برای این سؤال متغیرهای تهیه و پخش فیلم های سینمایی س��اخت،جهت مق��اطع س��نی مختل��ف در راس��تای ت��رویج نم��از جم��اعت و مس��جد

برنامه هایی که نتایج نماز جماعت و ارتب��اط ب��ا مس��جد را ب��ه ص��ورت ت��رویجی و ب��ا ساخت برنامه هایی در خصوص آشنا سازی خانواده ها،شیوه ای جذاب انعکاس دهد

،با تأثیر نماز جماعت و مسجد بر عملکرد اعضای خانواده بویژه جوانان و نوجوان��ان تص��حیح،برگزاری مسابقاتی در خصوص آش��نائی ب��ا فوای��د نم��از جم��اعت و مس��جد

؛نگرش برنامه های صدا و سیما از رویکرد مادی گرائی به معن��ویت و نم��از جم��اعت .مطرح شده است

ج��دول س��ه نش��ان دهن��ده وض��عیت پاس��خ اعض��ای نمون��ه ب��ه متغیره��ای مرب��وطمی باشد:

به سؤال سهنه به: وضعیت پاسخگوئی افراد نمو۳جدول

درصدمتغیر

ساخت برنامه هایی در خصوص آشنا سازی خانواده ها با تأثیر نماز جماعت و مسجد بر عملکرد اعضای خانواده بویژه

جوانان و نوجوانان84

82 تصحیح نگرش برنامه های صدا و سیما از رویکرد مادی گرائی

به معنویت و نماز جماعت

تهیه و پخش فیلم های سینمایی، پویانمایی و... مناسب جهت81مقاطع سنی مختلف در راستای ترویج نماز جماعت و مسجد

ساخت برنامه هایی که نتایج نماز جماعت و ارتباط با مسجد80را به صورت ترویجی و با شیوه ای جذاب انعکاس دهد

برگزاری مسابقاتی در خصوص آشنایی با فواید نماز جماعت78و مسجد

ساخت برنامه هایی در خصوص آشنا،تحلیل آماری یافته های تحقیق نشان می دهد سازی خانواده ها با تأثیر نماز جماعت و مسجد ب�ر عملک�رد اعض��ای خ�انواده ب�ویژه

مهم ترین نقش فرهنگی در گرایش خانواده ها به نم��از جم��اعت،جوانان و نوجوانان درص��د81و مسجد از سوی سازمان صدا و سیما به حس��اب می آی��د و در مجم��وع

. نقش های صدا و سیما در این زمینه را مهم و مؤثر می دانند،اعضای نمونه سؤال چهار : نقش فرهنگی حوزه های علمیCCه در گCCرایش خانواده هCCا

به نماز جماعت و مسجد چیست؟ برای این سؤال متغیرهای احیای مفاهیم قرآنی و تفسیر روشن آی��ات مرب��وط ب��ه

تفسیر و تشریح روشن و دقیق روایات و احادیث مربوط ب��ه،نماز جماعت و مسجد در زمین��ه نم��از تب��یین س��یره پی��امبر اعظم و ائم��ه اطه��ار،نماز جماعت و مس��جد

گنجاندن معیارهای اسالمی و ق��رآنی نم��از جم��اعت و مس��جد در،جماعت و مسجد استخراج راهکارهای گرایش ب��ه نم�از جم��اعت و مس�جد از مب�احث،آموزش طالب

. مطرح شده است؛اخالق و رفتار اجتماعی و فردی در اسالم جدول چه��ار نش��ان دهن��ده وض��عیت پاس��خ اعض��ای نمون��ه ب��ه متغیره��ای مرب��وط

می باشد:

: وضعیت پاسخگوئی افراد نمونه به سؤال چهار4جدول

درصدمتغیر

در زمینه نمازتبیین سیره پیامبر اعظم و ائمه اطهار74جماعت و مسجد

72 احیای مفاهیم قرآنی و تفسیر روشن آیات مربوط به نماز

جماعت و مسجد

استخراج راهکارهای گرایش به نماز جماعت و مسجد از71مباحث اخالق اجتماعی و فردی در اسالم

تفسیر و تشریح روشن و دقیق روایات و احادیث مربوط به70نماز جماعت و مسجد

گنجاندن معیارهای اسالمی و قرآنی نماز جماعت و مسجد68در آموزش طالب

تب��یین س��یره پی��امبر اعظم و ائم��ه،تحلیل آماری یافته های تحقی��ق نش��ان می دهد در زمین��ه نم��از جم��اعت و مس��جد مهم ت��رین نقش ف��رهنگی در گ��رایشاطه��ار

خانواده ها به نماز جماعت و مسجد از سوی ح��وزه علمی��ه ب��ه حس��اب می آی��د و در نقش ه��ای ح��وزه علمی��ه در این زمین��ه را م��ؤثر، درص��د اعض��ای نمونه71مجم��وع .می دانند

سCCؤال پنج: نقش فCCرهنگی وزارت علCCوم، تحقیقCCات و فنCCاوری درگرایش خانواده ها به نماز جماعت و مسجد چیست ؟

برای این سؤال متغیره��ای در نظ��ر گ��رفتن مجموع��ه مب��احثی از نم��از جم��اعت و مس��جد در سرفص��ل های دروس دانش��گاهی تم��امی رش��ته ها ب��ه منظ��ور آش��نایی

تهی��ه و ارائ��ه اولویت ه��ای پژوهش��ی مطالع��ات،تخصص��ی جوان��ان ب��ا این موض��وع راهبردی تعامل خانواده و مسجد برای موض��وعات پای��ان نامه ه��ای رش��ته های عل��وم

شناس��ایی اس��تعدادهای درخش��ان در،انس��انی بص��ورت فراخ��وان ب��ه دانش��گاه ها رش��ته های مختل��ف علمی و مع��رفی آنه��ا ب��ه مراک��ز تحقیق��اتی جهت بهره گ��یری از

برنام��ه ری��زی،قابلیت آنها در مطالعات راهبردی تعامل خانواده و مس��جد در کش��ور برای جذب متخصصان و صاحب نظران ایرانی داخ��ل و خ��ارج از کش��ور جهت تب��یین

هم��اهنگی برنامه ه��ای ف��رهنگی،علمی گرایش خانواده ها به نماز جم��اعت و مس��جد نماز جماعت و مس��جد در دانش��گاه ها و مراک��ز علمی- پژوهش��ی ب��ا نه��اد نماین��دگی

. مطرح شده است؛مقام معظم رهبری در دانشگاه ها ج��دول پنج نش��ان دهن��ده وض��عیت پاس��خ اعض��ای نمون��ه ب��ه متغیره��ای مرب��وط

می باشد:

: وضعیت پاسخگوئی افراد نمونه به سؤال پنج5جدول

درصمتغیرد

تهیه و ارائه اولویت های پژوهشی مطالعات راهبردی تعامل خانواده و مسجد برای موضوعات پایان نامه های رشته های

علوم انسانی بصورت فراخوان به دانشگاه ها78

در نظر گرفتن مجموعه مباحثی از تعامل خانواده و مسجد در سرفصل های دروس دانشگاهی تمامی رشته ها به منظور

آشنایی تخصصی جوانان با این موضوع76

برنامه ریزی برای جذب متخصصان و صاحب نظران ایرانی داخل و خارج از کشور جهت تبیین علمی گرایش خانواده ها به

نماز جماعت و مسجد75

شناسایی استعدادهای درخشان در رشته های مختلف علمی و معرفی آنها به مراکز تحقیقاتی جهت بهره گیری از قابلیت آنها

در مطالعات راهبردی تعامل خانواده و مسجد در کشور74

هماهنگی برنامه های فرهنگی نماز جماعت و مسجد در دانشگاه ها و مراکز علمی-پژوهشی با نهاد نمایندگی مقام

معظم رهبری در دانشگاه ها72

تهی��ه و ارائ��ه اولویت ه��ای پژوهش��ی،تحلیل آماری یافته های تحقیق نشان می دهد ب��رای موض��وعات پای��ان نامه ه��ای،مطالع��ات راه��بردی تعام��ل خ��انواده و مس��جد

رشته های علوم انسانی بصورت فراخوان به دانشگاه ها مهم ترین نقش فرهنگی در تحقیق��ات و،گرایش خانواده ه��ا ب��ه نم��از جم��اعت و مس��جد از س��وی وزارت عل��وم

نقش ه��ای این، درص��د اعض��ای نمونه75فن��اوری ب��ه حس��اب می آی��د و در مجم��وع .وزارتخانه در این زمینه را مهم و مؤثر می دانند

و( نتیجه گیری و پیشنهادات : ترتیب زی��ر نش��ان دهن��ده اهمیت،از بین نهادهای فرهنگی یاد شده در این تحقیق

.آنها می باشددرصدعنوان

84وزارت آموزش و پرورش81صدا و سیما

78وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی75وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

71حوزه علمیه

اولویت بندی نهادهای فرهنگی مؤثر در گرایش خانواده ها به نمازجماعت و مسجد

درصدعنوان

84وزارت آموزش و پرورش

81صدا و سیما

وزارت فرهنگ و ارشاداسالمی

78

وزارت علوم، تحقیقات وفناوری

75

71حوزه علمیه

جدول باال نش��ان می ده��د نقش ه��ای ف��رهنگی مرب��وط ب��ه حیط��ه وظ��ایف وزارت آموزش و پرورش مهم ترین نقش ها بوده است و پس از آن نقش ه��ای مرب��وط ب��ه

وزارت عل��وم و، وزارت فرهن��گ و ارش��اد اس��المی،حیط��ه وظ��ایف ص��دا و س��یما.تحقیقات وفناوری و حوزه علمیه در این رده بندی قرار می گیرند

،برای تحقق یافتن نقش های تربیتی مؤثر در گرایش خانواده ها ب��ه نم��از و مس��جدپیشنهاد می گردد:

وزارت آموزش و پرورش: آموزش و پرورش از جمله نهادهای بسیار مهم در زمین��ه ایج��اد و نهادین��ه نم��ودن

از آنجا که. نوجوانان و جوانان است،نقش های تربیتی نماز و مسجد در بین کودکان این نهاد مهم تربیت و آموزش نسل آینده را ب��ه عه��ده دارد شایس��ته اس��ت ک��ه ب��ه

ناگفت��ه.تربیت و آماده سازی این قشر عظیم در راستای فرهنگ اس��المی ب��پردازد نمان��د ک��ه آم��وزش و پ��رورش در چن��د س��ال اخ��یر فعالیت ه��ای زی��ادی را در زمین��ه

اما این امر باید به صورت ریشه ای،گسترش موضوع نمازجماعت آغاز کرده است

ب��دین منظ��ور این نه��اد مهم.و گسترده تر ترویج شود و برنامه و راهکار ارائه شود این مهم را با هدف راهبردی در برنامه هایش در نظر؛تربیتی و فرهنگی می بایست

از جمل��ه م��واردی ک��ه می بایس��ت ب��ه آن توج��ه کن��د ب��دین ش��رح.گرفته و پیاده کنداست:

. آموزش خانواده1 خانواده سهم اصلی و مهمی را در تربیت فرزن��دان ب��ه عه��ده دارد و ب��ا توج��ه ب��ه

خانواده ها می توانند کم��ک ب��زرگی در عملی��اتی ک��ردن،پیوند و ارتباط اولیا و مربیان برنامه های آموزش و پرورش در زمینه گسترش نم��از جم�اعت و ارتب��اط ب��ا مس��جد

.داشته باشند در همین راس��تا.تعلیم خانواده ها جهت تربیت فرزندان بر مدار نماز و مسجد

می توان به راهکارهای ذیل اشاره کرد:؛برگزاری جلسات آشنایی با نماز و مفاهیم آن در مدارس

ل��وح،تشویق فرزندان با ه��دایای ح��اوی مط��الب نم��از جم��اعت مانن��د: کت��اب؛فشرده و برچسب های تشویق و لوازم التحریر

ایجاد عادات خوب در فرزندان از جمل��ه ش��رکت در نم�از جم��اعت م�دارس و.مساجد

آموزش فرزندان در مجامع فامیلی و دوستانه: مج��امع و مج��الس گفتگوه��ای فامیلی می تواند محملی مناسب برای آموزش ارزش ه��ای ف��رهنگی و اخالقی

اقوام و خویشان می توانند ب��ه ه��ر بهان��ه ای ب��ه. باشد...چون نماز جماعت و دور از هر گونه حب و بعض دور هم جمع شده و به جای صحبت های لغو و ی��ا غیبت از دیگر اعضای فامیل با برگ��زاری جلس��ات ب��ا نش��اط گفتگ��و خصوص��ا

. این صفات نیکو را در فرزندان خود پ��رورش دهند،محافل فرهنگی و اخالقی خانواده ها می توانند در محافل و مجالس میهمانی های شان مقرر کنند ک��ه مثال هفته ای یک بار به ص��ورت دوره ای ب��ه دع��وت ه��ر ی��ک از فامی��ل و دوس��تان

فای��ده این.جلسات بررسی و ارزیابی نماز جماعت و آثار آن را برگزار نمایند ،جلسات این است که عالوه بر دید و بازدید و انجام سنت پسندیده صله رحم

مجموعۀS مفیدی از مطالب اخالقی و فرهنگی را هم خ��ود و هم فرزندانش��ان.می آموزند

تهیه کتابخانه ای با کتاب هایی در خصوص نماز جم��اعت و مس��جد ب��ا توج��ه ب��ه.مقاطع سنی فرزندان به منظور باال بردن فرهنگ کتاب خوانی

صدا و سیما: صدا و سیما از با اهمیت ترین نهادهای تربیتی کشور است به طوری ک��ه عض��وی

از.فع��ال از اعض��ای خ��انواده ب��ه ش��مار می آی��د و حض��وری دائمی در خانه ه��ا دارد - ق��انون خ��ط مش��ی کلی و15طرفی »چشم و گوش حساس کشور است« )ماده

مجلس ش��ورای اس��المی( و پ��ل1361اص��ول برنامه ه��ای ص��دا و س��یما- مص��وب لذا به نظ��ر می رس��د.ارتباطی میان دیگر ارگان ها و مسئولین کشور با مردم است

مسئولیتی خطیر نسبت به دیگر نهادها به عهده داشته باشد و بتواند بار بیش��تری از.این مهم را به دوش کشد

آموزش��ی و تبلیغی از جمل��ه،از آنجا ک��ه مس��ائل خ��بری و تهی��ه برنامه ه��ای تربی��تی لذا باید در انعکاس اخبار و انتقال فرهنگ نم�از جم�اعت و،وظایف صدا و سیما است

مسجد به موارد ذیل توجه کند:. برنامه های اجتماعی1

.ساخت برنامه های مستند مرتبط با آثار نماز جماعت و مسجد مناس��ب جهت مق��اطع س��نی... پویانم��ایی و،تهیه و پخش فیلم های س��ینمایی

.مختلف در راستای ترویج فرهنگ نماز جماعت و مسجد

. برنامه های آموزشی2 از آنجا که هر آنچه در دوران کودکی فرا گرفته می ش��ود در ذهن ک��ودک همچ��ون

می بایست در زمینۀS آش��نایی خانواده ه��ا از ت��أثیر فرهن��گ نم��از؛نقش بر سنگ استجماعت و مسجد برنامه هایی را تدارک دید:

برنامه ه��ایی در خص��وص آش��نایی تم��امی اقش��ار جامع��ه ب��ا نم��از جم��اعت و.مسجد

.فیلم های انیمیشن در خصوص معرفی آثار نماز جماعت و مسجد برگزاری مسابقات مربوط به نماز جماعت و حضور در مسجد ب��رای کودک��ان

و نوجوانان متن��وع و ج��ذاب مرب��وط ب��ه آث��ار نم��از،تولید و پخش میان برنامه های متع��دد

.جماعت و حضور در مسجد جهت پخش در همه شبکه های رسانه ای

. برنامه های تربیتی و اخالقی 3 مرگ ارزش های اخالقی و،از جمله موانع گسترش فرهنگ نماز جماعت و مسجد

سازمان صدا و سیما می تواند نسبت ب��ه تهی��ه برنامه ه��ای.فرهنگی در جامعه استذیل اقدام نماید:

ساخت برنامه هایی که نتایج نماز جماعت و مسجد را به صورت ترویجی و با.شیوه ای جذاب انعکاس دهد

ساخت برنامه هایی که آثار دنیوی و اخروی نماز جم��اعت و حض��ور در مس��جد.را به نمایش بگذارد

.جلوگیری از نمایش فیلم های مخالف فرهنگ اسالمی و نماز برنامه هایی در خص��وص بررس��ی آث��ار نم��از جم��اعت و حض��ور در مس��جد ب��ا

. صحیفه سجادیه و ادعیه و زیارات، نهج البالغه،استفاده از مفاهیم قرآن

. برنامه های فرهنگی4 نحوه عملکرد و تأثیر روزافزون فرهنگ بیگانه در زم��ان م��ا یکی از عوام��ل زمین��ه سازی بروز ناهنجاری ها و اعمال مخالف با ارزش های دینی و اسالمی است ک��ه این

ب��رخی از.خود نمونه ای از موان��ع گس��ترش فرهن��گ نم��از جم��اعت و مس��جد استبرنامه های پیشنهادی در این خصوص عبارتند از:

ساخت برنامه هایی در خصوص آشنا سازی مخاطبان خصوصا نس��ل ج��وان ب��ا.فرهنگ غنی اسالمی در زمینه آثار نماز جماعت و حضور در مسجد

نم��از، تئاتر و مستندسازی در خصوص ارتب��اط ته��اجم ف��رهنگی، ساخت فیلم.جماعت و مسجد

وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی: اس��تقالل،از جمله اهداف وزارت فرهنگ و ارشاد اس��المی رش��د فض��ایل اخالقی

اعتالی آگاهی ه��ای عم��ومی در،فرهنگی و مصونیت جامعه از نف��وذ فرهن��گ اج��انب ل��ذا این. از طرف دیگ��ر رواج فرهن��گ اس��المی در جامع��ه است؛زمینه های مختلف

نهاد ب��ه عن��وان س��رخرگ حی��اتی فرهن��گ کش��ور می توان��د کم��ک ش��ایانی در تمهی��د ب��رخی راهکاره��ایی ک��ه.شرایط گسترش نم��از جم��اعت و حض��ور در مس��جد نماید

می تواند در این راستا طراحی و پیگیری شود از این قرارند: شناساندن آثار نماز جماعت و حضور در مسجد از طریق:.1

کتب و نش��ریات و،بهره گیری از امکانات س��معی و بص��ری خصوص��ا این��ترنت.برگزاری گردهمایی ها در داخل و خارج از کشور

ارسال رایگان کتب و نشریات مربوط ب��ه نم��از جم��اعت و مس��جد ب��ه مراک��ز.فرهنگی

مطالعه و تحقیق در زمینه تبلیغات رسانه های جهانی و کشف روش های عملکرد.2 آنان و اتخاذ شیوه مقابله با آنان در جهت پیشگیری از موانع گسترش نماز جم��اعت و

در همین راس��تا بای��د. مصداق بارز این موانع تهاجم ف��رهنگی است.حضور در مسجدسیاست هایی از این دست اتخاذ شود:

ف��رهنگی، چ��را ک��ه فرهن��گ غ��ربی،جلوگیری ازترویج فرهنگ و اندیشه غربی است با قدمتی کمتر از حدود یک سوم عمر فرهنگ اسالمی که به طور جدی تمامی ابعاد و عرصه های فرهنگ اسالمی را به همآورد طلبی��ده و ب��ا اس��تمداد .از زر و زور و تزویر سلطه ای بسان ک��ف روی آب ب��ر جه��ان یافت��ه است نهادهای فرهنگی مسلمان باید با طی طریق در همان مسیر مقابله با فرهنگ

.غرب در تمامی عرصه ها همت گمارند مطبوع��ات و، آث��ار ه��نری،نظارت بر ورود و خروج وس��ایل س��معی و بص��ری

.نشریات و کلیه موارد تبلیغی و فرهنگی و تجاری نظارت کامل بر فعالیت مطبوعات و نشریات کشور.3

جهت دهی و تن��ویر افک��ار،جایگاه مطبوع��ات در جامع��ه ب��ه لح��اظ اطالع رس��انی وظیفه این نهاد نسبت ب��ه دیگ��ر نهاده��ا.عمومی از اهمیت ویژه ای برخوردار است

ل��ذا.خصوص��ا در ت��رویج اندیش��ه های غ��رب زده و ته��اجم ف��رهنگی خط��یر است در این راس��تا وظیف��ه.می بایست در فعالیت های خ��ود نه��ایت دقت را مب��ذول نماید

وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی چنین است: تمرکز و بررسی اخبار و اطالع��ات مرب��وط ب��ه نم��از جم��اعت و مس��جد جهت

.آسیب شناسی موضوعی و اتخاذ روش مقابله با آنان نظارت بر فعالیت مطبوعات کشور خصوص��ا هفت��ه نامه ه��ای اجتم��اعی ب��رای جلوگ��یری از ت��رویج فرهن��گ ابت��ذال و جریان ه��ای مخ��الف ب��ا فرهن��گ نم��از و

.مسجد تهیه آمار دقیق از کتاب های چاپ شده در زمینه نم��از و مس��جد و دس��ته بن��دی.4

.موضوعی آنان جهت انتشار و ارائه به مؤسسات فرهنگی کشور ایجاد و توسعه و حمایت از مؤسس��اتی ک��ه در زمین��ه فرهن��گ نم��از جم��اعت و.5

.حضور در مسجد فعالیت می کنند و تعیین وظایف و فعالیت های آنان همک��اری ب��ا مراک��ز اس��المی و ف��رهنگی س��ایر کش��ورها خصوص��ا کش��ورهای.6

اسالمی به منظور:.اشاعه فرهنگ نماز جماعت و مسجد در سطح جهان اسالم

اتخاذ تدابیر مشترک در جهت مقابله با آسیب های مادی مخالف فرهن��گ نم��از.و مسجد و نحوه مقابله با آنها

انعقاد قرارداد در زمینه مبادله دس�تاوردهای نم�از جم�اعت و فع�الیت مس�اجد و.7 ، س��ینمایی،همک��اری مش��ترک در انج��ام طرح ه��ای مرب��وط در حوزه ه��ای ه��نری

. خبری و مطبوعاتی،جهانگردی ایجاد شبکه جهانی با همک��اری س��ازمان های منطق��ه ای اس��المی جهت ت��رویج.8

.فرهنگ نماز جماعت و مسجد هر نوع بهره برداری از تأسیس��ات ایرانگ��ردی و جه��انگردی جهت ت��رویج نم��از.9

.جماعت و مسجد ارائه نشریات و کتاب های جذاب و کارشناسی شده در زمینه نماز جم��اعت و

.حضور در مسجد به صورت رایگان در اماکن دیدنی به مسافران تهیه بروشورهایی در خصوص شناخت تأثیر نماز جماعت و حض��ور در مس��جد و آثار چاپ شده در این مورد و توزیع آن در تمامی اماکن دی��دنی جهت ارائ��ه

.به مسافران تقویت روح تحقیق و تتبع و ابتکار در زمینه های نماز و مسجد از طریق:.10

شناسایی محققان نخب��ه در زمین��ه نم��از جم��اعت و مس��جد و گ��رامی داش��ت حمایت و انتشار آثار مربوط ب��ه،شخصیت های محقق این حوزه جهت تشویق

.آنان.حمایت از طرح های پژوهشی با موضوع نماز جماعت و مسجد

در نظر گ�رفتن فض�ایی اختصاص�ی در تم�ام کتابخانه ه�ای عم�ومی کش�ور در.حوزه نماز و مسجد

نظارت و پیگیری مستمر بر فعالیت های مخالف نماز جماعت و مسجد ب��رای.11.جلوگیری از تبلیغات سوء در جهت گرایش جوانان به این فعالیت ها

چاپ و انتشارات:.12 شناسایی و حمایت از مؤلفان و ناشرانی که به تألیف و چاپ کت�اب در زمین��ه نماز و مسجد اشتغال دارن��د و اختص��اص دادن تس��هیالت وی��ژه ای ب��ه آنه�ا در

.نمایشگاه بین المللی کتاب و دیگر عرصه ها.اختصاص دادن غرفه ای به آثارمربوط به نماز و مسجد از ناشران مختلف

خری��د و توزی��ع آث��ار،حمایت از نویسندگان در زمینه نماز و مسجد جهت چاپ.آنها

کانون ها و تولیدکنندگان آثار سمعی و بصری در زمین��ه، حمایت از مؤسسات.13.نماز و مسجد

. حمایت از همایش های ترویجی نماز جماعت و حضور در مسجد.14

تحقیق درباره اثرات وسایل ارتباط جمعی و سنجش میزان ت��أثیر برنامه ه��ا و.15 آثار تولید شده در خصوص نم��از جم��اعت و مس��جد در افک��ار عم��ومی ب��ا همک��اری

.دستگاه های مربوط انجام مطالعات و تحقیقات پیرامون فرهنگ عمومی در زمینه نماز جماعت و.16

حضور در مسجد و استفاده از نتایج حاصله در برنام��ه ریزی ه��ای ف��رهنگی در جهت.بهبود کیفی و کمی امور محول شده

، تنظیم سیاس��ت های کلی در خص��وص مطالع��ات راه��بردی نم��از و مس��جد.17 خصوصا آس��یب ها و آف��ات و موان��ع گس��ترش این فرهن��گ و ارائ��ه آنه��ا ب��ه نهاده��ای

.مختلف

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری: آموزش و پرورش که در مقطعی به آموزش و تربیت دینی کودکان و نوجوان��ان و

در مقطعی دیگ��ر این،نهادین��ه ک��ردن ارزش ه��ای اخالقی و اس��المی اهتم��ام دارد ،س��رمایه عظیم و ج��وان را ب��ه وزارت عل��وم می س��پارد ت��ا در دانش��گاه های کش��ور

. با هویت و آماده به خدمت پرورش دهد، متخلق، متعهد،دانش آموختگانی مسلمان برخی از نقش های مربوط به گسترش نماز جماعت و حضور در مسجد که می تواند

در این نهاد پی گیری شوند عبارتند از: در نظ��ر گ��رفتن مجموع��ه مب��احثی از نم��از و مس��جد در سرفص��ل های دروس.1

.دانشگاهی تمامی رشته ها به منظور آشنایی تخصصی جوانان برگزاری همایش ها و سلسله نشست های تخصصی در خصوص نماز جماعت و.2

.مسجد در دانشگاه های سراسر کشور تهیه و ارائ��ه اولویت ه��ای پژوهش��ی مطالع��ات راه��بردی نم��از و مس��جد ب��رای.3

موضوعات پایان نامه های رشته های علوم انسانی بصورت فراخوان به دانشگاه های.سراسر کشور

برنامه ریزی برای شناسایی اس��تعدادهای درخش��ان و مع��رفی آنه��ا ب��ه مراک��ز.4 تحقیقاتی جهت بهره گیری از قابلیت و اس��تعداد آنه�ا در مطالع�ات راه�بردی نم�از و

.مسجد در کشور برنامه ریزی برای استفاده از نتایج و دستاوردهای مطالع��ات عل��وم انس��انی و.5

پایان نامه های دانش�جویان جهت ک�اربرد در پیش�گیری و مقابل�ه ب�ا موان�ع گس�ترش.فرهنگ نماز و مسجد

برنامه ری��زی ب��رای ج��ذب متخصص��ان ای��رانی داخ��ل و خ��ارج از کش��ور ب��رای.6.بررسی راه های علمی گرایش خانواده ها به نماز جماعت و مسجد

ایجاد فرصت و امکان برخورد سالم اندیش��ه ها و گس��ترده نم��ودن پ��ژوهش در.7.زمینه نماز جماعت و مسجد به منظور جلوگیری از تهاجم فرهنگی

- حوزه علمیه: روحانیت در نظام اسالمی از جایگاه ویژه ای برخ��وردار اس��ت و در واق��ع یکی از

حوزه های علمیه و روحانی��ان ب��ه عن��وان پ��ل.عناصر اصلی مولد فرهنگ دینی است ارتب��اطی دولت و م��ردم می توانن��د نقش تربی��تی مهمی در گس��ترش فرهن��گ نم��از جماعت و مسجد ایفا نماین��د خصوص��ا پایگ��اه مرک�ز حوزه ه��ای علمی��ه ک��ه در ش��هر

.مقدس قم است می بایست تالش بیشتری نماید آموزش تخصصی طلبه ها جهت شناخت آثار نماز جماعت و حضور در مسجد و.1

.تبلیغ آن در جامعه آموزش طلبه ها به عنوان تبیین گر مکتب اسالم و مرزبانی از احکام و ق��وانین.2

دینی و تعمیق فرهنگ دینی جهت پیشگیری از عمل نک��ردن ب��ه احک��ام و دس��تورات.قرآن در زمینه نماز و مسجد

آموزش طلبه ها همگام با تحوالت روز و تجهیز به فناوری اطالعات از طریق :.3.- آشنایی با اینترنت و زبان های خارجی

- برگزاری کارگاه ها و نشس��ت های تخصص��ی در خص��وص تع��یین راه��برد دقی��ق و.هدفمند در راستای پیشگیری و مقابله با موانع گسترش فرهنگ نماز و مسجد

حفظ وحدت حوزه و دانشگاه با تعام�ل و بهره گ�یری از توان��ایی یک��دیگر ب�رای.4.گسترش فرهنگ نماز جماعت و مسجد

ت��ربیت خطیب��ان مخلص و ص��الح ب��رای تفهیم اهمیت وآث��ار نم��از جم��اعت در.5مساجد جهت:

در زمین�ه نم�از جم�اعت و اهمیت و ائم��ه اطه�ار- تبیین س�یره پی��امبر اعظم.مسجد

.- احیای مفاهیم قرآنی و تفسیر روشن آیات مربوط به نماز جماعت و مسجد - تفسیر و تشریح روشن و دقی�ق روای�ات و اح�ادیث مرب�وط ب�ه نم�از جم�اعت و

.مسجد

منابع و ماخذ : اسدی، علی، فرهنگ پذیری در آیینة روایات، پایان نامة کارشناسی ارش��د مؤسس��ة

.، 1380امام خمینی

افروغ، عماد، فرهنگ شناسی و حقوق فرهنگی، چاپ اول، تهران: موسسه فرهنگ.1379و دانش،

.1374الوانى، سیدمهدى، مدیریت عمومى، تهران: نشر نى، .1379امینی، ابراهیم، آیین تربیت، قم : انتشارات اسالمی،

.1379باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسالمی، تهران: انتشارات مدرسه، .1381بخشنده، فرهاد، اصول طراحی برنامه های فرهنگی، تهران : نشر تیراژه،

.1368پارسا، محمد، روان شناسی کودک و نوجوان، تهران: انتشارات بعثت، جعفری، محمد تقی، فرهنگ پیرو فرهنگ پیشرو، تهران : انتشارات علمی فرهنگی،

1373. خامنه ای، س��ید علی، فرهن��گ و ته��اجم ف��رهنگى برگرفت��ه از س��خنان مق��ام معظم

.1373رهبرى، تهران: سازمان مدارك فرهنگى انقالب اسالمى، خامنه ای، سیدعلی، مجموعه پیام هاى مقام معظم رهبرى به اجالسهاى سراس��رى

.1381نماز، تهران: ستاد اقامه نماز، .1385خامنه ای، سید علی، حدیث والیت، تهران : سازمان تبلیغات اسالمی،

.1378دشتی، محمد، مسئولیت تربیت، قم: انتشارات نهج البالغه، دلشاد تهرانی، مص��طفی، دولت مه��دی، س��یرت مه��دی، چ��اپ پنجم، ته��ران: دری��ا،

1382..1368سادات، محمدعلی، اخالق اسالمی. تهران: انتشارات سمت،

سازمان امور ادارى و استخدامى كشور، اصول و مبانى م��دیریت اس��المى، ته��ران،1369.

س��منانى، غالمرض��ا، تحلیلى از م��دیریت اس��المى در پنج س��ال حك��ومت علی، قم :.1380نشر بوستان،

شاکری نیا، ایرج، دین، نیاز دی��روز، ام��روز و ف��ردای انس��ان، مقال��ه ارائ��ه ش��ده در.1379، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، همایش دین و دنیا از منظر امام علی

عباس��ی، مص��طفی، نقش اس��وه ه��ا در تعلیم و ت��ربیت، ته��ران : س��ازمان تبلیغ��ات.1371اسالمی،

.1374کریمی، عبدالعظیم، تربیت دینی، تهران: انتشارات قدیانی، لودین، ش��هین، اص��ول م��دیریت از دی��دگاه ق��رآن و اح��ادیث، مش��هد : نش��ر واس��ع،

1380..1374مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسالم. تهران: انتشارات صدرا، .1380مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، جلد سوم، تهران: انتشارات صدرا،

.1364مظلومی، رجبعلی، گامی به سوی تربیت، تهران: نشر آفاق،

.1382منصورى الریجانى، اسماعیل، مدیریت اسالمى، تهران: انتشارات سمت،

راهبردها و راهکارهای علمی و عملی جذب جوانان به مسجد19داریوش عشقی

چکیده جوانان به عنوان آین��ده س��ازان جامع��ه اس��المی از ب��زرگ ت��رین س��رمایه های این کشور به شمار می روند و تالش در جهت توسعه آگاهی های دینی آنان از اهمیت ب��ه

اگ��ر م��یزان مع��رفت جوان��ان ب��ه آموزه ه�ای دی��نی و زالل.س��زایی برخ�وردار است شخصیت دینی آنان به گون��ه ای،معارف دین از رشد و نمو مطلوبی بهره مند باشد

شایسته شکل خواهند گرفت و هنگام ورود به جامعه اسالمی تأثیر به سزایی در آن اما اگر خدای ناکرده از تربیت الزم برخوردار نباشند زمینه،جامعه پدید خواهند آورد

یکی از مکان هایی که می تواند شخصیت جوان را.اصالح جامعه فراهم نخواهند شد مطابق آموزه های دینی بارور سازد و روح خداجویی و عدالت خ��واهی را در اعم��اق

.وجود آنان ریشه دار سازد مسجد می باشد که کانون انسانی سازی است در تأثیرگذاری و قابلیت مسجد در ارتقاء و آموزش های دینی تردیدی وج��ود ن��دارد

که با،اما نکته ای که اینجا باید مورد توجه قرار گیرد حضور جوانان در مسجد است ام��ری،وجود تبلیغات گستردۀSدشمنان اس��الم و موان��ع موج��ود در م��دیریت مس��اجد

. اما اجرایی است،سخت پس الزم است راهکارهای جذب جوانان و هدایت آنان به مساجد شناسایی ش��ده و مورد اهتمام قرار گیرد تا رفته رفته زمینه های حضور فعال تر جوانان در مساجد

. در این یادداشت تالش گردیده تا به مهم ترین این راهکارها بپردازد.فراهم شود س��پس ب��ه،ب��رای این ه��دف ابت��دا مقدم��ه ای در تب��یین و توص��یف موض��وع آورده

،شیوه ها و راهکارهای عملی جذب جوانان به مسجد از قبی��ل ن��وع ط��راحی مس��جد ، خ��انواده، برنامه ه��ای ف��رهنگی-ه��نری مس��جد، ام��ام جم��اعت،هیئت امنای مس��جد

مدرسه و دیگر عوامل پیوند دهندۀS میان مسجد و جوانان )همراه با آسیب شناس��ی علل ایجاد فاصله بین مسجد و جوانان( پرداخته شده و در پایان مقال��ه بخش نتیج��ه

.گیری ومنابع و مآخذ آورده شده است ، عب��ادی،مس��اجد آنگ��اه خواهن��د توانس��ت نقش ت��اریخی خ��ود را در ت��ربیت دی��نی

ب��ه خص��وص نس��ل، فرهنگی وسیاسی ایفا کنند که بتوانند مخاطبان خ��ود،اجتماعی تق�ویت مس�اجد از نظ�ر امکان�ات ظ�اهری.نوجوان و جوان را ج�ذب و حف�ظ نمایند

نظ��افت و امکان��ات، تغی��یر در معم��اری مس��جد،مانند رسیدگی به ساختمان مسجد دانش آموخت�ه حوزۀS علمی�ه قم, کارشناسی ارشد مشاوره و راهنمایی ..19

افزودن بر جاذبه های مسجد مانن��د برگ��زاری کالس ه��ای ه��نری و،گرمازا و سرمازا نم��ایش فیلم و، برگزاری اردوهای س��یاحتی و زی��ارتی،علمی در رشته های گوناگون

تأس��یس مکان ه��ای ورزش��ی و،اجرای تئاتر و مانند آن ب��ا رع��ایت م��وازین اس��المی دقت درانتخ��اب ام��ام جم��اعت مس��جد ب��ا،دعوت از مربیان مج��رب ب��رای آم��وزش

توان��ایی، برخ��ورداری از تق��وای ک��افی،ویژگیهای خاص )خ��وش رفت��اری ب��ا جوان��ان تش�کیل و تق�ویت کتابخان�ۀS مناس�ب، طوالنی نشدن نمازه�ای جم�اعت،(...علمی و

بی��ان لطافت ه��ا و، قص��ه نویسی، برگ��زاری مس��ابقات کت��ابخوانی،ب��رای مس��جد تشویق و تحسین جوانان نمازگزار با اعطاء، بیان آثار معنوی نماز،ظرافت های نماز

، از راهکارهای عملی برای جذب نوجوانان و جوانان به مسجد...جایزه های متنوع و.نماز جماعت و شرکت در سایر برنامه های فرهنگی آن می باشند

واژگان کلیدی: تربیت جوانان، پرورش روحی و هنری، فرق برنامه های فرهنگی، امکانات ظاهری

مساجد.

مقدمه آم��وزش و،مسجد به عنوان اص��لی ت��رین پایگ��اه اس��المی نقش مهمی در ت��ربیت

پایگاهی که هم��واره در روای��ات از.ایجاد نزدیکی بین اعضای خود )مسلمانان( دارد پس از دری��افت وحی یکی ازرسالت های پیامبر اکرم.آن به بزرگی یاد شده است

ایجاد پایگاهی به نام مسجد بود تا مکانی برای عبادت،الهی و رسانیدن آن به مردم بع��د از آن ب��ود ک��ه.و ذکر حق تعالی و تشکیل اجتماع��ات اس��المی و م��ردمی باشد

روح،مسلمین در صفوف وحدت بخش نماز جماعات که در مساجد برگ��زار می شد ب��ه ط��وری ک��ه این��ک بع�د از.تربیت ونشاط را در جامعه به وض��وح مش��اهده کردند

مس��جد ن��ه تنه�ا اعتب��ار و ارزش خ�ود را،گذشت قرن های متمادی از پیدایش اسالم نقش مهمی در تح��والت،حف��ظ ک��رده بلک��ه هم��واره در برهه ه��ای مختل��ف زم��انی

در کشور ما مخصوص��ا در دوران انقالب. سیاسی و فرهنگی داشته است،اجتماعی ، آم��وزش، مسجد مکانی برای بس��یج نیروه��ای م��ردمی،و هشت سال دفاع مقدس

سازماندهی و پشتیبانی نیروهای بسیجی و مردمی بوده در این میان حضور جوان��ان حض��ور آن��ان در نمازه��ای جم�اعت و.در کنار سایر قش�رهای م�ردم دی��ده می ش��ود

ایج��اد، بس��یج نیروه��ای اع��زامی ب��ه جنگ،تش��کیل حلقه ه��ای کمک ه��ای م��ردمی اما با گذشت، نقش مؤثرتری در رونق مساجد داشته است...کالس های آموزشی و

نه تنها کارکرد مسجد در کشور تفاوت پی��دا،زمان و سپری شدن آن روزهای سخت

بلکه با کم رنگ شدن حضور جوانان در مس��اجد ب��ه علت ه��ای مختل��ف رون��ق،کرده.روزهای گذشته را ندارد

نب��ود برنام��ه،متأسفانه در سالهای بعد از جن��گ تحمیلی ب��ه خ��اطر س��هل انگ��اری مسجد در گرایش و جذب جوان��ان،ریزی صحیح و بی اعتنایی به این سنگر اسالمی

، امروزه با تغییر نیازهای نسل جوان و تحول روحی��ات آنها.ضعیف عمل کرده است .نقش بارز مسجد به عنوان کانون تربیت دینی جوانان به روشنی مشخص می گردد

جوانی اس��ت ک��ه ب��ا بح��ران،جوانی که امروزه در قرن بیست و یکم به سر می برد هویت دینی و فرهنگی روبرو است و با هجمه فرهنگی بیگانگان دست و پنج��ه ن��رم

دش��من خ��اموش در پش��ت س��رش س��عی در الق��ای مف��اهیم و الگوه��ای،می کند این زن��گ. » ته��اجم ف��رهنگی « است،شیطانی خود ب��ه جوان��ان دارد و این هش��دار

.خطری برای همه ماست تا از پیشرفت چ��نین وی��روس خطرن��اکی جلوگ��یری ک��نیم پس از اینجاست ک��ه مس��جد می توان��د ب��ه روح پرسش��گر و کنجک��او ج��وان پاس��خیدرخور و متناسب با نیازهایش بدهد و الگوی شایس��ته ای از دین و فرهن��گ ای��رانی-

.اسالمی به او معرفی کند از جمله موانع جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و گریز از مکانها و مراکز دی��نی که بارزترین دالیل بی عالقگی به امور مذهبی و گرایش به پوچی و انح��راف در بین

فقدان جهان بینی مطلوب و نداشتن بینش صحیح در این،آنها نیز محسوب می شود ط��بیعی، س��راب گون�ه و غل��ط باشد، اگر باورها در انس�ان منفی.خصوص می باشد

متکام��ل و س��عادت آف��رین،است که اعم��ال و ک��ردار مبت��نی ب��ر آن باوره��ا ص��حیح ، کنش��های رفت��اری و جلوه ه��ای عملی ف��رد، ک��ردار، س��کنات، حرک��ات.نخواهد ب��ود

مثال کس��ی ک��ه خ��دا و مع��اد را ب��اور داش��ته و در،نمودی از باوره��ای درونی اوست ایمان و باوره��ای دی��نی و م��ذهبی اش ح�تی،حقیقت انسانی وارسته و مؤمن است

ب��رای. نگاه و برخوردهای او اثر می گذارد، سکنات، حرکات، رفتار،در ظاهر اعمال نمونه از پوشش نامناسب و حضور در مجامع یا از ورود ب��ه مواض��ع اته��ام و م��وارد

. می پرهیزد و خودداری می کند،احتمال لغزش و گناه برای ج��ذب جوان��ان ب��ه مس��اجد و نم��از جم��اعت و ش��رکت در س��ایر برنامه ه��ای .فرهنگی مساجد شیوه ها و عواملی وجود دارد که به برخی از آن ها اشاره می شود

الف( مسجد مسجد و ویژگی ه��ای آن می توان��د عام��ل ج��ذابی ب��ه منظ��ور گ��رایش نوجوان��ان و

این ویژگی ها و خصوصیات عبارتند از:.جوانان به آن باشد

.فضای مناسCCب و ظCCاهر خCCوب آن )احCCداث و زیباسCCازی مسCCاجد و1نمازخانه ها(

،مسئوالن ذیربط در عصر کنونی باید در احداث مساجد تا حد زیادی مداخل��ه کنند بای��د حس��اب... امکانات و فضای س��بز آن و، نقشۀS مورد نظر،انتخاب محل احداث

احداث مسجد در کوچ��ه و پس کوچه ه��ا و ب��ا مس��احت؛شده و از روی اصول باشد بدون دیگر امکانات سوت و کور است و رغبتی در دل جوان��ان و ناآش��نایان ب��ه،کم

مسجد و نمازخانه باید احساسات و خاطره های زیب��ا و ب��ه.مسجد ایجاد نخواهد کرد ل��ذا بای��د ت��دابیری.یادماندنی را برای همه به وی��ژه نوجوان��ان و جوان��ان ت��داعی کند

زیب��ا و دوس��ت، مس��جد را مح��ل آرامش بخش،اتخاذ شود ک��ه نوجوان��ان و جوان��ان اس��تفاده از.داش��تنی بدانن��د ت��ا ب��ا انگ��یزه و عالقمن��دی بیش��تر ب��ه آن روی آورند

ظرافت های خاص معماری زیبای سنتی ایرانی-اسالمی در فض��ای درونی و ب��یرونی مساجد با توجه به روحیه زیباپسند جوانان می تواند احساسات و خاطرات خوش��ایند را در نوجوانان و جوانان زنده کند و این خود عاملی ب�رای ج�ذب جوان��ان ب�ه س��وی

جوان زیبایی را می پسندد و با توجه به فطرت پاک خ��ود ب��ه س��وی.مسجد می باشد زیب���ایی مس���اجد و توج���ه ب���ه روح، یکی از ض���رورت ها.آن گ���رایش پی���دا می کند

، این حس زیب��ا اگ��ر در روح مس��جد دی��ده ش��ود.زیباش��ناختی در معم��اری آن است.جوانان از آن استقبال می کنند

ام��ا ب��ه لح��اظ،گاهی دی��ده ش��ده مس��جدی ک��ه ح��تی ش��کل و بن��ای ق��دیمی دارد خصوص��ا جوان��ان ق��رار، م��ورد اس��تقبال عم��وم،موقعیت جغرافیایی مناس��ب است

.گرفته است

. نظافت و پاکیزگی مسجد2 تمیزی و پاک بودن از جمله عواملی به شمار می رود که باعث گرویدن جوانان به

نظ�افت، ل�ذا مس�ئوالن مس�جد بای�د در خص��وص غب�ارروبی،مسجد و نماز می شود نظ��افت. شس��تن فرش ه��ا و عطرافش��انی اق��دام کنند،منظم روزان��ه ی��ا هفتگی

آب گ��رم، مایع ض��دعفونی کنن��ده، ایجاد امکانات بهداشتی نظیر صابون،دستشویی در زمس��تان ها و شستش��وی م��رتب و منظم محی��ط دستش��ویی ها و ب��ه ک��ار ب��ردن

.خوشبوکننده های مناسب از ضروریات مساجد است بوی بدی است ک�ه ب��ه،یکی از عوامل گریز جوانان و نوجوانان از محیط های نماز

که این امر ب��ه ظ��اهر، به خود می گردد،مرور زمان فرشها و موکت های محل نماز. باعث دوری جوانان از این محیط ها می گردد، اما مهم برای جوانان،ساده

قب��ل از ورود ب��ه مس��جد در کن��ار،استفاده از پاشویه و یا ایجاد فرهنگ شس��تن پا . می تواند به از بین بردن این مانع کمک کند،شستن منظم فرش های محل نماز

. وسایل صوتی، گرمازا و سرمازا3 سرد یا گرم ب��ودن بیش،مسائل ناخوشایندی مثل نامناسب بودن صدای بلندگوها

ذه��نی، تنظیم نامناسب نور در مس��جد و دیگ��ر ع��واملی از این قبیل،از حد مسجد باعث ایجاد س��ابقه ش��ده و موجب��ات،منفی در اذهان افرادی که به مسجد می روند

رفع این مش��کل م��دیریت مدبران��ه ه��یئت.نارضایتی و گریز جوانان از مسجد است.امنای مسجد و افراد اداره کننده امورات و مناسبت های مسجد را می طلبد

در واقع با یک برنامه ریزی منظم در روش��ن و خ��اموش ک��ردن وس��ایل گرم��ازا و در دوری جوان��ان از مس��جد را ک��اهش،سرمازا می توان اثرات مخرب این دستگا ها

.داد ، ک��ه تهی��ه وس��ایل ام��روزی و کارآمد،این باور باید در مدیران مساجد ایجاد ش��ود

نماز خواندن و یا انجام فعالیت ه��ای. امری الزم و ضروری است،حتی با هزینه زیاد با لرزیدن از سرما و یا عرق ریختن از گرما به شکل ص��حیحی انج��ام،دیگر مساجد

زیرا تحمل کمتری نسبت،نمی شود و می تواند باعث دوری نوجوانان و جوانان شود .به این موضوعات دارند

ضمن اینکه م��ا ش��اهد هس��تیم در مس��اجدی ک��ه در من��اطق س��نی نش��ین اح��داث ، برای جذب جوانان به مساجد خ��ود، که غالبا در مناطق گرمسیر می باشد،می شود

به گونه ای که جوان در خانه خ��ود از،از بهترین وسایل خنک کننده استفاده می کنند چنین سیستم خنک کننده ای برخوردار نیست و این در مناطقی که گرمای ش��دید و

. می تواند عامل جذب جوانان و نوجوانان به مساجد شود،آزاردهنده دارد

.تصمیم گیری متمرکز4 مؤمنان و نمازگزاران و مسئوالن مربوط می توانند به منظ��ور تنظیم برنامه ه��ا در

ب��ا انتخ��اب تع��دادی از،امور مساجد و جلوگیری از پراکندگی و تعدد تصمیم گیری ها همچ��نین ریش س��فیدان ب��ا نظ��ارت،افراد جوان و متعهد و حتی المق��دور متخصص

امور مساجد را با صالبت و برنامه ریزی منس��جم،امام جماعت در قالب هیئت امنا.اداره کنند

جوانان و نوجوانان به دلیل اشتغال به تحصیل در مدرسه که خود از نظم و قانون ، به همین دلیل، به این امر )نظم( عادت و دقت الزم را دارند،خاصی تبعیت می کند

به هم ریخته گی برنامه ها و نا منظم بودن آنها می تواند انگیزۀS جوان را از آمدن ب��ه.مسجد کم کند

. ایجاد امکانات فرهنگی ورزشی5 مسئوالن و گردانندگان مساجد می توانند با تهیه و تخص��یص امکان��ات ف��رهنگی از

، س��رود، تش��کیل گروه ه��ای تواش��یح، س��الن مطالعه، ک��امپیوتر،قبی��ل: کتابخانه کالس ه��ای،هم خوانی قرآن و تشکیل جلسات آموزش قرآن در دوره ه��ای گون��اگون

. باعث جذب جوانان به مساجد شوند،تقویتی رایگان و کالس های آموزشی دیگر جوانان سرش��ار از نیازه��ای متن��وع و مختل��ف هس��تند و عالق��ه و کش��ش آنه��ا ب��ه مکان های مختل��ف ب��ه س��بب م��یزان ب��رآورده ش��دن این نیازه��ا در آن مک��ان خ��اص

با یک برنامه ریزی دقیق و کمک از خود جوانان و نوجوان��ان ب��رای کش��ف،می باشد می ت��وان ب��ا احتس��اب امکان��ات مس��جد در رف��ع آن نیازه��ا کوش��ش الزم،این نیازها

.صورت داد که این می تواند یکی از بهترین راه های جذب جوانان به مسجد باشد مس��جدی ب��ود ک��ه به��ترین و بزرگ ت��رین،یکی از مساجد شلوغ و مملو از جوان��ان

.باشگاه کاراته محله با بهترین اساتید در زیر زمین آن مسجد تشکیل می شد

. استفاده از افراد خوش صدا6 استفاده از قاریان قرآن و مؤذن های مسن و افراد بدصدا در بعضی از اوق��ات در

مس�ئوالن مس�جد در جهت ج�ذب.مساجد ب�اعث دف�ع جوان�ان از مس�اجد می ش�ود ج��ذاب و، قاریان و مداحان خوش صدا،نوجوانان و جوانان به مسجد باید از مؤذنان

.جوان استفاده نمایند ج��ذابیت الزم را داش��ته و،ب��رخی از اذان ه��ا ک�ه از ص��دا و س��یما پخش می ش��ود 

این امر برکسی پوشیده نیست که در ص��در،انسان را به گوش دادن آن وا می دارد ب��رای ش��هرهای مختل��ف اع��زاماسالم یکی از ویژگی های مبلغانی که رسول خ��دا

می فرمودند داشتن صوت زیبا بوده است و چه تعداد افرادی که ب�ه واس��طه ص�وت.زیبای قرآن جذب اسالم شده و دین اجدادی خود را به همین واسطه کنار گذاشتند ،در نتیج��ه قطع��ا این م��ورد می توان��د در ج��ذب جوان��ان ت��أثیر خ��وبی داش��ته باشد

موردی که پیامبر اعظم اسالم هم از این روش برای جذب مردم به اسالم اس��تفاده .می فرمودند

ب( هیئت امنای مسجد

، هم ب��ه لح��اظ معن��وی و هم ب��ه لح��اظ م��ادی،پیشبرد امور مس��جد و آب��ادانی آن آن��ان می توانن��د ب��ا،اشتراک مس��اعی و همت واالی اعض��ای ه��یئت امن��ا را می طلبد

از عه��دۀS این وظیف��ۀS ش��رعی و داوطلبان��ه ب��ه خ��وبی برآین��د و،همفکری و هم��دلی خصوصیات ضروری که می باید این افراد داشته؛ذخیره ای برای آخرت خود بردارند

به شرح ذیل است:،باشند. همکاری جدی1

اعضای هیئت امنای مسجد می باید در ادای وظ��ایف خ��ود ج��دیت داش��ته باش��ند و ب��ه. در غ��یر این ص��ورت اختالل در ام��ور مس��جد پیش می آید،مص��مم ح��رکت کنند

اگ��ر ف��ردی از اعض��ای ه��یئت امن��ا،همین دلیل ک��ه ک��ار ب��رای خ��دا انج��ام می ش��ود ولو اینکه س��الیان زی��ادی در این جم��ع،احساس کرد نمی تواند کار مثبتی انجام دهد

باید استعفاء داده و جای خود را به کسانی که توانمندی بیش��تری دارن��د،بوده است ضمن اینکه گاهی برای پیشبرد صحیح کار الزم است انس��ان از مواض��ع خ��ود.بدهد

.پایین آمده و همراه با جمع شود

. تقسیم کار2 عالق��ه و دیگ��ر، تخصص،به نظر می رسدکه امور مسجد می بای��د ب��ه تناس��ب سن

تقسیم شود تا فشار کار بر دوش ف��رد ی��ا اف��راد،عوامل شخصی اعضای هیئت امنا از طرف دیگر این اعضا می توانند از افراد غیر عضو که عالقه به ک��ار؛معینی نباشد

مراع��ات مجموع��ۀS ام��ور ی��اد ش��ده،دارند کمک بجویند تا در تسریع کار مؤثر باشند باعث بروز حرکتی منس��جم در ام��ور مس��اجد می ش��ود ک��ه ب��رای اف��راد مرتب��ط ب��ا

.مسجد و خصوصا جوانان دلپذیر خواهد بود

. عالقه به کار3 افرادی که در قالب عضو هیئت امنای مسجد ب��ه ک��ار مش��غول می ش��وند بای��د در برابر مسئولیت پذیرفت��ه ش��ده عالق��ه داش��ته باش��ند و از نیت غ��یر تق��رب الی الل��ه

در راه خ��دا س��ختی های.پرهیز کنند تا بتوانند بدون هیچ گونه دلسردی فع��الیت کنند زیادی ممکن است برای انس��ان پیش آی��د و گاه��ا انس��ان مجب��ور می ش��ود ک�اری را

ام��ا مس��ئولین مس��اجد بای��د بدانن��د ک��ه،انجام دهد که خالف میل باطنی ف��رد است وقتی قرار است برای خدا کار انجام شود باید مسائل ج��انبی و س��ختی های آن ن��یز

.پذیرفته شود

. تأمین بودجه4 پیشرفت و بهبود کیفیت فعالیت های مساجد تا حد زیادی بستگی به مسائل م��الی

اعضای گردانن�دۀS مس�اجد بای�د در این خص��وص فک�ر اساس�ی کنن��د و مخ�ارج؛دارد متفاوت مسجد را در نظ�ر بگیرن�د و ب�ه تناس�ب آن بودج�ۀS الزم را ج�ذب کنن��د و از

برق و گاز اکتفا نکنند و هزین��ۀS ج��ذب،طرفی به مخارج معمولی مسجد از قبیل آب جوانان را نیز به صورت مسئله ای مهم در نظر گیرن��د و در ردی��ف هزینه ه��ای خ��ود

بلکه،بگنجانند و از طرف دیگر به روش سنتی جمع آوری پول در مسجد اکتفا نکنند جمع آوری منظم ماهیان��ۀS وجوه��ات نق��دی از،با کمک گرفتن از افراد متمکن و خیر

در نظر گرفتن منابع درآمد از قبیل خرید مغازه و اجاره دادن،منازل و عرضۀS قبض. مشکالت مالی مسجد را رفع کنند، مشارکت های اقتصادی و غیره،آن

ضمن اینکه باید دقت شود این موضوع زیاد در مأل نباشد تا چهره مسجد و ه��یئت امنا را منفی جلوه دهد و این از آن نکاتی است که بای��د م��ورد توج��ه ق��رار گ��یرد و

.ممکن است به شکل مخفی و آرام مانعی از حضور جوانان در مسجد شود

. توجیه جوانان و نوجوانان5 بیان حرمت و احترام مسجد می تواند جنبۀS معنوی آن را تقویت کند و این ذه��نیت

این جلسات، محو کند،را که صرفا مسجد به مجلس ختم و امثال آن منحصر است به صورت رسمی و غیر رسمی و همچ��نین ب��ه ش��کل ف��ردی ی��ا جمعی می توان��د در

.موقع مناسبی انجام شود خود در توجیه جوان��ان کم��ک خواه��د،ضمن اینکه نداشتن سختگیری های بی مورد

.کرد

. اهتمام به مسئلۀ� نوجوانان و جوانان و احترام گذاشتن به عقیCCده6و شخصیت آنان

توجه کردن به جوانان و سرمایه گذاری ب��رای آنه��ا ن��یز از ام��ور مهمی اس��ت ک��ه گردان��دن مس��جد و.مسئوالن و گردانندگان مسجد باید به آن عن��ایت داش��ته باش��ند

یعنی به شکلی که گاهی اوق��ات مش��اهده،ادارۀS امور آن نباید به شکل سنتی باشد ح��رف زدن و غ��یره از، اکثر کودکان و نوجوانان را به دلی��ل ش��لوغ ک��ردن.می شود

باید توجه داش��ته باش��یم، یا نسبت به آنان بدرفتاری می شود،مسجد بیرون می کنند این نکت��ه بس��یار.که این نوع برخورد با آنها سابقۀS بدی در اذهانشان باقی می گذارد

،دیده شده است که با بی حرمتی به جوان و شخصیت او از مسجد رویگردان شده بلکه به دلیل نوع رفت��اری ک��ه ب��ا او ش��ده،نه تنها از حضور در مسجد امتناع می کند

،است به اسالم نگاه بدبینانه پیدا می کند و این معضلی است که در س��ال های اخ��یر.بسیار مشاهده می شود

چون جوان موجودی است عاطفی و زودرنج ک�ه اگ��ر ب��ا ص��داقت و اح�ترام ب��ا او این دوره از حی��ات در عم��ق روح او نف��وذ ک��رده و او را مج��ذوب،برخ��ورد نش��ود

بسیاری از.می کند و می تواند به تحولی شگرف در روحیه و اعتقادات او بی انجامد دست اندرکاران کانون های ف��رهنگی و م��ذهبی مس��اجد ب��دون توج��ه ب��ه روحی��ات و اقتضائات سنی جوانان به واکنش های تند و افراطی دست می زنند و چه بسا با ی��ک

.برخورد ناسنجیده و حتی آمرانه جوان را برای همیشه از مساجد دور می کنند

. استفاده از تخصص های گوناگون7 برای رفع مشکالت روزمرۀS مساجد و تقلیل هزینه های آن می توان از اف��رادی ک��ه

استفاده کرد و در مواق��ع ل��زوم از آن ه��ا کم��ک،در شغل های گوناگون مهارت دارند به کارگیری این تخصص ها هم در زمینۀS امور فنی و حرف��ه ای و اقتص��ادی و.گرفت

.هم در امور فرهنگی و غیر مادی خواهد بود

ج( امام جماعت امام جماعت در هر مس��جد ع��املی مهم در پیش��رفت و ت��رقی مس��جد ب��ه ش��مار

ت��أثیری ب��ه س��زا در تح��والت مثبت در،می رود و چنانچ��ه دارای ش��رایط الزم باشد این ص��فات از این ق��رار،جوانان و در نتیجه گرایش آنان ب��ه مس��اجد خواه��د داشت

است:. ثابت بودن1

از جمله ام�وری.... مؤمنان محل و نمازگزاران و،شناخت امام جماعت از مسجد خصوصیات و اوض��اع خ��اص ه��ر مح��ل و،است که در عملکرد وی نقشی مهم دارد

اهالی آن باعث می شود که وی تصمیم مقتضی اتخ��اذ کن��د و در راه اج�رای آن گ��ام.بردارد که ثابت بودن امام جماعت در مسجد محل این مسئله را عملی می سازد

. توانایی علمی2 تو�ا�ن��ای�ی و،از ع��و�ا�مل�ی ک��ه� می ت�و�ان��د� د�ر ج��ذ�اب�یت� ا�م��ام� جم��اعت� م��ؤ�ثر� با�شد�

چر�ا� که� م�مک�ن اس�ت� س�ؤ�ال�ی ا�ز ط�ر�ف� جو�ان�ان د�ر حی�ط�ۀS،ان�د�وخت�ه ه�ای عل�م�ی ا�وس�ت� تخ�ص�ص�ی ا�و مطر�ح� ش�و�د� تا ا�و با ا�س�تف�اد�ه� از م�علو�م�ات خو�د� د�ر زمی�ن�ه� های م�خت�ل�ف ا�ز

ط�بی�عت��ا� ق��د�رت. پاس��خ� ده�د�،جمل�ه� جامعه� ش�ن�اس�ی و روان� ش�نا�سی� جوا�نا�ن و غ��ی�ر�ه� به� خص�و�ص ج�وا�نان� می ش��و�د�،عل�می روحا�نی م�سج�د� ب�اعث� اط�می�ن�ان و� اعت�ماد� م�رد�م

و آن�ان ن�ی�ز ه�مو�اره� س�عی م�ی کن�ن�د� در م�و�اق�ع لز�وم با ا�و ارت�ب��اط� ب�ر�ق��را�ر س��ازن�د� و ب��ا اط�م�ین�ان� خاط�ر و� طی�ب� ن�فس� ب�ا وی معا�شر� ب�اش�ند� و ا�ز کم�االت و م�عل�و�مات� او ب�هره�

.من�د� ش�و�ند� نظم و انضباط3

امام جماعت ضرورت دارد که در کلیۀS کارهای مربوط به مس��جد نظم و انض��باط نم��از را اقام��ه کن��د و اوق��ات س��خنرانی و، به موقع به مسجد بیاید،را مراعات کند

ارشاد مردم را تنظیم و با توجه به حال حضار مط��الب خ��ود را بی��ان کن��د و از ذک��ر م��ا در زم��انی زن��دگی می ک��نیم ک��ه.مط��الب اض��افی و اطال��ۀS کالم خ��ودداری ورزد

به این معنا که زندگی با س��رعت و خالص��ه وار،معروف به عصر فست فوتی است به همین دلی��ل توج��ه ب��ه این، و مردم حوصله و صبر گذشته را ندارند،پیش می رود

.نکته می تواند نقش مؤثری در جذب جوانان و نوجوانان به مسجد داشته باشد

. برخورداری مسجد از امام جماعت خوش خلق420.: با دیگران با گشاده رویی مواجه شودرسول گرامی اسالم

.103، ص 2 الکافی، ج .20

21.: تبسم در برابر دیگران را حسنه دانسته اندامام باقر

.188، ص 2 الکافی، ج .21

کینه توزی.122.: خوش رویی کینه را می زدایدپیامبر اکرم

پایان دادن به دشمنی .223.: خوش رویی تو، آتش دشمنی را خاموش می کندامام علی

ایجاد الفت ومحبت.324.: خوش رویی و گشاده رویی آوردگاه محبت استامام باقر

قرب به خداوند.425.: خوش رویی آوردگاه نزدیکی به خدای عزو جل می باشدامام باقر

فرجام نیک .526.: عدم خوش رویی تو را از بهره دنیا و آخرت باز می داردپیامبر اکرم

عامل دیگری که می توان��د جوان��ان را ب��ه س��وی مس��جد ج��ذب ک��رده و ب��ه ت��رویج . ویژگیهای شخصیتی و رفت��اری ام��ام جم��اعت مس��جد است،فرهنگ نماز کمک کند

خلق و خوی نیکوی امام جماعت مسجد و مهارت اجتم�اعی او در برق�راری ارتب�اط اگر رفتار مناسب و حاکی از احترام مشاهده.با نمازگزاران فوق العاده مؤثر است

ام��ام جم��اعت ب��ه فرم��وده پی��امبر عزی��ز اس��الم. به نماز عالقمند می ش��وند،نمایند زمانی می تواند امین مردم باشد و اعتماد مردم را ب��ه خ��ود جلب کن��د و جوان��ان ب��ا

و آرامش در کنار او بنشینند و رازهای درونی خود را برایش بگش��ایند ک��ه دنی��ا زده بای��د از او، ک��ه اگ��ر چ��نین ش��د م��ردم ب��رای حف��ظ دین خ��ود.مداح س��الطین نباشد

ول .بگریزند Cا رسCل یCCدنیا قیCدخلوا فی الCا لم یCسل م الفقهاء أمناء الرلطان فCCإذا فعلCCوا ذلCCک CCاع السCCال اتبCCدنیا قCCولهم فی الCCا دخCCالله و م

(1/46)کافی:فاحذروهم على دینکم. شخص رسول گرامی اسالم یکی از ابزار های موفقیتش در جذب مردم به اس��الم

اخالقی که دوست و دش��من از آن ب��ه نیکی ی��اد می کنن��د و،اخالق نیکوی ایشان بود .این اخالق و سعه صدر باعث شده بود دشمنان را به زانو در آورد

(83)سوره بقره/ آیه و قولو للناس حسنا (11)سوره حجرات/ آیه و ال تنابزوا بااللقاب (1)سوره همزه/ آیه ویل لکل همزه لمزه

.104، ص 8 مستدرک الوسایل، ج .22.103، ص 2 الکافی، ج .23 همان..24.453، ص 2 الکافی، ج .25 . همان.26

پ��اکیزه س��خن گفتن، فرمودن��د: یکی از مص��ادیق خ��وش اخالقیام��ام ص��ادق27.است

. بیان ساده و شیوا5 باید حتی المقدور ساده و ش��یوا باش��د و از،مطالبی که امام جماعت بیان می کند

چرا که عمدۀS مخاطبان،تلفظ کلمات و جمالت عجیب و غریب و نا مأنوس بپرهیزد در غ��یر این ص��ورت ب��ا، کم سواد و ناآشنا به کلمات تخصصی هستند،وی بی سواد

خستگی و کسالت ب��ر آنه��ا ع��ارض،توجه به روحیۀS جوانان و کم ظرفیت بودن آنان.می شود

داشتن بیان زیبا و قشنگ و آشنایی با فنون سخنرانی می تواند کم��ک بس��زایی ب��ه.امام جماعت در جذب جوانان به مسجد کند

. ابتکار خالقیت6 برخی از امامان جماعت هنگام سخنرانی آموخته ه��ای علمی خ��ود را هم��ان گون��ه

در حالی که می توانند با ذکر مثال ه��ا و حکایت ه��ای، بیان می کنند،که فرا گرفته اند ش��وخ طبعی و داس��تان های ش��یرین را ب��ا رع��ایت، مطالب و کلمات قص��ار،تاریخی

.نکات روان شناسی جوانان به گونه ای زیبا و جذاب تر عرضه کنند استفاده از ابزار روز و تالش در ارائه مطالب در قالب جدید می تواند کمک خوبی

.برای جذب باشد

. احترام و تواضع7 ن��وعی،همیشه با احترام به دیگران و داش��تن ح��الت تواض��ع در مقاب��ل همنوع��ان

ح��ال اگ��ر تواض��ع و اح��ترام از،ارادت قلبی دیگران را در حق خ��ود ج��ذب می ک��نیم آن هم با جوانان که دارای قلبی پاک و جوی��ای محبت،جانب روحانی و رهبر معنوی

این روش. قطعا موفقیت های چشمگیری به دست خواهد آمد، صورت گیرد،هستند از جمله طرق تبلیغ عملی است که در تاریخ صدر اسالم خصوص��ا در وص��ف پی��امبر

امامان. نقل شده است و نتایج بسیار خوبی هم در بر داشته استگرانقدر اسالم نیز در برخورد با دیگران و خطاب قرار دادن آنها کمال اح��ترام را رع��ایتمعصوم

.می کردند بگونه ای که عالقه خود برای مناظره با امام را از خود نشان می دانند

.253 معانی األخبار، ص .27

. آراستگی ظاهری8 روحانی و رهبر معنوی در اجتماع باید در قالب الگو و نمونۀS خوبی ها مطرح ش��ود

محاس��ن، تم��یز باشد،بنابراین امام جماعت باید به بهترین وجه ممکن لب��اس بپوشد مواظب نظافت دهان و دندان و،مرتب داشته باشد و از عطر خوشبو استفاده کند

احیانا بوی بد دهان خ��ود باش��د و در مجم��وع مس��ئلۀS نظ��افت ظ��اهری را فرام��وش کوزه آبی که دهانه ب��زرگی داش��ت، رسول گرامی اسالم در پشت درب منزل.نکند

قرار داده بودند و هنگام خروج از م��نزل چه��ره مب��ارک را درون آن دی��ده و موه��ای ض��من اینک��ه بیش��ترین س��فارش ب��ه خری��د و،س��ر و محاس��ن را م��رتب می کردند

استعمال عطر را ما از بیانات حضرتش س��راغ داریم و هم��ه اینه��ا دلی��ل ب��ر اهمیت.نظافت و خوشبویی مبلغ دینی است

. توانایی جسمی9 در برگزاری نماز جماعت و سخنرانی ها الزم است مسائلی نظیر وقت دیگ��ران و ،کهولت سن حاضران مراعات شود حال اگر امام جماعت سن ب��االیی داش��ته باشد

ان��رژی ام��ام.طبیعتا نماز طوالنی می ش��ود و ممکن اس��ت مأموم��ان خس��ته ش��وند جماعت می تواند به مخاطبان انرژی دهد و کسالت و بیماری او ن��یز روح مس��جد را

.درگیر خواهد کرد

. درک موقعیت سنی نوجوانان و جوانان10 موقعیت سنی جوانان و نیازها و روحیات آنان در این سنین باید مورد توج��ه ق��رار

الزم نیست همیشه از آنان بخواهیم در کلیۀS مراسم ادعیه و زیارات شرکت و.گیرد نی��از، زیرا نوجوانان و جوانان در کناراین مسائل معن��وی،گریه و زاری را پیشه کنند

تحرک و ان��رژی. ورزش و آموختن دانش روز را دارند،به تفریحات سالم و بانشاط.زیاد از خصوصیات این دوران است و جوانان به تنوع بیشتری نیازمندند

یعنی ام��روزه ت��ا مش��خص،مخاطب شناسی در عرصه تبلیغ حرف اول را می زند چ�ه خصوص�یات و عالیقی،نشود مخاطبی که قرار است م�ورد خط�اب ق�رار گ�یرد

مخاطب در هر س��نی بای��د از چه��ار لح��اظ م��ورد توج��ه، کاری انجام نمی گیرد،دارد س��ن؛ مک��ان زن��دگی و فرهن��گ آنجا؛ تحص��یالت؛امام جماعت قرار بگ��یرد: جنس��یت

.مخاطب این،امام جماعتی موفق عمل می کند که به این نکات توج��ه الزم را داش��ته باشد

محت��وا و ش��یوه ارائ��ه محت��وا متناس��ب ب��ا مخ��اطب،نکات کمک می کند نوع برخورد. که این خود احتمال تأثیرگذاری را باال می برد،باشد

برخی از ویژگیهای دوران نوجوانی عبارتند از:

؛دوره انتقال از کودکی؛خیال پردازی و رویا در بیداری

؛سن جستجوی هویت؛افسردگی و هیجان؛دوره مسئله آفرینی؛دوستی های افراطی

؛توجه به جنس مخالف ؛پرخاشگری

؛لجبازی؛عیب جویی و سنت شکنی

؛رفتارهای متناقض و گرایش های متضاد؛شروع اجتماعی شدن

؛ابتکار فوق العاده و ذهن فعال .بی باکی

برخی از ویژگی های سن جوانی عبارتند از:؛ گرایشی(، فکری،کسب استقالل کامل )مالی

؛شکل دهی هویت؛ایجاد و تحکیم موقعیت شغلی

؛انتخاب همسر و سازش با ازدواج؛ایفای نقش پدر و مادری و پرورش فرزندان

برخی از تفاوت های روان شناختی زن و مرد عبارتند از: ؛ آقایان کلی نگر،خانم ها جزئی نگرند

؛آقایان بیشتر اهل احتیاط و خانم ها اهل اعتماد هستند؛خانم ها احساس مدارند و آقایان اندیشه محور

؛لزوم دقت در الفاظ درجمع بانوان و لزوم دقت در مفاهیم در جمع آقایان؛آستانه تحمل خانم ها باال و آقایان پایین است

در آقای��ان انگ��یزه س��ازی ابت��دایی مهم اس��ت ولی در خانم ه��ا انگ��یزه س��ازی؛میانی

؛در خانم ها اول تبشیر بعد انذار به عکس آقایان.اولویت خانم ها ماندگاری کالم است و اولویت آقایان رفتارسازی استبرخی از ویژگی های مشترک بین پسران و دختران عبارتند از:

؛انرژی زیاد

؛آمادگی باال برای شادی و خنده ؛بی عالقگی ابتدایی نسبت به روحانی

؛برخالف تصور پذیرش باال نسبت به قرآن و روایات دارند ؛دوست مداری شدید

؛نوگرائی شدید نسبت به مطالب .عالقه به جنس مخالف

ویژگی های پسرانویژگی های دخترانروزمرگی و شیطنتاهمیت دهی نسبت به آینده

میل جنسی تحریکاحساس و عواطف فوق العادهشده

گرایش به معنویت؛ به خصوصگرایش به ورزشمعنویت عاشقانه

میل به خود برتربینیمیل به خودنمائی و محبوبیتو قدرت

دوستی با نوجوانان و جوانان .11 امام جماعت مسجد می تواند با کنار گذاش��تن بعض��ی از مح��دودیت های ک��اذب ی��ا

به قدر معقول ب��ا آن��ان. آن ها را به خود نزدیک کند، بین خود و جوانان،غیر ضروری احوال آن ها را در حالت عادی و غیرعادی جویا شود و حتی المقدور در،صحبت کند

ض��من اینک��ه برگ�زاری اردوه��ای پ��ر.همنش��ینی ها و مجالس��ت ها هم��راه آن��ان باشد نشاط و همراه شدن امام جماعت با جوانان در این اردوها می توان�د ارتب�اط خ�وبی

.بین امام جماعت و جوانان فراهم آورد

رویکرد جوان گرایی در انتخاب امام جماعت مسجد .12 معموال جوانان از همسن و ساالن خود تأثیرپ��ذیری بیش��تری دارن��د ت��ا بزرگتره��ا و

در حال حاضر بیش��تر ائم��ۀS.این به دلیل نزدیکی جهان احساسی و عاطفی آنهاست هیج��ان و احساس��ی،جماعات مساجد افراد مسنی هستند که با دنیای پر از نشاط

هرچند افرادی هم وج��ود دارن��د ک��ه در ج��ذب جوان��ان،نوجوانان و جوانان بیگانه اند اما نیاز است که در می��ان امام��ان جم��اعت مس��اجد ب��ه ج��وان.توانایی زیادی دارند

جوان��ان ام��روزی چ��ون نمی توانن��د ب��ا ام��ام جم��اعت.گرایی هم توجه داشته باشیم رابطه برقرار کنند و ج��واب پرس��ش های خ��ود را از او بگیرن��د،بزرگتر از نظر سنی

.پس به ایجاد فاصله می اندیشند و از او می گریزند. » این پل راه نجات است و باید از آن بروی تا نجات یابی «13

وقتی مبلغ به مخاطب خود می گوید امام خود از روی همان پلی که برای دیگران  مخاطبین او شک می کنند که اگر این پل واقعا پل محکمی،توصیف کرده عبور نکند

است چرا خودت نمی روی؟ انبیاء و اولیاء کسانی بوده اند که ابتدا خ��ود از روی پ��ل

��غ. آن سوی پل که می رسیدند به مردم می گفتن��د: ش��ما ن��یز بیایید،رد می شدند مبل صالح به مردم می گوید که بیایید و مبلغ دروغین ب��ه م��ردم می گوی��د: بروی��د این راه

. به بهشت ختم می شود، راه نجات در آن است،خیلی خوب است

نداشتن تعصب بی مورد .14 ج�زمیت و تحمی�ل س��الیق شخص��ی ب�اعث س�رخوردگی ج�وان از م�ذهب،تعصب مبلغ قبل از تبلیغ و قبل از آنکه مطلب مورد نظر خود را به ذهن مخاطب.می گردد می بایست فضای ذهنی خ��ود را از پیش د اوری نس��بت ب��ه مخ��اطب خ��ویش،برساند

تلقی،پاک سازد و در این مرحله تصور شخص��یت ک��افر ی��ا من��افق از ط��رف مقابل.ناصحیحی می باشد

معنویت و علمیت امام جماعت  .15 کسی که در مقام تبلیغ کننده قرار می گیرد باید به نحوی عمل کند که مخ��اطب و

منزلت و پایگاه علمی و معنوی او را به عنوان مرجع و منبع م��ورد اتک��اء،یادگیرنده بدون فراهم کردن چنین شرایطی و بدون توجه به میزان اقت��دار.و اطمینان بپذیرد

امکان تأثیرگذاری بر مخاطب بسیار ض��عیف و، نه قدرت سیاسی و فیزیکی،معنوی امام جماعت خود باید عامل به دستورات معنوی دین و سرش��ار.ناپایدار خواهد بود

از معنویت باشد و این عاملی زیبا و کارآمد ب�رای ج�ذب جوان�ان ب�ه محی�ط مس�جد .خواهد بود

د( برنامه های فرهنگی مسجد سالیق و افک��ار قاطب��ه نوجوان��ان و جوان��انی ک��ه معم��وال حض��ور فع��الی در،ذوق

ب��ا توج��ه ب��ه ش��رکت تع��داد بیش��ماری از. مورد توجه ق��رار نمی گ��یرد،مسجد دارند سلیقه های آن��ان م��د، در اجرای برنامه ها، الزم است،نوجوانان و جوانان در مساجد

اما برنامه ریزی سنتی موجب شده است تا نظرات و خواس��ته های.نظر قرار گیرد این قشر نادی��ده انگاش��ته ش��ود ک��ه این ام��ر موجب��ات دلخ��وری و ن��اراحتی آن��ان را

.فراهم می سازد تبلیغی و دینی مساجد وجود دارن��د،مسائل و مشکالتی که در برنامه های فرهنگی

عبارتند از:،و باعث ایجاد فاصله بین جوانان و مسجد می شوند متنوع نبودن برنامه های مساجد و نیز روش های تبلیغ و ناآشنابودن گردانن��دگان.1

آن با شیوه های نوین جذب نوجوانان و جوانان به مسجد و در مقابل متنوع و ج��ذاب ،ب��ودن برنامه ه��ای مراک��ز و ام��اکن تف��ریحی اجتم��اعی نظ��یر: باش��گاه های ورزشی

بای��د اذع��ان داش��ت ک��ه برنامه ه��ای بعض��ی از.... م��اهواره و، ک��افی نت ها،کلوب ها. کسالت آور و خسته کننده است،مساجد اغلب یکنواخت

اعمال روش های خشک و مستبدانه در بعضی برنامه ها و آموزش ه��ای م��ذهبی.2 و به کارگیری شیوه های غلط تعلیمی و درخواس��ت اط��اعت کورکوران��ه و بی قی�د و شرط که موجب بی عالقگی و دلسردی از دین و مراکز دینی ب��ه خص��وص مس��اجد

.در میان نوجوانان و جوانان می شود زبانی و نیز ع��دم، نژادی، بومی، فرهنگی، ملحوظ نداشتن شاخص های مذهبی.3

به کارگیری اولویت های اصلی در برنامه های فرهنگی-تبلیغی موجب ش��ده اس��ت ت��ا تعدادی از برنامه ها و فعالیت های اجرایی برای نوجوانان و جوان��ان از نت��ایج مثبت و

.مطلوبی برخوردار نباشد کمتر مشاهده می ش��ود ک��ه در انج��ام برنامه ه��ای م��ذهبی و اس��المی از وج��ود.4

استفاده از اساتید دانش��گاهی.اندیشمند ان و صاحب نظران بزرگوار استفاده شود. موجب اقبال نوجوانان و جوانان به مساجد خواهد شد،و حوزوی مطلع

همراه با اجرای برنامه های عامه پسند و سنتی ک��ه، حاکم بودن افکار عام نگر.5.اینگونه برنامه ها بیشتر مورد پسند بزرگساالن و سالخوردگان است

، به ویژه س�خنرانی و خطاب��ه وع�اظ، طوالنی شدن برنامه های اجرایی مساجد.6.ائمه جماعات و مبلغین و نیز اقامه نماز و اجرای مراسم دعا و زیارت

مرتب و منعطف در مساجد موجب شده اس��ت ت��ا، خالء برنامه ریزی منسجم.7.اغلب مساجد ما دچار برنامه های یکنواخت و کسل کننده شوند

حاکم نبودن روحیه جوان گ��رایی و تفک��ر ج��وانی و در نظ��ر نگ��رفتن س��الیق و.8. در برنامه ریزی فعالیت ها توسط مدیریت مساجد،نظرات جوانان

منطبق نب��ودن برنامه ه��ای مس��اجد ب��ا نیازه��ای فک��ری و ف��رهنگی جوان��ان و.10.متناسب نبودن با شرایط زمان و مسائل مبتال به روز جامعه

لوازم و ابزار مناسب نرم افزاری م��درن و روز در مس��اجد، فقدان تجهیزات.11(... وسایل آموزشی و کمک آموزشی و،)رایانه می��ان م��دت و، فقدان برنامه های زمان بندی شده و تعریف شده کوتاه مدت.12

.بلند مدت در مساجد

پیشنهادات در رابطه با رفع کاستی ها و نواقصات مربوط به برنامCCهریزی های فرهنگی مساجد:

. استفاده از جوانان و نوجوانان.1

عالیق و سالیق نوجوان��ان و، در برنامه ریزی فرهنگی و دینی مساجد به نیازها.2.جوانان توجه شود

، انطب��اق محت��وای برنامه ه��ای ف��رهنگی مس��اجد ب��ا نیازه��ای فک��ری جوان��ان.3. و مسائل مبتال به روز جامعه،مقتضیات زمان

، ف��رهنگی، استفاده از تکنولوژی آموزشی روز در اج��رای برنامه ه��ای آموزشی.4. مساجد...دینی و

تش��کیل بان��ک اطالع��ات و مرک��ز اطالع رس��انی و گ��روه وی��ژه مطالع��اتی و.5.تحقیقاتی به منظور انجام پژوهش در مورد ارزیابی برنامه های فرهنگی مساجد

بهره گیری از وجود اساتید و صاحب نظ��ران مش��هور دانش��گاهی و ح��وزوی در.6.برنامه های فرهنگی و دینی مساجد

روش و، تنوع بخشیدن به محتوای برنامه های فرهنگی مساجد از نظر موضوع.7.اجرا استفاده از شیوه های نوین آموزش��ی در ارائ��ه و انتق��ال مف��اهیم و ارزش ه��ای.8

.دینی و مذهبی به نوجوانان و جوانان »اص��ل آس��ان گ��یری« و »اص��ل اعت��دال و میان��ه روی« در آم��وزش مس��ائل و.9

.مفاهیم دینی به نوجوانان و جوانان از سوی مربیان دینی و مبلغین رعایت گردد. تکراری و خسته کننده، پرهیز از اجرای برنامه های یکنواخت.10 ل��وازم و اب��زار ف��رهنگی روز دنی��ا از قبی��ل، تجه��یز مس��اجد ب��ه امکان��ات.11

.... وسایل آموزشی و، کامپیوتر، سالن مطالعه،کتابخانه های تخصصی طرح کردن مسائل و مشکالت نوجوانان و جوانان محل��ه و برنام��ه ری��زی در.12

.راستای رفع و حل مشکالت آنان. عدم یکسونگری در اجرای برنامه های فرهنگی مساجد.13 داشتن مدیریت زمان در برنامه های فرهنگی و دی�نی مس�اجد ب��ه ط��وری ک�ه.14

، همایش ها، کالس های آموزشی،سعی شود برنامه های اجرایی مساجد )سخنرانی ها ، روحی و روانی،( کوت��اه و متناس��ب ب��ا ظرفیت ه��ای جس��می...مراس��م دع��ا و

دل زدگی و،ویژگی های سنی و ذهنی مخاطبین طراحی و اجرا گ�ردد ت��ا از خس��تگی.در نتیجه گریز جوانان از برنامه های فرهنگی مساجد جلوگیری شود

مفی��د، برنامه های فرهنگی و دینی مس��اجد ب��رای نوجوان��ان و جوان��ان ج�ذاب.15 » زیستن دینی «.بوده و هنر و مهارت را به آنان بیاموزد

مشارکت دادن نوجوانان و جوانان در امر برنامه ریزی های فرهنگی و دینی و.16.اجرای برنامه ها در جذب جوانان به مسجد مؤثر است

بسیاری از جوانان به این خاطر از مس��اجد دوری می کنن��د ک��ه آن را همیش��ه.17 موعظ��ه و عب��ادت می دانن��د در حالیک��ه اس��الم نقش مس��جد را،مک��انی ب��رای گریه

تعلیم و ت��ربیت و ش��ادابی جامع��ه مع��رفی، مک��انی ب��رای آم��وزش،عالوه بر عبادت اگر این روحیه شادابی و طراوت همراه با حف��ظ حریم ه��ای اس��الم ب��ه.کرده است

اج��رای برنامه ه��ای. مکانی برای گرایش جوانان خواهد بود،مساجد برگردانده شود ، نیم�ه ش��عبان، آموزشی و ه��نری و برگ��زاری اعی��اد اس��المی مث��ل قرب��ان،فرهنگی

. روح نشاط را به جامعه برمی گرداند... و میالدیه های ائمه اطهار، غدیر،فطر. بررسی نیازهای روز جوانان و پاسخگویی به آنها در برنامه های مسجد.18

ه( خانواده یکی از عوامل مهم در راستای برداشتن فاص��له می��ان مس��جد و جوان��ان و ایج��اد

این وظیفه پدر و مادر است که کودک را از.حلقه عاطفی بین آن دو خانواده است همان ابتدای کودکی با مسجد و انجام فرایض دینی مثل نماز و روزه آشنا کنن��د ک��ه

در روای�ات آم��ده اس��ت فرزن�دان.در دین اسالم سفارش زیادی ب��ه آن ش��ده است خود را از کودکی به نماز و روزه عادت دهید تا تقید به فرایض در بزرگس��الی ب��رای

.آنان دشوار نگردد اگر پدر و مادر فرزند خ��ود را از ک��ودکی ب��ه حض��ور در مس��جد و خوان��دن نم��از و

این سنت پسندیده رفته رفته در ذهن کودک نقش بسته و با آن،عبادات عادت دهد مساجد نیز می توانند با برپایی برنامه های آموزشی و ه��نری اولین.مأنوس می گردد

.قدم را برای ایجاد این رابطه عاطفی بردارند در بحث خانواده نیز مانند مباحث مطرح ش�ده اگ�ر خ�انواده ب�ا ب��رخی از مب��احث ،روان شناسی رشد آشنا باشد متوجه می شود که با فرزندان خود در سنین مختلف

برخوردهای خاصی باید انجام گیرد و برای درگ��یر نم��ودن آنه��ا ب��ا مس��ائل تربی��تی و کودک��ان، برای مث��ال. روش های مخصوص به کار گرفته شود،اخالقی خصوصا نماز

در این زم��ان به��ترین راه،در سنین زیر چهار سال شدیدا از پدر و مادر تقلیدپذیرند تأثیرگذاری بر کودکان این است ک�ه پ��در و م��ادر اعم��ال دی��نی را در حض��ور ک�ودک

که در این صورت، تا او این اعمال را دیده و سعی کند آن را انجام دهد،انجام دهند باید والدین امکانات الزم را در اختی�ار ک�ودک ق�رار دهن��د و در همین زمین�ه و ب�رای ،عالقه مند کردن کودکان به مسجد باید خود والدین مقید به نماز در مس��جد باش��ند

.تا این عالقه مندی در کودک ایجاد گردد،اما زمانی که خانواده عالقۀS خاصی برای حضور در مسجد نداشته باشند مطمئن��ا

کار برای جذب نوجوان و جوانی که در این خانواده رشد پی��دا ک��رده س��خت خواه��د

بنابراین باید برای جذب جوانان و نوجوانان به مسجد از همان ابتدای زن��دگی و.بود سعی در جذب خانواده ها خصوص��ا خانواده ه��ای ج��وان ب��ه مس��جد،کودکی فرزندان

تا با حضور خانواده های جوان در مسجد با همۀS روش های ذکر شده و آموزش،شود آنها در چگونگی تربیت دی��نی فرزن��دان زمین��ۀS حض��ور نوجوان��ان و جوان��ان در آین��ده

بن��ابراین این موض��وع هم نقش بس��یار مهمی.نزدیک در مساجد را ف��راهم س��ازیم که این خود بابی جدید می طلبد که،دارد که خانواده ها هم مورد آموزش قرار گیرند

س��عی در،خانواده ها را چگونه به مسجد بیاوریم و با برنامه ه��ای ک��اربردی و ج��ذاب آموزش آنها در عرصه برخورد با همسر و چگونگی تربیت ص��حیح و دی��نی فرزن��دان

.داشته باشیم در بحث خانواده امام جماعت می تواند ب��ا درگ��یر نم��ودن خانواده ه��ا در مب��احث و

ی��ک پ��ل ارتب��اطی خ��وبی بین خ��انواده و،همچنین آم��وزش خانواده ه��ا در این رابطه. تا به این واسطه جوانان و نوجوانان را جذب مسجد کنند،مسجد ایجاد کند

و( مدرسه الزم است م��دارس ی��ک عالق��ه واقعی و ب��اطنی ب��رای حض��ور مس��تمر و،امروزه

م��دارس، در این راس��تا.ارتباط نزدیک دانش آموزان ب��ا مس��اجد در آن��ان ایج��اد کنند هرچن�د س��اخت و توس��عه نمازخانه ه�ا.نباید فقط به س��اختن نمازخانه ه�ا اکتف�ا کنند

ام��ا،اقدامی مثبت و ارزنده برای رسیدن به ارزش ها و مقدسات واالی دی��نی است الزم است هم��ۀS تالش دس��ت.هیچگاه جای مساجد و اثرات سازندۀS آن را نمی گیرد

مدرسه و جامع��ه،اندرکاران تعلیم و تربیت بر این باشد که پیوندی واقعی بین خانه فرهن��گ. البته این پیوند باید مستمر باشد نه مقطعی.)این مثلث تربیتی( ایجاد کنند

آگاهان��ه و،انس گرفتن با مس��جد و در رأس آن نم��از ب��ه عن��وان ی��ک ح��رکت ارادی مدرسه و جامعه به عن��وان،مستمر باید از آغاز دوران کودکی در نظام تربیتی خانه

مدرسه محل آموزش و ی��ادگیری اس��ت و.یک اصل مهم تربیتی مد نظر قرار بگیرد در این محیط آموزش�ی ک�ه،غالبا دبیران موفق الگوی دانش آموزان قرار می گیرند

ب��ا برنام��ه ری��زی و،دانش آموزان آم��ادگی دری��افت آموزش ه��ای گون��اگون را دارند مخاطب شناسی دقیق می توان شرکت در مس��جد و مکان ه��ای م��ذهبی را آم��وزش

پیوند خوب امام جم��اعت مس��جد مح��ل ب��ا مدرس��ه و حض��ور، در این مورد هم،داد می توان��د عام��ل خ��وبی ب��رای، اردویی مدرسه،منظم ایشان در برنامه های فرهنگی

.جذب نوجوانان و جوانان به مسجد باشد حضور روحانیت در م��دارس و داش��تن ارتب��اط ص��میمی و،آنچه تجربه نشان داده

دوستانه با دانش آموزان توانسته در جذب جوانان ب��ه مس��ائل م��ذهبی نقش خ��وبی

ضمن اینکه غالب افرادی که در دورۀS دبیرستان عالقه مند به تحص��یل در،ایفا نماید از شروع این فرایند با ارتباط دوستانه با یک روحانی در،حوزه علوم دینی می شوند

بنابراین یکی از مهم ترین عوامل عملی جذب جوانان به مسجد.مدرسه یاد می کنند ج��وان و خالق در م��دارس، باس��واد، حضور روح��انی پرنش��اط،و محیط های مذهبی

.می باشد

ز( سایر عوامل پیوند دهنده میان مسجد و جوانان. ترجمه و توضیح دعاها و اذکار1

به منظور رفع بعضی شبهات و ابهامات که از س��وی نوجوان��ان و جوان��ان مط��رح می شود مثل اینکه چرا یک سری عبارات را به زبان عربی می خ�وانیم در ح�الی ک�ه

ترجم��ۀS،نمی دانیم مخاطب ما کیست؟ حتی المق��دور س��عی ک��نیم ب��ه هم��راه دعاها تا ارتباط بین خوانن��دۀS دع��ا و مخ��اطب،آن ها را نیز به زبان ساده و روان بیان کنیم

. یعنی خداوند را محکم تر کنیم،او

. استفاده از هنر 2 بدون شک بیان قصه های لطی��ف و خ�اطرات زیب�ا و ب�ه یادمان��دنی درب��اره نم�از و

ره��بران و،اهمیت آن در زن��دگی در ب��ه تص��ویر کش��یدن نگ��رش و رفت��ار پیش��وایان الگوهای »ه��نر نم��ایش« و اس��تفاده بهین��ه از محب��وب در ارتب��اط ب��ا نم��از می توان��د تأثیرات بسیار مؤثر در گرایش نوجوانان و جوانان به مسجد و توسعه فرهن��گ نم��از

»صدا و سیما« نقش اص�لی را می توان�د ایف�ا نمای�د و نکت�ه ای ک�ه در.داشته باشد توج��ه ب��ه ویژگی ه��ای، پخش و ارائه این گونه برنامه ها باید رعایت شود، تولید،تهیه

. ذهنی و شرایط فرهنگی-اجتماعی مخاطبان است،سنی

. الگو و همانندسازی 3 الزم اس��ت، در روند توسعه فرهن��گ نم��از و ایج��اد پیون��د بین مخ��اطب و مس��جد

الگوهای واالی نم��ازگزاران واقعی ب��ه اف��راد جامع��ه مع��رفی ش��وند ت��ا نوجوان��ان و )اس��تفاده از روش الگ��ویی(.جوانان با بینش روشنی به الگوگ��یری از آنه��ا بپردازند

افرادی که عالقه به نماز ندارند و یا نمازگریز هستند ن��یز ب��ه خ��اطر وج��ود نداش��تن الگوهای مناسب و عدم اهتمام والدین به این موضوع با اف��راد بی نم��از و نم��ازگریز

بنابراین وال��دین،همانندسازی نموده و آنها را الگوی شخصیتی خویش قرار داده اند هم خ��ود ب��ه عن��وان الگ��وی مناس��ب ب��رای،و مربیان باید از نخستین دوران کودکی

کودکان و نوجوانان بوده و هم افراد دیگری را که اهل نماز هس�تند ب�ه عن��وان الگ��و

معرفی نمایند و بالطبع نوجوانان و جوانان هرچه از الگوهای مناس��ب ت��ر و واالت��ری. کمتر دچار آسیب نمازگریزی می شوند،بهره مند شوند

. به کارگیری روش محبت4 از نیکوترین و اساسی ترین روش های تربیت دینی جامعه و عامل اساسی توسعه

ب��ا توج��ه ب��ه سرش��ت آدمی و تأثیرپ��ذیری انس��ان از ن��رمی و.فرهن��گ نم��از است نیک�وترین راه و رس�م، و انزجار فط�رت آدمی از تن�دی و خش�ونت گ�رایی،دوستی

تربیت مذهبی کودکان و نوجوانان و همچنان عامل مؤثر در ترویج فرهنگ نماز آن��ان. به کارگیری روش محبت است،و ایجاد حلقه بین اقشار جوان و مسجد

. بیان ویژگیهای اخالقی نمازگزاران5 یکی دیگر از روشهای ترغیب نوجوانان و جوان��ان ب��ه نم��از و تش��ویق آن��ان ب��رای حضور در مساجد »ترسیم چهره ای زیبا و جذاب از نمازگزاران و بی��ان ویژگی ه��ای اخالقی و رفتاری انسان های مسجدی« است تا دیگران ب��ا دی��دن جلوه ه�ای رفت�اری

.آنان در عرصه های مختلف به نماز و مسجد گرایش پیدا کنند

. بیان اهمیت و موقعیت واالی مسجد6 اهمیت مس��جد و تف��اوت فعالیت ه��ای انج��ام ش��ده در مس��اجد و مکان ه��ای دیگ��ر

.می تواند عامل جذب خوبی باشد

. بیان رمز و راز نماز و آثار و فوایCCد آن و آشCCنا کCCردن جوانCCان بCCا7 فلسفه اعمال عبادی یکی دیگر از روشهای جCCذب نوجوانCCان و جوانCCان

به مسجد و ترویج فرهنگ نماز می باشد.. انعکاس فعالیت ها8

( تا...فعالیت های مسجد باید در بین مردم منعکس شود )از طریق صدا و سیما و از آن مطل��ع ش��وند این اطالع و آگ��اهی از فعالیت ه��ای گون��اگون ب��اعث تش��ویق و

.دلگرمی مردم می شود و سامان و نظم امور مسجد را نمایان می سازد

. مساجد گره گشای مشکالت جوانان9 اگر مردم به ویژه نوجوانان و جوانان بدانند که ب��رخی از مشکالتش��ان در مس��جد

مثال اگ��ر کالس ه��ای رف��ع اش��کال و، طبیعتا ب��ه مس��جد روی می آورند،رفع می شود یا ب��ا تش��کیل ص��ندوق های،تدریس خصوصی به شکل آسان در مسجد تشکیل شود

آنان با امید به آینده و ب��ا،قرض الحسنه بخشی از نیازهای مالی جوانان تأمین گردد حس اینکه مأمنی برای حل مشکالت خود دارند به مس��جد خوش��بین ش��ده و ب��ه آن

.روی می آورند. خادمین و هیئت امنای مساجد10

باز نشسته و بی سواد،اکثر خدام و اعضای هیئت امنای مساجد از افراد کهنسال و این گونه افراد روحیۀS برخورد با تمام طبقات اجتماع را ندارند،یا کم سواد هستند

،و از آنج��ا ک��ه خس��تگی روحی و پ��یری در اعص��اب و روان انس��ان ت��أثیر می گ��ذارد شایستگی الزم را برای ادارۀS مساجد ندارن��د و ب��اعث گری��ز نوجوان��ان و جوان��ان از

تحص��یل ک��رده و آگ��اه، پس بای��د خادم��ان مس��جد از اف��راد ج��وان.مسجد می شوند الزم��ۀS ج��ذب این اف��راد ن��یز ت��أمین مس��ائل.باشند تا اشکاالت ی��اد ش��ده پیش نیاید

. امنیتی و رفاهی آنها است،اقتصادی متأسفانه برخورد بعضی از نمازگزاران با نوجوان��ان و جوان��ان در مس��جد ب��ه.11

چ��را، متنفر می س��ازد،گونه ای است که آن ها را از هر چه مسجد و مسجدی است که طریقۀS برخورد با نوجوان��ان و جوان��ان را نمی دانن��د در ح��الی ک��ه ب��ا اس��تفاده از

می ت��وان در ج��ذب،شیوه هایی مثل مس��ئولیت دادن و مراع��ات شخص��یت جوان��ان.ایشان به مساجد مؤثر عمل نمود

بسته بودن مساجد در مواقع به غیر از برگزاری نم��از جم��اعت و ای��ام خ��اص.12 می توان��د پیام��دهای منفی داش��ته... م��اه مح��رم و ص��فر و،مثل ماه مبارک رمضان

، ب���ا هم���اهنگی ارگان ه���ا و ادارات رس���یدگی کنن���ده ب���ه ام���ورات مس���اجد.باشد دستورالعملی برای مساجد تدوین و ارسال گ�ردد ت��ا مس�اجد ب��ه عن��وان ی��ک مک��ان

در طول روز باز ب��وده و پ��ذیرای... سیاسی و، آموزشی، فرهنگی، اجتماعی،عبادی این امر می تواند ب��ه ت��داوم و اس��تمرار پیون��د.نوجوانان و جوانان و مسافرین باشد

.جوان و مسجد منتهی گردد س��وگواری و ای��ام، معموال در فرهن��گ م��ا ب��رای برگ��زاری مراس��م ع��زاداری.13

بیشتر اهمیت داده می شود تا برگزاری جشن ها و مراس��ماتشهادت ائمه اطهار ب��ا توج�ه ب�ه روحی��ه نش��اط.شاد و سرور به مناسبت میالدیه ه��ای بزرگ�واران دی�نی

هیجان و تحرک نوجوانان و جوانان اگ�ر در مس�اجد برنامه ه��ای میالدیه ه��ا در،طالب این ام��ر،طول سال به ص��ورت م��رتب و منظم و باش��کوه و عظمت برگ��زار گ��ردد

می تواند در گرایش نوجوانان و جوانان به مساجد مؤثر شود که متأسفانه تاکنون از.این موضوع غفلت شده است

از نظر سخت افزاری مس��اجد تقریب��ا م��ا مش��کل ن��داریم ام��ا از لح��اظ ن��رم.14 معم��وال مس��اجد زیب��ا در کش��ور م��ا س��اخته.افزاری مساجد مشکل اساس��ی داریم

.می شود اما متأسفانه غافل از اینکه برنام��ه ری��زی ف��رهنگی ب��رای مس��اجد ن��داریم آموزش��ی، دی��نی، علمی، اجتم��اعی، سیاسی، عبادی،باتوجه به کارکردهای فرهنگی

مساجد لزوم برنامه ریزی فرهنگی برای مساجد از سوی مسئوالن ف��رهنگی و...و نهادهای ذیربط از ضرورت خاصی برخوردار است که این امر می توان��د در گ��رایش

.جوانان به مساجد تأثیر بسزائی داشته باشد از مساجد فعال در روز جهانی مساجد تقدیر شود و از آنه��ا حم��ایت ش��ود ت��ا.15

ب��ا تش��کیل.یک رقابتی بین مساجد فعال در جذب جوان��ان ب��ه مس��اجد ایج��اد گ��ردد شوراهای محلی و واگذار کردن بعضی از موضوعاتی ک��ه ق��رار اس��ت م��ردم در آن

ارتباط بین مردم به ویژه جوانان، به مساجد،خصوص با مساجد ارتباط برقرار کنند.با مسجد تقویت می یابد

. نظم16 معلوم باشد چه ساعتی در مسجد باز و چه ساعتی بسته.مسجد باید منظم باشد

می شود تا مردم سرگردان و بالتکلیف نباشند و زمان ب��از و بس��ته ب�ودن مس��جد در در همه برنامه های مسجد بای��د نظم.تابلو اعالنات جلوی مسجد اطالع رسانی گردد

.باشد

. برنامه ریزی17 برای هر یک از.مسجد برای هر سلیقه و جمعیتی باید برنامه مناسب داشته باشد

ب��رای آنه��ا. باید برنامه خاص��ی داشت... جوانان و، دانشجویان، بزرگساالن،کودکان کتابخان��ه و ب��رای، برای آنه��ا ک��ه اه��ل کت��اب هس��تند،که اهل دعا هستند برنامه دعا

. برنامه ریزی شود،جوانان آنچه مناسب سلیقه جوانان است

. عدم مزاحمت18 متأسفانه بعض��ی از مس��اجد.مسجد نباید برای همسایه هایش مزاحمت ایجاد کند

خانه کنار مسجد را نمی خرد ب��رای،به شکلی است که اگر کسی بخواهد خانه بخرد ش��ب برنام��ه از آن پخش12اینکه بلندگو را روی پشت بام گذاشته اند و تا ساعت

مگر مستمعین روی پشت ب��ام هس��تند ک��ه این ک��ار الزم باش��د؟ م��ا فق��ط.می شود بلن�د ک��ردن.موقع اذان می توانیم صدای اذان را ب��ا بلن��دگو ب��ه هم�ه ش��هر برس��انیم

ب�د ب�ودن، عدم وجود پارکین�گ ب�رای مس�جد،صدای بلندگو برای برنامه های مختلف. از عوامل ایجاد مزاحمت برای مردم است...وضعیت فاضالب مسجد و

. خوش رفتاری19 خادم و همه باید با احترام با نوجوانان و جوانان برخورد، هیئت امنا،امام جماعت

اگ��ر او را بگیرن��د و ب��ه، اگر بچه ای به صف اول جماعت آم��د اش��کالی ن��دارد.کنند . بچه ها را می شود با اح��ترام جابج��ا ک��رد. دیگر مسجد نمی آید،صف دیگر پرت کنند

باعث فرار بعضی از م��ردم از،متأسفانه خشونت در برخوردها و عدم رعایت آداب.مساجد شده است

ره آورد مسجد را برای مؤمنان چنین بیان می کند: امام علی پرهیزگ��ار و اه��ل یقین ک��ه انس��ان را در، به دست آوردن دوستانی خداشناس.1

.طی مدارج کمال انسانی یاری کنند ، به��ره من��د ش��دن از دانش��ی ک��ه م��وجب تق��ویت مب��انی علمی و عملی توحید.2

. شود... مسائل مستحدثه و،اخالق برخ��ورداری از نش��انۀS محکمی ب��ر آی��ات الهی ک��ه الگ��وی آن در وج��ود ام��ام.3

.جماعت و نمازگزاران تجلی یافته است رحمتی از خداوند طلب کرده و در انتظار تحق��ق آن ب��وده اس��ت و ب��ه برک��ات.4

.تجمع مؤمنان در مسجد به آن دست می یابد موعظه ای دلنشین و اثرگذار از عالم ربانی و انسان متقی شنیده و به موجب.5

آن از ارتکاب عمل یا سخن زشتی دست شسته و به گن��اه گفت��اری ی��ا عملی آل��وده.نمی شود

پند و اندرز هدایت گری شنیده و یک درجه از نردب��ان ه��دایت ب��االتر رفت��ه و ب��ا.6.حکمت و برهان جدیدی در علم توحید آشنا می شود

از ترس اینک��ه اعتب��ار و آب��روی او در جم��ع مؤمن��ان نم��ازگزار کاس��تی نیاب��د و.7. گناهی را ترک می کند،منزلت و شأن او کاسته نشود

حیا و آزرم ناشی از اینکه ممکن اس��ت ب��رخی نم��ازگزاران در کوچ��ه و محل��ه .8 . موجب شده تا از عمل ناپسندی دست بشوید،اعمال او را ببینند

هر یک از این هشت اثر حضور در مسجد برای اص��ناف و طبق��ات م��ردم از زن و کارس��از و راهگش��ا س��ت و نقش عظیم و م��أموریت وس��یع م��دیران را بی��ان،م��رد

این مهم زمانی به نتیجه مطلوب خواهد رس��ید ک��ه مس��جد از جاذب��ه ک��افی.می کند برخوردار باش��د و هم��ه طبق��ات م��ردم ب��ه وی��ژه نس��ل ج��وان ک��ه از ص��فای قلب و معنویت بیشتری برخوردارند و به فرموده امام خمینی؟ره؟ جوانان نزدیک ترن��د ب��ه

.( حضور چشم گیری در آن داشته باشند21/45ملکوت،) صحیفه نور: منابع و مآخذ

قرآن کریم.

جل��د(، نش��ر گوی��ه، ته��ران: چ��اپ اول،3موظف رستمی، محمدعلی، آیین مسجد ).1382بهار

.1387 قرائتی، تقی، آیین امامت مسجد، نشر مؤسسه مسجد، قم، چاپ اول، موظف رستمی، محمدعلی، تجارب مبلغین در خصوص ج��ذب نوج��وان و ج��وان ب��ه

.1387مسجد، انتشارات دارالمعارف، قم: چاپ اول بهار، ب��ه کوش��ش جمعی از کارشناس��ان، ت��رویج و توس��عة فرهن��گ نم��از، انتش��ارات گنج

.1385معرفت، قم، چاپ اول، دکتر میرزایی مقدم، داود، مبلغان دینی و مخاطب شناسی، انتشارات دارالمعارف،

.1387قم: چاپ اول، بهار www.tebyan.netسایت فرهنگی و اطالع رسانی تبیان.

س��ایت مرک��ز ملی پاس��خگویی ب��ه س��واالت دی��نی )وابس��ته ب��ه پژوهش��گاه و عل��ومwww.pasokhgoo.irفرهنگ اسالمی دفتر تبلیغات اسالمی.(

مشاهدات و گفتگوهای نویسنده مقاله از تعدادی مساجد و با گردانندگان آن.دژبانی، علی، مقاله.

قرائتی، محسن، یكصد و چهارده نكته درباره نماز، ناشر، چاپ و نشر و طرح اقامه.1370نماز،

.1370نماز نشانه حكومت صالحان مجموعه مقاالت، مشهد، ستاد اقامه نماز، .1372، ناشر، طرح اقامه نماز، 7قرائتی، محسن، پرتوی از اسرار نماز، چاپ

.1372نماز گنجینه ذكر و راز، تهران، موسسه فرهنگی قدر والیت، .1357رجالی، تهرانی، نماز در نهج البالغه، قم انتشارات دارالصادقین،

قائمی، علی، اقامه نماز در دوران كودكی و نوجوانی، انتشارات س��تاد اقام��ه نم��از،1375.

.1375نوبهار، رحیم، مسجد نمونه، چاپ دوم، تهران، ستاد اقامه نماز، .1376نماز راهی به سوی كامیابی مجموعه سخنرانی و میزگرد، ستاد اقامه نماز،

رفسنجانی، هاشمی، جایگاه نماز در حك��ومت، مجموع��ه س��خنرانی و مق��االت نم��از.1376راهی به سوی كامیابی، ناشر: ستاد اقامه نماز،

.1376علیقلی، محمدمهدی، محراب عشق، قم، ستاد اقامه نماز، .1377شیرازی، علی، راز و نیاز عارفانه، قم، نشر خرم،

ابوالقاسمی، محمدجواد، امام و مأموم در جلوگاه حض��ور، ته��ران، نش��ر ی��اس كبود،1378.

رهبری، حسین، مسجد نهاد عبادت و ستاد والیت، تهران سازمان چ��اپ و انش��ارات. 1380وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی،

.1380مجموعه سخنرانی نماز، حكومت، تربیت، جلد دوم، ستاد اقامه نماز، موسوی راد الهیجی، نماز از دیدگاه ق��رآن و ح��دیث، قم، دف��تر انتش��ارات اس��المی،

1380..1385ولی ابر قویی، روح اله، قم، انتشارات رواق دانش

،7قرائتی، محسن اولین سرمایه داران دنیا - مجله رشد مدیریت مدرس��ه، ش��ماره . 1386، 4-7دوره پنجم -صص

دلبری، سید محمد، آسیب های تعلیم و ت�ربیت دی��نی از نگ��اه ش�هید بهش�تی - مجل��ه.1387، 4-13 صص 4، شماره 20رشد آموزش معارف اسالمی، دوره

حدیث پیرامون نم��از و مس��جد، چ��اپ س��وم - مؤسس��ه500جعفری، حسین علی، www.pasokhgoo.ir. 1388فرهنگی انتشاراتی ستاد اقامه نماز،

www.irib.ir. 1388روش جذب جوانان به مساجد چیست، www.ido.ir. 1388جوانان و مسجد،

.1388انص����اری راد، علی اكب����ر، راه�كاره����ای ج����ذب ج����وانان ب����ه مساج����د، www.andishegom.com

www.taghribnews.ir. 1388شیوه ها و عوامل جذب جوانان به مساجد، www.sobheomid.ir. 1388جوان و جاذبه های مسجد، نقل از روزنامه ایران،

ایجاد شبکه های اجتماعی فرصتی برای استفاده از ظرفیت های مساجد

28سید سجاد میرغضنفری

چکیده هویت ه��ا اغلب در ط��ول. ه��ویت بخش��ی است،یکی از مس��ائل مهم در جوامع

،فرآیند گروهی حاصل می شوند و آنچ�ه می توان�د این فرآین�د گ�روهی را ش��کل دهد مسجد نیز یک رسانه جمعی است که برای رسیدن به کارکرده��ای.رسانه ها هستند

نی��از ب��ه ابزاره�ای متن��وع و مناس��بی دارد ک��ه یکی از آنه��ا،خود ورساندن پیام خ�ود .شبکه سازی است که یک نیاز ضروری است

شبکه دربردارن�ده مجم�وعه ای از کنش�گران ی�ا گره ه�ا هم�راه ب�ا مجم�وعه ای از پیوندها با گونه های خاص از رابطه )مث�ل دوس��تی( اس�ت ک�ه آنه�ا را ب�ه هم وص�ل

.می کند باید توجه داش��ت ک��ه ش��بکه های اجتم��اعی ن��ه ک��امال منظم ان��د و ن��ه ک��امال ، کامال منظم شده اند و با ایجاد ش��بکه، بلکه همراه با کمی تصادفی بودن،تصادفی

.اتصال انفصال یافته ها ممکن می شود توسط، نتایج حاصل از تحقیق نشان می دهد بحث اعظمی از کارکردهای مساجد

سایر سازمان ها در حال انجام است و با توج��ه ب��ه ق��درت و انس��جام آنه��ا ب��ه نظ��ر می رسد استفاده از کارکردهای مساجد و در بلندمدت س��پردن کارکرده�ای مس��اجد

.به خودشان نیازمند همکاری تنگاتنگ مساجد با این سازمان ها ونهادها می باشد در زمینه شبکه سازی نیز پنج عنوان اصلی به منظور ایجاد شبکه ای منسجم بی��ان

محتوای ارتباط و الگوی ارتب��اط( ب��ه،شد که سه عنوان آن )افراد مرتبط با یکدیگر تفصیل بیان شد و تبیین گشت و تبیین دو عنوان باقیمانده )ارتباط الگ��و ب��ا رفت��ار و ارتباط الگو با سایر عوامل اجتماعی( نیازمن�د پژوهش�ی مس�تقل و ب�ا تخصص�ی در

.حوزه جامعه شناسی می باشد

کلیدواژه: شبکه سازی.، رسانه جمعی، هویت،مسجد

الف ( کلیات پژوهش

مقدمه . کارشناسی ارشد مدیریت ازدانشگاه امام صادق.28

جایگ�اه علم و. نخس�تین نه�اد عب�ادی-سیاس��ی در جامع�ه اس��المی است،مس�جد مفسران و پایگاه تبلیغاتی اس��الم اس��ت، علما، جایگاه قضاوت، محل عبادت،دانش

.که قداست و حرمت واالیی دارد فرق اساسی بین نهاد و سازمان آن است ک��ه نهاده��ا در رون��د تح��والت جامع��ه و

ب��ه، مقام ی��ا دولت در پی��دایش آن دخ��الت ندارند،کارکرد آن به وجود می آیند و فرد عب��ارت دیگ��ر نهاده��ای اجتم��اعی از پیش طرح ری��زی ش��ده نیس��تند در ح��الی ک��ه

، م���دیران، معتم���دین،س���ازمان ها ی���ا نظام ه���ای اداری و آموزش���ی را مس���ئولین ، )گلشن فوم��نی. طرح ریزی کرده و سازمان می دهند... دولت ها و ،سرمایه گذاران

1379 :11) ره��بر کب��یر. م��وج می زند،در میان کالم بزرگان نیز پ��رداختن ب��ه اهمیت این نه��اد

مساجد را سنگر خواندند و از مردم خواستند به حفظ این س��نگرها،انقالب اسالمی همچنین ایشان پیرامون مدیریت مساجد نیز می فرماین��د: »اس��تقامت ه��ر.بپردازند

گوین��ده ها بای��د مس��تقیم...مسجدی و اهل هر مسجد به عهده ام��ام مس��جد اس��ت ائمه جماعات باید مستقیم باشند ت��ا بتوانن��د مس��تقیم.باشند تا بتوانند مستقیم کنند

(۹:۴۷۹ ج ،1385 ، « ) امام خمینی.کنند دیگران را .مقام معظم رهبری نیز در سخنان خود مکررا بر اهمیت مساجد تأکید فرموده اند

ایشان در سخنانی می فرماین��د: »من باره��ا گفته ام ک��ه ب��ا همه این وس��ایل ارتب��اط جمعى که وجود دارد -البته روحانیت باید از همه این وسایل ارتباط جمعى اس��تفاده

از این��ترنت و تکنولوژی ه��اى جدی��د ارتباط��اتى بای��د هم��ۀS روح��انیت ب��راى دین؛کند همچنانى که از رادیو و تلویزی��ون و بقی��ۀS چیزه��ا اس��تفاده مى کن��د- در؛استفاده کند

ده��ان ب��ه ده��ان و نفس، نشستن روبه روى مردم، جلسه مذهبى، مسجد،عین حال ی��ک نقش بى ب��دیل دارد و هیچ چ��یزى ج��اى این را،ب��ه نفس ب��ا م��ردم ح��رف زدن

طالب و، بیانات در دی��دار علما، « )امام خامنه ای.نمى گیرد و این هم مال شماست ، دی م���اه19اقش���ار مختل���ف م���ردم ش���هر مق���دس قم ب���ه مناس���بت س���الروز

19/10/1375) حمالت فرهنگی زیادی به نظام مقدس اسالمی شده است ک��ه،در سال های اخیر

حاصل آن هدف قرار دادن اس��الم ن��اب محم��دی؟ص؟ و در نتیج��ه تالش ب��رای ج��دا داش��تن، آنچ��ه در این می��ان ح��ائز اهمیت است.کردن مردم ای��ران از اس��الم است

به��ترین.سنگری مناسب برای در امان ماندن از س��یل این تهاجم��ات مختل��ف است(12:148 ج،1385، )امام خمینی.سنگر به فرموده امام راحل؟ره؟ مساجد است

مساجد با داشتن قابلیت ه�ا و کارکرده�ای مختل�ف می توان�د ب�ه پایگ�اهی مناس�ب ب��رای تب��دیل این.برای مقابله با جبهه دشمن و تربیت نیروهای خ��ودی تب��دیل ش��ود

س��ازماندهی و بس��یج، برنامه ری��زی،پایگاه به خط مقدم مستحکم مقابله با دشمن .نیروها جایگاه ویژه ای دارد

هویت ه��ا اغلب در ط��ول. ه��ویت بخش��ی است،یکی از مس��ائل مهم در جوامع ،فرآیند گروهی حاصل می شوند و آنچ�ه می توان�د این فرآین�د گ�روهی را ش��کل دهد

تعاریف متعددی از رسانه وجود دارد اما آنچه وج��ه مش��ترک اک��ثر.هستند29رسانه ها حال اگر این پیام ب��رای تع��داد. ابزار ارتباط بودن برای رساندن پیام است،آنهاست

با توجه به تعریف بیان ش��ده.زیادی از افراد ارسال شود به آن رسانه جمعی گویند ح��ال این رس��انه جمعی ب��رای. است30می توان گفت مسجد نیز ی��ک رس��انه جمعی

نیاز ب��ه ابزاره��ای متن��وع و مناس��بی،رسیدن به کارکردهای خود ورساندن پیام خود دارد که یکی از آنها و حتی می توان گفت مهم ت��رین آنه��ا ش��بکه س��ازی اس��ت زی��را

کارکرد اجتماعی آنهاست و مهم ت��رین ک��ارکرد اجتم��اعی،مهم ترین کارکرد رسانه ها(17: 1389 ، )بروگمن )میرزایی(. بسیج توده ها و جذب افکار عمومی است،نیز

در حالی که بسیاری از دولتمردان با دیدۀS تردید و حتی تهدید مهلک ب��ه ش��بکه های شبکه های اجتم��اعی نقش اص��الح، در بسیاری از کشورهای دنیا،اجتماعی می نگرند

( خوش��بختانه16:�� 1391 ، )میرمحمدص��ادقی.کنن��ده اجتم��اعی ب��ر عه��ده دارند مسئولین حوزه مسجد با نگاهی فرصت محور به این ابزار ارتباطی می نگرند و نیاز

31 .به شبکه سازی مساجد را حتی در سخنان ایشان نیز می توان یافت نهادهای دولتی ایران به اهمیت و قدرت اثرگ��ذاری ش��بکه های اجتم��اعی پی ب��رده اند و بودجه ای نیز برای ایجاد شبکه های اجتماعی )مجازی( فارسی زبان اختص��اص

این مهم.داده اند اما تنها ایجاد شبکه های اجتم��اعی ب��ه معن��ای م��وفقیت آن نیست درون یک شبکه اجتماعی چه،است که بدانیم عالوه بر مسائل تکنیکی و زیرساختی

(16: 1391 ، )میرمحمدصادقی.می گذرد شبکه سازی مساجد به معنای استفاده از ظرفیت ه��ای بالفع��ل و شناس��ایی و ب��ه

هم��انطور ک��ه در بیانی��ۀS.ک��ارگیری ظرفیت ه��ای ب��القوه موج��ود در مس��اجد است »این ویژگی ه��ا،مأموریت مرکز رس��یدگی ب��ه ام��ور مس��اجد ن��یز آورده ش��ده است

در این.بیانگر ضرورت وجود نظام اجتماعی است ک��ه ب��ر ش��بکه هایی بن��ا می ش��ود29. Media.

.(4: 1387 ،آن )شجاعی زند مخاطبان و قالب پیام و ابزار و شیوه ارائه، سازنده پیام، چهار عنصر رسانه که در مساجد نیز بروز و ظهور دارند عبارتند از: پیام.30 کاربران با مسائلی مربوط به عب��ادت آش��نا ش��وند و، قرار است در این شبکه اجتماعی.حال پیگیری شبکه اجتماعی مسجد هستیم در گفت وگو با خبرگزاری بین المللی قرآن )ایکنا( بیان ک��رد: “هم اکن��ون در، حجت االسالم والمسلمین اکبری مدیر پایگاه حوزه نت.31

ب��ه نظ��ر... مش��ابه این موض��وعات را می ت��وان در ش��بکه های اجتم��اعی جس��تجو ک��رد . آموزش و یاد بگیرند،این رفتارها را تمرین .http://iqnaمی رس��د ه��ر آنچ��ه ک��ه می ت��وان در فض��ای حقیقی پیگ��یری ک��رد هم��ان را می ت��وان در فض��ای مج��ازی ادام��ه داد” )

ir/fa/News/1353548).حجت االسالم حمیدرضا ارباب سلیمانی دبیر ستاد عالی کانون های فرهنگی و هنری مساجد کشور نیز در .http://www. mehrnews ). از “ایج����اد ی����ک ش����بکه هماهن����گ بین مس����اجد” خ����بر داد،مص����احبه ب����ا خ����برگزاری مهرcom/detail/News/2207609).

شبکه ها باید امکان تصمیم سازی و تصمیم گیری در عرصه های مختلف اجتماعی به ویژه در عرصه فرهنگی وجود داش��ته باش��د ت��ا مس��اجد بتوانن��د ک��ارکرد ارتب��اطی و

.رسانه ای خود را به خوبی انجام دهند« ما نیز. یک نیاز ضروری است، شبکه سازی مساجد،با توجه به مطالب بیان شده

در این تحقیق به دنبال تبیین نظری شبکه اجتماعی مساجد به عنوان ابزار ارتباطی اما آنچ��ه نبای��د. مسئولین و افراد مرتبط با مساجد هستیم، سازمان ها،میان نهادها

توجه به جایگاه ویژه مساجد و کارکرده��ای آن و همچ��نین اطالع،مغفول واقع شود ع��دم توج��ه ب��ه این دو.کامل از مباحث علمی و فنی مرتبط با ش��بکه س��ازی است

می توان��د ض��ررهای ج��بران ناپ��ذیری را،موضوع و صرفا استفاده از فناوری موج��ود وارد کند که متأسفانه امروزه شاهد این آسیب های وارد ش��ده از طری��ق ش��بکه های

می ت��وان گفت محق��ق در این پ��ژوهش.اجتماعی موجود )حقیقی و مجازی( هستیمبه دنبال یافتن پاسخ سؤاالت ذیل می باشد:

. مساجد چه کارکردها و ظرفیت هایی دارند؟1. شبکه اجتماعی چیست و جه ویژگی هایی دارد؟2 . شCCCبکه سCCCازی چیسCCCت؟ ایجCCCاد یCCCک شCCCبکه منسCCCجم چCCCه3

نیازمندی هایی دارد؟

ب( پیشینه موضوع

مبانی نظریمسجد

تعریف مسجد کلمه »مسجد« اسم مکانی است که از فعل »سجد« می باشد و به معنای مکانی

مانند خانه ای که ب��ه خ��اطر س��جده ب��رای خ��دا،است که سجده در آن انجام میشود ( قرآن نیز بر پایه عرف به مک��انی ک��ه ب��ه اس��م2:�� 1386 ، )الویری.ساخته میشود

هرچند که از تمام اه��داف عالی��ه،مسجد ساخته میشود این عنوان را اطالق می کند ،مسجد تهی بوده و حتی نم��از خوان��دن در آن ممن��وع و ح�تی تخ��ریب آن الزم باشد

)ب��اقی.مانند مسجد ضرار که قرآن با همین عبارت )مسجد ضرار( از آن ی��اد میکند( 147: 1381،و همکاران

ارکان مسجد نیز مدیریت دارای ساختار ساده ای بودند و پیامبرمساجد در زمان پیامبر اکرم

همچنین این نه��اد در زم��ان پیغم��بر.این نهاد را با کمک نمازگزاران بر عهده داشتند ، سیاس��ی- حکوم��تی، علمی-ف��رهنگی،دارای کارکرده��ای مختلفی از جمل��ه عب��ادی

پایگاه فرماندهی و بسیج نیروه��ای نظ��امی و اطالع رس��انی ب��ود.،قضاوت و داوری کارکردهای مختلف دیگ��ری،( که با گذشت زمان149-138:�� 1386 ،)جوان آراسته

برای مساجد در نظ��ر گرفت��ه ش��د و نهاده��ا و س��ازمان های مختلفی در دل مس��اجد شکل گرفتند تا اینکه ساختار فعلی مس��اجد ب��ه وج��ود آم��د و ب��رخی از کارکرده��ای

.مساجد به نهادهای ایجاد شده محول شد که در ادامه به آنها پرداخته خواهد شد در یک تصویر کلی و به صورت س��اختاری می ت��وان گفت آنچ��ه در این تحقی��ق ب��ا

مساجد برساخته ش��ده در جامع��ه ای��ران،عنوان مسجد مورد بررسی قرار می گیرد نه��اد بس��یج و، مساجد امروزی از نهاد مسجد )ام��ام جم��اعت و ه��یئت امن��ا(.است

ک��انون ف��رهنگی ه��نری مس��اجد تش��کیل ش��ده ان��د و ب��ا کن��ارهم ق��رار گ��رفتن این همچنین افراد مختلفی نیز در خود مساجد. مسجد ایجاد می شود،بخش های مختلف

مشغول به فعالیت هستند که مهم ترین آنها نم��ازگزاران هس��تند و در کن��ار آنه��ا ن��یز . موذن و مربیان تربیتی اشاره نمود،می توان به خادم

مطالعات موجود تحقیقاتی ب��ه ص��ورت جداگان��ه ص��ورت،دررابطه با مساجد و مبحث شبکه سازی

در،گرفته و در این میان کتب و یا مقاالتی نیز وجود دارند که مطالبی هرچند ان��دک از میان این تحقیقات می توان به کتاب دکتر.ارتباط با موضوع مقاله بیان نموده اند

کت��اب دک��تر،(1391رسول عباسی با عنوان »الگوی م��دیریت اث��ربخش مس��جد« ) ،(1389فریبا شایگان با عنوان »تبیین جامعه شناختی مشارکت مردم در مس��اجد )

کتاب حجت االسالم و المسلمین علی رضایی با عنوان »جایگاه مس��اجد در فرهن��گ کتاب واین بیکر که توسط دکتر سید مهدی الوانی و محمد رضا،(1382اسالمی« )

ربیعی ترجمه شده با عنوان »مدیریت و سرمایه اجتماعی« و کت��اب ی��رون ب��رگمن که توسط خلیل میرزایی ترجمه شده با عنوان »درآمدی ب��ر ش��بکه های اجتم��اعی«

همچنین مقاالت ارزشمندی مانند مقاله دکتر عابدی جعفری و همکاران.اشاره کرد با عنوان »طراحی مدل مطلوب کارکرد و مدیریت مساجد به عن��وان ی��ک س��ازمان

مقاله خ��انم لیال ش��جاعی ب��ا عن��وان »کارکرده��ای ن��وین،(1384داوطلبانه مذهبی ) مقال��ه آق��ای حس��ین نقی زاده ب��ا عن��وان،(1390مسجد در محله های شهر تهران )

مقاله آق��ای محم��د مه��دی فج��ری ب��ا عن��وان،(1386»بررسی کارکردهای مسجد ) مقاله آقای محم��د مه��دی نجفی ب��ا عن��وان،(1388»آشنایی با کارکردهای مسجد ) مقال��ه دک��تر محم��د هادی،(1384 س��اله کش��ور )20»مساجد در افق چش��م ان��داز

؛همایون با عنوان »تجزیه و تحلیل سیستمی فرآیند پرورش منابع انسانی در مسجد مقال��ه،(1386مطالعه م��وردی: عل��ل پوی��ایی و حی��ات مس��جد ص��نعتگران مش��هد )

محم��د مص��طفی حس��ینی ب��ا عن��وان »م��دیریت در ش��بکه های اجتم��اعی« و مقال��ه دکترحمید ضیایی پرور با عنوان »جنگ نرم سایبری در فضای شبکه های اجتم��اعی« و پایان نامه آقای امیر حسین بنایی با عنوان »ط��راحی س��اختار نظام من��د مطل��وببرای مساجد جمهوری اسالمی ایران با بهره گیری از الگ��وی س��ازمان یادگیرن��ده« )

( و همچنین پایان نامه نویسنده با عن��وان » ط��راحی م��دل ارزی��ابی عملک��رد1390 .نهادهای فرهنگی- مذهبی )مورد مطالعه: مسجد(« اشاره نمود

و »مس��اجد« ن��یز هیچ پژوهش��ی ص��ورت32در مورد ارتباط می��ان »شبکه س��ازی« نگرفته و تنها می توان ب��ه س��خنرانی ها و ی��ا مص��احبه های انج��ام ش��ده پ��یرامون این

.مطلب اشاره نمود

اسناد باال دستیسند چشم انداز حاص��ل جلس��ه کمیس��یون تخصص��ی، س��اله مس��اجد کش��ور20سند چش��م ان��داز

س��اله در س��ومین هم��ایش بین المللی گرامیداش��ت هفت��ه20مساجد و چشم ان��داز در این سند به بی��ان ویژگی ه��ای مطل��وب مس��اجد پرداخت��ه ش��ده.مساجد می باشد

چند بند آن که ناظر به بعد شبکه سازی مساجد می باشند عبارتند از:.است رشد یافت��ه و دارای س��اختاری متناس��ب و کارآم��د در عرص��ه های م��أموریت و توانمن��د در ج��ذب و جلب اقش��ار مختل��ف م��ردم و م��ؤثر در عرص��ه نش��ر و

.گسترش اسالم ناب محمدی دارای حض��ور م��ؤثر در عرص��ه تص��میم س��ازی و تص��میم گیری ه��ای ف��رهنگی

.کشور برخوردار از دانش پیشرفته کارشناسان و صاحب نظران عرصه های مرتبط با

.فعالیت ها و رسالت مساجد توانمند در فراخوانی مؤثر مردمی و بسیج افکار عم�ومی در راس��تای اه�داف

.انقالب اسالمی ایران

32. Networking.

روزآمد و بهره گیری از فناوری ه��ای ن��وین و،برخوردار از توانایی های مطلوب . رسالت و انجام وظایف،کارآمد در راستای مأموریت

برخوردار از ظرفیت های باال در امور فرهنگی و مذهبی به عنوان محور محله .و شهر

برخوردار از ظرفیت تعاون در ح�ل معض�الت اجتم�اعی و خ�دمت رس�انی ب�ه .اقشار مختلف

، اجتماعی،حاضر در متن زندگی مردم و مرتبط و مؤثر در کلیه امور فرهنگی از طریق برقراری پیوند مستحکم و ارائ��ه آموزه ه��ای... اقتصادی و ،سیاسی

.(99-96: 84 ، دانشگاه و محیط پیرامون )نجفی،دینی و در تعامل با مدرسه

سخنان امام خمینیمسجد مرکز انقالب و تداوم آن

این مس��اجد ب��ود ک��ه این،مس��جد محلی اس��ت ک��ه از آن بای��د ام��ور اداره بش��ود این مراکز حساسی است که ملت باید ب��ه آن،پیروزی را برای ملت ما درست کرد

دیگ��ر، این طور نباشد که خیال کنیم حاال دیگر م��ا پ��یروز ش��دیم،توجه داشته باشند ، )ام��ام خمی��نی.مسجد می خواهیم چه کنیم؟ پیروزی م��ا ب��رای اداره مس��جد است

(۱۵: ۱۳ ج ،1385محوریت مسجد در جنبش ها و حرکت های اسالمی

مسجد در اسالم و در ص�در اس�الم همیش�ه مرک�ز جنبش و حرکت ه�ای اس�المی از مس��جد ح��رکت ق��وای، از مسجد تبلیغات اسالمی شروع می ش��ده است...بوده

.اسالمی برای سرکوبی کفار و وارد ک��ردن آنه��ا در ]زی��ر[ ب��یرق اس��الم ب��وده است و بای��د پ��یروی از پیغم��بر اس��الم،شما که از اهالی مسجد و علمای مساجد هستید

اصحاب آن سرور کنید و مساجد را ب��رای تبلی��غ اس��الم و ح��رکت اس��المیت و قط��ع )ام��ام.ای��ادی ش��رک و کف��ر و تأیی��د مستض��عفین در مقاب��ل مس��تکبرین ق��رار دهید

( ۶۵: ۷ ج ،1385 ،خمینی ه��رکس اس��لحه ای. جم��ع ش��وند،باید تمام اسلحه هایی که در دست م��ردم است

و بعد، باید به مسجد محله خود ببرد و به امام جماعت مسجد تحویل بدهد،پیدا کرد(۱۳۱: ۶ ج ،1385 ، ) امام خمینی.این اسلحه ها از مساجد به کمیته آورده می شود

نقش و اهمیت اجتماع در مسجد اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوائدی،مساجد باید مجتمع بشود از جوان ها

دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتی ک��ه اس��الم ب��رای م��ا دس��تور داده و ف��راهم ک��رده

این ط��ور، چه گرفتاری ه��ا را ح��ل می کند، چه مسائل سیاسی را حل می کند،است )ام��ام.بی حال نب��ودیم ک��ه مس��اجدمان مرک��ز بش��ود ب��رای چن��د پ��یرزن و پ��یرمرد

(۳۲۵: ۱۳ ج ،1385 ،خمینی . اجتماعاتت���ان را حف���ظ کنید. اجتم���اع بای���د باشد،نم���از را در جم���اعت بخوانید(۳۹۴ - ۳۹۳: ۱۲ ج ،1385 ، )امام خمینی.مساجدتان را محکم نگه دارید

ارتش ه��ا راه، در صدر اسالم از همین مس��جدها جیش ها،مسجد مرکز تبلیغ است هر وقت یک گرفت��اری را ط��رح، مرکز تبلیغ احکام سیاسی-اسالمی بوده،می افتاده

این گرفت��اری را،می کردند صدا می کردند: الص��لوه م��ع الجماع��ه اجتم��اع می کردند . مس��جد مرک��ز اجتم��اع سیاس��ی است، ص��حبت ها را می کردند،ط��رح می کردند

اجتماعات خود را هرچه بیش��تر در مس��اجد و محاف��ل و فض��اهای ب��از عم��ومی برپ��ا(۱۷ - ۱۶: ۱۰ ج ،1385 ، )امام خمینی.نمایید

ترس دشمن از مسجد . ترس از فانتوم ه��ا نداش��ته باش��ید،اگر این مسجد و مرکز ستاد اسالم قوی باشد آن روز باید ترس داشته باش��ید ک��ه.ترس از آمریکا و شوروی و اینها نداشته باشید

(۲۱: ۱۳ ج ،1385 ، ) امام خمینی. پشت کنید به مساجد،شما پشت بکنید به اسالم ش��ما بای��د.این ی��ک توطئ��ه اس��ت ک��ه می خواهن��د مس��جدها را کم کم خ��الی کنند

هوشیار باشید که مسجدهایتان و محراب هایتان و منبرهایتان را حفظ کنید و بیش��تر ،1385 ، ) امام خمینی. مسجدها را محکم نگه دارید و پرجمعیت کنید. ...از سابق

(۱۹: ۱۳ج

دام ظله( )سخنان مقام معظم رهبریمسجد منشأ حرکت های اسالمی

بلک��ه در نق��اط، نه فقط در زمان ما و نه فقط در کشور عزیز اسالمی ما،مسجد منشأ آث��ار ب��زرگ و نهض��ت ها و حرکت ه��ای اس��المی،مختلف عالم و در طول تاریخ

. ... مثال قیام مردم کشورهای شمال آفریقا که مسلمان هستند .بزرگی شده است . ک��ه ب��ه پ��یروزی هم رس��ید و کش��ورها اس��تقالل پی��دا کردند،از مساجد ش��روع شد

آن روزی رو به شکست رفت و دوباره ملت ها استقالل،انقالب در این کشورها هم خودشان را از دست دادند که رابطۀS خ��ود را ب��ا مس��اجد و ب��ا دین و ایم��ان مس��اجد

.قطع کردند و همچ��نین در زم��ان حک��ومت ب��ا در زمان نبى مکرم اس��الم،در صدر اسالم هم . مسجد مرکز همۀS تصمیم گیری هاى مهم و کارهاى بزرگ بود،برکت امیرالمؤمنین

طالب و اقشار مختل��ف م��ردم ش��هر مق��دس، بیانات در دیدار علما،)امام خامنه ای(19/10/1375 ، دی ماه19قم به مناسبت سالروز

مساجد کانون حرکت های انقالبی مس��اجد همیش��ه پایگ��اه دین داری و ح��رکت،در همه مراح��ل این ت��اریخ پرافتخ��ار

ش��ما خودت��ان یادت��ان اس��ت ک��ه انقالب از مس��اجد.مردم در جهت دین ب��وده است چ��ه- امروز هم در هنگامی که حرکت و بس��یج م��ردم مط��رح می ش��ود ؛شروع شد

)ام��ام. این ب��رکت مس��اجد است؛ ب��از مس��اجد کانونند- سیاس��ی و چ��ه نظ��امی ائم��ه جماع��ات و وع��اظ نق��اط، سخنرانی در دیدار با جمعی از روح��انیون،خامنه ای

(14/12/1370 ،مختلف کشور در آستانه ماه مبارک رمضانبسیج در مساجد بهترین جایی که، نیروی مقاومت بسیج. مساجد را رها نکنید.خودسازی باید بکنید

ب��ا ام��ام جم��اعت. منته��ا مس��اجد را مس��جد نگ��ه دارید. همین مس��اجد است،دارد برادران�ه ص�میمی، با عبادت کنندگان مسجد و با مؤمنی�نی ک�ه در مس�جدند،مسجد ، جوان��ان و زن و م��رد محله، جاذب��ه درس��ت کنی��د ت��ا بچه ها، ب��رای مس�جد...باشید

پایگ��اه بس��یار مهمی، مسجد.مجذوب مسجدی شوند که شما در آن هستید و بیایند(16/06/1371، پیام به اجالس نماز، )امام خامنه ای.است

کارکردهای مسجد مس��جد مى توان��د جایگ��اه امن و ص��فا،در دانشگاه ها و دیگر مراکز انس��انى انب��وه

در آن، غمگسارى و راهنمایی و همدلى را در کنار اقامۀS نماز، و امام جماعت،باشد مج���امع دانش��جوئى و.مهب���ط رحمت و ه��دایت الهى ب��ه نم��ازگزاران هدی���ه کند

ج��ذاب ت��رین مرک��ز تجم��ع خ��ود را مس��جد دانش��گاه و،دانش آموزى در آن ص��ورت ب��ه م��دیران. پایگاه فع��الیت جوان��ان خواه��د شد،مدرسه خواهند یافت و پایگاه تقوا

آموزش و پرورش و علوم یادآورى مى کنم که سهم مسجد سازی و مسجد پ��ردازی در ردی��ف اول و بیش از س��هم دیگ��ر،بای��د در اعتب��ارات فعالیت ه��اى ف��وق برنامه

طالب و، بیان��ات در دی��دار علما، )ام��ام خ��امنه ای.بخش ه��ای این سرفص��ل باشد ، دی م���اه19اقش���ار مختل���ف م���ردم ش���هر مق���دس قم ب���ه مناس���بت س���الروز

19/10/1375) همک��اری و پیون��د تعری��ف ش��ده و،می��ان مس��جد و مراک��ز آموزش��ی در ه��ر محل

چه نیکوس��ت ک��ه دانش آم��وزان برجس��ته و ممت��از در ه��ر.شایسته ای برقرار گردد

. تش��ویق ش��وند، در مسجد و در برابر چشم مردم و از س��وی ام��ام جم��اعت،محل(18/07/1389 ، پیام به نوزدهمین اجالس سراسری نماز،)امام خامنه ای

مأموریت مرکز رسیدگی به امور مساجد بیانیة طبق آنچه در بیانیۀS مأموریت مرکز رسیدگی به امور مساجد آم��ده اس��ت یکی از

در توض��یح این وظیف��ه. شبکه سازی بی��ان ش��ده است،مهم ترین وظایف این مرکز آمده اس��ت: »این ویژگی ه��ا بی��انگر ض��رورت وج��ود نظ��ام اجتم��اعی اس��ت ک��ه ب��ر

در این شبکه ها باید امکان تصمیم سازی و تصمیم گ��یری در.شبکه هایی بنا می شود عرصه های مختل��ف اجتم��اعی ب��ه وی��ژه در عرص��ه ف��رهنگی وج��ود داش��ته باش��د ت��ا

مط��ابق ب��ا.مساجد بتوانند کارکرد ارتباطی و رسانه ای خود را به خوبی انجام دهند ایج��اد و س��ازماندهی، وج��ود حلقه ه��ا و ش��بکه ارتب��اطی بین مس��اجد،این ویژگی ها

ایج��اد،ساختارهای سلسله مراتبی از مرکز تا مساجد به منظور تق��ویت هم اف��زایی مواجه��ه س��ازمان یافت��ه ب��ا فرص��ت ها و،جبه��ه ن��ورانی ب��ا مح��وریت این پایگاه ها

تهدی��دهای محیطی و گفتم��ان س��ازی ب��ه عن��وان ی��ک ض��رورت و موض��وع راه��بردی ( در ادام��ه ن��یز20/12/1392 ، )مرکز رسیدگی به امور مس��اجد.مطرح می باشد«

راهکاره��ایی ب��ه،در چهار محور و در قالب سیاست های اجرایی و اقدامات اساسی .منظور شبکه سازی بیان شده است که در نوشته دیگری باید به آنها پرداخته شود

جایگاه مسجدجایگاه مسجد در فعالیت های قبل از انقالب

،در این دوره فعالیت مساجد عبارتند از: جمع آوری نیروها و گفتمان ه��ای سیاسی عملک��رد مس�اجد و م�وفقیت آن ه��ا را در این.اجتماعی و ت�دارک ی��ک انقالب عظیم

مساجد با استفاده از اصول ش��بکه، در این دوره.دوره می توان مثبت ارزیابی کرد به خوبی به سازماندهی نیروهای انقالبی به منظ��ور مب��ارزه ب��ا رژیم پهل��وی،سازی

این شبکه سازی به گونه ای بود ک�ه م��ردم ب��رای متص��ل ش��دن و ارتب��اط.پرداختند مح��ور ق��رار گ��رفتن مس��جد ب��ه. ناگزیر از حضور در مسجد بودند،گرفتن با یکدیگر

از نک��ات، مح��ور ق��رار دادن ام��ام جم��اعت،منظور انجام فعالیت ها و در مسجد نیز .حائز اهمیت در این دوره است

جایگاه مسجد در فعالیت های بعد از انقالبقبل از جنگ تحمیلی

درس��ت اندیش��یده،در این دوره متأس��فانه ب��رای عملک��رد مس��اجد بع��د از انقالب نشده بود ام�ا خ�ود را نش�ان ن�داد زی�را در این دوره مس�ائل دیگ�ری پیش آم�د ک�ه

در این دوره ب��ا توج��ه ب��ه ظه��ور گروهک ه��ای.عملکرد مساجد معط��وف ب��ه آن شد ،منافقین و درگیری های مختلف در کش��ور و ب��روز مش��کالت اقتص��ادی ب��رای م��ردم

انج��ام فعالیت ه��ای، معطوف به کمک رس��انی ب�ه م�ردم،بیشتر فعالیت های مساجد در این دوره نیز.اقتصادی و شناسایی منافقین و یا اعزام نیرو به مناطق درگیر بود

ش��بکه های فع�ال در این دوره هم��ان ش��بکه های ایج��اد.عملکرد مساجد مثبت است .شده در دوران قبل از انقالب هستند

بعد از جنگ تحمیلی در این دوره فعالیت های مساجد معطوف به تجلیل از خانواده های ش��هدا و انج��ام کارهای پشتیبانی بوده و همچن��ان ج��ای خ��الی تحقی��ق و بررس��ی در م��ورد عملک��رد

در این دوره با اضافه شدن پایگاه ه��ای.مساجد در نظام اسالمی وجود داشته است رزمنده های جبهه های جنگ بودند، با توجه به اینکه مسئولین بسیج،بسیج به مساجد

غالب��ا ب��ه علت ع��دم تفک��ر ب��ر ک��ارکرد مس��اجد و ب��ا توج��ه ب��ه روحیه ه��ای نظ��امی روح نظامی گری در مساجد رواج پیدا کرد و اغلب متفکران ن��یز ج��ایی،فرماندهان این روند تا به امروز ادام��ه یافت��ه. در خارج از مساجد جستجو می کردند،برای خود

اس��ت و همچن��ان این خأل وج��ود دارد و ب��ه علت نب��ود جنگ ه��ای داخلی و خ��ارجی و این مش��کل خ��ود را بیش از پیش نش��ان،معطوف ش��دن ب��ر روی وض��عیت موج�ود

در این دوره عملکرد مساجد متوسط است زیرا تنها پاس��خگوی بخش��ی از.می دهد(5: 1385 ، )ابراهیمی.نیازهای مردم است

تنها به عنوان جایگاهی برای انجام عبادات )ک�ه البت��ه اص��لی ترین،امروزه مساجد البت��ه ب��ا این تف��اوت ک��ه تعری��ف فعلی از.کارکرد آن نیز می باشد( بدل ش��ده است

عبادات فقط به خواندن نماز در مس�اجد معط�وف ش�ده اس��ت ح�ال آنک�ه مس�اجد ،دارای کارکرده��ای عظیم و چش��مگیری هس��تند و بای��د در کن��ار کارکرده��ای عب��ادی

آنچ��ه. را نیز در نظر گرفت... اجتماعی و ، فرهنگی، سیاسی،کارکردهای اقتصادی مهم است در نظر گرفتن مساجد به عنوان یک رسانۀS عمومی با کارکردهای خ��اص

.و منحصر به فرد است شاهد این مطلب هستیم که غرب برای پر کردن خأل به وجود آم��ده،در این عصر

چه اهمیتی برای کلیس��ا قائ��ل ش��ده،ناشی از جدایی نهاد دینی از نهاد های حکومتی اقتص��ادی و آموزش�ی آن در مق�االت معت�بری ب�ه،است و حتی کارکرده�ای تربی�تی

چشم می خورد در حالی که تنها ی��ک روز در هفت��ه ب��رای پ��رداختن ب��ه ام��ور دی��نی و .رفتن به کلیسا اختصاص دارد

از تحقیقات انج��ام ش�ده در این ح�وزه می ت�وان ب�ه رس��اله دک�ترای آق��ای دونال�د مقال��ه، با عنوان بررسی تأثیر تحول آفرین بر رشد تعداد کلیسا رون��دگان،33نودسن

با عنوان بررسی رابطه ویژگی های فرهن��گ س��ازمانی کلیس��ا و34آقای ویلیام باگس ب��ا عن��وان35شاخص های اثربخشی سازمانی و همچ��نین مقال��ۀS آق��ای الزل��و لوک��اس

.جامعه اطالعاتی و کلیسا اشاره نمود نهادهای فرهنگی-مذهبی به دلیل نقش کلیدی که در شکل گ��یری فرهن��گ جامع��ه

در میان این نهادها به نظ�ر می رس�د مس�جد ب�ا.دارند از اهمیت خاصی برخوردارند .توجه به سوابق تاریخی موجود به عنوان کلیدی ترین نهاد باید مد نظر قرار گیرد

36شبکه اجتماعی

تعریف شبکه اجتماعی همراه با مجموعه ای از38 یا گره ها37شبکه دربردارنده مجموعه ای از کنشگران

پیوندها با گونه های خاص از رابط��ه )مث�ل دوس��تی( اس�ت ک��ه آنه�ا را ب��ه هم وص��ل ساختاری خاص ایجاد می کند و گره ها موقعیت هایی، بافت پیوندها در شبکه.می کند

( ام��ا در ی��ک18:�� 1391 ، )میرمحمدص��ادقی. اشغال می کنند،را درون این ساختار نگاره منف��رد عبارتس��ت از ت��وده ای از کنش��های متقاب��ل بین بس��یاری از م��ردم ک�ه

، )ب��روگمن )م��یرزایی(.ممکن اس��ت در زمان ه��ا و مکان ه��ای مختل��ف روی دهند1389 :35)

ش��بکه های اجتم��اعی س��اختاری. اجتم��اعی هس��تند،گون��ه ای از این ش��بکه ها می��ان خ��ود ایج��اد ک��رده ان��د ت��ا در،اجتماعی ان��د ک��ه اف��راد و س��ازمان های انس��انی

ساده ترین شبکه.موضوعات و مقوله های از پیش تعیین شده با یکدیگر تعامل کنند . دوس���تان و همک���اران دانست، قبیله، بس���تگان،اجتم���اعی را می ت���وان خ���انواده

( می ت��وان این گون��ه ش��بکه های اجتم��اعی را »ش��بکه های6:�� 1389 ،)علیم��رادی .اجتماعی حقیقی« نامید

33. Donald Nodson.34. William Boggs.35. László Lukács.36. Social network.37. Actors.38. Nodes.

ن��و�ع� د�ی�گ��ر�ی� ا�ز� ش��ب�ک�ه� ه�ا�ی� ا�ج�ت�م��ا�ع�ی� ن��ی�ز� و�ج��و�د� د�ا�ر�ن��د� ک��ه� ب��ه� آ�ن�ه��ا� »�ش��ب�ک�ه� ب��ر� پ�ا�ی��ه�،� ر�و�ا�ب��ط� ا�ش��خ�ا�ص�،� د�ر� ا�ی�ن� ش��ب�ک�ه� ه�ا�.�ا�ج�ت�م�ا�ع�ی� م�ج��ا�ز�ی�«� گ�ف�ت��ه� م�ی� ش��و�د�

ج�ا�م�ع��ه� ا�ی� ب�ر�خ��ط� ک��ه�.� ا�ن�ج��ا�م� م�ی� پ��ذ�ی�ر�د�39ر�ا�ی�ا�ن�ه� و� ا�ی�ن�ت�ر�ن�ت� و� ب��ه� ص��و�ر�ت� ب�ر�خ�ط� ن��ر�م� ا�ف�ز�ا�ر�ه��ا� و�،� ف�ی�ل�م� ه�ا�،� ت�ص��ا�و�ی�ر�،� م�ج��ا�ز� ب��ه� ا�ش��ت�ر�ا�ک� ا�ط�ال�ع��ا�ت�،�ک��ا�ر�ب�ر�ا�ن� آ�ن�

ه�م�چ��ن�ی�ن� ب�ر�ق��ر�ا�ر�ی� ا�ر�ت�ب��ا�ط� ب��ا� د�ی�گ��ر�ا�ن� و� ک�ش��ف� ن�ش��ا�ن�ی� ا�ر�ت�ب��ا�ط�ی� ا�ف��ر�ا�د� ج�د�ی��د� .�ه�س�ت�ن�د�

سابقه کاربرد واژه شبکه اجتماعی ام��ا ک��اربرد و،شایدایجاد مفهوم شبکه اجتماعی همزم��ان ب��ا پی��دایش بش��ر باشد

ب��رای نخس��تین ب��ار از40 جی ای ب��ارنز. صورت گرفت۱۹۴۵جعل این واژه در سال اصطالح »شبکه اجتماعی« برای بررسی پیوندهای اجتم��اعی در روس��تایی در ن��روژ

او در این مطالعات به این نتیجه رسید که هم�ه زن��دگی های اجتم�اعی.استفاده کرد ممکن است به منزله مجموعه ای از نقاط دیده شوند که برخی از آنها با خط��وطی

(7: 1389 ، )علیمرادی.به هم متصل اند و یک شبکه کلی از روابط را می سازند شاید بتوان گفت ایجاد فضایی برای تعام��ل انس��ان ها ب��ه ش��کل برخ��ط ن��یز ب��رای

1973 اولین بار در سال . صورت گرفت،41نخستین بار در نظام های تابلوی اعالنات رایانه ای شدند و در شهر ب��رکلی ای��الت کالیفرنی��ا،بود که نظام های تابلوی اعالنات

از پایانه های سخت افزاری مستقر در شهر سانفرانسیس��کو ب��رای تب��ادل اطالع��ات پایگاه ه��ای گون��اگون1990 ب��ا عم��ومیت ی��افتن این��ترنت در س��ال .اس��تفاده کردند

راه ان��دازی ش��دند )این��ترنت وارد عرص��ه زن��دگی عم��ومی م��ردم ش��د و پایگاه ه��ای در سراسر وب رواج یافت( اما نخستین پایگ��اه ش��بکه، دانشگاهی-آموزشی،تجاری

( و10:�� 1389 ، ایجاد ش��د )علیم��رادی1995اجتماعی در معنای مدرن آن در سال .همچنان ایجاد چنین شبکه هایی تا به امروز ادامه دارد

ویژگی های شبکه های اجتماعی در این قسمت ب��ه منظ��ور اس��تفاده بهین��ه از ویژگی ه��ای ش��بکه های اجتم��اعی در

ب��ه بررس��ی این ویژگی ه��اSWOT ب��ا اس��تفاده از م��اتریس ،راستای ش��بکه س��ازیخواهیم پرداخت:

39. Online.40. J. A. Barnes.41. Bulletin Board System )BBS(.

نقاط قوت: هویت: هویت در شبکه های اجتماعی به س��مت واقعی ت��ر ش��دن پیش می رود چون هیچ کس مایل نیست فرد ناشناس را به لیست دوستان خ��ودش اض��افه

.کند به اشتراک گذاری و یادگیری: افراد عالقمند هستند هر چه سریعتر اطالع��ات

این محت��وا ممکن اس��ت.یا محتوایی را که تولید کرده اند به اشتراک بگذارند . دیدگاه شخصی یا تجربیات آنها باشد، طنز، مقاله، عکس، فیلم،خبر

بسیج کنندگی و سازماندهی: شبکه های اجتماعی قدرت بسیج کنن��دگی دارن��د یعنی می توانند اف�راد را در ی�ک زم�ان و ی�ا مک�ان در محی�ط واقعی گ�رد هم

.آورند یا در محیط مجازی به ایجاد کمپین بپردازند .دوستی: تعمیق دوستی ها و دوستی با دوستان دوستان

اعتماد: قابلیت اعتماد به ش��بکه های اجتم��اعی بیش از وب سایتهاس��ت چ��ون قدرت اعتماد به ش��اخص ب��ودن. فیلتر نشده و خام منتقل می شود،اطالعات

.یا مشهور بودن فرد تولید کننده اطالعات بستگی دارد حلقه ه��ایی کوچ��ک و ب��زرگ از،حلقه های مخاطبان: به ج��ای مخاطب��ان انب��وه

. این حلقه ها در جاهایی با یک��دیگر همپوش��انی دارد.مخاطبان شکل می گیرد تأثیر گذاری هر شبکه بر هر حلقه به تناسب تخصصی بودن یا گ��رایش خ��اص

.آن شبکه است دنب��ال ک��ردن و عالی��ق مش��ترک یع��نی،قدرت کندو س��ازی: ق��ابیلت لینک دهی

.کندوسازی ق��ابلیت اس��تناد و، صدا و متون اصلی رس��انه ها، عکس،استناد و تعمیم: فیلم

.تعمیم را باال برده است ادغ��ام فن��اوری ه��ا: ش��بکه های اجتم��اعی محص��ول ادغ��ام فناوری ه��ای جدی��د

.هستند را ب��ا خ��ود ب��ه هم��راه 42صحبت: شبکه ها قابلیت صحبت ی��ا هم��ان چت ک��ردن

.دارند.دنبال کردن ودنبال شدن: این کار برای افراد امری لذت بخش است

بازنشر: در محیط ش��بکه ها خبره��ا پ��االیش و انتخ��اب ش��ده و س��پس بازنش��ر .می شوند

گ�رایش عم��ومی را می ش��ود از این.خ�رد جمعی: هم��ه چ�یز را همگ��ان دانند. شبکه های اجتماعی بهترین فضای افکار سنجی هستنند.فضاها سنجید

42. Chat.

جهانی بودن ) مترجم گوگل(: حذف مرزهای زبانی مهمتریم اتفاقی است ک��ه.در فضای جدید وب اتفاق افتاده است

از ویژگی ه��ای این ش��بکه... ش��وخی و ، خن��ده، ط��نز،س��رگرمی: س��رگرمی.هاست

جستجو شدن: از طریق ترکیب موتورهای جستجو با بسیاری از شبکه ها شما .می توانید در این فضاها همزمان جستجو کنید و جستو شوید

از. خبرنگ��اران ش��هروند،اطالع رسانی و خبر رس�انی: رس��انه های ش��هروندی .سونامی تا رخدادهای انتخاباتی تهران

خالق بودن و ابتکاری بودن باعث ج��ذب جوان ه��ا،رسانه نسل جوان: نو بودن .به این پدیده شده است

نقش رسانه های جایگزین،رسانه جایگزین: در مقابل رسانه های جریان اصلی .را ایفا می کنند

یا با اس��تفاده از،ترکیب با موبایل: اغلب این فناوری ها یا نسخه موبایل دارند مستندات محتوایی این رس��انه ها ن��یز.موبایل قابل انتشار و دسترسی هستند

.توسط موبایل تولید می شود شفاف شدن بیش از گذشته: درون خانه ه��ای شیش��ه ای زن��دگی می کنن��د از

.کوچکترین رخدادهای همدیگر مطلع می شوند پیش��نهادات، ارتباط��ات افقی.ابتکار و خالقیت: نوآوری در ذات ش��بکه هاست

. طوفانهای مکرر فکری در این محیط ها اتفاق می افتد،خالقه فروم ها و، وبالگ ها، گوگل زمین، ویکی پدیا،ساختار دمکراتیک: مانند باالترین

. همه برابرند... قدرت سرمایه اجتم��اعی: من��ابعی ک�ه از ی��ا درون ش��بکه های کس��ب وک�ار ی��ا

، راهنمایی ها، اندیش�ه ها، این منابع شامل احساسات.فردی در دسترس است پش��تیبانی، ق��درت و نف��وذ، س��رمایه های م��الی،فرص��ت های کس��ب وک��ار

. اعتماد و همکاری می باشد، خیرخواهی،احساسی تحرک اجتماعی: جنبش های اجتماعی با تح��رک ی��ا تجم��ع گروه ه��ایی از اف��راد

این تحرک از یک سو به معن��ای جابج��ایی جمعیت اس��ت و از.متولد می شوند در این. ارتباطات و تماس ها است،سوی دیگر به معنای سرعت یافتن ایده ها

شرایط افرادی که کمتر محتمل بود با همدیگر ارتباط داشته باشند یا پیون��دی تح��رک. فرصت آن را خواهند یافت ت�ا یک��دیگر را بیایند،بین آن ها به وجود آید

امک��ان فرات��ر رفتن از محی��ط س��نتی و ق��رار،جغرافیایی یا جابج��ایی جمعیت

گرفتن در شرایط جدیدی را مهیا خواهد کرد که ظرفیت های افراد را افزایش .خواهد داد

حکومتی، رسانه ای،ارتباطات غیر رسمی: خارج از نهادهای رسمی آموزشی .و سیاسی

م��وجب،دیده شدن: ارسال مطلبی که ن��ام نویس��نده ب��ر آن درج ش��ده است .می شود تا این نام به همراه آن مقاله در دنیای وب به خوبی دیده شود

جزئی از وب بودن: ارسال مطلب و درج عنوان با نام ارس��ال کنن��ده م��وجب .ایجاد این حس می شود که آن ها اکنون جزئی از وب هستند

تولید کننده محتوا به جای مصرف کنن��ده ص��رف: تولی��ده کنن��ده ب��ودن حس��ی ام��ا در دنی��ای وب ک��ه ام��ر؛است که حتی در وب نیز به عیان دی��ده می ش��ود

کاربران تولید کننده اند و بدون دردس��رهایی ک��ه،تولید بسیار پررنگ تر است . به تولید محتوا می پردازند،در وب دارند

کمک گرفتن از نظرات دیگ��ران ب��رای بهب��ود آث��ار: ب��ازخورد و نق��د و بررس��ی .دیگران بر تولید آثار بعدی و تنقیح اثر ارسالی می تواند تأثیرگذار باشد

استفاده از فضای موجود در پایگاه: کاربران می توانند فایلی را ارسال کنن��د و دیدن فایل را فقط ب��ه خودش��ان و ی��ا ب��رای دوستش��ان و ی��ا گ��روهی مح��دود

یعنی در اختیار داشتن، ارسال فایل در این پایگاه های وب دویی.ممکن نمایند .منابع در هر کجا که دسترسی به اینترنت وجود دارد

انگیزه های شخصی و دینی: انگیزه هایی چون گسترش دین و فرهنگ مثبت ی��ا تبلی��غ فک��ر و اندیش��ه ی��ا، انتق��ال تجربی��ات، گس��ترش علم و آم��وزش،منفی

از جمله مواردی است که کاربران را به این پایگاه ها می کش��اند ت��ا از،مذهب . اندیشه و فکرشان را منتشر سازند،این طریق

نقاط ضعف: ب��ه ص��ورت،کاهش احساس��ات: ب��ه دلی��ل اینک��ه اغلب ارتباط��ات در این فضا

از طری��ق، اغلب فاقد احساسی اس��ت ک��ه در فض��ای واقعی،نوشتاری است افراد با وجود امکانات ارتب��اطی. به دست می آید... سخن گفتن و ،قدم زدن

ب��ه، دیگر اهمیتی به کیفیت رواب��ط نمی دهن��د و این مس��ئله،در فضای مجازی .کاهش بیشتر احساسات منجر می شود

هن��وز،متن گرایی: علی رغم امکانات چند رسانه ای موجود در فضای مجازی هم قسمت عم��ده ای از ارتباط��ات در فض��ای مج��ازی را ارتباط��ات مت��نی در

ارتباطات متنی می تواند ش��کل جدی��دی از.قالب ایمیل و چت تشکیل می دهد .هویت مجازی را شکل دهد

به دلیل نبود راهنماهای چهره،انعطاف پذیری هویتی: افراد در فضای مجازی . می توانند بازنمایی های متفاوتی از خود ارائه دهند،ای

، شما می توانید دیوارها را بشکنید،دریافت های جایگزین: در ارتباطات مجازی در،به حوزه خصوصی دیگران وارد شوید و حرف ه��ایی را ک��ه حاض��ر نیس��تند

. بشنوید،ارتباط چهره به چهره به شما بگویند ع��دم توان��ایی ش��بکه های اجتم��اعی ب��رای نهادس��ازی سیاس��ی در جری��ان

.اعتراضات و پس از آن ، شانس کنترل سیاسی و مردم فری��بی را ب��اال می ب��رد،به میزان قابل توجهی

چنان از ارتق��ای بص��یرت اف��راد پیش��ی می گ��یرد ک��ه،زیرا پیشرفت تکنولوژی .افراد هنگام رویارویی با تکثیر سریع اطالعات کامال بی دفاع می مانند

.خارج شدن سیاست از فرآیند عقالنی.وارونه شدن برخی نظریه های مدرن در عرصه های سیاست و اجتماع

.یکسان سازی فرهنگی تق��ویت گرایش ه��ای گری��ز از مرک��ز )ف��روملی و ف��راملی( و اخالل در رون��د

.وحدت ملی ، ایج��اد اختالف و ش��کاف می��ان ملت ه��ا ب��ه دلی��ل ملی گ��رایی اف��راطی

.ایدئولوژی های متضاد و در نهایت بروز شکاف فرهنگی. یکپارچگی افقی گروه ها و طبقات و تشدید دوقطبی

. باورها،تضاد با ارزش ها تضعیف پیوندهای سنتی از طریق تقویت و تبلیغ ارزش های غ��ربی و کم��ک ب��ه

.استحالۀS فرهنگی.بهره برداری تبلیغاتی و انتشار اخبار غیرواقع تحریف شده

ایجاد نخبگان سیاسی و فرهنگی وابسته به جریانات خود ساخته از طریق شبکه.ارتباط

:فرصت ها؛گسترش زبان فارسی

؛ارتباطات بین نسلی میان ایرانیان و حوزه تمدنی فارسی زبان ها ) پیام جهانی اسالم و ایران(؛ترویج مبانی مذهب تشیع

؛دفاع از حقوق بشر

؛تغییر تصویر عمومی ایران نزد دنیا؛شناساندن فرهنگ و تمدن ایران به دنیا

)وبالگ ها(؛قدرت بسیج کنندگی رسانه های خرد سایبری؛استفاده های آموزشی

؛ایجاد شبکه های اجتماعی بومی )تبیان(؛جبهه سازی فرهنگی

تهدیدها:؛واگرایی اقوام ایرانی در فضای سایبر

؛واگرایی ادیان و مذاهب و فرقه ها؛ترویج ملی گرایی افراطی؛ترویج سبک زندگی غربی

؛ترغیب و گرایش به مظاهر فرهنگ بیگانه؛برقراری ارتباطات کنترل نشده

؛انتقال هنجارهای نامتعارف؛ترویج ابتذال و خشونت

؛نقض حریم خصوصی افراد و خانواده ها؛امکانات فناورانه برای جاسوسی مدرن

؛ سرمایه ها و نیروی کار،تشویق به فرار مغزها؛زمینه سازی برای افکار سازی و اعتماد سازی به رسانه های خارجی

؛تضعیف مبانی دینی و اعتقادی ایرانیان؛واگرایی سیاسی و بی اعتماد کردن مردم به دولتمردان

؛سایبر تروریسم )ارتباط های غیر متعارف میان جوانان(؛تضعیف مبانی خانواده

شبکه سازیمقدمه

افراد را می توان به عنوان اتم های شناور در بازارهایی که در آن ها کاال و خ��دمات انسان ها تا حدودی ترجیح می دهند خودش��ان را. به حساب آورد،را مبادله می نمایند

، م��ذاهب، س��کونتگاه ها،به س��ایر اف��راد در گروه ه��ا و اجتماع ه��ایی نظ��یر خانواده ها .سازمان ها و گاهی نیز اجتماع های مجازی پیوند بزنند

بیشتر آنچه را که از دیگ��ران می دانن��د از،آنها بعنوان بخشی از جامعه گرایی خود آنه��ا. ی��اد می گیرند،طریق رسانه هایی که ممکن است این دیگ��ران اس��تفاده نمایند

مردم به دلیل بهتر و بدتر شدن.قادرند به صورت جمعی از یکدیگر پشتیبانی نمایند آنچه دارن��د و آنچ��ه انج��ام می دهن��د عمیق��ا تحت ت��أثیر دیگ��ران ق��رار،آنچه می دانند

.دارند خش��ونت، پدیده های اجتماعی نظیر اعمال مذهبی،بدون مطالعه روابط اجتماعی

منابع جستجو و ذائقه ها در زمینه مد و موسیقی قابل درک، نوآوری های فنی،جمعی درس��ت،نخواهند بود چون آن ها را نمی توان به س��طح ویژگی ه��ای اف��راد تقلی��ل داد

همانگونه که نمی توان موسیقی را از طریق دریافت مجموعه ای از نت ه��ای منف��رد .احساس کرد

این تکنولوژی ها آمده ان��د ک��ه تص��ویر جدی��دی از جامع��ه بدهن��د ک��ه در آن تعری��ف ما با جامعه ای روبرو هستیم.مرزهای جامعه به روش سنتی دیگر امکانپذیر نیست

لCCذت ،که میلیونها تار ارتباطی نامرئی تار و پود آنرا تنیده است و بزرگترین ل��ذتش )بیکن )ال��وانی.است و این لذت نباید از میان ب��روددر ارتباط بودن با دیگران

(105: 1382 ،و ربیعی( شبکه های اجتماعی را می توان همچون زیرمجموعه ای از جامع��ه در نظ��ر گ��رفت ک��ه اف��راد در آن ب��ه زن��دگی ای م��وازی ب��ا زن��دگی ب��یرونی خ��ود در جامع��ه واقعی

اف��راد ب��ا حض��ور در ش��بکه های.می پردازند و با افراد دیگ��ر ارتب��اط برق��رار می کنند از مزای��ای حض��ور در،اجتماعی و استفاده از گونه های مختلف رسانه های اجتم��اعی

عواط��ف و احساس��ات، اطالع��ات،این اجتم��اع مج��ازی نظ��یر حم��ایت اطرافی��ان برخوردار شده و اغلب ج�وانب زن��دگی واقعی خ�ود را ک�ه نیازمن��د حض��ور ف��یزیکی

.افراد در کنار یکدیگر نیست در این اجتماعات مجازی دارا هستند در شبکههای اجتماعی فضایی ایجاد شده که کاربران به جبران محدودیتها و موانع

در این شبکههای مجازی فرصتی ایج��اد ش��ده ب�رای.فضای واقعی زندگی میپردازند ارتباطات و انتقال پیام و س��ایر کارکرده��ا ک��ه نس��ل ج��وان بهخ��وبی از آن،تعامالت

جماعته��ایی در وض��عیت، می ت��وان گفت ک��ه ش��بکه های اجتم��اعی.اس��تفاده میکنند مدرن و واسطه ای میان جامعه و دولتهای مدرن هستند که وارد مسائل مرب��وط ب��ه

.امر عمومی می شوند

نیازمندی های شبکه سازی بهترین امکانی که در اختیار ما ق��رار دارد ت��ا ب��ا اس��تفاده از آن بت��وانیم ب��ه ش��بکه

از آنج��ایی. استفاده از فضای مجازی و قابلیت های متع�دد آن است،سازی بپردازیم

فض��ای مج��ازی ب��ه،که فضای عم��ومی ش��هری ب��رای گفتگ��و ب��ه ن��درت وج��ود دارد پویایی این فضاست ک��ه،عرصه ای برای گفتگو تبدیل شده است و ویژگی اصلی آن

با توجه به ابزارهایی که در اختیار کاربران قرار می دهد سبب می شود تا افراد به��تر .بتوانند گرایش های خود را نشان دهند

ایجاد شبکه یک اتفاق اس��ت ن��ه انتخ��اب زی��را ش��بکه س��ازی ی��ک،برای اکثر مردم ایج��اد ش��بکه یع��نی پدی��د آوردن پیون��د از.مهارت است که بای��د آن را ب��ه دس��ت آورد

طریق افرادی که ما می شناسیم و افرادی که آنان ما را می شناسند به روش��ی ک��امال سازماندهی شده و برای ه��دفی خ��اص در ح�الی ک��ه تعه�د خ��ود را نس��بت ب��ه انج��ام

، )یع��نی بخشش .وظیفه خویش رع�ایت می ک�نیم و در قب��الش هیچ انتظ��اری ن��داریم :1382 ،کمک و حمایت از دیگران بدون هیچ چشم داش��تی( )بیکن )ال��وانی و ربیعی(

100 ) ،باید توجه داشت که شبکه های اجتماعی نه کامال منظم ان��د و ن��ه ک��امال تص��ادفی

اتص��ال، کامال منظم شده ان��د و ب��ا ایج��اد ش��بکه،بلکه همراه با کمی تصادفی بودن(40: 1389 ، )بروگمن )میرزایی(.انفصال یافته ها ممکن می شود

حال با توجه ب��ه مط��الب بی��ان ش��ده می ت��وان گفت ب��ه منظ��ور ایج��اد ی��ک ش��بکهمنسجم نیازمند درک پاسخ سؤال های ذیل می باشیم:

.چه کسی با چه کسی ارتباط دارد)حقیقی یا حقوقی(؟1 ارتب��اط موج��ود در ش��بکه اجتم��اعی مس��جد را می ت��وان ب��ه دو بخش حقیقی و

ارتباط حقوقی به معنای ارتباط مساجد با یکدیگر می باشد که.حقوقی تقسیم نمود اگ�ر از این.بیشتر ناظر به بعد زیرساخت مسجد و ارتباط گیری میان آنه�ا می باشد

منظر ب��ه ش��بکه س��ازی مس��اجد نگ��اه ک��نیم )ک��ه متأس��فانه در ح��ال حاض��ر ب��رخی سازمان ها این گونه به شبکه سازی مساجد نگریسته اند( راه اندازی پرت��ال مس��اجد

بخش،نیاز ما را برآورده خواهد ک��رد ام��ا نکت��ه اینجاس��ت ک��ه بخش حقیقی مس��جد . مس��جد دیگ��ر هوی��تی ن��دارد،اساسی و کلیدی است ک��ه ب��دون در نظ��ر گ��رفتن آن

تنها یک نام است(،)مسجد بدون امام و مأموم .مردم تمایل دارند با کس��انی ک��ه ب��ه خودش��ان ش��باهت دارن��د معاش��رت می کنند

آن ه��ا ب��رای اه��داف.ارتباط مردم با یکدیگر به منظور دس��تیابی ب��ه من��ابع می باشد جمعی با یکدیگر همکاری می کنند که این مسئله باعث پیدایش یک اجتم��اع )اجتم��اع

نکته قابل تأمل در این قسمت تعیین وجه تشابه می�ان م�ردم.مسجدی ها( می شود اجتم��اع را، در این قسمت هر تعریفی از مسجد و کارکردهای آن ارائه گ��ردد.است

43 .نیز همانگونه شکل می دهد

.خروج برخی از مردم از مسجد و یافتن مشابهان خود در مکان های دیگر شده است به عنوان مثال سیاسی کاری ها و جناح و باند بازی ها ک�ه منج�ر ب�ه. برخی مشکالت موجود در مساجد ناظر به همین بخش است.43

. محتوای ارتباط چیست ؟2 در ی��ک پاس��خ کلی می ت��وان گفت این کارکرده��ای موج��ود در مس��اجد اس��ت ک��ه

، ه��ر ان��دازه محت��وای ک��امل تر.محتوای ارتباط می��ان آنه��ا و م��ردم را تع��یین می کند می توان گفت ش��بکه منس��جم ت�ری، به روزتر و ارزشمندتری باشد، مفیدتر،پربارتر

.تشکیل شده است در نگاه جزئی تر باید به این نکته اشاره کرد که اف��رادی ک��ه ح��ول مح��ور مس��جد گرد هم می آیند قطعا به دنبال کسب رضایت حضرت حق و عمل به دستورات الهی می باشند بنابر این محتوای موجود در ارتباط میان این افراد نیز قطعا ص��بغه دی��نی

44.و الهی دارد

یکی از وظایف مهم مرکز رسیدگی به امور مساجد و یا سایر سازمان ها که خ��ود را مرتبط با امر مساجد می دانند تولید محتوا به منظور غنای بیشتر ارتباطات می��ان

این کار از طریق شناخت ص��حیح پیام ه��ایی اس��ت ک��ه.افراد در این شبکه می باشد سپس تولید آنها و در نهایت مدیریت صحیح در توزیع،باید به ذهن مردم منتقل شود

، دیدار مدیران مراک��ز ص��دا و س��یما، )خامنه ای.و پخش محصوالت محقق می شود م��دیریت افک��ار عم��ومی در،( در ص��ورت انج��ام ص�حیح این فع�الیت15/11/1381

.اختیار مساجد قرار خواهد گرفت. الگوی شکل گیری 3

پی��ام، )خ��امنه ای. حضور روحانی شایسته در مساجد است،نخستین مطلب مهم ح��ول،( شبکه سازی در مساجد20/07/1389، به نوزدهمین اجالس سراسری نماز

در واق��ع.محور امام جماعت )امامی که دارای شروط الزم باشد( تعریف می ش��ود در نقش رهبری برای پیروانش ظاهر می شود ام��ا رابط��ه او ب��ا،می توان گفت امام

مأمومین به قدری استوار می شود که ب��ه پیون��د معن��وی عمی��ق و رابط��ه عارفان��ه و . اط��اعت محکم و عمی��ق از ره��بر نش��انه چ��نین پیون��دی است.عاشقانه تبدیل شود

)محم��دی. نقش اساسی را در اس��تحکام این پیون��د دارد،ایمان و عشق و شناخت(175: 1384 ،اشتهاردی

ویژگی های اساسی )شروط الزم( امام جماعت عبارتند از:؛بلوغ

؛عاقل بودن؛داشتن عدالت

.است حال آنکه در سایر شبکه ها اکثرا به منظور سرگرمی و تفریح و یا صرفا پرداختن به امور مادی و دنیوی جمع می شوند کسب رض��ایت الهی، توجه به این مهم بسیار ضروری است چرا که آنچه شبکه مساجد را از سایر شبکه های موجود جدا می سازد.44

؛شیعه دوازده امامی؛حالل زاده

؛قادر به ادای صحیح نماز(48 :1383 ، )فالح زاده.دارای محبوبیت و مقبولیت

اعتمادی است که مأموم به امام دارد،آنچه در این میان بسیار حائز اهمیت است تا زمانی که امام دارای شروط م��ذکور.اما این اعتماد مبتنی بر عملکرد امام است

خود به خ��ود این، این اعتماد پابرجاست اما به محض سلب شدن یکی از آنها،باشد .سمت از وی ساقط می شود

، الگ��وی فک��ری اس��ت و مرب��وط ب��ه زاوی��ه دی�د اس��ت بن��ابر این،الگوی شبکه ای الگوی شکل گیری ارتباط میان امام و مأموم را می ت�وان در می��ان الگوه��ای ش��بکه

.ای جستجو نمود ساختار و عملکرد بر دو نوعند:،شبکه های ارتباطی از حیث شکل

. شبکه های غیر رسمی و سیستم هایی که بCCر اثCCر تعامCCل بCCا افCCراد1(480: 1382)رضائیان، .ایجاد می شوند

ش��بکه های ارتب��اطی خاص��ی،با توسعه روابط غیر رسمی در میان اعضای سازمان 4 اینگون�ه سیس�تم ها ب�ه .شکل می گیرند که سیستم های غیررسمی نامیده می ش�وند

نوع کلی تقسیم میشوند: شبکه رشته ای: عوامل انتقال اطالعات در امتداد یک خ��ط ق��رار می گیرن��د و

اطالعات دریافتی از عام��ل ماقب��ل خ��ود را ب��ه عام��ل،هریک از آنها به ترتیب دقت انتق��ال اطالع��ات در این ش��بکه ها بس��یار کم.مابعد خود انتقال می دهند

.است

ای شبکه رشته 1 -نگاره

اطالع��ات را ب��ه دس��ت،ش��بکه انش��عابی: یکی از عوام��ل انتق��ال اطالع��ات این ش��بکه ها ب�ه وی��ژه ب��رای انتش�ار.می آورد و آنها را بین اعضا نشر می دهد

.اطالعات مفیدی که با کار افراد مرتبط نیستند به کار می روند

شبکه انشعابی2 -نگاره

شبکه تصادفی: عوامل انتقال دهنده ب��ه ط��ور تص��ادفی اطالع��ات را دری��افت این شبکه ها هنگامی به کار می روند.می کنند و همین ترتیب منتشر می سازند

ناچیز و کم اهمیت باشند و مانعی در مسیر انتشار آنه��ا موج��ود،که اطالعات .نباشد

شبکه تصادفی- 3 نگاره

عوامل دیگری را انتخاب می کن��د،شبکه خوشه ای: هر عامل انتقال اطالعات آن عوامل انتقال دهنده جدید نیز ب��ه.و اطالعات مورد نظر را به آنها می دهد

(482: 1382 ، )رضائیان.همین منوال اطالعات خود را منتقل می کنند

ای شبکه خوشه 4 -نگاره

شبکه های خوشه ای می توانن��د الگ��وی مناس��بی،با توجه به اهمیت انتقال مطالب به منظور شکل گیری شبکه های غیررسمی و تبادل اطالعات می��ان اف��راد مس��جدی

هم�راه ب�ا دقت، نش�ر گس�ترده اطالع�ات، خروجی مورد انتظار از این شبکه.باشد .زیاد می باشد

شبکه های رسمی و سیستم هایی که در اثر فراگردهای رسمی به .2(480: 1382رضائیان، )وجود می آیند

فراگردهایی به کار گرفت��ه می ش��وند ک��ه نح��وه ارتباط��ات،در سیستم های رسمی گونه کلی تقسیم می شوند:6میان افراد را معین می کنند و به

در حالیک��ه،ش��بکه متمرک��ز: ارتباط��ات س��ریعتر و دقیق��تر ص��ورت می پ��ذیرد س��اختار ارتب��اطی ب��ه. روحی��ه اف��راد به��تر است،احتماال در شبکه غیرمتمرکز

صورت سریع و پایدار شکل می گیرد و جایگاه رهبری ب��ارز و نمای��ان اس��ت و . ماهیت سلسله مراتبی دارد،ارتباطات

شبکه متمرکز5 -نگاره

شبکه ستاره ای: ساختار ارتباط به گونه ای است که یک ف��رد ب��ا تم��ام اف��راد در ارتباط است و سایرین نمی توانند با یکدیگر ارتباط مستقیم برقرار کنن��د و

س��رعت و دقت در برق��راری ارتباط��ات خ��وب. راب��ط بین آنهاست،این ف��رد مش��خص و ب��ارز، جایگاه رهبر. ساختار ارتباطی پایدار و متشکل است.است

.است ولی روحیه افراد ضعیف است

ای شبکه ستاره 6نگاره-

در این.شبکه زنجیره ای: افراد به صورت زنج��یره ای ب��ا یک��دیگر در ارتباطند دقت خ��وب، س��رعت نس��بتا زی��اد است، مش��خص است،حالت جایگ��اه ره��بر

ساختار ارتباط نسبتا پایدار و در ح��ال ش��کل گ��یری اس��ت ولی روحی��ه.است .کارکنان ضعیف است

ای شبکه زنجیره 7 -نگاره

، س��رعت ارتباط�ات متوس�ط است. داردYشبکه سه شاخه: طرحی شبیه به جایگ��اه، ساختار ارتباطی در حال ش��کل گ��یری است،دقت نسبتا خوب است

سیس��تم نس��بتا متمرک��ز اس��ت و روحی��ه اف��راد، نس��بتا مش��خص است،ره��بر .ضعیف است

شبکه سه شاخه8 -نگاره

در این. نف��ر دیگ��ر در ارتب��اط است2شبکه دایره ای: هریک از افراد تنه��ا ب��ا حالت دقت و سرعت ارتباطات بسیار کم و جایگاه رهبر نامشخص و س��اختار

.ارتباطی نسبتا ناپایدار است اما افراد از روحیه خوبی برخوردارند

ای شبکه دایره 9 -نگاره

سرعت و دقت.شبکه همه جانبه: همه افراد می توانند با هم در ارتباط باشند روحی��ه کارکن��ان ع��الی اس��ت ولی جایگ��اه ره��بر،ارتب��اط نس��بتا خ��وب است

.مشخص نیست و هیچگون��ه س��اختار ارتب��اطی ب��رای آن تعری��ف نش��ده است(484: 1382 ،)رضائیان

شبکه همه جانبه10 -نگاره

مح��ور ق��رار، همانگون��ه ک��ه بی��ان شد،در م��ورد ارتباط��ات رس��می درون مس��جد نکته بسیار مهمی است که باید در نح��وه ش��کل گ��یری ش��بکه،گرفتن امام جماعت

منظر مورد بررسی قرار داد:3نیز مد نظر قرار گیرد اما می توان این مطلب را از شبکه ارتباطات رسمی درون مسجد: با توجه به جایگاه ویژه امام جم��اعت و

شبکه ارتباطی متمرکز می تواند الگوی مناسبی،اهمیت محور قرار گفتن وی .برای ارتباطات رسمی درون مسجد باشد

ش��بکه ارتب��اطی بین مس��اجد: ب��ه دلی��ل اهمیت س��رعت انتق��ال اطالع��ات و ،همچنین ل��زوم اس��تفاده از خالقیت و ابتک��ار اف��راد در ارتب��اط می��ان مس��اجد

.می توان الگوی شبکه همه جانبه را الگوی مناسبی دانست شبکه ارتب��اطی بین مرک��ز رس��یدگی ب��ه ام��ور مس��اجد و س��ایر س��ازمان ها و

الگ��وی ارتب�اطی،نهادهای مرتبط: نظر به اهمیت محور قرار گ�رفتن مس�اجد الگویی مناسب است که با توجه به آن تمام سازمان ها به منظ��ور،ستاره ای

مل��زم ب��ه واس��طه ق��رار دادن مرک��ز،فع��الیت در ح��وزه کارکرده��ای مس��اجد .رسیدگی به امور مساجد می باشند

. رابطه بین الگو و رفتار )مفهوم سازی عقاید در قالب گفتگو(4 ساختار هر جامعه ای حول محور اسطوره های آن )علی الخص��وص اس��طوره های

آن��ان ب��اعث. جامع��ه را اداره می کنند، عمال اف��راد مح��وری.ف��رهنگی( می چرخد گسترش عقاید و اطالعات می شوند و قسمتهای مختلف و منزوی جامع��ه را ب��ه هم

انواع مختلفی دارد که عبارتند از:، محوریت.وصل می کنند : م��ردم را در ط��ول زم��ان و نس��لها ب��ا یک��دیگر مرتب��طمحوریت زمCCانی .الف

.می سازد به عنوان مثال: ائمه : فرهنگ های مختلف را به یک��دیگر مرتب��ط می س��ازد ب��همحوریت فرهنگی .ب

. و ائمه جماعات مقام معظم رهبری،عنوان مثال: امام خمینی

: موضوعات مختل��ف را ب��ه یک��دیگر مرتب��ط می س��ازد ب��همحوریت گونه ای .ج. آیت الله جوادی آملی،عنوان مثال: دکتر رحیم پور ازغدی

.: جوامع دورافتاده را به یکدیگر مرتبط می سازدمحوریت جغرافیایی .د. رابطه بین الگو و سایر عوامل اجتماعی5

این مقول��ه از مق��والت اجتم��اعی می باش��دو تب��یین کام��ل آن نیازمن��د پژوهش��ی مستقل است تا عوامل اجتماعی و ارتباط میان آنها با الگ��و ب��ه درس��تی بررس��ی و

.تبین گردند

ج( نتیجه گیری تبیین نظری شبکه اجتماعی مس��اجد ب��ه عن��وان،هدف اصلی از انجام این تحقیق

ب��ه، مسئولین و افراد مرتبط با مس��اجد ب��ود، سازمان ها،ابزار ارتباطی میان نهادها همین منظور ابتدا به بررسی کارکردها و ظرفیت ه��ای موج��ود در مس��اجد پرداخت��ه

در این میان سازمان ها و نهادهایی وجود داش��تند ک�ه در ط��ول س��الهای پس از.شد انقالب )به اقتضای زمان( ایجاد شدند که بخشی از کارکرده�ای مس�اجد را برعه�ده

ش��ناخت، با توجه ب��ه ه��دف تحقیق.گرفتند و موجب کم رونق گشتن مساجد شدند اجمالی این سازمان ها نیز در دستور کار قرار گرفت تا تمامی ظرفیت ه��ای موج��ود

در ادامه نیز مب��احث مرتب��ط ب��ا45.در سازمان های مرتبط با مساجد نیز تبیین گردند شبکه اجتماعی و ویژگی های آن تبیین گشت تا در نهایت ب��ه ش��بکه س��ازی مس��اجد

.پرداخته شود توس��ط،نتایج حاصل از تحقیق نشان می دهد بحث اعظمی از کارکردهای مساجد

سایر سازمان ها در حال انجام است و با توج��ه ب��ه ق��درت و انس��جام آنه��ا ب��ه نظ��ر می رسد استفاده از کارکردهای مساجد و در بلندمدت س��پردن کارکرده�ای مس��اجد

.به خودشان نیازمند همکاری تنگاتنگ مساجد با این سازمان ها ونهادها می باشد در زمینه شبکه سازی نیز پنج عنوان اصلی به منظور ایجاد شبکه ای منسجم بی��ان

محتوای ارتباط و الگوی ارتب��اط( ب��ه،شد که سه عنوان آن )افراد مرتبط با یکدیگر تفصیل بیان شد و تبیین گشت و تبیین دو عنوان باقیمانده )ارتباط الگ��و ب��ا رفت��ار و ارتباط الگو با سایر عوامل اجتماعی( نیازمن�د پژوهش�ی مس�تقل و ب�ا تخصص�ی در

.حوزه جامعه شناسی می باشد راهکارهای زیر می تواند راهگشا باشد:،برای دستیابی به اهداف مدنظر

؛ایجاد زیرساخت های تکنولوژیک مناسب برای مساجد ستادی و صفی نیاز به پژوهشی مستقل دارد که به نظر می رسد در دستور کار مرکز رس��یدگی ب��ه ام��ور مس��اجد،و نهادهای موازی حال آنکه شناخت کامل آنها و تفکیک آنها به سازمان ها، در پژوهش حاضر به شناخت اجمالی این سازمان ها و نهادها بسنده شده.45

.قرار گرفته است

؛رتبه بندی مساجد به منظور الگوسازی و تغذیه مناسب شبکه ایجاد شورای سیاست گذاری با حضور رؤسای نهادها و سازمان های مرتبط ب��ا

؛مساجد؛ادغام تشکیالت موازی

؛تعیین استراتژی کالن و تعیین بودجه؛اهتمام دولت و تشویق مردم برای نوسازی مساجد

؛وضع قوانین الزم برای پشتیبانی حقوقی؛اقدام الزم برای بازنشسته نمودن خادمان و ائمه جماعات

؛تأسیس دانشگاه مسجد برای آموزش نیروهای به روز و کارآمد؛برپایی و تداوم همایش ها

؛احداث پژوهشکده ها؛تشکیل شورای عالی مهندسین مساجد

؛طراحی سیستم ماهواره ای و استفاده مناسب از برنامه های آنتالش برای حضور مسجد در متن زندگی مردم.

د( منابع و مآخذقرآن كریم.

محم��دی اش��تهاردی، محم��د، والیت فقی��ه س��تون خیم��ه انقالب اس��المی، قم: نش��ر. 1384مطهر،

.1386، 2(، 31الویری، محسن، مسجد؛ ارتباطات و توسعه پایدار، نامه صادق ) افروز، غالمعلی روش های پرورش احس��اس م��ذهبی نم��از دركودك��ان و نوجوان��ان،

.1371تهران: انتشارات كلینی، .1386، 2(، 31الویری، محسن، مسجد؛ ارتباطات و توسعه پایدار، نامه صادق )

امانی، مهدی و همکاران، لغت نام��ه جمعیت شناس��ی، ته��ران: انتش��ارات دانش��گاه.1354تهران،

بخاری، محمد ابن اس��ماعیل، ص��حیح بخ��اری، ب��یروت: دار االحی��اء ال��تراث الع��ربی،1401.

ب��اقی، عم��اد ال��دین و همک��اران، پرستش��گاه در عه��د س��نت و تج��دد، ته��ران: نش��ر.1381سرایی،

تویسركانى راورى، فاطمه، عوامل و موانع جذب مردم به وی��ژه نوج��وان و جوان��ان.1384، 51-46(، 3به مساجد، نشریه فروغ مسجد )

(،43جوان آراسته، حسین، ک��ارکرد مس��جد در حک��ومت نب��وی، حک��ومت اس��المی )138 - 152 ،1386.

.1401(. تهران: انتشارات المكتبه االسالمیه، 12 و 3حرعاملی، وسایل الشیعه )ج خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، مجموع�ه آث��ار ام��ام خمی��نی: )بیان��ات، پیام ه��ا، مصاحبه ها، احکام، اجازات ش��رعی و نام��ه ه��ا( )نمای��ه ه��ا(، قم: موسس��ه تنظیم و

.1385نشر آثار امام خمینی، )17رحیمی، غف��ور، ارزی��ابی عملک��رد س��ازمان، ماهنام��ه ت��دبیر 173 ��،)41-44،

1385. رضایی، علی، جایگ��اه مس��اجد در فرهن��گ اس��المی، قم: مؤسس��ه ف��رهنگی ثقلین،

1382. شایگان، فریبا، تبیین جامعه شناختی مشارکت مردم در مساجد. ته��ران: انتش��ارات

.1389جامعه شناسان، .1390شجاعی، لیال، کاركردهای نوین مسجد درمحله های شهر تهران،

www.iranurbanstudies. com شجاعی زند، علیرضا، افول معنا در رس��انه ماهنام��ه پژوهش��ی اطالع��ات حکمت و

.1387، 46-22(، 7 )3معرفت .1413(، قم: جامعه مدرسین، 1 صدوق. من ال یحضره الفقیه )ج

(. ته��ران: انتش��ارات ناص��ر خس��رو،1 طبرسى، مجمع البیان فی تفس��یر الق��رآن )ج1372.

عابدی جعفری، حسن، جعفری، محمد صابر، شبیری، نسیبه سادات، فخریان نجفی کاشانی، منا، شمس، راحیل و عرب، نگار. طراحی مدل مطلوب کارکرد و مدیریت

)14مساجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه مذهبی، مجله دانشکده علوم انسانی60 ،)73-126 ،1384.

(، قم : انتش��ارات11عبدالحمی��د بن ابی الحدی��د مع��تزلی، ش��رح نهج البالغ��ه )ج.1388نیستان،

-103، (، 95فجری، محمدمهدی جایگاه مسجد در نگاه امام خمینى. مجله مبلغان )108 ،1386.

.79-68(، 120فجری، محمدمهدی. آشنایی با کارکردهای مسجد. مجله مبلغان ) قائمی، علی. نم��از در س��یمای خ��انواده. ته�ران: انتش��ارات س��ازمان انجمن اولی��ا و

.1381مربیان، قائمی، علی، ج��وان از دی��دگاه نیازه��ا، خواس��ته ها و مص��الح. ته��ران: دف��تر مش��اور

.1379رئیس سازمان صدا و سیما در امور جوانان،

قدمی، شهناز، راهبردها و راهكارهای جذب جوانان به مس�جد. ته�ران: س�تاد اقام�ه.1389نماز،

گلشن فومنی، محمد رسول، جامعه شناس��ی س��ازمان ها و ت��وان س��ازمانی. ته�ران:.1379دوران،

گلی زواره، غالمرضا، مسجد کانون قیام ه�ای اس�المی از آغ�از ت�ا انقالب اس��المی..1385، 26(، 302مجله پاسدار اسالم )

.1404مجلسی، محمد باقر، بحار االنوار. لبنان: موسسه الوفاء بیروت، .1383محمدی، محسن مسجد، تهران: مرکز پژوهش های اسالمی صدا و سیما،

(، قم: موسس��ه ف��رهنگی ثقلین،3مركز رسیدگی به امور مس��اجد، ف��روغ مس��جد )1384.

www. masjed. irمرکز رسیدگی به امور مساجد. مك��ارم ش��یرازى، ناص��ر. كاوش��ى در راهه��اى عملى ایج��اد جاذب��ه ب��راى مس��اجد.

.1421، 52-47(، 13فصلنامه مبلغان ) موالنا، حمید، گذر از نوگرایی )مترجم: شكرخواه، یونس(. ته��ران: مرك��ز تحقیق��ات

.1371رسانه ها، .1382(، تهران: انتشارات گویه، 2 و 1موظف رستمی، محمد علی، آئین مسجد )ج

میرغضنفری، سید سجاد، طراحی مدل ارزیابی عملکرد نهاده��ای ف��رهنگی-م��ذهبی ،)مورد مطالعه: مس�جد( )پای��ان نام��ه کارشناس��ی ارش��د(، دانش��گاه ام��ام ص��ادق

1392..1383، 3(، 59نبوی، محمد حسن، فعالیتهای اجتماعی مساجد. مجله مبلغان )

.67-55(، 96نقی زاده، حسین. بررسی کارکردهای مسجد. مجله مبلغان ) بیکر، واین، مدیریت و سرمایه اجتماعی )الوانی، سید مهدی و ربیعی، محمد رض��ا(.

.1382تهران: سازمان مدیریت صنعتی، fa.wikipedia.orgویکی پدیا،

علیمرادی، مصطفی، سیر تطور شبکه های اجتماعی؛ نگاهی به آغاز و انجام ش��بکه.1389، 13-6(، 31های اجتماعی، نشریه اطالع رسانی و کتابداری )

بروگمن، یرون، درآمدی بر شبکه های اجتماعی )مترجم: میرزایی، خلی��ل(. ته��ران:.1389جامعه شناسان،

نگاهی گذرا به سیمای مسجد طراز اسالمی

46عسکری اسالم پورکریمی

چکیده ب�ه تب�یین جایگ�اه و،( و کتابخ�انه ایDescriptive ب�ا روش توص�یفی)،این نوشتار

بع��د، در این راستا.شاخصه های مسجد طراز اسالمی در صدر اسالم پرداخته است مهم ت��رین،از بیان مفهوم واژه »طراز« و پارادایم های مسجد طراز نظ��ام اس��المی

، مس��جد؛ ک��انون عب��ادت،شاخصه های مسجد طراز اس��المی تحت عن��اوین: مس��جد ک��انون، مس��جد؛ ک��انون فعالیت ه��ای اجتم��اعی، مس��جد؛کانون فعالیت های سیاسی

؛ پایگ��اه نظ��امی، مس��جد؛ مرکز دادخواهی و قض��اوت، مسجد؛فعالیت های اقتصادی در می��ان. م��ورد بحث و بررس��ی ق��رار گ��رفت، ک��انون ت��ربیت و آم��وزش،مس��جد

کارکرده��ای تربی��تی و آموزش��ی آن،ویژگی ها و کارکردهای مسجد در ص��در اس��الم ، در این نوش��تار ب��ه ط��ور مبس��وط، ازاین رو؛تبل��ور ش��ایان ت��وجهی داش��ته است

.کارکردهای آموزشی و تربیتی این مکان مقدس مورد بررسی قرار می گیرد

واژگان کلیدی: ، فعالیت ه��ای سیاس��ی و اجتم��اعی مس��جد، کارکرد عب��ادی،مسجد طراز اسالمی

. کانون تربیت و آموزش، مرکز قضاوت، پایگاه نظامی،فعالیت های اقتصادی مسجد

مقدمه از ویژگی ه�ا و کارکرده�ای حقیقی، جامعه اسالمی ما همانند دیگر جوامع،امروزه

مسجد در صدر اسالم فاصله دارد که برای رسیدن به الگوی مسجد ط��راز اس��المی زیرا مس��جد ط��راز اس��المی عه��ده دار نقش ه��ای،نیاز است این فاصله ها کم شود

. است... اقتصادی و اجتماعی و نظامی و، سیاسی،مهمی در زمینه عبادی برای تبیین جایگاه و شاخصه های مسجد طراز اس��المی بای��د بازگش��تی ب��ه ص��در اسالم داشت و بررسی کرد که در آن زم��ان ه��دف از تش��کیل بن��ای »مس��جد« چ��ه

زی�را مش�خص ک�ردن؛در م��ورد مس��جد چیستبوده و نیات و خواسته های پیامبر کارکرد مسجد در صدر اسالم می تواند بهترین الگو در تهیه و ت��دوین مس��جد ج��امع

. محقق و پژوهشگر حوزه علمیه قم.46

با الگوبرداری از مساجد صدر اسالم می توان به مس�جد ط�راز.طراز اسالمی باشد.اسالمی در جامعه کنونی دست یافت

س��یمای مس��جد ط��راز،مطالعه ویژگی ه��ا و کارکرده��ای مس��جد در ص��در اس��الم در میان ویژگی های و کارکردها مس��جد؛اسالمی را برای ما به خوبی روشن می کند

از؛ کارکرد تربیتی و آموزشی آن تبلور ش��ایان ت��وجهی داش��ته است،در صدر اسالم مس��اجد در،آنجا ک��ه تزکی��ه و تعلیم دو ب��ال پ��رواز در آس��مان کم��ال انس��انی است

هم��واره جایگ��اه و مه�د عل��وم مختل��ف ب��ه،انسان سازی و پرورش بعد اخالقی کنار فرازه���ایی از این ویژگی ه���ا و، در این نوش���تار.وی���ژه عل���وم دی���نی ب���وده است به ویژه ک��ارکرد تربی��تی و آموزش��ی آن را م��ورد،کارکردهای مسجد در صدر اسالم

.بررسی قرار می دهیم

الف( مفهوم »مسجد طراز اسالمی« .واژۀS »طراز« در اصل کلمه ای پارسی و » تراز« بوده و سپس معرب شده است

طراز گفته شده است و از همانجا،به لباس ویژه ای که برای سلطان بافته می شود ب��ه، این واژه اطالق گردی��ده اس��ت و در نه��ایت،بر هر چیزی که خوب و عالی بوده

. طراز می گویند، یعنی چیزی که در اندازه و قواره مورد پسند باشد؛تقدیر مستویج من الثیCCابابن منظور در »لسان الع��رب« می نویس��د: » CCا ینسCو الطرز: م

للسلطان، فارسی أیضا و الطرز و الطراز: جید کل شCیء و قیCCل: هCCو47.«معرب و اصله التقدیر المستوی بالفارسیة

از کتاب های لغت فارسی این گونه استفاده می شود که واژۀS »ط��راز« ی��ا »ت��راز« هم پای��ه و هم س��طح، هم ش��أن، ن��وع، قسم، رتبه، روش، ق��انون،ب��ه معن��ای قاع��ده

48.است

مسجد طراز اسالمی عنوانی است که نخستین بار مقام معظم رهبری در پی��امی خواستار رسیدن به،( دادند89 مهرماه 18که به نوزدهمین اجالس سراسری نماز)

رسیدن به مسجدی است بر، منظور از مسجد طراز اسالمی.چنین مسجدی شدند.اساس قاعده و روش صدر اسالم

ب( پارادایم های مسجد طراز نظام اسالمی اگرچه در خصوص تعریف و مختصات »مسجد طراز نظام اس�المی« غ��یر از چن�دSپژوهش موردی محدود و یک کتاب کوچ��ک مس��تقل ک��ه آن هم عص��اره ی��ک رس��الۀ

.143 ص،8 ج، لسان العرب.47. ذیل واژه »طراز«، لغتنامه دهخدا،ک: کتابهای لغت: فرهنگ معین. - ر.48

ام��ا از؛ تحقیق��ات شایس��ته و بایس��ته ای ص��ورت نگرفت��ه است،دکترا ب��وده اس��ت بررسی مجموع دیدگاه های منتش��ره در خص��وص مس��جد و انتظ��ارات ک��ارکردی آن

می توان سه تلقی از مفهوم »مسجد طراز اسالمی« احصاء نمود:C دیدگاه تاریخی، سنتی1

،عده ای مقصودشان از »مسجد طراز اسالمی« یا »مسجد طراز نظام اسالمی« همانا مسجدی است که به طور کامل منطبق بر ویژگی ه��ا و کارکرده��ای مس��جد در

این49. باشدصدر اسالم و به خصوص در زمان حک��ومت نب��وی در مدین��ة الرس��ول بس��یار ص��واب و قاب��لتلقی اگر چه از لحاظ ابتناء بر روش و سیره پی��امبر اک��رم

اس��ت ک��هتقدیر است و حتی گاهی در ظاهر منطبق ب��ا فرمایش��ی از ام��ام راحل فرمودند: »امیدوارم موفق به این امر بشوید و مساجدمان برگردد به حال مس��اجد

. اما نگرشی جامع و پویا نیست50صدر اول« ام��ری، احیای تمام کارکردها و نقش های مسجد در عص��ر نب��وی،به عبارت دیگر

و ام��ا چنانچ��ه از فرم��ایش حض��رت ام��ام راحل؛بسیار ض��روری و شایس��ته است نظایر آن چنین برداش��ت ش��ود ک��ه س��قف و نه��ایت نقش آفری��نی و ک��ارکرد مس��جد همان است که در صدر اسالم ظهور و بروز پیدا کرد و کس��ی ح��ق ن��دارد ک��ارکردی

چنین برداشتی به طور قطعی ناص��واب و،فراتر از آن را برای مساجد تعریف نماید .عامل رکود و ایستایی خواهد بود

ک��ه به ط��ورنکته شایان توجه در اینجا این است که س��خن حکیمان��ه ام��ام راحل قطعی نمی تواند به تنهایی و بدون توجه به سایر مب��انی و دی��دگاه های دیگ��ر ایش��ان

ناظر بر مقایس��ه دوران پیش و اوای��ل دوران پس از،مورد استناد قطعی قرار گیرد در مق��ام اعالم ع��دم ام��ام راحل، در واقع.انقالب ب��ا دوران ص��در اس��الم است

رضایت از وضع موجود مساجد در ابتدای انقالب و فاصله بسیار زیاد آن از جایگاه و کارکردها شایسته آن است و با ارجاع اذهان ب��ه اوض��اع مس��اجد در ص��در اس��الم و

قصد داشته اند این حقیقت را یادآوری و الق��اء،عصر حکومت اسالمی پیامبر اکرم کنند که باید کارگزاران نظام اس��المی تالش کنن��د ت��ا مس��اجد ب��ه عن��وان کانون ه��ای

.اصلی شکل گیری انقالب به تراز الیق خود برگردند هم مساجد به پایگاه خ��دماتی تب��دیل در زمان شخص امام راحل،از طرف دیگر

نظ��یر تمرک��ز بس��یج؛شده بودند که شاید هرگز در طول تاریخ سابقه نداش��ته است ... محل اسکان مسافران ن��وروزی و، مراکز برگزاری انتخابات،اقتصادی در مساجد

..13 ص؛162 شماره،1391، ماهنامه مسجد.49.41 ص،17 ج، صحیفه نور.50

C دیدگاه حداقلی2 گروهی از صاحب نظران و محققان بر این باورند که کارکردها و نقش های مسجد

بر دوگونه بوده است:،در عهد نبوی ف��ارغ از اینک��ه، بما ه��و مس��جد می ش��ود،الف( کارکردهایی که مربوط به مسجد

،حکومت و حاکمیت اسالمی باشد یا نه و صرف نظر از اینک��ه در حک��ومت اس��المی. یا ولی فقیه غیرمعصوم باشد یا امام معصومحاکم پیامبر

وب( کارکردهایی که ناشی از اختیارات انحصاری حاکم معصوم - اعم از پیامبر. - است و به طور مستقیم به شئون و اختیارات ایشان بازمی گرددائمه

این گروه ��� ک�ه اغلب دارای مب��انی اسالم ش��ناختی غیرپوی��ا و کم به�ره از ت�أثیرات چ��نین نتیج��ه می گیرن��د ک��ه،زم��ان و مک��ان هس��تند ��� در س��ایه دس��ته بندی م��ذکور

مج��الس ذک�ر و دع�ا و موعظ�ه و، برپ�ایی نم�از جم�اعت،مهم ترین وظیفه مس�اجد ح��داکثر - در بع��د اجتم��اعی - همک��اری مؤمن��ان ب��رای رف��ع نیازه��ای م��ادی و م��الی

.نیازمندان محل و تسکین آالم آنهاست متأسفانه باید گفت این دیدگاه - دانسته و ندانس��ته - حاش��یه ای از تئ��وری دش��من ساخته »سکوالریس��م« و ج��دایی دین از دنی��ا و سیاس��ت اس��ت ک��ه گ��اه آگاهان��ه از تریبون های روشنفکران دینی مطرح می شود و گاه ناآگاهانه بر زبان و قلم مت��دینین

.سنتی جاری می گرددC دیدگاه فقه پویا )حداکثری(3

معتق��دیم ک��ه، ب��ا تکی��ه ب��ر دو مبن��ای اص��ولی و عم��ده در فق��ه ش��یعه،به هر حال عالوه ب��ر ش��مول کلی��ه کارکرده��ای،کارکرده��ای مس��جد در دوران نظ��ام اس��المی

می توان��د و بای��د بتوان��د - ض��من رع��ایت اص��ول و،مسجد در نظام اس��المی نب��وی ارزش های بنیادین تفکر اسالمی - شامل کارکرده��ا و نقش ه��ای نوی��نی متناس��ب ب��ا

.نیازها و مقتضیات جدید باشد

ج( مهم ترین شاخصه های مسجد طراز اسالمی. مسجد، کانون عبادت1

از آیات شریف قرآن کریم این گونه استفاده می شود که یکی از اه��داف آف��رینش ،عبادت در م��ورد انس��ان52.و »تقرب الی الله« است51 »عبادت«،عالم و موجودات

ه��ر رفت��ار و ک��رداری را ش��امل، عبادت در معنای ع��ام؛دو معنای عام و خاص دارد راز و، عبادت در معن��ای خ��اص.می شود که رضایت و خشنودی خداوند در آن باشد

.56 آیه، ذاریات.51.15 آیه، رعد.52

تالوت، ذکر، ذکر و یاد او و سخن گفتن با اوست و عباداتی چ��ون دعا،نیاز با خداوند.قرآن و برپایی نماز را شامل می شود

عوام��ل ف��راوانی نقش دارن��د ک��ه از، در پیدایش توج��ه قل��بی ب��ه خداوند،بی شک به��ترین و، ب��ا ویژگی ه��ای خ��اص خ��ود، مس��جد. »مک��ان عب��ادت« است،جمله آنها

.مناسب ترین مکان برای حضور و شکرگزاری به درگاه الهی است ب��ه جنبه ه��ای عب��ادی آن ب��ه، هر جا سخن از مسجد به میان آم��ده،در قرآن کریم

عنوان عنصر محوری و بنیادین در تعالی فرهنگ دینی جامعه اشاره شده و در آی��ات جایگاه عبادت و یاد خداوند شناخته ش��ده اس��ت ک��ه، مسجد،متعددی از قرآن کریم

در ادامه برخی از آنها به عنوان نمونه بیان می شود:1.« 53.«و أن المساجد لله فال تدعوا مع الله أحدا2.« قل أمر ربی بالقسط و أقیموا وجوهکم عند کل مسجد و ادعCCوه

54.«مخلصین له الدین کما بدأکم تعودون

أن یقولوا ربنا الله و لو ال ».3 الذین أخرجوا من دیارهم بغیر حق إال دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجدره إن الله لقCCوی CCرن الله من ینص CCیرا و لینصCCم الله کث CCا اسCCذکر فیهCCی

55.«عزیز

4.« بح لCCه فیهCCا CCمه یس CCا اسCCذکر فیهCCفی بیوت أذن الله أن ترفع و ی )این چ��راغ پرف��روغ( در خانهه��ایى ق��رار دارد ک��ه خداون��د اذن؛بالغدو و اآلصال

فرموده دیواره��اى آن را ب��اال برن��د )ت��ا از دس��تبرد ش��یاطین و هوس ب��ازان در ام��ان خانههایى که نام خدا در آنها ب��رده مىش��ود و ص��بح و ش��ام در آنه��ا تس��بیح او؛باشد(

56.مىگویند«مه» CCا اسCCذکر فیهCCاجد الله أن یCCع مسCCن من کیس���ت؛و من أظلم مم

از جمل��ه57.ستم کارتر از آن کس که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگ��یرى ک��رد« استفاده مىشود که مساجد محل عبادت و پرستش الهى،«أن یذکر فیها اسمه»

.است.18 آیه، جن؛ هیچ کس را با خدا نخوانید، پس؛ و اینکه مساجد از آن خداست.53 ؛ )ب��ار دیگ��ر در رس��تاخیز( ب��از مىگردید،حالى که دین )خود( را براى او خالص گردانید )و بدانید( همان گونه که در آغ��از ش��ما را آفرید در، بگو: پروردگارم امر به عدالت کرده است و توجه خویش را در هر مسجد )و به هنگام عبادت( به سوى او کنید و او را بخوانید.54

.29 آیه،اعراف ، دیرها و صومعهها و معابد یهود و نصارا و مساجدى که نام خ��دا در آن بس��یار ب��رده مىش��ود،مردم را به وسیله بعضى دیگر دفع نکند بعض�ى از، خ�داى یکتاس�ت و اگ�ر خداوند، جز اینک�ه مىگفتن�د: پروردگ�ار ما، به ناحق رانده شدند، همان ها که از خانه و شهر خود.55

، حج؛ خداون��د ق��وى و شکس��ت ناپذیر است؛ یارى مىکند، کسانى را که یارى او کنند )و از آیینش دفاع نمایند(،ویران مىگردد و خداوند .40آیه.36 آیه، نور.56.114 آیه، بقره.57

،عالمه طباطبایی در تفسیر گران سنگ »المیزان« می فرمایند: »ب��ه ط��ور مس��لم همان مساجد است که جایگاهی وی��ژه ب��رای ذک��ر ن��ام خداس��ت و ب��ه،معنای بیوت

نیز از مصادیق کلم��ههمین منظور بنا شده و حتی خانه های پیامبران و ائمه اطهار58.بیوت است«

راز این نام گذاری آن است که مردم در این مکان به سوی خداون��د متع��ال تق��رب ، ب��ه س��وی او ره می س��پارند و از همین رو،می جویند و با عبادت خالص��انه و جمعی

خانه ای برای مردم ب��ه،قرآن کریم کعبه را که برترین خانه خدا بر روی زمین استة مبارکCCا وشمار می آورد و می فرماید: » ع للناس للذی ببک CCإن أول بیت وض

59.«هدى للعالمین

در این آیات وصفی ک��ه ب��رای مس��جد، همان گونه که مالحظه می شود،به هر حال آن است که در مس�اجد ن�ام خداون�د ب�رده می ش�ود و م�ردان خ�دا ب�رای،ذکر شده

تسبیح و ستایش حق تعالی در ص��بح و ش��ام ب��دان روی می آورن��د و این ب��ه روش��نی آن،بیانگر این حقیقت است که رسالت اولیه و اساسی این مکان مقدس در اس��الم

.است که کانون عبادت و ذکر و تسبیح خداوند متعال باشد جایگ��اه، مس��جد. نام مسجد ی��ادآور بن��دگی در براب��ر پروردگ��ار متع��ال است؛آری

جود منتهیسجده است و سجده اوج عبادت و بن��دگی انس��ان ب��رای خ��دا: » الس 60«.العباده من بنی آدم

از نخستین روزه��ایی ک��ه دع��وت ب��ه اس��الم را ب��ه ص��ورتپیامبرگرامی اسالم از کعبه و مسجدالحرام )اولین مسجد ساخته ش��ده ب��ر روی،آشکارا مطرح ساختند

کره زمین( به عنوان پایگاه عب��ادی اس��تفاده می کردن��د و در آن ب��ه ق��رائت ق��رآن و ش��واهد ت��اریخی بی��انگر آن اس��ت ک��ه.مناج��ات ب��ا خ��دا و اقام��ه نم��از می پرداختند

مسلمانان را تشویق و ترغیب می نمودند تا به مسجد رفت آمد کنن��د و از برگ��زاری .نمازهای پنج گانه در مساجد بدون عذر تخلف نورزند

فرمودن��د: »پیامبر اکرم ؛من صلى الخمس فی جماعCCة فظنوا بCCه خیCCرا پس ب��ر او،هرکس نمازهای پنج گانه خود را در مسجد به صورت جماعت اقام��ه کند

61.گمان نیک ببرید«

.126 ص،4 ج، المیزان فى تفسیر القرآن.58.96 آیه،آل عمران ؛ همان است که در سرزمین مکه است که پر برکت و مای��ه ه��دایت جهانی��ان است، نخستین خانهاى که براى مردم قرار داده شد.59.164 ص،82 ج، - بحاراالنوار.60.286 ص،8 ج، وسائل الشیعة.61

نشس��تن؛الجلوس فی المسجد انتظارا للصالة عبCCادةهمچنین فرمودند: »62. عبادت است«،در مسجد به انتظار اقامه نماز

یا أبCCاذر!از ابوذر غفاری نقل شده است که پیامبر به او چنین وص��یت کردن��د: »ت فیCCه CCس جد بکCCل نفس تنف CCا فی المسCCا دمت جالسCCإن الله یعطیک م ت CCس درجة فی الجنة و تصلی علیک المالئکة و یکتب لک بکCCل نفس تنف

یئات CCر س CCک عشCCب��ه درس��تی ک��ه، ای اب��اذر؛فیه عشر حسنات و یمحى عن به اندازه هر نفسی که، مادامی که در مسجد نشسته ای،خداوند به تو اعطا می کند

درجه ای در بهشت و مالئک��ه ن��یز ب��ر ت��و درود می فرس��تند و ب��رای ت��و ب��ه،می کشی این63. ده حسنه ثبت و ده گناه تو را پ��اک می کنن��د«،اندازه هر نفسی که می کشی

،تأکیدات تا بدان حد هستند ک��ه خ��ودداری از حض��ور در مس��اجد از روی بی اعتن��ایی 64.نوعی روی گردانی از سنت پیامبر و موجب عدم قبول عبادات به شمار می آید

کوه، مسلمانان به برپایی نمازهای جماعت � که مظه�ر بن�دگی،در صدر اسالم ، ش�� ام��ا بای��د گفت؛حیات و وحدت امت اسالمی است � بیش از امروز اهمیت می دادند

هرگ��ز اف��ول، کارکرد مس��جد در بع��د عب��ادی، سالۀS اسالم1400که در طول تاریخ . اگرچه در زمینه های دیگر با فراز و نشیب بسیار همراه بوده است؛نکرده است

چ��نین، در گزارش��ی از جوام��ع اس��المی، م��ورخ مش��هور غ��ربی،وی��ل دورانت م��ؤذن ب��ر گلدس��ته ب��اال،می نویس��د: »پیش از آفت��اب و نیمه روز و نزدی��ک غ��روب

این دعوت چ��ه، به راستی. مسلمانان را به نماز می خواند،می رود و به وسیله اذان ؛نیرومند و شریف است که مردم را پیش از طلوع آفتاب به بی��داری دع��وت می کند چه خوب است که انسان به هنگام نیم روز از کار باز ایستد و چ��ه ب��زرگ و باش��کوه

65«. در سکوت شب به جانب خداوند جل جالله توجه کند،است که ضمیر انسان

. مسجد، کانون فعالیتهای سیاسی2 به ص��راحت. کارکرد سیاسی ب��ود،یکی دیگر از کارکردهای مسجد در صدر اسالم

وس��یع ترین و مهم ت��رین ک��ارکرد،می توان ادعا کرد ک�ه در کن��ار بع��د عب��ادی مس��جد . کارکرد سیاسی آن بوده است،مسجد

زی�را ش��ریعت. این مکان مق�دس ب�ا مس�ائل سیاس��ی آمیخت��ه شد،از آغاز اسالم اسالم دینی اس��ت ک��ه در آن رابطه ای مس��تقیم بین فعالیت ه��ای عب��ادی و سیاس��ی

.380 ص،80 ج، بحاراالنوار.62.117 ص،4 ج، وسائل الشیعه.63. باب فضل الجماعة،24 ص،3 ج، - تهذیب االحکام.64.273 ص،4 ج، تاریخ تمدن.65

، این ارتباط به روش های متعدد قابل تصور و درک است ک��ه از آن جمله.وجود دارد می توان به خطبه های نماز جمعه و بیان مسائل حکومتی و سیاس��ی و مس��ائل مهم

پایگاه و مرکز هم��ۀS فعالیت ه��ای، مسجد.اجتماعی توسط خطیب جمعه اشاره کرد مالقات رهبران و. »دارالحکومة« آن بوده است،سیاسی جامعه اسالمی و در واقع

نماین���دگان خ���ارجی و تص���میم گیری های مهم در مس���اجد ص���ورت می گ���رفت و پی��امبر66. اجتماعی از مسجد ره��بری و س��ازمان دهی می شد،حرکت های سیاسی

در، ب��ا وج��ود فش��ار ح��اکم در مک��ه ب��ا ب��رخی از گروه ها،پیش از هج��رت ب��ه مدینه ب��ا اف��راد و، پس هجرت به مدینه نیز پیامبر در مس��جد.مسجدالحرام گفتگو می کرد

.گروه های اعزامی از قبیله ها و طایفه های گوناگون گفتگ��وی سیاس��ی انج��ام می داد در مس��جدالنبی مک��انی ب��ه ن��ام »اس��طوانةالوفود«)س��تون هئیت ه��ا( ب��رای این

همچ��نین در زم��ان خلف��ای نخس��تین و ام��ام67.گفت و گوها در نظر گرفته شده ب��ود ، همۀS مالقات های عمومی در مسجد انجام می شد و حتی نماین��دگان خ��ارجیعلی

مح��ل بیعت و اعالم برنامه ه��ای، مس��جد.در مس��جد ب��ه حض��ور پذیرفت��ه می ش��دند.حکومتی نیز بود

ابن ابی الحدید در شرح نهج البالغه می نویسد: وقتی مردم هجوم آوردند تا ب��ا ام��ام ولی اص��رار عم��وم در ح��دی ب��ود ک��ه؛ آن حض��رت امتن��اع ورزید، بیعت کنندعلی

در این مرحله ک��ه مش��روعیت الهی ب��ا مقب��ولیت عم��ومی.حضرت چاره ای نداشت ولی؛ ح��اکمیت را پ��ذیرفت،همراه گشته بود و حجت بر آن حضرت تمام شد، ام��ام

پس در،برای انجام بیعت فرمودن��د ک��ه اگ��ر به ناچ��ار ق��رار اس��ت ب��ا من بیعت کنید بلکه، نباید به طور مخفی و پنهان باشد، زیرا بیعت با من؛مسجد ]با من بیعت کنید[

، پس.باید با خواست مسلمانان و در مأل عام و محل اجتماع مسلمانان انجام بگیرد ح��رکت کردن��د ت��ا داخ��ل،حضرت بلند شدند در حالی که م��ردم در اط��رافش بودند

68. مردم از هر طرف بر سر حضرت ریختند و با ایشان بیعت کردند؛مسجد شدند

، تغییر نام یافته است و کارکرد سیاسی،روشن است که امروز بیعت به انتخابات به گ�ونه ای ک�ه؛ در مس�اجد احی��ا ش�ده است،با پیروزی غرورآفرین انقالب اس�المی هر انتخاب یک بیعت جدید ب��ا نظ��ام اس��المی،همۀS انتخابات های گذشته )که در واقع

.است( در مجامع عمومی و مساجد صورت گرفته است در صدر اسالم همواره مجلس مشورتی مسلمانان در رویدادها ن��یز ب��وده،مسجد

در امور مختلف ب��ا اف��راد دارایپیامبر اکرم69، بر اساس دستور قرآن کریم.است.9 ص،11 ج، شرح نهج البالغه ابن ابی الحدید؛341 ص،8 ج،ک: فروع الکافی. - ر.66.236-207 ص،ک: سیمای مسجد. - ر.67.9 ص،11 ج، شرح نهج البالغه، ابن ابی الحدید.68.159 آیه، آلعمران.69

غ��زوات و، مهم ترین این مشورت ها در ح��وزه نظ��امی.صالحیت مشورت می کردند در جن��گ اح��د ب��ود ک��ه، یکی از مهم ترین مشورت ها.تنظیم سیاست های دفاعی بود

70. با اصحاب خود درباره نحوۀS اجرای جنگ مشورت کردندپیامبرگرامی

نقش سیاسی بوده، پر رنگ ترین نقش مساجد در دوران انقالب اسالمی،در واقع مس��جدها جایگ��اهی م��ؤثرتر در این زمین��ه، با فراگ��یر ش��دن انقالب اس��المی.است سخنرانی های روحانیان و دانش��گاهیان در مس��اجد م��ردم را بیش از پیش ب��ا.یافتند

اقتص��ادی و، اجتم��اعی، تبعیض و بی ع��دالتی س��اختار سیاسی، ظلم،ابع��اد فس��اد بس��یار، در ط��رد رژیم ط��اغوت از س��وی م��ردم، مس��اجد.فرهنگی کشور آشنا کرد

مب��ارزۀS فع��ال سیاس��ی،1343 در س��ال ، پس از تبعی��د ام��ام خمی��نی.م��ؤثر بودند معمار انقالب اس��المی، امام خمینی.فروکش کرد و مساجد رویکردی دیگر یافتند

، در ارتب��اط ب��ا این نقش می فرماین��د: »مس��جد در اس��الم و در ص��در اس��الم،ایران همیشه مرکز جنبش و حرکت های اسالمی بود و از مسجد تبلیغات اس��المی ش��روع می شده است و مسجد مح��ل ح��رکت ق��وای اس��المی ب��رای س��رکوب کف��ار و وارد

71.کردن آنها در زیر بیرق اسالم بوده است«

تالش��ی ب��رای معط��وف نم��ودن توج��ه ب��ه فرهن��گ سخنان امام خمی��نی،در واقع مس��اجد ک��ه.اص��یل اس��المی و س��امان دهی حرکت ه��ای اس��المی از مس��اجد است

ب��ه ص��ورت س��نگرهای مس��تحکم ب��رای مب��ارزۀS انقالبی ه��ا،پایگاه ه��ای انقالب بودند با ژرف نگری خاص خود می فرماید: امام خمینی، بر این اساس.درآمدند

ه��ر،»مساجد و محافل دینیه را که سنگرهای اس��المی در مقاب��ل ش��یاطین است ی��ک س��نگر،همچنین ایشان فرمودند: »مسجد72.چه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید«

[ این را، ]دش��منان؛اسالمی است و محراب محل جن��گ اس��ت و مح��ل ح�رب است73.می خواهند از دست شما بگیرند«

از مس��جد. محافل و نمازها جنبه سیاسى داش��ته است، مساجد،»در صدر اسالم از؛راه مى انداختند لشکر را به جنگى که باید بکنند و به آن جایى ک��ه بای��د بفرس��تند

مساجد را ما کارى ک��ردیم، مع األسف...مسجد مسائل سیاسى طرح ریزى مى شد آن طرحهایى که براى ما ریخت��ه،که بکلى از مصالح مسلمین دور شد و با دست ما

74. پیاده شد«،بودند

.37 � 34 ص،2 ج، فروغ ابدیت.70.65 ص،7 ج، صحیفه نور.71.485 ص،2 ج، همان.72.362 ص،13 ج، همان.73.276 ص ،18 ج، - همان.74

هم��ان،»ارتش اسالم هر جا رفته اس��ت و س��ردارهاى اس��الم ه��ر ج��ا پاگذاش��تند اول خ��ط، وقتى ب��ه ق��اهره رس��یدند؛ اول مسجد درست کردند،جایى که پاگذاشتند

معب��د مط�رح ب�ود و، مسجد مط�رح ب�ود،کشیدند براى مسجد و هرجا این طور بود. کوشش مى کردند«، محراب،ارتش اسالم براى آباد کردن مساجد

از، وس��یله از ب�اب این ک��ه از همین مس��اجد،»اسالم مس��اجد را س��نگر ق��رار داد همه امورى که اس��الم را ب��ه پیش مى ب��رد و قی��ام را ب��ه...همین جمعیتها و جماعت

75. مهیا باشد«،پیش مى برد

در پی این تأکیدهای ره��بر کب��یر انقالب ب��ر اس��تفاده ه��ر چ��ه بیش��تر از مس��اجد و ب��ا، ی��اران و ش��اگردان ام��ام،بازگشت آنه�ا ب�ه نقش�ی ک�ه در ص��در اس��الم داش��تند

آتش مبارزات را روز به روز شدیدتر و رژیم منح��وس پهل��وی،افشاگری در مساجد نزدیکان و معتمدان، پایه های اصلی و اولیه انقالب را شاگردان.را ناکارآمدتر کردند

نفر شاگرد مخصوص تربیت ک��رده بودن��د ک��ه اث��ر آنه��ا در400، امام.امام بنا کردند��ه ام��امی کاش��انی در ش��رق ته��ران.همه جا دیده می شد آق��ای ای��روانی در، آیت الل

��ه غی��وری در جن��وب ش��رقی،جنوب ته��ران ��ه ملکی در مس��جد همت، آیت الل آیت الل ام��ام جم��ارانی در، آیت الله شهید مطهری در مرکز تهران ک��انون توحید،شمیرانات

؛شمال و مسجد شهید بزرگوار دکتر مفتح به ک��ار تبلیغی و سیاس��ی مش��غول بودند76.ایشان در شهرستان ها نیز شاگردانی داشتند

ب��ه واس��طه عملکردش��ان و عملک��رد، مساجد و نهادهای دی��نی،در محور سیاسی چ�را ک�ه؛ م��ورد توج��ه خ�اص ک�ارگزاران دولت ب�ود،مبارزاتی شان علی�ه حکومت ها

چه عکس العمل های تندی در مقابل مس��جد،می دیدم مسئوالن بلندمرتبه رژیم شاه ، بی جهت نب��ود ک��ه س��پهبد رزم آرا.و مسجدی ها ابراز می داشتند و اعمال می کردند

می گفت: مسجد را ب��ر س��ر کاش��انی و مجلس را ب��ر س��ر،مهره حلقه به گوش شاه اهمیت و حساسیت سیاس��ی بودن مس��اجد را، به این ترتیب؛مصدق خراب می کنیم

77.بهتر درک می کنیم

مس��اجد ای�ران،در دوران انقالب هم به طور طبیعی و بر اس��اس س��وابق ت�اریخی حمل��ه ب��ه مس��جد.نقش خود را ب��از یافت��ه و مرک��ز مب��ارزات ض��د رژیم ش��اه بودند

ط به توپ بستن حرم امام رضا،گوهرشاد در زمان رضا شاه و کشتار مردم توس�� ، حمله و به آتش کش��یدن مس��جد ج��امع کرم��ان و کش��تار م��ردم،روس ها و همچنین

نشان دهنده اهمیت مسجد در مبارزات مزبور و استفاده از مسجد به عن��وان س��نگر.60 ص ،17 ج، همان.75.89 � 88 ص، مسجد و انقالب اسالمى، رضا، شریف پور.76.85 ص، همان.77

این امر بیانگر عنادی است که قدرت سیاسی نسبت به این، همچنین.مبارزه است78.مکان مقدس داشته است

. مسجد، کانون فعالیتهای اجتماعی3 محل گردهمایی مسلمانان و تجلیگاه پرشکوه انسجام و یک پارچگی ملت،مسجد

حاف��ظ س��المت دین و جامع��ه اس��ت و نم��ایش وح��دت و، مس��جد.مس��لمان است ، حض��ور نم��ازگزاران در مس�جد.کند بقای اسالم را تض��مین می،همدلی نمازگزاران

.سازد امید دشمنان اسالم را به ناامیدی بدل می عنص��ری اساس��ی ب��رای س��المت و بق��ای اص��ل و اس��اس ه��ر،وح��دت اجتم��اعی

. نقشی بس بزرگ ایفا می کند، مسجد در تحکیم این عنصر اساسی.جامعه ای است هم��ه، صاحبان افکار و سلیقه های مختلف، بزرگ و کوچک، زن و مرد،افراد مختلف

. همدل و همسو و دوش به دوش یکدیگر می ایستند.در یک جا گرد هم می آیند . انس و الفت مس��لمانان ب��ا یک��دیگر است،مس��جد ک��انون اتح��اد و همبس��تگی

مانن��د نمازه��ای روزان��ه و نم��از،مسلمانی ک��ه به ط��ور منظم و در زمان ه��ایی وی��ژه در اجتم��اعی عب��ادی ش��رکت، مانند با وضو و طهارت ب��ودن،جمعه و با آدابی خاص

خودآگ��اه ی��ا ناخودآگ��اه در مع��رض ت��ربیت دی��نی ق��رار می گ��یرد و آث��ار مهم،می کند .اخالقی و رفتاری و حس همبستگی اجتماعی در وجود او نمایان می شود

مارسل بوازار می گوید: »مسجد عامل نیرومندى در همبستگى و اتحاد مسلمانان نمى ت��وان نادی��ده،جه��ان اس��ت و اهمیت اجتم��اعى و ف��رهنگى آن را از این ب��ابت

که مسلمانان شور و حرارت ص��در اس��الم را، به خصوص در روزگار معاصر،گرفت مساجد به ص��ورت مراک��ز ت��ربیت روح��انى و پایگ��اه،دوباره از خود نشان مى دهند

ان��دک.جنبش امت مسلمان نس��بت ب��ه س��تمگران و س��لطه جوی��ان در آم��ده است .ان��دک مس��اجد م��وقعیت س��ال هاى نخس��تین ظه��ور اس��الم را ب��ه دس��ت آورده اند

تأس��یس کتابخانه ه��ا و ت��االر اجتماع��ات در درون مس��اجد این حقیقت را آش��کار مى منحص��را ب��راى اداى،سازد که مساجد در اسالم بدان گونه ک��ه بعض��ى پنداش��ته اند

.فریضه نم��از نیس��ت و یقین��ا یکى از مراک��ز سیاس��ى و ف��رهنگى مهم اس��الم است اقامۀS نماز جمعه وسیله اى است براى گردهمایى مسلمانان در روز تعطیل و ط��رح

، نظ��یر بهداشت؛مسائل مهم اجتماعى و بحث و گفتگ��و در ب��اب کمبوده��اى رف�اهى برپ��ایى، در حقیقت. مس��ائل حرف��ه اى و غ��یر آن، تصمیم گیریهاى سیاسى،مسکن

گردهم��ایى.نماز جمعه به کار گرفتن عبادت خداون��د اس��ت در راه خ��دمت ب��ه امت ت��أثیر و ک��ارایى، در ممالک آزاد شده توسط اسالم، به ویژه در سالهاى اخیر،جمعه

.91 ص، تحلیلى در انقالب اسالمى، منوچهر، محمدى.78

، على رغم تفرق��ه و پراکن��دگى سیاس��ى م��ردم، در این سالها.بسیارى داشته است در درون همین،گردهم��ایى مس��لمانان ناخش��نود از حک��ومت ه��اى س��تمگر فاسد

مساجد طرح قیام عمومى و مبارزه علیه س��تمگران را ریخت��ه و تزل��زلى در ارک��ان کارى ک��ه اح��زاب و؛فرمان روایى دست نشاندگان استعمار غرب پدید آورده است

79.گروه هاى سیاسى مخالف در ممالک غرب از انجام آن هنوز ناتوانند«

پی��امبر خ��ویش را از،بر پایه چنین ترس��یمی از مس��جد اس��ت ک��ه خداون��د متع��ال نمازگزاردن و حتی حضور در مسجدی ک��ه وح��دت جامع��ه اس��المی را دچ��ار آس��یب

بلک��ه، آن حضرت نیز نه تنها در چنین مس��جدی حض��ور نیافتند80. نهی می نماید،کند زمین آن مس��جد ب��ه، حتی بنابر نقلی.جمعی را فرمان دادند تا آن را به آتش کشند

81.مزبله دان تبدیل شد

همچ��ون تأکی��د ب�ر،شواهدی نشان می دهد که پ�اره ای از مق�ررات نم��از جم�اعت نهی از این ک��ه نم��ازگزار تنه��ا در،منظم بودن صفها و اتصال شانه های نم��ازگزاران

ب��دین منظ��ور تش��ریع... و 82یک صف بایستد و یا موقع اذان، از مسجد خارج ش��ود شده تا هم وحدت و هماهنگی مسلمانان بیشتر شود و هم بهتر به نم��ایش گذاش��ته

.شود ازاین رو می توان گفت: مسجد هر قدر وحد ت و یکپارچگی مسلمانان را پای��دارتر

به مسجد ط��راز اس��المی نزدیک ت��ر،کند و قشرهای بیشتری از جامعه را در برگیرد حض��ور پ��یروان م��ذاهب گون��اگون در ی��ک مس��جد ن��یز نش��انگر آن اس��ت ک��ه.است

اختالف ه�ای عقی�دتی و م�ذهبی نتوانس�ته ص�ف واح�د مس�لمانان را دچ�ار تفرق�ه و پس مسجد طراز اسالمی در مناطقی ک��ه پ��یروان م��ذاهب گون��اگون.پراکندگی کند

دوش ب��ه، مسجدی است که همگان ب��ا وج��ود اختالف ه��ای م��ذهبی،زندگی می کنند.دوش هم در آن نماز بگزارند

کس��ی ک��ه در ص��ف اول نم��از جم��اعت ب��رادران اهل س��نتاز نظر ام��ام ص��ادق همچون کس��ی اس��ت ک��ه شمش��یر خ��ویش را از،حضور یابد و در صف اول بایستد

83.نیام برکشیده و آماده نبرد در راه خداست

، در حقیقت نمایش وحدت و همدلی مسلمانان. روشن استراز این سخن امام هم�ان آرم�ان رس�ول خداس�ت و ارزش آن کم�تر از جنگی��دن ب�ا دش�منان دین خ�دا

.101 ص ،1356 ، دانشگاه تهران، تهران، ترجمه حسنعلى مهروى، اسالم در جهان امروز، - ویلفرد کنت ول اسمیت.79.108 آیه ، - توبه.80.110 ص،5 ج، - مجمع البیان فی تفسیر القرآن.81.صالة الجماعه از ابواب70 و 58 باب ،471 و 460 ص،5 و ج3 و 1 روایات ، از ابواب احکام المساجد35 باب ،513 ص،3 ج، - وسائل الشیعه.82.7 روایت، از ابواب صالة الجماعه5 باب،382 ص،5 ج، - همان.83

مس��جدی اس��ت ک��ه، پس مسجد طراز اسالمی در زمین��ۀS وح��دت اجتم��اعی.نیست نمازگزاران آن به راس��تی هم�دل.اتحاد و یکپارچگی جامعۀS اسالمی را استوار نماید

از کینه ه��ا و ک��دورت ها ب��ه دور باش��ند و هم��دلی و اتح��اد خ��ود را ب��ه،و با صفا بوده.دشمنان آشکار و نهان جامعۀS اسالمی نشان دهند

هنگ��امی ب��ه،گفتگو پیرامون مشکالت اجتم��اعی و چ��اره اندیش��ی ب��رای رف��ع آنها پایگ��اه، مس��جد.نتیجه نهایی می رسد که اقداماتی عملی را ن��یز در پی داش��ته باشد

ازاین رو جایگاه مناس��بی.عمومی مسلمانان و محل حضور قشرهای گوناگون است برای تع��اون اجتم��اعی مس��لمانان و مش��ارکت آن��ان در راس��تای رف��ع نارس��ایی های

.اجتماعی در صدر اسالم توجهی همه جانبه ب��ه تهیدس��تان و محروم��ان در مس��جد ب��ه عم��ل

می آمد که باید الگوی مساجد در این عصر قرار گیرد این توجه عبارت بود از: بلکه جایگاهی ب��رای دادن، مسجد تنها محل خواندن نماز نبود؛ کمک مالیالف(

.صدقه و کمک به مستمندان نیز به شمار می آمد ک��ه در ح��ال رک��وع انگش��تر خ��ویش را ب��هداستان معروف و تاریخی ام��ام علی

. در مسجد به وقوع پیوست،مستمندی بخشید و پناه گاه مسلمانان، افسردگی،مسجد باید باعث برطرف کردن اندوه های دنیوی

در مسجد با تهیدستان هم غذا می شد و با آنان در روایت آمده که پیامبر84.باشد85.افطار می کرد

در گفتاری نورانی یکی از فواید و آثار سازنده نم��از جم��اعت را ��� ک��هامام رضا��ر و تق��وا« ب��ر معموال در مسجد برپا می شود ��� همی��اری و تع��اون مس��لمانان ب��ر »ب

باب علمی است که صدها ب��اب علم دیگ��ر از آن، این سخن امام86.شمرده است ، کاره��ایی مانن��د جمع آوری کم��ک ب��رای نیازمن��دان.به روی انسان گشوده می ش��ود

، اقدامات برای تسهیل ازدواج زوجهای ج��وان، اعطای خدمات درمانی،پرداخت وام همگی از،برنامه ریزی برای عی��ادت و سرکش��ی از بیم��اران و ام��وری از این دست

اهل مسجد باید فقر را از میان خویش برچینند.مصادیق تعاون بر»بر و تقوا« است مساجد امروز سنگینی این رسالت را کمتر بر دوش خود حس می کنن��د،با این همه

در مساجد کمک به تهیدستان فراموش شده است ی��ا ح��د اق��ل ب��ه س��مت و س��وی تهیدس��تانی ک��ه نق��اب تعف��ف برچه��ره زده ان��د و در.نادرس��تی کش��یده ش��ده است

مستحقان واقعی کمک ه��ا، فقر را بی نیازی جلوه می دهند،هاله ای از شرم و نجابت.263 ص،5 ج، - وسائل الشیعه.84.350 ص،80 ج، بحاراالنوار؛38 ص،3 ج، - مستدرک الوسائل.85.9 روایت ، از ابواب صالة الجماعه1 باب ،372 ص،5 ج، - وسائل الشیعه.86

ام��ا ایس��تادن و س��رافکندگی و ذلت را روبه روی جمعیت تم��رین؛در مساجد هستند کردن کاری ناشایست است که متأسفانه امروزه رواج پی��دا ک��رده و ب��ا م��رام اه��ل

.مسجد و حرمت خانه خدا سازگار نیست اهل ص��فه گ��روهی از مه��اجرین و انص��ار بودن��د ک��ه از؛اسکان مستمندانب(

این��ان را در ص��فه مس��جدالنبی م��نزل و س��رپناه نداش��تند پی��امبر،تهیدس��تی.)سایبانی در آن مسجد( جای داد

پایگ��اه ت��رغیب، مسجد در اوایل ظهور انقالب،همچنین در زمینه مسائل اجتماعی ، در مس��جد.و تحری��ک م��ردم ب��رای همک��اری و همی��اری در زمینه ه��ای مختل��ف ب��ود

از کارهایی ک�ه. حل می شد، با همکاری مردم،بسیاری از مشکالت اجتماعی جامعه فقط جنبه اجتماعی داشتند می توان ب��ه کمک ه��ای م��ردم در جری��ان زل��زله طبس و

. اشاره کرد،کمک به خانواده هایی که سرپرست آنها در زندان یا بازداشت بودند ،مساجد و ائمه جماعات نه تنها اختالف��ات م��الی م��ردم را ح��ل و فص��ل می کردند

چ�را ک�ه؛بلکه اختالفات خانوادگی و حتی ق�ومی و محلی اف�راد را فیص��له می دادند ... مجاز نبودند که به دادگستری و محاکم قضایی مراجع��ه نمایند،متدینین و مؤمنان

ش��رط ص��حت طالق را، چ��ون مراجع؛در مورد طالق نیز وضع به همین صورت بود می دانستند و دادگاه های زم��ان،وجود دو شاهد عادل برای جاری کردن صیغه طالق

بس��یاری از طالق ه��ا و، بن��ابراین؛ مص��داق وج��ود این ش��رط نبودند،قب��ل از انقالب87.صیغه آن در سر نماز جماعت و با شاهد گرفتن از متدینین انجام می شد

. مسجد، کانون فعالیتهای اقتصادی4 بن��ابر ش��واهد. ام��ور اقتص��ادی ب��ود،از جمله فعالیت های مس��جد در ص��در اس��الم

ام��وال عم��ومی در مس��جد گ��ردآوری و از آنج��ا در بین مس��لمانان توزی��ع،ت��اریخی غنائم جنگی نیز پس از جن��گ ب��ه مس��جد انتق��ال می ی��افت و در آنج��ا بین؛می گردید

.رزمندگان تقسیم می شد هرگاه مالى از ناحیهاى به مدینه مىرسید آن را ب��ه مس��جد پی��امبر،در صدر اسالم

این دس��تورات و. مىآوردند و طبق نظ��ر آن حض��رت می��ان م��ردم تقس��یم مىشد قوانین فراگیر اسالم در شکلگیرى اجتماعى، سیاسى و اقتصادى جوامع مؤثر ب��وده

بیشتر فعالیتهاى شهرهاى اس��المى ب��ر م��دار ی��ک مس��جد ب��ا، چنانکه تا قرنها،است ب��ه ش��هرهاى،موقعیت مرک��زى انج��ام مىگ��رفت و مس��اجد ب��ه وی��ژه مس��جد ج�امع

این نقش ک�انونى )مس�جد ج�امع و ب�ازار ب��ا،اسالمى چهرهاى کامال خاص مىبخشید

.74 ص، تحلیلى در انقالب اسالمى، منوچهر، محمدى.87

سیاسى و اقتص��ادى در اس��الم و ن��یز،محلههایش( همواره منشأ تحرکهاى اجتماعى.روابط نزدیک دانشمندان با طبقه متوسط شهرى بوده است

نقل شده است: اموال فراوانی را از بحرین ب��ه حض��ور رس��ول،در صحیح بخاری آن را در مس��جد توزی��ع؛انثروه فی المسCCجد حض��رت فرم��ود: »، آوردندخدا

88.کنید«

شاید ساختن مجموعه ای متصل به مسجد به نام »خزانه« و مح��ل نگه��داری بیت چن��ان ک��ه.باشدالمال در قرنهای بعد برگرفته از همین سیره نورانی پی��امبراکرم

فراوان اشاره شده است به جایى در مسجد به نام »قبه،در کتابهای تاریخ اسالمى بیت المال« که خلفا ثروت نقدى عمومى را که از طریق زکات و مالیات اسالمى و

89. در آنجا جمع و حفظ مى کردند،غنایم جنگى به دست مى آمد

صاحب کتاب »الخطط« دربارۀS مسجد جامعى ک��ه عم��روبن الع��اص در فس��طاط مى گوید: بیت المال مسلمانان در باالى فواره در مس��جد ج��امع ق��رار،مصر بنا کرد

ق( بن��ا.ه���970 مت��ولى مص��ر در س��ال )، که آن را »اسامة بن زید تن��وخى«،داشت90. امیر مصر »عبدالملک بن رفاعه الفهمى« بود، در آن زمان.کرد

بیت الم��ال م��ذکور را در کت��اب »االعالق، از علماى قرن سوم هج��رى،ابن رسته شبیه قبه اى بود که داراى دره��ایى،النفسیه« توصیف کرده و گفته است: این مکان

91.از آهن بود و در سمت جلوى منبر قرارداشت

،ق( در قاهره س��اخته شد. ه�263 که در سال)،همچنین مسجد جامع ابن طولون زیرا بیت الم��ال در آن ق��رار؛ پس از عشاء قفل و بسته مى شد،به دستور خود وى

که خزانه دولت یا بیت المال در مسجد ج��امع ش��هر نگه��دارى، این مسئله92.داشت بیش�تر ص�احب نظ�ران. نشانگر ارتب��اط محکم بین م�ذهب و سیاس��ت ب�ود،مى شد

آنه��ا مس��جد را؛معتقدند که این رس��م از زمان ه��اى اول حک��ومت خلف��ا ش��روع شد.محل امنى براى نگهدارى ثروت ملى مى دانستند

قرآن ک��ریم ب��ه.رابطه بین مسجد و اقتصاد از منظر دیگری نیز مورد تأمل استروا فی األرضمس��لمانان دس��تور می ده��د: » CCالة فانتش CCیت الص CCإذا قضCCف

در زمین پراکنده ش��وید و، هنگامی که نماز پایان یافت...؛وابتغوا من فضل الله أی: إذا مفسران در تفسیر این آی��ۀS ش��ریفه می نویس��ند: »93.از فضل خدا بطلبید«

.65ف ص4 ج،108 ص،1 ج، صحیح بخاری.88.108 ص،1 ج، صحیح بخاری.10 و9 ص،16 ج،التفسیر الکبیر ، رازی فخرال��دین؛159 ص، المس��اجد فی االس��الم، ال��ولی محم��د طه؛249 ص،2 ج، الخطط، ر ک: تقی الدین احم��د المقری��زی.89.249 ص،2 ج،، الخطط، تقى الدین احمد المقریزى.90.159 ص، المساجد فى االسالم، طه الولى؛116 ص، - االعالق النفسیه.91.159 ص، المساجد فى االسالم، - طه الولى.92.10 آیه ، -جمعه.93

قCCوا فی األرض و اطلبCCوا الCCرزق فی غتم عنها تفر صلیتم الجمعة و فرراء و البیع ، در زمین پراکنده شوید و با خری��د و ف��روش، پس از نماز جمعه؛الش

ب��ه همین آی��ه، در برخی از روایات ن��یز ب��رای کس��ب رزق حالل94«.طلب رزق کنید 95.شریفه استشهاد شده است

مسجد بازار هم وجود داش��ت ک��ه بیش��تر اف��راد، در کنار مساجد شهر،در گذشته در. ب��ه غ��یر از مس��اجد محالت ب��ود، این مس��اجد. بازاری بودند،شرکت کننده در آن

بیشتر بازاریان شرکت داشتند و بیشتر اخبار تخصصی حوزه تج��ارت و،این مساجد ب��رخی از. در این مساجد بیان می شد،گزارشات مربوط به بازار و اوضاع اقتصادی

ساعاتی را برای آموختن احکام معامالت و بیع و ش��راء اختص��اص،کسبه و بازاریان اکثر تجار و بازرگانان به محض اینکه وارد شهرها مىشدند، براین اساس96.می دادند

نشان، حضور این تجار و بازرگانان در مسجد بازار.به مساجد بازارمراجعه مىکردند خری��داران ک��اال وارد،از ورود کاالهاى جدیدى داشت ک��ه ب��ه محض ف��راغت از نم��از

، اگر چ�ه ب��ه ط��ور مس�تقیم.گفتگو و مذاکره براى خرید و فروش یا مبادله مىشدند اص��ل،خرید و فروش در داخل مسجد انجام نمىگ��رفت و هنگ��ام حض��ور در مس��جد

اما دید و بازدید و گفت وگ��و ب��راى تب��ادل و،همه کارها بر محور عبادت و نیایش بود نکت��ه قاب��ل توج��ه این ک��ه. بعد از انجام اعمال عبادى صورت مىگرفت،خرید کاالها

یعنى همچنان که مسجد در امر.خدمات بین مساجد و بازرگانان متقابل بوده است بازرگان��ان ن��یز نقش مهمى در،اقتص��ادى ب��ه کم��ک تج��ار و بازرگان��ان می ش��تافت

گس��ترش اس��الم و س��اخت مس��اجد در مس��یر ح��رکت کاروانه��ای تج��اری و دیگ��ر.سرزمینهاى دور دست داشتند

در آنج��ا،اگر کاروان هاى بازرگانان مسلمان در ی��ک مح��ل چن��د ب��ار ف��رود مىآمدند چیزى نمىگذشت که مردم محل به این.مسجدى مىساختند تا محل تجمع آنان باشد

راهه�اى اس��الم در، راه ه�اى بازرگ�انى.مسجد روى مىآوردند و به اس��الم مىگرویدند. چنانکه در آفریقا نیز راه آشنایی مردم با اسالم همین طور بود،آسیا بود

بیش�تر در،امروزه فعالیت ه�ای اقتص��ادی مس�اجد ب�ا مش�ارکت و همی�ارى م�ردم قالب تشکیل صندوقهای قرض الحسنه و حم�ایت و دس�تگیری از محروم�ان جامع�ه

.در مشکالت صورت می گیرد

.135 ص،1 ج، - فقه القرآن.94.92-91 ص، - عدة الداعی.95.4-3 ص، مقاله: مسجد قلب جامعه اسالمی،16 ش، فصلنامه فرهنگ کوثر، عبدالکریم، بی آزار شیرازی.96

ارائه خدمات مالی اعم از حفظ سپردههاى م��ردم و واگ��ذارى وام ب��دون به��ره از این سنت حسنه قرون متمادى.طریق شوراى صندوق قرضالحسنه انجام می پذیرد

.است که بین مؤمنین نمازگزار مساجد انجام مىشود ،با توجه به تأکی��دات ف��راوان آی��ات و روای��ات درب��اره من��ع انج��ام مع�امالت رب��وی تشکیل صندوق هاى قرضالحسنه از بهترین روش هاى اقتصادى براى رف��ع احتیاج��ات مالى و اقتصادى مردم است که خاستگاه اولیه تشکیل این نوع صندوقهاى خیری��ه و

م��وجب، انجام این عم��ل ارزش��مند اقتص��اد اس��المی. مساجد بودهاند،قرضالحسنه .توسعه اقتصادی و تأمین نیازهای مالی و اقتصادی مردم شهرها و محله ها می شود

��ه خودی��اری در م��ردم و انج��ام ام��ور،این فعالیت مسجدی انگیزه سازی ب��رای روحی توجه به این س��نت حس��نه.داوطلبانۀS اقتصادی در سطح جامعه را باعث خواهد شد

در دوران مقاوم س��ازی،و آموزش تعالیم آن ب��ه نم��ازگزاران و حاض��رین در مس��جد این آم��وزۀS.اقتص��اد و گذش��تن از دوران ریاض��ت های اقتص��ادی بس��یار مهم است

مانن��د،اقتصادی در درمان بسیاری از آفت ها و استثمارهای اقتصادی جوام��ع اس��الم رب�ا اقتص��اد، زیرا وقتی قرض الحسنه مورد توجه ق��رار نگ��یرد؛ربا بسیار مؤثراست

در صورتی که ربا در آموزه های اس��المی ب��ه ش��دت نک��وهش.جوامع را فرامی گیرد ق��رض الحس��نه و اش��اعه و تب��یین آن در کن��ار فعالیت ه��ای، بن��ابراین97.ش��ده است

موجب می شود تا اقتصاد جامع��ه اس��المی از آس��یب های متع��دد اقص��ادی،مسجدی مص��ون... اس��تثمار م��الی و ذخیره س��ازی و ناکارآم��دی من��ابع اقتص��ادی و،مانند ربا

.بماند ام��ور ع��ام المنفع��ه ب��ا مح��وریت،همچنین دیگر از فعالیت های اقتص��ادی مس��اجد

تشکیل برخی فروشگاه ها و تعاونىهاى مصرف محله نیز توسط هیئت.مسجد است. حوالى مسجد انجام مىشود،امناء مساجد برای رفع نیازهاى ضرورى جمعیت

Sنوع دیگر کارهاى اقتصادى ک�ه عم��دتا در مس��اجد ص�ورت مىگ��یرد و بیش��تر جنب��ۀ ، جم��ع آورى پ��ول ب��راى مس��تمندان و نیازمن��دان،خیرخواهانه و بش��ر دوس��تانه دارد

پیدا کردن کار براى بیکاران و ن��یز،خرید جهیزیه براى خانوادههاى کم درآمد و فقیر جمع آورى کمک و اعانه براى ساخت کارگاه هاى تولیدى و مراک��ز کوچ��ک اقتص��ادى

در ادوار گذشته.که در امر کمک رسانى و با هدف خیرخواهانه و فى سبیلالله است اک��ثر مس��اجد داراى،ک��ه مس��اجد در مرک��ز ش��هر و ب��ازار در کن��ار آن ایج��اد مىشد

حجرهها و مغازه هایی بودهاند که درآمد حاصل از اجاره یا تجارت آنان براى مس��جد این درآمدها بخشى از فعالیتهاى اقتصادى مسجد را تش��کیل مىداد ک��ه،هزینه مىشد

.115ص 103 ج، بحاراالنوار؛274 ص،3 ج، من الیحضره الفقیه؛279 ،278 ،277 ،276 آیات، بقره؛126 و 125 آیات،ک: آل عمران. ر.97

نگهدارى و توسعه مساجد ی��ا در ام��ر کم��ک ب��ه،در راه کارهاى عامالمنفعه یا تعمیر.ابنسبیل و فقیران و مستمندان هزینه مىشد

. مسجد، مرکز دادخواهی و قضاوت5  در آن به قض��اوت مسجد نخستین مکانی است که پیامبراکرم، به گواهی تاریخ

، منازع��ات و ص��دور احک��ام قض��ایی پرداختند،و دادخواهی و حل و فص��ل اختالف��ات .مکان دیگری جز مسجد برای قضاوت آن حضرت نقل نشده است

این بود ک��ه، مسجد را جایگاه قضاوت قرار دادندیکی از دالیلی که پیامبر اعظم ش��اهد اق��امه ع��دل و، توانگر و بینوا و کوچک و ب��زرگ،همه افراد از قوی و ضعیف

ته�ذیب نف�وس را،اجرای احک��ام الهی باش�ند و ب�ه آن روی آورن��د ک�ه این موض�وع آیین دادرس��ی، چون در سرزمین های اس��المی، از سوی دیگر98.موجب خواهد شد

تشکیالت خاص و مکان ممتازی به جز مس��جد،بر مبنای اصول و قواعد اسالمی بود. این روند در زمان خلفای راشدین هم ادامه داشت.برای قضاوت وجود نداشت

به قدری،همچنان در مسجد انجام می شد و این امر پس از نبی مکرم، قضاوت این سیره در زمان خلفای راشدین ادامه داشت تارایج بود که بعد از پیامبر گرامی

أنه کان یفعل ذلک فیچنین آمده است: »جایی که در مورد قضاوت امام علی محلی، در مس��جد کوفه؛مسجد الکوفة، و له به دکة معروفة بدکCCة القضCCاء

99. بود که معروف به »دکةالقضاء« بوده است«برای قضاوت امام علی

چ��نین آم��ده اس��ت: »ب��ه آن حض��رت گ��زارش در روایتی به نقل از ام��ام علی یا فرم��ود: »،رسید ک��ه ش��ریح قاض��ی ام��ر قض��اوت را در خ��انه اش انج��ام می دهد

شریح! إجلس فی المسجد، فانه أعدل بین الناس و انه وهن بالقاضCCی در مسجد قضاوت کن که این عمل ب��رای اج��رای، ای شریح؛أن یجلس فی بیته

نشستن در خانه و قضاوت ک��ردن م��وجب وهن قاض��ی.عدالت بین مردم بهتراست100.است«

قرار دادن مسجد به عنوان محل قض��اوت ت��ا م��دت ها ادام��ه داش��ت و بیش��تر قاضیان در مسجد ب��ه داوری می پرداختن��د ت��ا این ک��ه »مل��ک ع��ادل نورال��دین زنکی« محلی را در دمشق به قضاوت اختصاص داد و نام آن را »دارالع��دل«

ایوبیان در مصر این کار را تعقیب کردند و مکان ه�ایی را ب��ه، پس از این.نهاد101.امر قضاوت اختصاص دادند

.115 ص، ترجمه مهدی اسفندیاری، ره آورد مسجد در فرهنگ اسالمی، عبدالوهاب حموده.98. باب القضاء344 ص،2 ج، عوالی الآللی.99

.534 ص،2 ج، دعائم االسالم؛)چاپ قدیم(197 ص،3 ج، - مستدرک الوسائل.100.157 ص، نقش مسجد در جامعه اسالمی )از آغاز تا عصر عباسیان(، غالمحسین، محرمی.101

هایی ب��ه سازمان،با گسترش جمعیت مسلمانان و کثرت منازعات و اختالفات پس از برق��راری جمه��وری اس��المی.ام��ر قض��ا در جامع��ه اس��المی پرداختند

این ام��ر برعه��ده، یکی از قوای سه گانه نظ��ام حکوم��تی، قوه قضائیه،ایران جلسات شوراهای حل اختالف با نظارت قوه قض��ائیه ن��یز در، امروزه.گرفت

الزم به ذکر است که برخی از علما قایل به ک��راهت.گردد مسجد تشکیل می 102.قضاوت در مسجد هستند

آن اس��ت ک��ه قاض��ی در این مک��ان مق��دس ک��ه،مراد از قض��اوت در مس��جد . بنش��یند و خص��ومت بین دو ط��رف دع��وا را حل و فص��ل کند،بیت الل��ه است

به همین، حکایت از آن دارد که اصل »قضاوت در مسجد«،به طور کلی دالیل هیچ فقیهی به حرمت قضاوت در، از این رو. مورد اتفاق همه علما است،معنا

قض��اوت در، همه فقها.مسجد قائل نیست و البته قائل به وجوب هم ن��داریم.مسجد را جایز می دانند

قض��اوت در مس��جد از نظ��ر روانی هم ب��رای،افزون ب��ر مط��الب بی��ان ش��ده زی��را؛ آرامش بیش��تری را ب��ه دنب��ال دارد،ط��رفین دع��وا و هم ب��رای قاضی

همگان به مقدس بودن این مکان ایمان دارن�د و فض��ای مس�جد خ�ود به خ�ود از مسائلی نظ��یر دروغ ،باعث می شود افرادی که در آنجا حضور پیدا می کنند

این امر باعث می شود که. شهادت به باطل و سوگند دروغ پرهیز کنند،گفتن .قاضی بحق قضاوت کند

. مسجد، پایگاه نظامی6 محل برافراشته شدن پرچم سپاه اس��الم، مسجد در صدر اسالم،به گواهی تاریخ

خطبه هاى آتشین خ��ود را، پیامبر اکرم.و اعزام آنان به جبهه های نبرد بوده است در مس��اجد ای��راد،که براى اعزام مسلمانان به جهاد و مبارزه با کف��ر و ش��رک ب��ود

در.مى کردند و حتى آمادگی هاى قبل از اعزام هم در مسجد شکل مى گرفت��ه است.زمان خلفای راشدین و حتی امویان هم مسجد از این نظر فعال بود

جایگاه گفتگو و مشورت در رویدادها بوده اس��ت و مهم ت��رین این،همواره مسجد مش��ورت ها در ح��وزه نظ��امی و غ��زوات و تنظیم سیاسس��ت های دف��اعی انج��ام

.می شده است شواهد گویایى نشان می دهد که مسلمانان حتى در خصوص مس��ائل نظ��امى ن��یز

خان��ه آش��نایى ب��ا درده��ا و مش��کالت، مس��جد.در مس��جد ب��ه مش��ورت می پرداختند.اجتماعى و چاره اندیشى براى رفع آنها است

.152 ص،1 ج، - شرایع االسالم.102

در گفتاری به این نقش مس��جد تأکی��د کرده ان��د و فرموده ان��د: »اینامام خمینی مرک�ز جنگه�ا و سیاس�تها و مرک�ز،مسجد الحرام و مساجد در زمان رسول اک�رم

هم��ان، این طور نب��وده اس��ت ک��ه در مس��جد پیغم��بر.امور اجتماعى و سیاسى بود اسالم مىخواه��د ک��ه. مسائل سیاسىاش بیشتر بود؛مسائل عبادى نماز و روزه باشد

م��ردم آگاهان��ه ب��راى مص��الح خودش��ان و ب��راى مص��الح مس��لمین در آنج��ا فع��الیت103.کنند«

هیچ گ��اه، جامعه ای که در راه تحقق ارزشهای اسالمی گام ب��رمی دارد،بدون تردید و ال این رهنمود قرآن اس��ت ک��ه: »؛از دستبرد و تجاوز دشمنان دین ایمن نمی ماند

، کافران همواره با شما می جنگند؛یزالون یقاتلونکم حتى یردوکم عن دینکم در جه��اد اس��المی، از س��وی دیگر104«.ت��ا آن گ��اه ک��ه ش��ما را از دینت��ان برگردانند

معتق�د و، همواره در گرو برخورداری از نیروهای رزمنده م�ؤمن،رسیدن به پیروزی زی��را در حقیقت؛ نقش��ی حی��اتی را ایف��ا می کند، مس��جد در این زمینه.مکتبی است

این مس��جد اس��ت ک�ه در فض��ای. پرورش یافت�ه مس�اجدند،رزمندگان مدافع اسالم آگ��اهی و، ب��ذر ایم��ان، ف��رهنگی و تربی��تی خ��ود،قدس و طهارت و شکوفائی علمی

گ��اه، دست پرورده های مسجد.روشن بینی را در جان و دل جوانان حقجو می پرورد آن�ان در.چنان به بار می نشینند که حتی مربی�ان خ�ود را هم دچ�ار ش�گفتی می کنند

خ��دای. خار چشم دشمنان دین و مایه ع��زت و آب��روی مس��لمانان می ش��وند،نهایت تعالی ستم ستیزی این گونه مس�لمانان پارس��ا و جه�ادگر را چ��نین ترس��یم می نمای��د:

ار رحماء بینهم تCCراهم» د رسول الله و الذین معه أشداء على الکف محمدا یبتغون فضال من الله و رضوانا سCCیماهم فی وجCCوههم من رکعا سججود ذلCCک مثلهم فی التوراة و مثلهم فی اإلنجیCCل کCCزرع أخCCرج أثر الساع لیغیCCظ بهم ر شطأه فآزره فاستغلظ فاستوى على سوقه یعجب الCCزرة و أجCCرا CCالحات منهم مغف CCوا الصCCوا و عملCCار وعد الله الذین آمن الکف

س��خت گیر، ب��ر ک��افران،پیامبر خداست و کسانى که با او هس��تند محمد؛عظیما آن��ان فض��ل و. آنان را حال در رکوع و سجود مىبی��نى.]و[ با همدیگر مهربان هستند

در چهرههایش��ان، عالمت ]مشخصه[ آنان بر اثر سجود.خشنودى خدا را خواستارند��ل آنه��ا در انجی��ل اس��ت ک��ه چ��ون.مش��خص است این ص��فت آنه��ا در ت��ورات و مث

کشتهاى است که جوانه خود برآورد و آن را مایه دهد تا ستبر ش��ود و ب��ر س��اقههاى خود بایستد و دهقانان را به شگفت آورد تا از ]انب��وهى[ آن��ان ]خ��دا[ ک��افران را ب��ه

.67 ص،18 ج، صحیفه نور.103.217 آیه ، - بقره.104

، خدا به کسانى از آنان که ایمان آورده و کاره��اى شایس��ته کردهاند.خشم دراندازد105.آمرزش و پاداش بزرگى وعده داده است«

مهد و پرورش گاه نیروهای مدافع اسالم بوده اس��ت و، مسجد از یک سو،بنابراین مسجد بسان پایگ��اه، به هنگام بروز جنگ و پیدایش ناامنی در جامعه،از سوی دیگر

. عمل می کرده استو سنگری استوار برای رزمندگان اسالم در عصر رسول خدا چنان که واقدی در کتاب مغازی در شرح حوادث جنگ احد چنین می گوی��د: »بزرگ��ان

در، سعدبن معاذ و اسیدبن حض��یر هم��راه ع��ده ای، مانند سعدبن عباده،اوس و خزرج ش��ب جمع��ه را در مس��جد کن��ار خان��ه پی��امبر اک��رم،ح��الی ک��ه مسلح ش��دن بودند

ش��ب جمع��ه از مدین��ه، به دلی��ل اینک��ه از ش��بیخون مش��رکان بیم داش��تند.گذراندند 106.پاسداری کردند تا آنکه صبح شد«

مح��راب از. نقطه ای بنام محراب س��اخته می ش��ود، در هر مسجدی،عالوه بر این ماده حرب به معنای جنگ است و این موضوع به این مناسبت است ک��ه مس��لمانان این نکته را در مساجد در نظر داشته باشند که برای نی��ل ب��ه کم��االت م��ورد نظ��ر و

از گزن��د،تحقق ارزش های اسالمی و دفاع از کیان اس��الم و حف��ظ جامع��ه اس��المی 107. گاهی راه دیگری جز جن��گ ب��ا دش��منان داخلی و خ��ارجی وج��ود ن��دارد،دشمنان

بلک��ه اس��الم ص��لح و ص��فا و؛البته این بدین معنا نیست که اسالم جن��گ طلب باشد��ه م��ذاهب و ادی��ان را در ق��دم اول پیش��نهاد می کند .همزیستی مسالمت آمیز ب��ا بقی

لم فCCاجنح لهCCا و توکل در قرآن کریم می خوانیم: »،بنابراین CCو إن جنحوا للس میع العلیم تو ]نیز[ بدان گراى و، و اگر به صلح گراییدند؛على الله إنه هو الس

108.بر خدا توکل نما که او شنواى داناست« احک��ام و ش��رایط خ��اص خ��ودش را دارد ک��ه در،مس��ئله جن��گ و جه��اد در اس��الم

، تبلیغ��ات مس��جد.شرایط اضطراری به عن��وان آخ��رین راه ح��ل تش��ریع ش��ده است ب��ه،مسئله جنگ را در ش��رایطی ک��ه راه دیگ��ری غ��یر از جن��گ وج��ود نداش��ته باشد

فرهن��گ،عنوان یک مسئله فراموش نشدنی در ذهن ها زنده نگه می دارد و همزمان ، جه�اد و ش��هادت را ک�ه مای�ه ع�زت و س��رافرازی مس�لمانان است، فداکاری،ایثار

.شکوفایی می بخشد به خاطر رابطه تنگاتنگ مسجد با جبهه و جنگ است که مس��جدیان از عبادت ه��ای عاشقانه اش و ارتباط با خدای تعالی بهره گرفته و با دعاهای خالصانه شان پش��توانه

.29 آیه، فتح.105 .152 ص، المغازی، واقدی.106.27 ص، تأملی بر کارکردهای مسجد )مسجد نقطه وصل(، فتحی و آجارگاه کورش.107.61 آیه، انفال.108

، آنان با دعاهای خود از یک ط��رف.عظیم برای جبهه های نبرد را فراهم می آورده اند ب��ا این ک��ار،باران عنایت ها و الطاف الهی را بر جبهه ها نازل می کردند و از ط��رفی

همراهی و همدلی خود را ب��ا رزمن��دگان اس��الم نش��ان می دادن��د ت��ا آن��ان ب��ا ش��ور و109.دلگرمی به جهاد مقدس خود ادامه دهند

جلوه ه��ای پ��ر،در عصر حاضر نیز از آغاز اوج گیری انقالب اسالمی ایران تا کن��ون بن��ابراین می ت��وان گفت:.ف��روغی از نقش مس��جد در این زمین��ه رخ نم��وده است

مسجدی که مهد و پرورش گاه نیروهای مدافع اسالم است و نیروهای بسیج مردمی در واق��ع یکی از، تا از امنیت و آسایش مردم پاس��داری کنند،در آن گرد هم می آیند

.شاخصه های مسجد طراز اسالمی را داراست

. مسجد، کانون تربیت و آموزش7. کارکرد تربیتی مسجد7-1

در صدر اسالم و در طول تاریخ با توجه به سفارش مؤک��د ق��رآن ک��ریم مب��نی ب��ر در صدر ام��ور، کارکرد و قابلیت های تربیتی مسجد،لزوم تقدم »تزکیه« بر »تعلیم«

.قرار می گرفت ت��ربیت عب��ارت، در اص��طالح. در لغت به معنای رشد و پاکیزه کردن است،تربیت

است از تبدیل قوه ها به فعلیت و استخراج نیروها و استعدادهای درونی انس��ان ک��ه110.سبب شکوفایی و پرورده ساختن است

ت��وجه به ابع��اد مختلف ، از این رو؛ از ارک��ان حی��ات اجتم��اعی انس��ان است،تربیت نکت�ه دارای اهمیت در اص�ول تربی��تی . توجه به شخصیت واالی انسان است ،تربیتی

یکی از ع��وامل تأثیرگ��ذار اس��ت و می توان��د کفه ،این اس��ت که »محیط زیس��ت« »مس�اجد« یکی از محوره�ای ، بن��ابراین.ترازوی تربیت را به نفع خود س�نگین نماید

بیشتر ب��ا روان انس��ان س��ر و،تربیتی قابل توجه هستند و از آنجایی که امور تربیتی ، حضور در جمع تربیت شده ای که در مراسم های مسجد ش��رکت می کنند،کار دارند

می توان���د راه آس���انی ب���رای کس���ب آداب و اخالق مقب���ول ج���امعه اس���المی بن��ابراین مس��جد عالوه ب��ر آث��ار عب��ادی ب��ا گس��ترۀS فعالیت ه��ا و مف��اهیم111.باشد

. در امور تربیتی نیز نقش مهمی ایفا می کند،حاشیه ای یعنی ؛ دارای دو جلوه فردی و جمعی است، به عنوان یک مکان تربیتی،»مسجد«

اینکه دو ن��وع رفت��ار می توان��د در آن جل��وه گر ش��ود که در ام��ر تعلیم و ت��ربیت و.75 ص، مسجد نمونه، رحیم، نوبهار.109 .۱۹ ص ، انتشارات شاکر، ج، نکته هایی درباره روش تربیت دینی نسل جوان و نوجوان، - محمدمهدی پورعلی فرد.110.202 ص،5 ج، مجموعه مقاالت فروغ مسجد، برکات و کارکردهای فردی و اجتماعی مسجد، آثار، حسینی سیدحمید.111

هنگامی که انسان ها به .جهت دهی رفتارهای فردی و جمعی افراد بسیار مؤثر است رفتاره��ای جمعی ،صورت جمعی به برگ��زاری مناس��ک و انج��ام ف��رایض می پردازند

ظاهر می ش��وند و هنگ��امی که به ص��ورت غ��یرجمعی و به ش��کل ف��ردی در مس��جد خودبه خ�ود به محاس�به و بررس�ی رفتاره�ای شخص�ی و ف�ردی ،حضور پیدا می کنند

نی��از روحی انس��ان را، گرچه می توان گفت که عبادت در هر مکانی112.می پردازند جایگ��اه به��تری ب��رای این ام��ر، ولی مسجد و عبادتگ��اه ؛به طور نسبی تأمین می کند

، انسان بنا به فط��رت خ��ویش، بنابراین.است و نیاز انسان را کامل تر تأمین می کند هم��راه و،معبد و مسجد را دوست دارد و تاریخ هم نشان می دهد که معبد هم��واره

113.همزاد انسان بوده است

،در دنیایی که هدف و فلسفه زندگی گم شده است و پذیرش حیات پوچ و بیهوده زمینه ساز پیامدهای نامطلوبی شده است )که به صورت های گوناگون در زمینه ه��ای

فقط دین و ت��ربیت دی��نی اس��ت ک��ه عام��ل ه��دایت،فردی و اجتماعی بروز می کند( ، اف��راد بس��یاری از ش��کاف بین نس��ل ها.انسان در مسیر زندگی محسوب می ش��ود

ام��ا بی��ان این س��خنان و؛ سخن می گویند... بحران هویت دینی و،دین گریزی جوانان حساسیت ها و ایجاد ناامیدی کافی نیست و باید بیشتر از گذشته و جدی تر به تربیت

بای��د فض��اهای مس�اعد ب��رای پ��رورش حس دی��نی اقش��ار.دینی درست اقدام نم��ود به ویژه جوانان را مورد تحلیل قرار داد تا زمینۀS مطلوب تربیت دینی،مختلف جامعه

فقط ب��ا کم��ک مدرس��ه، تربیت دینی. مسجد است، یکی از این فضاها.فراهم شود نهادها و مؤسسه های مختلف دینی نیز متولی چنین، در هر جامعه؛صورت نمی گیرد

امر خطیری هستند که از آن جمله می ت��وان ب��ه مؤسس��ه ها و کانون ه��ای م��ذهبی و زی��را در؛ می��ان محاف�ل دی��نی برجس�ته است، نقش مس��جد.مسجد نیز اشاره ک��رد

صحنه های حقیقی دین آشکار می شود و وابستگی و گرایش انس��ان ها،چنین مکانی114.به مرزهای عقیدتی تذکر داده می شود

، پره��یز از گن��اه ، اخالقی و رفتاری مسجد عبارت اند از: ایج��اد آرامش،آثار تربیتی ، پ��رورش روح تعهد، پ��رورش روح جمع گ��رایی ،بعد تربیتی ارتباط ب��ا دوس��ت خ��وب

ب��ه تش��ریح ه��ر ک��دام، ب��ه اختص��ار، در این بخش.پ��رورش روح تواض��ع و فروت��نیمی پردازیم:

.107 ص، آیین مسجد )کارکردهای مسجد(، محمدعلی، موظف رستمی.112.71و15 ص، مسجد نمونه، رحیم، نوبهار.113.86 ش، ماهنامه مسجد، در تربیت دینی نسل جوان، نقش مسجد، جعفری نژاد.114

. ایجاد آرامش روح 7-1-1 آرامش خاطر و زندگی فارغ از نگرانی و گرفتاری از نیازهای اساسی،سالمت روح

، روان شناسان برای تأمین بهداشت روانی افراد تالش می کنند که باورها.بشر هستند .عواطف و رفتارهای نادرستی را بشناسند که باعث بیماری ها و ناراحتی ه��ا می گ��ردد

یکی از.آنها در پی تغییر این عامل ها و یافتن قاع��ده هایی ب��رای زیس��ت به��تر هس��تند زی��را او؛بهترین راه ه��ا ب��رای این مقص��ود عم��ل ب��ه فرم��ان خ��الق روح انس��ان است

بس�یاری از.نیازهای انسان و قوانین حاکم بر جهان را بهتر از هر کس دیگری می داند ،روان شناسان به این نتیجه رسیده اند ک�ه تنه��ا روزنه امی��د ب��رای ره��ایی از ناراحتی ها

معبد در ادیان و به ویژه مسجد115.ایمان به خدا و اعتقاد به قدرت مافوق انسان است اعتقاد به خدا و ارتباط ب��ا مب��دأ قدرتمن��د و، بهترین مکان برای حفظ ایمان،در اسالم

.مافوق انسانی است نماد رابطه انسان با خداست و حضور در آن نشانه ای از ایمان به خداوند،مسجد

، می فرماید: »وقتی مردی در رفت وآمد به مسجد مداومت دارد رسول خدا.است116.گواهی دهید که او فردی مؤمن است«

؛ اعص��ابی آرام ت��ر و قل��بی س��الم تر دارند،به یقین افراد با ایمان روحی مطمئن تر زیرا انسان مؤمن همواره مورد لطف الهی قرار می گیرد و خداوند آرامش بر آن��ان

کینة فی قلCCوبن��ازل می کن��د ق��رآن ک��ریم می فرمای��د: » CCزل السCCهو الذی أن او کسی است که آرامش را در دل های؛المؤمنین لیزدادوا إیمانا مع إیمانهم

117.مؤمنان نازل کرد تا ایمانی بر ایمان شان بیفزاید«

استاد مطهری می نویسد: »آمار نشان می دهد که هم��ۀS بیم��اران روانی ی��ا بیش��تر آنان در میان طبقه ای هستند که از ایمان ب��ه خ��دا و اعتق��اد خ��الص ب��ه مب��دأ متع��ال

منش��أ این بیماری ه��ای روانی احس��اس محرومیت ه��ا و مص��ونیت های.بی بهره اند محرومیت ه��ا، با وجود ایمان. حکم داروی پیش گیری را دارد، ایمان.اجتماعی است

118.انسان را از پا در نمی آورد و تعادل او را محفوظ می دارد«

ب��ر روح انس��ان، فضایی ن��ورانی و الهی اس��ت و ب��ر همین اس��اس،فضای مسجدمن الله می فرماید:» پیامبر اسالم.تأثیر می گذارد CCمن کانت المساجد بیته ض

.6 ص، آرامش روانی و مذاهب، صانعی صفدر.115م��اJ »قال النبی؛3786 ح،362 ص،3 ج، - مستدرکالوسائل.116 ه یق��ول إن یمان ألن الل íهدوا له باإل íمساجد فاشí جل یعíتاد ال íتم الر . بالله«یعíمر مساجد الله منí آمن : إذا رأی.4 آیه ، فتح.117.228 ص، بیست گفتار، مرتضی، مطهری.118

احCCة وح و الر خداون��د، ه��ر کس ک��ه مس��اجد را خان��ه خ��ودش ق��رار دهد؛له بالر119.آرامش روحی و روانی را برای او ضمانت می کند«

پناهگ��اهی که . مسجد را پناهگاه مؤمن دانس��ته اند، در سخنان خویش معصومان .انس��ان را از دغ��دغه و اض�طراب نج��ات می ده��د و به آرامش و س��کون می رس��اند

ما جلس قوم فی مجلس من مساجد الله تعالى می فرمایند: »پیامبراکرمکینة و CCCزلت علیهم السCCCونه بینهم إال ن CCCاب الله و یتدارسCCCون کتCCCیتل

تهم المالئکة و ذکرهم الله فیمن عنده حمة و حف ق��ومی ]ب��ا؛غشیتهم الر ؛یکدیگر[ در مسجدی از مساجد خداوند متعال برای تالوت و آموختن قرآن ننش��ینند

مگر آن که آرامش بر ایشان نازل و رحمت الهی شامل حال آنها شود و خداون��د از 120. یاد می کند«،آنها در میان کسانی که نزد او هستند

برطرف می کن��د و ش��ادمانی ، »افسردگی « را که یک بیماری روحی است ،مسجد به مس��لمانان س��فارش می کنن��د که امام صادق.و نشاط را جایگزین آن می سازد

121. به نماز و مسجد پناه ببرند،هنگام رویارویی با مشکالت و اندوه های دنیوی

نقل است که شیخ الرئیس اب��وعلی س��ینا ب��رای اب��و س��عید ابوالخ��یر نوش��ت: چ��ه ب��ا اینک��ه خداون��د از رگ گ��ردن ب��ه، مردم همه در مسجد اجتم��اع کنند،لزومی دارد

ما از رگ گردن هم به؛نحن أقرب إلیه من حبل الورید ».انسان نزدیکتر است نتیج��ه خ��واهی، هرجا که باشی اگر رابطهات با خدا برقرار باشد122.او نزدیک تریم«

اگ��ر یکی از آنه��ا، وی در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در یکج��ا روش��ن باشد.گرفت ولی اگر همان چراغ ها ه��ر ک��دام در ی��ک، چراغ های دیگر روشن است،خاموش شد . آن ات��اق در ت��اریکی ف��رو خواه�د رفت، اگ�ر یکی از آنه�ا خ�اموش شد،اطاق باشد

ب��ه دلی��ل م��اهیت، تربیت سیاسی که در مسجد ارائه میش��ود؛انسانها نیز اینگونهاند مذهبی آن میتواند نسلی را پدی��د آورد ک�ه پش�توانه جامع�ه دی��نی باش��ند و در براب�ر

، اگ��ر تنه��ا باش��ند، بعضی گناهکارند.حوادث سیاسی هوشیاری الزم را داشته باشند ش��اید خداون��د، ولی اگر در جمع باش��ند،شاید موفق به کسب فیوضات الهی نشوند

123. آنها را هم مشمول برکات خود سازد،به برکت افراد دیگر

می گوید: »اگر بشر خیال کند که با رسیدن ب��ه ث��روت و رف��اه ب��هاستاد مطهری اش��تباه،مقام آسایش می رس��د و از اض��طراب و ن��اراحتی و ش��کایت ب��یرون می آید

.363 ص،3 ج، مستدرک الوسائل.119.3788 ح،363 ص،3 ج، مستدرک الوسائل.120.712 ص، مکارم االخالق، حسن بن فضل، طبرسى )رضى الدین(.121.15 آیه ، ق.122.58 ص،9 ج، داستانها و پندها، مرتضی، مطهری.123

، بس��یاری از مکتب ها. فقط با یاد خداست که دل ها آرامش پیدا می کند.کرده است مکتب ه��ای دیگ��ری هس��تند ک��ه تکی��ه.تکیه بر دور ماندن انسان از اص��ل خ��ود دارند

دیگ��ری. ن��ه درد انس��ان ب��رای خ��دا، روی درد انسان است ب��رای خل��ق خ��دا،انسان در ح�الی ک�ه خ��دا و انس�ان از؛می گوید: انسان و س��ومی می گوی��د: خ��دا و انس��ان

خ��دایی را ک��ه در، ت��ا آن درد، انس��ان هم نیست،یکدیگر ج��دا نیس��ت ت��ا خ��دا نباشد درد انس��انی او هم ب��ه ج��ایی،انسان است نشناسد و تا انسان به س��وی خ��دا ن��رود

درد انس���ان از درد خ���دا ]داش���تن[؛ درد خداست، انس���انیت.درم���ان نخواه���د شد به��ترین، قرائت ق��رآن و نم��از است، چون مسجد محل ذکر خدا،بنابراین124.است«

.مکان نیز برای آرامش دل خواهد بود ، چگون��ه آرامش روح می آورد و روان انس��ان را س��یراب می کند،در اینکه مس��جد

راهکارهایی وجود دارد:

- راهکارهای معرفتی خ��دا و ن��یز جه��انی اس��ت ک��ه در آن زن��دگی، ش��ناخت خ��ود،منظ��ور از مع��رفت

می توان�د، شناخت صحیح و ارزشیابی دقی��ق انس�ان از روی�دادهای زن�دگی.می کنیم همیش���ه هم���راه ب���ا، دنیا.نقش���ی بس���یار مهم در س���المت روحی داش���ته باشد

بلک��ه؛ اما این مشکالت به طور مستقیم انسان را ن��اراحت نمی کنند؛گرفتاری هاست طرز تفکر و نحوه برخورد فرد با مشکل اس��ت ک��ه اهمیت دارد و می توان��د زن��دگی

اگر فرد بیمار از خوردن برخی غذاها پرهیز، برای مثال.فرد را از مشکل رها سازد بهبود می یابد و چه بسا به جای ناراحت ش��دن از،کند یا داروهای تلخ و تند را بخورد

. خوشحال هم باشد که بیماری را از خود دور کرده است،تلخی دارو این همان شناختی است که می تواند راه صحیح زندگی را به انسان بیاموزد و نیز

از شناخت م��ادی ب�ه س��وی اعتق�اد ب�ه خداون��د و ش��ناختن این ک��ه،با تغییر شناخت می توان بهداشت روانی افراد را تأمین، فعل خداوند و ناشی از اراده اوست،جهان

مانن��د ایم��ان و، در بسیاری از مؤلفه های معرفتی، رابطه و أنس فرد با مسجد.کرد. کسب دانش و غیره می تواند نقشی اساسی و تقویت کننده ایفا کند،اعتقاد صحیح

- راهکارهای عاطفی مؤلفه ه�ایی اس�ت ک�ه احساس��ات ف�رد را نش�ان،منظور از راهکاره�ای ع�اطفی

گرایش ه��ای ع��اطفی اف��راد125. غم و رضایت، شادی، وحشت، مانند ترس؛می دهد.96 ص، انسان کامل، همان.124.137 ص، روان شناختی اجتماعی با نگرش به منابع اسالمی، مسعود و دیگران، آذربایجانی.125

اف��راد ب��ا ایم��ان در، برای مث��ال.نیز همواره بر نگرش های شناختی آنها مبتنی است آرامش روحی و روانی به سر می برند و هم��واره ن��وعی رض��ایت در آن��ان ب��ه چش��م

نشاط، می تواند نقشی مستقیم و اساسی در شادی، ارتباط با مسجد هم.می خورد.و امیدواری افراد داشته باشد

- راهکارهای رفتاری رفتار و اعمالی است که افراد بر اساس نگرش های ش��ناختی و ع��اطفی،منظور

اس��تفاده از، مثل بسیاری از وظایفی مانند: استعانت از نماز و صبر؛انجام می دهند126.روزی های پاک و حالل که خداوند برای افراد مؤمن مقرر می فرماید

ارتباط با مسجد در این گونه،با توجه به عقاید انسان و احساسات صحیح عاطفی کسب روزی پاک با وجود ارتب��اط ب��ا مس��جد و آموزه ه��ایی.موارد تأثیری مثبت دارد

. با کسب روزی از شیوه های دیگ��ر متف��اوت خواه��د ب��ود،که در این باره وجود دارد . نقشی مهم در شخصیت آنان دارد، حضور زنان در مسجد با لباسی خاص،همچنین

آراستگی مردان و لباس های نظیف و زیبا پوشیدن و استعمال بوی،به همین ترتیب می توان��د شخص��یت رفت��اری،خوش و نیز روابط اجتماعی مناسب با افراد مسجدی

.انسان را زیباتر کند

. پرهیز از گناه 7-1-2 روح ، در جایگ��اه اص��یل خ��ویش ، مس��جد،بر اساس حدیثی مت��واتر از ام��ام علی

پرهیز از گن��اه و دوری از سرکش��ی را در دل و ج��ان مؤمن��ان می دم��د و آن��ان را به زی��ور »حی��ای اس��المی « آراس��ته می کن��د و ج��امه »خش��یت از خ��دا« را به آن��ان

فض��ایی آکن��ده از ق��دس و، هنگ��امی که م��ؤمن وارد مس��جد می ش��ود.می پوش��اند خانه ای ساده و به دور از پیرایه های م��ادی ک��ه ممل��و از.طهارت او را در برمی گیرد

فرد م�ؤمن هنگ�امی که در این مک�ان مق�دس ، پس.جاذبه های معنوی و الهی است سعی می کند به گناه آلوده نشود و تمام اعض��اء و ج��وارح خ��ود را از،قرار می گیرد

نوعی تمرین در انجام کارهای خیر و دوری از ب��دی ها،گناه دور نگه دارد و این عمل تم��رین ت��وجه ب��ه خ��دا و آزم��ون ت��رک ، می توان گفت حضور در مس��جد، پس .است

.دنیاست ت��أثیرات رفت��اری ک��ه حض��ور در مس��جد، نق��ل شدطبق روایتی که از امام علی

میتواند جامعه دینی را از فساد و گناه پاک کرده و مسلمانان را ب��ه،برجای میگذارد او کلمة تCCرده عن ردی او یتCCرک ذنبCCاسمت یک جامعه س��الم ه��دایت کن��د: »

.141 ص، همان.126

و ی��ا ب��ه. یا کلماتی میش��نود ک��ه او را از فس��اد و گن��اه ب��از میدارد؛خشیة او حیاء یکی از،بر این اس��اس127. گناهی را ترک میکند«،خاطر ترس ]از خدا[ یا حیا و آبرو

. نقش بازدارندگی آن در ارتکاب جرایم و گناهان است،کارکردهای مسجد ن��وعی تم��رین ب��رای ،علم��ای تربی��تی ن��یز معتقدن��د که اج��رای مناس��ک دی��نی

خویشتن داری و تحمل قیود است و می تواند مقاومت در برابر جاذبه های نفسانی را آثار سازنده و تربی��تی حض��ور در128.افزایش دهد و موانع زندگی اخالقی را کم کند

حض��رت علی. رفته رفته به دیگر اعمال و احوال مؤمن نیز سرایت می کند،مسجد وحىدر روایتی فرمودند: خداون��د - تب��ارک و تع��الى - ب��ه حض��رت عیس��ى بن مریم

فرمود که به جماعت ]و یا اشراف[ بنى اسرائیل بگو که ج��ز ب��ا قلب ه��ایى پ��اکیزه و 129. به خانه من وارد نشوند«،چشمان خاشع و دست هاى پاکیزه

نقش��ی تکمیلی و ایج��ادی در، می ت��وان ن��تیجه گ��رفت که نقش مس��جد،بن��ابراین حیطه شکل گیری و تقویت رفتارهای مطلوب است و ن��ه فق��ط این ک��ه تثبیت کنن��ده

.رفتارهایی باشد که در مسجد رخ می دهند

. ارتباط با دوست خوب 7-1-3 هیچ ف��ردی در زن��دگی. روابط دوس��تی است،از مهم ترین روابط اجتماعی انسان

ی��اور انس��ان در مس��یر راه، دوست خ��وب.اجتماعی از دوستان خوب بی نیاز نیست داش�تن.س�عادت و غم خ�واری دلس�وز در هنگ�ام ب�روز مش�کل ها و س��ختی ها است

به؛دوستان مناسب باعث سالمت روحی و هویت اجتماعی مناسب انسان می شود اف��راد ب�ه ش��دت تحت ت�أثیر محی��ط و دوس��تان،خصوص در دوره نوجوانی و جوانی

یکی از مکان ه��ایی ک��ه روای��ات آن را ک��انون ی��افتن دوس��ت خ��وب و.خ��ود هس��تند این ، ازاین رو یکی از نقش ه��ای تربی��تی مس��جد. »مس��جد« است،صمیمی می دانند

از نظ��ر.است که دل�دادگان خ�ود را ب��ا انس�ان های ص�الح و برگزی��ده پیون�د می دهد بس��تری ، مس��جد؛ دوست خوب در سعادت انس��ان نقش مهمی دارد،علمای تربیتی

آش��نایی و پیون�د ایج��اد ش�ود و،مناسب اس��ت ت�ا می��ان ص��الحان و مؤمن�ان ج��امعه مسجد پایگاهی دی��نی و.شرایط تربیت و پرورش روحی و اخالقی انسان فراهم آید

فرهنگی است که نم��ازگزاران م��ؤمن در آن رفت و آم��د می کنن��د و دوس��تی ب��ا این نخبگ��ان و، با ایجاد پیوند و آشنایی میان مؤمنان. در بینش انسان مؤثر است،افراد

. بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی انسان فراهم می آید،صالحان جامعه.٤٨٠ ص،٣ ج، وسائل الشیعه.127 .202 ص،5 ج، مجموعه مقاالت فروغ مسجد، برکات و کارکردهای فردی و اجتماعی مسجد، آثار، سیدحمید، حسینی.128.80 ص،1 ج، )ترجمه فالح السائل(ادب حضور ، على بن موسى،ابن طاووس - .129

برای حضور در مسجد هشت اثر نقل شده است:در روایتی از امام علی من اختلف الی المسجد اصاب احدی الثمان؛ اخا مستفادا فی اللCCه،»

او علما مسCCتطرفا او آیCCة محکمCCة او یسCCمع کلمCCة تCCدل علی هCCدی، او ؛رحمة منتظرة، او کلمCCة تCCرده عن ردی، او یCCترک ذنبCCا خشCCیة او حیCCاء

یکی از منافع هشت گانه نصیب او می ش��ود:،کسی که به مسجد رفت و آمد می کند ی��ا دلی��ل و بره��ان محکم، ی��ا علم و دانش نو،ب��رادری مفی��د و ب��اارزش در راه خ��دا

ی��ا رحمت م��ورد، یا کلماتی که موجب هدایت شود ]می ش��نود[،]برای تثبیت عقاید[ ، ی��ا م��واعظی ک��ه او را از فس��اد و گن��اه ب��ازدارد،انتظاری ]شامل حال او می شود[

130.[ یا به خاطر ترس یا حیا و آبروی خود گناهی را ترک می کند«،]می شنود اولین اثر ارتباط با مسجد را یافتن دوستان و ب��رادران دی��نی مط��رح،امام علی پای��دار، دوستی ای که بر محور دین و بندگی خ��دای متع��ال ش��کل گ��یرد.می فرمایند

در ش��کل، این دوستی ایم��انی.خواهد بود و به دور از هر گونه دغل و انحراف است قابلیت زی��ادی دارد و ه��ویت اجتم��اعی ب��ا،دادن به هویت اجتماعی نوجوان و جوان

.محوریت مالک های دینی و الهی را در فرد ایجاد می کند حتی اگ��ر به این درجه از تک��امل هم ، کسی که با خوب��ان معاش��رت داش��ته باشد

دس��ت کم ب��ه دلی��ل،نرسیده باشد که به سبب ترس از خداوند به طرف گن��اه ن��رود . راه انحراف را در پیش نمی گیرد،شرم از برادران دینی خود

در این مکان مقدس مؤمنان فرصت مییابند با جمعی آشنا شوند ک��ه از نظ��ر دین .و عبودیت با آنان همرنگ هستند و توان ایجاد گروه های اجتماعی هماهن��گ را دارند

از حیث،بنابراین آن��ان میتوانن��د از بین اه��ل مس��جد ب��رادران ی��ا خ��واهران مناس��بی. برای خود بیابند که طبعا آثار آن در ابعاد اجتماعی بروز خواهد کرد،دینی

جد باقCCل من احCCدی ثالث فرم��ود: »ام��ام ص��ادق CCاحب المسCCال یرجع ص اهل مسجد به کمتر از یکی از س��ه چ�یز؛خصال:... واما اخ یستفیده فی الله

از مسجد بر نمیگردد که یکی از آنها دوستی است که از او در مس�یر خ�دا اس�تفاده.میکند«

. پرورش روحیه تواضع و فروتنی7-1-4 تواض�ع و فروت��نی یکی از مهم ت��رین ویژگی ه��ای اخالقی،در نظ��ام تربی��تی اس��الم

مس��جد ب��ا ش��یوه های. ایجاد می ش��ود،است که در سایۀS غلبه بر هوای نفس و تکبر زی��را مس��جد تنه��ا ب��ه گ��روه وی��ژه ای از؛گون��اگون س��بب تق��ویت فروت��نی می ش��ود

بلک��ه هم��ه،مسلمانان با سطح دانش و ثروت و جایگ��اه اجتم��اعی ب��اال تعل��ق ن��دارد.٤٨٠ ص،٣ ج، وسائل الشیعه.130

در خان��ه خ��دا،قشرهای جامعۀS اسالمی می توانند ب��رای اج��رای مراس��م دی��نی خ��ود حضور همۀS طبقه های اجتماعی در مسجد و ارتباط آنان با یک��دیگر ب��ه.حاضر شوند

، ثروتمن��دان ب��ا فق��یران، در مس��جد.ایجاد و روحیه فروتنی در انس��ان کم��ک می کند کس��ی ک��ه در جری��ان، بی شک.عالمان با بی سوادان و جوانان با پیره��ا در ارتباطند

روابط اجتماعی با افراد گوناگون ارتباط داش��ته باش��د و از نشس��ت و برخاس��ت ب��ا معموال از رفتارهای متکبرانه ب��ه دور،قشرهای متوسط و ضعیف خودداری نمی کند

همۀS افراد در یک س��طح، از سوی دیگر از نظر مقررات دینی در مسجد131.می ماند آداب و مقررات مسجد برای.هستند و کسی حق ندارد نسبت به دیگران تکبر ورزد

همه یکسان است و کسی امتی��ازی ب��ر دیگ��ران ن��دارد و هم��ه بای��د آداب مس��جد را در نماز جماعت همه به یک شکل و در یک قالب کلی نم��از می گذارن��د.رعایت کنند

و کس��ی نمی توان��د ب��ا تک��بر و غ��رور خ��ود را از دیگ��ران برت��ر بدان��د و خ��ارج از این افزون بر اینکه نماز در مسجد س��بب اف�زایش تق�وا می ش��ود و.چارچوب رفتار کند

با توجه به جنبه ه��ای آموزش��ی، بنابراین.تقوا نیز در ایجاد فروتنی نقش مهمی دارد بای��د گفت مس��جد ب��ه عن��وان مهم ت��رین پایگ��اه دی��نی ب��ا ایج��اد و،و عب��ادی مس��جد

.گسترش مفاهیم و تعالیم دینی در ایجاد فروتنی نقش مؤثری دارد

. پرورش روحیه جمع گرایی 7-1-5 . پ��رورش روح جمع گ��رایی در مس��لمانان اس��ت ،اثر سازندۀS تربیتی دیگ��ر مس��جد

بس��ترى،مسجد با ایجاد آشنایى و پیون�د می��ان م��ؤمن ب��ا نخبگ��ان و ص��الحان جامعه »انزواطل��بی «.اجتماعى وى ف��راهم مى کند مناسب براى پرورش و تربیت روحى -

در ح��الی که »اجتم��اعی ب��ودن « و؛ بیماری روحی شناخته می شود،و»جمع گریزی « نش��ان س��المت روح و روان انس��ان به ،»جمع گرایی « در حد معق��ول و مطل��وب آن

، مسجد با فراخوانی پیوس��ته مس��لمانان به اجتماع��ات ، بر این اساس .شمار می آید. انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می کند،روح جمع گرایی

. پرورش روح تعهد7-1-6 دغ��دغه ها و نارس��ایی های ، به طور معمول جایگاهی برای ط��رح مش��کالت ،مسجد

حضور فرد در چنین مکانی تق��ویت روح تعه��د و دردمن��دی ، بنابراین.اجتماعی است را در وی موجب می شود و در مقابل نوعی مب��ارزه ب��ا روح بی تعه��دی و بی تف��اوتی

.ضعف آن مسجد و فاصله آن از مسجد طراز اسالمی می باشد بلک�ه ح�اکی از نق�اط؛ این امر به معنای نبود چنین کارکردی برای مس�جد نیست. البته در برخی موارد افراد مسجد چنین نیستند.131

روح بی تعه��دی ، به ویژه نسل ج��وان ، اگر در میان افراد جامعه ای.محسوب می شود132. آسیب های اساسی بر پیکر اجتماع وارد خواهد شد،حاکم شود

. کارکرد آموزشی مسجد7-2توى الذین یعلمCCون و الذین ال...ق��رآن ک��ریم می فرمای��د: » CCل یسCCل هCCق

آیا آنان که اه��ل دانش هس��تند ب��ا م��ردم ن��ادان یکس��ان، بگو ای رسول...؛یعلمون133هستند؟«

در اصالت بخشیدن ب��ه علم و ارزش گ��ذاری ص��ریح،این آیه شعار بلند دین اسالم کافی اس��ت ت��ا امتی را ب��ه ح��رکت در، همین یک شعار حماسی.برای دانایی است

.آورد و آنان را در مسیر علم آموزی تا مرحله جانبازی پیش ببرد برای کسب آگاهی و شناخت هر ف��رد، ب��ه عن��وان مق��دمه ،در نظام تربیتی اسالم

، ب��ر همین اس��اس.ایم��ان شخص��ی و اجتم��اعی و ب��ه ان��دازۀS عق��ل او واجب است غ��یر از، وج��وب عی��نی پی��دا ک��رد و این موض��وع،تحص��یل علم در می��ان مس��لمان

.رشته های تخصصی بود که گاهی وجوب کفایی و گاهی وجوب عینی داشت عام��ل مهم دیگ��ری در رویک��رد علمی و سیره پی��امبر،عالوه بر آیات قرآن کریم

رسالت خود را ب��ا خوان��دن پیامبر اسالم.آموزش جامعه اسالمی محسوب می شد آن هم در محیطی که سابقه ای از علم و دانش به معنای رایج؛و قلم آغاز کرده بود

134.آن روز جهان در آنجا وجود نداشت

دینی که بر امر به خواندن و آموزش و مبارزه با جهل و نادانی شود طبیعی است ، از جمل��ه این ابزارها؛ ابزاره��ا و وس��ایلی را ب��ه خ��دمت بگ��یرد،ک��ه در این ب��اره

.استفاده از فضای مسجد در اوقات غیر عبادی است پژوهش ه��ای ت��اریخی نش��ان می ده��د ک��ه مس��جد نخس��تین مرک��ز تعلیم و ت��ربیت

نقش آموزشی و فرهنگی مس��جد پس از جنبه ه��ای، ازاین رو.مسلمانان بوده است پی ری��زی مس��جد در ص��در، ب��ه ط��ور اساسی. س��رآمد دیگ��ر ابع��اد است،عبادی آن

ب��ا، مس��لمانان ت��ا چن��د ق��رن پیش. پی ریزی بزرگ ترین مدرسه اسالمی ب��ود،اسالم پیش از.پدیده ای به نام مدرسه ��� ب��ه معن��ای غ��ربی و ام��روزی آن ��� روبه رو نبودند

یگان��ه مرک��ز،پیدایش مدرسه - که تاریخ پیدایش آن به دو قرن نمی رس��د - مس��جد ت��ا ج��ایی ک��ه روزگ��اری.مهم آموزشی و فرهنگی در کشورهای اسالمی بوده است

135این مسئله در میان فقیهان مطرح بوده که آیا تأسیس مدرسه جایز است یا نه؟!

.24 ص، مسجد نمونه، رحیم، نوبهار.132.9 آیه، زمر.133.75 و74 ص، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسالمی، برومند اعلم عباس.134.217 ص، از ابواب ما تحب فیه الزکاة و ما تستحب فیه3 باب،12 ص،6 ج، وسائل الشیعة.135

مح��ل دانش، مس��جد اف��زون ب��ر مح��ل برگ��زاری مراس��م عب��ادی،در صدر اسالم و یارانش در مسجدالحرام گردهم می آمدند و پیامبر.آموزی نیز به شمار می آمد

.از احکام الهی سخن می گفتند فص��لی ن�وین در، به مدینه و بنا نم�ودن مس�جدالنبیپس از هجرت پیامبر اسالم

تعلیم و تربیت و آموزش احک��ام.آموزش و فعالیت های فرهنگی مسلمانان آغاز شد بیشتر اوقات پس از نم��از ص��بح و عش��ادین در مسجد صورت مى گرفت و پیامبر

این جلسه ها با حض��ور م��ردان و زن��ان.به سخنرانی و گفتگوهای علمی می پرداخت که این از آشکارترین جلوه های آموزش��ی مس��جد در مدین��ه136مسلمان برپا می شد

بخش درخ��ور ت��وجهی از، تفس��یر ق��رآن و س��خن گفتن درب��اره مع��انی آن.ب��ود ، افزون ب�ر جلس�ه های س�خنرانی پی�امبر137. را تشکیل می دادسخنرانی های پیامبر

138.کالس های آموزشی گوناگونی نیز در مسجد تشکیل می شد

حقایق وحی و آیات الهی روشن می گردید و ب��ه،در پرتو این گفتگوها و مناظرات .شبهات پاسخ داده می شد و پرده جهل و تردید فرو می ریخت

به صورت یک مرکز آموزشی ��� ف��رهنگی و پایگ��اهی، از یک سو،»مسجد مدینه« برای مبارزه با جهل و از سویی دیگر به مکانی برای اش��اعه فرهن�گ و ادب و دیگ��ر

ی در مس��جد.معارف اسالمی تبدیل شد »حلقه های علمی« ب��ا جنب و ج��وش خاص�� اص��حاب را در ق��ول و پیامبر اسالم.بزرگ مدینه به صورت رسمی تشکیل می شد

به پیوستن و شرکت فعال در این حلقه ه�ا تش�ویق می کردن��د و می فرمودن�د:،عمل پرس��یدند ای پی��امبر خ��دا! منظ��ور ش��ما از این.»به سوی باغ های بهشت بش��تابید«

139.سخن چیست؟ فرمودند: »حلقه های ذکر«

بلک��ه؛ منحص��ر ب��ه مس��جدالنبی نب��ودفعالیت های آموزشی در زمان رسول اکرم�ه جلسات بحث و بررسی مسائل علمی در مساجد دیگری نیز انجام می شد ک�ه البت

.مسلمانان در سطحی محدودتر به کار آموزش و تالش های علمی مشغول بودند رس��الت خ��ود را در جامع��ه، مسجد به عنوان نخس��تین پایگ��اه علمی،بدین ترتیب

نوساخته اسالمی برای ترویج و اشاعه دانش و گسترش فرهنگ اسالمی آغاز کرد و به طوری که در عصر خلفا نیز مس��اجد؛همچنان مسیر رشد و ترقی علمی را پیمود

احک�ام و فق�ه، مس�ائل دی�نی،نزد عموم به عنوان کانون اصلی آموزش قرآن کریم بلک��ه در، ن��ه فق��ط در مرک�ز حک��ومت )ش��هر مدین��ه(، این آموزش ها.اس��المی ب��ود

.96 ش،75 باب ، کتاب العلم،1 ج، - صحیح بخاری.136.222 ص،2 ج، - التراتیب االداریه.137.233 ص،2 ج، - همان.138.93 ص، سیمای مسجد، رحیم،ک به: نوبهار. ر.139

مانند مکه و سایر نقاط شبه جزیره و در تمام س��رزمین های پیوس��ته،شهرهای دیگر .به حوزه قلمرو اسالمی انجام می گرفت

مسجد جامع، با انتقال مرکز خالفت از مدینه به کوفهدر عصر خالفت امام علی نقش خاصی را،بزرگ این شهر به عنوان یکی از مهم ترین مراکز علمی آن روزگار

.در شکوفایی نهضت علمی و ارتقاء فرهنگ و تمدن اسالمی ایفا می نمود بلک��ه؛ به صدر اس��الم منحص��ر نیست،اختصاص روند آموزشی و علمی در مسجد

متخصصان و دانش پژوهان عل��وم و مع��ارف،در دوره های بعد از آن نیز اندیشمندان ائم��ه بزرگ��وار ش��یعه و بزرگ��ان. جلسات خود را در مسجد برپ��ا می کردند،اسالمی

رس��الت، اص��حاب پی��امبر و ن��یز ش��اگردان و تربیت یافتگ��ان مکتب اهل بیت،تابعین تعلیم و ت��ربیت و ح��ل و فص��ل مس��ائل مهم علمی و دین را در مس��اجد ب��زرگ بالد

که نهض��ت و امام صادق در عصر امام باقر، به خصوص.اسالمی عهده دار بودند مساجد به، آغاز شده بودو حرکت فرهنگی بزرگی توسط این دو رهبران معصوم

حتی ب��رخی از آنه��ا ب��ه دانش��گاه های.رشد و شکوفایی قاب��ل ت��وجهی دس��ت ی��افت تفس��یر و دیگ��ر عل��وم، حدیث، نظیر فقه،بزرگ اسالمی در زمینه های علوم مختلف

اس��المی تب��دیل ش��دند و پی��دایش نهض��ت های علمی و عقالنی در ت��اریخ اس��الم را مسجد به دانشگاه بزرگی ب��دل چنان که »در عصر امام صادق140.موجب گردیدند

گردید که قریب به چهار هزار دانشجو در آن آموزش می دیدن��د و طی��ف وس��یعی از141.علوم مختلف در آن تدریس می شد که تا آن زمان بی سابقه بوده است«

. مرکزیت علمی مسجدالنبی7-2-1 می بینم که آن حض��رت ب��ه ابع��اد آموزش��یبا دقت در سیره نورانی پیامبر اکرم

جد می فرماین��د: » پیامبر.مسجد اهتمام ویژه ای داشتند CCوس فی المسCCکل جل هرگون���ه؛لغو إال ثالثة: قرائة مصل أو ذاکر لله تعالى أو مسائل عن علم

مگر برای سه دسته: کسی که پس از نماز به،توقفی در مسجد لغو و بیهوده است آن که سرگرم ذکر و یاد خداست و کس��ی ک��ه ب��ه مباحث��ات،تالوت قرآن می پردازد

142.علمی اشتغال داشته باشد«

.77 ص، رسانه دانشگاه، نگاهی به تاریخ آموزش در مساجد، فراهتی عباسعلی.140 .84 ص، ج اول،آینده( ، ح��ال، گذش��ته، مجموع��ه مق�االت هم��ایش معم��اری)معم��اری مس��جد، »مسجد- مدرسه های ق��زوین«، فریبرز، حاج سیدجوادی.141.٨٦ ص،٣ ج، وسایل الشیعه؛٨٦ ص،٧٧ ج، بحاراالنوار.142

، نس��بت ب��ه جلس��ه های دعا، تشکیل جلسه های علمی در مس��جد،براساس روایت و جه��اد در راه144 ثواب عمره کامل ی��ا حج کامل،و پاداش آن143جایگاه واالتری دارد

طرح مباحث دی��نی، در این میان146. که رحمت خدا آنان را فرا می گیرد145خدا است . فضیلت بیشتری دارد،در مسجد

در منابع روایی اسالم احادیث و روایات وارده در خصوص مرکزیت مس��جد ب��رای در مسجد آن حضرت تصویر روشنی را ارائه می نمایندتعلیم و تعلم در عصر نبوی

که ذیال به چند نمونه اشاره می شود:رجعالمه مجلسی در کت��اب »بح��اراالنوار« این روایت را بی��ان ک��رده اس��ت: » Cخ

هCCون و مجلسرسCCول اللCCه ان مجلس یتفق CCجد مجلس CCإذا فی المسCCف ا هؤالء فیCCدعون یدعون الله و یسألونه فقال کال المجلسین إلى خیر أمل بCCالتعلیم CCؤالء أفضCCل هCCون الجاهCCه ا هؤالء فیتعلمون و یفق الله و أم

در مس��جد دو جلس��ه؛ به مسجد وارد ش��دند رسول خدا؛أرسلت ثم قعد معهم جمعی ن��یز ب��ه. گروهی در حال یاد دادن و فراگ��رفتن دانش بودند.جداگانه برپا بود

فرمودند: ه�ر دو گ�روه ب��ه پیامبر اعظم.دعا و راز و نیاز با خداوند مشغول بودند دسته ای خ��دا را می خوانن��د و گ��روهی ن��یز آم��وزش؛سوی یک هدف گام برمی دارند

من. ک�ار برت��ری انج��ام می دهند، ولی این گروه؛می بینند و نادانان را تعلیم می دهند در می��ان پی��امبر اعظم، از این رو؛نیز به منظور آموزش به مردم مبع��وث ش��ده ام

147. نشستند«،گروهی که سرگرم آموزش بودند

ض��من تش��ویق عملی ب��رای برگ��زاری جلس��ات درس وحض��رت رس��ول اک��رمجد الیریCCد إال در ح��دیثی فرمودن��د: »،آم��وزش در مس��جد CCدا إلى المسCCمن غ

لیتعلم خیرا أو لیعلمه کCCان لCCه أجCCر معتمCCر تCCام العمCCرة و من راح إلىة پ��اداش؛المسجد الیرید إال لیتعلم خیرا أو لیعلمه فله أجر حاج تام الحج

،کسی که صبحگاهان به قصد یاد دادن یا فراگرفتن چیز مطلوبی ب��ه مس��جد می آید همچون پاداش شخصی اس��ت ک��ه ی��ک عم��ره کام��ل را انج��ام داده باش��د و پ��اداش ،کسی که شبانگاهان به قصد ی��اد گ��رفتن و ی��اد دادن ک��ار خ��یری ب��ه مس��جد می آید

از این ح��دیث148.مانند پاداش فردی است که یک حج کامل ب��ه ج��ای آورده باش��د« ،روشن می ش��ود ک�ه الزم نیس�ت گفت وگ�وی علمی ک�ه در مس��جد انج��ام می گ�یرد

.26 ص ، - منیة المرید.143. - همان.144.328 ص، اعالم المساجد باحکام المساجد، - محمد بن عبدالله زرکشی.145. از ابواب احکام المساجد،20 روایت ،363 ص،3 ج، - مستدرک الوسایل.146.4 باب،3 ح،207 ص1 ج، بحاراالنوار.147.105 ح،185 ص،1 ج، بحاراالنوار.148

هر دانش سودمندی را می توان در مسجد م��ورد؛ دانش های دینی باشد،به طور حتم.بحث و بررسی قرار داد

»مکح��ول« از »عب��دالرحمن بن غنم« روایت می کن��د ک��ه از ده نف��ر از اص��حاب شنیدم که می گفتند: پیامبراکرم

إنCCا کنCCا نCCدرس العلم فی مسCCجد قبCCا إذا خCCرج علینCCا رسCCول الله» م��ا در؛فقال: تعلموا ما شئتم ان تعلموا فلن یأجرکم اللCCه حتی تعملCCوا

وارد مس��جدمسجد مدینه مشغول مباحثه و فراگیری علم بودیم ک��ه ناگ��اه پی��امبر اما بدانید ک��ه در قب��ال این، و فرمود: از علوم آنچه را که می خواهید یاد بگیرید،شد

149«. مگر این که بدان عمل نمایید،یادگیری مشمول اجر و پاداش الهی نخواید بود رسیدم در حالی ک��ه آناز صفوان بن عسال نقل شده که گفت: به حضور پیامبر

من ب��رای، گفتم: یا رسول الله.حضرت به پشتی برد سرخ رنگ خویش تکیه زده بود مرحبCCا بطCCالب العلم، إن حض��رت فرمودن��د: »،کس��ب علم ب��ه مس��جد آم��ده ام

ه المالئکة بأجنحتها، ثم یرکب بعضهم بعضا حتى یبلغوا طالب العلم تحفماء الدنیا من محبتهم لما یطلب همان��ا انب��وه، آف��رین ب��اد ب��ر ط��الب علم؛الس

فرشتگان با بالهایشان گرداگرد شخص دانشجو را فرامی گیرند ت��ا ج��ایی ک��ه آس��مان دنیا را از عالقه مندی و محبت خودشان نسبت به دانشجو و آنچه دانشجو در تحص��یل

150.آن است پر می سازند«

کنCCا فی مسCCجد رسCCول اللههمچنین از »ابی القمراء« نقل شده است: » من بعض حجCCره فنظCCر الیحلقا نتحCCدث إذ خCCرج علینCCا رسCCول الله

م��ا در؛الحلق ثم، جلس الى اصحاب القرآن فقال: بهذا المجلس امرت مسجد رسول الله به صورت حلقه هایى نشسته بودیم و سخن مى گفتیم که رس��ول

در گ�روه قاری�ان، وارد مسجد شد و پس از نگاهى ک�ه ب�ه این حلقه ه�ا ک�ردخدا 151.قرآن نشست و گفت من به حضور در این مجالس مأمور شده ام«

صاحب دلی به مدرسه آمد ز خانقاهبشکست عهد صحبت اهل طریق را

گفتم میان عالم و عابد چه فرق بود؟تا اختیار کردی از آن این فریق را

گفت آن گلیم خویش برون می برد ز موجوین سعی می کند که رهاند غریق را)گلستان سعدی(

.134 ص،1 ج،محجة البیضاء .149.23 ص، - همان.150.163 ص،4 ج، االستیعاب.151

با چنین ایده بلند و رسالتمندانه ا ی است که در هر فرص��تی تش��کیلپیامبراکرم حلقه ه��ای درس��ی را مس��جد گوش��زد می فرم��ود و اهمیت تحص��یل علم را تب��یین

.می فرمودند ما جالس قوم فی بیت من بیCCوت اللCCهآن حضرت در حدیثی می فرمایند: »

یدرسون کتاب اللCCه و یتغاطونCCه بینهم إال کCCانوا اضCCیاف اللCCه تعCCالی و هیچ گروهی در؛اضلت علیهم المالئکة بأجنحتها ماداموا فیه حتی یخوضوا

مگر،خانه ای از خانه های خدا برای آموزش کتاب خدا و آمیزش با آن اجتماع نکردند این که به مهمانی خداوند تعالی درآمدن��د و ت��ا زم��انی ک��ه غ��رق در مباحث��ات علمی

152.هستند مالئکه آنان را مورد حمایت و حفاظت قرار می دهند«

من دخل مسجدنا هCCذا، لیتعلم خیCCراآن حضرت در سخنی دیگر فرمودند: »بیل الله CCد فی سCCهرکس��ی ب��رای تعلیم ی��ا تعلم؛ ...أو لیعلمه، کان کالمجاه

153. همچون مجاهد در راه خداست«،وارد مسجد شود به فراگیری علم در ت��وده م��ردم مس��لمان آنبه طور کلی عالقه ای که پیامبر

در مس��جد حض��ور پی��داروز ایجاد کرده بود آن را وامی داشت ک��ه هرگ��اه پی��امبر آن حضرت را چون نگینی در میان گرفت��ه و از ف��رایض و س��نن اس��المی،می کردند

.سؤال نمایند

. مشهورترین مساجد آموزشی)مساجد دانشگاهى(7-2-2- مسجد نبوى در مدینه

ب��ه که همزم��ان ب��ا هج��رت رس��ول خ��دا، »مسجد النبى«،همچنان که گفته شد در واقع از مشهورترین و کهن ترین دانشگاه های عمومی اسالمى،مدینه بنیاد گردید

پس از رحلت.و پایگاه اساسى ترین تعلیمات در تاریخ آموزش اس��المى ب��وده است بزرگ��ان ص��حابه و س��پس تابع�ان در این مس�جد ب��ه ت��دریس و تعلیم، پی��امبراکرم در این، ام��ام مالک، تعلیم مب��انى فق��ه م��الکى ب��ه دس��ت بنیانگ��ذار آن.مى پرداختند

، با آن هم�ه اعتب��ار و عظم��تى ک�ه ب�راى این مس��جد ف��راهم گردید.مسجد آغاز شد نیز منحصر و حتى در زمان پیامبر،تدریس و بحث در زمینه مسائل دینى و علمى

اگرچ��ه کوچ��ک ت��ر و،محدود به این مس��جد نب��ود و در خ��ود مدین��ه مس��اجد دیگ��رى154. فعالیت آموزشى داشتند،محدودتر از مسجد بزرگ نبوى

.)چاپ قدیم(.227 ص،1 ج، مستدرک الوسائل.152.310 ح،166 ص،1 ج، - همان.153.62-58 ص، دانشگاه هاى بزرگ اسالمى، عبدالرحیم غنیمه.154

نه مسجد دیگر بود که، در شهر مدینه عالوه بر مسجدالنبى،بنا به گفته سهیلى همچنین به گفته »بک��یر بن عبدالل��ه بن. اقامه نماز مى شد،در همه آنها با اذان بالل

در مراس��یل و س��نن خ��ود آن را روایت،االش��جع« ک��ه داود و دارقط��نى ب��ه ت��رتیب مس��جد، مسجد »بنى عبداالش��هل«، مسجد »راتج«، از جمله آن نه مسجد،کرده اند

155.»بنى عمروبن مندول« و مسجد »جهنیه و اسلم« بود

که مرزهاى اس��المى از ح��دود جزی��رة الع��رب فرات��ر نرفت��ه،تا روزگار خلیفه دوم در مدینه و مسجدالحرام در مکه و گاهى ن��یز خان��ه اص��حاب در مسجد النبى،بود

ب��ا اف��زایش چش��مگیر، در اواخر ده��ه دوم. مراکز فعال تعلیمات اسالم بود،آن دیار مرزهاى اسالم از سوى شرق و غ��رب گس��ترش ی��افت و،دامنۀS فتوحات مسلمانان

با اع��راب مس��لمان مغ��ایرت،جمع کثیرى به آیین اسالم گراییدند که در زبان و نژاد آموزش زبان ع��ربى ب��راى درک مع��انى آی��ات ق��رآن و تع��الیم، از این زمان.داشتند

و اس��الم در س��رزمین هاى فتح ش��ده آغ��از گردی��د و آن دس��ته از اص��حاب پی��امبر که دعوت ب��ه اس��الم و تعلیم مب��انى دین را ب��ر حض��ور در ص��حنه هاى،تابعان ایشان

این مس��اجد ابت��دا در. در مساجد نوبنیاد به آم��وزش پرداختند،پیکار ترجیح مى دادند حیره و مدائن بنیاد گردید و به دس��تور خلیف��ه دوم ب��رخى از، بصره،شهرهاى کوفه

156. مأمور اقامۀS نماز و آموزش قرآن و مسائل دین شدند صحابه رسول خدا

فاصله زمانى آغاز سده دوم تا پایان سده سوم هج��رى را مى ت��وان از درخش��ان عص��ر فع��الیت آموزش��ى،ت��رین دوره ه��اى تعلیم��ات مس��جدى ی��ا ب��ه عب��ارت دیگر

زی�را دس��تاوردهاى مس��لمانان در مس��ائل گون��اگون؛دانش�گاه هاى عم��ومى دانست علمى و فک��رى در این دوره از ت��اریخ اس��الم و ن��یز آن قس��مت از پیش��رفت هاى

تأثیر قاب��ل، که پس از استیالى عباسیان به وجود آمد، عمرانى، اجتماعى،اقتصادى توج��ه دقی��ق ب��ه.مالحظه اى در ایج��اد هوش��یارى و جنبش علمى در مس��اجد گردید

اجتماعات و تشکیل جلسات علمى در مساجد بزرگ و مش��هور آن زم��ان و مج��امع ممتاز و مناسبى که با شرکت متفکران و دست اندرکاران مس��ائل تعلیم��اتى در آن

همه دالیل کافى و آشکارى بر میزان پویایى و بارورى فکرى و،مراکز به وجود آمد 157.علمى قابل مالحظه در آن دوره از تاریخ اسالم است

- مسجدالحرام در مکه

.131 ص،1 ج، مسالک االبصار، ابن فضل الله العمرى.155.78 و 71 ص، فتوح البلدان، بالذرى.156.62-58 ص، دانشگاه هاى بزرگ اسالمى، عبدالرحیم غنیمه.157

اما تنه��ا پس از فتح مک��ه در. در مدینه کهن تر است این مسجد از مسجدالنبى . در زمینه اهداف و اغراض اسالمى مورد استفاده ق��رار گ��رفت،سال هشتم هجرى

تمامى دوران امویان و نیم��ه اول عص��ر خالفت عباس��ىان از درخش��ان ترین مراح��ل رازى به نقل از حمی��دى گفت��ه اس��ت:.تعلیماتى این دانشگاه بزرگ ملى بوده است

مجالس حلقه فتوا در مسجدالحرام به ترتیب به »عبدالله بن عباس«،بنابر مشهور بع��د ب��ه،و پس از وى به »عط��اء بن ابى رب��اج« و س��پس ب��ه »ابن ج��ریج« ابوخالد

نجى« íآن گاه به »سعید بن سالم قداح« و پس از او به »محم��د،»مسلم بن خالد ر 158.بن ادریس شافعى« اختصاص داشت

- مسجد جامع بصره نخس��تین مس��جد س��اخته،« ش��هرت دارداین مسجد که به »مسجد االم��ام علی

پس از واقعه جمل در این مس��جد نم��از گ��زارد و، امام علی.شده در عراق است ک��ه ص��دها س��ال بع��د ب��ه وق��وع پیوس��ت و ج��زو159در ب��اره آن پیش گ��ویی نم��ود

تنه��ا قس��متی از، امروزه از این مس��جد.غیب گویی های آن حضرت شمرده می شود.گلدسته و باروی آن باقی مانده است

عامل معاویة بن ابى سفیان، به دست زیاد بن ابیه.ق. ه�41 این مسجد در سال ک��ه در جریان��ات فک��رى و سیاس��ى عص��ر، نهضت معتزله. تجدید بنا یافت،بر بصره

نخس��ت در ج��امع بص��ره پدی��دار،اول عباسى تأثیر بزرگ و قاب��ل مالحظه اى داشت160.گشت

- مسجد جامع کوفه به کوفه و انتخاب انتقال امام على. بنا نهاده شد.ق. ه�17 این مسجد در سال

در ش��کوفایى و،این محل به عنوان مرک��ز حک��ومت اس��المى از س��وى آن حض��رت .جنبش علمى این مسجد تأثیر چشمگیری داشت

، پیوسته مسیر رشد و ترقى را پیمود تا در آغ��از دولت عباسى،مسجد جامع کوفه از مراکز مهم حل و عقد علوم و معارف اسالمى گردید و با جامع بصره ب��ه رق��ابت برخاست و مسائل و مبادالت علمى و ادبى بین این مرکز دی��نى و ادبى اس��المى در

.بارور ساختن علوم عربى به مقدار زیادى مؤثر افتاد

.20 ص، مناقب االمام الشافعى.158. سیل به وقوع پیوست، حضرت فرمود: سیل عظیمی این مسجد را غرق خواهد کرد که صدها سال بعد از این.159.71 ص، دانشگاه هاى بزرگ اسالمى، عبدالرحیم غنیمه.160

عالمه مرح��وم اس��تاد زکى )پاش��ا( دو دانش��گاه ب��زرگ بص��ره و کوف��ه را از نظ��ر روابط علمى و ادبى و رقابت هاى فیمابین و آثار متبادلى که با یکدیگر داشته اند ب��ا

161.دو دانشگاه بزرگ انگلیسى - یعنى: آکسفورد و کمبریج - همانند دانسته است

- مسجد جامع فسطاط )جامع عمرو( ق( بنی��اد42 . به وسیله عمرو بن العاص )م.ق. ه�21 این مسجد بزرگ در سال

براى مسائل آموزشى مورد استفاده قرار گرفت،گردید و از همان روزهاى نخست مورد توجه و عنایت دولت هاى طولونى و اخشیدى و فاطمى،و در طول حیات خود

روش آموزشى معم��ول در این مس��جد غالب��ا مبت��نى ب��ر م��ذهب ش��افعى ب��وده.بود 162.است

مساجد دانشگاهى یا دانشگاه هاى عمومى و آزاد را تقریب��ا در هم��ه س��رزمین هاى معروفترین آنها عبارت اند از: جامع دمشق در ش��ام )اواخ��ر.اسالمى مى توان یافت

جامع منصور در بغ��داد )نیم��ه، )اوایل قرن دوم(، جامع زیتونیه در تونس،قرن اول( جامع ق��زوین در، جامع اعظم قریه در اندلس )نیمه دوم قرن دوم(،اول قرن دوم(

. جامع االزهر در مصر )نیمه دوم قرن چهارم(،فاس مراکش )نیمه اول قرن سوم(

. مساجد دانشگاهى در ایران7-2-3 نمون��ه این مس��اجد دانش��گاهى در ای��ران اس��المى ف��راوان ب��ه چش��م مى خ��ورد و

اگرچ��ه فض��ل تق��دم را از آن خ��ود،ایرانی��ان در اس��تفاده آموزش��ى از این مس��اجد مس��جد آدین��ه، در ق��رن اول هج��رى. اما بسیار سریع دست به ک��ار ش��دند،نساختند

در اواخ��ر هم��ان163.سیستان ساخته شد و حسن بصرى در آن به آموزش پ��رداخت در. مس��جد ج��امع بخ��ارا پ��اى گ��رفت و حلقه ه��اى درس در آن تش��کیل شد،ق��رن

، ش��یراز، ق��زوین، ی��زد، کرمان، همدان، نمونه این مساجد در نیشابور،قرن هاى بعد چون: بردسیر کرمان تأسیس ش��د و،اصفهان و حتى بخش ها و شهرهاى درجه دوم164.مورد استفاده عالمان و متعلمان قرار گرفت

،صاحب عباد مى نویس��د: یکى از مراک��ز معت��بر علمى - اس��المى در مرک��ز ای��ران شهر تاریخى اصفهان است که چهره هاى درخش�ان ت�اریخى و ادبى و شخص��یت هاى

حافظ، ابوالفرج اصفهانى، ابن واضح یعقوبى، همچون: حمزه اصفهانى،بارز علمى.65 ص، همان.161.827 ص،4 ج، الخطط التوفیقیة الجدیدیه، علی باشا، مبارک.162. تاریخ سیستان، به نقل از: ادموند کلیفورد باسورث28 ص ، اسالم و تعلیم و تربیت، - محمدباقر حجتى.163.28 ص، اسالم و تعلیم و تربیت، - محمدباقر حجتى.164

راغب اصفهانى و وجود مس��اجد کهن و مراک��ز متع��دد علمى ن��ام،ابونعیم اصفهانى این شهر را از همان سده هاى نخستین اس�الم در ت�اریخ فرهن�گ تم�دن اس�المى ب�ه

165.عنوان »دارالعلم شرق« شهرت داده است

نیشابور اس��ت ک��ه یکى از مراک��ز مهم،همچنین دیگر از مساجد دانشگاهی ایران از این گونه مساجد بزرگ ک��ه در آم��وزش و پ��رورش،سیاسى و علمى خراسان بود

مانن��د مس��جد »ج��امع م��نیعى« و مس��جد؛ ف��راوان داشت،از آنه��ا اس��تفاده مى شد166.»مطرزى« و مسجد »قدیم«

مسجد بزرگى به نام »جامع تورانش��اهى« وج��ود داش��ت و در،در بردسیر کرمان از، عالءالدوله کالنجار، در یزد.آن کتابخانه اى داراى پنج هزار جلد کتاب بنا شده بود

مس�جدى داش��ت ک�ه ب�ه »ج�امع ق�دیم« ی�ا مس�جد »ق�دیم،امراى دوره س��لجوقى جمعه« مشهور شده و تا دیرگاه - یعنى: حدود قرن نهم - م�ورد اس��تفاده اه�ل علم

167.بود

استفاده از مساجد به عنوان دانشگاه و تش��کیل کالس ه��اى درس��ى در زمینه ه��اى تفسیر و کالم اکنون در حوزه هاى علمیه ب��زرگ و کوچ��ک رایج اس��ت و، اصول،فقه

جنبه ه��اى تربی��تى و اخالقى در آنه��ا م��د نظ��ر اس��تادان و،عالوه ب��ر جنبه ه��اى علمى این س��نت در بس��یاری کش��ورهای اس��المی همچن��ان ب��اقی اس��ت و.طالب است

می توان به »مسجدالحرام« در مکه مکرمه و »مس��جدالنبی« در مدین��ة الرس��ول و »مسجد گوهرشاد« در مشهد مقدس و »مسجد اعظم« قم در جوار ح��رم حض��رت

اشاره، که مهم ترین مرکز دروس عالی حوزه علمیه قم به شمار می آید،معصومه168.کرد

. تنوع آموزش و آموزشگران در مساجد7-2-4 مباحث اعتقادی و.در مسجد مسائل گوناگونی به مسلمانان آموزش داده می شد

در ش��مار اولین مس��ائلی ب��ود ک��ه ب��ه مس��لمانان و،آموزش مبانی ایمان به خداوند اب��وذر. آم��وزش داده می شد،به ویژه آنان که تازه به دین مبین اسالم گروی��ده بودند

حض��رت. ایمان را قبل از آم��وزش ق��رآن ب��ه م��ا می آم��وختمی گوید: رسول خدا مس��لمانان را ب��ا مس��ائل ت��اریخی ن��یز آش��نا، در کنار آموزش مباحث دی��نیرسول

.70 ص، دانشگاه هاى بزرگ اسالمى، - عبدالرحیم غنیمه.165.415 ص ، معجم االدباء، یاقوت الحموى؛180 ص، راحة الصدور، - محمد سلیمان الراوندى.166.67 ص ، - تاریخ جدید یزد.167. فصل ششم،2 ج،ک: سیمای مسجد. - ر.168

گ�اهی ش�ب ها ت�ا دی�ر وقت پ�یرامون ت�اریخ ب�نی راوی می گوید: پی��امبر.می کردند 169. اسرائیل برای ما سخن می گفت

عام��ه م��ردم ک��ه ب��ه تعلیم و آم��وزش فرزن��دان خ��ود رغب��تی داش��تند آن��ان را ب��ه . و در آنج��ا حلقه ه��ای درس ق��رآن و ح��دیث ف��راهم می شد؛مسجدها می فرس��تادند

ب��ا مراس��م، ت��دریس در حلقه. قاریان بودند، قدیمی ترین آموزگاران اسالم،بنابراین همیشه کار خ��ود، معلم.ساده و نیز با نشان دادن تقوا و فضیلت کامل آغاز می شد

را با تمجید و تکریم خدا و با درخواست یاری و هدایت مردم آغاز می ک��رد و س��پس ب��ا توج��ه ب��ه، در مراح��ل آغ��ازین ب��ه علت نب��ودن کت��اب.به درس خود می پ��رداخت معلم مجب��ور ب��ود هم��ه متن ی��ا قس��متی از آن را ب��رای،اهمیت متن ت��دریس ش��ده

معلم توصیه می کرد که دانش آم��وزان تم��ام، عالوه بر امالء.دانش آموزان امالء کند یکی از اص��ولی ک��ه ب��رای، در واقع.یا قسمتی از مطالب بی��ان ش��ده را حف��ظ کنند

اصل حفظ ک��ردن مط��الب و بی��ان نم��ودن؛قبولی و تأیید دانش آموزان ضروری بود170.آنها بدون مراجعه به متن بود و کیفیت و طرز بیان نیز بر قبولی تأثیر داشت

، در مسجد ت��دریس نمی شد،»گرچه همۀS موضوعاتی که برای مسلمانان آشنا بود عالوه ب��ر، در اک��ثر حلقه ه��ای درسی. بس��یار متن��وع ب��ود،ام��ا موض��وعات درسی

تبح��ر ی��افتن در اص��ول دین ن��یز،ت��دریس مهارت ه��ای اساس��ی خوان��دن و نوش��تن این امر از طری��ق تحص��یل دروس��ی چ��ون ق��رائت و تفس��یر.موضوعی اساسی بود

. بر آموزش ادب و زبان نیز تأکید می شد. توحید و فقه حاصل می شد، حدیث،قرآن دروس مربوط به جنبه های مختلف زبان ع��ربی بس��یاری از،عالوه بر شعر و ادبیات

، ص��رف، نحو،طالبان علم را به خود جلب می کرد و این دروس عبارت ب��ود از لغت 171 انشا و خط.«،بالغت

مط��الب� عل�می و م�س��ا�ئل� اجت�م��اعی� ن��ی�ز� در آ�ن ت��د�ریس�،عالوه� ب��ر� عل��و�م م��ذ�کو�ر اق�تص�اد� و حت�ی عل�و�م س�ی�اس�ی د�ر آن�ج��ا، جغر�افی�، مان�ن�د� تاری�خ�،می ش�د� و م�و�ضو�عات�ی

مو�ض�وعی� بو�د� که ب�ی�شت�ر� مو�رد� تو�جه� و ان�ت�خ��ا�ب بس��ی�اری، عل�م ف�ل�سفه�.بح�ث� م�ی ش�د� ، اخالق، می ت���و�ان� من�طق، د�ر بی�ن م�وض���و�عات م�هم د�رس�ی.از د�ا�نش� آم���و�زان� ب���و�د�

، فی�ز�یک�، مان�ن��د� ش��یم�ی، جل�س��ات د�رس ه��ای�ی.من�طق� من�اظ�ر�ه� و تص�و�ف� را ن��ام ب��ر�د� اگر�چ��ه عل��وم� علم�ی و ت�ج��ر�بی ی��ا� در. ج��ب�ر� و هن�د�س��ه� ن��ی�ز د�ا�ی��ر ب��و�د�،ریا�ض��ی�ات�

؛د�ان�شک�د�ه� های م�خ�صو�ص� ی�ا د�ر من�ازل م�عل�مان� به� صو�رت خص�و�ص��ی ت��د�ری�س� می� شد� ولی م�د�ارک� ت��اریخ�ی د�ر د�س��ت� اس��ت� ک��ه� آم��و�زش ا�ین گو�ن��ه م�و�ض��و�عات عل�م�ی د�ر

.105 ص، همان.169.1 ص،31 ش، نشریه ایران، نظام آموزشی مسجد.170.327 ص، تاریخ عرب، حتی، فیلیپ خلیل.171

جل�س�ات علم� ط�ب� د�ر ج�امع االز�هر� و د�ر جام�ع.بعض�ی از مس�اجد� بز�رگ� ن�یز� د�ایر� بو�د� د�ر ج��ام�ع. د�ر »ق��ر�وی�ین«� م��را�کش� ط�ب� ت��د�ریس� م�ی ش�د�.اب�ن ط�و�لو�ن مص�ر� د�ای�ر� بو�د�

ب�ه.االزهر� و جام�ع اب�ن طو�لو�ن� کالس� های�ی د�ر عل�م نج�و�م و م�هند�س�ی بر�گز�ا�ر م�ی ش�د� نج��وم� و مو�ض��و�عات، مهن�د�س�ی، د�اروش�ن�اس�ی،گفت�ه� »خو�لی« د�ر م�سج�د� بغ��د�اد� ط�ب�

ای�را�نی� و هن�د�ی بر�ای� یاد�گی�ر�ی ای�ن عل��وم� ب��ه�، ط�الب س�و�ری.د�یگ�ر�ی تد�ری�س� می� شد� 172.آن�ج�ا می رف�ت�ند�«�

تنه��ا حض��رت رس��ول،استاد و مدرس کالس هایی که در مس��جد تش��کیل می شد بر منبر آن حضرت و در ح��الی نیز گاهی به فرمان پیامبر خدا حضرت علی؛نبود

. ب�رای م�ردم س��خن می گفت، می نشستکه یک پله پایین تر از جای پیامبر اس��الم کالس ه��ای آموزش��ی،گروه های مختل��ف ب��ا اس��اتید معین در گوش��ه و کن��ار مس��جد

أنس می گوی��د:.برگ��زار می کردن��د و عل��وم و فن��ون مختل��ف آم��وزش داده می شد ب��رخی ب��ه؛ پس از نماز صبح به گروه های مختلف تقسیم می ش��دنداصحاب پیامبر

ب��ه عن��وان.تالوت قرآن می پرداختند و گروهی واجبات و مستحبات را فرامی گرفتند عبدالله بن رواح��ه در مس��جد جلس��ات مرب��وط ب��ه توحی��د و مع��اد )مس��ائل،مث��ال

ن��یز مس��ائل فقهی و او در غی��اب حض��رت رس��ول.اعتق��ادی( را اداره می ک��رد م(638 ).ق. ه���17 خلیفه دوم در سال 173.اعتقادی را به مسلمانان آموزش می داد

گروهی از قاریان را به نواحی مختلف فرستاد تا روزهای جمعه در مس��جدها م��ردم174.را تعلیم دهند

نکته درخور توجه این که موقعی که دانشجو تحصیالت خود را با موفقیت به پایان گواهینام��ه را. به او گواهین��امه ای داده می ش��د ک��ه »اج��ازه« ن��ام داشت،می رساند

در گواهینامه قید می ش��د. بلکه خود استاد آن را صادر می کرد،مسجد تأیید نمی کرد که دانشجو علم مورد نظر را مطالعه ک��رده و آموخت��ه اس��ت و می توان��د یافته ه��ای

این گواهینامه ه��ا ک��ه ب��ه خ��ط خ��ود اس��تاد.علمی خود را به دیگران نیز انتق��ال دهد مه��ر و، در گواهینام��ه ن��ام اس��تاد.نوشته می شد به دانش��جو اج��ازه ت��دریس می داد

اس��تاد ن��ام و، در م��واردی.امضای او و محل و تاریخ نگارش گواهینامه قی��د می شد امضای خود را در صفحه سفید اول یا آخر کتابی می نوشت که خ��ود آن را ی��اد داده

. بنابراین معموال هر فارغ التحصیل گواهینامه ای از طرف استادش داشت؛بود

.53-52 ص، همان.172.107و105 ص، سیمای مسجد.173.327 ص، تاریخ عرب، حتی، فیلیپ خلیل.174

. ضرورت حفاظت از محتوای آموزشی مساجد7-2-5 مورد اس��تفاده آن گونه که در صدر اسالم و دوران رسالت پیامبراکرم،مساجد

بن��ابراین اگ��ر ب��ا گس��ترش مراک�ز.بوده است همچنان باید پ��ا برج��ا نگه��داری ش��ود موجب��ات تخلی��ه مس��اجد از محت��وای،علمی، دی��نی، ف��رهنگی و مؤسس��ات مختلف

آموزشی آن فراهم شود و برنامه های آن صرفا در نماز و مراسم عبادی و نیایش��ی . فرس��نگ ها فاص��له گ��رفته ایم، در آن صورت از مسجد طراز اس��المی،خالصه گردد

روح معنویت کسب می کند و معراج مؤمن،در حالی که نماز همواره در قالب علم ازاین روست که با وج��ود.نمازگزار با دو بال ایمان و معرفت مصداق عملی می یابد

توسعه نهایی علوم، مراکز و مؤسسات علمی در عصر دولت کریمه حضرت مه��دی،بلکه ب��ر رون��ق آن ن��یز، برنامه های اموزشی مساجد به هیچ وجه تعطیل نمی گردد

در سخنان گهربارش در تعریف عصر مهدویت چنان امام علی.افزوده خواهد شد کCأنی أنظCر إلى شCیعتنا بمسCجدو جه��ان بع��د از ظه��ور چ��نین می فرمای��د: »

گوی��ا؛الکوفة، قد ضربوا الفساطیط یعلمون النCCاس القCCرآن کمCCا انCCزل را مى بینم ک��ه در مس��جد کوف��ه گ��رد آمده ان��د و خیمه ه��ایىش��یعیان م��ا اهل بیت

ب��ه م��ردم آم��وزش،برافراشته اند و در آنها قرآن را آن چن��ان ک��ه ن��ازل ش��ده است 175.می دهند«

کأنی بالعجم فسCCاطیطهمهمچنین آن حضرت در روایتی دیگر می فرمایند: » گ��ویی ایرانی��ان را ب��ا؛فی مسجد الکوفة یعلمون الناس القرآن کمCا انCزل

به،چشم خود می بینم که در مسجد کوفه خیمه زده قرآن را آن گونه که نازل شده176.مردمان آموزش می دهند«

. نکاتی درباره آثار آموزشی مسجد 7-2-6 رس��الت اساس��ی این نه��اد در تم��امی دوره ه��ا و، جنبه ه��ای آموزش��ی مس��جد.1

برای همیش��ه آموزش��گاه مب��انی دی��نی و، مسجد با ویژگی هایی که دارد.مکانهاست ازاین رو مس��جدی ک��ه نقش م��ؤثر خ��ود را در زمینه ه��ای.مع��ارف اس��المی است

در حقیقت در اج��رای بخش مهمی از رس��الت خ��ویش، آموزشی ایفا نکند،فرهنگی بر پایه همین ارزیابی است.باز مانده و از مسجد طراز اسالمی فاصله گرفته است

، تبلی��غ و ت��رویج دین نباشد، مسجدی را ک��ه در آن خ��بری از ه��دایت،که امام علی 177.مسجد خراب برشمرده است

.366 ص،52 ج، بحاراألنوار؛318 ص، - غیبت نعمانی.175 . - همان.176.369 حکمت شماره ،540 ص، - نهج البالغه صبحی صالح.177

کم��الی، بی تردید ش��کوفایی علمی مس��جد و ط��رح دانش��های گون��اگون در آن.2 نباید سبب شود تا رس��الت، ولی پرداختن به این امور،برای مسجد به شمار می آید

. فراموش شود،اولیۀS مسجدی که پرداختن به دانشهای دینی است یکی از رسالت های مهم و اساس��ی مس��جد آن اس��ت ک��ه ب��ه،از نگاه امام علی 178. کانون هدایت مسلمانان باشد،معنای حقیقی کلمه

اهمیت، پ��رداختن ب��ه عل��وم ق��رآنی در مس��جد، در میان مباحث و علوم دی��نی.3 در این پی��امبر. پیون��د وی��ژه ای ب��ا یک��دیگر دارند، زیرا قرآن و مسجد؛ویژه ای دارد

باره می فرمایند: مساجد را برای )خواندن و فهمیدن( قرآن بن��ا؛انما نصبت المساجد للقرآن»

179.کرده اند« ، دوس��تدار ق��رآن؛من احب القCCرآن فلیحب المسCCاجدهمچ��نین فرمودن��د: »

180.مسجد را نیز باید دوست داشته باشد« شواهد تاریخی بیانگر آن است ک��ه در مس�جد الن��بی جلس�ه های ق��رائت و تفس�یر

م��أمور ب��ود ت��ا از سوی پیامبر، عبادة بن صامت.قرآن رونق ویژه ای داشته است جلسه ای مرب�وط ب�ه ق�رآن و عل��وم ق�رآنی ح�تی181.قرآن را به مردم آموزش دهد

182.شب ها تا دیر هنگام نیز در مسجدالنبی برپا بود

، مطالعه تاریخی مساجد از آغاز تاکنون نش��ان می ده��د ک��ه مس��جد و کتابخانه.4 .همواره در کنار هم بوده اند

مسلمانان قرآن های نوشته را به،از همان آغاز که قرآن به صورت مکتوب درآمد کتابخانه ه��ای مس��اجد، ب��ا اف��زایش ش��مار کتاب ها.مسجد هدیه و یا وقف می کردند

این کتابخانه ه��ا نقش��ی ب��زرگ در ش��کوفایی فرهن��گ و. رشد چشم گیری ی��افت،نیز نمی توان مسجدی را که ب�دون کتابخان�ه، در شرایط کنونی.تمدن اسالمی داشته اند

الزم است در زمینه تأسیس و تجهیز کتابخانه، ازاین رو. مسجد نمونه ای نامید،باشد برای رس��یدن ب��ه این مهم بای��د ب��ه چگ��ونگی. گام های مهمی برداشته شود،مساجد

.ساختمان و بنای مسجد بسیار توجه کرد بر آن نیست که زنان را از آم��د و183 خانه او دانسته، روایاتی که مسجد زن را.5

مقص��ود این، بلکه همان گونه که بس��یاری از فقیه��ان گفته اند،شد به مسجد بازدارد .713 ح ،237 ص، باب فضل المساجد و حرمت ها،1 ج، - من الیحضره الفقیه.178.1 روایت ، از ابواب احکام المساجد14 باب ،493 ص،3 ج، وسائل الشیعه.179 .2 روایت ، باب یک از ابواب احکام المساجد،355 ص،3 ج، - مستدرک الوسائل.180 .48 ص ،1 ج ، عبدالحی الکتانی، التراتیب االداریة.181.255 ص، مغازی، محمد بن عمر واقدی؛478- 477 ص ، همان.182.1088 ح،374 ص،1 ج، من الیحضره الفقیه؛371 ص،80 ج، بحاراالنوار؛237 ص،5 ج، وسائل الشیعه.183

ازاین رو اگ��ر زن��ان بتوانن��د. تأکید بر لزوم رعایت حج��اب و پاک��دامنی است،روایات می توانن��د،حجاب اسالمی و شئون زن مسلمان و عفاف و پاکدامنی را رعایت کنند

با حضور در مساجد از فضائل و آثار معنوی این مکان مقدس بهره برن��د و فض��یلت. همچون مردان است،نماز خواندن در مسجد برای آنان

در این باره فرموده اس��ت: »اگ��ر ]زن��ان[ بتوانن��د ک��امال خ��ود را از امام خمینی ... همچنین حضرت آیت ا184«. بهتر است در مسجد نماز بخوانند،نامحرم حفظ کنند

،مکارم شیرازی می فرمایند:»برای زنها بهتر آن اس��ت ک��ه نم��از را در خان��ه بخوانند 185«. به�تر اس�ت در مس�جد بخوانند،ولی اگر خود را از نامحرم به خوبی حفظ کنند

امری همگانی بود،چنان که در تاریخ صدر اسالم آموزش و یادگیری در مسجدالنبی زنان ن��یز در، به همین دلیل.و به گروه و یا قوم خاص و یا مردان اختصاص نداشت

مسجدالنبی و دیگ��ر مس��اجد حض��ور می یافتن��د و سؤال هایش��ان را مط��رح و پاس��خ186.دریافت می کردند

نتیجه گیری ، در ط��ول ت��اریخ اس��الم،از مطالب یادش��ده ب��ه روش��نی درمی ی��ابیم ک��ه مس��اجد

ام��ا این،کارکردهای متنوع و متعددی داشته و همواره تأثیرگ��ذار و س��ازنده بوده اند طی سال های أخیر کمتر مورد توجه قرار گرفته و ش��رایطی ایج��اد ش��ده،کارکردها

.که بیشتر مساجد تنها حکم اماکنی برای عبادت و اقامه نماز پیدا کنند اکنون جوامع اسالمی همانند دیگر جوامع از ویژگی ها و کارکردهای حقیقی مسجد

برای رسیدن به الگوی مسجد طراز اسالمی نیاز؛در صدر اسالم بسیار فاصله دارد مسجد طراز اسالمی عهده دار نقش های مهمی در،به کم کردن این فاصله ها داریم

. است... نظ�امی، تربی��تی، آم�وزش و، اجتم�اعی، اقتص��ادی، سیاسی،زمینه عب�ادی برای تبیین جایگاه و شاخصه های مسجد طراز اسالمی باید بازگشتی به صدر اسالم داشت و بررسی کرد که در آن زمان هدف از تش��کیل بن��ای »مس��جد« چ��ه ب��وده و

زی��را مش��خص ک��ردن ک��ارکرد؛ در مورد مسجد چیست نیات و خواسته های پیامبر مسجد در صدر اسالم می تواند بهترین الگ��و در تهی��ه و ت��دوین مس��جد ج��امع ط��راز

ک�ارکرد تربی�تی و، از جمل��ه کارکرده��ای ش��اخص و اثرگ�ذار مس��جد.اس��المی باشد مس�ئله آم�وزش ب�ا مس�جد، از روزهای نخست ساخت مسجد.آموزشی بوده است

. زی��را آموزه ه��ای وحی��انی در مس��جد آم��وزش داده می شد؛ارتباطی تنگاتنگ داشت.893 مسئله ، رساله توضیح المسائل، امام خمینی)ره(.184.817 مسئله، رساله توضیح المسائل، مکارم شیرازی... - آیت ا.185.89 ص، تاریخ آموزش در اسالم؛48 ص، تاریخ دانشگاه های یزرگ اسالمی.186

حفظ و درک آیات قرآن آغاز آموزش ب��ود و پس از آن مطالع��ه و ی��ادگیری س��خنان تبدیل مسجد به اولین مدرسه مسلمانان رویدادی، براین اساس. گران بهای پیامبر

می خواس��ت مس��جد ب��ه مرک��ز مهم آم��وزش در جامع��ه بلکه پی��امبر؛اتفاقی نبود مسجد نخس��تین مک��انی ب��ود ک��ه مس��لمانان در آن ب��ا، بنابراین.اسالمی تبدیل شود

، ولی از همان نخستین س��ال های ظه��ور اس��الم؛خداوند نیایش و رازونیاز می کردند از زم��ان رس��ول. مسائل علمی و آموزشی نیز مطرح می شد،در این مکان مقدس

، در تاریخ اسالم. تشکیل حلقه های درس در مسجد امری طبیعی بوده است، خدا مس��اجد و جوام��ع علمی بس��یاری تأس��یس ش��د ک��ه ب��رخی از آنه��ا ب��ه دلی��ل ق��وت

ب��اوجود اینک��ه پس از ظه�ور م��دارس و دارالعلم ه�ا.آموزشی ش��هرت بس�یار یافتند اما برخی از آنها این؛بیشتر مساجد نقش آموزشی و تعلیمی خود را از دست دادند

.وظیفه خطیر را همچنان حفظ کردند هم��ان نقش��ى را، مبالغه نیست اگر گفته شود ک��ه مس�جد در گذش��ته،به هر حال

ک��ه، اس��اطین علما.داشت که دانشگاه ها و مؤسسات آم��وزش ع��الى کن��ونى دارند حیات علمى خود را در رواق هاى مساجد س��پرى،مسلمانان به آنها مباهات مى کنند

حلقات درس تش��کیل مى دادن��د،مى کردند و آن گاه که بهره کافى کسب مى نمودند ازاین رو مى توان گفت که مس��اجد مس��لمانان در هیچ روزى.و به تعلیم مى پرداختند

مس��اجد، ح��تى ام��روزه ن��یز در این زمینه،از حلقه درس علما و طالب خالى نب��وده همچون ستارگان فروزانى مى درخشند و همه ساله هزاران اس��تاد از این مس�اجد و مؤسس��ات وابس��ته ب��ه آنه��ا خ��ارج مى ش��وند و ب��ه نش��ر اس��الم و عل��وم اس��المى

.مى پردازند مس��اجد در،از آنجا که تزکیه و تعلیم دو بال پرواز در آسمان کمال انس��انی است

هم��واره جایگ��اه و مه�د عل��وم مختل��ف ب��ه،انسان سازی و پرورش بع�د اخالقی کنار ت��رغیب و تش��ویق ره��بران دی��نی ب��ه گس��ترش تعلیم و.ویژه علوم دینی بوده است

از یک سو دلیلی بر اهتمام اسالم به مسئله علم آموزی و از س��وی،تعلم در مساجد دیگر عاملی برای توجه دادن به مسجد به عنوان نه فقط یک پایگاه عبادی بلک��ه ب��ه

بدون ش��ک ب��ا، نکته پایانی این که. فرهنگی و آموزشی است،عنوان مرکزی علمی احیای کارکرد مسجد در صدر اسالم و الگو قراردادن آن می توان ب��ه مس��جد ج��امع

به یقین در شرایط کنونی »توسعه« و »جه��انی ش��دن«.طراز اسالمی دست یافت دیگر نمی توان در مس��اجد فق��ط ب��ه تالوت آی��ات کریم��ه و،و عصر انفجار اطالعات توص�یه ای اخالقی و احیان�ا مش�کالت مس�جد و ی�ا اه�الی،نقل روای�ات معص�ومین

بلک��ه. متوق��ف س��اخت، بسنده کرد و بهره وری مساجد را به این حد محدود،محله مساجد باید بتواند با رویکرد و رهیافت جدید و الگوگیری از کارکرد آغازین آن ک��امال

مسجد ابزارها و موقعیتی را در اختیار دارد، زیرا.هدفمند نمازگزاران را هدایت کند .که به کمک آن می تواند به آموزش و اف��زایش ش��ناخت دی��نی نم��ازگزاران ب��پردازد

مسجد مکانی است که مسلمانان برای برپایی ف��رائض الهی و مج��الس م��ذهبی در آن حاضر می شوند و این فرصت مناسبی است تا مع��ارف و احک��ام دین نش��ر پی��دا

.کند

منابع و مآخذ تحقیققرآن کریم.

ش.1371دورانت، ویل، تاریخ تمدن، تهران، آموزش انقالب اسالمى، معین، محمد، فرهنگ لغت معین، ته��ران، انتش��ارات دانش��گاه ته��ران، چ��اپ س��وم،

ش.1378 ش.1377دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، چاپ دانشگاه تهران،

عباسی، رسول، مسجد طراز اسالمی، تهران، ستاد عالی هماهنگی و نظارت عالیش.1390بر کانون های فرهنگی و هنری مساجد،

، ته��ران،مجلس��ى، محم��دباقر، بح��اراألنوار الجامع��ة ل��درر أخب��ار األئم��ة األطه��ارق.1412دارالكتب اإلسالمیة، چاپ سوم،

كلینى، ابوجعفرمحمدبن یعقوب، الكافی، تهران، دارالكتب اإلسالمیة، چ��اپ چه��ارم،ق.1407

طوس��ى، اب��وجعفر محمدبن حس��ن، ته��ذیب األحک��ام، ته��ران، دارالکتب االس��المیه، ه�.ش.1365

ق، چاپ382ابن بابویه، محمدبن علی )شیخ صدوق(، من الیحضره الفقیه، متوفای ق.1404قدیم، بی تا، بی نا، سال

المقریزی، تقی ال��دین احم��د، المواع��ظ و االعتب��ار ب��ذكر الخط��ط و االث��ار )الخط��طش.۱۳۷۷ق/ ۱۴۱۸المقریزیه(، مکتبة االحیاء العلوم، لبنان، بی تا،

موسوی الخمینی، سید روح الله، صحیفه نور، تهران، مؤسسه حفظ و نشر آثار امامش.، 1382خمینی

حر عاملى، محم��دبن حس��ن بن على، تفص��یل وس��ائل الش��یعة إلى تحص��یل مس��ائلق.1409، چاپ اول، الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت

ابن منظور، محمدبن مكرم، لسان العرب، بیروت، انتشارات دار صادر، چ��اپ س��وم،ق.1414

طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البی��ان فى تفس��یر الق��رآن، ته�ران، انتش��ارات ناص��رش.1372خسرو،

ابن ابی الحدید معتزلی، عبدالحمیدبن هبة الله، جل��وه ت��اریخ در ش��رح نهج البالغ��ه ابنش.1375ابی الحدید، مترجم: مهدوی دامغانی، محمود، تهران، نشر نی،

محرمی، غالمحسین، نقش مسجد در جامعه اس��المی )از آغ��از ت��ا عص��ر عباس��یان(،ش.1369قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی یمین، چاپ اول،

ابن ابی جمهور احسائی، ابوجعفربن علی بن اب��راهیم، ع��والی الآللی، قم، انتش��اراتق.، 1405سیدالشهدا

طبرس���ى )رض���ى الدین(، حسن بن فض���ل، مك���ارم االخالق، م���ترجم س���یدابراهیمش.1375میرباقرى، تهران، انتشارات فراهانی، چاپ دوم،

حموده، عبدالوهاب، ره آورد مسجد در فرهنگ اسالمی، ت��رجمه مه��دی اس��فندیاری، ش.1384مجموعه مقاالت کارکرد مساجد، تهران، رسانش، چاپ اول، تابستان

ق.1330 ق(، طبع مصر، سال 256بخاری، ابوعبدالله بخاری، صحیح بخاری، )م ق.1409طه، الولی، المسجد فى االسالم، دار العلم للمالبین، بیروت، ق.1411، 16فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ج

فلیپ خلیل، حتی، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاس��م پاین��ده، ته��ران، نش��ر آگ��اه، چ��اپش.1366دوم،

ش.1372نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، انتشارات اعتماد، قم، ش.1366مسجد نمونه، بی جا، ستاد اقامه نماز، چاپ سوم، بهار

ش.1370سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، دفتر تبلیغات اسالمى، شبلی احمد، تاریخ آموزش در اسالم، ترجمه ساكت محمدحسین، تهران، دفتر نشر

)نقدی ب��ر كت��اب ت��اریخ آم��وزش در اس��الم( از۲ ش، پیوست ۱۳۶۳فرهنگ اسالمی،مصطفی جواد.

شریف پور، رضا، مسجد و انقالب اسالمی، ته��ران، انتش��ارات مرک��ز اس��ناد انقالبش.1380اسالمی، چاپ اول،

محمدی، منوچهر، تحلیلی در انقالب اسالمی، تهران، انتشارات امیرکبیر. نورى، م��یرزا حس��ین، مس��تدرك الوس��ائل و مس��تنبط المس��ائل، ب��یروت، مؤسس��ه

ق/)چاپ قدیم(.، 1408آل البیت المحق��ق الحلی، ش��رائع االس��الم فی مس��ائل الحالل و الح��رام، ته��ران، انتش��ارات

ق.1409استقالل، متقی الهندی، کنزالعمال، تحقیق الشیخ بکری حیاتی، الش��یخ صفوةالص��فا، ب��یروت،

مؤسسة الرسالة، بی تا.

غنیمه، عبدالرحیم، دانشگاه هاى بزرگ اسالمى، ترجمه نورالله کسایى، تهران، نش�ر1372دانشگاه تهران،

1319بالذری، احمد بن یحیى، فتوح البلدان، الق��اهره، ش��رکة طب��ع الکتب العربی��ه، ق.

ابوعبدالله محمد بن عمر رازى، مناقب االمام الشافعى. حج��تی، محم�دباقر، اس��الم و تعلیم و ت�ربیت، ته�ران، دف�تر نش�ر فرهن�گ اس�المى،

ش.1357 ادموند کلیفورد باسورث، تاریخ سیستان، ترجمه حس��ن اندیش��ه، ته��ران، انتش��ارات

ش.1370امیر کبیر، ش.1364الراوندی، محمد سلیمان، راحة الصدور، تهران، امیرکبیر،

الحموی، یاقوت، معجم االدباء، بیروت، داراحیاء التراث العربى، بى تا. کاتب یزدی، احمد بن حسین، تاریخ جدید یزد، محقق: افشار، ایرج، تهران، مؤسسه

ش.1383انتشاراتی امیرکبیر، ش، افست از چاپ1359صبحی صالح، نهج البالغه، مركز البحوث االسالمیة،ایران،

ق.1387بیروت، ق(، نظ��ام الحكوم��ة النبوی��ة المس��می1382كتانی، عب��دالحی س��ید محم��د )مت��وفی

ق.1349 � 1346التراتیب االداریة، بیروت، داراالحیاء التراث العربی، واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، مركز نشر

ش.1369دانشگاهی تهران، چاپ دوم، سباعی مکی، محمد، نقش كتابخانه های مساجد در فرهنگ و تمدن اسالمی، ترجمه

ش. 1373علی شكویی، تهران، انتشارات سازمان مدارک انقالب اسالمی، محمد عباسپور و محم�دجواد مه�دوی، ت�اریخ کتابخانه ه�ای مس��اجد، مش�هد، آس��تان

ش.1373قدس رضوی، سیدجوادی، فریبرز، »مس��جد- مدرس��ه ه��ای ق��زوین«، مجموع��ه مق��االت هم��ایش معماری)معماری مسجد؛ گذشته، حال، آینده(، تهران، انتشارات دانشگاه هنر، چاپ

ش.1378اول، مسعودآذربایجانی و دیگران، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسالمی، قم،

ه�.ش.1382انتشارات مؤسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه، چاپ اول، ش.1380طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیرالمیزان، قم، نشر جامعه مدرسین،

نعمانی، محمد بن ابراهیم، کتاب الغیبة، مترجم غفاری، محمد، تهران، نشر صدوق،ش.1376

ه�.ش.1375مطهری، مرتضی، بیست گفتار، قم، انتشارات صدرا،

مطهری، مرتضی، داستان ها و پندها، قم، انتشارات صدرا.مطهری، مرتضی، انسان کامل، قم، انتشارات صدرا.

ویلفرد کنت ول اسمیت، اسالم در جهان امروز، ترجم��ه حس��نعلى مه��روى، ته��ران، ش.1356دانشگاه تهران،

ابن رس��ته،االعالق النفس��یه، ترجم��ه و تعلی��ق دك��تر حس��ین ق��ره چ��انلو، ته��ران،ش.1365انتشارات مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر، چاپ اول،

ق. 1405راوندی، قطب الدین، فقه القرآن، قم، مکتبة المرعشی النجفی، ق.1407ابن فهد حلی، عدة الداعی، دارالکتاب االسالمی،

ق.1385تمیمی مغربی نعمان بن محمد، دعائم االسالم، مصر، دارالمعارف، پ��ورعلی ف��رد، محمدمه��دی، نکت��ه ه��ایی درب��اره روش ت��ربیت دی��نی نس��ل ج��وان و

ش. 1380نوجوان، قم، انتشارات شاکر، حسینی، سید حمید، آثار، برکات و کارکردهای فردی و اجتم��اعی مس��جد، مجم��وعه

ش.1387، قم، مؤسسه فرهنگی ثقلین، 5مقاالت فروغ مسجد، ج موظف رستمی، محمدعلی، آیین مسجد )کارکردهای مسجد(، ته��ران، گوی��ه، چ��اپ

ش.1382اول، ابن ط��اووس، على بن موس��ى، ادب حض��ور )ترجم��ه فالح الس��ائل(، قم، انتش��ارات

ش.1380انصاری، چاپ اول، برومند اعلم، عباس، درآمدی ب��ر جایگ��اه مس��جد در تم��دن اس��المی، ته��ران، س��تاد

ش.1384اقامه نماز، چاپ دوم، بهار 1384و1383فراهتی، عباس، نگاهی به تاریخ آموزش در مساجد، رسانه دانش��گاه،

ش. عاملی، زین الدین بن علی )شهید ثانی(، منی��ه المری��د فی آداب المفی�د و المس�تفید،

ش.1368تحقیق: رضا مختاری، انتشارات مكتب االعالم االسالمی، ق.1384زرکشی، محمدبن عبدالله، اعالم الساجد بأحکام المساجد، مصر، قاهره،

ش.1380فیض کاشانی، مالمحسن، محجة البیضاء، دفتر تبلیغات اسالمی، ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، االستیعاب فی معرف��ة االص��حاب، محق��ق: بج��اوی،

علی محمد، بیروت، دارالجیل. م.۱۹۸۰�۱۹۸۳مبارک، علی باشا، الخطط التوفیقیه الجدیده، مصر، قاهره،

، رساله توضیح المسائل.امام خمینی آیت ا... مکارم شیرازی، رساله توضیح المسائل.

محمد زمان تبریزی، فرائد الفوائد در احوال م��دارس و مس��اجد، تص��حیح و تحقی��ق: ش.1373رسول جعفریان، تهران، احیای كتاب و دفتر نشر میراث مكتوب،

ابن فض���ل الله العم���رى، ش���هاب الدین حمد بن یحیی، مس���الك االبص���ار فی ممال���ك االمصار، محق��ق: ش��اذلی، احمدعب��دالقادر، المجم��ع الثق��افى، ابوظ��بى، چ��اپ اول،

ق.1423 فراهتی، عباسعلی، مسجد و ت��أثیرات علمی و اجتم��اعی آن در جامع��ه اس��المی، از آغاز اسالم تا پایان حکومت اموی، تهران، ستاد ع��الی ک��انون ه��ای ف��رهنگی ه��نری

ش.1385مسجد، چاپ دوم، بی آزار شیرازی، عبدالکریم، مقاله: مسجد قلب جامعه اسالمی، فص��لنامه فرهن��گ

.86ش، ص 1377، 16کوثر، شماره فتحی و آجارگاه کورش، تأملی بر کارکردهای مسجد )مسجد نقطه وصل(.

.31نشریه ایران، نظام آموزشی مسجد، ش.86جعفری نژاد، نقش مسجد، در تربیت دینی نسل جوان، ماهنامه مسجد، ش

.162، شماره1391ماهنامه مسجد،

آسیب شناسی وجود رقیب برای مسجد)ارائه راهکارهایی برای نیل به مسجد طراز انقالب(

187حسین اسالم پور

چکیده ب��ه آسیب شناس��ی،( و کتابخ��انه ایDescriptive ب��ا روش توص��یفی)،این نوش��تار

پس از بی��ان اهمیت و جایگ��اه، ب��دین منظور.وجود رقیب برای مسجد پرداخته است واژگ�ان کلی�دی و مکان ه�ا و نهاده�ای رقیب،مسجد در صدر اس�الم و عص��ر ظه�ور

فلسفه و تاریخچۀS پیدایش و گسترش آنه�ا تش��ریح ش��د،مسجد تعریف شد و سپس�ه و فاطمیه،که این رقیب��ان عبارت ان��د از: حس�ینیه عزاخانه ه��ای، مهدیه، تکیه، زینبی

مس��جد، فرهنگ سرا یا خانه های فرهنگ، روضه خوانی در منازل، مسجدجامع،موقت ، عالوه بر تعریف هر یک از رقیبان مسجد. رسانۀS جمعی و مسجد مجازی،و تعدد آن

،ب��رخی از آس��یب های اختصاص��ی اثرگ��ذار آنه�ا ب��ر رون��ق مس��جد و م��نزلت معن��وی آموزشی و فرهنگی مسجد بیان گردیده و راه حل ب��رون رفت از، اجتماعی، اعتقادی

فهرس��ت ب��رخی از آس��یب های کلی و عم��ومی، در ادامه.این آس��یب ها مط��رح شد م��دیریت، بر اساس نت��ایج این تحقیق. با نگاه کاربردی مطرح گردید،رقیبان مسجد

organic تنه��ا ب��ا س��بک م��دیریت ارگانی��ک )،وضعیت حاضر و بهب��ود رون��ق مس��اجدmanagementامکان پذیر بوده و مرکز رسیدگی به امور مساجد کش��ور بای��د ب��ا )

managementاعم��ال م��دیریت متمرک��ز ) centralizedب��ه ط��ور مس��تقیم ی��ا ) .غیرمستقیم دارای شاخص ترین نقش اثرگذار در این مورد باشد

کلیدواژه ها: ، عزاخان�ه م�وقت، حس�ینیه، رق�ابت، رقیب، مس�جد مج�ازی، مسجد،آسیب شناسی

فرهنگ س���را، روض���ه خوانی در من���ازل، مس���جدجامع، مهدیه، تکیه، فاطمیه،زینبیه. رسانه ها،)خانه های فرهنگ(

الف: کلیات. پیشینه تحقیق1

دانشجوی فوق لیسانس رشته الهیات و معارف اسالمی-علوم قرآن و حدیث..187

مقاالت متعددی نگاشته ش��ده،در خصوص عملکردهای اعتقادی و مذهبی مساجد به بیان ویژگی های مس��جد ط��راز،است و اندیشمندان عرصه پژوهش های مسجدی

بسیار متع��دد هس��تند و بی��ان آنه��ا در این، این تحقیقات.اسالمی و انقالبی پرداختند در قالب مجموعه مق��االت ف��روغ مس��اجد، محققان و پژوهشگران.مقال نمی گنجد

که توسط مرکز رسیدگی به امور مساجد کشور انتشار یافته و در حال تجدید چ��اپ برخی به کارکرده��ای عب��ادی و. به همه کارکردهای متنوع مساجد پرداخته اند،است

،گروهی به کارکردهای ف��رهنگی و اجتم��اعی و بعض��ی ب��ه کارکرده��ای ق��انون گرائی محققان این مقوله ها با معیار ق��رار. اشاره کرده اند... نظامی و، سیاسی،آموزشی

دادن مساجد صدر اسالم و اوایل انقالب به قلم فرسائی پرداختند که بیان چکیده ی��ا با بررس��ی تحقیق��ات. تحقیقی جامع را می طلبد، خود،پیشینه تحقیق این پژوهش ها

مشخص می شود که پژوهشی به طور خاص به مسئله رقیبان مسجد و،انجام شده نگارنده به، نظر به این خالء پژوهشی.آسیب شناسی این مقوله اشاره نکرده است

.تتبع و تحقیق در راستای این موضوع اقدام نموده است

. مقدمه2 از دیرب��از در زن��دگی مس��لمانان نقش مح��وری داش��ته اس��ت و زیربن��ای،مس��جد

در نظ��ام سیاسی ��� اجتماعی، مس��جد.شکل گیری تمدن اسالمی محس��وب می ش��ود ، بلک��ه کارکرده��ای سیاسی، فقط کارکرد عبادی و مذهبی نداش��ته است،مسلمانان ساختن مسجد ب��ا، با ظهور اسالم. نیز داشته است... نظامی و، اقتصادی،اجتماعی

اندک امکاناتی مورد عنایت مسلمانان بود تا مسلمانان بتوانند با داش��تن مس��جد در به دلیل اینکه مسجد متعلق به. از برکات آن بیشترین بهره را ببرند،کنار منازلشان

هر مسلمانی با آرامش خ��اطر می توانس��ت در،شخص یا گروه یا حزب خاصی نبود.آن حضور یابد و با مسلمانان دیگر ارتباط برقرار کند

چنان تشویق شده اند که در هر گوش��ه،مسلمانان به ساختن مسجد گرچه کوچک و محله ای با رغبت و امکانات بسیار کم و دست خالی به این کار اقدام می کردند و

فرمودند: » پیامبر گرامی.خالصانه در مساجد حضور می یافتند من بنی مسCCجدا هر چند ب��ه، هر که مسجدی؛و لو کمفحص قطاة بنی الله له بیتا فی الجنة

آن188«. خداوند ب��رای او در بهش��ت خانهای می س��ازد، بنا کند،اندازه النه یک پرنده منحض��رت همچ��نین در ت��رغیب مس��لمانان ب��ه حض��ور در مس��جد می فرماین��د: »

مشی إلی مسجد من مساجد الله فله بکCCل خطCCوة خطاهCCا حتی یرجCCعر CCه عشCع لCیئات و رف Cر س CCه عشCنات و محی عن Cر حس Cه عشCإلی منزل

.۴۶ ص،۶۵ ج، بحار األنوار، عالمه مجلسی.188

، ب��رای ه�ر ی��ک ق��دمش، کسی که ب��رای رفتن ب��ه مس��جد گ��ام ب��رمی دارد؛درجات خداون��د ده پ��اداش ب��ه او می ده��د و ده گن��اه را از پرون��ده اش پ��اک و ده درج��ه ب��ه

189«.مقامش می افزاید

یکی از، مس��جدها ش��کل گرفتن��د و پس از آن، همزمان ب��ا ورود اس��الم،در ایران در ش��کل گیری نهض��ت های سیاسی �.نهاده��ای تأثیرگ��ذار در زن��دگی م��ردم بودند

؛ مسجدها نقش بسیار مهمی ایف��ا کردند،اجتماعی ایرانیان در دوره های مختلف نیز . قی��ام گوهرش��اد و انقالب اس��المی، نهض��ت مش��روطه،مانن��د: قی��ام س��ربداران

؛ س��ال داش��تند1400 هرچند که در جایگاه یک نهاد سنتی بودن��د و ق��دمت،مسجدها توانس��تند گ��وی س��بقت را از،اما با ارائ��ه کارکرده��ای متناس��ب ب��ا نی��از روز جامعه

نهادهای مدرن و وارداتی بربایند و همچون ستون فق��رات و س��ازمان انقالب ایف��ای . بسیار چشم گیر بوده است، اهمیت مساجد، در دوران جنگ تحمیلی هم.نقش کنند

می توان گفت که همه شهدای انقالب و جن��گ تحمیلی از جوان��ان و اف��راد مس��جدی امروز برخی، با توجه به ویژگی های ارزشمند مسجد طراز اسالمی و انقالبی.بودند

. رون��ق آن را تض��عیف نمودند،نهادها به رقابت با مسجد پرداخته و در برخی م��وارد این نوشتار با نگاهی توصیفی به آسیب شناسی وجود رقیب ب��رای مس��اجد پرداخت��ه

.است

. بیان مسئله 3 اگ��ر نگ��اهی ب��ه. اجتم��اعی و م��ذهبی است،مسجد از مهم ترین نهادهای ف��رهنگی مس��جد را درمی ی��ابیم ک��ه پی��امبر اس��الم،عملکرد مسجد در صدر اسالم بین��دازیم

آن. قرار داده بود... قضایی و، آموزشی، فرهنگی،محور بسیاری از کارهای تبلیغی بلک��ه، تنها ب��ه عن��وان پدی��ده جغرافی��ایی و مک��انی نمی نگریست، به مسجد،حضرت

در اوای�ل.اندیشه ای بسیار فرات�ر و ب�االتر از دی�دگاهی ص�رفا مک�انی ب�ه آن داشت در گذش��ته.انقالب و دفاع مقدس نیز مساجد نقش خود را ب��ه خ��وبی ایف��ا کرده اند

ابت��دا... دانش��گاه و، مکتب خانه، مدرسه، مث��ل کتابخانه،مراکز ف��رهنگی و آموزشی به محض اینک��ه مس��جد بن��ا ب��ه دالیلی.در مسجد شکل گرفته و سامان دهی می شد

در، گنجایش این امور را نداشت،همچون افزایش جمعیت و بیشتر شدن متقاضیان در.کنار مسجد به طور مستقل ب�رخی مراک�ز ف��رهنگی و آموزش��ی ایج��اد ش�ده اند

مس��اجد عام��ل اص��لی و پیش��تاز در تأس��یس و راه ان��دازی مراک��ز ف��رهنگی و،واقع آموزشی جدید بوده است و تمامی این مراکز مکمل و از اجزاء و عناصر وابسته به

ط نهاده��ا و، این در ح��الی اس��ت ک��ه ام��روز.مس��جد محس��وب می ش��دند توس��.3 ح،4 باب، ابواب احکام المساجد،3 ج، وسایل الشیعه، حر عاملی.189

دستگاه های اجرایی مراکز متعددی در قالب پایگاه ه��ای ف��رهنگی و دی��نی در س��طح کشور راه اندازی شده و توجه بسیاری از نوجوانان و جوانان و میانساالن را به خود

موجب خالی شدن مس��اجد، این مراکز و نهادها، در برخی موارد.جلب نموده است ، ب��رخی تکایا، نمون��ه ب��ارز آنها.از عموم مردم و غیرفعال ش��دن آنه��ا گردی��ده است

. فرهنگ س��راها و مانن��د آن هس��تند، عزاخانه های موقت احداثی، حسینیه ها،مهدیه ها این مراکز به جای اینکه در دل مساجد و تحت نظارت معنوی و اعتقادی آن س��اخته

وج��ود ب��رخی، عالوه ب��ر آن. در داخل این اماکن تعبیه و استقرار یافته است،شوند مش��کالت، با موازی کاری و هم پوشانی اهداف سازمانی،نهادها و سازمان های دینی

،را اف��زون نم��وده اس��ت و ب��ا ت��داخل برنامه ه��ای غیرهماهن��گ و تش��ابه فعالیت ها به نظ��ر می رس��د.موجبات دل زدگی مردم و مخاطبان مسجد را موجب شده است

به راح��تی،که این رقبا به کمک امکانات و اعتبارات و نیروهای انسانی آموزش دیده اکن��ون این.جای مساجد را گرفته اند و به عنوان رقیب برای مساجد مطرح هس��تند

سؤال مطرح است که این رقیبان چه آس��یب هایی ب��رای مس��اجد ط��راز اس��المی وانقالبی ایجاد می کنند و راهکار مدیریت کردن وضعیت موجود چگونه است؟

. اهمیت و ضرورت مسئله4 آباد ک��ردن و بهس��ازی و توس��عه و گس��ترش مس��جد از،در قرآن کریم به عمران إنمCCا یعمCCر آنجا که می فرماید: »؛ سفارش شده است،همه نظر و در همه جوانب

کCCاة و الة وآتى الز CCام الصCCمساجد الله من آمن بالله و الیوم اآلخر و أق الله فعسى أولCئک أن یکونوا من المهتCCدین مس��اجد خ��دا را؛لم یخش إال

تنها کسانی آباد می کنند که به خدا و روز بازپسین ایم��ان آورده و نم��از برپاداش��ته و پس امی��د اس��ت ک��ه این��ان از راۀSافتگ��ان؛زک��ات داده و ج��ز از خ��دا نترس��یده اند

ض��من برش��ماری ش��رایط و ویژگی ه��ای متولی��ان و، این آی��ه ش��ریف190«.باش��ند قرآن، از طرف دیگر. بر اهمیت آباد کردن مساجد نیز اشاره دارد،مسئوالن مسجد

کریم هر گونه ایجاد مانع و رقیب در برابر مسجد را مورد نکوهش ق��رار داده و این و من أظلم ممن آنج��ا ک��ه می فرمای��د: »؛کار را بزرگ ترین ظلم برشمرده است

عى فی خرابها CCمه و س CCا اسCCذکر فیهCCاجد الله أن یCCع مسCCو کیس��ت؛من ن�ام وى ب�رده ش��ود و در،بیدادگرتر )ظالم تر( از آن کس که نگذارد در مساجد خ�دا

در ادام��ه ب��رخی از مص��ادیق آب��ادکردن مس��جد و بعض��ی از191ویرانى آنها بکوشد؟«

.را تبیین می کند صفات آبادگران مساجد، توبه که به عدم صالحیت مشرکان در آبادساختن مساجد اشاره دارد17 این آیه پس از آیه؛18 آیه، توبه.190.114. بقره، آیه191

مصادیق خراب کردن مسجد بر اساس تفاس��یر مختل��ف بی��ان می ش��ود ت��ا اهمیت و. از منظر آموزه های قرآنی تبیین شود،ضرورت پژوهش

. مصادیق آباد کردن مسجد 4-1 از کلم��ه، در این آیه. ب��ه آب��اد ک��ردن مس��اجد اش��اره دارد، س��وره توبه17آی��ه

این کلمه از »عمارة« برگرفته شده که ضد خ��رابى.»یعمروا« استفاده شده است یعنی اینکه زمین را آباد کرده و در زمین، وقتى گفته می شود »عمر االرض«؛است

بنائى باال برده باشد و »عم��ر ال��بیت« وق��تى گفت��ه می ش��ود ک��ه نق��اط مش��رف ب��ر »تعمیر« هم از همین ماده و همچنین »عمر« نیز.خرابى خانه را اصالح کرده باشد

اگ��ر زی��ارت. چون عمر عبارتست از تعمیر ب��دن ب��ه وس��یله روح؛به همین معناست مای�ه، باز ب�ه خ�اطر همین اس�ت ک�ه زی�ارت م�ردم،خانه خدا را »عمره« می گویند

،تعمیر به مفهوم آبادسازی ساختمان های آسیب دیده192.آبادانى بیت الله الحرام است193.زیارت و دیدار دوستان نیز است

ساختن آن مطابق اصولی اس��ت ک��ه دین دس��تور،تعمیر صوری و ظاهری مسجد داده و تعمیر باطنی آن ب��ا ن��ام و ی�اد ح�ق تعلیم و تعلم و مباحث��ه علمی و عب�ادت و

، روش��نایى، نظ��افت و ف��رش ک��ردن، شامل مرمت،تعمیر مسجد194.مانند آن است رون��ق، رفت و آمد و حضور در مس�جد،برخی از مفسران195.تدریس و تبلیغ مىشود

آبادس��ازی و، انجام عبادت و فرم��ان برداری از خ��دا در مس��جد،بخشیدن به مساجد آماده س��ازی، محروم س��اختن مش��رکان از حض��ور در مس��جد،تعمیر خرابی مساجد

شایس��ته ک��رداری و، مب��ارزه ب��ا ش��رک و بت پرس��تی،مس��اجد ب��رای خداپرس��تی درست اندیش����ی و تقواپیش����ه ک����ردن را از مص����ادیق تعم����یر مس����اجد ذک����ر

روش و نح��وه نگه�داری مس�جد و اقب�ال ب�ه عب��ادت خداون�د و دوری از196.نموده اند ع�ده ای مص��ادیق تعم�یر197.اشتغال ب�ه ام�ور دنی�وی از مص�ادیق دیگ�ر تعم�یر است

درس و علم، عب��ادت ک��ردن، پاک کردن و چ��راغ روش��ن ک��ردن،مسجد را بنا کردن عم��ارت را ش��امل مص��ادیقی،برخی تفاسیر198.گفتن و حرف دنیا نزدن ذکر نمودند

.266 - ص265 ص،9 ج، ترجمه تفسیر المیزان، طباطبائی عالمه سیدمحمدحسین.192.517 ص، شرح واژه های قرآنی در ترجمه تفسیر مجمع البیان، کرمانی فریدنی علی.193.237 ص،6 ج، تفسیر تسنیم، جوادی آملی عبدالله.194.393 ص،3 ج، تفسیر نور، قرائتی محسن.195.522-521 ص،5 ج، ترجمه تفسیر مجمع البیان، طبرسی ابوعلی الفضل بن الحسن.196.359-358 ص، فرهنگ آیات فقهی قرآن کریم، اراکی محمد.197.238 ص،2 ج، تفسیر الهیجی، الشریف الهجی بهاءالدین محمد بن علی.198

مانند تزئین و انجام و ادامه عبادت و ذکر و درس علوم ش��یعه و ص��یانت مس��جد از199.آنچه بنای مسجد به خاطر آن بنا نشده )مانند سخن گفتن از دنیا( مطرح کردند

. مصادیق خراب کردن مسجد4-2 خ��راب ک��ردن مس��جد ش��امل از بین ب��ردن اص��ل بن��ا و، بق��ره114بر اساس آیه

فرش و س��ایر اس��باب مس��جد می ش��ود ک��ه بالمالزم��ه وج��وب نگه��داری و عم��ارت کلم��ه »من��ع« ب��ه مفه��وم خ��ودداری از انج��ام ک��ار و200.مساجد را فراهم می س��ازد

گاهی به مفهوم جلوگیری از انجام کار به وسیله دیگران است که در این آیه مفهوم201.دوم مورد نظر است

عى فی خرابهاعب��ارت ارزش��مند » CCع��ام اس��ت و ش��امل ه��ر م��انعیس » مصدر ریشه »خرب« و به معنی وی��ران ک��ردن و ض��د آب��ادانی و،خراب202.می شود

جلوگ��یرى از ورود ب��ه مس��جد و من��ع ذک��ر ن��ام203.ضد ساختن و مخالف تعمیر است تنها به این نیست که با بیل و کلنگ ساختمان آن،پروردگار و کوشش در تخریب آن

بلکه هر عملى که نتیجه آن تخریب مس��اجد و از رون��ق افت��ادن آن،را ویران سازند204. مشمول همین حکم است،باشد

، هرگونه تبلیغ س��وء علی��ه مس��جد، آلوده کردن مسجد،بی توجهی برخی به مسجد ساختن مسجد در کنار مسجدی دیگر و هرگونه تبلیغ شر در مسجد مص��داق من��ع ی�ا

انواع مصادیق تعمیر و تخریب مس��اجد، در مطالب فوق.خراب کردن مسجد است از مقایس��ه تط��بیقی205.مطرح گردید و بیان مباحث بیش��تر در این مق��ال نمی گنجد می توان گفت ک�ه اف�راد،بین دو آیه فوق و با استفاده روش تفسیری قرآن با قرآن

خ��ود ب��ه ن��وعی از ویران کنن��دگان مس��اجد، توبه18فاقد ویژگی های مدنظر در آی��ه ع��دم اعتق��اد ب��ه روز،نداش��تن ایم��ان ب��ه خ��دا ، به عب��ارت دیگر.محسوب می شوند

ترس��یدن از، ع��دم پ��رداخت زک��ات، عدم حض��ور در مس��جد و اقام��ۀS نم��از،بازپسین ویژگی ه��ایی اس��ت ک��ه در ص��ورت وج��ود در مبلغ��ان ف��رهنگی و اف��راد...غیرخدا و

.خواهند بود« سعى فی خرابها» خود مصادیق ،مسئول و متولیان مساجد.847 ص،2 ج، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کاشانی مالفتح الله.199.359-358 ص، فرهنگ آیات فقهی قرآن کریم، اراکی محمد.200.249 ص، شرح واژه های قرآنی در ترجمه تفسیر مجمع البیان، کرمانی فریدنی علی.201.250 ص،1 ج، ترجمه تفسیر شریف صافی، فیض کاشانی.202.636 ص،1ج ،(502 ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن راغب اص��فهانی )مت��وفی ،ک: خسروی حسینی سیدغالمرضا. برای مطالعه بیشتر ر.203.411 ص،1 ج، تفسیر نمونه، مکارم شیرازی ناصر و جمعی از نویسندگان.204.254- 225 ص،6 ج، تسنیم،ک: جوادی آملی عبدالله. برای مطالعه بیشتر ر.205

خرب( در رابط��ه ب��ا مس��جد، در دو آیه فوق به دو واژه یا ریشه متضاد هم )عمر دو عملکرد متفاوت«سعى فی خرابها»و « یعمر مساجد الله»206.اشاره شد

و خالف جهت هم و در تضاد هم هستند )البته روایات متعددی وجود دارند که به این ،در ق��رآن207.دو مقوله مربوط می شوند و ذک��ر آنه��ا از حوص��له بحث خ��ارج اس��ت(

در این.اش��اره ش��ده است208بارها به مشتقات ریشه »عمر« به مفهوم آباد ساختن حج عم��ره، قاب��ل س��کونت نم��ودن، تع��ابیر دیگ��ری چ��ون عم��ردادن،ش��بکه مع��انی

ب��ه209. ولی مشتقات خرب فقط دو بار آم��ده است؛گزاردن هم استفاده شده است نظر می رسد که این تفاوت آماری در واژگ��ان م��ذکور بی��انگر این مطلب اس��ت ک��ه

ولی، تالش و زحمت بس��یاری را می طلبد،ساختن و آبادکردن مکانی مانن��د مس��جد ویران ساختن آن و از رونق انداختن مساجد س��هل تر از آب��اد س��اختن آنه��ا ب��ه نظ��ر

.می آید خ�رابى. بزرگ ت��رین ظلمهاست، ظلم ف�رهنگى )تخ�ریب مس�اجد در هم�ه ابع�اد(

تالش، بلکه هر برنامهاى که از رونق مسجد بکاهد،مسجد تنها با بیل و کلنگ نیست مساجدى مورد قبول هستند که در آنه��ا ی��اد خ��دا زن��ده ش��ود و.در خرابى آن است

دش��منان اس��الم از در و دی��وار مس��جد.مطالب خداپسند و احکام خ��دا ب��ازگو ش��ود ،ب��ر این اس��اس210. بلکه از زنده شدن نام خدا و بی��دارى مس��لمانان است،نمىترسد

هر اقدامی که مس��جد را ب��ه جایگ��اه حقیقی و ط��راز انقالبی - ��� اسالمی آن نزدی��ک بی شک از مصادیق »عمران« و هر عملی که در جهت تضعیف مساجد ص��ورت،کند

. مصداق »ظلم بزرگ« در مورد مقام مساجد است،پذیرد این. برخی از مساجد به دلیل عملکرد رقبای مسجد واقعا غیرفعال ش��دند،امروز

،مراکز با توجه به امکانات و اعتبارات و نیروهای انسانی آموزش دی��ده ای ک��ه دارند بیش��تر مس��اجد، در برابر فعالیت های این مراکز.به راحتی جای مساجد را گرفته اند

ب��رخی ب��ه ح��الت نیمه فع��ال و. امام جماعت راتب ن��دارد،به دلیل نداشتن نمازگرار رقبای مسجد در حقیقت با مجوزهای رسمی چند نهاد دولتی.حتی تعطیلی درآمدند

و سازمان دینی تأس��یس می ش��وند ک��ه ب��ه ص��ورت پراکن��ده و مختلف ازهم و ب��دون در امر نظارت و مدیریت و برنامه ریزی ام��ور مس��جد،هیچ گونه هماهنگی با یکدیگر

.873-875 ص،1 ج،(502 ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن راغب اصفهانی )متوفی ،ک: خسروی حسینی سیدغالمرضا. برای مطالعه بیشتر ر.206 ج، بح�اراألنوار، عالم�ه مجلسی؛484 و ص556 ص،3 ج، وسائل الش�یعه، حر عاملی؛385 و386 ص،3 ج، مستدرک الوسائل،نوری مح�دث؛169 ص،1 ج، من الیحض�ره الفقیه،ک: ابن بابویه. برای مطالعه روای�ات مرب�وط ب�ه عم�ارت و خ�راب ک�ردن مس�جد ر.207. ... و۲۸۲ ص،۸۳.4 آیه، طور؛9 آیه ، روم؛19 و 18و 17 آیات ، توبه.208.114 آیه، بقره؛2 آیه، حشر.209.186-185 ص،1 ج، تفسیر نور، قرائتی محسن.210

تش��ابه فعالیت ه��ا و، ت��داخل برنامه ه��ای غیرهماهن��گ و غ��یر هم راس��تا.فعال هستند در این خص��وص جوان��ان و.دل زدگی مردم و مخاطبان مسجد را موجب شده است

چ�ون این ام�ر ب��اعث؛نوجونان بیشتر از س��ایر گروه ه��ای س��نی آس�یب پذیر هس��تند بس��یار، بن��ابراین. به ویژه جوان��ان و نوجوان��ان ش��ده است،بدبین شدن برخی افراد

ضروری است که آسیب های وجود رقیب برای مسجد مورد مطالعه قرار گ��یرد و ب��اط متولی��ان ام��ر و مهندس��ان ف��رهنگی،برش��ماری این آس��یب ها راه چ��اره ای، توس��

.اندیشیده شود

. سؤاالت تحقیق5. سؤال اصلی5-1

رقبای مسجد چه آسیب هایی برای مساجد طراز انقالبی - اسالمی دارند؟

. سؤاالت فرعی5-2رقبای مسجد کدام اند و چگونه به وجود آمده و توسعه یافتند؟

چیست؟،آسیب هایی که رقبای مسجد برای مسجد و آموزه های مسجدی دارندسبک مدیریت بر نهادهای رقیب مسجد کدام است و چگونه باید اعمال شود؟

. روش تحقیق 6 نگارنده با وسعت نظر و نگرش��ی.این تحقیق از نوع کتابخانه ای و توصیفی است

مب��احث را،کل گرا و با مراجعه به کتب و مقاالت و منابع مختلف مرتبط با موض��وع مب��احث را،مطرح می نماید و از منظر روایی و قرآنی و با تأکید بر ک��اربردی ب��ودن

ب��ه عن��وان یکی از فع��االن دارای س��وابق اج��رائی در ام��ور، نگارن��ده.تب��یین می کند از تجربیات و مطالعات خود در زمین��ه وج��ود،فرهنگی مسجد و اشاعه فرهنگ نماز

. بهره خواهد جست،رقبا برای مسجد

. تعاریف مفهومی کلیدواژه های تحقیق7.مفهوم رقابت و رقیب7-1

م���واظب و در فارس���ی ب���ه مفه���وم، م���راقب، پاس���بان، رقیب یع���نی نگهب���ان رقابت کننده و آنکه می خواهد از کسی پیشی گیرد و آنک��ه ب��ا کس��ی رق��ابت می کن��د

در ق��رآن ب��ه واژه رقیب و مش�تقات آن ب�ه211.آمده اس��ت و جم��ع آن رقیب��ان است ما یلفCCظ منقرآن می فرماید: »212.مفهوم »نگهبان و مراقب« اشاره شده است

.1668 ص،2 ج، فرهنگ معین، معین محمد، همچنین بیبنید؛12203-12202 ص،8 ج، لغتنامه دهخدا، دهخدا علی اکبر.211.27 آیه، قمر؛59 آیه ، دخان؛52 آیه، احزاب؛117 آیه، مائده؛1 آیه، نساء.212

لدیه رقیب عتید مگ��ر اینک��ه، هیچ سخنى را ب��ه لف��ظ درنمىآورد، آدمى؛قول إال ب��ا توج��ه ب��ه این آی��ه ش��ریف می ت��وان213. آن را ضبط مىکن��د«،مراقبى آماده نزد او

.گفت که رقیب همان فرشته نگهبان است که اعمال انسان ها را ثبت می کند منظور از رقیب مسجد همان مراکزی هستند که به عنوان م��راقب،در این تحقیق

)رونق و توسعه( و رقابت کننده با مسجد هستند و برخی از فعالیت های مس��جدی در به دلیل اینکه موجب ع��دم، این مراکز در برخی مواقع و شرایط.آنها انجام می شود

به عن��وان رقیب مس��جد ش��ناخته می ش��وند و،حضور مسلمانان در مسجد می گردند.رونق و توسعه و تعالی مساجد را به خطر می اندازند م��وازی کاری ه��ا و ت��داخل در،یکی از مج��اری خس��ارت های وارده ب��ر کش��ور ما

ب�ه ط��وری ک�ه ب�رخی از.مأموریت ها و اه��داف دس�تگاه های مختل��ف اج�رایی است از وظ��ایف و اه��داف اص��لی خ��ود منح��رف ش��ده و اعتب��ارات و،دس��تگاه ها در عمل

، بن��ابراین.امکانات خود را به برنامه های خارج از وظایف ق��انونی مص��رف می نمایند م��انع از موازی کاری ه��ای،تعریف دقیق و روشن وظایف افراد و مراکز و سازمان ها

.فرهنگی در رابطه با مدیریت امور مساجد می گردد و رونق مساجد بهبود می یابد

.آسیب شناسی7-2 ( بر تشابهی مبتنی است که دانشمندان بین بیم��اریpathology آسیب شناسی )

این واژه از ریش���ه یون���انی ).عض���وی و انحراف���ات اجتم���اعی قائ���ل می ش���وندpath=pathoبه معنی رنج )،( محنت و غضب و logyبه معنای دانش و شناخت )،

، ب��ه معن��ای ناخوشی شناسی، آسیب شناسی،ب��ر این اس��اس214.ت��رکیب یافت��ه است مرض شناسی و علم تشخیص ام��راض و مطالع��ه ع��وارض و عالئم غیرع�ادی به ک�ار

215.می رود

هدف از مطالعات آسیب شناسانه در حوزه های عل�وم مختل�ف تکمی�ل و ی�ا ت�أمین پیش��گیری ی��ا درم��ان اس��ت ک��ه برآین��د این، تش��خیص،فرآیندهای سه گانه شناسایی

به 216. پیشنهاد راه کاره��ای مناس��ب ب��رای دف��ع ی��ا رف��ع آف��ات و آسیب هاست،فرآیند آسیب شناسی فرآیندی است که ب��ا ش��ناخت آس��یب ش��روع و ب��ا بی��ان،عبارت دیگر

در. ب��ا ارائ��ه راهک��ار پای��ان می یابد،علت و پیامد آسیب ها ادامه می یابد و س��رانجام

.18 آیه، ق.213.928 ص، فرهنگ پیشرفته آکسفورد، هورنای.اس.ک: آ. برای مطالعه بیشتر ر.214.48 � 31 ص،3ش  ،معرفت فرهنگی اجتماعی نش��ریه، تب��یین الگ��وی مفه��ومی آسیب شناس��ی وض��عیت مس��جد در ای��ران، ک��رم الهی نعمت الله، ک: کاشانی زاده امیرمس��لم. ر.215-74 ص،18-17 ش، س��ال دوم، مهندس��ی ف�رهنگی، نظری و راه��بردی، تبیین مفهومی، آسیب شناسی فرهنگی، رضایی علیرضا.216 81.

مسائل و مش��کالتی ک��ه رقیب��ان مس��جد در راس��تای رون��ق و مح��وریت،این نوشتار به عنوان آسیب و انحراف از مسجد طراز اس��المی مط��رح و،مسجد ایجاد می کنند

.تشریح می شوند

. مسجد و جایگاه آن در صدر اسالم 7-3 پی��امبر217. کعب��ه و مس��جدالحرام ب��وده است،نخس��تین مس��جد در نظ��ام آف��رینش

از نخستین روزهایی که دعوت به دین اسالم را ب��ه ص��ورت آش��کار،گرامی اسالم ش��واهد218. از مس��جدالحرام همچ��ون پایگ��اهی اساس��ی به��ره گ��رفت،ش��روع ک��رد

عالوه ب��ر حض��ور در مس��جد و اق��امه ، گ��واه این اس��ت ک��ه پی��امبر اس��الم،تاریخی دیگ��ر مس��لمانان را ن��یز ت��رغیب و تش��ویق می ک��رد ت��ا ب��ه مس��جد،عب��ادت در آن به وی�ژه نم�از، ب�ر اق�امه نم�از و ائمه معصوم پیامبر عظیم الشأن.رفت وآمد کنند

در مس��جد بس��یار تأکی��د می کردن��د و ب��رای آن فض��ایل بس��یاری نق��ل،جم��اعت ، قرآن کریم هر کس�ی را ک�ه ب�ه نقش بنی��ادین مس�جد،از سوی دیگر219.فرموده اند

و من ظ��الم می دان��د و می فرمای��د: »،یع�نی »عب��ادت و پرس��تش« آس��یب برس��اندعى فی خرابها CCمه و س CCا اسCCذکر فیهCCن منع مساجد الله أن ی ؛أظلم مم

جلوگ��یری ک��رده و،کیست ستمکارتر از آن کسی که از بردن نام خدا در مساجد او220«.سعی در ویرانی آن می نماید

.جایگاه مسجد در عصر انتظار7-4 از به��ترین عبادت هاس��ت و کس��ی ک��هدر انتظار بودن ب��رای ظه��ور ام��ام زم��ان

اجر و مزدش همانند اجر و مزد کسی است که همیش��ه در،منتظر امام زمان باشد . یعنی روزها روزه و شب ها مش��غول عب��ادت باشد؛ مشغول نماز باشد،حالت صیام

ر می فرماین��د: »ام��ام ص��ادق Cل أجCه مثCر لCذا األم Cر لهCCاعلموا أن المنتظ ائم القائم ،( آگاه باشید که همانا پاداش منتظر این ام��ر )ف��رج ام��ام زم��ان؛الص

؛به�ترین مح��ل عب��ادت مس��جد است221«.مانند پاداش روزه دار ش��ب زن�ده دار است باش��یم ت��ا ن��وعی عب��ادت را انج��ام دادهپس در مسجد نیز باید منتظر ام��ام زم��ان

را ی��اری و ب��ه ایش��ان لبی��ک اولین نیروهایی که وج��ود مق��دس ام��ام زم��ان.باشیم بع��د از اینک��ه، طب��ق روای��ات اس��المی. نیروهای مخلص و مؤمنان هس��تند،می گویند

.96 آیه، آلعمران.217.457-438 ، فروغ ابدیت، سبحانی تبریزی جعفر.218. باب فضل الصالة فى الجماعة،373 ص،3 ج، اصول کافى،ک: کلینی محمدبن یعقوب. ر.219.114 آیه، بقره.220.4 ح،222 ص،2 ج، اصول کافی،کلینی محمدبن یعقوب .221

در بین رکن و مقام می ایستد و ب��ه فری��اد بلن��د ص��دا می زن��د: ایحضرت بقیه الله جماعت نقبا و ای خاصان و آنان که خداوند شما را پیش از ظهور ب��رای من ذخ��یره

هم��ه ص��دای مب��ارک او را. از صمیم دل و اط��اعت کام��ل ن��زد من آیید،کرده است��ه می آورن��د و،می شنوند و دعوتش را اج��ابت ک��رده ،اف��راد مخلص222. ... رو ب��ه مک

چ��را ک��ه؛تربیت یافته مس��جد و مؤمن��ان مس��جدی مص��داق این گون��ه اف��راد هس��تندهدوا لCCه می فرماین��د:»رس��ول خ��دا CCاجد فاش CCاد المسCCجل یعت إذا رأیتم الر

وی را، هنگامی که دیدید مردی بر رفت و آمد به مسجد مداومت می کند؛باإلیمان إنما یعمCCر مسCCاجد الله من آمنمؤمن بدانید« و قرآن کریم نیز می فرمای��د: »

،بن��ابراین223«. مساجد خدا را آباد می کنند، تنها آنان که ایمان به خداوند دارند؛بالله. است زمینه ساز ظهور مهدی موعود،بهره گیری بهینه از مساجد

.بحث واژگانی و اصطالحی مسجد7-5 یسجد« و در زبان فارس��ی ب��ه معن��ای،مسجد در اصل اسم مکان از فعل »سجد

المسجد راغب اص��فهانی می نویس��د: ».محل و جایگاه عبادت ب��ه ک��ار رفت��ه است جایگ��اه نم��از اس��ت و ب��ه اعتب��ار، یعنی مسجد؛موضع الصالة اعتبارا بالسجود

ش��ریف ترین رکن نم��از و مظه��ر ت��ام،و س��جده224اینک��ه در آن س��جده وج��ود دارد«جود منتهی العبCادة در برابر پروردگار متع��ال اس��ت »،بندگی و کرنش عبد CCالس

ص��احب ج��واهر226. اس��م آن را مس��جد گذاش��ته اند،از این رو225.«من بCCنی آدم و المCCراد بالمسCCجد شCCرعا المکCCان الموقCCوف علی کافCCةمی نویس��د: »

مکانی است که برای برپایی نماز، مسجد در اصطالح شرعی؛المسلمین للصالة227«.عموم مسلمانان وقف شده باشد

.مفهوم مسجد در آیات قرآن8-5 ب��ار مش��تقات این ریش��ه در95هر چند مسجد از ماده »سجد« برگرفته شده که

ب��ار در ق�رآن28 ، اما خود واژه مس�جد ب�ه ص�ورت مف�رد و جمع،قرآن آمده است این واژه به مسجداالحرام منستب شده و گاهی به، برخی از این موارد.آمده است

در بعض��ی م��وارد هم مس��جد ب��ه.مسجداالقصی و مسجد ضرار اطالق ش��ده است.۱۸ روایت ،۳ باب ،۳۶۲ ص،۳ ج، مستدرک الوسائل، محدث نوری؛۱۹۰ ص،۱۳ ج، بحاراالنوار، عالمه مجلسی.222.18 آیه، توبه.223.397-396 صص، مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی حسین بن محمد.224 .164 ص،82 ج، بحاراالنوار، عالمه مجلسی.225.219 ص، فرهنگ مسجد،ک: مرکز رسیدگی به امور مساجد. ر.226.61 ص،14 ج، جواهرالکالم، نجفی محمدحسن.227

یع��نی ب��ه ص��ورت کلی اطالق ش��ده اس��ت و ب��رخی از،معنای معبد و محل عب��ادت ب��ه هم��راه واژه مس��جد )در ح��الت...دستورات یا احکام الهی و بعضی هش��دارها و

دوری از مس��جد، مانند: رو به سوی قبل��ه نم��ودن؛جمع یا مفرد( مطرح شده است مسجد محلی، مسجد محل ذکر خداوند،ضرار به عنوان منشأ تفرقه بین مسلمانان

حف��اظت الهی در براب��ر انه��دام احتم��الی ،برای گرامی داش��ت مق��ام اص��حاب کهف شرایط و ویژگی های آبادکنن��دگان و محافظ��ان مس��اجد و ب��رخی از احک��ام،مساجد

با بررسی آیات مربوط به مس��جد و دقت در تفاس��یر. ...مربوط به مسجدالحرام و مشخص می شود که در قرآن دو آیه ب��ه تعری��ف اساس��ی مس��جد داللت دارد ک��ه ب��ا

ق��رآن.جم��ع بس��تن مس��جد در ق��الب لف��ظ مس��اجد آن را تعری��ف نم��وده استمهمی فرمای��د: » Cا اسCCذکر فیهCCهمچ��نین در ج��ائی دیگ��ر228؛«مساجد الله أن ی می فرماید: » بر اس��اس آی��ات،بنابراین229«؛مساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا می توان گفت که مسجد به ص��ورت کلی مکان ه��ائی هس��تند ک��ه ن��ام،شریف قرآن

.خدا )به هر صورت ممکن( در آنها بسیار برده مىشود

ب(رقبای مسجد رقب��ای، در ادامه.در مطالب گذش��ته مب��احث اولی��ه و کلی��ات تحقی��ق مط��رح شد

مسجد به همراه بحث واژگانی و نح��وه پی��دایش و توس��عه آنه��ا بی��ان خواه��د ش��د و. آسیب های هر رقیب و راه حل پیشنهادی خاص همان آسیب ذکر می شود،سپس

.تکیه، قدیمی ترین رقیب مسجد1-1 حس��ینیه ای ک��ه در آن، قبه، ط��اق، تکیه به معنای مح��ل آس��ایش،در فرهنگ لغات تکای��ا، ج��ای روض��ه خوانی ب��وده و جم��ع آن، ج��ای تعزیه خ��وانی،روض��ه می خوانند

جایی وسیع ب��رای انج��ام مراس��م، به مفهوم پشت دادن به چیزی،همچنین230.است ،تکیه231.عزا و روضه خوانی و اسمی قدیمی ب��رای ج��ای نگه داری مس��تمندان است

محل برگزاری مراسم روضه خوانی و سوگواری و جای زندگی درویش��ان و زاه��دان تکیه بستن به معنی درست ک��ردن ی��ا س��اختن تکی��ه ب��ه ص��ورت برپ��اکردن232.است

233.چادرهائی است که در کوچه یا محله مرسوم بود

.114 آیه، بقره.228.40 آیه، حج.229.6920 ص،5 ج، لغتنامه دهخدا، دهخدا علی اکبر.230.346 ص، فرهنگ فارسی عمید، همچنین ببینید: عمید حسن؛1128 ص،1 ج، فرهنگ معین، معین محمد.231.1861 ص،3 ج، فرهنگ بزرگ سخن، انوری حسن.232.1862 ص، همان.233

.تاریخچه به وجود آمدن تکیCCه در ایCCران و رقCCابت تCCدریجی آن بCCا1-2مسجد

،تکیه در جهان اسالم در ابتدای حکومت عثم�انی مط�رح گردی�د و ش��بیه »رب�اط« »دویر« و »لنگ��ر« ب��ود و اقامتگ��اه ص��وفیان ب��ود و ب��رخی اف��راد مانن��د ابن س��بیل و

و در آن زمان به مفهوم234نیازمندان در آن سکونت داشته و از آنان پذیرائی می شد پس از مدتی تکیه جایگاه عبادت و اق��امت درویش��ان. بود... درگاه و، آستانه،زاویه تکیه ها در آغ��از در ای��ران ک��ارکرد دیگ��ری داش��تند و در دوره ص��فویان ب��رای.گردید

سلس��له. پی��دا کردند تکیه ه��ا ک��ارکرد ع��زاداری ب��رای ام��ام حس��ین،نخس��تین ب��ار در تکیه ه�ا ب�ه عب��ادات و آیین ه�ای،ص�فویان ب�ه دلی��ل تب�ار ص�وفیانه ای ک�ه داش�تند

در آن زم��ان تکی��ه نقش آرامگ��اه دراویش و ص��وفیان و نقش.صوفیانه می پرداختند گ��رد، تکیه در آن زمان مکانی بود که صوفیان در آن پیرامون شیخ.خانقاهی داشت

، پس از م��دتی.آم��ده و مراس��م ذک��ر و نی��ایش و آداب ص��وفیانه را انج��ام می دادند برخی مشکالت اص��ناف و مس��ائل اقتص��ادی و مش��اعره و من��اظره در تکای��ا انج��ام

ک��ارکرد، داش��تند کم کم به خاطر عالق��ه و الف��تی ک��ه ص��فویان ب��ه اهل بیت.می شد به ویژه در ماه مح��رم تب��دیل،تکیه ها دگرگون و به مکانی برای سوگواری اهل بیت

توجه به مقوله عزاداری و فعالیت های م��ذهبی در تکای��ا بیش��تر در اواخ��ر دوره.شد235.صفویان و اوایل زندیان شدت گرفت

. مهم ترین تکیه در تاریخ ایران2-2 »تکی��ه دولت« از مهم ت��رین و بزرگ ت��رین تکای��ای اولی��ه ای��ران ب��ود ک��ه در عص��ر ناصرالدین شاه بنا شده و دارای معماری ارزشمند و رواج تعزیه خوانی در دو ن��وبت

این تکیه سه طبقه و با سقف چادری از جنس کرب��اس ب��ر.عصر و شب بوده است روی اسکلت چوبی بوده که در آن اتفاقات مهم سیاسی و تاریخی مانند تص��میماتی

تشییع ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و مجلس مؤسسین،در مورد ضرب سکه پس از ناص��رالدین ش��اه این تکی��ه رو ب��ه وی��رانی نه��اد و. در آن اتف��اق افت��اد...و

236.سرانجام در محل آن بانک ملی کشور بنا شد

. با تلخیص و تغییر الفاظ،60 ص،8 ج، دانشنامه جهان اسالم، حدادعادل غالمعلی.234. با تلخیص مطالب،103و102 ص،16 ج، دایرة المعارف بزرگ اسالمی،سیدمحمدکاظم موسوی بجنوردی .235. با تلخیص مطلب،115- 112 ص، همان.236

.خاستگاه تاریخی تکیه ها در ایران3-2 در آن. تکیه سازی هم گسترش ی��افت،در ایران همزمان با گسترش حسینیه سازی

بیش��ترین تکیه س��ازی در دوران.زمان تکیه فقط جای شبیه خوانی و تعزیه خوانی بود تکیه در ته��ران دای��ر ب��ود و در انته��ای54ناصرالدین شاه انجام شد و در دوران وی

ب��ا بررس��ی اس��ناد ت��اریخی. تکی��ه رس��ید95سلسله قاجاریه تعداد تکایای تهران ب��ه برخی تکایا در ابت��دا بقع�ه237می توان خاستگاه تکایا را در این سه مورد خالصه نمود:

مثل؛و آرامگاه و مقبره بزرگان و مشایخ و صالحان بود و سپس به تکیه تغییر یافت برخی تکایا در گذشته کاروانس��را بودن��د و کم کم. تکیه پهلوان شریف،تکیه هفت تن

گ�روهی. مث�ل تکی�ه حمام خانه؛به مکانی برای تعزیه خوانی و عزاداری تب�دیل ش�دند مث��ل تکی��ه؛دیگر از تکایا در دوران زندیان فقط با هدف تعزیه خ��وانی س��اخته ش��دند

.حاج میرزا آقاسی

.همیت اجتماعی وکارکردهای تکیه در گذشته4-2 عنص��ر، مرک��ز محله، مرک��ز ش��هر.تکیه ها بر چهار پایه اساسی س��اختار می یافتند

برخی از آنها در طول سال غیر فع��ال بودن��د و از. گذر اصلی و میدان،ارتباط دهنده آنها برای خشک کردن و نگهداری کردن و انبار نمودن برخی محص��والت کش��اورزی

در ایام عزاداری مح��رم و ص��فر ب��ا همبس��تگی اه��الی.و خواربار استفاده می کردند اج��زای بیش��تر. تکایا تمیز می ش��د و چ��ادر ع��زا برافراش��ته می گردید،شهر یا محله

حی��اط آن، ساختمانی بدون سقف و ساختمانی مسقف،تکایا شامل سکو در وسط چن��د، ج��ای نشس��تن بچه ه��ا و زن��ان،دارای شیبی مالیم برای ورود و خروج اسب ها

غرفه ه�ای رختکن ب�رای، ج�ائی ب�رای نشس�تن م�ردان تماش�اگر، طاق نماها،مدخل ، پوس��ت تخت، منتشا، تس��بیح، از اسباب درویش��ی مانن��د کش��کول.تعزیه خوانان بود

. ب��رای ت��زئین تکیه ه��ا اس��تفاده می کردند،وصله ها و برخی اشعار محتش��م کاش��انی .تکیه سازی در دوران قاجار رواج داشت و برخی تکیه ها ک��ارکردی سیاس��ی داش��تند

برخی تکایا جنبه شاهی و دولتی و برخی جنبه اعیانی و اشرافی و ب��رخی ع��ادی در.شهر و روستا بودند

تکیه در ایران وجود داشت ک��ه مازن��دران1707 تعداد 1375بر اساس آمار سال تکیه ه��ای238. تکی��ه را دارا بودند58 تکی��ه و اس��تان ته��ران 1135بیش��ترین تع��داد

در.مازندران دارای یک ویژگی خاصی هستند که آنها را با دیگر تکای��ا متم��ایز می کند سقا نپار یا ساقی نفار احداث می شد که بنای بیشتر آنه��ا، سقا نفار،تکایای مازندرانی

.104 و 103 ص،ک: همان منبع. برای مطالعه جزئیات بیشتر ر.237. با تلخیص مطالب،103و104 ص،16 ج، دایرة المعارف بزرگ اسالمی،سیدمحمدکاظم موسوی بجنوردی .238

س��اده و چه��ارگوش و از جنس چ��وب ب��وده و ب��ر اس��اس زن��دگی س��اده و بی پیرای��ه دامداری و کشاورزی ساخته می شود و دارای پلکان چ��وبی و ب��رخی منبت کاری ه��ای

ب�وده و، س�قای ک�ربال، این بناها نذر حض��رت ابوالفضل.ساده در اطراف آن است همچ��نین بیش��تر.زیارتگ��اه محس��وب می ش��وند و در پ��ای این بناه��ا قرب��انی می کنند

سفره ها و مراسم های منتسب به آن حضرت به قصد قربت در همین مک��ان برگ��زار در این مکان برخی ام��ور مرب��وط ب��ه س��یراب نم��ودن ع��زاداران تش��نه در.می شود

تهیه و توزیع شربت و س��ایر نوش��یدنی ها،مراسم های محرم و دستجات با طبخ چای239. برای عزاداران انجام می شود،بر حسب وضعیت آب و هوا

. آسیب ها و راهکارها5-2 تکیه ازخاس��تگاهی ب��ه م��راتب ض��عیف تر از مس��جد،بر اساس مطالب مطرح شده

عام��ل.برخوردار است و منزلت آن با مساجد به عنوان بیت الله قابل مقایسه نیست با تحلی��ل رون��د. تعزیه خوانی بوده است،اصلی توسعه تکایا بعد از اعمال صوفی گری

،تاریخی ایجاد و توسعه و گسترش تکایا مش��خص می ش��ود ک��ه در بن��ا نم��ودن ب��رخی یکی از آس��یب های تکای��ا این اس��ت ک��ه ض��من.نیات غیرمس��جدی دخی��ل ب��وده است

برخی فعالیت های غیرمسجدی )به خ��اطر تق��دس کم��تر( در آن،کاهش رونق مساجد همچنان که ب��رخی احک��ام فقهی مس��جد و تخفیف��اتی )حض��ور ب��انوان.انجام می شود

معذور و حتی حضور افراد غیرمسلمان( که در نگهداری تکایا در نظر گرفته ش��ده ب��ر.این مطلب گواهی می دهد

، غرفه ه��ای رختکن ب��رای تعزیه خوان��ان،وجود جایی برای نشستن مردان تماشاگر وص��له ها، پوس��ت تخت، منتشا، تس��بیح،استفاده از اسباب درویش��ی مانن��د کش��کول

به کمتر بودن تقدس تکیه در مقابل مسجد در گذشته و حال...برای تزئین تکیه ها و هرچن��د کم اهمیت تلقی، این موض��وع می توان��د ب��ه عن��وان دس��ت آویزی.داللت دارد

شود تا برخی دشمنان فرهنگ مسجدی به بیان توجیهاتی برای رفت��ار خ��ود در تکای��ا چرا که تکایا از امور صوفی گری برخاسته و فقط با انجام تعزیه خوانی؛اقدام نمایند

اس��تفاده از تکای��ای.در ایام محرم و ص��فر ب��ه ص��ورت تکای��ای ام��روزی در آمده اند قدیمی به عنوان انبار و فعال بودن آنها فق��ط در ماه ه��ای مح��رم و ص��فر و داش��تن

ام��روز از،نگرش قبیله ای و محله ای به تکایا و بسیاری از امور قابل انج��ام در تکایا.عوامل آسیب زا هستند که باید در مدیریت آنها کوشید

.جمع بندی و نگاشته است این مط�الب را با متولیان تکایا و پیرغالمان اه�ل بیت، نگارنده بر اساس تحقیق میدانی و انجام مصاحبه حضوری و ساختاریافته.239

تکایا بخشی از فرهنگ و نگرش های اجتماعی محالت و روستاها و ب��رخی ش��هرها در. آس��یب های متع��دد دیگ��ری را ایج��اد می کند،را تشکیل می دهد و حذف آنها خود

برخی موارد شاید اعتقاد و تعصب مردم به خصوص در روستاها و محالت کوچک به تکایا بیشتر باشد و احتمال دارد وجود بنای تکیه در کنار بنای مسجد خود به رون�ق و

.اعتبار مسجد در نظر عموم بیفزاید راه حل کنونی این است که نگرش های فرهنگی متضاد با مسجد در خصوص تکیه

با تبلیغات مسجدی توسط امامان جماعت و متولیان، که در اذهان مردم وجود دارد مس��اجد و ب��ر اس��اس آموزه ه��ای ق��رآنی اس��الم اص��الح ش��ود و برحس��ب م��ورد ب��ا

اصل بودن مسجد و فرع بودن، به عبارت دیگر.نگرش های اسالمی غنی سازی گردد سپس باید تکای��ا را در ق��الب م��دیریت مس��جدی اداره نم��ود و.تکیه باید تبیین شود

تکایا را جزئی از زیرمجموعه مساجد و تحت لوای آن و زیر نظر متولی��ان مس��جدی )نه در قالب یک متولی خود مختار( و برحسب قوانین و تفکرات مس��جدی م��دیریت

تکایا می تواند محل برخی از فعالیت های مس��جدی مانن��د، با این گونه مدیریت.نمود مجالس جوانان و نوجوانان و برخی فعالیت ه��ای دیگ��ر باش��د ک��ه،مراسم های زنانه

.همزمان و همراه با مکان مسجد برگزار می شوند.حسینیه2

. باشدخ����انه ای اس����ت ک����ه مخص����وص اقام����ه ع����زای ام����ام حس����ین مخص��وص زائ��ران حس��ینی،مس��افرخانه هایی هس��تند ک��ه در ش��هرها240،حس��ینیه

مکانی برای برگزاری مراسم،حسینیه241.)زائرسرا( می سازند و جنبه انتفاعی ندارد از ن��ام س��ید و،حس��ینیه242. است به ویژه مراسم سوگواری حس��ین بن علی،مذهبی

برگ��زاری،سرور ساالر شهیدان گرفته شده و در ابتدا ه��دف از تأس��یس حس��ینیه ها .مراسم و محافل عزاداری برای آن حضرت بوده است

گاهی نام واقف یا بانی را بر روی حس��ینیه می گذارن��د ی��ا،در نام گذاری حسینیه ها حسینیه هایی که اهالی ب��رخی ش��هرها در ش��هرهای.آنها را به نام اصناف می خوانند

برخی حسینیه ها. به نام گروه مهاجران یا زائران خوانده می شوند،دیگر بنا می کنند نام گذاری حسینیه ها به. خوانده می شوند،نیز به نام محله ای که در آن واقع شده اند

ب��ر اس��اس آم��ار س��ال243. و فرزن��دان آنه��ا ن��یز مرس��وم استنام امامان معصوم بدین صورت تعریف شده است:،321 ص، فرهنگ معاصر فارسی به انگیلسی، حسینیه در فرهنگ لغت حییم سلیمان.240

Place where the martyrdom of Imam hossein is mourned for theatre of passion-plays..9077 ص،6ج، لغتنامه دهخدا، دهخدا علی اکبر.241.2531 ص،3 ج، فرهنگ بزرگ سخن، انوری حسن.242 ؛261 ص، س��بزوار، فرهنگ اماکن و جغرافیاى تاریخى بیهق )سبزوار( بر اساس معجم البل��دان ی��اقوت و ت��اریخ بیهق،محمدى محمود ؛168،180 ،165 ،151 ص،1 ج، عزادارى سنتى شیعیان در بیوت علما و حوزه هاى علمیه و کشورهاى جه��ان، معتمدى حسین.243

بیرجن��د در، بیرجندنامه، جم��ال،رضائى ؛30ص ، روند شکل گیرى شهر و مراکز مذهبى در ایران، حسین،ک: سلطان زاده.همچنین ر ،2سال ، وقف: میراث جاویدان، موقوفات ایرانیان در عراق، محمدرضا،انصاری قمى ؛126�127ص ،آغاز سده چهاردهم خورشیدى

.101 ص،1 ش،3 سال،84 ص،3 ش،77 ص،1ش

اس��تان، حس��ینیه در کش��ور وج��ود داش��ت ک��ه از این تع��داد8752 تع��داد ،1375 حسینیه بود که هم��ه آنه��ا در976 اول بود و تهران دارای،حسینیه1158خراسان با

برای روشن شدن رقیب بودن حسینیه ب��رای مس��جد244.دوران قاجاریه ساخته شدند.در ادامه به نحوه شکل گیری آن اشاره می شود

.تاریخچۀ� شکل گیری حسینیه در ایران2-1 ق ب��ه۳۵۲ نخستین ب��ار در س��ال ، در شکل جدیددسته های عزاداری امام حسین

ق عزای عم��ومی اعالم۳۵۳ در عاشورای سال ،به دستور معزالدوله245.وجود آمدند ان��دوه خ��ود را نش��ان،ش��د و از م��ردم خواس��ته ش��د ک��ه ب��ا پوش��یدن جام��ه س��یاه

و نوحهخ��وانیق نیز گریه و ندبه برای امام حس��ین۳۵۲در عاشورای سال 246.دهند با روی کار آمدن دولت صفویه و تغییر247.و برپایی ماتم برای آن امام برگزار گردید و س��رودن ش��عر در م��دح و رث��ای ائمه،مملکت به صورت کشوری شیعه و مقتدر

ش��د و این ت��أثیریش��هدای ک��ربال ب��رای ش��اعران افتخ��اری بس ب��زرگ محس��وب می . آیین سوگواری محرم گذاردفراوان بر آینده

در طول دوره صفویه شکل مهم و معروف دیگری از نمایش مذهبی پدید آمد ک��ه ها غ��الب این داس��تان. و یارانش بود کربال و شهادت امام حسیندر ارتباط با واقعه

شانزدهم در میان ش��یعیان شد و از اوایل سدهاز کتاب »روضةالشهداء« گرفته می از این زم��ان ب��ه بع��د تکیه ه��ا و حس��ینیه ها و.ای گس��ترده انتش��ار ی��افتب��ه گونه

در ای��ران ش��کل گ��رفت و در سراس��رموقوفات مربوط به عزادارى امام حس��ین ، از دوره قاج��ار تث��بیت ش��ده است،ب��ا این ح��ال حس��ینیه248.کشور گس��ترش یافتند

چنان که تاریخ بنای حسینیه های مهم و معروف ن��یز ت��اریخی ق��دیم تر از آن را نش��ان 249.نمی دهد

.حسینیه های قدیم و حسینیه های امروزی به عنوان رقیب مسجد2-2 همچ��نین در.در گذشته حسینیه ها سرپوشیده نبودند و در واق��ع ش��بیه تکای��ا بودند

.برخی م��وارد واژه حس��ینیه و تکی��ه ب��ه ی��ک مح��ل واح��د و مش��ابه اطالق می گردید.104 و 103 ص،16 ج، دایرة المعارف بزرگ اسالمی، موسوی بجنوردی سیدمحمدکاظم.244.۴۶۷ ص، آل بویه و اوضاع زمان ایشان، فقیهی علی اصغر؛۴۳ ص، تشیع و تصوف، شیبی کامل.245.۱۱ ص،۲۶ ج، تاریخ االسالم و وفیات المشاهیر و األعالم، الذهبى شمس الدین محمدبن احمد.246.15 ص،۷ ج، المنتظم فى تاریخ األمم و الملوک، ابن الجوزى أبوالفرج عبد الرحمن بن على بن محمد.247.164 ص،A اخالص کامل به امام حسین، پترچلکووسکی؛۲۰۲ �۱۹۹ ص، تشیع در هند، ک: جان نورمن هالیستر. ر.248.حسینیه ذیل مدخل های،357 و 356 ص،6 ج، دایرةالمعارف تشیع، خرمشاهى بهاءالدین، فانى کامران،ک: صدر حاج سیدجوادى احمد.ر .249

متأسفانه در دهه های اخ��یر حس��ینیه های سرپوش��یده ب��ا عملک��رد مش��ابه مس��جد در برخی از حسینیه ها )مثل حسینیه های شهر.برخی شهرها و روستاها ساخته شده اند

اکنون برخی از حسینیه ها به مجموعه ای وس��یع.کربال( فقط در حکم زائرسرا بودند مح��ل، مح��ل برپ��ائی اجتماع��ات و س��خنرانی،اطالق می ش��ود ک��ه ش��امل مس��جد حس��ینیه ارش��اد، معروف ت��رین این حس��ینیه ها.فعالیت ه��ای مختل��ف ف��رهنگی است

ش��یراز و حس��ینیه های ش��مال کش��ور، ن��ائین، حس��ینیه های ی��زد،ته��ران و پس از آن ب��رخی از حس��ینیه ها. هم��ه این حس��ینیه ها در دوران قاجاری��ه س��اخته ش��دند.است

غرفه ه��ا و ایوان ه��ای شاه نش��ین، فض��ای سرپوش��یده و فض��ای روب��از،دارای رواق250.بودند

ام��روز حس��ینیه ها کارکرده��ای،متأسفانه با وج��ود ب��رخی مس��اجد ب��زرگ و فع��ال برگ��زارى مراس��م س��نتى ع��زادارى و، ک��ارکرد اختصاص��ى حس��ینیهها.زی��ادی دارند ش��امل، و ی��ارانش و ک�ارکرد عمومىش��ان بهویژه براى ام��ام حس��ین،روضه خوانى

س��کونتگاه، تش��کیل ص��ندوق های قرض الحس��نه،برگزارى آیینهاى مذهبى و فرهنگی��ه هم��دلی و،موقت زائ��ران در ش��هرهای زی��ارتی ته��ران )در. است... تق��ویت روحی

137براس��اس آم��ار )251. حس��ینیه داش��ته است630ش( ح��دود 1340اواخ��ر ده��ه % ک��ل ام��اکن دی��نی و11 حسینیه در ایران وجود داش��ته ک��ه بیش از 7528 ،ش(5

252.مذهبی کشور را تشکیل می داد

.آسیب های احتمالی حسینیه و راهکارها2-3 پرکاربردترین مکان مذهبى در می��ان ش��یعیان اس��ت و از، پس از مسجد،حسینیه

.رقب��ای ج��دی و قدرتمن��د مس��اجد ب��وده و م��وجب خ��الی ش��دن مس��اجد می گردند بررسی تاریخ ع��زاداری حس��ینی و تح��والت و تطبیق��ات عملی آن در جامع��ه نش��ان

به همان مقدار از،می دهد که هر اندازه این مراسم ها در فضایی سالم برگزار شود اف��راط و خش��نونت و لغزش ه��ای احتم��الی در رفت��ار فاص��له می گ��یرد و ض��رورت

از عوامل پیرامونی خود به ندرت مورد تردید واق��عاستقالل عزاداری امام حسین از س��وپاپ های اطمین��انی در، به وی��ژه آنک��ه مراس��م ع��زاداری حس��ینی؛شده است

درون خود برخوردار بوده و آن قداست نهضت عاشورا و ارزش ه��ای انقالبی اس��ت مراسم ع��زاداری حس��ینی، با این حال؛که مانع هرگونه سوء استفاده از آن می شود

. ذیل مدخل های حسینیه،357 و 356 ص،6 ج، دایرةالمعارف تشیع، خرمشاهى بهاءالدین، فانى کامران،ک: صدر احمد حاج سیدجوادى.برای مطالعه جزئیات بیشتر ر .250251. ( آکسفورد اسالم (The Oxford encyclopedia of the Modern Islamic worldدایرةالمعارف جهان ذیل مدخل های، .»حسینیه« .72-71 ص،58 ش، مسجد، پراکندگى جغرافیایى اماکن مذهبى کشور در قالب استانى، میرمحمدى حمیدرضا.252

نیز همانند هر رسم و سنت ملی � مذهبی در معرض تالش هایی برای سوءاس��تفاده و .تخریب از ناحیه سودجویان و مغرضان قرار گرفته است

یکی از دالیلی که بر اساس آن به ساخت حسینیه ها اقدام می شود این اس��ت ک��ه مکانی برای عزاداری زنان یا جائی برپائی ب��رخی مراس��م های،در نحوه بنای مسجد

نامتناسب بودن حجم جمعیت تحت پوشش ب��رخی مس��اجد ب��ا.زنانه ساخته نمی شود ب��رخی از مهندس��ان و. عام��ل دیگ��ر ایج��اد حس��ینیه ها ب��وده است،فض��ای مس��اجد

در، جایگاهی برای زنان ضمن رعایت موارد خاص زنانه،معماران در ساخت مسجد متولی��ان ب��ه، این امر موجب می شود که پس از اتمام بنای مس��اجد.نظر نمی گیرند

این عم��ل مس��تلزم تحم��ل هزینه ه��ای.ساخت حسینیه در کنار مس��جد اق��دام نمایند .مجدد و مضاعف در عمران و توسعه بنای مساجد است

متأسفانه به دلیل عدم فعالیت )مناسب( مسجد و ب��ه دلی��ل بس��ته ب��ودن درب آن ق��رآن و، مانن��د( کالس ه��ای اخالق، )برخی فعالیت های خ��اص مس��جد،گاهی اوقات

در سرای محله ها و یا حسینیه ها برگزار می شود که این امر ب��ا »مس��جد...احکام و حسینیه ها به دلی�ل داش�تن فض��ای سرپوش��یده زی�اد و253.تراز اسالمی« مغایر است

کانون ارتباط و توجهات اجتماعی در شهرها و روستاها در ماه های محرم و،پرحجم همزمان با برنامه های مسجدی و عزاداری در،و در بسیاری از موارد254صفر هستند

حس��ینیه ها ن��یز ب��ه فع��الیت می پردازن��د و ب��دین ترتیب ب��ا مس��اجد رق��ابت،مس��اجد باید مساجد بر حسب اصول مهندس��ی و معم��اری و، برای حل این مشکل.می کنند

ب����ر اس����اس چش����م اندازی از تخمین جمعیت ش����رکت کنندگان و آح����اد جمعیت رع��ایت ظ��رفیت مس��جد ب��ر حس��ب، در این خص��وص.تحت پوش��ش س��اخته ش��ود

ساکنان محله یا بخش تحت پوشش مسجد ال�زامی ب�وده و متولی��ان ام�ر بای�د رش�د زیرا ناکافی ب��ودن ظ��رفیت؛نسبی جمعیت در سال های آتی را مدنظر داشته باشند

مس��اجد ب��رای جمعیت ع��زاداران حس��ینی از مهم ت��رین دالی��ل برپ��ائی حس��ینیه ها و ، باید با ساخت مساجد مناسب، به نظر نگارنده، بنابراین.عزاخانه های موقت است

( تبدیل...مساجد را به حسینیه و عزاخانه واقعی )در ایام محرم و صفر و فاطمیه و کنیم نه اینکه عزاخانه موقتی یا حس��ینیه بس��ازیم و مس��اجد را از رون��ق بین��دازیم و

.رقیبی برای مساجد ایجاد نمائیم

www.farsnews.com قاب��ل دس��ترس در آدرس:،1/5/92 ، مص��احبه ب��ا خ�برگزاری ف��ارس، محم��دجواد،ک: ح��اج علی اک��بری. برای مطالع��ه بیش��تر ر.253. ذیل مدخل های حسینیه،357 و 356ص ،6 ج ، دایرةالمع��ارف تش��یع، خرمشاهى بهاءال��دین، فانى کامران،ک: صدر حاج سیدجوادى احمد.برای مطالعه جزئیات بیشتر ر .254

.قداست خاص مسجد و تفاوت های بین مسجد، تکیه و حسینیه2-4 مسجدالحرام، تفاوت اساسی مسجد با دو مورد دیگر در این است که اگر مسجد

بر شخص جنب حرام است ک��ه در آن وارد ش��ود اگ��ر چ��ه از،و یا مسجدالنبی باشد توق��ف،یک در داخل و از در دیگر خارج شود و اگر مسجد از نوع دیگر مساجد باشد

ولی اگر از یک در داخل و از در دیگ��ر خ��ارج ش��ود ی��ا،برای جنب در آن حرام است ،در حالی ک�ه در دو م�ورد دیگر255. مانعی ندارد،برای برداشتن چیزی به مسجد برود

م���انعی، اگ���ر ش���خص جنب وارد و خ���ارج ی���ا توق���ف کند،یع���نی حس���ینیه و تکیه ام�ا تطه�یر257،نجس ک�ردن مس�جد ح�رام و تطه�یر آن واجب ف�وری است256.ن�دارد

بانی و س��ازنده آن ب��ا، با تحقق وقفیت مسجد،عالوه بر آن258.حسینیه واجب نیست سایر مردم در استفاده از آن مساوی است و حق منع از ورود و نماز خواندن کسی

259. اما سازنده حسینیه می تواند شرایط خاصی را برای واردین قرار دهد؛را ندارد در گذشته نیز تفاوت تکیه و حسینیه این بود که خاستگاه اصلی تکیه ها پیون��دی ب��ا اه��ل تص��وف و دراویش داش��ته و در تکای��ا س��کویی ق��رار داش��ت ک��ه برف��راز آن و

ولی در حسینیه بیشتر به عزاداری،گرداگرد آن تعزیه خوانی و شبیه خوانی می کردند و روض����ه خوانی س����رور و س����االر ش����هیدان در ماه ه����ای مح����رم و ص����فر

می توان گفت که تکی�ه معن��ای اعم دارد و هم�ه مکان ه��ایی،بنابراین260.می پرداختند درویشان و صوفیان و مکان ه��ای ش��بیه خوانی و تعزیه خ��وانی، آرامگاه،مانند خانقاه

برخالف تکیه از ابتدا ب��ر پای��ه ع��زاداری بن��ا ش��ده و تن��وع، حسینیه.را دربر می گیرد ولی حس��ینیه ها، تکای��ا ب��ه دوران قاجاری��ه برمی گردند.کمتری نس��بت ب��ه تکی��ه دارد

261.گاهی به دوره ایلخانی و بیشتر به دوران صفویه مربوط می شوند

.مهدیه3 منتظر در نزد شیعیان و به معنی کسی که خداوند او را به س��وی مهدی نام قائم

��ه برگرفت��ه از262. ارشاد ش��ده است،حق هدایت نموده و به مفهوم هدایت شده مهدی��ه محلی اس��ت، در واقع. و مؤنث )مجازی( مه��دی استاسم حضرت مهدی مهدی

..668 ص،7 ج، کنزالعمال؛75 ص، رساله توضیح المسائل، مکارم شیرازی ناصر.255.427 س،87 ص، رسالة اجوبة االستفتائات، خامنه ای سیدعلی.256.163-160 ص، همان.257.78-71ص ،١ج ، العروه الوثقی، محمد کاظم بن عبد العظیم،یزدیک: . ر.258.87-86 ص، رساله اجوبة االستفتائات،ک: خامنه ای سیدعلی. برای مطالعه بیشتر ر.259. با تلخیص مطالب،356 ص،6 ج، دایرة المعارف تشیع، فانی کامران، خرمشاهی بهاءالدین، حاج سیدجوادی احمد صدر.260 .15 ص،تاریخی ایران در دوره اسالمی دایرة المعارف بناه��ای، مصلی(، مدرسه، قدمگاه، خانقاه، حسینیه، مدارس و بناهای مذهبی )تکیه، محمدی مریم، مالزاده کاظم.261.21881 ص،14 ج، لغتنامه دهخدا، دهخدا علی اکبر.262

اس��ت و برنامه ه��ای م��ذهبی و دع��ایکه خیمه عاشقان و منتظران حضرت مهدی ، منتظریه، س��اختن مکان ه��ایی ب��ا نام ه��ای قائمیه.ندب��ه در آن برگ��زار می ش��ود

همانند ساختن حس��ینیه و تکای��ا اس��ت ک��ه محلی ب��رای... دارالمهدی و،بیت المهدی تعCCاونوا على البCCر و ب��وده و مص��داق آی��ه ش��ریف »ع��رض ارادت ب��ه اهل بیت

264.است263«التقوى

.تاریخچه بنای مهدیه3-1�ه در س��ال ط فاطمی��ان در308اولین بار شهری ب�ه ن�ام ش�هر مهدی قم�ری توس�

کشور تونس در کنار خلیج قابس ساخته شد و سپس مسجدی ب��ه همین ن��ام در آن��ه( بن��ا گردید اس��تقبال گس��ترده م��ردم از جلس��ات،در ای��ران265.شهر )مسجد مهدی

باعث شد ک��ه،سخنرانی مرحوم حاج شیخ احمد کافى و مراسم دعای کمیل و ندبه او ب��ا کم��ک بازاری��ان خوش��نام ته��ران و.وی ساخت مهدیه در تهران را پیشنهاد کند

مه��دیه ای بن��ا ک��رد ک��ه س��اختمان،در خیابان ولی عصر تهران1348 در سال ،مردم ، مردم تهران و برخی شهرستان ها.اولیه آن پانزده هزار نفر را در خود جای می داد

منشأ، مهدیه تهران عالوه بر این. مشتاقانه شرکت می کردند،در محافل این مهدیه266.خدمات و خیرات ارزنده ای بود که بسیاری از آنها هم اکنون نیز ادامه دارد

. مدیریت کالن مهدیه های فعلی در سطح کشور3-2 در حال حاضر اطالعات. مهدیه های متعددی ساخته شده است،امروز در هر شهر

مهدیه های سراسر کشور در بانک اطالعاتی »مجمع مهدیه های سراس��ر کش��ور« ب��ه .« دس���ته بندی و س���امان دهی و نگه���داری می ش���ودwww.mahdieha.irآدرس »

مهدیه ها می توانند برای تحقق همبستگی بیشتر و دست یابی به امکان گفتگو و تبادل پش��تیبانی از اج��رای برنامه ه��ای،نظر سازنده و مؤثر بین مهدیه ها در س��طح کش��ور

تالش برای رسیدن به مفهوم، تالش برای جلوگیری از انحرافات،مؤثر و کارشناسی با تکمیل فرم الک��ترونیکی ثبت، مهدیه ها. در این سایت ثبت نام نمایند،واقعی انتظار

. ثبت شده و به شبکه »مهدی یاران« می پیوندند، مهدیه ها در این سایت،مشخصات.مسجد جمکران یا مهم ترین مهدیه کشور3-3

منتسب است و می تواندیکی از مکان های ارزشمندی که به حضرت امام مهدی مسجد جمکران واقع در شش کیلومترى ش��هر م��ذهبى قم،نوعی مهدیه تلقی شود

.2 آیه ، مائده.263.720 ص، موعودنامه )فرهنگ الفبائی مهدویت(، تونه ای مجتبی.264.6 ص،1 ج، دانشنامه جهان اسالم، حدادعادل غالمعلی.265�ه ته�ران، بخشی از زندگی نام�ه حجت االس�الم والمس�لمین ش�هید ح�اج ش�یخ احم�د ک�افی.266 www.mahdiehtehran.ir ب�ه آدرس:، برگرفت�ه از س�ایت مهدی

تأسیس بیش از یک هزار سال پیش به فرمان حضرت بقیة الله، این مسجد.است پناهگاه شیعیان و پایگاه منتظران و تجلی گاه امام،گردید و در طول قرون و اعصار

را فردى به نام »حس��ن مثل��ه جمک��رانى« دس��تور ام��ام زم��ان. بوده استزمان برای بناى مسجد )در بی��داری ن�ه در خ�واب( دری�افت نم�ود و طب��ق جزئی�ات اوام�ر

جمک��ران ب��ا مح��وریت مس��جد و ب��ا ن��ام مس��جد جمک��ران267. آن اجرا ک��رد،حضرت هم��ه فعالیت ه��ای. مدیریت می ش��ود،تأسیس شده و اکنون با این رویکرد ارزشمند

مسجدی به نحو احس��ن و م��دیریت و درایت مس��ئوالن و ش��رکت مؤمن��ان سراس��ر کشور برنامه ریزی و اجرا می شود ک��ه می توان��د الگ��وئی ب��رای م��دیریت مه��دیه های

.کشور باشد

.آسیب ها و راه حل ها3-4 قدمت مهدیه از قدمت حسینیه و تکیه کم��تر اس��ت و این مکان ه��ا ب��رای تک��ریم و

فلس��فه وج��ودی. تأس��یس و گس��ترش یافت��ه استتعظیم مق��ام حض��رت مه��دی و انتظ�ار ف��رجمهدیه ها در ابتدا انجام امور و ادعیه منتسب ب�ه حض��رت ولی عصر

امروز ب��رخی فعالیت ه��ای مس��جدی در مه��دیه ها، با این حال.آن حضرت بوده است امتیاز مهم مهدیه ها داشتن فضای ب��زرگ و مس�قف اس�ت ک��ه ارائ��ه.انجام می شود

خطابه هایی با شنوندگان متعدد و انعقاد مج�الس و محاف�ل پ�رجمعیت را امکان پ�ذیر ص�رف هزینه ه�ای مه�دیه ها از مح�ل، توج�ه بیش از ح�د ب�ه بناه�ای مهدیه.می نماید

مشارکت خیرین و نیکوکاران و تالش در استقالل یافتن مهدیه ها و انجام فعالیت های موجب کاهش منزلت مساجد در انظار عموم می شود و مساجد را،مسجدی در آنها

به عالوه اینکه انجام ام��ور خ��اص و مقطعی مانن��د دع��ای ندب��ه و.از رونق می اندازد کمیل و جشن های نیمه ش��عبان و ن��پرداختن ب��ه ام��ور عب��ادی و اعتق��ادی مس��تمر در

ایج��اد بانک ه��ای اطالع��اتی. اهمیت آنها را در برابر مساجد ک��اهش می دهد،مهدیه ها مستقل برای مهدیه های سراسر کشور و ایجاد یک مرکز رسیدگی به ام��ور مه��دیه ها

یک فع��الیت شبیه س��ازی ش��ده و موازی ک��اری ب��ا،تحت عنوان »شبکه مهدی یاران« مرکز رسیدگی به امور مس�اجد کش�ور اس�ت ک�ه ج�امعیت عملک�رد و م�دیریت این

.مرکز را مخدوش می کند باید مهدیه ها تحت نظارت مرک�ز رس�یدگی ب�ه ام�ور مس�اجد کش�ور و ب�ه عن�وان

تحت نظ�ارت و م�دیریت متولی��ان و مس�ئوالن مس��اجد ب�ه ادام��ه فع�الیت،مرک�زی�رین، در این خصوص باید با انج�ام ام��ور ف�رهنگی و تبلیغی.بپردازند نگرش ه�ای خی

، در حقیقت.مهدیه ساز را نسبت به اهمیت ساخت مس��اجد روش��ن ی��ا اص��الح نم��ودhttp://www.jamkaran.info وب سایت رسمی مسجد مقدس جمکران به آدرس: .267

بای��د مس��جد جمک��ران را،برای رفع هرگونه آسیب های احتمالی مهدیه برای مساجد مح��وریت مس��جدی بودن،الگوی کاربردی سایر مهدیه ها محسوب نم��ود ت��ا مس��اجد

نگارنده بر این عقیده است که باید با انج��ام ام��ور.برنامه های خود را رعایت نمایند مساجد را مهدیه کنیم و بزرگداش��ت این فرهن��گ،معنوی در راستای فرهنگ انتظار

. مساجد را رونق دهیم،به عنوان متمایزترین فرهنگ شیعه با سایر مذاهب

. فاطمیه و زینبیه، رقیب هایی دیگر برای مسجد4 این بانوی بزرگوار از عصر. است برگرفته از نام ارزشمند حضرت زینب،زینبیه

عاشورای سال شصت هجری به بعد رسالت پیام رسانی خون شهیدان و سرپرستی و رهبری اسیران نهض��ت عاش��ورا را ب��ر عه��ده گ��رفت و لحظه ای از حم��ایت ام��ام

ب��ا ای��راد خطبه ه��ای آتش��ین پایه ه��ای ک��اخ س��تم حضرت زینب. غافل نشدسجاد با این همه تبلیغات و نقش��ه های دش��منان،بنی امیه را به لرزه در آورد و در یک کالم

را خنثی و نفاق منافقان را رسوا و غفلت غ��افالن را برط��رف س��اخت و اگ��ر تالش بی نظیر و فداکاری کامل زینب نبود به یقین جریان کربال و بنی امیه یا به فراموش��ی

.می سپردند یا از مسیر حیات بخش خود منحرف می کردند در به گونه ای که ام��ام زم��ان. دارای مقامی بس گرانقدر هستندحضرت زینب

در مج��الس،روز وفات این بانوی گرامی به همراه س��وگواری مالئک��ه در آس��مان ها در این مج��الس مالئ��ک خطب��ه آن حض��رت را می خوانن��د و ب��ه.آنها شرکت می کنند

گریه و زاری می پردازند و آنقدر به سوگواری ادامه می دهند ت��ا اینک��ه حض��رت ولیی جویی از ش��یر زن268. آنان را ساکت نمایدعصر زنان مؤمن در الهام گیری و تأس�� اق��دام ب��ه تأس��یس بناه�ایی ب��ا ن�ام گرانق�در، با همکاری برخی مردان م�ؤمن،کربال

ایج��اد اس��تقالل مف��رط در مج��الس، آنها با این عم��ل خ��ود. کرده اندحضرت زینب در مص��ائب ب��زرگ آن ب��انوی گ��رامیخاص زنانه را مدنظر داشته و با زینب کبری

.هم صدا می شوند بوده که بیشتر برای ع��زاداری و برگرفته از نام ارزشمند حضرت زهرا،فاطمیه

ب��رای برگ��زاری، زنان در فاطمیه.سوگواری آن حضرت در ایام فاطمیه بنا شده اند ، بدون توجه به عذر شرعی از این مک�ان به�ره جس�ته،مجالس عزادری آن حضرت

بس��یار روش��ن اس��ت ک��ه.برخی برنامه ه��ای دیگ��ر م��ذهبی را در آن انج��ام می دهند روحیه اس��تقالل طلبی زنان��ه و اهمیت برگ��زاری مج��الس خ��اص س��وگواری حض��رت

در تأسیس و بنای این مکان ها نقش اساسی داشته و به تدریج سایر ام��ورفاطمه اقامه نماز و عزاداری یا برپ��ائی جش��ن در،و فعالیت های مذهبی مانند قرائت ادعیه

.115 ص، خصائص زینبیه،ک: جزایری سیدنورالدین. برای مطالعه بیشتر ر.268

ط مبلغ�ان و م�داحان زن در این س�ایر مناس��بت ها و برگ�زاری مج��الس وع�ظ توس� .مکان ها رواج یافته است

.آسیب ها و راه کارها4-1 ( به... عباسیه و،زینبیه ها و فاطمیه ها و برخی مکان هایی با اسماء مشابه )حسنیه

��ه هدف تأسی از بزرگان دین تأس��یس می ش��وند ک��ه ن��وعی همک��اری در ام��ور خیری ب��ه؛ ب��ه ط��ور منس��جم فع��الیت می کنند... ب��رخی از زینبیه ه��ا و فاطمیه ه��ا و.است

گ��ونه ای ک��ه حتی م��داح و س��خنرانان و ام��ام جم��اعت راتب این بناه��ا را از ب��انوان آنه��ا در مناس��بت های.روحانی و تحصیل کرده در حوزه های علمی��ه انتخ��اب می کنند

بیشتر به برگ��زاری مراس��مات متع��دد در راس��تای...محرم و صفر و ایام فاطمیه و ب��ا بررس��ی بیش��تر. اق��دام می کنندس��وگواری ش��هدای ک��ربال و س��ایر معص��ومان

وضعیت فعلی این مکان ها و انجام مصاحبه حضوری با ب�رخی بانی��ان و متولی��ان این مشخص می شود که فلس��فه وج��ودی این بناه��ا مع��ذوریت ش��رعی ب��انوان،مکان ها

ع��دم همک��اری م��دیران،برای شرکت در مراسمات مذهبی منعقد شده در مس��اجد ناتوانی زنان ب��رای،مساجد یا متولیان مسجد برای مراسمات خاص و مستقل زنانه

توجه و اعتقاد داش��تن،حضور در مسجد به دلیل بعد مسافتی خانه نسبت به مسجد فق��دان مک��ان،به ب��رخی خ��واب دی��دن ها و رؤیاه��ای ب��رخی عارف��ان و زن��ان مؤمنه

مناسب بانوان در مساجد یا ناکافی بودن امکانات و تجهیزات فضای بخش زنان��ه در 269. بوده است...مساجد احداث شده و

در برخی روستاهای کوچک هنوز مسئله حضور زنان در مساجد و محاف��ل م��ذهبی به طور کامل حل نشده و این نگرش یا آثاری از این طرز فکر در س��اختن مس��اجد

این بناه��ا م��وجب. اساس تصمیمات متولیان ام��ر است،یا مرمت و توسعه مساجد دور شدن بانوان از مساجد می شود و آنها در مراسمات و مجالس مساجد ش��رکت

خالی از حض��ور زن��ان و دخ��تران اس��ت و، بسیاری از مساجد به این دلیل.نمی کنندفانه ب��ا اعتق�ادت هم عجین ش��ده م��وجب،تعصب خاص و ترجیح جنسیتی ک��ه متأس��

ب��ه؛شده است که مجالس زینبیه ها و فاطمیه ها پرازدحام تر از محافل مساجد باشد از م��دت ها،گونه ای که در بیشتر موارد افراد به دلی��ل ظ��رفیت مح��دود این مکان ها

هرچن��د. در آن حضور می یابند و به انتظار شروع مراسم می نشینند،قبل از مراسم ولی این،بیشتر بانوان به دلیل معذوریت به حضور در این مکان ها ترغیب می شوند

عدم توجه موجب می شود که در شرایط عادی و رفع معذوریت های شرعی ب��از هم

.انجام شده توسط نگارنده با آنها نگاشته آمده است این نکات و موارد از دسته بندی و مقوله بندی نظرات برخی متولیان و بانیان زینبیه و بر اساس نتایج حاصل از مصاحبه های کوتاه.269

این در ح��الی اس��ت.به مساجد توجهی نداشته و مسجد خالی از حضور زن��ان باشد .که در آموزه های اسالمی به حضور بانوان در مساجد سفارش شده است

. تبCCیین اهمیت حضCCور بCCانوان در مسCCاجد، راه حلی بCCرای رونCCق4-2بیشتر آن

همیش��ه زن ه��ا از،به دلیل فرهنگ ناروا و کج فهمی های به وجود آمده در گذش��ته این طرز تفکر در دوران پیش از اسالم با270.حقوقی کمتر از مردها برخوردار بودند

همچنان که قرآن271؛شرمساری یا خشم پدران از تولد نوزاد دختر نمود پیدا می کردودا و هCCوک��ریم می فرمای��د: » CCه مسCCل وجهCCاألنثی ظCCدهم بCCر أح و إذا بش

الهو»273«خیر مساجد نسCCائکم البیCCوتهر چند احادیثی مانند »272.«کظیم CCص التها فی بیتهCCا CCا و صCCالتها فی بیته CCل من ص CCدعها افضCCالمرئة فی مخ

ولی؛به منع حضور زن در مس��اجد اش��اره دارد274«افضل من صالتها فی الدار این احادیث مربوط به دوره ای است که برای بانوان ناامنی یا موانعی وجود داش��ته

اج��ازه حض��ور در مس��جد را،باشد یا ناظر به زمانی است که شوهران به زنان خود البت��ه در خص��وص بررس��ی س��ندیت و تفس��یر جنبه ه��ای این روای��ات مب��احث.ندهند

به زن�ان اج�ازه،آموزه های اسالمی275.مطولی الزم است که در این مقال نمی گنجد داده تا با حفظ ح��ریم و عفت و پاک��دامنی در اجتم��اع حض��ور یابن��د و ب��رای رش��د و

،حضور زنان در مساجد برای انجام فرایض دینی276.ترقی خود و جامعه گام بردارند ولی ش��رط حض��ور رع��ایت،مص��داق تعظیم و بزرگداش��ت و رون��ق مس��اجد است

شواهدی، در مستندات متعدد قرآنی یا روایی. حجاب و شئون اسالمی است،عفت در مورد لزوم و اهمیت حضور زنان در مساجد و شرکت نمودن زن��ان در س��خنرانی

یا انعقاد جلسات اختصاصی توسط آن حضرت ب��رای زن��انیا مجالس وعظ پیامبر277.وجود دارد

قاب��ل دس��ترس در، مطالعه تطبیقی حقوق زن��ان از منظ��ر اس��الم و غ��رب، عظیم زاده فائزه، و همچنینhttp://fa.wikipedia.org ب��رای مطالع��ه بیش��تر رج��وع کنی��د ب��ه: س��ایت. بس��یاری از کش��ورها هن��وز این حق��وق اجتم��اعی را ب��رای زن��ان قائ��ل نیس��تند.270.http://www.women.gov.irآدرس:

.272 ص،11 ج، تفسیر نمونه، مکارم شیرازی ناصر و جمعی از نویسندگان.271.58 آیه، نحل.272 . 358 ص،1 ج، من ال یحضره الفقیه،شیخ صدوق ؛253-252 ص،3 ج، تهذیب االحکام، شیخ طوسی.273 .27 ص،2 ج، من ال یحضره الفقیه، شیخ صدوق.274.156-146 ص،40 ش، مبلغان، برای مطالعه تفصیلی در این خصوص ر ک به: حضور سبز زنان در خانه های خدا.275 .53 و 59 آیات ، احزاب؛30�31 آیه ، ک: نور. برای مطالعه بیشتر در مورد آداب حضور زنان در اجتماع بر اساس قرآن ر.276.517 و 510 و 509 ص،16 ج،محمد باقر ترجم�ه موس��وی، الم�یزان فی تفس��رالقرآن، همچنین ر ک به: طباطبائی محمدحس�ین؛376 ص،1 ج، وسائل الشیعه، عاملی حر.277

ابتدا باید مسئله حضور بانوان در مساجد و س��ایر محاف��ل،برای رفع این آسیب ها به همراه آقایان توسط مبلغان مرد و مبلغ��ان زن در مج��الس مس��جدی ی��ا،مذهبی

باید به مسئله حضور ب��انوان مع��ذور از نظ��ر ش��رعی در مس��جد.زینیه ها تبیین شود از،بیش از پیش توجه شود و در خصوص بن��ای مس��اجد و معم��اری و مهندس��ی آنها

عض��ویت تع�دادی، ب��ه نظ��ر نگارن��ده.نظرات بانوان صاحب نظر کم��ک گرفت��ه ش��ود بانوان صاحب نظر و اندیشمند و عالقمند ب��ه ام��ور اج��رایی و م��دیریتی در مجموع��ه هیئت امن��ای مس��اجد ب��رای تص��میم گیری های مرب��وط ب��ه مس��اجد ال��زامی ب��ه نظ��ر

.می رسد یکی از راه حل های رفع مش��کل فض��ای ک��افی ب��رای حض��ور ب��انوان در مس��اجد و

در، ایج��اد همبس��تگی اج��رائی و تع��امالت بین س��ازمان هایی،توس��عه مس��اجد فعلی راه و مس��کن و، فرهنگ و ارشاد اس��المی،سازمان هایی مانند اوقاف و امور خیریه

اس��ت ت��ا ب��ر اس��اس اه��داف س��ازمانی... س��ازمان م��یراث ف��رهنگی و،شهرسازی بودج��ه و تمهی��دات الزم ب��رای م��رمت و توس��عه و گس��ترش مس��اجد ب��ه،مرب��وط

نکته مهم این است که عدم توجه به278.سهولت و با سرعت بیشتر امکان پذیر گردد ،تسهیل حضور زنان در مساجد م��وجب می ش��ود ک��ه متولی��ان زینبیه ه��ا و فاطمیه ها

برنامه ریزی منسجم تر و گس��ترده تری ب��رای این مکان ه��ا انج��ام دهن��د و ب��ه رق��ابت.آشکار با مساجد بپردازند

.مسجد جامع5 کلم��ه »ج��امع« ب��ه.مسجد جامع از دو کلمه مس��جد و ج��امع تش��کیل ش��ده است

گردکننده و جمع آن جوامع اس��ت و ب��ه ه��ر چ��یز تم��ام و کام��ل،معنی فراهم آورنده به معنای پیوستن اجزا ب��ه، اسم فاعل از جمع، جامع،به عبارت دیگر279.اشاره دارد

280.یکدیگر و گردآوردن است

ت��رکیب واژه ج��امع ب��ا مس��جد ب��ه ص��ورت وص��فی »المس��جد الج��امع« و اض��افی مقصود مسجدی اس��ت، در شکل اول.»مسجد الجامع« در متون عربی آمده است

، گرد آورده اس��ت و در ش��کل دوم، به ویژه نماز جمعه،که مردم را برای ادای نماز در تق��دیر، »وقت« ی��ا »ی��وم«، مانن��د »ام��ر«،می توان برای کلمه ج��امع موص��وفی

مسجدی است که در آن نمازجمعه )و نماز عید فطر و عی��د،مسجد جامع281.گرفت ماده تصویب و به سازمان ها ابالغ شده است )مرکز پژوهش های مجلس شورای اسالمی به آدرس: 10مساجد کشور« در بهس��ازی و عم��ران، »آیین نام�ه س��امان دهی، هیئت وزیران22/4/1376 ه « در تاریخ17785ت56836 البته در مصوبه شماره ».278

(http://rc.majlis.ir/fa/law/show/11776 .383 ص، فرهنگ عمید، عمید حسن.279.۲۳۹ ص،۱ العین ج، خلیل بن احمد؛۴۸۳ ص،۱ ج، جمهرة اللغة، ابن درید.280.۵۵ ص،۸ لسان العرب ج، ابن منظور؛۹۷ ص،۱ ج، المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی.281

مسجد جمعه یا، مزگت آدینه، همان مسجد آدینه، مسجد جامع.قربان( برپا می کنند مسجدی است که در ه��ر ش��هر ب��رای،به عبارت دیگر مسجد جامع282.مصلی است

283.اجتماع همه اهل شهر بنا شده است و به گروه یا قشر خاصی اختصاص ندارد

در، بزرگ��ان ق��وم و رئیس��ان خ��ود، هر قبیله برای گردآمدن م��ردم،پیش از اسالم پس از اس��الم حض��رت. مکانی را اختص��اص داده ب��ود،مناسبت ها یا هنگام ضرورت

، اجتم��اعی، مس��جدالنبی را بن��ا ک��رد ک��ه مرک��ز اص��لی فعالیت ه��ای عب��ادیرسول با توج��ه ب��ه اوض��اع و ش��رایط، بعد از آن. اداری و تعلیمی شهر مدینه شد،سیاسی

اج��ازه بن��ای، بنا به درخواست مردم و برای راحتی آنان، پیامبر اکرم...،جمعیتی و284.مساجد دیگر را می دادند

ب��ا مص��الح،به نظر می رسد ک��ه اولین مس��اجد ج��امع در ش��هرهای بص��ره و کوفه ب��ا گس��ترش ش��هرها ل��زوم.س��اختمانی ابت��دائی و در مس��احتی کوچ��ک س��اخته شد

... آج��ر و،بازسازی مساجد جامع با مصالح ساختمانی محکم تر و اس��تفاده از خشت مساجد جامع، پس از گسترش جمعیت مسلمانان در سراسر جهان.ضروری گردید.دیگری بنا شد

آسیب ها و راه حل ها ، بسیار روشن است که مساجد جامع در راس��تای اه��داف مس��جدی بن��ا می ش��ود

مؤمنانی ک��ه. رقیبی برای مساجد معمولی یا مساجد غیرجامع هستند،ولی خود آنها به دلیل اهمیت بیشتر انجام امور م��ذهبی،در همسایگی مسجد جامع سکونت دارند

( و ث�واب بیش��تر...و285در این مس��اجد )مانن��د مج��الس و محاف��ل ب��زرگ و اعتک��اف داشتن اعمال در مسجد جامع و مزیت آن در احکام شرعی و فقهی نسبت مس��اجد

چ��ه بس��ا مس��اجدی ک��ه در.چشم پوش��ی می کنند286 از حض��ور در مس��اجد،غیرجامع .نزدیکی مسجد جامع شهر بنا می شوند و رونقی ندارد

بسیار روشن است که مساجد جامع از ضروریات هر شهر هستند و اعمال عبادی در آنه��ا برگ��زار...سیاسی و معنوی بی شماری مانن��د نم��از جمع��ه و نم��از عی��دین و

این گونه مساجد بر محوریت اتحاد و همبستگی و توجه اسالم ب��ه، در واقع.می شودموا.اجتماع تأسیس و بنا می شوند قرآن ن��یز در این خص��وص می فرمای��د: »و اعíتص��

.7379 ص، لغت نامه دهخدا، دهخدا علی اکبر.282 .81 ص، رساله اجوبة االستفتائات، خامنه ای حاج سیدعلی.283.۵۷�۷۵ص،۱ تاریخ المدینة ج، برای مطالعه بیشتر رک: ابن شبه نمیری.284.۳۷۷ ص،۳ ج، نفح الطیب، مقری احمدبن محمد؛۱۱۵ ص،۱۲ ج، المغنی،ک: ابن قدامه. برای مطالعه بیشتر ر.285 ، ت��أملی در مفه��وم،ک: مصدقی امینی فرشید. و همچنین ر۱۷۶ ص،۴ ج، اصول کافی، شیخ کلینی؛۴۳۹�۴۶۴ ص،۳ ج،احکام الشریعة مختل�ف الش�یعة فی، عالم�ه حلی حسن بن یوسف؛۱۲۷ ص�،۲ ج، االستبص�ار،ک: ش�یخ طوسی. برای بررسی و مطالعه بیش�تر ر.286

.۲۲۲�۲۲۶ ص، و معنای جامع،مسجد

ق��وا ه جمیع��ا و ال تفر ��íل الل و همگى ب��ه ریس��مان خ��دا چن��گ زنی��د و پراکن��ده؛بحب م��انع ی��ا رقی��بی ب��رای رون��ق مس��اجد ع��ادی،برای اینک��ه مس��اجد ج��امع287.نشوید«

باید موارد زیر توسط مسئوالن امر مورد توجه قرار گیرد:،)غیرجامع( نشوند قبل از احداث و عدم نزدیکی فاصله آن،توجه به موقعیت مکانی مسجد جامع

؛با مساجد عادی ایجاد همبستگی و فرهنگ سازی تفکر و نگ��رش تجمی��ع ب��ودن در بین متولی��ان

؛مساجد غیرجامع��ام ع��ادی و مدیریت مسجد جامع به عنوان یک مس��جد ع��ادی در ش��رایط و ای

؛جلوگیری از کاهش رونق مسجد جامع و و تالش برای فعال بودن آن تشکیل جلسات و ایجاد تف��اهم بین متولی��ان مس��اجد ع��ادی ش��هر ب��ه منظ��ور

؛همکاری در مناسبت های فراگیر و جمعی تشکیل هیئت امن��ای مس��اجد ج��امع ب��ا همک��اری و م��دیریت مش��ارکتی ه��یئت

؛امناهای مساجد عادی ض��من تأکی��د ب��ر رع��ایت ح��ق،تبلیغ و اشاعه فرهنگ حضور در مساجد ج��امع

.همسایگی مساجد عادی

.عزاخانه موقت یا خیمه های سوگواری6 انتقاد از نحوه و سبک عزاداری سید و ساالر ش��هیدان از انتق��اداتی ا س��ت ک��ه ب��ه

در بسیاری از موارد راه به جایی ن��برده و حتی،دلیل همه گیر بودن و همه پذیر بودن تا جایی که گ��اهی ف��رد.با فشار و برخوردهای قهرآمیز برخی افراد همراه می گردد

هم��ه، ب��ا وج��ود این. و ی��ارانش می ش��مارندمنتقد را مخالف عزاداری امام حسین بر این نکته،آحاد جامعه و همه عاشقان سرور و ساالر شهیدان و یاران آن حضرت

اتف��اق نظر دارن��د ک��ه در هم��ه مراح��ل ع��زاداری آن حض��رت و ع��زاداری در س��ایر ش��أنیت و م��رتبت این حض��رات و اهمیت واقع��ه عاش��ورا، بای��د م��نزلت،مناسبت ها

.توسط متولیان امر و همه عزاداران رعایت شود ، ب��ه عب��ارت دیگر. خانه ای است که در آن ع��زا برپ��ا می کنند،عزاخانه و ماتم خانه

ماتم سرا یا مصیبت سرا یا عزاخانه محس��وب،جایی که در آن مراسم عزا برپا دارند��ام مح��رم و ص��فر،موضوع عزاخانه ه��ای م��وقت288.می شود ب��ه ط��ور معم��ول در ای

این مکان ها مخصوص هیئت های تشکیالتی و گسترده خاص هس��تند.مطرح می شود و در کوچه ه��ای خل��وت ی��ا ب��ر روی محوط��ه می��ادین پرت��ردد و ب��ه کم��ک چ��ادر و

.103 آیه ، آل عمران.287.15856 ص،10 ج، لغتنامه دهخدا، دهخدا علی اکبر.288

احداث می شوند که در ایام محرم،داربست هایی خاص یا سایر ابزار اسکلتی آماده .و صفر عزاداری شهدای کربال در داخل آن انجام می شود

. خاستگاه عزاخانه های موقت6-1 م��ردم دوره. رسمی ق��دیمی در بین مردم��ان ای��ران ب��وده است،خیمه سوگواری

در عاش��ورا خیمه ه��ایی ب��رای،ق352 به دستور معزالدول�ه دیلمی در س��ال ،آل بویه از داربس��ت های چ��وبی ی��ا، در برپ��ایی خیمه.ع��زاداری در خیابان ه��ا برپ��ا می کردند

این رس��م.فل��زی اس��تفاده میش��د و روی آن را ب��ا پارچه ه��ای برزن��تی میپوش��اندند289.همچنان باقی است

. آسیب ها و راه حل ها6-2 ،در روزه��ای آخ��ر م��اه ذی الحج��ه ب��رخی از مس��ئوالن اج�رائی و خ�دماتی هیئت ها

بس��یاری از این.مق��دمات عزاخانه ه��ای موق��تی را در س��طح ش��هر آم��اده می کنند البته برخی از آنه��ا بس��یار مهم و.عزاخانه ها با فاصله کمی از مساجد برپا می شوند

فراگیر هستند که بسیاری از مس��ئوالن کش��وری و لش��گری و مس��ئوالن ش��هری در بس��یار روش��ن.مراس��م های آن ش��رکت نم��وده و در بین ع��زاداران حض��ور می یابند

است که مراسم عزاداری و برپایی خیمه هایی که به صورت نم��ادین اس��ت و انج��ام در راس��تای وح��دت و هم ص��دا،دسته روی ها در اط��راف می��دان ها و مس��یر خیابان ها

حفظ، وحدت و یکپارچگی، به نمایش گذاشتن مقام تشیع و قدرت ایمان آنها،شدن ایج��اد پیون��د ع��اطفی و قل��بی ب��ا،فرهنگ ها و سنت های مربوط ب��ه س��بک ع��زاداری

ب��ا وج��ود. بس��یار مطل��وب است... و یارانش و به خصوص امام حسین،اهل بیتط،این برخی از آس��یب های این مراک��ز عبارتس��ت از: حرمت ش��کنی احتم��الی توس��

عدم توجه به اش��عار و مض��امین،برخی فرصت طلبان به دلیل فقدان قداست مکان خالی ش��دن، کاهش اعتبار مساجد،و مفاهیم نوحه ها توسط مداحان و نوحه خوانان

. ...مساجد از عزاداران حسینی و منبرهایی پر از آیات قرآن و ح��دیث می خواه��د و م��داحی هائی را،عزاداری سنتی

.که از اشعار شعرای بزرگی همچون محتشم کاش��انی به��ره داش��ته باش��د می طلبد ولی در غ��ربت و ان��زوا ق��رار، این قبیل عزاداری ه��ر چن��د کم پی��دا می ش��ود،امروز

از قبی��ل چادره��ای، برای جلوگیری از پراکندگی های غیرالزم محافل ع��زاداری.دارد تجمیع نمودن آنها در مساجد محل،مکرری که در خیابان ها و کوچه ها دیده می شوند

می تواند یکی از اقدامات مؤثر در جهت ممانعت از ه��رز رفتن امکان��ات و نیروه��ا و.466 ص، آل بویه و اوضاع زمان ایشان با نمودارى از زندگى مردم در آن عصر، فقیهى علی اصغر.289

خراف��ات و آلودگی ه��ا در محاف��ل و مج��الس،جلوگ��یری از پدی��د آم��دن انحراف��اتفانه در س��ال های، پدیده پراکندگی غیرالزم چادرهای عزاداری.عزاداری باشد متأس��

اخیر در حال رشد است و یکی از عوامل سطحی شدن و دور شدن عزاداری ه��ا از خودداری مراکز حم��ایتی از دادن امکان��ات ب��ه این. همین پدیده است،مسیر صحیح

چادرها و هدایت مشفقانه آنها به ادغام شدن در مراکز اصلی محله ها از یک ط��رف به حذف یکی از عوامل انح��راف در،موجب رونق مساجد می شود و از طرف دیگر

290.عزاداری ها منجر می گردد

یکی از س��ازمان های اثرگ��ذار در خص��وص برپ��ائی مراس��م و محاف��ل م��ذهبی و همان گون��ه ک��ه این س��ازمان در. سازمان فرهنگ و ارش��اد اس��المی است،فرهنگی

، کنگره ها و مراسم فرهنگى و ادبى فعالیت دارد،صدور مجوز برگزارى جشنواره ها بهتر است که در امور مربوط به مجالس و محافلی که خ��ارج مس��اجد و در فض��ای

وارد شود تا احتمال فعالیت ب��رخی،غیررسمی شهر و در کوی و برزن برپا می شود.گروه های سؤاستفاده کننده کاهش یابد

محل فعالیت اصلی،سازمان تبلیغات اسالمی نیز باید با تأکید بر محوریت مساجد هیئت های مذهبی را در مسجد متمرکز کند و با هرگون��ه رق��ابت ک��ردن ب��ا مس��جد و کاهش رونق مساجد و خالی شدن آنها که از نح��وه فع��الیت ب��رخی هیئت ه��ا ناش��ی

. برخورد و ارشاد های الزم را ارائه نماید، حسب آئین نامه های سازمانی،می شود

. عزاداری، روضه خوانی و برگCCزاری سCCفره های چنCCد روزه در محCCرم،7صفر و فاطمیه در منازل

جهش��ی در، شروع شد و در زمان آل بویه از زمان ائمه،روضه خوانی و عزاداری بع��د از،این زمینه اتفاق افتاد که یکی از مهم ترین مراحل ع��زاداری ام��ام حس��ین

دولت شیعی ب��ود، صفویه.قدرت یافتن سلسله آل بویه در قرن چهارم هجری است شعرو از رسوم دربار آن روزگار این بود که شاعران در رثای امام حسین و ائمه

، همچ�نین زم�انی ک�ه روض�ه خوانی رون�ق ی�افت؛می گفتند و صله دریافت می کردندهداء« ب�ه.کتاب های مقتل زی�ادی ن�یز نوش��ته شد در این زم��ان کت��اب »روض�ة الش�

،ای برای پیدایش مراسم محرم شد که از بطن آن محرکه تحریر درآمد و قوهرشتههداء«ای از فعالیت به نام روضهسبک تازه ب��ه وج��ود، خوانی ی��ا ق��رائت »روضة الش��

291.آمد

دسترس در: قاب�ل، ب��ا ان��دکی تلخیص مط��الب،80890815 ک��د خ�بر،14/08/92 ، حف�اظت از م��یراث عاش��ورا، روزنامه جمه��وری اس��المی.290www.jomhourieslami.com

.۲۰۲ �۱۹۹ ص، تشیع در هند، ک: جان نورمن هالیستر. ر.291

در آموزه ه��ای اس��المی ب��ه برگ��زاری مج��الس ع��زاداری در س��وگ معص��ومان إذا کان ذلک الیوم برز در این مورد فرمودند: » امام باقر.سفارش شده است

حراء... ثم لیندب الحسین و یبکیه و یأمر من فی داره بالبکCCاءإلى الص علیه و یقیم فی داره مصیبته بإظهCCار الجCCزع علیCCه و یتالقCCون بالبکCCاء

ین CCاب الحس CCا بمصCCهم بعض CCز بعضCCوت و لیعCCا فی البیCCهم بعض CCبعض؛ )شایسته است که ش��یعه م��ا( در روز عاش��ورا ب��ه س��وی ص��حرا ب��رود و س��پس ب��ر

ندبه و عزادارى و گریه کند و به اهل خانه خود دستور دهد که ب��ر او )ام��امحسین مراس��م ع��زادارى،( بگریند و در خانهاش با اظهار گریه و ناله ب��ر حس��ینحسین

دربرپا کند و یکدیگر را ب��ا گری�ه و تع�زیت و تس��لیت گویى در س��وگ ام��ام حس��ین292.خانههایشان مالقات کنند

. آسیب ها و راه حل ها7-1��ه و،برگزاری سفره های ع��زاداری چن��دروزه در مح��رم ��ام فاطمی در... ص��فر و ای

در این مراس��م ها. به منظور به جا آوردن نذر یا قس��م مرس��وم است،برخی منازل به طور معمول یک فرد حقیقی یا یک شخصیت حق��وقی ب��انی و برن��امه ریز اس��ت و

این مراس��م ها در بیش��تر.همه امور مرب��وط ب��ه این مج��الس را ب��ه عه��ده می گ��یرد��ه ی��ا، منطبق با زمان برگزاری مراسم ها عزاداری محرم،اوقات صفر و ایام فاطمی

لیالی قدر و سایر شب های ماه رمضان در مساجد است که این امر موجب ک��اهش قب��ل از ه��ر، مبلغ�ان ی�ا خطیب��ان مراس��م های روض�ه خوانی.رونق مساجد می ش��ود

سخن و بیانی بای��د ابت��دا ب��ه اهمیت مس��جد و جایگ��اه معن��وی و م��نزلت اعتق��ادی و مراس��م های خ��ود را،عرفانی آن بپردازند تا بانیان این گونه مراسم در دفعات بعدی

.در مساجد برپا نمایند ، دلیل استفاده از منازل به جای مس��جد ب��رای این گون��ه مج��الس،در برخی موارد

فقدان فضای کافی یا امکانات و عدم تمایل متولی�ان مس�اجد ب�ه برگ�زاری این گون�ه ب��رخی از این مج��الس در ق��الب مجلس خ��اص زنان��ه و ب��ا.محافل در مسجد است

چ��را ک��ه؛حضور خواهران روحانی به عنوان روض��ه خوان و واع��ظ برگ��زار می ش��ود فاقد بخشی ب��ه عن��وان قس��مت زنان��ه هس��تند و این،بعضی از مساجد ساخته شده

متولیان و معماران مس��اجد و مسجدس��ازان.انگیزه ای برای رقابت با مساجد است مس��جد را ط��وری بس��ازند ک��ه هم��ه،باید با رعایت ع��دالت و ع��دم تبعیض جنس��یتی

بتوانند در مسجد شرکت نماین��د و مج��الس م��ذهبی و،گروه های جمعیتی و جنسیتی به نظر می رسد که در این خصوص تخریب مساجد ناکارآم��د.اعتقادی را برپا نمایند

.316 ص،10 ج، مستدرک الوسائل، محدث نوری؛579 ص،1 ج، کامل الزیارات، ابنقولویه.292

و دارای عملکرد ضعیف )بارعایت احکام مس�اجد و اس��تعالم فقهی از علم�ای دی��نی در صورت نی��از( ب��رای توس��عه ف��یزیکی و رف��ع کمبوده��ای امکان��ات الزم وض��روری

.باشد

. مساجد مصداق مسجد ضرار، رقیبی دیگر برای مساجد واقعی8 بس��یار روش��ن اس��ت ک��ه در ح��ال حاض��ر در ب��رخی ش��هرها و ب��رخی مجتمع ه��ای

مل��زم ب�ه، دچار کمبود مسجد هستیم و مؤمنان برای اس��تفاده از مس�جد،مسکونی مقول��ه کمب��ود.طی مس��افت ط��والنی و ص��رف زم��ان و ان��رژی نامتع��ارف هس��تند

س��اخت مس��جد بای��د ب��ا. مانند تهران بسیار جدی است،مساجد در برخی از شهرها.پراکندگی جمعیت سرانه در هر محدوده جمعیتی متناسب باشد

ب��رخی مس��اجد ی��افت، با بررسی برخی روس��تاها و ش��هرها و محالت،با این حال زی�اد ب�ودن تع�داد مس�اجد.می شود که برای تفرقه یا ب�ا نیت غیردی�نی بن�ا ش�ده اند

عامل دیگری است که رونق مساجد را نسبت،نسبت ظرفیت جمعیت تحت پوشش دو، گ��اهی اوق��ات در ابت��دا و انته�ای ی��ک خیاب��ان کوچک.به یک��دیگر ک��اهش می دهد

مس��جد اح��داث می ش��ود و اف��راد س��اکن در کوچه ه��ای مش��رف ب��ه این خیاب��ان در در ب��رخی از واح��دهای. م��ردد هس��تند،تص��میم گیری ب��رای حض��ور در این مس��اجد

به دلی��ل مس��ائل ف��رهنگی و، مانند روستاها و محالت و دهکده ها،کوچک تر جمعیتی تعدد مس��اجد بیش��تر،اجتماعی خاص بین گروه های جمعیتی و وجود نگرش قبیله ای

درگیری ها یا اختالف��ات احتم��الی بین،به چشم می خورد که بسیاری از خاستگاه آنها ق��رآن در این م��ورد. چنین مساجدی مصادیق مسجد ضرار هستند.افراد بوده استرارا و کفCCCرا و تفریقCCCا بینمی فرمای���د: » CCCجدا ض CCCذوا مسCCCو الذین اتخ

وله من قبCCل و لیحلفن إن CCارب الله و رسCCادا لمن حCCنین و إرصCCالمؤم الحسنى و الله یشهد إنهم لکاذبون و آنه��ایى ک��ه مس��جدى اختی��ار؛أردنا إال

و ن��یز کمینگ��اهى اس��ت،کردند که مایه زیان و کفر و پراکندگى میان مؤمن��ان است براى کسى که قبال با خدا و پی��امبر او ب��ه جن��گ برخاس��ته ب��ود و س��خت س��وگند ی��اد

ولى خدا گواهى مىدهد که آنان قطع��ا دروغگ��و؛مىکنند که جز نیکى قصدى نداشتیم293.هستند«

سازمان اوقاف و امور خیریه )به همراه سایر سازمان های اثرگذار( باید در صدور ب��ا، ضمن بررسی نیات افراد و مطالعه فرهن��گ مح��ل م��ورد تقاضا،احداث مساجد

کمک مبلغان محلی مس��تقر ب��ه انگ��یزه معن��وی ی��ا غ��یرمعنوی اف��راد پی ب��رده و ب��ر مانع از ساخت احتمالی مس��اجدی ب��ا،حسب مقررات و آیین نامه های سازمانی خود

.107 آیه ، توبه.293

مصادیق مسجد ضرار گردد و در صورت نیاز با یاری س��ازمان تبلیغ��ات اس��المی ب��ه توس��عه ف��رهنگی و اجتم��اعی محالت و حتی روس��تاهای دورافت��اده و کوچ��ک کم��ک

��رات.نماید البته امروز با رشد فرهنگی و اشاعه آموزه های فرهنگ اسالمی این تفک بر اساس احکام فقهی مستخرج از آیات.و این گونه مساجد کمتر مشاهده می شود

احداث دو، ساختن مسجد در نزدیک مسجدی دیگر برای ایجاد تفرقه،شریف قرآنی امامت دو امام در یک مسجد و انعق��اد دو جم��اعت،مسجد جامع در درون یک شهر

294.همزمان در یک مسجد جایز نیست

. آسیب ها و راه حل ها8-1 تعدد مساجد و مسافت غیرمنطقی و اندک بین مساجد مشکالت متعددی را دامن

زیاد بودن مساجد در براب��ر هم��دیگر و س��اختن مس�اجد ب��ر اس�اس چش�م و.می زند رقی��بی دیگ��ر ب��رای... نگرش های تعصبی و قبیله ای و بدون نیت دی��نی و،هم چشمی

مشکل م��دیریت ب��ر آنه��ا و س��ازمان دهی را، این موضوع.مسجد محسوب می شودل ب��ه راه ه��ای.مشکل می کند آسیب ها و کشمکش هایی مانند رق��ابت ش��دید و توس��

خ��الی ش��دن یکی از آنه��ا ی��ا خ��الی ش��دن مس��اجد دارای،مختل��ف در ج��ذب اف��راد�ات خ�الص، تفرقه بین افراد و کاهش وحدت اهالی محل،مدیریت ضعیف تر تغییر نی

به نیات شخصی ی��ا گ��روهی ی��ا ق��بیله ای و مش��کالت متع��دد دیگ��ر در ص��ورت تع��دد.بی مورد مساجد به وجود می آید

مص��ادیق،راه حل این است که این گونه مساجد که ش��اید در ب��رخی م��وارد ان��دک ب��ر اس��اس تحقیق��ات ف��رهنگی و اجتم��اعی محلی، باید ب��ا دقت،مسجد ضرار باشد

. انگ��یزه بانی�ان از س�اخت آنه�ا مش�خص گ�ردد،شناس�ائی ش��وند ت�ا ض�من بررسی��ه و،سپس موضوع به طور دقیق از نظر فقهای اندیشمند و بر اس��اس احک��ام ثانوی

دستورات حکومتی مورد مطالعه قرار گیرد تا اقدام شایسته شأن مس��اجد معم��ول مس��ئوالن، روشن است که در صورت وج��ود مس��جد مص��داق مس��جد ض��رار.گردد

محلی و مؤمنان راستین باید بر حسب دستورات قرآنی و سنت نبوی عم��ل کنن��د و.تکلیف خود را تمام و کمال انجام دهند

راهکار دیگری باید اتخ��اذ، در صورت ضروری شدن دو مسجد نزدیک هم،به عالوه در برخی موارد الزم است ک��ه دو ی��ا چن��د مس��جد رقیب در کن��ار ب��ه فع��الیت.شود

البته نکته مهم این است که حداقل فعالیت های مسجدی به ط��ور مس��تمر؛بپردازند ب��ا. ب��ه مس��جد غیرفع��ال تب��دیل نش��ود،باید در هر مسجدی برگ��زار ش��ود و مس��جد

.75 ص، الجزءثانی،1 ج، الجامع الحکام القرآن، انصاری قرطبی.294

برخی از راهکارهای م��دیریت بهین��ه مس��اجد نزدی��ک ب��ه هم و،رعایت این نکته مهمرونق دادن بیشتر مساجد رقیب به شرح زیر است:

��تی همس��ایگان این گون��ه مس��اجد ب��ه کم��ک تقس��یم تع��دادی و تس��هیم جمعی؛مسئوالن محلی

تقس��یم مج��الس و محاف��ل م��ذهبی و دی��نی بین دو مس��جد ب��ر اس��اس ن��وع؛مراسم ها

تقسیم بندی دو مسجد بر اساس وظایف تخصصی نسبی با م��دیریت ف��رهنگی؛توانمند توسط متولیان و کارشناسان مذهبی و فعاالن فرهنگی

تضعیف یا حذف احتمالی سایر رقبای مساجد نزدی��ک ک��ه آن رقب��ا قداس��ت و معنویت کمتری نسبت به مسجد دارند )مانند حذف یک خانه فرهنگ روستایی

.یا یک عزاخانه موقت دیگر( ض��من م��دیریت آس��یب های ف��رهنگی و اجتم��اعی و بررس��ی،با مطالعات میدانی

.تبعات امور و تالش فرهنگی شخصیت های نافذ می توان این رقبا را حذف نمود

. هر مسجد، رقیب خودش9 ش��اید این س��ؤال در اذه��ان خوانن��ده مح��ترم ت��داعی ش��ود ک��ه مس��جد،در ابت��دا

مفه��وم مس��جد در براب��ر خ��ودش ب��ا تأم��ل در.می تواند چگونه رقیب خ��ودش باشد همه رقبای مس�جد وج�ود.عبارت »تیشه به ریشه خود زدن« بیشتر آشکار می شود

،خارجی ندارند تا رقابت آنها با مسجد برای کاهش رون��ق مس��اجد ب��ه ط��ور آش��کار عناص��ر داخلی. برخی از رقبای مسجد نامحسوس یا نامشهود هستند.مشهود باشد

��ه ت��ا.مسجد به عنوان یک رقیب نامحسوس ب��رای خ��ود مس��جد مط��رح هس��تند البت رقیب دیگ��ر نهاده��ای، خود مس��جد،زمانی که عملکرد عناصر مسجد مطلوب باشد

ولی در ص��ورت ب��روز مس��ائل،مقابل خودش محسوب می شود و رونق خوبی دارد رقیبی برای خ��ودش محس��وب، هر مسجد،خاص و وجود ضعف یا نقص این عناصر

.می شود که باعث می شود تا افراد از مسجد و برنامه های مسجدی بیزار شوند

آسیب ها و راه حل های مدیریتی عوامل و عناصر متعددی مطرح هستند که در بهبود ی��ا ک��اهش رون��ق ه��ر مس��جد

ب��ه روز نب��ودن، برخی از آنها عبارت اند از: زرق و برق بی م��ورد مس��جد؛نقش دارد ، نحوه مدیریت مساجد توسط عوام��ل مس��جد )ام��ام جم��اعت،مساجد از همه نظر

نداش��تن بودج��ه، تعدد مدیریت و عدم تمرک��ز م��دیریت، مسئوالن اجرایی(،متولیان. سایر مسائل و مشکالت مساجد،کافی

بر اساس مطالب مطرح شده می توان گفت که عبارت مسجد در مقام رقابت با ب��رای تعری��ف م��دیریت مس��جد ابت��دا بای��د. به »مدیریت مس��جد« اش��اره دارد،خود

برخی از تع��اریف م��دیریت عبارت ان��د از: »هماهن��گ.مفهوم مدیریت مشخص شود »فن به��تر بس��یج ک��ردن و به��تر295؛کردن منابع انسانی و مادی برای نیل به ه��دف«

در ی��ک296«.سامان دادن و بهتر کنترل ک��ردن نیروه��ای انس��انی و ب��ه ک��ار ب��ردن آنها مدیریت عبارت اس��ت از: »فراگ��رد به ک��ارگیری م��ؤثر و کارآم��د من��ابع،تعریف کلی

،مادی و انسانی بر مبنای یک نظام ارزشی پذیرفته شده ک��ه از طری��ق برن��امه ریزی هدایت و کنترل عملی��ات ب��رای دس��ت یابی ب��ه، بسیج منابع و امکانات،سازمان دهی

297.اهداف تعیین شده صورت می گیرد زیرمجموعه مدیریت فرهنگی و تربیتی است و با توجه به اهداف،مدیریت مسجد

می توان نتیج��ه گ��رفت ک�ه اص��ول و قواع�د م��دیریت در،مدیریت فرهنگی و تربیتی تربیتی و نیز اجتماعی و سیاسی از پیچی��دگی و گس��تردگی های،عرصه های فرهنگی

مدیریت مسجد )که هدف غایی آن رساندن بشر به کم��ال.بسیاری برخوردار است عب��ارت اس��ت از: »اداره ی��ک س��ازمان معن��وی از،مطلوب دنیوی و اخروی اس��ت(

در جهت تحق��ق اه��داف الهی و، م��الی و م��ادی،طریق هماهنگ سازی منابع انسانی محوره��ای م��دیریت مس��اجد عبارت ان��د از: مش��خص ک��ردن،بن��ابراین298.معن��وی«

تعری��ف م��وقعیت و جایگ��اه اجتم��اعی موض��وع؛وظ��ایف و اختی��ارات م��دیر مس��جد برن��امه ریزی فعالیت ه��ای؛ تع��یین ه��دف ی��ا اه��داف مس��جدی؛م��دیریت مس��جدی

س��ازمان دهی و؛ ایج��اد انگ��یزه در مجری�ان و ش��رکت کنندگان در مس��اجد؛مس�جدی کن��ترل و نظ��ارت ب��ر برنامه ه��ا و بررس��ی؛اجرای برنامه ها و فعالیت ه��ای مس��جدی

.اشتباهات و اجرای اصالحات الزم ،راه حل همه آسیب های مرب��وط ب��ه مس��جد ک��ه در براب��ر رون��ق آن مط��رح است

مرک��ز رس��یدگی ب��ه ام��ور مس��اجد و ب��رخی.مدیریت بهینه و مطلوب مساجد است سازمان های اثرگذار باید نظارت دقیق تری بر عملکرد مس��اجد و مس��ئوالن مس��اجد

، البته بحث در مورد نحوه مدیریت اثربخش مسجد و تبیین جزئیات آن.داشته باشند299.مباحث متعددی را شامل می شود که ذکر آن در این مقال نمی گنجد

.128 ص، اصول و مبانی مدیریت، عبدالله، جاسبی.295.37 ص، مدیریت اسالمی، محمدحسین، ابراهیمی.296.63ص ، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تش��خیص مص��لحت نظ��ام، تهران، مبانی سیاست گذاری و برنامه ریزی فرهنگی، صالحی امیری.297.19 ص، سازمان و مدیریت مسجد، علی، همچنین ببینید: محمدی آشنایی؛20 ص، آیین مسجد، موظف رستمی محمدعلی.298 ت��دوین الگ��وی، غالمرضا طالقانی، ابوالحسن فقیهی، عباسی رسول؛126-73 ص،60 ش، نشریه مصباح،سازمان داوطلبانه مذهبی ط��راحی م��دل مطل��وب ک�ارکرد و م��دیریت مس��اجد ب�ه عن�وان ی��ک،ک: عابدی جعفری حس�ن و دیگ�ران. برای مطالعه بیشتر ر.299

ویژگی ه��ای م��دیریت، هاش��می س��یدعلی؛59-37 ص،1 ش، دو فصلنامه علمی � تخصصی اسالم و م��دیریت،مدیریت اثربخش مسجدhttp://www.masjed.ir/fa/article547 قابل دسترس در: ،1/5/92 ،فرهنگی در مساجد

. فرهنگ سرا )خانه فرهنگ( 10 فرهنگ ب��ه مع��نی؛فرهنگ سرا از دو واژه »فرهنگ« و »سرا« تشکیل شده است

آث��ار علمی و ادبی ی��ک ق��وم ی��ا ملت، تعلیم و ت��ربیت، ادب و مع��رفت، دانش،علم گاهی ب��ه مجموع��ه عقای��د و افس��انه ها و ترانه ه��ای محلی ی��ک ق��وم فرهن��گ.است

ادب و، وگاهی به آن فرهنج هم گفته می شود که ب��ه هم��ان مع��نی علم300می گویند مجموع��ه پیچی��ده ای، به مفهوم قوم نگاری عام خود،فرهنگ یا تمدن301.دانش است

رسوم و تم��امی توانایی ه��ا، اخالق، حقوق، هنر، معتقدات،است مشتمل بر معارف سرا یا س��رای ب��ه302.و عاداتی که بشر به عنوان عضوی از جامعه دریافت می نماید

،فرهنگ س����را303. است... منزلگ����اه و، بارگ����اه، قصر، کوشک، بیت،مفه����وم خانه مؤسسه ای با امکانات آموزشی که برای ترویج و گسترش ادبیات و هنر و یا اجرای

فرهنگ س��را و خان��ه فرهن��گ ب��ه ی��ک،بن��ابراین304.برنامه های فرهنگی ایجاد می شود مؤسس��ه ای ب��رای فعالیت ه��ای ف��رهنگی مراجعه کنن��دگان، فرهنگ س��را.معن��ا است

می��دان های، م��وزه، تماش��اخانه، س��ینما،است ک��ه ب��ه ط��ور معم��ول دارای کتابخانه.ورزشی و اسکان های دیگر است

ب��ا این تف��اوت ک��ه کارکرده��ای، نه��ادی مش��ابه فرهنگ سراست،مجتم��ع ف��رهنگی مجتمع های فرهنگی اصطالحی است که به مجموعه ای چند ک��ارکردی.بیشتری دارد

ورزشی و آموزشی از اجزای تشکیل دهنده، تجاری، مراکز تفریحی.اطالق می شود مجتمع های فرهنگی را یکی دیگر از مراک��زی می دانن��د، امروز.این مجتمع ها هستند

به طور خالصه می ت�وان گفت ک�ه فرهنگ س��را ب��ه.که با مسجد موازی کاری می کند مجموعه ای فرهنگی و هنری اطالق می ش��ود ک��ه ب��رای ارائ��ه خ��دمات ف��رهنگی ب��ه

ط ش��هرداری ها س��اخته می ش��ود،شهروندان فرهنگ س��را دارای کارکرده��ایی. توس�� ف��رهنگی و، برگزاری کارگاه ه�ای مختل��ف اعم از ه�نری،مانند برگزاری جشنواره ها

. هستند... نمایشگاه های عرضه محصوالت هنری � فرهنگی و،اجتماعی

.879 ص، فرهنگ فارسی عمید، عمید حسن.300.17132 ص،11 ج، لغت نامه دهخدا، دهخدا علی اکبر.301.34و37 ص، شناخت فرهنگ، محمدجواد، ابوالقاسمی.302.13555 ص،9 ج، لغت نامه دهخدا، دهخدا علی اکبر.303.5348 ص،6 ج، فرهنگ بزرگ سخن، انوری حسن.304

.آسیب ها و راه حل ها10-1 امروز مهم ت��رین نه��اد م��وازی مس��جد در ح��وزه فرهن��گ اس��ت و در، فرهنگ سرا

آسیب شناس��ی وض��عیت کن��ونی مس��اجد ای��ران بای��د ب��ه آن توج��ه وی��ژه ای ص��ورت فرهنگ سراها بر پایه شیوه فعالیت به یکی از محوره��ای س��ه گانه شخص��یت305.گیرد

، فرهنگ س��راهای شخص��یت محور. محت��وا )درونمای��ه( و نه��اد می پردازند،)کیس��تی( . دخ��تران و س��المند، دانش��جو، ج��وان، نوجوان،عبارت اند از: فرهنگ سراهای کودک

، پای��داری، انقالب، والء، ق��رآن، عبارت ان��د از: اندیشه،فرهنگ س��راهای محتوامح��ور ط���بیعت و فن آوری، تندرس���تی، دانش ها، ورزش، تیره ه���ا )اق���وام(، ق���انون،ه���نر

مدرس����ه و، عبارت ان����د از: خ����انواده، فرهنگ س����راهای نه����ادمحور.اطالع����ات ترجم�ه و، روان خ�وانی، تجوید،فرهنگ س��راها در رش�ته هایی مانن�د ق�رائت306.ش�هر

، کالس ه��ای اعتقادی ��� مذهبی، تحلی��ل ت��اریخ اس��الم، تفس��یر نهج البالغه،تفسیر قرآن این در ح��الی. ن��یز فع��الیت می کنند... مف��اهیم اخالقی و، احک��ام،گفتمان های دی��نی

.است که انجام این آموزش ها باید در مساجد خالی و بی رون��ق کن��ونی انج��ام ش��ود مسجدها را برای قرآن؛انما نصبت المساجد للقرآن فرمودند: »پیامبر اسالم

رآن فلیحبو در جائی دیگر می فرمایند: »307اند«خواندن ساخته CCو من احب الق مس���اجد را ن���یز دوس���ت، کس���ی ک���ه دوس���ت دار ق���رآن است؛المسCCCاجد

قرآن کالم خدا و مسجد خانه خدا و هر دو نور خ��دا هس��تند و بین،بنابراین308.دارد«. پیوندی غیبی وجود دارد،قرآن و مسجد

ب��رای رف��ع این آس��یب ها ی��ک راه ح��ل این اس��ت در ش��رایط کن��ونی ف��رهنگی و فرهنگ سرا هم ساخته شود ت��ا نوج��وان و ج��وانی ک��ه در، در کنار مساجد،اجتماعی

،در همین راس��تا309. در کنار آن به مس��جد هم س��وق یابد،فرهنگ سرا حضور می یابد فعالیت ه��ا و رش��ته هایی ک��ه فرهنگ س��راها در ق��الب آن ب��ه ارائ��ه خ��دمات اق��دام

بلک��ه به��تر اس��ت، نباید با فعالیت های دایر در مساجد ت��داخل داش��ته باشد،می کنند .رشته هایی مانند آموزش قرآن و تفسیر در مسجد برگزار گردد

فرهن��گ و ارش��اد و ش��هرداری ها بای��د نظ��ارت و بازرس��ی دقیق ت��ری ب��ر عملک��رد فرهنگ سراها داشته باشند تا انحرافات احتمالی عملکرد آنها از اساسنامه مصوب و

نکت��ه دیگ��ر.فعالیت های خالف اصل اشاعه فرهنگ اسالمی اصالح و برطرف گ��رددhttp://shabestan.ir . قاب���ل دس���ترس در:،24/5/92 ت���اریخ ، ش���بکه ق���رآن و مع���ارف س���یما، مص���احبه ب���ا برنام���ه فص���ل نو، قرائ���تی محسن.305http://fa.wikipedia.org ویکی پدیا به آدرس: .306.493 ص،3 ج، وسائل الشیعه، عاملی حر.307.355 ص،3 ج، مستدرک الوسائل، محدث نوری.308.http://shabestan.ir قاب���ل دس���ترس در:،24/5/92 ت���اریخ ، ش���بکه ق���رآن و مع���ارف س���یما، مص���احبه ب���ا برنام���ه فص���ل نو، قرائ���تی محسن.309

اینکه فعالیت ها و برنامه های فرهنگ سراها در ساعات اقامه نماز جماعت و ساعات تعطیل گ��ردد،( در مساجد...برگزاری مجالس و محافل مذهبی )مانند عزاداری ها و

.و ارجحیت پرداختن به فعالیت های خاص مسجدی آشکارا رعایت گردد برخی از دشمنان اسالم و قرآن با سرمایه گذاری های بلندمدت و منسجم درص��دد آن هس���تند ت���ا از پتانس���یل اجتم���اعی و تجم���ع و ت���ردد نوجوان���ان و جوان���ان در

آن��ان از ه��ر فرص��تی ب��رای اه��داف ش��وم خ��ود و.فرهنگ سراها سؤاس��تفاده نمایند فع�االن نش�ر، در این خص��وص.تضعیف فرهنگ و آئین ناب اس��المی به�ره می گیرند

،فرهنگ اسالمی و مبلغان دینی باید ضمن ورود به مقوله نظارت ب��ر فرهنگ س��راها چرا که نش��ر رفت��ار فرهنگ ه��ای؛ تالش بیشتری نمایند،با همکاری نهادهای کشوری

غیراس��المی و غ��یرایرانی ب��ه ت��دریج اهمیت مس��جد را در ذهن نوجوان��ان و جوان��ان .تضعیف و رونق مساجد را کم می کند

. رسانه های جمعی11 رسانه جمعی همان رسانه گروهی و رسانه همگانی است و وس��یله ای اس��ت ک��ه

، مجله، روزنامه، تلویزی��ون، مانن��د: رادیو؛اخبار و اطالعات را ب��ه م��ردم می رس��انند در لغت به مع��نی رس��اندن اس��ت و «Media» رسانه یا310...شبکه های کامپیوتری و

به آن دسته از وسایلی گفته می شود که انتقال دهنده فرهنگ ها و افک��ار ع��ده ای ب��ه ، کت��اب. وسیله حامل پیام از فرستنده ب��ه گیرن��ده است، رسانه.گروهی دیگر باشد

نمونه هایی دیگر از رس��انه... ماهواره و، نوار صوتی و تصویری، فیلم، عکس،مجله.هستند

آسیب ها و راه حل ها رشد ش��گفت آور فن آوری ه��ا و رس��انه های اطالع��اتی و ارتب��اطی م��درن و،امروز

افزون ب��ر ایج��اد فرص��ت های،اقبال گسترده اقشار گوناگون جامعه به این رسانه ها تهدیدها و چالش های مهمی را نیز فراروی جوام��ع گون��اگون نه��اده،خاص و بی بدیل

فض��ای کالن. جوامع دینی با چالش های بیشتری مواجه هس��تند، در این زمینه.است س��کوالر و اباحه گران��ه، فض��ایی متکثر،حاکم بر این رس��انه ها )م��اهواره و این��ترنت(

بحث کردن در مورد رسانه مدرن و مسجد )به عنوان نهادی دینی(، از این رو.است یکی از،از اهمیت خاصی برخوردار است و چگونگی تعامل و یا رق��ابت این دو نه��اد

مب��احث این بخش در دو بع��د.مب��احث مهم در الگ��وی آسیب شناس��ی مس��جد است

.12024 ص،8 ج، لغتنامه دهخدا، دهخدا علی اکبر؛3515 ص،4 ج، فرهنگ بزرگ سخن، انوری حسن.310

، یعنی گاهی رابطه محت��وای رس��انه ب��ا مس��جد،اول محتوا311است که عبارت اند از: گاهی تداخل زمانی استفاده از رسانه با زم��ان حض��ور، دوم زمان.مورد نظر است

.و فعالیت در مسجد مورد توجه است در فرهنگ س��ازی، ب��ه خص��وص ص��دا و س��یما،راه حل این اس��ت ک��ه در رس��انه ها

،رفتارهای مسجد در مخاطبان بیشتر تالش نماید و در برنامه و فیلم ه��ا و س��ریال ها برنامه ه��ای.به قداست مسجد در براب�ر س��ایر مکان ه��ا ب�ه ط��ور عملی تأکی��د نماید

تعطیل و ب��ه تعوی��ق،جذاب و پرمخاطب باید در زمان اذان و هنگام فعالیت مساجد افتد تا همه مخاطبان به سمت مس��اجد و ش��رکت در برنامه ه��ای مس��جدی ت��رغیب

... مانند فوتبال )خ��ارجی ی��ا داخلی( و، زمان پخش برنامه های زنده، همچنین.شوند.نباید با اوقات شرعی و برنامه های مسجدی تداخل داشته باشد

شخصیت های مس��جدی و اف��راد مت��دین و،بهتر است که در تهیه فیلم و سریال ها نس��بت انج��ام،مجبه پرورش یافته مسجد بیشتر حضور یابند و در صحنه های فیلم ها

فرایض دینی اسالم )به خصوص نماز جماعت به هنگام مواق��ع ش��رعی در مس��جد( مس��لمان ب��ودن، به گ��ونه ای ک��ه ب��رای مخ��اطب غیرمس��لمان؛توجه بیش��تری ش��ود

از ساخت یا تولید هرگون��ه فیلم و برنام��ه. مشخص شود... فیلم سازان و،بازیگران و سریال ک��ه م��وجب تض��عیف شخص��یت اف��راد مس��جدی و پرورش یافت��ه مس��جد و

باید خ��ودداری ش��ود و ب��رای تولیدکنن��دگان این گون��ه،کاهش رونق مساجد می شود مادی و م��دیریتی، حق استفاده از حمایت های معنوی، برنامه ها و سریال ها،فیلم ها

.حذف شود

.مسجد مجازی12 عبارت است از وجود هم��ه س��از و کاره�ای )ارک��ان( ی��ک مس��جد، مسجد مجازی

همگ��ام ب��ا، مسجد مجازی. ... اعم از اینترنت و،واقعی )فیزیکی( در فضای مجازی پیش��رفت های فن آوری جدی��د مط��رح ش��ده اس��ت و م��وجب تبلی��غ اس��الم در دنی��ای

هر چند.مجازی اینترنت شده و راهی برای مقابله با جنگ نرم دشمنان اسالم است راز ماندگاری و تعالی بش��ر اس��ت و کن��اره گیری از، تحولبه فرموده رهبر معظم

ولی مس��اجد مج��ازی312، موجب از بین رفتن و ی��ا م��نزوی ش��دن خواه��د شد،تحول313.نوعی رقیب برای مساجد واقعی محسوب می شوند

.62 و 61 ص،162 ش، ماهنام��ه مس��جد، رسانه ملی و مسجد )تقابل یا تعامل(،ک: مرکز رسیدگی به امور مساجد. برای مطالعه بیشتر ر.311.www.leader.ir/langs قاب��ل دس��ترس در:،در دومین روز از س��فر ب��ه اس��تان س��منان در جم��ع دانش��گاهیان س��خنان ره��بر معظم انقالب اس��المی.312 قابل دسترس در:،1388 تیر 1 ، انتشارات ثقلین، رهیافت ها و راهکارها در تبیین جایگاه مساجد در فضای مجازی،مجازی مس��جد، )دف��تر مطالع��ات و پژوهشهاىمرکز رس��یدگى ب��ه ام��ور مس��اجد)،ک: جهانگیری سهروردی یح��یی. برای مطالعه بیشتر ر.313

. http://www.masjed.ir/fa/digitallibrary/23

آسیب ها و راه حل ها رس��انهها اعم از. موجب دورى مردم از مساجد مىش��ود،گسترش مساجد مجازى

ب��ردن مس��اجد ب��ه. رقیب مس��اجد است، رادیو و اینترنت خ��ود ب��ه نح��وى،تلویزیون در کاهش اس��تقبال از مس��اجد و تض��عیف رون��ق مس��اجد م��ؤثر،(webفضاى وب )

این ب��ار ب��ه آس��انى در، زی��را آن نی��ازى را ک��ه مس��اجد پاس��خ گوی آن بودند؛است. قابل یافتن است،اینترنت

وج��ود احک��امى ک��ه در م��ورد.تقدس مسجد به دلیل س��اختمان ف��یزیکی آن است بی��انگر آن اس��ت ک��ه خ��ود،خ��ود س��اختمان مس��جد در فق��ه اس��المى مط��رح است

دلی��ل فق��دان این م��زیت،مس��جد مج��ازى314. جایگاهى خاص دارد،ساختمان مسجد انتس��اب آن ب��ه، قداس��ت بخش��یده است، آنچ��ه ب��ر مس��جد.نمىتواند مطل��وب باشد

فی بیوت أذن الله أن ترفع و یCCذکر قرآن در این مورد می فرماید: ».خداست در خانههایى که خدا رخصت داده؛فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو و اآلصال

در آن خانه ها هر بامداد و.که قدر و منزلت آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود علت رفعت این خانهه��ا هم��ان،ب��ر اس��اس این آیه315.شامگاه او را نیایش مىکنن��د«

مه» CCا اسCCتع��دد مس��اجد مج��ازی در فض��ای وب و،بن��ابراین316.« استیذکر فیه اعتیاد بیشتر جوان��ان و جوان��ان،استفاده از آن موجب تقدس زدائی مساجد فیزیکی

کاهش، محرومیت از ثواب حضور در فضای فیزیکی مساجد و در نهایت،به اینترنت.رونق مساجد می شود

،در شرایط کنونی باید به گ��ونه ای عم��ل نم��ود ت��ا این »رقیب« رس��انهاى مس��جد به��تر اس��ت ک��ه م��دیران فض��اهای، ب��ه عب��ارت دیگر.»رفی��ق« مس��جد گ��ردد

فرهنگی � سایبری به گونه ای تالش نمایند تا مساجد مج��ازی در راس��تای کارکرده��ای فض��ای،رسانه ای مسجد فعالیت نمایند و همگام با فعالیت ه��ا و مناس��بت های دی��نی

مس��ئوالن ف��رهنگی.مساجد مجازی تغییر یابد و ب��ا مس��اجد ف��یزیکی همس��و باش��ند رقیب و در ع�رض مس��جد،کش��ور اس��المى بای��د تالش نماین��د ت��ا رس��انههاى م��درن

چ�ون رفت�ار آنه�ا اگ�ر از؛ بلکه یار و یاور مس�جد و در ط��ول آن ق�رار گیرند،نباشند مصداق »من��ع مس��اجد« خواه��د ب��ود ک�ه در مب��احث،کارکرد رسانهاى مسجد بکاهد

.اولیه این نوشتار به طور مفصل به آنها اشاره شده است

.86-79 ص، رساله اجوبة االستفتائات، خامنه ای سیدعلی؛163-160 ص، رساله توضیح المسائل، مکارم شیرازی ناصر.314.٣٦ آیه، نور.315.١٧٥ ص،١٥ ج، ترجمه المیزان، موسوى همدانى سیدمحمدباقر.316

ج(آسیب های دیگر رقبای مسجد بس��یار روش��ن اس��ت ک��ه ب��ا.در مطالب قبلی مهم ترین رقبای مسجد مطرح شد

، مانن��د نمازخانه ها؛ رقب��ای بیش��تری شناس��ائی می ش��وند،مداق��ه در ابع��اد موض��وع که ب��ه منظ��ور اختص��ار تش��ریح و تب��یین... برخی بقاع متبرکه و، امامزاده ها،مصلی

مهم ترین رقیبان مسجد بی��ان ش��د ک��ه از جنب��ه واژگ��انی و، در این نوشتار.نشده اند اصطالحی و برخی مطالب مرتبط مورد بررس��ی ق��رار گ�رفت و فلس�فه وج�ودی و

س��پس در ذی��ل ه��ر ک��دام از رقیب��ان مس��جد ب��ه.نح��وه گس��ترش آنه��ا بی��ان گردید ، عالوه بر موارد ذکر ش��ده.آسیب های مربوط به آن و برخی راه حل ها اشاره گردید

با جمع بندی و با نگاهی دیگر ب��ه مب�احث مط�رح ش��ده آس��یب های دیگ�ر م��ترتب ب��ر317مسجد از سوی رقیبان مسجد را می توان به شرح زیر خالصه نمود:

کاهش رونق مساجد و تضعیف کارکردهای آن در همه ابعاد و ک��اهش حض��ور�تی و ک�اهش م�نزلت اقشار مختلف مؤمنان در هم�ه گروه ه�ای س��نی و جمعی

.همه جانبه و قداست مساجد در نظر مردم به خصوص نوجوانان و جوانان ایجاد شبهه های اعتقادی و مذهبی به دلیل عدم استفاده از متخصصان دین و امور فقهی و منزوی شدن برخی سنت های گرانقدر مذهبی و بعضی آیین های

؛اعتقادی تأیید شده اسالم ایجاد فرصت سوء استفاده برای برخی دشمنان فرهنگ اس��المی و ق��رآنی در

؛داخل یا خارج کشور تحمل هزینه های متعدد و غیراثربخش به دلی��ل ایج��اد ی��ا گس��ترش مکان ه��ا و

؛ابنیه دارای اهداف موازی عدم بهره گیری از اساتید و خطیبان و عالمان دین و اندیشمندان روح�انی ب�ه

؛دلیل حذف یا کاهش یا غیرفعال شدن مساجد تضعیف برخی آموزه های دینی خ��اص محی��ط و فض��ای مس��جدی و بی نص��یب مان��دن م��ردم از اثرگ��ذاری معن��وی و عرف��انی محی��ط ف��یزیکی مس��جد و

؛محرومیت از ثواب حضور بیشتر در مساجد ایجاد برخی موقعیت های احتمالی ب��رای ع��دم ت��ربیت دی��نی و ع��دم پ��رورش

؛مسجدی کودکان و نوجوانان و جوانان کاهش م��یزان جمعیت مس��جدی ب��ا اخالص ب��رای تص��دی گری مس��ئولیت های

.مدیریتی و اجرائی در آینده برای ساختن و آباد کردن ایران اسالمی

روش��ن اس��ت ک��ه بحث و بررس��ی. آسیب های این بخش به طور جزئی تشریح نشده اند، برای جلوگیری از اطاله بحث،نموده است بس��یاری از آس��یب ها آنه��ا را آش��کار، با توجه به این که تعریف و تبیین رقبای مسجد و تشریح سیر توسعه آنه��ا در مط��الب قبلی.317.بیشتر هر یک این موارد مستلزم نوشتار منسجم دیگری است

نتیجه گیری، ایده پردازی و پیشنهادات کاربردی دارای قداست نسبی هس��تند و در،برخی از مکان های مطرح شده در مطالب فوق

ولی با تعریف بیان شده »مسجد« در ابتدای بحث، منزلت معنوی دارند،فرهنگ عامه محل نماز است یا ب��رای، از نظر فقهی جایی که بدون وقف، بنابراین.متفاوت هستند

همچن��ان ک�ه. مس�جد نیست،نماز خواندن تعدادی خاصی وقف یا س�اخته ش��ده است مراک��ز و نهاده��ای رقیب مس��جد . خانق��اه و حس��ینیه هم حکم مس��جد ن��دارد،تکیه

زیرا ب��ا توج��ه ب��ه توس��عه و گس��ترش؛نمی توانند از نظام های اجتماعی حذف گردند اجتم��اعی و اقتص��ادی ملت ه��ا از طری��ق این، ب��رخی از نیازه��ای ف��رهنگی،فرهنگی

�تی، ب�ه عب��ارت دیگر؛نهادها ب�رآورده می ش��ود توس�عه همه جانب�ه اجتم�اعی و جمعی . ایج��اد و توس��عه یابند،باعث ش��ده اس��ت ت��ا این نهاده��ا ک��ه رقیب مس��اجد هس��تند

نمی توان با ی��ک س��بک م��دیریت مک��انیکی و س��بک ره��بری غیرارگانی��ک ب��ه،بنابراین نگارنده بر این عقیده است همان گونه که مدیریت مساجد به.حذف آنها اقدام نمود

باید این نهادها به طور مس��تقیم،عهده مرکز رسیدگی به امور مساجد کشور است در این. تعاملی یا مشاوره ای زی��ر نظ��ر مرک��ز مزب��ور فع��الیت نماید،یا غیرمستقیم

پیشنهادهای زیر ارائه می شود: ،راستا ، مانن��د ش��هرداری ها،بسیاری از این مراکز با مجوز های رسمی سازمان های دولتی

مج��وز فع��الیت دری��افت می کنن��د و دارای... فرهن��گ و ارش��اد و،س��ازمان تبلیغ��ات با وجود این و ب��ه دلی��ل تش��ابه نس��بی عملک��رد این.دستورالعمل خاص خود هستند

ط،نهادها با مساجد بهتر است برخی از نکات و مفاد متن این دس��تورالعمل ها توس�� ،مرکز رسیدگی به امور مساجد ی��ا ب��ا تأثیرگ��ذاری مس��تقیم ی��ا غیرمس��تقیم آن تهیه

.تنظیم و تدوین شود تشکیل گ�روه بازرس��ان ف��رهنگی متش�کل از نخبگ�ان ام��ور م��دیریت و مهندس��ی

، فرهنگ و ارشاد اسالمی، دفتر تبلیغات،فرهنگی که نمایندگانی از سازمان تبلیغات ش��هرداری ها داش��ته باش��د و انج��ام بازدی��د از نح��وه عملک��رد،اوقاف و ام��ور خیریه

،مبلغان و روحانیون و متولی��ان و خ��دام مس��اجد و ک��ارکرد مس��ئوالن فرهنگ س��راها .خانه های فرهنگ و هنر و نظارت بر فضاهای مجازی فرهنگی

،ایجاد تعامل و تفاهم سازمانی یکپارچه بین سازمان های مسئول و دست اندر ک��ار ، اوقاف و امور خیریه، فرهنگ و ارشاد اسالمی، دفتر تبلیغات،مثل سازمان تبلیغات

برای بررس��ی و، در مدیریت نهادها و مراکز فرهنگی رقیب مسجد...شهرداری ها و نظارت عملکرد آنها به صورت ضمنی و هم پایه که با تأثیرگ��ذاری مس��تقیم س��ازمان

.رسیدگی به امور مساجد همراه باشد

نظارت و بازدید از مراکز دیگر ب��ه ص��ورت دوره ای س��ه ماهه ی��ا ش��ش ماهه ی��ا در به منظور تالش در رفع اشکاالت و کشف موارد خاص مرب��وط ب��ه،حین مناسبت ها

؛مراکز فعلی نقص ه��ا و ض��عف های مس��اجد فعلی )مانن��د مش��کالت،برطرف ک��ردن کاس��تی ها

توج��ه ب��ه برگ��زاری مج��الس خ��اص زنان��ه ی��ا س��ایر،مربوط به مکان حضور ب��انوان مشکالت و، ایجاد فضا و امکانات الزم برای همه گروه های سنی،گروه های جمعیتی

؛(... مدیریت مساجد و،مسائل وقفی مکان های فاقد شأنیت م��ذهبی و اعتق��ادی تعطی��ل ش��وند ی��ا فعالیت ه��ای م��ذهبی

.تخصصی انجام ندهند و این امور به مساجد سپرده شود از نظ��ر،عم��وم م��ردم ک��ه متقاض��ی خ��دمات از مکان ه��ای رقیب مس��جد هس��تند

ب��ه گ��ونه ای ک��ه؛ تصورات ذهنی آنان اص��الح ش��ود،نگرشی توجیه و با فرهنگ سازی.محوریت و برتری مسجد بر سایر مراکز رقیب به خوبی آشکار گردد

توجه برنامه ریزان امور فرهنگی و اجتماعی به اینکه آغاز و پایان همه فعالیت های سراسری مردمی و ملی )مانن��د راهپیمائی ه��ا( از مس��جد ش��روع و ب��ه مس��جد ختم

.شود تا محوریت مسجد در همه امور زندگی نهادینه شود مسجد جامع مناسب بنا شود و فعالیت های مذهبی،در شهرهای فاقد مسجدجامع

ب�ا م�دیریت و،و نمازهای خاص ی�ا ام�ور دارای جنب�ه همبس�تگی و وح�دت عم�ومی . در مساجد جامع برگزار شوند،تعامل متولیان مساجد غیرجامع

سرآمد و فوق همه رقب��ایش،همه مراکز باید اولویت را به مسجد بدهند و مسجد��د مس��جد و فعالیت ه��ای مس��جدی باش��ند ن��ه در،باشد و مراکز و نهادهای دیگر مؤی

.مقابل یا خالف مسیر آن برقراری تعامل و هم فکری و نشست های دو یا چندجانبه مرکز رسیدگی ب��ه ام��ور مساجد با مراکز یا سایر نهادهای مرتبط ب��ا مس��اجد بای��د دقیق ت��ر و ک��امل تر انج��ام

این نشست ها باید ب��ا تفاهم نامه ه��ای ک��اربردی و در راس��تای رون��ق و توس��عه.شود.مساجد همراه باشد و محوریت و جامعیت مساجد حفظ و تقویت گردد

مهندسان و معماران مساجد و شهرس��ازی بای��د ض��من توج��ه ب��ه سرش��ماری ها و تخمین جمعیت و عن��ایت ب��ه رون��د و ن��رخ رش��د آن ب��ه س��اخت مس��اجد ب��ر اس��اس

ش��هرک و مجتمع ه��ای مس��کونی و واح��دهای، ش��هر،جمعیت س��رانه در ه��ر محله ، نباید مساجدی س��اخته ش��وند ک��ه پس از ان��دک زم��انی. اقدام نمایند...آپارتمانی و

گنجایش مسلمانان و مؤمنان نمازگزار را نداشته و آنان به مراکز ی��ا محاف��ل رقیب.مساجد سوق داده شوند

پیشنهاد می شود که به موضوع عذر شرعی بانوان برای حضور در مس��اجد توج��ه ب��ا انتخ��اب ب��انوان توانمن��د ب��ه عن��وان اعض��ای ه��یئت امن��ای.بیشتری مبذول گ��ردد

نظرات و مشاوره های الزم در امور زنان از آنها اخذ و در اجرای تصمیمات،مساجد می ت�وان ب��ه گ�ونه ای مس�اجد را معم�اری و اح�داث، با مهندس��ی دقیق.لحاظ شود

این فض��اهای.نم��ود ک��ه فض��اهایی ب��رای ب��انوان مع��ذور در نظ��ر گرفت��ه ش��ود باید به گونه ای ساخته شود که ضمن اتصال یا ارتب��اط ب�ه بن�ای اص�لی،شبه مسجدی

، استفاده ب��انوان مع��ذور، با رعایت قداست مسجد و رعایت احکام شرعی،مساجد ف��رهنگی و س��خنرانی ها مانن��د س��ایرین ب��ه س��هولت،از ب��رخی برنامه ه��ای م��ذهبی

این دقت نظ��ر مهندس��ان و متولی��ان ام��ر و توجی��ه ی��ا اص��الح نیت.امکان پ��ذیر باشد به سمت مکان ه��ای رقیب،واقفین موجب می شود تا بانوان به بهانه ایام معذوریت

مس��اجد ه��دایت نش��وند و همچن��ان ت��ا ح��دامکان در ب��رخی فعالیت ه��ای م��ذهبی و.فرهنگی مساجد شرکت نمایند

اعم��ال نظ��ارت تع��املی و مش��اوره ای ب��ر مراک��ز رقیب مس��جد ب��ه منظ��ور رف��ع؛اشکاالت و ضعف ها و بهینه سازی عملکرد

کنترل نظارت دوره ای سه ماهه یا شش ماهه یا در مناسبت ها بر عملک��رد مس��اجد ض�من تأکی�د ب��ر م�ردمی ب�ودن م��دیریت مس�جد و پیش بی��نی س��ازوکار حسابرس��ی

ض��رورت تأیی��د ص��الحیت اخالقی و اح��راز توانمن��دی های،صورت های مالی مس��اجد ایج��اد ارتب��اط ب��ا مب��ادی،هیئت امن��اء و خادم��ان مس��اجد و مع��رفی ائم��ه جماع��ات

در صورت احراز تخلف یا وقوع جرم آنها توسط مرک��ز رس��یدگی ب��ه ام��ور،قضایی318.مساجد

منابع و مآخذالف( کتب و مقاالت

.1387قرآن کریم، ترجمه آیت الله مکارم شیرازی، ناصر، قم، اسوه، چاپ اول، قرآن کریم، ترجمه: فوالدوند محمدمهدی، دفتر مطالعات تاریخ و مع��ارف اس��المی،

. 1379چاپ اول، ابراهیمی، محمدحسین، مدیریت اس��المی، قم، دف��تر تبلیغ��ات اس��المی، چ��اپ دوم،

1379. چ��نین ب��ه. زمزمه های جدیدی در خصوص مدیریت مسجد مط��رح شد، به کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسالمی28/2/92تاریخ نوسازی و مدیریت مساجد کشور و پیگیری امور نمازخانه ها« در، تجهیز، البته از زمان ارائه طرح یک فوریتی »حمایت از احداث.318

لزوم مدیریت اثرگ��ذار ام��امنظر می رسد که با توجه به مردمی بودن مساجد و ضرورت دولتی نشدن آن طبق تأکید رهبر معظم ش��رایط الزم جهت... وج��ود مغایرت ه��ای ق��انونی و، اداری و مدیریتی، طرح مذکور به لحاظ مشکالت ساختاری...جماعت مسجد و

را نداشته و شایسته است س�بک م�دیریت و رس�یدگی ب�ه ام�ور مس�اجد ب�ا مطالع�ه رع�ایت...تصویب در مجلس شورای اسالمی و روش��ن اس��ت ک��ه بررس��ی این.جنبه های نرم افزاری و سخت افزاری این موضوع و مطالعه آسیب های احتمالی انتخاب و اتخاذ شود

، تجهیز، تأملی بر طرح حمایت از احداث،ک: صداقتی کیوان. ر. نوشتار جامع دیگری را می طلبد که از این بحث خارج است،موضوع قابل دسترس در: ،20655 ش ،12/9/92، بخش معارف، روزنامه کیهان،نوسازی و مدیریت مساجد کشور

http://kayhanarch.kayhan.ir/920912/6.htm

ابن الج��وزى، أب��والفرج عب��دالرحمن بن على بن محم��د، المنتظم فى ت��اریخ األمم و الملوك، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، دارالكتب

ق.۱۴۱۲العلمیة، ط األولى، ابن بابوی��ه قمی محم��دبن علی )ش��یخ ص��دوق(، من الیحض��ره الفقی��ه، دارالکتب

ش.1390االسالمیه،م.۱۹۸۷�۱۹۸۸ابن درید، جمهرة اللغة، چاپ رمزی منیر بعلبکی، بیروت،

ابن شبه نمیری، تاریخ المدین��ة المن��ورة: اخب��ار المدین��ة النبوی��ة، چ��اپ فهیم محم��دم.۱۹۹۰ق/۱۴۱۰شلتوت، بیروت،

م.۱۹۸۳ق/۱۴۰۳ابن قدامه، المغنی، چاپ افست، بیروت، ابن منظور محمدبن مکرم، لسان العرب، دارالفکر، دار صار، بیروت،

ابوالقاسمی، محمدجواد، شناخت فرهنگ، تهران، انتشارات عرش پ��ژوه، چ��اپ اول،ش.1385

اراکی محمد، فرهنگ آیات فقهی قرآن کریم، انتش��ارات اس��وه، ته��ران، چ��اپ اول،.1383پائیز

آ.اس. هورنای، فرهنگ پیشرفته آکسفورد، مؤسسه نشر جهان دانش، تهران، چ��اپ.1382نهم،

الذهبى، شمس الدین محمدبن احم��د، ت��اریخ االس��الم و وفی��ات المش��اهیر و األعالم،.۱۴۱۳تحقیق: عمر عبدالسالم تدمرى، بیروت، دارالكتاب العربى، ط الثانیة،

الش���ریف الهجی بهاءال���دین محم���دبن علی، تفس���یر منهج الص���ادقین فی ال���زام.1363المخالفین، نشر مطبوعاتی علمی، با تصحیح: میرجالل الدین حسنی ارموی،

(، الج��امع الحک��ام الق��رآن671-578انصاری قرطبی اب��و عبدالل��ه محم��دبن احم��د )ق.1415)تفسیر قرطبی(، بیروت، دارالفکر،

انصاری قمى، محمدرضا، موقوفات ایرانیان در عراق، وقف، میراث جاویدان، س��ال.1374، بهار 1، ش3(، سال1373)پاییز3(، ش1373 )بهار1، ش2

.1386انوری حسن، فرهنگ بزرگ سخن، انتشارات سخن، تهران، چاپ چهارم، ، ژان كالم��ار، پ��اریس، بی ت��ا،پترچلكووس��كی، اخالص كام��ل ب��ه ام��ام حس��ین

م.1975ش، 1354 تونه ای مجتبی، موعودنامه )فرهنگ الفب��ائی مه��دویت(، م��یراث مان��دگار، قم، چ��اپ

.1384اول، جاس��بی، عبدالل��ه، اص��ول و مب��انی م��دیریت، دانش��گاه آزاد اس��المی، چ��اپ پنجم،

ه�.ش.1371

جان نورمن هالیستر، تشیع در هند، ترجمه: آزر میدخت، مشایخ فریدى، مركز نش��رش.۱۳۷۳دانشگاهى،

جزای��ری س��یدنورالدین، خص��ائص زینبی��ه، انتش��ارات مس��جد مق��دس جمک��ران، ب��ه ه. ش،1341تحقیق: ناصر باقری بیدهندی،

هج��رى(، كام��ل الزی��ارات، م��ترجم:367جعفربن محم��دبن قولوی��ه قمى )متوف��اى  .١٣٧٧ ذهنی تهرانی، محمدجواد، پیام حق، تهران، سال

جوادی آملی عبدالله، تفسیر تسنیم، مرکز نشر اسراء، قم، چ��اپ هش��تم، تابس��تان1389.

جهانگیری سهروردی یحیی، )دفتر مطالعات و پژوهشهاى مرکز رس��یدگى ب��ه ام��ور مساجد(، مسجد مجازی، رهیافت ها و راهکارها در تبیین جایگ��اه مس��اجد در فض��ای

،1388 تیر 1مجازی، انتشارات ثقلین، حدادعادل غالمعلی، دانشنامه جهان اسالم، بنیاد دای��رة المع��ارف اس��المی، ته��ران،

.1383چاپ اول، ق.1409حر عاملی محمدبن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت،

حییم س��لیمان، فرهن��گ معاص��ر، فارس��ی ب��ه انگلیس��ی، مؤسس��ه فرهن��گ معاص��ر،.1381، 2تهران، چ

، تابستان72خامنه ای حاج سیدعلی، رساله اجوبه االستفتائات، تهران، سپهر، چاپ 1392.

ق.۱۴۰۵خلیل بن احمد، العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، كاشانی زاده امیرمسلم، كرم الهی نعمت الله،

تب�یین الگ��وی مفه�ومی آسیب شناس�ی وض�عیت مس�جد در ای�ران، نش�ریه مع�رفتفرهنگی اجتماعی،

.1391، تابستان3 سال سوم، ش خسروی حسینی، ترجمه و تحقیق مف��ردات الف��اظ ق��رآن راغب اص��فهانی )مت��وفی

.1361(، انتشارت مرتضوی، تهران، 502 دفتر مطالعات و پژوهش ه��ای مرک��ز رس��یدگی ب��ه ام��ور مس��اجد، فرهن��گ مس��جد،

.۱۳۸۵ آبان ۱انتشارات ثقلین، جمعی از محققین مرکز، دهخدا علی اکبر، لغتنامه دهخدا، مؤسسه انتشارات و چ��اپ دانش��گاه ته��ران، چ��اپ

.1377دوم، سال راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مف��ردات الف��اظ ق��رآن، محق��ق: داوودی، ص��فوان

ه.ق.1408عدنان، دار القلم، بیروت � دمشق،

رض��ایی علیرض��ا، آسیب شناس��ی ف��رهنگی، تب��یین مفه��ومی، نظ��ری و راه��بردی،.1387، خرداد وتیر 18-17مهندسی فرهنگی، سال دوم، ش

رضائى جمال، بیرجندنامه: بیرجن��د در آغ��از س�ده چه�اردهم خورش��یدى، ب�ه اهتم�امش؛ 1381محمود رفیعى، تهران

سبحانی تبریزی جعفر، فروغ ابدیت )تجزیه و تحلیل کاملی از زندگی پی��امبر اک��رم (، مؤسسه بوستان کتاب )مرکز چاپ و نشر دف��تر تبلیغ��ات اس��المی ح��وزه علمی��ه

.۱۳۸۵قم(، س��لطان زاده حس��ین، رون��د ش��كل گیرى ش��هر و مراك��ز م��ذهبى در ای��ران، ته��ران،

ش.1362.۱۳۵۹شیبی کامل، تشیع و تصوف، ترجمه قراگزلو، تهران، امیر کبیر،

صالحی امیری، مبانی سیاست گذاری و برنامه ریزی فرهنگی، تهران، مركز تحقیقات.1387استراتژیك مجمع تشخیص مصلحت نظام،

صدر حاج س��یدجوادى احم��د، ف��انى ك��امران، خرمش��اهى بهاءال��دین، دایرةالمع��ارفش.1366تشیع، انتشارات حکمت، تهران،

طباطبائی عالمه سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه: سید محمدباقر موسوی ،26همدانی، انتشارات اسالمی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمی��ه قم، چ��اپ

.1387زمستان طباطب��ائی ی��زدی، س��یدمحمدكاظم، الع��روة ال��وثقى، منش��ورات مؤسس��ة االعلمی

ق.1409للمطبوعات، بیروت، ]بی تا[، ق(، ترجمه تفس��یر مجم��ع البی��ان،548طبرسی ابوعلی الفضل بن الحسن )متوفای

.1379تحقیق و نگارش: کرمی حاج علی، انتشارات فراهانی، تهران، پائیز طوسی ابوجعفر محمدبن حسن بن علی بن حسن )شیخ طوس��ی(، ته��ذیب االحک��ام،

ه�.ش.1365تهران، دارالکتب االسالمیة، .۱۳۹۰االستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران،

عابدی جعفری حسن و دیگران، طراحی مدل مطلوب کارکرد و مدیریت مساجد به ، آذر و60عنوان یک سازمان داوطلبانه مذهبی، نشریه مصباح، س��ال چه��اردهم، ش

.1384دی عباس��ی رس��ول، ابوالحس��ن فقیهی، غالمرض��ا طالق��انی، ت��دوین الگ��وی م��دیریت

،1اثربخش مسجد، دو فصلنامه علمی � تخصصی اس��الم و م��دیریت، س��ال اول، ش .1391سال

ق.۱۴۱۲�۱۴۲۰عالمه حلی حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم

عمید حسن، فرهنگ عمید )تک جلدی(، انتشارات اشجع )با همکاری میکائیل(، چاپ.1389اول، تهران،

فیض کاشانی مالحسن، ترجمه تفسیر شریف صافی، چاپ و انتشارات نوید اسالم،.1388، پائیز 1چاپ ششم، تهران، ج

.۱۳۵۷فقیهی علی اصغر، آل بویه و اوضاع زمان ایشان، تهران، صبا، .١٣٨٨قرائتی محسن، تفسیر نور، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن ، تهران،

ق(، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، وی��رایش:988کاشانی مالفتح الله ).1389عقیقی بخشایش، نوید اسالم، چاپ دوم، بهار

کرمانی فریدنی علی، شرح واژه های قرآنی در ترجمه تفسیر مجمع البیان، مؤسس��ه.1381انتشارات فراهانی، تهران، چاپ اول،

ق.1413 جلدی، 4کلینی، محمدبن یعقوب، اصول الکافی، داراالضواء، مجموعه متقی هندی، کنزالعمال، تص��حیح: ص�فوه س�قا، چ�اپ اول، مکتب�ة ال�تراث االس�الم،

ق.1397بیروت، مجلسی، محم��دباقر، بح��اراالنوار، ب��یروت، دار احی��اء ال��تراث الع��ربی، چ��اپ س��وم،

م.1983 ه�.ق/ 1403 محمدى آشنایى علی، سازمان و مدیریت مسجد، مركز رسیدگى به ام��ور مس��اجد،

ش.1377تهران، چاپ اول، محم��دى محم��ود، فرهن��گ ام��اكن و جغرافی��اى ت��اریخى بیه��ق )س��بزوار( براس��اس

ش.1381معجم البلدان یاقوت و تاریخ بیهق، سبزوار مرک��ز رس��یدگی ب��ه ام��ور مس��اجد، رس��انه ملی و مس��جد )تقاب��ل ی��ا تعام��ل(، قم،

.1391، شهریور162ماهنامه مسجد، شماره مصدقی امینی فرشید، تأملی در مفهوم مسجد و معنای جامع، ویژگی ها، نقش ه��ا و کارکردها، پژوهش نامه، مجموعه مقاالت پژوهشی اداره کل میراث فرهنگی استان

.۱۳۷۹، پاییز۱تهران، دفتر معتم��دى حس��ین، ع��زادارى س��نتى ش��یعیان در بی��وت علم��ا و حوزه ه��اى علمی��ه و

ش. 1378كشورهاى جهان، قم، م.۱۹۶۸ش/ ۱۳۸۸مقری احمدبن محمد، نفح الطیب، چاپ احسان عباس، بیروت،

ط(، انتش��ارات امیرکب��یر، ته��ران، معین محمد، فرهنگ معین )فرهنگ فارس��ی متوس��.1382چاپ بیستم،

مکارم شیرازی ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، دارالکتب االس��المیه، ته��ران، چ��اپ45 ،1382.

،مکارم شیرازی، ناصر، رساله توضیح المسائل، انتشارات امام علی ابن ابی طالب. 1389، 31چ

مالزاده کاظم، محمدی م��ریم، م��دارس و بناه��ای م��ذهبی )تکی��ه، حس��ینیه، خانق��اه، قدمگاه، مدرسه، مصلی(، دایرة المعارف بناه��ای ت��اریخی ای��ران در دوره اس��المی،

.1381نشر سوره مهر )پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسالمی( تهران، چاپ اول، موسوی بجنوردی سید محم�دکاظم، دای�رة المع�ارف ب�زرگ اس�المی، مرک�ز دای�رة

.1378المعارف بزرگ اسالمی، تهران، چاپ اول، ه�.ش.1384موظف رستمی، محمدعلی، آیین مسجد، انتشارات گویه،

،40مؤسس��ه مس��جد، حض��ور س��بز زن��ان در خانه ه��ای خ��دا، نش��ریه مبلغ��ان، ش.1382فروردین

ش.1375مؤسسة دایرة المعارف الفقه االسالمیة، دانشنامه جهان اسالم، سال میرمحمدى حمیدرضا، پراكندگى جغرافیایى اماكن مذهبى كشور در ق��الب اس��تانى،

.1380، مهر و آبان 58مسجد، ش��اس، نجفی محمدحسن، جواهر الکالم فی شرح شرائع اإلسالم، تحقیق: قوچانی عب

. ١٣۶٢ دار احیاء التراث العربی، بیروت، سال نوری حسین بن محم��دتقی، مس��تدرك الوس��ائل و مس��تنبط المس��ائل، مؤسس��ة آل

.1408، الحیاء التراث، بیروت، البیت

ب(سایت ها وروزنامه ها ، قاب��ل دس��ترس14/08/92روزنامه جمهوری اسالمی، حفاظت از میراث عاشورا،

در: http://www.jomhourieslami.com

ص��داقتی کی��وان، ت��أملی ب��ر ط��رح حم��ایت از اح��داث، تجه��یز، نوس��ازی و م��دیریت، قابل دسترس در:20655، ش 12/9/92مساجد کشور، روزنامه کیهان،

http://kayhanarch.kayhan.ir/920912/6.htm س���������ایت رس���������می مس���������جد مق���������دس جمک���������ران ب���������ه آدرس:

http://www.jamkaran.info/Page www.leader.ir به آدرس: سایت رهبر معظم انقالب

http://fa.wikipedia.orgسایت ویکی پدیا به آدرس: مرک���������ز پژوهش ه���������ای مجلس ش���������ورای اس���������المی ب���������ه آدرس:

http://rc.majlis.ir/fa/law/show//11776

،1/5/92حاج علی اکبری، محمدجواد، مصاحبه با خبرگزاری فارس، انتش��ار ب��ه ت��اریخhttp://www.farsnews.comقابل دسترس در:

عظیم زاده ف��ائزه، مطالع��ه تط��بیقی حق��وق زن��ان از منظ��ر اس��الم و غ��رب، قاب��لدسترس در آدرس:

http://www.women.gov.ir. قرائتی محسن، مصاحبه با برنام�ه فص�ل ن�و، ش�بکه ق�رآن و مع�ارف س��یما، ت�اریخ

http://shabestan.ir، قابل دسترس در آدرس: 24/5/92 ، قابل دسترس1/5/92هاشمی سیدعلی، ویژگی های مدیریت فرهنگی در مساجد،

در: http://www.masjed.ir/fa/article/547

ج( منابع انگلیسیThe Oxford encyclopedia of the Modern Islamic world, ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Husayniyah" )by Gustav Thaiss.

شیوه های قرآن آموزی در مساجد

319محمد اللهیاری

چکیده: ، اجتم��اعی، سیاسی، دارای کارکرده��ای گون��اگون عب��ادی،مساجد در صدر اس��الم

اقتص��ادی و قض��ایی ب��وده ان��د و، درمانی، تبلیغی، ادبی، تربیتی، آموزشی،فرهنگی آنگونه که از احادیث برمی آید مساجد در عصر ظهور ن��یز دارای چ��نین کاربرده��ایی

. دانشگاه علوم قرآن در عصر ظهور خواهند بود،خواهند بود و مساجد ب��ه راهکاره��ای عملی��اتی و، ب��ا ه��دف انس بیش��تر م��ردم ب��ه ق��رآن،در این مقاله

شیوه های قرآن آموزی در مساجد پرداخت��ه و ب��ه چن��دین ط��رح متن��وع در محوره��ای مختلف امور ق��رآنی ک��ه ب��ا مش��اهدات عی��نی و تجربی��ات تبلیغی در ط��ول س��الهای متمادی در شهرهای مختلف کشور به مرحله اجرا در آمده در اختیار اصحاب مسجد

مقدم��ه مس��جد ط��راز،قرار داده می شود به امید اینکه مس��اجد م��ا در عص��ر غیبت.اسالمی را در عصر ظهور بپیماید

،3 و 2 و 1 حفظ موضوعی قرآن، طرح راهی به سوی نور ،راه کارهایی از جمله روخوانی کودکان در قالب مهدهای ک��ودک و، خانه های قرآنی،طرح هر روز با قرآن

، تبلی��غ مکت��وب ق��رآنی، طرح ترجمه و مفاهیم،پیش دبستانی قرآنی در کنار مسجد می تواند به عنوان یک...طرح راه اندازی کرسی های تالوت و محافل انس با قرآن و

گام مؤثر در رسیدن اصحاب مسجد به مسجد طراز اسالمی در حوزه علوم قرآن و.معارف اسالمی نقش بسزایی داشته باشد

واژگان کلیدی: . حفظ موضوعی قرآن، خانه های قرآنی، روش قرآن آموزی، مسجد،قرآن

مقدمه: پژوهش های تاریخی نشان می دهد که مسجد نخستین مرکز آموزش��ی مس��لمانان

و یارانش در مسجدالحرام گ��رد هم می آمدن��د و پیامبر، در صدر اسالم،بوده است محور ام��ور و دارای کارکرده��ای گون��اگون؛از احکام الهی سخن می گفتند و مسجد

، درم��انی، تبلیغی، ادبی، تربی��تی، آموزشی،ف��رهنگی، اجتم��اعی، سیاسی،عب��ادی.اقتصادی و قضائی بود

. حوزه علمیه3 سطح .319

آنگون��ه ک��ه از اح��ادیث ب��ر می آی��د مس��اجد در عص��ر ظه��ور ن��یز دارای چ��نین آموزش علوم اسالمی و قرآن در آن جریان خواهد داش��ت.کارکردهایی خواهند بود

خیم��ه گ�اه مس�لمانان اعم از ع�رب و عجم خواه��د داش��ت و،و برای قرآن آم��وزی. دانشگاه علوم قرآنی در عصر ظهور خواهند بود،مساجد

در همین راستا مرکز رسیدگی به امور مساجد با توجه به ظرفیت های مساجد در طی مقاله ای ب��ه راه،کشور جهت رسیدن به مسجد طراز اسالمی در عصر ظهور

.کارهای عملیاتی قرآن آموزی در مساجد می پردازد سؤال اصلی این مقاله این است که راه کارها و شیوه های عملیاتی قرآن آم��وزی در مساجد چیست و کدامند؟ و ب��ه تعب��یر دیگ��ر چ��ه راهکاره��ای نوی��نی در عملی��اتی کردن قرآن در مساجد وجود دارد؟ و شیوه های نوین قرآن آموزی در مساجد ک��دام

است؟ اوال ی�افتن و احص�اء ش�یوه های موف�ق و عملی�اتی و اج�رایی،هدف از این تحقیق

،قرآن آموزی در مس��اجد ک��ه در مقال��ه حاض��ر ب��ه آن اش��اره می ش��ود و پس از آن ت��ا زمین��ه را ب��رای،ترویج هم��ان ش��یوه ها در مس��اجد ک��ل کش��ور جهت اج��رای آنها

هدف نه��ایی انس بیش��تر، و در پایان.مسجد طراز اسالمی عصر ظهور آماده نماید.مردم)همه اقشار( با قرآن است

شایسته توجه است که طرح ها و شیوه های متعدد و متف��اوتی در ک�ل کش��ور و در اما بعضا دچار آسیب ها و انحرافاتی بوده ک��ه در این.جهان اسالم در حال اجراست

مقال��ه ض��من از بین ب��ردن ب��رخی ن��واقص و انحراف��ات و علمی ک��ردن و ک��اربردی. در قالب چند طرح کاربردی بررسی گردیده است،کردن

روش جم��ع آوری اطالع��ات در این مقال��ه ب��ه ص��ورت می��دانی و مش��اهده ای و تجربیات تبلیغی در حوزه مس��جد می باش��د و تجزی��ه و تحلی��ل اطالع��ات ب��ه ص��ورت

.توصیفی- تحلیلی می باشدالف( تعاریف

.قرآن:1 به باور مسلمانان قرآن به ص��ورت وحی از.قرآن کتاب اسالمی دین اسالم است

است و یکی از موارد اش��اره ش��ده در سوی خداوند نازل گردیده و معجزه پیامبر ساله از جانب خدا23 این کتاب در یک دورۀS ، در باور مسلمانان.حدیث ثقلین است

، ک��ه او را آخ��رین پی��امبر می خوانند و از طریق جبرئیل امین )پیک الهی( بر محمد قرآن دارای دو ویژگی خاص است: یکی این که از ج��انب.فرو فرستاده شده است

نازل شده و دیگری این که جنبه خارق العاده ب��ودن و معج��زه خدا بر محمد امین نازل ش��ده )وحی( بنابراین تمام آنچه بر محمد امین.بودن آن رعایت شده است

قرآن نیست و یک بخش از آن به نام حدیث قدسی ش��ناخته می ش��ود ک��ه از ج��انب 30 ق��رآن دارای 320.پروردگار آمده اما از ادبیات خارق العاده ای بر خ��وردار نیست

مسلمانان قرآن را کتاب دینی خ��ود می دانن��د. آیه است6236 سوره و 114جزء و قرآن خود را به نام های.و از آن با افزودن القابی چون »کریم و مجید« یاد می کنند

. ذکر و فرقان می خواند،لوح حفاظت شده »به عربی: اللوح المحفوظ«

.204 ص، الروائح السماویه، میرداماد.320

.شیوه:2 . ط��ور. )بره��ان (.]شی و / و[ )ا( طور و عم��ل و ط��رز و روش و قاع��ده .شیوه

. گون��ه . گون . سان . نسق . وتیره . نهج . روش . اسلوب . سبک . طریقه .رسم 321. طرز. راه . طریق .هنجار

. مسجد:3 برگرفته از س��جد و ب��ه معن��ای ب��ه خ��اک افت��ادن و،در لغت به معنای محل سجده

خضوع و ک�رنش ک�ردن اس�ت و در اص�طالح مس�جد ب�ه محلی اطالق می ش�ود ک�ه.جایگاه عبادت و خضوع در برابر حق تعالی است

جای قرآن به کار رفت��ه و در بیش��تر م��وارد اش��اره ب��ه مس��جد28واژۀS مسجد در مسجد الحرام همان محیط اطراف خانه کعبه می باشد که سجده گاه.الحرام است

.بوده است مسجد مرکزی در شهر؛به طور کلی چهار نوع مسجد متصور است: مسجد محله

مصالیی برای مراسم نماز عی��د ب��رای؛برای نمازگزاران شهر با عنوان مسجد جامع. مسجدالحرام برای حضور مسلمانان؛تمامی مردم در یک منطقه

322. بار در قرآن کریم تکرار شده است28واژه »مسجد« و »مساجد«

323نوع عبارات و تأکید خداوند برجایگاه الهی-معنوی مسجد و نفی ش��رک و نف��اق

. اهمیت مس��اجد را بی��ان می دارد324و هرگونه آلودگی ظاهری و ب��اطنی از مس��جد، وآن ه��ا را325بدین دلیل خداوند در قرآن کریم مالکیت مساجد را به خود نسبت داده

از آن خویش دانسته و نخستین خانه واقعی بشر را مسجد)کعبه( بیان نموده است:326.«إن أول بیت وضع للناس للذی ببکة مبارکا و هدی للعالمین»

همچنین روایات ف��راوان رس��یده از من��ابع خاص��ه و عام��ه ح��اکی از اهمیت واال و اهم این موارد عبارت است از:.قداست جایگاه مسجد است

متقین و، مؤمن��ان، پرهیزک��اران327 مجلس و جایگ��اه انبی��اء،، مس��اجد خانه328.پارسایان است

.لغت نامه دهخدا. .321. کلمه مسجد و مساجد،_ باب السین345 ص ،المعجم المفهرس اللفاظ القرآن الکریم. .322.17 و 107توبه/. .323.31-29اعراف/. .324.18جن/. .325.96آل عمران/. .326.3786 ح ،363 ص،3 ج ،مستدرک الوسائل. .327.3083 ح 596 ، ص،نهج الفصاحه. .328

می فرماید: »ه��ر کس ک��ه ع��ترت و اه��ل بیتم را دوس��ت داش��ته پیامبر خدا باشد باید قرآن را نیز دوست ب��دارد و دوس��تدار ق��رآن بای��د دوس��تدار و محب

زیرا مساجد محض��ر وخانه ه��ای خداون��د اس��ت ک��ه خ��ودش.مساجد هم باشد مس��اجد.فرمان برپایی و احترام آنه��ا را داده و آن را مب��ارک گردانی��ده است

329«.میمون و فرخنده است

تربیتی مسجد - ب(کارکرد آموزشی.مسجد پیشگام در آموزش قرآن و معارف اسالمی1

دینی که بر امر خواندن و آموزش و مب��ارزه ب��ا جه��ل و ن��ابودی بن��ا ش��ود ط��بیعی از جمل��ه این ابزاره��ا. ابزارها و وسایلی را به خدمت بگ��یرد،است که در این زمینه

پژوهش ه��ای ت��اریخی نش��ان.استفاده از فضای مسجد در اوقات غ��یر عب��ادی است ، در ص��در اس��الم.می دهد که مسجد نخستین مرکز آموزشی مسلمانان ب��وده است

.پیامبر ویارانش در مسجدالحرام گرد هم می آمدند و از احاکم الهی سخن می گفتند بلکه، نه فقط مکانی برای عبادت،با هجرت پیامبر به مدینه و تأسیس مسجد النبی

حض��رت در این.دانشگاهی سراسر شور و نش��اط در جه��ان اس��الم تأس��یس گردید مسجد و دیگر مس�اجد ب��ه تعلیم و آم��وزش ق�رآن و گفت وگوه��ا و من��اظرات علمی

حقایق وحی و آیات الهی روشن می گردیدن��د،می پرداختند و در پرتو این گفت وگوها مس��جد.و به شبهات پاسخ داده می شدند و پرده های جه��ل و تردی��د ف��رو می ریختند

در وهلۀS نخست ب��رای ادای نم��از فریض��ه اس��ت ام��ا مح��دود ب��ه آن نیس��ت و س��ایر آموزش قرآن و مع��ارف اس��المی از این.عبادات را نیز می توان در مسجد بجا آورد

.جمله است س��خنان پی��امبر و اه��ل بیت، فراگیری و آموزش ق��رآن در مس��جد،دربارۀS تالوت

نشان دهن��دۀS خش��نودی خداون��د متع��ال از فراگیرن��دگان و آم��وزش دهن��دگان ق��رآن. قرآن و درس آن شده است، تا آنجا که گاه وظیفه اعضای مسجد،است

همان��ا مس��جدها330«انما نصبت المساجد للقCCرآنمی فرماید: » رسول خدا. آموختن و ترویج( قرآن برپا شده اند،برای )خواندن

حلق��ه وار در،روایت شده اس��ت ک��ه گفتن��د: در مس��جد از اصحاب رسول اکرم از خان��ه ب��ه مس��جد تش��ریف پی��امبر.چند گروه نشسته بودیم و گفت وگو می کردیم

.3766 ح 355 ص 3 مستدرک الوسائل ج .329.363 ص ،83ج، بحاراالنوار.330

آوردند و به جمع ما نگریستند و آنگاه نزد اصحاب قرآن نشستند و فرمودند: من ب��ه331.سوی این انجمن مأمور شده ام

از م��ردی ن��ام، آنجا که از قرآن خوانان ی��اد و آن��ان را مع��رفی می کنندامام باقر می برند که قرآن بخواند و بداند و داروی شفابخش آن را به دل دردمند خ��ود نه��د و

س��پس.شب را با آن به سر آورد و روزی را از بامداد تا ش��امگاه ب��ا ق��رآن بگذراند و در مساجد خ��ود ب��رای خوان��دن و332حضرت می فرماید: »و قام به فی مساجده«

.آموختن و آموزش و ترویج آن قیام کند می فرمودند: »هیچ گروهی در مسجدی از مسجدهای خداوند گرد نیایند که پیامبر

مگ��ر آنک��ه آرامش،به تالوت کتاب خ��دا بپردازن��د و آن را ب��ه درس و بحث فراگیرند الهی بر ایشان فرود آید و رحمت او آنان را در برگیرد و خداوند ایش��ان را در ش��مار

آم��وزش و ی��ادگیری ق��رآن و؛ قاب��ل توج�ه اینکه333«.کس�انی ک�ه ن�زد اوین��د ی�اد کند معارف اسالمی در صدر اسالم امری همگانی ب��ود و ب��ه گ��روه ی��ا ق��وم خاص��ی و ی��ا

زن��ان در مس��اجد حض��ور می یافتن��د و، ب��ه همین دلیل.م��ردان اختص��اص نداشت از مکان ه��ای دیگ��ری، در ت��اریخ.سؤال هایشان را مطرح و پاس��خ دری��افت می کردند

ولی بی تردی��د.همچون »دار القراء« )خانه قاریان قرآن( سخن به میان آمده است حجم کارهای آموزشی و فرهنگی که در این مکان ها انجام می شد با آنچه در مساجد

.جامع صورت می گرفت قابل مقایسه نیست حکایت از آن دارد ک��ه تم��ام عل��وم رایجگذشت زمان و تتبع در سیره معصومان

ب�ه ط�ور عم�ده در مس�جد، ح�دیث و فقه، تفس�یر،آن زمان همچون ق�رائت ق�رآن تدریس می ش��د و ب��ا گ��ذر زم��ان در کن��ار رش��د و گس��ترش علم و دانش و پی��دایش

»م��دارس« در کن��ار،ش��اخه های جدی��دی از عل��وم و اف��زایش ش��مار دانش پژوه��ان این روند در دوره های بعد هم ادامه پیدا کرد و اندیش��مندان و.»مساجد« برپا شدند

متخصصان و دانش پژوهان علوم اسالمی جلس��ات درس و بحث را در مس��جد برپ��ا می ت��وان ب��ه، از مشهورترین دانش��گاه های عم��ومی ی��ا مس��اجد آموزشی.می کردند

»قب��ه، مس��جد االقصی، مس��جد ج��امع کوفه، مس��جد ج��امع بص��ره،»مسجد النبی« ج��امع، مسجد »جامع فسطاط«، »جامع اموی« دمشق،الصخره« در بیت المقدس

جامع االزه��ر در ق��اهره، جامع ابن طولون در قطائع، جامع قیروان در تونس،زیتونه بن��ابراین. قم و مش��هد اش��اره ک��رد، نجف، در ک��ربالو مشاهد مق��دس اه��ل بیت

نهضت پیدایش دانشگاه اسالمی از مس��اجد آغ��از ش��د و آن گ��اه در چه��ره دارالعلم.106 ص،3 حیاه الصحاب ج.331.423-421 و 272 ص ،4 ج، الکافی.332.362 ص ،3 ج ، مستدرک الوسائل.333

این س��نت در. ب��ه بلن��دای خ��ود رس��ید،نمایان گردید و با پیدایش م��دارس گون��اگون بسیاری از کشورهای اسالمی همچنان باقی است و می توان ب��ه »مس��جد الح��رام« در مکه مکرمه و مسجد النبی در مدینةالرسول و مسجد گوهرشاد و مس��جد اعظم

334. اشاره کرد،قم که مهترین مرکز درس عالی حوزه علمیه قم به شمار می آید

جلسات آموزشی دروس ق�رآن و مع�ارف اس��المی در مس�جد از ص��در اس��الم ت�ا ، ش��اگردان بس��یاری را ت��ربیت و ب��ه جامع��ه اس��المی مع��رفی نم��وده است،ام��روز

شاگردانی که بار عظیم فکری و فرهنگی و دینی جامعه اسالمی را در طول ق��رون.گذشته بر عهده داشته و هم اینک نیز بر دوش دارند

. مسجد؛ دانشگاه علوم قرآنی در عصر بعثت و ظهور2 ، اجتم��اعی، سیاسی، دارای کارکرده��ای گون��اگون عب��ادی،مساجد در صدر اس��الم

. اقتصادی و قضائی بودند، روحانی، تبلیغی، ادبی، تربیتی، آموزشی،فرهنگی در ق��رون گذش��ته ب��رخی از این کارکرده��ا ب��ا توج��ه ب��ه ش��رایط و موقعیت ه��ای

ق��ریب ی��ک ق��رن. تقویت و یا تضعیف و یا به طور کلی حذف ش��ده است،گوناگون ک�ارکرد عم�ده و اساس��ی مس�جد فق��ط ب��ه جنب��ه عب��ادی آن،پس از ظه�ور اس�الم

احی��ا و فع��ال، با شروع مب��ارزات امت اس��المی بس��یاری از مس��اجد.منحصر گردید ب��ه گون��ه ای،گردید و بسیاری از کارکردها همچون صدر اسالم به مساجد بازگشت

.که مساجد نقش اساسی و عمده ای در پیروزی انقالب اسالمی ایران ایفا کردند با تأس��یس نهاده��ا و س��ازمان های گون��اگون طی س��الهای اخ��یر ب��رخی از ک��ارکرد مساجد به آنها واگذار گردید و عمال کارکردهای مسجد به جنبه های وی��ژه ای همانن��د

، س��خنرانی در ای��ام گون��اگون و برگ��زاری مراس��م وفی��ات،برگ��زاری نم��از جم��اعت.تخصیص و تقلیل یافت

.مسجد؛ جایگاه دانشگاه علوم قرآنی در عصر ظهور3 مساجد عصر ظهور نیز دارای چ��نین کارکرده��ایی،آنگونه که از احادیث بر می آید

خواهند بود و آموزش علوم اسالمی و قرآن در آن ها جریان خواه��د داش��ت و ب��رای ابن نبات��ه از. خیمه گاه مسلمانان اعم از عرب و عجم خواهند داشت،قرآن آموزی

نقل می کند که فرمودند: »گویا غ��یر ع�رب را می بینم ک��ه خیمه هایش�انامام علی در مسجد کوفه برپاست و به م��ردم ق��رآن را همانگون��ه ک��ه ن��ازل ش��ده اس��ت ی��اد

335«.می دهند

.6 فصل ،2 ج، سیمای مسجد.334.241 ح،364 ص ،152 ج، البحار.335

نیز فرمودند: »چگونه خواهید ب��ود اگ��ر اص��حاب ق��ائم خیمه ه��ا را درامام صادق مسجد کوفه نصب کنند؟ آنگاه )امام( به سوی کوفیان آید و ک��اری ن��و از س��ر گ��یرد

336«.که بر عرب گران آید

ج(آسیب شناسی مسجد مساجد در صدر اسالم نماد وحدت مس��لمانان و پایگ��اه اص��لی حک��ومت اس��المی

. ولی ام��روزه مس��اجد جه�ان اس��الم از این نقش اساس��ی ب��ه دور مان��ده اند،بودندآسیب های متعددی در شرایط امروزی مساجد را تهدید می کند که عبارت است از:

جریانات فکری ضد دین مثل سکوالریسم و لیبرالیس��م ک��ه دین را ب��ه عن��وان. و افراد دیندار را به عنوان مرتجع معرفی می کنند،عامل مخدر

.گسترش ارزشهای مادی و رواج فرهنگ دنیا زدگی و مصرف گرایی ک��ه متأس��فانه بس��یاری از،وج��ود تش��کیالت م��وازی ب��ا کارکرده��ای مس��جد

.مؤسسات قرآنی در سطح کشور از مسجد فاصله گرفته اند بی توجهی در برنامه ریزی های بلند مدت برای امور مس��جد و ع��دم تخص��یص بودجه الزم برای آن که این خود یکی از بزرگ��ترین معض��ل ق��رآنی کش��ور ب��ه

.شمار می رود.فقدان آموزش های روز آمد برای عوامل و کارگزارن مساجد

ناک��ارایی مس��جد در مقایس��ه ب��ا نیازه��ای اجتم��اعی دورۀS معاص��ر و اکتف��ا ب��ه فعالیت های عبادی که منج��ر ب��ه ع��دم حض��ور م��ردم و بی تف��اوتی نس��بت ب��ه

.مسجد و برنامه های آن می شود نداشتن تبلیغات روشمند دینی و استفاده نکردن از اب��زار تبلیغ��اتی مناس��ب و

.روزآمد.نبودن مدیریت واحد در مساجد و نظام مهندسی فرهنگی-قرآنی مسجد

د( راهکارهای عملیاتی کردن قرآن در مساجد و همچ��نین؛در فصل گذشته مباحثی پیرامون اهمیت قرآن و مسجد مطرح گردید

در،بیان شد که مسجد جایگاه قرآن است و مس��جد سرچش��مه هم��ه تح��والت مهم در این فصل ب��ه.عصر بعثت بوده و مهم ترین کانون تحوالت عصر ظهور خواهد بود

ب��ه امی��د.راهکارها و شیوه های عملیاتی کردن قرآن در مساجد اشاره خواهیم ک��رد اینکه شاهد اجرا و عملیاتی کردن این شیوه ها که در مساجد مهم و مختل��ف کش��ور

. باشیم،اجرا شده و قابلیت اجرا در مساجد دیگر نیز دارد.344 ص ،2 ج، البحار.336

در این مقاله برآنیم که چند راه ک��ار مهم و قاب��ل اج��را را در اختی��ار عالقمن��دان ب��ه.معارف قرآن بگذاریم

. حفظ موضوعی قرآن کریم1. جایگاه حفظ قرآن کریم:1-1

. در آیات: 1-1-1خداوند متعال در آیاتی از سوره مبارکه احزاب در ضمن دستوراتی ب��ه هم��راه

و اذکرن ما یتلی فی بیوتکن من آیات الله وپیامبر به آنان فرموده است: »(34«)احزاب/الحکمة ان الله کان لطیفا خبیرا

حفظ کنید و،»و آنچه را از آیات خداوند و حکمت در خانه های شما بازگو می شود«. حقا که خدا همواره ریزبین و آگاه است؛به خاطرتان باشد

عالمه طباطبایی مفسر بزرگ قرآن کریم و صاحب تفسیر المیزان در تفس��یر اینآیه می فرماید:

که همان، معنای مقابل فراموشی باشد،از ظاهر سیاق بر می آید که مراد از ذکر و... چون این معنا مناسب تأکید و تشدیدی است که در آیات اس��ت ،یادآوری است

در کلمۀS »فی بیوتکن« تأکیدی دیگر است )چون می فهماند م��ردم بای��د امتث��ال ام��ر آن وقت سزاور نیست ش��ما ک��ه ق��رآن؛خدا را از شما ]همسران پیامبر[ یاد بگیرند

( پس معن��ای آی��ه این. اوام��ر خ��دا را فرام��وش کنید،در خانه هایتان ن��ازل می ش��ود باید آنچ��ه را ک��ه در خان��ه هایت��ان از آی��ات خ��دا و حکمت،است که شما زنان پیامبر

تا از آن غافل نمانید و، حفظ کنید و همواره به خاطرتان بوده باشد،تالوت می شود337.از خط سیری که خدا برایتان معین کرده است تجاوز نکنید

«(17«)قمر/ولقد یسرنا القرآن للذکر فهل من مدکر این آیه چند بار در سوره قمر تکرار ش��ده اس��ت و معن��ایش آن اس��ت ک��ه م��ا ب��ه

پس آیا پند گیرنده،راستی قرآن را برای تذکر و پندآموزی آسان و قابل فهم کردیمای هست؟

در این ج��ا ن��یز،ب��ا توج��ه ب��ه تفس��یری ک��ه در آی��ه قب��ل از واژه ذک��ر ارائ��ه گشت ب��ر این ب��اور، مؤل��ف تفس��یر مجم��ع البی��ان،مفسران بزرگی چون مرحوم طبرسی

این اس��ت ک��ه آن را ب��ری حف��ظ و،است که مراد از آسان سازی ق��رآن ب��رای ذکر338.قرائت آسان نمودیم تا همۀS آیات آن قابلیت از بر خواندن را داشته باشد

در کتاب آشنایی با قرآن در ذیل این آیه می فرماید:عالمه شهید مطهری.468 ص ،16 ج ، المیزان.337. تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه شریفه.338

»قرآن از کتاب هایی است که آمادگی اش برای حفظ شدن از ه��ر کت��اب دیگ��ری ن��ثر، شعر را می شود حفظ کرد و قرآن شعر هم نیست، عجیب است.بیشتر است

یع��نی، در میان نثرها تنها کتاب نثری در عالم که قابل حفظ ک��ردن است. ...است نکت��ۀS قاب��ل ت��وجهی ک��ه از. قرآن است،اصال ذهن آن را برای حفظ کردن می پذیرد

این ک��ه هیچ ک��دام از،این آیه استفاده می شود و در خ��ارج ن��یز محق��ق ش��ده است339«.کتاب های آسمانی جز قرآن قابلیت حفظ کردن را ندارد

« (49«)عنکبوت/...بل هو ءایات بینات فی صدور الذین اوتو العلم ن��ه فق��ط،خداوند سبحان جایگاه قرآن را سینه ها و قلوب مؤمنان معرفی می کند

که این امر به خوبی داللت بر فض��یلت و ارزش��مندی حف��ظ،اوراق و صفحات قرآن روشن است هنگامی مؤمن��ان نه��ایت به��ره و اس��تفاده را از آی��ات.قرآن کریم دارد

. خواهند برد که سینۀS خود را مملو از این آیات نورانی سازند،درر بار قرآن

. در روایات:1-1-2 ب��ه روای��اتیو ائمه با بررسی ت��اریخ و روای��ات وارده از پی��امبر گ��رامی اس��الم

برمی خوریم که آنان اصحاب و یاران خویش را به صورتهای گوناگون به حفظ قرآن نشانگر مطلوبیت و، ناگفته پیداست که تشویق به یک امر.کریم توصیه فرموده اند

.اهمیت آن امر در نظر آن مردان پاک الهی است اقCرءوا به یاران و اص��حاب خ��ویش توص��یه می فرم��ود: » پیامبر گرامی اسالم

قرآن340«القرآن و استظهروه فان الله تعالی الیعذب قلبا وعی القرآن چرا که خداوند قلبی که قرآن را در خود ج��ای،را بخوانید و آن را به خاطر بسپارید

.داده است عذاب نمی کند این امر تا بدان جا مورد توجه و عنایت حضرت بود ک�ه درب��ارۀS اف�راد بی به�ره از

ان الCCذی لیس فی جوفCCه شCCیء منحف��ظ ق��رآن این گون��ه می فرمودن��د: » همانن�د، کسی ک�ه ان�درونش چ�یزی از ق�رآن نیست341«القرآن کالبیت الخرب

.خانه ویران است عدد درج الجنCCة عCCدد آی القCCرآن فCCإذا دخCCلو در روایتی دیگر فرمودن��د: »

صاحب القرآن الجنة قیل له ارقأ و اقرأ]اقرأ و ارقأ[ لکل آیة درجة فال ، درجات بهشت به تعداد آیات ق��رآن است342«تکون فوق حافظ القرآن درجة

.227، ص 5. آشنایی با قرآن، ج 339. باب استحباب حفظ القرآن،245 ص،4 ج، مستدرک الوسائل.340.16474 ح ،4816 ص ،1 ج ، میزان الحکمه.341.22 ص،89 ج، بحاراالنوار.342

بخوان و ب��اال ب�رو ک�ه ه��ر، به او گفته می شود،چون صاحب قرآن وارد بهشت شود پس ]درآن روز[ برت��ر از درج��ه حاف��ظ ق��رآن درج��ه ای.آی��ه ای را درج��ه ای است

.نیست

. اهمیت و جایگاه حفظ در نزد بزرگان دین:1-1-3سیدبن طاووس در وصیت به فرزند خویش چنین می نگ��ارد: » ب��رای تعظیم و

تم��ام ق��رآن را حف��ظ و از ب��ر،تحلیل از مقام وحی و همچنین احیای شعائر اسالمی343نما«

ب��رادران!. حف��ظ ق��رآن است، ره��بر معظم انقالب: »ی��ک جنب��ه مهم ت��ر دیگر والله مکرر اتفاق افت��اده ک��ه ب��ا.شماها چرا قرآن را حفظ نمی کنید؟ شماها جوانید هرچه دارم بدهم و حف��ظ ق��رآن،خودم فکر کرده ام و گفته ام که اگر ممکن باشد

344.را بگیرم

ایشان در جای دیگر می فرمایند: »مردم مسلمان ایران باید حفظ ق��رآن را ج��دی این.بگیرن��د و آن را ب��ه عن��وان س��رمایه ای ب��زرگ در زن��دگی خ��ویش ب��ه کارگیرند

ما،شرف بزرگی است که آیات الهی برای همیشه در ذهن و دل شما ماندگار باشد345«.به قرآن نیاز داریم

همچنین ایشان می فرمایند: »یکی از چیزهایی که می تواند تدبر در قرآن را به م��ا ان ش��اءالله م��ا بای��د ده. ما حاف��ظ ق��رآن کم داریم، حفظ قرآن است،ارزانی دارد

346«.میلیون نفر حافظ قرآن داشته باشیم

.تبیین طرح1-2 هرچند که،با توجه به مقدمه فوق که اهمیت و جایگاه حفظ بر همگان آشکار شد

بن��ا ب��ه؛بحث در این ب��اره بس��یار اس��ت و بن��ای م��ا در این مقال��ه ب��ر اختص��ار است فرمودۀS مقام معظم رهبری حفظه الله ما باید ده میلیون حافظ قرآن داشته باشیم

.که بحمدالله نهضت فراگیری در حوزه حفظ قرآن را در کشور شاهد هستیم اما این نکته را باید مد نظر داشت که تمام اقشار جامعه توفیق حفظ کامل قرآن

میلی��ونی75را ندارند و رهبر معظم هم به این مسئله واقفن��د ک��ه از می��ان جمعیت حال بای��د بررس��ی گ�ردد ک��ه آی��ا راه ک�ار.کشور تقاضای ده میلیون حافظ کرده اند

.197 ص ،گنجینه وصایا. .343.22/10/70 ،بیانات در دیدار با قاریان قرآن. .344.43 ص ، قرآن کتاب هدایت.345.11/5/92 ، بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با جمعی از قاریان و حافظان کشور.346

دیگری هم وجود دارد که تم�ام اقش�ار جامع�ه بتوانن�د از مع�ارف ق�رآن و حف�ظ آن.بهره مند گردند؟ در پاسخ می گوییم: بلی

در چندین سال قبل با توجه به راه اندازی مؤسسه موقوفه مکتب الق��رآن ثارالل��ه و نظر به اینکه در ط��ول س��الیان متم��ادی جهت تبلی��غ ب��ه347و احداث شعبات متعدد

مناطق جنوب کشور عزیمت نموده و از آن ج�ا ک�ه برنامه های مؤسسه حول مح��ور ، ک��ارگر، کارمند، قشرهای مختلف جامع��ه اعم از محصل،قرآن و عترت می چرخید

که عالقه مند به حفظ قرآن ک��ریم ب��وده ام��ا... خانم های خانه دار و ، طلبه،دانشجو توفی��ق حف��ظ... مشغله های زندگی و ،بنا به دالیلی از جمله عدم وقت و توان کافی

پیشنهاد طرحی می دادند که ک�اری کنی�د ت�ا م�ا هم از قافل�ه،قرآن را پیدا نمی کردند حافظان قرآن ک�ریم عقب نم�انیم و ح�داقل روزان�ه ی�ک آی�ه را هم�راه ب�ا ترجم�ه و

.مفاهیم آن حفظ کنیم از آنجا که کتابی در این عرصه وجود نداشت جزواتی را به عنوان طرح مق��دماتی آماده کرده و در اختیار عزیزان قرار دادیم و با توجه ب��ه عالقمن��دی اقش��ار مختل��ف

موف��ق ش��دیم ب��ا،ب��االخص جوان��ان و نوجوان��ان و تجرب��ه موف��ق حف��ظ موض��وعی را در پنج جلد با هدف ماندگاری348 کتاب آیه های ماندگار،استعانت از خداوند متعال

ک��ه این مجموع��ه پنج،و کاربردی کردن آیات در دل و ج��ان خوانن��ده ت��دوین نم��ائیم اس��ت ک��ه روزی ی��ک آی��ه را ب��ر شیوه قرآن آموزی پی��امبر اک��رم؛ در اصل،جلدی

س��پس ترجم��ه و ش��رح و در ادام��ه نکته ه��ای آن را بی��ان،م��ردم تالوت می کردند می فرمودند و یاد آور می شدند که این آیه را حفظ کرده ت��ا روز بع��د آی��ۀS دیگ��ری را

موض��وع را500 بیش از و ما هم بنابر این سیره نبی مکرم اسالم.آموزش دهند ، ترجم��ه آیه، آیه،از قرآن استخراج ک��رده و ب��رای ه��ر موض��وع ب��ه ت��رتیب موض��وع

. توضیح مختصر و نکته های ناب را ذکر کردیم،درس.الزم به ذکر است این طرح ویژه نوجوانان و جوانان و بزرگ ساالن بود

بع��د از نش��ر آیه ه��ای مان��دگار و،اما در راس��تای حف��ظ موض��وعی وی��ژه کودک��ان استقبال گروه های مختلف تصمیم به تدوین حفظ موض�وعی وی�ژه کودک�ان گرف�تیم که با همکاری مؤسسه قرآن و ع��ترت ثقلین قم و جمعی از متخصص��ین و م��ؤلفین

.عرصه قرآن در پنج جلد منتشر گردید

.کشور دارد ش��عبه و مرک��ز آموزش��ی در اک��ثر نق��اط360 تأسیس و تا کنون بیش از 1371 مؤسسه موقوفه مکتب القرآن ثارالله در سال .347 جلد چه�ارم: موض�وعات؛ اقتصادی، فقهی، جلد سوم: موضوعات اجتماعی- سیاسی؛ جلد دوم: موضوعات اخالقی-تربیتی؛و قیامت( مع��اد، نبوت و امامت، آیه های ماندگار در پنج جلد به شرح ذیل تدوین گردیده است: جلد اول: موضوعات اعتقادی )توحید و عدل.348

. گوناگون، پدیده های طبیعت و حیوانات، جلد پنجم: موضوعات تاریخی؛ گروه ها و طوایف،اعالم الزم به ذکر است که آیه های ماندگار در هجدهمین نمایشگاه بین المللی ق�رآن ک�ریم ب�ا.از منابع کامال متقن و مستدل استفاده گردد در این مجموعه پنج جلدی تالش بر رعایت حال عموم اقشار جامعه بوده و تا حد توان سعی شده است که مط��الب س��اده و روان و

حضور مسئولین ارشد کشوری رونمایی گردید.

مجموعه آیه های مهربانی که ویژه کودکان است می تواند هفت��ه ای ی��ک آی��ه را در که در اصل ی��ک روز کام��ل ک��ودک را ب��ا ق��رآن ب��ه تص��ویر.ضمیر کودک نهادینه کند

که با همکاری امام جماعت و یادگیری اعضاء مسجد هفته ای یک آیه.کشیده است را با کودک تم��رین ک�رده و موض�وعات مختل��ف و کوت��اه ق�رآنی در ح�وزه ک�ودک و

.خانواده او نهادینه گردد:3 و 2، 1. طرح راهی به سوی نور 2

در راستای عمل کردن به مفاهیم قرآن کریم طرحی را در بیش از بیست مسجد مهم در سطح مراکز استان ها و شهرستان های مختل��ف اج��را ک��ردیم ک��ه بحمدالل��ه بسیار تأثیرگذار بوده و نتایج نظر سنجی نشان از رضایت مندی مخاطبین مسجدی و

.غیر مسجدی داشته است همان طور که می دانید یکی از راه ه��ای عم��ل ب��ه ق��رآن ک��ریم آش��نایی در نه��ایت عمل به رساله توضیح المسائل است که متأسفانه بسیاری از مخاطبین ما با احکام

و1 طرح راهی ب��ه س��وی ن��ور ، بر اساس یک آسیب شناسی.شرعی خود ناآشنایند. را مدنظر قرار داده و موفق به اجرای آن شدیم3 و 2

توضیح و شرح مختصر: درس مب��احث اص��ول اعتق��ادی اس��ت ک��ه15: مجموعه 1راهی به سوی نور

درس به صورت بسیار س��اده و روان15مهمات و مباحث مبتالبه اعتقادی در قالب . جلسه برای مخاطبین بیان می گردد15در قالب

درس��ی مب��احث احک��ام ب��ه ص��ورت دس��ته20: مجموعه 2راهی به سوی نور و احکام مبتال به شرع مقدس که در رساله های؛بندی و نموداری و پاورپوینت است

.توضیح المسائل مراجع آمده را با بیانی ساده و شیوا برای مخاطب بیان می دارد درس��ی اخالق نظ��ری و عملی و آداب15: مجموع��ه 3راهی بCCه سCCوی نCCور

اسالمی است که این دروس نیز ب��ه ص��ورت م��وردی و طبقه بن��دی ش��ده در اختی��ار.مخاطب قرار می گیرد

احک��ام و عقای��د، در هر سه مورد اخالق،الزم به ذکر است در هر بخش این طرح در ابت��دا و قب��ل از اج��رای ط��رح بروش��ورهایی ک��ه ه��ر ک��دام ح��اوی یکص��د س��ؤال

بین فراگ�یران توزی��ع گردی��ده و هیج��ان مخ��اطب را،تش��ریحی برگرفت��ه از ج��زوات.تحریک کرده و فرد را برای دریافت پاسخ به کالس ها و دوره ها هدایت می کند

ب��ه عن��وان مث��ال راهی ب��ه.این طرح در قالب های متعددی می تواند برگزار گ��ردد 10 دقیق�ه ای و 90 جلس�ه 5 در ، که اختصاص ب�ه مس�ائل احک��ام دارد2سوی نور

60 دقیق��ه ای و 15 جلس��ه 40 دقیق��ه ای و 30 جلس��ه 20 دقیق��ه ای و 60جلس��ه

دقیق��ه ای قاب��ل اجراس��ت و ام��ام جم��اعت5 جلس��ه 100 دقیق��ه ای و 10جلس��ه .می تواند در همین قالب های فوق جلسات مهم احکام را برگزار نماید

،خوبی این طرح این است که مخاطب ما حداقل با پاسخ یک صد سؤال عقی��دتی یک صد سؤال فقهی و یک ص��د س��ؤال اخالقی آش��نا می گ��ردد ک��ه در ط��رح احک��ام

س��ؤال فقهی آش��نا500فراگیری که در دوره ه�ا ش��رکت می کن��د ب��ا پاس��خ بیش از مقدم��ه ای و راهی ب��ه س��وی عم��ل ب��ه مع��ارف بلن��د،می گردد که تمام این مسائل

.قرآن کریم است

. طرح محافل انس با قرآن و عترت و کرسی تالوت قرآن3 روخ��وانی و، تجوید؛یکی از راه ه��ای ج��ذب اف��راد ب��ه س��وی مع��ارف بلن��د ق��رآنی

محاف���ل انس ب���ا ق���رآن و دع���وت از. است... ق���رائت و ، حفظ،روان خ���وانی شخصیت های قرآنی و اس��تفاده از نخبگ��ان و فراگ��یری ق��رآنی مس��جد و مدرس��ه و

بارها شاهد بوده ایم افرادی ک��ه ج��ذب برنامه ه��ای ق��رآنی. می باشد...نزدیک آن و شروع به کار آن ها و جرقه ای ک��ه در دل آن ه��ا زده ش��ده اس��ت از همین،شده اند

محافل انس با قرآن و عترت است که مخاطب را با ظرفیت های درونی خ��ود آش��نا می کند و او را به فکر عملیاتی کردن آن در درون خود می اندازد و تأثیر فوق العاده زیادی در روح و روان وی داشته و اور ابه سمت و س��وی برنامه ه��ای ق��رآنی س��وق

.می دهد در این محاف��ل ک�ه هم از قاری��ان و هم از حافظ��ان ج��وان و نوج�وان و خردس��ال ،استفاده می شوند و با برنامه های متنوعی از قبی��ل مس��ابقه و ج��ایزه هم��راه است

خانواده ه��ای قاری��ان و حافظ��ان را ب��ا توانمن��دی های فرزندانش��ان آش��نا نم��وده و.خانواده های دیگر را تشویق می کند

در ضمن نباید از این نکته غافل شد که سخنران ویژۀS برنامه اگر از شخصیت های قرآنی باشد می تواند تأثیر بسیار زیادی بر مخ��اطب جهت س��وق جوان��ان ب��ه س��مت

.قرآن باشد

. طرح خانه های قرآنی نور4پیامبر اعظم « :349«نوروا بیوتکم بتالوة القرآن

ب��ا؛امام جماعت می تواند با هماهنگی هیئت امن��اء و تش��کل های ف��رهنگی مس��جد آماری از مجاورین و همسایگان مسجد را با ذک�ر تم��ام،شناسایی خانواده های محل

محاس��ن، مشکالت، تحصیالت، شغل، تعداد فرزندان، نام خانوادگی،مشخصات: نام.200 ص ,92 ج ، بحاراالنوار.349

و توانمندی ها آن ها را در دفترچه ای تهیه ک��رده و طی ی��ک برنام��ه س��الیانه ح��داقل یکبار به خانواده ها سرکشی نمایند که این به مراتب در ج��ذب مج��اورین ب��ه مس��جد

بعد از شناس��ایی کام��ل مح��ل و اطالع��ات و آم��ار دقی��ق می ت��وان.مؤثر خواهد بود چندین خانه را به عنوان خانه قرآنی نور تش��کیل دهن��د و جلس��ات ق��رآنی ک��ه ق��رار

بع��د از.است در مسجد شکل گیرد در خانه اعضاء مسجد و مجاورین برگزار گ��ردد ،آن مرحل��ه دوم ط��رح این اس��ت ک��ه خانواده ه��ایی ک��ه آم��ادگی خ��ود را اعالم کنند

می توانند روز مشخصی را در هفته معین کنند و عالقمندان به قرآن را به خانه خ��ود برنامه ه��ای انس ب��ا ق��رآن در خانه ه��ای.دعوت کنن��د و از مف��اهیم ق��رآن به��ره برند

.قرآنی می تواند متنوع و جذاب برگزار گردد که باعث رونق جلسات قرآنی گردد

. نشریه هفتگی قرآنی تک برگی مسجد5 ل��ذا تنه��ا ب��رای نم��ازگزاران؛از آنجا که مسجد محور امورات فرهنگی محل است

مسجد نباید برنامه داشته باشد و هنر امام جماعت مسجد و دیگر تشکالت فرهنگی در مسجد آن است که برای افرادی ک�ه در همس�ایگی مس��جد ب��وده و در آن مک��ان

ک��ه ب��ا تبلی��غ مکت��وب )نش��ریه ت��ک. برنام��ه ری��زی کنند،مقدس حضور پیدا نمی کنند برگی( که می توان بیش از بیست ستون در آن قرار داد ب��ا ی��ک ط��راحی س��اده ام��ا

آموزه ه��ای ق��رآنی ن��اب را بین همس��ایگان و مج��اوران مس��جد توزی��ع،زیبا و جذاب این نشریه بسیار کم هزینه.کرده و آنان را با فرهنگ اسالمی قرآن مجید آشنا نمود

اما بازدهی بسیار باال دارد که تش��کل های ف��رهنگی در مس��جد می توانن��د آموزه ه��ای جه��ان و، کش��ور، ش��هر، محل،مهم در ح��وزه ق��رآن و ع��ترت و اخب��ار مهم مس��جد

هشدارهای تربیتی- اخالقی را از طریق همین نشریه ت��ک ب��رگی در اختی��ار مج��اوران.مسجد قرار دهند

مهم ترین ویژگی های این طرح این است که؛؛چند گروه جوانان را مشغول فعالیت فرهنگی و تبلیغ مکتوب می کند

آموزه ه��ای ق��رآن را ب��ه دس��ت مخ��اطبین غ��یر مس��جد ب��ه ص��ورت مکت��وب؛می رساند

؛در جذب افراد به سمت و سوی مسجد و قرآن بسیار مؤثر است.کم هزینه اما بازدهی باال دارد

فهرست بعضی از ستون ها ک�ه می توان��د در نش��ریه گنجان��ده ش��ود را ب��ه ص��ورتخالصه می آوریم:

؛حفظ موضوعی)هر هفته یک آیه ذکر گردد همراه با ترجمه و نکته های ناب(؛هشدارهای تربیتی قرآن

؛قصه های قرآنی کوتاه؛اندرزهای قرآنی

؛احکام؛ یک نکته اخالقی

؛یک روایت زیبا؛برنامه های مسجد

؛سیره شهداء؛سیره امام و رهبری

؛اخبار مسجد؛طنز

؛سؤال مسابقه پیامکی. ...دل نوشته و

. طرح انس با قرآن و تالوت روزانه قCCرآن کCCریم همCCراه بCCا ترجمCCه و6مفاهیم

لقد من اللCCه علی المؤمCCنین اذ بعث فیهمخداوند در ق��رآن می فرمای��د: » رسCCوال من انفسCCهم یتلCCوا علیهم آیاتCCه و یCCزکیهم و یعلمهم الکتCCاب و

(164«)آل عمران/الحکمة و ان کانوا من قبل لفی ضالل مبین را تالوت ق��رآن در آیه شریفه فوق یکی از وظایف پیامبر عظیم الش��أن اس��الم

و در روایات فراوان تأکید بر تالوت قرآن شده است که روزانه حداقل چند.می داند راه کاری که در بعضی از مناطق تجربه شده است ط��رح انس روزان��ه.آیه بخوانید

دفترچ�ه ای آم�اده، در این ط��رح.مسجدیان و خانواده آن ها با قرآن مجی��د می باشد روزان��ه ی��ک،شده است که طی ی��ک برنام��ه ری��زی ی��ک س��اله در ج��دولی مش��خص

ک�ه تم�امی اعض�اء، تالوت می گ�ردد،صفحه و نیم قرآن همراه با ترجم�ه و مف�اهیم مسجد به همراه خانواده و فرزندان می توانند با هماهنگی و نظارت و مدیریت امام

ک��ه در همین دفترچ��ه ج��دول هایی.جماعت این طرح را طی ی��ک س��ال انج��ام دهند 50 آموزه ها و برداشت ها و حفظ موض��وعی ،جهت یادداشت نکته های ناب تفسیری

آیه طراحی شده که مخاطب در کنار تالوت می تواند جهت یادداشت مختصر و ذک��ر این طرح در چند مسجد ش��یراز و نق�اط دیگ��ر اج�را.آدرس و کد تحقیقی بهره ببرد

گردید که بحمدالله با استقبال خوبی مواجه گردی��د و جوان��ان و نوجوان��ان زی��ادی در لذا ائم��ۀS جماع��ات می توانن��د ب��ا توزی��ع دفترچ��ه و نظ��ارت.این طرح شرکت کردند

حداقل ماهی یک بار دفترچه ها را مالحظه کرده و امضاء نماید و از روند اج��رای آن با مش��ارکت اف��رادی ک��ه م��ورد،مطلع گردد و اگر تعداد شرکت کنندگان زیاد است

گروه بن��دی ک��رده و ه��ر گ��روه را ی��ک نف��ر م��دیریت و،تأیید امام جماعت می باش��ند این طرح در حاشیه می تواند به صورت مسابقه و اهداء جوایز طی یک.نظارت کند

.سال مخاطب را با قرآن شریف مأنوس کند

. طرح ترجمه و مفاهیم7(138« )آل عمران/هذا بیان للناس و هدی و موعظة للمتقین»

این)قرآن( بیان روشنی برای عموم مردم و ه��دایت و ان��درزی ب��رای پرهیزک��اران.است

فهمی��دن ترجم��ه کلم��ه،رهبر معظم انقالب می فرمایند: »فهمیدن مف��اهیم ق��رآن«.قرآن برای کسانی که به زبان عربی آشنایی ندارند الزم است

برای ارائه روشی آسان در آموزش ترجم��ه و مف��اهیم ق��رآن »طی دو ده��ه اخ��یر کشف روش های علمی و، نتیجه این کوشش ها.تالش های بسیاری انجام شده است

روش هایی که به فراگ��یری هرچ��ه زودت��ر و.کاربردی جدید در این زمینه بوده است بهتر مفاهیم قرآن کریم می انجامد و عالقه مندان را به وادی ن��ورانی تفس��یر نزدی��ک

روشی است که اساس آن ب��ر آم��وزش، از جمله روش های آموزشی اخیر.می کنند.کلمات پر کاربرد و تکراری قرآن نهاده شده است

ه�زار کلم�ه اس�ت ک�ه78با عنایت به اینک�ه مجم�وع کلم�ات ق�رآن ک�ریم ح�دود مجموع��ه کت��اب س��ه جل��دی تحت عن��وان آم��وزش.بسیاری از آن ه��ا تک��راری است

ص��فار و عالمی ب��ه، تألیف حجج اسالم آقای��ان مح��دث،ترجمه و مفاهیم قرآن کریم کلم��ه از کلم��ات ق��رآن ک��ه ح��دود دو س��وم1200رشته تحریر در آمده که بیش از

در قالب طرحی،آن ها را کلمات پرکاربرد )بیش از ده مرتبه تکرار( تشکیل می دهد آموزشی و با استفاده از آیات ق�رآن ک�ریم آم�وزش داده می ش�ود ب�ه گون�ه ای ک�ه

ک��ه از همین کلم��ات تش��کیل–فراگیران می توانند بسیاری از آی��ات س��اده ق��رآن را معنا کنند و چون تقریبأ تمام مع��ارف اساس��ی ق��رآن در همین آی��ات گ��رد–شده اند

فراگ��یران. راه یابی به این دسته از معارف قرآن عزیز آسان می گ��ردد،آمده است کلمه از کلم��ات پرک��اربرد ق��رآن آش��نا766در این طرح آموزشی با معنای بیش از

. در سه کتاب تنظیم شده است، درس48 این کلمه ها در قالب .می شوند برادران و خواهرانی که سطح معلومات آن ها در ح�دود س��وم راهنم�ایی باش�د ب��ا ،یاری خدای مهربان و اراده استوار می توانند با روشی جذاب و ساده در پایان دوره

درصد از کلمات و86بسیای از آیات ساده قرآن را ترجمه کنند و با معنای بیش از 86 البت��ه الزم ب��ه ذک��ر اس��ت ک��ه دانس��تن معن��ای .واژه های قرآن کریم آشنا شوند

درصد کلمات قرآن به هیچ وجه قرآن آموز را از تفاسیر بی نی��از نخواه��د ک��رد و در و در او احس��اس نی��از ب��ه فهم.اصل نقطۀS آغازی ب��رای انس ب��ا ق��رآن ک��ریم است

دقیق قرآن را ق��وت می بخش��د و وی را نس��بت ب��ه پیگ��یری عل��وم و مع��ارف ق��رآن.شائق می کند

سخن آخر در این مرحله این که : این طرح به عنوان طرح ملی وزارت فرهنگ و ارشاد شناخته شده که طی چندین سال در اقصی نقاط کشور در مؤسسات قرآنی اجرایی گردیده و بحمدالله استقبال خوبی از این طرح ش��ده و توفیق�ات زی�ادی در

.زمنیه ترجمه و مفاهیم داشته است

. طرح جامع آموزش روخوانی و روان خوانی ویژه کودکان8

العلم من الصCCغر کCCالنقش می فرماین��د: »همان گونه که امیرمؤمنان علی آم��وزش. علم و آموزش در کودکی مانن��د حک��اکی در س��نگ است؛350«فی الحجر

روخ��وانی و روان خ��وانی ق��رآن ک��ریم را بای��د از س��نین ک��ودکی ش��روع ک��رد ت��ا در.بزرگسالی ما با معضل بی سوادی در حوزه قرآن مواجه نشویم

نقطه کشور در حال انجام است و بحمدالل��ه ب�ا رش�د160طرحی که در بیش از بس��یار خ��وبی مواج��ه ش��ده و دارای اس��تاندارد های علمی و آموزش��ی آم��وزش و

ط��رح آم��وزش روخ��وانی و روان خ��وانی پیش؛پ��رورش و بهزیس��تی ن��یز می باشد.دبستانی مؤسسه موقوفه مکتب القرآن ثارالله است

کودک�ان ش��ش،پس از یک دوره آموزشی یک سال تحصیلی)مه�ر ت�ا اردیبهش�ت( ،ساله با روخوانی و روان خوانی قرآن آشنا شده و با تسلط کام��ل ق��رآن را بخوانند.و بزرگان و مسئولینی که از این طرح بازدید کرده اند به همین مسئله اذعان دارند

پیش دبس��تانی ن��یز ش��روع ب��ه،این طرح با شروع فصل مدرسه و ای��ام تحص��یلی ، داس��تان5 آم��وزش ح��روف الفب��ا اس��ت ک��ه در ق��الب ، کت��اب اول.فعالیت می کند

6 آم��وزش داده می ش��ود ک��ه ح��دود ،حروف هایی که بین فارسی و عربی مشترکند درضمن ترکیبات فارسی به صورت ش��فاهی ک�ار می ش��ود ت��ا.هفته زمان الزم دارد

هفت��ه2نوآموز از دوگانگی آموزش در اول ابتدایی مصون بماند ک��ه این ن��یز ح��دود کت��اب ک�ار روخ�وانی ق��رآن اس��ت ک�ه بع�د از آم�وزش، کت��اب دوم.زمان الزم دارد

ب��ازی آم��وزش داده، قصه، صدای های کوتاه و کش��یده در ق��الب ش��عر،حروف الفبا می شود و پس از اجرای موفق این مرحله جشن قرآن گرفت��ه می ش��ود و در همین

کتاب قرآن ب��رای؛ کتاب سوم.جشن کتاب قرآن برای شکوفه ها هدیه داده می شود م��ربی ش��روع ب��ه ت��دریس،شکوفه ها است که پس از اجرای موفق دو مرحل��ه قبل

کتاب مذکور ک��رده و ک��ار ت��دریس روخ��وانی انج��ام می ش��ود و نوآم��وز می توان��د ت��ا در ادام��ه از.اردیبهشت ماه هر کجای قرآن را که بخواهد با تس��لط روخ��وانی نماید

کت��اب ک��ار.اول مهر تا اردیبهشت دو کت��اب دیگ��ر ن��یز در حاش��یه ت��دریس می ش��ود بهداش��ت و، ه��نر، ریاضی، عل��وم،ش��کوفه های ق��رآنی ک��ه تم��ام مف��اهیم دی��نی

سرفصل های آموزشی ابتدایی به صورت هفت��ه ب��ه هفت��ه و روزنگ��ار از اول مه��ر ت��ا 14 ؛پایان سال تحصیلی کار می شود و کتاب عطر آیه ها که شامل س��ه بخش است

. حفظ دعاها و آیات و احادیث کاربردی، نماز،سوره ائم�ه جماع�ات مح�ترم می توانن�د در مس�جد ات�اقی را ب�رای مه�د ک�ودک ی�ا پیش .دبستانی در نظر گیرند و کودک�ان را از س��نین پ��ایین ب�ا روخ�وانی ق��رآن آش��نا کنند

مسئولین محترم مرکز رسیدگی به امور مساجد نیز می توانند ب��ه ص��ورت گس��ترده.224، ص 1. بحاراالنوار، مجلسی، ج 350

که پس از موفقیت در این، برگزار کنند، ویژه خواهران عالقمند،دوره تربیت مربی.دوره می توانند تدریس در پیش دبستانی ها را شروع کنند

الزم به ذکر است که مؤسسه موقوفه مکتب الق�رآن ثارالل��ه ت��ا ب��ه ح��ال بیش از سی دوره تربیت مربی برگزار کرده و در حدود بیش از هشت ه��زار نف��ر را در ک��ل

این مرکز می تواند ب��ا تعام��ل ب��ا مؤسس��ه م��ذکور زمین��ه.کشور آموزش داده است.برگزاری دوره تربیت مربی را فراهم نماید

. طرح جامع روخوانی و روان خوانی قرآن کریم9 از آنجا که قرآن کتاب هدایت است و به عنوان کتاب راهنمای زن��دگی و س��عادت انسان است الزم است که تم��امی مس��لمانان ح��داقل ب��ر روخ��وانی و روان خ��وانی قرآن تسلط کافی داشته باش��ند و نن��گ اس��ت ب��رای ش��یعه و ی��ک مس��لمان ک��ه از

ل��ذا پیش��نهاد نهض��ت فراگ��یری.خواندن و تالوت این کتاب س��عادت بی به��ره باشد روخوانی و روانخ��ونی در تم��امی ش��هرها و در تم��امی س��طح کش��ور ب��ا مح��وریت

ما متأسفانه شاهدیم که درصد.مسجد می تواند نقطه عطفی در تحول قرآن باشد بسیار باالیی از تحصیل کردگان ما با روخوانی قرآن بیگانه هس��تند و توان��ایی تالوت

و بر همین مبنا همان طور که در سوادآوزی نهضت فراگیر.و قرائت قرآن را ندارند به نظر می رسد که شایسته اس��ت در بحث روخ��وانی،و عزم ملی صورت می گیرد

و روان خوانی هم یک نهضتی فراگیر و عزم ملی و مدیریت جهادی صورت بگیرد ت��ا. کسی نداشته باشیم که نتواند قرآن را بخواندما در کشور امام زمان

. راه کار علمی ویژه جوانان و بزرگساالن:9-1 پیشنهاد می گردد یک دوره تربیت م��ربی روخ��وانی و روان خ��وانی برگ��زار گ��ردد و

خ�ود ب�ه دنب��ال،عالقمندان پس از فراگیری دوره مانند مربیان نهض��ت س��وادآموزی همان طور که در س��واد آم��وزی.مخاطب رفته و آنان را با روخوانی قرآن آشنا کنند

باید بی سوادی را ریشه کن کرد در قرآن آم��وزی هم بای��د ب��ه ج��ایی برس��یم ک��ه بی و این مربی��ان ن��یز می توانن��د س��اعتی را در ش��بانه روز.سواد قرآنی نداشته باشیم

خ��الی ک��رده و در اختی��ار مس��جد ق��رار دهن��د ک��ه در ه��ر س��اعت ش��بانه روز کس��ی خواسته باشد قرآن بیاموزد افرادی داشته باشیم که بتوانند روخوانی و روان خ��وانی

.را در همه مقاطع سنی و تحصیلی آموزش بدهند الزم ب��ه ذک��ر اس��ت ط��رحی ک��ه وی��ژه نوجوان��ان در ب��رخی من��اطق کش��ور اج��را می گردد که سابقه بسیار زی��ادی داش��ته و هن��وز هم رواج دارد و ب��ا اس��تقبال خ��وب

. طرح مکتب خانه هاست؛خانواده ها همراه است

خانواده ها مقیدند که فرزندانشان را پس از تعطیلی مدارس به مکتب خانه که در ، می فرستند و طی دو ماه زیر نظ��ر اس��تاد،یک اتاق یا گوشه ای از مسجد می باشد

و بعض��ا ی��ک نوآم��وز تم��ام.موفق به روخوانی و روان خوانی کام��ل ق��رآن می گردند قرآن را با یک استاد جلو رفته و تمام آیات آن را برای اس��تاد می خوان��د و اش��کاالت

.او گرفته می شود اینج��انب در ی��ک برنام��ه تابس��تانی ک��ه در یکی از من��اطق )بخش وراوی از تواب��ع

ب��ا مکتب خان��ه ارتب��اط خ��وبی؛شهرستان قهر فارس( جهت تبلیغ اعزام ش��ده ب��ودم در پای���ان دورۀS کالس درص���ورتیکه.داش���ته و ه���ر روز در آن ش���رکت می ک���ردم

قرآن آموزی، موف��ق ب��ه ی��ادگیری روخ��وانی کام��ل ق��رآن می ش��د، برن��ام خاص��ی را برگزار می کردند. بدین صورت که قرآن را در یکی سینی که با پارچ��ه س��بز ت��زیین شده بود قرار می دادند و بر روی سر او گذاشته و از او می خواستند که جلو حرکت کند. درحالی که استاد و بقیه شاگردان پشت سر او قرار گرفت��ه و ب��ه س��مت م��نزل

ب��ه درب خان��ه ک��ه.وی ح��رکت می کردن��د و اش��عاری را ب��ا هم زمزم��ه می کردند والدین قرآن آموز و بستگان و همسایگان به استقبال قرآن آموزان رفته،می رسیدند

س��پس اف��راد را ب��ه درون خان��ه ه��دایت می کردن��د..و گوس��فند قرب��انی می کردندSقرآن آموز در یک سکوی خاص که تزیین کرده بودند بر روی کرسی نشس��ته س��ورۀ

« که می رس��ید بقی��ه ج��وابفبأی االء تکذبانالرحمن را تالوت می کرد و به آیه » برنامه که تمام می شد از استاد به پاس زحمت و تالش وی تشکر کرده و.می دادند

سپس هدیه ای ویژه فرزند خود و ه��دایایی هم،هدیۀS ویژه ای به وی تقدیم می کردند و جالب تر اینکه بستگان و همسایگان هم ب��ه.به هم شاگردهای وی تقدیم می کردند

هدیه به رس��م ی��اد،فردی که قرآن را به اصطالح خودشان ختم کرده بود به تناسب.بود تقدیم می کردند

طرح نسیم قرآن در ضیافت رحمن )ویژه ماه مبارک رمضان( اعضا در صحن مسجد به صورت حلقه ای یا س��تونی در کن��ار رح��ل،در این طرح

روحانی و یا امام جماعت مسجد به عنوان مدیر جلسه برنام��ه را،قرآن نشسته اند در ادام��ه از آنج��ا ک��ه ه��ر ج��زء ق��رآن ب��ه رس��م الخط.ب��ا ی��ک ص��لوات آغ��از می کند

هری�ک از اعض�اء ی�ک ص�فحه از ق�رآن را می خوانن��د و، ص�فحه است20عثمان طه و پس از پ��ذیرایی مختص��ر.صفحه دهم که تمام ش��د ی��ک اس��تراحت داده می ش��ود

و.میان برنامه امام جماعت چند مسئله شرعی پیرامون احک��ام روزه بی��ان می دارد را از حف��ظ30از کودکان حاضر در جلس��ه خواس��ته می ش��ود ک��ه س��وره های ج��زء

ده صفحه بعد را ده نف��ر از اعض��اء تالوت می کنن��د و بقی��ه ب��ه آن، در ادامه.بخوانند

ام��ام جم��اعت آی��اتی از ج��زء ق��رائت، پس از اتمام جزء.صفحه گوش فرا می دهند.شده را انتخاب کرده و تفسیری از آن ارائه می نماید

جزء غیر از ج��زئی ک��ه فرداش��ب در29 از حاضران می خواهد که ،برای شب بعد مسجد قرائت می گردد تالوت کنند که هر کدام ی��ک ج��زء کم��تر ی��ا بیش��تر بس��ته ب��ه تعداد شرکت کنندگان دارد را قرائت کنند تا ش��ب بع�د ک��ه در جلس��ه ق��رائت ق��رآن

جزء فقط یک جزء باقی مانده اس��ت30 جزء قرائت شده و از 29شرکت می کنند و هنگامی که این یک جزء را در مس��جد ق��رائت کنن��د ک��ل ق��رآن ب��ه ص��ورت دس��ته

.جمعی ختم می گردد ، طب��ق س��نت و رس��م و رس��وم مؤم��نین در ختم ق��رآن،در حاش��یه این برنامه

عزی��زانی. ش��یرینی می دهند،عزیزانی که سوره یس و الرحمن و اخالص را بخوانند که سوره یس و اخالص را قرائت کرده پذیرایی جلسه و عزیزی که سوره ال��رحمن را قرائت کرده چند هدیه برای س��ؤاالت مس��ابقه ب��ه کودک��ان حاض��ر در جلس��ه ک��ه

در خالل برنام��ه ام��ام.قرآن از حف��ظ می خوان��د ب��ه ام��ام جم��اعت تحوی��ل می دهند از ویژگی های این برنامه این.جماعت سؤاالتی را می پرسد و جوایزی تقدیم می کند

است که هیچ هزینه مادی ندارد و همه از مخاطبین دریافت می گردد و کامال مردمی و از آنجا مس�جد ط�راز اس�المی ک�ه در زم�ان ص�در اس��الم و ائم�ه ه�دی.است

در هم��ۀS ام��ور نقش مح��وری دارد وهمچنین عصر ظهور و حضور حض��رت حجت ل��ذا پیش��نهاد می گ��ردد اع��زۀS،ام��ام جم��اعت هم مح��ور فعالیت ه��ای مس��جد است

ائمۀS جماعات محترم مساجد در ابتدا یک بانک اطالعاتی در مسجد تش��کیل،گرامی داده بدین صورت که فرم های مخص��وص وال��دین و فرزن��دان تهی��ه ک��رده و از هم��ه

.مجاورین مسجد خواسته شود که در این داده آماری شرکت نمایند پس از شناسایی مخاطبین اعم از مجاورین و اهل مسجد از ظرفیت ه��ای ب��القوه ،موجود در همسایگی مسجد و در محل مد نظر می توان در ام��ور مختل��ف عم��رانی

از معلم��ان جهت، بعن��وان مث��ال. بهره ه��ای ف��راوان ب��رد... ف��رهنگی و ،اقتص��ادی از پزش��کان جهت مش��اوره؛کالس های تقویتی ویژه کودکان و نوجوانان و محص��لین

از وکال جهت مش���اوره؛پزش���کی و وی���زیت اه���الی جهت پیش���گیری از بیماری ها از کارمن��دان جهت اس��تفاده اه��ل مح��ل از ایش��ان در راس��تای ارتق��اء؛حق��وقی

. ... و ؛شکوفایی محل تا این که از همه ظرفیت ها استفاده گردد و اهالی محل گروه بندی ش��ده و نقش

مح��ل داش��ته... اقتص��ادی و ، عم�رانی، امنی��تی،مهمی در ارتقای مس�ائل ف��رهنگی.باشند

منابع:قرآن کریم.

ق.1403ق، داراالحیاء التراث العربی، 1110مجلسی، محمد باقر، بحار االنوار، ق.1019حسینی مرعشی، نورالله، احقاق الحق،مکتبه المرعشی،

ق.1402طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، جامعه مدرسین قم، هاشمی رفسنجانی، علی اکبر، فرهنگ قرآن، کلید راهیابی به موضوعات و مف��اهیم

.1387قرآن کریم،قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ق،548الطبرس��ی، فض��ل الل��ه بن الحس��ن، مجم��ع البی��ان فی تفس��یر الق��رآن،

ش.1376انتشارات ناصرخسرو، تهران،ش.1375ق، دارالمکتب االسالمیه، 329کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی،

نهج الفص��احه، ابوالقاس��م پاین��ده، چ��اپ س��وم، انتش��ارات خ��اتم االنبی��اء، اص��فهان،ش.1385

.1373نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، چاپخانه اعتماد، قم، عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس أللفاظ القرآن الک��ریم، قم، نوی��د اس�الم،

ق.1383 قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، دار المکتب االسالمیه، تهران، چ��اپ هش��تم،

1378. ال��ه ی��اری، محم��د، آی��ه ه��ای مان��دگار، مکتب الق��رآن ثارالل��ه، قدس��یان، چ��اپ اول،

1390.

نقش مسجد در تربیت دینی کودکان و نوجوانان

351زهرا رسولی شورکی

چکیده عن��اوینی مانن��د،این مقاله با عنوان نقش مساجد در ت��ربیت کودک��ان و نوجوان��ان

عوامل مؤثر در جذب کودکان و نوجوانان به مسجد و اثرات و فوای��دی ک��ه گ��رایش که هدف آن آشنایی بیش��تر وال��دین ب��ا نقش؛به این مکان مقدس بر روی آنان دارد

مسجدی بار آوردن آنان و اقامه نماز جماعت در این،مسجد در تربیت فرزندانشان از آنج��ایی ک��ه ی��ک مک��ان به عن��وان عام��ل تربی��تی محس��وب.مک��ان مق��دس است

این مقال��ه ب��ه اث��رات تربی��تی ک��ه مکان ه��ای مق��دس ب��ر روی کودک��ان و،می ش��ود نوجوانان می گذارند رسیده و در سنین ده تا پانزده سالگی در مورد آن سخن گفت��ه

این نوش��تار نقش مس��جد را از من��ابع اخالقی-تربی��تی و ب��ه روش تحلیلی-.است.توصیفی جمع آوری نموده و در اختیار عالقه مندان قرار داده است

واژگان کلیدی:. هیئت امناء، امام جماعت، نماز، کودکان و نوجوانان، مسجد،تربیتمقدمه

حض��ور جوان��ان در مس��جد دارای موض��وعیتی وی��ژه اس��ت ام��ا حض��ور این قش��ر ؛مستلزم آن است که انسان از اوایل کودکی و نوجوانی با مسجد آش��نا ش��ده باشد بنابراین دوران کودکی و نوجوانی ب��ه ق��دری حس�اس اس��ت ک�ه اگ��ر از فرص�ت آن استفاده نشود و شخص ساخته وپرداخته نشود امکان بازسازی او هیچ گ��اه مث��ل اول مقدور نخواهد بود پس والدینی که نسبت به آوردن کودک و نوجوان خود به مس��جد

.مقید باشند حضور آنان را در مسجد در مقطع جوانی تضمین کرده اند با توجه به مطالعات و بررسی های اندکی که انجام شده مق��االت و کتب ف��راوانی درزمینۀS نقش تربیتی مسجد به خصوص در رابطه با جوانان نگارش یافته و کمتر به نقش مسجد در تربیت کودک و نوجوان پرداخته که این مقاله در ص��دد اس��ت نقش مسجد را از منابع عمومی موجود جمع آوری نموده و به صورت دس��ته بندی ش��ده در

پس ضروری به نظر می رسد که والدین و تمامی دس��ت اندرکاران.اختیار قرار دهد تربیت به این اصل مهم که نقش اصلی آن را مکان های مقدسی مث��ل مس��اجد ایف��ا

حوزه علمیه.2 سطح .351

آشنایی پیدا کنند و خود با مساجد بیشتر مأنوس شوند ت��ا فرزندانش��ان هم،می کنند با این مکان ها رابطۀS بیشتری پیدا کنند و اثرات تربیتی در آن ه��ا ظه��ور و ب��روز پی��دا کند و جوانانی به بار آیند که با روحیۀS دینی و م��ذهبی خ��دمتکار اس��الم و جامع��ه ب��ه

.شمار روند این نوشتار بر آن است که راه ه��ای ج��ذب کودک��ان و نوجوان��ان ب��ه مس��جد و ن��یز اثرات و فواید گرایش آنان به این مکان را از من��ابع اخالقی-تربی��تی قاب��ل دس��ترس

.جمع آوری نموده و به روش تحلیلی-توصیفی در اختیار قرار دهد

الف( مفهوم شناسی. مفهوم لغوی:1

ادب و اخالق ب��ه کس��ی ی��اد دادن، پ��رورش دادن،ت��ربیت ب��ه معن��ای پروران��دن352.است

آم��ده،مسجد به معن��ای ج��ای س��جده و محلی ک��ه مس��لمانان در آن نم��از گذارند353.است

مفهوم اصطالحی: جایی که آنان در آن نماز می خوانند یا مراسم دینی354،مسجد عبادتگاه مسلمانان

، کلمۀS مسجد اسم مکانى است ک��ه س��جده در آن انج��ام مىش��ود355.انجام می دهند مس��اجد،مانند خانهاى که به خاطر سجده براى خدا ساخته مىش��ود و جم��ع مس��جد

مساجد به معنی مواضع سجود از اعضای بدن نیز آمده است و اگ��ر اعض��ای.است ، دو سر زان��و و ن��وک شس��ت پاها، دو کف دست،سجده را که عبارت اند از پیشانی

356.مسجد می نامند برای این است که اینها نیز به نوعی با سجده ارتباط دارند

تربیت ایجاد کردن تغییرات مطلوب در کسی یا متربی و نیز به رفتارهای مناس��ب به فعلیت رساندن ن��یروی ب��القوه357.و مطابق با آداب و سنت های هر جامعه گویند

که در دین مبین اسالم از وظایف حتمیۀS هر کسی شمرده شده ک��ه خ��ود و ه��ر کس 358.که در حوزۀS تسلط اوست را تربیت کند و خویشتن را مس��ئول پ��رورش آن داند

.559 ص،1 ج،1374 ، امیرکبیر، تهران، فرهنگ عمید، حسن، عمید.352.4106 ص،3 ج،1360 ، امیرکبیر، تهران، فرهنگ معین، محمد، معین.353.2065 ص،4 ج،1369 ، اسماعیلیان، قم، معارف و معاریف، سید مصطفی، حسینی دشتی.354.6985 ص،7 ج،1381 ، سخن، تهران، فرهنگ بزرگ سخن، حسن، انوری.355.303 ص،9ج ،1374 ، جامعهى مدرسین حوزه علمیه قم، قم، سید محمدباقر موسوى همدانى، تفسیر المیزان، سید محمدحسین، طباطبایی.356.1686 ص،3 ج، همان، انوری.357.495 ص،1 ج، همان، حسینی دشتی.358

در یکی از،فرآیند کمک به فرد تربیت پذیر برای ایجاد تغییر تدریجی در گستره زمان روحی و رفتاری اوست که به واسطه عام��ل انس��انی دیگ��ر، ذهنی،ساحت های بدنی

برای دس��ت یابی وی ب��ه کم��ال و شکوفاس��ازی اس��تعداد ها ی��ا بازدارن��دگی و اص��الح359.صفات و رفتارهای او است

ب( اهمیت آشنایی فرزندان با مسجد مس��جد اس��ت و،یکی از مکان هایی که می توان ک��ودک را ب��ا معن��ویت آش��نا ک��رد

همواره باید کودک. قدم نهادن در این مکان است،اولین گام به سوی نماز و عبادت را تشویق نمود ت��ا ب��ه عب��ادت و مس��جد روی آورد چ�را ک��ه اگ��ر ش��الوده س��اختمان معنوی کودک را مث��ل س��اختمان جس��می او محکم بن��ا ک��رد آین��دۀS او ک��ه منتهی ب��ه

یکی از ثم��رات رفت وآم��د ب��ه.نوجوانی و جوانی او می ش��ود درخش��ان خواه��د ب��ود مسجد انس پیدا کردن با مسجد است همین که کودک می بیند دیگران در یک ص��ف

360. نماز می خوانند خود تأثیر مثبت می گذارد،به سوی یک جهت و هدف

از طرفی هم نوجوانی دورانی پر از تغییرات گوناگون است و مرحله ای انتقالی و در این مرحل��ه ه��ر چ��ه در زن��دگی گذش��ته نوج��وان رخ داده.مهم ب��ه ش��مار می رود

در وضع فعلی او اثر می گذارد و اتفاق��ات و ت��ربیت این مرحل��ه ن��یز در وض��ع،است از همین رو بسیاری از بزرگ س��االن.زندگی آینده اش تأثیرات پایداری خواهد داشت

، ک�ار،به فرصت های ازدس��ت رفته در دوران نوج�وانی خ�ویش ب�رای ادام�ه تحص��یل در زم��انی ک��ه نوج��وان به س��رعت ب��ا. افس��وس می خورند...پیش��رفت م��ذهبی و

اجتم���اع از او می خواه���د ک���ه مس���تقل و،تغی���یرات جس���مانی مواج���ه می ش���ود در این.مسئولیت پذیر باشد و روابطش را با همساالن به نح��وی مناس��ب تنظیم کند

،دوره از نوجوان��ان خواس��ته می ش��ود ک��ه دروس خ��ود را ب��ه خ��وبی مطالع��ه کنند تکلیف ه��ای اس��المی را انج��ام دهن��د و ب��رخی انتظ��ارات دیگ��ر ک��ه تحق��ق آن ب��رای

ب��ا توج��ه ب��ه م��وارد م��ذکور اهمیت مس��جد به منزل��ه.نوجوان��ان ک��ار آس��انی نیست361.محیطی تربیت کننده نمایان می شود

درمجم��وع حض��ور کودک��ان و نوجوان��ان در مس��جد از اهمیت و ارزش وی��ژه ای حضور آنان را در مسجد باید س��رمایه.برخوردار است و سنگ بنای آیندۀS آن ها ست

سرمایه ای که در آینده می توانند ب��ا کم��ک آن تج��ارت،تربیتی واالیی به حساب آورد362. اخالقی و فرهنگی کنند،معنوی

.28ص،1 ج،1387 ، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، فقه التربیه، علیرضا، اعرافی.359.142 ص،1383 ، پیام دبیر، قم، تشویق و تنبیه کودکان، علی اکبر، پرهیزکار.360.257 ص،1382 ، مؤسسه فرهنگی ثقلین، قم، جایگاه مساجد در فرهنگ اسالمی، علی، رضایی.361.187 ص،1390 ، زینی، قم، آیین امامت مسجد، تقی، قرائتی.362

ج( عوامل مؤثر در جذب کودک و نوجوان به مسجد. والدین:1

جلوه های رفتاری والدین و نقش الگویی آنان در ترغیب فرزندان به نماز و مسجد زم�انی اس��ت، به دیگر سخن زیب�اترین اوق�ات.از واالترین احساسات مذهبی است

زیب��اتر از آن زم��انی محق��ق،که فرزندان شاهد اقامه نماز پدر و مادر خ��ود هس��تند می شود که یک رفتار را همراه با تجارب خوشایندی ب��رای بچه ه��ا ف��راهم ک��رد و آن بازکردن بابی از خانه به طرف مسجد است ک�ه کودک��ان و نوجوان��ان جهت ارض��ای

هنگامی که فرزندان پدر و م��ادر.نیازهای عاطفی خود از طریق مذهب ارضاء شوند خود را در حال اقامه نماز مشاهده می کنند در روان آن ها احساسی بسیار لطیف و

این اس��ت363.خوشایند جلوه گر می شود و به نماز و مکان نماز عالقه من��د می ش��وندجدکه قرآن کریم می فرماید: » CCل مسCCد کCCذوا زینتکم عنCC364 «...یا بنی آدم خ

«... با خود بردارید!،»ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد در نهج البالغ��ه این موض��وع را این چ�نین تب��یینوجود مق��دس ام��یر مؤمن��ان علی

فرموده اند که: صفحه دل نوجوان هم چون زمین مستعدی است ک��ه هیچ گی��اهی در إنمCCا قلب الحCCدث کCCاألرض ».آن نرویی��ده و آم��اده ه��ر ن��وع بذرافش��انی است

365«الخالیة ما ألقی فیها من شیء قبلته.

چنین نتیجه گرفته می شود که نوجوان��ان عمیق��ا نس�بتاز فرمایش امیر مؤمنان وق��تی ب��ه الگ��وی محب��وبی.به رفتار الگوهای مطلوبشان عالقه مند و کنجکاو هستند

.عالقه من��د ش��دند تالش می کنن��د آن الگ��و را در نه��اد وج��ودی خ��ویش وارد نمایند به عبارت دیگر وق��تی آن ه��ا نس��بت ب��ه رفت��ار بزرگ س��االن همچ��ون پ��در و م��ادر ک��ه

الگوگیری می کنن��د اث��راتش در اعم��ال و،الگوهای رفتاری فوق العاده مؤثری هستند366.رفتارشان ظاهر می شود

تهج��د و نم��از،پس اگر چنین فضایی ب��ر خانواده ه��ا ح��اکم باش��د ک��ه اه��ل مس��جد والدین بهترین و مطمئن ترین همراه برای کودکان و نوجوانان خواهن��د ب��ود و،باشند

ب��ه ق��ول ن��بی گ�رامی اس��الم.رفتار آنان مورد توجه و تقلید آگاهان�ه ق�رار می گ�یرد

.62-61 صص،2 ج،1390 ،نماز مؤسسه ف��رهنگی انتش��اراتی س��تاد اقام��ه، تهران، نماز- مسجد و خانواده، آموزش و پژوهش ستاد اقامه نماز، معاونت فرهنگ.363.31 ، اعراف.364.(7 به امام حسن مجتبی7 )نامه حضرت علی31 نامه، نهج البالغه.365.63 ص،2 ج، همان، آموزش و پژوهش ستاد اقامه نماز،ک: معاونت فرهنگ. ر.366

»م��رد هم کیش دوس��ت367«المرء على دین خلیله و قرینه.: »حضرت محمد«.و رفیق خود است

قابل ذکر است اگر در برنامۀS عب��ادی توس��ط وال��دین س��هل گ��یری ش��ود رفتن ب��ه مسجد و حضور کودکان و نوجوانان برای آنان در مس��جد مالل آور نخواه�د ب�ود چ�را

ر و ال یریCCCد بکم ]...ک���ه خداون���د خ���ود فرم���وده: CCCد الله بکم الیسCCCیری «... نه زحمت شما را!، راحتی شما را می خواهد، خداوند... »368 ...العسر [

پوشاک و بهداشت نی��از دارن��د از نظ��ر رفت��اری،فرزندان همان گونه که به خوراک یک گرایش مذهبی و معنوی و دینی هم در وجودشان هست که شکوفایی و تق��ویت

اگ��ر وال��دین ب��ه نی��از م��ذهبی.آن ب��ه حم��ایت و توج��ه کام��ل پ��در و م��ادر نی��از دارد فرزندانشان توجه کنند و از همان دوران کودکی در تق��ویت و ش��کل گیری آن کوش��ا�د ب�ودن آن�ان ب�ه نم�از و باشند یقین�ا نتیج�ۀS آن را در ت�ربیت ص�حیح فرزن�دان و مقی

369.قوانین دینی خواهند دید

کل مولود یولد على الفطرة حتى یکون أبCCواه می فرمایند: »رسول خدارانه دانه و ینص ��د می ش��ود و این پ��در و370؛یهو هر کودکی با فطرت خ��دایی متول

مادر هستند که او را ]از مسیر فطرت سلیم خود منحرف ساخته[ یهودی و نصرانی«.بار می آورند

. دوستان:2 خ��انواده ب��ه عن��وان نخس��تین ک��انون تعلیم و ت��ربیت نقش عم��دهاى در برق��رارى

ب��ر این اس��اس اس��الم س��فارش مىکن��د:.ارتباط کودکان و نوجوانان با مساجد دارد »فرزندان را از کودکى به نماز و روزه عادت دهید تا تقید به فرایض در بزرگ سالی

« خ��انواده و دوس��تان از مهم ت��رین عوام��ل تش��کیل دهندۀS.ب��ر آن��ان دش��وار نگ��ردد تحص��یلی و دی��نی، سیاسی،شخصیت افراد هستند که در شکل گیری اندیشه تربیتی

دوستان بر ارزش ها و بینش های کودکان، در خارج از خانواده.فرد مؤثر خواهند بود ق��وی تر و، از آنج��ایی ک��ه رواب��ط دوس��تانۀS نوجوان��ان.و نوجوانان تأثیر زی��ادی دارند

. اهمیت گ��روه دوس��تان بیش��تر می ش��ود،م��ؤثرتر از دیگ��ر رده ه��ای س��نی است خانواده ها باید به گونه ای غیرمستقیم بر دوستان و دوست یابی فرزن��د خ�ود نظ��ارت کنند و مالک های دوست خوب و اهمیت دوست و دوستی را برای آنان بازگو کنند ت��ا

.375 ص،2 ج،ق1407 ، دار الکتب اإلسالمیه، تهران، محمدباقر کمره اى، الکافی، محمد بن یعقوب، کلینى.367.185 ، بقره.368.145 ص،1386 ، نسیم حیات، قم، کلیدها و تکنیک های طالیی تربیت برتر، رضا، کریمی.369.281 ص،3 ج،ق1403 ، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بحار األنوار، محمدباقر، مجلسى.370

��د ب��ه آموزه ه��ای دی��نی از جمل��ه مس��جد فرزندشان به وسیلۀS دوس��تان م��ؤمن و مقی371.عالقه مند شوند

وقتی که نوجوان دوست مسجدی داشته باشد هنگامی که با یکدیگر از مدرسه و یا محیط ورزش و بازی برمی گردند و به طور کلی هر موقع که بیرون از خانه هم��راه باشند دوست او که مقید به اقامه نم��از جم�اعت و اول وقت آن هم در مک��انی مث��ل مسجد باش��د او را ب��ا خ��ود هم��راه می کن��د و ب��ه مس��جد می ب��رد ولی اگ��ر روحی��ات دوست او روحیۀS دین گریزی و عدم تقید به نماز و امور دینی و نماز جماعت باشد و اشتیاقی به مکان های مقدس و مساجد نداشته باش��د قطع��ا در روحی��ۀS نوج��وان هم

.تأثیر خواهد گذاشت و او را از این مسائل دور خواهد کرد

. امام جماعت مسجد:3 امام جماعت در هر مسجدی عاملی مهم در پیشرفت مسجد ب��ه ش��مار می رود و اگ��ر دارای ویژگی ه��ای الزم باش��د ت��أثیری شایس��ته در تح��والت مثبت در کودک��ان و

این ویژگی ه��ا372.نوجوان��ان و در نتیج��ه گ��رایش آن��ان ب��ه مس��اجد خواه��د داشتعبارت اند از:

. آگاهی امام جماعت از مسائل مذهبی، فرهنگی و اجتماعی3-1 اگر امام جماعت توانایی و اندوختۀS علمی زیادی داشته باشد هنگامی که سؤالی از ط��رف کودک��ان و نوجوان��ان در زمینه ه��ای مختل��ف مط��رح ش��ود او ب��ا اس��تفاده از

روانشناس��ی، جامعه شناسی،معلومات خود در زمینه های مختل��ف ازجمل��ه اعتق��ادی همین قدرت علمی روح�انی مس�جد ب�اعث اطمین�ان. پاسخگوی آنان خواهد بود...و

آنان خواهد شد لذا همواره سعی می کنند در مواقع لزوم با او ارتباط برقرار س��ازند.و روشن است که برقراری ارتباط با یک روحانی ابتدا از مسجد شروع می شود

. وقت شناسی و حضور منظم3-2 ضرورت دارد که امام جماعت در کلیۀS کارهای مربوط به مس��جد نظم و انض��باط

اوق�ات س��خنرانی را، به موقع به مس��جد بیای�د و نم��از را اقام��ه کند،را مراعات کند تنظیم و با توجه به حال حضار مطالب خود را بی��ان کن��د و از ذک��ر مط��الب اض��افی

.خودداری ورزد

.157 ص،2 ج، همان، آموزش و پژوهش ستاد اقامه نماز، معاونت فرهنگ.371.231 ص، همان، رضایی.372

. شیوایی بیان3-3 بای�د� ح�تی ا�لمق�د�ور س�اد�ه� و ش�ی�و�ا باش�د� و ا�ز،مط�الب�ی ک�ه ام�ام جم�اعت� بی�ان می ک�ند�

یع��ن�ی د�رعین ح��ال ک��ه�؛تل�فظ� کل�مات� و جمالت� عج�یب� و غ�ر�یب� و ن�ا م�أنو�س� بپ�ر�ه��ی�ز�د� س��نگ�ی�ن و ن��امف�هوم� ص��ح�ب�ت� نک�ن��د� و ای�ن، تخ�ص�ص�ی و ب�اس�و�اد� صح�ب�ت� می ک�ند�،عل�می

باعث� م�ی ش�و�د� که ک�ود�کا�ن و نو�جو�ا�نان� به� حر�ف ه�ایش� عالق�ه ن�شان� ده�ن�د� در غ�ی�ر� ای�ن خس��ت�گ�ی و کس��الت� ب��ر آ�ن ه��ا�،صو�رت ب�ا ت�وج�ه ب�ه روحی�ه� و کم� ظ��رف�ی�ت� ب��و�د�ن آن��ان

373.عارض� می ش�و�د� و ای�ن ب�اعث� بی م�ی�لی� آن�ان ب�ه م�سج�د� خو�اه�د� شد�

. خالقیت و ابتکار3-4 اگر امام جماعت این ویژگی را داشته باشد یعنی ه��ر آنچ��ه را ک��ه می خواه��د ب��ه

، ش��وخ طبعی، حکایت ه��ای ت��اریخی،ک��ودک و نوج��وان بفهمان��د ب��ا ذک��ر مثال ها داستان های شیرین و با رعایت نکات روانشناسی کودک و نوجوان به گ��ونه ای زیب��ا

.عرضه کند مسجد برای آنان جذاب تر خواهد شد. همراهی و دوستی با نوجوانان3-5

امام جماعت مسجد می تواند با کنار گذاش��تن بعض��ی از مح��دودیت های ک��اذب ی��ا به قدر معقول با آن��ان؛ آن ها را به خود نزدیک کند، بین خود و نوجوانان،غیرضروری احوال آن ها را در حالت عادی و غیرعادی جویا شود و حتی المق��دور در،صحبت کند

هم نشینی ها همراه آنان باشد و از هر فرصتی برای بیان مقصود خ��ویش و آم��وزش. ادب و احکام استفاده کند، اخالق،دین

. احترام و تواضع3-6 ن��وعی ارادت،احترام گذاشتن به دیگران و داشتن حالت تواض��ع در مقاب��ل اف��راد

قلبی به آنان است و با این منش می توان دیگران را به خ��ود ج��ذب ک��رد ح��ال اگ��ر آن هم ب��ا نوجوان��ان و کودک��ان ک��ه،تواضع و احترام از جانب روحانی و رهبر معنوی

قطع��ا موفقیت ه��ای، ص��ورت گ��یرد،دارای قل��بی پ��اک و جوی��ای ص��حبت هس��تند.چشمگیری به دست خواهد آمد

. آراستگی ظاهری3-7 ؛روحانی و رهبر معنوی در اجتماع باید در قالب الگو و نمونۀS خوبی ها مطرح شود

محاس��ن، تم��یز باشد،بنابراین امام جماعت باید به بهترین وجه ممکن لب��اس بپوشد

.234-231 صص،ک: همان. ر.373

شاید یکی از دالیل ض�رورت این وی�ژگی؛مرتب داشته باشد و از عطر استفاده کند.به خاطر آن باشد که نوجوانان به ظاهر خود و دیگران توجه زیادی دارند

. توانایی جسمی3-8 مس��ائلی نظ��یر،در برگزاری نماز جماعت و سخنرانی ها الزم است امام جم��اعت

ح��ال اگ��ر ام��ام جم��اعت س��ن ب��االیی؛وقت دیگران و سن حاضران را مراعات کند طبیعتا نماز طوالنی می شود و ممکن اس�ت م�أمومین نوج�وان خس�ته،داشته باشد

374.شوند

. هیئت امنای مسجد:4 اگر هیئت امنای مس��جد در ادای وظ��ایف خ��ویش ج��دیت داش��ته باش��ند و مص��مم

پس وقتی که کودک��ان و نوجوان��ان، در امور مسجد اختالل پیش نمی آید،حرکت کنند ببینند که ام�ور مس�جد دارای نظم خاص��ی اس��ت گ�رایش بیش��تری ب��ه مس��جد پی��دا

375.می کنند

Sنوجوانان اهتمام داشته باشند و باید توجه کنن��د ک��ه ادارۀ Sهیئت امنا باید به مسئلۀ یعنی به شکلی ک��ه گ��اهی اوق��ات مش��اهده،امور مساجد نباید به شکل سنتی باشد

ح��رف زدن و غ��یره از،می شود اکثر کودکان و نوجوانان را ب��ه دلی��ل ش��لوغ ک��ردن چ��را ک��ه این ن��وع، ی��ا نس��بت ب��ه آن��ان ب��درفتاری می ش��ود،مس��جد ب��یرون می کنند

376.برخوردها سابقۀS بدی را در اذهانشان باقی می گذارد

.234-231 صص،ک: همان. ر.374.237 ص، همان.375.238 ص، همان.376

. بهداشت مسجد:5 مس��اجد مح��ل نش��ر مع��ارف و فرهن��گ اس��المی هس��تند و مأذنه ه��ای آن ن��دای نوی��دبخش س��عادت و پ��اکیزگی و ش��عار النظاف��ه من االیم��ان را س��ر می ده��د پس .سزاوار است که نخس��ت خ��ود این مکان ه��ا ب��ه این ش��عار جامع��ۀS عم��ل بپوش��انند هرگاه فضای مسجد پاکیزه باشد و موارد آزاردهنده در آن نباشد فض��ایی ب��ه وج��ود

377.خواهد آمد که شمیم عطرآگین آن انسان را به طرف خود خواهند کشاند

یکی از مأموریت ه��ای مهم حض��رت اب��راهیم و اس��ماعیل: این ب��ود ک��ه همیش��هماعیل أن ...مساجد را پاک و مطهر نگاه دارند: » CCو عهدنا إلى إبراهیم و إس

جود کع الس را بیتی للطائفین و العاکفین و الر و ما به ابراهیم... »378«طه و اس���ماعیل ام���ر ک���ردیم ک���ه: خان���ه م���را ب���رای طواف کنن���دگان و مج���اوران و

پ��اک و پ��اکیزه کنی��د!« ل��ذا مس��ئوالن مس��جد در،رکوع کنن��دگان و س��جده کنندگان خصوص نظافت منظم مسجد توجه بیشتری را مبذول دارند ت��ا رع��ایت این مس��ئله

.منجر به رغبت بیشتر نوجوانان به مسجد شود

. امکانات تفریحی و سرگرمی در کنار مسجد:6 در زمان ما دامنه تهاجم دشمن به قلمرو اندیشه های دینی گسترش یافته است و دشمنان برای تباه کردن جوامع اسالمی و گمراه نمودن نوجوانان مسلمان از صدها شیوه و ابزار گوناگون بهره می جویند در مقابله با این موج ضد فرهنگی و دینی باید تمامی ابزار و امکانات موجود را به کار بست و یک ک��ار تبلیغی اص��ولی را از س��نگر

ازجمله کارهای زیر بنایی در این زمینه بنا نهادن مؤسسات و.مساجد پی ریزی نمود وجود چنین مراکزی نسل ام��روز را.مراکز آموزشی فرهنگی در کنار مساجد است

با مسجد پیوند می دهد و از تکرار افسانه تلخ و غمبار ج��دایی دین از دانش و نس��ل379.جدید جلوگیری می کند

بهتر است در کنار مساجد مکانی برای بازی کودکان قرار داده شود ت��ا ب��ه ش��وق بازی و یا اسباب بازی بیایند و کم کم با مسجد آشنا ش��وند گرچ��ه ب��ه ش��وق تف��ریح و بازی می آید ولی کم کم عشق به مسجد پیدا می کنند در این ص��ورت روحی��ۀS امی��د و

ب��ازی،تعبد در او زنده شده و از کودکی با معنویت در لباس بازی آشنایی پی��داکرده380.و مسجد در کنار هم نقش می بندند

.108 ص،1387 ، معروف، قم، مسجد گوهر بی همتا، عباس، عرشی نیاسر.377.125 ، بقره.378.164-163 صص،2 ج،1373 ، مؤلف، قم، سیمای مسجد، رحیم، نوبهار.379.144-143 صص، همان، پرهیزکار.380

. هدیه و محبت:7«. محبت می آورد، »هدیه381«الهدیة تورث المودة فرمودند: »رسول خدا

بین.شخصی می گفت: »با فرزند کوچکم به مسجد و ب��رای نم��از جم��اعت رف��تیم ف��ردا ش��ب پس��رم گفت: باب��ا! مس��جد نمی رویم؟. شیرینی به اف��راد دادند،دو نماز

وقتی بیرون آمدیم، نبود... اگر شیرینی و،ازآن پس هر وقت او را به مسجد می برم حتما ب��رایش ش��کالت می خ��رم ت��ا پیون��د مس��جد آم��دن ب��ا برخ��ورداری از ی��ک چ��یز

382«. تداوم یابد،دوست داشتنی در ذهن او گسسته نشود و عالقه به مسجد و نماز

در مس��جد مراس��می برپ��امی توان گفت اگر در مناسبت های مربوط به اهل بیت شود و بعد از آن پذیرایی انجام گیرد باعث گ��رایش بیش��تر کودک��ان و نوجوان��ان ب��ه

اگر در مسجد برای آنان جش��ن تکلی��ف گرفت��ه ش��ود و ب��ه آن ه��ا.مسجد خواهد شد شیرینی و عیدی و کادو داده شود یا اعط��ای م��دال و اه��دای ج��وایز و تش��ویق ها در

و این گ��ره؛ خواه ناخواه تأثیر مطل��وب خ��ود را خواه��د گذاشت،مسجد برگزار شود383.زدن خوشی های زندگی با نماز و مسجد خواهد شد

د( آثار و فواید گرایش کودکان و نوجوانان به مسجد. دین آموزی و تقویت ایمان و اعتقاد:1

اگر کودکان و نوجوانان پایههاى اعتق��ادى اس��توار و ت��ربیت دی��نى درس��ت نداش��ته آسیبپذیرترین قشر جامعه در مقابل امواج گناه و فس��اد اخالقى و اجتم��اعى،باشند

برنام��ه و بودج��ه زی��ادی را، دش��منان اس��الم و انقالب اس��المى ن��یز.به شمار مىآیند براى تهاجم فرهنگى اختصاص دادهاند و با همۀS ابزارها و شیوهها در پى جدا ساختن

چ��ه.این قشر جامعه از جریان مقدس اسالم و مسائل توحی��دی و اعتق��ادی هس��تند می ت��وان گفت384.خوب است که برای صیانت آنان از این آفت ها برن��امه ریزی ک��رد

، چ��را ک��ه مس��جد در تغذی��ۀS فک��رى؛یکی از این برنامه ها به مسجد بردن آنان است عاطفى و هدایت آنان در بستر صراط مستقیم و بر اس��اس ق��رآن و ع��ترت،روحى

.به عنوان مکان مقدس گام بزرگی را می تواند بردارد چنانچه در. گواه ایمان و اعتقاد انسان است،شرکت در نماز و حضور در مساجد

دلی��ل و،روایت معصومین: هست که می فرمایند: »شرکت در نماز جماعت مس��جد

.166 ص،74 ج، همان، مجلسى.381.69 ص،1381 ، بوستان کتاب، قم، عشق برتر، جواد، محدثی.382.69 ص،ک: همان. ر.383.7 ص، همان.384

و در ج��ای دیگ��ر می فرماین��د:385گواه بر نمازخوان ب��ودن آن در بین م��ردم اس��ت«جل یعتاد المساجد فاشهدوا له باإلیمCCان » »رفت وآم��د386«...إذا رأیتم الر

«...مداوم در مسجد شهادت و گواه بر ایمان وی خواهد بود فردی ک��ه ب��ه مس��جد رفت وآم��د داش��ته باش�د از آموزه ه�ا و ص��حبت های دیگ�ران

وقتی که نوجوانی در مسجد برای نماز حاض��ر ش��ود و بع��د از نم��از،استفاده می کند صحبت های امام جماعت را بشنود در ایمان و اعتقاد او اثرات بس��یار س��ازنده ای را

ق��بر و، مع��اد، والیت،می گذارد چرا که امام جماعت در مورد مسائلی چون ام��امت دنیا و مذمت دنی��اگرایی در ق��الب اح��ادیث و حکای��ات س��خنرانی می کن��د در،قیامت

.روحیۀS وی اثر گذاشته و باعث تقویت مبانی اعتقادی و ایمان او خواهد شد

. تعلیم قرآن و دعا:2 پ��رداختن ب��ه عل��وم ق��رآن در مس��جد دارای،در میان همۀS مب��احث و عل��وم دی��نی

پیامبر گ��رامی.اهمیتی ویژه است زیرا قرآن و مسجد پیوندی خاص با یکدیگر دارندرآناس��الم فرموده ان��د: » CCاجد للق CCبت المس CCا نصCCمس��اجد را ب��رای387«إنم«

رآن« و ن��یز فرموده ان��د: ».)خوان��دن و فهمی��دن( ق��رآن بناکرده اند CCمن أحب الق «. مسجد را نیز باید دوست داشته باشد، »دوستدار قرآن388«فلیحب المساجد

. پرورش حب اهل بیت3 پدی��د آوردن ص��حنهها و،یکى از راه ه��ای محبت اهل بیت در کودک��ان و نوجوان��ان

ى ق��رار بگیرن��د و به ت��دریج حس فضاهایى اس��ت ک��ه آن ه��ا در ش��رایط روحى خاص�� ب��ه، چهبسا اگر آنان را به حال خ�ود ره�ا ک��رد.درونى آنان بیدار شود و جذب گردند

ولى اگ��ر ترتی��بى.این سمت و جهت کشیده نشوند و به مجالس دعا و توسل نیایند مثال اردوهاى ف��رهنگى و زی��ارتى و. جذب مىشوند،دهیم که در این فضا قرار گیرند

ل و ع��زادارى و، زیارتگاه ها،دیدار از حرم ها شرکت در مجالس دینى و دع��ا و توس�� بنا به نظر بنده این امور با حض��ور389. برگزار شود،مالقات با شخصیت های معنوى

آنان در مس��جد به دس��ت می آی��د وقتی ک��ه ک��ودک و نوج��وان در مس�جد حض��ور پی��دا می کنند و در مسجد مجلس عزا و نوحه برپا شود عواطف آنان بر مح��ور اهل بیت

.رشد و تعالی می یابد. باب علة الجماعة18 باب،325 ص،2 ج،1385 ، داورى، قم، علل الشرائع، محمد بن على، ابن بابویه.385.362 ص،3 ج،ق، 1408 مؤسسه آل البیت، قم، مستدرک الوسائل، حسین بن محمدتقی، نورى.386.213 ص،5 ج،ق، 1104 مؤسسه آل البیت، قم، وسائل الشیعه، محمد بن حسن، حر عاملى.387.355 ص،3 ج، همان، نورى.388.71 ص، همان، محدثی.389

. دوست یابی:4 هنگامی که یک کودک و نوجوان به مسجد رفت وآمد داشته باشد می تواند دوستان زیادی پیدا کند و از دوست یابی در مراکز س��وء و فحش��اء و دوس��تان ناب��اب مص��ون

هنگام بر شمردن آثار رفت وآمد و مراوده با این مکان مقدس حضرت علی.بماندتفادا فی الله عCCز و جCCل ...یکی از فوای��د آن را » CCب��رادر... »390«...أخا مس

و نیز از مضمون؛« بیان می فرمایند...ایمانی که در مسیر خداوند از او استفاده کند حدیث معصوم که می فرمایند افرادی ک��ه وارد مس��اجد می ش��وند اف��راد شایس��ته و

می توان استفاده کرد که ب��ه یقین همه کس توفی��ق نخواه��د،اصیل هر قومی هستند داشت نامش در شمار افراد دعوت ش��ده ب��ه مس�جد باش��د و مس�جد جایگ��اه اف��راد شایسته و مورد اعتماد است لذا می ت��وان در آنج��ا دوس��تان دی��نی و واقعی خ��ود را

391.پیدا کرد

. نظم آموزی:5 .مسجد در یک جامعۀS اسالمی جایگاه تجمع منظم و همه روزۀS مؤمنان حق جوست

آوای ملکوتی اذان به خودی خود آنان را به مسجد فرامی خوان�د و جلس�ه ای منظم از دوستداران معارف اسالمی فراهم می آید بنابراین وقتی که کودک��ان و نوجوان��ان ب��ه مسجد بیایند و این نظم و هماهنگی اهل مس��جد ب��ا هم��دیگر و ب��ا ام��ام جم��اعت را می بینند این را ب��رای خ��ود الگ��و ق��رار می دهن��د و مس��ئلۀS نظم و یکپ��ارچگی بیش��تر

392.برایش تجلی و بروز پیدا می کند

. ایجاد آرامش روحی و روانی:6 در آنجا دل ها با ذکر و.مسجد خانۀS الهی در گستره زمین و پناهگاه مؤمنان است

جس��م در س��ایۀS آرامش روحی. از تنش های روانی دور می شوند،یاد خدا آرام گرفته سالم و متعادل می شود بنابراین آرامش روح تندرستی انسان را تض��مین می کن��د و

الذین آمنCCوا و تطمئن قلCCوبهماین اطمینان و آرامش که نتیجۀS ذکر خداست » »آن ها کس��انی هس��تند ک��ه ایم��ان393«بذکر الله أال بذکر الله تطمئن القلوب

تنها با یاد خ��دا، آگاه باشید؛آورده اند و دل هایشان به یاد خدا مطمئن )و آرام( است

.237 ص،1ج ،ق1413 ، دفتر انتشارات اسالمى وابسته به جامعه مدرسین ح��وزه علمیه، قم، من ال یحضره الفقیه، محمد بن على، ابن بابویه.390.67 ص، همان، عرشی نیاسر.391.162 ص،2 ج، همان، نوبهار.392.28 ، رعد.393

دل ها آرامش می یابد!« در سایۀS مذهب و قداس��ت مکان ه��ای م��ذهبی ب��ه اوج خ��ود پس اگ��ر ک��ودک و نوج��وان ام��روز ب��ه مس��جد رفت وآم��د داش��ته باش��ند.می رسد

تندرستی روحی و روانی آن ها تضمین شده خواهد بود همان طور که حضرت رس��ولوح و ... می فرماین��د: »اکرم من الله لCCه بCCالر CCه ضCCاجد بیت CCمن کانت المس

احة »هرکس مساجد خانه اش باشد خداون��د آس��ایش و آرامش را ب��رای394«...الر«.او ضمانت می کند

. پرکردن اوقات فراغت:7 هرگ��اه ک��ودک و نوج��وان ب��ه مس��جد رفت وآم��د داش��ته باش��ند و در مس��جد ب��ا

پرمحت��وا و متن��وع مش��غول ش��ود از این راه ه��ا ارض��اء فک��ری،برنامه ه��ای مختلف395.می گردد و هیچ گاه در ذهنش مکانی برای فرهنگ مبتذل غرب باقی نمی ماند

،ب�رای پ�ر ک�ردن اوق�ات ف�راغت آن�ان خ�وب اس��ت ک�ه ب�ه مناس��بت های مختلف اردوهای تفریحی-زیارتی از طرف مس��جد برگ��زار ش��ود و،مسابقه های کتاب خوانی

نوجوانان در این مسابقات و اردوها شرکت کنند این کار باعث می ش��ود ک�ه اوق��ات فراغت آن ها به طور مفید و با معنویت پر شود و آن ها متوجه می شوند ک��ه مس��جد

.عالوه بر اینکه جایگاه عبادت است مکانی برای تفریحات سالم نیز هست

. تقویت خالقیت و مسئولیت پذیری:8أی الخطCCیر إذا می فرماین��د: »امیر مؤمن��ان علی ال تستصغرن عنCCدک الCCر

جل الحقیر «. »افکار ارزشمند افراد غیر مهم را کوچک نشمارید396«أتاک به الر با توج��ه ب��ه فرم��ایش حض��رت می ت��وان گفت ک��ه چ��ه خ��وب اس��ت ب��رای آم��وزش

مسئولیت هایی چون مؤذن و مکبر بودن ب��ر،مسئولیت پذیری به کودکان و نوجوانان عهدۀS آنان گذاشته شود و نیز هنگام برگزاری مراس��م های م��ذهبی ازجمل��ه اعی��اد و

که مسجد نیاز به تزیین و یا سیاه پوشی دارد از آن ها کمکایام شهادت معصومین توزیع و جمع ک��ردن این کتب مق��دس را ب��ر عه��دۀS آن��ان، هنگام قرائت قرآن،گرفت

ب��رای پیش��برد. برای تمیزی و نظافت محیط مسجد از آن��ان کم��ک گ��رفت.گذاشت��رات آن ه��ا به��ره گ��رفت ک��ه این ب��اعث فعالیت ه��ای ف��رهنگی و اجتم��اعی از تفکSآنان و تقویت نیروی خالقیت و ابتکار در آن ها و عالق��ۀ Sشکوفایی استعدادهای نهفتۀ

.بیشتر به مسجد و نماز می شود

.362 ص،3 ج، همان، نورى.394.45 ص، همان، عرشی نیاسر.395.441 ص،1366 ، دفتر تبلیغات، قم، تصنیف غررالحکم و درر الکلم، عبدالواحد بن محمد، تمیمى آمدى.396

. پرورش روحیۀ� جمع گرایی:9 از تأثیرات مناسب مس��جد ب��ر تعلیم و ت��ربیت اف��رادی ک��ه در آن حض��ور می یابن��د

نظم پذیری و پیوس��تن ب�ه جم�ع را، انعطاف پذیری،تقویت و پرورش روح جمع گرایی خودمحوری افراطی و بیگ��انگی از، حضور در مسجد درون گرایی.می توان برشمرد

هنگامی که آنان وارد مسجد می ش��وند ب��ا.جمع را از کودکان و نوجوانان دور می کند اش��خاص متف��اوت برخ��ورد می کنن��د این عالوه ب��ر آث��ار تربی��تی و،افک��ار گون��اگون

روح فردگرایی و خودبینی را در آنان از بین می برد و باعث می ش��ود تنه��ا،آموزشی ب��ه من��افع شخص��ی خ��ود فک��ر نکن��د و در ص��ورت ت��زاحم منفعت شخص��ی و من��افع

397. مصلحت شخصی را کنار گذاشته و جامعه را از خود بداند،جامعه

نتیجه گیری: مسجد مکانی مقدس است که در ابتدا تداعی کنن��دۀS نم��از جم��اعت و مراس��م های دینی و مذهبی می باشد اما اسالم مس��جد را پایه گ��ذاری نم��ود ت��ا اف��زون ب��ر دع��ا و .نیایش و عبادت کانون تعلیم و تربیت و فعالیت های آموزش��ی و ف��رهنگی ن��یز باشد یکی از کارکرده��ای مهم این نه��اد مق��دس ک��اربری آن در خص��وص ام��ور تربی��تی و

این مکان با کارکردهای زی��ادی ک�ه دارد می توان��د وال�دین و تم�امی.آموزشی است دست اندرکاران تربیت را کمک نموده و راه گشای بسیاری از مشکالت تربی��تی آن��ان به شمار رود و از این طری��ق می توانن��د اس��تعدادهای فط��ری خداجویان��ه کودک��ان و نوجوانان خود را بیدار نگه داشته و باعث تق��ویت باوره��ای م��ذهبی و اعتق��ادی آن��ان

.شوند

راهکارها:. مشاور و خالق برای مساجد، صبور،انتخاب امام جماعت جوان

.تعلیم خانواده ها جهت تربیت فرزندان بر محور مسجد و نماز جماعت تشویق فرزندان با هدایا و جوایز به خاطر شرکت در نم��از جم��اعت و حض��ور

.در مسجد.برگزاری مسابقات فرهنگی و کتاب خوانی در مساجد

شناساندن آثار نم�از و حض�ور در مس�جد ب�ه فرزن�دان و ب�ا کم�ک رس�انه های. گنجاندن چنین مطالبی در کتب درسی توسط آموزش وپرورش،جمعی

فهرست منابع و مآخذ:

.63-62 صص ، همان،ک: عرشی نیاسر. ر.397

قرآن کریم، ترجمه ناصر مكارم شیرازى.نهج البالغه، ترجمه حسین انصاریان.

.1385ابن بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، قم، داورى، ابن بابویه قمی، ابوجعفر محمد بن علی، من ال یحضره الفقیه، قم، دفتر انتش��ارات

ق.1413اسالمى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، .1387اعرافی، علیرضا، فقه التربیه، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،

.1381انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، .1383پرهیزکار، علی اکبر، تشویق و تنبیه کودکان، قم، پیام دبیر،

تمیمى آم��دى، عبدالواح��د بن محم��د، تص��نیف غ��ررالحکم و درر الکلم، قم، دف��تر.1366تبلیغات،

ق.، 1104حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت.1369حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، قم، اسماعیلیان،

رضایی، علی، جایگ��اه مس��اجد در فرهن��گ اس��المی، قم، مؤسس��ه ف��رهنگی ثقلین،1382.

طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، سید محمدباقر موسوى همدانى، قم،.1374جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،

.1387عرشی نیاسر، عباس، مسجد گوهر بی همتا، قم، معروف، .1374عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، امیرکبیر، .1390قرائتی، تقی، آیین امامت مسجد، قم، زینی،

.1386کریمی، رضا، کلیدها و تکنیک های طالیی تربیت برتر، قم، نسیم حیات، كلینى، محمد بن یعقوب، الكافی، محمدباقر كمره اى، ته��ران، دار الكتب اإلس��المیه،

ق.1407ق.1403مجلسى، محمدباقر، بحار األنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی،

.1381محدثی، جواد، عشق برتر، قم، بوستان کتاب، مس��جد و خ��انواده،-معاونت فرهنگ، آموزش و پ��ژوهش س��تاد اقام��ه نم��از، نم��از

.1390تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی ستاد اقامه نماز، .1360معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، امیرکبیر،

.1373نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، قم، مؤلف، ق.1408نورى، حسین بن محمدتقی، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت

نرم افزارها:، مركز تحقیقات كامپیوترى علوم اسالمی.1/2جامع تفاسیر نور

، مركز تحقیقات كامپیوترى علوم اسالمى.5/3جامع األحادیث

وضعیت شناسی رابطه جوانان و مسجد398حمید میرعباسی

چکیده در این نوشتار در پی پاسخ به این سؤال هستیم که در حال حاضر مساجد ب��ا چ��ه مسائلی در زمینه جذب جوانان مواجه هستند؟ برای پاسخ به این سؤال با اس��تفاده

نف��ر90از روش مطالعۀS کیفی و رویکرد تحلیل محتوای کیفی و با انجام مصاحبه با ب��ه دو ن��وع وض��عیت در این زمین��ه،از مردم و امامان جماعت مساجد ش��هر ته��ران

این دو وضعیت عبارت بودند از رهیافت نیاز محور و رهیافت آس��یب.برخورد کردیم نتیجه حاصل از این دو رویکرد نشان دهنده این نکته ب��ود ک��ه از ی��ک س��و م��ا.محور

برای انجام فعالیت جامعه پذیری دینی در مساجد نیاز ب��ه برنام��ه و ات��اق فک��ر ق��وی داریم و از سوی دیگر امروزه مسجد به محلی برای پر کردن خألهای دیگر نهاده��ای

.جامعه تبدیل شده است

کلیدواژه: روش کیفی. ، رهیافت آسیب محور، رهیافت نیازمحور، جوانان،مسجد

مقدمه مسجد از جمله مهم ترین و فعال ترین کانون های ارتباطات سنتی در ایران بع��د از

( به همین دلیل در حوزه ارتباطات س��نتی و85:�� 1387، )فرقانی.اسالم بوده است عقای��د،در زمینۀS فعالیت مسجد می توان کارکردهایی نظ��یر ت��رویج و تق��ویت باورها

.عمومی و فرهنگ را از مسجد انتظار داشت اما تفاوت مسجد با دیگر نهاده��ای جامع��ه در محت��وایی اس��ت ک��ه این نه��اد ارائ��ه

متکی اس��ت ب��ر، محتوا و یا پیامی که در حوزه مس��جد انتق��ال پی��دا می کند،می دهد این ک��ارکرد در س��الهای پیش از انقالب.مفاهیم دینی و مالزم با جامعه پذیری دی��نی

پس از پ��یروزی انقالب و ب��ا.اسالمی به شکل واضح بر عه��ده این نه��اد ب��وده است نهاده��ای ارتباط��ات، در کن��ار این نه��اد،تغییراتی ک��ه در س��طح جامع��ه اتف��اق افت��اد

رسانه ای نیز مکفل این امر )جامعه پذیری دینی( و البته هر سال نیز این روند سمت.و سوی تازه ای می یابد

کارشناس ارشد جامعه شناسی دانشگاه تهران..398

حضور ارتباطات رسانه ای و تحول در سطح تکنولوژی در سطح جامعه و تغییر در فرهنگ موجب شده است که امروزه ما با افتی در سطح جذب ب��ه مس��اجد مواج��ه

، ف��رجی و ک��اظمی. ش. )م؛باشیم و البته این مسئله در سطح جوانان بیشتر است ( از این رو این مقال���ه ب���ه بررس���ی این ام���ر می پ���ردازد و س���عی می کن���د1388

رهیافت های فعلی جامعه را در مورد جذب و یا عدم جذب جوانان به این نهاد سنتی روش تحقی��ق در این پ��ژوهش کیفی. را مورد بررس��ی و ارزی��ابی ق��رار دهد،و مهم

، البت��ه در این س��اخت،است که در پی یافتن چگونگی ساخت جهان اجتماعی است ، )ایم�ان.نقش انس�ان ی�ا فرهن�گ و کنش ه�ای انس�انی م�ورد توج�ه ق��رار می گ�یرد

1388 :142) از این روی در این تحقیق بر اساس برنامه پژوهش کیفی از روش تحلیل محتوای کیفی به عنوان روش مرکزی و روش مطالعه اسنادی به عنوان تکمیل کننده ش��ده

.است ضمنا در این پژوهش از مص��احبه ب��ه عن��وان اب��زار مح��وری در زمین��ه جم��ع آوری

و در کنار آن از روش مشاهده مش��ارکتی در جهت تکمی��ل؛اطالعات استفاده شده.جمع آوری اطالعات استفاده گردیده است

مص��احبه ب��ا90 تع��داد ، ماه ک��ار می��دانی در این تحقیق3در طول مدت غریب به . انجام شد، مسجد14مردم تهران و امامان

دو،به ط��ور کلی ب��ر اس��اس مطالع��ات ص��ورت گرفت��ه در ش��هر ته��ران می ت��وان نگرش کلی را در مورد دالیل عدم حضور جوان�ان در مس�جد از یک�دیگر بازشناس��ی

- رهی��افت آس��یب2- رهیافت نیاز مح��ور و 1 این دو رهیافت عبارت هستند از: .کرد محور که دراین مقاله د رپی تبین پرس��ش اص��لی بواس��طۀS این دورهی��افت خ��واهیم

.بود

الف: رهیافت نیاز محور در این رهیافت بحث بر سر این است که امروزه جامعه دچ�ار تح��ول و دگرگ�ونی شده است و این تحول و دگرگونی می باید در ساخت نهادی مانند مسجد ن��یز دی��ده

و از کسانی ک��ه در این رهی��افت ق��رار می گیرن��د خواس��تار ایج��اد کارکرده��ای؛شود ن��اری. ش.)م. جدیدی در مسجد می باشند ک��ه مناس��ب ب��ا تح��والت ام��روزی است

(1382 ،ابیانه اگر از زاویه ای درست به این مطلب نگاه کنیم و واضح است که امروزه جامع��ه

از این؛ در حال گذار است و ساختار تازه ای را ب��ه وج��ود آورده و تجرب��ه می کند،ما رو است که برخی از صاحب نظران معتقدند وقتی نهادهای دیگر جامعه کارکرده��ای

Sخود را به درستی انجام ندهند توجیهی برای ورود که فعالیت های غیر دینی با وجه��ۀ مذهبی به داخل نهادی مانند مسجد به وجود می آید و به عنوان یک کارکرد جدی��د در

(234: 1381، محمدی. ش.)م. آن تعریف می گردد در نتیجه کارکردهای تازه ای که به نهاد مس��جد در جامع��ه م��ا تحمی��ل می ش��ود ب��ه

و مس��جد ب��ه عن��وان؛نوعی ناشی از کم کاری باقی نهادهای موجود در جامعه است کارکرده��ای، در این وض��عیت،یک نهاد اصلی که مورد مراجعه ت��وده م��ردم می باشد

. انجام می دهد،غیر دینی را به توجیه دینی -1 این بحث را می ت��وان در دو بخش کلی پیگ��یری نم��ود ک��ه عب��ارت اس��ت از:

.- فعالیت های جانبی2ارتباطات ولی آن چه که در نگاه؛هر کدام از این دو خود، دارای زیر مجموعه هایی می باشد

اول می توان بدان اشاره کرد این ک��ه ه��ر دو نش��ان از جامع��ه ای در ح��ال تح��ول و.عدم کارایی نهادهای موجود در آن می باشند

. ارتباطات1 بحث، یکی از مقوله هایی که در رهیافت نیازمحور مورد اشاره قرار گرفته است

.ارتباطات است که البته این خود به چند بخش تقسیم می شود. ارتباطات میان فردی 1-1

،در اینجا بحث پیرامون نحوۀS برقراری ارتباط میان افراد مسجدی با جوانان است در این بخش و بخش ه��ای دیگ��ر ب��ه399ک��ه طی��ف گس��ترده ای از مب��احث می باش��د؛

.صورت منطقی ارائه بدهیم وقتی از ارتباط سخن به میان می آید بحث بر سر این است ک��ه چگون��ه می ت��وان

400 نظر تعدادی از م��ردم روش »گفتگ��و ب��ا جوان��ان«؛جوانان را به مسجد فراخواند

این گفتگو به منزل��ه دع��وت جوان��ان ب��رای حض��ور در.برای حضور در مسجد است مسجد است که البته می توان آن را نوعی نوآوری دانست چرا که در گذش��ته چ��نین

معموال در گذشته بچه ها و جوانان به صورت.رویکردی در میان مردم وجود نداشت تعبدی در مسجد حاضر می شدند اما می بینیم امروز بخشی از بدنه جامع��ه خواه��ان

.گفتگو با جوانان برای حضور آنان در مسجد هستند مردم برای این ک��ه این گفتگ��و و ارتب��اط بیش��تر م��ؤثر باش��د راهکاره��ای مختلفی

»ب��ا جوان��ان دوس��ت ش��ود« و ی��ا غ��یر از، در مرحل��ه اول معتقدند.ارائ��ه می دهند »تشویق کردن جوانان« است که این تشویق خود دارای ابع��ادی،دوستی با جوانان

در نگاه نخست »وقتی جوانی وارد مسجد می شود او را تشویق کنند« و این،است »تشویق جوانان باید بیشتر باشد« و تشویق این ی��ا ب��ه ص��ورت،عمل مستمر باشد

خاص از ناحیۀS اف��راد تأثیرگ��ذار در مس��جد انج��ام پ��ذیرد مانن��د »تش��ویق خ��ود ام��ام به طور کلی رابطه دوستانه با جوانان و تشویق های مستمر ایشان و هم؛جماعت«

چنین استفاده از افراد تأثیرگذار در این روند از جمله راهکارهای جذب جوان��ان و از جمله نیازهای فعلی فضای حاکم بر مساجد است که از نقطه نظر م��ردم و امام��ان

.مسجد بیان شده است بحث دیگری که در حوزه ارتباطات میان فردی مطرح می ش��ود بخش نیازس��نجی

کسانی که از زاویۀS رهیافت نیازمحور به مس��جد می نگرن��د اعتق��اد دارن��د ک��ه،است باید نسبت به »شناخت تقاضاهای جوان��ان« اق��دام ک��رد و ی��ا ب��ه بی��ان دیگ��ر در این

ب��رای ش��ناخت نیازه��ا و تقاض��اها و ی��ا هم��ان درک.رهیافت »جوانان را درک کنیم« جوانان در این رهیافت )نیاز محور( می توان از چند طریق عمل کرد که عبارتن��د از:

.می باشد که در جای خود بیان خواهد شد البته بخشی از آن مربوط به رهیافت نیاز محور اس�ت ک�ه مط�رح می ش�ود و بخش�ی از آن مرب�وط ب�ه رهی�افت آس��یب مح�ور.399. مطالبی که به این صورت در گیومه »« است متن مصاحبه های انجام شده است.400

»نزدیک بودن به جوان ها« و البته راه های رس��یدن.2 ؛ »نگاه به طرز فکر آن ها«.1. و اهمیت دادن به آن ها« است،به این دو »صحبت کردن با جوانان

برای فهم نیازه��ای جوان��ان از طری��ق، ارتباط،به طور کلی در رهیافت نیاز محور گفتگو است که بر پایه شناخت دیدگاه های جوانان به همراه نزدیک بودن با آن��ان در

. مورد نیاز فضای کنونی مسجد می باشد،قالب روابط دوستانه باید،اگر بخواهیم در حوزه روابط میان فردی نتیجه گیری کلی از مباحث ذکر کنیم

از جمله مباحثی است که هم ب��ه عن��وان مقدم��ه حض��ور و هم��ه، بحث و گفتگو،که ، در مقدم��ۀS حض��ور جوان��ان در مس��جد، مورد نی��از است،برای تداوم حضور جوانان

گفتگو با وی از دید مصاحبه شوندگان باعث می شود که ایشان ب�ه ن�وعی ارزش��مند بودن در وجود خود احساس کنند و این امر به خودی خود موجب��ات حض��ور مس��تمر

.او در مسجد است بحث اص��لی،اما در بخش دوم که باعث ادامه حضور جوانان در مس��جد می ش��ود

بر سر نیازهای جوانان است به نحوی که این ارتباطات میان فردی موجب می شود که مسئولین و بزرگان مسجد از نیازهای جوانان آگاهی یابند و در پی برآورده کردن

ب��ه بی��ان دیگ��ر اگ��ر مس��جد را ی��ک نه��اد مرک��زی مهم در جامع��ه؛این نیازه��ا باش��ند اسالمی بدانیم این نهاد باید نیازهای افراد جامعه را بر اساس تغییر و تحوالت زمان

.فراهم و برآورده سازد نتوان��د ب��ه این نیازه��ا،اگر مسجد و یا نهادی که چنین کارکردی را در جامع��ه دارد

به ط��ور منطقی می ت��وان نتیج��ه گ��رفت ک��ه حی��ات آن در جامع��ه پای��ان،پاسخ دهد خواهد یافت و نهادهای دیگری که این نیازها را می توانن��د برط��رف کنن��د ج��ای او را

.خواهند گرفت پس گفتگو و ارتباطات میان فردی در این رهی��افت ب��ه عن��وان عام��ل زمینه س��از و

.عامل تداوم دهنده حضور جوانان شناخته می شود

. ارتباطات جمعی 2-1 در ح��وزه ارتباط��ات جمعی از دی��د رهی��افت نی��ازمحور بحث اص��لی ح��ول مح��ور

و دارای دو س��احت مختل��ف اس��ت: ال��ف( در م��ورد چ��ه،تبلیغ��ات مط��رح می ش��ود. ب( متولیان این تبلیغات چه کسانی هستند،چیزهایی تبلیغ شود

مهم ترین بحثی که در زی��ر مقول��ه» در م��ورد چ��ه چیزه��ایی تبلی��غ ش��ود « مط��رح . » تبلیغ برای نماز خواندن«.2 ؛ »تبلیغ مساجد«.1می شود عبارت است از:

بر اساس تلقی رهی��افت نی��ازمحور ام��روزه هم چن��ان ک�ه س��ازمان ها و نهاده�ای نم�از و حض�ور جوان�ان در،مختلف برای مسائل مختلف تبلیغ می کنند برای مس�اجد

مساجد ن��یز نی��از اس��ت ک��ه تبلیغ��ات از ط��رف س��ازمان ها و وس��ایل ارتب��اط جمعی .صورت گیرد

این رهیافت معتقد اس��ت ک��ه این تبلیغ��ات بای��د از چن��د مج��اری انج��ام پ��ذیرد ک��ه .2 ؛ »از طری��ق تبلی��غ کالمی از طری��ق دوس��ت و آش��نایان«.1عب��ارت هس��تند از:

؛ نمی توان جوانان را ب��ه زور ب��ه مس��اجد آورد«،»وزارت فرهنگ و ارشاد تبلیغ نکند به نوعی این گ��روه از مص��احبه. »صدا و سیما« و به ویژه از »طریق تلویزیون«.3

معتقد هستند که جامع��ه ام��روز م��ا ب��ر مبن��ای تبلیغ��ات دس��ت ب��ه ج��ذب،شوندگان از این که نیاز است در مورد نم��از،می زند و تبلیغات برای مردم امروزه مهم است

.و حضور جوانان در مساجد نیز تبلیغ صورت گیرد یکی از یافته های خاص این نوشتار همین نی��از ب��ه انج��ام تبلی��غ در م��ورد مس��جد و

چرا که محقق تصور نمی کرد که در جامعۀS ما این تلقی باش��د ک��ه ب��رای؛نماز است و البته مهم ترین دلی��ل آن ن��یز،رفتن به مسجد و یا نماز خواندن تبلیغات الزم است

این بود که تبلیغات در جهان معاصر بیشتر جنبه مادی دارد و کمتر دیده به جنبه های هر چند که در دهه های پایانی قرن بیس��تم،انسانی و فرا مادی در آن توجه می شود

راب��رتس و. ش. )م.بحث بازاریابی اجتماعی و تبلیغات اجتماعی مطرح شده است(159-158: 1378،مکوبی

از همین روی برای محقق این سؤال پیش آمد که »چرا مردم و برخی از امامان جم��اعت م��ورد مص��احبه خواه��ان انج��ام تبلیغ��ات ب��رای مس��جد و نم��از خوان��دن

پاس��خ احتم��الی ب��رای این س��ؤال را می ت��وان در نح��وۀS ش��کل گیری؛می ش��وند؟« ارتباطات مذهبی در جامعه فعلی مشاهده کرد به صورتی که امروزه رسانه ها و ب��ه ویژه تلویزیون با ارائه برنامه های مختلف در حوزه مذهب در ایام مختلف س��ال این

ام��ا مخاطب��ان،ذهنیت را به وجود آورده اند عامل تبلیغ دین در جامعه ما می باش��ند در این میان هیچ گون��ه نش��انۀS خاص��ی در زمین��ه تبلی��غ نم��از و ی��ا مس��اجد را در این

مشاهده نمی کنند به همین دلیل بیان می کنند که همانند بقیۀS مط��البی ک��ه،رسانه ها در زمینه مساجد و نماز ن��یز ب��ه ارائ��ه، در مورد دین ارائه می کنند،رادیو و تلویزیون

از این رو اس��ت ک��ه ب��ه گم��ان نویس��نده معتق��دین ب��ه؛مط��الب و برنام��ه بپردازند .رهیافت نیازمحور معتقدند که باید تبلیغات در زمینۀS نماز و مساجد شکل گیرد

. فعالیت های جانبی2 وج�ود فعالیت ه�ای جن��بی،در بخش دوم رهیافت نیازمحور بحثی که مط�رح است

به این معنی که در کنار اقامه نماز جماعت در مساجد نیاز اس��ت،در مساجد است که برنامه های دیگری از طرف متولیان و امام جماعت در زمین��ه حض��ور جوان��ان در

مسجد را باید مک��انی بدانن��د ک��ه، جوانان بر اساس این دیدگاه؛مسجد برگزار شود.توانایی برآورده شدن نیازهای مربوط به این سن را داشته باشد

. فعالیت ها؛از این روی است که این مقوله خود دو بخش دارد: امکانات. امکانات1-2

از این رو وج��ود. نیاز ام��روزه مس��اجد ب��ا گذش��ته تف��اوت دارد،در حوزۀS امکانات داشتن امکان��ات روزآم��د مانن��د رایان��ه و،فضاهای ساختمانی در مسجد و یا کنار آن

دو عام��ل اص��لی؛اینترنت و امثال این موارد که البته هر روزه ن��یز بیش��تر می ش��ود.است که در این بخش در زمینه حضور جوانان تأثیرگذار هستند

مهم ت��رین مس��ائلی ک��ه مط��رح می ش��ود در زمین��ه،در حوزه فضاهای س��اختمانی ساخت سنتی مسجد به وضعیتی اشاره دارد ک��ه در آن.ساخت سنتی مسجد است

مسجد صرفا به عنوان محل عبادت شناخته شده است و تمام فض��ای آن ب��رای این امر اختصاص یافته است به صورتی که شما نمی توانید بر اساس نیازه��ای ام��روزی

فض��ایی را در آن بیابی��د ک��ه بتوانی��د فعالیت ه��ای ام��روزی را در آن س��امان،مس��جد.دهید

در طرف دیگر بحث مالی مساجد نیز در این زمینه مط��رح می ش��ود ب��ه این معن��ا که اگر در گذشته مسجد فعالیتش در بخش صرفا خوان��دن نم��از و برگ��زاری ب��رخی

مسجد را به مکانی تب��دیل ک��رده، وضعیت نیازمحور فعلی،مراسم ها خالصه می شد است که نیاز است در آن هزینه های بسیار زیادی انج��ام پ��ذیرد از این رو اس��ت ک��ه

ام��روزه ب��ه،بحث هزینه که در سابق چندان مهم تلقی نمی ش��د و م��ورد نظ��ر نب��ود و نیاز است ک��ه متولی��ان و ام��ام جم��اعت،عنوان یک مسئله بنیادی مطرح می شود

توانایی جذب کمک های مردمی و دولتی را عالوه بر توانایی های گذشته خ��ود داش��ته.باشند

. فعالیت ها2-2 رهیافت نیازمحور معتقد است که برای جذب و یا حضور جوانان نیاز است ک��ه در نحوۀS ارائۀS برنامه در مسجد تحول ایجاد گردد به صورتی که مس��جد ب��ه عن��وان ی��ک

ب��ه.نهاد مورد اعتماد جامعه بتواند نیازهای جوانان را در هنگام حضور بر طرف کند در جامع��ۀS... تفریح��ات و، ورزش،صورتی که جوانان تمام نیازه��ا را مانن��د این��ترنت

در این حالت است ک��ه در این ب��اره چن��د.مسجد و یا به واسطه مسجد مرتفع ببیند.رهیافت نیاز محور مطرح می شود

. نوع فعالیت ها2-2-1 این که »چه نوع فعالیت ها در مساجد انجام پذیرد؟« یکی از مسائلی است ک��ه در

فعالیت هایی ک��ه م��ورد نظ��ر این رهی��افت اس��ت عب��ارت،این رهیافت مطرح است ، کوه ن��وردی«، »کالس ه��ای ورزشی،اس��ت از: »برنامه ه��ای ش��اد و س��رگرمی«

... »برگزاری کالس ها فوق برنامه« و ،»کتابخانه« تماما به نیازهایی است که جوان��ان،در مورد فعالیت ها آن چنان که مشخص است

یا به آن نیاز دارند و یا جامعه متصور است که جوان به آن نی��از،در جامعه فعلی ما ؛ محور برآورده شدن تمام نیازه��ای جامع��ه است، مسجد، بر اساس این تلقی.دارد

هم محلی ب��رای آم��وزش ان��واع مع��ارف و، هم باش��گاه ورزش��ی است،پس مسجد از این رو می توان متصور ب��ود؛مهارت ها و هم محلی برای مطالعه و فعالیت علمی .که طیف گسترده ای از فعالیت ها را در بر می گیرد

. نحوه فعالیت ها2-2-2 در این حوزه رویکرد نیازمحور معتقد است که از ی��ک ط��رف این فعالیت ه��ا »ب��ه

این دو ش��رط بی��ان کنن��دۀS؛صورت مجانی« باش��د و از س��وی دیگ��ر »متن��وع« باشد وی��ژگی دوره ج��وانی اس��ت ب��ه ص��ورتی ک��ه از ی��ک س��و نوجوان��ان و جوان��ان دارای وضعیت اقتصادی مستقل نیستند و به بیان دیگ��ر تع��داد بس��یار از جوان��ان در زم��ان

.)م؛ فعلی هم چنان به خانواده خود به لح��اظ اقتص��ادی و اجتم��اعی وابس��ته هس��تند ( از سوی دیگر تنوع طلبی نیز از جمله دیگر خصوصیات90-89:� 1388 ، بوردیو.ش

، )منطقی؛جوانان است و بیشتر به عنوان یک خصوصیت دوره جوانی مط�رح است رهیافت نیازمحورمعتقد است که باید فعالیت های،( با توجه به این دو ویژگی1383

.موجود در مسجد با ویژگی های جوانان نیز هم خوانی داشته باشد بنیاد تمام بحث ها در زمینۀS نیاز محور بودن مسجد بر این نکته خالصه می شود که

البته مفهوم ف��راغت در ح�وزۀS عل��وم اجتم��اعی ب��ه.مسجد را مکانی فراغتی بدانیم فراغت در یک تعریف وس��یع ب��ه تم��ام فعالیته��ای.نوعی یک مفهوم هویت ساز است

:1382 ،که فرد اطالق می ش��ود ک��ه ب��ه آن نمی ت��وان عن��وان ک��ار داد، )تورکیلدسن ( از همین رو ح��تی می ت��وان عب��ادت و انج��ام مناس��ک دی��نی را ن��یز در ردی��ف108

فراغت به حساب آورد اما اگر بخواهیم معنای دقیق تری برای آن بیان کنیم می توان ( در280:� 1388 ،به فعالیت های داوطلبانۀS مشارکتی و جمعی اشاره کرد، )روجک

این حالت انجام هر نوع فعالیت های دی��نی و م��ذهبی را چن��دان نمی ت��وان ب��ا عن��وان.فراغت پنداشت

اما بحث اصلی این است که در جامعه ما مراکزی که اف��راد بتوانن��د در آن زم��ان کم اس��ت و ی��ا در بس��یار از،فراغت خود را با انج��ام فعالیت ه��ای س��ودمند پ��ر کنند

از این روی وضعیتی به وجود می آید که در آن از فضاهای،مواقع دردسترس نیست غیر فراغتی برای انجام برنامه های فراغتی استفاده می کنند و البته این فک��ر هم در

.جامعه به صورت ناخواسته تقویت می شود اگر کار ویژه اصلی مس��جد را برگ��زاری نم��از و، مسجد است،یکی از این فضاها

در این ح��الت برگ��زاری،برنامه ه��ای م��ذهبی در جهت جامعه پ��ذیری دی��نی ب��دانیم. هنری و ورزشی در مسجد را باید چگونه تفسیر کرد،کالس های مختلف فرهنگی

عده ای برای توجیه این مسئله بی��ان می کنن��د ک��ه مس��جد در ص��در اس��الم جایگ��اه اما به راستی چند درصد از این فعالیت ها در حوزه،بسیاری از فعالیت ها بوده است

.فراغت افراد بوده است مشکل اصلی این نگرش وقتی هویدا می شود که بدانیم بسیاری از افراد معتقدند

مساجد تبدیل به باشگاه و فرهنگ س��را ش��ود ت��ا جوان��ان در آن ج��ذب،که نیاز است یا نیاز اس��ت در مس��جد ک��افی نت تأس��یس ک��رد و ی��ا کالس ه��ای ب��ازیگری و،شوند

.فیلم سازی برگزار کرد تا جوانان جذب شوند و این یعنی مسجد باید محلی ب��رای ت��أمین تم��ام نیازه��ای ف��رد و ب��ه وی��ژه ج��وان

، شاید در ظاهر این بحث جذاب باشد ام��ا در واق��ع این ن��وعی مغالط��ه است،باشد اگ��ر؛مسجد برای رسیدن به خدا است نه برای تأمین نیازهای مادی و امروزی بشر

آیا با برگزاری این دسته برنامه ه��ا در،کارکرد نهایی مسجد جامعه پذیری دینی باشد.مساجد می توان به این هدف رسید

اف��راد نمی دانن��د ک��ه وقت و زم��ان،ساختار فراغتی جامعه ما تعریف نشده است فراغت خود را چگونه و در کج��ا بگذرانن��د و از این روی مس��جد را محلی ب��رای این

و به همین دلیل است ک��ه ک��ارکرد غ��یر واقعی را ابت��دا ب��ه،مسئله انتخاب می کنند مسجد نسبت می دهند و در ادامه با عادی سازی مسئله می بی��نیم ک��ه اساس��ا تم��ام

ام��ام جم��اعت و بقی��ه در ح��ال انج��ام،فعالیت های مسجد و کارهایی که هیئت امناء و ن��ه برن��امه ریزی در جهت،هستند همین برنامه ریزی برای پر ک��ردن ف��راغت است

.جامعه پذیری دینی افراد زمانی که نهادی در جامعه نتواند به کارکردی که از آن انتظ��ار می رود پاس��خ ده��د

مسجد،الجرم یا باید منحل شود و یا باید کارکردهای جدیدی برای خود تعریف نماید بنا به نظر نگارن��ده نمی خواه��د نه��ادی منفع��ل باش��د در آورد از این روی دس��ت ب��ه فعالیت ه��ایی می زن��د ک��ه کم��تر می ت��وان آن را در ح��وزه وظ��ایف واقعی و ذاتی آن

.دانست

ب( رهیافت آسیبی رهیافت آسیب محور بیان می کند که بخشی از روابط و تع��امالتی ک��ه در مس��اجد

با واقعیت آن چیزی که باید باشد تف��اوت دارد و،رواج دارد و یا به وجود آمده است ب��ر.ب��ه ن��وعی این رواب��ط و تع��امالت از ص��ورت حقیقی خ��ود فاص��له گرفت��ه است

نمون��ۀS آرم��انی از مس��جد وج��ود دارد ک��ه، در ذهن کنش گ��ران،اساس این رهی��افت. فاصله گرفته است،فضای فعلی مسجد از آن نمونۀS آرمانی

Sاین رهیافت معتقد اس��ت ک��ه مس��جد دارای ناکارآم��دی )کج ک��ارکردی( در زمین��ۀ ب��ه بی��ان دیگ��ر مس��جد از پتانس��یل های،وظ��ایف و مس��ئولیت هایش ش��ده است

در این رهی��افت؛مسجدبودن خودش استفاده نمی کن��د و ی��ا نمی توان��د اس��تفاده کند آس��یب های.1مق��والت مختلفی مط��رح می ش��ود ک��ه بزرگ ت��رین آن ه��ا عبارتن��د از:

. آسیب های ساختاری.2؛فردی

. آسیب های فردی1 در این مقوله ما با آسیب هایی مواجه هستیم که بر اثر کنش های افراد مختلف در حوزه مسجد به وجود می آید و این آسیب ها را می توان به چهار دس��ته کلی تقس��یم

ب( آسیب های ناظر ب��ر؛کرد: الف( آسیب های ناظر بر رفتار افراد حاضر در مسجد ؛ ج( آسیب های ناظر بر رفتارهای امام جم��اعت؛رفتار متولیان مسجد )هیئت امناء(.د( آسیب های ناظر بر رفتار جوانان

.آسیب های ناظر بر رفتار حاضرین در مسجد1-1 در بخش آسیب های ناظر بر افراد حاضر در مسجد بیش��ترین بحث در زمین��ه ن��وع

بیش��تر این ن��وع.رفتار افراد مس��ن و شخص��یت های ص��احب نف��وذ در مس��جد است ب��ه ن��وعی ک��ه اف��راد، است،آس��یب ب��ر اس��اس ذه��نیت دوران گذش��ته اف��راد مسن

سالمند حاضر در مسجد ذهنیت خاصی از خصوصیات افراد شرکت کننده در مسجد دارند و هر کسی را شایسته شرکت در برنامه های مسجد نمی دان��د و اگ��ر بخ��واهیم به صورت مصداقی در این زمینه صحبت کنیم می توان گفت هر وضعیت ظاهری را مناسب حضور در مسجد نداشته و از این روی رفتارهایی دارند که این رفتارها مانع

، به عنوان نمونه می ت��وان ب��ه »تعص��بات بعض��ی از م��ردم«؛حضور جوانان می شود ، »سخت گیری های مردم و ایرادها« آنان سخن به می��ان آورد،»برخورد بزرگ ترها«

البته رأس این مسائل مربوط است به مسائلی مانند این که »مسن ترها بیش��تر ب��ه

مسجد می روند« و »همه پیر هستند« که ایجاد کنندۀS فضایی در مسجد است ک��ه از.آن می توان تحت عنوان »فضای گذشته محور« یاد کرد

دارای ویژگی ه��ایی اس��ت ک��ه این ویژگی ه��ا در رهی��افت،»فض��ای گذش��ته محور« « و یا.آسیب محور عبارتند از: »آن هایی که تیپ اسپرت دارند را مسلمان نمی دانند

البت��ه نگ��رش؛»اجازه نمی دهند جوانان ب��ا ه��ر ش��کل و ش��مایل ب��ه مس��جد بیاین��د« »فضای گذشته محور« فقط به این مسائل محدود نمی شود و تا ج��ایی پیش می رود

و از،که »نگاه چپ چپ به ما می اندازند« و یا »ب�ه حرف ه�ای م�ا اعتن��ا نمی کنن�د« همین رو اس��ت ک��ه در این زمین��ه مصاحبه ش��وندگان ب��ه این نتیج��ه می رس��ند ک��ه

آن وقت دوست ندارند جوانان ب��ه مس��جد،»آدم های قدیمی در مسجد جمع شده اند بروند« وقتی افراد سالمند در مسجد حضور دارن��د این مس��جد ب��ه ن��وعی از لح��اظ مکانی نیز خط کشی می شود و »صف اول هر مس��جد ب��ا خودی ه��ا اس��ت جوان ه��ا

در این کالم به خ��وبی مش��خص اس��ت ک��ه س��المندان و ی��ا اف��راد دارای؛نمی روند« جایگاه خاص در مسجد به عنوان خودی نامیده می شوند و دیگر افراد که در این ج�ا

.منظور جوانان هستند به عنوان صف اغیار نامیده خواهند شد و بر اساس همین مسائل است که جوانان می گویند: »ی��ک س�ری دوس�ت ندارن��د

.کسی به آن ها امر و نهی کند برای همین به مسجد نمی آیند« به طور کلی این فضا تولیدکنندۀS تخاصم میان جوانان و پیران است و بازتولید آن

.البته عدم حضور و یا کم رنگ شدن حضور جوانان است این مسئله در برخی از مساجد تا جایی پیش می رود که بعضی از امامان جماعت معتقدند بهتر است به طور کلی پیرمردان و یا سالمندان را از حضور در مسجد منع

.کرد در ارتباط با مطلب بیان شده نیکو است ک��ه در این ج��ا ح��دیثی از حض��رت ام��یر ،نقل کنیم ایشان می فرمایند: »آداب مخصوص خودتان را بر فرزندان تحمی��ل نکنید

غ��یر از اوض�اع و ش�رایط زم�انی ک�ه ش��ما،زیرا آنان برای شرایط و اوضاع زم�انی(583: 1381،« )وزیری. خلق شدهاند،زندگی میکنید

بر اساس این کالم که باید وضعیت هر کس را بر اساس زمان او تحلیل کرد و نه ممکن است در شصت و یا هفتاد؛بر اساس دیدگاهی که فرد از گذشته با خود دارد

س��ال پیش ن��وعی ارش��اد و س��خن گفتن ب��ا جوان��ان آن زم��ان در محی��ط مس��جد ب��ه اما امروزه این نح��وۀS برخ��ورد،صورت خطاب های تند و نگاه های خاصی بوده است

تلقی که امروزه افراد از زندگی خود و دیگران دارند.در امر آموزش جوابگو نیست با تلقی که نیم قرن پیش داشته اند متف�اوت اس�ت و نی�از اس��ت ک�ه دی�دگاه اف�راد

.سالمند مورد تغییر و تحول قرار گیرد

از سوی دیگر افراد متنفذ و صاحب جایگاه در مسجد معموال ب��ه عن��وان س��دی در برابر فعالیت های جوانان هستند به طوری که می ت��وان این س��د را از اذان و اقام��ه گفتن در زمان نماز یومیه در مسجد به عنوان امور جاری مشاهده کرد ت��ا برگ��زاری

.مراسم های مختلف این مسائل البته وقتی شدید می شود که مسائل قومی و قبیله ای نیز مزید بر این

در این حالت مسجد به مانند جهنمی است که جوانان ح��داکثر ب��ه مانن��د.تفکر شود.غالمان فرمان بردار خواهند بود و به غیر آن امکانی برای حضور و فعالیت ندارند

.آسیب های ناظر به رفتار متولیان مساجد1-2 هم��ان،این آسیب ها چندان تفاوتی با آسیب هایی که در بخش قبل بیان شد ن��دارد

اما تفاوت آن با مورد،رفتارها و همان رویکردها معموال در مورد متولیان وجود دارد ب��ه ص��ورتی ک��ه متولی��ان.قبل در این است که س��طح تأثیرگ��ذاری آن بیش��تر است

مساجد کسانی هس��تند ک�ه ام��ور ج��اری مس��جد و برنامه ریزی ه��ای آن را ب��ر عه�ده وقتی آسیبی در این رویکرد جلوه گر می شود که دو گزاره ب��ا هم ب��ه ص��ورت.دارند

گزار اول این است که »جوان��ان در ه��ر ک��اری ح��رف اول را.مخالف عمل می کنند جوانان فعال اند« در این صورت نیروی اجرای و کسانی که باید یک مسجد،می زنند

گزار دوم وجود هیئت امنا است که مس��ئولیت،را به حرکت در آورند جوانان هستند حال اگر این جوانان به ه��یئت امن��ایی در مس��جد؛برنامه ریزی و ارائه بودجه را دارد

برخورد کنند که جلوی هر گونه فعالیت آنان را با تفکرات مربوط به چند نسل قب��ل در این ص��ورت حض��ور جوان��ان در مس�جد بی معن��ا می ش��ود و این دس��ته از،بگیرند

از.هیئت امناها انتظار دارند که جوانان صرفا در مسجد برای یک نماز حاضر باش��ند این رو است که رهیافت آسیب محور معتقد است که »فقط حرف از نماز می زنن��د که نم�از را این ط�ور بخوانن�د« و ی�ا » فق�ط ی�ک نم�از جم�اعت اس�ت« و ب�ه بی��ان روشن تر حضور جوانان خوب اس�ت ولی ب�رای انج�ام فریض��ه نم�از و ی�ا اگ�ر ق�رار

به این معنا است ک��ه،است که از جوانان در برنامه خاصی در مسجد استفاده شود در فعالیت های مناسبتی، ما )هیئت امناء( نظر می دهیم و جوانان بدون هیچ چ��ون و

در نتیجه این مسائل موجب می ش��ود ک��ه وق��تی جوان��ان فض��ای؛چرا باید اجرا کنند مسجد را این گونه ببینند از حضور در چنین فضایی یا دوری کنند و ی��ا کم��تر حض��ور

.داشته باشند

.آسیب های ناظر به رفتار امام جماعت1-3 ام��ام جم��اعت از شخص��یت های مح��وری مس��جد ب��ه ش��مار می رود از این رو ؛انتظاراتی که از او وجود دارد در مورد افراد دیگری در مسجد کم��تر متص��ور است

و اگ��ر ی��ک،از این رو در این مقوله نگاه به امام جماعت دارای ابعاد مختل��ف است امام جماعت نتواند این نظرها را برآورده کند عمال در جهت انجام وظ��ایف خ��ود در

.مسجد دچار مشکالت گوناگون خواهد شدآسیب هایی که ممکن است برای امام جماعت پیش بیاید به قرار زیر است:

«.»امام جماعت حرف و عملش یکسان باشد«.»امام جماعت رفتارش درست باشد

«.»نحوی برخورد علما باعث جذب می شود »انجام کارهایی توسط ام��ام جم�اعت ک�ه م��ردم را از حض��ور در مس�جد ب�از

«.می دارد«.»امام جماعت جوان باشد

«. در غالب طنز باشد، حرف های سخت نباشد،»حرف های روحانیون«.»صحبت های امام جماعت جذاب باشد

از مجموع این گفتاره��ا می ت��وان این گون��ه اس��تنباط ک��رد ک��ه در رهی��افت آس��یب امام جماعت به دو صورت می تواند ب��اعث ک��اهش حض��ور اف��راد در مس��جد،محور ب( مخاطب نشناس��ی )یع�نی، الف( رواب�ط اجتم�اعی ض��عیف و غ��یر منعطف،شود

.بیان مطالب یا انجام کارهایی خارج از ظرفیت مردم حاضر در مسجد( در حوزه روابط اجتماعی بیشترین بحث پیرامون یکسان بودن قول و عم��ل ام��ام جماعت است به صورتی که اگر در این زمینه امام جماعت نتواند برادری خود را به

.مردم ثابت کند عمال از جایگاه باالیی نزد مردم برخوردار نخواهد بود در حوزه مخ��اطب شناس��ی معم��وال بحث ه��ای ف��رهنگی و ش��ناخت جامع��ۀS م��ورد

از مهم ت��رین ع��واملی اس��ت ک��ه م��وجب می ش��ود ف��ردی ب��ه عن��وان ام��ام،خط��اب.جماعت بتواند تأثیرگذاری الزم را داشته باشد

نس��بت ب��ه،امام جماعت باید ب��ا حض��ور ف��یزیکی و دوس��تانۀS خ��ود در ی��ک منطقه میزان بصیرت و بینش دینی مردم آن منطقه آگاهی بیاب��د و ب��ر اس��اس این مس��ئله سخنان خ�ود را ب�رای هم�ان م�ردم تنظیم کن��د و از ط��رف دیگ��ر رفت��ار خ��ود را ب�ه

.صورتی در سامان دهد که با عرف مردم آن منطقه در تضاد قرار نگیرد ، بحث ج��وان،اما در کنار این دو بحث اصلی در مورد آسیب شناسی امام جماعت

بودن امامان جماعت هم یکی از مطالبی است که معم�وال مط�رح می ش��ود ب�ه این شخصی مسئولیت امام جماعتی را به عه��ده.معنا که برای جذب جوانان نیاز است

بگیرد که خودش نسبت به این گروه سنی شناخت داشته باشد و البته این ش��ناخت وقتی به��تر حاص��ل می ش��ود ک��ه در گروه ه��ای س��نی نزدی��ک ب��ه جوان��ان باش��د و از

.وضعیت فعلی جوانان در جامعه چندان بی اطالع و یا فاقد دانش امروزی نباشد به عنوان مثال استفاده از رایانه امروزه در نزد اکثریت جوانان در حال گس��ترش

اگر امام جماعت در مورد این وسیله و امکاناتی که دارا می باش��د فاق��د علم،است و ب��ه ن��وعی این،و اطالع باشد در این حالت نمی تواند چندان با جوانان نزدیک باشد

عدم اطالع او را از نزدیک شدن به عده ای از این جوان��ان ب��از می دارد و در مرحل��ه. در ذهن امام جماعت بینشی خطا ایجاد می کند، این عدم اطالع،بعدی

.آسیب های ناظر به رفتار جوانان1-4 در این حوزه بیشتر بحث در سمت و سوی جامعه پذیری دی��نی جوان��ان و دی��دگاه

از این رو، این دیدگاه معتقد،جوانان نسبت به شناخت و میزان معرفت دینی است است که »سخت بودن مسائل دینی برای جوان��ان ک�ه از آن اطالع ندارن��د« م��وجب

.می شود که آنان کمتر در مسجد حاضر شوند از چند ناحیه،دیدگاه رهیافت آسیب محور در حوزه معرفت دینی در میان جوانان

می تواند به عنوان یک آسیب مورد نظ��ر ق��رار گ��یرد: در مرحل��ه اول »کاره��ایی ک��ه جوان��ان نمی دانن��د و انج��ام می دهن��د« و در مرحل��ه بع��د »ب��ا دلی��ل منطقی ب��ا آن��ان

و در نهایت این که اگر قرار است مسجد ب��ه عن��وان ی��ک مک��ان،برخورد نمی کنیم« برای جامعه پذیری دینی در جامعه ش��ناخته ش��ود بای��د »ب��ه ص��ورت غیرمس��تقیم ب��ه جوان آموزش بدهیم« که البته در بسیاری از اوقات این مطلب غیر از واقعیت ه��ای

.جاری است

. آسیب های ساختاری 2 در، در این حوزه بحث بیشتر در اطراف س��اختار فعلی و موج��ود جامع��ه است

رهیافت آسیب محور این اعتقاد وجود دارد که دالیل عدم حضور جوان��ان در مس��جد می تواند به علت ساختار فعلی جامعه باش��د و این س��اختار اس��ت ک��ه جوان��ان را از

.حضور در مسجد باز می دارد در این مقوله ما با سه بحث کلی رو ب��ه رو هس��تیم ک��ه عب��ارت اس��ت از : ال��ف( آسیب های ساختاری خرد ب(آس��یب های س��اختاری می��انی ج( آس��یب های س��اختاری

. که در ادامه به بررسی هر یک به صورت مجزا خواهیم پرداخت؛کالن

.آسیب های ساختاری خرد 2-1 در این بخش عمده بحث پیرامون دو مسئله است یکی خ��انواده و دوم وض��عیت

در حوزه بحث خ��انواده، رهی��افت آس��یب محور معتق��د اس��ت: بزرگ ت��رین؛دین داری مش��کل ک��ه وج��ود دارد در »ت��ربیت م��ذهبی اس��ت ک��ه در خانواده ه��ای این جوان��ان

و این مسئله از چند عامل نشأت می گیرد که به طور کلی می توان ب��ه این،هست« »اگر پدر و مادر مسجد نیاین��د،موارد اشاره کرد: »از سوی خانواده تشویق نشود«

؛ »تربیت مذهبی که درخانواده های این جوانان هست«،جوانان هم مسجد نمی آیند« این سه مورد بیان کنندۀS این مطلب است که اگر خانواده ای به مس��جد رفت و آم��د

و اگر تربیت دینی در خان��ه درس��ت انج��ام نپذیرفت��ه باش��د و البت��ه در،نداشته باشد نهایت رفتن نوجوان و جوان به مسجد با تشویق همراه نباشد، در آن صورت آم��دن

در نهایت می توان دالیل مسائل ب��اال را در؛جوان به مسجد بسیار نامحتمل می شود نس��بت ب��ه،این دانست که چون خانواده های ما نسبت به تربیت دینی فرزندان خود

و از طرف دیگ��ر خ��ود ن��یز چن��دان رابطه ای ب��ا،گذشته احساس مسئولیت نمی کنند موجب می شود که عمال جوانان ما که از بطن طفولیت با این مک��ان،مسجد ندارند

در مجم��وع؛بیگانه هستند در دوران نوجوانی و جوانی نیز با این مکان بیگان��ه بمانند بر اساس این نظر چون ارتباط از ابتدا ب��ر ق��رار نب��وده در ادام��ه ن��یز اغلب برق��رار

.نمی شود از سوی دیگر خانواده هایی هم معتقد هستند ک��ه بای��د از اجب��ار و زور ب��رای رفتن نوجوان��ان و جوان��ان ب��ه مس��جد اس��تفاده ک��رد ک��ه البت��ه این م��ورد هم در دی��دگاه

این دی��دگاه معتق��د اس��ت ک��ه الزم اس��ت.آسیب محور یک آس��یب ب��ه ش��مار می آید این ک��ه خ��انواده چگون��ه می توان��د، خود از روی اختی��ار ب��ه مس��جد ب��رود«،»جوانان

فرایند جامعه پذیری دینی را به انجام برساند نکته اصلی و مرکزی این ح��وزه اس��ت چرا که اگر خانواده در بحث جامعه پذیری دینی توان الزم را نداشته باشد نمی ت��وان

.انتظار خاص از جامعه و نهادهای آموزشی آن داشت در سطح خرد ساختاری بحث دیگری که مطرح می شود و بی ارتباط هم ب��ا مبحث

رهی��افت، سطح دین داری و وضعیت جامعه پذیری دینی در جامع��ه است،اول نیست البته این س��خن؛آسیب محور معتقد است که »مردم همه دین گریز هستند و شدند« ام��ا ب��ر اس��اس،را نمی توان به صورت عام برای هم��ه فراگ��یر و صددرص��د دانست

یافته های تحقیقات مختلف در مورد دین و دین داری مردم در ایران این گونه می توان س��ال گذش��ته30متصور بود که سطح انج��ام مناس��ک ب��ه ص��ورت ف��ردی در ط��ول

چندان تفاوتی نکرده است ولی در حوزه مناس��ک جمعی و ب��ه وی��ژه در زمین��ه نم��از

. )م؛جماعت و حضور در مساجد در حال حاضر با یک رون��د ن��زولی مواج��ه هس��تیم ( به معنای دیگر اگر بخواهیم مفهوم دین گریزی را87:� 1388، فرجی و کاظمی.ش

Sبه درستی و بر اساس شواهد تحلیل کنیم باید این نکته را بیان داشت که در جامع��ۀ سطح عمل به مناسک دینی به صورت انف��رادی مانن��د گذش��ته اس��ت و در می��ان،ما

اغلب افراد جامعه ما رواج دارد )و این به معنای این است ک��ه مناس��ک و در این ج��ا به ویژه نماز بیشتر به صورت انفرادی انج��ام می گ�یرد و کم�تر ش��ما ب�ا آن از زاوی�ه

و از طرف دیگر مناسک جمعی با اقب��ال کم��تر و در ح��دود،جمعی مواجه می شوید( ( از این رو اس��ت ک��ه79:�� 1384، )آروین. درصد در جامعه مواجه است45حداکثر

البته عده ای هم بیان می کنند که دین داری در سطح جامعه ک�اهش یافت�ه اس�ت و ی�ا مردم دین گریز شده اند و البته صحیح این کالم این است که بگوییم م��ردم در س��طح

.مناسک جمعی دارای نوعی بی تفاوتی شده اند و البته این مس��ئله در می��ان جوان��ان ب��ا تحلیل ه��ای مختلفی مواج��ه اس��ت ب��رخی

(1381، )آزاد ارمکی و غیاثوند،معتقدند که باید از ن��وعی بی ش��کلی دی��نی ن��ام ب��رد )س��راج.برخی معتقدند به نوعی این وضعیت را می ت��وان س��کوالر ش��دن ن��ام نه��اد

(2007 ، و خسرو خاور1377،زاده این که چه عنوانی می ت��وان ب��ه این گون��ه وض��عیت دین داری در می��ان جوان��ان داد می تواند سالیان متمادی مح��ل ن��زاع و اختالف باش��د ولی آنچ��ه ک��ه مهم اس��ت این

.است که جوانان امروزه بسیار کمتر از سابق در مناسک جمعی حضور می یابند

. آسیب های ساختاری میانی 2-2 آسیب های ساختاری می��انی آس��یب هایی اس��ت ک��ه مرب��وط ب��ه فض��ای مس��جد می شود و به نوعی این فضا برای افراد مختلف اعم از بزرگ ساالن و یا جوانان غیر

این بخش خود به دو حوزه سخت افزاری و نرم افزاری تقسیم،قابل تحمل می گردد چه تمیز ب��ودن محی��ط، در حوزه سخت افزاری می توان از نظافت مسجد،می گردد

ع��دم مش��کل در...، موکت ها و ،و چه رعایت بهداشت در زمینه تمیز بودن فرش ها ، وس��ایل ب��رودتی و گرم کنن��ده، وجود نور کافی و مناسب در مسجد،سیستم صوتی

همۀS این موارد. نام برد...وجود وضوخانۀS مجهز و قابل استفاده برای تمام افراد و .می تواند در امر جذب و یا دفع تأثیرگذار باشد

در حوزه نرم افزاری بحث بر سر تعامل و یا عدم تعامل نیروهای انسانی موج��ود در مسجد می باشد که به نوعی مس��جد ب��ر اس��اس این همک��اری و مش��ارکت اداره

.می شود

اما بسیار پیش می آید که این همکاری ها و یا مشارکت ها چندان در فضای مسجد در رهیافت آس��یب،قابل رویت نیست و بیشتر اختالف و نزاع میان افراد وجود دارد

-1محور این مسئله به دو صورت مورد بحث قرار گرفته است که عبارت است از: - »متولی�ان2 ؛»نیاز به برنامه ریزی دارد و یک نفر نمی تواند این کار را انج��ام ده��د«

ب��ه بی��ان کلی از ی��ک س��و آس��یب در؛در برنامه های مسجد ب��ا هم هماهن��گ باش��ند« سطح نیروی انسانی است که ناشی از عدم فعالیت همۀS نیروهای مسجد اس��ت ب��ه نحوی که همه فعالیت ه��ا و برنامه ریزی ه��ا ب��ر عه��دۀS ی��ک ف��رد خ��اص می باش��د و از طرف دیگر نهادهای تصمیم گیر مساجد در امر برنامه ریزی با یکدیگر چالش داش��ته

ه�یئت امن�اء و، بسیج و امام جم�اعت،به نحوی که میان هیئت امناء و امام جماعت بر سر انجام فعالیت مسجد اختالف نظر وج��ود دارد و هم چ��نین ع��دم وج��ود،بسیج

برنامۀS سالیانه برای مسجد و عدم وجود روح همکاری و تعامل می��ان نم��ازگزاران و.مسئولین و متولیان مسجد از جمله مواردی است که معموال آسیب ایجاد می کند

بنابراین در حوزه آسیب های ساختاری میانی دو بحث کلی را می توان بی��ان ک��رد یکی و دیگ��ری وض��عیت چگ��ونگی تعام��ل و،وضعیت ظاهری و امکانات مورد نیاز در مسجد

.برنامه ریزی مسئوالن مسجد.آسیب های ساختاری کالن2-3

در این حوزه رهیافت آسیبی دو بحث کلی ارائه می شود که عب��ارت اس��ت از :.( آسیب های پنهان )آسیب های مدیریتی کالن(2( آسیب های نمایان 1

. آسیب های نمایان2-3-1 در این بخش رهیافت آسیب محور معتق��د اس��ت ک��ه مس��ئله ع��دم حض��ور جوان��ان

این،بیشتر به آسیب هایی ارتباط پیدا می کند که آنان در جامعه با آن مواج��ه هس��تند »نف��وذ غ��رب و،آسیب ها از دیدگاه این رهیافت چنین می باش��د: »ته��اجم ف��رهنگی«

»الگوه��ای جوان��ان، ماهواره ه��ا«، مشکالت ف��رهنگی است، »مشکالت،ماهواره ها« ک��ه جوان��ان، »ماهواره ها، ماهواره آمده خودش را به مردم شناسانده«،تغییر کرده

آن چنان که مشخص است طیف گس��ترده ای از؛ »بی حجابی«،پای اینها می نشینند« آسیب های موجود در جامعه به عنوان عوامل تأثیرگذار در مورد عدم حضور جوان��ان

حال این که واقعا هر ی��ک،در مسجد از طرف رهیافت آسیب محور مطرح می شود از موارد باال تا چه میزان بر عدم حضور جوانان تأثیر می گذارد البته نیاز به پژوهشی

اما این که فضای امروزی جامعه ما به واسطه تغییراتی ک��ه در س��طح،مستقل دارد و نی��از ب��ه، تغییر ک��رده اس��ت البت��ه مس��ئله ک��امال م��برهن است،جهان انجام گرفته

.تحلیل و تبیین خاص خود را دارد

استدالل کانونی در این زمینه این است ک��ه وج��ود آس��یب های مختل��ف در جامع��ه جوانان به عن��وان گ��روه مرک��زی ک��ه این آس��یب ها بیش��ترین ت��أثیر را ب��ر روی آن��ان

موجب می شود که جوانان در دایره ای بسته از این مشکالت قرار گیرن��د،می گذارد و در این صورت توانایی این را ندارند ک��ه ب��ه فعالیت ه��ای دیگ��ری مانن��د حض��ور در

.مسجد و یا فعالیت های مذهبی بپردازند به بیان دیگر جوانان نیازهایی دارند که این نیازها البت��ه ب��ه ص��ورت غ��یر واقعی از

و نگ��اه ک��ردن و خ��ط گ��رفتن از، مص��رف مش��روبات الکلی، اعتی��اد،طری��ق فحشا در جای دیگر به جزء مسجد در ح��ال ت��أمین اس��ت در،ماهواره ها در زمینه فرهنگی

نتیجه مسجد فاقد ک��ارکرد ب��رای این جوان��ان ب��وده ودلیلی ب��رای حض��ور در مس��جد.نمی یابند

آسیب های پنهان )آسیب های مدیریتی کالن(.2-3-2 این حوزه از بحث ساختاری مرب��وط اس��ت ب��ه این نکت��ه ک��ه بعض��ی از مس��ائل و مشکالت موجود در جامعه در حال حاضر موجب می شود ک��ه جوان��ان از حض��ور در

هر چند که این مسائل به ظاهر هیچ ربطی به امر نم��از و،مسجد روی گردان شوند حضور در مسجد نداشته باشد ولی به اعتقاد رهیافت آسیبی بر روی این ام��ر ت��أثیر

.دارد »ع��دم رع��ایت،مواردی که در این بخش وجود دارد عبارتند از: »وجود بی کاری«

»نداشتن زم��ان ی��ا وقت ک��ه ف��رد ب��ه مس��جد، »مشغله های کاری جوانان«،قانون« »بعضی از این چیزها مسائل سیاسی اس��ت ک�ه ب��ر، »وجود مشغله فکری«،برود«

»جوان��ان س��رگرم خیلی چیزه��ا هس��تند،می گ��ردد و ت��أثیر می گ��ذارد روی م��ردم« ؛فرصت ندارند به مسجد بروند و عواملی که باعث سرگرمی جوانان ش��ده اس��ت«

عدم وج��ود، عدم تأمین درست مالی،در کل می توان چنین ارزیابی کرد که بی کاری از اهم مس��ائلی اس��ت ک��ه در این ح��وزه،نگرش درست به بحث فراغت در جامعه

.مطرح است به طور کلی در بحث ساختارهای پنهان می توان به این نکته توجه کرد که رهیافت آسیب محور معتقد است فقط مسجد و فض��ای ح��اکم ب��ر آن نیس��ت ک��ه از حض��ور

بلکه مسائل اجتم��اعی ب��ه انح��ای مختل��ف ن�یز می توان�د این،جوانان در آن می کاهد و نمی توان به تنه��ایی وض��عیت فعلی مس��جد و مس��اجد را در،مسئله را ایجاد نماید

.زمینه حضور و یا عدم حضور جوانان مؤثر بدانیم

نتیجه گیری در طول این نوشتار سعی شده ک��ه مس��ائل مبتال ب��ه مس��اجد در زم��ان فعلی ب��ر

مب��احث در ق��الب دو، برای انجام این امر،اساس یک مطالعه کیفی و بررسی شود که عبارت بود از رهیافت نیازمحور که بر اساس تص��ور،رهیافت کلی تقسیم گردید

در،متجددانه و نوین به مسجد و با توجه به تغی�یرات در جامع�ه ش�کل گرفت�ه است این رهیافت اساس بحث بر این است که جوانان و یا شرکت کنندگان در مسجد در

و رهی��افت آس��یب محور ک��ه بی��ان؛فضای فعلی جامعه دارای نیازهای تازه ای هستند ،می داشت که جامعه در حال حاضر در ح��وزه مس��جد دارای وض��عیت آس��یبی است

.که البته این مسئله از علت های متفاوتی سرچشمه گرفته استدر این جا نیاز است که دو مسئله به طور اساسی مورد توجه قرار بگیرد:

- فراغتی دانس��تن مس��جد ک��ه م��وجب می ش��ود مس��اجد ام��روزه کم��تر ک�ارکرد1 دنب��ال کنن��د و ب��ه ن��وعی این ح��وزه در،واقعی خود را که جامعه پ��ذیری دی��نی است

ایجاد فکر و اندیشه دینی در مساجد و حرکت به سمت،مسجد کمتر دیده می شود ام��روزه هم��ان حلق��ه گم ش��ده.پیشرفت در زمینه معرفت دینی ب��ا ابزاره��ای جدید

.مساجد ما است - تعریف فعالیت در مسجد بر اساس نیازهایی اس��ت ک��ه ب��ه ش��دت ام��روزه در2

به صورتی که با توجه ب��ه جایگ��اه نه��ادی،تلقی رهیافت نیاز محور احساس می گردد امروزی مسجد ک��ه آن را می ت��وان ب��ه عن��وان ی��ک مرک��ز ب��رای جامعه پ��ذیری دی��نی

این ک��ه چ��ه برنامه ه��ایی نی��از اس��ت در ح��وزه انج��ام پ��ذیرد از مهم ت��رین،دانست.نیازهایی است که قابل طرح است

مسجد اگر بخواهد جایگاه خود را در جامعه حفظ کند می باید ب��ه ی��ک فرهنگ س��را مس��ئله نی��از ب��ه، این خ��ود،تبدیل گردد و یا صرفا محلی ب��رای عب��ادت ص��رف باشد

.فعالیت و یا نیاز به تعریف فعالیت را در مساجد پر رنگ می سازد امروزه مساجد نیاز به اتاق فکر دارند هر مسجدی که بتواند از افراد زبده تری در

در ی��ک تحلی��ل عمی��ق می ت��وان؛مورد برنامه ریزی دینی استفاده کند م��وفق تر است این گونه دریافت ک��رد ک��ه ام��روزه آن مس��جدی پیش��رفت دارد ک��ه دارای نیروه��ای

این ام��ر ب��رای مس��اجد ب��ه عن��وان ی��ک نی��از مط��رح اس��ت.فک��ری ق��وی تری باشد.برنامه ریزی در جهت جامعه پذیری دینی این نیاز را بیشتر جلوه گر می سازد

با توجه به مطالب باال می توان نتیجه گرفت که از یک سو نبای�د فض��ای مس�جد را یک فضای نیازمحور مدرن و پاس��خ گو ب�رای هرگون�ه نی�از دانس��ت و از س��وی دیگ�ر

تفکر و تعمق در زمینه چگونگی ارائه یک رویکرد جدید در زمینه جامعه پ��ذیری دی��نی.در مساجد از نیازهای جدی است که باید به آن پرداخت

منابع اسپردلی، جیمزپ و دیوید و. مک کوری، پژوهش فرهنگی م��ردم نگ��اری در جوام��ع پیچی��ده، ترجم��ه بی��وک محم��دی، ته��ران: پژوهش��گاه عل��وم انس��انی و مطالع��ات

.1386فرهنگی، چاپ دوم، اس��تربرگ، کریس��تین جی، روش ه��ای تحقی��ق کیفی در عل��وم اجتم��اعی، م��ترجمین

.1384احمد پوراحمد و علی شماعی، یزد: انتشارات دانشگاه یزد، آروین، بهاره، دین داری شخصی و دین داری متک��ثر، پای��ان نام��ه کارشناس��ی ارش��د،

.1384دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، آزاد ارمکی، تقی و احمد غیاثوند، تحلیل جامعه شناختی وضعیت دین داری جوانان ب��ا

،148-117، ص 35رویک��رد بی ش��کلی دین ورزی، پژوهش��نامه عل��وم انس��انی، 1381.

آزاد ارمکی، تقی و وحید شالچی، دو جهان ایرانی: مسجد و کافی شاپ، فصل نام��ه.1384، 183-163 :4انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات،

ج، ترجم��ه رض��ا فاض��ل، ته��ران:2ببی، ارل، روش های تحقیق در علوم اجتم��اعی، .1381سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی سمت،

.1388 بوردیو، پیر، درسی درباره درس، ترجمه ناصر فکوهی، تهران: نشر نی، تورکیلدسن، جورج، اوق��ات ف��راغت و نیازه��ای م��ردم، ترجم��ه عب��اس اردکانی��ان و

.1382عباس حسنی، تهران: انتشارات نوربخش، ، در262-133راب��رتس، دانل��د اف و نات��ان مک��ویی، ت��أثیرات ارتب��اط جمعی، ص

روان شناس�ی اجتم�اعی، ترجم�ه احم�د رض�وانی، مش�هد: انتش�ارات آس�تان ق�دس.1378رضوی،

روجک، کریس، نظریه فراغت اصول و تجربه ها، ترجمه عباس مخ��بر، ته��ران: نش��ر. 1388شهر،

سراج زاده، سید حسین، نگرش ه�ا و رفتاره�ای دی�نی نوجوان�ان و داللت ه�ای آن ب�ر.1377، 120-105، ص 8-7سکوالر شدن، فصلنامه نمایه پژوهش، شماره

سرمد، زهره، عباس بازرگان و الهه حج��ازی، روش ه��ای تحقی��ق در عل��وم رفت��اری،.1379تهران: آگاه، چاپ سوم،

فاض���لی، نعمت الل���ه، مس���جد و مدرنیت���ه: م���روری تحلیلی و جامعه ش���ناختی ب���هSگفتمان های مسجد در ایران، پ��ژوهش نام��ه عل��وم انس��انی و اجتم��اعی وی��ژه نام��ۀ

.1387، 132-99پژوهش های اجتماعی، ص

فرجی، مهدی و عباس ک�اظمی، بررس�ی وض�عیت دین داری در ای�ران: ب�ا تاکی�د ب�ر داده های پیمایش سه دهه گذشته، فصلنامه تحقیق��ات ف��رهنگی، دوره دوم، ش��ماره

.1388، 95-79، ص 6 فرقانی، محمد مهدی، درآمدی بر ارتباطات سنتی در ایران، تهران: مرکز مطالعات

.1387و تحقیقات رسانه ها، چاپ دوم، گیله��ام، بی��ل، مص��احبه پژوهش��ی، ترجم��ه محم��ود عب��دالله زاده، ته��ران: دف��تر

.1385پژوهش های فرهنگی، لیندلف، تامس و برایان تیلور، روش های تحقی��ق کیفی در عل��وم ارتباط��ات، ترجم��ه

.1388عبدالله گیویان، تهران: انتشارات همشهری، ، ته��ران:1محمدپور، احم��د، ض��د روش منط��ق و ط��رح در روش شناس��ی کیفی، ج

.1389انتشارات جامعه شناسان، در ب��اقی، عمادال��دین گردآورن��ده،250-241محمدی، مجید، مس��جد و جامع��ه، ص

. 1381پرستشگاه در عهد سنت و تجدد، تهران: سرایی، منطقی، مرتضی، رفتارشناسی جوان در دهه سوم و چه��ارم انقالب، ته��ران: جه��اد

.1383دانشگاهی، پژوهشکده علوم انسانی و اجتماعی، Sمسجد، ش��مارۀ Sص70ناری ابیانه، محمد رضا، مدل کارکرد جهانی مساجد، مجلۀ ،

18-25 ،1382. وزیری، مجید، نگاهی به وظایف تربیتی پدر در برابر کودک از دیدگاه اس��الم، مجل��ه

،584-565، ص 164دانش��کده ادبی��ات و عل��وم انس��انی دانش��گاه ته��ران، ش��ماره 1381.

Khosrokhavar, Farhad )2007(, the New Religiosity in Iran, Social Compass, 54)3(: 453-463

مساجد به ننااجو و نناانوجو بجذ بر مؤثر ملاعولساری در سا مرکزر نوم پیاه نشگان دانشجویا)جامعه آماری دا

1392)

401داوودستارزاده

402حسینعلی قنادزادگان

403مائده یوسف نژاد شیروانی

چکیده ری درسا مرکزر نوم پیاه نشگان دانشجویای داهاه یدگا دسیربر به مقاله ین ا

مساجد شناسی سیبدازد و آپر می مسجد بهن نااجوب جذ بر مؤثر ملاعو با بطهرا مقاله ین در ا.کند می سیربرری سا مرکزر نوم پیاه نشگان دانشجویاه دانگارا از

ی ومسجد ملاعو به ،ست امؤثر مسجد بهن نااجوب جذ در که ملیاعو مجموعهافرهنگی ملاعو و اشد تقسیم جتماعی آجامعة .سته اما هشوپژ ینری وباشند می1392ل ساری در سا مرکزر نوم پیاه نشگا داختر و دپسرن نشجویادا

وتوصیفیت تحقیقاع نو از تحقیق ین ا.ست داده اتشکیل نفر 270 را نمونه حجم دسنا امطالعه طریقت از طالعا و است انیامیدی ها سیربر شاخه و از پیمایشی

روشین درا.سته امد آست دبه ها نامه پرسش تحلیل و تجزیهد و موجوارک مدو .سته اشد تایید آن ییر و رواعتباه و اشدده ستفا اساخته محققش نام���ه پرساز

وجتماعی املاعوی و هم مسجد ملاعو هم که هد دمین نشا هشوپژی ها یافته ملاعو بین و در ست اثرؤم مسجد بهن ناانوجون و نااجوب جذ بر فرهنگی

بین و در ها عامل سایر از مساجدری معمای و ظاهر ضعیت وعاملی مسجد ها عامل سایر از گیادخانو ضعیتاده و وخانو عامل جتماعی و افرهنگی ملاعو

هشوپژی ها یافتهس سا ابره شد سعین پایادر .باشند را دارا می همیت ابیشترین .ددگر ئه اراتیداپیشنها

کلیدواژه:

کارشناس ارشد جامعه شناسی دانشگاه تهران ..401 عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسالمی ساری..402 کارشناس ارشد روابط عمومی دانشگاه الزهراء..403

شناسی سیب آ،ریسا مرکزر نوم پیاه نشگان دانشجویا دا،جماعتم ما ا،مسجد.مساجد

مقدمه وبیان مسئله تجریانا بطن به نهاب آجذ و خانه بسته محیطن از نااجوون آوردن بیروزه مرا

تا ست اسالت رمهم ترین ،مساجدظ عا وجملهن و از فعاالای بر ینی و دجتماعیا .نباشیم منفعل و یانهر رامانیتو صفحه به خته دوچشم ،دلواب آخون نااجو شاهد ی ونیوی دها بهذجات و یادمات در شد به کنیم می ندگیوز در آن زمر اما که جهانی

نی و رواخالقیت امشکال ،جنگ ،لتیاعد بی ،دفسا سیله وبهه و شدق غر نفسانی انمیتو کهت نامالیمان از نساۀS اهندت دنجا و شفابخش داروی تنها .دشو می تهدید ست. وی احمتی رها چشمه به پیوستن و لهیال االیز ذات باط تبا ار،دکر تجویز

به مسجدق و مخلو با خالقط تباه ارجلو ترینرزباان عنو بهز نما(� 1384،یموحد) بشر حرکت در مهمی و بدیل بی نقش فریضه ینم انجاای ابرس مقدن مکاان عنو یها سرمایه ترینرگ بززان و از ساه یندان آعنو بهن نااجو .ل داردکمای سو به

ده وبو ندگی زبه نسبت جدیدل و متحو ،پویا بینشی به یافتن ست دپیر در کشو نیاجو در دوره قعی واشخصیت .ا هس��تندپذیر را تالشی هر آن به ستیابیای دبر

)ست.ن اشای معنوی هازنیان شد آورده بری آن ها مایهد و گیر می شکل طالقانی ،دجواز وبر و اتشخص و طلبی حرمت ،هیوگر تعلق و یابی هویت(� 1389،انیگرو د ت ومعاشر ،معرفت ،نسانیق اخال و اتربیت ،جویی مش و آرابیداشا و جوییل کما

.هستندن نااجوی معنوی هازنیا مهم ترین جمله از جتماعی اهمبستگی و ستیونوعد ان وجوی فطری هازنیا تمامیی پاسخگو لهی اینمل ترین دکاان عنو بهم سال ایند

ست.ن اجها دو هری در بدری استگادت و رسعای ها قله بهه او کنند یتاهد همیتن از انا آینیی دها گاهی آتوسعهای برش تالس سا این ابر(�� 1389،�� عباسی)

ینیی دهازه مورف و آمعا بهن نااجو معرفتان میز گر ا.ستردار ابرخو ییاسز به هداخو شکل شایسته ای گونه بهن نا آینی دشخصیت باشد منده بهر مطلوبی شداز ر

.ند آورمی پدید جامعه در آن ییاسز به تأثیر سالمی اجامعه بهم ورود هنگا و گرفت ،د فرهنگی-سیاسیبعا در امهمی هادکررکاد خوی ها برنامه با مساجدن میا یندر ا

دممر به متعلقم و سالزات امتیا از ایکی مساجد .ند دارتربیتی-تعلیمی و جتماعیا مسالم امکر نبی تعریف بر بنا و ستر اگاوردپر بان نساط اتبادت و ارعباه جایگاو

شتهء را دانبیار احضو فتاشر که ست اجایی مسجد محمدت حضر لنبیین اخاتم)کند.ق صد آن برا خدۀS خانق طال و اباشد مکانی مسجد(� 1389،ییگر و دطالقانی

رور و روحبا ینیی دهازه مو آمطابقان را جو شخصیت نداتو می که هست بدیل بی .زدسا دار یشهن رناد آجوق وعما را در اهیاخو لتاعد وجوییاخد

اهداف این تحقیق عبارتند از: ن ونااجوب جذ بر ثرؤمی مسجد ملاعو و هارفاکتو ثیرأت سیربر و شناخت

.مساجد بهن ناانوجو بهن ناانوجون و نااجوب جذ بر مسجدی فضاری و تأثیرمعما سیربر و شناخت.مساجد بهن ناانوجون و نااجوب جذ بر مسجدم ما اتأثیرشایستگی سیربر و شناخت مساجد. ن ونااجوب جذ بری مسجدن فعاال ت����أثیرشایستگی سیربر و شناخت

مساجد. بهن ناانوجوو شناخت ونااجوب جذ بر نظررد مواران گززنما تأثیرشایستگی سیربر ن

مساجد. بهن ناانوجو بر مساجدی هنر و فرهنگین کانو مستمر ت��أثیرفعالیت سیربر و شناخت

مساجد. بهن ناانوجون و نااجوب جذ نیامیدی ها سیربر شاخه و از پیمایشی – توصیفیت تحقیقاع نو از تحقیق ینا

پرسش تحلیل و تجزیهد و موجوارک مدد و سنا امطالعه طریقت از طالعا و استا .سته امد آست دبه ها نامه ضعیت ومختلف عامل هایس س ا ابر را مسجد بهن نااجوب جذ بر مؤثر ملاعو ،مسجد مدیریت سیستم ،گو پاسخ شخصیتیدی و فری ها یژگی و،مسجدی ظاهر

میندخا ،منا اهیئتران )کارند است دسایر و جماعتم ما اشخصیتیی ها یژگیو تجزیه به ستنباطی و اتوصیفیر ماده از آستفا ابا نهایت و در یمده انمو تقسیم(…و .سته اشد ختهداپر ها داده تحلیلو

ا رایندر استا راسیربر بهر نوشتا ین راهادهبر و بهن نااجوب جذی هارهکا و مسجد اها لفهؤم در نااجور حضو برار گذ ثری ا.دازدپر می مسجدن ها لفهؤم ین

،ادهخانو و لدین وا،مساجدن متولیا و جماعتم ما ا،نکالی یز ربرنامه از: تندرعبا .نهمساال و ها سانه ر،مسجد فیزیکی موقعیت و فضا ،فرهنگی و شیزموی آهاد نها

الف( برنامه ریزی کالن وها نقش به توجه بادی نها هر در مدیریتی و یز ربرنامه عنصر همیتان امیز

که مهمین و گوناگوی ها نقش بهرا گذ نگاهی .دشو می شند رونهای آن هادکررکا سیاسی و جتماعی ا،شیزمو آ،فرهنگی ،تربیتی ،دیعبای ها عرصه در باید مسجد

ییز ربرنامهوم لز .زدسا شن را رومسجدی یز ربرنامه همیت انداتو می کندء یفاا فرهنگی تقازی و ارسا فرهنگ بهر کشو مساجد مجموعه یتاهدی ستان در راکال

تجتماعا اگترینربز که باشیمه گا آما کهد شو می تر مشخص مانی زسالمی و اینید نمتولیا گر ا.کنیم میه مشاهد مساجد در مختلفی ها مناسبت قالب را در نسانیا

باشند شتهه داشدب حسا و قیقی دیز ربرنامه مجالسی چنینای برر کشو فرهنگی تبدیلم سال اعالی فرهنگد پیشبرای بر عظیم فرصت یک بهت جتماعا اینا

یهاض ورزی غر و ها خالت ت��أثیر دتحت ،تجتماعا اینرت اصو ین اغیر در .دشو می بر ینابنابر .باشد سالمی اصیل افرهنگای بر تهدیدد یجا امینه زنداتو مین شمناد

مساجدای برم سال اکه هاییک مال حفظ در ستوری اضران یز ربرنامهن و مسئوال ه ایعدر ختیااب در امحر و منبر و مسجد ندارنگذ و باشند کوشا ستده اکر توصیه

ین دباعث مر این اکه خبرند بید خو سالمی امسائل ترین ییابتد از اکهد بگیرار قر یها مکتبن را در دام ناد و آشو می مساجدن از ناانوجون و نااجون گریزشد

موفقن نااجو جلب در ننداتو می مانی زمساجد .ندازند امی شرقی و غربیاب ناصو)هند. دتشخیصن را نااجوۀS جانب همهی هازنیا ستی دربه که کنند عمل ،یموحد

دتعباای بر محلیرت صو به بیشتر مساجدوزه مر امتأسفانهل حا ین ابا(� 1384 نسلی هازنیا با نامتناسب و حاشیهی آن در هنر و فرهنگیی ها برنامهه و شد تبدیل

تمشکال و مسائل باوز مر اجتماعی ایطاشرن در نااجو همچنین .ستان اجو .ندده اکر تجربهت را مشکال سته دین اکمتر لدین واکه کنند میرد برخو تیومتفا دخوان ندزفرت مشکالی پاسخگو ست ابایسته کهر طو آن ننداتو نمی ینابنابر

نیت روامشکالخگوی پاس تربیتیی ها مینه در زخأها ین درک ابا باید مساجد .باشند به را مساجدد خو بهد خون نااجو که سترت اصو ین در ا.باشندن نااجو جتماعیو ا

.کنند میب نتخا اجتماعیی اهاب منجالت و مشکال از هاییای ربر مأمنیان عنو

ب( امام جماعت دادنجهت در که ست اجماعتم ما ا،ننااجوب جذ در مسجد مهمن کا از اریکی

مسجدت در تباطای ارمرکزن کانوان عنو به جماعتم ما ا.ست امؤثر ها فعالیت ازیک هر مسجد جماعتم ما الزم است ا.ست امسجد جعینامر همه توجهرد مو: باشد شته را دایری زها یژگیو

؛فقهی و ینین دمتو به کامل شناخت و گاهیآ؛دخوی هارگفتا و عقاید به نسبت شتوردابان و یماا

؛خالقی و اشرعیم حکا ابهدن بو عامل .ننااجو با نسش و اخوق خالا

تجریانا بطن به نهاب آجذ و خانه بسته محیطن از نااجوون آوردن بیروزه مرا به هارکا مهم ترین از مساجدظ عا وجملهت و از محال فعالینای بر ینی و دجتماعیا

یانهر رامانیتو صفحه به خته دوچشمد و لواب آخون نااجو شاهد تا رود میر شما علیه سایل ویند و از اکر تبدیل فرصت به را تهدید ینان امیتو حتی .نباشیم ومساجد کهد شو می عملیاتی تیرصو درمهم ین ا.دکرده ستفاب اغر مقاصد

بجذای بر سایل وهمین ازکه کنندش تالده و کر مجهزم روز علو بهد را خوظ عاو بجذ و جلب سنتیی ها از روشنباید ملاعو ینر اکنا در ما ا.کنندده ستفان انااجو

اردموری از بسیا و در ست اعطوفت روح و فاقدب غروری روز فناا یرد زبو غافل .نیستندم آن نجا ابهدر قا سایل وین امیکنده چهر بهه چهرط تبا ارکهری کا

گر ا.ست اکر ذقابلردی مو نیزن نااجو بر جماعتم ما اشخصیت تأثیر به توجه همن نااجو ،کندر فتا رمی آرابه و باشد پذیرف نعطام و اگر جماعتم ماا شرکت مساجدی ها فعالیت در حتی رابه و کنند مین بیا بیشترن را حساساتشاا

مذهبیدات عتقا و انیه درونگیز اکه نانیاجو در .کنند میل ستقالس احساده و اکر بهن نااجوش پذیر و گرمی بااه همر نها آبا جماعتم ما ابط رواگر ا،ست اکم ه ایندزساات ثر انداتو می ،باشدن نا دادن ب��ه آشخصیت ارزش و با نسانیان اعنو بهد را خو مسئولیت هدابخو گر اجماعتم ما ا.باشد شتهدات داعتقادن اکری قودر

:باشد مجهز یر زعنصر سه به باید هدم دنجا انحو بهترین

: مقبولیت وهیم دنمی تشخیص در او نقص عقلی نظر از کنیم می یابیدی را ارزفر ما گاهی مؤثر ملاعو جمله از .نیمابخوز نما او سر پشت میشویم حاضر و میپذیریماو را

علمی تبامرردار از برخوه و گا آ،شنفکر روکه ست این اجماعتم ما امقبولیتدر .باشدرد برخوش خون و مهرباده و بو

: محبوبیت که کنیم میس حسا ا،دفرش پذیر بروه عال نیز گاهی اربرقرط تبا او اربا قلب��ا ، آری. داردمحبوبیت او که میگوییم موقع ین در ا.یم دارست و او را دومیکنیم

کنندد را درک فر حیزات رومتیا اکه نده اسید رفهمازه از درک و ند آن ابهن نااجو ب ومحبودم مر بینان در یگر دتبلیغ بهز نیاون بد که را جماعتین ماما امیبینیمو

از: دوری ازتندرعبا محبوبیتد یجا امهم ملاعو جمله از .میشوند تلقیز ممتا ،محبت ،قتاصددن کر جایگزیندن و بو متحجر و خشک و تکبر ،هیاخودخو

.نهای آجا به تنیوفر و طبعیخ شوی و پذیرفنعطا ا،صمیمیت

: موفقیت دخو که انجو روح بر حاکم نیناقو به ابتدا باید جماعت مماا عنصر ینا در

و طتباار دنکر اربرقر ناییاتو تا باشد هگاآ ستا نشناسیروا مبحث عموضو و شیزموآ يتکنیکها با ینکها دوم و باشد شتهدا را نهاآ با همدلی و همزبانی

هنماییرا نظر ردمو مقاصد به را نناآ ،صحیح دۀSستفاا با ندابتو و باشد شناآ تربیتی حاصل بهتر نیاجو میاا در باطنی رحضو و قلبی تأثیر ین»ا:� نددفرمو مماا .کند و ستا بیشتر صفایش و ستا دهسا و لطیف انجو قلب که ایرز ،دشو می

و لالنفعاا شدید پس ،ستا کمتر آن در تکمااتر و تحمااتز و کمتر آن واردات و دشو خلدا بهتر انجو قلب در یباییز و شتز خلق هر بلکه .ستا للقبواکثیر

یا باطل یا حق که فتدا قتفاا ربسیا .دشو منفعل و متأثر آن از ترزود و شدیدتر«.کند لقبو حجت و لیلد ونبد آن هلا با تمعاشر دمجر به را یباز یا شتز

ج(هیئت امناء نده ای دارعمد نقشن نااجو باط تبا و ارمساجد در اداره نیز مساجدی منا اهیئت

برخی یر در ز.ست اگرفتهار قر قهامد و سیربررد مو کمتررد مو ین امتأسفانه که ستزم اال داری مسجد مر در امساجدی منا اهیئت موفقیتای بر که هایی یژگیاز و

.دشو می کرذی: جدری همکا شغل به کهازه ندن اهماده و کر تلقیی جدد را خور کا باید مساجدی منا اهیئت

. توجه داشته باشندباید نیز مسجدل قباد در خو ظیفه وبه هند دمی همیتد اخو گاها

کافیر حضو مسجد در حتی که هستند مسجدی منا اهیئتادی فر اکهد شو میه یدد شته دامسجدب خوم در اداره هتما اننداتو می چگونهاد فر این ا.کنند نمیا پید نیز

سر و هیئتدن بو مدرآناکا موجب مساجدی منا اهیئت بینر کا تقسیمم عد .باشند مشکلاد فره امر در زباید کهء را منا ه��یئت اجههدد و وگر می جعینامر گرمیدر

.کند میوش مخد را باشند کن حلاهی از باید مساجدی مناأت ارنفو و درنندابتو تا باشندردا برخوی قوت تباطاذ .کنند عمل موفق لتیدوغیر و لتیی دوهاد نها یا و خیرین از مالیی ها کمکب جذ

در فرهنگیی هارکا کها یرز و باالییی ها هزینه بهز نیا مسجد دارد جهدبوون بد .د داردجو وکمتر مناسبی ها فعالیتن مکا امناسب ذتخا امسجدای بر که هایی سیاستت و تصمیمارد مو در باید مساجدی منا اهیئت

را ال توضیحن نااجو به کنند می ا.بدهندزم این ابروه عال مر مخالفتی جلو ینکه انااجو در را تصمیماای جرن در نااجو ،دگیر میت را اگیر تصمیمن و ایجری

.کند میء مناأت اهیاه همرت تصمیما

ن: ناانوجون و نااجور مو ابهم هتماا و ند دارهنمایی و راکمک شت داچشم همیشه گترهاربزن از نااجو ازمخصوصا

ین اشوند میب نتخا امناان هیئت اعنو به مساجد در کهام حتررد امو و جیهاد وفرا مساجدم محتری منا اهیئت توجهرد مو همیشه باید مر این ا.ست اباالترر نتظاا

.دبگیرار قراصبر و »عنصر:� ستقامت اصبر و و مربیاای بر«� ستقامت مساجدن متولیان .ستان اجو قشر تربیتن در نا آموفقیته در کنند تعیین عامل

د( والدین و خانواده: د وشو میوع شراده خانو از تربیت که ندن دارعاان اذنشمند داهمه کمک بهن نااجو و ند آورمیب حسا به کوچکع جتمااده را اخانون شناسا جامعه

ست اتربیتی مسائل از سخن جا هر قع درواهستند مندزنیاد خودر مار و پدی فکر تربیت و در ستاده اخانو ،دگیرار قر توجهرد مو باید که پایگاهی مهم ترین و لیناو که معتقدندن نشناسا از رواهیوگر که دارد همیتیاآن چن�����ان اده خانودک کو

در ها بچه شخصیت زسا 5 اول رگیر می شکل ندگیل و ومسائل تمامی یشةد دککوای بر مربی لین اوینابنابر .دنمو جستجو دوره ین در ابایدت را مشکال

و خانو از مهم تراده اما همه ابا که ستدر و طفاعول عما را کو محبت بهدک جمله از .وردبپر شمنددی ارزموجو نداتو میر پد کمک با و کند می جلبد خوی سو

بهان تو می باشند شته دابایستی ،ننااجو یتاهد با بطه در رالدین واکه هایی یژگیو .دکرره شادن ابول قو به عامل ،ستقامت و اصبر ،یتاهد به عشق

اندزفر یتاهد به عشق و عالقه دیجادر امار و پدای بری قور بسیاه ای نگیزان اتا کند می در و پیشرفت به تربیت مر ز.یابند ست دموفقیت ایر و پد گرا درمار

.کنند میی مید انار چاان را دندزفر همد و خو هم باشند شتهاندی قوۀS نگیزا اههمر عمل با که ست امانیان زندزفر تربیت و تعلیمدر در مار و پداری تأثیرگذ

.باشد وتکریم و لدیند واخودن بو عامل مسجد در جماعتز نما با بطه در رامثالاعملی تعظیم و نما قامه آموقع بهر حضوز روح ومطلوبی ثر امسجد در نها در

و پیدرپیی ها توصیه تاارد گذ میان جون جا در نااجو شرکت .عملون بد زنمان آپیش جماعت از امتأثر نکه از و هارزند و سخنا وانظان لمعلو باشد لدینرت

رپذیر آفتاش انار ا،مناسبزی فضاسا با که هاییاده خانو. ستن ومکا درک ن انندزفر که فضایید یجا ابا کنند می همافران ندزفرای برا را خد باط تبای ارگیردیا

د درخوان ندزفر شرکت یشافز اباعث شوند می جماعتز نما به تشویق و ترغیب(1389،ییگر و دطالقانی)ند. دگر می جماعتز نما

از یکی در کهی گیردیا مهمی ها جنبه اخانه ه ایمشاهدی گیردیا فتد امیق تفا رفتان رید دبا هان نسا اما معتقدندا گرر فتان رشناسا روان نظریه ین ابه بنا که ستادبا نیزان ندزفر .کنیم عملص خا ای گونه به گیریم مید یاان یگرد رید یهارفتان در دورا نلدینر وافتا رتقلید .هندم دنجا را اخاصیل عما اکه گیرند مید یا لدینواد شو میه یدح دضو وبه کیدکو تقلید به ؛سر بردر چا ختناند ابا خانمی ختر دمثالدر .دازدپر میدر مان نداخوزنما وامو چنین ننداتو می مناسب تشویق با لدینارد گفتندر و ما لبخند مانند ،نمایندد یجادک اکو هنز در ذنما به نسبت مثبتش نگر

اوبه شیرین جمالتی دمهم عامل . روان کیدأترد مو که یگر اشناسا استن ینکه دشو تقویت کهری فتا رهر .ستار اثرگذر ابسیار فتای رگیر شکل و تثبیت در تقویت

و تضعیفد نشو تقویت کهری فتا رهر و یابد می یشافز آن انیاوافر شخامو نهایتا .دشو تقویت مناسبر فتا رستوری اضر پسدد میگرواکه مثبتیی هارکااز انندامیتو لدین دنجا ایبران ندزفردن براه همر هندم

شتهری دابسیای یاامز نندامیتو که ست اسمامر سایر و جماعتز نما در شرکت ونفس بهد عتما اتقویت ،ینی دمناسک و مسجد به یشاگر نها آجمله از که باشد

ست اشایسته لبته ا.ست اجتماعیت اتباطا ارسطحء تقا ارهمچنین و نفست عزو باشداه همر مثبت عاطفیر با با مسجد به ندزفردن براه همر که اتخاطر

(1391،انیگررزاده و دستا)کند. د یجا او اهنی در ذخوشایند

هC( نهادهای فرهنگی آموزشاز منظو آفرهنگیی هادنهار و آمازسا ،شیزمو و مون دا،ورشپرزش ،هاه نشگا

و علمیهی هازهحو در که هستندت تبلیغان مازسا دجهت عمومی فرهنگ به هی .باشند شته دانندامیتودی یا زنقشر کشو

آموزش و پرورش و دانشگاه ها ه ازما 9ت مد بهز مو آنشن دامیلیو 18 از بیشه برگیرندارس درمد که نجاییاز آ

وجانبه همه ،علمی ،ونمد برنامه گر اپس ،هستند در روز ساعت 5 قلاحدل و ساداشدب حسا را نااجو ننداتو می باشند شتهه ای ارزش به نسبتن اها ونسانیی

آکر ترغیب سالمیا و را ناده و نااجو .کنندی مسجدن اریبید سنن ناانوجون در مذهبی را و معلما علت همین به ،کنند میی سپر سهرمد دمربیان و یگرن اسهرمدن مسؤال دابرر عیام تمای لگو و نوجوزان مو آنشای .هستندان جوان

درین دبه عامله و گان آحانیودن از روبره بهر ،ارسمد در جماعتز نمااری برگز ازسهرمد در متعهد و منؤمن کنارکان و معلما شتن دا،ینی و دخالقیی اهاس کال

را سهرمد کلی یطاشر که هستند مهمی ملاعو جمله دپرای بر ینیورش .کنند می همافرزان مو آنشدا

حساسیر بسیا نقش ینین دعامالن و عالما تربیتورش و پر با علمیهی هازه حوع جتما امختلفی قشرها به ینی دمفاهیمار ثرگذ و استل درنتقادر ا مخصوصا نفنو به قف وا،سالمیم اعلو به مجهز ،اتقو با که عالمانی تربیت .ندن دارنااجو سیاسی و فرهنگیت جریانا ازصحیحت و درک بصیر با و حاضر عصرت در تباطاار

بهن نااجوب جذ مر در اعلمیهی هازه حو خطیر ظایف وجمله از باشند جامعه هستند مهم همر بسیا کهه شد کرارد ذمو بروه عال علمیهی هازه حو .ست امسجد بان عالما تربیتاوال .باشند شته دامضاعف سعیش و تال باید نیز یر زمردر دو ا

تربیت ثانیأ .رکشو در مختلف مناطقدی عتقا و افرهنگیت مشکال و هازنیا به توجه مناطقم تمادم را در مر ینی و دفرهنگیی هازنیا نندابتو کهادی تعد به ینین دعالما .باشند بگواجوردار را برخوی شهرها در فقط نهر و کشو نیز و علمیهی هازه حون نااجو ینیر دفتا رشناسی سیب و آهشوپژزه حودر سراسر را در مفصلیون و مدت تحقیقا ننداتو میک مشتررت صو به هاه نشگادا

.کنندده ستفا افرهنگیی های یز ربرنامهت در تحقیقا ین انتایج و از کننداجرر اکشو

سازمان تبلیغات رتصو به هادنها سایرر کنا در نیزت تبلیغان مازسا جمله از یگری دهان مازسا

شتناگذر ختیا و در امساجد از مالی پشتیبانی با نداتو می منسجم و هماهنگ

فرهنگیی ها برنامهدن کر غنی باو یک طرف از فاهی ر،تفریحی ،شیزموت آمکاناا .باشد مساجد بهن نااجو ترغیب در مهمی عامل یگرف دطر از مسجد مذهبیو

و( فضا و موقعیت و فیزیکی مسجد توجهد خوی هاه پرستشگا فیزیکیی فضاری و معما به لهین ایا ادهمهوان پیر

توجه مسجدری معما بها بتد از انیز مسلمینن میا ین در ا.ند اشتهدی دایاز درنداتو می فیزیکی و نی روابعد از دو مسجد فیزیکی موقعیت و فضا .ند اشتهدا

تلطیف موجب که باشد محلی باید مسجد .باشدار گذ تأثیرمسجد بهن نااجوب جذ حد تا و باشند ستهه و آراپاکیز باید مساجد .دشو مسجد بهن کنندگا جعهامر حیهرو

وبلندی ها سقف با سیعز و وبا محیط یک و در حمامزی هااصدو سرن دور از مکاا(1391،انیگررزاده و دستا)شوند. ده نها بنا سلیمیری امعما

ننااجوب جذ برار گذ تأثیرملاعو جملهن از نااجوای بر مسجددن بوس ستردر د ان می تواندجو هم ،باشد کم خانه و مسجد بین فاصله که مانی ز.ست امسجد به که مانی زنیزان جو لدین واینکه اهم و باشد شته دامد و آفت رمسجد به حتی رابه بروه عال .ندارندن ندشازفررد مو در نیانگرس حسا اهستند مسجدن در نشااندزفر

سالن ،عمومی کتابخانه هم چ��ون مکاناتید اجو و،هستند مهم کهرد مو دو ینا منطقه و محلهز نیا به بسته فرهنگیی هان کانو سایرب و کتاه شگاوفر ،شیورز ینن اشد متمرکز .بگیرندار قر مسجدت مکاناه امر در زباید مسجد فیاییاجغر

تسهیلن نااجوای بر را نهاده از آستفا و استرسی دهم مسجداف طرت در امکاناا لعما اها مجموعه ین اهمهای براری هدفد و یگانه مدیریت ینکه اهم و کند می جمعیی ها سانه رجامعه هر در ها فرهنگ تغییر در مؤثر ملاعو جملهد از شو می

از یکی .هستند درمعاجو در جمعیی ها سانه رکه جتماعیی اها نقش مهم ترین معار طو به ملی توسعه یندآفر در نها آکترمشا چگونگی ،نده دارعهد بهر گذل حا تناسب به ننداتو می جمعیی ها سانه ر.ستص اخار طو به فرهنگی توسعهو

ملی توسعهی هاف هد با گسستگی یاق نطبا در اکه هاییدهبر و راها سیاست .کنند کمک فرهنگیی هارهنجا و ها ارزش تغییر یااری پاید به ،کنند میب نتخاا

ز(رسانه یها سانه رکه سته اشد ثابت مر اینران اکارند است دهمهای بر یگروزه دمرا

ایبراری بز ا،نددم امر تفریح و سرگرمیای براری بز اکه آن بروه عال جمعی جهت ینده و از ابو جامعه تکاملل و تحو و ندیشه و افکر ،ورشپرزش و موآ

تربیت و تعلیم در مهمی نقش ننداتو می سبب همین به .ند اهمیت احایزر بسیا که مهمی نقش همین خاطر به و کنند یفاان اجو نسلص بخصو حاضر نسل ندیشها

ازملو از ،نتلویزیو و یو رادهم چ����ون سایلار و وبز اینوزه امر ا،کنند می یفاا .سته اشد جتماعی اندگیوری زضردر مطبوعا سالتر اجامعه یکت را سالمی دو تو می در ،یتاهد کلی بخشان

رزهمبا یگری دسو و از سو یک از سالمی اجامعه فرهنگیی و فکری تقا و ارتربیتابا و فاانحر از جلوگیرت امسیر .اردادقر هاری ناهنجای بایست می یتاهد ین

در.باشد شایسته و صحیح سانیع رطال و اینیرف دمعاه شد ینوتدب چورچهادرابارزه مبا بخش رنیزت فاانحر رعنو بهت مطبوعا متوجه سنگینی سالت کنان امهمی از اربز در جمعیط تباار اجامعه اسالمی ا.ست رین پرهیز ضمن سالت ،مسالس امقدع شر در قرمزط خطوه و شد تعیینود حد نقضت از مطبوعادادن

آمتوجه سنگینی ظایفو اسا مین نا وینزد ربرنامه شامل ظایف دیز وقیقی راصولیا در روبه هی دخطی ستا و جامعه حرکتی ند اوصحیحدن پرکر نیز تقا

اغتافر وبهاد فر و نااجوه یژ ابان ناانوجون از لها ارزمبانیم و دشها وینیی تتبلیغات و تباطاش ارگستر با کنونی عصره دریژ وبه مسئله ین ا.ست اسالمیا ،نمسلما معاجو خالقیی و افکرت فاانحرد ایجان دراناش آتالن و شمنا دگینآهرز

را درجمعیط تبا ارسایل ویگرت و دمطبوعا سالت رکه ستی اخطیر مسئولیت(1391، رزادهستازد. )سا مین نمایا پیش از بیش آن بارزه مبا

ح( همساالن نناانوجون و نااجون شد جتماعی املاعو مهم ت�����رینن از ستان و دوهمساال

یکدیگر و از ندارگذ می ت��أثیر یکدیگر بر مختلف طریق از نها آ.شوند میب محسو انعنو به و آن را ند دارتاکید عامل ین ابرن محققاری از بسیا .پذیرند میت��أثیر

اد فر ابین که تباطی اریعنی ندده اکرد یا فقیط اتباار ظلحا از سطح هم نسبتا .ستار ابرقردی قتصا و اتحصیلی ،جتماعی ا،سنی

زیباد فرن شد جتماعی ایندافر را در نقشن مهم ترین همساال نیانوجودر دوره باید بکنندا پیدد خو لدین از وامستقل هویتی نندابتو ینکهای ابرن ناانوجو.� کنندمی . نمایندار برقرد خو همساالن با متقابل و صمیمی تباطیار

ط(تحلیل آماریلساری در سا مرکزر نوم پیاه نشگان دانشجویا دا، راتحقیق ینری اما آجامعه

اراها پاسخ به توجه با)نفر 310 نمونه حجم و هند دمی تشکیل 1392 ه(شد ئهی .ستده ابو نامه پرسش 270،هشد آوری جمعی ها نامه پرسشاد تعد .ستده ابو

تحلیل آزمون فریدمن برای مؤلفه های مسجدی ضعیت وتأثیری مسجدی ها یژگیی وهارفاکتو بین در فریدمنن موس آزسا ابر

)مساجدری معمای و ظاهر )مساجدن فعاال شایستگی ،(3/82 3/76)، مساجدن در نااجوب جذ در تأثیر بیشترین( دارای 3/67 )مسجدم مای اها شایستگی

و درج���ۀS آزادی77/623دل معا ،ی دوکارۀS ماار آمقد همچنین .باشند میرا دارا sig که لیل دین ابه و باشد می 0/000 برابر(� sig داری )معنی سطح و 5 برابر

فیدتصاوت تفا یک هم با ها مؤلفه تک تک بینوت تفا ،ست اصد در./.5 از کمتر .ستده ابو دار معنیوت تفا یک بلکهده نبو

تحلیل آزمون فریدمن برای مؤلفه های اجتماعی و فرهنگی ،فرهنگی و جتماعیی اها یژگیی وهارفاکتو بین در فریدمنن موس آزسا ابر)سهرمده و نشگا دا،(3/25ن )همساال ،(3/64اده )خانو تأثیر ( دارای3/02

ره یماار آمقد همچنین .باشند می را دارا مساجدن در نااجوب جذ در تأثیر بیشترین برابر(�� sig داری )معنی سطح و 5 برابر و درج��ۀS آزادی 77/623دل معا ،ی دوکا

تک تک بینوت تفا ،ست اصد در./.5 از کمتر sig که لیل دین ابه و باشد می 0/000 .ستده ابو دار معنیوتی تفا بلکهده نبو فیدتصاوتی تفا هم با ها مؤلفه

:1جدول شماره تک نمونه ای برای مؤلفه های مسجدی مؤثر بر جذبtنتایج آزمون

جوانان در مساجد

فاصلهاطمینان )

95)%انحر افمعیار

معن یداری

درج ه

آزادی

مقد ار

آماره

میانمتغیرگین

حدپایین

حدباال

24/0-

39/0-

32/0-

00/0

269

76/7-

68/3

وضعیت ظاهری و معماریمساجد

16/0-

27/0-

33/0-

00/0

269

96/7-

77/شایستگی های فعاالن مسجد3

37/0-

55/0-

46/0-

00/0

269

12/10-

53/شایستگی های امام مسجد3

07/0-

21/0-

14/0-

00/0

269

96/3-

85/3

شایستگی های نمازگزارانمسجد

38/0-

053/0-

46/0-

00/0

269

89/11-

53/3

فعالیت مستمر کانون هایفرهنگی هنری مساجد

منبع: یافته های میدانی و محاسبات نگارندگان

:2جدول شماره معناداری آزمون فریدمن مؤلفه های مسجدی مؤثر بر جذب جوانان

در مساجد

مقادیر محاسبه شدهشاخص های آماری

270تعداد

623/77کای دو

5درجۀ� آزادی

Sig000/0

منبع: یافته های میدانی و محاسبات نگارندگان

:3جدول شماره ارزیابی و اولویت بندی مؤلفه های مسجدی مؤثر بر جذب جوانان

در مساجد

میانگینمؤلفه هااولویت مؤلفه هارتبه ها

وضعیت ظاهری و معماریمساجد

82/31

76/32شایستگی های فعاالن مسجد

67/33شایستگی های امام مسجد

شایستگی های نمازگزارانمسجد

54/34

فعالیت مستمر کانون های47/35فرهنگی هنری مساجد

منبع: یافته های میدانی و محاسبات نگارندگان

:4جدول شماره یک طرفه برای مؤلفه های اجتماعی و فرهنگی مؤثر برtنتایج آزمون

جذب جوانان به مسجد

فاصلهاطمینان )

انحراف%(95معیار

معنیداری

درجهآزادی

مقدارآماره

میانگیمتغیرن

حدپایین

حدباال

01/0-

24/ تأثیر0-12/0-00/026901/2-78/3

خانواده

34/0

14/ تأثیر024/000/026989/424/4

همساالن

49/0-

65/0-57/0-00/026967/2-42/3

تأثیر مدارس ودانشگاه

02/0-

24/ تأثیر رسانه0-12/000/026979/1-57/3

ها

44/1

20/082/000/026911/2-74/3

تأثیر گروه های

مرجع

منبع: یافته های میدانی و محاسبات نگارندگان

:5جدول شماره معناداری آزمون فریدمن مؤلفه های اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر

جذب جوانان به مسجد

مقادیر محاسبه شدهشاخص های آماری

270تعداد

158/125کای دو

4درجه ی آزادی

Sig000/0

منبع: یافته های میدانی و محاسبات نگارندگان

:6جدول شماره ارزیابی و اولویت بندی مؤلفه های اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر جذب

میانگین رتبهمؤلفه هااولویت مؤلفه هاها

64/31تأثیر خانواده

تأثیر25/32همساالن

تأثیر مدارس02/33و دانشگاه

تأثیر رسانه87/24ها

تأثیر گروه های

مرجع22/25

منبع: یافته های میدانی و محاسبات نگارندگان

ارائه پیشنهادات حرکت تجمل به یستیده زسارن و از مد به سنتی از جتماعیی اها ارزش یندآفر

ییاگر تجمل .ست اشتهاگذ تأثیر نیز مسجد بهن نااجوب جذ بر ند روینده و اکر به ،ترحیم مجالس قبیل از مذهبیی ها فعالیت از بعضیم نجاای ابر کهه شد باعث

.بیندیشندی تدبیر مرن امتولیا باید ینابنابر .دشوده ستفا اهارتاال از مساجدی جا عرضهن نااجو بهاب جذی ها روش به را ینیی دهازنیا مساجدی فضا در نیمابتو باید

به را ینیی دهارمعیا و ینیی دهازه مو آبر مبتنی شیزموی آهام نظا باید.کنیم نمی سنتی روش بهت تبلیغا.کنیمده پیا و حیاطر مساجد در ینی دتربیتیر منظو

،تتباطاژی و ارتکنولو پیشرفت به توجه با .باشدن نااجوز نیای گو پاسخ نداتو ت ازجماعا ائمۀS بهزش دادن مو آبه باید .یمز دارنیا عرصه را در سیعیت ومکاناا به حانی روجامعه و مسجد هل ابهان جو .کنیمده ستفا امساجدت در مکانا اینا

وتناقض قشر ین اعملر و گفتان میا گر و اکند میه نگا عملیی لگو ایکان عنو وگریز ین د،انجو ،باشد شتهاندد جو وفعلل و قون میا تناسبی و باشدد تضا بیراتد و عملیی هارکا راه ،متولیی هادنها باید ینابنابر .دشو می گمدرسر

نیآقری هازه مو آلگویی اتربیتی روش مبنا بر ینی دتربیتح طر ئه ارابا شیزموآ مختلفت یا و در آست اندگی زین د،مسال این د.هند دئه ارابیت هلرف امعاو ینی دمفاهیم ئهی اراها قالب و ها روش ما استه اشدره شاع اموضو ین ابهآن قر

،باشد پسندان جو و جامعهح صال و خیری ستام و در رانر باید ینن دبا ز.ست امهم ننااجون و ناانوجور حضوای بر .دشوب نتخا اتبلیغی روش ،مخاطب شناخت با باید .شد نها آعاطفی شد رباعثد و کرده ستفا انها آمذهبیس حسا از اباید ،مساجددر هنی ذظرفیت .ستی افطرت یشااگر ترین عمیق از یکی مذهبیس حساا وهد دمی شکل را نها آبینین جها ،نقبولشارد مو الیل دئه اراطریقن از کادکو

.باشد لگو اجامعه در بایدت جماعا ئمهر افتا ر.کند می یتاهد را نها آینی دبینش ممقا تأکید به توجه با .شوند داده شرکت مساجدی ها فعالیت در باید همن نااجو

زمر شناختم مستلز یند و اشوار همو مساجدآوری نو راه باید ،یهبر رمعظم رحضو و ارزش همیت ا.ست امساجدی ها سیب آبر تکیه باآوری نو و بدعتن میا معصومینه سیرت و یا روا،لهیت ایاس آسا ابر جماعتی هازنما و مسجددر

سالمیر اکشو درمهم مر این ابهن نااجوب جذ طرفی از ،نیسته پوشید برکسی بیجا انیاجوی دوره ها یژگی و،باشد می مرن امتولیای ها غدغهی و از دجدمسئله ،دشوده ستفات اجماعا و مسجد به نهاب آجذ جهت متناسبیی هارهکا راکه میکند

: ستح اطر قابل یرارد زمو ستا رایندر ا

مساجددن بوه ندزموم و آگر محیطز و نما پیش خالقی و اعلمیی صالحیتهااشایستهرد برخوو و آحتر در کنندگا شرکت با میزام صخصو بهز نمان

ت وحدن وکانو ین امسجد بهن ناب آجذه ای در عمد سهم ندامیتون نااجو .باشند شته دامعنویت

باط تبااری اربرقر او در جتماعیرت امها و جماعتم مای انیکوی خو و خلق .باشد میس حساده لعاق افوار گزز نمان نااجو

با مسجدم ما اتوسط مسجدن در نااجو مستمر یا تفاقیر احضول از ستقبااای چهر و گشاه امتبسمده زحسا و یباس در خوشایند را شکوفان نااجوی

.مینمایدداعود از آنشت و مو آن معلمیناه همر بهن نااجوزان در ها یمناسبتها

.مسجدم ما اتوسطز نما قامهر و اناهاف صر جهتص خا سالید و افیلم پخش و تلویزیونیی نمایشها و ها برنامه در آوردن تصویر به

ان ازجواران گزز نما با مهربانی و عطوفت باام تو و متینل و معقورد برخو .مسجد جماعتم مان و امتولیان و مادخای سو

یمرکزرت صو به مسجد که ند آورهمافر را فرصتی باید مساجدن مسئوال موقعیتظ لحا به کهن نااجو .ید در آسالمیت اخو اعقدای دوست یابی و بر

مد و آفت رهستند مناسبن ستا دومندزنیاد خوه یژ وعاطفی ضعیت و وسنی و شت داهنداخو آن بهی بیشتر .گرفت هنداخو نس امسجد محیط با تدریجا به مسجدزه در تا نش و داعلم کسب ومساجددت در عبا و علمن شد قرین افرزه ای را تا نش رود دامی مسجد بهز نماای بران جور با هر که ای گونهاز گیر و امصاحبتد دافر دانشمنداد و اشو منده بهر نا در رتصو یند

و علمه پایگا به تبدیل مسجد و میشودت عبا در خو نقشد را أمینتد .مییابدز بان نااجودت سعا

وباشند م���ؤدب و بهذجا با ،قخالش اخوادی فر اباید مساجدر مون امتولیا .اردبگذ جعینامر هن ذبر یباه ای زخاطر تا باشد محبتن کانو باید مسجد Sرواتربیتی مسائل با باید جماعتائمۀ و آجو نسل نی بهتر .باشند شناان

هدایت گران و جماعت ائمۀS همه به مینهها زین در امناسب کتبادی تعد ستا .دشو معرفی مساجدی در فکر

با شناییه آنظرگاه از یژ وبه نهااوم آمد تغذیه ،جماعت ئمه اتربیتزش و موآ.مخاطبهای نیاد

تمشکال حل و سهرمد سمامر در مسجدی منا و هیئت اجماعت ئمه اشرکتمحل. مسجد جماعتم ما ابان نااجو شنایی و آنها آطریق از سهرمد

از دیکی از جو گریز الیل حمطراری تکر و طوالنیی نیهااسخنر مسجدان ه وکوتای ها نیاسخنراد یرای ابرن نااسخنرن و گویندگا و خطبا .سته اشد مکال ،انجو طلب یبا روح ز.باشند شته دایدگیو ورزتمرین ای قیقه ده دتا پنج .طلبد میه کوتا و سا ر،انجو ان گ��راییجو نوعی به گر ابن��ابرایند پذیر می تر و زودبهتران جوان از جو

دنکر طوالنی ،رفتای رکند ،نسلهاوت تفا .دبو هداخو گشاه گر بزنیم ستد فاصلهه گویند و مخاطبن میا ،وزمری افضا با بیگانه مسائلح طر ،زنما .فکندامی

.نیست ت���أثیر بیان جوب جذ در نیز مساجد ستگیی و آراظاهر یباییز قسو جماعتز نما و مسجدی سو بهان را جو مسجداوت طر و پاکیزگی

یموکتها و هاشفر ،خانهزنما تنگی فضا ،بدی بون نااجو برخی و هد دمی .ننددامی مسجد و جماعتز نما به غبتی ربی باعثده را لوآ

ای گونه به باید جدید مساجد .باشد فعالیتها همهن کانو کهد شو ساخته .ست اسالمیه اسیر و سنتف خالز نما به مسجدر نحصاا

و مربیا و معلمان و پدن در خو ،درانماران درکنند شرکت جماعتهاد و .کنندا قتد اجماعتم ما ابه و بایستندز نما بهان ندزفردان و شاگر برابر

ماخذ و منابعدطالقانی و اینوتد،�� مسجد مدیریتان، یگر امنابع شایستگیی لگو ،نسانی امنابع مدیریتی ها هشوپژ فصلنامه دانسانی انشگا دوم،سا، حسینم ماه ل

.1389، 55-80صصرم، چهام و سوره شما ومساجد مدیریتن و مازساد موجو ضعیت وتحلیلو سیربر،� ضارمحمدی، موحد

،سالمیت اتبلیغان مازساان، تهر،� مساجد مختلفاع نوب آن در امطلوی لگو ائهارا1384 .

رعباسی اینوتدل،سو، امدیریتی لگو دهادنها ثربخش ردیمو مطالعه،�� ینیی . 1389، مدیریتی کتر دسالهان، رتهره نشگا، دامسجد

براری یندد دبعا از ایکیان بعنوز نما ت����������أثیر سیربران، یگررزاده، داوود و دستا ایمنطقه همایشت مقاال مجموعهن، نااجو جتماعیی اپذیر سیبان آمیز کاهش

.1391ن، گلستان ستا اگزربند حد واسالمیه آزاد انشگا، داجماعتز نماز و نما ننااجو یشاگر بر جتماعی اسرمایهی هارفاکتو ت��أثیر سیربررزاده، داوود، ستا

همایشت مقاال مجموعه،�� جماعتز نما به بابل شهر مساجدی هان کانو عضو

سالمید اشا و ارفرهنگ کلج، اداره یاسوم، سالن اجها و مساجدی سراسر علمی. 1391، مساجدی هنر و فرهنگین کانو، حمدابویر و کهگیلویهن ستاا راتنشاپ و اچان مازساان، تهر،� الیتد وستادت و عباد نها مسجد،� حسینی، هبرر

. 1380، سالمید اشا و ارفرهنگوزارت اومحسن،� ئتیاقر دسرمایه لین، داران رمجله،� نیا رهشما،� سهرمد مدیریت شد

.1386، 7-4صص، پنجم، دوره هفتمآمحمد سیدی، لبرد و تعلیمی سیبها، دتربیت از ینی مجله،� بهشتی شهیده نگا .1387، 13-4 صصرم، چهاره شما، بیستم، دوره سالمیرف امعازش مو آشدر

های مساجد کشور: پیشنهاد ریزی فرهنگی برای کتابخانه برنامهشناسی تفصیلی روش

404حیدر مختاری

چکیده برن��امه ریزی ف��رهنگی در عص��ر کن��ونی ب��رای بق��ای اص��الت ف��رهنگی کش��ورهای صاحب پیشینۀS غنی فرهنگی و معنوی و مقابلۀS آنها ب��ا ته��اجم ف��رهنگی فرهنگ ه��ای

وظیفۀS اساسی نهاده�ای مختل�ف درگ�یر ام�ور اجتم��اعی و ت��رویج،مادی و بی ریشه به ویژه کتابخانه های عمومی و کتابخانه های مس��اجد هم، کتابخانه ها.فرهنگی است

کتابخانه ه��ای مس��اجد از.از جمله نهادهایی هستند که در کار فرهنگی دخیل هس��تند دیرب��از مح��ل تبلی��غ و ت��رویج فرهن��گ و آموزه ه��ای اص��یل اس��المی بوده ان��د و ل��زوم برنامه ریزی فرهنگی برای آنها به منظور بهره گیری حداکثری از قابلیت ه�ای بالفع�ل

روش شناس��ی نس��بتا تفص��یلی ب��رای، در این مقاله.و بالقوۀSش��ان ص��دچندان است انجام برنامه ریزی ف��رهنگی ب��رای کتابخانه ه��ای مس��اجد در ق��الب گام ه��ای پنج گان��ه

عی�نی و، ماحص�ل برن�امه ریزی ب�ا این روش برن�امه ای ب�ومی.پیش�نهاد ش��ده است ارزی��ابی و ت��داوم اس��ت ک��ه راهنم��ای مس��ئوالن و متولی��ان،آم��اده ب��رای اج��را

کتابخانه ه��ای مس��اجد و ح��تی دیگ��ر کتابخانه ه��ای مش��ابه در انج��ام ک��ار و اق��دامات.فرهنگی است

کلیدواژه ها: . ایران، برنامه ریزی فرهنگی،کتابخانه های مساجد

مقدمه سرنوشت کشورها و جوامع امروزی با تحوالت ملی و فراملی در عرصۀS فرهن��گ

حفظ و ارتقای فرهن��گ خ��ودی و مع��رفی آن ب��ه دیگ��ر فرهنگ ه��ا.گره خورده است انقالب.زمینه ساز ماندگاری و انس��جام درونی ه��ر فرهن��گ اص��یل و ریش��ه دار است که در،اسالمی ایران خود نوعی تحول فرهنگی بزرگ بود که نه تنها در عرصۀS ملی

عرص��ۀS بین المللی هم منش��اء تغی��یرات اساس��ی ش��د و گفتم��ان ف��رهنگی اص��یل و جدیدی را ف��راروی نه��اد ک��ه پاسداش��ت و مع��رفی آن وظیف��ۀS هم��ۀS دوس��تداران آن

این گفتمان اصیل و جدید توحیدی ریشه در اعتقادات دینی و باورهای اس��الم.است الزم است این گفتم��ان را. به ویژه مکتب ظلم ستیز و عدالت گرای شیعه دارد،ناب

عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور.، استاد یار.404

در جامع��ۀS ملی و اجتماع��ات ف��راملی ط��رح ک��رد ت��ا ش��نوندگان عاق��ل این »ق��ول مس��لم اس��ت ک��ه این ک��ار س��تودنی و الزم،.احس��ن« را پذیرفت��ه و ت��ابعش باش��ند

،مس��تلزم برن��امه ریزی ف��رهنگی در تم��امی ج��وانب و جنبه ه��ا اس��ت و بیش از همه.همت و ظرافت نهادهای فرهنگی کشور را می طلبد

رقابت نفس گیر فرهنگ ها و تمدن ها و ضرورت حف��ظ،پیچیدگی روزافزون جوامع ب��رخالف گم��ان.و ترویج میراث معنوی از ضرورت های برن��امه ریزی ف��رهنگی است

بخش زی���ادی از مق���والت ف���رهنگی را می ت���وان م���دیریت و ب���رای آن،ع���ده ای مع��رفی و بس��ط فرهن��گ اص��یل، ل��زوم برن��امه ریزی ب��رای حفظ.برنامه ریزی ک��رد

ایرانی- اس��المی ک��ه ص��احب م��یراث معن��وی غ��نی و در ت��یررس ته�اجم فرهنگ ه��ای ، ب��ه وی��ژه در عص��ر کن��ونی اطالع��ات و رس��انه ها،مختل��ف م��ادی و مبت��ذل است

به همین دلیل اس��ت ک��ه مق��ام معظم ره��بری هم��واره ب��ر اهمیت.صدچندان است فرهنگ سازی و کار ف�رهنگی تأکی�د ک��رده و می کنن�د و مس��ائل ف�رهنگی را،فرهنگ

405.اول����������������������������������������ویت کش����������������������������������������ور می دانند

ش��اهد ب��ر.شواهد از نقص و نارسایی در برنامه ریزی فرهنگی کش��ور خ��بر می دهند ، ب��رای نمونه. اظهارنظرها و نتایج تحقیقات متخصصان این عرص��ه است،این مدعا

( فعالیت ه��ای12 ص،ب1387ب��ه اعتق��اد ص��الحی امیری و عظیمی دولت آب��ادی، ) ضابطه مند و مطابق با الگو نبوده و،فرهنگی انجام شده در ایران چندان نظام یافته

کار در این عرصه نیازمند همتی مضاعف است و باید در این عرص��ه ب��ه پ��ژوهش و.عمل توأمان دست زد

از فرهنگ تعاریف بسیاری شده است که رسیدن به اجماع در این باره را دشوار ،الف1387 ،می کند. )برای اطالع��ات بیش��تر: ص��الحی امیری و عظیمی دولت آب��ادی

فرهنگ محملی است که نمودهای آن همواره در محیط،( با این همه123-113ص فرهنگ.زندگیمان حضور دارند و بستری برای طرز فکر و جهان بینی و عمل ماست

، از این رو؛ گفت��اری و آداب و رس��وم جامع��ه را ش��کل می دهد،الگوه��ای رفت��اری از، مث��ل کتابخانه ها،سازمان های تولیدکنندۀS معنا و فعال در عرص��ه های نرم اف��زاری

در فرهنگ سازی و حف�ظ اص��الت،جمله کتابخانه های عمومی و کتابخانه های مساجد فرهنگی وظیفه ای سترگ دارن�د و بای�د ب�ا حساس��یتی ف�راوان درص�دد برن�امه ریزی

تحوالت و الزام��ات جه��انی عص��ر.برای کار فرهنگی ملحوظ در وظایف خود باشند اجتماعی و ف��رهنگی، خاصه نهادهای دینی،اطالعات این وظیفه را برای همۀS نهادها

.بیش از پیش سنگین می کند

درباب سخنان و دغدغه های معظم له درباب مسائل فرهنگی منبع زیر نسبتا جامع است: .405. تهران: انتشارات انقالب اسالمی. رهبر معظم انقالب اسالمی،العالی( گزی��دۀS بیان��ات موض��وعی حض��رت آیت الل��ه العظمی س��یدعلی خ�امنه ای )مدظل��ه.(1392دبیرخانۀS شورای ع��الی انقالب ف��رهنگی )

الف(بیان مسئله ، ولی عمال ب��ا گ��ردآوری،کتابخانه ه��ا برن��امه ریزی ف��رهنگی را ه��ر چن��د تل��ویحی

اش��اعه و دس��ترس پذیر ک�ردن اطالع��ات و، نگه�داری، حفظ، س��ازماندهی،گ�زینش ,p.2آث��ار ملم��وس و م��ادی فرهن��گ - از دیرب��از انج��ام می دهن��د. ) منابع اطالعاتی -

2005, Robertsonعالوه ب��ر این ک��ار،( کتابخانه ها در جهان الکترونیکی ام��روز ، مرک��ز گفتم��ان جمعی و عرص��ۀS تب��ادالت،محل اجتماع و ارتباطات فرهنگی رودررو

کتابخانه مرکزی اجتم��اعی اس��ت ک��ه کم��ک ب��ه پیش��برد ام��ور.میان فرهنگی هستند ، ب��ه این کارکردها.جامع��ه و جامعه پ��ذیر ک��ردن ش��هروندان از کارکرده��ای آن است

ترویج و تبلیغ فرهنگی را نیز باید افزود که در راستای اه��داف اجتم��اعی و ف��رهنگی مثل کتابخانه های عمومی و، وظایف کتابخانه های کامال فرهنگ بسته، البته.آن است

کتابخانه های مساجد در این زمینه بیش از دیگر ان��واع کتابخانه ه��ا و ح��تی سرمش��ق.آنها است

کتابخانه های مساجد به لحاظ تاریخی در نشر و تبلیغ دین اسالم و منویات مادی و معنوی آن نقش��ی حی��اتی داش��ته اند و تم��دن اس��المی در ش��کل گیری و ت��داوم خ��ود

,p.93 ).مرهون آنها است 2007, Lauguاین کتابخانه ها به اه��داف و وظ��ایف ) از جمل��ه وظ��ایف و کارکرده��ای ف��رهنگی آن–خطیر و کارکردهای متع��الی مس��اجد

مک��ان اجتم��اع م��ردم )ب��رای، چون مسجد محل انجام ف��رایض دی��نی.کمک می کنند ، سیاس��ی و ح��تی اقتص��ادی( ب��وده و هست، آموزشی، اجتم��اعی،مقاص��د دی��نی

کتابخانه های مساجد هم باید منابع خود را بر این اساس گزینش کرده و با م��د نظ��ر قرار دادن اهداف و کارکردهای مسجد و طیف متنوع مس��جدیان و س��الیق و عالی��ق

با توجه ب��ه اهمیت فرهن��گ، به عالوه. این منابع را به آنان عرضه کنند،متفاوت شان ادغ��ام بیش از پیش ک��ار ف��رهنگی در،در عصر کنونی و لزوم صیانت از تقویت آن

استفاده از آنها را هدفمن��دتر و نقش و جایگ��اه آنه��ا،وظایف مرسوم این کتابخانه ها.را در تعالی جامعه تقویت و برجسته می کند

ضرورت این کار فرهنگی برای کتابخانه ه��ای مس��اجد زم��انی بیش��تر می ش��ود ک��ه بدانیم تعداد کتابخانه های مساجد در ایران از همۀS کتابخانه های عمومی کشور بیشتر

ب��ا بس��یاری از کتابخانه ه��ای ب��زرگ عم��ومی،است و منابع موجود در این کتابخانه ها ، )هاش��می و1390 طب��ق آم��ار گ��زارش ش��ده در س��ال .کش��ور مقایس��ه پذیر است

( دبیرخان��ۀS س��تاد ع��الی هم��اهنگی و نظ��ارت ب��ر17-16 ص��ص ،1390 ،گیل��وری کانون ه��ای ف��رهنگی و ه��نری مس��اجد کش��ور )تحت نظ��ر وزارت فرهن��گ و ارش��اد

باب کتابخانۀS مساجد را زیر پوش��ش دارد و ک��ل کتابخانه ه��ای4100اسالمی( حدود .فعال و نیمه فعال مساجد بیش از ده هزار باب است

انجام ک��ار ف��رهنگی در چ��نین تع��داد وگس��ترۀS جغرافی��ایی از کتابخانه ه��ا مس��تلزم "برنامه ریزی فرهنگی" برای این کتابخانه ها اس��ت ت�ا بت�وان ض�من شناس�ایی وض�ع

راهکارها و الگویی عملی و واقع بینانه برای چ��نین ک��ار س��ترگی عرض��ه،موجود آنها کرد تا راهنم�ا ودس��ت نامه ای پیش روی مس�ئوالن این ن�وع کتابخانه ه�ا و ح�تی دیگ�ر

در اقدامات و امور مترتب بر، مثل کتابخانه های عمومی کشور،کتابخانه های مشابه چون یکی از اهداف، به عالوه.فرهنگ در چارچوب اهداف و وظایف کالن آنها باشد

دبیرخانۀS ستاد عالی هم��اهنگی و نظ��ارت ب��ر کانون ه��ای ف��رهنگی و ه��نری مس��اجد ایج��اد ش��بکه ای منس��جم و همه گ��یر ب��رای کتابخانه ه��ای1404کشور در افق ایران

(13 ص،1390 ،مساجد در اس��تفادۀS آح��اد م��ردم از آنهاس��ت، )هاش��می و گیل��وری پ��ژوهش حاض�ر.برن��امه ریزی ف��رهنگی ب��رای این ه��دف کارس�از و مق��وم آن است

درصدد است تا به تبیین نوعی روش شناسی تفصیلی در برنامه ریزی فرهنگی ب��رای کتابخانه های مساجد کشور بپردازد تا راهکاری عملی و روش�ی گام به گ�ام در اختی�ار

ب��ا توج��ه ب��ه ش��عار »راه آین��ده را از مس��اجد.متولی��ان این کتابخانه ه��ا ق��رار گ��یرد ،406بس��ازیم« ک��ه س��رلوحۀS ک��ار مرک��ز رس��یدگی ب��ه ام��ور مس��اجد کش��ور است

برنامه ریزی فرهنگی واقعی و عینی برای این کتابخانه ها کوششی برای نش��ان دادن. از طریق مساجد است، به دست کم بخشی از جامعۀS هدف مساجد،راه آینده

مبانی نظری هر چند از برن��امه ریزی هم ب��ه مانن��د بس��یاری از مف��اهیم و س��ازه های مط��رح در

کس��ی در، تع��اریف زی��اد و متف��اوتی عرض��ه ش��ده است،علوم انسانی و اجتم��اعی اهمیت برنامه ریزی برای انجام مداوم و معین ام��ور الزم ب��رای رس��یدن ب��ه اه��داف

برن��امه ریزی فرآین��د آگاهان��ۀS تص��میم گیری درب��ارۀS اه��داف و.م��دنظر ش��کی ن��دارد ، واحد ک��اری ی�ا س�ازمان اس�ت ک��ه از کارکرده��ای آن، گروه،فعالیت های آیندۀS فرد

تصویرسازی و طراحی وضعیت مطلوب در آینده و یافتن و پیش بینی کردن راه ه�ا و رس��یدن ب��ه آن را،ابزاری اس��ت ک��ه در پرت��و امکان��ات و ش��رایط موج��ود و واقعی

( این تعری�ف ب�رای مقص��ود این مقال�ه ک�افی18 ص،1385 ،ممکن کن�د. )محم�دی.است

و، برنامه ریزی فرهنگی نیز نوعی نگرش فرهنگی ب��ه برن��امه ریزی،بر این اساس س��نجیده و س�ازمان یافت�ه ب�رای ایج�اد تغی��یر در وض�ع موج�ود و،کوشش�ی آگاهانه

،1381 ، )اک�بری.دستیابی به اهداف مطلوب در حوزه ه�ای مختل��ف ف�رهنگی استاست. ( درج ش��دهhttp://www.masjed.ir/fa/home برنامه ها و عملکرد این مرک�ز در وب س��ایت آن )ب��ه نش�انی اینترن�تی ، اهداف.406

این نوع برنامه ریزی ناظر بر کنش ها و اقداماتی است که،( در تعریفی دیگر14ص ، )رض��ایی و ف�ردرو.برای مسائل فرهنگی طی آینده ای محتم�ل پیش بی�نی می ش�ود

( معنای بسیط و دقیق برنامه ریزی فرهنگی را چ��نین می ت��وان تب��یین79 ص،1386 ارزش ه��ا، آداب و رس��وم، اعتق��ادات،ک��رد: »تالش��ی آگاهان��ه ب��رای تغی��یر نگرش ها مط���ابق خواس���ت و الگ���وی ذه���نی،وهنجاره���ای نس���بتا پای���دار و ب���ادوام جامعه

،( ب��ا جمع بن��دی و مداق��ه در این تع��اریف90 ص،1390 ، )صالحی امیری.برنامه ریز« برنامه ریزی فرهنگی را می ت��وان ت��دوین برن��امه ای واقعی و عملی��اتی ب��رای تبلی��غ و

ب��ا در،ترویج مؤلفه های فرهنگی ملحوظ در اهداف و وظ��ایف ی��ک س��ازمان و نه��اد نظر گرفتن امکان��ات و قابلیت ه��ای درون س��ازمانی و برون س��ازمانی آن در زم��انی

این نوع برنامه ریزی فرهنگی متوجه محصوالت فرهنگی و در دایره ای.معین دانست این تعریف از برنامه ریزی فرهنگی برای هدف این. نهادهای فرهنگی است،وسیع تر

.مقاله مناسب است . ام��ا ض�روری و گریزناپ�ذیر است،برن��امه ریزی ف��رهنگی ک��اری دش��وار و پیچی��ده

مق���وم ه���ویت دی���نی و،برن���امه ریزی ف���رهنگی تقویت کنن���دۀS همبس���تگی ملی افزایش دهندۀS ظرفیت های فرهنگی است و بای��د مبت��نی ب��ر الگوه�ا و سرمش��ق های

همگان دربارۀS اهمیت و ضرورت برنامه ریزی ف��رهنگی.فرهنگی جامعۀS خودی باشد . اگر چه در ب��ارۀS محت��وا و ش��کل آن دی��دگاه های متف��اوتی وج��ود دارد؛متفق القولند

(175 ص ،1374 ،)چلپی ب��ه وی��ژه در س��ازمان های،استفاده از الگوهای غربی برای برن��امه ریزی ف��رهنگی

( تعمی��ق2 ص،1377 ، )پیروزمند. ک��اری مناس��ب و موف��ق نیست،برخاس��ته از دین ک��ه از اه��داف مس��اجد و بخش ه��ای باورها و ارزش های دینی و فرهن��گ اس��المی -

زیرمجموعۀS آنها است- به نقشۀS راه منحصربه فردی نیاز دارد ک��ه در عین مط��ابقت . رن�گ و ب��ویی محلی و فرهنگ بس�ته داش��ته باشد،با واقع و ب��ه دور از آرم��ان گرایی

وجود چنین الگویی غیرغربی برای برنامه ریزی فرهنگی ب��رای کتابخانه ه��ای مس��اجد.هم مصداق و مناسبت دارد

چه داخ��ل کش��ور و چ��ه خ��ارج از کش��ور ک��ار چن��دان،درباب کتابخانه های مساجد عمده آثار در این عرص��ه در ق��الب کت��اب و ب��ا نگ��اهی ب��ه.زیادی انجام نشده است

( و جه��ان1383، هاشمی و گیل��وری؛1380 ،تاریخ این کتابخانه ها در ایران )هاشمی مشخص���ات و شناس���نامۀS،(Laugu ,2007 ؛��� 1373 ،اس���الم )مکی س���باعی

،کتابخانه های مساجد کشور )ستاد عالی کانون های ف��رهنگی-ه��نری مس��اجد کش��ور ( و قوانین و مقررات مترتب بر1379 ، استانداردسازی )گیلوری و هاشمی،(1388

( انج��ام ش��ده1383 ، هاش��می و گیل��وری، و تا حدی1390 ،آنها )هاشمی و گیلوری

البته مقاالتی در قالب تحقیق موردی و با گسترۀS محدود استانی درباب طرز.است ( و وض�عیت کلی1384 ،تهیه و تنظیم مواد و من��ابع کتابخانه ه��ای مس�اجد )خوش��رو

( و زمینه س��ازی ب��رای عملک��رد مطل��وب آنه��ا1380 ،این ن��وع کتابخانه ه��ا )غف��اری چن��دین اث��ر م��روری پراکن��ده ن��یز در موض��وع.( منتش��ر ش��ده است1379 ،)دی��انی

.کتابخانه های مساجد قابل بازیابی است درب��اب برن�امه ریزی ف��رهنگی ب��رای، در ح�د ک�اوش ب�ه عم��ل آم��ده،به ه��ر ح��ال

مقالۀS حاضر اولین کار از این نوع در ایران و جه�ان اس��ت ک��ه،کتابخانه های مساجد می تواند آغاز راهی برای بررس��ی ابع��اد تفص��یلی و عمیق ت��ر این موض��وع در ق��الب پژوهش هایی دیگر باشد و نقشۀS راهی برای این نوع کتابخانه ها در بهره گیری بیشتر

البت��ه چ��نین ک��اری اهمیت و ض��رورت.از ظرفیت ها و قابلیت ه��ای خ��ود ف��راهم کند ، بن��ابراین.وجود و تقویت نهاد کتابخانه را در مساجد نزد ذینفعان ن�یز بیش�تر می کند

درست مثل دیگر س��ازمان ها و،این طرز تلقی در عصر رقابت برای بقای سازمانی. بسیار مناسب حال کتابخانه های مساجد و ضامن بقا و پویایی آنها است،نهادها

ب(روش کار مستلزم پیمودن مراحل و،برنامه ریزی فرهنگی نیز مثل هر نوع برنامه ریزی دیگر

این مراح��ل ب��ه.گام هایی چند برای حصول به محصول نهایی یا همان برنام��ه است بی ت��ا(، چاوش باش��ی و کاوسی، )برای نمونه.تفصیل در متون مرتبط تبیین شده اند

مراح�ل تفکیکی انج��ام،با س�رلوحه ق�رار دادن این مراح�ل و تع�دیل ب�رخی م�وارد.برنامه ریزی فرهنگی برای کتابخانه های مساجد ذیال توجیه و تبیین شده است

: آشناکردن و آگاه س�ازی اف�راد درگ�یر در مراح�ل مختل��ف برن�امه ریزیگام اول قب��ل از ش��روع ب��ه برن��امه ریزی م��وجب تس��هیل فرآین��د،ف��رهنگی و اج��رای آن

مف��اهیم و، آگاهی افراد از تع��اریف، به عبارت دیگر.407برنامه ریزی و اجرا می شود اشراف ب��ر کارکرده��ا و وظ��ایف.مبانی نظری این سازه برای ادامۀS کار الزم است

ب��ا تأکی��د ب��ر بع��د اجتم��اعی و ف��رهنگی آنه��ا هم در این می��ان،کتابخانه های مس��اجد ض��رورت دارد ت��ا ذی نفع��ان از اهمیت و مب��انی نظ��ری برن��امه ریزی ف��رهنگی و کارکردهای کتابخانه های مساجد آگاه ش��وند و آم��ادۀS پ�ذیرش و اج�رای چ�نین ک�اری

در این گام اقدامات زیر الزم است:، بنابراین.باشند برن��امه ریزی ف��رهنگی و،تهیه و تدوین مطالبی درب��اب کتابخانه ه��ای مس��اجد.الف

؛ارتباط بین این دو با روش تحقیق کتابخانه ای و مرور تحلیلی متون قبل از ابالغ برنامۀS تدوین شده ب��رای اج��را دارد و به��تر، نیاز به دادن فرصت کافی به آنان،آمادگی قبلی و تأمل ذینفعان در این باره ، ب�ا این ح�ال. البته این مرحله را پس از برنامه ریزی )بعد از گام چهارم( و قب�ل از ابالغ و اج�رای برنام�ه هم می ت�وان انج�ام داد.407

است قبل از مراحل دیگر انجام شود.

مس��ئوالن ام��ر و کت��اب د اران کتابخانه ه��ای، عرضۀS این مط��الب ب��ه ذی نفع��ان.ب مقال��ه و ن��یز ب��ا برگ��زاری کالس ه��ا و دوره ه��ای،مساجد در قالب آثاری چون کت��اب

.آموزشی منظم : تحلیل وضعیت گذش��ته و ح��ال نه��اد ف��رهنگی گ��ام مهم و اساس��ی درگام دوم

ب��ا کم��ک اطالع��ات و پیش��ینه های، در این گ��ام.برنامه ریزی فرهنگی برای آن است عملکرد گذشته و حال کتابخانه ه��ای مس��اجد کش��ور از دی��دگاه برن��امه ریزی،موجود

ف��رهنگی و مؤلفه ه��ای آن تجزی��ه و تحلی��ل می ش��ود ت��ا به��تر بت��وان ب��رای آین��ده به این منظور باید کارهای زیر را انجام داد:.برنامه ریزی کرد

تحلیل کارکردهای گذشتۀS کتابخانه های مساجد کشور از نظر کار و اق��دامات.الف؛فرهنگی با پیمایش در سوابق موجود و درج آنها در سیاهه های وارسی مناسب

بررسی دقیق قوانین و مقررات کنونی حاکم بر کتابخانه های مساجد و تحلی��ل.ب؛آنها از نظر مناسبت شان با کار فرهنگی

مطالعۀS وضعیت حال کار و تبلی��غ ف��رهنگی در کتابخانه ه��ای مس��اجد کش��ور ب��ا.ج.کمک ابزارهای پژوهشی مختلف

منویات ذی نفعان و دی��دگاه متخصص��ان از،: آگاهی از نظرات کارکنانگام سوم دیگ��ر گام ه��ای برن��امه ریزی ف��رهنگی اس��ت ک��ه ض��من شناس��اندن انتظ��ارات و

، در این راس��تا. راهکارهایی عینی و واقعی ف��راهم می کند،قابلیت های نهاد فرهنگی ،اه��داف و منوی��ات برن��امه ریزی ف��رهنگی در این کتابخانه ه��ا ب��ا مطالع��ۀS مت��ون

اولویت ها و امکانات موجود، تعیین می شود و نیز نیازها...نظرخواهی از خبرگان و توزیع پرسش نامه بین کت�اب داران و ک�اربران و مص�احبه،با مراجعه به منابع مستند

.با مسئوالن و دست اندرکاران ذیربط مشخص و ت��دوین می ش��ود این اق��دامات ذیالبه طور ویژه تفکیک شده اند:

استخراج و دسته بندی سازه های عینی و الزم برای کار ف��رهنگی در کتابخانه ه��ای.الف؛مساجد کشور

کشف عمق و گسترۀS انتظارات و تلقیات فرهنگی مراجعان ب��القوه و بالفع��ل.ب از جمل��ه،کتابخانه ه��ای مس��اجد ب��ا کم��ک ابزاره��ای مختل��ف پ��ژوهش پیمایشی

؛پرسش نامه و مصاحبه انجام مصاحبه هایی طراحی شده با متخصصان و متولیان امور ف��رهنگی و ن��یز.ج

امور کتابخانه های مس��اجد ب��رای کش��ف قابلیت ه��ای ف��رهنگی ب��القوه و بالفع��ل این؛کتابخانه ها

توزی��ع پرس��ش نامه ای مناس��ب و مس��تخرج از س��ازه های ک��ار ف��رهنگی در بین.د کتابداران مساجد و نیز نظرخواهی از آن�ان در ارتب�اط ب�ا برنامه ه�ای ف�رهنگی و نق�اط

.قوت و نقاط ضعف کتابخانه ها از این باب : با هم گذاری و تحلیل تلفیقی اطالعات و داده های به دست آم��ده ازگام چهارم

، ب��ه دیگ��ر س��خن. برنامه ای مناسب جهت اجرا به دس��ت می آید،سه گام فوق الذکر ماحصل برنامه ریزی فرهنگی برای کتابخانه های مساجد "برنامه ای مدون و مشخص

.برای اجرا" است برنامه ای تفصیلی تهیه شده ب��ه، در این گام نهایی برنامه ریزی فرهنگی.گام پنجم

ب��رای اج��را در اختی��ار،کمک متخصصان ارزشیابی می شود تا پس از حص��ول روایی.متولیان کتابخانه های مساجد قرارگیرد

ارزی��ابی، پایش کم و کیف اج��رای برنامه،الزم به ذکر است اجرای برنامۀS حاصل بروندادها و باالخره بازخوردگیری برای کشف شکاف های موجود در برنامه و به تبع

تالش در جهت رف��ع آنه��ا در دوره ه��ای اج��رای بع��دی گام ه��ای تکمیلی دیگ��ری،آن هستند که به جهت نگنجیدن در چ��ارچوب ه��دف این مقال��ه و مرتب��ط ب��ودن ب��ا ف��از

بدیهی است ارزی��ابی برنامه ه��ای. در اینجا به تفصیل مطرح نشده اند،اجرای برنامه ف��رهنگی مس��تخرج از برن��امه ریزی منش��عب از این روش شناس��ی در کتابخانه ه��ای

بع��د از اج��رای عملی این برنام��ه و گ��ردآوری برون��دادهای اج��رایی حاص��ل،مساجد بررس��ی های، ب��ازخوردگیری و متع��اقب آن، پایش،میسر است که خود نیازمند اجرا

.دیگر است الگ��وی کلی برن��امه ریزی ف��رهنگی و اج��رای برنامه ه��ای ف��رهنگی ب��رای1نمودار

کتابخانه های مساجد است که گام های برنامه ریزی فرهنگی ب��رای این کتابخانه ه��ا را شماتیک همراه با رابطۀS ناگسستنی آن با روند اجرا و پایش و ارزیابی برنامه نشان

ب��ه کم��ک عنص��ر، این الگ��و ح��التی فراین��دی داش��ته و در تم��امی مراحل.می دهد ب�ازخورد ماحص��ل شناس��ایی نق�اط.»ب�ازخورد« ق�ابلیت ت�رمیم واص�الح پذیری دارد

برن��امه ای به��تر ب��رای،مثبت و منفی برنامه اس��ت و ب��ا اص��الح فرآین��د برن��امه ریزی.دوره های بعدی برنامه ریزی و اجرا فراهم می کند

تکمله تص��ویری عی��نی از رون��د برن��امه ریزی ف��رهنگی ب��رای کتابخانه ه��ای،آنچه بیان شد

، عملی��اتی و واقعی ک��ردن این برن��امه ریزی ک��ه بس��یار مغف��ول است.مس��اجد ب��ود نیازمند حم��ایت م��ادی و معن��وی متولی��ان ام��ور مس��اجد و ج�ذب تیمی متخص��ص از

م��دیریت و ب��ه، مع��ارف اس��المی، برن��امه ریزی ف��رهنگی،متخصصان علوم جتماعی

برنامۀS حاصل می تواند سرمشق کتابخانه های.ویژه کتاب داری و اطالع رسانی است. از جمله کتابخانه های عمومی کشور نیز باشد،دیگر

منابع و مآخذ ، فرهن��گ1381اک��بری، محم��دعلی، تجربی��اتی از برن��امه ریزی ف��رهنگی در ای��ران،

.1357-1320، 33عمومی، پیروزمند، علیرضا، مبانی برنامه ریزی فرهنگی، گردهمایی راهبرده��ا و رویکرده��ای

http://www.iranpress.ir/farhang. 1377ساماندهی فرهنگی، چاوشباش��ی، فرزان��ه، کاوس��ی، اس��ماعیل )بیت��ا.گامه��ای آغ��ازین در برن��امه ریزی

(، ته��ران: مجم��ع136-117(، )صص3فرهنگی، پژوهش نامۀS برنامه ریزی ف��رهنگی ) دی م��اه8تشخیص مصلحت نظام، پژوهش کدۀS تحقیقات اس��تراتژیک. دس��تیابی در

www.csr.ir از طریق آدرس اینترنتی: 1392.1374چلپی، مسعود، جامعه شناسی نظم، تهران: نشر نی،

خوشرو. احمد، بررسی توصیفی وضعیت تهیه و تنظیم مواد و من�����ابع کتابخانه ه��ای.1384. ماهنامۀS ارتباط علمی، 1383مساجد شهر کرمان در سال

دیانی، محمدحس��ین، زمینه ه��ای نوش��كوفایی كتابخانه ه��ای مس��اجد )نمون��ه مس�اجد ش��هر اه��واز(، در مجموع��ه مق��االت كنگ��رۀS بین المللی كت��اب و كتابخان��ه در تم��دن

(، مش��هد، آس��تان ق��دس رض��وی، بنی��اد پژوهش ه��ای532-519اس��المی. )ص��ص .1379اسالمی،

رضایی، علی اکبر و فردرو، محس��ن، آش��نایی ب��ا اص��ول برن��امه ریزی و برن��امه ریزی. 1386فرهنگی، تهران، عباسی،

ستاد عالی کانون های فرهنگی-هنری مساجد کشور، شناسنامۀS کتابخانه های مساجد کشور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی، ستاد عالی هم��اهنگی و نظ��ارت ب��ر

.1388کانون های فرهنگی-هنری مساجد کشور، -88،� 23صالحی امیری، رضا، الزامات برنامه ریزی مطلوب فرهنگی. برگ فرهنگ،

از طری�����ق آدرس اینترن�����تی:1392 دی م�����اه 12. بازی�����ابی در 1390،����� 97http://www.sid.ir

ص��الحیامیری، رض��ا، عظیمی دولت آب��ادی، ام��یر، رویکرده��ای ف��رهنگی و الزام��ات (. ته��ران،136-111(، )صص1مدیریتی آن. در: پژوهش نامۀS برنامه ریزی ف��رهنگی )

. دس��تیابی1387مجمع تشخیص مصلحت نظام، پژوهشکدۀS تحقیق��ات اس��تراتژیک، از طریق آدرس اینترنتی:1392 دی ماه 17در

http://www.csr.i صالحی امیری، رضا و عظیمی دولت آبادی، امیر، مبانی سیاستگذاری و برن��امه ریزی فرهنگی. تهران، مجمع تشخیص مصلحت نظام، پژوهش کدۀS تحقیق��ات اس��تراتژیک،

1387. غفاری، سعید، بررسی وضعیت کتابخانه های مساجد شهر ته��ران، فص��لنامه کت��اب،

1380. گیلوری، عباس و هاشمی، ابوالفضل، پیش ن��ویس اس��تاندارد كتابخانه ه��ای مس��اجد، ته��ران، وزارت فرهن��گ و ارش��اد اس��المی، س��تاد ع��الی هم��اهنگی و نظ��ارت ب��ر

.1379کانون های فرهنگی-هنری مساجد کشور، ادارۀS کل کتابخانه ها، .۱۳۸۵محمدی، علی، سازمان و مدیریت، تهران، هادیان،

مکی سباعی، محمد، م��روری ب��ر کتابخانه ه��ای مس��اجد. ترجم��ۀS محم��د عباس��پور و.1373محمدجواد مهدوی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسالمی،

هاشمی، ابوالفض�ل، كتابخانه ه�ای مس�اجد، ت�اریخ، س��اختار و نقش آنه�ا در جامع�ه. ته��ران، وزارت فرهن��گ و ارش��اد اس��المی، س��تاد ع��الی هم��اهنگی و نظ��ارت ب��ر

.1380کانون های فرهنگی-هنری مساجد کشور، ادارۀS کل کتابخانه ها، هاشمی، ابوالفضل، گیلوری، عباس، کتابخانه های مساجد ایران ازآاغ��از ت��اکنون، ب��ه ضمیمۀS آیین نامه ها و دستورالعمل ها، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی، س��تاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون ه��ای ف��رهنگی-ه��نری مس��اجد کش��ور، ادارۀS ک��ل

.1383کتابخانه ها، هاشمی، ابوالفضل و گیلوری، عباس، نظامنامۀS جامع کتابخانه ه��ای مس��اجد کش��ور، ته��ران، وزارت فرهن��گ و ارش��اد اس��المی، س��تاد ع��الی هم��اهنگی و نظ��ارت ب��ر

.1390کانون های فرهنگی-هنری مساجد کشور، ادارۀS کل کتابخانه ها، Laugu, N. )2007. The roles of mosque libraries through history. Al-Jamiah, 45 )1, 91-118.Robertson, D. A. )2005. Cultural programming for libraries: linking libraries, communities, and culture. American Library Association.

بررسی تأثیر کالس های تفسیر قرآن، شخصیت و سیره شناسی حضرت زهرا)س( بر عزت نفس، سالمت عمومی و پرخاشگری

1392نوجوانان دختر در مسجد ملک شهر اصفهان در سال

408مهدی صالحی

چکیده: روش الگویی است زیرا تأثیر شخصیت الگ��و،یکی از مهم ترین روش ها در تربیت

.در شکل گیری رفتار و منش تربیت شونده ب��ه م��راتب بیش��تر از م��وارد دیگ��ر است قرآن کریم و فاطمه زه��را،یکی از عالی ترین الگوهای قابل پیروی برای انسان ها

عصر الگوهای غلطی است ک�ه در جامع�ه بین جوان�ان ش��ایع ش��ده، عصر ما.است است و سبب گشته که مشکالت روانی و جس��مانی در بین جوان��ان گس��ترش پی��دا

ب��رخی از مش��کالتی ک��ه در جامع��ه ج��وان ش��ایع ش��ده اس��ت ک��اهش م��یزان.کند ع��زت نفس و اف��زایش بیماری ه��ای روانی و جس��مانی و اف��زایش پرخاش��گری

در این تحقیق به بررسی تأثیر کالس های تفسیر قرآن و شخصیت و سیره.می باشد ب��ر شخص��یت و ک��اهش ویژگی ه��ای ن��امطلوب مانن��دشناس��ی حض��رت زه��را

عدم وجود عزت نفس و سالمت عمومی پرداخت��ه ت��ا م��یزان الگوگ��یری،پرخاشگری.نوجوانان را در این سه حوزه بررسی کند

نف�ر ش�رکت داش��تند ک�ه پس از پ�ر ک�ردن پرس�ش نامه نت�ایج30در این مطالعه ع��زت نفس و پرخاش��گری در پیش آزم��ون و،مختلفی در زمین��ه س��المت عم��ومی

پس آزمون و پیگیری اول و دوم بدست آمد به گونه ایی ک��ه در س��ه ح��وزه س��المت مشکالت اجتماعی( کاهش معناداری در آنها بوجود، اضطراب،عمومی )افسردگی

در ح��وزه ع��زت نفس.( اما در حوزه مشکالت جسمانی معنادار نبودp/<�� 05آمد. ) افزایش نمرات پس آزمون و دو پیگیری نسبت به پیش آزمون رابطه معناداری وجود

کینه ت��وزی(، تهاجم،( همچنین در سه حوزه پرخاشگری)عصبیتp/<�� 05داشت. ) نیز کاهش نمرات پس آزمون و دو پیگیری نس��بت ب��ه پیش آزم��ون رابط��ه معن��اداری

(p/< 05وجود داشت. ) با بررسی داده های بدست آمده از چهار آزمون و تجزیه و تحلیل آنها مشخص شد

پرخاشگری پس آزمون نوجوان��ان نس��بت ب��ه، عزت نفس،که سطح سالمت عمومی.پیش آزمون بیشتر است

دانشجوی پزشکی..408

کلمات کلیدی: ، س��المت عم��ومی، ع��زت نفس، شخصیت و س��یره حض��رت زه��را،تفسیر قرآن

پرخاشگری.

مقدمه: یکی از مسائل مهم و پیچیده ای که امروزه متولیان تعلیم و تربیت اسالمی ب��ا آن

از اسوه های دینی متناسب با شرایط409 مسئله چگونگی الگوسازی،روبه رو هستند یکی، چرا که به طور قاطع می توان گفت که در نظام تربی��تی اس��الم.موجود است

.از عوامل مؤثر در تکوین شخصیت مذهبی همانندسازی با الگوهای برتر است از سوی دیگر تاریخ اجتماعی بشری نشان داده است ک��ه در ص��ورت ع��دم وج��ود

عقلی و ایم��انی خ��ویش، اف��راد در زن��دگی ظ��اهری،الگوها در ی��ک جامع��ه انس��انی زیرا انسان شاخصی )معی�اری ب�رای س�نجش و تع�یین.سردرگم و حیران می مانند

مقدار دارایی های ارزشی( اخالقی و انسانی خ��ودش ن��دارد و س��المت و ی��ا بیم��اری انسان در چنین حالتی نه م��یزانی ب��رای س��نجش.اجتماعی اش را تشخیص نمی دهد

حدود و کماالت و صفات انس��انی و الهی خ��ویش دارد و ن��ه م��یزانی ب��رای س��نجش شاید گزاف نباشد اگر قایل شویم که بحران ه��ای بی ش��مار.نارسایی و کمبودهایش

ب��ه دلی��ل وج�ود،اخالقی و ارزشی که در قرن بیستم برای بشریت پدید آم�ده است.همین خأل است

در واقع فراگیری ارزش ها و رویکردی اندیشمندانه به زندگی410 )) رشد معنوی(( احس��اس رش��د یابن��ده ای ک��ه، وصل شدن به کس��ی ی��ا چ��یزی برت��ر از خ��ود.است

نگ��رش هم��راه ب��ا اح��ترام،زندگی را از تولد تا م��رگ دارای مفه��وم و معن��ا می داند ی��ادگیری و برخ��ورداری از ایم��ان،فزاینده به دیگ��ر موج��ودات زمین و ب��ه ی��ک کالم

( بنابراین ب��رای ره��ایی از مش��کالت روحی روانی وح��تی1385 )ایریس یاب .است جسمانی نیاز است که فرد به خداوند یکتا ایمان داشته باش��د و او را س��رلوحه ک��ار

با این وصف فرد باید به دین و خدا ایمان بیاورد و در زمان حاضر.خویش قرار دهد چنانچه منظور از ادیان دیگر ادیان غیر الهی اس��ت س��خن.برترین دین اسالم است

زیرا تنها آیین اسالم بر حق است و ادیان دیگر باطل؛گفتن از برتری درست نیست بن��ابراین؛ همه پیامبران الهی م�ردم را ب�ه اس�الم دع�وت میکردند.و انحرافی است

ب��ر ح��ق و اف��راد دیگ��ر ب��ر،کسانی که از آیین پیامبر زمان خ��ود پ��یروی ک��رده باشد.باطل بودهاند

مداومت در قرائت و حض��ور در کالس ه��ای ق��رآن عام��ل بس��یاری از توفیق��ات و حف�ظ و ت�دبر در مف�اهیم ق�رآنی،برکات الهی است و کسی ک�ه ع�ادت ب��ه ق��رائت

ش��ود و ب��ا ق��رآن زن��دگی زیب��ا می.نمایدداشته باشد ترک آن برایش بسیار مشکل می رس��د و ب��دون ق��رآن آدمی چ��ونگ��یرد و آرامش واقعی ب��ه منص��ه ظه��ور میجان می

409. Patterned.410. Spiritual Growth.

)محمود جویباری( حف��ظ. جمادی است متحرک که نه روح دارد و نه آرامش واقعی و تدبر در قرآن و حضور در مجالس قرآنی سبب آرامش روحی می شود چراکه ی��اد

خداون��د متع��ال.گیردخدا تأثیر بسزایی در روان آدمی دارد و دل در پرتو آن آرام می ها( آگاه باش که دل92 ج ،)بحاراالنوارأال بذکر الله تطمئن القلوبفرماید: »می

«.گیردبا یاد خدا آرام می زیرا تأثیر شخصیت الگو؛ روش الگویی است،یکی از مهم ترین روش ها در تربیت

.در شکل گیری رفتار و منش تربیت شونده به م��راتب بیش��تر از م��وارد دیگ��ر است اس��الم ن��یز ب��ه این روش اهمیت زی��ادی داده اس��ت و ق��رآن ک��ریم بخش��ی از آی��ات مبارک خود را به معرفی مردان و زنان موحد و ثابت قدمی اختصاص داده است ک��ه

صالحیت وشخصیت خود را بروز داده و حق محوری خ��ویش را،در شرایط گوناگون همس��ر آس��یه، از زن��ان پ��اک دامن وعفیفی چ��ون م��ریم.ب��ه اثب��ات رس��انده اند

فرع��ون و دخ��تران ش��عیب ک��ه الگ��وی زن��ان در ش��رایط مختل��ف می باش��ند تجلی��ل یکی از عالی ترین الگوهای قابل پیروی برای انسان ها به ویژه.وستایش کرده است

درباره زندگانی حض��رت زه��را. است فاطمه زهرا، حضرت صدیقه طاهره،زنان کتاب ها و مقاالت بسیاری ب��ه رش��ته تحری��ر درآم��ده ام��ا بررس��ی ک��اربردی و ارائ��ه

در این پ��ژوهش ب��ه.الگوهای رفتاری آن حضرت کمتر مورد توجه قرار گرفته است اثر شگرف تأثیر گذاری آیات قرآن و شخصیت این بزگوار در نوجوانان را بررس��ی و

.اندازه گیری خواهیم کرد جایگ��اه وی��ژه ای داش��ته و از م��وقعیت، انسان که واالترین آفریده خداون��د است چ��ون از زوای��ای مختلفی ب��ه، از این رو.ممتازی در عرصه هستی برخ��وردار است دانش ه��ای گون��اگونی ب��ه روش��نگری و،ابع��اد شخص��یتی او نگریس��ته می ش��ود

گفت��ار و پن��دار او بررس��ی، رفت��ار، آنجا که جلوه های ظاهری؛پاسخگویی می پردازند به آن پرداخت��ه ب��ا توانمن��دی خ��اص خ��ود مط��رح می ش��ود و411می شود »علم فقه«

اندیش��مندی و ن��یروی، و آنگاه ک��ه درب��اره خ��ردورزی.عهده دار این مهم می گردد " توانمن��دی خ��اص خ��ود را مط��رح412عق��ل س��خن ب��ه می��ان می آی��د »علم عقای��د«

و قلب آموزه هایی انسان ساز و حی��ات بخش، عاطفه،می سازد و چون درباره عشق ( را می بینیم395 -� 385 امام خمینی ،» )اربعین حدیث413 »علم اخالق«،می یابیم

ع�دالت و، عفت،که ب��ا سلس��له س��خنان و موعظه ه�ای بنی��ادین خ�ود را ب��ه حکمت

411. Jurisprudence.412. Science ideas.413. Ethics.

شجاعت فرا می خواند ت��ا انس��ان کام��ل ش��ویم و چ��ون گ��وهری گرانبه��ا در آغ��وش.آفرینش قرار یابیم )عالمه طباطبایی سال ندارد (

الف( روش تحقیق. شرح و بیان مسئله پژوهشی:1

از ن��وع414پژوهش حاضر از نظ��ر نح��وۀS گ��ردآوری داده ه��ا ی��ک مطالع��ه توص��یفی همبستگی است که ه��دف آن توص��یف ش��رایط ی��ا پدی��ده های م��ورد بررس��ی اس��ت

( پژوهش توصیفی از نوع همبستگی به بررسی رابطه بین1382)سرمد و دیگران، .دو متغیر مستقل و وابسته می پردازد

414. Descriptive study.

. اهداف پژوهش:2. هدف کلی:2-1

سیره و شخصیت شناسی حضرت زه��را ،بررسی تأثیر کالس های تفسیر قرآن عزت نفس و پرخاشگری نوجوانان دختر.،بر سالمت عمومی

. هدف های جزیی:2-2 بررسی نظرات مختلف در رابطه با نقش قرآن بر روی رفتار نوجوانان..2-2-1 ع��زت نفس و، ارائه پیشنهاداتی که احتماال بتواند سطح س��المت عم��ومی.2-2-2

.پرخاشگری نوجوانان را باال ببرد

. معرفی متغیر ها:3 س��یره و شخص��یت شناس��ی، کالس ه��ای تفس��یر ق��رآن415متغیر مستقل: .3-1

. در مسجدحضرت زهرا . عزت نفس و پرخاشگری، سالمت عمومی416متغیر وابسته: .2-2

. اهمیت تحقیق:4 اصول و قوانین علمی عمدتا حاصل پژوهش های ق��رون اخ��یر دانش��مندانی اس��ت

چنانچ��ه.که روش های علمی را به کار گرفته پژوهش های ارزن��ده ای انج��ام داده اند اندکی دقیق تر بیندیشیم متوجه می شویم که رم��ز توس��عه و پیش��رفت دنی��ای غ��رب

در این دی��ار روح.اس��تفاده از پ��ژوهش و بررس��ی های مس��تند و دقی��ق ب��وده است ک��ه، یع��نی ش��یوه هایی ب��وده است،علمی همان شناختن و دری��افتن عمی��ق روش ها ن��ه، یع��نی کش��ف دانش نو، این امر.بشر برای پیش بردن علم به ک��ار بس��ته است

بلکه م��وجب ش��ده اس��ت ک��ه در ب��رآورد،تنها از نادانی و سرگردانی های آنها کاسته حوادث دقیق ت��ر و مس��تدل تر و در انج��ام ام��ور مجهزت��ر و در ی��افتن م��واد جدی��د ب��ا

ام��ا ب��ه رغم هم��ۀS این پیش��رفت ها نقص عم��ده در،کیفیت به��تر م��وفق تر باش��ند(1383 )دالور .کشورهای نوخاسته بی خبری از شیوه های شناختن و دانستن است

بروز مشکالت مربوط به بهداشت روانی در طبقات روشنفکر و تحصیل کردۀS یک��د از کشور به خصوص در نوجوانان و جوانان نه تنها باعث روی آوردن این قشر مول

بلکه باعث می شود ک��ه، اعتیادهای دارویی و خودکشی می گردد،جامعه به الکلیسم

415. Independent variable.416. Dependent variable.

نیروی متخص��ص و ج��وان فاق��د ک��ارایی مطل��وب و بهین��ه جهت گردان��دن چرخ ه��ای توجه به ارق��ام گ��زارش ش��دۀS مرب��وط ب��ه اختالالت روانی و.اقتصادی کشور باشند

ما را متوجه دو هدف اصلی بهداشت روانی یع��نی،اجتماعی توسط مراکز مربوطه پیشگیری از اختالل های روانی اجتماعی و دستیابی به رش��د اجتم��اعی و س��ازگاری

.بهینه می کند لذا شناخت عوامل مؤثر بر سالمت دانش آموزان امکان پیش بی��نی و برن��امه ریزی

از ط��رفی این ام��ر ب�ه.جهت کمک به تأمین بهداشت روانی آن��ان را ف�راهم می کند دست اندرکاران آموزش و پرورش کمک می کند تا با بسط و توسعۀS مراکز آم��وزش و تفس��یر ق��رآن از ش��یوع ناراحتی ه��ای روانی اجتم��اعی ک��ه گ��اه حتی گریب��ان گیر

.باهوش ترین و خال ق ترین دانش آموزان می شود جلوگیری کند از این رو با توجه به مطالبی که از نظر گذشت و با عنایت به اینکه بر هر شخص ،عاقل و مسلمانی پوشیده نیست که قرآن کریم سراسر ممل��و از درس ه��ای دی��نی

اگ��ر این پ��ژوهش بتوان��داثر، می باشد... علمی و ، بهداشتی، روانشناسی،اجتماعی بخشی تفسیر قرآن و کالس های آموزشی پیرامون شخصیت حض��رت زه��را در ب��اال

ب��اال ب��ردن ع��زت نفس و ک��اهش پرخاش��گری را ث��ابت،بردن سطح سالمت عمومی ب��ا نظ��ر ب��ه عالقه من��دی خانواده ه��ا و آم��وزش راحت و ب��اال نب��ودن هزین��ه ) در،کند

مقایسه با هزین��ۀS ب��اال و سرس��ام آور روان درم��انی ف��رد( در ص��ورت ب��روز هرگون��ه مشکل روانی به خاطر پایین بودن سطح سالمت احتماال بتوان آن را به صورت ی��ک شیوۀS آموزشی در مدارس کشور به کار برد و یا الاقل اثربخشی آنرا به متخصصین

.مربوطه توصیه کرد این تحقیق در پی آن اس��ت ک��ه ب��ا مراجع��ه ب��ه آی��اتی از ق��رآن ک��ریم ک��ه ش��امل

از نک��ات تربیتیای ک��ه میتوان��د از جنبهه��ای مختل��ف،داستانهایی در مورد زنان است اس��تفاده نم�وده و، اخالقی و تربیتی برای همه زن�ان س��ازنده باشد، اجتماعی،دینی

الگویی کامل از زن مورد نظر قرآن کریم را به نمایش گذارد و راه ت��ربیت زن��ان را.با ارائه این الگوها هموار کند

از طرفی مسجدکانون امن و مناسب برای آموزش نوجوانان می باشد ل��ذا در این.تحقیق سعی در انجام آموزش های الزم در مکان مسجد شده ایم

. سؤاالت پژوهش:5 م��وجب ش��ناخت شخص��یت و س��یرۀS حض��رت زه��را،آیا کالس های تفسیر ق��رآن

سالمت و کاهش خشم در دختران نوجوان می شود؟،افزایش عزت نفس

. روش پژوهش:6 پس آزمون و انج��ام–در این تحقیق از روش تحقیق تجربی و از طرح پیش آزمون

دو پیگیری که پیگیری اول یک ماه پس از پس آزمون گرفته ش��د و پیگ��یری دوم ی��ک آزمودنی ه��ا دانش آم��وزان. استفاده ش��ده است،ماه پس از پیگیری اول گرفته شد

شخص��یت شناس��ی حض��رت زه��را ک��ه،دختری بودند که در کالس های تفسیر ق��رآن قب��ل. ش��رکت کردند،طی شش جلسه در مسجد ملک شهر اصفهان برگ��زار گردید

،از مداخله تجربی از دانش آموزان پیش آزمون گرفت��ه ش��د و پس از انج��ام کالس ها آزم��ون پیگ��یری دیگ��ر ن��یز پس از2ی��ک آزم��ون دیگ��ر از آنه��ا گرفت��ه ش��د س��پس

یع��نی در مجم��وع از ه��ر دانش آم��وز چه��ار؛پس آزمون از دانش آموزان گرفت��ه شد س��پس تف��اوت بین نمره ه��ای.آزم��ون گرفت��ه ش��د و متغییره��ا ان��دازه گیری شد

از لحاظ معنادار بودن آماری م��ورد2 و 1پیش آزمون و پس آزمون و آزمون پیگیری بدین ترتیب که کالس های تفس��یر ق��رآن و آم��وزش شخص��یت.بررسی قرار گرفتند

رش�د،شناسی به عن�وان متغی�یر مس�تقل اعم�ال ش��ده ت�ا ت�أثیر آن ب�ر ع�زت نفس.سالمت عمومی و میزان پرخاشگری به عنوان متغییر وابسته بررسی شود

. جامعه آماری:7 کلیه دانش آموزان دخ��تری ک��ه در کالس ه��ای تفس��یر ق��رآن و شخص��یت شناس��ی .حضرت زهرا که در مس��جد اعظم ش��هر مل��ک ش�هر برگ�زار گردی�د ش��رکت کردند

سال و ب��ا می��انگین17 تا 14 دانش آموز دختر با رنج سنی 30نمونه آماری شامل . سال می بود15سنی

ب( تفسیر قرآن و آثار آن: هم��انطور.در این پژوهش کالس تفسیر قرآن به عنوان متغیر مستقل به کار رفته

قرن از آغاز نزول قرآن هنوز اکثریت مردم14 بعد از گذشت بیش از ،که می دانیم هم چون خورشیدی فروزن��ده و پ��ر،جهان نتوانسته اند این کتاب در آسمان حقیقت

. روح سعادت و کمال است شناسایی کنند، رمز حیات، یکپارچه نور و حکمت،فروغ شگفت انگیز اینکه بعضی از مسلمانان ما به ویژه گروهی از جوانان ک��ه فرزن��دان قرآن هستند به شناخت این کتاب پر مایه نائل نشده اند و چنین می پندارن��د ک��ه این کت��اب فق��ط ارزش گورس��تان ها و مج��الس ختم و خوان��دن ب��ه قص��د ث��واب و ب��رای اس��تحباب دارد و چ��یزی نیس��ت ک��ه بت��وان ب��ا دی��د علمی و )روان شناس��ی( ب��دان نگریست و یا به عنوان پایه گذار یک جهان بینی جامع و ی��ک ای��دئولوژی انسان س��از و

(1358)دکتر بهشتی . افتخارآفرین از آن استفاده کرد

انس��ان ام��روزی در مس��یر س��قوط گ��ام نه��اده و متأس��فانه،درمقول��ۀS معن��ویت پیشرفت علم و تکنولوژی گاهی به عنوان ابزاری برای ارزش زدائی م��ورد اس��تفاده

.قرار گرفته است برای مثال اگر در مورد ماهواره و اینترنت که از ثمرات و نمودهای بارز پیشرفت

ب��ه.علم در جهان امروزند تأم��ل ک��نیم ب��ه نت��ایجی تأس��ف بار دس��ت خ��واهیم ی��افت راستی چند درصد از شبکه های ارتباطی که ش�مار آنه�ا ب�ه ه�زاران کان�ال و س�ایت

، به امور معنوی بشر می پردازند؟ در مقابل چند درصد از آنها علیه اخالق،می رسند انسانیت و کرامت به فعالیت مشغولند؟،معنویت

حال چه باید کرد؟ عقل سلیم حکم می کند ک��ه هنگ��ام بح��ران بای��د ب��ه تکیه گ��اهی خوشبختانه امروز این تکیه گ��اه امن و این ن��ور پای��دار و این.محکم و قوی تکیه کرد

اگر کس��ی ق��رآن، آری. در دسترس ماست, یعنی کتاب آسمانی قرآن,قلعۀS حصین هیچ،را سرمشق خود سازد و برنام��ۀS زن��دگی خ��ویش را ب��ر مبن��ای آن س��امان دهد

بحران و فشاری نخواهد توانست او را از پای در آورد و مانع رسیدن او ب��ه قله ه��ای(1384 )عادل پور .کمال شود

اظهار نظر می کند :417پروفسور دراپرز اروپ قرآن شامل پیشنهادها و دستورهای عالی اخالقی است و از قسمت هایی تش��کیل

همین دستورها به خودی خ��ود کام��ل و،شده که مورد تصدیق همگان قرار می گیرد) عب��دالهی. راهنمای حیات و ض��روری است،رسا بوده و برای برنامۀS زندگی مردم

1362) بر دیگران برتری یافته و می خواهد اه��ل ق��رآن و از،کسی که قرآن را فرا گرفته

بندگان خاص خداوند باشد و در زمره کسانی قرار بگیرد که »فضل عظیم« و »اجر بای��د ب��ه ادب ق��رآن و مع��ارف الهی آن آراس��ته،جزیل« به ایشان وعده داده ش��ده

.گردد و با آنچه حامل آن است همانند شود باید تقوای الهی را در همه جا و در هر زم��ان پیش��ه خ��ود س��ازند و در،اهل قرآن

ب��ه عب��ارتی دیگ��ر چ��نین.خوراک و پوشاک و خانه و طرز رفتار خ��ود ح��د نگ��ه دارند هم��ه وقت، ص��الح و فس��اد خ��انواده خ��ود را بداند،فردی باید آگ��اه ب��ه زم��ان باشد

سخنانش به ج�ا و از. زبان خود را حفظ کند و گزیده سخن بگوید.مراقب خود باشد به آنچه ب��رایش نفعی. سکوتش از روی حکمت و همراه با تفکر باشد،روی آگاهی

از ب��دی ها و فریب ه��ای زب��ان بترس��د.ندارد نپردازد و در امور بی ثمر کنجکاو نباشد ب��رای در ام��ان مان��دن از ش��ر زب��ان آن را در بن��د.آن گونه که از دشمنش بیم دارد

تبسم و شادی اش آنگاه باش��د ک��ه ک��اری را ب��ر. کم بخندد و بیشتر فکر کند.کشد417. Professor Draprz urope.

حافظ ق��رآن بای��د رویی گش��اده و خلقی نیک��و.طبق حق و درست انجام داده است نفس را از آنچه خدا را ب��ه خش��م. بلند نظر و صاحب شرح صدر باشد.داشته باشد

در ک��ار خ��یر و پس��ندیده ق��رآن را، حس��د ن��ورزد ، غیبت نکن��د . دور سازد،می آورد (1379)عالء البصری . راهنمای خود سازد

اهل قرآن در هنگام خوان�دن ق�رآن بای�د در ق�رآن اندیش�ه کن��د ت�ا مع�ارف آن ب�ه همتش این باشد که در گفته های قرآن.اندرونش راه یابد و به او بیم و خشوع بدهد

س��عیش این نباش��د ک��ه.بنگرد و به امرها و نهی آن توجه کند و آنها را خ��وب بفهمد دغدغ��ه. یا سوره ای را به اتمام برس��اند،چند صفحه ای از آن را بخواند یا حفظ کند

اش همیشه این باشد که چه وقت خداوند به وسیلۀS قرآن او را بی نیاز می گردان��د و بی، امی�دواران، ترسایان، راستگویان، پاکیزگان، توبه کنندگان،در جرگه پرهیزگاران

.رغبتان به دنیا و مشتاقان به آخرت راهش می دهد می گوید: امیدوارم آن زم��ان دور نباش��د ک��ه، امپراتور فرانسه418ناپلئون بناپارت،

من بتوانم همه دانشمندان جهان را با یکدیگر متحد کنم تا نظامی یکنواخت و فق��ط بر اساس اصول قرآن مجید که اصالت و حقیقت دارد و می توان��د م��را ب��ه س��عادت

)س��روش وحی. قرآن به تنهایی عه��ده دار س��عادت بش��ر است.برساند ترسیم کنم1383).

ج( آشنایی با سیره و شخصیت حضرت زهرا؟س؟: اخالق وال��دین و، شخص��یت،شخصیت هرکس تا حدود زیادی ب��ه جایگ��اه خ��انواده

درخ��انواده،محیط نشو و نمای او بستگی دارد و شالوده و اساس شخص��یت فرزند بانوی بزرگ اسالم نیز ازاین قاعده مستثنی نیست و همان گون��ه ک�ه.شکل می گیرد

دس��تورات وی��ژه ای ب��ه پیش از والدت حضرت زهرا،در تاریخ گزارش شده است ، مجلسی،4/144 ، س��یوطی،3/156 ،)ح��اکم نیش��ابوری. والدین ایش��ان داده ش��د

2/149) احتی��اجی ب��ه ش��رح، پی��امبر اک�رمدر تعری�ف و توص��یف پ��در حض��رت فاطم�ه

وانCCک لعلی در عظمت آن جن��اب همین بس ک��ه خداون��د ب��ه وی فرم��ود».نیست ( یع��نی: )ای محم��د( در حقیقت ت��و ب��ه نیک��و خلقى عظیم4،« )القلمخلق عظیم

گرچ��ه، حض��رت خدیج��ۀS ک��بری، در ویژگی ه��ای م��ادر حض��رت فاطمه.آراسته اى ام�ا هم�ان مق�دار ک�ه ب�اقی،تاریخ جزئیات زندگی آن ب�انوی ش��ریف را ثبت نک��رده

.مانده می تواند شخصیت برجستۀS او را تا حدی روشن سازد او ک��ه ب��ا. بانویی آگاه به مبانی اسالم و آشنا به اصول اخالقی بودفاطمه زهرا

تفک��ر و تأم��ل خ��ویش م��أنوس ب��ود و از س��یره و،آیات قرآن و حالوت آن در تالوت418. Napoleon Bonaparte.

از آغ��از طف��ولیت،سخن رسول الله نسبت به اخالق الهی و پسندیده آگ��اهی داشت اطالعات بیکران آن پاک ب��انو.نمونه ای کامل و اسوه ای برجسته برای همگان بود

( ش��ناخت ژرف28 و27نس��بت ب��ه ارزش ه��ای اص��یل اخالق و آداب )س��وره ن��ور اخالقیات به عنوان بخش عظیمی از مع��ارف دین در چهره ه��ا و نموده��ای گون��اگون

( نگ��اهی هم��ه س��ویه و پ��ر وس��عت در این ب��اره ب��ه وی28 و 27 و م��ریم 7)بق��ره ده ه��ا نکت��ه درس آم��وز و، ب��ه گون��ه ای ک��ه در س��یره و س��خن او،بخش��یده ب��ود

معرفت آف��رین دی��ده می ش��ود ک��ه ب��رای ش��یفتگان ته��ذیب و ت��ربیت ره توش��ه هایی.ارزشمند و جاودان خواهد بود

، الگوه��ا و آموزه ه��ای عب��ادی، ب��رای هم��ه اعص��ار و هم��ه نس��ل هاحضرت زهرا سیاسی و اجتم��اعی ارائ��ه داده ان��د و عل��ل ج��اودانگی آن حض��رت، رفتاری،اخالقی

پیون��د ب��ا، داش��تن اندیش��ه ای فرات��ر از زم��ان و مک��ان،جهان بینی خ��اص آن حض��رت داشتن تدبیر شگرف و عمی��ق ج��امعیت، تبلور ارزش های انسانی،سرچشمه هستی.و کمال می باشد

و زنان بزرگ از نظر قرآن در شرایط فعلی بحث از حضرت فاطمهبه دالیل ذیل ضروری می نماید:

بحث از حضرت فاطمه زهرا بحث درباره زنی است که نقش های متع��ددی را.1 در زندگی ایفا کرده و با این ک��ه عم��ری مح��دود و کوت��اه داش��ت و دوران زن��دگیش بسیار اندک بود ولی تاریخ حیاتش به گونه ای است که ه��ر ورقی از آن ب��رای م��ا و

آن بزرگوار تنه�ا ب��ه عص��ر خ�ود تعل��ق نداش��ت بلک��ه او.آیندگان درس زندگی است.الگویی جاویدان برای عصرهاست

مادر منش��أ. به حقیقت بحث درباره مادر استr بحث از حضرت فاطمه زهرا.2 ، مادری فداکار ب��رای هم��ه امت،اصالح است و حضرت فاطمه زهرا یک مادر است

به خص�وص ب�رای هم�ه جوان�ان و انس�ان های آزاده و آم�اده ای ک�ه می خواهن�د راه.صالح را در زندگی بپیمایند

بحث درباره حضرت زهرا و معرفی زندگیش برای همگ��ان راه گشاس��ت زی��را.3 ب�رای بدس�ت آوردن419در عصر ما ک�ه عص�ر گس�یختگی عقای�د و ایدئولوژی هاست

در چنین شرایطی چه بهتر که. عده ای مات و مبهوتند،هدف روشن و جهت زندگی راه فاطمه که مورد تأیید دوست و دشمن و دارای جنبه های عملی و الگ��ویی اس��ت

در هم��ه اعص��ار و ق��رون بدون تردید شخصیت حضرت فاطمه زهرا.عرضه گردد گذشته الگوی بسیار مناسبی برای مردم خصوصا نسل جوان ب��وده ام��ا طب��ق گفت��ه دکتر »ایریس یاب« در این ب�اره می گوی�د: م�ا در عص��ری زن�دگی می ک�نیم ک�ه ب�ه419. Ideology.

در، بسیاری از انس��ان ها. سرشار از جرم های مختلف و تهی از ارزش هاست،ظاهر امید ب��ه آین��ده و هدفمن��دی در زن��دگی خ��ود ب��وده و ب��رای،جستجوی آرامش خاطر

تمام والدین می خواهند بدانند که فرزندان.فرزندان خویش نیز چنین آرزویی دارند .خود را چگونه باید تربیت کنند تا در آینده زندگی موفقی داشته باشند

از این رو در این پژوهش بر آنیم تا ب��ا ب��ازگویی و ت��دریس زن��دگی و شخص��یت و اص��ول اخالقی و رفت��اری آن بزرگ��وار ب��ه نوجوان��ان دخ��تر م��یزان این ت��أثیر را ب��ر

. این نوجوانان بررسی کنیم421 سالمت و پرخاشگری،420عزت نفس پدران و م��ادران ب��رای ت��ربیت فرزن��دان خ��ویش ب��ا چالش ه��ای،در دنیای امروز

امکانات عصر تکنولوژی ک��ه دسترس��ی همگ��ان را.بی شمار و دشوار روبرو هستند مدیریت س��نتی وال��دین را ن��یز ک��ه،به اطالعات و قدرت ناشی از آن افزایش داده

مبتنی بر کنترل اطالعات و قدرت ناشی از آن می باشد با دش��واری روب��رو س��اخته از همین روی و به دلیل عدم آمادگی برخی از والدین در انطباق ب��ا ش��رایط.است این در. احساس درماندگی و ناامیدی به وضوح توس��ط آنه��ا تجرب��ه می ش��ود،جدید

حالی است که دسترسی به فرهنگ های غربی از طریق رسانه ها به ش��دت اف��زایش پیدا کرده است و برخی از جوانان و نوجوانان از شخص��یت ها و فرهنگ ه��ای غ��ربی

پیروی می کنند که اکثرا روی این اف��راد اث��ر س��وء،چه درست باشند و چه نادرست داشته و سبب ایجاد فاصله بین این افراد و فرهنگ اسالمی خ��ود می ش��ود و س��بب

.شکل گیری شخصیت های نادرست در اقشار فعال جامعه می شود روش الگویی که بر ارائه الگو برای ایجاد یا تغییر رفتار مبت��نی،در بین این روشها

فرآین��د ت��ربیت در، زی��را بامش��اهده الگو؛ از اهمیت خاص��ی برخ��وردار است،است.متربی با سهولت بیشتری انجام میشود

نقش تربیتی مهمی در ت��ربیت، زنان به عنوان نیمی از پیکر اجتماع،از سوی دیگر در دوران کودکی و در، زیرا بیشترین بخش فرآیند تربیت،کل جامعه بر عهده دارند

، الزم است به پرورش زنان در ابعاد مختلف، بنابراین.دامان مادران صورت میگیرد پژوهش حاضر بر آن است که به منظور ت��ربیت همهجانب��ه زن��ان.توجه خاصی شود

آنان را با الگوهای مورد نظر قرآن آشنا،بر اساس آموزههای انسانساز قرآن کریم. راه پرورش زنان را در ابعاد گوناگون هموارتر کند،ساخته و با تربیت الگویی

عص�ر ا�لگ�و�های غ�ل�طی ا�س�ت� که د�ر جا�معه� بی�ن جو�ان�ان ش�ای�ع ش�د�ه ا�س��ت�،عص�ر م�ا و س��بب� آ�ن گش��ت�ه ک��ه� مش��ک�الت روا�نی و م�عن��وی و� جس��ما�نی د�ر ب�ین� جوا�ن��ا�ن

بر�خی ا�ز مش�ک�التی که� د�ر بی�ن جام�ع��ه� ج��وا�ن ش��ایع ش��د�ه ا�س��ت�.گست�ر�ش پ�ی�د�ا کن�د�420. self esteem.421. Aggression.

و اف�زا�یش� ب�ی�ماری ه��ای ر�وان�ی422(2004کاهش� م�ی�زا�ن عز�ت ن�فس� )گر�س�من و� رای�ت� 424(1999 و اف����ز�ای�ش� پر�خاش����گ�ری)م����ا�ین و آ�مب����و�روس� 423(1961)الزا�روس

.می ب�اش�د�

د( آموزه های حضرت فاطمه زهرا و زنان بزرگ از منظر قرآنr. آموزه ها و سیره عبادی و خداترسی فاطمه زهرا1

بلک��ه حض��رت،عبادت حض��رت فاطم��ه زه��را ی��ک عب��ادت خش��ک و بی روح نب��ود عبادت او توأم با خشوع و خلوص بود که این گون��ه،فاطمه چون عالمه و محدثه بود

. و باعث تکامل روح است،عبادت سازنده. آموزه ها و سیره اخالقی و رفتاری 2

. آموزه های اخالقی و رفتاری ایشان برای جوانان:2-1 با ایمانی کام��ل، خردمند، متین، پرعاطفه، جوانی نیکومرامrحضرت فاطمه زهرا

اه��داف و رس��الت و، مس��لمین،و بانویی است که همه جوانی خود را در راه اسالم.دفاع از والیت و رهبری مصروف داشت

و خودس��اخته در، مه��ذب، ک��دبانو، بانش��اط در عب��ادت،آن حضرت جوانی مستعد ش��جاع دارای ع��زت نفس، خ��وش بی��ان، موفق در خانه داری و تربیت فرزند،اخالق

دارای جاذبه فوق الع��اده،قوی و حاضر در صحنه های سیاسی و نظامی صدر اسالم جوانان ام��روز.در برابر مؤمنین و دافعه ای شدید در برابر منافقین و مشرکین بود

تق��ویت خردمن��دی و زن��ده نگ��ه،ما چه دختر و چه پسر باید با کسب بصیرت مکتبی سیاس�ی و،داش�تن احساس�ات و عواط�ف دی�نی در ابع�اد ارزش�ی علمی و اخالقی

رش��د و تکام��ل داش��ته باش��ند و این را یقین بدانن��د ک��ه، ح��رکت، مطالعه،اجتماعی امروز هم در پرتو روح مقدس حض��رت فاطم��ه زه��را می ت��وان در مس��یر بن��دگی و

انس��ان کام��ل،سازندگی به برترین مدارج کمال و معنویت نایل آم��د و در ح��د خ��ودشد!

. آموز ه های اخالقی و رفتاری حضرت زهرا برای زنان و دختران2-2 مکتب فاطمه به دختران و زنان ما می آموزد ک��ه مس��ئولیت ش��ناس و مس��ئولیت پذیر باشند و بدین نکته اساسی در زندگی خود توجه کنندکه ه��ر کس��ی بای��د در روز

. پاسخگوی اعمال و استعدادهای خود باشد،قیامت

422. Grsman and Wright.423. Lazarus.424. Mines and Amburus.

. آموزه ها و سیره سیاسی- اجتماعی حضرت فاطمه زهرا2-3 حضرت فاطمه زهرا مواضع اجتماعی و سیاسی بنی��ادی و مهمی را اتخ��اذ فرم��ود

. نه سلبی و بی طرفانه،که این مواضع کامال جدی و ایجابی بود ما را به طرح این احتمال رهنمون می سازد که طرح الگ��و،توجه به نکته یاد شده

کم��ال. الزم ام��ا ناک��افی است،و شخصیت آرمانی به عنوان الگ��وی مطل��وب زن��ان چنین امری به ترسیم ترکیب مطل��وب از فع��الیت زن��ان در جامع��ۀS حاض��ر و در ه��ر

متناسب با همان زمان می باشد که یک فرد به تنهایی قادر به اجرای همه آنها،عصر سعی در این معنا که مجموعه فعالیت هایی که عموم زن��ان، به عبارت دیگر.نیست

یا حض��رت زینب با الگوی شخصیتی فاطمه زهرا،در هر عصر به انجام می رسانندج��امعه ای، مبتنی ب��ر شخص��یت های آرم��انی، به عبارت ساده تر. تطبیق داده شود

نیل به چنین مطلوبی فراهم،آرمانی تعریف گردد تا با درک صحیح از شرایط زمانه(1380 )پیروزمند .آید

ه( بررسCCCی رفتارهCCCای حضCCCرت فاطمCCCه ؟س؟ در مقیCCCاس فCCCردی،خانوادگی، اجتماعی

، در س��ه س��طح ف��ردیدر گام بعد به بررس��ی مقی��اس فع��الیت حض��رت فاطمه .خانوادگی و اجتماعی می پردازیم

. رفتارهای فردی 1. رعایت پوشش و حجاب1-1 وارد شد حض��رت خ��ود را پش��ت فرمود: نابینایی در خانه حضرت زهرا علی

فرم��ود چ�را ب�ا این ک�ه نابین��ا ت��و را نمی بین��د از وی پی��امبر.پرده یا دیوار پوش��اند من که او را می بینم و او نیز بوی،حجاب می گیری؟ عرض کرد: اگر او مرا نمی بیند

« پی��امبر: اشهد انک بضعه منی فقال رسول الله ».مرا استشمام می کند . فرمود گواهی می دهم که تو حقا پاره تن من هستیدر تأیید رفتار حضرت زهرا

(191 ص ،43 ج ،) بحاراالنوار. صبر و حوصله 1-2

در ی��اد دادن مس��ائل دین ب��ه دیگ��ران از حوص��له و پش��تکار ف��راوانیفاطمه.برخوردار بود

. عدم تعلق به زینت های دنیوی1-3. راستگوترین بانو1-4

)رس��ول. ندی��دم ج��ز پ��درش»عایشه« گفته است »هرگ��ز راس��تگوتر از فاطمه ( 53 ص ،43 ج ،( ) بحاراکرم

. زاهد در زندگی1-5. مقام خوف و خشیت از خدا 1-6

. رفتارهای خانوادگی2 چگونه زیستن و معاشرت کردن با همسر و فرزن��دان و س��امان، خانه داری.2-1

ب��ه عن��وان، ب��ودبخشی به امور خانه و زندگی ک��ه در حی��ات طیب��ه حض��رت زه��را »الگوی خانواده ها« خانه و خ��انواده او را ب��ه عن��وان ی��ک »خ��انواده الگ��و« مط��رح

آیین خان��ه داری و همس��رداری را ب��ه خ��وبی مراع��ات، آن حض��رت.س��اخته است. بود در زندگی واقعا شریک و همراه و همراز همسرش امیرمؤمنان.می کرد

(45 ص ،) نهج الحیاه؛ توجه به شخصیت بخشی به فرزندان.2-2 ؛ محبت به فرزند.2-3؛ شوهرداری و هماهنگی با او.2-4؛ تفاهم در زندگی مشترک.2-5؛ دعا در حق دیگران.2-6؛ آگاهی بخشی به فرزندان.2-7؛ مقام ایثار و گذشت.2-8

. رفتارهای اجتماعی3؛ حضور سیاسی.3-1؛ امر به معروف و نهی از منکر.3-2

حال با وج��ود چ�نین شخص��یت گوهرب��اری در اس��الم ب��ه بررس��ی ت��أثیر این ب��انوی.گرانقدر بر شخصیت نوجوانان می پردازیم

و( زنان الگوی دیگر از نظر آیات قرآن:. زن فرعون:1

ب��ا فض��یلتی زن��ان ،ذکر می کند الگو را به عنوان زنان قرآن کریم دو نمونه خوب ازکه ذات اقدس اله را نمونه مردم مؤمن می شمارد ودرباره آنها چنین می فرماید:

وضCCرب اللCCه مثال للCCذین آمنCCوا امCCراة فرعCCون اذ قCCالت رب ابن لی» عنCCدک بیتCCا فی الجنCCة ونجCCنی من فرعCCون وعملCCه ونجCCنی من القCCوم

(11 ،« )تحریمالظالمین برای کسانی که ایمان آوردند خداوند همسر فرعون را مثل آورده آنگاه که گفت: پروردگارا پیش خود در بهشت برای من خانه ای بساز و مرا از فرع��ون وک��ردارش

.نجات بخش و مرا از دست مردم ستمگر برهان

بلک��ه،خ��وب است زن��ان تعبیر قرآن در آیه این نیست ک��ه: همس��ر فرع��ون نمونه می الگو می فرماید: زن خوب نمونه جامعه اسالمی است وجامع��ه ب��رین از این زن

.باید از او درس بگیرند زنان  نه این که فقط،گیرد علت این که این بانو نمونه مردم خوب است به خاطر آن اس��ت ک��ه در نیایش��ش

اذ قCCالت رب ابن لی عنCCدک بیتCCا فیب��ه ذات اق��دس ال��ه ع��رض می کن��د: » . بهشت را می طلبد،« این زن در کنار خداالجنة

. حضرت مریم:2 نکته ای که در ارزیابی مقام حضرت مریم باید مورد توج��ه ق��رار گ��یرد این اس��ت

وارد می فرماید: هرگ��اه حض��رت زکریاکه قرآن کریم درباره تربیت مریم عذراء. می دیدمی شد روزی خاصی را در حضور آن بانو

  ز( تاریخچۀ� رابطه مسجد و مراکز آموزشى آم�وزش ب�ا مس�جد ارتب��اط تنگ�اتنگى داش�ت و ب�ه کس�ب،از ابت�داى آیین اس�الم

حف��ظ و درک، بر عهده مساجد بود،تحصیالتى را که اسالم مشوق یادگیرى آنها بود ب��همطالب قرآن نقطه آغاز بود بع��د از آن مطالع��ه و ی��اد گ��یرى گفته ه��اى پی��امبر

از پی��امبر؛مطرح شده بر طبق آنها اصول و آیین اسالم معل��وم مى شد حدیث نام چ��ه در مس��جد و چ��ه در خ��ارج مس��جد در م��ورد آیین جدی��د وج��ود داش��ت س��ؤ ال

نویس��نده اى مى گوی��د ک��ه ارتب��اطى نزدی��ک بین آم��وزش و مس��جد وج��ود؛ مى شد .چون آموزش در چند دهه اول آیین اسالم مربوط به دستورهاى مذهبى بود داشت:

براى انج��ام دادن ام��ور آموزش��ى،لذا مساجد براى مقاصد عبادت ساخته شده بود.نیز به کار مى رفت

بای��د گفت ک��ه تب��دیل مس��جد ب��ه اولین مدرس��ه،على رغم س��ادگى این نظریه بر طبق مدارکى ک��ه در دس��ت خود پیامبر،مسلمانان فقط یک رویداد اتفاقى نبود

در، مى خواست که مسجد محل مهمى براى آموزش در جامعه اسالمى باشد.است قبل از هجرت سعى مى کرد پیروان خود را در مسجدالحرام آم��وزشواقع پیامبر

اج��ازه این ک��ار را ب��ه او مخالف��ان پی��امبر،بدهد ولى از عهده این کار ب��ر نمى آمد نمى دادند و در چندین مورد به او و پ��یروان ایش��ان ت��وهین کردن��د و ح��تى ص��دمات

با پیروان خود در خانه خود یا در خانه حضرت محمد، در نتیجه؛جانى وارد ساختند.پنه�������انى مالق�������ات مى ک�������رد ابن ارقم  ب�������ه ن�������ام،یکى از پ�������یروان

یکى، بعد از هجرت به محیط امن مدینه و اتم��ام س��اختمان مس��جدحضرت محمد کس��ى ک��ه: فرموده اند پیامبر،از طرفداران استفاده از مسجد براى آموزش شد

به منظور یاد دادن یا یاد گرفتن وارد مسجد مى شود مانن��د مجاه��دى اس��ت ک��ه در.راه خدا نبرد مى کند

جاى تعجب نیست که مسلمانان به مس��جد ن��ه تنه��ا از،بر اساس این گفته واضح بلکه از لحاظ یادگیرى و آموزش ن��یز نگ��اه مى کنن��د و ب��ه ط��ور کلى،لحاظ معنوى

دانش��مند مس��لمانى ب��ه.مسجد براى بسیارى مؤمنان بهترین آموزشگاه بوده است:نام ابن الحاج مى گوید

در مدرسه یا در خانه به ی��ادگیرى و، بهتر است براى پیشرفت و تعالى در مسجد. آم����������������������������������������������وزش پ����������������������������������������������رداخت

از مسجد تنها با حرف به عنوان محلمسلم این است که پشتیبانى حضرت محمد مدارک بیشمارى نشان مى دهند ک��ه ایش��ان اغلب اوق��ات خ��ود را در،یادگیرى نبود

در مس��جد مى نشس��ت و م��ردم را ب��ه پی��امبر؛مسجد صرف تعلیم مردم مى کرد : حمیدالله در این باره چنین مى نویسد؛امور دینى و دنیوى هدایت مى کرد

عمر و س��ایر دوس��تان و همراه��ان نزدی��ک ب��ه،پیامبر خود به تدریس مى پرداخت طور مرتب از جلسات درس بازدید مى کردن��د و اگ��ر نقص��ى در آنه��ا مش��اهده مى

. ف����������������������������������ورا آن را اص����������������������������������الح مى کردند،کردند مدارکى در دست است که دستورهاى صادره در مس��جد فق��ط منحص��ر ب��ه م��ردان نبود بلکه زنان مسلمان نیز اجازه رفتن به مسجد داشتند آن��ان ب��ه س��خنان پی��امبر

.گوش مى دادند و در مواردى از وى سؤ ال مى کردند ب��ه مس��اجد دیگ��رى ن�یز ب��راى ت�دریسباز م�دارکى در دس�ت اس��ت ک�ه پی��امبر

محلى بود که پی��امبر، مسجد قبا که از مدینه چندان فاصله ندارد؛مراجعه مى کرد  .به آنجا مراجعه و از مجالس درس مسجد آن محل بازدید مى کرد

آگاهان��ه و ب��راى اینک��ه مس��جد مح��ل مهمى ب��راى آم��وزش پی��امبر،به طور کلى ، ب��ر مس��لمانان مدینهمسلمانان باشد راه را هموار کرد: در دوران حکومت پیامبر

وى به امر تعلیم و تربیت توجه ف��وق الع��اده اى مب��ذول مى داش��ت و در این ک��ار از وقت زی��ادى را ب��ه ام��ر ت��دریس پی��امبر،نف��وذ شخص��یت خ��ود اس��تفاده مى ک��رد

اختصاص داده بود و مدارکى هستند که نشان مى دهند وى مرتب براى همراه��ان و جلسات صحبت بعد از اقامه نم��از تش��کیل مى ش��د و،پیروان خود صحبت مى کرد

 .سخنان وى درباره مذهب و امور دنیوى بود فکرى با استفاده از نوشته هاى غ��زالى مى گوی��د، تنها معلم در مدینه نبودپیامبر

در زمان حیات ایشان در مسجد قبا به تدریس اش��تغالکه چند نفر از یاران پیامبر.داشتند

هر یک از، برپا بود مدارک نشان مى دهد که در حدود نه مسجد در زمان پیامبر و ب�دون ش��ک معلم��ان  این مساجد فعاالنه به عنوان مدرسه انجام وظیفه مى کردند

.مخصوص به خود داشتند پس. نیز ارتباط مسجد و آموزش به ق��وت خ��ود ب��اقى ماند بعد از رحلت پیامبر

بعد از مراسم نماز ب��ه دور اص��حاب او، شنوندگان مشتاق مسلماناز مرگ پیامبر را ب��ازگو مىحلقه مى زدند و به مطالعۀS گفته هاى آنان که اعمال و ک��ردار پی��امبر

اولین معلم��ان جامع��ه،کردند گوش فرا مى دادند و بعد از م��دتى اص��حاب پی��امبر.مسلمانان شدند و مسجد کالس درس آنان شد

مسجد موقعیت مهم خود را به عنوان مرکز آموزش و مرکز، از آن هنگام تاکنون عباسیان و دیگ��ر، این نقش دوگانه مسجد در زمان امویان،عبادت حفظ کرده است

ب��ا توس��عه اس��الم مس��اجد ن��یز،در واقع .خاندان هاى حکومتى بدون تغییر باقى ماند در.توسعه یافتند و دستورهاى مربوط به مذهب و امور دنیوى در آنجا صادر مى شد

آموزش هاى ابتدایى و مطالعات پیشرفته در مساجد برق��رار،سراسر دنیای اسالمى ب��ه ص��ورت من��اطق، بعض��ى از مس��اجد ک��ه وظیف��ه مدرس��ه را ایف��ا مى کردند،بود

.آموزشى در آمدند و دانش پژوهان و دانشمندان بزرگى را به سوى خود جلب کردند

 . حلقه هاى علمى در مساجد1 اساس آموزش مسجد را حلقه ها و دایره هاى درسى تشکیل مى داد که در اسالم

کلمه حلقه به مفهوم شىء کروى و،یا دایره آموزشى مى نامیدند حلقة العلم آنها را اقتب��اس از جلس��ات ،حلقه  به این ترتیب دس��تورهاى مس��جد ی��ا سیس��تم،گرد است

در این جلس��ات معلم ب��ر؛حکومتى بود که معموال حلقه وار دور میزى مى نشستند از، بالش ی��ا ص��ندلى مى نشس��ت و ب��ر دی��وار ی��ا س��تونى تکی��ه مى داد،روى پایه

دانش آموزان در ردیف هایى به شکل نیم دایره در جلوى استاد ق��رار،طرف دیگر چون نمى توان قبول ک��رد ک��ه، حلقه در دایره کامل نبود، به این ترتیب.مى گرفتند

تع��دادى از مس��اجد بیش از ی��ک حلق��ه و بعض��ى؛شاگردان پشت سر معلم بنشینند. مخصوصا مساجد بزرگ حلقه هاى زیادى داشتند،دیگر

1348 ه ق / 749مقریزى در بیان اوضاع مصر مى نویسد ک��ه قب��ل از ط��اعون ) س��یاح مش��هور ب��ه .آموزشى در مسجد عمرو وج��ود داشت حلقه  بیش از چهل،م(

نام ابن بطوطه در مسافرت خود به دمشق مى نویسد که پانصد دانش آموز و طلبه در مسجد امویه در حلقه هاى علمى شرکت و از جیره هاى رایگ��ان روزان��ه اس��تفاده

.مى کردند

در بغداد به دس��ت خلیف��ه اب��وجعفر منصور  مسجد، م(766 ه ق / 149در سال ) این مس��جد،المنصور بنا و بعدها توسط هارون الرشید ت��زیین ش��د و توس��عه ی��افت

این مس��جد ب��ا دارا ب��ودن بین،یکى از مهم ترین مراکز آموزشى در خاورمیان��ه ب��ود . مرک��ز و مقص��ود دانش��مندان و دانش پژوه��ان ب��ود،چه��ل ت��ا پنج��اه حلق��ه علمى

نق��ل مى کن��د در زی��ارت،4دانش��مندى ب��ه ن��ام خطیب بغ��دادى از علم��اى ق��رن مسجدالحرام از خداوند سه چ�یز طلب ک�رد ک�ه یکى از آنه�ا این ب�ود ک�ه بتوان�د در

.مسجد منصور به تدریس بپردازد تاریخ و همچنین تحقیقاتى که از آموزش مسلمانان به عمل آمده است نش��ان مى

حلق��ه ه��اى علمى در، در اک��ثر مس��اجد.دهد که حلقه ه��اى علمى چگون��ه ب��وده اند حیاط مساجد تشکیل مى شدند و این جلسات از محل عبادت دور بودند ت��ا م��زاحم

در نزدیکى هر حلقه ستونى بود ک�ه معلم نشس�ته ی�ا ایس�تاده ب�ر آن، مردم نشوند ب��زودى مح��ل و،نامی��ده مى شد رواق یا زاویه  ستون و اطراف آن ک��ه ،تکیه مى داد

بعد از مدتى این نقاط به نام معلم خود نامیده مى شد ب��ه.مرجعى براى حلقه شد در م��واردى ن��یز این رواق ه��ا ب��ه ن��ام مح��ل ی��ا؛خصوص اگر او فرد مشهورى ب��ود

مملکتى که طلبه ها از آنج��ا مى آمدن��د نامی��ده مى ش��د و این نام ه��ا در ج��امع االزه��ر.مشاهده مى شود

  . نظام آموزشى در مساجد2 در این قس��مت،نظام آموزشى که در مساجد اعمال مى شد از نوع ساده آن ب��ود

.به اهم موارد این نظام اشاره مى شود

  آداب آموزش . 2-1 هر فرد تشویق به پیوس��تن ب��ه .هیچ نوع شرطى براى دانش آموزان وجود نداشت

جلب رضایت استاد براى، اما در بعضى از مساجد،حلقه مورد انتخاب خود مى شد کفش ه��اى خ��ود را،هنگامى که دانش آموز وارد مس��جد مى شد .پیوستن الزم بود

آنها را دم قرار مى داد و سپس بر روى زمین ک��ه معم��وال از حص��یر ی��ا،در مى آورد در اک��ثر این دوای��ر ت��رتیب نشس��تن، در حلق��ه مى نشست،زیل��و پوش��انده مى شد

، دانش آم�وز ه�ر چ�ه پیش�رفته ت��ر ب�ود؛دانش آموزان به ترتیب مقام علمى آنان بود به همان اندازه نزدیکتر به استاد مى نشست و پیشرفته ترین دانش آم��وزان پهل��وى

دانش آموزان موقت نیز مجاز به نشستن پهلوى اس��تاد بودن��د و،معلم مى نشست در بعضى از مجالس درس محل مخصوصى براى دانش آموزان میهمان اختص��اص

.داشت

  زمان آموزش . 2-2 مجالس درس بعد از نماز صبح آغاز مى شد و تا نماز ظهر ادام��ه مى ی��افت و اگ��ر

قبل از نماز صبح و بعد از نماز ظهر نیز جلسات،معلم متصدى مجلس درس مى بود زمان درس از یک تا دو سال ط��ول مى کش��ید و همیش��ه در؛درس تشکیل مى یافت

،مواقع نماز تعطیل مى شد و هیچ ق�انون مشخص�ى ب�راى زن�گ تف�ریح وج�ود نداشت.جلسات درس در روزهاى تعطیل مذهبى تشکیل نمى شدند

بعض��ى معلم�ان، تعطیالت دراز مدت بستگى به نتیجه تحصیالت دانش آموز داشت فق��ط در عنبرى ،همه روزه تدریس مى کردند و بعضی ها هفته اى یک بار جلسه داشتند

روزان��ه بیش ب��راوى روزهاى جمعه درس زبان و لغت شناسى داشت و در صورتى که.از یک مرتبه به تدریس مى پرداخت

شافعى بعد از نماز صبح؛ بعضى معلمان موضوعات متعددى را تدریس مى کردند ش��عر و ش��اعرى و عل��وم، بعد از طلوع خورشید ح��دیث و بع��د ص��رف و نحو،قرآن

.تدریس مى کرد و ظهر به خانه بر مى گشت

  شیوه آموزش . 2-3 تدریس در حلقه با مراسم ساده و همراه با نشان دادن تقوا و فضیلت کامل آغاز

معلم همیشه کار خود را ب��ا تمجی��د و تک��ریم خ��دا و ب��ا درخواس��ت ی��ارى و،مى شد او مطلب را از؛ه��دایت م��ردم آغ��از مى ک��رد و س��پس ب��ه درس خ��ود مى پ��رداخت

نوشته آماده اى که توسط خود او یا معلم دیگرى آماده شده بود قرائت مى ک��رد و این مراح��ل معم��وال ب��ا توض��یح؛ض��من ق��رائت متن آن را ش��رح و توض��یح مى داد

مجلس از مطلب آغاز مى شد و سپس با ارتب��اط دادن مطلب ت��ازه ب��ه درس قبلى .نوعى مداومت به درس مى داد و نهایتا به شرح نکات دشوارتر مى پرداخت

پى در پى و با اح��ترام از نوش��ته ها و مط��الب،معلم ضمن ارائه و تدریس مطلب در واق��ع،نویسندگان دیگر یاد مى کرد و هرگز از همکاران خود به بدى یاد نمى ک��رد

در تم��ام مج��الس درس ن��وعى فض��اى مش��ابه ب��ود ک��ه ب��ر جلس��ات درس نظم و.هماهنگى مى داد

ب��ا اس��تفاده از نوش��ته هاى غ��زالى این عناص��ر نظم دهن��ده را از ط��رف آن «»توتا:دانشمند مشهور چنین مى نویسد

معلم باید با دانش آموزان همدردى و با آنان طورى رفتار کند ک��ه گوی��ا.2-3-1 .فرزن���������������������������������������������دان او هس���������������������������������������������تند

باید مراعات شود و براى آم��وزش و ی��اد دادن نبای��د اخالق و روش پیغمبر.2-3-2.متوقع اجرت و پاداش بود

، با دانش آموزان باید بى ریا بود و نباید به آنان قب��ل از داش��تن اس��تحقاق.2-3-3.مقام و رتبه علمى داد

. دانش آموزان باید نصیحت و ترغیب و براى رفتار بد توبیخ شوند.2-3-4. نباید با معلمان دیگر در مقابل دانش آموزان بى احترامى کرد.2-3-5

نباید به ت��دریس مط��البى پ��رداخت ک��ه بیش از فهم و درک دانش آم��وزان.2-3-6. است

. عمل معلم باید با گفته هاى او مطابقت داشته باشد و نباید رفتار او مغایر2-3-7.گفت���������������������������������������������ه ه���������������������������������������������ایش باشد

، معلم مجبور بود با در نظر گرفتن اهمیت متن تدریس ش��ده،به علت نبودن کتاب همه متن یا قسمتى از آن را براى دانش آموزان امالء کند و زم��انى ک��ه امالء گفتن

معلم متن مورد نظر را تا ح��د ممکن آرام مى گفت ت��ا دانش آم��وزان،ضرورى بود دفترهاى دانش آم��وزان ب��ه ط��ور م��رتب از ط��رف معلم بازدی��د و؛اشتباه ننویسند

اشتباه هاى آنها اصالح و استفاده از آن مطالب براى ی�اد دادن ب�ه دیگ��ران تأیی��د مى عالوه بر امالء معلم به دانش آموزان توص��یه مى ک��رد ک��ه تم��ام ی��ا قس��متى از،شد

در واقع در میان اص��ولى ک��ه ب��راى قب��ولى و تأیی��د؛مطالب بیان شده را حفظ کنند حفظ کردن مطالب و بیان آنها بدون مراجع��ه ب��ه متن، اصل،دانش آموزان الزم بود

. بود و کیفیت و طرز بیان نیز تأیید داشت

  شیوه ارزیابى . 2-4 مق��ام علمى،به رغم نفوذ و احترامى که معلمان در میان دانش آموزان داش��تند

آنان اغلب آزمایش مى شد و دانش آموزان مجاز به این کار بودند و ح��تى تش��ویق مى شدند که سؤال هایى مطرح کنند و درباره آنچ��ه ک��ه ی��اد گرفت��ه ان��د ب��ه بحث و

اگر. به شرطى که براى مخالفت خود مدرک و گواهى داشته باشند،گفتگو بپردازند در کت��ابى. م��ورد اح��ترام و تک��ریم ب��ود،معلمى به بى اطالعى خود اعتراف مى کرد

در واق��ع،آمده است: اگر کسى مطلبى را نداند و ب��ه ندانس��تن خ��ود مع��ترف باشد نص��ف مط��الب را آموخت��ه اس��ت در این م��ورد بای��د گفت ک��ه این گون��ه بحث و

به حرفه،گفتگوهاى آزاد در نهایت منتهى به این نتیجه مى شد که بعضى از معلمان آیین و رس��م گ��وش دادن معلم��ان ب��ه انتقاده��اى؛خود ب��ا دقت بیش��ترى توج��ه کنند

معلم��ان را مجب��ور می ک��رد،دانش آموزان و بحث در گفتگو در موضوع مطرح شده ک��ه مط��الب درس��ى را ب��ا دقت زی��اد بررس��ى کنن��د ت��ا ت��أثیر و نف��وذ بیش��ترى ب��ر

هر چند همه موضوعات علمى که ب��راى مس��لمانان ش��ناخته،دانش آموزان پیدا کنند ؛ ولى موضوعات درسى بسیار متن��وع ب��ود،شده بودند در مساجد تدریس نمى شدند

یادگیرى اص��ول دین ن��یز،در بسیارى از مجالس عالوه بر آموزش خواندن و نوشتن این ک��ار از طری��ق بررس��ى و مطالع��ه موض��وعاتى؛از اهمیت زیادى برخوردار ب��ود

به. توحید و فقه انجام مى شد، حدیث با سنت پیامبر،مانند خواندن و تفسیر قرآن ، عالوه ب��ر ش��عر و ادبی��ات.مطالعات ادبى و زب��ان شناس��ى ن��یز توج��ه زی��اد مى شد

مطالبى در مورد جنبه هاى مختلف زبان عربى مورد عالقه بسیارى از دانش آم��وزان خ��ط و، انش��اء، مع��انى و بی��ان، ص��رف و نحو، این رش��ته ش��امل لغت شناسى.بود

.نگارش)رسم الخط( بود

  موضوعات درسى . 2-5 مسجد محلى بود که مطالب علمى و مس��ائل اجتم��اعى،عالوه بر وظایف مذکور

اقتص��اد و ح��تى عل��وم، جغ��رافى،ن��یز در آن ت��دریس مى ش��د و موض��وعات ت��اریخ علم فلس��فه موض��وعى ب��ود ک��ه اغلب م��ورد توج��ه و؛سیاسى در آنجا بحث مى شد

، در بین موضوعات مهم درسى مى توان: منطق،انتخاب بسیارى از دانشجویان بود ، فیزیک، جلس��ات درس ه��اى ش��یمى. منطق من��اظره و تص��وف را ن��ام ب��رد،اخالق

اگ��ر چ��ه عل��وم عملى و تج��ربى ی��ا در. ج��بر و هندس��ه ن��یز دای��ر ب��ود،ریاض��یات ولى،دانش��کده هاى مخص��وص ی��ا در من��ازل معلم��ان خصوص��ى ت��دریس مى شد

مدارکى در دست هست که این گونه موضوعات علمى در بعضى از مس��اجد ب��زرگ و. جلسات علم طب در جامع االزهر و جامع ابن تولون مصر دای��ر ب��ود.نیز دایر بود

در ج���امع االزه���ر کالس ه���اى،در مس���جد رویین م���راکش ن���یز ت���دریس مى شد ستاره شناسى و مهندسى نیز دایر بود و طبق نوشته ه��اى خ��ولى درس ه��ایى مانن��د

مهندسى و ستاره شناسى در مساجد بغداد ت�دریس مى ش�د و، قارماکولوژى،طب ایران و هندوستان براى حضور در این کالس ها ب��ه بغ��داد مى،دانشجویان از سوریه

.آمدند

  انتخاب استاد . 2-6 مس��افرت ب��راى کس��ب علم و دانش ن��وعى روش،در بین بسیارى از مس��لمانان

اعتقاد عامه ب��ر این ب��ود؛زندگى بود و مسجد این جابجایى افراد را بر عهده داشت تحصیل در غیاب خانواده و انتخاب معلمان خوب و مفید،که بریدن عالقه هاى دنیوى

به این دلیل انتخاب معلم خ��وب،سه اصل اساسى براى تعلیم و تربیت خوب است از اهمیت،ب��راى بس��یارى از دانش آم��وزان قب��ل از اینک��ه ص��احب ح��رفه اى ش��وند

دانش��جویان مس��افرت ه��اى، در سراسر امپراتورى اس��المى؛بسیارى برخوردار بود طوالنى مى کردند که ماه ها طول مى کشید و چنانچه معلم یا استاد فوت مى کرد یا

دانشجو بار سفر را براى رفتن پیش اس��تاد،مطلب تازۀS دیگرى براى تعلیم نداشت بلک��ه پى اس��تاد،دانش��جویان در جس��تجوى مؤسس��ه علمى نبودند .دیگ��ر مى بست این دانشجویان به این اس�تادان ارج مى نهادن��د و افتخ��ار مى کردن��د،معروفى بودند

هر کسى خود را مس��ئول اتف��اق و .که گواهینامه خود را از آنان دریافت کرده بودند اتحاد آموزش هاى اسالمى مى دانست و خود را مقید ب��ه حف��ظ قرارداده��اى آن مى دید هر دانشجو بر طبق زمان ز گهواره تا گور دانش بجوى در تمام طول عمر خ��ود

او؛را طلبه مى دانست و از کشورى به کشور دیگر ب�راى طلب علم س��فر مى ک�رد همیشه خود را در میان برادران دینى مى یافت که برایش مسکن فراهم و از او در

ب��راى کاره��ایش تس��هیالت ف��راهم،خانه هاى شخصى یا عمومى پ��ذیرایى مى کردند. یا خود به آموزش مى پرداختند، ترتیب حضور او در کالس ها مى دادند،مى آوردند

   گواهینامه علمى2-7 ب��ه او،م�وقعى ک�ه دانش��جو تحص��یالت خ�ود را ب��ا م��وفقیت ب�ه پای�ان مى رس��اند

گواهینامه از طرف مسجد تأیید نمى.نام داشت اجازه گواهینامه اى داده مى شد که در گواهینام��ه قی��د مى ش��د ک��ه؛ بلکه خود استاد شخص��ا آن را ص��ادر مى ک��رد،شد

دانشجو علم مورد نظ�ر را مطالع�ه ک�رده و آموخت�ه اس�ت و مى توان�د یافت��ه ه�اى این گواهینامه ها به خط خ��ود اس��تاد نوش��ته مى؛علمى را به دیگران نیز انتقال دهد

مهر و امضاى او نیز ب��ود و مح��ل و ت��اریخ، همچنین گواهینامه شامل نام استاد،شد در مواردى استاد نام و امضاى خود را در صفحه؛نگارش گواهینامه نیز قید مى شد

بن��ابراین معم��وال ه��ر،سفید اول یا آخر کتابى که خود آن را یاد داده بود مى نوشت فارغ التحصیل داراى گواهینامه از طرف استادى بود که پیش او درس خوانده بود و تعدادى از کتاب هاى درسى او از طرف اس��تادان مه��ر و امض��ا مى ش��د و این ک��ار

.عالمت موفقیت و عامل افتخار و مباهات شخصى بود

  شیوه کاریابى .2-8 بعد از این که دانشجو تعدادى گواهى جم��ع آورى و درب��اره موض��وع درس��ى خ��ود

، دادگ��اه قض��ایى، دانشگاه، در جستجوى کار در مسجد،تجربه کافى کسب مى کرد . ب��ر مى آمد،اداره دولتى یا هر جاى دیگرى که از رشته درس��ى او اس��تفاده مى شد

آزاد بود که مجلس خ��ود،اگر چنین دانشجویى تدریس در مسجد را انتخاب مى کرد فکرى با استفاده از اطالع��ات س��یوطى مى نویس��د ک��ه ت��دریس در؛را تشکیل دهد

مسجد براى هر کسى که مى خواست به این کار بپردازد آزاد بود تاریخ اسالم پر از نام هاى استادانى است که حلقه هاى درسى خود را در مساجد تش��کیل مى دادن��د و

به این ترتیب معلوم مى شود ک��ه.در مجلس درس آنان دانشجویان گرد مى آمدند در اکثر مساجد افراد کارمند و تدارکاتى براى اداره امور وجود نداشت و اگر کس��ى

. مى توانست در موضوع انتخابى خود به تدریس بپردازد،دانش آموزى داشت

  . معاش استادان2-9 ، جلسات درسى براى معلمان آرزومن��د ت��دریس تش��کیل مى شد،با گذشت زمان

الزم ب��ود ک��ه از س��ایر اس��تادان موج��ود در آن مس��جد،در بسیارى از مساجد بزرگ ام��ا اگ��ر اس��تاد ت��ازه وارد مى توانس��ت.براى تشکیل حلقه اجازه نامه دریافت ک��رد

موقعیت او ب��ا،طالب زیادى را به دور خود جمع و احترام استادان دیگر را جلب کند ب��ه او س��ایر،تع��یین مح��ل مخص��وص جهت ایج��اد حلق��ه درس��ى تث��بیت و در نتیجه

این پول ه��ا ی��ا از خزان��ه دولت ی��ا از من��افع دیگ��رى مانن��د.تجه��یزات داده مى شد بتدریج پرداخت این گونه پول ها ضرورى شد و.بخشش ها و وقف ها پرداخت مى شد

هر حلقه وقف مخصوصى داشت ب��راى ه��ر مس��جد چن��دین وق��ف ب��راى ه��ر ی��ک از اما ی��ک؛استادان اختصاص داشت که این وقف ها زمینۀS به کار گماردن استادان بود

حاکم یا هر شخص قدرتمندى در دنیا مى توانست براى هر استادى امکان�اتى ف�راهم.آورد و او را در مسجدى به تدریس بگمارد

پرداخت پول از مسجد براى معلمان صورت بهترى به، میالدی11 در اواخر قرن ت��ا آن زم�ان ام��پراتورى اس��الم از،خود گرفت و در نق�اط بیش��ترى اعم�ال مى شد

.چهارصد سال سابقه خود برخوردار بود و از ثمرات آن بهره مند مى شد تدریس در بعضى از مساجد به صورت حرفه کامل العیارى در آم��د و در بس��یارى

ح�الت و ش��کل، مس�اجدى ک�ه در آنه�ا عم�ل آم�وزش انج��ام مى گ�رفت،اجتماعات ج��امع ام��وى، االزهر ق��اهره، در مسجد الحرام،دانشکده یا حتى دانشگاه را داشت

مس��جد ق��یروان ت��ونس و مس��جد ق��رویین م��راکش، مس��جد منص��ور بغ��داد،دمشق تأمین مع��اش معلم��ان، در نتیجه.هزاران طلبه در جلسات درس شرکت مى کردند

تنها وسیله نگهدارى حرفه آموزش�ى و دانش�گاهى ب�ه نظ�ر مى رس�ید ام�ا این ام�ر هرگز نمى توانست بدون کمک و یارى معلمانى که مخالف هرگونه پاداش و اج��رتى

گول��د زیه��ر در این م��ورد ب��ه؛ انجام ش��ود،بودند و فقط رضاى خدا را مى خواستند ،تصور مى ش��ود ک��ه در اس��الم ن��یز مانن��د م��ذاهب و ادی��ان دیگر اختصار مى نویسد:

ام��ا ب��ا اینک��ه تعلیم و،پیروان آن در اختیار دستورهاى مذهبى این آیین قرار داش��تند تربیت مجانى مذهبى مى توان��د عم��ل خ��وب و ای��ده آل باش��د و ب��ا اینک��ه ی��ک ع��ده

ولى با گذشت زمان این علم فراموش،کوشیدند تا به این فکر جامه عمل بپوشانند

پ��رداخت اج��رت ب��ه معلم��ان مط��ابق ق��انون، در نتیجه...،شد و عمال اجرایی نب��ود.مسلمانان ضرورى تشخیص داده شد

با توجه ب��ه آنچ��ه گذش��ت مس��جد به��ترین مک��ان ب��رای آم��وزش ب��ه نوجوان��ان ب��ه.خصوص در رابطه با شخصیت های بزرگ تاریخ می باشد

ح( مفهوم سالمت عمومی و پیشینه آن در مذهب: از هیچ طبق�ه،بیماری ه�ای روانی از ب�دو پی�دایش بش�ر وج�ود داش�ته و هیچ ف�ردی

در مقابل آن ها مصونیت نداشته و خطری است که بشر،اقتصادی - اجتماعی خاصی ، خوشبختانه نهضت بهداشت سالمت عمومی در نیم قرن اخیر.را مرتبا تهدید می کند

افکار غلط و خرافات در مورد این بیماری ها را کنار گذاشته و نشان داده ک��ه اوال این قابل پیشگیری بوده و ثانیا در ص��ورتی که مانن��د س��ایر بیماری ه��ا ب��ه موق��ع،بیماری ها

تشخیص داده و تحت درمان قرار گیرند به هم��ان نس��بت از م��زمن ش��دن و ع��وارض اگر چه تأثیر نگرش های مذهبی ب�ر س�المت عم�ومی س�ال ها.آن ها کاسته خواهد شد

سال اخیر به بررسی تجربی این فرض ها پرداخته ش��ده5مورد بحث بوده اما تنها در ، تحقیق�ات نش�ان می ده�د ک�ه م�ذهبی ب�ودن425(2004 )ش�رونگیر وادلس�تن، .است

1990 و همک��اران، 426 )پ��ارک.می تواند آث��ار بحران ه��ای ش��دید زن��دگی را تع��دیل کند ( نشان دادن��د ک��ه م��ذهب و1992)429( و کاسل1994) 428 آدلر،(1994 )427 (الیسن

بین مذهبی بودن و احساس سالمت ذهنی.سالمت عمومی ارتباط مثبتی با هم دارند(1997 ، و همکاران430 )تکفام.افراد نیز رابطه مثبتی به دست آمده است

( در پژوهش��ی نش��ان دادن��د ک��ه ف��راوانی ش��رکت1990 و همک��اران )431رایکمن با نشانه های افسردگی رابط��ه منفی،دانشجویان در فعالیت های اجتماعی و مذهبی

.و با احساس سالمتی رابطه مثبت دارد قدرت و ثروت را افزایش داده ولی امک��ان زن��دگی,پیشرفت صنعت و تکنولوژی

با آرامش و صلح و اطمینان را از انس��ان س��لب ک��رده و در حقیقت »کیفیت ف��دای ،کمیت« شده و اعتدال و تناسب کنار رفته و بیماری های عصبی - روانی و روان تنی

تحقیقات گوناگون نیز حاکی از وجود رابط��ه معن��ادار می��ان.جانشین آن شده است425. Shrvngyr Vadleston.426. Park.427. Ellison.428. Adler.429. Kassel.430. Takfam.431. Raykman.

نت��ایج.فقدان معنا و بروز اختالالت روانی از جمله افس��ردگی و اض��طراب می باشد ( ح�اکی از آس�یب پذیر ب�ودن اف�راد بی ه�دف می باش�د2000 )432تحقیقات کارسون

بطوری ک��ه آم��ار.زیرا بی هدفی یکی از مفاهیم بنیادی در بحث نگرش مذهبی است نیز حکایت از اف��زایش ش��یوع بیماری ه��ای روانی دارد و عل��ل مختلفی را ب��رای این

.افزایش شیوع بر شمرده اند یکی از مهم ت��رین وظ��ایف زن��دگی ب��ه ش��مار،حف��ظ س��المت روانی و جس��مانی

دو نعمتی شمرده شده اند که انس��ان ت��ا، تندرستی و امنیت، در حدیث نبوی.می آید دین انس��ان س��از. به ارزش آنه��ا پی نخواه��د ب��رد،هنگامی که آنها را از دست ندهد

تأکید بسیار بر ساختن انسان هایی دارد که از س��المت روانی برخوردارن��د ت��ا،اسالم اسالم برای حفظ سالمت روانی و، از این رو.بتوانند اهداف خویش را پیگیری کنند

برنامه هایی را تدارک دی��ده اس��ت ت��ا از راه آن بتوان��د انس��ان های م��ؤمن،جسمانی ، تأکید عمدۀS دین در حفظ سالمت روانی و جسمانی انس��ان.متکاملی را تربیت کند

اسالم می کوش��د ت��ا س��المتی انس��ان ها را پیش از.بر محور پیشگیری استوار است یع��نی تالش اس��الم ب��ر مح��ور حف��ظ بهداش��ت روانی و؛نی��از ب��ه درم��ان ت��أمین کند

پیش��گیری مهم��تر و به��تر از، از دی��دگاه اس��المی ،جسمانی است و به ط��ور خالصه حفظ بهداشت ف��ردی و، همان گونه که گام مهم در سالمت جسمانی.درمان است

. مهم ترین گام در سالم سازی روانی نیز حفظ بهداشت روانی است،عمومی است انسان با رعایت نکات خاصی می تواند سالمت روانی خود را ت��أمین و پیش از آنک��ه

ش��ارع مق��دس اس��الم ب��رای حف��ظ. از وقوع آن پیشگیری کند،نیازمند درمان باشد اصول و قواعدی را قرار داده است تا با ب��ه ک��ارگیری و رع��ایت آنه��ا،سالمت روان

این اصول با تأکید ب��ر بهس��ازی محی��ط زیس�ت.بتوان سالمت عمومی را تأمین کرد وظ��ایفی را ب��رای ف��رد تع��یین می کن��د ک��ه این، س��رانجام،انسان خ��انواده و جامعه

. باعث حفظ سالمت روانی وی می شود،وظایف . دین به عنوان مهم ترین نیاز انسانی م��ورد تأکی��د ب��وده است،در طول تاریخ بشر

در س��ال های. این نیاز انس��انی بیش از زمان ه��ای دیگ��ر احس��اس می ش��ود،امروزه ب��ویژه اعتق��ادات اس��المی توس��ط،اخ��یر اس��تفاده از م��ذهب و اعتق��ادات دی��نی

در س��ازمان،سیاس��ت گذاران و ت��دوین کنن��دگان راهبرده��ای بهداش��ت ج��امعه نگر بخش��ی از، این س��ازمان. ن��یز م��ورد توج��ه ق��رار گرفت��ه است433بهداش��ت جه��انی

میالدی به آم��وزش بهداش��ت از طری��ق م��ذهب ب��ه1992انتشارات خود را از سال همچ�نین اندیش�مندانی ب�ه نقش.عنوان راهکار زن�دگی س��الم اختص�اص داده است

432. Carson.433. World Health Organization)WHO(.

ک��ه، »ق��درت مح��افظتی م��ذهب«.مذهب در سالمت جسم و روان اش��اره کرده اند ، بع��دها توس��ط راش، مط��رح شد1951 در س��ال 434ابت��دا توس��ط امی��ل دورکه��ایم

فرانکل و فروم اهمیت رفتاره��ا واعتق��ادات م��ذهبی م��ورد تأیی��د ق��رار، یونگ،جیمز ، ص��بر، س��نگینی، عشق و نیروی مذهبی ب��ه وق��ار، ویلیام جیمز معتقد است.گرفت

اعتقاد و اطمینان در فرد منج��ر می ش��ود و احساس��ات م��ذهبی منج��ر ب��ه،شکیبایی بخش دوم نگرش مذهبی بعد از کلمه هدفمند.تالش زیاد و زندگی هدفمند می شود

( دریافتن��د ک��ه انج��ام فعالیت ه��ای م��ذهبی1992 و همک��اران )435 س��لون.می ش��ود 63موجب آرامش و راحتی افراد هنگام مواجهه با بیماری ه��ای جس��می می ش��ود و

درصد آمریکایی ها معقدن��د ک��ه پزش��کان بایس��تی ب��ا بیمارانش��ان در م��ورد ایم��ان و.اعتقادات مذهبی صحبت کنند

سیاست گذاران و تدوین کنندگان راهبرد بهداشت جامعه نگر در س��ازمان بهداش��ت ب��ه وی��ژه، در س��ال های اخ��یر مس��ائل م��ذهبی و اعتق��ادات دی��نی،(who )جه��انی

بخشی از انتشارات خ��ود،اعتقادات اسالمی را مورد توجه قرار داده و این سازمان ب��ه عن��وان راهک��ار، میالدی ب��ه آم��وزش بهداش��ت از راه م��ذهب1992را از س��ال

زندگی سالم اختصاص داده اس��ت و کتاب ه��ا و جزوه ه��ای زی��ادی را ب��ا عنوان ه��ایی ارتقاء سطح بهداشت از دیدگاه اسالمی و،(1997چون بهداشت از دیدگاه اسالم )

( منتش��ر ک��رده1992نیز نقش مذهب و اخالق در پیشگیری و کنترل بیماری ای��دز ) ( در1995 )438 لین��دای وایت«437 م��اری ب��الیر- ل��وی،436 اس ام اس��تلزبرگ،.است

Sتحقیقی ب�ا عن�وان »مش�ارکت دی�نی در اوان بزرگس�الی و تأثیره�ای س�ن و چرخ�ۀ ،زندگی خانوادگی بر عضویت در کلیسا« به بررسی تحوالت زندگی از قبی��ل ازدواج

روابط جنس�ی پیش از ازدواج ب�ر مش�ارکت دی�نی در ای�االت متح��دۀS آمریک��ا،طالق های مطرح شده در این پژوهش می توان ب��ه دو فرض��یۀS از جمله فرضیه .اند پرداخته

اساسی زیر اشاره کرد: . مشارکت دینی را افزایش می دهد، ازدواج.1 ب��ه ک��اهش مش��ارکت دی��نی می انجام��د و این، از هم پاشیدگی روابط زناشویی.2

. بیش از زنان است،کاهش در مورد مردان

434. Emile Dark·haym.435. Seloon.436. S.M. Astelzeberg.437. Marie Balyr - Levy.438. Linda White.

جلیلوند در تحقیق خود درباره بررسی ت��أثیر نم��از ب��ر اض��طراب در دانش آم��وزان دبیرستانی شهر تهران مشاهده کرد آن دسته از دانش آموزانی که نماز می خوانند و

(1376خ��اتونی )  . از اضطراب کم��تری رنج می برند،مقید به تکالیف مذهبی هستند.دریافته است که شنیدن آوای قرآن باعث کاهش اضطراب بیماران قلبی می شود

از ویژگی ه��ای،از نظر روانشناسان آرامش روانی و احس��اس رض��ایت از زن��دگی بررسی حاالت و روحیات فرد ب��ا ایم��ان ن��یز.اساسی در افراد سالم و بهنجار است

و درون فرد مؤمن روشن از نور.حاکی از آرامش خاطر و صفای درونی شان است باوره�ای م�ذهبی ف�رد در، از جنب�ه نظ�ری.حقیقت و سرشار از لذات معنوی است

سازش با تنیدگی نقش داشته و می توانند ارزیابی های فرد را از رویدادها تحت تأثیر قرار دهند به طور مث��ال جهت گ��یری م��ذهبی درونی ب��اعث خواه��د ش��د ک��ه ف��رد از

و همک��اران439 بردباری و سالمت روان باالتری برخوردار ش��ود ) ب��رگین،عزت نفس از این رو بهترین ن��وع جهت گ��یری در دین اس��الم الگ��و ق��رار دادن ق��رآن و.(1987

معصومین است لذا در این تحقی��ق ب��ه بررس��ی ت��أثیر کالس ه��ای تفس��یر ب��ر م��یزان.سالمت عمومی دانش آموزان می پردازیم

ط( مفهوم عزت نفس: ع��زت نفس. برخورداری از ع��زت نفس است،یکی از ویژگی های شخصیت بهنجار

عبارت است از درجه تصویب و تأیید و ارزشی که شخص نسبت ب��ه خ��ود احس��اس ، و همک��اران440 )اس��میس.می کند و یا قضاوتی که فرد نس��بت ب��ه ارزش خ��ود دارد

( ع��زت نفس از جمل���ه مف���اهیمی اس���ت ک��ه م���ورد پ���ژوهش بس���یاری از2002 در تحقیق��ات زی��ادی ارتب��اط بین ع��زت نفس ب��ا.روا ن شناس��ان ق��رار گرفت��ه است

احساس تنهایی و اضطراب به عنوان متغیرهای منفی،مفاهیمی همچون افسردگی احساس توانمندی و پیشرفت تحصیلی به عن��وان،و مفاهیمی چون احساس کارآیی تش��کری و همک��اران1987 و همک��اران، 441 )ب��یر.متغیرهای مثبت گ��زارش ش��ده اند

و444و ک��وپر1989، و همک��اران443و م��تیوز1995 و همک��اران، 442 فیلپ��وت1998 (1997، و همک��اران446و م��الیس1998 و همک��اران، 445و فیل��وزوف1989 ،همک��اران

439. Bergyn.440. Esmys.441. Biyer.442. Fylpout.443. Mathews.444. Cooper.445. Fyluzouf.446. Malys.

همچنین در بسیاری از تحقیق��ات همبس��تگی مع��نی دار بین ع��زت نفس ب��ا پیش��رفت و447و م��ویجس1370 ،تحص��یلی گ��زارش ش��ده اس��ت )پورش��افعی و همک��اران

(و حتی از نمرات عزت نفس به عنوان پیشگویی برای موفقیت های1997همکاران، ( اما متأسفانه عزت نفس به1997)مویجس و همکاران . تحصیلی استفاده کرده اند

علت الگوس��ازی های غل��ط ک��ه در بین نوجوان��ان و جوان��ان ش��ایع ش��ده اس��ت. ( سبب افت های تحصیلی و حتی کاهش عملکردهای1370 ،)پورشافعی و همکاران

اجتماعی و عاطفی نوجوانان و جوانان در جامعه شده است لذا باید از هم��ان ابت��دا این مسئله برای نوجوان��ان و جوان��ان بی��ان ش��ود ت��ا س��بب الگوس��ازی به�تر در آنه��ا

همان طور که می دانیم بهترین الگو برای نه تنها مسلمانان بلکه تم��ام م��ردم.شویم از جمل��ه،روی زمین شخصیت های برجسته ای است ک��ه در دین اس��الم وج��ود دارد

و و ام��ام حس��ین حضرت زهرا، امام علی، شخصیت هایی مانند پیامبر اکرم... .

ازطرفی نتایج پژوهش های داخلی و خارجی حاکی از آن است که باورهای دینی و نگ��رش سیاس��ی اجتم��اعی از جمل��ه عوام��ل پیش بی��نی کنن��ده ومرتب��ط ب��ا س��المت

.دانش آموزان می باشند ( معتقدند که باورها و اعمال م��ذهبی دو1990 )448 توماس و کارور،در این رابطه

یکی کنش کن��ترل اجتم��اعی ک��ه،کنش مهم را زندگی نوجوانان جوانان دارا هس��تند رفتارهای ضد اجتماعی را کاهش می دهد و دیگری کنش تسهیل اجتماعی که روابط

( ب��ر این1991 )449 پ��این.اجتماعی و فرا اجتم��اعی رض��ایت بخش را ت��رویج می دهد میزان عزت نفس و س��ازگاری بین ف��رد و رض��ایت از زن��دگی در اف��راد،باور بود که

نس��بت ب��ه اف��راد، اف��رادی ک��ه فع��الیت م��ذهبی درونی دارند.دیندار ب��االتر می باشد 450 نت��ایج پ��ژوهش ش��لودرمن.ظاهرساز از سالمت روانی ب��االیی برخ��وردار هس��تند

دانش آموز دخ�تر و پس��ر ن��یز ح��اکی از آن443 درمورد 2001وهمکاران در سال دین��داری درونی و اعم��ال م��ذهبی ب��ا س��المت اجتم��اعی،است ک��ه بین تعه��د دی��نی

ب��ه طوری ک��ه دین��داری درونی و،دانش آموزان رابطۀS مثبت و معن��اداری وج��ود دارد تعهد دینی از جمله بهترین پیش بینی کننده های سالمت اجتماعی در این دانش��جویان

( نیز با بررس��ی رابط��ۀS گ��رایش ب��ه دین��داری و ویژگی ه��ای1382 گودرزی ) .بودند فردی اجتم��اعی نوجوان��ان دبیرس��تانی دری��افت ک��ه بین دین��داری و پرخاش��گری این447. Muyjes.448. Thomas and Carver.449. Pine.450. Shlouderman.

به عبارت دیگر دانش آم��وزانی.دانش آموزان رابطۀS منفی و معناداری وجود داشت پرخاش��گری کم��تر و،که نم��رات ب��االتری را در ان��دازه های دین��داری دری��افت کردند

سالمت اجتماعی باالتری را نسبت به دانش آموزانی که نمرات پایینی در اندازه های. نشان دادند،دینداری دریافت کردند

ی( مفهوم پرخاشگری: مشاهده جهان اطراف گویای این است که پرخاشگری این مشکل رفتاری در بین

مراح��ل مختل��ف، طبقات اقتص��ادی- اجتم��اعی، جوامع،همه انواع مختلف جانداران ولی آنچه مهم اس��ت ش��دت و ن��وع عالئم این اختالل.سنی و جزء آن دیده می شود

مس��ائل مرتب��ط ب��ا خش��م مانن��د رفتاره��ای.رفت��اری در بین ان��واع مختل��ف است پرخاش��گری از عل��ل اص��لی مراجع��ه نوجوان��ان و کودک��ان ب��ه، خص��ومت،مقابله ای

(1385 )ملکی، .مراکز مشاوره و روان درمانی است خشم یکی از هیجان ه��ای اص��لی بش��ر،بر اساس توافق بسیاری از صاحب نظران

در م��ورد.است که بعد از ترس بیشترین مطالعات را به خ��ود اختص��اص داده است ولی در،خشم تعاریف متعددی از س��وی فالس��فه و روانشناس��ان ارائ��ه ش��ده است

.تمام آنها میتوان دو نکته مشترک را مشاهده کرد تهدیدها و ناکامی ها و موانعی است که سر راه افراد، عامل اصلی بروز خشم.1

.قرار می گیرد(1385 ، )ملکی. جنگ و تخریب است، هدف خشم اغلب دفاع.2

دانش آموز دختر و پس��ر دوره ابت��دایی243 با بررسی ،(1382عارفی و رضویه ) . گ��زارش کردن��د پرخاش��گری ب��ا س��المت اجتم��اعی رابط��ه منفی دارد،ش��یراز

) رافض��ی،؛�� (1380 )ص��ادقی، ؛(4512007پژوهش��گران دیگ��ری مانن��د )ه��اولی، ( به نتایج یکسانی در رابطه با ارائه مداخالت کن�ترل خش�م1385 )ملکی، ،(1383

همچنین می توان با استفاده از خودآرام سازی و.در کاهش پرخاشگری دست یافتند خویشتن داری، احساس خودکارآمدی و مهارت های اجتماعی را،خودگویی های مثبت

یافته ه�ای پژوهش�ی ح�اکی از آن اس�ت ک�ه آم�وزش ج�رأت و رزی ب�ه.اف�زایش داد عن��وان ی��ک مه��ارت اجتم��اعی م��ؤثر ب��ه اف��راد کم��ک می کن��د ت��ا اف��راد مهارت ه��ای

(1385 )محمدی .مقابله ای مناسب را کسب نموده و به کار ببندند همانطور که می دانیم بهترین الگو برای نه تنها مس��لمانان بلک��ه تم��ام م��ردم روی زمین شخص��یتهای برجس��ته ای اس��ت ک��ه در دین اس��الم وج��ود دارد و ب��ر هم��ه

451. Howell.

ام��ام، مسلمانان واضح و معلوم است از جمله شخصیت هایی مانند پی��امبر اک��رم. ... و و امام حسین حضرت زهرا،علی

ک( ابزار پژوهش:. پرسش نامه عزت نفس کوپراسمیت:1

از پرس��ش نامه ع��زت نفس،جهت ارزیابی میزان عزت نفس اف��راد م��ورد مطالعه این پرسش نامه در س��ال های اخ��یر ب��ه ط��ور. (استفاده شد1967 )452کوپراسمیت

58 دارای ،گسترده ای در پژوهش های روانشناسی به کار رفته است و فرم الف آن م��اده دروغ س��نج8 چنانچ��ه آزم��ودنی از . ماده آن دروغ سنج است8ماده است که

بیش از چهار نمره بیاورد به آن معنی است که اعتبار آزمون پایین است و آزمودنی شیوه نمره گ��ذاری.سعی کرده است خود را بهتر از آن چیزی که هست جلوه بدهد

، 45 به این ص��ورت ک��ه ماده ه��ای ش��ماره .این آزمون به صورت صفر و یک است پاسخ بله57 و 2 ،14،11،10،5،4 ،18 ،19 ،21 ،24،23 ،28 ،29 ،32،30 ،36

.یک نمره و پاسخ خیر صفر نمره می گیرد و بقیه سؤال ها به صورت معکوس است ، ع��زت نفس اجتم��اعی، مقی��اس ع��زت نفس خ��ود4 م��اده آن ب��ه 50 در مجم��وع

4 این مقیاس عالوه بر .عزت نفس خانوادگی و عزت نفس تحصیلی تقسیم می شود بدیهی است حداقل نمره ای که ی��ک. یک نمره کلی به دست می دهد،خرده مقیاس

افرادی ک��ه در این آزم��ون نم��ره. است50فرد می تواند بگیرد صفر و حداکثر آن ب��ه این ص��ورت ف��ردی ک��ه در این. ع��زت نفس ب��االتری دارند،بیش��تری کس��ب کنند کسب کند دارای عزت نفس باال و فردی که پ��ایین تر از این25آزمون نمره باالتر از در پژوهش های متع��ددی ب��ه. دارای عزت نفس پایین می باشد،مقدار به دست آورد

روایی و اعتبار باالی پرسش نامه عزت نفس کوپراسمیت اشاره شده است )واتکینز و455 ب���رینکمن ،1985 ،454 چی،1985 ، احم���د و همک���اران،1980 ،453و اس���تیال.(1386 ، ( )به نقل از به پژوه و همکاران1989 ،همکاران

(:GHQ-28. پرسش نامه سالمت عمومی)2 ابداع شده با هدف456 توسط گلدبرگ1972 که در سال GHQ - 28پرسش نامه

کشف و شناس��ایی اختالالت روانی غ��یر س��یکوتیک در مراک��ز و محیط ه��ای مختل��ف452. Koopersmyth.453. Estilla Watkins and .454. Chie.455. Brynkman.456. Goldberg.

سؤاالت پرسش نامه ب��ه بررس��ی وض��عیت روانی ف��رد در ی��ک.طراحی شده است این پرس��ش نامه شناخته ش��ده ترین اب��زار غرب��الگری در.ماه��ه اخ��یر می پ��ردازد

. سؤالی موجود می باشد12 ،28 ،60 ،30روانپزشکی است و به صورت فرم های کارایی این پرسش نامه در تحقیقات بسیاری مورد بررس��ی ق��رار گرفت��ه و اثب��ات

س��ؤالی28 ک��ه از پرس��ش نامه 1992 بررسی ایواتا و س��ایتو در س��ال .شده است 12( ب��ا پرس��ش نامه 1997 همکاران )457 مطالعه پاپاسویتر و پولوس،استفاده نمود

پرسش نامه مختل��ف ب��ا4( که در آن 1998 و همکاران )458 مطالعه هاتوپ،سؤالی هم مقایسه شد و بسیاری تحقیقات دیگر نشان داد ک��ه این پرس��ش نامه از ک��ارایی

(Iwata,1992. Hotopf,1998. Papassotiro, 1997 ).زیادی برخ��وردار است-GHQ روایی و پای��ایی، ساختار ع��املی،توسط گیبونز در الس��الوادور بررس��ی28

نفر از دانشجویان بوده و از نمره گذاری لیکرت و تحلی��ل732 نمونه شامل .گردید چه��ار عام��ل عالئم.مؤلفه های اساسی و چرخش واری م��اکس اس��تفاده ش��ده ب��ود

. اختالل کارکرد اجتماعی و افسردگی شناسایی شد، اضطراب و بیخوابی،جسمانی ،عوامل بطور کامل مستقل نبودند و بیشترین همبستگی بین عامل عالئم جس��مانی

آیتم این پرسش نامه عالوه بر این ک��ه28 تا از 9 .اضطراب و بیخوابی وجود داشت ب��ا. روی دو عامل دیگر نیز ب��ار ش��ده بودند،روی یک عامل بار عاملی باالیی داشته

حساس��یت6.7 و در نظرگرفتن نقط��ه ب��رش0.74 ضریب پایایی ،روش بازآزمایی(Hooman A , 2005) . به دست آمد84.2 و ویژگی آن0.88آزمون

:AGQ. پرسش نامه پرخاشگری 3 سؤال30 توسط زاهدی فر ساخته شده و دارای 1375این پرسش نامه در سال

گ��اهی اوق��ات و، به ن��درت،با مقیاس لیکرت چه�ار درجه ای (دارای گزینه ه��ای هرگز گویه است که چهارده گویه آن عامل خش��م و هش��ت30همیشه( است که شامل

ض��ریب اعتب��ار این.عامل آن گویه تهاجم و هشت گویه آن عامل کین��ه ت��وزی است 0.70 و ب��ا روش بازآزم��ایی 0.87پرسش نامه با اس��تفاده از روش آلف��ای کرونب��اخ

( همچ��نین روایی1375 )زاه��دی فر، .محاسبه شده که در ح��د قاب��ل قب��ولی است در این.محتوایی آن مورد تأیی��د پنج نف��ر از روانشناس��ان و مش��اوران ق��رار گ��رفت

گاهی اوق��ات نم��ره دو و، به ندرت نمره یک،پرسش نامه به گزینه هرگز نمره صفر پرس�ش نامه ب�ه18 قاب�ل ذک�ر اس�ت ک�ه س�ؤال .همیشه نمره سه تعل�ق می گ�یرد

بنابراین ح��داکثر نم��ره در این آزم��ون ن��ود و؛صورت معکوس نمره گذاری می شود457. Papasuytr and Pulus.458. Hotop.

اس��ت ک��ه هرچ��ه نم��ره ف��رد45 نقطه برش آزم��ون .حداقل نمره صفر خواهد بود. میزان پرخاشگری او بیشتر است، باشد45باالتر از

ل( شیوه مداخله: دانش آموزان طی شش جلسه یک ساعته در مورد تفسیر آیات قرآن و شخص��یت

کالس ه��ا مط��البی در م��ورد زن��دگی.و زندگی حض��رت زه��را مط��البی را فراگرفتند م��ادر، همس�ر حض��رت اب��راهیم، همسر فرع�ون،حضرت زهرا )از تولد تا شهادت(

حضرت مریم بیان شد و سپس از اصول اخالقی آن بانوان گرانقدر و تم��ام،موسی جنبه های رفتاری آنان مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و دانش آموزان آنها را ف��را گرفته و مورد پس آزمون ق��رار گرفتن��د و پس از دو م��اه پیگ��یری ب��ه عم��ل آم��د ب��ه

آزمون دیگر در پیگیری گرفته2گونه ای که هر ماه آزمون ها دوباره گرفته شد یعنی .شد

فعالیت هایی که در هر جلسه انجام شد به این صورت بود که: در هر جلس��ه ابت��دا جهت آشنایی بیشتر با اس��امی دانش آم�وزان و مش�خص ک�ردن دانش آم�وزانی ک�ه

حضور و غیاب صورت می گرفت و بعد از آن تکالیفی که در،درکالس حضور داشتند ، بررس��ی می ش��د و اش��کاالتی راک��ه داش��تند برط��رف،جلس��ه قب��ل ب��ه آن��ان داده

س��پس از مط��الب جلس��ه قب��ل،واق��دامات الزم جهت رف��ع آن ه��ا ب��ه عم��ل می آمد س��ؤاالتی ازدانش آم��وزان پرس��یده می ش��د و بع��د از این ک��ه مش��خص می ش��د دانش آموزان مط��الب جلس��ه قب��ل را ب��ه خ��وبی آموخت��ه ان��د مطلب جدی��د ت��دریس

ب��رای ارائ��ه مطلب جدی��د این اق��دام ص��ورت می گ��رفت: ابت��دا ه��دف های.می شد رفتاری روی تابلو نوشته می شد تا دانش آموزان سریع تر بتوانند خ��ود را ب��ا مط��الب

مرحلۀS بعد ارزشیابی پیش دانسته های دانش آموزان بودک��ه ب��رای این.هماهنگ کنند کار یک سری سئواالت شفاهی ازدانش آموزان پرسیده می ش��د ت��ا م��یزان آش��نایی

بع��د از ارزی��ابی پیش دانس��ته ها درس.دانش آموزان با مطلب جدید مش��خص ش��ود ابتدا توضیحات کامل در م��ورد مطلب جدی��د ب��ه دانش آم��وزان.جدید ارائه می شد

داده می شد و نکته های مهم روی تابلو یادداشت می شد و از دانش آموزان خواس��ته در ه��ر جلس��ه.می ش��دکه نک��ات مهم را یادداش��ت کنن��د و درم��نزل مطالع��ه کنند

ب��ه منظ��ور ب��اال ب��ردن توان��ایی،س��ؤاالت ب��ه ص��ورت ش��فاهی درم��وردمطلب جدید دانش آم��وزان ب��رای ش��رکت در بحث و ص��حبت در مقاب��ل جم��ع از دانش آم��وزان پرسیده میشد و آخرین اقدام در هر جلسه تعیین تکلیف و تمرین ب��رای جلس��ه بع��د

.بود که در ابتدای هر جلسه مورد بررسی قرار میگرفت

و ش��رح و بی��ان4،7،9،11،12: تفس��یر س��ورۀS مب��ارک قص��ص آی��ات جلسه اول در پیرامون اصل سادهداستان ها و تفسیر اصول زندگی و شخصیتی حضرت زهرا

زیستی در زهد خانوادگی- اصل مشارکت در امور زن��دگی- ارزش��ی ب��ودن ازدواج و حاکمیت ارزش ه��ا در ازدواج و دوری از مادی��ات و تجمالت- اهمیت دادن ب��ه ت��ربیت

فرزندان : شرح و بیان داستان ها و تفسیر اصول زندگی و شخص��یتی حض��رتجلسه دوم

انف��اق خ��انوادگی و،زه��را در پ��یرامون اص��ل مهمان دوس��تی و مهم��انی دادن- ایث��ار مقدم داشتن دیگ��ران برخ��ود- ب��ه ک��ارگیری عوام��ل معن��وی ب��رای ح��ل معض��الت و مشکالت- اهمیت و احترام به کار و همکاری در بین اعضای خانواده- تقسیم کار در

.خانه از سورۀS مبارک تحریم و ش��رح و بی��ان12، 11،�� 10: تفسیر آیات جلسه سوم

در و حض��رت م��ریمداستان ها و تفسیر اصول زندگی و شخصیتی حض��رت زه��را پیرامون اح��ترام متقاب��ل اعض��ای خ��انواده ب��ه یک��دیگر- ح��اکمیت اص��ل مش��ورت در

- نفی ارزش های ج��اهلی در از حضرت علیزندگی- فرمان پذیری حضرت فاطمه.مالک انتخاب همسر- اصل آرایش و زینت برای همسر

و ش��رح و بی��ان از س��ورۀS م��ریم7،17،18،19: تفس��یر آی��ات جلسCCه چهCCارم در پیرامون عب��ادت درداستان ها و تفسیر اصول زندگی و شخصیتی حضرت زهرا

خانه و مأنوس نمودن اطفال با عبادت- اختصاص مکانی برای عبادت در خانه- اصل جهادی بودن همه اعضا و فدایی دادن برای اسالم- اص��ل ارتب��اط خان��ه ب�ا مس��جد و

.آشنا نمودن فرزندان با مسجد ش��رح و بی��ان داس��تان ها و،: تفسیر آیاتی از س��وره مب��ارک فرق��انجلسه پنجم

تفسیر اصول زندگی و شخصیتی آن حضرت در پیرامون علم دوس��تی هم��ه اعض��اء خ�انواده- ش�اگرد پ�روری و تش�کیل کالس ه�ای علمی و دی�نی در خان�ه - آگ�اهی ب�ه اوضاع و شرایط اجتماعی و سیاسی همه اعضاء- اصل حاکمیت معنویت ب�ر فض��ای

.خانه و زندگی -رعایت حق خدمت کار : تفسیر آیاتی از سورۀS مب��ارک نس��اء و ش��رح و بی��ان داس��تان ها وجلسه ششم

تفسیر اصول زندگی و شخص��یتی حض��رت زه��را در پ��یرامون مس��ؤلیت پذیری هم��ه اعضای خانواده در دفاع از اسالم - قدرت بیان و دفاع از ارزش ها از طریق خطاب��ه

عاطف�ه و مهرب�انی،در همه اعضا - شجاعت و دلیری هم�ه اعض��اء خ�انواده -عشق نظم و برنامه ب��ر زن��دگی حض��رت فاطم��ه،همه اعضاء به یکدیگر -حاکمیت انظباط

. و فرزندان اوزهرا

م( یافته های پژوهش : یافته ه��ای پ��ژوهش دارای دو قس��مت یافته ه��ای توص��یفی و یافته ه��ای فرض��یات

.می باشد. یافته های توصیفی:1

انح��راف،یافته های توصیفی این پژوهش شامل شاخصهای آماری مانن��د می��انگین.معیار و نمونه می باشد

. یافته های فرضیه:2 : کالس های تفسیر قرآن و شخصیت و سیره شناسی حضرتفرضیه اول .2-1. سبب افزایش عزت نفس در دانش آموزان دختر می شودزهرا

: کالس های تفسیر قرآن و شخصیت و سیره شناسی حضرتفرضیه دوم .2-2. سبب افزایش سالمت عمومی در دانش آموزان دختر می شودزهرا

: کالس ه��ای تفس��یر ق��رآن و شخص��یت و س��یره شناس��یفرضCCیه سCوم .2-3. سبب کاهش خشم در دانش آموزان دختر می شودحضرت زهرا

: میانگین و انحراف معیار نمرات دانش آموزان در چهار آزمون1جدول در حوزه عزت نفس

انحرافمیانگینمرحلهtP-valueنمره معیار

پیش آزمو8614.1ن

2.6510.009پس آزمو

95.0413.2ن

193.0113پیگیری

293.0313.3پیگیری : بررسی میزان معناداری در پس آزمون، پیگیری اول و دوم2جدول

پیگیری دومپیگیری اولپس آزمون

P05 ,0 > P05 ,0 > P < 0, 01عزت نفس

مالحظه می شود میزان میانگین آزمون عزت نفس در2و1همانطور که در جدول و پیگ��یری اول04/95 و پس آزم��ون براب��ر ب��ا 86دانش آموزان در پیش آزمون برابر

و م��یزان انح��راف معی��ار در. بدس��ت آمد03/93 و پیگیری دوم براب��ر 01/93برابر 3/13 و 13 ،2/13 و 1/14 پیگ��یری اول و دوم ب��ه ت��رتیب ، پس آزمون،پیش آزمون

مش��اهده ش��ده ش��امل حاص��ل از مقایس��ه پیش آزم��ون وt آزم��ون .بدس��ت آمد ( می باشد که این مقدار از لحاظ آماری معنادار اس��ت همچ��نین009/0پس آزمون )

( بنابراین نتیجه می شود که بینP <� 05/0). در پیگیری اول و دوم نیز معنادارشد.عزت نفس دانش آموزان در دو آزمون تفاوت معناداری وجود دارد

: میانگین نمرات دانش آموزان در متغیر عزت نفس1نمودار

پ�یش آ�زمون�

پ�س آ�زمون�

پ�یگیری ا�ول

پ�یگیری دوم

08580959

001

68

40.59 10.39 30.39

آموزان دانش نمرات CنCانگیCمینفس عزت مCتغCیCر در

ن�مرا�ت میان�گیندر آ�موزان� دا�نش

ن�فس عزت متغیر

در آزمونهای سالمت عمومیt: میانگین و نمره 3جدول

tP-valueنمره میانگینمرحلهمتغیر

افسردگی

پیش آزم4.6ون

2.450.01پس آزم

2.1ون

پیگیری2.2اول

پیگیری2.1دوم

اضطراب

پیش آزم6.6ون

3.360.001پس آزم

4ون

پیگیری3.9اول

پیگیری4.1دوم

مشکالتجسمانی

پیش آزم7.6ون

1.550.33پس آزم

7.01ون

پیگیری7.3اول

پیگیری7.3دوم

مشکالتاجتماعی

پیش آزم7.5ون

3.840.001پس آزم

3.6ون

پیگیری3.9اول

پیگیری4دوم

: بررسی میزان معناداری در پس آزمون، پیگیری اول و دوم4جدول

پیگیریپس آزمونحوزهاول

پیگیری دوم

<p05 ,0 = 0 ,01افسردگیP

05 ,0 > P

=0, 001اضطرابp

01 ,0> P

01, 0 > P

مشکالتجسمانی

N.SN.SN.S

مشکالتاجتماعی

001 ,0= p

01 ,0> P

01 ,0 > P

مالحظه می شود میزان میانگین آزمون افس��ردگی در4و3همانطور که در جدول آزمون. بدست آمد1/2 و پس آزمون برابر با 6/4دانش آموزان در پیش آزمون برابر

t( می باش��د ک��ه این01/0 مشاهده شده ش��امل حاص��ل از مقایس��ه این دو گ��روه ) مقدار از لحاظ آماری معنادار اس��ت همچ��نین در آزمونه��ای پیگ��یری اول و دوم ن��یز

بنابراین نتیجه می شود که بین اضطراب دانش آموزان.(( p <� 0,05معنادار شد)) م��یزان می��انگین آزم��ون اض��طراب در.در چهار آزمون تفاوت معن��اداری وج�ود دارد

t آزم��ون . بدست آمد4 و پس آزمون برابر با 6/6دانش آموزان در پیش آزمون برابر ( می باش��د ک�ه این001/0مشاهده ش�ده ش��امل حاص�ل از مقایس�ه این دو گ�روه )

مقدار از لحاظ آماری معنادار اس��ت همچ��نین در آزمونه��ای پیگ��یری اول و دوم ن��یز بنابراین نتیجه می شود که بین اضطراب دانش آموزان.((p < 0 ,01معنادار شد))

م��یزان می��انگین آزم��ون مش��کالت.در چه��ار آزم��ون تف��اوت معن��اداری وج��ود دارد 01/7 و پس آزم��ون براب��ر ب��ا 6/7جسمانی در دانش آموزان در پیش آزم��ون براب��ر

(33/0 مشاهده شده شامل حاصل از مقایس��ه این دو گ��روه )t آزمون .بدست آمد بن��ابراین نتیج��ه می ش��ود ک��ه.می باشد که این مقدار از لحاظ آماری معنادار نیست

.بین مشکالت جسمانی دانش آموزان در دو آزمون تفاوت معن��اداری وج��ود ن��دارد میزان میانگین آزمون مش��کالت اجتم��اعی در دانش آم��وزان در پیش آزم��ون براب��ر

مشاهده شده ش��امل حاص��ل ازt آزمون .بدست آمد6/3 و پس آزمون برابر با 5/7 ( می باش��د ک��ه این مق��دار از لح��اظ آم��اری معن��ادار001/0مقایس��ه این دو گ��روه )

بنابراین نتیجه می شود که بین مشکالت اجتماعی دانش آموزان در دو آزم��ون.است.تفاوت معناداری وجود دارد

: میانگین نمرات دانش آموزان در چهار حوزه سالمت عمومی2نمودار

پ�یش آ�زمون�

آ�زمون� پ�س ا�ول پ�یگیری پ�یگیری دوم

0

1

2

3

4

5

6

7

8

6.4

1.22.2

1.2

6.6

4 9.3 1.4

6.7

10.7 3.7 3.75.7

6.3 9.3 4

ا�فسردگی نم�را�ت میان�گینا�ضطرا�ب نم�را�ت میان�گین

مشکالت نم�را�ت میان�گینجسم�ان�یمشکالت نم�ره میان�گینا�جتم�اعی

: میانگین و انحراف معیار نمرات دانش آموزان در دو آزمون5جدول در حوزه پرخاشگری

میانگیمرحلهمتغیرن

انحرافمعیار

نمرهtP-value

خشم وعصبیت

پیش آزم29.905.05ون

3.9230.0001

پس آزمو21.807.45ن

پیگیری226.25اول

پیگیری226.88دوم

تهاجموتوهین

پیش آزمون

12.003.882.410.017

پس آزمو8.504.31ن

پیگیری9.504.10اول

پیگیری114.22دوم

لجاجت و کینهتوزی

پیش آزم14.554.26ون

2.760.001پس آزمو

9.104.36ن

پیگیری10.103.85اول

پیگیری9.454.12دوم

: بررسی میزان معناداری در پس آزمون، پیگیری اول و دوم6جدول

پیگیریپس آزمونحوزهپیگیری دوماول

خشم وعصبیت

0001 ,0 =P

01 ,0> P01 ,0 > P

تهاجم و <P05 ,0 < 0, 05توهین

PN.S

لجاجت و کینهتوزی

001 ,0= P

01 ,0> P01 ,0 > P

مالحظ��ه می ش��ود م��یزان می��انگین متغ��یر خش��م و6و5هم��انطور ک��ه در ج��دول 80/21 و پس آزمون برابر با 90/29عصبیت در دانش آموزان در پیش آزمون برابر

و05/5 و میزان انحراف معیار در پیش آزمون و پس آزم��ون ب��ه ت��رتیب .بدست آمد مشاهده شده شامل حاصل از مقایس��ه این دو گ��روه )t آزمون . بدست آمد45/7

( می باشد که این مقدار از لحاظ آماری معن��ادار اس��ت همچ��نین در پیگ��یری923/3 ( بنابراین نتیجه می شود ک��ه بین خش��م وp<�� 0,�� 01اول و دوم نیز معنادارد بود. )

م��یزان می��انگین.عصبیت دانش آم��وزان در دو آزم��ون تف��اوت معن��اداری وج��ود دارد و پس آزمون برابر با12متغیر تهاجم و توهین در دانش آموزان در پیش آزمون برابر

و م��یزان انح��راف معی��ار در پیش آزم��ون و پس آزم��ون ب��ه ت��رتیب. بدس��ت آمد5/8 مشاهده شده شامل حاصل از مقایس��ه این دوt آزمون . بدست آمد31/4 و 88/3

( می باشد ک��ه این مق��دار از لح��اظ آم��اری معن��ادار اس��ت همچ��نین در41/2گروه )<�� 0,�� 05پیگ��یری اول ن��یز معن��ادارد ب��ود. ) pام��ا در پیگ��یری دوم معن��ادار نشد ).

بنابراین نتیجه می شود که بین ته�اجم و ت�وهین دانش آم�وزان در دو آزم�ون تف�اوت میزان میانگین متغیر لجاجت و کینه توزی در دانش آم��وزان در.معناداری وجود دارد

و م��یزان انح��راف، بدست آمد10/9 و پس آزمون برابر با 55/14پیش آزمون برابر t آزم��ون . بدس��ت آمد36/4 و 26/4معیار در پیش آزم��ون و پس آزم��ون ب��ه ت��رتیب

( می باشد که این مقدار76/2مشاهده شده شامل حاصل از مقایسه این دو گروه ) ,01از لحاظ آماری معنادار است همچنین در پیگیری اول و دوم نیز معنادارد ب��ود. )

0 ��> pبنابراین نتیجه می شود که بین لجاجت و کین��ه ت��وزی دانش آم��وزان در دو ) .آزمون تفاوت معناداری وجود دارد

: میانگین نمره دانش آموزان در سه حوزه پرخاشگری3نمودار

پ�یش آ�زمون�

پ�س آ�زمون�

پ�یگیری ا�ول

پ�یگیری دوم

0

5

01

51

02

52

03

53

9.92

8.1222 22

215.8 5.9

1155.41

1.9 1.0154.9

و خشم ن�م�ره میان�گینعصبیتو ت�هاجم ن�م�ره میان�گینت�وهینو لجاجت ن�م�ره میان�گین

ت�وزی کینه

ن( بحث و نتیجه گیری:

با آموزش تفسیر قرآن و شخصیت و سیرۀS عملی حضرت زهرا به نوجوانان دختر ساعته در مس��جد ملک ش��هر م��یزان تغی��یرات قاب��ل1 جلسه 6 سال طی 17 تا 14

.توجهی در داده های بدست آمده از پس آزمون نسبت به پیش آزمون بدست آمد درحوزه عزت نفس نمره کل نوجوانان دختر در پس آزمون نس��بت ب��ه پیش آزم��ون

( همچ��نین این معن��اداری وp=�� 0,�� 009اف��زایش معن��اداری را نش��ان می ده��د. ) افزایش عزت نفس در پیگیری های اول و دوم که با فاصله یک از یکدیگر گرفته ش��د نیز تداوم داشته و هر چه نمره در این حوزه ب��االتر باش��د نش��ان دهن��ده ع��زت نفس بیشتر می باش��د بن��ابراین می ت��وان دری��افت ب��ا گذاش��تن کالس ه�ای تفس��یر ق��رآن و

6 ب��ه نوجوان��ان طی فق��ط شخصیت شناسی و بی��ان س��یره عملی حض��رت زه��را بیشترین سؤاالتی که در آنها. سبب افزایش عزت نفس نوجوانان شده است،جلسه

ک��ه ب��ه ت��رتیب2،5،21،34،48نوجوانان تغییر نظر داده بودند مربوط به سؤال های ،- من و خ��انواده ام5- خیلی به خودم اطمین�ان دارم 2شامل این سؤال ها می بود:

- ک�ارم را ب��ه به�ترین وج�ه21 خیلی از زن�دگی ل�ذت می ب��ریم ،وقتی باهم هس�تیم - همیش���ه حقیقت را48- هرگ���ز خ���ودم را س���رزنش نمی کنم 34انج���ام می دهم

بنابراین می توان دریافت که کالس های برگزار شده بیشتر سبب اف��زایش.می گویم ، افزایش مهر و محبت بین آنه��ا و خ��انواده هایش��ان،اطمینان دانش آموزان از خود

اف��زایش روحی��ه شکس��ت و حقیقت طل��بی در ح��وزه،اف��زایش اعتم��اد ب��ه نفس این نت��ایج.عزت نفس در آنها شده است. بنابراین فرض��یه اول م��ا ب��ه اثب��ات رس��ید

همسو با پژوهش های مختلفی است که پس از اجرای برنام��ه آم��وزش مهارت ه��ای ت��أثیر این آموزش ه��ا را،زندگی از طریق الگوسازی دینی در مدارس صورت گرفت

ب��ا، نت��ایج حاص��ل از آزم��ون این فرض��یه.بر ابعاد مختلف عزت نفس نش��ان می دهد ،(1380 )اس��ماعیلی، ،(1383نت��ایج پژوهش ه��ای انج��ام ش��ده توس��ط ) ی��ادآوری،

)م��وت و،(2000 )ویچروس��کی، ،(1384 )ثم��ری و لعلی ف��از، ،(1383)وردی، ( مط��ابقت دارد و این ام��ر نش��انگر تأیی��د و1999 )آلن گ��ری،(1995همک��اران،

.همخوانی نتایج مربوط به این فرضیه با نتایج دیگر پژوهش هاست آموزش مهارت های زندگی برنامه ای است ک��ه س��ودمندی های آن در پژوهش ه��ای

یافته های پژوهش حاضر و پژوهش ه��ای، به طور کلی.متعدد به اثبات رسیده است مشابه حاکی از آن است که از رهگذر آموزش مهارت های زندگی می توان به ارتقاء سطح سالمت روانی و سازگاری و اف��زایش ع��زت نفس کودک��ان و نوجوان��ان همت

.گماشت ، زی��ر مجموع��ه افس��ردگی4ام��ا در ح��وزه س��المت عم��ومی ک��ه خ��ود ش��امل

مشکالت اجتماعی است نیز نمره کل دانش آموزان، مشکالت جسمانی،اضطراب

در پس آزمون نسبت به پیش آزمون کاهش معناداری داش��ته اس��ت و در این آزم��ون ، در ح��وزه افس��ردگی.هرچه نمره کمتر باش��د نش��انه س��المت عم��ومی به��تر است

نمره بدست آم��ده در پس آزم��ون نس��بت ب��ه پیش آزم��ون ک��اهش معن��اداری داش��ته همچنین این معناداری و کاهش افسردگی در پیگیری های اول(p =� 0,� 01)است.

و دوم که با فاصله یک از یکدیگر گرفته شد نیز تداوم داشته این ک�اهش افس�ردگی در نتیجه کالس ه�ای برگ�زار ش��ده ب�رای نوجوان�ان بدس�ت آم��ده اس��ت و بیش��ترین سؤال هایی که نوجوان��ان در پس آزم��ون نس��بت ب��ه پیش آزم��ون در آنه��ا تغی��یر نظ��ر

می بود که این سؤال ها به ت��رتیب ش��امل :22،23،27داده اند مربوط به سؤال های - آیا از یک ماه گذشته تا به امروز فکر کرده اید که شخص بی ارزش��ی هس��تید ؟22 - آیا از ی��ک م��اه گذش��ته ت��ا ب��ه ام��روز احس��اس ک��رده ای��د ک��ه زن��دگی ک��امال ن��ا23

- آیا از یک ماه گذشته تا به امروزبه این نتیج��ه رس��یده اید ک��ه27امیدکننده است ؟ ای کاش مرده بودید و کال از شر زندگی خالص می ش��دید؟ بن��ابراین می ت��وان نتیج��ه گرفت که بیشترین اثری که کالس های تفس�یر ق�رآن و شخص�یت شناس�ی حض�رت

روی نوجوانان در حوزه افسردگی داش��ته س��بب ش��ده اس��ت ب��ه نفس خ��ودزهرا ارزش و جایگاه باالتری بدهن��د ب��ه گ��ونه ایی ک��ه نقش پررنگ��تری در جامع��ه از خ��ود نشان دهند و سبب افزایش امید به زندگی و افزایش روحیه شاد در نوجوانان شده

( است که در1990 نتایج بدست آمده همسو با مطالعه رایکمن و همکاران ).است پژوهشی نشان دادند که ف��راوانی ش��رکت دانش��جویان در فعالیت ه��ای اجتم��اعی و

با نشانه های افسردگی رابط��ه منفی و ب��ا احس��اس س��المتی رابط��ه مثبت،مذهبی.دارد

در حوزه اضطراب هم کاهش نمره در پس آزمون نسبت ب��ه پیش آزم��ون معن��ادار .( یعنی سبب افزایش آرامش در نوجوانان دختر ش��ده استp=�� 0,� 001می بود. )

این افزایش آرامش و کاهش اضطراب بیشتر مربوط به تغی��یر نظ��ر دانش آم��وزان - آی��ا از10 می ب��ود ک��ه این س��ؤال ها ب��ه ت��رتیب ش��امل : 10،11،14در س��ؤال های

- آیا از11یک ماه گذشته تا به امروز احساس کرده اید که دائما تحت فشار هستید؟ - آیا از یک ماه گذش��ته ت�ا14یک ماه گذشته تا به امروز عصبانی و بد خلق شده اید؟

به امروز احساس کرده اید که در تم��امی م��دت عص��بی هس��تید و دلش��وره داری��د؟ بن���ابراین می ت���وان نتیج���ه گ���رفت ک���ه کالس ه���ای تفس���یر ق���رآن و شخص���یت و

سبب کاهش فشارهای روانی بر دانش آموزان ش��دهسیره شناسی حضرت زهرا ب��د خلقی و اف�زایش آرامش در آنه�ا،است همچنین باعث کاهش م��یزان عص��بانیت

.شده است

در حوزه مشکالت جسمانی رابطۀS معناداری بین نمرات پس آزمون و پیش آزم��ون. بنابراین فرضیه ما در این حوزه به اثبات نرسید.وجود نداشت

در حوزه مشکالت اجتماعی هم کاهش نمره در پس آزمون نسبت ب��ه پیش آزم��ون=�� 0,� 001معنادار می بود. ) pیعنی سبب افزایش تعامالت اجتم�اعی و دوری از )

این ک��اهش مش��کالت اجتم��اعی بیش��تر.گوشه گیری در نوجوانان دختر شده است می بود که21 ،20 ،19 ،18 ،17مربوط به تغییر نظر دانش آموزان در سؤال های

- آی��ا از یک م��اه گذش��ته ت��ا ب��ه ام��روز بط��ور کلی17این سؤال ها به ترتیب شامل : - آیا از یک ماه گذشته تا به18احساس کرده اید که کارها را بخوبی انجام می دهید؟

- آیا از یک ماه گذش��ته19امروز از نحوه انجام کارهایتان احساس رضایت می کنید؟ -20تا به امروز احساس کرده اید که نقش مفیدی در انجام کاره�ا به عه�ده داری��د؟

آیا از یک ماه گذشته تا به امروز توانایی تصمیم گیری درباره مس��ائل را داش��ته ای��د؟ - آیا از یک ماه گذشته تا به امروز قادر بوده ای��د از فعالیت ه��ای روزم��ره زن��دگی21

لذت ببرید؟ بنابراین می توان نتیجه گرفت که کالس های تفسیر قرآن و شخصیت و سبب افزایش کیفیت عمل فرد در جامعه و افزایشسیره شناسی حضرت زهرا

احساس رضایت از اعمال اجتماعی خود و افزایش نقش مفید این افراد در جامع��ه بنابراین فرضیه دوم ما به.و افزایش قدرت تصمیم گیری در این افراد شده است

، نتایج بدست آمده در این بخش همسو با مطالعات )پارک و همک��اران.اثبات رسید ( که نشان دادند بین افزایش1992( و کاسل)1994 آدلر) ،(1994(الیسن )1990

اعمال و مجالس مذهب و س��المت عم�ومی ارتب��اط مثب��تی ب��ا هم دارن��د. )تکف��ام و ب��ا نت��ایج پژوهش ه��ای انج��ام،( نتایج حاصل از آزمون این فرضیه1997 ،همکاران

،(2008)461 ترنر،(2009)460 میش��ارا،(2000 و همک��اران)459ش��ده توس��ط بوت��وین200)464 م��تیو،(2009 احمدیان)،(2009)463 ونزل ویکتوریا،(2009)462مارتین جونز

،(1376 ب���اپیری)،(1372 ش���ریفی )،(4652010 وان���گ )بو،(2010 جفرس���ون)،(9 ،(1384 ثم��ری ولعلی ف��از )،(1383 ی��ادآوری )،(1374 بیگل��و )،(1381آقاجانی )

بن��ابراین آنگون��ه ک��ه مش��اهده می ش��ود. مطابقت دارد،(1385حقیقی و همکاران ) نتایج این پژوهش در زمینه تأثیر آم��وزش مهارت ه��ای زن��دگی از طری��ق الگوس��ازی459. Botvin. G.460. Mishara.461. Turner.462. Martin, I. Jones.463. Victoria, W.464. Matthew, M.465. Bo, W.

ب��ا دیگ��ر پژوهش ه��ا در این زمین��ه و ی��ا زمینه ه�ای مش��ابه،مناسب بر سالمت روان و این امر نشانگر تأیید و همخوانی نتایج مربوط به فرضیه دوم.کامال مطابقت دارد

.با نتایج دیگر پژوهش هاست در حوزه پرخاشگری نیز رابطه معناداری بین نمرات کس�ب ش�ده در پس آزم�ون

بخش اس��ت ک��ه3 پرخاش��گری خ��ود دارای .نس��بت ب��ه پیش آزم��ون دی��ده می ش��ود در ه��ر س��ه. توهین و تهاجم و لج��اجت و کین��ه ت��وزی است،شامل خشم و عصبیت

حوزه رابطه معناداری بین کاهش نم��ره پس آزم��ون ب��ا نم��ره پیش آزم��ون را نش��ان=�� 0,�� 0001میدهد به گونه ای که در بخش خشم و عصبیت pدر بخش ت��وهین و

. محاسبه گردیدp = 0, 001 و در بخش لجاجت و کینه توزی p = 0, 017لجاجت بیشترین سؤال هایی که نظر نوجوانان بعد از کالس را در رابطه با پرخاشگری تغییر

،13 ،4 ،3داد و باعث کاهش پرخاشگری بعد از کالس در نوجوانان شد سؤال های - زود از ک��وره در3 می بود که به ترتیب شامل سؤال های زی��ر ب��ود : 27 ،19 ،14

- گ��اهی حس��ادت م��را از پ��ا در می آورد.4 . اما زود هم بر آن غلب��ه می کنم،می روم - اگر کسی با من مخ��الفت14- من کمی بیش از یک آدم معمولی دعوا می کنم 13

- گاه بدون هیچ دلیل م��وجهی19 .کند نمی توانم از بحث کردن با او خودداری کنم شک می کنم که،- اگر کسی خیلی دلچسب و مهربان باشد27 .از کوره در می روم

.چه می خواهد بنابراین می توان دریافت که کالس های شخصیت و سیره شناسی حضرت زه��را

افزایش حل مش��کالت، کاهش حسادت،باعث افزایش غلبه نوجوانان به خشم خود ک��اهش س��وء ظن و ب��دبینی در،و اختالف��ات خ��ود ب��ا دیگ��ران ب��ر اس��اس ص��حبت

این نت��ایج همس��و ب��ا. بنابراین فرضیه سوم ما به اثبات رس��ید.نوجوانان شده است ( اس��ت ک��ه وی ب��ا بررس��ی رابط��ۀS گ��رایش ب��ه دین��داری و1382نت��ایج گ��ودرزی )

ویژگی ه��ای ف��ردی اجتم��اعی نوجوان��ان دبیرس��تانی دری��افت ک��ه بین دین��داری و به عبارت دیگر.پرخاشگری این دانش آموزان رابطۀS منفی و معناداری وجود داشت

،دانش آم���وزانی ک���ه نم���رات ب���االتری را در ان���دازه های دین���داری دری���افت کردند پرخاشگری کمتر و سالمت اجتماعی باالتری را نسبت به دانش آموزانی که نم��رات

. نشان دادند،پایینی در اندازه های دینداری دریافت کردند در نتایج بدست آمد مشخص شد که کالس های تفسیر قرآن و شخص��یت و س��یره

هرچن��د این کالس ه��ای. اث��ر ش��گرفی در نوجوان��ان داردشناس��ی حض��رت زه��را برگزار شده دارای جلسات کم می بود اما اثر چشمگیر آن در این پژوهش مش�خص

ل��ذا میت��وان ب��ا اف��زایش آم��وزش این گون��ه کالس ه��ا در س��نین نوج��وانی ک��ه.شد اثرات،شخصیت انسان شکل می گیرد و فرد اشخاص مختلفی را الگو قرار می دهد

مثبت زیادی را در افراد گذاشته و سبب ارتقا نقش اجتم��اعی ف��رد در جامع��ه ش��د. ( لذا از طرفی چون در دین اس��الم ب��رای مس��لمانان ث��ابت ش��ده2005، )ابن حنبل

است که قرآن کریم و معصومین بهترین الگو برای مسلمانان به خصوص نوجوان��ان پس باید قرآن کریم و زندگی این بزرگ�واران را ب��رای نس�ل ج�وان،و جوانان است

بیشتر توضیح داد تا این نسل افراد به بزرگ��واری این��ان را سرچش��مه کاره��ای خ��ود(1375)امام خامنه ای . قرار دهند نه الگوهای انحرافی غرب را

س��بب اف��زایشبنابراین به علت اینک��ه تفس��یر ق��رآن و ش��ناخت حض��رت زه��را می شود چه خوب است که کالس ه��ای تفس��یر...میزان سالمتی روحی و عاطفی و

در مدارس بر پا شود و در ابتدا اثرات تفسیر ق��رآنقرآن و شناخت حضرت زهرا برای دانش آموزان بیان شود و سپس به ش��کل داوطلبو شناخت حضرت زهرا

)نه اجبار( دانش آموزان را در این کالس ها نام نویسی کنند و اینگون��ه س��بب ارتق��ای البته این امر نیاز به بررسی های تخصصی و استفاده از.سالمت جامعه خواهیم شد

چرا ک��ه،فنون روان شناسی و مذهبی باید اجرا شود که تأثیرات آن چند برابر شود هر قدر موضوع یادگیری معنا ومفهوم روشن تری را داش��ته باش��د و دانش آم��وزان

. راحت تر و سریع تر می توانند مطالب را بخاطر بس��پارند،به سهولت آنرا درک کنند تکیه ب��ر محفوظ��ات ب��دون درک ص��حیح آن ه��ا توس��ط دانش آم��وزان ام��ری اس��ت نادرست و نه تنها این قبیل محفوظات به زودی فراموش می ش��وند بلک��ه بهداش��ت

(1383)افروز . روانی شاگرد را نیز ممکن است مختل سازد از آنجا ک��ه م��دارس نقش مهمی در پیش��گیری از آس��یب های روانی - اجتم��اعی و

، به همین جهت در س��ال های اخ��یر،ارتقاء سطح بهداشت روان دانش آموزان دارند شواهد نشان می دهند که.برنامه های پیشگیرانه مبتنی بر مدرسه گسترش یافته اند

اینگونه برنامه ها نتایج و پیامدهای مطلوبی را در افزایش عملکرد تحصیلی و کاهش ب��ه دلی��ل این ک��ه اک��ثریت.رفتارهای خطرآفرین بین دانش آم��وزان ب��ه دنب��ال دارند

ضروری اس��ت،جمعیت کشور ما را کودکان و نوجوانان مدرسه رو تشکیل می دهند ب��ا ایج��اد زمینه ه��ای مناس��ب ب��ه ام��ر ارتق��ای بهداش��ت روانی و س��طح س��المت در

، برنام��ه ری��زان،مدارس پرداخته شود و شرایطی فراهم شود تا مسئوالن م��دارس روان شناسان و س��ایر دس��ت ان�در ک�اران آم�وزش و پ�رورش کش�ور از،مشاوران

کودک��ان و نوجوان��ان را ب��رای دس��ت،طریق آشنایی با موض��وعات بهداش��ت روانی .یابی به روان سالم یاری دهند

با توجه به یافته های تحقیق پیشنهاداتی بدین شرح ارائه می شوند که عبارتند از:

س( پیشنهادات

. پیشنهادات کاربردی:1 تشکیل کمیته تخصصی آموزش مهارت های زندگی با الگو قرار دادن ق��رآن.1-1

در آم��وزش و پ��رورش ب��ه منظ��ور برن��امه ریزی و اق��دامک��ریم و حض��رت زه��را منسجم درخصوص آموزش مهارت های زندگی در محیط های دانش آموزی و مساجد

کشور به منظور آگاهی از نیازها و مشکالت مهم روانی - اجتم��اعی دانش آم��وزان.1-2

دف��اتر،و شناسایی ض��رورت ها و محوره��ای اص��لی آم��وزش انتخ��اب الگ��و مناسب مرک��زی مش��اوره درص��دد جمع آوری اطالع��ات الزم ب��ا اس��تفاده از تحقیق��ات و پژوهش های انجام گرفته ونیازس��نجی و نظرس��نجی از دانش آم��وزان برآم��ده و در این رابطه اقدامات الزم توسط سازمان های مربوطه)آموزش و پ��رورش( را انج��ام

.دهند برگ��زاری جلس��ات آموزش��ی مهارت ه��ای انتخ��اب الگ��وی مناس��ب ب��رای.3-�� 1

.فرزندان جهت والدین توسط سازمان های مردم نهاد ، س��ازمان ها و مؤسس��اتی ک��ه ب��ه ن��وعی ب��ا تعلیم و ت��ربیت، وزارتخانه ها.1-4

، گسترش بهداشت روانی و اصالح و ت��ربیت قش��ر نوج��وان س��روکار دارند،آموزش می توانند از طریق برگزاری کارگاه های آموزش تفس��یر ق��رآن ب��ه س��المت روان و

.افزایش مهارت های آنان کمک نمایند ب��ه، از طری��ق رس��انه های گ��روهی و ب��ا بهره گ��یری از کارشناس��ان مج��رب.1-5

ت��ا ض��من اطالع،آموزش تفسیر قرآن به عنوان یک برنامه همگ��انی پرداخت��ه ش��ود همه س��طوح جامع��ه ب��ه وی��ژه،رسانی در خصوص تأثیر مثبت آموزش تفسیر قرآن

کودکان و نوجوانان با اهمیت این برنامه و تأثیر مثبت آن بر ابعاد گون��اگون س��المت.روان و عزت نفس آشنا شوند

. پیشنهادات پژوهشی:2 س��المت می توان��د ب��ه نت��ایجدیگرتکرار این پ��ژوهش ب��ا لح��اظ ک��ردن مؤلفه ه��ای

.دقیق تری ختم شود بسیاری از عوامل هستند که همزمان و همراه ب��ا کالس ه��ای تفس��یر ق��رآن در.1

مرب��وط ب��ه این،زن��دگی ف��رد وارد می ش��وند ک��ه ممکن اس��ت ت��أثیر مثبت کالس ها ممکن است این ت��أثیر م��ذهب ب��ه دالی��ل سیس��تم های، به عنوان مثال.عوامل باشد

حمایتی باشد که در جامعه مذهبی و بین افراد معتقد وجود دارد و آنها را به همدیگر.تکرار پژوهش با کنترل موارد مذکور توصیه می شود .پیوند می زند

ممکن است این نوع کالس ها ارزیابی های شناختی فرد را از محی��ط اط��رافش.2 تغییر دهد و این نوع نگاه تازه به زندگی باعث شود تا او بتواند سالم تر زن��دگی کن��د

این س��ؤالی اس��ت ک��ه.و بهتر ب��ا ش��رایط کن��ار بیای��د و بن��ابراین کم��تر بیم��ار ش��ود.پژوهش های تازه ای برای پاسخ به آنها مورد نیاز است

منابع آقاجانی، مریم، بررسی تأثیر آموزش مهارت های زن��دگی ب��ر س��المت روان و منب��ع کنترل نوجوان��ان، پای��ان نام��ه کارشناس��ی ارش��د روان شناس��ی عم��ومی، دانش��گاه

.1381الزهرا، م.2005ابن حنبل، احمد، المسند، بیروت، بیت االفکار الدولیه،

اس ام، اس��تلزبرگ، م��اری ب��الیر ل��وی، و لین��دای وایت، مش��ارکت دی��نی در اوان بزرگس��الی و تأثیره��ای س��ن و چرخ��ۀS زن��دگی خ��انوادگی ب��ر عض��ویت در کلیس��ا،

م.1995 اسماعیلی، محمد، بررسی اثر آموزش درس مهارت های زندگی در تعامل با ش��یوه ه��ای فرزن��د پ��روری ب��ر ع��زت نفس دانش آم��وزان اس��تان اردبی��ل، فص��لنامه پی��ام

.1380، 6مشاوره، سال سوم، شماره .1383افروز، غالمعلی، اختالالت یادگیری، انتشارات دانشگاه پیام نور،

)با تلخیص و گزینش(، بیتا.395 تا 385، اربعین حدیث، ص امام خمینی باپیری، امی��د علی، بررس��ی اث��ر بخش��ی روش آم��وزش مه��ارت ه��ای گ��روهی ح��ل مسأله در درمان نوجوانان اقدام کننده به خودکشی در ایالم، پایان نامه کارشناسی روان شناسی بالینی، دانشگاه عل��وم پزش��کی و خ��دمات بهداش��تی درم��انی ای��ران،

.1376انستیتو روان پزشکی تهران، برگین و همکاران، تاثیر جهت گیری مذهبی درونی بر عزت نفس، بردباری و س��المت

.1987روان، م به پژوه، احمد، مهدی خانجانی، محمد حیدری، و یکت��ا ش�کوهی، بررس�ی اثربخش�ی آموزش مهار تهای اجتماعی بر عزت نفس دانش آموزان نابینا، مجالت پ��ژوهش در س�المت روان ش�ناختی، دانش�گاه ت�ربیت معلم ته�ران: قطب علمی روان شناس�ی

.1386استرس، دوره اول، شماره سوم، بیگلو، حسن، بررسی میزان موفقیت و تاثیر کالس های آموزش خانواده در افزایش اطالعات و آگ��اهی ه��ای ش��رکت کنن��دگان، پای��ان نام��ه کارشناس��ی ارش��د، ته��ران:

.1374دانشگاه آزاد اسالمی واحدتهران مرکز،

پاین، تاثیر دینداری بر میزان عزت نفس و سازگاری بین ف��رد و رض��ایت از زن��دگی،م.1991، 6-7

پورش��افعی، احم��د، بررس��ی رابط��ه ع�زت نفس ب��ا پیش��رفت تحص��یلی، پای�ان نام�ه.1370كارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت معلم،

.1380پیروزمند، علیرضا، بررسی تحلیلی الگوی فعالیت زنان در جهان معاصر، م.1997، 28-27تكفام، ویلیامز، سالمت عمومی و مذهب،

-ثمری، علی اکبر واحمد لعلی فاز، مطالعه اثربخشی آم��وزش مهارت ه��ای زن��دگی بر استرس خانوادگی و پ��ذیرش اجتم��اعی، فص��لنامه اص��ول بهداش��ت روانی س��ال

.1384، 47-55هفتم، بهار و تابستان، شماره بیست و پنج و بیست و شش، .1383دالور، علی، روشهای تحقیق در روانشناسی، انتشارات دانشگاه پیام نور،

رایکمن، بررس��ی ت��اثیر فعالیت ه��ای اجتم��اعی م��ذهبی ب��ر س��المت و افس��ردگیم.1990، 13-12دانشجویان،

م.1992، 3-2سلون، فعالیت های مذهبی و بیماری، س��یوطی، عب��دالرحمن بن ابی بک��ر، ال��در المنث��ور فی التفس��یر بالم��أثور، ب��یروت،

ق.1411دارالکتب العلمیه، ق.2004شرونگیر وادلستن، نگرش مذهبی در سالمت عمومی،

شریفی، غالم رضا، بررسی اثر بخشی آموزش مهارت حل مسئله در درم��ان عالئم افس��ردگی نوجوان��ان ش��اهد، پای��ان نام��ه کارشناس��ی ارش��د روان شناس��ی ب��الینی، دانشگاه علوم پزشکی و خ��دمات بهداش��تی درم��انی ای��ران، انس��تیتو روان پزش��کی

.1372تهران، ق.1411حاکم نیشابوری، مستدرك علی الصحیحین، بیروت، دارالمعرفه،

حقیقی، جمال، محمد موسوی، هنرمند مه��راب زاده، و کی��ومرث بش��لیده، بررس��ی تأثیر آموزش مهارتهای زندگی ب��ر س��المت روانی و ع�زت نفس دانش آم��وزان دخ��تر سال اول مقطع متوسطه، مجله علوم تربیتی دانشگاه شهید چم��ران اه��واز، دوره

.1385، 61-78، 1سوم، سال سیزدهم، شماره خ��اتونی، بررس��ی ت��اثیر ش��نیدن آوای ق��رآن ب��ر ك��اهش اض��طراب بیم��اران قل��بی،

.1376انتشارات نشر الهادی، .1384عادل پور، محمد حسین، قرآن از جوانان چه می گوید، انتشارات نشر روح، .1362عبدالهی، حسین، فرهنگ اسالم شناسان خارجی، نشر مطبوعاتی مطهر،

عالء البصری، الحافظ، راهنمای حفظ قرآن، ترجمه محمد مهدی رضایی، انتشارات.1379نشر الهادی،

.509-500، 1طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، )ترجمه(، ج

ق.1241مجلسی، محمدباقر، حیوه القلوب، تهران، دارالخالفه، محم�دی، س�عید، بررس�ی اثربخش�ی آم�وزش م�دیریت خش�م ب�ر ك�اهش الگوه�ای خشونت در رواب��ط زوجین مراجعه كنن��ده ب��ه ش��ورای ح��ل اختالف��ات ش��هر ق��زوین، پایان نامه كارشناسی ارشد روانشناسی عمومی، ته��ران، دانش��كده عل��وم تربی��تی و

.1385روانشناسی، دانشگاه تربیت معلم، ملكی، صدیقه، بررسی تأثیر آموزش گروهی مه�ارت كن��ترل خش�م ب�ر پرخاش��گری

ك��رج، پایان نام��ه كارشناس��ی ارش��د م��دیریت خ��دمات2نوجوانان راهنمایی منطقه .1385پرستاری، تهران، دانشگاه تربیت مدرس،

یادآوری، ماندانا، تأثیر آموزش مهارت های زندگی بر سالمت عمومی، ع��زت نفس و خ��ود اب��رازی دانش آم��وزان دخ��تر مقط��ع متوس��طه شهرس��تان اه��واز، پای��ان نام��ه کارشناس��ی ارش��د روان شناس��ی عم��ومی، دانش��گاه آزاد اس��المی، واح��د اه��واز،

1383. وردی، مینا، بررسی تأثیر آموزش مهارت های زندگی بر اب��راز وج��ود، ع��زت نفس و مسئولیت پذیری دانش آموزان دختر سال اول متوسطه ی آموزش و پرورش ناحی��ه

.1383ی یک اهواز، شورای تحقیقات سازمان آموزش و پرورش استان خوزستان،

Ahmadian,M. )2009(. The effect of life skills education on developmental disabilityEuropean Psychiatry, Volume intellectual and 24,Supplement 1 , Page S851.Alan,G.)1999(.The psychology of fearand stress. cambridge university press.Beer J. Depression and self-esteem of teachers. Psychol Rep 1987 Jun; 60)3 Pt 2(: 1097-8.Bo, W, Xiaoming Li, Bonita, S, Xiaoyi ,F. )2010(.The influence of social stigma and discriminatory experience on psychological distress and quality of life among rural-to-urban migrants in China Social Science & Medicine, In Press, Corrected Proof, Available online 27 March.Botvin. G.J.kantor. L.W)2000(.Perrenting alcohol and TabaccouseCooper-Smith S. SEI, self-esteem inventory. Palo-Alto: Consulting Psychologists Press. 1986.

Filozof EM, Albertin HK, Jones CR, Steme SS, Myers L, McDermott RJ. Relationship of adolescent self-esteem to selected academic variables. J Sch Health 1998 Feb; 68)2(: 68-72.Grossman R. & Wirt R.. )٢٠٠۴(. Stress, selfesteem, and mental health: How does gender make a difference. Journal of clinical psychology, vol.۶ ٨ , ٨ pp.۵٧-۶٨Hooman A. ]Standardisation of general health questionnaire )GHQ-28(: a survey on BA students)Persian([. 1st ed. Tehran: Research Institute Publication, Teacher Training University 2005; 18-23.Hotopf, M., Sharp, D. lewis, G. What is the name?: Comparison of four psychiatric assessments. Social psychiatry & psychiatric Epidemiology. 1998 jan, 33)1(: 27-31.Iwata . N, siato, K . the factor structure of the 28-item GHQ when used in japenese early adolescents & adult employees: Age & cross Cultural Camparisons European archive of psychiatry & clinical neuroscience, 1992 Des, 242)2-3(: 172-178Lazarus, R. S. Adjustment and personality. New York: McGraw-Hill, 1961.Martin, I. Jones, D. )2009(. Exploring the life skills needs of British adolescent athletesPsychology of Sport and Exercise, Volume 10, Issue 1, January, Pages 159-167.Maslow.A.H.Self actualization and beyond in B.F.T. Challenge of humanistic psychologenewyork .mcgraw press. 2000-Matthew, M. Kurtz, J. C. Seltzer, M, F, Dana, S, Bruce E. Wexler.)2009(. Referenc Predictors of change in life skils in Schizophrenia Research after congnitive remediation. Volume 107, Issues 2-3,February, Pages 267-274.Mayne, T.J.& Ambrose, T.K. )1999(. Research Rewiew on Anger in Psycho therapy. Journal of clinical Psychology. Vol. 55 )3(. PP.275-282.

Millon .J.et al. Personality and its disorders. John wiley and sons. Newyork.1985Mishara,B.L&ystgaard,M.)2006(.Effectiveness of mental health promotion program to improve coping skills in young children:Zippos friends.Early child hoold Research Quarterly,21:110-123.Muijs RD. Predictors of academic achievement and academic self-concept; a longitudinal perspective. Br J Educ Psychol 1997 Sep; 67 )Pt 3(: 263-77.Mullis AK, Mullis RL. Vocational interests of adolescents: relationships between self-esteem and locus of control. Psychol Rep 1997 Dec; 81)3 Pt 2(: 1363-71.Papassotrio, A. Heun, Maier, W. Age & cognitive impairment influence the performance of the GHQ. Comprehensive psychiatry , 1997 Nov - Des, 38)6( : 335-340.Philpot VD, Holliman WB, Madonna S. Self-statements, locus of control, and depression in predicting self-esteem. Psychol Rep 1995 Jun; 76)3 Pt 1(: 1007-10.Mathews DB, Barbara L. Anxiety: a component of self-esteem. Elementary School Guidance and Counseling 1989; 24)2(: 153-9Smith EE, Nolen-Hoeksema S, Fredrickson B, Loftus G. Atkinson and Hilgard's introduction to psychology. 14th ed. New York: Wadsworth Publ. 2002. Tashakkori A, Thompson VD. Gender, self-perception and self evaluation in depression: a factor analysis study among Iranian college students. Personality and Individual Differences 1998; 10)3(: 341-54.Turner, N.E,Macdonald J ,somerset, M.)2008(.life skills,Mathematic all reasoning and critical thinking :Acurricul for tprevention of problem gambling,journal of Gam bling studies new York :24)3(.Vanessa, J., Sarah S. Jaser, Evie Lindemann, Pamela Galasso, Alison Beale, Marita, G, Holl, M. Grey)2010(.Coping Skills Training

in a Telephone Health Coaching Program for Youth at Risk for Type 2 Diabetes Journal of Pediatric Health Care, In Press, Corrected Proof, Available online 4 February.Victoria, W., Karina, W, Rainer, K. S. )2009(.The life skills program IPSY: Positive influences on school bonding and prevention of substance misuse.Journal of Adolescence, Volume 32, Issue 6, December, Pages 1391-1401.Wichroski, A.)2000(.preliminary an alysis of family life Skill program. Presented at the national association for welfare research and statistics annual workshop, Cleveland, Ohio, August, 10.

نظریۀ� عدالت نفسانی حداقلی در ائمۀ� جماعت مساجد466حسین کاویار

چکیده ب��رخی مرب��وط ب��ه، ضروری است،شرایطی که رعایت آن در مورد امام جماعت

مانند شرط بلوغ و عقل و؛میزان درک و شعور و قدرت تعقل و تشخیص وی است .برخی مربوط به اعتم��اد ب��ه ام��ام و اطمین��ان از او می باش��د مانن��د ش��رط ع��دالت

، ام�ا در این ک�ه ع�دالت. مورد اتفاق کلی�ۀS فقه�اء است،احراز عدالت امام جماعت صرف حسن ظاهر است یا این ک��ه ع��دالت مج��رد ت��رک معاص��ی اس��ت ی��ا این ک��ه عدالت عدم انجام معاصی از روی ملک��ه اس��ت ی��ا ملکه ای نفس��انی ک��ه ف��رد را ب��ه

در جم��ع بین نظری��ات مزب��ور. بین فقهاء اختالف است،تقوی و مروت وادار می کند می توان قائل ب��ه »ع��دالت نفس��انی ح��داقلی« ش��د ک��ه اثب��ات و تحق��ق آن مش��کل

استمرار و عادت به تقوا و میانه روی و رفتار بهنجار در اجتماع همان کیفیت.نیست مالک.آرمانی و راسخ در ذهن است که ع��دالت نفس��انی ح��داقلی نامی��ده می ش��ود

. حال متعارف امام جماعت است،اعتبار آن نیز

واژگان کلیدی: ح��الت، ع��دالت نفس��انی ح��داقلی، ع��دالت نفس��انی، عدالت فعلی،امام جماعت

.متعارف

مقدمه ب��رخی، این ش��رایط. شرایطی در ام��ام جم��اعت الزم است،در یک نماز جماعت

مانن��د ش��رط؛مربوط به میزان درک و شعور و قدرت تعق��ل و تش��خیص ام��ام دارد مانند شرط؛بلوغ و عقل و برخی مربوط به اعتماد به وی و اطمینان از او می باشد

.عدالت در ارتب��اط ب��ا معی��ار. »ع��دالت« است،یکی از مهم ترین ش��رایط ام��ام جم��اعت

عدالت امام برخی از فقهاء »عدالت نفسانی« و ع��ده ای دیگ��ر »ع��دالت فعلی« را اص��ل ب��ر ع��ادل نب��ودن ام��ام اس��ت و، بر اس��اس ع��دالت نفس��انی.مطرح کرده اند

اصل بر عادل ب��ودن ام��ام، اما بر مبنای عدالت فعلی.عدالت وی نیاز به اثبات دارد امک��ان وق�وع و ک�اربرد، هر یک از دو دی�دگاه مزب�ور ب�ه لح�اظ مب�انی فقهی.است

. دانشجوی دکترای رشته حقوق خصوصی.466

که در این مقاله به ارزیابی ادلۀS هر دو دس��ته.اجرایی آن موافقان و مخالفانی دارد .می پردازیم در این نوش��تار این اس��ت ک��ه در جم��ع بین دو نظری��ۀS مزب��ور می ت��وان،دیدگاه ما

.قائل به »عدالت نفسانی حداقلی« شد که اثبات و تحقق آن چندان دش��وار نیست ضرورت و اهمیت نظریۀS مزبور این است که اوال برخالف تص��ور کس��انی ک��ه فق��ط

؛ ع��دالت نفس��انی ب��ه ط��ور کلی منتفی نمی ش��ود،ع��دالت فعلی را پذیرفته اند ثانی��ا.امکان تحقق آن و اتصاف امام جماعت به آن وجود دارد

الف( مفهوم شناسی عدالت ، دهخدا؛307 ،12 ج ،1404 ،عدالت در لغت به معنای استقامت )محقق اردبیلی

عدل را.( است326 ،1404 ،( و مساوات )راغب اصفهانی15764 ،10 ج ،1377 چیزی دانسته اند که فطرت انسان به استقامت و درستی آن حکم کن��د و ض��د ج��ور

چرا که او میل ب��ه ه��وی؛ عدل یکی از اسمای باری تعالی است، به این دلیل؛است ( ام��ا از نظ��ر اص��طالحی در ه��ر علمی83 ،9 ج ،1405 ، )ابن منظ��ور.پیدا نمی کند

.تعریف خاصی از آن ارائه شده است که همۀS آنها با معنای لغوی مناسبت دارد دربارۀS تعریف عدالت از منظر فقهاء اتفاق نظر وجود ن��دارد و همین ام��ر یکی از

عدالت را به صور مختلف، فقهاء.موانع عمده در نیل به عدالت امام جماعت است . این تعاریف را تجزیه و تحلیل می کنیم،تعریف کرده اند که در قسمت بعد

ب( اقوال فقهاء پیرامون عدالت فقهای اهل سنت و امامیه تعاریف مختلفی از عدالت ارائه داده ان��د ک��ه ب��ه ش��رح

ذیل قابل تقسیم بندی است: این ق��ول را ب��ه جم��اعتی. عدالت را به حس��ن ظ��اهر تعری��ف کرده اند، - برخی1

، موس��وی گلپایگانی؛114 ،40 ج ،1362 ، )نجفی.بلکه اک��ثر ق��دماء نس��بت داده اند از مصادیق حسن ظاهر استفاده،( برخی دیگر در تعریف عدالت207 ،1 ج ،1401

،1410 ، )ش�یخ مفید.کرده اند و عدالت را به اس��الم و ع�دم فس�ق تعری�ف کرده اند ؛70-71 ،18 ج ،1419 ، نراقی؛217-218 ،8 ج ،1351 ، شیخ طوسی؛726-725

،1409 ، کاشانی حنفی؛67 ،4 ج ،1410 ، سید عاملی؛305 ،2 ج ، بی تا،سبزواری (362-364 ،3 ج ،1414 ، سمرقندی؛121 ،16 ج ،1406 ، سرخسی؛266 ،6ج

ادعای،( بر این برداشت از عدالت217-218 ،6 ج ،1417شیخ طوسی در خالف ) بر اساس این تعریف همین که انسان مس��لمان باش��د و فس��قی.اجماع کرده است

ش��یخ.از او ص��ادر نش��ده و دارای ظ��اهری خ��وب باش��د ع��ادل محس��وب می گ��ردد

( گوید: »عدالت در عرف اهل شرع به این218 ،8 ج ،1351طوسی در مبسوط ) پس ع��ادل در دین این،معناست که فرد در دین و مروت و احکام الهی عادل باشد

مسلمان بوده و فسقی از او سر نزده باشد و از اموری که م��روتش،است که فرد. اجتناب نماید«،را ساقط کند

- گروهی دیگر معتقدند که عدالت عبارت است از مجرد ترک معاصی )ص��غیره2 ، محق��ق حلی؛230 ،1408 ، )ابن حم��زه.و کبیره( یا تخصیصا ت��رک گناه��ان کب��یره

،2 ج ،1408 ، فاض��ل اآلبی؛304 ،2 ج ، بی تا، س��بزواری؛911-912 ،4 ج ،1409 ؛555-560 ،2 ج ،1406 ، ابن ب��راج؛117-118 ،2 ج ،1411 ، ابن ادریس؛492(427 ،4 ج ،1958 ، شربینی؛435 ،1403 ،حلبی

حف��ظ از، معتقدند که عدالت عبارت است از اجتناب از کب��ائر، - گروهی دیگر3 ؛234 ،1416 ، این تعریف را علم��ای م��الکی )جن��دی.صغائر و محافظت بر مروت

، اب��و برک��ات؛495 ،1 ج ، بی تا، دسوقی؛161-164 ،8 ج ،1416 ،حطاب الرعینی ،6 ج ،1418 ، به��وتی؛32 ،12 ج ، بی تا،( و فقه��ای حنبلی )قدامه164 ،4 ج ،بی تا.( بیان کرده اند530 - عده ای دیگر از فقهاء معتقدند که عدالت عب��ارت اس��ت از اس��تقامت )ع��دم4

، )ش��یخ ص��دوق.انج��ام گن��اه( عملی ک��ه از س��ر ملک��ه و ح��الت پای��دار درونی باشد ش��یخ؛556 ،2 ج ،1406 ، ابن براج؛208 ،1408 ، ابن حمزه؛225-224 ،1418

، بی تا، ش��یخ طوسی؛217 ،8 ج ،1351 ، ش��یخ طوسی؛725-726 ،1410 ،مفید ص��رف ت��رک گن��اه،( ب��ر اس��اس این تعریف911 ،4 ج ،1409 ، محق��ق حلی؛325

منجر به اتصاف فرد به عدالت نمی شود بلکه باید عدم ارتکاب معص��یت )ص��غیره و.کبیره( ناشی از ملکۀS درونی باشد

ع��دالت را، - مشهور فقهای امامیه بعد از عالمه یعنی از شهید اول ب��ه این سو5 ، )عالمه حلی467.ملکه ای نفسانی می دانند که فرد را بر تقوی و مروت وادار می کند

؛125 ،2 ج ،1414 ، شهید اول؛250 ،2 ج ،1372 ، شهید اول؛494 ،3 ج ،1413 فاض��ل؛419-420 ،4 ج ،1389 ، فخر المحققین؛169 ،14 ج ،1416 ،شهید ثانی

،1 ج ،1355 ، خوانس��اری؛23 ،10 ج ، بی تا، بح��رانی؛370 ،2 ج ،1405 ،هن��دی محق���ق؛177 ،3 ج ،1412 ، محق���ق ک���رکی؛294 ،13 ج ،1362 ، نجفی؛491

ج،1390 ، موسوی خمینی؛64 ،18 ج ،1419 ، نراقی؛351 ،2 ج ،1404 ،اردبیلی2، 442)

ج( ارزیابی اقوال مطروحه .مفهوم العداله حیث عرفوها بانها هیئه راسخه نبعث علی مالزمه التقوی و المروه« ( گوید: »المشهور بین من تأخر عن العالمه اعتبار المروه فی17 ،1414 ، رسائل؛404 ،2 ج ، بی تا، شیخ انصاری )کتاب الصاله.467

به ارزیابی آنها می پردازیم:،پس از ذکر دیدگاه فقهاء پیرامون عدالت

.ارزیابی دیدگاه اول: 1 . طریقی از طرق جهت تحصیل عدالت است ن��ه نفس ع��دالت،بی تردید قول اول

عدم ظهور فسق و نیز حسن ظاهر طرق احراز ع��دالت هس��تند ن��ه،مسلمان بودن ،1272 ، ب�ه همین خ�اطر گ�روهی از فقه�اء )ش�هید اول.اینکه نفس ع�دالت باش�ند

ج،1362 ، نجفی؛126 ،1 ج ،1412 ، کرکی؛218 ،1 ج ،1414 ، شهید اول؛267 ، انص��اری؛84 ،18 ج ،1419 ، ن��راقی؛422 ،1409 ، ابن فه��د حلی؛281 ،13

،( این دو مطلب را تحت عنوان »آنچ��ه ب��دان ع��دالت ش��ناخته می ش��ود«8 ،1414 .آورده اند

( می گوی��د: »ص��رف مس��لمان ب��ودن و اعتم��اد ب��ر218 ،1 ج ،1414شهید اول ) عب��ارتی. در احراز عدالت کفایت نمی کند بر خالف دی��دگاه ابن جنی��د«،حسن ظاهر

( نقل شده مبنی305 ،2 ج ، بی تا،که از ابن جنید در ذخیره المعاد )محقق سبزواری بر اینکه »کلیۀS مس��لمین ب��ر ع��دالت هس��تند مگ��ر اینک��ه خالف آن ث��ابت ش��ود« ب��ر وجوب حکم بر عدالت مسلمین داللت می کن��د ن��ه اینک��ه معن��ای واقعی ع��دالت این

-218 ،6 ج ،1417 کالم ش��یخ طوس��ی در خالف )، واضح تر از کالم ابن جنید.باشد آنجایی که شیخ سخنی ذک��ر نک��رده ج��ز ع��دم وج��وب بحث از ع��دالت،( است217

دالیلی هم ک��ه ب��دان اس��تناد می کن��د. هر گاه اسالم آنها ش��ناخته ش��ده باشد،شهود ع��دالت وی،اجماع امامیه و اخبار آنهاست و همچنین اینکه اص��ل در ف��رد مس��لمان

)األصل فی االسالم. نیازمند به دلیل است،است و فسقی که بر او عارض می شود و الفسق طار علیه یحتاج الی الدلیل(،العداله

( نیز گوید: »قول اصحابی ک��ه299 و 281 ،13 ج ،1362 ،صاحب جواهر )نجفی زی��را، خ��الی از مس��امحه نیست،می گویند: ع��دالت عب��ارت اس��ت از حس��ن ظ��اهر

بلک��ه ع��دالت غ��یر از حس��ن ظ��اهر اس��ت و،حسن ظاهر فی نفسه ع��دالت نیست ای��راد دیگ��ری ک��ه این دی��دگاه دارد این.حسن ظاهر طریق به سوی عدالت است«

حس��ن ظ��اهر و ع��دم ظه��ور فس��ق باش��د الزمه اش این،است که اگر مالک عدالت به ط��وری ک��ه ن��زد م��ردم،است که فردی در ظاهر عادل باشد ولی در واقع فاسق

ج،1362 ، )نجفی.ظاهرش را حفظ کند اما دور از انظار آنان مرتکب فسق گ��ردد40، 115)

این مطلب اقتض��ا می کن��د،اگر عدالت را عدم ظهور فسق و حسن ظاهر ب��دانیم عین وج�ود ذه�نی آن باش�د در ح�الی ک�ه فس�ق ک�ه ض�د،که وج�ود واقعی ع�دالت

وقتی دو چیز با همدیگر متضاد.عدالت است امری واقعی بوده و وجود ذهنی ندارد

هم تضاد وجود داشته باشد یعنی اگر وجود واقعی و ذه�نی،باشند باید در موارد آنها عدالت عین هم باشد باید وجود واقعی و ذهنی فسق هم که ضد عدالت اس��ت عین

بنابراین کسی که در علم باری تعالی مرتکب گناه کبیره ش��ود و این گن��اه.هم باشد زی��را؛ الزم می آید که این ف��رد هم ع��ادل باش��د و هم فاسق،بر کسی روشن نشود

، )انص��اری.فرض بر این است که وج��ود واقعی ع��دالت عین وج��ود ذه��نی آن باشد ( عالمه736 ،2 ج ،1417 ، حسینی مراغی؛62-63 ،1404 ، آشتیانی؛10-9 ،1414

دو امر وجودی هستند که متع��اقب ب��ر موض��وع،( گوید: »ضدان48 ،1408مظفر ) واحد بار می شوند و اجتماع دو امر وجودی ضد همدیگر در یک ش��یء واح��د متص��ور

.نیست و تعقل یکی از آن دو بر تعقل دیگری متوقف نیست« پس روشن شد که عدالت و فسق که ض��د هم هس��تند بای��د در تم��امی جنبه ه��ا ب��ا همدیگر ضدیت داشته باشند یعنی اگر عدالت در واقعیت و ذهنیت یکی باشد فس��ق

چه اینکه در غ��یر این ص��ورت ض��د هم��دیگر،هم در واقعیت و ذهنیت باید یکی باشد.نیستند

. ارزیابی دیدگاه دوم: 2 قول دوم حاکی از این است که هر کس مرتکب معصیت کبیره نشود و اصرار بر

مالک، در این تعری��ف ص��رف »ت��رک«. ع��ادل است،معصیت ص��غیره نداش��ته باشد عدالت دانسته شده است و اهتمامی به این مطلب ندارد که عدالت صفت نفسانیه

ام��ا بای��د دانس��ت ک��ه ص��رف ع��دم ارتک��اب معاص��ی.است یا هیئت راسخه یا ملکه )کبیره و ص�غیره( نمی توان��د عین ع�دالت باش��د ولی می توان�د ام��اره ای ب��ر ع�دالت

چه بسا ممکن اس��ت ت��رک معاص��ی ب��ه. زیرا عدالت از حاالت نفسانی است؛باشد به طمع اعتبار اجتماعی پیدا کردن یا قدرت نداش��تن ب��ه گن��اه،خاطر ترس از مردم

زی��را ع��دالت؛باشد که هیچ کدام از این موارد نشان دهندۀS آن حالت نفسانی نیست مرتکب آنه��ا،باید مبین چنان حالتی باشد که فرد علی رغم قدرت بر انجام معاصی

.نمی شود ( عدم ارتکاب کبائر و نیز عدم اصرار ب��ر ص��غائر442 ،2 ج ،1390امام خمینی )

منتها آن را ناشی از حالت نفسانیه یا ملکه ای،را از جمله صفات فرد عادل می داند.می داند که در فرد راسخ شده و مانع و رادع است از اینکه فرد دچار معصیت شود

. ارزیابی دیدگاه سوم: 3 عده ای از علمای مالکی و حنبلی برای اح��راز ع��دالت س��ه قی��د را ذک��ر کرده ان��د:

ای��رادات وارده ب��ه دی��دگاه. حفظ از صغائر و محافظت ب��ر م��روت،اجتناب از کبائر

همچ��نین بررس��ی قی��د س��وم )مح��افظت ب��ر.پیشین ب��ر این دی��دگاه ن��یز وارد است.مروت( در ارزیابی دیدگاه پنجم خواهد آمد

. ارزیابی دیدگاه چهارم: 4 بنابر قول این دسته از فقه��اء ع��ادل کس��ی اس��ت ک��ه اس��تقامت عملی ناش��ی از

بنابراین کسی ک��ه گن��اهی نک��رده و از ط��رفی ملک��ه هم نداش��ته.ملکه داشته باشد ممکن اس��ت کس��ی ملک��ه داش��ته باش��د ولی، ب��ه عب��ارت دیگر. عادل نیست،باشد

مرتکب گناه شود در این صورت چ��نین ف��ردی ع��ادل نیس��ت و ممکن اس��ت کس��ی . چنین فردی هم ع��ادل نیست،ملکه نداشته باشد ولی گناه هم مرتکب نشده باشد

ظ��اهر کالم پ��در ش��یخ،( می گوی��د: »این مع��نی از ع��دالت7 ،1414شیخ انصاری ) ی��ادآور،ص��دوق اس��ت آنج��ایی ک��ه در رس��اله ای ک��ه خط��اب ب��ه فرزن��دش نگاش��ته

می شود: نماز مخوان مگر پشت سر دو نفر: اول کسی که اطمین��ان ب��ه دین و ورع پدر ش��یخ ص��دوق در این.او داری و دوم کسی که شمشیر و شالقش را نگه دارد«

نامه در واقع به همین دو مطلب اشاره می کند و به فرزندش می گوی��د: پش��ت س��ر عادلی نماز بخوان که اطمینان و اعتماد به دین و ورع او داری یعنی اطمین��ان داری

همچنین در عرص��ۀS عم��ل ن��یز او را آزم��وده. وجود دارد،که در او ملکه رادع و مانع . بدین صورت که دچار غضب نشود،باشید

مس��تلزم،شیخ انصاری ذیل همین معنی از عدالت چنین می گوید: »ملکۀS اجتن��اب )پیش��ین( این.اجتناب نیست و همچ��نین ت��رک گن��اه کب��یره مس��تلزم ملک��ه نیس��ت«

ع��دالت، مگ��ر ن��ه اینک��ه طب��ق این دی��دگاه. خ��الی از مس��امحه نیست،عبارت شیخ عبارت است از ملکه ای که مانع و رادع باشد یعنی فرد صاحب ملک��ه را از ارتک��اب

پس چگون��ه ممکن اس��ت ملک��ه؛گناهان کبیره و اصرار بر گناه��ان ص��غیره ب��از دارد الزم و مل��زوم یکدیگرن��د و، ملکه و اجتناب،مستلزم اجتناب نباشد؟ به عبارت دیگر

حتی وقتی فرد مرتکب کبیره نمی شود )اگ��ر چ��ه ملک��ه نداش��ته باش��د( همین ع��دم در هر حال پدیده ای در او وجود دارد که مانع از ارتک��ابش.ارتکابش بی جهت نیست

اگر منظور شیخ از این عبارت »ملک��ۀS اجتن��اب مس��تلزم اجتن��اب.به کبیره می شود می تواند مرتکب گناه شود اما ب��ه واس��طۀS،نیست« این است که فرد صاحب ملکه

در غیر این صورت راه هموار می ش��ود؛ملکه این کار را نمی کند وفاق حاصل است.برای آنانی که عدالت را در اسالم و عدم صدور فسق جستجو می کنند

ایرادی که بر این تعریف وارد است این است که معلوم نیست ع��دم انج��ام گن��اه اگ��ر ب��ه.)استقامت عملی( به معنای عدم صدور معصیت به طور کلی است یا خیر

در احراز عدالت با مش��کالتی ص��عب،معنای عدم صدور معصیت به طور کلی باشدالعبور مواجه خواهیم شد از جمله:

، )وحی�د بهبه�انی؛ صرفا مختص ب�ه مق�ام عص�مت است،( عدم صدور معصیت1)1417، 758)

( انسان عادل بسیار اندک و چه بسا اصال وجود نداشته باشد و مردم به خ��اطر2) ع��دالت در م��وارد متع��ددی، توض��یح اینکه.نیافتن عادل دچار عسر و حرج می شوند

ب��ا، قاضی و ش��اهد ش��رط الزم است، امام جماعت،همچون مجتهد جامع الشرائط ف��رد ع��ادلی را در جامع��ه پی��دا نمی کنن��د و الزم، م��ردم،چنین برداش��تی از ع��دالت

می آید بخش های مختلفی از نظام اجتماعی تعطیل شود که ب��ا اص��ل »نفی عس��ر و و ما جعل علیکم لذا با تمسک به اصل نفی عسر و حرج ».حرج« سازگار نیست

( باید گفت اجتناب از معاصی نمی تواند به معن��ای78« )حج: فی الدین من حرج ،1419 ، وحید بهبه��انی؛53 ،2 ج ،1343 ، )فاضل مقداد.عدم صدور معصیت باشد

.( این ایراد بر دیدگاه پنجم نیز وارد است25

. ارزیابی دیدگاه پنجم:5 ع��دالت را ملکه ای نفس��انی می دانن��د ک��ه ب��ه،مشهور فقهای امامیه بعد از عالمه

می دانیم که ملک��ه واج��د این خصوص��یت.صورت »تقوی« و »مروت« بروز می یابد ایرادی ک��ه، با لحاظ این مبنا.است که زود از بین نرود و به سرعت هم تحقق نیابد

بر این تعریف وارد است را با دو مقدمه و یک نتیجه بیان می کنیم: ع��دالتش از،- اگر انسان کار منافی عدالت یا منافی م��روت انج��ام دهد1مقدمه

؛بین می رود توب��ه کن��د،- اگر فرد انجام دهندۀS کار منافی ع��دالت ی��ا من��افی م��روت۲مقدمه ݢݢ

؛عدالتش بر می گردد نتیجه اینکه الزم دانستن قید ملکه در تعریف ع��دالت ب��ا دو مقدم��ۀS ف��وق س��ازگار

زیرا معقول نیست که بگوییم ملکه به سرعت زائل نمی ش��ود ام��ا ب��ا انج��ام؛نیست به سرعت از بین می رود و نیز معقول نیست بگوییم ملکه از ام��وری نیس��ت،کبیره

. برگردد و تحقق یابد، اما به محض انجام توبه،که به سرعت ایجاد شود ایراد دیگری که این تعریف دارد این اس��ت ک��ه قی��د م��روت را در تعری��ف ع��دالت

برای توضیح این اشکال الزم اس��ت توض��یحاتی در م��ورد م��روت بی��ان.آورده استکنیم:

،5 ج ،1385 ، )حس��ینی دش��تی.مروت مأخوذ از »م��رء« ب��ه مع��نی انس��ان است ( فقهاء تعریفی از مروت ارائه نکرده اند و فقط به ذک��ر مص��ادیقی از آن مث��ل301

ت��ردد در مع��ابر عم��ومی ب��ه، پوشیدن لب��اس زن توس��ط فقیه،خوردن غذا در معابر ، ابن ادریس؛217 ،8 ج ،1351 ، )ش��یخ طوسی. پرداخته اند...ص��ورت برهن��ه و

،14 ج ،1416 ، ش��هید ث��انی؛482 ،8 ج ،1415 ، عالم��ه حلی؛117 ،2 ج ،1411 ( بنابراین می توان گفت مروت یعنی اتصاف370 ،2 ج ،1405 ، فاضل هندی؛169

.ش����خص ب����ه ام����ور پس����ندیده در زم����ان و مک����ان معین و از ش����خص معین(3313 ،5 ج ،1381 ،)جعفری لنگرودی

قائلین به اعتبار مروت در تعریف عدالت به صحیحۀS عبدالله بن ابی یعفور اس��تناد سؤال شد: »عدالت فرد در میان مس��لمین ب��ه چ��ه چ��یز از امام صادق.می کنند

شناخته می شود تا شهادتش بر ل�ه ی�ا علی�ه آنه�ا م�ورد قب�ول واق�ع ش�ود؟ ام�ام فرمود: به اینکه او را به ستر و عفاف و کف بطن و فرج و ید و لس��ان بشناس��ند و شناخته می شود به واسطۀS اجتن��اب از کب��ائری ک��ه خداون��د وع��دۀS آتش ب��ر آن داده

؛12 ،3 ج ، بی تا، ش���یخ طوسی؛38 ،3 ج ،1404 ، )ش���یخ ص���دوق468«.است ( محل داللت آنها ممکن اس��ت عب��اراتی از ص��حیحه391 ،27 ج ،1414 ،حرعاملی

باشد به شرح ذیل: ، بنابراین که مراد از ستر؛اف« »أن تعرفوه بالستر و العف( قول امام۱)ݢݢ

.ستر عیوب شرعیه و عرفیه باشد بن��ابراین ک��ه؛«و کف البطن و الفCرج و الیCCد و اللسCCان »( قول ام��ام2)

.منافیات مروت غالبا از شهوات جوارح است .«و الCCدال علی ذلCCک کلCCه أن یکCCون سCCاترا لعیوبه »( ق��ول ام��ام3)

(20 ،1414 ،)انصاری مناقشۀS داللت صحیحۀS ابن ابی یعفور: از داللت اول نمی توان به اعتبار مروت در

س��تر فعلی نیس��ت بلک��ه ص��فتی، به خاطر اینکه مراد از س��تر اولی؛عدالت پی برد (677 ،2 ج ،1407 ، در صحاح ج��وهری )ج��وهری.است که مرادف با عفاف است

در روای��تی از ام��ام حسن.آمده: »رجل ستیر أی عفیف و جاریه ستیره أی عفیفه«« :سئل الحسن نیز چنین نقل شده استافCCعن المروه، فقال: العف

«.فی الCCCدین و حسCCCن التقCCCدیر فی المعیشCCCه و الصCCCبر علی النائبه ( چگون�ه می ش��ود435 ،11 ج ،1414 ، حرع�املی؛273 ،68 ج ،1983 ،)مجلسی

ستر عی��وب را پس از فعلی باشد در حالی که امام،منظور از ستر در صدر کالم

و قال: بم تعرف عداله الرجل بین المسلمین حتی تقبل شهادته لهم و علیهم؟ فقال: أن تعرفوه بالس��تر و »سأل ابا عبدالله.468 العفاف و کف البطن و الفرج و الید و اللسان و یعرف باجتناب الکبائر التی أوعدها الله علیها النار من شرب الخم�ر و الزن�ا و الرب�ا و

و الدال علی ذلک کل�ه و الس��اتر لجمی��ع عیوب�ه ح�تی یح��رم علی المس��لمین تف�تیش،عقوق الوالدین و الفرار من الزحف و غیر ذلک.ماوراء ذلک من عثراته و غیبته«

��ق آن ب��ه،ستر اولی دلیل بر عدالت دانسته است؟ از طرفی اگر م��راد از س��تر تعل. افادۀS عموم نمی کند، پس حذف متعلق،عیوب شرعیه باشد نه عرفیه

به واسطۀS اینک��ه ظ��اهر از،از جملۀS دوم هم اعتبار مروت در عدالت الزم نمی آید نه مطلق معاصی که جوارح تمایل؛ کف آنهاست از معاصی این جوارح،کف جوارح.به آن دارند

،از جملۀS سوم هم مروت در عدالت اعتبار پیدا نمی کند ، ب��ه واس��طه ی اینک��ه اوال ن��ه مطل��ق، آن عیوبی است که ترک آنها در مفهوم عدالت أخ��ذ شد،مراد از عیوب

زی��را؛ چرا که اگر مطلق معاصی منظور باش��د تخص��یص اک��ثر الزم می آید؛معاصی ( مانند21 ،1414 به تعبیر شیخ انصاری )،کبائر و منافیات مروت در کنار خودشان

پس چاره ای نیس��ت از اینک��ه آنه��ا را ب��ر عی��وب ش��رعیه.قطره هستند در کنار دریا.حمل کنیم نهایت چیزی که این جمله بر آن داللت می کند این اس��ت ک��ه س��تر، ثانیا

.منافیات مروت از تتمۀS طریق عدالت است نه اینکه برگرفته از نفس عدالت بلک�ه ش�رطی مس�تقل در ش�اهد، مروت ج�زء ارک�ان ع�دالت نیست،نتیجه اینکه

. بلوغ و عدالت، عقل،است همچون ایمان ،ب��ا جم��ع اق��وال مطروح��ه در ب��اب ع��دالت ام��ام جم��اعت پی می ب��ریم ب��ه اینکه

طرفداران اقوال چهارم و پنجم قائل به عدالت نفسانی هستند و طرفداران اق��وال در بحث های آتی به بررسی ادلۀS طرفداران. دوم و سوم قائل به عدالت فعلی،اول

.هر یک از این دو دسته می پردازیم و نهایتا به تحلیل رأی مختارد( ادله ی طرفداران دیدگاه عدالت نفسانی

عدالت نفسانی یعنی ملکه و حالت نفسانی که موجب می شود انسان گناه کب��یره کس��انی ک��ه معتقدن��د ام��ام.مرتکب نشود و اص��رار ب��ر گن��اه ص��غیره نداش��ته باشد

مهم ترین ادله شان به قرار ذیل است:،جماعت باید عدالت نفسانی داشته باشد

.اسالم 1 عدم ظهور فسق و حسن ظاهر تا زم��انی ک��ه ب��ه ص��ورت ملک��ه در نفس انس��ان

از این رو ه��ر ی��ک از عوام��ل، او را ب��ه ت��رک محرم��ات وادار نمی کند،مستقر نشود ، )نجفی.مزبور طریقی به سوی عدالت اس��ت ن��ه اینک��ه فی ال��ذات ع��دالت باش��ند

حسن ظاهر است،( از آیت الله بهجت سؤال شد که آیا عدالت285 ،13 ج ،1362 یا ملکه؟ ایشان پاسخ دادند: »عدالت ملکه اس��ت و حس��ن ظ��اهر کاش��ف از ملک��ه

حس��ن ظ��اهر و ع��دم، اگ��ر مالک ع��دالت،( ب��ه عالوه20 ،1420 ، )بهجت.است« الزمه اش این است که فردی در ظاهر عادل باشد ولی در واق��ع،ظهور فسق باشد

. بدیهی است در این فرض چنین کسی عادل محسوب نمی شود.فاسق

( گوید: »اگر حاکم بر عدالت شهود آگاه باشد302 ،13شهید ثانی در مسالک )ج حکم می دهد و اگر بر فس��ق آنه��ا ع��الم باش��د ب��دون هیچ بح��ثی ش��هادت آنه��ا را رد می کند و اگر در فسق و عدالت و اسالم آنها متشبه باش��د واجب اس��ت ک��ه تحقی��قSکند و اگر از اسالم آن ش��هود ب��اخبر باش��د و چ��یز دیگ��ری ندان��د ب��ر اس��اس عقی��دۀ

باألخص متأخرین باز هم واجب است که تحقی��ق کن��د و اکتف�اء و،مشهور بین علماءهدوااعتماد بر ظاهر مسلمانی آنان کافی نیست ب��ه جهت کالم باری تع��الی » CCوأش

جCCCالکم( و »2« )طالق: ذوی عCCCدل منکم هیدین من ر CCCهدوا ش CCCواستش». زی��را ش��رط اس��الم،( قطعا ع��دالت ص��فت ج�داگانه ای از اس��الم است281)بقره:

جCCالکمداخ��ل در ق��ول خداون��د » چ��ون ک��ه اص��وال خط��اب خداون��د؛« استمن ر شرط قبول شهادت بر اساس قول خداوند است و جهل،مسلمانان است و عدالت

. مستلزم جهل به مشروط است«،به شرط

. مضمون صحیحۀ� ابن ابی یعفور 2 ص��یانت و ص��الح و، عفت، داللت بر م��أمونیتاین صحیح منقول از امام صادق

)ن��ک: ارزی��ابی دی��دگاه پنجم( ب��ر اس��اس.غیر اینها از صفات نفسانیه در شاهد دارد عادل کسی است که ب��ه دلی��ل ورع و ک��ف از مح��ارم عالوه ب��ر داش��تن،این روایت

ه�ر چن��د الزم�ۀS؛ در مقام عمل نیز از گناه�ان اجتن��اب می کند،ملکۀS عدم انجام گناه . دوری از گناهان در مقام عمل است،داشتن چنان ملکه ای

. اصل اشتغال ذمه 3 بدین صورت که م��ا، عدالت امام جماعت باید نفسانی باشد،به دلیل اصل مذکور

علم داریم به اینکه اجتناب از معاص��ی وج��ود دارد ولی نمی دانیم آی��ا این اجتن��اب از .ملکه است یا خیر؟ اصل عدم هم عدم وجود ملکه را ایجاب می کند

و یCدل علیCه مضCافا الی( در این مورد می گوید: »11 ،1414شیخ انصاری ) األصل فتأمل، و االتفاق المنقول المعتضد بالشهره المحققه، بل عدم

یع��نی.«الخالف. بناء علی انه ال یبعCCد ارجCCاع کالم الحلی الی المشCCهور »داللت می کند بر این قول ]قولی که اجتناب ناشی از ملکه باش��د[ عالوه ب��ر اص��ل

بدین مفهوم که؛]اشتغال الذمه[ فتأمل ]فتأمل در اینجا اشاره به ضعف مطلب دارد اما شک داریم که آی��ا ت��رک معص��یت،مسلما می دانیم که ترک معاصی شرط است

نتیجۀS آن برائت ذمه می ش��ود[ و،از روی ملکه شرط است یا خیر؟ و می گوییم خیر ،عالوه بر اجماع منقولی که به واسطۀS شهرت محققه مورد تأیید قرار گرفت��ه است

بنابراین که بعی��د نیس��ت ک�ه.بلکه مطلب به گونه ای است که اختالفی در آن نیست .کالم ابن ادریس حلی را به مشهور برگردانیم«

. اجماع منقول 4 ن��یز داللت،این اجماع که به واسطۀS شهرت محققه مورد تأیید قرار گرفت��ه است

اجتناب از گناهان باید از روی ملکه باش��د ت��ا ع��دالت،دارد بر اینکه در امام جماعت.محرز گردد )پیشین(

. ادله ای که داللت دارند بر اعتبار وثوق به دین امام جماعت و تقوی و5ورع او

یعنی تا زمانی که به دین امام جماعت و تق��وی و ورع و ع��دالت او وث��وق حاص��ل یع��نی،نشود نمی توان پشت سر او نم��از خوان��د و م��یزان هم ش��ناخت اف��راد است

،11 ج ، بی تا، )بح��رانی. خصوص��ا ع��دالت را در او بیابند،مأمومین بای��د این ص��فات ؛130 ،3 ج ،1420 ، طباطب��ایی یزدی؛78-80 ،1376 ، طباطبایی یزدی؛207-206

،11 ج ،1362 ، نجفی؛169 ،4 ج ،1419 ، نراقی؛216 ،4 ج ،1405 ،فاضل هندی ،1 ج ،1390 در تحری��ر الوس��یله )( ام��ام خمی��نی165 ،1 ج ، بی تا، انصاری؛231 ( در مبحث شرایط امام جماعت می گوید: »بنا بر اق��وی کس��ی ک��ه خ��ودش را275

می شناسد که عدالت ندارد ولی مأمومین به عادل بودن او اعتقاد دارند جایز اس��ت اگر چه احتی��اط آن اس��ت ک��ه نم��از نخوان��د و این؛که برای آنها نماز جماعت بخواند

همچ��نین.نماز جماعت صحیح است و احکام نماز جماعت بر آن م��ترتب می ش��ود« ،در ادامه گوید: »عدالت امام جماعت از هر راهی که ممکن است بای�د ث�ابت ش�ود

در هر صورت.مثال یا به شهادت دو شاهد عادل و شیوعی که موجب اطمینان باشد باید عدالت امام جماعت ثابت شود و عدالت هم ملکه و صفت نفس��انیه اس��ت ک��ه

ب��ه عب��ارت دیگ��ر؛مانع و رادع بر انجام گناهان کبیره و اص��رار ب��ر ص��غیره می باشد .اجتناب معاصی باید از ملک��ه باش��د در غ��یر این ص��ورت ع�دالت مح��رز نمی ش�ود«

)پیشین(

هC( ادلۀ� طرفداران دیدگاه عدالت فعلی عبارت است از این ک��ه،عدالت فعلی که به عنوان صفت فعل محسوب می شود

راستگویی و امانتداری مع��روف ب��وده و،فرد متصف به آن در جامعه به درستکاری . اجتن��اب نماید،دارای حسن ظاهر باشد و از اموری ک��ه م��روتش را س��اقط می کند

( فقه وسیلۀS روانکاوی اشخاص را ندارد تا بتوان��د ب��ه ملک��ۀ52S ،1386 ،)ایزدی فرد پس ناچار باید به اماره هایی روی آورد که نشان وج��ود آن ملک��ه،عدالت دست یابد

، )کاتوزی��ان. رفت��ار و ک��ردار او در جامع��ه است، بارزترین نشانۀS حسن ظاهر.باشد ( طرفداران این نظریه عالوه بر تشکیک در ادلۀS موافقان ع��دالت41 ،2 ج ،1385

به دالیل دیگر نیز در اثبات نظریۀS خود استناد کرده اند:،نفسانی اصل بر این است که تمام مسلمانان ع��ادل هس��تند مگ��ر، بنا بر قاعدۀS صحت.1

، ش��یخ طوس��ی در خالف می گوی�د: »اص�ل در ف�رد مس�لمان.خالف آن ث�ابت ش��ود بن��ابراین.عدالت است و فسقی که ب��ر او ع��ارض می ش��ود نیازمن��د ب��ه دلی��ل است

با توجه ب��ه،مسلمانی که از او فسقی ظاهر نشده و از حسن ظاهر برخوردار باشد(218 ،6 ج ،1417 ).اصل صحت می توانیم عدالت او را استنباط کنیم«

، در ارتباط با صحیحۀS ابن ابی یعفور.2 اگر به ادامۀS این روایت توجه ش��ود ک��امال می رساند که حسن ظ��اهر و ع��دم فس��ق در ع��دالت ش��اهد ک��افی اس��ت و ع��دالت

در ادام��ۀS روایت.نفسانی ب��ه معن��ای اح��راز ش��رط ملک��ۀS ع��دالت در او الزم نیست مذکور آمده شخص باید عیوب و لغزش های خود را بپوشاند و بر نمازهای پنج گانه و حض��ور در جم��اعت مس��لمین همت گم��ارد و اگ��ر در م��ورد او از قبیل��ه و محله اش

آنها بگویند: ما ج��ز خ��یر و خ��وبی و اداء واجب��ات و ت��رک منه��یئت از او،سؤال شود.ندیدیم

در مورد اجماع باید گفت که اوال اجماع منقولی که برای اثبات عدالت نفسانی.3 اجماع مدرکی بوده و حجیت ندارد و امکان صدور فتوی برخالف اجم��اع،ارائه شده

(293 ،2 ج ،1410 ، خ��ویی؛102-103 ،2 ج ،1370 ، )مظفر.منق��ول وج��ود دارد ،6 ج ،1417 چنانک��ه ش��یخ طوس��ی ).ثانیا بر خالف آن هم ادعای اجماع شده است

ثالثا اجماع در ص��ورتی محق��ق اس��ت.( عدالت فعلی را اجماعی می داند218-217 در ح��الی ک��ه در م��ورد ع��دالت نفس��انی،که همۀS فقهاء بر آن توافق داش��ته باش��ند

.چنین وفاقی وجود ندارد زیرا مسلما می دانیم که در ف��رد؛ اصل اشتغال ذمه هم در اینجا کاربردی ندارد.4

عادل ترک معاصی شرط است ولی ش��ک داریم ک�ه آی��ا ش��رط مزب��ور بای��د از روی ملکه باشد یا خیر؟ اصل بر برائت ذمه ب�وده و همین ک�ه ت�رک معاص�ی تحق�ق یاب�د

. هر چند که ناشی از ملکۀS نفسانی نباشد،کفایت می کند سورۀS مبارکۀS بقره آمده: »در انتخاب شاهدان کسانی را برگزینید282 در آیه .5

هداء عب��ارت ».که شما از آنها راضی باشید« CCعالوه ب��رممن ترضون من الش » بیانگر آن است که رضایت داشتن مؤم��نین نس��بت ب��ه،اثبات لزوم عدالت در شاهد

از این رو بعض��ی از مفس��رین )محق��ق. نمای��انگر ع��دالت اجتم��اعی اوست،ش��اهد ؛53 ،2 ج ،1343 ، فاضل مقداد؛400 ،1 ج ،1405 ، راوندی؛445 ، بی تا،اردبیلیون( گفته ان��د: »168 ،3 ج ، بی تا، طبری؛610 ،1 ج ،1415 ،جصاص CCممن ترض

هداء CCدالتهم« یع��نی »من الشCCون عCCو این داللت دارد ب��ر اینک��هممن تعرف » .حسن ظن عمومی کفایت کرده و عدالت واقعی مراد نمی باشد

، س��ورۀS بق��ره در بحث ش��هادت در مع��امالت دی��نی282فاض��ل مق��داد ذی��ل آیه عدالت فعلی را کافی دانسته و،برخالف مشهور که قائل به عدالت نفسانی هستند

هداءگوید: »خداوند می فرمای��د: » CCو این داللت دارد ب��رممن ترضون من الش » اینکه شاهد باید از کسانی باشد که نسبت به صداقتش در امر ش��هادت حس��ن ظن

در این صورت می توان به ظ��اهر ع��دالت آنه��ا اکتف��اء ک��رد و ع��دالت.داشته باشیم« Sمن المرضییننفسانی شرط نیست و گرنه باید به ج��ای عب��ارت مزب��ور جمل��ۀ

زیرا »مرضیین« صفت ثابت در انس��ان ب��وده و اثب��ات،« ذکر می شدمن الشهداء ، عدالت نفسانی شرط شود، به عالوه اینکه اگر در شهادت.عدالت نفسانی می کند

با مش��کالت ف��راوان روب��رو ش��ده و، یعنی شاهد گرفتن در معامالت،در مقام عمل ( و این الزمه اش معطل53 ،2 ج ،1343 ،استشهاد متعذر می گردد« )فاضل مقداد

.ماندن احکام مربوط به شاهد و شهادت و عدم قابلیت اجرایی آن در محاکم است وحید بهبهانی می گوید: »اینکه مالک ع��دالت حص��ول ملک��ه نس��بت ب��ه ک��ل معاص��ی باشد تحقق آن بسیار مش��کل و ن��ادرالوقوع اس��ت و فق��ط در تع��داد کمی از م��ردم

ش��رط ع��دالت از ام��ور ع��ام البلوی ب��وده و، از ط��رف دیگر.ممکن الحص��ول است ح��ال اگ��ر معی��ار.حاجات مردم به آن در عبادات و مع��امالت و ایقاع��ات زی��اد است

عسر و حرج پیش آمده، حصول ملکه در انسان نسبت به کل معاصی باشد،عدالت ما قطع داریم که در زم��ان، وانگهی.و در نظم زندگی مردم اختالل به وجود می آید

ام��ر ب��ه این من��وال نب��وده ]ب��ه اینک��ه مالک ع��دالت و ائم��ۀS اطه��ار رسول خدا حصول ملکه در انسان نسبت به کل معاصی باشد[ بلکه با تتبع در روای��ات ف��راوان

بنا بر آنچه که فقهاء در م��ورد ش��اهد و ام��ام،قطع حاصل می شود که معیار عدالت )وحی��د. ع��دم ظه��ور فس��ق و ع��دالت فعلی اس��ت«، حسن ظاهر،جماعت گفته اند

(25-26 ،1419 ،بهبهانی اصل ب��ر ع��ادل،یکی از ثمرات مهم بحث این است که بر اساس عدالت نفسانی

ام��ا ب��ر مبن��ای ع��دالت،نبودن امام جماعت بوده و ع��دالت وی نی��از ب��ه اثب��ات دارد نکت��ۀS دیگ��ر این اس��ت ک��ه ب��ر اس��اس برداش��ت. اصل بر عدالت ام��ام است،فعلی ص�رف، بن��ابراین. عدالت امام موضوعیت دارد و از طریقیت خارج می ش�ود،مزبور

بلک��ه بای��د مس��لمان و ب��ا م��روت باش��د و،اعتماد و وث��وق ب��ه ام��ام کف��ایت نمی کند(53 ،1386 ، )ایزدی فرد.بی مباالت در دین نباشد

و( تحلیل رأی مختار بر مبنای عدالت نفسانی حداقلی

( به ع��دالت53 ،2 ج ،1343چنان که آمد عده ای از فقهاء از جمله فاضل مقداد ) فعلی در باب امام جم��اعت فت��وی داده و اس��تداللش این اس��ت ک��ه تحق��ق ع��دالت

قولی که عدالت را ب��ه ملک��ه و ه��یئت راس��خه.نفسانی در همۀS افراد ممکن نیست اگ��ر مقص��ود این اس��ت ک��ه انس��ان در اث��ر؛ به نظر مط��رود می رسد،تعبیر می کرد

به ط��وری ک��ه،ممارست تقوی و یا حتی ابتدائا داعی قوی پیدا کند بر انجام تکالیف این انجام تکالیف گویی طبیعت ثانوی او شده است و ب�ر س�بیل اس�تمرار در مق�ام

نه تنها در مواردی این مطلب درس��ت اس��ت لیکن الزم نیس��ت،انجام تکالیف است کافی است مج��رد پ��روا،این داعی صفت خاصی باشد که در نفس پدید آمده است

داعی این ت��داوم اط��اعت ش��ده باش��د و اگ��ر مقص��ود،و خوف از مق��ام باری تع��الی این مطلب درس��ت نیس��ت و ادله ای ک��ه اقام��ه کرده ان��د،چیزی فرات��ر از این است از جمله ادله ای که اقامه کرده اند استصحاب عدم ت��رتب.نمی تواند آن را اثبات کند

لیکن این،احکامی است که به ع�دالت مش�روط ش�ده اند مگ�ر پس از تحق�ق ملکه .استصحاب محکوم اس��ت ب��ه اطالق��اتی ک��ه غالب��ا در م��وارد این احک��ام وج��ود دارد

قض��اء و مس��ائلی، مثال حجیت فتوی،مقتضای این اطالقات این است که این احکام از این قبیل مطلق اس��ت و ش��امل می ش�ود م�واردی را ک��ه این ملک��ه در قاض�ی و

به مطلق سرایت نخواه��د،مفتی وجود نداشته باشد و اجمال مقید به علت انفصال .کرد

دلیل دیگری که قائالن به این قول به آن استناد کرده اند عن��اوین عدی��ده ای اس��ت ، از قبی��ل عفیف،که در احادیث احکام مش��روط ب��ه ع��دالت ب��ه آنه��ا تقیی��د ش��ده اند

از فض��ائل نفس��انی، ادع��ا کرده ان��د ک��ه این ص��فات. صالح و غ��یره، مرضی،مأمون کس�انی اس�ت ک�ه ب�ه آنه�ا متص��ف ش�ده اند و فض�ائل نفس�انی ج�زء ملک�ات نفس

.نمی تواند باشد��ه آم��ده یکی خ��ود عن��وان پاسخ اجمالی این دلیل آن است که عن��اوینی ک��ه در ادل

که دانسته شد بر اعتبار ملک�ه ب�ه عن�وان ص�فت ایج�ابی نفس داللت،عدالت است بلکه حداکثر بر ترک معصیت به نحو تداوم داللت دارد و دیگر عناوینی اس��ت،ندارد

این عناوین هم بر چیزی جز هم��ان انج��ام تک��الیف الهی.که در باال به آن اشاره شد مثال عن��وان، داللت ن��دارد، البته با وجود مقتض��ی عص��یان،به داعی ترس از خداوند

، داللت ندارد مگر بر کس��ی ک��ه ب��ا وج��ود مقتض��ی نفس��انی گن��اه،صائن از معصیت م��أمون کس��ی،نفس خود را به ت��رک آن ب��ه داعی ت��رس از خداون��د ص��یانت بخشد

مرضی کسی است که اعم��ال او م��ورد،است که دیگران از شر او در امان هستند پس. صالح کسی است که به اعمال شایسته دست می زند،رضایت پروردگار است

.این عناوین هم بر چیزی فراتر از مفهوم عدالت داللت ندارد

این است که چنانچه عدالت را ملکۀS اتی��ان واجب��ات و ت��رک محرم��ات،ثمرۀS بحث اعتبار قض��اء و ش��هادت بای��د ثب��وت،بدانیم در ترتیب آثار عدالت مانند حجیت فتوی

چنانچه از آغاز در ثبوت آن شک داشته باشیم ی��ا پس از اح��راز،ملکه را احراز کنیم نمی ت��وانیم آث��ار، یقین ب��ه زوال ملک��ه ک�رده باش��یم،ثبوت در اثر ارتک��اب معص��یتی

اما در ص��ورتی ک��ه.مزبور را مترتب نماییم بلکه باید مجددا ثبوت آن را احراز کنیم عالوه ب��ر این،عدالت را نفس اتیان واجبات و ترک محرمات به نحو استمرار بدانیم

که احراز صفتی زائد بر آن نیاز نیست صرف ارتکاب گناه حتی کبیره چ��ه رس��د ب��ه ح��داکثر در زم��ان. زیانی نمی رس��اند،صغیره مادام که با توبه و ندامت همراه باشد

چنانچ��ه دوب��اره ب��ر، ام��ا پس از آن، شخص از عدالت خ��ارج می ش��ود،ارتکاب گناه خالص��ۀS مطلب. ترتیب آثار ع�دالت او بالم��انع خواه�د ب��ود،تداوم اطاعت دست یابد

کافی است انسان ب��ه داعی خ��وف از، حصول ملکه الزم نیست، در عدالت،این که .باری تعالی به اطاعت عملی خویش تداوم دهد

ش��هید؛267-269 ،1272 ،از طرف دیگر به نظر بس��یاری از فقه��اء )ش��هید اول ،2 ج ، بی تا، سبزواری؛299 و 281 ،13 ج ،1362 ، نجفی؛218 ،1 ج ،1414 ،اول

، انص��اری؛114 و 84 ،18 ج ،1419 ، ن��راقی؛422 ،1409 ، ابن فه��د حلی؛305 درس��تکاری، حسن ظاهر،( عدالت فعلی مانند اسالم و عدم ظهور فسق8 ،1414

و امانتداری طریق به سوی عدالت است و نمی توان��د مقتض��ی نفس ع��دالت یع��نی مروت و تقوی باشد و با مقصود قانونگذار اسالم در باب حقوق و ح��دود ک��ه مبت��نی

ع��دالت ام��ری درونی و از، وانگهی. سازگاری ندارد،بر سخت گیری و احتیاط است.مقولۀS کیف است که موارد فوق بیانگر آن نمی باشد

آنچ��ه مس��لم ب��ه نظ��ر،ص��رف نظر از اس��تدالل های ط��رفین و نقض و اب��رام آن می رسد این است که نمی توان در باب امام جماعت ع��دالت فعلی را ب��دون لح��اظ

حصول ملکۀS عدالت نفسانی و اح��راز، از طرف دیگر.ملکۀS نفسانی در نظر گرفت بسیار پیچیده و نادرالوقوع است و فقط در تعداد کمی از،آن نسبت به کل معاصی

در جم��ع بین دو، از این رو؛مردم )اگر تحقق آن فرض ش��ود( ممکن الحص��ول است نظریۀS مزبور می توان قائل به »عدالت نفسانی حداقلی« شد که اثبات و تحق��ق آن

استمرار و عادت به تقوا و میانه روی و رفتار بهنجار در اجتماع همان.مشکل نیست .کیفیت آرمانی و راسخ در ذهن است که عدالت نفسانی حداقلی نامیده می شود

ح��ال متع��ارف اوس��ت ن��ه ح��الت،مالک اعتبار این ملکۀS نفسانی در امام جماعت ال یضCCر بCCذلک اال اذا کCCان فی عCCرف آیت الل��ه خ��امنه ای گوی��د: ».کم��ال وی

،1 ج ،1415 ، )خ��امنه ای.«المنطقه أمرا مستهجنا منافیCCا للشCCأن المCCروه . عرف زمان و مکان در شخصی خاص است،( مالک اعتبار ملکه168

آنچه در عدالت نفسانی معتبر می باشد حداقل آن اس��ت ک��ه انس��ان ب��ه،بنابراین ه��ر چن��د ممکن، هیچ تمایل قلبی و درونی به انج��ام گن��اه نداش��ته باشد،واسطۀS آن

است در مواردی نادر به دلیل جایز الخطا ب��ودن انس��ان و غلب��ۀS ش��هوات و تم��ایالت. مرتکب گناه گردد،نفسانی

نتیجه گیری . احراز عدالت امام جماعت برای اقامۀS نم��از ض��روری است،به اتفاق کلیۀS فقهاء

صراحت حکم اسالم در باب وجوب احراز عدالت امام جم��اعت ایج��اب می کن��د ک��ه�د ک�افی معم�ول دارند آنچ�ه از کالم فقه�اء.مردم نسبت به اح�راز ع�دالت ائم�ه تقی

این است که آنها معتقد،)امامیه و عامه( دربارۀS مفهوم عدالت قابل برداشت است ع��ده ای ع��دالت؛به پنج قول هستند: عده ای عدالت را به حسن ظاهر تعریف کردند

گروهی دیگر معتقدند ک��ه ع��دالت عب��ارت اس��ت از؛را مجرد ترک معاصی می دانند ع��ده ای دیگ��ر از فقه��اء؛ حف��ظ از ص��غائر و مح��افظت ب��ر م��روت،اجتناب از کب��ائر

معتقدند که عدالت عبارت است از استقامت )عدم انج��ام گن��اه( عملی ک��ه از س��ر ،ملکه و حالت پای��دار درونی باش��د و ب��األخره مش��هور فقه��ای امامی��ه بع��د از عالمه

اگ��ر.عدالت را ملکه ای نفسانی می دانند که فرد را بر تقوی و م��روت وادار می کند پی می بریم به اینکه تمام این اقوال قابل،با دیدی کلی تر به اقوال مطروحه بنگریم

.تقسیم در دو دسته هستند: عدالت نفسانی و عدالت فعلی آنچ��ه مس��لم ب��ه نظ��ر،ص��رف نظر از اس��تدالل های ط��رفین و نقض و اب��رام آن

عدالت فعلی را ب��دون لح��اظ،می رسد این است که نمی توان در باب امام جماعت حصول ملکۀS عدالت نفسانی و اح��راز، از طرف دیگر.ملکۀS نفسانی در نظر گرفت

بسیار پیچیده و نادرالوقوع است و فقط در تعداد کمی از،آن نسبت به کل معاصی در جم��ع بین دو، از این رو؛مردم )اگر تحقق آن فرض ش��ود( ممکن الحص��ول است

نظریۀS مزبور می توان به »عدالت نفسانی حداقلی« قائل شد که اثبات و تحق��ق آن استمرار و عادت ب��ه تق��وی و می��انه روی و رفت��ار بهنج��ار در اجتم��اع.مشکل نیست

همان کیفیت آرم��انی و راس��خ در ذهن اس��ت ک�ه ع�دالت نفس�انی ح�داقلی نامی�ده ح��ال متع��ارف اوس��ت ن��ه، مالک اعتبار این ملکۀS نفسانی در امام جماعت.می شود

به گونه ای که به واسطۀS آن هیچ گونه تمایل قل��بی ب��ه انج��ام گن��اه؛حالت کمال وی هر چند ممکن است در م��واردی ن��ادری ب��ه دلی��ل ج��ایز الخط��ا ب��ودن،نداشته باشد

.انسان و غلبۀS شهوات و تمایالت نفسانی مرتکب گناه گردد

منابعقرآن كریم.

ق.1404آشتیانی، محمد حسن، قضاء، چاپ دوم، قم: انتشارات هجرت، ، چ��اپ دوم،2ابن ادریس حلی، ابی جعفر محمد بن منصور بن احم��د، الس��رائر، ج

ق.1411قم: مؤسسه النشر االسالمی، ، قم: مؤسس��ه نش��ر اس��المی،2ابن ب��راج طرابلس��ی، عب��دالعزیز، المه��ذب، ج

ق.1406 ابن حمزه، ابی جعفر محمد بن علی طوسی، الوسیله، چاپ اول، قم: كتابخانه آیت

ق.1408الله مرعشی نجفی، ابن فهد حلی، ابی عباس احمد بن محمد، الرسائل العشر، چاپ اول، قم: كتابخان��ه

ق.1409آیت الله مرعشی نجفی، ، چ��اپ اول، قم: نش��ر ادب9ابن منظور، ابی الفضل جمال الدین، لسان العرب، ج

ق.1405الحوزه، ، ب��یروت: داراالحی�اء الكتب العربی��ه،4ابو البركات، احمد الدردیر، الشرح الكب��یر، ج

بیتا. ، چ��اپ س��وم، ته��ران: انتش��ارات اس��المیه،6ام��امی، حس��ن، حق��وق م��دنی، ج

ش.1372ق.1414انصاری، مرتضی، رسائل الفقهیه، چاپ اول، قم: مطبعه باقری،

ق.1415انصاری، مرتضی، قضاء و شهادات، چاپ اول، قم: مطبعه باقری، الحی��اء، نسخه خطی، مؤسسه آل ال��بیت2 و 1انصاری، مرتضی، كتاب الصاله، ج

التراث، بی تا. ایزدی فرد، علی اكبر، ویژگیهای تفسیر فقهی كنز العرفان فاضل مقداد، فص��لنامهی علمی پژوهش��ی مطالع��ات اس��المی )نش��ریه دانش��كده الهی��ات و مع��ارف اس��المی

ش.1386، 41-69، زمستان، صص 78دانشگاه فردوسی مشهد(، شماره �ة اثب�ات دع�وی(، بازگیر، یدالله، قانون مدنی در آیینهی آراء دیوان عالی كش�ور )ادل

ش.1383چاپ دوم، تهران: انتشارات فردوسی، ، قم:11 و 10بح��رانی، یوس��ف، ح��دائق الناض��ره فی احك��ام الع��تره الط��اهره، ج

جماعه المدرسین فی حوزه العلمیه فی قم، بیتا.ق.1420بهجت، محمدتقی، جامع المسائل، چاپ اول، قم: انتشارات شفق،

، چاپ اول، بیروت: دارالكتب العلمیه،6بهوتی، منصور بن یونس، كشاف القناع، ج ق.1481

، چ��اپ اول، ب��یروت: دار1جصاص، ابی بكر احمد بن علی رازی، احكام الق��رآن، ج ق.1415الكتب العلمیه،

، چ�اپ دوم،5جعفری لنگ��رودی، محم�د جعف�ر، مبس�وط در ترمینول�وژی حق�وق، ج ش.1381تهران: انتشارات گنج دانش، تهران،

جن��دی، خلی��ل بن اس��حاق، مختص��ر خلی��ل، چ��اپ اول، ب��یروت: دارالكتب العلمی��ه،ق.1416

، چ��اپ چه��ارم،2جوهری، اسماعیل بن حماد، صحاح تاج اللغه و صحاح العربی��ه، ج ق.1407بیروت: دارالعلم للمایین،

، چ��اپ دوم، ته��ران: انتش��ارات گنج2حائری شاه باغ، علی، ش��رح ق��انون م��دنی، ج ش.1382دانش،

حرعاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الش��ریعه، جق.1414 الحیاء التراث، ، چاپ دوم، قم: مؤسسه آل البیت27 و 11

حس��ینی حائری، ك��اظم، قض��اء فی فق��ه االس��المی، چ��اپ اول، قم: مجم��ع الفك��راالسالمی.

. ش(، معارف و معاریف )دای��ره المع��ارف ج��امع1385حسینی دشتی، مصطفی )، چاپ اول، تهران، مؤسسه فرهنگی آرایه.5اسالمی(، ج

، چاپ اول، قم: مؤسسه2 . ق(، عناوین، ج 1417حسینی مراغی، میر عبدالفتاح )ق.1415نشر اسالمی،

حطاب الرعینی، ابی عبدالله محمد بن عبدالرحمن مغربی، م��واهب الجلی��ل لش��رحق.1416، چاپ اول، بیروت: دارالكتب العلمیه، 8مختصر الخلیل، ج

ق.، 1403حلبی، ابوصالح، الكافی فی الفقه، اصفهان: مكتب امیر المؤمنین ، چ��اپ اول، دار النب��اء للنش��ر و التوزی��ع،1خامنه ای، علی، اجوب��ه االس��تفتائات، ج

ق.1415 ، چاپ دوم، تهران:1خوانساری، احمد، جامع المدارك فی شرح المختصر النافع، ج

ش.1355مكتب صدوق، ، چاپ سوم، قم: مؤسسه نشر2خویی، ابوالقاسم، محاضرات فی اصول الفقه، ج

ق.1410اسالمی، و1دسوقی، شمس الدین محمد بن عرفه، حاشیه الدسوقی علی الشرح الكبیر، ج

، بیروت: داراالحیاء الكتب العربیه، بیتا.4 ، چ��اپ دوم از دوره جدی��د، ته�ران: انتش��ارات10دهخ��دا، علی اك��بر، لغت نام��ه، ج

ش.1377دانشگاه تهران،

دیانی، عبدالرسول، ادلهی اثبات دعوی در امور مدنی و كیفری، چ��اپ اول، ته��ران:ش.1385انتشارات تدریس

راغب اصفهانی، ابوالقاسم الحسین بن محمد، المفردات فی غ��ریب الق��رآن، چ��اپق.1404اول، دفتر نشر كتاب،

، چ��اپ دوم، قم: كتابخ��انهی آیت الل��ه1راون��دی، قطب ال��دین، فق��ه الق��رآن، ج ق.1405مرعشی نجفی،

، چ��اپ س��نگی، قم:2سبزواری، محمد ب��اقر، ذخ��یره المع��اد فی ش��رح االرش��اد، ج ، بیتا.مؤسسه آل البیت

ق.1406، بیروت: دارالمعرفه، 16سرخسی، شمس الدین، مبسوط، ج ، چ��اپ دوم، ب��یروت: دارالكتب العلمی��ه،3سمرقندی، عالء الدین، تحفه الفقه��اء، ج

ق.1414 ، چ��اپ اول، قم:4سید عاملی، محمد بن علی موسوی عاملی، مدارك االحك��ام، ج

ق.، 1410مؤسسه آل البیت ، ب��یروت:4شربینی، محمد، مغ��نی المحت��اج الی معرف��ه مع��انی الف��اظ المنه��اج، ج

م.1958داراالحیاء التراث العربی، ، چ��اپ2 و 1شهید اول، محم��د بن مكی، ال��دروس الش��رعیه فی فق��ه االمامی��ه، ج

ق.1414اول، قم: مؤسسه نشر اسالمی، ق.1272شهید اول، محمد بن مکی، الذكری، چاپ سنگی، طبع قدیم،

، ترجمه مه��دی ص��انعی، مش��هد:2شهید اول، محمد بن مكی، القواعد و الفوائد، ج ش.1372نشر دانشگاه فردوسی مشهد،

شهید ثانی، زین الدین الجبعی العاملی، مسالك االفهام الی تنقیح شرائع االسالم، جق.1416، چاپ اول، قم: مؤسسه المعارف االسالمیه، 14 و 13

، چ��اپ3شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین بن بابویه، من الیحض��ره الفقی��ه، ج ق.1404دوم، قم: جامعه المدرسین،

شیخ صدوق، محم��د بن علی بن حس��ین بن بابوی��ه، الهدای��ه فی االص��ول و الف��روع،ق.1418، 7چاپ اول، قم: مؤسسه االمام الهادی

، قم: دارالكتب3شیخ طوس��ی، ابی جعف��ر محم��د بن حس��ن بن علی، استبص��ار، ج االسالمیه، بیتا.

، چ��اپ اول، قم:6ش��یخ طوس��ی، ابی جعف��ر محم��د بن حس��ن بن علی، خالف، ج ق.1417مؤسسه نشر اسالمی،

،8شیخ طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن بن علی، مبسوط فی فق��ه االمامی��ه، ج ش.1351قم: مكتبه مرتضویه،

ش��یخ طوس��ی، ابی جعف��ر محم��د بن حس��ن بن علی، نهای��ه فی المج��رد الفق��ه والفتاوی، قم: انتشارات قدس محمدی، بیتا.

شیخ مفی��د، ابی عبدالل��ه محم��د بن نعم��ان، المقنع��ه، قم: مؤسس��ه نش��ر اس��المی،ق.1410

طباطبایی یزدی، محمد كاظم، سؤال و جواب، ب��ه اهتم��ام مص��طفی محق��ق دام��اد،ش.1376چاپ اول، تهران: مركز نشر علوم اسالمی،

، چ��اپ اول، قم: مؤسس�ه نش�ر3طباطبایی یزدی، محمد ك�اظم، ع�روه ال�وثقی، ج ق.1420اسالمی،

، بیروت: دار الفكر، بیتا.3طبری، ابی جعفر محمد بن جریر، جامع البیان، ج عالمه حلی، ابو منصور حسن بن یوسف بن مطهر اسدی، ارشاد االذهان الی احكام

ق.1410، چاپ اول، قم: مؤسسه نشر اسالمی، 2االیمان، ج ،3عالمه حلی، ابو منصور حسن بن یوس��ف بن مطه��ر اس��دی، قواع��د االحك��ام، ج

ق.1413چاپ اول، قم: مؤسسه نشر اسالمی، ،8عالمه حلی، ابو منصور حسن بن یوسف بن مطه��ر اس��دی، مختل��ف الش��یعه، ج

ق.1415چاپ اول، قم: مؤسسه نشر اسالمی، فاضل اآلبی، زین الدین ابی علی الحسن بن ابی ط��الب، كش��ف الرم��وز فی ش��رح

ق.1408، چاپ اول، قم: مؤسسه نشر اسالمی، 2المختصر النافع، ج ، تص��حیح و تعلی�ق از2فاضل مقداد، جمال الدین، كنز العرفان فی فق�ه الق��رآن، ج

محمد باقر شریف زاده و محمد باقر بهبودی، تهران: مكتبه المرتضویه الحیاء اآلث��ارش.1343الجعفریه،

و2فاضل هندی، بهاء الدین محمد بن حسن بن محمد اص��فهانی، كش��ف اللث��ام، ج ق.1405، قم: كتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی، 4

فخر المحققین، ابی طالب محم��د بن حس��ن بن یوس��ف، ایض��اح الفوائ��د فی ش��رحش.1389، چاپ اول، قم: مطبعه علمیه، 4اشكاالت القواعد، ج

، ب��یروت:12قدام��ه، ابی محم��د عبدالل��ه بن احم��د محم��د بن قدام��ه، المغ��نی، ج دارالكتاب العربی، بیتا.

، چ��اپ س��وم، ته��ران: نش��ر م��یزان،2کاتوزیان، امیر ناصر، اثبات و دلیل اثب��ات، ج ش.1385

، چاپ اول،6كاشانی حنفی، ابوبكر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ج ق.1409پاکستان: مكتبه الحبیبیه،

، قم: مؤسس��ه نش��ر اس��المی،3 و 1ك��ركی، علی بن حس��ین، رس��ائل الك��ركی، ج ق.1412

، چ��اپ دوم، ب��یروت: مؤسس��ه الوف��اء،68مجلس��ی، محم��د ب��اقر، بح��ار االن��وار، ج م.1983

محقق اردبیلی، احمد مقدس اردبیلی، زب��ده البی��ان فی احك��ام الق��رآن، قم: مكتب��هالمرتضویه الحیاء اآلثار الجعفریه، بیتا.

محقق اردبیلی، احمد مق��دس اردبیلی، مجم��ع الفائ��ده و البره��ان فی ش��رح ارش��ادق.1404، قم: جامعه المدرسین، 12 و 9، 2االذهان، ج

، چ��اپ4 و 3محقق حلی، ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن، شرایع االسالم، ج ق.1409دوم، تهران: انتشارات استقالل،

، چ��اپ چه�ارم، قم: مرك�ز انتش��ارات دف��تر2مظف�ر، محم��د رض��ا، اص��ول فق��ه، ج ش.1370تبلیغات اسالمی حوزه علمیه،

ق.1408مظفر، محمد رضا، المنطق، قم: انتشارات فیروزآبادی، ، چ��اپ دوم، قم: دارالكتب2 و 1موس��وی خمینی، روح الل��ه، تحری��ر الوس��یله، ج

ق.1390العلمیه )اسماعیلیان(، ق. 1401، قم: دارالقرآن الكریم، 1موسوی گلپایگانی، محمد رضا، القضاء، ج

، چاپ40 و 13، 11نجفی، محمد حسن، جواهر الكالم فی شرح شرایع االسالم، ج ش.1362سوم، تهران: دارالكتب االسالمیه،

، چ�اپ اول، مش�هد:18 و 4نراقی، احمد، مس�تند الش�یعه فی احك�ام الش�ریعه، ج ق.1419 الحیاء التراث، مؤسسه آل البیت

وحید بهبهانی، محمد باقر، حاشیه مجمع الفائده و البرهان، چاپ اول، قم: تحقیق وق.1417نشر از مؤسسه عالمه وحید بهبهانی،

وحید بهبهانی، محمد باقر، رسائل الفقهیه، چاپ اول، قم: تحقیق و نشر از مؤسسهق.1419عالمه وحید بهبهانی،

ارزیابی قابلیت های توسعه گردشگری مساجد در ایران

469محمد صادقی

چکیده پس از دری��افت وحی الهی و رس��انیدن آن ب��ه یکی از رسالت های پیامبر اک��رم

ایجاد پایگاهی به نام مسجد بود تا مکانی ب��رای عب��ادت و ذک��ر ح��ق تع��الی و،مردم با توج�ه ب�ه اهمیت مس�جد در ش�هرهای.تشکیل اجتماعات اسالمی و مردمی باشد

اسالمی سازندگان این مکان مقدس بهترین جلوه های هنری را در ساخت آن به کار ام��روزه.بردند و هنر و مذهب تالقی پیدا کرد و معماری خاص مساجد شکل گرفت

ک��ه.نمونه های بارز و شاخص تاریخی از این تلفیق مقدس در جهان ی��افت می ش��ود جاذب گردشگر هستند به همین دلیل امروزه گردشگری مساجد بوجود آم��ده اس��ت

ب��ا توج��ه ب��ه اهمیت رو ب��ه رش��د.که گردشگران از مساجد ت��اریخی بازدی��د می کنند هدف اصلی تحقیق بررسی قابلیت ه�ای توس��عه گردش�گری مس�اجد در،گردشگری

تحقی��ق از ن�وع ک�اربردی و روش آنج��ام آن توص�یفی و تحلیلی.کش�ور ای�ران است ، این��ترنت، مق��االت، اسنادی اس��ت ک��ه از کتاب ها، روش جمع آوری اطالعات.است

.آمار رسمی و آرشیو سازمان ها استفاده شده است ب��رای س��نجش ق��درت گردش��گر.روش تجزیه و تحلیل داده ها کمی و کیفی است

از طریق پرسش نامه متخصصین نظرسنجی ش��د و پرس��ش نامه در،پذیری جاذبه ها SWOT همچنین برای وزن دهی عوامل م��دل . تحلیل شدSPSSمحیط نرم افزاری

نتایج تحقیق بی��انگر آن اس��ت ک��ه در ای��ران.از پرسش نامه متخصصین استفاده شد که بعضی از آنها تاریخی و دارای ارزش ه��نری. هزار مسجد وجود دارد70بیش از

ک��ه از ق��درت ج��ذب ب��االیی ب��رای ج��ذب گردش��گر.و معم��اری بی نظ��یری هس��تند س��نجش نق��اط ق��وت و ض��عف و فرص��ت و تهدی��د توس��عه گردش��گری.برخوردارند

%( و30.8 بیانگر قدرت باالی نقاط ق��وت )SWOTمساجد در ایران در قالب مدل %( و تهدید )15.5%( این نوع از گردشگری در مقابل نقاط ضعف )41.6فرصت )

بنابراین استراتژی های توسعه ای برای بهره گیری از نقاط قوت.%( آن است12.1 و فرصت ب��ه منظ��ور پوش��ش نق��اط ض��عف و تهدی��د پیش��نهاد می ش��ود و مهم ت��رین راهکارهای اجرایی عبارتن��د از: تبلیغ��ات و شناس��اندن این ظرفیت ه��ا در س��طح بین

کارشناسی ارشد. .469

برگ��زاری توره��ای وی��ژه گردش��گری، آماده سازی زیرساخت های مورد نیاز،المللی. تربیت راهنمایان تور ویژه گردشگری مساجد،مساجد

کلمات کلیدی: . ایران، فرهنگ اسالمی، مساجد،گردشگری

درآمد پس از اسالم با تغییر نظام اجتماعی حاکم نظم سیاسی و نظم اقتصادی و به تبع آن ساختار کالبدی شهر تغییر یافت و عمده ترین تغی��یرات در نظ��ام ش��هری بوج��ود

چ��را ک��ه اص��وال جه��ان بینی اس��المی ب��رای تحق��ق آرمان ه��ای خ��ود ب��ه ش��هر و.آمد شهرنشینی احتیاج داشت و منطبق با فلسفه دین اسالم زندگی آنه��ا را ش��کل ت��ازه

مسجد جامع به مهم ت��رین بن��ای ش��هر و. مسجد جای آتشکده را گرفت.ای بخشید در ق��رون ابت��دای اس��الم در ای��ران اگ��ر.مالک تش��خیص ش��هر از روس��تا تب��دیل شد

مکانی را می خواستند به شهر تبدیل کنند باید دارای مسجد جامع می بود و ابتدا این ، مس��جد ج��امع مرک��ز اجتماع��ات سیاس��ی و ابالغ فرمان ها.مک��ان را بن��ا می کردند

ب��دین ت��رتیب.خواندن خطبه و مهمتر از هم��ه مرک��ز فک��ری و آموزش��ی ع��الی ب��ود مسجد نخستین پدیده جغرافیایی برخاسته از اندیشه اسالمی به عن��وان ی��ک ک��انون عبادی-سیاسی در سطح جهان گسترش یافت و با نقش های عمده ای که ایف��ا ک��رد خم���یر مای���ه تغی���یرات نه���ادی در س���اختار اجتم���اع و اص���ول اداری- سیاس���ی در

(23-25: 1385، )نظریان.سرزمین های اسالمی شد پس از دری��افت وحی الهی و رس��انیدن آن ب��ه یکی از رسالت های پیامبر اک��رم

ایجاد پایگاهی به نام مسجد بود تا مکانی ب��رای عب��ادت و ذک��ر ح��ق تع��الی و،مردم ب�ه ط��وری ک�ه ب�ا گذش��ت قرن ه��ای.تش�کیل اجتماع�ات اس�المی و م��ردمی باشد

مسجد نه تنها اعتب��ار و ارزش خ��ود را حف��ظ ک��رده بلک��ه،متمادی از پیدایش اسالم سیاس��ی و،همواره در برهه های مختل��ف زم��انی نقش مهمی در تح��والت اجتم��اعی

( وجود یک مسجد عظیم و زیبا48،� 138 ، )موظف رستمی.فرهنگی داشته است نشانه ای از قدرت و ثروت شهر و ح��اکم ب��ه حس��اب می آم��د و ه��ر ح��اکمی س��عی

( در ابت��دا76،� 1385، )فک��وهی.می کرد مسجدی بزرگتر از رقبای خ��ود برپ��ا کند

شهر می بایست یک مسجد می داشت که نماز جماعت در آن برق��رار می کردن��د این امر مدتی پایدار بود اما با افزایش جمعیت در شهرهای بزرگ تعداد مس��اجد ج��امع

( مسجد جامع در شهرهای اس��المی123،�� 1362 ، )سلطان زاده.نیز افزایش یافت همواره در قلب و مرکز شهر ج��ای داش��ت و در دو ی��ا چن��د س��وی آن ب��ازار امت��داد

، کارون س��را،می یافت و در پ��یرامون آن مؤسس��ات اجتم��اعی همچ��ون دارالحکومه حم��ام و، آب انب��ار، خانق��اه، دارالشفاء، محل هایی برای فقرا و بینوایان،مهمان خانه

اس��الم و مس�جد از س�ال های اولی�ه ظه�ور دین اس�الم ب�ا هم.مدارس قرار داشتند درآمیخته اند و بسیاری از مساجد چه در دوره های اولیه اسالمی و چه در دوره ه��ای پس از آن یادآور اتفاقات تاریخی بسیار مهمی بوده اند که باعث اهمیت باس��تانی و

،1386 ، )یاراحم��دی.تاریخی تعداد زیادی از مساجد کشورهای اسالمی ش��ده است ( به عبارت دیگر بسیاری از مس��اجد کش��ورهای جه��ان اس��الم عالوه ب��ر جایگ��اه56

مذهبی دارای اهمیت تاریخی هستند که روایتگر بسیاری از رخدادهای مهم مذهبی و ( ساختمان77،� 1376 ، )حسینی.اجتماعی در دوران شکوه و عظمت آنها می باشد

مسجد به عنوان مهم ترین بنای ساخته شده در کلیه ادوار تاریخی معماری اس��المی ، )مت��دین.همیشه از جایگاه وی��ژه در ام��ر تحقی��ق و پ��ژوهش برخ��وردار ب��وده است

( و نمودی برجسته و آشکار از هنر در ساحتی متبرک و مقدس اس��ت40،�� 1386 سیاس��ی و ف��رهنگی ب��وده، اجتم��اعی،و از دیرباز نیز بسترساز روی��دادهای ت��اریخی

( اوج اعتال و شکوفایی هنر معماری مقدس اسالمی را38،� 1389 ، )بمانیان.است مس��اجد اس��المی.(37،�� 1389 ، )بمانیان.می توان در ساخت مساجد جستجو کرد

جلوه ای از زیب��ایی بص��ری و نمون��ه ب��ارزی از تلفی��ق و ارتب��اط فرمه��ای نم��ادین ب��ا معماری و هنر به کار رفته در مساجد در کنار اص��ول.باورهای عمیق اعتقادی است

مهندسی ساخت یکی از جاذبه های مهم گردشگری است که ه��ر س��اله گردش��گران در ایران نیز نمونه بس��یار غ��نی از.زیادی را در سراسر جهان به خود جذب می کنند

مساجد به منظور ایفای نقش گردشگری نیاز به.این جاذبه گردشگری وجود دارند دارا،وجود برخی پارامترها برای جذب گردشگران دارن��د از جمل��ه: س��ابقه ت��اریخی

برگ��زاری، وق��وع ی��ک حادث��ه خ��اص ت��اریخی در مح��ل مس��جد،بودن معماری خ��اص قرارگ��یری در، وج��ود ج��ذابیت های پ��یرامون،آئین ه��ای م��ذهبی و ف��رهنگی خ��اص امام زادگان، امامان، وجود آرامگاه پیامبران،شهرهای توریستی با جاذبه های متنوع

(59، 1391 ،)ارجمند. ...و یا بزرگان دینی و هزار مسجد در ایران وجود دارد که خیلی از آنها مساجد ق��دیمی و ب��ا70بیش از

عمری چند صد ساله هستند که نشانه های بی بدیل هنر اسالمی و معماری و اصول ام��روزه مس�اجد در دنی��ا ب��ه عن��وان یکی از.مهندس��ی بی نظ��یری را در خ�ود دارند

جاذبه های گردشگری ش��ناخته می ش��وند چ��را ک��ه بی��انگر ش��کوه و عظمت و ه��نر و پس از اسالم حکومت ه�ای اس��المی س��عی می کردن�د.معماری عصر خویش هستند

از ای��نرو ام��روزه مس��اجد فی نفس��ه واج��د.مساجد را بهترین شکل ممکن بس��ازند در ای��ران مس��اجد ت��اریخی و بارزش��ی وج��ود دارن��د ک��ه.ارزش گردش��گری هس��تند

ب��ه ج��ز چن��د مس��جد بقی��ه مس��اجد.پ��ذیرای گردش��گران داخلی و خ��ارجی هس��تند ناشناخته مان��ده ان��د و در چرخ��ه گردش��گری ق��رار ندارن��د از این رو تحقی��ق حاض��ر به دنبال امکان سنجی و بررسی قابلیت های ایران در زمین��ه این ن��وع از گردش��گری

با توجه به این تاکنون تحقیق علمی در این زمینه صورت نگرفته است انجام.است بر این اساس مهم ترین سؤاالت تحقیق عبارتند از:.چنین تحقیقی ضرورت دارد

- آیا کشور ای��ران از جاذب��ه و ق��ابلیت الزم ب��رای گس��ترش گردش��گری مس��اجد1برخوردار است؟

- مهم ترین نقاط قوت و فرصت توسعه گردشگری مساجد در ایران کدامند؟2- مهم ترین نقاط ضعف و تهدید توسعه گردشگری مساجد در ایران کدامند؟3- مهم ترین راهبردها و راهکارهای گسترش گردشگری مساجد در ایران کدامند؟4

الف(مفاهیم، دیدگاه ها و مبانی نظری.گردشگری1

انسان موج�ودی اس��ت متح�رک و پوی�ا ک�ه گ�ردش و مس�افرت در ذات او نهفت�ه ( و87،�� 1381، است و سفر برای او امری حیاتی و ضروری است )نظام ش��هیدی

،از گذشته های دور انسان ها با اه��داف مختلفی از جمل��ه زی��ارت مکان ه��ای مق��دس .دیدار از اقوام و آشنایان و یا تجارت و غیره به سفر و مسافرت می پرداخت��ه است

توسعه چشمگیری یافته و تغی��یرات، صنعت گردشگری در جهان،طی دهه های اخیر (Azman,�� 2013 ,107 ).اقتص��ادی و اجتم��اعی ش��گرفی را س��بب ش��ده است

گردشگری یکی از مهم ترین عوامل مولد ثروت و اشتغال در دنیا معرفی شده و به مثابه موتور اقتصادی رشد و پیشرفت کشورهای توسعه یافته و در حال توس��عه در

( در عص�ر پسامدرنیس�م تم�ام ک�ره9،� 1388، )سلیمان پ�ور.عرصه جهانی است زمین از ژرفای اقیانوس ها گرفت��ه ت��ا ج��و و هم��ه ویژگی ه��ای انس��انی و ف��رهنگی و

، )پاپلی و س��قایی. فضای گردشگری را تشکیل می دهد،طبیعی و آثار هنری و غیره1385 ،8)

که خود ناشی از توسعه نوآوری ه��ای.گردشگری امروز گستره جهانی یافته است )پ��اپلی.تکنولوژیکی و گسترش همه جانبه س��رمایه داری در عص��ر کن��ونی می باشد

از رشد پیوس��ته ای برخ��وردار، سال اخیر60( و در طی 3،�� 1382،یزدی و سقایی

به طوری که ب��ه یکی از بخش ه��ای اقتص��ادی ب��ا س��رعت ب��اال در جه��ان،بوده است گردش��گری بین المللی ب��ا ن��رخ،1950-2005 در طی س��ال های .تبدیل شده است

میلیون نف��ر806 به 1950 میلیون گردشگر در سال 25 از ، درصد65رشد ساالنه ( امروزه گردشگری درحال تبدیل67،� 1387، )طیبی. افزایش یافت2005در سال

و بسیاری از برنامه ریزان؛شدن به یکی از ارکان اصلی اقتصاد تجاری جهان است .و صاحبنظران از صنعت گردشگری بعنوان رکن اصلی توسعه اقتصادی یاد می کنند

(97 ��,2013 ��,Ivankaدرواقع گردشگری در بسیاری از کش��ورهای جه��ان یکی از ) پیچیده ترین کسب و کارهای بشری می باش��د و بعن��وان فع��الیتی چن��د وجهی دارای

( از جمله می توان از35،� 1385 ، )زاهدی.کارکردها و اثرات مثبت گوناگون است ارتق��اء، و تق��ویت زیرس��اختهای اجتم��اعی، ج��ذب ارز، کس��ب درآمد،اش��تغالزایی

( براساس آمارهای منتشر شده از سوی1، 1387 ، )کاظمی. نام برد...فرهنگی و 49 این ص��نعت ام��روزه دومین منب��ع درآم��د بیش از ،س��ازمان جه��انی گردش��گری

میالدی تع��داد2020( و ت��ا س��ال 23،�� 1388 ، )قره ن��ژاد.کش��ور جه��ان می باش��د گردشگران در سرتاسر دنیا به رقمی حدود ی��ک میلی��ارد و پانص��د و شص��ت میلی�ون

,2007 ). درص��د درآم��دهای جه��انی را ش��امل می ش��ود10نف��ر خواه��د رس��ید ک��ه unwtoدر واق��ع گردش��گری از مهم ت��رین فعالیت ه��ای انس��انی معاص��ر اس��ت ک�ه )

، اقتصادی، اوضاع سیاسی،همراه با بوجود آوردن تغییرات شگرف در سیمای زمین ،1380 ، )محالتی. منش و روش زن��دگی انس��ان ه��ارا دگرگ�ون می س��ازد،ف��رهنگی

( و به عاملی تأثیر گذار در تغییر شکل فضایی مکان های مورد بازدید بدل شود و13 .(12، 1389، )حاجی نژاد.چهره این مکان ها را تغییر داده است

اهمیت گردشگری در عصر حاض��ر بیش از هم��ه وابس��ته ب��ه چرخ��ه اقتص��ادی آن می باش��د ک��ه ق��ابلیت ب��االی در زمین��ه ی پوی��ایی اقتص��اد محلی و بین المللی دارا

( و نخس���تین دلی���ل توس���عه ص���نعت28،��� 1388 ، ) م���افی و س���قایی.می باشد ، )وای گی.گردش��گری در اغلب کش��ورها بهره گ��یری از من��افع اقتص��ادی آن است

درآم��د حاص��ل از گردش��گری در س��طح بین المللی1980 ( در ده��ه 48،�� 1377 سرعتی بیش از تجارت جهانی داشته است و این��ک از نظ��ر ارزش ص��ادرات درص��د بس��یار ب���االیی را تش���کیل می ده��د و بس���ی بیش از مجم���وع فرآورده��ای نفت و

( اما نبای��د نقشraija,�� 2014,� 363محصوالت خودرو و قطعات یدکی آنهاست ) .فرهنگ را در توس��عه گردش��گری و ت��أثیر گردش��گری را در فرهن��گ نادی��ده گ��رفت

تعامل ه�ا و تبادل ه�ا را س�بب می ش�ود و ب�ا،گردشگری به عنوان یک ام�ر ف�رهنگی نیازها و آرزوهای آنه��ا ک��ه منبعث از فرهن��گ جامع��ه، خواسته ها، انگیزه ها،انسان ها توسعه گردشگری به عنوان یک پدی��ده ف��رهنگی م��وجب. در ارتباط است،می باشد

می شود که فرصت کافی ب�رای تب�ادل ف�رهنگی بین گردش�گر و جامع�ه میزب�ان ب�ه ( بر این مبنا آنها می توانند یکدیگر را بهتر درکhuseyin,� 2011,� 25 ).وجود آید

فرهنگ به واس��طه انطب�اق و س�ازگاری. به فرهنگ هم بیشتر احترام بگذارند،کرده .با محیط زیست و کنش متقابل ب��ا دیگ��ران تح��رک می یاب��د و ب��از تفس��یر می ش��ود گردش��گری در این می��ان یکی از ش��یوه های کنش متقاب��ل ف��رهنگی اس��ت ک��ه ب��ه

کنش�ی متقاب�ل را نمای�ان،واسطه تفس�یر تجربه ه�ای گردش��گری از فرهن��گ محلی این امر بستگی به آن دارد که فرهنگ جامعه میزبان در چه سطحی قرار.می سازد

. اصوال فرهنگی پویاست که توانایی کنش های فرهنگی را داش��ته باشد.داشته باشد ( گردشگری می تواند به عنوان یک عامل مؤثر118،� 1388، )جهانیان و نادعلی پور

نقش مثبتی در تعامل و ارتباطات ف��رهنگی ایج��اد کن��د و جاذبه ه��ای ف��رهنگی نقش.مهمی در توسعه و رونق گردشگری یک مکان دارند

.مسجد2 مسجد به معنای محل سجود و سجود یعنی به خاک افتادن و خشوع و خض��وع در

مسجد با توج�ه ب�ه آموزه ه�ای دی��نی در ی�ک معن�ای ع�ام ب�ه.برابر حق تعالی است مس��جد بن��ایی اس��ت ک��ه، ام��ا در ش��ریعت اس��المی؛سراسر زمین اطالق می شود

(199،�� 1381 ، )جعفری��ان.مسلمان ها برای عبادت جمعی خداوند یکتا می س��ازند بار تکرار شده است و صریحا از مسجد به عنوان مکانی28 ،واژه مسجد در قرآن

که انسان مسلمان در آن عبادت نموده و بوسیله آن ایم��ان ب��ه یگ��انگی خداون��د را ( تک��رار این واژه در123،�� 1387، )مرتضی.اظه��ار می دارد ن��ام ب��رده ش��ده است

قرآن و تأکی��د ب��ر نقش آن نش��ان دهن��ده اهمیت و جایگ��اه وی��ژه مس��جد در در دین ( مس��جد یکی از عناص��ر236،�� 1378 ، )س��لیمانی.اسالم و می��ان مس��لمانان است

در طول تاریخ ش��کل گ��یری ش��هرهای،مهم و تأثیر گذار در شهرهای اسالمی است اس��المی مس��اجد هم��واره ب��ه عن��وان فض��اهای عم��ومی مهم و م��ردمی دارای

سیاسی و کالبدی ب��وده و در زن��دگی م��ردم، اقتصادی،عملکردهای متعدد اجتماعی(219، 1389، )تقوایی و معروفی.نقش محوری داشته اند

.هنر و معماری مساجد3 وسیع و گسترده ای در زندگی انس��ان ها دارد و اگ��ر،معماری جایگاه بسیار عمیق

ب��ه عالوه. جایگاه ویژه ای با کارکرد جمال شناسانه نیز می یابد،با هنر ممزوج شود ، به دلیل همین،عناصر معنوی خاص و متافیزیکی بر بار شکوه اجاللی آن می افزاید

مش��تاقان جالل و جم��ال،موقعیت ممتاز و فرا محلی و جهانی می یابد و دانشمندان

، مس�لمانان و غ�یر مس�لمانان، اسالم شناس��ان و ب�ه ط��ور کلی،از هر صنف و فکر برای مشاهده مساجد به کشورهای اسالمی سفر،همه ساله از گوشه گوشه جهان

می کنند تا از نزدیک در اعماق زالل زیباترین انواع کاشی های هفت رنگ و دل ف��ریب ه��نری و اج��رایی، علمی،و مقرنس سازی های موزون غور کنند و بهره های فلسفی

نشأت گرفته از مبانی عمی��ق عقی��دتی اس��الم،ببرند که بی تردید این جذبه و کشش دین با هنر مالقات می کند،( در مساجدfaris and ahmad,� 2013 ,� 447 ).است

صرف نظ��ر از. در معماری مساجد تجلی می یابد،و مهم ترین نمودهای هنر اسالمی این بناهای با شکوه در چش��م ه��ر م��ورخ، محل تزکیه مؤمنین هستند،اینکه مساجد

جلوه های ه��نر.نیز شایسته آن است که نمایشگاه های هنرهای اسالمی نامیده شود ، موزائیک س�ازی، آجرک�اری، گچ�بری، مهندسی،در مساجد بسیار است که معم�اری

، کن��ده ک��اری، آئین��ه ک��اری، مق��رنس س��ازی، سنگ تراشی، سفال گری،کاشی کاری پرتو پردازی نمونه ه��ایی از، تذهیب، خوشنویسی، نگارگری، خاتم کاری،منبت کاری

هنرمندی های بی ب��دیلی اس��ت ک��ه توس��ط عاش��قان الل��ه در این مکان ه��ای معن��وی ب��ه ن��وعی پی��ام، منبرها، س��تون ها، گلدس��ته ها، محراب، ساخت گنبد.انجام می شود

ب��ا دقت در این نماده��ا و پیام ه��ای آن��ان در.خاص خود را به مخاطبان القاء می کنند ,2011,� 106 ).خواهیم ی��افت ک��ه این پیام ه�ا همگی ج�اودانی و عرف��انی هس��تند

Othman) .گردشگری فرهنگی و مذهبی مساجد4

سود گردشگری صرفا در به��ره اقتص��ادی خالص��ه نمی ش��ود بلک��ه این به��ره را از زوایای مختلفی همچون شناساندن فرهن��گ داخلی ب��ه دیگ��ر کش��ورها ن��یز می ت��وان

ویژگی های ساختار گردشگری ه�ر مک��ان ب�ه نوب�ۀS خ�ود از ی�ک ط�رف.ارزیابی کرد ، تف��ریحی، ف��رهنگی، تن��وع نقش و ک��ارکرد م��ذهبی، ماهیت، اعتبار،متأثر از اهمیت

و از ط��رف دیگ�ر برگرفت��ه و ت�أثیر،تجاری و به طورکلی جاذبه های مکانی آن است فرهنگی )باورهای اعتقادی ( و اقتصادی ساکن آن،پذیرفته از ویژگی های اجتماعی

( گردشگری فرهنگی یکی از116،� 1390 ، )ابراهیم زاده.محلی و گردشگران است گونه های در حال رشد گردشگری اس��ت ک��ه پ��یرامون بازی��د از جاذبه ه��ای ف��رهنگی

و. انسان موجودی فرهنگی اس��ت .(Trevor,�� 1998,� 362 ).شکل گرفته است چ�را ک�ه ژن ه�ای م�ا.یکی از وجوه اصلی تمایز آن با سایر جان�داران فرهن�گ است

تقریبا همانند اجدادمان در عصر حجر است در حالی ک��ه فرهن��گ م��ا ب��ه ط��رز ب��اور فرهنگ مجموعه گسترده ای از. (366، 1387، )کاترایت.نکردنی تغییر کرده است

لووی فرهن��گ را »مجموع��ه چیزه��ایی ک��ه.اعمال و رفتار انسان را در بر می گیرد

بصورت میراثی از گذشته و از راه آموزش و پ��رورش رس��می،افراد از جامعه خود فرهنگ راه و.(52،� 1380 ، ) آشوری. تعریف می کند،و غیر رسمی فرا می گیرند« از طری��ق ارتب��اط ب��ا، مردم به صورت ف��ردی و جمعی،روشهایی است که در آن ها

فرهنگ ه��ا م��یراثی.(35،�� 1380، )پهل��وان.یکدیگر به زندگی خود معن��ا می بخش��ند (97،� 1386، )تاپیا.تلقی می شوند که به اندازه کافی ارزش همگانی و پایدار دارند

آداب و رس��وم، اعتق��ادات،به طور کلی فرهنگ عبارت است از نظامی از ارزش ها ک�ه از طری��ق آن انس��ان ها ب��ه جه�ان خ��ود معن��ا می دهن��د و،مشترک افراد اجتماع

در حقیقت گردشگری فرهنگی نوعی از گردش��گری.ابزاری برای هویت یابی است کنک��اش و کس�ب تجرب�ه درب�اره فرهن��گ ح�ال و،است که گردشگر را به فراگ�یری

گذشته جامعه مقصد و مقایسه آن با داشته ها و انگیزه ه��ای جامع��ه خ��ود و دیگ��ران ( فرهنگ سنتی با توج��ه ب��ه120،�� 1388، )جهانیان و نادعلی پور.تشویق می نماید

شکل گیری نوستالژی در جوامع پساصنعتی می تواند جاذب گردش��گرانی باش��د ک��ه در پی مکانهایی با فرهنگ سنتی اند تا اص��الت معن��ایی را در آن تجرب��ه کنن��د از این فرهنگ سنتی به خصوص پاگرفت��ه از گذش��ته های دور در ن��واحی مختل��ف ک��ه هن��وز

)پ��اپلی.اصالت فرهنگی دارند می تواند گردش��گران بس��یاری را ب��ه خ��ود ج��ذب کند ( گردشگری فرهنگی دارای طی��ف وس��یعی از جاذبه ه��ا86،�� 1385، یزدی و سقایی

است که می توان آنها را به دو بخش کلی جاذبه های مادی و معنوی تقسیم کرد ک�ه. نشان داده شده است1در جدول شماره

: تقسیم بندی جاذبه های گردشگری فرهنگی1جدول

جاذبه های فرهنگی گردشگری

آثار باستانی و تاریخی، معماری )معماری قدیم و جدید(، شهرها و روستاها، موزه ها و گالری های هنری، مکان های مذهبی و عبادت گاهی )مرقد امامان، امامزادها، آتشکده ها، مساجد، کلیساها

و ...( آثار هنری و صنایع دستی، پوشاک و لباس های

سنتی و بومی، غذا و خوراکی ها، قبرستان و مزاربزرگان، آثار جنگ

جاذبه هایمادی

جاذبه های آداب و رسوم، آیین های مذهبی و غیر مذهبی،

موسیقی و رقص، ادبیات و فرهنگ عامه، جشن هامعنویو اعیاد ملی، مذهبی و محلی، زبان و گویش

مس��اجد ت��اریخی ب��ه واس��طه معم��اری خ��اص خ��ود ک��ه برگرفت��ه از ای��دئولوژی و ارزش ه��ای ف��رهنگی و م��ذهبی اس��المی اس��ت یکی از مهم ت��رین جاذبه ه��ای م��ادی

همچنین بواسطه برگزاری مناس��ک و آیین ه�ای.گردشگری فرهنگی بحساب می آید مختل��ف م��ذهبی در این مک��ان از نظ��ر معن��وی ن��یز یکی از مهم ت��رین جاذبه ه��ای

.گردشگری فرهنگی محسوب می شود گردشگری مذهبی در زمرۀS قدیمی ترین و پررونق ترین گردش��گری های گذش��ته و

که دشواری های اقلیمی یا بدی آب و هوا نیز مانع آن.حال سراسر جهان قرار دارد م��دارک و مس��تندات. و قدمت آن به قدمت خ��ود فرهن��گ دی��نی می رسد.نمی شود

تاریخی موجود از تمدن های عظیم بین النهرین )میان رودان( و مص��ر و دیگ��ر س��ایر از دیرباز از سفرهای م��ذهبی،آثار و قرائن بر جای مانده از روزگاران پیش از تاریخ

ب�ه ط��وری ک�ه،(Richard,� 2014,� 37هزاران نفر از انس�ان ها حک�ایت می کنن�د ) انسان ها از هزاران سال قبل به منظ��ور انج��ام ف�رایض دی��نی ه��ر رنجی را ب��ر خ��ود

در واقع زیارت و گردشگری.هموار می کردند و راهی سفرهای دور و دراز می شدند امروزه گردش��گری م��ذهبی.مذهبی ریشه در باورها و اعتقادات دینی مذهبی دارد

، به سبب ویژگی های ساختاری و ک��ارکردی ب��ارز آن،با همۀS اجزا و گونه های مختلف ب��ه ط��وری ک��ه ح��وزه نف��وذ آن،توانسته است در متن گردشگری جهانی جای گ��یرد

( در این ن��وع از گردش��گریJafar,�� 2012 ,�� 2 ).سراسر جهان را فرا گرفته است که اقامتگاه ها و نوع امکان��ات،انگیزه اصلی زیارت اماکن مقدسه و زیارتگاه هاست

ولی درآم�د خ�انوار نقش چن�دانی.آن به هر حال در طول مدت اقامت ت�أثیر می نهد گردش�گری.(11،� 1380 ، )ف�اطمی.در انگیزۀS اصلی زیارت از این ام�اکن ن�دارد

وسیله ای است که افراد را با مذاهب و فرهنگ های متفاوت به یکدیگر پیوند می دهد به��تر درک،و به آنها کمک می کند تا همدیگر را با وجود تنش های سیاسی و اجتماعی

مذهب و جاذبه های م��ذهبی ب��ه عن��وان یکی، از نظر سازمان جهانی جهانگردی.کنند از نمون��ه س��فرهای م��ذهبی.از اص��لی ت��رین انگیزه ه��ای س��فر ش��ناخته ش��ده است

می توان به روز جهانی جوان اشاره کرد که به ابتکار واتیک��ان ب��رای ق��وی ت��ر ک��ردن ، این س��فر.باورهای دینی در بین جوانان کاتولیک به صورت جهانی برگ��زار می ش��ود

یکی از بزرگ ترین آیین های مذهبی برای جوان��ان دنی��ا اس��ت و ب��ه عن��وان نمون��ه در کش��ور در این197 هزار زائر از 435 بیش از ، که در آلمان برگزار شد2005سال

آیین حج به عنوان یکی از ب��زرگ ت��رین، در اسالم نیز.مراسم مذهبی شرکت کردند . میلیون زائر را در شهر مکه گردهم می آورد2مراسم مذهبی جهان ساالنه بیش از

ه��ر س��اله،پیش بینی می شود که گردشگری مذهبی عربستان سعودی در دهه آینده میلی��ون نف��ر از43/2 تع��داد ،2020 درص��دی به��ره ب��برد و ت��ا س��ال 20از رش��دی

ه��زار ات��اق اض��افی در50 مس��تلزم ،شهرهای مکه و مدینه دی��دن کنن��د ک��ه این امر. هزار واحد مبله در این مناطق خواهد بود74هتل ها و

.روش تحقیق5 روش.تحلیلی می باشد–تحقیق از نوع تحقیقات کاربردی و روش تحقیق توصیفی

در.گردآوری اطالع��ات ب��ه دو ص��ورت مطالع��ات کتابخان��ه ای و پیمایش��ی می باشد طرح ه��ای پژوهش�ی و اطالع�ات، مق��االت،روش کتابخانه ای با اس�تفاده از کتاب ها

در روش.آرش���یو ادارات و س���ازمان های مرتب���ط اطالع���ات گ���ردآوری می ش���ود مص��احبه و پرس��ش نامه اطالع��ات الزم گ��رآوری ش��ده،پیمایشی از طریق مشاهده

برای تجزی��ه و تحلی��ل داده ه��ای تحقی��ق از تلفی��ق از تحلیل ه��ای کمی و کیفی.است ب��ا اس��تفاده از، فرضیات و م��اهیت متغیرها، با توجه به اهداف.استفاده شده است

همچ��نین. داده ها تحلیل ش��دندspssآزمون تی تک نمونه ای در محیط نرم افزاری اس��تفادهswot ض��عف و فرص��ت ها و تهدی��دها از م��دل ،برای تحلیل نقاط ق��وت

و متغییرهای مدل با استفاده از پرس��ش نامه متخصص��ین امتی��از دهی و.شده است. کمی شدswotمدل

اعتبار و روایی پرسش نامه بطریق محتوایی و بر اساس نظ��ر متخصص��ین م��ورد پس از مشخص کردن مولفۀS ها و شاخص های اث��ر گ��ذار ب��رای.سنجش قرار گرفت

س��نجش ابع��اد تحقی��ق پرس��ش نامه ط��راحی ش��د و ب��ر اس��اس نظ��ر متخصص��ین منظور از پای��ایی در.گردشگری پرسش نامه اصالح و پرسش نامه نهایی تثبیت شد

علوم اجتماعی این است که اگر یک مفهوم مورد سنجش را با همان وسیلۀS ان��دازه نتایج حاصل شده ت��ا چ��ه ح��د مط��ابقت، دوباره بسنجیم،گیری تحت شرایط مشابه

خواهند داشت و یا نتایج حاصل شده تا حد دقیق و قابل اعتماد هس��تند و ی��ا وس��یله ب��رای.اندازه گیری تا چه حد دارای ویژگی تک��رار پ��ذیری و بازی��افت پ��ذیری است

سنجش پای��ایی تکنی��ک مختلفی وج��ود دارد ک��ه ه��ر ک��دام دارای ن��واقص و مزای��ایی محاسبه ضریب آلفای کرونب��اخ، یکی از رایج ترین شیوه های محاسبه پایایی.هستند . این ضریب به عنوان یکی از ضرایب پایایی با ق��ابلیت ب��اال ش��ناخته می ش��ود.است

نش�ان دهن�ده این اس��ت ک�ه7/0 ضرایب باالتر از . است1دامنه اعتماد از صفر تا ( هرچه میزان آلفای83،� 1387، )افشانی.همبستگی درونی بین گویه ها زیاد است

نزدیکتر باشد نشان دهنده میزان پایایی بیشتر پرسش نامه،+(1محاسبه شده به )

انجامSpss محاسبه ضریب الفای کرونباخ پرسش نامه در محیط نرم افزار .است 781/0 میزان آلفای کرونباخ محاسبه شده برای پرسش نامه عبارت اس��ت از .شد

در نتیجه پرسش نامه از پای��ایی. است7/0چون میزان آلفای محاسبه شده باالتر از .الزم برخوردار است

ب(یافته های تحقیق مذهبی و فرهنگی، تاریخ،کشور ایران دارای جاذبه های فراوان گردشگری طبیعی

که بیشتر آنها به دلیل ضعف تبلیغات و کمبود زیرساخت های مورد نیاز ب��دون.است سؤال اول تحقیق عبارت است از اینکه آیا کشور ای��ران از.استفاده مؤثر مانده اند

جاذبه و قابلیت الزم ب��رای گس��ترش گردش��گری مس��اجد برخ��وردار اس��ت؟ ب��رای پاس��خ علمی و منطقی ب��ه این س��ؤال ابت��دا جاذبه ه��ای گردش��گری مس��اجد ای��ران

م��ورد از به��ترین مس��اجد ک��ه دارای جاذب��ه ج��ذب گردش��گر20شناخته شد س��پس نف��ر از متخصص��ین )متخصص��ین50هستند انتخاب شد و از طریق نظرس��نجی از

دانشگاهی آگاه به موض��وع تحقی��ق( ق��درت جاذب��ه و گردش��گر پ��ذیری آنه��ا م��ورد معن��اداری پاس��خ هایspssس��نجش ق��رار گ��رفت س��پس در محی��ط ن��رم اف��زاری

. آمده است2 نتایج در جدول .متخصصین به سؤاالت سنجیده شد

- جدول جاذبه های گردشگری مساجد و آزمون آماری قدرت2جدولجذابیت آنها برای جذب گردشگر

فدی

ر

ارسی

بب

خوط

ستو

م مسجد جامع1

19,67٭اصفهان5

0.00معنادار0

مسجد جامع222,23٭یزد

30.00

معنادار0

مسجد جامع317,87٭عتیق شیراز

60.00

معنادار1

4 مسجد

گوهرشادمشهد

19,78٭9

0.00معنادار0

مسجد جامع525,26٭زنجان

50.00

معنادار0

مسجد جامع615,87٭خرمشهر

10.00

معنادار3

مسجد کبود721.97٭تبریز

30.00

معنادار0

مسجد جامع817.11٭فهرج یزد

50.00

معنادار1

9 مسجد عتیق و یا مسجد جامعکبیر قزوین

16,32٭6

0.00معنادار2

مسجد جامع1018,54٭بروجرد

90.00

معنادار1

مسجد حکیم1122,56٭اصفهان

70.00

معنادار0

مسجد جمکران1215.99٭قم

60.00

معنادار0

مسجد جامع1315,82٭نیشابور

60.00

معنادار1

14 مسجد

سلطانیبروجرد

17,49٭0

0.00معنادار0

مسجد چوبی1516,44٭نیشابور

30.00

معنادار0

16 مسجد شیخ لطف اللهاصفهان

19,67٭2

0.00معنادار1

مسجد تاری1716,90٭خانه دامغان

معنادار00.04

مسجد جامع1817,66٭نایین

50.00

معنادار0

14,98٭مسجد شوش192

0.00معنادار0

مسجد امام2020,97٭اصفهان

50.00

معنادار0

تجزی��ه و تحلی��ل جاذبه ه�ا ب�ر اس��اس پرس��ش نامه متخصص�ین بی��انگر ت��وان ب��االی درصد جاذبه ه��ای م��ذکور از ت��وان35 .مساجد کشور برای جذب گردشگران است

درص��د15 درص��د از ت��وان خ��وب ب��رای ج��ذب گردش��گر هس��تند و 50بسیار ب��اال و آزم��ون تی ت��ک نمون��ه ای معن��اداری.ظرفیت متوسطی برای جذب گردشگر دارند

بن��ابراین کش��ور ای��ران از ق��ابلیت و ت��وان ب��االی جاذب��ه.پاسخ ها را تأیید کرده است س��نجش نق��اط ق��وت و ض��عف و.مس��اجد ب��رای ج��ذب گردش��گر برخ��وردار است

استفادهSWOTفرصت ها و تهدیدهای توسعه گردشگری مساجد در ایران از مدل توسط دو فارغ التحص��یل1950 برای اولین بار در سال SWOT تحلیل .شده است

مدرسه بازرگ��انی ه��اروارد ب��ه نامه��ای ج��ورج آل��برت اس��میت و رولن��د کریستنس��ن در آن زمان این تحلیل ضمن کسب موفقیت های روز افزون ب��ه عن��وان.مطرح شد

ام��ا ش��اید بیش��ترین م��وفقیت مش��هود این.کسب ابزار مفید مدیریتی ش��ناخته شدJackتحلیل زمانی بدست آمد که Welch از آن1980 از جنرال الکتریک در س��ال و افزایش بهره وری سازمان خود استفاده کرد اینGEبرای بررسی استراتژی های

ام��ا در ادام��ه ب��رای برنام��ه.مدل در ابتدا برای بخش های تج��اری اس��تفاده می شد(Armstrong, 2005, 3 ).ریزی راهبردی در شهرها مورد استفاده قرار گرفت

SWOT( عب��ارات قوت ه��ا Sس��ر واژۀ Strenghths)،( ض��عف ها Weaknesses)، در واق���ع تحلی���ل.( استThreats( و تهدی���دات )Opportunitiesفرص���ت ها )

قوت ها و ضعف ها در محیط درونی و تحلیل فرص�ت ها و تهدی�دها از محی��ط ب�یرونی.جریانی نظامند است

نق��اط ق��وت در واق��ع.عوام��ل درونی سیس��تم ش��امل نق��اط ق��وت و منفی است ویژگی های ممتازی هستند که در زمینه گردش��گری مس��اجد ای�ران وج�ود دارن�د ک�ه

نق��اط ض��عف آن.می توان برای گسترش و توسعه گردشگری از آنها استفاده ک��نیم دسته از ویژگیهای هستند که به عنوان مشکل در حال حاضر در زمین��ه گردش��گری

نقاط قوت و ضعف گردشگری مساجد در ایران ب��ه3 در جدول.مساجد وجود دارد .همراه امتیاز بن��دی آنه��ا ب��ا اس��تفاده از پرس��ش نامه متخصص��ین آورده ش��ده است

نف��ر(50امتیاز دهی از طریق پرسش نامه متخصص��ین آش��نا ب��ه موض��وع تحقی��ق ) متوس��ط،03/0 زی��اد ،04/0 ب��ر اس��اس اهمیت ) اهمیت بس��یاز زی��اد .انج��ام شد

داده ش��ده04/0-�� 0( ب��ه ه��ر متغی��یر وزنی از از 0 و بی اهمیت 01/0 کم ،02/0 سپس به هر متغی��یر و ب��ر اس��اس اهمیت و م��وقعیت کن��ونی سیس��تم ب��ه آن.است

این درج��ه بن��دی. )ض��عیف( می دهیم1 )بسیار خوب( ت��ا 5عامل خاص امتیازی از س��پس.نشان می دهد که سیستم چگونه به هر یک از عوامل خارجی پاس��خ می دهد

.وزن را در درجه هر متغییر ضرب می کنیم تا به وسیله امتیاز وزنی آن به دست آید

- نقاط قوت و ضعف توسعه گردشگری مساجد در ایران و3جدول امتیازبندی آنها

وزمتغیرردیفن

رتبه

امتیازنهایی

S1 توجه مسئولین کشوری به توسعه و اهمیت گردشگری

مساجد

0.0340.12

S2وجود مساجد متعدد تاریخی در کشور

0.0440.16

S3تنوع جاذبه های گردشگری مساجد

0.0440.16

S4وجود محیط روحانی و آرامش بخش در مساجد

0.0320.06

S5وجود مساجد با معماری بی نظیر

0.0440.16

S60.30.12 وجود مساجد با هویت

04فرهنگی ایرانی و اسالمی

S7وجود مساجد دارای نشانه های تاریخی و سیاسی

0.0320.06

S8وجود امنیت برای گردشگران در کشور

0.0340.12

S9 پراکندگی جاذبه های

گردشگری مساجد در سراسرکشور

0.0440.16

S10

همجواری بسیاری از مساجد تاریخی و مهم با دیگر

جاذبه های گردشگری همچون مسجد امام اصفهان و مسجد

جامع یزد

0.0340.12

S110رایگان بودن بازدید از مساجد.0330.08

S12 وجود بقاع متبرک امام رضا

و حضرت معصومهو امام در کشورزادگان

0.0440.16

S13امکان تحقیق و پژوهش مساجد

0.0430.12

W1 عدم تبلیغات و شناخت این

قابلیت بالقوه برایگردشگران

0.0330.9

W2 مخالفت بعضی از علما با

حضور گردشگران غیرمسلمان در فضای مسجد

0.0320.06

W3عدم شناخت علمی از تاریخ و معماری بعضی از مساجد

0.04

30.12

تاریخی

W4نبود کاتالوگ و معرفی نامه مساجد

0.0330.9

W5عدم وجود راهنمای تور متخصص امور مساجد

0.0230.06

W6 نبود حداقل امکانات رفاهی

مناسب در بعضی ازسایت های گردشگری مساجد

0.0330.09

W7ضعف فرهنگی و آموزشی مردم

0.0220.04

W8نبود برنامه جامع گردشگری مساجد

0.0320.06

W9 کمبود امکانات اقامتی و

پذیرایی مناسب برای همهاقشار

0.0320.06

W10 نبود راه ارتباطی مناسب

برای دسترسی به بعضی ازجاذبه های گردشگری مساجد

0.0330.09

W11ضعف مدیریتی و فقدان ثبات مدیریتی

0.0220.04

نقاط فرصت در واق��ع.عوامل بیرونی سیستم شامل نقاط فرصت و تهدید است ویژگی ه�ای ممت��از و نق�اط مثب��تی هس�تند ک�ه از آنه�ا می ت�وانیم ب�رای گس�ترش و

ه��ر چ��ه نق��اط فرص��ت به��تر و بیش��تری.توسعه گردشگری مساجد استفاده ک��نیم نقاط تهدید ویژگی ه��ای منفی.داشته باشیم امکان موفقیت بیشتری خواهیم داشت

هستند که در صورتی ک��ه رون��د فعلی ادام��ه داش��ته باش��د ی��ا در ص��ورت گس��ترش گردشگری مساجد منطقه را تهدید می کنند یعنی نقاط منفی بالقوه ای که امک��ان

عوام��ل ب��یرونی و4 در ج��دول .بالفعل شدن را دارند و بصورت تهدی��د وج��ود دارند.امتیازهای آنها درج شده است

- نقاط فرصت و تهدید توسعه گردشگری مساجد در ایران و4جدول امتیازبندی آنها

امتیازرتبهوزنمتغیرردیفنهایی

O1امکان آشنایی و افزایش آگاهی غیر 0.0440.16مسلمانان با دین اسالم

O2امکان تحقیق و پژوهش بر روی 0.0430.12مساجد

O3افزایش اشتغال در بخش خدمات 0.0430.12گردشگری

O4افزایش ارتباط مذهبی و علمی میان 0.0430.12دانشمندان

O5امکان درآمدزایی برای مساجد از 0.0440.16طریق ارائه محصوالت جانبی

O6امکان احیای مساجد تاریخی کمتر 0.0440.16توجه شده برای اهداف گردشگری

O70.0330.09حفاظت از مساجد تاریخی و باستانی

O8 تعدیل دیدگاه های خصمانه نسبت به

اسالم بواسطه آشنایی گردشگران باواقعیت های مساجد

0.0340.12

O9افزایش آگاهی گردشگران نسبت به 0.0330.09مساجد

O10افزایش آگاهی گردشگران از هنر 0.0440.16معماری اسالمی

O110.0340.12 آشنایی گردشگران با مسجد و

فرهنگ مسجد

O12حفظ و اشاعه هنرهای سنتی و آداب 0.0440.16و رسوم مذهبی و بومی

O130.0430.12بهبود کیفیت محیطی و معنوی مسجد

O14ارتقاء سطح دانش و آگاهی ساکنین 0.0330.09منطقه نسبت به مساجد

O15توسعه زیر ساخت ها و شبکه های 0.0430.12ارتباطی دسترسی به مساجد

O16 ایجاد روحیه سرزندگی در مساجد

بواسطه شلوغ بودن و حضورگردشگران

0.0330.09

O170.0440.16امکان جذب بیشتر جوانان به مسجد

T1 احتمال کم شدن معنویت فضای معنوی مساجد به واسطه حضور

گردشگران0.0320.06

T2احتمال وارد آمدن آسیب به فضای 0.0320.06مسجد به دلیل حضور زیاد گردشگران

T3به خطر افتادن غنای فرهنگی و از 0.0420.08بین رفتن فرهنگ محلی

T4متأثر ساختن فرهنگ جامع میزان در 0.0220.04برخورد با فرهنگ گردشگران

T5گردشگری موجب تجاری شدن 0.0330.9جاذبه های فرهنگی و معنوی می شود

T6صدمه به سایت های تاریخی و 0.0220.04باستانی

T70.0330.09 احتمال از بین رفتن آرامش فضای

مساجد بواسطه حضور گردشگران

T8ناشناخته ماندن بسیاری از مساجد 0.0420.08دارای ارزش تاریخی و فرهنگی

T9کم توجهی به مساجد تاریخی به دلیل 0.0330.09کمبود بودجه

درجه و امتیاز نهایی عوامل مختلف داخلی شامل نقاط ق��وت و، وزن5در جدول ,SO, SW امتی��از نه��ایی ،ض��عف و عوام��ل خ��ارجی ش��امل نق��اط فرص��ت و تهدید

TO,TWجمع بندی و نشان داده شده است .SWOT- وزن عوامل 5جدول

قوت هاStrenghths

ضعف هاWeaknesses

فرصت هاOpportunities

تهدید هاThreats

0.460.310.620.27وزن

امتیاز1.60.82.160.63نهایی

میانگین0.0350.280.360.03وزن

میانگین درجهبندی

3.472.543.472.33

میانگین امتیازنهایی

0.1230.070.1270.73

درصد امتیازنهایی

30.815.541.612.1

SWTO

46.353.7

SOWT

72.427.6

گردشگری مساجد در ایرانSWOT- ماتریس 1شکل

ج( نتیجه گیری و راهکارها هدف تحقیق فوق امکان سنجی و بررسی قابلیت های توسعه گردشگری مساجد در کش��ور ای��ران ب��ود ب��ر این اس��اس پس تب��یین تئوری��ک موض��وع ب��ه بررس��ی کلی مساجد در ایران پرداخته شد بر اساس بررس��ی های انج��ام ش��ده در ای��ران بیش از

اما از تعداد مساجد ت��اریخی ی��ا دارای ارزش��ی ه��نری و. هزار مسجد وجود دارد70 مس��جد ت��اریخی20 ب��رای این تحقی��ق بیش از .معماری آم��اری در دس��ترس نیست

دارای ارزش ه��نری و معم��اری اس��المی انتخ��اب ش��د و از طری��ق پرس��ش نامه نفر از متخصصین گردشگری و آگاه به موضع تحقیق قدرت ج�ذب50متخصصین و

ب��ر اس��اس نت��ایج. مس��جد در ج��ذب گردش��گر س��نجیده شد20ه��ر ک��دام از این مسجد منتخب دارای قدرت خوب و بس��یار خ��وب20 درصد از این 85پرسش نامه

برای جذب گردشگری هس�تند معن��اداری پاس��خ های متخصص��ین ب�ه پرس��ش نامه از سنجیده ش��د ک��ه هم��هSPSSطریق آزمون تی تک نمونه ای در محیط نرم افزاری

ب��ه بررس��ی نق��اط ق��وتSWOT س��پس در ق��الب م��دل .پاس��خ ها معن��ادار بودند مورد نقطه ض��عف11 مورد قوت و 13گردشگری مساجد در کشور پرداخته شد و

S

T

W

O0

50

م��ورد هم نقط��ه فرص��ت ب��رای توس��عه گردش��گری مس��اجد17 .شناس��ایی ش��دند س��پس در ادام��ه ب��ر اس��اس پرس��ش نامه. مورد هم نقط��ه ض��عف9شناخته شد و

فرصت و تهدید امتیاز بندی شد و امتیاز، ضعف،متخصصان هر کدام از عومل قوت ترسیم شد و سهم هر کدام از عوام��ل درSWOTنهایی بدست آمد سپس ماتریس

%(41.6 فرصت ها )، %(15.5 ضعف ها )، %(30.8مدل بدست آمد که قوت ها ) که بیانگر قوی تر بودن نقاط قوت و فرصت در مقاب��ل.%( است12.1و تهدید ها )

نتیجه کلی تحقیق نش�ان دهن�ده این اس�ت ک�ه ب�ا وج�ود.نقاط ضعف و تهدید است مساجد با معماری منحصر به ف��رد همچ��ون مس��اجد اص��فهان و مس��جد ج��امع ی��زد

با توج��ه ب��ه م��اتریس.ایران دارای قابلیت باالی در زمینه گردشگری مساجد استswotو ق��رار گ�رفتن در خان��ه اول م��اتریس اس�تراتژی های توس�عه ای ب��ه منظ�ور

بهره گیری از نقاط قوت و فرصت در جهت پوشش نقاط ضعف و تهدیدهای توسعه گردشگری مساجد ارائه می شود بر این اساس مهم ترین راهکارهای اجرایی توسعه

.گردشگری مساجد در ایران راهکارهای زیر پیشنهاد می شود؛تبلیغات و شناساندن جاذبه های زیاد و زیبای گردشگری مساجد در ایران

فراهم سازی زیرساخت های گردشگری مساجد مثل زیرساخت های ارتب��اطی و؛اقامتی

؛برگزاری تورهای ویژه گردشگری مساجد؛گنجاندن گردشگری مساجد در پکیج های گردشگری شهرها

.تربیت راهنمایان تور ویژه گردشگری مساجد

منابع ارجمند، احمد، »ارزیابی جایگاه مساجد در همگرایی فرهنگی و اجتماعی کشورهای اسالمی با تأکید ب��ر نقش توس��عه توریس��م م��ذهبی و اس��المی«، مجموع��ه مق��االت

.1391اولین همایش علمی سراسری مساجد و جهان اسالم، یاسوج، .1380آشوری، داریوش، تعریف ها و مفهوم فرهنگ، تهران: نشر آگه،

بمانیان، محمد رض��ا و دیگ��ران، » ب��ازخوانی ه��ویت معن��وی و انگاره��ای قدس��ی در ،20معماری مساجد شیعی«، فصلنامه علمی و پژوهشی ش��یعه شناس��ی، ش��ماره

.1389، 38-70صفحات پاپلی یزدی، محمد حیسن و سقایی، مهدی، » گردشگری و تبارشناسی«، فص��لنامه

.1382، 24-49، صفحات 68تحقیقات جغرافیایی، شماره

پ��اپلی ی��زدی، محم��د حس��ین و س��قایی، مه��دی، گردش��گری )م��اهیت و مف��اهیم(،.1385تهران: انتشارات سمت، چاپ اول،

پهلوان، چنگیز، فرهنگ شناسی: گفتارهای در زمینه فرهن��گ و تم��دن، ته��ران: نش��ر.1380پیام امروز،

تاپیا، کلود، درآمدی بر روانشناسی اجتماعی مجموعه ضرورت های جامعه شناس��ی.1386روانی، ترجمه مرتضی کتبی، تهران: انتشارات نی،

تقوایی، علی اک��بر و مع��روفی، س��کینه، » ارزی��ابی تقش مس��اجد در ارتق��اء کیفیت ، ص��فحات25محیط مطالعه موردی مسجد امیر تهران«، مدیریت ش��هری، ش��ماره

235-219 ،1389..1381جعفریان، رسول، آثار اسالمی مکه و مدینه، تهران: انتشارات مشعر،

جهانیان، منوچهر، نادعلی پور، زهرا، مدیریت گردشگری )تعاریف، ماهیت و اجزا(،.1388تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی،

حاجی نژاد، علی و دیگران، » تاثیرات گردشگری تجاری بر توسعه کالبدی- فض��ایی مناطق شهری مطالعه موردی: شهر بانه«، فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی منطقه

.1389، 5-25ای، سال اول، شماره دوم، صفحات حس��ینی، محم��د ص��ادق، مس��اجد، گردش��گری م��ذهبی و جایگ��اه آن در ای��ران، قم:

.1376انتشارات تبلور دین، زاه��دی، شمس الس��ادات، مب��انی توریس�م و اكوتوریس��م پای��دار، ته�ران: انتش��ارات

.1385دانشگاه عالمه طباطبایی، سلطان زاده، حسین، روند شکل گیری ش��هرها و مراک��ز م��ذهبی در ای��ران، ته��ران:

.1362انتشارات آگاه، سلیمانی، محمد جواد، » معماری مساجد«، مجوعه مقاالت معماری مساجد گذشته

.1378حاال آینده، تهران: دانشگاه هنر، ص��ادقی، محم��د، » گردش��گری مس��اجد و نقش آن در توس��عه فرهن��گ اس��المی و مذهبی نمونه م��وردی مس��جد ج�امع ی�زد«، مجموع�ه مق��االت اولین هم�ایش علمی

.1391سراسرس مساجد و جهان اسالم، یاسوج، طیبی، سید کمیل و دیگران، » بررسی رابطه علی بین گردشگری و رشد اقتصادی

ب��ه عالوه کش��ورهای منتخب«، مجل��هoecd) مطالع��ه م��وردی ای��ران، کش��ورهای .1387، 24علمی و پژوهشی دانش و توسعه، شماره

.1385فکوهی، ناصر، انسان شناسی شهری، تهران: نشر نی، چاپ سوم، قره نژاد، حسن، مقدمه ای بر اقتصاد و سیاستگذاری توریسم، اص��فهان: انتش��ارات

.1374مانی،

در تحلی��ل م��دیریتMS-SOWTمافی، عزت الله، سقایی، مه��دی، »ک��اربرد م��دل گردش��گری ش��هری نمون��ه م��وردی کالنش��هر: مش��هد«، فص��لنامه علمی پژوهش��ی

.1388، 27-50، صفحات 14جغرافیا و توسعه، شماره متدین، حشمت اله، » چهار طاقی گنبد دار نقطه عطف معماری مس��اجد ای��رانی«،

.1386، 39-46، صفحات 31نشریه هنرهای زیبا، شماره محالتی، ص��الح ال��دین، درآم��دی ب��ر جه��انگردی، ته��ران: انتش��ارات دانش��گاه ش��هید

.1380بهشتی، مرتضی، هشام، اصول سنتی ساخت و ساز در اسالم، ترجمه ابوالفض��ل مش��کینی و کیومرث حبیبی، تهران: انتشارات مرکز مطالع�ات شهرس��ازی و معم��اری ای��ران،

1387..1385مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن،

موظف رستمی، محمد علی، تجارب مبلغین در خصوص جذب نوج��وان و ج��وان ب��ه.1387مسجد )از مجموعه ره پویه(، قم: انتشارات دارالمعارف،

نظ��ام ش��هیدی، مه��ران دخت، »تع��یین الگ��وی برنام��ه ری��زی راه��بردی در ص��نعت ،87-103، ص��فحات 59جه��انگردی ای��ران«، فص��لنامه دانش و م��دیریت، ش��ماره

1381. نظریان، اصغر، جغرافیای شهری ای��ران، ته��ران: انتش��ارات پی��ام ن��ور، چ��اپ هفتم،

1385. وای، گی، چاک، گردشگری در چش��م ان��داز ج��امع، ترجم��ه علی پارس��اییان و س��ید

.1377محمد اعرابی، تهران: انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی، یاراحمدی، مجتبی، تاریخ و آث��ار اس��المی مک��ه و مدین��ه، ته��ران: انتش��ارات مش��عر،

1386.

Armstrong, M . )2005(. Management Processes and Functions. London CIPD. Azman, A . )2013(. The constraints of tourism development for a cultural heritage destination: The case of Kampong Ayer )Water Village( in Brunei Darussalam. Tourism Management Perspectives. Volume 8. Pages 113-106. Faris, A . Ahmad, S. )2013(. Mosque layout design: An analytical study of mosque layouts in the early Ottoman period. Frontiers of Architectural Research. Volume 2. Issue 4. Pages 456-445.

Ivanka, N . )2012(. Identifying Tourism Potentials in Republic of Macedonia Through Regional Approach. Procedia - Social and Behavioral Sciences. Volume 44. Pages 103-95. Jafar, J. Noel, S. )2012(. Muslim world and its tourisms. Annals of Tourism Research. Volume 44. Pages 19-1. Hüseyin, K. Halil, K . )2011(. Contribution of concrete cultural constituents to the tourism potential of Safranbolu. Procedia - Social and Behavioral Sciences. Volume 19. Pages 225-230. Othman, Z. )2011(. The Importance of Islamic Art in Mosque Interior. Procedia Engineering. Volume 20. Pages 109-105. Raija, K. )2014(. The role of individual entrepreneurs in the development of competitiveness for a rural tourism destination - A case study. Tourism Management. Volume 40. Pages -361 371.Richard, S. )2014(. Host perceptions of tourism: A review of the research. Tourism Management . Volume 42. Pages 39-37. Trevor, H. Sofield, F. Mei, S. )1998(. Tourism development and cultural policies in China. Annals of Tourism Research. Volume - Issue 2. Pages 392-362. UNWTO. )2007(. touris highlights edition )www.unwto.com(.