(eus) gida didaktikoa [2]

TerminologiaUnitate didaktiko honetan, enpresa transnazionala ter-

minoa hobetsi dugu, erabili ohi den multinazionala terminoarenordez. Izan ere, azken termino horrek pentsaraz dezake konpainiahainbat herrialderen eta gobernuren esku dagoela; baina, egiazki,adierazi nahi dena da, konpainia hainbat herrialdetan kokatutaere, mozkina base nagusia duen herrialdera soilik bideratzen dela.

Bestalde, hegoaldeko herrialde zorpetu eta pobretuei,besterik gabe, hegoaldeko herrialdeak edo herrialde pobretuakderitzegu. Izan ere, finantza egoera larrian daude, baina ez hala-beharrez. Gure ustez, espoliazio historia baten aurrean gaude, etaBESTE BATZUK dira pobrezia egoera horren erantzule. Aldiz, ipa-rraldeko herrialdeak edo herrialde aberastuak terminoak erabilikoditugu, beste batzuek ahalbidetu dutelako haien garapen ekonomi-koa. Bai hegoa bai iparra terminoek arazo semantikoak sor ditza-kete herrialde pobretuak kokatzerako orduan. Hain zuen, horieta-riko asko iparraldean daude (adibidez, sobietar errepublika ohiak).Bestalde, badira herrialde aberastuak hegoaldean (Australia etaZeelanda Berria, kasu). Dena den, termino horiek erabiltzea balia-garria da desberdintasun ekonomikoa geografikoki kokatzeko.

Halaber, azpigaratuak terminoa gaitzetsi dugu, ezdugulako onartzen sistema honek darabilen desarrollismo kontzep-tua. Hirugarren mundua (*) kontzeptuari ere engainagarri deritzo-gu, mundu bakarra dagoelako, eta hori dugulako helburu, hots,biztanle guztiei aukera berdinak eskaintzen dien mundua. Periferiaterminoari dagokionez, egokia dela uste dugu. Hala ere, nahasga-rria suerta daiteke. Uler dezakegu, iparraldeko herrialde aberas-tuak direla erdigune ekonomikoa eta gainerako herrialde pobre-tuak haren periferian direla.

Bestalde, lan honek gure zor ekologikoa du hizpidenagusi. Hala, bada, Euskal Herriaz mintzo gara, eta berau ekono-mikoki definitzen duten esparruez. Euskal Herria diogunean, hiz-kuntza, kultura, eta nortasun propio batek definitzen duen unitatehistorikoaz ari gara. Hala ere, unitate horren zor ekologikoaaztertzean, hainbat politika energetiko aurkitzen ditugu, komunita-te ekonomiko eta gobernu desberdinek kudeatuak. Hala, bada,egungo banaketa politikoa traba gehigarria da euskal herritarrenzor ekologikoa kalkulatzeko orduan. Iparraldearen kasuan are zai-lagoa da, eskualde izaerarik ere ez duelako. Dena den, zazpiherrialdeez mintzo garenean (Bizkaia, Gipuzkoa, Nafarroa, Araba,Zuberoa, Nafarroa Beherea, Lapurdi) Euskal Herria hitza erabilikodugu, eta EAE Euskal Autonomia Erkidegoaz soilik (Bizkaia,Gipuzkoa, Araba) ari garenean. Era berean Nafarroako ForuErkidegoa Nafarroari soilik dagokio; eta Iparralde terminoa, berriz,Zuberoari, Nafarroa Behereari eta Lapurdiri.

(*) Termino hori Alfred Sauvy ekonomilari frantziarrak sortu zuen,hirugarren estatua (pribilegio gabeko klaseak) terminoaren parale-lismo gisa.

Textua: Xabier Abian, Iñaki Barcena, Teresa Enríquez, SilviaGónzalez, Rosa Lago, Iratxe Laurrieta, Martin Mantxo eta UnaiVillalva

Enmaketazioa eta irudiak: Martin Mantxo

Euskera: Irati Marañón eta Joseba Ossa (BAKUN itzulpen zerbitzua)(10, 14, 35, 36, 43, 44, 45, 46 eta 49. orrialdeak ezik)

Inprimituta:00Eskerrik asko CEIDAri laguntzarengatik

‘ren dirulaguntzaz

DVD

Gida honekin bat, Ekologistak Martxan talde-ak zor ekologikoari buruzko DVDa ekoiztu du,kontzeptu hori zabaltzeko material gisa.DVDa tresna paregabea da hezkuntza arloanerabiltzeko. Gida honetan DVDaren errefe-rentziak sartu ditugu, ikus-entzunezko tresnaosagarri gisa erabil dadin. Interesa baduzu,jarri gurekin harremanetan, eta bidaliko dizu-gu.

Halaber, EkologistakMartxan taldeak gaihori ezagutaraztekoerakusketa prestatu du,10 argibide taularekin.

Ekologistak Martxan BizkaiaZor Ekologiko BatzordeaPilota kalea, 5 , 48005 BilboEuskal Herria

Tfno./Fax: 944790119

[email protected]

OPY TFELC Baliabide honen herabilpena bahimentzen da hezkunt-za edo informazioaren helburuarekin denean eta ezhelburu komertzialngatik.Beti bere egilea eta jatorria aipatuz eta bere zentsuaeta osotasuna aldatzen ez den bitartean.

C

Sarrera: objetivos, contenidos y criterios de evaluación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Zer da zor ekologikoa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1.1. Kontzeptuaren jatorria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1.2. Jasangarritasuna ala garapen jasangarria? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1.3. Hiru kontzeptu: Zor ekologikoa, arrasto ekologikoa, eta espazio ekologikoa . . . . . . . .1.4. Zor ekologikoa neurtzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jarduerak: helburuak eta prozesua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Zor ekologikoa versus kanpo zorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2.1. Kanpo zorra: baliabideak kontrolatzeko eta arpilatzeko tresna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2.2. Nola sortu zen kanpo zorra? Nola hasi zen arazoa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2.3. Kanpo zorrak zor ekologikoa handitzen du . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2.4. Hegoaldeko herrialdeak hartzekodunak dira. Nork nori zor? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2.5. Nazioarteko erakundeak eta zor ekologikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jarduerak: helburuak eta prozesua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Zor ekologikoa eta gure eredu energetikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3.1. Gure kontsumoak gora egiten du, eta petrolio eta gas erreserbek behera . . . . . . . . . .3.2. Erregai fosilekiko dugun mendekotasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3.3. Gure energia kontsumoko eredu jasangaitzaren ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3.4.. Zenbat energia behar dugu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3.5. Non dira alternatibak? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3.6. Politika energetiko alternatiboaren alde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jarduerak: helburuak eta prozesua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4. Energia alternatibak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.1. Energia berriztagarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4.2.Energia aurreztea eta eraginkortasun energetikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4.3. Herritarren parte-hartzea energiaren ekoizpenean eta deszentralizazio energetikoa

Jarduerak: helburuak eta prozesua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Glosategia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Internetako informazio aipagarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

eta gure eredu energetikoa

ZOR EKOLOGIKOA ETA GURe EREDU ENERGETIKOA

++

+

-

+

++

-

-

-

--

--

+

+

-

+

-

ZOR EKOLOGIKOA

1

23378

15

19192022232526

29293031323233

343741414243

484951

EEBBAALLUUAAZZIIOO IIRRIIZZPPIIDDEEAAKK

KONTZEPTUZKOAKZor ekologikoa: kontzeptua.Garapen jasangarria eta jasangarritasuna.Arrasto eta espazio ekologikoa.Kanpo zorra: baliabideak kontrolatzekoeta arpilatzeko tresna.Zor ekologikoa versus kanpo zorra.Egungo eredu energetikoa. Energia ezberriztagarrien erabilera eta haren ondorioak.Energiaren zikloa. Erregai fosilak.Alternatibak: energia berriztagarriak,energia aurreztea, eta herritarren parte-hartzea energiaren ekoizpenean etadeszentralizazio energetikoan.

PROZEDURAZKOAKInformazioa modu analitikoan eta prakti-koan prozesatzea.Talde lana eta adostasuna lortzea.Emaitzak modu kritikoan interpretatzea.Arrazoiak eta ondorioak lotzen dituenezagutza globala.Informazio iturriak modu kritikoan aztert-zea.Sormena baliatzea arazoak ebaztekoeta konponbideak bilatzeko.

ACTITUDINALES

JARRERAZKOAKJarrera kritikoa eta arduratsua zor ekolo-gikoak norberarengan, gizartean etaekonomian duen eraginaren aurrean.Herrialde hartzekodunek eta zordunekduten erantzukizuna balioztatzea.Gure energiaren kontsumo ereduakhegoaldeko herrialdeetan duen eraginazjabetzea.Energia aurreztearen aldeko bizimodua etaohiturak balioestea eta aintzat hartzea.Herri indigenen esplotazioa eta suntsi-pena arbuiatzea.Ingurunea balioestea eta errespetatzea.

1

Unitate didaktiko honen bidez, kontzientzia kritikoa sortu nahi da Euskal Herriaren gehiegizko energiakontsumoak gure ingurunean eta mundu osoan duen eraginari dagokionez.Arreta berezia jarriko diogukontsumo horrek petrolioa ateratzen duten herrialdeetako ingurumenean eta gizartean eragiten dituenondorioak aztertzeari. Horretarako, zor ekologikoaren adierazlea baliatuko dugu. Bestalde, unitatedidaktikoaren azken zatian, eta aipatu herrialdeetako zor ekologikoa eta kanpo zorra aztertuta, galde-ra honi erantzungo diogu: nork zor dio nori? Halaber, herrialde horietako biztanleen eta komunitateindigenen aldeko elkartasun balioak sustatzen saiatuko gara. Pertsona horiek egunez egun borrokat-zen dira euren lurrak petrolioa eta gasa ateratzen duten multinazionaletatik babesteko.

Energiaren bizitza zikloa ezagutzea; horrek ingurunean eta gizartean sortzen dituen eraginak identifikatzea;eta eragin horiek saihesteko egindako borroka ezagutzea.Enpresa transnazionalen jardunbidea eta euren ekoizpen eredu globalak ezagutzea.Kontsumitzaile arduratsuak izateko beharraren aldeko kontzientzia sortzea. Egungo kontsumo maila murriz-teko beharraz jabetzea, eta kontsumo hori jasangaitza eta geurekoia dela ulertzea.Zor ekologikoa eta kanpo zorra kontzeptuak ezagutzea.Beste herrien aldeko elkartasuna sustatzea.Energia alternatiboak eta egungo ekoizpen ereduen alternatibak ezagutzea.Hedabideek egiten duten manipulazioa ezagutaraztea, eta hedabideetan azaltzen diren berriak modu kriti-koan irakurtzeko jarrera bultzatzea.

Talde lana egiten ikastea.

H E L B U R U A K

Energia kontsumoaren gure egungo ereduak ingurunean eta gizar-tean duen eragina ezagutzeko gai izatea.Zor ekologiaren kontzeptua hainbat egoeratan identifikatzea.Zor ekologikoari lotutako kontzeptuak ezagutzea.Kanpo zorraren eta zor ekologiaren artean dagoen harremana eza-gutzea.Norberaren arrasto ekologikoa kalkulatzeko gai izatea.Energiaren zikloa ezagutzea.Eguneroko bizitzan erregai fosilekiko dugun mendekotasunaz jabet-zea, eta mendekotasun horren eragina ezagutzea.Energia kontsumoaren egungo ereduaren alternatibak zerrendatzeaeta deskribatzea.

--------

E D U K I A K

------

-

--

---

--------

eta gure eredu energetikoaZOR EKOLOGIKOA

Zor horien artean dira, ordaindu gabeko ingurumenkalteak, haien natur ingurunea baliatzea hondakinakuzteko, eta haien ezagutzez modu bidegabean jabet-

zea. Halaber, hidrokarburoak neurrigabeerretzen dira energia sortzeko.

Horrek berotegi efektua sortzendu, eta kaltetuenak herrialdepobretuak dira.

Zor ekologikoa da herrialde aberastuekherrialde pobretuei zor dietena, eureningurumena eta baliabide naturalak arpi-latu, kutsatu eta suntsitzeagatik.

ZOR EKOLOGIKOAeta gure eredu energetikoa

ZOR EKOLOGIKOA

Zor ekologikoak, funt-sean, lau osagaiditu:

a.Karbonoaren zorra

Zientzialariek aho batezdiote erregai fosilak era-biltzearen ondorioz sortu-tako gasak metatzeakLurra gehiegi berotzen

duela. Horrek ondorio izugarriak izango ditu, esaterako:itsas maila igotzea, glaziarrak urtzea, basamortuak han-ditzea, nekazaritza lurren errendimendua murriztea, ani-malia eta landare espezieak desagertzea, eta fenomenometeorologiko bortitzak ugaltzea.

Berotegi efektuaren kausa nagusia da herrialdeaberatsek neurriz kanpo kontsumitzen dituztela erregaifosilak. Iparraldeko herrialdeen garapen ekonomikoa etaongizatea berotegi efektua sortzen duten gasak isurtzendituzten energia iturrien mende dago. Hala, bada, iparral-

3

Zor Ekologikoa kontzeptuak hegoaldekoherri mugimenduetan du jatorria, TxilekoEkologia Politikoko Institutuan, hain

zuzen, Rio de Janeiroko Gailurra egin zenean (1992).Geroztik, geografikoki hedatzen joan da, eta, aldi bere-an, gizarte mugimenduetatik esparru akademikora, poli-tikora eta instituzionalera zabaltzen.

Zor Ekologikoa herri industrializatuek gainera-koekiko duten zorra da. Eta zorraren arrazoiak, berriz,

hauek: natur baliabideen espoliazioa, esportatutakoingurumen kalteak eta guztiona den natur inguru-nea hondakinak uzteko euren nahi erara baliatzea.Zor Ekologikoa kolonialismo garaian sortu zen, etasortzen jarraitzen du eguna joan, eguna etorri. Bereoinarrian, ingurumen justiziaren ideia dago; izanere, planetako biztanle guztiek eskubidea badutebaliabide kopuru bera izateko eta ingurumen espa-zio zati bera edukitzeko, baliabide gehien erabilt-zen dituztenak edo espazio gehien okupatzendutenak zorretan daude besteekin.

Pasa den hamarkadan ZorEkologikoaren hainbat definizio landu ziren,batzuk mugimendu ekologistan sortuak, etabesteak unibertsitate esparruan mamituak.Adibidez, Aurora Donoso Ekuadorko AcciónEcologica talde ekologistako kideak honela

definitzen du zor ekologikoa: "Herri industrializatuek etaeuren erakunde, banku, korporazio politiko eta ekono-mikoek duten ardura, natur baliabideetaz pixkanakajabetzen ari direlako eta euren gaineko kontrola ezart-zen, eta orobat, planeta suntsitzen ari direlako berenekoizpen eta kontsumo ereduekin… Zor horretan sart-zen da planetaren eta atmosferaren xurgatze gaitasuna-ren bereganatzea ere, berotegi efektua eragin duteneuren gasek kutsatutako atmosfera eta planeta, bestal-de" (Herri Foroa - Bali, 2002).

Beste autore batzuek, definizio zabalago batenbila, idatzi dute Zor Ekologikoa dela iparraldeko herriindustrializatuek hirugarren munduko herrialdeekikopilatutako zorra, beren baliabideak arpilatzeagatik, bide-gabeko merkataritzagatik, ingurumen kalteengatik etaberen hondakinak uzteko ingurumen espazioa nahierara okupatzeagatik. (Martinez Alier, Simms &Riijnhout, 2002).

Nor dago norekin zorretan? Goiburu hori baliat-zen du mugimendu ekologista eta herritarrak adierazpi-de politiko-soziala emateko salatzen diren ingurumeneta ekonomia desberdintasunei, baina halako galderazabala bati erantzuna ematea lan nekeza gerta daiteke,zientifikoki egiazta litekeen metodologia egokia eskat-zen duelako eta determinazio politiko eta moral irmoa.

1 ?1ZER DA

ZOR EKOLOGIKOA?1.1. Kontzeptuaren jatorria

1.1. Zor ekologikoaren osagaiak


deko herrialdeak hegoaldeko herrialde-en zordun dira. Zor ekologikoaren zatihorri karbonoaren zorra deritzo.

John Dillonek karbonoarenzorra kalkulatu zuen 1996an.Horretarako, Klima Aldaketari buruzkoGobernuen Arteko Panelean zehaztu-tako jarraibideetan oinarritu zen.Horien arabera, karbono isuriak %60murriztu beharko dira, 1990eko maila-rekin alderatuta. Hala, bada, urtean,2,8 mila milioi tona CO2 isuri beharkogenituzke (hots, 0,4 tona biztanlebakoitzeko). Herri industrializatuek,berriz, Lurreko biztanleriaren %20izaki, 0,56 mila milioi isurtzeko eskubi-dea izango lukete. Egun, 3,5 mila milioiisurtzen ditugunez, bi kopuru horienarteko aldea da karbonoaren zorra,hots, 2,94 mila milioi tona. Dylonen kal-kuluen arabera, G7ko herrialdeen karbonoaren zorra1.547 mila milioi tonakoa izan zen 1996an.

Karbonoaren zorraren diruzko balioa lortzeko,karbono kopurua karbono tona baten prezioaz biderkatubehar da. Karbono tona baten prezioa, gaur egun, 10 eta20 dolar artean dago. Prezio horiek erabilita, G7 taldekoherrialdeen (AEB, Erresuma Batua, Alemania, Japonia,Kanada, Frantzia eta Italia) urteko karbonoaren zorra 15,5eta 30,9 mila milioi dolarrekoa izango litzateke. Zenbakihorien munta ulertzeko, aipatu behar da herrialde pobre-tuek 2001. urtean zuten kanpo zorra 2.3 bilioi dolarrekoazela. Kopuruak alderatuz gero, eta karbonoaren zorra soi-lik aintzat hartuta, argi dago hegoaldeko herrialdeek dago-eneko euren kanpo zorra nabarmen ordaindu dutela. Azkenik, aipatu beharra dago zor ekologikoaren kontzep-tuak berak duen oinarria eta Kiotoko Protokoloaren oina-rria ez direla berdinak. Hain zuzen, Ketoko Protokoloak1990eko isuriak hartzen ditu kontuan. Hau da, 1990eangehien kutsatzen zuenak, etorkizunean kutsatzen jarrait-zeko eskubidea izango du. Aitzitik, zor ekologiaren ideia-ren bidez adierazi nahi da Lurreko biztanle guztiek dutelaisuri kopuru bera egiteko eskubidea, non jaio diren kon-tuan izan gabe. Hala, bada, dagokion kopurutik gora kut-satzen duenak gizaki guztien zordun da.

Zor ekologikoaren beste zati bat bidegabeko jabetze inte-lektualari eta aspaldiko ezagutzen erabilerari dagokio.Ezagutza horiek haziei, sendabelarren erabilerari eta bio-teknologia eta nekazaritza industria modernoaren oinarridiren beste ezagutza batzuei lotuta daude. Biopirateriadelakoaz ari gara.

Landare eta animalia espezie bakoitzaren ezau-garriak milaka urteko historiaren emaitza dira, eta haien,ingurunearen eta gizakien arteko elkarreraginaren ondo-rioz sortu dira. Milaka urtez komunitateek espezie zehatzbatzuk aukeratu dituzte elikagai eta sendagai gisa erabilt-zeko. Harreman horren bidez, espezie naturalen ezauga-rriak aldatu, eta aldaera berriak sortu dituzte, giza taldegutxi batzuek soilik ezagutzen dituzten propietateekin.Jakintza hori preziatua da farmazia, bioteknologia, etanekazaritza enpresentzat. Irabazi handiak lortzeko baliat-zen dute, baina, kasu gehienetan, gutxi edo ezer ez dieteordaintzen hango herritarrei, haiek izanik ere ezagutzahorien benetako jabeak.

Biopirateriako adibide garbia neem zuhaitzareninguruan gertatu da. Kasu hori Indiako Vandana Shivaekologista eta feministak salatu du. Zuhaitz hori milakaurtez erabili izan da Indian nekazaritzako elikagaiak, far-

1996ko isuriak

1990ekoisuriak

Helburua(1990eko

isurien %40)

Karbonoarenzorra

AEB 1.446.777 1.316.589 526.636 920.141

Japonia 318.686 292.212 161.885 201.801

Alemania 235.050 n.d. n.d. 141.030

Erresuma Batua 152.015 153.734 61.494 90.521

Kanada 111.723 111.798 44.719 67.004

Italia 110.052 108.857 43.543 66.509

Frantzia 98.750 96.393 38.557 60.193

G7, guztira 2.472.417 1.547.199

?Karbonoaren zorraren kalkulua. Milioi tona karbono.

Iturria: John Dillon, 2000

b. Biopirateria

4


Jasangarritasuna ala garapen jasangarria?

Garapen jasangarriak (ikus glosategia)bere benetako esanahia galdu du. Izanere, batetik, hazkunde ekonomikoa eta negozioa (business as usual, diote anglofono-ek)soilik helburu duten enpresa sektoreen asmo desarrollistak; eta bestetik, ekosis-temen suntsipen itzulezina dela medio, erakunde eta gizarte talde batzuek duten kezkaadierazteko erabiltzen da. Hau da, ekonomiaren eta ekologiaren arteko ezkontzaberria adierazteko ez ezik, kezka printzipioa eta tokiko dimentsioa globalizazio mer-kantilistaren aurrean aldarrikatzeko, eta, bide batez, garapenaren (kalitatea, ahal-mena, mugarik eza) eta hazkundearen (kantitatea, kremanistika, mugatua)arteko aldeaeta kontraesanak gogoratzeko baliatzen da.

Beste garai batzuetan, eta beste kontzeptu batzuekin (demokrazia, justizia,askatasuna, sozialismoa...)gertatu den moduan, garapen jasangarria, funtsean, ter-mino eztabaidagarria bihurtu da. Izan ere, hitz politen ordez, errealitateaz mintzadadila eskatzen dugu. Argi dago enpresa transnazionalek eta erakunde politikoekzilegitasuna kendu diotela garapen jasangarria hitzari. Hala ere, kontzeptuarenjatorrizko interpretazio positiboaren alde borrokatzea dagokigu. Ingurumen jasanga-rritasunaren ideia defendatu behar dugu; eta horrekin bat, garapen jasangarriarenalde jokatu. Hala, bada, ulertu behar dugu, kontzeptu teknikoa baino gehiago, print-zipio etiko eta normatiboa dela. Hau da, egoera idilikoa baino, ekosistemekin dugunharremana hobetzeko prozesua dela jabetu behar dugu. Azken batean, batetik, ekolo-giaren aldetik arduratsua den kudeaketa ekonomikoari dagozkion arauak eta, beste-tik, zuzentasuna, gizartearen parte-hartzea, deszentralizazioa eta kultura aniztasu-na moduko printzipioak bateratzean datza.

5


mazia produktuak eta kosmetikoak lortzeko. Baina ipa-rraldeko ikertzaile eta multinazional batzuek neem zuhait-zetik eratorritako produktuak eta haren propietateen ingu-ruko ezagutzak patentatu dituzte. Haiek irabazi handiaklortzen dituzte, baina horiek ez dute Indiako herritarren-gan eragiten.

Gure industria sistemak hondakin kopuru handiasortzen du, hainbat toxikotasun mailakoak. Hondakinokkudeatzea prozesu garestia da, eta horren prezioaherrialde bakoitzaren ingurumen arauen araberakoa da.Hala, bada, iparraldeko herrialdeentzat errentagarria daeuren hondakin toxikoak ingurumen lege ez hain zorrot-zak dituzten herrialdeetara esportatzea. Eskatzen zaiz-kien segurtasun neurriak txikiagoak direnez, merkeagoada han hondakinak suntsitzea. Adibide gisa, hondakinelektriko eta elektronikoen garraioa aipa daiteke. Azkenurteetan, Ameriketako Estatu Batuetan birziklatzeko bildudiren tresna elektriko eta elektronikoen %80 Txinara,Indiara eta Pakistanera esportatu dituzte. Han, giza osa-sunarentzat oso arriskutsuak diren baldintzetan tratatzendira: atari zabaleko errausketa; azidozko urtegiak sort-zea; kontrolik gabeko isuriak landa eremuetan...Ingurumena Babesteko Ameriketako Estatu Batuetako

Agentziaren ikerketa baten arabera, hamar aldiz merkea-goa da ordenagailu bat Asiara bidaltzea han birzikladezaten, Ameriketako Estatu Batuetan bertan birziklatzeabaino.

Enpresa bateko kontabilitatean, pasibo deritzoenpresak ordaindu beharreko zor eta zergei. Pasiboakaktiboa murrizten du. Ingurumenari dagokionez, kontzep-tua enpresek kolektibitateari ordaintzen ez dizkioten ingu-rumen kalteei dagokie. Kalte horiek ezbeharren bategatiksor daitezke, edo enpresaren egunerako jardunean, baieta baliabide naturalak gehiegi erabiltzeagatik edo xahut-zeagatik.

Enpresa batek kolektibitateari kaltea eragiten dio-nean, argi dago norena den erantzukizun morala. Aitzatik,erantzukizun juridikoa lege sistemaren araberakoa da.Sarritan, hegoaldeko herrialdeetako legeak ez dira zorrot-zak. Hala, bada, enpresek ez dituzte kostutzat jotzen(edo oso kostu txikitzat hartzen dituzte) han sortutakoingurumen kalteak, eta horregatik, ez dute horiek murriz-teko asmo handirik. Horregatik, hain zuzen, behar-beha-rrezkoa da ingurumen erantzukizunari buruzko nazioartekolegedia sortzea. Izan ere, gaur egungoa ez da nahikoa.

d. Ingurumen pasiboak

6

c. Hondakinen trafikoa


7

Arrasto ekologikoa (Wackernagel &Rees, 1996) edo espazioa eko-logikoa (Spangenberg, 1995) kontzeptuak unibertsitateetakoikerketa taldeetan sortu, eta, gero, argitalpen eta hedabideen

bidez ezagun bihurtu dira. Aitzitik, zor ekologikoak kontrako bidea egindu. Hau da, kalean sortu, eta ikasgela eta bulegoetara heldu da.Espero dugu, zor ekologikoa ere arrasto ekologikoak edo espazioekologikoak duten garrantzia izatera helduko dela. Izan ere, azkenbi hitz horiek gobernuen eta nazioarteko erakundeen diskurtsoarenparte dira ingurumen politika publikoez mintzo direnean.

Azken batean, zor ekologiaren kontzeptu berriak birtualtasu-nak eta arazoak ditu. Oraindik ez dago argi, "kutsatzen duenakordaintzen du" edo "erantzukizun komuna baina berezitua"moduko lege printzipioak aski izango ote diren kontzeptu horinazioartean onartua izan dadin ahalbidetzeko. Halaber, kont-zeptuak egungo egoerari ez ezik, iraganari begiratzen dio,iragan hamarkadetako harreman ekonomiko eta ekologiko-ak gogora ekarriz; eta, horri oztopoa deritzote politika etagizarte arloko eragile askok. Izan ere, ingurumen jasan-garritasunaren bilaketak, funtsean, etorkizunera begirat-zeko joera du.

Ez du bertute gutxi. Kontzeptu berri hau beste tres-na bat da politika ekonomikorako, lokarri moduko bat. Tresna

horren eskutik etorriko dira irtenbideak kanpo zorraren arazoa,edo klima aldaketa edo iraunkortasuna bilatzen ari diren geuregizarteen berregituratze ekologikoa konpontzeko. Energia-flu-xuak elkarrekin ikusten saiatzea, baita nazioarteko merkatarit-zaren fluxuak ere, eta fluxu horiek garapenerako nazioarteko

lankidetzarekin lotzea, adibidez, etorkizuna beste begibatzuekin begiratzearen seinale da; jokabide sozial,

politiko eta ekonomikoaren aldaketa ekar dezake-ten beste begi batzuekin.

Arrasto eta espazio ekologikoaArrasto ekologikoa kalkulatzeko, gizarte jakin bateko ekoizpen eta kontsumo

moduari eusteko beharrezkoa den lur (eta ur) kopurua neurtzen da. Gero, lurraldejakin horren bioahalmenarekin eta Lurraren batezbesteko karga ahalmenarekinalderatzen da. Horrela, egoera idealaren eta errealitatearen artean dagoen defi-zit ekologikoa lortzen da. Esaterako, Kanada herrialde handia da eta biztanlegutxi ditu. 2002an, 14,24 hektareako bioahalmena zuen biztanle bakoitzeko. Harenarrasto ekologikoa 8,84 hektareakoa zen, pertsona bakoitzeko; hala ere, arrastoakLurreko batezbesteko jasangarria gainditzen zuen (1,8 hektarea pertsona bakoitze-ko, beste espezieak kontuan hartu gabe). Kontrako kasua Bangladeshekoa da.Herrialde txikia da, baina superpopulatua. Haren arrasto ekologikoa pertsonabakoitzeko 0,53koa da soilik, eta Lurreko batezbesteko jasangarriaren herena da.Hala ere, haren karga ahalmena 0,30 hektareakoa zen, pertsona bakoitzeko, batezere, haren biztanle kopuru handia dela medio. Kanadaren defizit ekologikoa -5,40koa da, eta Bangladeshena (lehen Ekialdeko Pakistan zeritzon), berriz, 0,20koa.Bi kasu horiek errealitate sozioekologiko desberdinen isla dira.

Aldiz, espazio ekologikoa kalkulatzeko orduan, parametro guztiak (laboreak,larreak, basoak, itsasoa, azalera eraikia eta C02 xurgatzea) faktore bakar batean(beharrezko lur eremua)bildu ordez, herrialde bakoitzeko bost faktore kalkulatzendira, gero, munduko batezbestekoarekin alderatzeko. Bost faktore horiek honakohauek dira: energia, lehengai ez berriztagarriak, nekazaritza lurrak, zura eta ura.

1.3. Hiru kontzeptu: Zor ekologikoa, arrasto ekologikoa, eta espazio ekologikoa.


Ez da erraza zor ekologiari, oro har, diruzko balioaematea. Izan ere, kolonialismoaren garaian hasieta gaur egunera arte eragin diren ingurumen kal-

teak hain handiak izaki, zaila da kalte horiek guztiakneurtzea eta balioztatzea.

Halaber, ekosistemen eta gizarteenarteko harremanak konplexuak dira, etahorrek zaildu egiten du ingurumen kalteenondorioak modu zehatzean ezagutzea.Kutsadura kate trofikoan pilatu, eta harenbidez transmititzen da. Halaber, arriskuahanditzen duten faktoreak ugariak dira;batzuetan elkarreragina dute haien artean,eta beste askotan, epe luzeko ondorioakdituzte. Hala, bada, zaila da elementu kutsa-kor bakoitzaren efektua zehaztea, eta kausa-ondoriozko harreman lineala ezartzea.

Zor ekologikoa kontratuetan islatuta ez badagoere, horrek ez dio garrantzia kentzen. Publikoa eta priba-

tua da, eta gutako bakoitzak du haren gainekoerantzukizuna, gure gehiegizko kontsumoa delamedio. Dena den, gure herrialde eta gobernuenerantzukizunari eta konpainia transnazionalhandien zorrari buruz hitz egin nahi badugu,interesgarriagoa da zor publikoa azpimarratzea.

Diruzko balioztatzeak, zor ekologikoarilotutako galeren zati baten berri soilik ematen digu,eta galera horien beste alderdi asko alde batera

uzten ditu. Sarritan, enpresa batek kalte-tutako herritarrek uko egiten

diote eskaini nahi zaiendiru kopuruari buruz

e z t a b a i d a t z e a r i .Aitzitik, enpresa etaerakundeen arloan, eraginkorra-goa da kantitateak eta dirua hizpi-de dituen hizkuntza erabiltzea.Esaterako, zor ekologikoa diruzko

balioen bidez adieraztea, etakanpo zorrarekin alderatzea, balia-

garria izan daiteke erakusteko kanpozorra dagoeneko ordainduta dagoela,

eta, hain zuzen, iparra dela hegoari zordiona, eta ez alderantziz. Halaber, ingurumen kal-

teak diruz balioztatzea, baliagarria da epaiketei dago-kienez. Diruzko kalte-ordaina izan daiteke biktimek zeredo zer jaso dezaten bide bakarra. Halaber, pizgarri gisaerabil daiteke, enpresak istripuak saihesteko neurriak harditzaten bultzatze aldera.

Edonola ere,kalkulu horiekin lan egi-nez, kalkulu fisikoa(materialen fluxua) buru-tu dezakegu, edo, mag-nitude horiei diruzkozergen balioa eman.Jakin badakigu, diruzkuantifikatzea partzialaizateaz gain, ez delainondik inora ere zorekologikoaren onarpe-naren alde borrokatzendiren gizarte mugimen-duen helburu nagusia.Hala ere, diruarenmende bizi den munduhonetan, zifra ekonomikoak erabiltzea ingurumen kalteakmodu plastikoan adierazteko modua da; eta, batez ere,dagoeneko ordainduta dagoen kanpo zorrari aurre egite-ko ebaluazio elementu gisa balia daiteke. J. MartinezAlier-en hitzetan, Latinoamerikako kanpo zorra, guztira,7000.000 milioi dolarrekoa zen 1991n. Hain zuzen herrial-de industrializatuen kostuen zenbatekoa, 12 urtean(60.000 milioi dolar urte bakoitzeko) euren karbonoarenzorra murrizteko. (J.M. Alier, 2004: 293).

Laburbilduz, zor ekologikoa kontzeptuzko tresnasintetikoa eta eraginkorra da iparraren eta

hegoaren arteko harreman bidegabeariburuz hitz egiteko; baliabide natura-

len erabileraren eta eragindakokutsaduraren artean dagoen des-oreka onartzeko; zor berria sort-zea saihestuko duten inguru-men eta ekonomia politikakezartzeko; sortutako zorra (ahal

den neurrian) ordaintzeko, etakanpo zorra indargabetzeko.

Zor ekologikoa kontzeptuz-ko tresna sintetikoa eta era-ginkorra da iparraren etahegoaren arteko harremanbidegabeari buruz hitz egi-teko, baliabide natura-len erabileraren etaeragindako kutsadura-ren artean dagoendesoreka onartzeko

1. 4. Zor ekologikoa neurtzea.

Zor ekologikoaren eboluzioa EAEan

Milioi eurotan (1970-22000) Iturria: David Hoyos (Euskal Begia)

Urtea Zor ekologikoa

Metatutakozorra

1970 131,00 370,741975 460,62 1.712,981980 858,17 5.087,121985 905,29 9.800,581990 853,56 14.323,561991 776,26 15.099,821992 786,87 15.886,691993 838,51 16.725,201994 802,19 17.527,391995 733,08 18.260,471996 783,76 19.044,221997 756,24 19.800,471998 810,77 20.611,231999 828,32 21.439,552000 792,43 22.231,99


8

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70

CO2 isurketa Kiotoko Hitzarmenaren sinaduratik (1990) 2004 urtera arte

Isuri guztira1990eko mailarekiko % desberdintasuna

Iturria: The Atlas of Climate Change (Reuters/El País)

Iturria: IEA y BP / El País

6,5

20

10

0

- 10

- 20

- 30

- 40

- 50

AEB

Nazio guztiak

NazioIndustrialak

Nazio ez-industrialak

DEUDA ECOLOGICA .1 Ameriketako Estatu Batuak 5.872.278 - %24,3- Europar Batasuna 3.682.755 - %15,32 Txina 3.550.371 - %14,53 Errusia1.432.513 - %5,94 India 1.220.926 - %5,15 Japonia 1.203.535 - %5,06 Alemania 804.701 - %3,37 Erresuma Batua 544.813 - %2,38 Kanada 517.157 - %2,19 Hego Korea 446.190 - %1,810 Italia 433.018 - %1,811 Mexiko 383.671 - %1,612 Frantzia 378.267 - %1,613 Iran 360.223 - %1,514 Australia 356.342 - %1,515 Hegoafrika 345.382 - %1,4 16 Saudi Arabia 340.555 - %1,417 Brasil 313.757 - %1,318 Ukraina 306.807 - %1,319 Indonesia 306.491 - %1,320 Espainia 304.603 - %1,3 21 Polonia 296.398 - %1,222 Thailandia 231.927 - %0,923 Turkia 207.996 - %0,924 Malaysia 150.630 - %0,625 Herbehereak 162.739 - %0,626 Kazakhstan 147.921 - %0,627 Egipto 143.697 - %0,628 Ipar Korea 143.216 - %0,629 Argentina 133.322 - %0,630 Uzbekistan 122.330 - %0,531 Txekiar Errepublika 114.563 - %0,532 Pakistan 108.677 - %0,533 Venezuela 108.163 0,4 - %34 Arabiar Emirerri Batuak 94.163 - %0,4 35 Grezia 94.117 - %0,436 Aljeria 92.097 - %0,437 Errumania 86.745 - %0,4

38 Irak 79.471 - %0,339 Filipinak 73.779 - %0,340 Belgika 70.592 - %0,341 Israel 69.607 - %0,342 Vietnam 66.312 - %0,343 Austria 63.701 - %0,344 Finlandia 62.659 - %0,345 Portugal 62.288 - %0,346 Bielorrusia 59.959 - %0,247 Kuwait 59.879 - %0,248 Singapur 57.471 - %0,249 Kolonbia 57.375 - %0,250 Txile 57.320 - %0,251 Hungaria 56.647 - %0,252 Norvegia 55.461 - %0,253 Nigeria 52.038 - %0,254 Suedia 51.901 - %0,255 Libia 50.418 - %0,2 56 Siria 49.097 - %0,257 Danimarka 48.831 - %0,258 Serbia eta Montenegro 46.63759 Maroko 43.905 - %0,260 Irlanda 43.187 - %0,261 Turkmenistan 34.617 - %0,162 Bulgaria 41.921 - %0,163 Trinidad eta Tobago 41.217 - 64 Suitza 40.854 - %0,165 Eslovakia 40.061 - %0,166 Qatar 36.450 - %0,167 Bangladesh 34.540 - %0,168 Zeelanda Berria 33.995 - %0,169 Oman 30.118 - %0,170 Azerbaijan 27.998 - %0,171 Peru 25.489 - %0,172 Ekuador 24.834 - %0,173 Kuba 23.616 - %0,174 Tunisia 22.067 - %0,175 Dominicar Errepublika 21.544 - %0,1

76 Bahrain 21.327 - %0,177 Kroazia 21.118 - %0,178 Bosnia-Herzegovina 18.629 - %0,179 Jordania 16.728 - %0,180 Libano 16.392 - %0,181 Estonia 15.943 - %0,182 Eslovenia 15.310 - %0,183 Yemen 12.990 0,1 - %84 Lituania 12.565 - %0,185 Zimbawe 12.452 - %0,186 Jamaika 10.809 - %0,187 Sri Lanka 10.361 - %0,188 Guatemala 10.302 - %0,189 Mazedonia 10.258 - %0,190 Bolivia 10.075 - %0,191 Luxenburgo 9.442 - %0,192 Sudan 8.762 - %0,1

93 Mongolia 8.294 - %0,194 Angola 7.712 - %0,195 Birmania 7.628 - %0,196 Ghana 7.513 - %0,197 Kenya 7.212 - %0,198 Moldavia 6.734 - %0,199 Zipre 6.671 - %0,1100 Boli Kosta 6.418 - %0,1101 Letonia 6.306 - %0,1102 Panama 6.255 - %0,1103 El Salvador 6.231 - %0,1104 Etiopia 6.196 - %0,1105 Brunei 6.182 - %0,1106 Honduras 5.951 - %0,1107 Costa Rica 5.834 - %0,1108 Kirgizistan 4.957 - %0,1109 Tadjikistan 4.700 - %0,1110 Senegal 4.182 - %0,1111 Paraguai 4.122 - %0,1

112 Botswana 4.100 - %0,1113 Uruguai 4.082 - %0,1

114 Nikaragua 3.867 - %0,1115 Nepal 3.847 - %0,1

116 Tanzania 3.583 - 117 Kamerun 3.464 - 118 Gabon 3.456 - %0,1119 Georgia 3.305 120 Maurizio 3.114 121 Mauritania 3.097 122 Malta 2.958 - %0,1

123 Armenia 2.945 -%0,1

124 Albania 2.588 - %0,1125 Papua Ginea Berria 2.482

126 Kongo 2.346 - %0,1127 Madagaskar 2.308 - %0,1

128 Surinam 2.254 - %0,1129 Islandia 2.215 - %0,1

130 Namibia 2.152 - %0,1131 Bahamak 2.086 - %0,1132 Zambia 2.046 - %0,1133 Benin 1.922 - %0,1134 Kongoko Errepublika Demokratikoa 1 782 -%0,1135 Haiti 1.770 - %0,1136 Togo 1.733 - %0,1137 Uganda 1.654 - %0,1138 Guyana 1.610 - %0,1139 Mozambike 1.502 - %0,1140 Fiji 1.353 - %0,1141 Ginea 1.311 - %0,1142 Laos 1 284 - %0,1143 Barbados 1.222 - %0,1144 Niger 1.216 - %0,1145 Burkina Faso 1.091 - %0,1146 Maldivak 1.032 - %0,1147 Swazilandia 970 - %0,1148 Belize 790 - %0,1149 Malawi 786 - %0,1150 Eritrea 652 - %0,1151 Afganistan 618 - %0,1152 Sierra Leona 609 - %0,1153 Ruanda 585 - %0,1154 Kanbodia 572 - %0,1155 Mali 553 - %0,1156 Seychelleak 535 - %0,1157 Liberia 447 - %0,1158 Bhutan 396 - %0,1159 Santa Luzia 378 - %0,1160 Antigua eta Barbuda 372 - %0,1161 Djibuti 360 - %0,1162 Gambia 283 - %0,1163 Ginea Bissau 280 - %0,1164 Afrika Erdiko Errepublika 277 - %0,1165 Burundi 256 - %0,1166 Palau 234 - %0,1

China14.5 %

Rusia5.9 % India

5.1 %

Japón5.0 %

Otros29.9 %

UE15.3 %

USA24.3 %

Iturria: en.wikipedia.org

Herrialdeen zerrenda. karbono dioxido isuri kopuruaren arabera

72,649,041,026,626,625,1

21,323,1

15,818,5

15,714,512,110,3

1,42,4

0,40,3

TurkiaEspaña PortugalKanadaGreziaAustraliaIrlandaZelanda BerriaLietxenstein

AEBFinlandiaItaliaNoruegaJaponHerbeherakBelgikaSuitzaLuxemburgo

9


5,5 %30 %

8,9 %

6 %

63,3 %

6 %

8,9 %

3,3 %

9,2 %

4,2 %

28,8 %

Hego AmeriKa

Europa/Asia

25,9 %

Afrika

Orie

nte PróximoEk

ialde Hurbila

As

ia - Ozeania

120

25

50

20

71

208

32

126

100

Ip

ar America

29

244

52

154

33482

91

Petrolioarengatik mundu gatazkakPetrolio azoka, konpaniak eta gatazka, 2004

Merkataritza toneladamiloietan (2003)

ExxonMobilBPShellRepsol YPF

Kontinente zonaldeenarteko mugak

(BP’en arabera - 2004ekotxostena)Gatazka

Errepresioa

ErreserbakKontsumizioa

???

Iturria: Beyond Oil eta geu(BP’en 2004eko txostenean oinarrita)

Angola, Australia, Azerbaijan, Canada, Txad, Kolonbia, Ekuatore Ginea, Indonesia (Aceh), Kazakhstan, Herbeherak, Nigeria, Noruega, Malasia, Qatar, Errusia (Sakhlin), Arabiar EB, Erresuma Batua eta AEBAljeria, Angola, Australia, Azerbaijan, Kanada, Txad , Kolonbia, Egipto, Ekuatore Ginea, Indonesia (Mendebaldeko Papua ), Erusia (Sakhlin), Trinidad eta Tobago, Erresuma Batua eta AEB.

Alemania, Australia, Brunei, Kanada, DanimarKa, Mexiko Golkoa, Herbeherak, Kazakhstan, Nigeria, Noruega, Malasia, Oman, Erusia (Sakhlin), Arabiar EB, Erresuma Batua eta AEB.Argelia, Argentina, Angola, Bolivia, Kolonbia, Ekuador, España, Ekuatore Ginea, Libia, Mexiko, Nigeria, Peru, Venezuela...

Hegoamer ika eta E r tamer ika : Kolonbia, Bolivia, Venezuela, Ekuador,Afr ika : Angola, Txad, Ekuatore Ginea, Libia, Nigeria, Sudan, e.a.As ia /Bare I txasosa : Ekialdeko Timor, Indonesia (Aceh & Mendebladeko Papua)Europa/As ia : Azerbaijan, Kazakhstan, Uzbekistan, Txetxenia, Afganistzn, GeorgiaEk ia lde Gertua : Iran, Irak, Saudi Arabia.

AriketaAriketak proposatzeko mapahutz hau erabil ezazu: petroliozonaldeak kokatu, CO2 izurketenzonalde nagusienak, kontsumozonalde nagusienak, gatazkak,e.a.

10


11

Erdialdeko eta HegoAmerika 4,7%

Ipar Amerika27,2% Europa

19,2%

AfriKa3,1%

Ekialde Hurbila%3,3

EIK (*)%3,3

Errusia6,5%

Asia - Ozeania%31,3

ErrusiaIranQatarAsia-OzeaniaAfrikaIpar AmerikaHego AmerikaSaudia ArabiaEuropar Batasuna

ErrusiaEstatu BatuakEuropar BatasunaKanadaIran

Estatu BatuakEuropar BatasunaTxina

Saudi ArabiaErrusiaEstatu Batuak IranMexicoTxinaKanadaNoruegaArabiar Emirerri BatuakVenezuelaKuwaitNigeriaArgeliaBrasil

26’715’314’47’97’8 4’14’0

1’53,8

21’920’0

6’8 8’0

3’2

24’0

15’0

11’19,5

Saudí Arabia IranIrakKuwaitVenezuelaArabiar Emirerri BatuakAfrikaErrusiaQatarIpar Amerika

22’111’19’79’48’3 8’26’5

5’16’1

Estatu BatuakEuropar BatasunaTxina

24’918’48’2

GAS azoka Gas Erreserbak

Gas Ekoizleak

Gas Kontsumitzaileak

PETROLIO azoka Petrolio Erreserbak

Petrolio Ekoizleak

Consumidores de petróleo

3’5

2004eko datuen arabera

Ehuneko osoa

EIK (*) 3,3 %

Errusia

Ipar Amerika27,2%

Afrika 3,1%

Asia - Ozeania%31,3

Erdialdeko etaHego Amerika

4,7%

Europa19,2%Europa19,2%

Ekialde Hurbila 3,3%

8,24,23,8

3,13,02,8

2’12,0

3,8

2,62,72,8

(millones de barriles)

(2005)

17’4

(*) Estatu Independenteen Komunitatea


12

Iturria: IEA eta BP / El País


Lituania1

Lignito,hidroelektrikaeta berrega-rriak

AEBErrusia JaponiaAlemaniaKanadaEBItaliaFrantziaAustraliaEspaña

7.067,62.024,21.355.21.015,3758,1 665,3

529,2562,6

0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 5.500 6.000 6.500 7.000

582,5

427,9

8.135

10.224

14.404 16.487

Nazio petrolio kontsumoaBiztanle bakoitzaren petrolio tonak 2004ean

2004eko datuak

Petrolio kontsumoaren eboluzioaPetolio miloi tonak

Iturria: IEA eta BP / El País

Iturria: IEA eta

2020 2030201020041991

Nazioa biloiupelak

Saudi Arabia 259.00Iran 132.00Irak 115.00Kuwait 99.00Abu Dhabi 92.20Venezuela 78.00Dubai 4.00

Reservas de petrolio (2004)

Nuklearra32

Ikatza 13

Gasa24

PPeettrroolliioo1166

Besteak15

EBeko enerji ekoizpenaIturria: Berria 2006eko Urriak 21 - Eurostat

BHEB23

Suiza5

Alemania17

Finlandia4 (+1)

Suezia10

Bélgica7

Errusia31(+4)

Mundukototala442

Europear Batasuna NuklearraNAzio bakoitzeko zentral kopurua

Repsol YPF51,8%

Besteak 15,4%

Eroski6,7%

CCeeppssaa1144,,99%%

Otr15

Agip11,1%

EAE eta NFEko gasolina azoka

Fuente: Berria 21 Octubre 2006 - Eurostat

Iturria: Berria, 2006eko iraliak 28 - Industria Ministrariza eta AOP

Iturria: Berria, 2006eko iraliak 28 - Industria Ministrariza eta AOP

zz eerr g aa kk

Espania8

Frantzia59

Suitza5

Alemania17

Herbeherak1

Belgika7

Erumania1 (+1)

Ucraina15(+2)

Bulgaria4 (+2)

Eslovenia1

Eslovakia6

Hungaria4

zerga bereziak

40,6%

gasolinategiaketa salmenta

15,5%

BEZ12%

Internazional31,9%

Txekiar E.6

Petrolioa ateratzeak dakarrenaurreneko inpaktua sarbideekberaiek sortzen dute;

Amazoniaren kasuan, bazter galdueta ia iritsi ezinetan daude petrolioputzuak. Ondorioz, helikopteroent-zako pistak egiten dituzte, eta errepi-deak makinaria, materiala, langileaketa abar haietara garraiatzeko eta,ondoren, petrolioa ateratzeko.Errepide horietako asko multinazio-nalek egiten dituzte eta herrialdea-ren errepide sarea hobetzen ari dire-la esaten dute, gainera. Horrek oihanpuska handien mozketa eragiten du.Han ezartzen dituzte beren zelaiak,beharrezko azpiegitura guztiekin:etxeak ingeniari eta langileentzat,eta abar. Kalteak ez dira hor amait-zen; gero etortzen dira petrolioa ate-ratzeko dorreak, bonbak, hondaki-nentzako urmaelak, petrolio hodiak,injekzio-plantak, eta abar. Eta segi-dan, lekua egin behar zaie militarreneta para-militarren kuartelei, konpai-nien jarduera babes dezaten.

Petrolioa ez du azti batek txot-xarekin bilatzen. Horretarako "esplo-razio sismikoa" delakoa baliatzendute: lehergailuekin zartatzen dutelurra, bloke sismikoak dardaraztekoeta, hala, barruan petroliorik badenjakiteko. Leherketa horiek egitekoikerketaren inguruko basoak ereebakitzen dira eta lerroz lerro jartzendira lehergailuak soildutako ere-muan. Beraz, ingurumen inpaktuaoihan inguru batean izugarria da.Leherketek laborantza soroetan etahurbileko etxebizitzetan ere eragitendute. Eta esplorazio sismikoek,berriz, antzematen eta neurtzen zai-lagoak diren bestelako kalteak eresortzen dituzte: faila tektonikoetakoinpaktuak, esaterako, inpaktu horiekesploratutako zonalde guztiarenegonkortasunari eragiten diotelako.

Petrolioa ateratzeak sortzenduen beste inpaktu handietako bat,usu ematen dena gainera, ponpatu-tako putzuen hondakinak dira: kalita-te gutxiko petrolioa, lokatz toxikoaketa ura. Lokatzei dagokienez, ezindira nekazaritzarako baliatu, ez diraemankorrak, eta ura ere oso toxikoada. Petrolio konpainiek diote honda-kin-ur gehienak putzu hutsetan sart-zen dituztela, baina hori gertatu arte,ur horietako asko ekosistemak berakirentsi ditu (iragazpenak, gainezkat-zeak, ihesak).

Normalean hondakin eta iheshauek erreketara iristen dira edoakuiferoan iragazten. Akuiferoak kut-satu egiten dituzte eta, halaxe, kate-an, sortzen dira inpaktu gehiago.Petrolio gordinarekin ibiltzen direnpertsonen artean ohikoak dira larrua-zaleko minbiziak eta gaixotasunak;petrolio zingira haietan erortzendiren animaliak ere bertan hiltzendira. Petrolioarekin lan egiten dute-nak ere badute arriskurik, enpresak,bitartekoetan sosik ez gastatzearren,utzikeriaz jokatzen duelako etasegurtasun neurriak falta direlako:beharginek ez babes, ez traje, ezmaskara, ez eskularru… halaxe egi-ten dute lan. Kasu askotan, gordinaazaletik kentzeko beste modurik ez,eta dieselarekin garbitu behar izatendute… horrek larruazalean eta osa-sunean dakartzan kalteekin.Bestetik, petrolioa erretzetik sortzendiren gasa arnasteak ere eragitendie gizakiei, animaliei eta habitatari.Aurrez aipatutako gaixotasunezgain, arnasketa arazoak, anemia,abortuak, malformazioak, minbiziaeta leuzemia ere maizago pairatzendute langileok. Lurra, bestalde, lugo-rria da, eta nekazaritza produkzioarieragiten dio horrek (kasu askotan,gainera, horixe dute bizibide bakarra).

Erreketan eta akuiferoanpetrolioa eta deribatuak egotea arris-kutsua da oso, suteak zabaldu bai-taitezke. Zapotal errekaren ertzeankokatutako herri batean (Ekuador),adibidez, sutea sortu zen. Jendeak,suak hartuta, errekara egin zuensalto eta bertan hil zen. Halakopetrolio diesel bolumena zeukanerrekak (azalean geratzen da petro-lioa), errekak ere su hartu baitzuen,eta sua inguru osora hedatu baitzen.Neuquén herrian (Argentina), maput-xeek antzina-antzinatik erabilitako urputzuek su hartzen dute egun, suga-rren bat gerturatuz gero.

Aintzat hartzeko beste arris-kuetako bat petrolio gordinaren ten-peratura altua da. Gordin astunadelakoa berotu egin behar da arint-zeko eta, hala, petrolio hobietangarraiatu ahal izateko. OCP edo gor-din astunaren petrolio hodiarenkasuan (oposizio handiko besteproiektu bat), petrolioa hodietan era-mateko modu bakarra irakiten ego-tea da. OCP hobi horrek 500 kilome-troko ibilbidea egiten du, 3.000

metrotik gora, Andeetako muino mal-kartsuetan barna eta apurtzeko etakalteak sortzeko arriskua (eraikizutenean sortutakoez gain, jakina)oso handia da. Bestela ere, petroliohobietan ihesen bat gertatzeko arris-kua handia da. Kasu askotan ezdituzte segurtasun baldintzak betet-zen, edo oso zaharrak dira, edo ego-era kaskarrean dauden hobiak dituz-te, edo birziklatuak dira, SobietBatasun ohiko errepublikatikEkuadorrera iritsi ziren haiek bezala,ekialdeko herrialde haietan, zaha-rrak zirela eta, zokoratuak zituztene-an (halako hobiek gehienez ere15etik 20 urtera bitarte iraun dezake-te osorik). Petrolio hodi sinpleak batabestearen gainean pilatzen dituzte,herritarrak oinez ibiltzen diren tokie-tan, erreketan, herrietan eta abar,inolako hesirik eta segurtasun neurri-rik gabe.

Petrolioa ateratzerakoan,hainbat hondakin isurtzen da, etapetrolioa bera ere bai, hodiak lehert-zen direnean, edo gordetzen denputzuak gainezka egiten dutenean.Aire librean irekitako petrolio putzuhauetan ehunka metro kubiko petro-lio gordetzen da; hori dela eta, osoarriskutsuak dira ikusten ez dituzte-nentzat, hala pertsonentzat, nolaanimalientzat. Horrez gain, suteakpizteko ere berebiziko arriskua dute.Beteta daudenean, konpainiek suematen diete, eta ondorioak larriakizaten dira oso: tenperatura osoaltuak, sugarren hedatzea eta eko-sistemaren erretzea, CO2 etaerrauts bolumen handiak, berotegiefektua eta euri toxikoa. Suak, gai-nera, etxebizitzei eta petrolio hobieiere eragiten die. Konpainien bestejokabide ohikoa da hondakinakzakuetan pilatu eta putzuetan bertanurperatzea; eta horrek, jakina, ez diobatere mesederik egiten ingurumenari.

Konpainiek badute petroliohondakinetaz desegiteko bestemodu bat: errepideetan zabaltzendute kamioiekin, galipota merkeabalitz bezala (ezta gutxiago ere mer-kea!). Petrolio hondar horiek zelai,erreka, ekosistema eta akuiferoraere eramaten ditu urak. Petrolioa osotoxikoa da larruazalean eta, hala ere,jende asko oinutsik ibiltzen da oraindik.

Petrolioa ateratzearen ingurumen pasiboak

Huaoraniak petroliobideetakozihurtasun nehurri gutxikokartel batean. Bide baten pareko petrolio-bidea. Langilea petrolio garbitzen.Piszina baten suteaZapotal ibaian sutea(Ekuador)... eta bere eragina

1

2

345

6

1 Iñigo Azkona (EM)

2

3

4 5

6

Acción Ecológica

Acción Ecológica

ZOR EKOLOGIKOA

Petrolioa ateratzearen ingurumen pasiboak



Planeta lurraren gaueko argiak non dizdiratzen dira?Mapa honek energia non xahutzen den argi adierazten du. Iturria: www.inquinamentoluminoso.it/dmsp/

Antartikaren izotz urtzea

Zuriz, izotz eremu iraunkorrak eta haien urtzea urtebetean

2004-112-221 2005-112-221

Iturria: www.nasa.gov

Egungo kontsumo maila azebetetzeko

behar diren planetak

Errusia: EABen biztanlego erdia, berrizpetrolio erreserba bikoitza, eta energia 8aldiz gutxiago kontsumitzen du.

Txinak kontsumitutako petrolioa(1,300 miloi de biztanle)350 m3 urtean

AEBek kontsumitutako petrolioa(290 miloi biztanle)km3 1 urtean

Iturria: New Internationalist

Iturria: ‘Los idealistas son ellos’

AEB

EB

Frantzia

Alemania

Errusia

Brasil

Mauritzio

Txina

India

Malawi

14

ARIKETATestuak irakurri, eta azaltzen diren datuak aztertu ondoren, betehurrengo taula. Bukatzean, eztabaidatu talde edo ikasle bakoitzarenondorioen inguruan.

Iturria:"Colectivo para la difusión de la

Deuda Ecológica". (O

DG

. 2002)

Gurean, otarrainxken prezioa murrizten den bitartean, herrialde ekoizleek ingurumen etagizarte arloan ordaindu beharreko prezioa oso handia da. Kontsumitzen ditugun otarrainxka

asko herrialde tropikaletako mangladi eremuetan ekoizten dira: Ekuadorren, Hondurasen, Sri Lankan,Thailandian, Indonesian, Indian, Bangladeshen, Filipinetan, eta Malaysian. Kostalde horietako herritarrakmodu jasangarrian bizi ziren: arrantzarako artisau teknikak zerabiltzaten, eta euren zura baliatzen zutenikatza egiteko eta eraikuntzarako. Baina orain, estatuarenak ziren lur horiek, pribatizatzen ari dira.Helburua urtegiak eraikitzea da, han, otarrainxkak modu industrialean hazi, eta esportatzeko. Instalaziohoriek oso kutsagarriak dira. Lurra eta ura kutsatzen dituzte ongarri, antibiotiko, larbizida eta hondakinekin.Iparraldeko kontsumo gizarteetan, arrantza produktuen eskaerak ez du mugarik. Neurrigabeko eskaerahorrek munduko arrantzaguneak agortzen ari da. Horretaz gain, hegoaldeko herrialdeetako biztanleen bizi-modua suntsitzea, eta elikagaien arloan buruaskiak izan daitezen eragoztea eragiten du. Mangladiak des-agertzen badira, kostaldeek ekaitzei aurre egiteko duten baliabide naturala galtzen da, eta itsas maila igot-zen. Halaber, mangladiak arrainak hazteko erabiltzen dira, eta karbonoa isurtzeko lekua dira.

Nork nori zor? DVDa: 5,30 minutua

15

Iparraldeko konpainietako itsasontzi handien (kargaontzi handiak, petrolio ontziak, etaabar) bizitza erabilgarria bukatzen denean, ez da erraza haietaz libratzea. Aukeretako bat

beste herrialde batzuetara eramatea da, han desegiteko. India, Bangladesh, Pakistan, Txina edoTurkia moduko herrialde pobreetara eramaten dira. Han, kostuak txikiagoak dira, batetik eskulana merkea-goa delako; eta, bestetik, indarrean diren ingurumen eta segurtasun estandarrak onartezinak izango lirate-keelako jatorriko herrialde aberatsetan. Itsasontzietan substantzia toxiko asko dago, eta ohikoa da kutsatzefenomenoak gertatzea; esaterako, amiantoari lotutakoak (minbizia sortzen duen substantzia). Horrekin bat,substantzia toxikoak isurtzen dira itsasora, edo lan eremuetara: metal astunak, PCBak, eta TBTak (*).Agnand-go (India) hondartzetan aztertutako itsas sedimentuetan, kutsadura maila edozein portuko indus-triaguneetakoa baino handiagoa da. Eta kutsadura maila hori 15 urtetan soilik lortu da. (*) PCB= poliklo-rinato bifenila, TBT= eztainu tributila


3. Itsas

ontziak

desegite

a

2.Mang

ladiak

Iturria:"Colectivo para la difusión de la

Deuda Ecológica". (O

DG

. 2002ko uztaila)

ZOR EKOLOGIKOA


1984ko abenduaren 2aren eta 3aren artean, gauez, 40 tona gas hilgarrik ihes egin zutenUnion Carbide Corporation enpresak Bhopalen (India) zuen pestizida lantegitik. Historiako honda-

mendi kimiko handiena izan dela esan daiteke. Gasek tanga batetik ihes egin zuten, ohiko mantentzelanak egiten ari ziren bitartean. Gas horien artean ziren, besteak beste, metil isozianatoa eta hidrogenozianuro moduko substantzia toxikoak. Ezbeharra gertatu eta hiru egunera, 8.000 pertsona hil zirela jotzenda, gasen eraginpe zuzenean egon zirelako. Tamalez, hondamendiaren gaua oraindik dirauen tragediarenhasiera baino ez zen izan. Union Carbide multinazionalak bertan behera utzi zuen lantegia, eta substantziaarriskutsuen kopuru handia geratu zen han. Halaber, Bhopal herriko ur hornidura kutsatuta geratu zen, etalantegiaren ondare toxikoak kalteak eragiten jarraitzen du.Union Carbide konpainiak ez zuen bere gain hartu nahi izan biktimen gaineko erantzukizuna, eta kalteordain guztiz desegokia eman zion Indiako gobernuari. Egun, gasen eraginpe zuzenean egon diren pertso-netatik 520.000 inguruk substantzia toxikoak izan ditzakete euren odolean, eta kaltetuen seme-alabek ereondare toxiko horren ondorioak pairatzen dituzte. Bizirik irten ziren 150.000 gaixo kronikok baino gehiagoktratamendu medikoa behar dute oraindik.

1.Bo ph

a l


Itur

ria:

"La

deud

a ec

ológ

ica

espa

ñola

". (M

igue

l Ort

ega

(c))

. Col

ecci

ónPe

nsam

ient

o G

loba

l. La

s cla

ves d

el m

undo

act

ual.

Uni

vers

idad

de

Sevi

lla. 2

005.

Ospetsua da Nigeriako petrolio industriaren jarduna Saharaz hegoaldeko Afrikako herrialde-en artean. Giza eskubideak urratzeari lotutako kasuak aski ezagunak dira, eta ongi dokumenta-

tuak daude. Ogoni herria Niger ibaiaren deltan bizi diren herrietako bat da, eta luzaroan borrokatu dabere eskualdean petrolioa ustiatu eta ustiatzen duten petrolio konpainien aurka. Petrolio isuriek eta hodienleherketek kutsadura eragiten dute. Halaber, giza eskubideen urraketa pairatu behar dute. 1995eko azaro-aren 19an, Nigeriako diktadura militarrak bederatzi disidente hil zituen. Haien artean ezagunena Ken SaroWiwa idazlea zen. Sarraski horrek Shell konpainia angloholandarrak egiten zituen petrolio zulaketen eragi-naz ohartarazi zuen. Saro Wiwa idazleak Ogoni herriaren biziraupenaren aldeko mugimendua (MOSOP)sortu zuen, eta talde horrek Shell-en eta haren aldeko militarren kontrako oposizio antolatu zuen. Lagoskojeneralen erantzuna mehatxuak, jazarpe-nak eta atxiloketak izan ziren, eta, azke-nean, Saro Wiwa eta bere kideak hil zituz-ten inolako zigorrik jaso gabe. Ogoniherriak bere komunitateetatik Shell botat-zea lortu zuen 1993an. Dena den, petro-lioaren ustiaketari eta ekoizpenari lotutakogiza eskubideen urraketak jarraitu egin duNiger ibaiaren deltan, honako petroliomultinazional hauek direla medio: EstatuBatuetako Chevron Texaco, ENI talde ita-liarraren Agip, eta Total talde frantsesarenElf.


5.Nig

eria

Koltan deritzon mineralaren munduko erreserba handienak Kongoren ekialdean daude.Azken urteetan hainbat gerra, sarraski eta inbasio izan dira Kongon, eta horiek guztiek 3,5 milioi

hildako eragin dituzte. Gatazkaren arrazoi nagusia urre, diamante eta koltan esportazioen gaineko kon-trola eskuratzea da. Azken urteetan asko hazi da koltan eskaera. Izan ere, mineral horrek duen tantalioafuntsezko elementua da telefono mugikorrak fabrikatzeko. Telefonica Españak, beste multinazional bat-zuen artean, koltanaren negozio zikinean parte hartzen du. Negozio horrek Europako herrialdeen laguntzadu. Izan ere, haien enpresek trafiko ilegal eta ustelkeria sare horretan parte har dezaten baimendu, etaNBEk koltan trafikoaren sareak blokeatzeko aurkeztutako proposamena oztopatu zuten. Aipatu enpresatransnazionalak, berriz, 1.835 milioiko irabaziak lortu zituen 2005eko lehen seihilekoan, hots, % 24 handituzituen 2004ko epe berean izandako emaitzak. Halaber, mugikorren filialak 927,80 milioiko mozkin garbiaklortu zituen 2005eko urtarrila eta ekaina artean.

6.K o l

t a na

Itur

ria:

"El e

colo

gism

o de

los p

obre

s", (

Mar

tínez

Alie

r, Ic

aria

,) et

a “N

o m

as sa

queo

y d

estr

ucci

ón!”

Iturria:"Deuda ecológica: U

n concepto integralen la lucha contra la globalización capitalista"(D

aniella Russi, Tom K

ucharz eta Iñaki Barcena).


Huaorani herria Ekuadorreko oihanean bizi da,Hegoamerikako bioaniztasun aberatsenetako erreserba natural

batean: Yasuni parke naturalean. Baina duela urte batzuk EspainiakoRepsol enpresaren moduko konpainia transnazionalak petrolio hobiakustiatzen hasi ziren haien lurretan. Huaoraini herria lur horietan bizi izanda, eta haiek zaindu ditu mendeetan zehar. Hala ere, munduko bestehainbat herri indigenen antzera, ez du bere lurren gaineko jabetza agiri-rik, eta paper horiek erabat arrotzak dira haientzat.

Egun, petrolioa tratatzeko estazioak dituzte etxe aurrean, etasarritan, isuriak izaten dira. Isuri horiek haien laboreak eta ibaiak pozoit-zen dituzte, eta ezezagunak ziren gaixotasunak zabaltzea eta ehiza etaarrantza tradizionala desagertzea eragiten dute. Eraikitako errepide sare-ek bortizki eraso eta aldatu dituzte haien kultura eta bizimodua. Halaber,BBVA moduko erakundeek diruz ordaindutako oliobide berriek antzinakolur eta ekosistemen bioaniztasuna suntsituko dute. 1967an petrolio kon-painiak euren lurretan sartu zirenetik, sarraskia eragiten dute huaoraniherriarengan, eta haiek ezin dute ulertu hondamenaren, gehiegizko kont-sumoaren, eta lurra eta naturarekiko errespetu ezaren zentzua.

Agian huaorani herriak ezin die edo digu legez ezer eskatu ezenpresa horiei ez iparraldeko herrialdeetako biztanleei. Alta, argi dagozor ekologiko handiaren hartzekodun direla.


3. Huao

ak

ZOR EKOLOGIKOA

16

adibideaErabili hurrengo orriko taula, emandako informaziori buruzko ariketa egiteko(fotokopiatu orria, eta banatu ikasleei). Jarraian, irakasleak erabiltzeko adibideadago, ariketa nola bideratu jakin dezan.

17

HERRI EDOHERRITAR

KALTETUAK

KOKAPENGEOGRAFIKOA

ATERATAKO edoEKOIZTUTAKO

MATERIALA

HERRIALDE-KONTSUMIT-

ZAILEAK ONDORIOAK

1. kasua BhopalIndia

Pestizidak (produktukimikoak)

Iparraldeko nazioak

Hondamena gertatu eta hiru egun geroago 8.000 pert-sonak hil zirela uste da, zuzenki gasen eraginaz.

Zoritxarrez hondamenaren gaua oraindik bere amaie-rara heldu ez den tragediaren hasiera izan zen.

Union Carbide entrepresa transnazionala lantegia utzizuen, bere atzean oso sustantza arriskutsuak utziz etaBhopal herriari ur kutsatua eta oraindik egun kalteak

sortzen dizkion emaitza toxikoa.

2. kasua

Bizirik iraute-ko bere ingu-rumenabehar dutenklase pobre-tuak eta ber-takoak

Hegoaldekonazioak Otarrainska

Iparraldeko nazioakEuskalHerriabarne

Lurralde hauetako biztanleak era jasangarriz bizi diraeskuko arrantza era desberdinak baliatuz eta mangla-reetako egurra erragai bezala eta eraikuntzarako era-biliz. Orain lur hauek estatuarenak dira eta pribatiza-

zio prozesuan daude, exportaziorako, otarrainzkaindustrialki ekoizteko piszinak egiteko. Azpiegitura

hauek gainera oso kutsagarriak dira.

3. kasua

Kostaldekoklase

pobretuaketa

langabetuak

India,Bangladesh,

Pakistan,Txina edo

Turkia

Itsasontziakdesegitea

Iparraldeko nazioak

Itxasontzietan oso osagai kutsagarriak daude eta nor-mala da kutsatzea, adibidez amianto (minbizia sortzenduena)edo azidoak, e.a. Sustantzia kutsagarriak itxa-sora isurtzen dira ere edo lan eremuetan. Lan ere-muetan metal haztunen kutsadura ikus daiteke: PCBaeta TBT's1.

4. kasua Huaoraniherria

YasuniEremu

Naturala(Ekuador)

PetrolioaIparraldeko

nazioakEuskalHerriabarne

Ibaiak eta uztak kutsatzen dituzten petrolio isurketak,ez ezagututako gaixotasunak eragiten eta haien ohitu-razko ehiza eta arrantza desagertzea. Haien bizimo-dua eta kultura botizki aldatu dituzten errepide sarea;eta oliobide berriek haien lurraldeko bioanitztasuna

eta aintzinako ingurumena suntsituko dituzte.

5. kasua Ogoni Nigeria(Niger ibai

delta)Petrolioa

IparraldekonazioakEuskalHerriabarne

ontaminación resultante de los derrames de crudo yexplosiones de tubería, se suma la violación de dere-chos humanos. La dictadura militar de Nigeria asesinóa nueve disidentes, el más conocido de ellos era elescritor Ken Saro Wiwa. El crimen atrajo la atenciónsobre el impacto de las perforaciones petroleras de lacompañía angloholandesa Shell.

6. kasua bertakobiztanleak LKngo

Urrea, dia-manteak eta

koltana.

IparraldekonazioakEuskalHerriabarne

Guerras, masacres, invasiones que han provocado yamás de 3,5 miloi erahilak sortu dituzten gerrateak,sarraskiak eta inbasioak. Meatzaritza trinkoarekikoharremanean diren ingurumen hondamenak: defores-tazioa eta ohian ingurumenaren txikizioa, lur induske-ta, ibai eta ur sarearen kutsadura.

(aurreko orriaren jarraipena da)



18

2 $2

Egia esan, iparraldeko pertsona, enpresa eta era-kunde askok zorpetzea (mailegua eskatzea)baliat-zen dute euren gastuak finantzatzeko; eta bide

horrek ez du berehalakoan arazo handirik sortzen. Bainakanpo zorra diogunean, hegoaldeko hainbat herrialdekiparraldeko herrialdeetako banku pribatu edo gobernue-kin, eta nazioarteko finantza erakundeekin (NazioartekoDiru Funtsa eta Munduko Bankua, batez ere) hartutakozor publikoaz ari gara. Hala, bada, kapitulu honetan hego-aldeko herrialdeek pairatzen duten kanpo zorrari buruzhitz egingo dugu. Izan ere, kanpo zorra egungo arazoriklarrienetakoa da, eta ehunka milioi pertsonen ongizatearieragiten dio.

Arazo nagusia da herrialde pobretuetako gober-nuek etengabe ordaindu behar dizkiotela milaka milioidolar atzerriari, eta, ondorioz, ezin dutela diru hori eurenherrialdeetan inbertitu. Hala, bada, ezinezkoa da pobre-zia gainditzea. Pobrezia horren isla dira: analfabetismoa;eskolen, osasun laguntzaren, botiken, ur edangarriaren,iturriko uraren eta elektrizitatearen gabezia; ingurumenahondatzea, eta abar. Horiek horrela, kanpo zorra arloekonomikoa baino harago doa; gizarteari, ingurumenarieta, oro har, politikari eragiten dion arazoa delako.

Dena den, ez dugu asko sakonduko arazohorrek sortzen duen egoera bidegabean. Aitzitik, kanpozorrak eta zor ekologikoak duten harremana ulertzensaiatuko gara. Hurrengo ataletan, kanpo zorra finantzaarazoa izatetik iparraldeko banku, enpresa eta gober-nuek hegoaldeko herrialdeak kontrolatzeko baliatzen

duten tresna izatera pasa dela azalduko dugu. Horrenharira, iparraldeko hartzekodunek (bankuak, gobernuaketa erakundeak) arazo hori aprobetxatzen dute eurenbaldintzak ezartzeko hegoaldeko zordunei eragiten die-ten erabaki ugaritan. Halaber, ikusiko dugu ezarritakobaldintza horiek, azkenean, baliabide naturalak neurrizkanpo ustiatzea -eta ondorioz, hondamen ekologikoa-eragiten duela. Helburua lehengaiak harik eta modu mer-keenean ekoiztea da, eta horretarako, herrialde ekoizle-ak konpainiaren jatorrizko herrialdearekin duen kanpozorraren aitzakia eta finantza xantaia baliatzen dute.

19

ZOR EKOLOGIKOA VERSUS KANPO ZORRA.

NORK NORI ZOR?

Kanpo zorra diogunean, hegoaldeko hainbatherrialdek iparraldeko herrialdeetako bankupribatu edo gobernuekin, eta nazioartekofinantza erakundeekin (Nazioarteko DiruFuntsa eta Munduko Bankua, batez ere) har-tutako zor publikoaz ari gara. Hegoaldekoherrialdeek pairatzen duten kanpo zorraegungo arazorik larrienetakoa da, eta ehunkamilioi pertsonen ongizateari eragiten dio.

Badakigu dagoeneko zer den zor ekologikoa. Orain, kontzeptu hori, tamalez ezaguna denbeste kontzeptu batekin alderatu nahi dugu, hots, hegoaldeko herrialdeek ordaindu beharre-ko kanpo zorrarekin. Horrekin bat, funtsezko galdera hau egingo diogu geure buruari: norknori zor?

-


2.1. Kanpo zorra: baliabideak kontrolatzeko eta arpilatzeko tresna.

Herrialde kolonizatuek kanpo zorra egin zuten eurenmetropoliekin. Hala, bada, independentzia ofiziala-ren ondoren ere, mendekotasun ekonomikoa man-

tendu egin zen herrialde askotan. Herrialde berri horieta-ko asko pobretze egoeran zeuden, eta hori ere desaban-taila zen merkataritza harremanak ezartzeko beste herrial-deetako konpainiekin. Hala, bada, herrialde batek aldiberean hainbat herrialderekin hartzen zuen zorra.

Bigarren Mundu Gerraren ondoren, 1950 eta1960ko hamarkadetan, herrialde horiek (kolonia ohiakziren) ekonomiaren aldetik handitzeko eta "garapena" lort-zeko erronkari heldu behar zioten. Hori lortzeko, MundukoBankuaren eta enpresa pribatuen funtsak zituzten eskura-garri. Enpresek euren kapitalak modu oso errentagarrianinbertitzeko aukera ikusten zuten herrialde horietan.Ondorioz, diru kopuru handia heldu zen hegoaldekoherrialdeetara oso denbora gutxian. Dena den, diru horrekez zuen espero zen garapena ahalbidetu, hainbat arrazoizela medio:

Finantzatutako proiektu askohegoaldeko gobernuen (sarritan,diktadoreek zuzenduak eta uste-lak ziren) obra handiosak ziren. Beste batzuetan, finantzatutakoproiektuak herrialde horietannegozioak zituzten iparraldekoenpresa eta gobernuen intere-sen isla ziren. Diruaren zati handi bat ordurakoaberatsak ziren hegoaldekoherrialdeetako buruzagien eskue-tan geratu zen. Diru kopuru handia erabili zen"segurtasun nazionala" babes-teko "beharrezkoak" omenziren armak erosteko. Egiaesan, horrek armagintza abe-rasteko eta gerra gatazka berriaksortzeko soilik balio izan zuen.Halaber, gerra hotzaren harira, iparraldekoherrialdeek aukera ikusi zuten hegoaldeko herrialdeakeuren aldera lerratzeko.Ezarri zen garapen eredua mendebaldeko herrialdee-tan nagusi zen kontsumismoan eta inportazio produk-tuetan oinarritu zen. Horrek ez zien mesederik egintokiko ekonomiei, eta iparraldeko ekonomiekin zutenmendekotasuna handitu zuen.

Hala, bada, argi geratu da, hasierako inbertsiohoriek ez zituztela herritar pobretuen bizi baldintzakhobetu. Dena den, ez zegoen kezka handirik zorpetzea-ren inguruan. Izan ere, inflazioa eta interesak baxuakziren (horrek esan nahi du, zorraren zerbitzua, hau da,zordunek urtero ordaindu behar duten zenbatekoa ezdela oso altua), eta, lehengaien (herrialde horietako diruiturria ziren) prezioa, berriz, nahiko altua.

Hori bai, sortzen ari zen arazoa zinez larria zen,eta bi une zehatz hauetan piztu zen:

Hegoaldeko kanpo zorraren historia estuki lotutadago petrolio merkatuaren eboluzioari. 1973an,petrolioaren prezioa laukoiztu egin zen. Orduan,herrialde arabiarretako (petrolio esportatzailenagusiak ziren) jekeek diru kopuru handia lortu,eta iparraldeko bankuetan utzi zuten. Bankuakpozik zeuden hainbeste gordailu izateagatik.Baina bankuek ez dute dirua gordetzako jasot-zen, baizik eta maileguak egin, eta diru gehiagoeskuratzeko. Garai horretan, herrialde industriali-zatuak krisian zeuden, eta iparraldean mailegugutxi eskatzen ziren. Horiek horrela, iparraldekobanku handien helburua hegoaldeko herrialdeeimaileguak ematea izan zen, ustez, haien "gara-pena" finantzatuko zutelakoan. Mailegu horiek,gainera, are onuragarriagoak ziren iparraldea-

rentzat. Izan ere, iparraldetik hego-aldera bideratzen ziren esporta-

zioak finantzatzeko baliozuten, eta horrela, neurribatean, iparraldeko krisiaarintzen zen. Hala, bada,iparraldeko bankuek petro-liotik eratorritako dolarrak(petrodolarrak) birziklatu, etahaiek sortutako abantaila etaonura guztiak iparraldeangeratzen ziren. Petrolioarenprezioak sarritan egin zuengora, eta hasierako maileguhoriek ez ziren nahikoa ipa-rraldeko bankuetan gordet-zen jarraitzen zuten gordailuguztiak ahitzeko. Orduan,

bankuak epe luzeko maile-guak ematen hasi ziren, hego-

aldeko enpresa eta gobernuakmailegu horiek ordaintzeko zituzten benetakoaukerak kontuan hartu gabe.

Ameriketako Estatu Batuetako nagusitasun eko-nomikoa hainbat modutan islatu da historianzehar. 1981ean Ronald Reaganen agintaldiahasi zen, eta zerga defizit handiari aurre eginbeharko zion. Defizita murrizteko, AmeriketakoEstatu Batuetako gobernuak erabaki zuen zorpublikoa eskaintzea munduko merkatuari; hauda, kanpoan zorpetu zen. Interes tasak altuakzirenez, eta herrialdeak konfiantza ematen zie-nez hartzekodunei, atzerriko kapital kopuru han-dia erakarri zuen.

Estatu Batuetako interes tasak igo izanak, biondorio nagusi izan zituen kanpo zorraren arazoan: bate-tik, hegoaldeko herrialdeetako zorraren interes tasa igo

3.450 mila miloidolar

dolar

dolar

dolar

$$$$

$x 4x 4x 4x 4

20

-

-

-

-

-

1. /

2.2. Nola sortu zen kanpo zorra? Nola hasi zen arazoa?

2. /


80 hamarkadan zorra

2000 urteko zorra

3.450 mila miloi dolar

567 mila miloi dolarordainduta =

2.300 mila miloi dolarx 4

3.450 mila miloi dolar

mmiillaa mmiillooii ddoollaarr

556677 mmiillaa mmiillooii ddoollaarr

22..330000x 4=

dolar

zen; eta, bestetik, dolarraren balioa handitu zen, eta horrekdolarretan hartutako jatorrizko zorra handitzea eragin zuen.

Hortik aurrera, beraz, hegoaldearentzat zinez kalte-garria izango zen gertaeran gurpila hasi zen:

Lehengaien prezioa jaitsi zen. Hala, bada, herrial-de ekoizleek produkzioa handitu behar izan zuten,lehengo dibisa kopuru bera eskuratu nahi bazuten.Ekoizpena handitzearekin bat, nazioarteko merka-tuaren soberakinak areagotu ziren, eta horrenondorioz, merkatua saturatu eta ekoizleen artekolehia handitu zen. Azkenik, prezioak are gehiagojaitsi ziren.Gero eta ezegonkorragoa zen egoera ikusita,banku pribatuek hegoaldeko herrialdeei ematenzizkieten maileguak murriztea erabaki zuten.Horrek interesak ordaintzea zaildu zien hainbatherrialderi. 1982an Mexikok adierazi zuen ezinzuela ordaintzen jarraitu. Orduan, Nazioarteko diruFuntsak (FMI) esku hartzea erabaki zuen, egoera

berean zeuden beste herrialde askok erabaki horihar zezaketela ikusita. Izan ere, hegoaldeko hain-bat herrialdek ez ordaintzea erabakitzen bazuten,iparraldeko banku sistemak, oro har, krisian sartu,eta porrot egingo zuen. Errua emandako maile-guen arriskua ongi kalkulatu ez izanari zegokion.

Nazioarteko Diru Funtsa G7 taldea osatzen dutenherri industrializatu gutxi batzuek kontrolatzen dute. Hala,bada, hegoaldeko herrialdeen alde jokatu beharrean, ipa-rraldeko bankuen aldeko neurri zorrotzak hartu zituen.Zorra itzuliko zela bermatzera bideratutako neurriak ziren.Onartu egiten zen ezinezkoa zela zor osoa itzultzea, bainabermatu egiten zen banku, gobernu eta erakunde hartzeko-dunek ahal bezain beste diru berreskuratuko zutela. Hala,bada, orduz geroztik, hegoaldeko herrialdeek etengabeesportatzen dute kapitala iparraldera (jasotzen dutenabaino askoz gehiago ordaintzen dute), eta horrek inoiz ezbezalako pobretzea sortu du hegoaldeko herrialdeetan.

$$

$

€ $

$$

$

$

$

$ //// /////// /

// /// /// /////

/ /// /////

/ ///// /// ///

/ //// ///////

///// /////

//////////

// // /

// ///

$

$$

$

$

$$

$

$$

$

$

$

$ $ $

$ $

$

$

-

-

Azken hogei urteetan, 80ko hamarkadan zorraren krisia hasi zenetik, pobretutakoherrialdeek zazpi aldiz ordaindu dute dagoeneko hasierako zorra. Zehazki, 567mila milioi dolar zor zituzten, eta 3.450 mila milioi itzuli dituzte. Hala, bada, argieta garbi esan behar dugu kanpo zorra ordainduta dagoela finantzaren aldetik,

eta zorra baliogabetu behar dela. Aitzitik, zorraren guztizko zenbatekoa laukoiztuegin da, eta, egun, 2.300 mila milioikoa da.

21

$

€€

€

€

etrepresatransnazionalak


Herrialde zorpetuenak, oro har, hegoaldeko herririkhandienak dira (horietako batzuk ipar hemisfe-rioan daude). Izan ere, abal handiena aurkezten

duenak, mailegu handiagoa eskuratu ohi du. Hala, bada,2006an zor handiena izan zuten herrialdeak honakohauek dira: Txina, Brasil, Errusia, Argentina, eta abar.

Baina, sarritan, arazoa zein larria den ulertzeko,komeni da herrialde bakoitzak zor duena bere ekono-miak ordain dezakeenarekin, hots, bere errenta naziona-larekin alderatzea. Jarraian azaltzen den grafikoan ikusdaiteke, Sao Tome eta Principek zazpi urtez jarraian

eman beharko liekeela hartzekodunei bere errenta nazio-nalari dagokion diru kopurua, haiekin duen zorra ordaindunahi badu. Betiere, zorra handitzen ez dela jotzen badugu.

Zorraren larritasuna neurtzeko beste modu batda, herrialde bakoitzak urtean ordaindu behar duenari(hasierako kapitalaren amortizazioari eta interesei dago-kiena) behatzea. Kontzeptu horri zorraren zerbitzua derit-zo. Zerbitzu hori, bada, etengabe hazi da, eta hala ere,ordaindu beharreko guztizko zorra ez da murrizten.2001ean, hegoaldeko herrialdeek 381.900 milioi dolartransferitu zituzten iparraldera, zorra ordaintzeko kont-zeptu gisa. Aitzitik, iparraldeak 51.354 milioi dolar ema-ten dizkio hegoaldeari, garapenaren aldeko laguntza ofi-zial gisa. Zenbatekoen artean, beraz, desoreka handiadago. Zehazki, 2001eko zorren ordainketak urte horretanbertan jasotako laguntza baino 7,4 aldiz handiagoak dira.

GambiaLaosMalawiNikaragua BurundiZambiaCongo E.D.Sierra LeonaGuyana KongoMauritaniaGinea-BissauLiberiaSao Tome eta Principe

l

2.3. Kanpo zorrari buruzko datu batzuk

MalaysiaFilipinakIndiaIndonesia MexicoTurkiaArgentinaErrusiaBrasil Txina

52,45662,301

109,98136,416

154,677167,279191,462

201,995239,389241,695

Zor handiena duten hegoaldeko herrial-’

l

l

Zorra guztira, mila milioi dolarretan

0 50 100 150 200 250 300

0 1 2 3 4 5 6 7 8

Goraka ari diren merkatuek eta garapen bidean diren herrialdeek metatutako guztizko zorra (mila milioi dolarretan)Iturria: Nazioarteko Diru Funtsa, www.imf.org

PoloniaMarocoKirgistanKroaziaBoliviaZambiaEkuadorTxileUruguaiPeruSanto Tome eta PrincipeKazakhstanHungriaKolonbiaBeliceLibanoTurkiaBurundiBrasilKongoE.D.

Esportazioen ehuneko gisa ordaindutako zorraren zer-bitzua (2000 2002)

Halaber, zorraren zerbitzuaren kontzeptu gisaordaintzen den diruaren erdia inguru interesak dira. Hala,bada, egindako ordainketek ezin dute inola ere zorrarengoranzko joera gelditu. Interes tasek gora egiten dute,eta herrialdeek mailegu berriak eskatzen dituzte aurrekomaileguei aurre egin ahal izateko. Arrazoi horiek guztiekzorrak handitzen jarrai dezan eragiten dute.

Herrialde batean krisi ekonomikoa izaten denean,eta finantza zorra "berradostu" behar duenean(kreditu gehiago eskatu, edo ordainketa atzerat-

zea eskatu), normalean, Nazioarteko MonetaFuntsarekin eta Munduko Bankuarekin hitz egin behardu. Erakunde horien baldintza mailegu berriak ematekoda, herrialde eskatzaileentzat egokitzat jotzen dituztenpolitika ekonomiko zehatz batzuk ezartzea. Politikahoriek Egiturak Doitzeko Programak delakoen bidez gau-zatzen dira.

Baina elkarte askok uste dugu, programa horiekherrialde aberatsek herrialde pobretuak kontrolatzekobaliatzen dituzten tresnak direla.

Plan horien helburua da ekoizpen egitura epeluzean aldatzea. Horrela, herrialde horiek gehiago espor-tatuko dute; dibisa gehiago eskuratuko dituzte ordaintze-ke dituzten zorrak kitatzeko; barne kontsumoa eta defizitipublikoa murriztuko dira, eta haien ordainketa balantzaorekatzea lortuko dute.

Laburbilduz, Egitura Doitzeko Planetan, batetik,soldatak eta gastu publikoa murrizteko; eta, bestetik,interes tasak handitzeko neurriak jasotzen dira.Helburua, betiere, barne eskaera gelditzea da. Halaber,herrialdeko monetak balioa galtzen du; inportazioak gel-ditu, eta esportazioak bultzatzeko. Azkenik, merkatulibrea indartzea helburu, estatuaren enpresak pribatizat-

2.4 Kanpo zorrak zor ekologikoa handitzen du

0 10 20 30 40 50 60 70 80

Guztizko zorra, urteko errenta nazionalaren arabera (2000 - 2002)


22

zen dira, eta atzerriko inbertsioek zituzten murrizketakezabatzen dira.

Soldatak eta gastu sozialak murrizteak ondoriolarriak ditu gizarteko talderik babesgabeentzat. Kanpozorra ordaindu behar dutenez, herrialdeek ezin duteherritarrentzat oinarrizko zerbitzuak hobetzeko politiketaninbertitu, hala nola: elikagaien segurtasuna, ur arazketa,osasuna, etxebizitzak, hezkuntza, azpiegiturak, eta abar.

Nazio Batuen Garapenerako Programaren ara-bera, 9 herrialdetan, zorraren zerbitzuari aurre egitekoordainketak osasun eta hezkuntza alorretako urteko gas-tua baino handiagoak izan ziren. Halaber, beste 29herrialdetan ere zorraren ordainketak osasunean egindakogastua gainditu zuen. Horietatik 23 Saharaz hegoaldekoAfrikan daude, hots, Lurreko eremurik kaltetuenetakoan.Adibidez, Tanzanian, 1998an, zorraren zerbitzuarenordainketak oinarrizko osasun laguntzan egindako gastuakbaino bederatzi handiz handiagoak izan ziren, eta lehenhezkuntzan egindako gastuak baino lau aldiz handiagoak.

Bestetik, Egiturak Doitzeko Programak aplikatze-ak honako ondorio hauek eragiten ditu: tokiko hainbatenpresa ixtea, atzerriko multinazionalekin lehiatu ezindirelako; langile asko kanporatzea; lan arloko legeakberridaztea eta sindikatuen boterea murriztea; erregaifosilak esportatzea (petrolioa eta gas naturala); eta balia-bide naturalak neurriz gain ustiatzea (meatzeak, basoak,bioaniztasuna, ura, esportazioetarako nekazaritza),horrek inguruneari eragiten dion kaltearekin bat.

Horregatik guztiagatik, gizarte mugimendu etaelkarteek adierazten dugu kanpo zorrak zor ekologikoasortzen duela. Izan ere, inbertsioak ingurumenean etagizartean kalteak eragiten dituzten jardueretara biderat-

Hainbat gizarte mugimenduk, erakunde indigenak,eta nekazari taldek (eman No más saqueo y des-trucción? laneko 22. eta 23. orrietan azaltzen den

zerrenda) adierazi dute hegoaldeko herrialdeak EZ DIE-TELA EZER ZOR iparraldeko herrialde aberatsei. Aitzitik,herrialde horiek ZOR SOZIAL, HISTORIKO ETA EKOLO-GIKOAREN HARTZEKODUNAK dira.

Zor ekologikoaren ikuspegia oinarri, kanpo zorrabaliogabe dadin eskatu behar dugu. Zor hori ordaindutadago finantzaren aldetik (arestian azaldu den moduan);halaber, iparraldeko herrialdeek hegoaldekoekin dutenzor ekologikoa baino txikiagoa da. Zor ekologiko hori exi-jituta, gizartea eta ingurumena kaltetu dutenek zigorrajasoko lukete, eta kaltetutako sistema natural eta sozia-lak konpontzeak eragindako gastuak ordainduko lituzke-te. Halaber, kanpo zor faltsua desagertzearekin bat,enpresa transnazionalek orain arte izandako egoera onu-ragarria bukatuko litzateke. Egoera horrek gizarteari etaingurumenari eragiten die, eta, ondorioz, eragin hori ereneurri batean desagertuko litzateke. Zor ekologikoarenhartzekodun gisa, dei egiten diegu herrialde horiei, natu-ra euren eskuetan har dezaten, eta baliabideak eta biziiturriak modu jasangarrian kudea ditzaten.

2.5. Hegoaldeko herrialdeak hartzeko-dunak dira. Nork nori zor?

YArestian aipatu dugu modu laburrean nola jokatu zuen Nazioarteko DiruFuntsak kanpo zorra kudeatzeko orduan. Iparraldearen alde egon zen; etaMunduko Bankuarekin bat, baldintza ekonomikoak proposatu eta inposatu

zituen hegoaldeko hamaika herrialdetan. Gizarteko hainbat sektorek gogor kritikatuditu bi erakunde horiek, politika ekonomiko neoliberalak inposatzeagatik, eta bide-gabekeria, pobrezia eta ingurumenaren suntsipena sortzen dituelako, arazo horiekkonpondu beharrean.

Ingurumenaren "babes"ean eragin txarra duten nazioarteko erakunde askoaipa genezake. Esaterako, Munduko Merkataritza Antolakundeak lehentasuna ema-ten dio komertzio askeari, ingurumena zaintzearen aurrean. Dena den, orain, BankuMundialak zor ekologikoaren sorreran izan duen zerikusia ezagutu nahi dugu.

Banku Mundiala erakunde multilaterala da, 180 herrialdek baino gehiagoakosatua. Haren funtzioa hegoaldeko herrialdeen garapena finantzatzea da, maile-guak emanez. Baina definizio teoriko horren atzean hiru galdera ezkutatzen dira:

180 herrialde horietatik, zeinek kontrolatzen ditu Munduko Bankuak hartzendituen erabakiak?zer nolako baldintzak eta eragina dituzte maileguek herrialdeetako politikaekonomikoan?zer nolako proiektuak finantzatzen dira?

Oso erraza da lehenengo galderari erantzutea. G7 taldea osatzen duten herrialdeek botoen % 60 dituzte. Hala,bada, erakunde hori ez da demokratikoa. Bigarren galderari dagokionez, hein handi batean erantzun diogula esan dai-teke. Izan ere, kanpo zorrean duten eragina aipatu dugu, bai kanpo zorrak bai Egiturak Doitzeko Programek gizarteansortzen dituzten desberdintasunak aintzat hartuta. Hala, bada, hirugarren galderari helduko diogu: zer nolako proiek-tuak finantzatu ditu Munduko Bankuak? Proiektu negargarriak izan dira ingurumenaren gaineko eraginaren aldetik.Proiektu asko azpiegitura handiak izan dira: presa edo urtegiak, eta proiektu energetiko handiak kasu; beste batzuk,berriz, eskala handiko nekazaritza eta basogintza ustiapenak.

2.6. Nazioarteko erakundeak eta zor ekologikoa.

i)

ii)

iii)

MDFren, MBren, eta GATTrenkontrako euskal kanpainaren

kartela.

ZOR EKOLOGIKOA

23

zen dira; dibisak sortzeko presioa egiten zaie herrialdepobretuei, zorraren zerbitzuak ordain ditzaten; eta, hala-ber, gizartean eta ingurumenean eragin handia dutenproiektuak eta baldintzak ezartzen dira.


URTEGIAK1944an sortu zenetik 1994a arte, Munduko

Bankuak 75 bilioi dolar inbertitu zituen 538 super urtegieraikitzeko hegoaldeko herrialdeetan. Proiektu horienondorioz, milioika pertsonek euren bizilekuak utzi beharizan zituzten. Munduko Bankuaren barne txosten bateanonartu egiten zen, finantzatutako urtegien %58arenkasuan, ez zela eraginaren, higaduraren, kutsaduraren,edo bestelako ingurumen efektuen azterketarik egin.

Urtegien finantzazioa politika korporatiboarenparte da, eta urtegi horien funtzioa da, batetik, industriatransnazionalentzako eta hirietako eliteentzako energiasortzea; eta, bestetik, esportazioetarako erabiltzen direnlandatze handiak uraz hornitzea. Halaber, obren kontra-tuak ia beti iparraldeko enpresei esleitzen zaizkie. Hala,bada, hegoaldeko herrialdeak are zorpetuagoak geratzendira, eta euren lurra suntsitzen duen proiektua pairatubehar dute. Iparraldekoek, aldiz, irabaziak jasotzen dituzte.

Munduko Bankuak proiektu hidrauliko handiakfinantzatu ditu, bestelako energia iturriak (eolikoa edoeguzki energia) eta nekazaritza aukerak (ureztatzeanoinarritzen ez diren ustiapenak) kontuan hartu gabe.

Megaurtegi horiek eraikitzean, baso eremu han-diak urez betetzen dira, eta milioika tona lur mugitzen da.Horrek eragin izugarria du ingurumenean, eta milioikapertsona behartzen ditu euren bizilekua aldatzera. Honahemen gehien kritikatu diren proiektuetako batzuk:Txinako Hiru Arroiletako Urtegia, Pak Mun Thailandian,Ralco Txilen, Arun III Nepalen, Tucurua eta BalbinaBrasilen, Sardar Sarovar eta beste urtegi batzuk IndiakoNarmada ibaian, eta San Roque Filipinetan.

PETROLIOA1992 eta

2002 artean,M u n d u k oBankuak 433miloi dolarinbertitu (mai-leguan utzi)zituen, batezbeste, berea g e n t z i e nbidez, oliobi-deak eta bes-telako gas,

petrolio eta meatzaritza proiektuak egiteko.Munduko Bankuak finantzatutako oliobideetako

bat Txad eta Kamerun artekoa da. 1050 kilometroko luze-ra zuen, eta harekin bat, 300 putzu, zulaketa baseak, pon-patze estazioak, tratamendu zentroa, errepideak, airepor-tua eta are etxebizitza eremua eraiki ziren. Oliobidea ingu-rumen balio handiko eremuetatik (oihana) eta indigenenherrietatik igarotzen zen. Hala ere, ez zen eraginaren gai-neko azterketarik egin.

Han lan egiten duten konpainia handiek (Shell,Exxon, Elf) eta oliobidearen eraikuntzan ere parte hartudutenek, ez dute Txaden zergarik ordaintzen, eta ez dutedirurik uzten herrialde horretan. Jokabide horren aurrekaridira Nigerian eta Kongon izandako petrolio jarduerak.

Munduko Bankuak finantzatutako beste oliobidee-

tako bat gordin astunen petrolio hodia (OCP) da,Ekuadorren. Edozein oliobideren antzera, eragin izugarriaizan zuen ingurumenean, batez ere Choco Andino igarobi-dea, Ekuadorreko Amazonia eta Mindoko laino basoamoduko eremu babestuetatik igarotzen delako.

Politikari ustelek erraztasunak ematen dizkieteatzerriko konpainiei, Ekuadorren petrolio jarduerak abianjar ditzaten. Horren harira, giza eta natur hondamendihandiak gertatu diren azken urteetan.

BASOGINTZAMunduko ban-

kuak zur proiektuakfinantzatu ditu habitatbabestuak diren oihantropikal hezeetan. Zur,elikagai, eta paperindustrian erabiltzekolandatze handiakfinantzatu ditu.Halaber, beste landatze batzuk, karbonoa isurtzeko tokigisa finantzatu ditu, baina, egiazki, zelulosa egitekobaliatzen dira. Jatorrizko ekosistemak monolabore lan-datzeekin (eukaliptoa, pinua, palma) ordezkatuta, lurramodu bortitzean higatzen da.

Proiektu polemikoenetako bat zelulosa ekoiztea-rena izan da, Aracruzen, Brasilen. Aurreko kasuen antze-ra, ez zen eraginaren gaineko azterketarik egin. Horretazgain, ez ziren kontuan hartu Munduko Bankuak berakkomunitate indigenei eragiten dieten (kasu honetan,Tupinikim eta Guarani herriak) proiektuentzat dituenarauak.

Aracruzeko paper fabrikaren ondorioz, oihanatlantikoko 50.000 hektarea galdu direla jotzen da.Halaber, akuiferoak ere kutsatzen ari dira, erabilitako pes-tizida kopuru handia dela medio. Kutsadura horrek inguru-menari eta inguruko herriei ere eragiten die. Aracruzenekoizten den papera, batez ere, Europan etaIparramerikan kontsumitzen da.

Aipatutako kasuak ongi dokumentatuta diren adi-bideak dira. Izan ere, ezaguna da Munduko Bankuarenjokamoldea. Atal honekin bukatzeko, gutxiago ezagutzenden egoera bat azaldu nahi dugu. Erantzukizunak ez dirahain argiak, eta gertaerak orain gutxikoak dira. MundukoMerkataritza Antolakundeak duen garrantziaz ari gara.Haren funtzioa merkataritza askea sustatzea da, eta gukhorrek duen eragina aztertu nahi dugu.

Kamerun eta Txaden artekooliobideak oihana suntsitu du

Tupinikim indigenak Aracruz Celulosa kon-painiaren kontrako protestan 2002an

Green Desert

Friends of the EarthInternational

[Tobias Schmidt]


CO2 isurtzeko eukalipto lan-datzea Plantar-en (Brasil)


Telefónica (4.151)BBVA (377)

Endesa (279)

Peru

Endesa (1.001) BBVA (795)

Fenosa (573)

Kolonbia

Fenosa (543)

Dominikar E.

BSCH (7.200)BBVA (542)Endesa (799)Iberdrola (1.718)Gas natural (450)Telefónica (2.180)Telef. Móviles (2.780)Dragados (46)

OHL (60)

Brasil

Repsol YPF (10.500)Telefónica (9.800)BSCH (1.800)Telef. Móviles (810)BBVA (414)Gas natural (200)Aguas de Barcelona (85)Dragados (79)OHL (40)ACS (40)

FCC (40)

Argentina

BBVA (4.508)BSCH (2.626)Telefónica (2.180)Gas natural (600)Iberdrola (584)Fenosa (286)

Dragados (80)

Mexiko

BBVA (407)

Venezuela

BSCH (2.200)Teléfonica (2.180)Endesa (1.186) BBVA (880)Aguas de Barcelona (470)Dragados (134)

OHL (66)

Txile

95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05

267,9 1.520,6

5.231,66.216,8

20.722,9

22.348,0

8.467,36.042,8

4.721,5

8.066,4

3.719,6

Estatu espainolaren LatinAmerikeko inbertsio ebolutzioa

Mozkin garbiak miloi euroetan

AlgeriaErrusiaTxinaKubaAngolaEgiptoMexicoPeruIndonesiaArgentinaMarokoNikaraguaEkuadorHonduras IrakKongo E.D.Boli KostaFilipinakJordaniaBoliviaKolonbiaNigeria

Herri pobretuen Estatu Espainolarekiko kanpoko zorra 2002/12/ 31 (euro miloietan)

1,141,15961,85819,72784,13724,54582,43558,05514,23488,66395,92369,02327,03313,94246,95239,18238,73207,91137,66136,92113,10108,17106,13

%9,89%8,34% 7,10% 6,80% 6,28% 5,05% 4,84 % 4,46 % 4,24% 3,43% 3,20% 2,83%2,72% 2,14% 2,07% 2,07% 1,80% 1,19% 1,19 % 0,98% 0,94% 0,92

Iturria: ‘Informe sobre la deuda externa en el estado español’(Observatorio de la Deuda en el Globalización, IcariaEd 2004?

TeléfonicakPerun inbertitzen

du

Banku eta entrepre-sen sarrera Brasilen

Espaniar konpaniakLatin Amerikan

Parentesis artean inbertsioen totalak miloi euroetan

13.000

12.500

12.000

11.500

11.000

10.500

10.000

9.500

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

10.103 10.029

11.488

Estatu espanolaren aldekokanpo zorraren eboluzioa

Iturria: ‘Informe sobre la deuda externa en el estado español’(Observatorio de la Deuda en el Globalización, IcariaEd 2004?

Repsolek YPFerostendu eta beste entrepre-

setan sartzen da.Bankuen haien zabalt-

zea jarraitzen dute.

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100

Miloi euroetan

Miloi euroetan

Entrepresa handieninbertsioak gutxitzendira eta ertainenakhaiekin batera doaz.

25

ARIKETA1. JARDUERAKanpo zorra kalkulatzea eta neurtzea. (ALBOAN, 52. orriko 4. jarduera)Zein herrialdek dute guztizko zorra handiena, zer ordenatan?Begiratu arretaz azken zutabeari. Azken zutabeak ekonomia bakoitzari era-giten dion zorraren karga islatzen du. Izan ere, herrialdearen errenta oso-tik, zorra ordaintzeko baliatzen duen zenbatekoa adierazten du. Zeinekjasaten du zorraren presiorik handiena?Zatitu guztizko zorraren zenbatekoa guztizko BPGagatik. Horrela, kanpozorrari dagokion BPGaren ehunekoa lortuko duzu. Zein herrialdek duteorain zorrik handiena? Aplikatu zorraren zerbitzuaren ehunekoa BPGarenzenbatekoari. Zenbat ordaintzen du herrialde bakoitzak urtean?Zatitu guztizko zorra herrialdeko biztanleen artean. Zenbat zor du herrialdehorietako pertsona bakoitzak? Zein da orain herri zorpetuenen zerrenda-ren ordena?

1 )2 )

3 )

4)

Herrialdea BPGa, guztira Zorra, guztira Biztanle kopurua Zorraren zerbitzua.BPGaren %a

Angola 9.500 6.637 6.200.000 19.7Bolivia 8.000 4.577 8.500.000 6.8Brasil 502.500 201.032 174.000.000 10.8Burundi 700 1.029 6.400.000 3.3Ginea Bissau 200 651 1.400.000 11.7India 477.300 97.625 1.033.400.000 1.9

Maroko 34.200 16.621 29.600.000 7.7

Mozambike 3.600 6.006 18.200.000 2.4

Errusia 310.000 121.039 144.900.000 5.6

Senegal 4.600 3.496 9.600.000 4.6

Sierra Leona 700 1.040 4.600.000 12.8

Zambia 3.600 5.056 10.600.000 3.6

26


ARIKETA3. JARDUERAKanpo zorrari buruzko datuak, eta zor ekologikoaren zenbatekoarekin alderatzea.1 )

2 )

Herrialde zordunakKanpo zorra Zenbatekoa

Herrialde zordunakZor ekologikoa

Zenbatekoa

1.a 1.a2.a 2.a3.a 3.a4.a 4.a5.a 5.a6.a 6.a7.a 7.a8.a 8.a9.a 9.a10.a 10.aGuztira Guztira

Alderatu iparraldeko herrialdeetako zor ekologikoaren zifrak (aurrekokapituluan kalkulatu dituzue) hegoaldeko herrialdeetako kanpo zorra-ren egungo zifrekin. Egin herrialde zordunen ranking-a. Gehitu, batetik, zordun handienak diren (guztizko kanpo zorra) hego-aldeko 10 herrialdeen zifrak, eta, bestetik, zor handiena duten (karbo-noaren zor metatua, ez soilik urte batekoa) iparraldeko herrialdeen


Produkto baten (petrolioa, gasa, ikatza, bananak, e. a.) iblbide geografikoaedo ekonomikoa edo nortzu aberasten dira bidean. Produkto baten protze-sua jarrai dezakez ere, erauzketatik ekoizpenararte.

27

ZOR EKOLOGIKOA

2. JARDUERAErabiltzen ditugun produktuen lehengaien jatorria.Egin zerrenda bat kontsumitzen dituzun 10 produkturekin, eta hegoalde-ko herrietatik datozela jotzen duzula. Begiratu irudi hauei eta jarri iezaiezu izenburua. (Eroskiko hainbat pro-dukturen jatorria). Guztira, zenbat kilometroko distantziara daude?Hurbilagotik ekar daitezkeela uste duzu?

1 )

2)

Begiratu lehengaiak eta produktuak dituen zerrendari. Begiratu arretaz zein herrial-detatik datozen. Iparraldean asko kontsumitzen ditugun produktuak esportatzenbadituzte ere, herrialde horiek kanpo zorrari lotutako arazoak dituztela uste duzu?

3)

Produktua Jatorrizko herrialde batzuk

Petrolioa Venezuela, Bolivia, Nigeria, Ecuador, Rusia, Países Árabes…Zura Thailandia, Vietnam, Brasil, IndonesiaKotoia Bangladesh, Filipinak, Txad, Mali, SudanLarruaIndia, MarokoArroza Thailandia

KafeKongo, Costa Rica, Tanzania, Burundi, Uganda, Nikaragua,Kolonbia, Mexiko, Brasil...

Tea IndiaKakaoa Boli Kosta, Malaysia, Brasil, Bolivia, FilipinakKoltana Kongo DEKobre Txile, Zambia, ZaireOinetakoak Txina


Zenbat CO2 kilo eragiten duZelanda Berritik kiwi

kilo bat ekartzeak?

CO2 kg 1, 2 kg, 5 kg ala 10 kg ?

erantzuna:10 kg

Fuen

te:ma

te.com

28

29

33Zor ekologikoa eta gure eredu energetikoa

Gure egungo bizimodua erregai fosilen mende dago erabat; petrolioaren mende, bereziki.Munduko garraioaren %95 urre beltza delakoaren mende dago. Hain zuzen, petrolioa kontrolat-zea eta ateratzea da egungo nazioarteko gatazka askoren muina, Golkoko Gerrak eta Irakenokupazioa kasu. Halaber, argi dago petrolioa murriztu egingo dela; eta horrek gatazkak larriago-tu egiten ditu. Bestetik, erregai fosilak dira zor ekologikoaren arrazoi nagusietako bat.

Industri iraultza harrikatza erregai gisa erabiltzearekin bathasi zen. Horrek biomasa (hau da, egurraren eta egurikatzaren erabilera) ordeztu zuen oinarrizko baliabideenergetiko gisa. Gero, motore berriak asmatu ziren, urez-ko lurrun galdarak baino indartsuagoak, eta petrolioakerregai solidoa ordeztu zuen, bere eraginkortasuna etagarraiatzeko ematen zituen erraztasunak zirela medio.Gaur egun, berriz, metanoak edo gas naturalak petrolioaeta haren deribatuak ordezten dituzte energia ekoizpena-ren zati handi batean, batez ere, elektrizitatea sortzearidagokionez. Hala, bada, ikatza, petrolioa edo gas natura-la moduko erregai fosilak (horrela deitzen dira geologiaaro luze baten ostean sortu zirelako) munduko sistemaekonomikoaren oinarri bilakatu dira. Baliabide horiekenergia sortzeko erretzeak toxikotasun handia du, etahaiek garraiatzeak ere kalte handia eragiten du ingurume-nean. Hala, bada, horiek erretzea berotegi efektua sortzenduten gasen isurien hiru laurdenen (3/4) erantzule da.Isuri horiek atmosfera berotu, eta klima aldaketa eragitendute.

Petrolio konpainia handiek berek ere onartu dute,euren ikerketak oinarri, petrolio eta gas hobi berriak aurkit-zeko behar duten denbora ez datorrela bat baliabide ener-getiko horiek ateratzeko eguneko erritmoarekin. Horiek

horrela, eta gure kontsumoak etengabe gora egiten duelakontuan hartuta, baliabide horiek hamarkada batzuenburuan agortuko dira. Gure sistema ekonomikoa hazkun-de iraunkorrean oinarritzen da; baina, hor dago, hainzuzen, bere kontraesanik handiena. Izan ere, azken 60urteetan, inoiz ez bezalako aldea sortu da herrialde abe-rastuen eta pobretuen artean; horrek dituen ondorio guz-tiekin. Alde hori ingurumenaren aldetik ere atzeman daite-ke, zor ekologikoaren kontzeptuak erakusten duenmoduan. Hala, bada, indarrean dagoen sistema ekonomi-koa eta energetikoa zalantzan jartzeko unea da.

Azken urteetan, energia iturri garbi berriak sart-zen hasi dira, baina, oraindik, asmoak baino ez dira, etaezin dugu esan benetako alternatiba direnik. Gero etabaliabide energetiko gehiago kontsumitu, eta gero etagehiago kutsatzen dugu. Euskal Herria ez da salbuespe-na. Nahikoa da Eusko Jaurlaritzako ingurumen adierazle-ei begiratua egitea (-www.ingurumena.net-), egoera horiEuskal Autonomia Erkidegoko hiru probintziei dagokielaikusteko. Europako, Euskal Autonomia Erkidegoko etaNafarroako gobernuek sortutako testu ofizialek hazkundeenergetikoaren eta baliabide material eta energetikoenerabileraren arteko "uztarketa eza" aipatzen dute. Halaeta guztiz ere, datuek erakusten dute, lehentasuna haz-

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995

Biztanle kopuruaCO2 isuriakLandu daitekeen lurraEnergia ekoizpenaOngarrien kontsumoa

700

600

500

400

300

200

100

0

((EEuusskkaall HHeerrrriiaa NNoorraa ZZooaazz?? 5555.. oorrrriiaa)) IIttuurrrriiaa:: WWoorrlldd DDeevveellooppmmeenntt IInnddiiccaattoorrss,, 22000022..

Munduko ingurumenaren gaineko presioaren bilakaera

3.1. Gure kontsumoak gora egiten du, eta petrolio eta gas erreserbek behera.


Industri iraultza harrikatza erregai gisa erabiltzearekin bathasi zen. Horrek biomasa (hau da, egurraren eta egurikatzaren erabilera) ordeztu zuen oinarrizko baliabideenergetiko gisa. Gero, motore berriak asmatu ziren, urez-ko lurrun galdarak baino indartsuagoak, eta petrolioakerregai solidoa ordeztu zuen, bere eraginkortasuna etagarraiatzeko ematen zituen erraztasunak zirela medio.Gaur egun, berriz, metanoak edo gas naturalak petrolioaeta haren deribatuak ordezten dituzte energia ekoizpena-ren zati handi batean, batez ere, elektrizitatea sortzearidagokionez. Hala, bada, ikatza, petrolioa edo gas naturalamoduko erregai fosilak (horrela deitzen dira geologia aroluze baten ostean sortu zirelako) munduko sistema eko-nomikoaren oinarri bilakatu dira. Baliabide horiek energiasortzeko erretzeak toxikotasun handia du, eta haiekgarraiatzeak ere kalte handia eragiten du ingurumenean.Hala, bada, horiek erretzea berotegi efektua sortzenduten gasen isurien hiru laurdenen (3/4) erantzule da. Isurihoriek atmosfera berotu, eta klima aldaketa eragiten dute.

Petrolio konpainia handiek berek ere onartu dute,euren ikerketak oinarri, petrolio eta gas hobi berriak aur-kitzeko behar duten denbora ez datorrela bat baliabideenergetiko horiek ateratzeko eguneko erritmoarekin.Horiek horrela, eta gure kontsumoak etengabe gora egi-ten duela kontuan hartuta, baliabide horiek hamarkadabatzuen buruan agortuko dira. Gure sistema ekonomikoahazkunde iraunkorrean oinarritzen da; baina, hor dago,hain zuzen, bere kontraesanik handiena. Izan ere, azken60 urteetan, inoiz ez bezalako aldea sortu da herrialdeaberastuen eta pobretuen artean; horrek dituen ondorioguztiekin. Alde hori ingurumenaren aldetik ere atzemandaiteke, zor ekologikoaren kontzeptuak erakusten duenmoduan. Hala, bada, indarrean dagoen sistema ekonomi-koa eta energetikoa zalantzan jartzeko unea da.

Azken urteetan, energia iturri garbi berriak sartzenhasi dira, baina, oraindik, asmoak baino ez dira, eta ezindugu esan benetako alternatiba direnik. Gero eta baliabi-de energetiko gehiago kontsumitu, eta gero eta gehiagokutsatzen dugu. Euskal Herria ez da salbuespena.Nahikoa da Eusko Jaurlaritzako ingurumen adierazleeibegiratua egitea (-www.ingurumena.net-), egoera horiEuskal Autonomia Erkidegoko hiru probintziei dagokielaikusteko. Europako, Euskal Autonomia Erkidegoko etaNafarroako gobernuek sortutako testu ofizialek hazkundeenergetikoaren eta baliabide material eta energetikoenerabileraren arteko "uztarketa eza" aipatzen dute. Halaeta guztiz ere, datuek erakusten dute, lehentasuna haz-kunde ekonomikoa dela, eta horrek ingurumenaren gain-beherara garamatzala.

Inor ez al da ausartzen esatera geure hazkundeekonomikoko eredua zalantzan jartzeko garaia dela?Nork ipiniko dio kaskabiloa katuari? Energiarenmerkatu librea delakoak kalte handiakeragiten ditu gizartean etaingurume-

nean. Energiaren merkatua liberalizatzeak, hots, munduosoko merkatuetara irekitzeak, eragin zuzena du planetaosoan, eta eragin hori ez da soilik ekonomikoa. Hazkundeekonomikoa nolanahi ere lortzeko grinak energia kontsu-moa areagotzea eragiten du, teknologia aurrerapenakgorabehera; eta horrek gero eta kalte larriagoak sortzendigu gure ekosistemetan. Ondoriorik kezkagarrienak klimaaldaketa eta motordunen zirkulazioaren areagotzea dira.

Klimaren Aldaketari buruzko Nazioarteko Panelamundu osoko hiru mila zientzialarik baino gehiagok osat-zen duten erakundea da. Haren txostenetan, sarritanaipatu dute berotegi efektua sortzen duten gasen isuriekkalte ekonomikoak ez ezik, kalteak eragiten dituztelagizarteetako osasunean eta segurtasunean. Horregatik,zientzialariek gomendatzen dute ingurumenaz arduratzea,eta berotegi efektua sortzen duten gasen isuriak murriz-tea. Izan ere, gasen kopurua egungonazioarteko konpromisoetan zehaztuta-ko kopuruen gainetik dago, modunabarmenean. Kiotoko Protokoloanzehaztutakoaren arabera, 2008 eta2012 artean, munduko 35 herri indus-trializatuenek %5,2 murriztu behardituzte euren CO2 isuriak, 1990 urtekokopuruarekin alderatuta.

Bestalde, gure mugikortasunereduak auto pribatua, eta petrolioarenderibatuen erabilera ditu oinarri. Horrekdesorekatze handiak eragiten ditugizartean eta ingurumenean, eta zailada etengabeko soka hori askatzea. Honahemen orain gutxiko adibide bat. 2002koazaroan, Prestige petrolio ontziakKantauri Itsasoko kostaldean eraginzuen ingurumen hondamendiak argierakusten du, gure hirietatik milakakilometrora ateratzen diren ener-gia baliabide fosilekiko dugunmendekotasunak mota horretakokatastrofeak eragiten dituelaetengabe. Konponbidea, beraz,trafikoa murriztean, tokikotasu-na sustatzean, eta gurekontsumo energetikoaeguzki energiarenaldera bideratze-an datza.

Zor

Zor

30

3.2. Arazoaren muina: erregai fosilekiko dugun mendekotasuna


Euskal herritarrok lehen munduan bizi gara. IparItsasoan petrolio eta gas hobi garrantzitsuak aurkitubadira ere, mendebaldeko Europa zaharra beste

kontinenteetatik egunero inportatzen den gasaren eta ikat-zaren mende dago.

Euskal Herriak erregai fosilekiko duen mendekota-suna Europako batez bestekoaren gainetik dago. Orain,prezioa igotzen denean eta erreserbak murriztean, honakogaldera hauek sortzen zaizkigu: Zein da errekuntzarenalternatiba? Non lortuko ditugu baliabide energetikoakhurrengo hamarkadetan? Gure iritziz, erantzuna errazada, eta bi ardatzetan oinarritzen da: batetik, aurrezpen etaeraginkortasun energetikoan, eta bestetik, eguzkian. Ez dakasualitatea azken hori izatea betidanik ekologismoareneta nuklearren aurkako mugimenduaren ikurra. Gureherrialdea hiru administrazioren mende dago, eta bakoit-zaren politika energetikoa aski desberdina da. Iparraldeak(Euskal Herriko biztanleen eta lurraldearen %10) ez du iaberezko energia ekoizpenik, eta Akitaniako zentral nuklea-rren mende dago ia erabat. Frantzia da zentral nuklearrikgehien dituen munduko herrialdea. Zehazki, 59 zentralnuklear ditu, eta ekoizpen elektrikoaren %77 zentral nukle-arren bidez lortzen du. Energia nuklearra klima aldaketariaurre egiteko alternatiba dela uste dutenei komeni dagogoraraztea, Frantzia Espainia (zortzi zentral ditu funtzio-natzen) bezain urrun dagoela Kiotoko hitzarmenak betet-zeari dagokionez, eta garraioak sortzen dituen CO2 isuriakdirela konpondu beharreko gai nagusia. Bai han eta baihemen.

Duela hamar urte, eta energia merkatuareneskaera urtean %1,9 handituko zela ikusita, GasteizkoGobernuak erabaki zuen bere helburua EAEko sektoreelektrikoaren ekoizpen potentzia bikoiztea izango zela.Hala, bada, 1.585 MW [horietatik ia 1.200 MW Santurtziko(gasolio) eta Pasaiako (ikatza) zentral termikoetan ekoiz-ten ziren] ekoiztetik, 3.000 MW ekoiztera pasako zen, ziklokonbinatuko zentral berri bat martxan jarriz (gasa eta lurru-na).

1996an, Eusko Jaurlaritzak 3E-2005 PlanEnergetikoa idatzi zuen. Plan horrek honako aipamen haujaso zuen: "bertan ekoiztu da 1995ean kontsumitutakoelektrizitatearen %20, eta helburua 2005ean %82a ekoiz-tea da". Horrek esan nahiko luke energiaren aldetik"buruaskiak" izatea %82an. Hala ere, proiektu bakarragauzatu beharrean, ziklo konbinatuko 3 proiektu jarri diramartxan: Bizkaiko Badia (800 MW), Santurtzi (400 MW)eta Boroa (800 MW), gehi Zabalgarbiko erraustegia.

Halaber, beste proiektu batzuk aurrera ateratzeko zaindaude: Pasaia, IGCC, Petronor berria, Arabako Repsol,eta abar.

Nafarroan asmo handiko ideiak izan zituzten,aurrerakoiagoak. 1996ko Plan Energetikoaren arabera,2010 urterako, Nafarroan erabiltzen zen elektrizitatearen%100 iturri berriztagarrien bidez ekoiztu behar zen; batezere, energia eolikoaren bidez (%45), baina baita ere insta-lazio minihidraulikoak, biomasa eta eguzki energia balia-tuz. 150 MW ekoiztetik ( funtsean, ur jauzi hidrauliko txikie-tatik lortzen zen) ia 1000MW ekoiztera igaro nahi zen 15urteko epean, eta, lehentasuna emango zitzaion energia

I K AT Z A(2000)

P E T R O L I O A(2000)

G A S A(2000)

Hegoafrika 24% Norvegia 23% SEo (*) 38%

Australia 17% SEo (*) 18% Aljeria 27%Kolonbia 14% Saudi Arabia 13% Norvegia 24%Polonia 12% Libia 9% Libia 1% (menos)

AEB 12% Iran 7% Beste batzu 11%SEo (*) 10% Nigeria 5%Beste batzu 11% Beste batzu %25

3.3. Gure energia kontsumoko eredu jasangaitzaren ondorioak.

EuropakoBatasuna (15) 1990 2000Erabateko mendekotasuna 47,6% 49,4%

Petrolioa (Inportazioak %3 gora) 79,4% 75,1%

Gas a(Inportazioak %68 gora) 41,6% 45,7%

Electrizitatea(Inportazioak gora) 27.134 GWh 42.42.376 GWh

I M P O R TA Z I OA K

I N P O R TA Z I OA K

(*) SEo: Sobietar Erresuma ohia


32

eolikoari (636 MW). Bitxiena da helburu hori 6 urterenburuan, 2002an, ia erdietsia zenean, UPNren gobernuakplanifikazio guztia hankaz gora jarri zuela. Plan hori ere-dugarria zen mundu osoan, baina zentro konbinatuko bizentral termiko (Iberdrola eta Hidrocan-tabrico, 400 MWbakoitzak) eraikitzea erabaki zuen, eta orain 400 MWgehiago ekoiztu dezaten aurreikusten da.

Laburbilduz, Euskal Autonomia Erkidegoak etaNafarroak duela hamar urte martxan jarritako planifikazioenergetikoak nabarmen porrot egin du. Jokoz kanpo gera-tu da, eta energiaren negozioaren aukera ikusita, EuskalAutonomia Erkidegoak bere ekoizpen energetikoa hiru-koiztu nahi du. Nafarroako Foru Erkidegoak berriz, 15aldiz handitu nahi du bere egungo ekoizpena. Baina, zer-gatik aldaketa horiek? Sektore energetikoaren liberaliza-zioaren harira, enpresa transnazionalek etekina ateratze-ko aukera paregabea ikusi dutelako.

Esportatzeko energia (gasa eta elektrizitatea) daegungo lelo ofiziala. Enpresariak, bankariak, politi-kariak eta energiaz arduratzen diren funtzionarioak

elkarlanean jarduten dira, inoiz ez bezalako entente edoarmonia neoliberalean.

Zergatik proiektu elektriko mordo hori? Bestearrazoi batzuen artean, hemen egoitza eta jaioterria duenIBERDROLA (*) enpresak, aukera industrial horren aldeegin duelako. Liberalizazioaren aroan, argi dago enpresahorrek ez dituela Hego Euskal Herrian dituen bezeroenkontratuak galdu nahi; merkatuak, neurri handi batean,

haren eskuetan egoten jarraituko du. Iparraldean, berriz,Electricité de France (EDF) enpresaren monopolioa berehorretan mantenduko da.

Ohorezko salbuespenak alde batera utzita,EAEko eta Nafarroako legebiltzarkide ia guztiek kritikarikgabe onartzen dute eredu energetiko xahutzaile eta kao-tikoa. Izan ere, ez dizkiete beren buruei honako galderahauek egiten: zenbat energia behar dugu?; zenbat ekoiz-tu behar dugu hemen?; zenbat ekoiztu dezakegu?; nonaurki ditzakegu lehengaiak, eta nola garraia ditzakegu?;nola handi daiteke eraginkortasuna, eta nola murriztu kut-sadura?; nork kudeatzen du energia?; zer neurri edomekanismo jarri behar da martxan kilowattak aurrezteko?Izan ere haren efektua ezagutzen bada ere, kilowattak

oraindik etekina esan nahi du. Azken batean, merkatuaeskaintza eta eskaeraren mende dago.(*) Iberdrolan, besteak beste, BBK aurrezki kutxak akzioasko du.

Euskal Herria, gehienbat, berriztagarriak ez direnmateria fosiletatik sortutako energiaz hornitzen da.Batez ere, petrolioa, gasa eta uranioa baliatzen

ditu, baina baita urtegi handiak eta ur-jauzi hidroelektriko-ak. Ez du zentzurik independentzia energetikoaz hitz egi-teak. Are gehiago, plan berriek gas naturalarekiko mende-kotasunera garamatzate. Energia iturri hori erefosila da, baina gutxiago kutsatzen du, etaKaribetik, Afrikatik eta Ekialde Ertainetikinportatzen da. Mundu guztiak onart-zen du onuragarria dela gasa erregaigisa erabiltzea, baina inork ez duesaten gasa erretzeak beste produk-tu fosilen moduko kalteak sortzendituela. Esan bezala, NafarroakoGobernuak energia horren aldekoapustua egin zuen 2001ean, eta gasnaturaleko bi zentral abiarazi zituenCastejonen (Iberdrola etaHidrocantabrico), plan energetikoarenbarruan. Horrela, pikutara bidali zuen iraunkortasun ener-getikoko proiektu eredugarria. Jakin badakigu energiaekoizteko proiektu guztiek, berriztagarriak barne, ekono-miari, gizarteari eta ingurumenari eragiten diotela. Hala

ere, alde aldia dago energia ez berriztaga-rrien (petrolioa, uranioa, gas naturala) etaberriztagarrien kalteen artean. Izan ere, parkeeolikoak aste batzuetan desmuntatu daitezke,eta kontuan izan behar da, funtzionatu dutenbitartean, ez dutela berotegi efektuko isuririkegin atmosferara. Norabidea aldatu, etaaurreztearen, eraginkortasunaren eta energiaberriztagarrien aldeko apustua egin nahibadugu, ezinbestekoa da proiektu energetikoberriak atzera ditzaten eskatzea.

Mugimendu ekologistak hainbat hamar-kada dara-matza ekoiz-pen eta kont-s u m o k oeredu neoli-

beral jasanezinari aurreegiteko gizarte eta ingu-rumen alternatibak pro-posatzen. Energia metat-zean oinarritzen deneredu bidegabea eta des-orekatua posible deneredu bakarra dela esa-ten digute. Horren aurre-an, ingurumen jasangarri-tasunak biomimesia edoekosistemen funtziona-mendua imitatzea izanbehar du oinarri. Hau da,

PROIEKTUA SUSTATZAILEAK POTENTZIA (MW) CO2 Petronor-

Petronor-IGCC*(Berritua)

Iberdrola, Repsol,Texaco 600 MW 600 MW 6.000.000

Tona/urteanBizkaiko BadiaElektrizitatea

Iberdrola, Repsol, BP-Amoco, EEE

800 MW 2.600.000Tona/urtean

Santurtziko ziklokonbinatuko zentrala

Iberdrola 375 MW 1.150.000Tona/urtean

Zabalgarbiko erraustegia

Vivendi, EEE, Sener 90 MW 675.000Tona/urtean

Boroa ESB-Irlanda 800 MW 2.600.000Tona/urtean

Castejón Iberdrola 400 MW 1.300.000Tona/urtean

Castejón Hidrocantábrico 400 MW 1.300.000Tona/urtean

Pasaia* Iberdrola 800 MW 2.600.000Tona/urtean

Araba* Repsol 800 MW 2.600.000Tona/urtean

3.5. Nun dira alternatibak?

3.4. Zenbat energia behar dugu?


zikloak itxi, eta etengabeko hazkundearen amarrua ahaz-tu behar du. Izan ere, azken hori da gure eredu ekonomi-ko, industrial eta energetikoaren funtsa. Energia, garraioa,eta hondakinak moduko gaiei dagokienez, euskal herrita-rrok geure kontsumismoa murriztu eta gelditu behar dugu.Batetik, horiek guztiek gure ingurunean duten eraginariaurre egite aldera; eta, bestetik, Lurreko gainerako herrie-kiko elkartasuna bultzatze aldera. Izan ere, elementuhoriek planetako bestelekuetan eragiten dituztenkalteak are larriagoak dira.

Eguzkia kulturaaskoren ikurra izan da ant-zina antzinatik. Hori da,esaterako, euskaldunonlauburuaren jatorria.Halaber, eguzkia ekologis-moaren ikur nagusia da.Izan ere, bizia sortu zenetik,Eguzkia izan da BIZIA ahal-bidetzen duen energiareniturri nagusia. Eguzkiakenergia garbia eta agortezi-na sortzen du, eta eguzkiakizan behar du erregai fosile-kiko dugun mendekotasu-nari aurre egiteko tresna.Energia garraiatzeak eragi-ten dituen gastuak zenba-tuz eta argitara emanez,erregai fosilak errentaga-rriak ez direla ulertu, etahaien kontraesanak ezagutuko ditugu. Hurbiltasuna, toki-kotasuna eta motorrik gabeko garraioa sustatzea osasunt-sua da, eta bizi kalitatea hobetzen lagunduko digu.

Tokiko ekoizpenera eta kontsumora itzultzea, jar-duerak tokikotzea, nekazaritza ekologikoa bultzatzea, etaproduktu ekologikoak suspertzea moduko ekimenak neu-rri sinpleak dira, baina oso eraginkorrak milaka kilometro-tara dauden komunitateetara esportatzen ditugun inguru-men eta gizarte kalteak barneratu eta saihesteko.

Seattlen, Pragan, Nizan, Porto Alegren,Cancunen, Gleneaglesen, Bartzelonan... ikasi dugun gau-zetako bat da globalizazioaren eta neoliberalismoarenerasoek tokian tokiko eragina dutela. Horregatik, herritarkaltetuek azpiegitura eta energia planak ezagutzeko eta

demokratikoki eztabaidatzeko eskubidea dute. Are gehia-go, proiektu horiek onurak baino kalteak eragiten ez diz-kietela kontuan hartuta, proiektuei betoa jartzeko eskubi-dea dagokie.Esportatzeko energia (gasa eta elektrizitatea) da egungolelo ofiziala. Enpresariak, bankariak, politikariak eta ener-giaz arduratzen diren funtzionarioak elkarlanean jardutendira, inoiz ez bezalako entente edo armonia neoliberalean.

Zergatik proiektu elektri-ko mordo hori? Beste arra-zoi batzuen artean, hemenegoitza eta jaioterria duenIBERDROLA (*) enpresak,aukera industrial horrenalde egin duelako.Liberalizazioaren aroan,argi dago enpresa horrekez dituela Hego EuskalHerrian dituen bezeroenkontratuak galdu nahi; mer-katuak, neurri handi bate-an, haren eskuetan egotenjarraituko du. Iparraldean,berriz, Electricité de France(EDF) enpresaren monopo-lioa bere horretan manten-duko da.

Ohorezko salbuespenakalde batera utzita, EAEkoeta Nafarroako legebiltzar-kide ia guztiek kritikarikgabe onartzen dute eredu

energetiko xahutzaile eta kaotikoa. Izan ere, ez dizkieteberen buruei honako galdera hauek egiten: zenbat ener-gia behar dugu?; zenbat ekoiztu behar dugu hemen?;zenbat ekoiztu dezakegu?; non aurki ditzakegu lehen-gaiak, eta nola garraia ditzakegu?; nola handi daiteke era-ginkortasuna, eta nola murriztu kutsadura?; nork kudeat-zen du energia?; zer neurri edo mekanismo jarri behar damartxan kilowattak aurrezteko? Izan ere haren efektuaezagutzen bada ere, kilowattak oraindik etekina esan nahidu. Azken batean, merkatua eskaintza eta eskaerarenmende dago.

(*) Iberdrolan, besteak beste, BBK aurrezki kutxak akzioasko du.

33

3.6. POLITIKA ENERGETIKO ALTERNATIBOAREN ALDE

kologismoak aspaldi adierazi zuen modu globaleanpentsatu eta jardutearekin bat, tokikotasuna aintzathartu behar dela. Politika energetikoaren inguruko

eztabaidari dagokionez, akats handiak atzematen diraekoizpen eta kontsumo prozesuetan, bai mundu osoan,bai gure inguruan. Apika, horregatik, 1992an, Rio deJaneiron, Gizarte Mugimenduen Munduko Foroak haz-kunde energetikoaren kontrako bidea egin dezagun pro-posatu zuen. S. Latouchek adierazi bezala, gure sistemaenergetikoak sei R-ak deritzon programari jarraitu behar-ko lioke; hots: gure balio sistema berriz planteatzea; guresistema ekonomikoa berregituratzea; baliabideak etaaberastasunak berrantolatzea; baliabideen kontsumoa

murriztea; ondasunak berrerabiltzea; eta produktuak birzi-klatzea. Hortaz, ezinbestekoa da gure energia kontsumo-ak energia berriztagarriei egokitzea, gure ohiturak erabataldatzea, eta aurrezte eta eraginkortasun programakabian jartzea.

Iparraldeko herrialdeetan, energia ez da eragin-kortasunez baliatzen eta modu izugarrian xahutzen da.Hala, bada, energiaren erabilera berriz planteatzeko etaberregituratzeko prozesuak geure etxe, kale, ikastetxe,enpresa, lantegi, zentro eta erakunde publikoetan, etaabarretan hasi behar du; betiere, aurreztea eta eragin-kortasuna bultzatze aldera. Egia da energia ekoiztu,garraiatu eta banatzeko modu guztiek eragiten dietela


Lana dagoen hirikoaldeetara joatea

zailagoa da

Gero eta jende gehiagokautoa aukeratzen du

Lan eskaintza hirienerdigunetik kanpoal-dera aldatzen da

Kutsadura, zarata, etaistripuak areagotzen

dira

Auto ilara gehiago =aparkatzeko arazoak

Garraio publikoarenerabilera murrizten da

Hiriaren erdigunekoetxebizitza eremuen

gainbehera, eta herri-tarrak hiriaren kanpo-

aldera mugitzea

Hirian bizitzea geroeta desatseginagoa da

Lana dagoen hirikoaldeetara joatea

zailagoa da

Auto gehiagoZirkulazio gehiago

Busak eta tranbiakmantsoagoak dira; ezdira aski eraginkorrak.

Horregatik, ez diraautoa bezain erakargarriak

Garraio publikoareneskaintza

murrizten da

Errepideen eta aparkalekuen

inbertsioakhanditzea

Gero eta jende gehiagokautoa aukeratzen du

Errepideen eta aparkale-kuen inbertsioak handitzea

Auto ilara gehiago =aparkatzeko arazoak

Kutsadura, zarata,eta istripuak area-gotzen dira

Hirian bizitzea geroeta desatseginagoa da

Garraio publikoarenerabilera murrizten da

Busak eta tranbiak mantsoagoak dira; ez dira

aski eraginkorrak.Horregatik, ez dira autoa

bezain erakargarriak

Lan eskaintza hirienerdigunetik kanpoaldera

aldatzen da

Garraio publikoareneskaintza murrizten da

Hiriaren erdigunekoetxebizitza eremuen

gainbehera, eta herri-tarrak hiriaren kanpo-

aldera mugitzea

Auto gehiago, zirkulazio gehiago

HIRI NARRIAPENAREN BOROBIL BIZIOTSUA


ingurumenari eta gizarteari. Dena den, batzuen eta bes-teen arteko aldea nabarmena da. Esaterako, auto priba-tua ezin da garraio publikoarekin edo motorrik gabekoa-rekin alderatu. Halaber, kalte batzuk itzulgarriak dira.Bestalde, zentral termikoek edo nuklearrek kutsadurakalte handiak eragiten dituzte, eta haiek desmuntatzeainstalazio eolikoak desmuntatzea baino aski konplexua-goa da.

Mugikortasunari dagokionez, berriz, esan deza-kegu, etxe guztietan daudela bizikletak. Baina geure kul-turan, bizikleta kirola egiteko edo jolasteko tresna da, etaez garraiobidea. Dena den, 0 eta 4-5 kilometroko despla-zamenduei dagokienez, motordun ibilgailuetan egiteabaino eraginkorragoa da bizikleta erabiltzea. Modu horre-tan, petrolio eta CO2 asko aurreztuko genuke. Hala,bada, mugitzeko moduak aldatzea, oinarrizkoa da gurezor ekologikoa ordaintzen hasteko.

ARIKETAMoztu azpiko laukiak, bana itzazu eta antolatu azpiko adibidea bezala.

34

Euskal Herriko zentral termikoenbitartez sortutako elektrizitate ekoizpen

ekoizpen ia bakarra eta eraikiko diren gehiagoatmosferan aldaketa klimatikoa eragiten dutenCO2 eta beste kutsatzaileen isurketa handia

suposatzen du

La construcción de oleoduc-tos ocasiona ruido y pérdida de la

vegetación así como roturas y consiguientesderrames con la consequente contaminación deaguas y tierras. En lo que a transporte marítimose refiere son muchos los accidentes de petrole-

ros en la mar, como fue el caso del prestigeque ocasionó un importante desastre ecó-

logico que afectó a 900 km de costacon mareas negras.

Muskizeko Petronor birfinketa plantaEuskal Herriko nagusiena da. Birfinketa plantek urtean

25 HAP tona inguruan isurtzen dituzte (*). Horrela isuritakoHAPa osasunerako kaltegarria diren zenbait eraginekin harremane-an omen dira. Hau da birfinketa plantaren funtzionamendua normaladenean, baina istripuak direnan arazoen posibilitateak areagotzen

dira. 2002eko abenduaren 13an Muskizeko 1.200 biztanlebaino gehiagok birfinketa plantan egon zen

istripu bat salatu zuten.

HAP: Hidrocarburo Aromatiko Polizíklikoak: HAPak petrolion aurkitutakoosagai talde bat dira eta monoaromatikoekin batera osagain altegarrie-nak kontsideratzen dira. HAPek giza osasuna kalte dezakete azal gaixo-tasunak eta minbizia (ATSDR 1997) sortzen eta bisorkuntza kaltetzen.

Egun azpiegitura handiek sortutakoeragin handietaz gain (AHT, errepideak, e.a.),

garraiaoak atmosferan isuritako CO2 % 40a ekoiz-ten du. Elektrizitatea banatzen duten tentsio

handiko sareek osasuna kaltetzen dute-la egiaztuta dago.

Faseak Eraginak

Sismika

Azterketa fasean egindako leherketek eta kanpalekuenhondakinek eragiten dute: lurren desoreka, deforestazioa,eta erosioa, bioanitztasunaren galera, zaratak, faunaren-gan kalteak, iturburuen suntsipenak eta arrain hilketak.

ZulaketaLurren artean toxikoen iragazketa eta ur freatiken kutsadu-ra. Petrolio pisznen isurketa edo errepideetan botatzenden petrolioarengatik eta euriak lurretara eta ibaietara era-maten ditunak.

EkoizpenaGas erretzeak eragindako aire kutsadura, euri garratzakeragiten dituena,landaretza serioski kaltetzen duena. Lureta ur freatiken kutsadura

Petrolio erauzketaren faseak

(*)

E R AU Z K E TA

G A R R A I OA

E KO I Z P E N A

E L E K T R I Z I TAT EE KO I Z P E N AB I R F I N K E TA

Pasaia zentral termikoa(800 MW)

Kastejoi zentral termikoa(800 MW)

Zabalgarbi zentral termikoa

erabilpenak

Petrolioeta gas erreserbak dauka-ten zonaldetako bortizkeria

Irak, Afganistan, Txetxenia, Nigeria, Sudan,Kolonbia, Latin Ameriko bertako herriak

www.choike.org/documentos/guerraesp.pdf#search)%22OILWATCH%gerra%20y%20petroleo%22

Ziklo energetikoaren eragin desberdinak

Ziklo energetikoaren eragin desberdinak

35

Boroa zentral termikoa

(800 MW)

Santurtzi zentral termikoa

Ziklo konbinatua (375 MW)

Bahia Bizkaia zentral termikoa(800 MW)

Petronor-IGCCzentral termikoa

(600 MW)

erabilpenakekoizpenagarraioa erauzketa

fase

akar

dura

duna

kin

guru

men

er

agin

ak

giza

era

gina

k

Los

alum

nos

se re

part

irán

en 4

gru

pos

y ca

da u

no d

e el

los

anal

izar

a lo

sim

pact

os m

ás re

leva

ntes

de

una

de la

s et

apas

del

cic

lo e

nerg

étic

o:Ex

trac

ción

, Tra

nspo

rte,

Tra

nsfo

rmac

ión

y U

sos.

Cad

a gr

upo

debe

rá re

llena

rla

fila

de

la m

atriz

de

la fi

cha

1. C

uand

o to

dos

los

grup

os h

ayan

relle

nado

la m

isma,

la m

atriz

al c

ompl

eto

se d

ebat

irá e

ntre

toda

la c

lase

.

Ered

u en

erge

tiko

aren

era

gin

des

ber

din

ak

ariketa

36

Iturri berriztagarriek energia ekoizten dute kontsumit-zen den baino erritmo azkarragoan. Hala, bada, modunaturalean berrizta daitezke. Esaterako, energia iturri

berriztagarriak dira eguzki erradiazioa (horrek ere haizeasortzen du); Ilargiaren eta Eguzkiaren artekok grabitazioerakarpena (mareak sortzen ditu); Lurraren barne beroa,eta abar. Ingurumen kalte txikiak eragiten dituzte, erregaifosiletan edo energia nuklearreanoinarritzen diren sistemekin alde-ratuta. Energia berriztagarriekeraginkortasun energetikoa etaenergia aurreztea ahalbidetzendute. Halaber, CO2 isuriei etaklima aldaketari aurre egitekotresna nagusia dira.

Bestetik, mota horretakoenergia ekoizpenak petrolioa eta gasa inportatzeak eragi-ten duen mendekotasuna murrizten du. Hala, bada,Europar Batasunak helburu gisa ezarri du, 2010 urterako,energia berriztagarriak kontsumitutako energiaren %12eta elektrizitatearen %22 izango direla. 2003an, Europar

Batasunean kontsumitutako energiaren %6,3 iturri berriz-tagarrien bidez lortu zen. Nafarroaren kasuan, berriz,%14,4 zen, eta EAEn %4,5, 2005eko datuen arabera.

Bestalde, Nafarroan, 2003an kontsumituko elek-trizitatearen %26 iturri berriztagarriei zegokien, eta EAEan2005ean kontsumitutako elektrizitatearen %5,2ri.Aipagarria da Nafarroak energia berriztagarrien alde

abian jarri duen plana. Izan ere, egun,Europar Batasunak ezarritako helbu-ruetatik gora dago. EAEa, aldiz, osoatzean geratu da. Halaber, EAEan,zentral hidrauliko handiek (urtegi han-diak, 10 MWtik gora ekoizten dutenzentralekin) eta hiri hondakin solidoaktratatzeko plantek instalatutakopotentziaren zati handia hartzen dute

(ikus ondoko grafikoa). Erakunde ofizialek ez bezala, taldeekologistek energia minihidraulikoa soilik jotzen duteenergia berriztagarri gisa, hots, ur jauzi txikien bidezekoizten dena. Bestetik, ez dugu uste hiri hondakinakerraustea metodo egokia denik.

44ZOR EKOLOGIKOA LEUNTZEKOALTERNATIBA ENERGETIKOAK

Energia hornikuntzari lotutako arazoen garrantzia, energiaren kontsumoari lotutako inguru-men arazoak, eta energiaren auziak sortutako zor ekologiko handia direla medio, behar-beharrezkoa da energia eredu jasangarriagoaren aldeko alternatibak bilatzea. Azken atalaenergia eredu jasangarria lortzeko alternatibei buruzkoa da, eta hiru zatitan banatu dugu.Izan ere, horiek jotzen ditugu eredu berri horren oinarri gisa.

- Energia berriztagarriak.- Energia aurreztea eta eraginkortasun energetikoa.- Herritarren parte-hartzea energiaren ekoizpenean eta deszentralizazio energetikoan.

4.1. Energia berriztagarriak

Zentzu hertsian, berriztagarriada, planetaren oreka termikoaaldatzen ez duen, eta hondakin

itzulezinik sortzen ez duen pro-zesu oro; betiere, haren kontsu-mo abiadurak erabilitako energiaiturria edo lehengaia berritzekoabiadura gainditzen ez duenean.

(Mario Ortega, Energías Renovables, Thomson Ed., 2002)

Iturria: Energiaren Euskal Erakundea

EAEn energia berriztagarriekin instalatutako potentzia (2005) Guztira: 423,5 MW

Minihidraulikoa

Eolikoa

Hiri hondakinak

Eguzki energiafotovoltaikoa

Nafarroan energia berriztagarriekin instalatutako potentzia (2005) Guztira: 1162 MW (*)

Minihidraulikoa

Eolikoa

Biomasa

Iturria: Nafarroako Energia Plana 2005-22010

(*) 2005ean ez zeuden oraindik martxan Itoizko etaNafarroako Ubideko zentral hidraulikoak. Bien artean 80


37


Batetik, erraustegietatik hurbil bizi diren herritarrek isuriarriskutsuak pairatu behar dituzte; eta, bestetik, edozeinmateria erretzen delako, berriztagarriak ez direnak barne.

Nafarroaren kasuan, aldiz, energia eolikoakgarrantzi handia du (ikus grafikoa). Bestalde, baiNafarroan bai EAEn, eguzki energia fotovoltaikoak%0,1etik beherako ekarpena egin zuen. 2010erakoNafarroako Energia Planaren arabera, energia eolikoakiturri garrantzitsuena izaten jarraituko du. EAEn, berriz,2010erako Estrategia Energetikoan ezarri denaren ara-bera, biomasarekin ekoiztutako energiaren aldeko apus-tu garbia egingo da. Alor horretan, zur hondakinak apro-betxatzeak eta hiri hondakinak erretzeak garrantzi handiaizango dute.

Bestalde, energiaren guztizko kontsumoa eten-gabe hasi da 1973tik 2004ra (1980-84 tartea salbuespe-na da; izan ere, krisi industriala dela medio, kontsumoaez zen hazi), eta hazten jarraituko duela aurreikusten da.Ekologistak Martxan taldeak eta beste talde ekologistabatzuek ez dugu energiaren guztizko kontsumoaren han-ditzea onartzen, eta energia berriztagarrien aldeko apus-tua egiten dugu, baliabide fosilak eta energia nuklearraoinarri dituzten iturriak ordezkatuko dituen alternatibagisa. Halaber, erakunde ofizialen irizpideak gorabehera,ez dugu uste zentral hidrauliko handiak eta hiri hondakinsolidoak erretzea iturri berriztagarriak direnik.

ENERGIA BERRIZTAGARRIEN MOTAKHidraulikoa: Ibaiek eta bestelako ur emariekenergia hidraulikoa sortzen dute. Energia mota hori ant-zina antzinatik erabili izan da alea ehotzeko eta metalur-gia mazoak mugitzeko. XX. mendearen hasieratik,berriz, elektrizitatea ekoizteko baliatu da.

Sistema minihidraulikoek 10 MW edo gutxiagokopotentzia dute, eta bai ekologistek bai erakunde ofizialekiturri berriztagarri gisa jotzen dituzte. Ibaiaren emarianaprobetxatzean datza. Hau da, ur metaketa handirikbehar ez duenez, ez da urtegi handirik eraiki behar.

Hala ere, Europar Batasunak pentsatzen duena-ren kontra, talde ekologistok ez dugu uste urtegi han-diak iturri berriztagarriak direnik; ingurumenari egitendioten kalte larria dela medio.Jarrera horren adibide da

NafarroakoItoizko urtegia erai-kitzean eta betetze-an egindako oposiziohandia. Urtegi horreneraikuntzak hainbat herrieta espazio natural suntsitudu, horietako asko erreserbanaturalak. Eolikoa: Haizea presio altuko zonetatikpresio baxuko zonetara mugitzen da.Haizea sortzen da Eguzkiak ez duelakoLurra modu uniformean berotzen. Haizea

betidanik erabili izan da: nabigatzeko, alea ehotzeko etaura ponpatzeko. Elektrizitatearen hastapenetan, duelamende bat baino gehiago, aerosorgailuen hainbat disei-nu proposatu ziren elektrizitatea sortzeko, baina ez zirendiseinu industrial bilakatu XX mendearen bukaeraraarte.

Egun lurrean instalatzen diren aerosorgailuek800 KW eta 2 MW arteko potentzia dute. Hala, bada,tamaina handia izan behar dute. Adibidez, 2 MWekopotentzia duen errota baten hegalek 80 metroko diame-troa dute, gutxi gorabehera. Halaber, potentzia handikoeremuetan, haizearen batez besteko potentzia 400-800W/m2 da. Hegalek zenbat eta azalera zirkular handia-goa hartu, orduan eta elektrizitate gehiago sortuko da.Itsasoan, berriz, haizearen potentziaren dentsitatea txi-kiagoa da (8 W/m2), eta, ondorioz, beharrezkoa dalurrean azalera handiagoa okupatzea energia kantitatebera lortzeko.

Energia mota honek aukera handiak eskaintzenbaditu ere, parke eolikoak ugaritzen ari dira, jartzendiren inguruaren aberastasun ekologikoa edo paisaiarenkaltea kontuan hartu gabe, eta horrek zalantzan jartzeaeragiten du.

Biomasa: : Egurra, lastoa, eta bestelako materiabegetalak bero iturri gisa erabili izan dira mendeetanzehar. Biomasa deritzonaren adibideak dira. Biomasada eguzki izpien finkatze mekanismo bidez sortzen denizaera organikoko materia oro. Teorian, edozein landareda biomasa. Dena den, biomasaren definizioaren parteere badira, esaterako, oilasko edo txerrien etxaldeetakohondakinak. Energia ekoizteko biomasarik erabilienagalondoa moduko laboreetatik (gramineak, eguzki lore-ak, eta abar) eratorritakoa edo olibondoen industriakohondakinetatik sortutakoa da.

Herrialde garatuetan, egurragero eta gutxiago erabiltzen da. Ideiaona izango litzateke basoetako zuhaix-

kak eta sastrakak garbitzean sortutakohondarrak elektrizitatea ekoizteko erabilt-

zea. Halaber, neurri hori oso garrantzitsuada suteak saihesteko. Biomasa oinarrizko lau

modu hauetan balia daiteke energia sortzeko:- Etxeko edo industriako instalazio txikietan, bero

iturri gisa zuzenean erabiltzeko erregai solidoak.- Hondakinetatik eratorritako biomasa gas bihurtzea,aplikazio termiko txikietan edo elektrizitatea sortzekoaplikaziotan erabiltzeko.- Lurruna eta elektrizitatea ekoizteko plantakpotentzia ertaineko instalazioetan.- Bioerregai likidoak ekoiztea, automobil indus-

trian erabiltzeko. Eguzki loreak, soja edo erabilita-ko landare olioak biodiesela ekoizteko balia daitez-

ke, eta azukre asko duten garia edo azukre kanaberamoduko landareak, berriz, bioetanola ekoizteko.

-

-

-

-

38


Bioerregaiak konponbidea al dira?

Bioerregaiak omen dira hidrokarburoen kontsumoari eta erretzeari etahaien ondorioei aurre egiteko konponbidea. Hala ere, bioerregaiakerretzeak gutxiago kutsatzen badu ere, horiek ezin dira beste biomasamota batzuen parean jarri. Izan ere, ez dira hondakinen bidez ekoizten(erabilitako olioa salbu), baizik eta landare zehatz batzuk haztearenbidez. Horrek eragin handia du ingurumenean. Hain zuzen, energia auke-ra hori ezagutu bezain laster, helburu hori lortzeko landare sailak nagu-situ dira herrialde pobretu askotan, eta elikatzeko oinarrizkoak zirenlaboreak ordezkatu dituzte. Halaber, kasu askotan, monolabore horiekdeforestazioa eragiten dute Argentina, Brasil, Paraguai, Indonesia edoFilipinak moduko herrialdeetan. Baina baso horiek funtsezkoak diraetengabeko CO2 isuriak xurgatzeko. Era berean, lur eremu handia behardenez, ezin da esan hidrokarburoen alternatiba direnik. Arestian aipatu-tako beste energia berriztagarri batzuen antzera, petrolio konpainiakbioerregaien ekoizpena eta merkaturatzea kapitalizatzen hasi dira, kon-kurrentzia posiblea saihestea, euren irudia garbitzea, eta aurreikusi-ta dagoen petrolioaren bukaerari alternatiba bilatzea helburu. Hala,bada, beste behin, delako alternatibak ez du zilegitasunik, garraio etaenergia ereduak aldatzeko asmorik ezean, eta egungo kontsumoa mantent-zeko eta hazteko asmoa badago.

Eguzki energia termikoa: Eguzki izpieksortutako beroa hainbat modutan balia daiteke.

Eguzki energia termikoa deritzo eguzki panel lauenbidez ura berotu, eta osasun arloan edo berokuntzanbaliatzen denari. Neurrizko tenperaturak (50 60 ºC) lort-zen dira, baina energia asko aurrezten da, urak beroasortzeko duen gaitasuna dela medio. Erradiazio gutxikoegunetan, metagailuko ura berotzeko sistema osagarriaerabiltzen da.

Eguzki energia termoelektrikoa:eguzki energia erabiltzean datza, elektrizitatea sortukoduen likido bat berotze aldera. Eguzkiaren erradiazioaispiluen bidez kontzentratuz, likidoa (ura, olioa edo bestebat izan daiteke) 400º Cra arte bero daiteke.

Hona hemen eguzki bidezko zentral termikoetangehien erabiltzen diren hiru sistemak:

Kontzentratzaile zilindro-parabolikoak Eguzkiarijarraitzeko ardatz bakarra-rekin. 1 Mw-eko potentziaelektrikoa sortzeko adinakolektore behar dira.%20ko eraginkortasunaespero da.Dorre sistemak edo har-gailu zentrala: Ispilulauez osatutako eremuada, eta Eguzkiaren mugi-menduaren aldera jartzenda. Erradiazioa ispiluetanislatu, eta puntu zehatzbatean kontzentratzen da. Puntu horretan galdara batdago. Gehienez, %23ko errendimendua espero da.Hektarea askoko eremua da, eta ispilu batzuek 100m2tik gora izan ditzakete.Disko parabolikoak,Stirling motorearekin:Potentzia txikiko aukerada: 5-25 KW ekipobakoitzeko. Ispilu ahurraeta paraboliko da, orien-tatu daitekeena. FokuanStirling motorea du.

Ura berotzeko eguzki paneltermikoa, eta metagailua(tanga goiko partean).

-

-

-

39

40


Eguzki energia fotovoltaikoa:

Eguzki-erradiazioaren fotoien akzioak zelula fotovoltaikobateko silizio plaketan elektroien mugimendua eragiten dumaterial horretan eta, horrek korronte elektriko jarraituasortzen du; korronte alderanzketarekin alternoa bihurtuliteke korronte jarraitu hori. Transformazio elektrikoarenerrendimendua % 10-15 bitartean dabil (industriako zelulaeraginkorrenak Sunpower delakoak dira, % 20arekin).Silizioa lur azalean gehien dagoen bigarren elementuaizaki, (% 20), erdieroalerik onena ere bada seguruenik,herritarren behar elektrikoei hein handi batean irtenbideaemateko. Orain-oraingoz, energia garestia da, baina aridira fabrikazio prozesu merkeagoak ikertzen, eta hainugariak ez diren beste erdieroale batzuetan oinarritutakodiseinu berriak aztertzen.

Energia fotovoltaikoarenfaserik kutsagarriena sili-zioa lortzea da; plakakegiteko behar den sili-zioa, eguzkiaren energiaxurgatzen duen materia-la, hain zuzen. Silizioalortzeko, kuartzoa des-egiten da ikatzarekin,arku formako labe bate-an (ikusi barruko argaz-kiak). Horretarako,1400ºC-ko tenperaturakbehar dira eta horrekenergia kostu handiaeragiten du. Panela egi-teko erabili den energiaberreskuratzeko 3-4 urtebehar direla kalkulatudute. Ateratako silizioarimaila metalurgikoa duensilizioa deitzen zaio, eta

% 98ko purutasuna du. Are gehiago garbituta (%99,9999),maila elektronikoa duen silizioa lortzen da, elektronikanerabiltzeko egokia. Eguzki energia lortzeko ez da beharhainbesteko purutasuna; hortik ari dira beste prozesualternatibo merkeagoak ikertzen, eguzki mailako silizioalortze aldera.

Eraikin eraginkorra energiari dagokionean

Arkitektura bioklimatikoak eguzkiaren energia hobekiaprobetxatzeko moduak eskaintzen ditu, bai isolatzearenbidez, bai etxeen orientazioaren bidez. Termikoki ondoisolatutako etxeek, hegoaldera orientatuek eta azaleraren% 15 beirarekin egindakoek hobeto hartzen eta gordetzendute eguzkiaren beroa neguan, eta horrek berogailuanerabilitako energiaren % 70 aurreztea ekar dezake.Arkitektura mota honek airearen eta hezetasunaren zirku-lazioa ere bilatzen du udan ere girotze egokia modu natu-ralean lortzeko, eta energia kontsumo ahalik eta txikiena-rekin, gainera.

Itsasoaren energia: Olatuen mugimenduaren, itsas korronteen edo itsasgora-ren eta itsasbeheraren energia ere baliatu daiteke.Hainbat instalakuntza eraiki dira jada horretarako, bainadiseinu tekniko hobeak lortu behar dira, gatz-korrosioarenarazoa gainditzeko. Ingurumen inpaktu handiko zenbaitproiektu, -mareen energia baliatzeko estuario bat ixtea,adibidez-, ezin lirateke berriztagarri moduan hartu.

Lurraren energia edo energia Geotermikoa: Energia geotermikoak lurraren barneko beroa baliatzendu elektrizitatea sortzeko edo bero iturri moduan.Islandian, adibidez, berogailu beharraren % 85a energiahonen bidez betetzen dute. Energia berriztagarri hau osoherrialde gutxitan aurkitzen ahal da baldintza egokietan;ondorioz, bere errentagarritasun ekonomikoa duda-muda-koa da askotan. Hidrogeno erregaia duten pilakHidrogenoa da naturan gehien dagoen elementua, bainaez dago libre (atmosferako goi geruzetan izan ezik), baiziketa beste elementu batzuekin batera molekula organikoakosatzen, ura adibidez. Horregatik, berez, ez da energiaiturria, baina sortu eta gorde daiteke erabiltzeko beharraizan arte. Adibidez, energia eolikoaren edo fotovoltaikoa-ren bidez sortutako elektrizitatea, momentuan kontsumit-zen ez dena, uraren bidez pasatzen da. Horrek urarenelektrolisia eragiten du.

Sortutako hidrogenoa "erregai pila" batean gor-detzen da. Hala, pila hori airearekin (eta beraz, oxigenoa-rekin) kontaktuan jarritakoan, oxigenoak eta hidrogenoakura sortzen dute eta gordetako energia askatzen.

Silizio urtzea

turbinaaire jarioa

aire jarioaolatua joaterakoan


Energia larregi xahutzen duen gizartean bizi gara,bai energiaren kontsumo zuzenean, bai erabili etabotatzeko produktuetan ere, produktu horiek egite-

ko energia dezente behar baita. Energiaren kultura berrihonen baitan, oso garrantzitsua da energia hori zentzuzerabiltzea, aurreztea eta eraginkortasuna bilatzea.Kontsumitzen ez dena, horixe da energia garbi bakarra

Energia zerbitzuen beharrak, argi elektrikoa adibi-dez, energia kontsumo aldagarriekin bete daitezke, erabi-litako teknologiaren arabera. Adibidez, lanpara fluores-zente trinko batek bonbilla gori batek adina argitzen du etabost aldiz energia gutxiago gastatzen. Fabrikatzeko era-biltzen dituzten materialak (fosforoa, merkurio lurruna etaargoia), horixe eragozpen bakarra, oso kutsakorrak baitira.

Energia aurrez-tea, hein

handi bate-an, askoz

merkeagoa da sortzea baino. Ondorioz, aurrezteak ingu-rumenari dakarzkion onuraz gain, onura ekonomikoak erehartu behar dira aintzat. Produkzio alorrean, etxeko kont-sumoan edo zerbitzuen alorrean energia aurrezteko etaeraginkorrago bihurtzeko hainbat neurri hartuz gero, gut-xienez % 35 jaitsi zitekeen elektrizitatearen kontsumoa;zentral nuklear eta ikatz zentral guztiek sortzen dutenelektrizitatea baino askoz gehiago. (Hala jasotzen daEnergia aurrezteko eta eraginkorrago bihurtzeko 2005ekoPlanean). Horrek, noski, CO2 isuriak nabarmen gutxitukolituzke, izan ere, gaur egun, elektrizitate produkzioa daberotegi efektua sortzen duten gasen sortzailerik handie-na (25 milioi tona CO2, 2004ko datuen arabera). Gutxitzehori, gainera, egingarria da: onartuta dago gaur egungobizi kalitate bera mantendu daitekeela energiaren kontsu-moa % 30 gutxituta.

Energia elektrikoaren kontsumoa aurrezteaz gain,premiazkoa da egungo garraiobide eredua goitik beheraaldatzea. Garraiobide kutsagarrien eta eutsiezinen aldeegin da apustu, hala nola abiadura handiko trenaren,kamioiaren eta autoaren alde, eta horren ondorioz,garraioak sortzen dituen berotegi efektuko gasen isurtzeabeste edozein iturburuk sortzen dituenak baino askozazkarrago hazi dira. Garraio jasangarria nahi duen politi-kak trena hartu beharko luke oinarri, bai merkantziak, baibidaiariak garraiatzeko. Garraio kopuru bera egiteko tren-bideak errepideak baino lau aldiz energia gutxiago kontsu-mitzen du eta, gainera, gastuak sozializatu egiten dira.Aintzat hartu behar da, halaber, bi bideko trenbide batek16 karrileko (8 norabide bakoitzean) autopista batek adinagarraio eraman dezakeela. Errepideak, energia gehiagokontsumitzeaz eta berotegi efektuko gasak isurtzeaz gain,

askoz lur gehiago hartzen du garraiatzeko ahalmen

bera lortzeko.Pertsonak hara-hona mugitzeko eskaria aldatu

egiten da gobernuen lurralde politikaren eta lurraren era-bilpenaren arabera, izan ere, etxebizitza, lantokia, ikastet-xea, denda, ospitalea etab. non kokatuta dauden, horrenbaitakoa baita mugitu beharra. Iristeko erraztasuna susta-tu beharko litzateke, eta ez mugitzeko erraztasuna; lurral-de politikak gerturatu egin beharko lituzke etxebizitza, lan-tokia eta eguneroko bizimoduan eskueran behar direnbestelako tokiak.

Garraiobideen etengabeko hobekuntzak eta abia-dura azkartzeak ez dute ekarri denbora librea edo bizi-kalitatea gehitzea; aitzitik, ekarri dutena da egin beharre-ko distantziak modu zitalean handitzea eta garraiobidee-tan egin beharreko denbora mantentzea edo areagotzea.Hala, adibidez, madrildar batek lantokira joateko egitenduen bidea bikoiztu egin da batez beste 70 eta 90. urtebitartean.

Hiriguneetan, oinez eta bizikletaz ibiltzeaz gain,bultzatu egin behar da garraio publiko kolektiboen erabil-pena, hala nola lur gaineko metroarena edo tranbiarena,lurrazpiko metroarena edo aldiriko trenena. Tranbia arinmodernoa ekologikoagoa da lurrazpiko metroa baino:hirietako ingurumena gehiago errespetatzeaz gain, ez duhainbeste baliabide inbertitzea eskatzen, eta energiarenkontsumoa gutxitzea eragiten du, berotegi efektuko gasgutxiago isurtzea eta airearen kalitatea gutxiago kaltetzea.

Gaur egun, horretarako egokiera askorik egon ezarren, Espainiako Estatuko hiri handienetanoinez egiten dira desplazamenduenerdiak. Hiriak gizatiarragoak izanbalira, mugikortasun moduhorrek gora egingo luke.Antzera gertatzen da bizikle-tarekin, hiriguneetan ezdagoela ez azpiegiturarik, ez segurtasunik txirrinduan ibilt-zeko.

Garraio jasangarria nahi duen politika batek lauardatz hauek hartu behar ditu aintzat:

Energia berriztagarriek, gainera, ahalbidetzen dute ener-giaren deszentralizazioa eta herritarrek ekoizpenean eskuhartzea eta ekoizpen horretaz jabetzea.

4.2 Energia aurrezpena eta eraginkortasuna:

derrigorrez mugitzeko behar hori gutxitzea oinez, bizikletaz eta trenez ibiltzea bultzatzea. autobide eta autopisten eraikuntzaren luzamendu batezartzea. jabetzea abiadura handiko trena, hegazkina, kamioia

eta autoa, horiek direla eutsiezintasuna sortzen dutengarraiobideak.

---

-


42

Multinazionalek eta euren ereduak (energia ezberriztagarrietan oinarrituak) energiaren kontrolosoa dute. Zentralizatze horrek energiaren erabil-

pen ezin kaskarragoa dakar; erabilpen kaskar hori, ordea,aise arintzen dute lortzen dituzten irabazi ikaragarriekin.Izugarria da garraioan zenbat energia galtzen den: EAEkoenergia balantzearen arabera, transformazioaren ondotiksortutako energia elektrikoaren 719,9 ktep horietatik(8.372.437 Mwh), 56,4 ktep (655932 Mwh) garraioan galt-zen dira, hau da ekoiztutako elektrizitatearen % 7,83.Galera horiek oso adierazgarriak dira, eta erraz gutxituzitezkeen potentzia handiko azpiegitura gehiago irekiordez, neurri eta potentzia txikiagoko, baina energia era-biltzen den espazioetatik ger-tuagoko sareak egingo balira.

Bestalde, eredu des-zentralizatuago batek ahalbide-tuko luke herritarrek energiarenprodukzioan gehiago parte hart-zea. Gaur egun, energiarenekoizpena multinazional bakanbatzuen esku dago; multinazio-nal horiek, gainera, aberastenari dira ingurumenean eta gizar-tean sekulako kalteak eragitea-ren poderioz. Horregatik, beha-rrezko ikusten dugu pausoakematen hastea ekoizpen eredupartehartzaileago baterantz,kontsumitzaileek, behin antola-tu eta elkartu ondoren, energiaeta bere ekoizpena kontrolatu-ko duten eredu baterantz.

Badira adibideak, bide horretan lanean hasi dire-nak, Schonau udalerria, esaterako, Alemania hego-ekial-dean. Chernobilgo istripuaren ondoren, herri hartako hain-

bat guraso taldean elkartzen hasi ziren energia nuklearra-ren kontra lan egiteko eta beste energia eredu partehart-zaileagoak eta garbiagoak bilatzeko. Energia aurrezteare-kin hasi ziren: kontzientziatze kanpaina bat abiatu zuteneta herriaren zati handi batek hartu zuen parte bertan;ondoren, energia faktura linealaren aldeko apustu garbiaegin zuten (energia kostua, kontsumoaren arabera).

1990ean udalaren eta KWR energia hornitzenzuen enpresaren arteko negoziazioak hasi zirenean,herritarrek uko egin zioten kontratua sinatzeari, izan ereKWR-k ez zituen aldaketak onartzen, ez faktura linealaezartzea, ezta sareko elikatzeagatik ordainketa gehitzeaere. Hori dela eta, erreferenduma deitu zuten, eta herrita-

rren % 50 baino gehiagokbeste egiteko modu batzuenalde egin zuen apustu.Enpresa bat sortu zutenherriko 293 bizilagunendiruarekin, eta hainbatborrokaren ondoren KWRhornidura sarea erosi zuten.Beste energia eredu bateansinisten duten pertsonaaskoren laguntza izan zutenborroka horretan. Bestalde,energia hornitzeko enpresabat bultzatu zuten eta auto-ekoizpenaren bidean aurre-neko urratsak ematen hasiziren.

Adibide soil bat baino ezda, erakusteko gizarteak

baduela ahalmenik, eman dezakeela pausorik multinazio-nalen esku dagoen energiaren monopolioa galarazteko.Ilusioa pizten dute halako kasuek, eta askoz gehiagodaude.

4.3. Energiaren ekoizpenean eta deszentralizazioan partehartze soziala:

Lemoizko zentral nuklearraren aurkakoIberduero enetrepresa elektrikoaren

kontrako kanpainean, gizarte aktibismo-ak eta pertsonalak bat egin zuten.

BB murriztu

berrerabili

berziklatuEUTSI

berban

atu

BAzken finean heman proposatuta-ko guztia neurri handian gureesku dago: geure jarrera politiko-taz eta geure bizitza ereduaz,eguneroko bizitzan egiten dugungauza txiki horietaz. Hemen harie-tako batzu aztertu ditugu, bainainformazio gehiagorako gure'Egunez eguneko ekologia eskuli-burua' eta ‘Energia aurreztu etaeragingarriro erabiltzeko gida’kontsulta ezazu. Ahal duzuna etagehiago praktikan jarri!

KONPROMEZU PERTSONALA

Karbono zorraren analisiaCO2 isurpenen kalkuluarekin beteko den taula Ariketa honen helburua da ikasleei herrialde aberastuek CO2 isurpenengatikzorpetuekin duten zor ekologikoaren berri ematea. Ikasle bakoitzak argindarra-ren eta gas naturalaren kontsumoaren fakturak ekarri behar ditu (edo, bestela,honakoak erabili).

43

ARIKETA

ZOR EKOLOGIKOA

i1- Zure etxeko argindar kontsumoa, pertsonako eta urteko: ______ MWh pertsonako eta urteko.

2- Bero-kontsumoa (etxeko ur beroa, sukaldea, berokuntza...), errekuntzaren araberagas naturalaren bidezko kontsumo zuzena (etxean baldin badaukazue): ___________ MWh pertsonako eta urteko.

3- Energia gastua lekualdaketetan: (Gasolina kontsumoa pertsonako: 2,1 l eguneko; hau da, 8,73 MWh urtean):

__________________ MWh pertsonako eta urteko.

4- Orain, zure urteko energia kontsumo osoa batu (1+2+3 atalak):__________________ MWh pertsonako eta urteko.

5- Kontuan izanda gaur egungo iturriekin 1,434 tona CO2 isurtzen direla 1 MWh energia sortzeko, kalkula ezazu zenbat tona isurtzen dituzun:

__________________ tona CO2 pertsonako eta urteko.

6- 1,434 tona CO2 xurgatzeko, 0,187 hektarea haritz landatu beharko lirateke, edo0,193 hektarea pago, edo 0,207 hektarea konifero. Kalkula ezazu espezie hauetako batekin zenbat hektarea bete beharko liratekeen zure CO2 isurpenak xurgatzeko ________________________

7- Kontuan hartuta Euskal Autonomia Erkidegoan pertsonako 0,34 hektarea daudela, kalkula ezazu zenbat EAE beharko liratekeen zuk isurtzen duzun CO2-a xurgatzeko, biztanleguztiek zuk bezala kontsumituko balute EAE _________ aldiz

Hori da zure AZTARNA EKOLOGIKOA, kontsumitzen duzun energia bakarrik kontuan hartuta.

Beheko taula argindarraren eta gas naturalaren fakturen informazioarekin bete(ahal bada). Norberak urtean egiten duen argindar kontsumoa eta gaur egungoenergia iturriak erabiltzean (petrolioa, ikatza, energia nuklearra, gas naturala,hidraulikoa...) isurtzen duen CO2 kopurua kalkulatu.

44



Aurreko orriko ariketaren ERANTZUN POSIBLEAK:Garraioaren kontsumoa datu bezala emanda dago, Estatu espainiarreko batez besteko gasolina kontsumoan

oinarrituta (norbaitek esaten badu ez dituela erregai fosilak kontsumitzen dituzten garraiobideak erabiltzen, 0 MWhjar dezake atal honetan):

Ikus dezagun orain zein den gure nazio pobretuekiko karbono zorra. Negutegiefektua gerta ez dadila, mundu mailako CO2 isurketek ez zituzten urteko 2,8millardo tona gainditu behar (0,4 tona per capita). CO2 munduko batezbes-tkoaren gainetik ekoizten duten nazioak (1999ean 4 tona CO2 ) aldaketa klima-tikoaren errudunenak dira, eta horrexegatik CO2 munduko batezbestkoarenazpitik ekoizten dutenekiko zordunak dira.

Zure urteko CO2 isurpenak kontuan hartuta, munduko CO2 isurpenen batez besteko-aren azpian ala gainean zaude? Eta zure ikaskideak? Munduko mapa har ezazueorain, CO2 isurpenekin batera, eta ikus ezazue zer eskualde edo herrialde diren zor-dun ekologikoak eta zer hartzekodunak.

Ba al zenekien herrialde aberatsenak garela CO2 gehien isurtzen dugunok eta, gaine-ra, txirotutako herrialdeei kanpo zorra ordaintzeko eskatzen diegula? Hitz egin ezazu ikaskideekin, Iparraldeko herrialde aberatsok Hegoaldeko herrialdepobretuekin daukagun karbono zorra murrizteko zer egin dezakegun ikusteko.

Zure etxeko argindar kontsumoa, pertsonako eta urteko:(1035 kWh/(10 hilabete × 30 egun × 2 pertsona)) × 365 egun = 0,63 MWh pertsonako eta urteko

Bero-kontsumoa (Oharra: gainetik egindako estimazioa, neguko faktura baita; hau da, berokuntzanasko kontsumitzen den garaikoa): (1101 kWh/(31 egun × 2 pertsona)) × 365 egun = 6,48 MWh pertso-nako eta urtekoEnergia gastua lekualdaketetan: 8,73 MWh pertsonako eta urteko

Urteko energia kontsumoa (1+2+3 atalak): 0,63 + 6,48 + 8,73 = 15,84 MWh pertsonako eta urteko

Kalkula ezazu zenbat CO2 tona isurtzen dituzun: 22,7 tona CO2 pertsonako eta urteko

Zure CO2 isurpenak xurgatzeko behar diren hektareak: 2,96 hektarea haritz pertsonako

EAEko CO2 isurpenak xurgatzeko behar den hektarea kopurua: EAE 8,7 aldiz

1-

2-

3-

4-

5-

6-

7-

Kontzeptuen ariketaHiztegian agertzen diren kontzeptuekin hainbat ariketa egin daitezke (__ or.). Hona hemenzenbait ideia (taldearen, lekuaren, denboraren eta abarren arabera egokitu beharko dira).Material gisa, hiztegia fotokopiatzea eta definizioak eta kontzeptuak bananduta mozteagomendatzen dizugu:

Talde txikitan, kontzeptu bakoitza dagokion definizioarekin lotu eta taldean horretaz jardun.Lehiaketa - talde txikiak egin eta bakoitzari izen bat eman (hobe beraiek aukeratzen badu-te eta gaiarekin lotuta badago).Talde bakoitzari kontzeptu eta definizio kopuru zehatz bat eman. Lehenengo bukatzenduen taldeari (adibidez, lau talde baldin badira) 4 puntu emango zaizkio, bigarrenari 3...eta horrela banan-banan. Definizioak bateratu egingo dira. Taldeak puntu bat lortuko du zuzena den bakoitzeko etapuntu bat galduko oker bakoitzeko.Taldea bitan banatuko da: zati bati kontzeptuak emango zaizkio eta besteari definizioak.

45

AriketakMapa eta karbono zorraTZure urteko CO2 isurpenak kontuan hartuta, munduko isurpenen batez bestekoaren gainean ala azpianzaude? Eta zure ikaskideak? Munduko mapa har ezazue orain, CO2 isurpenekin batera, eta ikus ezazuezer eskualde edo herrialde diren zordun ekologikoak eta zer diren hartzekodunak.

00-33 ttoonnaa CCOO22 ppeerr ccaappiittaa33-77 ttoonnaa CCOO22 ppeerr ccaappiittaa77-1155 ttoonnaa CCOO22 ppeerr ccaappiittaa++1155 ttoonnaa CCOO22 ppeerr ccaappiittaa

CO2 isurpenak per capita Mila Miloi tonak, 2003Fuente: UN

Lehenengo kapituluko testuan adierazten den bezala,"urteko isurpenak ez lirateke 2,8 bilioi CO2 baino han-diagoak izan behar (0,4 tona per capita) eta herrialdeindustrializatuek (Lurreko biztanleen %20 dituzte) 0,56bilioi tona isurtzeko eskubidea edukiko lukete. Orain 3,5bilioi isurtzen ditugunez, karbono zorra bi kopuru horienarteko aldea da; hots, 2,94 bilioi tonakoa".

Karbono zorrari begiratzeko hainbat modu daude.Bata da gure CO2 isurpenak maila iraunkorrarekin alde-ratzea (0,4 tona per capita). Segur aski, ikasle guztiek gaindituko dute isurpenenmaila. Mapari begiratuta, ikusten da herrialde gehienekgainditu egiten dutela maila hori, baita txirotutako herrial-de askok ere.

Baina CO2 gehiegi isurtzeak eragiten dituen ondo-rioen (berotegi efektua) erantzule nagusiak gehien isurt-zen dutenak dira; hots, herrialde aberatsak. Beraz, zor-duna zein den eta hartzekoduna zein den ikusteko bestemodu bat munduko batez bestekoarekin alderatzea da(4 tona per capita 1999an). Hartzekodunak HegoAmerikaren zati handi bat, Afrika eta Asiaren zati handibat dira.

Karbono Zorraren diru balioa ezagutzeko, isuritakogehiegizko CO2 tona bakoitza tona bakoitzaren prezioa-rekin biderkatu behar da. CO2 tona bakoitzari diru balioaemateko, Klima Aldaketari buruzko Gobernu Arteko

Taldeak (IIPC) Hirugarren Ebaluazio Txostenean (2001)egindako balioespenak har daitezke oinarritzat.Azterketa horren arabera, klima aldaketaren eraginez,Europak %0,31-1,5 arteko BPG galera izan dezake2010erako. Horrek 5 eta 181 euro arteko galera eragin-go lioke isuritako CO2 tona bakoitzeko, gutxi gorabehe-ra, eta batez besteko galera 58 eurokoa izango litzateke.

Balio hori munduko batez bestekoaren gainetik isuri-tako tona bakoitzarekin biderkatuz gero, herrialde abe-ratsenek 14,5 bilioi euroko karbono zorra metatu dute2000n. Aldiz, urte horretan 1,99 bilioi euroko kanpo zorraexijitu zieten herrialde pobretuei.

EAEren kasuan, 1970etik (CO2 isurpenak mailairaunkorretik gorakoak izaten hasi ziren urtea) 2000rametatutako karbono zorraren stocka 22,2 miliar eurokoada. Herrialde txirotuek EAErekin duten kanpo zorrarenstocka (Estatu espainiarrarekin duten zorretik EAEridagokiona kalkulatuta) 604,74 milioi eurokoa izan da2000n.

Ondorioz, herrialde aberatsenek karbono isurpenen-gatik duten zorra askoz handiagoa da herrialde txirotueiordaintzeko exijitzen zaien kanpo zorra baino. Ikuspegihorretatik begiratuta, kanpo zorra ezabatzeko eskatzenduten erakundeek honako galdera egiten diote berenburuari: "Nork zor dio nori?".

46


AAgenda 21: Nazio Batuen (NBE) programa da, mundu, nazio eta herri mailan garapen jasangarria sustatzeko etabultzatzeko. (Ingurumenean Eragiteko Plan Orokorra).

Antiglobalizazioa: nazioarteko mugimendu autonomoa, globalizazio neoliberalari eta G8, NMF, MB eta gisahorretako nazioarteko erakundeen gehiegikeriei erantzuteko sortua.

Arrasto ekologikoa: pertsona edo multzo baten kontsumoak sortu duen eraginaren kalkulua.

Baliabide fosila: izaki bizidunak milaka urtez usteldu eta harri bihurtzearen ondorioz, lur azpian dauden naturbaliabideak. Egun, energia sortzeko baliatzen ditugu gizakiok. Ikatza, petrolioa eta gas naturala daudebaliabide horien artean.

Barne Produktu Gordina (BPG): herrialde edo eskualde baten mugen barruan ekoitzitako (edo kontsumitutako)zerbitzu eta ondasun guztien balioa.

Berotegi efektua: lurraren berotze efektua, partikulak pilatzearen ondorioz sortua, batez ere CO2 partikulak,baina baita CFC (klorurokarburoak), metanoa, nitrogeno oxidoak eta ozonoa (O3). Partikula horien guz-tien pilaketak eragiten du lurrak jasotzen duen eguzkiaren beroa atmosferatik ez ateratzea eta espazioraez itzultzea. Isurtze zuzenak: prozesu batek jarduten duen tokian bertan sortutako isurtzeak.

Berotegi efektuko gasa: atmosferan pilatzen denean berotegi efektua eragiten duen gasa. Berrerabilpena: aurrez erabili eta bazterrean utzitako produktu baten erabilpena. Biodiesela: erregai likidoa, landareekin ekoitzia. Bioaniztasuna: inguru baten aniztasun biologikoa edo ekosistema berezitua. Biomasa: erregai moduan erabiltzen den materia organikoa (egurra, lastoa, etab.).Biopirateria: indigenen aspaldi-aspaldiko ezagutzen jabetze intelektuala (hazien eta sendabelarren erabilerarekin

loturik batez ere). Multinazionalek, inolako kalte-ordainik pagatu gabe bereganatzen dituzte jakintzahoriek eta, gainera, erregaliak jasotzen dituzte. Zor ekologikoaren beste osagaietako bat.

Birziklatzea: hondakinen eraldatzea, produktu horren beraren lehengaiaren gisakoa lortzeko. Bilketa selektiboa: hondakin materialaren bilketa berezitua, osaeraren arabera, bai birziklatzeko, bai berrerabiltzeko. Deskolonizazioa: herri batek kolonia edo herri menperatzailearekiko independentzia berreskuratzeko prozesua.

Egitura Doitzeko Programa: nazio bateko ekonomiaren oinarriak aldatzera bideratutako politika ekonomikoa.Helburua, hauxe: herrialde horrek ustez pilatu duen zorra berreskuratzea. Oro har, zentzu neoliberalahartzen zaie politika horiei, eta Nazioarteko Moneta Funtsa (NMF) gisako erakundeen mandatura daude.

Ekosistema: inguru bati dagokion sistema biologikoa. Bertan bizi diren espezieek harremana dute elkarrekin.

Elikagaien arloko buruaskitasuna: herri bakoitzak elikagaiak ekoizteko, zabaltzeko eta kontsumitzeko beresistema propioa ezartzeko duen eskubidea.

Energia baliabidea: energia sortzeko eskueran dauden elementuak.

Energiaren azken kontsumoa: azken kontsumitzaileen esku jarritako energia, behin eraldatu, garraiatu eta ener-gia sektoreek zabaldu eta gero.

Energia berriztagarria: naturako energia iturri birtualki agortezinetatik lortzen dena. Eguzkitik, haizetik, uhineta-tik, lurraren berotik, eta abar.

ETN (Enpresa TransNazionala): jatorrizko herrian ez ezik, beste herrialde batzuetan ere ezartzen den enpresa,beste herrialde horietan baliabideak ateratzeko, ekoizteko, edo bere produktuak salerosteko.

Garapen jasangarria: leku bateko baliabide naturalak zentzuz eta arduraz (logika sozialarekin) erabiltzea.

Globalizazioa: merkatuak, gizarteak eta kulturak beste aro ekonomiko batean nazioartekotzea. Aro horretan multi-nazionalek dute ekonomiaren kontrola, eragin eta ezaugarri oso zehatzekin.

Herrialde Pobre Oso Zorpetuak: MBak eta NMFak 1996an elkarrekin hartutako estrategia, itxuraz, herrialdepobre oso zorpetuen zor arazoak konpontzeko.

Hondakina: jarduera baten ondorioz sortutako edozein sustantzia edo objektu, ekoizleak erabilezin jo duena. Hondakin arriskutsua: ingurumena edo gizakiak kaltetzeko gai den hondakina.

glosategia

i47


Hondakinen trafikoa: industriako hondakinen garraioa herrialde industrializatuetatik herrialde pobretuetara.Inolako ingurumen araudirik errespetatu gabe, kostuak gutxitzeko garraiatzen dituzte herrialde horietaraeta ingurumen kalte handiak sortzen dituzte bertan. Zor ekologikoaren beste osagaietako bat.

Inflakioa: ondasun eta zerbitzuen prezioen batez besteko mailaren gorakada.Ingurumen kutsadura: inguruan ekosistemak edo pertsonak kaltetu ditzakeen edozein eragile dagoenean, (izan

solidoa, likidoa edo gaseosoa), (izan fisikoa, kimikoa edo biologikoa).

Ingurumen pasiboak: naturako baliabide bat atera, eraldatu edo garraiatzearen ondorioz sortutako ingurumen kal-teak. Kanpo zorraren beste osagaietako bat. Pestizida (agrokimikoa edo plagizida): labore batentzat kal-tegarri jotzen diren izaki bizidunak hiltzeko, uxarazteko edo neurria hartzeko sustantzia kimikoak.

Kanpo zorra: herrialde batek besteekiko dituen betebeharrak. Zor publikoak (estatuak egindakoa) eta zor pribatuak(konpainiek egindakoa) osatzen dute kanpo zorra.

Karbono zorra: herri industrializatuek besteekiko duten zorra. Produkzioan, energian eta garraioan erregai fosilakgehiegi erabiltzearen ondorioz CO2 isuriak altuak izan dira, eta horrek berotegi efektua sortu du munduosoan. Hortik dator karbono zorra. Kanpo zorraren baitako beste zorretako bat.

Karbono hustutegiak: atmosferatik CO2a xurgatzeko erabiltzen diren sistemak. Nagusiki, zuhaitz jakinen landa-ketak izaten dira.

Klima aldaketa: lurreko klimaren aldaketa orokorra, arrazoi naturalak direla medio eta, azken urteotan, gizakia-ren jarduerak direla medio.

Kolonialismoa: herrialde boteretsu batek beste baten gainean ezartzen duen mendekotasuna edo eragina, zapal-duaren baliabideak eta lurrak bereganatzeko. (Neokolonialismoa: herrialde batek juridikoki burujabeaden beste baten gainean ezartzen duen menderatze iraunkorra).

Kyotoko protokoloa: 2008 eta 2012 urteen artean berotegi efektuak sortutako gas isuriak % 5 gutxitzea (1990.urtearekiko) helburu duen nazioarteko tresna.

Monolaborea: espezie bakarra lantzea, hedadura zabaletan eta esportazioari begira.

Munduko Bankua (MB): nazio Batuen erakundea, 1944an sortua, Bretton Woodseko Hitzarmenen ondotik. Berehelburua da txirotasuna gutxitzea nazio pobretuetan ezarritako hainbat neurri ekonomikoren bidez.Alabaina, enpresa transnazionalen nahiz Iparraldeko herrien agenda ekonomikoa Hegoaldeko herrietaninposatzea leporatzen zaie.

Munduko Merkataritza Antolakundea (MMA): Muga-zergei eta Merkataritzari buruzko Akordio Orokorra (GATT-General Agreement on Tariffs and Trade) kudeatzen duen nazioarteko erakundea.

Natur baliabidea: gizakiek bizitzan baliatzen dituzten naturako elementuak.

Natur erreserba: habitata eta bertoko osagai biologiko guztien babesa bermatzeko espazio mugatua eta legebereziekin arautua.

Nazioarteko Moneta Funtsa (NMF): finantza erakundea, 1944an NBEren batzar batean sortua, nazioarteko mer-kataritza errazteko eta pobrezia gutxitzeko helburuarekin.

Nekazaritza ekoizpen askotarikoa: labore askotarikoak ingurune berean.

Neoliberalismoa: nazioarteko merkataritza librean oinarritzen den eredu ekonomikoa. Estatuek esku-hartze gutxia-go dute ekonomian eta, horrek, mesede egiten die enpresa transnazionalei. Horrez gain, enpresa publi-koen pribatizatzea ere sustatzen du. Munduko Bankuak, Nazioarteko Moneta Funtsak eta beste finantzamonopolioek bultzatzen dute eredu hau herrialde zorpetuetan.

Petrolio erreserba: ustezko lurpeko petrolio kopurua.

Petrolio gailurra: epe luzera petrolio maila noiz agortuko den aurreikusten duen teoria. Beste erregai fosil bat-zuei ere aplikatzen zaio. Ustiapen gailurra aurreikusten du eta, ondoren, gainbehera.

Transgenikoa: geneak manipulatuta artifizialki sortutako izaki biziduna.

Zeharkako isurtzeak: produktu baten transformazio eta ekoizpen lekuan gertatzen diren isurtzeak; isurtzenhorien ardura, ordea, kontsumitzen dutenena da.

Zor ekologikoa: konpainiek, herrialdeek eta kontsumitzaileek duten zorra. Baliabideak atera, ekoitzi, garraiatu etaazken produktua kontsumitu arren, horrek sortzen dituen ingurumen kalteak ez ordaintzean sortzen dazor hori.


48


Eguzki-sukalde bat egitea erraza da oso. Eta ez zaizu xentimo bat bera ere kostatuko.Haren eraginkortasunak harrituta utziko zaitu. Erraza da egun eguzkitsuetan patatak frijitzeaPuntu fokala zein den ikusteko, egunkari bat jartzen da

(kontuz: segundo gutxian su har dezake).

Material gisa, kartoizko kaxabat erabili (kontratxapatua,luzaroago iraun dezan)Paperean 50 cm-ko txantiloi bat egin 11 saiheskietarako eta kartoira ekarri.Moztu eta mihiztatu.Barnealdean (50 x 50cm) finkatu, euren artean 5 cm-ko tartea utzita.Islagailuak parabola forma dauka ia.Islagailua Anocoil aluminiozko 0.3 mm-ko lodierako pieza batekin egiten da.Halakorik eduki ezean, inprentetan erabiltzen diren aluminiozko xaflak ereerabil daitezke, behin erabili eta bota egiten diren horietakoak. Oso distirat-sua den aldea kanpoaldean jarri behar da. Aluminiozko papera ere erabildaiteke, kartoira itsatsita. 15 cm-ko angeluetan markatu eta marraza zorrotzbatekin ebaki. Erdian, zati bat moztu gabe utzi behar da. Batu egin behardira eta parabola sortu.

Gero, islagailua kartoian jarri, izkinatan zinta itsaskorra duela.Parrilla altzairuzko 16 mm-ko hodi batekin eta brontzezko zerrenda batzue-kin egiten da. Uztarrian jarri, hari hozkak eginez. Egonkorragoa izateko, tor-lojuekin tinkatu.Hodia lurreraino joan daiteke eta han kontrapisu batekin lotu. Kontuanhartu kazola bete baten pisuari eusteko ahalmena izan behar duela.Puntu fokaletik 25 cm inguruko distantziara jarri.

KartoiaZinta itsaskorra Aluminio AnocoilTutu bat eta brontzezkozerrenda bat (torlojuak)

----

eguzki sukaldebat eraik ezazu!!

1

2

3

1

MATERIALAK

2

3

4

3

Kartoizko kaxa batekin ere egin daiteke sukaldea,gastu handirik egin behar izan gabe. Kanpoko isla-gailu lanak egingo dituen hegal bat jarri, argazkiakerakusten duen bezala. Kaxaren barrualdea etahegala material distiratsuz estali. Kutxaren goikoaldean kristal bat jarri. Hor zure ontziak jarriko dituzu.Eraiki pedalei eraginda ibiltzen diren sorgailuak,aerosorgailuak eta bestelako mekanismoak, energiagarbi eta merke sortzeko. (Ikus

Beste adibide bat

Eta begira itzazu proposatutako webguneak ( orria)pedalezko sorgailu eta aerosorgailuak eraikitzeko etaenergia era garbi eta dohainezko batean ekoiztekobeste mekanisko asko gehiago.

49

bat eraik ezazubat eraik ezazueguzki sukaldeeguzki sukalde

Documents

(eus) gida didaktikoa [2]