Europejskiej w systemie prawnym Rozdział I. Prawo Unii · prawo pierwotne, jak również tworzone przez instytucje UE prawo pochodne ... tonomiczny system prawny, który funkcjonuje

1

Rozdział I. Prawo UniiEuropejskiej w systemie prawnym

Rzeczypospolitej Polskiej

§ 1. Charakterystyka systemuprawnego Unii Europejskiej

Prawo Unii Europejskiej tworzy swoisty system prawny, który charakte-ryzuje się tym, iż nie jest to ani w pełni tego słowa znaczeniu prawo między-narodowe, jak również nie można go określić, jako prawo krajowe. Wpraw-dzie prawo statuujące UE, czyli prawo pierwotne (traktatowe) posiada cechymiędzynarodowego systemu prawnego, niemniej jednak nie jest klasycznymprawem międzynarodowym. Traktaty będące podstawą utworzenia Wspól-not Europejskich, które to na mocy Traktatu z Lizbony przekształciły sięw UE, będącą swoistą organizację międzynarodową, stanowiły wielostronneumowy międzynarodowe ratyfikowane przez państwa wedle procedur istnie-jących w ich ustawach zasadniczych.

Cechą charakterystyczną, co jest konsekwencją ratyfikowania tych umów,było przyjęcie przez państwo całego dotychczasowego dorobku prawnegoWspólnot Europejskich oraz będącej ich następcą prawnym Unii Europej-skiej. Należy zaznaczyć, iż na wspomniany dorobek prawny składa się zarównoprawo pierwotne, jak również tworzone przez instytucje UE prawo pochodnena podstawie upoważnienia zawartego w prawie pierwotnym.

Trzeba w tym miejscu zauważyć, że prawo pochodne UE jest wprawdzieuchwalane przez instytucje Unii Europejskiej, ale jednocześnie w jego powsta-waniu biorą udział przedstawiciele państw członkowskich Unii Europejskiej,zasiadający w instytucjach UE, reprezentujący władzę ustawodawczą oraz wła-dzę wykonawczą w swoich państwa. Można więc zaryzykować stwierdzenie, iżprawo UE jest tworzone (powstaje) zarówno na poziomie Unii Europejskiej,jak również na poziomie państw członkowskich.

Rozdział I. Prawo Unii Europejskiej w systemie prawnym...

2

Kontynuując dalej rozważania wstępne, mające na celu zarysowanie cha-rakteru prawa Unii Europejskiej, nie sposób pominąć kwestii związanychz jego obowiązywaniem w państwach członkowskich, a konkretnie na tere-nie RP. Rzecz bowiem w tym, iż każde ze źródeł prawa UE posiada swoją spe-cyfikę, która wpływa na zakres przedmiotowy i podmiotowy jego obowiązy-wania w systemu prawnym RP.

Prawo pierwotne obowiązuje na zasadach przewidzianych dla umów mię-dzynarodowych, a więc na zasadach wynikających z art. 90 ust. 1 Konstytu-cji RP. Jeśli zaś chodzi o prawo pochodne, to zagadnienie to należy postrzegaćzależnie od tego, które ze źródeł pochodnego prawa Unii Europejskiej wchodziw rachubę: rozporządzenie, dyrektywa, czy też decyzja. W tym miejscu należywspomnieć, iż każde z tych źródeł prawa ma odrębny przedmiotowo i pod-miotowo zakres obowiązywania oraz wymaga ze strony państwa podjęcia in-nych działań w celu zapewnienia skuteczności w krajowym systemu prawnym.

Wspomniane powyżej problemy świadczą o tym, iż prawo UE tworzy au-tonomiczny system prawny, który funkcjonuje zarówno na poziomie prawamiędzynarodowego, jak również na poziomie prawa krajowego RP. Niemniejjednak posiada cechy, nieznane wcześniej nauce prawa, które sprawiają, iż na-leży traktować go, jako nowy, odrębny system prawny1.

Nie można również zapominać, że system prawny Unii Europejskiej jestw znaczącym stopniu kształtowany przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Eu-ropejskiej, który w swoim bogatym orzecznictwie wyjaśnia, dokonuje inter-pretacji oraz wywodzi jego zasady oraz charakter2.

I. Charakter i zakres obowiązywaniaacquis communautaire

Najogólniej rzecz ujmując pojęcie acquis communautaire można zdefinio-wać jako cały dorobek prawny UE, wliczając spuściznę prawną Wspólnot Eu-ropejskich. Wynika z tego, iż acquis communautaire jest dynamicznie i wciążrozwijającym się systemem prawnym, w którym obowiązuje zasada hierar-

1 K. Wójtowicz, Zasady stosowania prawa wspólnotowego w państwach członkowskich UniiEuropejskiej, Warszawa 2003, s. 4–8.

2 Wyr. TSUE z 5.2.1963 r. w sprawie Van Gend & Loos; wyr. TSUE z 15.7.1964 r. w sprawieCosta vs. E.N.E.L.

§ 1. Charakterystyka systemu prawnego Unii...

3

chiczności3. Terminem tym początkowo posługiwał się Trybunał Sprawiedli-wości Unii Europejskiej.

Trzeba podkreślić, że do acquis communautaire należy całe dotychczasoweprawo Unii Europejskiej, nie zapominając równocześnie o sposobie rozumie-nia oraz stosowania prawa wykształconym przez orzecznictwo TSUE, a takżepolityki, zwyczaje i zasady prawa Unii Europejskiej wywiedzione przez dok-trynę prawa europejskiego4.

Dlatego też można stwierdzić, że do acquis communautaire można zaliczyćprawo pierwotne Unii Europejskiej, na które składają się traktaty założyciel-skie, traktaty reformujące oraz traktaty akcesyjne. Kolejnym składnikiem oma-wianego systemu prawnego jest prawo pochodne, do którego zaliczamy aktyprawodawcze zawierające upoważnienie do wydawania aktów nieprawodaw-czych. Te ostatnie dzielą się natomiast na akty delegowane i akty wykonaw-cze5. W ramach szeroko pojmowanego prawa pochodnego nie należy równieżzapominać o instrumentach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa(dalej: WPZiB) (dawny II filar), do których należały zasady ogólne i wytyczne,wspólne strategie, działania i stanowiska oraz umowy międzynarodowe.

W wyniku reformy dokonanej Traktatem z Lizbony6 zostały one zastąpionedecyzjami przyjmowanymi przez Radę lub przez Radę Europejską, ogólnymiwytycznymi, wspólnymi podejściami i umowami międzynarodowymi7. Pod-kreślenia wymaga, iż w tym obszarze wykluczono przyjmowanie aktów usta-wodawczych8.

Natomiast w ramach Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach Kar-nych (dalej: WPiS) (dawny III filar) funkcjonowały wspólne stanowiska, de-cyzje ramowe, decyzje, umowy międzynarodowe, dorobek prawny Schengen(porozumienia z 1985 i 1990 r., protokoły z 1996 r., a także akty wykonawcze,m. in. ustanawiający System Informacji Schengen) oraz inne akt nienazwane

3 J. Sozański, Prawo Wspólnot i Unii Europejskiej, Warszawa 2004, s. 38–39.4 A. Szachoń, Źródła prawa Unii Europejskiej, w: A. Kuś (red.), Prawo Unii Europejskiej

z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony, Lublin 2010, s. 167.5 W skład źródeł prawa pochodnego wchodzą więc rozporządzenia, dyrektywy i decyzje (akty

prawodawcze). Wśród aktów delegowanych i aktów wykonawczych (będących aktami niepra-wodawczymi) wyróżniamy: rozporządzenia (delegowane i wykonawcze), dyrektywy (delegowanei wykonawcze) oraz decyzje (delegowane i wykonawcze).

6 Dz.Urz. UE C z 2008 r. Nr 115, s. 201.7 A. Wróbel, Źródła prawa Unii Europejskiej, w: A. Wróbel (red.), Stosowanie prawa Unii

Europejskiej przez sądy, Warszawa 2010, s. 86.8 R. Grzeszczak, Prawo pochodne Unii Europejskiej, w: J. Barcz (red.), Źródła prawa Unii

Europejskiej, Warszawa 2010, s. 41–42.


4

do których można zaliczyć np. uchwały. Po wejściu w życie Traktatu z Lizbonyujednolicono katalog aktów prawnych w dawnym III filarze. W chwili obecnejw obszarze współpracy policyjnej i wymiaru sprawiedliwości wyróżniamy aktyprawne wiążące, tj. rozporządzenia, dyrektywy, decyzje9.

Należy także pamiętać o Protokole Nr 36 w sprawie postanowień przejścio-wych10, będącym załącznikiem do Traktatu z Lizbony. Na mocy jego postano-wień akty prawne przyjęte na podstawie Traktatu o Unii Europejskiej11 przedwejściem w życie Traktatu z Lizbony zostaną utrzymane do czasu uchylenia,unieważnienia lub zmiany. Protokół nie przewiduje żadnego okresu przejścio-wego dla obowiązywania aktów prawnych objętych dawnym II i III filarem.Ustanowiono jednak 5 letni okres przejściowy, podczas którego Komisja Euro-pejska nie będzie mogła skorzystać z uregulowań zawartych w art. 258 Traktatuo Funkcjonowaniu Unii Europejskiej12 (dalej: TFUE), w odniesieniu do aktówprzyjętych przed wejściem w życie Traktatu z Lizbony. Okres przejściowy niedotyczy jednak aktów przyjętych po jego wejściu w życie.

Wyżej wymienione akty prawne Unii Europejskiej nie wyczerpują listy źró-deł prawa UE. W przepisach TFUE możemy ponadto wyróżnić akty prawnetakie jak: regulaminy, programy ogólne, decyzje sui generis, porozumienia mię-dzy instytucjami Unii Europejskiej, rezolucje Rady, komunikaty Komisji, de-klaracje oraz akty regulacyjne. Niniejsze akty prawne należy zaliczyć do kate-gorii tzw. soft law, które generalnie nie posiadają charakteru wiążącego. Niemnie jednak ich wydanie zmierza do osiągnięcia skutku prawnego. Regulująone stosunki wewnątrz Unii Europejskiej, a co za tym idzie nie wywołują żad-nych skutków w stosunkach zewnętrznych13.

Trzeba też zwrócić uwagę, że do acquis communautaire zaliczają się rów-nież umowy międzynarodowe zawierane przez UE, porozumienia międzyin-stytucjonalne o charakterze wiążącym oraz zalecenia i opinie nie posiadającewiążącego charakteru. Niezwykle ważnym składnikiem acquis communautairejest ponadto orzecznictwo TSUE, który to jest jedynym organem uprawnio-nym do interpretacji Traktatów.

Tytułem podsumowania można stwierdzić, iż pojęcie acquis communauta-ire należy rozumieć, jako cały dorobek prawny Wspólnot Europejskich i UniiEuropejskiej. W jego skład wchodzi prawo Unii Europejskiej, orzecznictwo

9 R. Grzeszczak, Prawo pochodne, s. 49–52.10 Dz.Urz. UE C z 2008 r. Nr 115, s. 201.11 Dz.Urz. UE C z 2008 r. Nr 115, s. 13.12 Dz.Urz. UE C z 2008 r. Nr 115, s. 47.13 A. Wróbel, Źródła prawa, s. 80.


5

TSUE obejmujące zasady jego stosowania i rozumienia, polityki wspólnotoweoraz zwyczaje i wartości będące fundamentem Unii Europejskiej14. Co więcej,przepisy acquis communautaire korzystają z zasady pierwszeństwa oraz są bez-pośrednio stosowane i wywołują bezpośredni skutek15.

Wydaje się więc, że w świetle przedstawionych wywodów dotyczącychcharakterystyki acquis communautaire należy postrzegać ten dorobek prawnymożliwie szeroko z uwzględnieniem jego dynamicznego, wciąż zmieniającegoi powiększającego się katalogu. Trzeba również mieć na uwadze rozumienieacquis communautaire przez pryzmat szczególnego charakteru prawa UE po-siadającego zarówno elementy prawa międzynarodowego, jak też elementyprawa krajowego.

II. Zasada autonomii prawa Unii Europejskiej

Problematyka autonomii prawa UE może być rozpatrywana z perspektywy:stosunku prawa europejskiego do prawa międzynarodowego publicznego, sto-sunku prawa europejskiego do prawa krajowego, autonomii interpretacyjnejoraz zasad ustrojowych prawa europejskiego.

Jednak najbardziej istotnymi płaszczyznami rozważań są, jak się wydaje,płaszczyzna autonomii prawa europejskiego w stosunku do prawa krajowegooraz autonomii prawa europejskiego w stosunku do prawa międzynarodo-wego.

Autonomia prawa europejskiego względem prawa międzynarodowegoprzejawia się przede wszystkim tym, że w odróżnieniu od organizacji między-narodowych – w rozumieniu klasycznym – mamy w przypadku Unii Euro-pejskiej, do czynienia z ograniczeniem suwerenności państwa, poprzez prze-kazanie na rzecz UE kompetencji zarezerwowanych dotychczas dla państwa.Z kolei źródła prawa Unii Europejskiej tworzą pewien układ o wyraźnych ce-chach określonej hierarchii. Natomiast w prawie międzynarodowym nie wy-stępuje tego rodzaju hierarchia źródeł prawa. Nie można ponadto zapominać,

14 S. Biernat, Źródła prawa Unii Europejskiej w: J. Barcz (red.) Prawo Unii Europejskiej, War-szawa 2004, s. 204; C. Mik, Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia teorii i praktyki, War-szawa 2000, s. 314.

15 Odrębnością w zakresie bezpośredniego stosowania oraz bezpośredniego skutku objętesą dyrektywy, które wymagają (poza pewnymi wyjątkami) implementacji do krajowego systemuprawnego, o czym będzie mowa w dalszej części pracy.


6

iż w prawie UE, w przeciwieństwie do prawa międzynarodowego, nie wystę-puje zasada wzajemności16.

O autonomii prawa europejskiego w stosunku do prawa międzynarodo-wego świadczy to, że:

1) reguły interpretacji prawa Unii Europejskiej są różne od reguł interpre-tacji umów międzynarodowych;

2) prawo Unii Europejskiej przewiduje szczególne zasady odpowiedzialno-ści za naruszenie tego prawa, nie wchodzi w grę powołanie się na regułęwzajemności;

3) prawo Unii Europejskiej przewiduje szczególne procedury rozstrzyganiasporów powstałych na tle traktatów17.

Jeśli zaś chodzi o autonomię prawa UE względem prawa wewnętrznego tonależy podkreślić, iż pomimo tego, że jest ono tworzone przez organy UniiEuropejskiej, a nie bezpośrednio przez organy prawodawcze państw to jed-nak stanowi element ich wewnętrznego systemu prawnego. Co więcej, z chwiląprzystąpienia państwa do UE, całe prawo europejskie staje się częścią jego sys-temu prawnego, chociaż w dalszym ciągu pozostaje systemem autonomicz-nym. Przedmiotowa autonomia wynika bowiem z tego, że prawo Unii Euro-pejskiej podlega odrębnym od krajowych procedurom tworzenia prawa i jegokontroli. Jest to efektem przekazania przez państwa członkowskie na rzecz UEkompetencji w tym zakresie18.

Za uznaniem autonomii prawa Unii Europejskiej w stosunku do prawakrajowego można również przytoczyć następujące argumenty:

1) obowiązywanie prawa europejskiego jest niezależne od prawa krajo-wego, gdyż nie uchyla ono norm prawa unijnego;

2) jedynym organem, który jest uprawniony do kontroli zgodności unij-nego prawa pochodnego z prawem pierwotnym jest TSUE;

3) system prawa Unii Europejskiej posiada własne reguły interpretacyjne19.Autonomiczny charakter prawa UE zarówno w stosunku do prawa między-

narodowego, jak i w stosunku do prawa krajowego wynika również z tego, żepaństwa członkowskie przykazały organizacji międzynarodowej, jaką jest Unia

16 K. Wójtowicz, Zasady stosowania prawa wspólnotowego, s. 4–5.17 M. Masternak-Kubiak, Zasada autonomii prawa wspólnotowego i praktyka jej stosowa-

nia w Polsce w: M. Granat (red.), Stosowanie prawa międzynarodowego i wspólnotowego w we-wnętrznym systemu prawnym Francji i Polski. Materiały z polsko-francuskiej konferencji nauko-wej, Warszawa 21–22.10.2005 r., Warszawa 2007, s. 79.

18 K. Wójtowicz, Zasada stosowania, s. 5–8.19 M. Masternak-Kubiak, Zasada autonomii, s. 78.


7

Europejska część swoich kompetencji prawotwórczych. Wynikiem tego jestmożliwość stanowienia przez tę organizację prawa, które obowiązuje w każ-dym z państw członkowskich, nawet przy sprzeciwie poszczególnych lub teżnawet wszystkich z nich. Co więcej, prawo tworzone w ramach UE nie wy-maga zatwierdzenia przez państwa członkowskie, czy też nie może być przeznie uchylane, czy zmieniane. Z uwagi zaś na zasadę pierwszeństwa stosowania,zasadę skutku bezpośredniego prawa Unii Europejskiej (o czym w dalszej czę-ści pracy), obywatele, oraz sądy mogą z niego wywodzić prawa. Prowadzi to dosytuacji, kiedy w państwie członkowskim funkcjonują niejako dwa (równole-gle i niezależne) porządki prawne20.

Prawo UE podlega bowiem regułom konstytucyjnej oceny jedynie przedjego przyjęciem do krajowego systemu prawnego. Po tej chwili jedynym wła-ściwym w tej materii organem będzie TSUE. Charakter autonomii prawa UniiEuropejskiej został trafnie określony już w 1964 r. w orzeczenie TSUE w spra-wie 6/64 Costa vs. E.N.E.L., który wyjaśnił, iż: „Traktat o EWG ustanowił wła-sny system prawny, który z chwilą wejścia Traktatu w życie stał się integralnymskładnikiem systemów prawnych państw członkowskich i którego stosowaniejest obowiązkiem ich sądów”.

Jeśli chodzi o samo pojęcie autonomii prawa to trzeba w tym miejscu wspo-mnieć o toczącym się początkowo w doktrynie prawa sporze pomiędzy au-tonomistami, którzy postulowali, aby uznać prawo Unii Europejskiej za sa-modzielny system prawny oraz internacjonalistami, którzy przychylali się dokoncepcji wedle której prawo UE stanowi swoisty podsystem prawa między-narodowego21.

20 M. Ahlt, M. Szpunar, Prawo europejskie, Warszawa 2011, s. 51; A. Wasilkowski, Prawokrajowe–prawo wspólnotowe–prawo międzynarodowe. Zagadnienia wstępne, w: M. Kruk (red.),Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w wewnętrznym systemu prawnym, Warszawa 1997,s. 6−8; o pojęciu autonomii prawa szeroko: R. Barents, The Autonomy of Community Law, TheHauge–London–New York 2004; R.P. George, The Autonomy of Law, Oxford 1996.

21 J. Jaroszyński, Rozporządzenie Unii Europejskiej jako składnik systemu prawa obowią-zującego w Polsce, Warszawa 2011, s. 23 oraz powołana tam literatura; C. Mik, PowierzenieUnii Europejskiej władzy przez państwa członkowskie i jego podstawowe konsekwencje prawne,w: J. Kranz (red.), Suwerenność i ponadnarodowość a integracja europejska, Warszawa 2006, s. 117i 123.


8

W ostatnich latach coraz więcej autorów przychyla się do koncepcji auto-nomii prawa UE, choć można również spotkać odmienne stanowiska w tymzakresie22. Generalnie rzecz biorąc spór z czasem coraz bardziej zanika23.

Zasygnalizowania wymaga również to, że pojęcie autonomii prawa możebyć postrzegane na trzech zasadniczych płaszczyznach: autonomii pierwot-nej, autonomii pochodnej oraz autonomii interpretacyjnej. Pierwsza z nichopiera się na tym, iż system prawny UE nie znajduje oparcia dla swojego obo-wiązywania w innym systemu prawnym. Na pierwszy rzut oka wynika, żeprawo Unii Europejskiej nie posiada przymiotu autonomii pierwotnej. Jednakzdaniem TSUE z zasady bezpośredniego skutku i pierwszeństwa stosowaniaprawa unijnego można wyprowadzić wniosek, iż system ten postał na zasa-dzie „samoustanowienia”, co dowodzi istnienie autonomii pierwotnej. Nato-miast autonomia pochodna charakteryzuje te porządki prawne, które wywo-dzą się wprawdzie z innego systemu prawnego, ale z czasem uzyskują nieza-leżność. Przejawem autonomii pochodnej prawa unijnego ma być przyznanieprzez państwa członkowskie UE upoważnienia do tworzenia prawa. Niemniejjednak należy pamiętać, że autonomia ta nie ma przymiotu nieograniczono-ści. Z kolei pod pojęciem autonomii interpretacyjnej należy rozumieć sytuację,w której interpretacja regulacji określonego systemu prawnego jest dokony-wana przez instytucje należące do tego systemu prawnego. W odniesieniu doprawa Unii Europejskiej ugruntowana jest linia orzecznicza TSUE, która wy-klucza odwołanie się w procesie interpretacji prawa unijnego do krajowych re-guł, czy tym bardziej mechanizmów interpretacyjnych. Wykluczyłoby to jed-nolitość stosowania oraz efektywność prawa unijnego w poszczególnych pań-stwach członkowskich. Jedynie TSUE jest uprawniony do interpretowania, czykwestionowania ważności norm prawa Unii Europejskiej24. Wydaje się, że oko-liczności te w sposób dobitny świadczą o autonomii interpretacyjnej prawaunijnego.

22 A. Łazowski, Prawo Unii Europejskiej a prawo międzynarodowe, w: M.M. Kenig-Witkow-ska (red.), Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej, Warszawa 2007, s. 68.

23 W kwestii sporu pomiędzy autonomistami i internacjonalistami zobacz również: B. Ba-naszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2004, s. 151–152; M. Dybowski, Prawa fundamentalnew orzecznictwie ETS, Warszawa 2007, s. 65.

24 Na temat płaszczyzn autonomii prawa zob.: A. Sołtys, Spór o zasadę supremacji, w: S. Bier-nat (red.), Studia z prawa Unii Europejskiej, Kraków 2000, s. 14; W. Jedlecka, Pojmowanie auto-nomii prawa europejskiego, w: S. Wronkowska, Polska kultura prawna a proces integracji euro-pejskiej, Kraków 2005, s. 243; C. Mik, Powierzenie Unii Europejskiej, s. 126; M. Dybowski, Prawafundamentalne, s. 66; K. Wójtowicz, Zasady stosowania prawa wspólnotowego, s. 7.


9

Należy stwierdzić, iż system prawny UE może być określony jako systemsui generis25. Posiada on bowiem cechy zorganizowania oraz strukturę z wła-snymi źródłami oraz instytucjami. Nie należy również zapominać o własnychprocedurach tworzenia, ochrony oraz zasad interpretacji. Kolejnym argumen-tem przemawiającym za uznaniem autonomicznego charakteru prawa UniiEuropejskiej jest orzeczenie TSUE, w którym wyrażony został pogląd, iż roz-porządzenie unijne zachowuje swoją ważność nawet w przypadku, kiedy jestsprzeczne z umową międzynarodową GATT, która wiąże zarówno UE, jaki poszczególne państwa członkowskie. Wyrażenie takiego poglądu było moż-liwe tylko przy założeniu, że prawo unijne stanowi autonomiczny, odrębny odprawa międzynarodowego system prawny26.

Bez wątpienia rozwój prawa unijnego doprowadził na przestrzeni lat dookreślenia go mianem systemu o charakterze quasi-konstytucyjnym, a dla za-pewnienia jego jednolitego stosowania niezbędny okazał się dorobek orzecz-niczy TSUE. Niewystarczające, a czasem wręcz nieprzydatne okazały się me-chanizmy znane prawu międzynarodowemu oraz prawu krajowemu. Stanowito swoiste dopełnienie procesu wyodrębnienia prawa Unii Europejskiej, jakoautonomicznego (samodzielnego, niezależnego) systemu prawnego.

III. Zasada pierwszeństwastosowania prawa Unii Europejskiej

W polskiej doktrynie prawa europejskiego i prawa konstytucyjnego zasadapierwszeństwa stosowania prawa UE jest również określana jako zasada nad-rzędności, czy też prymatu. Jest to ujęcie niezbyt precyzyjne, a to z uwagina fakt, iż może prowadzić do błędnego rozumienia tej zasady. Najwłaściw-szym jest bowiem określenie „pierwszeństwo stosowania”. Wynika to z faktu,iż w myśl analizowanej zasady prawo unijne ma pierwszeństwo w stosowa-niu właśnie, w przypadku kolizji z prawem krajowym. Mówiąc o pierwszeń-stwie stosowania unikamy niepotrzebnych nieporozumień, mogących powstaćna tym tle, a wynikających podczas używania określenia „prymat”, „nadrzęd-ność” i tym podobnych. Sugerują one bowiem, iż prawo Unii Europejskiej stoi

25 R. Kwiecień, Suwerenność państwa w Unii Europejskiej: aspekty prawno międzynarodowe,PiP 2003, z. 2, s. 30.

26 Orzeczenie TSUE z 5.5.1994 r. w sprawie C-280/93, Republika Federalna Niemiec prze-ciwko Radzie Unii Europejskiej; T. Jaroszyński, Rozporządzenie Unii Europejskiej, s. 64.


10

wyżej w hierarchii źródeł prawa niż prawo krajowe27. Z punktu widzenia Kon-stytucji Rzeczypospolitej Polskiej jest to założenie częściowo błędne, o czymbędzie mowa w dalszej części pracy. Zasada pierwszeństwa stosowania prawaunijnego nie została wyrażona wprost w Traktatach, za wyjątkiem art. 288TFUE, w którym jest mowa o bezpośredniej stosowalności rozporządzeń. Nie-mniej jednak, w sposób pośredni można wywieść omawianą zasadę z art. 4ust. 3 TUE, w której sformułowana została zasada lojalności. Na tej właśniepodstawie TSUE wyprowadził w swoim orzecznictwie regułę pierwszeństwaprawa wspólnotowego, którą w kolejnych orzeczeniach dookreślono jako za-sada pierwszeństwa stosowania28.

W związku z tym, że analizowana reguła pierwszeństwa dotyczy właśniestosowania prawa (a nie np. stanowienia) problematyka z tym związana możebyć postrzegana z perspektywy prawa unijnego oraz z perspektywy prawakrajowego29. Podkreślenia wymaga, iż omawiana zasada dotyczy wszystkichźródeł prawa UE. Konsekwencją przyjęcia zasady pierwszeństwa stosowaniaprawa unijnego jest obowiązek wszystkich organów państwa, a przede wszyst-kim sądów, niestosowania prawa krajowego sprzecznego z prawej unijnym.Sądy oraz inne organy państwa mają obowiązek pominięcia normy krajowejsprzecznej z normą unijną30. W praktyce organ krajowy nie może czekać doczasu, kiedy norma krajowa sprzeczna z mającą pierwszeństwo zastosowanianormą unijną zostanie uchylona bądź zmieniona. Dalszą konsekwencją ta-

27 A. Wróbel, Zasady ogólne (podstawowe) prawa Unii Europejskiej w: A. Wróbel (red.), Sto-sowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, Warszawa 2011, s. 134.

28 A. Zawidzka, Prawo Unii Europejskiej a prawo krajowe państw członkowskich,w: J. Barcz (red.), Źródła prawa Unii Europejskiej, Warszawa 2010, s. 139–140. Na temat róż-nicy pomiędzy pierwszeństwem obowiązywania, a pierwszeństwem stosowania zobacz: W. Cza-pliński, Akty prawne Wspólnot Europejskich w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości,w: M. Kruk (red.), Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w krajowym systemu prawnym, War-szawa 1997, s. 191–192; S. Biernat, Miejsce prawa pochodnego Wspólnot Europejskich w systemiekonstytucyjnym Rzeczypospolitej Polskiej, w: C. Mik (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiejz 1997 roku a członkostwo Polski w Unii Europejskiej, Toruń 1999, s. 180–187; K. Wójtowicz, Istotai źródła prawa wspólnotowego; konsekwencje dla prawa krajowego, w: M. Kruk (red.), Prawo mię-dzynarodowe i wspólnotowe w krajowym systemu prawnym, Warszawa 1997, s. 155; T.C. Hartley,The Foundations of European Community Law, Oxford 1994, s. 235–236.

29 Dla ścisłości należy stwierdzić, że perspektywa prawa unijnego rozumiana sensu stricteoznacza stanowisko prezentowane przez TSUE, zaś perspektywa prawa krajowego oznacza sensustricte stanowisko prezentowane przez sądy konstytucyjne państw członkowskich. W zależnościod państwa można wyróżnić podejścia sądów konstytucyjnych od całkiem zbieżnych, poprzezumiarkowane, aż do przeciwnych stanowisku prezentowanemu przez TSUE.

30 K. Wójtowicz, Zasady stosowania prawa wspólnotowego, s. 24–26.


11

kiego podejścia jest to, iż sprzeczna z prawem UE norma krajowa nie staje sięnieważna. Nie jest jedynie stosowana, a w jej miejsce stosowana jest normaunijna31.

Obowiązywanie zasady pierwszeństwa stosowania prawa unijnego możnapostrzegać jako szczególną regułę rozstrzygania kolizji pomiędzy dwoma sys-temami prawa: unijnym i krajowym. Funkcjonowanie tej zasady jest konse-kwencją zasady bezpośredniej skuteczności i bezpośredniego skutku prawa UEw krajowym systemie prawnym. Należy podkreślić, że zasada pierwszeństwastosowania prawa unijnego nie została zapisana w żadnym z aktów prawnychUnii Europejskiej. Została sformułowania w orzecznictwie TSUE w wyrokachVan Gend & Loos oraz Costa vs. E.N.E.L. Ponadto rozwinięcie zasady pierw-szeństwa stosowania miało miejsce w wyrokach Internationale Handelsgesell-schaft GmbH oraz Simmenthal SpA. Z powyższych orzeczeń wynika, iż prawounijne posiada atrybut pierwszeństwa stosowania przede wszystkimi źródłamiprawa krajowego, a więc także przed Konstytucją RP. Pogląd ten jest uza-sadniany przez TSUE koniecznością zapewnienia skuteczności, efektywnościi jednolitego stosowania prawa unijnego we wszystkich państwach członkow-skich32.

Niestety podejście takie spotyka się często ze sprzeciwem sądów konstytu-cyjnych państw członkowskich, które stoją na stanowisku, iż prawo Unii Eu-ropejskiej nie posiada atrybutu pierwszeństwa w stosunku do przepisów Kon-stytucji. Własne stanowisko w tej kwestii zaprezentował również polski Try-bunał Konstytucyjny w wyroku K 18/0433, dotyczącym traktatu akcesyjnego.

W systemie prawnym RP podstawą prawną funkcjonowania zasady pierw-szeństwa stosowania prawa UE oraz jego bezpośredniego skutku jest art. 91ust. 2 i 3 w powiązaniu z art. 9 Konstytucji RP. Zgodnie bowiem z dyspo-zycją art. 91 ust. 2 Konstytucji RP „Umowa międzynarodowa ratyfikowanaza uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, je-żeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową”. Cytowany przepis odnosi się

31 A. Bartosiewicz, Efektywność prawa wspólnotowego w Polsce na przykładzie VAT, War-szawa 2009, s. 152–153.

32 K. Wójtowicz, Konstytucyjne granice pierwszeństwa prawa wspólnotowego w świetleorzecznictwa krajowych sądów konstytucyjnych, w: W. Czapliński (red.), Prawo w XXI wieku.Księga pamiątkowa 50-lecia Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2006,s. 1070 i nast.; J. Barcz, Zagwarantowanie zasady pierwszeństwa prawa wspólnotowego wobec pol-skiego prawa krajowego a Traktat akcesyjny, w: J. Barcz (red.), Efektywność prawa wspólnotowegow Polsce. Wybrane problemy, Warszawa 2005, s. 11–16.

33 OTK-A 2005, Nr 4, poz. 149.


12

do prawa pierwotnego Unii Europejskiej, i zapewnia mu pierwszeństwo przedustawami, nie wspominając jednak nic o Konstytucji34. Na marginesie należyzauważyć, iż powyższy przepis odnosi się do umów międzynarodowych raty-fikowanych za uprzednią zgodą, wyrażoną w ustawie, nie mówiąc nic o umo-wach ratyfikowanych przez Naród w drodze referendum35. Z kolei art. 91ust. 3 Konstytucji RP stanowi, że: „Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przezRzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową,prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeń-stwo w przypadku kolizji z ustawami”. Z dyspozycji tego przepisu wynika za-sada pierwszeństwa oraz bezpośredniego stosowania prawa wtórnego Unii Eu-ropejskiej w systemu prawnym Rzeczypospolitej Polskiej. Pewne wątpliwościna tle jego stosowania pojawiły się wraz z głosami niektórych przedstawicielidoktryny, którzy poddawali w wątpliwość status Unii Europejskiej, jako or-ganizacji międzynarodowej36. Kres tym wątpliwościom położyło wspomnianejuż wcześniej orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 11.5.2005 r., K 18/04.Z jego uzasadnienia wynika, iż nieporozumienia na tle statusu UE, jako orga-nizacji międzynarodowej wynikały z błędnego i pozbawionego przesłanek na-tury prawnej rozróżnienia organizacji „ponadnarodowych” i „międzynarodo-wych”. Niemniej jednak, w chwili obecnej, zdecydowanie dominuje pogląd, iżprzepis art. 91 ust. 3 Konstytucji RP stanowi podstawę dla pierwszeństwa orazbezpośredniego stosowania prawa wtórnego Unii Europejskiej w stosunku doustaw, w przypadku wystąpienia kolizji.

Jak wynika z powyższych rozważań na gruncie prawa konstytucyjnego bez-sporne jest pierwszeństwo stosowania prawa unijnego w stosunku do ustawy,w przypadku wystąpienia kolizji. Spór pomiędzy krajowymi sądami konstytu-cyjnymi, a TSUE pojawia się dopiero, jak już wcześniej sygnalizowano, kiedyzaczyna być mowa o pierwszeństwie prawa unijnego w stosunku do uregu-lowań krajowych rangi konstytucyjnej. Z przywołanego powyżej orzecznic-twa TSUE jednoznacznie wynika, że w przypadku wystąpienia niezgodnościnormy prawa unijnego z normą prawa krajowego, ta pierwsza będzie korzy-stała z pierwszeństwa stosowania, nawet do normy krajowej o randze kon-stytucyjnej. Natomiast w orzecznictwie sądów konstytucyjnych państw człon-

34 P. Winczorek, Konstytucja RP a prawo wspólnotowe, PiP 2004, Nr 11, s. 11.35 Bliżej zob.: J. Barcz, Zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego w świetle postanowień

Konstytucji RP z 1997 r., KPPubl. 2004, Nr 2, s. 37.36 K. Pawłowicz, Wpływ prawa wspólnotowego na konstytucyjny system państwa i prawa pol-

skiego–uwagi krytyczne, w: E. Piontek (red.), Prawo polskie a prawo Unii Europejskiej, Warszawa2003, s. 74.


13

kowskich UE kwestia ta wywołała wiele wątpliwości, poczynając od spora-dycznych przypadków akceptacji takiego stanowiska (np. w Belgii37), poprzezakceptację obwarowanej licznymi zastrzeżeniami (np. Niemcy38, Włochy39,Hiszpania40), aż do zanegowania takiej możliwości (np. Francja41, Austria42).Z biegiem czasu stanowisko sądów konstytucyjnych państw członkowskichUE zaczęło ewoluować w kierunku osiągnięcia pewnego kompromisu, w myślktórego pierwszeństwo stosowania prawa Unii Europejskiej może funkcjono-wać w odniesieniu do aktów prawnych rangi konstytucyjnej pod warunkiem,że nie narusza podstawowych zasad konstytucyjnych, rdzenia stanowiącegoprawa i wolności konstytucyjne43.

Własne stanowisko w zakresie pierwszeństwa stosowania prawa unijnegow stosunku do przepisów Konstytucji RP wypracował też polski TrybunałKonstytucyjny. W uzasadnieniu wyroku z 11.5.2005 r., K 18/04 możemy od-szukać stanowisko, zgodnie z którym w przypadku kolizji norm prawa unij-nego z Konstytucją RP, nie można przyjąć, że norma unijna uzyska walorpierwszeństwa stosowania. Jeżeli wystąpiłaby rzeczona kolizja konieczne by-łoby zastosowanie jednego z trzech rozwiązań. Polski ustawodawca musiałbydoprowadzić do zmiany Konstytucji, zmianie ulec musiałaby norma prawaunijnego, czy wreszcie w skrajnym przypadku należałoby podjąć decyzję o wy-stąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej z Unii Europejskiej44.

37 Zob. Relacje między prawem konstytucyjnym a prawem wspólnotowym w orzecznic-twie sądów konstytucyjnych państw Unii Europejskiej, Biuro Trybunału Konstytucyjnego, ZespółOrzecznictwa i Studiów, Warszawa 2006, s. 30 i nast.

38 Orzeczenia Federalnego Sądu Konstytucyjnego Republiki Federalnej Niemiecz 29.5.1974 r., BvL 52/71 (tzw. Solange I) oraz z 22.10.1986 r., BvR 197/83 (tzw. Solange II); J. Barcz,Wybrane problemy związane z wyrokiem Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z 30.6.2009 r.na temat zgodności Traktatu z Lizbony z Ustawą Zasadniczą RFN, EPS 2009, Nr 9.

39 Zob. Relacje między prawem konstytucyjnym, s. 111 i nast.40 Oświadczenie z 13.12.2004 r., DTC 1/2004, Boletin Oficial del Estado 2005, Nr 3..41 Orzeczenie z 3.12.2001 r., Nr 226514, www.legifrance.gouv.fr/WAspad.42 Orzeczenie z 20.6.1998 r., G 22/98, www.ris.bka.gv.at/vfgh.43 Szerzej na ten temat: A. Lisiecka, Prawo wspólnotowe w systemu prawnym państw człon-

kowskich, w: E. Piontek (red.), Szkice z prawa Unii Europejskiej. Problemy konstytucyjne, Kraków2005, s. 243; B. Banaszkiewicz, P. Bogdanowicz, Relacje między prawem konstytucyjnym a prawemwspólnotowym w orzecznictwie sądów konstytucyjnych państw Unii Europejskiej, Biuro Trybu-nału Konstytucyjnego, Zespół Orzecznictwa i Studiów, Warszawa 2006, s. 68–70.

44 Zob. J. Barcz, Akt integracyjny Polski z Unią Europejską w świetle Konstytucji RP, PiP 1998,Nr 4, s. 12; S. Biernat, Ustrojowe podstawy przyszłego członkostwa Polski w Unii Europejskiej,w: A. Łopatka, A. Wróbel, S. Kiewlicz (red.), Państwo prawa. Administracja. Sądownictwo. Pracededykowane prof. dr. hab. J. Łętowskiemu w 60 rocznicę urodzin, Warszawa 1999, s. 47–48;M. Szpunar, Członkostwo Polski w Unii Europejskiej a polski system prawny, Warszawa 2003,


14

Tytułem uzupełnienia należy również podkreślić, że w omawianym orze-czeniu Trybunał Konstytucyjny dał prymat unormowaniu zawartemu w art. 8ust. 1 („Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej”)w stosunku do art. 9 („Rzeczypospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawamiędzynarodowego”) Konstytucji RP. Z analizy tych zapisów, ich systematykiw samej Konstytucji oraz w powiązaniu z normami art. 91 ust. 2 i 3 Konsty-tucji RP, wydaje się, że Trybunał nie mógł orzec o możliwości pierwszeństwastosowania prawa unijnego w stosunku do Konstytucji RP45.

Wyłączenie zasady pierwszeństwa pierwotnego prawa unijnego w sto-sunku do polskich norm konstytucyjnych wydaje się być, na gruncie obo-wiązującej Konstytucji RP, przesądzone. Trybunał Konstytucyjny jest bowiemuprawniony do kontroli zgodności tego prawa z przepisami Konstytucji.Pewne wątpliwości pojawiły się natomiast na gruncie możliwości dokonaniaprzez Trybunał Konstytucyjny kontroli prawa pochodnego Unii Europejskiejz Konstytucją RP. Z jednej strony część przedstawicieli doktryny prawa pod-nosi, że z treści art. 188 pkt 5 w związku z przepisem art. 79 ust. 1 Konstytu-cji RP nie wynika, aby prawo pochodne mogło podlegać kontroli pod kątemzgodności z Konstytucją46. Przeciwne stanowisko, dopuszczające taką kontrolęopiera się na poglądzie, że zawarte w przepisie art. 79 ust. 1, czy art. 193 Kon-stytucji RP sformułowanie „akt normatywny” zawiera w sobie normy prawapochodnego Unii Europejskiej. Wynika z tego, że w trybie skargi konstytucyj-nej lub pytania sądu skierowanego do Trybunału Konstytucyjnego możliwajest taka kontrola47.

s. 13; M. Safjan, Konstytucja a członkostwo Polski w Unii Europejskiej, PiP 2001, Nr 3, s. 3–6;B. Banaszkiewicz, Prawo polskie a prawo Unii Europejskiej, s. 56; K. Wójtowicz, Konstytucja RPz 1997 a członkostwo Polski w Unii Europejskiej, w: J. Barcz (red.), Prawo Unii Europejskiej, War-szawa 2004, s. 498.

45 M. Ahlt, M. Szpunar, Prawo europejskie, Warszawa 2011, s. 57.46 Tak, wydaje się wątpliwie, J. Barcz.47 Tak, wydaje się trafnie K. Wójtowicz; Podobne stanowisko zajął Trybunał Konstytucyjny

w uzasadnienie wyroku z 16.11.2011 r., SK 45/09, OTK-A 2011, Nr 9, poz. 97. Więcej na ten temat:K. Wojtyczek, Przekazanie kompetencji państwa organizacjom międzynarodowym, Kraków 2007,s. 323–428; A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe oraz prawo Unii Europejskiej a konstytu-cyjny system źródeł prawa, w: K. Wójtowicz (red.), Otwarcie Konstytucji RP na prawo międzyna-rodowe i procesy integracyjne, Warszawa 2006, s. 84–91; E. Piontek, Konstytucje państw człon-kowskich w systemu prawnym Unii Europejskiej, w: J. Warzyniak, M. Laskowska (red.), Instytucjeprawa konstytucyjnego w dobie integracji, Warszawa 2009, s. 396–403.


15

IV. Zasada skutku bezpośredniegoprawa Unii Europejskiej

Zasada skutku bezpośredniego prawa unijnego stanowi jedną z podstawo-wych reguł. Podobnie jak zasada pierwszeństwa (stosowania) prawa unijnego,nie została ona ujęta w Traktatach. Jest efektem orzecznictwa TSUE wynika-jącego z celowościowej wykładni Traktatów jak również ich „ducha”. Dotyczyona wszystkich źródeł prawa Unii Europejskiej oraz ma ścisły związek z oma-wianą powyżej zasadą pierwszeństwa stosowania48. Trybunał traktuje zasadęskutku bezpośredniego jako konsekwencję bezpośredniego stosowania (obo-wiązywania)49. Istotą wyprowadzenia w orzecznictwie TSUE zasady skutkubezpośredniego była chęć przyznania jednostkom możliwości bezpośredniegowywodzenia swoich praw z przepisów UE. Skutkiem tego jest znaczne zwięk-szenie efektywności prawa Unii Europejskiej, a dokładnie rzecz ujmując prak-tycznej skuteczności (effet utile)50.

Po raz pierwszy zasada skutku bezpośredniego została wyrażona w wy-roku TSUE Van Gend & Loos. We wskazanym orzeczeniu sformułowano tezę,iż podmiotami praw i obowiązków wynikających z Traktatów mogą być nietylko państwa członkowskie, ale również obywatele tych państw. Dodatkowo,państwa członkowskie zobowiązane są chronić przyznane obywatelom prawa.Podkreślenia wymaga jednak to, że aby norma prawa unijnego mogła wywołaćbezpośredni skutek musi być:

1) dostatecznie precyzyjna, jasna i nie budząca wątpliwości;2) kompletna, czyli nie wymagająca uzupełnienia, czy też wydania dodat-

kowych przepisów wykonawczych;3) bezwarunkowa;4) posiadać określony podmiot oraz nałożony na niego obowiązek51.

48 A. Zawidzka, Prawo Unii Europejskiej, s. 147–148.49 Wyr. TSUE z 4.12.1974 r. w sprawie van Duyn.50 F.G. Jacobs, The evolution of the European Legal Order, Common Market Law Review 2004,

vol. 41, s. 306; P. Daranowski, Kilka uwag o prawach jednostki w Unii Europejskiej/WspólnocieEuropejskiej, Studia Prawno-Ekonomiczne 1996, Nr 1, s. 81–82.

51 P. Gilowski, Zasady stosowania prawa Unii Europejskiej, w: A. Kuś (red.), Prawo Unii Eu-ropejskiej z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony, Lublin 2010, s. 237–240; M. Ahlt, M. Szpunar,Prawo, s. 41–42; S. Biernat, Zasada efektywności prawa wspólnotowego w orzecznictwie Europej-skiego Trybunału Sprawiedliwości, w: S. Biernat (red.), Studia z prawa Unii Europejskiej, Kraków2000.


16

Niemniej jednak, skutek bezpośredni może być postrzegany w znaczeniuobiektywnym oraz w znaczeniu subiektywnym. Pierwsze z nich jest opartena założeniu, że strona może powołać się na zasadę skutku bezpośredniegoprzed organem krajowym, aby dochodzić swoich praw. Odnosi się więc dokażdego przypadku, kiedy możliwe jest zastosowanie prawa unijnego przezorgan krajowy. Tym samym ze skutkiem bezpośrednim mamy do czynieniaw każdym przypadku, kiedy norma prawa unijnego nadaje się do zastosowa-nia przed organem krajowym, a jednostka może się na nie powołać w postępo-waniu sądowym. Natomiast znaczenie subiektywne, mające węższy charakternależy rozumieć jako nadanie jednostkom praw, które są w istocie częścią ich„dziedzictwa prawnego”, czyli przepisy prawa unijnego przyznają obywatelomprawa, które powinny być chronione przez sądy państw członkowskich52.

Omawiana zasada reguluje stosunek prawa unijnego do prawa krajowego,ale również determinuje postępowanie sądów państw członkowskich w aspek-cie stosowania oraz wykładni prawa Unii Europejskiej. Co więcej spoglądającna zasadę bezpośredniego skutku z perspektywy Konstytucji RP, należy zauwa-żyć, że ma ona swoje umocowanie w przepisie art. 91 ust. 1 ustawy zasadni-czej. Wynika to z faktu, że polski ustawodawca opowiedział się za koncepcjąmonistyczną obwiązywania prawa międzynarodowego w krajowym systemuprawnym. W związku z tym nie ulega wątpliwości, że jedynie przepisy bezpo-średnio obowiązujące w krajowym systemu prawnym mogą być bezpośredniostosowane, a w konsekwencji wywoływać skutek bezpośredni53.

Na marginesie należy wspomnieć o pewnej terminologicznej niekonse-kwencji. W niektórych opracowaniach mowa jest bowiem o „bezpośred-nim stosowaniu”, a w innych o „bezpośrednim skutku”. Czasami określe-nia te są używane zamiennie54. W niniejszej pracy konsekwentnie jest mowao bezpośrednim skutku, jako ostatecznym efekcie, jaki wywiera prawa unijnew polskim systemu prawnym. Nie umniejszając znaczenia innych ujęć ter-minologicznych, wydaje się, że to właśnie określenia skutku bezpośredniegonajbardziej trafnie oddaje treść i charakter omawianej zasady, zwłaszcza z per-spektywy prawa konstytucyjnego, a konkretnie przepisu art. 91 ust. 1 Konsty-tucji RP.

52 A. Zawidzka, Prawo Unii Europejskiej, s. 147–148; M. Ahlt, M. Szpunar, Prawo, s. 42;P. Craig, G. de Burca, EU Law, Oxford–New York 2003, s. 180.

53 A. Wróbel, Zasady ogólne, s. 99–100.54 Więcej na ten temat: S. Prechal, Directives in EC Law, Oxford 1995.

Documents

Europejskiej w systemie prawnym Rozdział I. Prawo Unii · prawo pierwotne, jak również tworzone przez instytucje UE prawo pochodne ... tonomiczny system prawny, który funkcjonuje