Komunitet etnike në Kosovë në 2006 Raporti i Fondit për të Drejtën Humanitare

Vërejtjet hyrëse

Raporti ka të bëjë me periudhën janar – dhjetor 2006, kohë kjo kur në Vjenë [Vienna] zhvilloheshin negociatat ndërmjet Qeverisë së Serbisë dhe ekipit negociator të Kosovës lidhur me statusin e ardhshëm të Kosovës. Në rrethana të tilla monitorimi i respektimit të drejtave të njeriut të komuniteteve etnike paraqet aktivitet me rëndësi më të madhe të mundshme.

Gjatë hulumtimeve të bëra në vitin 2006, Fondi për të Drejtën Humanitare (FDH) – Kosovë ka përmbledhur 248 deklarata të pjesëtarëve të komuniteteve etnike, si dhe përfaqësuesve të pushtetit lokal dhe të atij qendror në Kosovë lidhur me pozitën e pakicave në Kosovë. Kujdesi i veçantë i kushtohej të kthyerve. FDH – Kosovë ka zhvilluar biseda me të gjithë bashkëbiseduesit në temën e sigurisë dhe lirinë e qarkullimit, qasjes në institucione e organe administrative dhe përdorimit të gjuhës amtare në komunikim me institucione në nivel qendror dhe lokal lidhur me çështjet sociale, mundësinë e punësimit, arsimit në gjuhët e pakicave, shfrytëzimin e pronës private, pjesëmarrjen në jetën politike, informimin dhe kthimin. Gjithashtu, objektivi i monitorimit fokusonte edhe opinionet e pjesëtarëve të komuniteteve rreth negociatave për statusin e ardhshëm të Kosovës dhe problemin e decentralizimit. Qëllimi i raportit është që në mënyrë të dokumentuar të ofrohen dëshmi lidhur me pozitën e pakicave në Kosovë gjatë vitit 2006, që problemet në këto fusha tu paraqiten institucioneve kosovare dhe UNMIK-ut, por edhe t’u jepen rekomandime me qëllim të përmirësimit të pozitës së pakicave dhe të integrimit të plotë të tyre në shoqërinë kosovare.

Përmbledhje

Sipas të dhënave nga terreni shihet se gjatë vitit 2006 është arritur përparim i dukshëm sa i përket lirisë së qarkullimit të të gjitha bashkësive etnike, kurse pjesëtarët e komunitetit turk, boshnjakët, ashkalinjtë dhe egjiptianët janë në përgjithësi të inkuadruar në shoqërinë kosovare. Mirëpo, ka munguar integrimi më i theksuar i serbëve dhe i romëve. Megjithatë, të drejtat e pakicave në Kosovë edhe më tej shkelen çdo ditë, kurse institucionet e Kosovës shumicën e këtyre rasteve të abuzimit të të drejtave nuk arritën t’i ndriçojnë. Një pjesë e madhe e pronave që është e uzurpuar nuk është kthyer. Edhepse një numër i madh i shtëpive të rrënuara të pjesëtarëve të pakicave janë rindërtuar pronarët nuk janë të kënaqur me kualitetin e punimeve. Pamundësia e punësimit është problem për të gjitha komunitetet, si dhe shuma e vogël e asistencës sociale që merr numri i madh i popullatës së Kosovës.

1

Serbët dhe një pjesë e goranëve edhe më tutje mësimin e zhvillojnë sipas plan - programeve të Qeverisë së Serbisë dhe e vijojnë mësimin në institucionet mësimore paralele që janë nën kompetencën e Qeverisë së Serbisë. Nxënësit turq dhe boshnjakë tërësisht janë të integruar në sistemin arsimor të Kosovës dhe mësojnë në gjuhët e tyre, me plan programet e Turqisë [Turkey] dhe Bosnjës dhe Hercegovinës (Bosna i Hercegovina). As në shkollat e Kosovës dhe as në institucionet paralele të Qeverisë së Serbisë mësimi nuk është organizuar në gjuhën rome.

Probleme të ngjashme, sikurse serbët, kanë edhe pjesëtarët e komuniteteve etnike që janë të integruara në shoqërinë kosovare, si p.sh. turqit, sidomos kur bëhet fjalë për arsimin në gjuhën turke dhe përdorimin e turqishtes në komunikim me institucionet e Kosovës. Në disa vende as boshnjakët nuk kanë mundësi të vijojnë mësimin në gjuhën boshnjake edhe pse me Kornizën Kushtetuese të Kosovës1, Neni 4.4, kjo e drejtë u garantohet të gjitha komuniteteve. Prandaj disa boshnjakë planifikojnë që ta braktisin Kosovën edhe pse nuk kanë probleme të sigurisë.

Kthimi i të zhvendosurve, veçanërisht të serbëve, romëve, ashkalinjëve dhe egjiptianëve që gjenden në kampet në Veri të Mitrovicës/Mitrovica dhe në Plemetin/Plemetina është edhe më tutje në nivel të ulët. Problemet kryesore konsistojnë në mungesën e perspektivës, pamundësinë e punësimit dhe ngecjen në rindërtimin e shtëpive të rrënuara; kurse prona e uzurpuar nuk është liruar. Sa u përket serbëve, edhe pse niveli i sigurisë së tyre është përmirësuar dukshëm dhe se ata kanë filluar të kthehen në Klinë/Klina, ose më lirisht të shkojnë edhe në Istog/Istok, gjurmuesit e FDH – Kosovë shënuan një numër të konsiderueshëm incidentesh siç janë sulmet e armatosura dhe sulme me bomba, vendosja e mjeteve shpërthyese, gjuajtja me gurë, sulme fizike dhe verbale, veçanërisht ndaj të kthyerve, madje edhe vrasjen e Dragan Popović, i kthyer në Klinë/Klina.

Çështja e respektimit të të drejtave dhe të pozitës së komuniteteve etnike në Kosovë ende politizohet dhe me problemet e komuniteteve etnike manipulohet edhe më tej, që është veçanërisht karakteristike për Qeverinë e Serbisë, në kohën kur zhvilloheshin negociatat për statusin e ardhshëm të Kosovës. Nga kjo perspektivë duhet analizuar rekomandimin e Qeverisë së Serbisë që të gjithë serbët të heqin dorë nga pagat që i marrin nga Buxheti i Kosovës, në qoftë se marrin paga nga Beogradi. Në këtë mënyrë ka dështuar i vetmi mekanizëm me të cilin Qeveria e Kosovës ka tentuar për t’i integruar serbët në shoqërinë kosovare. Nga ana tjetër, Qeveria e Serbisë pikërisht tani dhe në momente më delikate për të ardhmen e Kosovës është duke i inkurajuar serbët që të largohen nga shoqëria dhe institucionet kosovare, me çka pengohet edhe integrimi i tyre, madje minimal.

1 Korniza Kushtetuese për Qeverisjen e Përkohshme në Kosovë www.unmikonline.org/pub/misc/FrameworkPocket_SRB_Dec2002.pdf

2

1. Respektimi i së drejtës për lirinë e lëvizjes dhe i sigurisë

Në vitin 2006, FDH – Kosovë vuri re një përparimin në drejtim të përmirësimit të sigurisë dhe lirisë së lëvizjes të të gjitha komuniteteve etnike. Në krahasim me periudhat e mëhershme ka më pak sulme ndaj pjesëtarëve të pakicave dhe pronës së tyre. Janë hequr pikat e kontrollit të Shërbimit Policor të Kosovës [SHPK] dhe të KFOR-it [Kosovo Force], kështu që pjesëtarët e pakicave gjithnjë në numër më të madh shfrytëzojnë mjetet e transportit publik. Serbët kthehen në vendbanimet urbane, siç është rasti me të kthyerit në Klinë/Klina. Gjithashtu, serbët lirisht shkojnë në Istog/Istok për t’i kryer punët e veta administrative, çka më herët nuk ka ndodhur ngase aktivitetet e tilla i kryenin nëpërmes zyrës për komunitete ose këto punë, në emër të tyre, i kryenin shqiptarët që i njihnin. Gjithashtu, tash serbet guxojnë të lëvizin edhe në ato pjesë të qytetit ku më herët nuk kanë guxuar, si lagja Gavran/Gavran e Gjilanit/ Gnjilane.

Megjithatë, pozita e përgjithshme e pakicave, veçanërisht ajo e komunitetit serb, nuk është e kënaqshme. Serbët edhe më tutje jetojnë nëpër enklava dhe nuk munden lirisht të lëvizin nëpër të gjithë territorin e Kosovës. Në enklavat e tyre nuk kanë probleme sigurie, por liria e lëvizjes është e kufizuar në enklavat e tyre. Në të njëjtën pozitë janë edhe shqiptarët në pjesën veriore të Kosovës, të cilët nuk shkojnë në mjediset serbe dhe lirisht lëvizin vetëm në pjesët e enklavave të tyre. Është vërejtur një përmirësim në Istog/Istok dhe Gjilan/Gnjilane, ku serbët kanë liri të plotë të lëvizjes, por edhe më tutje kanë kujdes. Përveç serbëve, dhunës i ekspozohen edhe goranët e romët. Turqit, boshnjakët, ashkalinjtë dhe egjiptianët ndihen më të lirë edhe më të sigurt dhe ata janë të integruar në shoqërinë e Kosovës.

Një shembull specifik e përbën qyteti i Mitrovicës/Mitrovica, meqë ai edhe më tutje është i ndarë në pjesën e jugut ku jetojnë shqiptarët dhe pjesën e veriut ku jetojnë serbët. Në pjesën veriore të Mitrovicës/Mitrovica, në lagjet Tre Soliterë/Tri solitera, Kodra e Minatorëve/Mikronaselje dhe në Mëhallë të Boshnjakëve/Bošnjačka Mahalla jetojnë edhe shqiptarët, kështu që atje ndodh numri më i madh i incidenteve. Përndryshe, në pjesën veriore të Mitrovicës/Mitrovica gjenden pjesëtarët e shumtë të KFOR-it , policisë së UNMIK-ut dhe SHPK-së.

Në pjesën veriore të Mitrovicës së Kosovës përafërsisht jetojnë rreth 18.000 serbë, ndërmjet të cilëve 5.000 - 6.000 të atyre që janë zhvendosur nga pjesët e tjera të Kosovës pas ardhjes së forcave ndërkombëtare. Afro 2.500 shqiptarë jetojnë në tri lagje të ndara: Mëhallën e Boshnjakëve, Tre Soliterë dhe Kodrën e Minatorëve. Në pjesën veriore të qytetit jetojnë edhe 300 boshnjakë, 100 goranë, 400 romë dhe 80 turq. Krahas kësaj, në tri kampe të ndara: Çesmin Lug, Zhitkovc dhe Kabllar jetojnë rreth 100 romë dhe ashkali. Siguria e të gjithë banorëve është e mirë. Njerëzit lëvizin lirshëm, punojnë, merren me tregti, por megjithatë kanë kujdes, sepse frikësohen nga ndonjë shqiptar ekstrem nga pjesa jugore e qytetit. Këtu janë KFOR-i, policia e UNMIK-ut dhe SHPK, që vëzhgojnë gjendjen. Ndonjëherë ka provokime të vogla. Këto më së shpeshti i shkaktojnë shqiptarët që nga pjesa jugore e qytetit vijnë në pjesët e skajshme të qytetit të Mitrovicës Veriore. Ata vijnë nëpërmes urës në Mëhallën e Boshnjakëve dhe Lagjes Tre Soliterë.

3

Nuk ka probleme të mëdha, ngase nuk ka kontakte të drejtpërdrejta dhe ata nuk shkojnë në qendër të pjesës veriore të qytetit.

Z.V. serb nga Mitrovica/MitrovicaFDH, intervistë, 1 prill 2006.

1.1. Serbët

Në komunën e Rahovecit/Orahovac jetojnë rreth 1.300 serbë. Rreth 500 jetojnë në enklava në pjesën e epërme të Rahovecit/Orahovac, së bashku me një numër të pjesëtarëve të komuniteteve RAE, derisa rreth 800 serbë jetojnë në fshatin e afërt Hoçë e Madhe/Velika Hoča. Edhe pse gjatë vitit 2006 nuk janë shënuar raste të dhunës etnike, serbët edhe më tutje nuk shkojnë në pjesën e poshtme të qytetit. Kur dëshirojnë të largohen nga enklava e tyre, shkojnë në përcjelljen e SHPK-së ose KFOR-it. Për të blerë shkojnë në Mitrovicën Veriore/ Mitrovica dhe në Graçanicë/Gračanica, të organizuar me autobusë të UNMIK-ut. Gjithashtu, nxënësit nga Hoça e Madhe/Velika Hoča shkojnë në shkollën serbe që gjendet në pjesën e epërme të Rahovecit/Orahovac. Megjithatë, disa serbë shkojnë në pjesën e poshtme të qytetit për të blerë gjëra të nevojshme ose për t’i kryer punët administrative në komunë. Disa prej tyre ishin të provokuar nga shqiptarët, por nuk i ka sulmuar askush. Serbët që punojnë në komunë, 16 prej tyre, në vende të punës shkojnë lirë, pa përcjelljen e SHPK-së dhe deri më tash nuk kanë pas kurrfarë problemesh.

Në ndërkohë në shitore ka hyrë Nekiu, komshiu i ynë i cili bashkë me bashkëshortin tim pinte birrë. Përderisa ata bisedonin, ne të tria gjendeshim para shitores dhe në atë çast erdhën dy të rinj shqiptarë. Njëri prej tyre që mbante kovë plastike ka filluar të na shante dhe ofendonte. Përveç tjerash disa herë në gjuhën serbe tha “ shiko si janë liruar, në rrotë të samës''. Iu drejtua edhe shitësit duke e sharë pse na ka pranuarën në shitore. I tha ” pse i ke pranuar, dëboi në rrotë të samës,.” Ne menjëherë kemi hyrë në veturë dhe nuk kemi reaguar. Nuk ka reaguar askush.

S.V. serb nga Rahoveci /OrahovacFDH, intervistë, 5 prill 2006.

Sot në Gjilan/Gnjilane jetojnë afro 10 serbë. Gjatë vitit 2006 nuk kishte incidente serioze etnike. Serbët lëvizin më lirë dhe shkojnë në pjesët e qytetit në të cilat më herët nuk guxonin të shkonin edhe pse shqiptarët shpeshherë i provokojnë. Në përgjithësi, pozita e serbëve në qytet edhe më tutje është e vështirë. Edhe pse 60 objekte, që janë shkatërruar me 17 mars 2004, janë rindërtuar me mjete të Qeverisë së Kosovës, serbët edhe më tutje nuk kthehen në shtëpitë e rindërtuara, ngase kërkojnë garancitë shtesë nga SHPK-ja dhe komuna për siguri në çoftë se do të kthehen. Gjithashtu edhe serbët e zhvendosur nga Obiliqi/Obilić nuk dëshirojnë të kthehen në shtëpitë e tyre të rindërtuara për shkaqe sigurie, veçanërisht ata, shtëpitë e të cilëve janë të rrënuara gjatë dhunës së marsit 2004.

4

Siguria është më e mirë në krahasim me periudhat e mëhershme. Momentalisht njerëzit më shumë lëvizin në qendër të qytetit, por edhe në disa rrugë të tjera ku më herët nuk guxonin. Të themi se lëvizin afër bankave, shtëpisë së mallrave, ndërsa disa shkojnë edhe në lagjen Gavran/Gavran ku më herët duhej shumë trimëri për të shkuar. Padyshim është evident një përparim në planin e sigurisë dhe lirisë së qarkullimit. Megjithatë, siguri të plotë edhe më tutje nuk ka. Kaluan 7 vjet dhe asgjë e rëndësishme nuk ka ndryshuar në pozitën e komunitetit serb në këtë komunë. Nuk është përmbushur asnjë nga standardet deri në fund. Pozitën e serbëve e vështirëson gjendja e rëndë ekonomike dhe papunësia

B.P. nënkryetari i Kuvendit të Komunës Gjilan/ GnjilaneFDH, intervistë, 5 prill 2006.

Serbët në komunën e Pejës/Peć lirisht lëvizin në pjesët e banuara të fshatrave ku jetojnë, si ata nga Gorazhdeci/Goraždevac dhe të kthyerit në fshatrat Sigë/Siga, Brestovik/Brestovk, Bellopojë/Belo Polje dhe Osojan/Osojane. Jashtë fshatit nuk lëvizin pa përcjelljen e SHPK-së ose KFOR-it. Në qytetin e Pejës/Peć është kthyer një çift bashkëshortor i moshuar. Serbët lëvizin lirshëm nëpër qytet, por shqiptarët i provokojnë. Komunitetet e tjera etnike nuk kanë probleme me lirinë e qarkullimit.

Këtu jemi të sigurt. Unë dhe gjyshja lirisht shkojmë në treg (...) Kur dalim në qytet më përshëndesin shumë shqiptarë. Nga larg më përshëndesin “ Tung Bagi”. Kështu më thirrnin edhe më herët. Me disa përshëndetemi me dorë, me disa përqafohemi por ka edhe shumë prej atyre që nuk i njoh. Janë vetëm dy njerëz që janë të sëmurë nga trauma, ata vijnë të dehur në orët e vona dhe trokasin në dyer. Na zgjojnë por unë nuk lajmërohem dhe ata shkojnë. Unë komshiut tim që ka kafenenë afër shtëpisë sime i kam thënë: “ Komshi, ti punon shumë vonë, pse nuk u thua ti: “ Ejani ditën dhe bisedoni me Brankun, shkëmbeni mendimet. Në qoftë se Branku ka gabuar diçka i thuani dhe le të përgjigjet për gabim ose të përmirësohet”. Si duket komshiu ia ka transmetuar fjalët e mia dhe ata e kanë ndërprerë trokitjen në dyert e mia..

B.F. serb nga Peja/PećFDH, intervistë, 12 tetor 2006

Serbët edhe më tutje i punojnë vetëm ato toka që janë në afërsi të fshatit, derisa tokat që janë më larg nuk punohen për shkaqe sigurie, siç është rasti me serbët nga Osojani/Osojan. Kamionët dhe autobusët që i transportojnë nga Osojani/Osojan në veri të Mitrovicës/Mitrovica edhe më i nënshtrohen hedhjes me gurë afër fshatit Runik/Rudnik, komuna e Skenderajt/Serbica, ndërsa popullata lokale shqiptare e din se me këto autobusë barten serbët.

Neve shpeshherë na gjuajnë me gurë derisa shkojmë me autobus në Mitrovicë. Në kohën e fundit këto sulme janë shpeshtuar. Më së shpeshti na gjuajnë me gurë në fshatin Runik, komuna e Skenderajt/Serbica. Saktësisht i shohim kur të rinjtë 17-20 vjeçar tubohen dhe përgatiten për të gjuajt gurë. Kjo është mjaft vështirë të shihet dhe të përjetohet, aspak nuk është e thjeshtë. Ne e dimë se nga kjo njeriu nuk vdes, por kur e ndjeni se dikush ju gjuan dhe ju në këtë rast nuk mund të mbroheni, nuk është e lehtë. Të gjitha incidentet

5

rregullisht i paraqesim policisë së UNMIK-ut dhe SHPK-së, por nuk u besojmë, sepse nuk janë efikas. Për të pasur besim do të duheshim ta zgjidhnin madje një rast. Kjo nuk ndodh vetëm sot. Këto incidente ndodhin në dy vitet fundit. Ato tash janë me intensitet më të fuqishëm. Deri më tash asgjë nuk është bërë që kjo të ndërpritet. Nuk e kanë arrestuar asnjë vjedhës dhe as nuk e kanë dënuar asnjë kryes të këtyre veprave.

S.V. i kthyer në Osojan/OsojaneFDH, intervistë, 17 qershor 2006

1.2. RAE (komunitetet e romëve, ashkalive, egjiptianëve)

Deri në fillim të konfliktit të armatosur në Kosovë rreth 8.000 romë dhe ashkali kanë jetuar në “Mahallën e Rasadnikut/Rasadnik Mahalla” në pjesë jugore të Mitrovicës/Mitrovica. Kjo ishte lagjja më e madhe e tyre në Kosovë. Pas tërheqjes së MPB-së të Serbisë dhe ushtrisë jugosllave nga Kosova, romët dhe ashkalinjtë braktisën shtëpitë e veta të cilat pastaj shqiptarët në shenjë hakmarrjeje deri në themel i rrënuan, sepse besohej se romët2 ishin bashkëpunëtorë të regjimit serb. Një pjesë e tyre u vendos në lokalet e shkollës fillore “Vuk Karaxhiq”(Vuk Karadžić), në pjesën veriore të Mitrovicës/ Mitrovica, derisa UNHCR-i nuk ndërtoi tri kampe: Çeshmilluk/Česmin Lug, Zhitkofc/Žitkovac dhe Kabllarë/Kablar. Në këto kampe deri kah mesi i vitit 2006 kanë jetuar rreth 1.000 romë dhe ashkali. Shumica e tyre janë transferuar në kampin tjetër Osterod/Osterode në pjesën e njëjtë të qytetit ku janë kushtet pak më të mira për jetë. Romët dhe ashkalinjtë në pjesën veriore të Mitrovicës/Mitrovica ndihen të sigurt dhe lëvizin lirë, si dhe mbajnë gjithashtu kontakte edhe me shqiptarët nga Jugu i Mitrovicës/Mitrovica.

Unë këtu ndjehem i lirë dhe i sigurt. Unë lirisht lëvizi edhe në pjesën jugore dhe në pjesën veriore të qytetit. Në të dy anët kam miq, por kur ndodhin incidentet disa ditë nuk guxoj të lëvizi askund. Shumë njerëz nga kampi nuk lëvizin, nuk guxojnë, frikohen. Prej se jemi vendosur këtu, shumë prej nesh nuk e kanë bërë asnjë hap matanë Ibrit (...) Jetojmë në kushte tejet të vështira. Mund ta paramendoni si është në baraka në kamp. Jemi duke fjetur në një dhomë shtatë, tetë njerëz. Nuk kemi banjat, ujë të nxehtë. Dhomat kanë lagështi dhe janë të errëta. Nuk kemi mjete themelore dhe kushte për jetë normale. Jemi romë, por nuk jemi shtazë.

E.B. përfaqësues i romëve nga kampi Çeshmilluk/Cesmin lugFDH, intervistë, 19 shkurt 2006.

1.3. Boshnjakët

Në pjesën jugore dhe veriore të Mitrovicës/Mitrovice tash jetojnë rreth 2.500 boshnjakë, ndërsa para konfliktit të armatosur kanë jetuar rreth 7.000. Shkaku për braktisjen e qytetit nuk është siguria, por mungesa e perspektivës për jetë normale. Rreth 90 % të

2 Para konfliktit të armatosur në Kosovë, ashkalinjët dhe egjiptianet janë konsideruar romë.

6

boshnjakëve ishin të punësuar në pjesën veriore të qytetit. Gati të gjithë kanë mbetur pa punë. Një pjesë e objekteve të tyre banesore ose janë të uzurpuar ose të shkatërruar. Objektet e shkatërruara nuk janë rindërtuar, kurse prona e uzurpuar nuk është kthyer. Për këto shkaqe boshnjakët shkojnë për Sanxhak, Bosnjë Hercegovinë ose në Evropën Perëndimore dhe Amerikë.

2. Incidentet me motive etnike

2.1. Vrasja e Dragan Popović në Klinë/Klina

Më datën 12 qershor 2006, rreth orës 10.00 në shtëpinë e tij në Klinë/ Klina është gjetur trupi i Dragan Popović, që ishte një prej 53 serbëve të kthyer në këtë qytet. Dragan Popović është kthyer më 13 qershor 2005. Banorët e kanë përshkruar të vrarin si njeri i mirë. Shtëpia e Dragan Popović ishte transite për të gjithë serbët që vizitonin shtëpitë e veta në Klinë/Klina. Ky rast i ka brengosur të kthyerit, janë rikthyer frika dhe pasiguria që penguan kthimin në numër më të madh. Gjatë vitit 2006, në Klinë/Klina kishte më shumë sulme ndaj serbëve të kthyer.

Lidhur me këtë në Klinë dëgjohen thashetheme të ndryshme. Flitet se Dragani mbrëmë është vrarë në shtëpi të vet. Se është shtënë me armë zjarri në kokën e tij. Gjithashtu flitet se trupi i tij i pajetë është dërguar për autopsi në Rahovec dhe është konstatuar se është i vrarë, si dhe se këtë rast janë duke hetuar pjesëtarët e SHPK-së. Gjithashtu, flitet se kjo vrasje përbënte mesazhin e shqiptarëve ekstrem për të gjithë serbët e zhvendosur që të mos kthehen në vatrat e tyre, ngase i pret fati i njëjtë.

T.T. drejtor i Zyrës për Komunitete në Klinë/Klina FDH, intervistë, 20 qershor 2006.

2.2. Sulmi me bomba ndaj të kthyerve në Klinë/ Klina

Më datën 19 shtator 2006, në orën 19.45, mbi banesën e të kthyerit Milorad Pavlović është hedhur mjeti shpërthyes. Në momentin e eksplodimit në banesë gjendeshin Milorad Pavlović, nëna e tij, bashkëshortja dhe një kushërirë. Të gjithë janë të lënduar, kurse lëndime më të rënda ka pësuar Milorad Pavlović. Familja Pavlović është kthyer në Klinë/Klina, ndërmjet të kthyerve të parë, më 19 prill 2005. Para këtij incidenti nuk kishte probleme.

Rreth orës 19.45 u dëgjua eksplodimi. Ishim shumë të frikësuar. Menjëherë djali im e mori telefonin dhe e thirri policinë. Për pesë minuta erdhi policia dhe vetura e ndihmës së parë. Unë e kam parë kur e nxorën Pavlovićin nga banesa. Miloradi ishte i lënduar në kokë, kurse nënën e tij e nxorën me barelë.

S.B. shqiptar nga Klina/Klina

7

FDH intervistë 21 shtator 2006.

Përndryshe, FDH – Kosovë, më 9 maj 2005, me qëllim të hartimit të raportit për respektimin e të drejtave të komuniteteve etnike në Kosovë në vitin 2005, mori deklaratën e Milorad Pavlović:

Dalim në qytet dhe mund të blejmë në çdo shitore. Asnjëherë nuk kemi pasur probleme. Shpeshherë shkoj në komunë dhe shërbimi është i mirë. Një herë kam shkuar në Gjykatën Komunale për ta marrë një dokument. Unë përndryshe e flas gjuhën shqipe mjaftë mirë. Ai mu përgjigj me shumë mirësjellje që të pres pak. Shumë shpejtë i kam kryer punët dhe kam shkuar në shtëpi.

M.P. serb nga Klina/KlinaFDH, intervistë, 9 maj 2005.

2.3. Sulmi me thikë ndaj Milisav Ilinčić në Mitrovicë/Mitrovica, afër urës së Ibrit/Ibar

Afër urës së Ibrit, më 28 mars 2006, dy shqiptarë e kanë sulmuar dhe e kanë therur me thikë një serb nga veriu i Mitrovicës/ Mitrovica, Milisav Ilinčić, i cili ishte me një vajzë. Pas kësaj ngjarjeje forcat ndërkombëtare përkohësisht e kanë mbyllur urën.3

2.4. Sulmi i armatosur ndaj dy serbëve, punëtorë në pompën e benzinës

Në natën ndërmjet 9 dhe 10 maj 2006, në pompën e benzinës ndërmjet fshatit Grabofc/Grabovac dhe Rudarë/Rudare, komuna e Zveçanit/Zvečan, persona të panjohur me armë zjarri shkrepën 12 breshëri plumbash dhe me këtë rast plagosën rëndë dy punëtorë të pompës së benzinës, Jablan Jevtić dhe Jovan Milošević, nga fshati Grabofc/Grabovac.

Sulmi ndodhi herët në mëngjes, rreth orës 3.00. Papritmas dëgjova të shtëna dhe bërtitmë. Nuk dija çka po ndodhë, por e dëgjova dhembjen në pjesën e dorës dhe këmbës. Arrita për të ikur në drejtim të lumit Ibër. E hoqa nga trupi fanellën e bardhë që të mos më vërenin sulmuesit. Nga plaga që e mora nuk kisha mundësi për të ecur. Disi ia arrita që të dal në rrugë. E pash se kishte arritur patrulla e SHPK-së. Atëherë vërejta se edhe Jova ishte i plagosur. Pjesëtarët e SHPK-së e thirrën ndihmën e parë nga spitali. Neve na transferuan në spitalin në Veri të Mitrovicës ku iu nënshtruam operacionit. Jovani më ka treguar se e ka vërejtur një person me maskë në kokë që nga rruga dhe nga afërsia ka shtënë mbi ne. Pjesëtarët e SHPK kanë dalë në vendngjarje dhe kanë filluar hetimin, por deri më tash nuk janë zbuluar kryesit.

J.J. serb nga Grabofci/ Grabovce

3 Zëri, sulmuesit e panjohur kanë therur me thikë të riun serb, 29. mars 2006.Koha Ditore, pas therjes me thikë të ë riut serb policia punon në identifikimin dhe arrestimin e kryerësve të vepres, 29. mars 2006.

8

FDH, intervistë, 7 qershor 2006.

2.5. Sulmi me bombë mbi tarracën e kafenesë "Dolçe Vita" në pjesën veriore të Mitrovicës/Mitrovica

Nëntë persona janë lënduar kur më 26 gusht 2006, në orët e vona të pasdites u gjuajt mjeti shpërthyes në tarracën e kafenesë ''Dolçe Vita'' në Veri të Mitrovicës/Mitrovica. Lidhur me këtë rast SHPK-ja ka arrestuar gjashtëmbëdhjetëvjeçarin, Adem Dibranin, nga pjesa jugore e Mitrovicës/Mitrovica, nën dyshimin se e ka gjuajtur bombën. Pas sulmit, në pjesën veriore të urës u tubua një grup serbësh që protestuan. Ura ishte e mbyllur për një muaj të ardhshëm për këmbësorë dhe për automjete.

Më 26 gusht 2006, rreth orës 18.50 gjendesha në kafenenë ''Dolçe Vita'', kur e dëgjova eksplodimin (...) Disa sekonda pas eksplodimit kam vërejtur një grup njerëzish, rreth 15 sish, në mesin e të cilëve edhe pjesëtarët e SHPK-së se si vraponin në drejtim të urës së Ibrit. Më vonë kam kuptuar se i riu që ka gjuajtur bombën ka tentuar për të ikur në drejtim të pjesës jugore të qytetit. Në mes të urës një pjesëtar i SHPK-së e arriti dhe arrestoi të riun. (...) Në tarracë gjendeshin rreth tridhjetë persona, ndërsa në lokal rreth 12.

Qytetar4 nga Mitrovica/ MitrovicaFDH, intervistë, 1 tetor 2006.

2.6. Gjuajtja me gurë në taksi - automjetin në veri të Mitrovicës/Mitrovica

Më 17 gusht 2006 u gjuajt me gurë një taksi-automjet në afërsi të lagjes Tre Soliterë/Tri solitera në pjesën veriore të Mitrovicë, të cilin e drejtonte shqiptari Arben Peci. Taksisti pohon se pasi që është sulmuar ka dëgjuar sharje në gjuhën serbe.

Unë nuk e kam parë kush më ka gjuajtur, por kam dëgjuar sharje në gjuhën serbe. Nuk ka pas arsye që të sulmohemi dhe mendoj se dikujt i kanë penguar targat e regjistrimit 'KS' në automjetin tim.

A.P. taksist nga Mitrovica/MitrovicaFDH, intervistë, 25 gusht 2006.

2.7. Sulmi i armatosur ndaj shtëpisë transite për serbë të kthyer në lagjen Lug/Ljug në Istog/Istok

Në shkurt 2006, 50 meshkuj, përfaqësues të familjeve të zhvendosura nga lagja Lug/Ljug në Istog/Istok kanë nënshkruar marrëveshje me organizatën gjermane THW për rindërtimin e shtëpive të tyre të rrënuara. Dhjetëra përfaqësues të familjeve janë kthyer në

4 I intervistuari ka dashur të mbetet anonim. Emri, mbiemri dhe adresa e njohur për FDH – Kosovë.

9

Istog/Istok dhe janë vendosur në shtëpinë e të kthyerit, Aleksa Ljušić, tek i cili zakonisht qëndrojnë ata që presin rindërtimin e shtëpive. Më 8 qershor 2006, persona të panjohur sulmuan shtëpinë ku qëndronin të kthyerit. SHPK-ja deri më tash nuk i ka zbuluar kryesit e këtij sulmi.

Sulmi ka ndodhur në orën 23.30. Në momentin e sulmit në shtëpinë time ishin 10 serbë të kthyer. Papritmas kemi dëgjuar të shtëna nga armët automatike. Plumbat janë shtënë mbi murin dhe çatinë e shtëpisë. Për fat askush nuk është lënduar. Dy ditë më parë e kanë prerë dhe vjedhur instalimin e rrymës nga njëra prej shtëpive të ndërtuara, kurse në shtëpinë tjetër, që është gjithashtu në ndërtim e sipër, e kanë vendosur flamurin shqiptar. Me siguri se qëllimi i sulmuesve ishte që të na frikësojnë, me qëllim që të na zmbrapsin nga qëllimi për tu kthyer dhe për ta ngadalësuar procesin e kthimit në vatrat tona.

A.Lj. serb nga fshati Lug/LjugFDH, intervistë, 13 qershor 2006.

2.8. Sulmi me bombë mbi autobusin e “Adio-Tours”

Në rrugën magjistrale Prizren/Prizren – Prishtinë/Priština, në vendin e quajtur Biraç/Birač, më 4 janar 2006, mbi autobusin e agjencisë turistike ''Adio - Turs'' nga Obiliqi/Obilić, që rregullisht udhëton në vijën Dragash/Dragaš - Beograd, është hedhur një bombë. Në momentin e sulmit në autobus ishin 55 udhëtarë. Gjysma e udhëtarëve ishin shqiptarë, kurse pjesa tjetër ishin boshnjakë, goranë, një turk dhe një kinez.

Si zakonisht, në orën 20.30 u nisa nga Dragashi/Dragaš për në Beograd. Pas qëndrimit të shkurtër në Prizren/Prizren ku pranova udhëtarë të ri, vazhdova rrugën (...) Rreth orës 22.10 arritëm afër vendit të quajtur ''Biraç''. Papritmas jemi sulmuar (...) Në retrovizor kam vërejtur se pas rrotës së pasme del flakë. Vozitja edhe rreth 50-60 metra dhe pastaj u ndalova. Tymi dilte nga pjesa e pasme e autobusit, ndërsa u ndiente edhe tymi i barutit. Udhëtarët ishin në panik, bërtitnin që ta hapë derën. U përpoqa që t’i qetësojë, duke u thënë se nuk ka ndodhur asgjë, por vetëm është shpërthyer goma. Nuk kishte të lënduar.

XH.A. vozitës i autobusit ''Adio Tours''FDH intervistë 5 janar 2006.

2.9. Sulmi me mjet shpërthyes mbi shtëpinë e një pjesëtari të komunitetit goran në fshatin Rapcë e Epërme/Gornje Rapče

Më 1 tetor 2006, mbi shtëpinë e një pjesëtari të komunitetit goran, Zeqir Zurapi, në fshatin Rapcë e Epërme/Gornje Rapče, është hedhur një mjetë shpërthyes.

E dëgjova erën e acidit, prandaj e kuptova se është vendosur ndonjë mjet shpërthyes. Reagova shumë shpejtë dhe i thashë vajzës të ikte. U ktheva që ta thërras bashkëshorten. U nisëm në drejtim të dyerve të tjera nëpër kuzhinën e verës kur u dëgjua eksplodim i

10

vogël, ndërsa më pas edhe një eksplodim i madh që na nxori nga shtëpia. Falë fatit se me kohë jemi larguar nga shtëpia askush nuk ishte i lënduar, por dëmi material është shumë i madh (...) Dëme më të vogla materiale u shkaktuan në shtëpitë 100 metra përreth.

Z.Z. goran nga fshati Rapcë e Epërme/ Gornje RapčeFDH, intervistë, 10 tetor 2006.

2.10. Pengimi i vizitës në varrezat serbe në Ditën e të Vdekurve në Leshanë/Lešane

Në Ditën e të Vdekurve, më 5 nëntor 2006, rreth orës 8.00, banorët shqiptarë të fshatit Leshanë/Lešane, afër Suharekës/Suva Reka, penguan serbët e zhvendosur që t’i vizitojnë varrezat ortodokse. Përndryshe, serbët e zhvendosur shkonin në përcjellje të SHPK-së.5

2.11. Sulmi në ekspoziturën e ''Bankës Komerciale'' SH.A. në Dragash/Dragaš

Më 18 mars 2006, mbi filialin e ''Bankës Komerciale'' SH.A. në qendër të Dragashit/ Dragaš është hedhur një bombë rreth orës 21,00.

Nga eksplodimi është dëmtuar muri i objektit. E kam parë vrimën në muri me madhësi prej 1 metri. Muret e tjera ishin të plasaritur. Dëmtime të tjera nuk kishte. Në kasafortë kishte mjaftë para, por asgjë nuk u mor.

O.O. Shqipëtar nga Dragashi/DragašFDH, intervistë, 23 mars 2006

2.12. Sulmi mbi Vuk Danilović, person i zhvendosur nga Deçani/ Dečane

Në qendër të Deçanit/Dečane, më 21 gusht 2006, një shqiptar e ka rrahur Vuk Danilović, person i shpërngulur dhe profesor nga Deçani/Dečane. Vuk Danilović po e udhëhiqte një grup prej dhjetë nxënësish nga Berane (Mali i Zi), ku gjendet numri më madh i refugjatëve serbë nga Deçani/Dečane, për të marrë pjesë në kampin shumetnik të OSBE-së [OSCE], me qëllim të përparimit të bashkëpunimit ndërmjet komuniteteve etnike në rajonin e Deçanit/Dečane.

Danilović me banorët vendas ka biseduar, përshëndetur dhe shumë prej tyre u ka shtrirë dorën. Megjithatë, pas pak kohe ai erdhi dhe kërkoi ndihmën time. Tregoi se është paraqitur një i ri, i cili iu drejtua me fjalë fyese dhe e grushtoi në kokë dhe bark dhe se ky nga të rënat është rrëzuar në tokë. Gjithashtu tha se kolegët e tij nga grupi së bashku me disa qytetarë i kanë ndihmuar dhe e sollën tek unë. Rastin e kemi paraqitur në SHPK, të cilët arritën ta kapin sulmuesin që ishte rreth moshës 30 vjeçare.

N.S. kryetar i Kuvendit Komunal Deçan/Dečane

5 Zeri, 6 nëntor 2006

11

FDH, intervistë, 2 tetor 2006.

2.13. Dëmtimi dhe plaçkitja e kishës në fshatin Gojbulë/Gojbulja

Në fshatin serb Gojbulë/Gojbulja, komuna e Vushtrrisë/Vučitrn, është plaçkitur dhe dëmtuar kisha.

Incidenti i fundit ndodhi para një muaji. Populli është mbledhur afër kishës së fshatit. Kur u shpërndanë njerëzit, rreth orës 15.15, në varreza kanë hyrë persona të panjohur. Nga shtëpia ime që është larg disa qindra metra i kam parë qartë njerëzit që kanë hyrë në varreza nga drejtimi i lumit që kalon në fshat. Ata nga kisha morën dy flamuj tanë, kanë thyer dyert dhe kanë hyrë në kishë ku kanë thyer dy ikona, dy lusterë dhe orën. E morën kryqin që qëndronte pranë kishës, të cilin na kanë dhuruar ushtarët grek të KFOR-it.

Ž.K. serb nga fshati Gojbujë/GojbuljaFDH, intervistë, 15 maj 2006

2.14. Dëmtimi i kishës në Babimofc/Babin Most

Në natën ndërmjet 6 dhe 7 qershor 2006, u plaçkit Kisha e Zonjës së Bekuar në Babimofc/ Babin Most.

Personat e panjohur i thyen kanatet e jashtme të dritareve, xhamat nga ana e pasme e kishës dhe morën 50.000 dinarë. Kanë vjedhur një pjesë të veshjes dhe objekteve për ceremonitë fetare, ndërsa dëmtuan 10 ikona të hequra nga muri (...) SHPK-ja ka dal menjëherë në vendngjarje, por deri më tash nuk kanë bërë të ditur hollësitë lidhur me këtë incident. Me keqardhje, unë mendoj se kjo është edhe një mënyrë e presionit ndaj popullatës serbe.

Lj.M. serbe nga Babimofci/Babin MostFDH, intervistë, 16 gusht 2006.

3. Qasja në administratë dhe gjyqësorin, përdorimi zyrtar i gjuhëve

Gjuha shqipe, serbe dhe angleze janë gjuhë zyrtare në Kosovë. Të gjitha dokumentet zyrtare dhe formularët në nivelin komunal janë në këto gjuhë, kurse në disa komuna të tjera dokumentet mund të merren edhe në gjuhën turke dhe boshnjake. Në pajtim me Ligjin për Përdorimin e Gjuhëve6, në qoftë se në ndonjë komunë një komunitet përbën më shumë se 5 % të popullatës së përgjithshme, gjuha e këtij komuniteti në komunë do të jetë zyrtare. Shqiptarët dhe serbët në gjuhën e vet mund t’i drejtohen Kuvendit të

6 Ligji për Përdorimin e Gjuhëve, http://www.assembly-kosova.org/common/docs/ligjet/2006_02-L37_sr.pdf

12

Kosovës dhe kuvendeve komunale, kurse për pjesëtarët e komuniteteve të tjera sigurohet përkthimi. Të gjitha ligjet që i nxjerr Kuvendi i Kosovës publikohen në gjuhën shqipe, serbe, boshnjake, turke dhe angleze.7

Ligji për Përdorimin e Gjuhëve që ka hyrë në fuqi në tetor 2006, nuk sjell shumë risi por përcjell vetëm atë që është përcaktuar me Kornizën Kushtetuese të Kosovës, Ligjin për Qeverisjen Lokale dhe Ligjin për Qasje në Dokumente Zyrtare8. Një nga risitë që parashikohet me Ligj është që në komunën e Prizrenit/Prizren gjuha turke të shpallet si gjuhë zyrtare, pa marrë parasysh nëse në këtë komunë numri i turqve është më i lartë se 5 % nga popullata e përgjithshme e Prizrenit/Prizren. Dragana Rodić nga Zyra e Avokatit të Popullit (Ombudsman) thekson se praktika dëshmon se ekziston diskriminimi përkitazi me zbatimin e këtij Ligji, që ka të bëjë me përdorimin e gjuhës turke, edhe pse turqit në tërësi janë të integruar në shoqërinë e Kosovës.

Përkthimi i ligjeve, rregulloreve dhe akteve të tjera nuk është adekuat. Mosrespektimi i barazisë së gjuhëve është evidentuar edhe në dokumentet e ndërmarrjeve publike, fatura e leje ndërtimi. Diskriminimi është evidentuar edhe në korrespodencën zyrtare me komuna, e cila nuk respekton madje as rregullat e shkrimit të emrave personal (...) Trendi i mosrespektimit të emrave të komunave vazhdon, edhe pse ekziston Ligji për numrin dhe emrat e komunave në Kosovë (...) Shembulli më karakteristik i mosrespektimit të këtij Ligji janë mediat në Kosovë.

D.R. përfaqësuese e zyrës së Avokatit të Popullit (Ombudsman) FDH, intervistë, 29 nëntor 2006.

Rregullat ekzistuese lidhur me përdorimin e barabartë të gjuhës turke në praktikë nuk zbatohet në Kosovë. Konkretisht, në asnjë gjykatë në Kosovë procedurat gjyqësore nuk zhvillohen në gjuhën turke, për arsye se nuk kanë siguruar përkthyes gjyqësor në gjuhën turke. Ftesat, vendimet gjyqësore dhe dokumentacioni tjetër nuk lëshohet në gjuhën turke. Gjuha turke nuk përdoret as në administratë, si në nivel lokal ashtu edhe atë qendror Situatë e ngjashme është edhe në SHPK, si dhe në institucionet shoqërore e publike. Emrat dhe mbiemrat e pjesëtarëve të komunitetit turk në letërnjoftime, certifikata të lindjes e të tjera nuk shkruhen në pajtim me drejtshkrimin turk, me arsyetim se shërbimet e UNMIK-ut në kompjuterë nuk i kanë rregulluar shenjat e gjuhës turke.

S.O. turk nga Prishtina/PrištinaFDH, intervistë, 12 qershor 2006.

Prizreni/Prizren është përjashtim, nga se në këtë qytet gjuha turke është gjuhë zyrtare dhe në mënyrë të barabartë përdorët me gjuhë të tjera. Të gjitha dokumentet në komunë nxjerrën në gjuhën turke. Gjithashtu, në të gjitha institucione arsimore, prej atyre parashkollore deri te ato universitare, ekzistojnë programe në këtë gjuhë. Në televizionin lokal dhe radio emetohen programe në gjuhën turke, si dhe emisione informative. Kjo ka

7 op.cit. Korniza Kushtetuese ... www.unmikonline.org/pub/misc/FrameworkPocket_SRB_Dec2002.pdf 8 Ligji për Qasje në Dokumente Zyrtare, http://www.assembly-kosova.org/common/docs/ligjet/2003_12_sr.pdf

13

ndodh pasi që deputetët e Partisë Demokratike Turke të Kosovës me deputetët boshnjak të koalicionit Vakat, të bashkuar në Grupin Parlamentar “6+”, braktisën seancën e Kuvendit të Kosovës, të mbajtur më 28 prill 2006, ngase ishte refuzuar propozimi i tyre i amendamenteve për Ligjin mbi Përdorimin e Gjuhëve, me ç’rast është kërkuar përfaqësimi më i madh i gjuhës turke dhe boshnjake në mjediset ku pjesëtarët e këtyre komuniteteve janë shumicë.

Ka mbetur që gjuhët zyrtare në komuna të jenë gjuhët e atyre komuniteteve ku ka së paku 6 % të qytetarëve që e flasin atë gjuhë. Këtë qëndrim e kemi kundërshtuar. Kemi thëne se ende nuk ka përfunduar procesi i decentralizimi dhe gati 25 vjet nuk është kryer regjistrimi i mirëfilltë i popullatës. Prandaj, të bazohemi në përqindje pa regjistrim dhe decentralizim të përfunduar, për ne ishte e pakuptueshme. Prandaj kemi propozuar një zgjidhje paraprake në formë së drejtës së fituar, ku jeton shumica e qytetarëve të komunitetit turk, siç është rasti në Prizren, që gjuha turke në atë komunë të jetë gjuhë zyrtare, por nuk është pranuar.

M.Y. turk, anëtar i Kryesisë së Kuvendit të KosovësFDH, intervistë. 11 gusht 2006.

Kuvendi i Komunës në Gjilan ka miratuar vendimin që gjuha serbe është gjuhë zyrtare në territorin e komunës, por ky vendim shpeshherë nuk respektohet, veçanërisht në gjyqësorin dhe polici. Palët mund ta përdorin gjuhën e vet nëpërmjet përkthyesit. Aktvendimet kryesisht janë në gjuhën shqipe. Rast i tillë është edhe tek policia e komunikacionit e cila dënimet i shkruan kryesisht në gjuhën shqipe.

B.P. nënkryetar i Kuvendit Komunal Gjilan/GnjilaneFDH, intervistë, 5 prill 2006.

Komuna e Klinës mund të theksohet si shembull pozitiv kur bëhet fjalë për serbët.

Të gjithë të kthyerit munden lirisht ta përdorin gjuhën e vet dhe deri më tash nuk kemi pasur ankesa për këtë. Nuk kemi ankesa as për shërbimet e punëtorëve në sportele, shqiptarëve që punojnë në institucione. Në komunë serbët munden të papenguar t’i nxjerrin dokumentet që u nevojiten. Në fillim palët vinin në Zyre për Komunitete, ngase frikësoheshin (...) Megjithatë, tash kjo nuk është e nevojshme, ngase të kthyerit lirë i drejtohen komunës dhe janë të kënaqur me shërbime që ofrohen..

M.S. nëpunës komunal për kthim, Klinë/KlinaFDH, intervistë, 24 qershor 2006.

4. Shfrytëzimi i shërbimeve shëndetësore dhe sociale

Shërbimet shëndetësore të spitaleve dhe ambulancave që janë në kompetencë të Qeverisë së Kosovës i shfrytëzojnë të gjitha komunitetet etnike, përveç serbëve që shërohen në

14

institucione paralele dhe ambulancat që financon Qeveria e Serbisë. Megjithatë, disa serbë shfrytëzojnë shërbime shëndetësore të institucioneve të Qeverisë së Kosovës, në mjediset ku janë boshnjakët popullatë shumicë. Rasti i tillë është me serbët e kthyer në fshatin Sigë/Siga dhe Brestovik/Brestovik, të cilët shërohen në ambulantë në Vitomiricë/Vitomirica.

Një nga problemet më të mëdha në Kosovë është varfëria e shtresave të gjëra të popullatës pas përfundimit të konflikteve të armatosura. Sipas të dhënave të Ministrisë për Punë dhe Mirëqenie Sociale të Qeverisë së Kosovës, deri më tash janë evidentuar rreth 41.000 familje me afro 185.000 anëtarë që jetojnë vetëm nga asistenca sociale. Ndërmjet tyre është një numër i konsiderueshëm i pjesëtarëve të komuniteteve etnike.

Lartësia e ndihmës sociale është prej 35 deri në 75 euro në muaj, varësisht nga numri i anëtarëve të familjes: disa marrin 35 euro; familjet që kanë dy anëtarë 50, me tre 55, me katër 60, me pesë anëtarë 65, ndërsa me gjashtë e më shumë anëtarë 75 euro. Shfrytëzuesit e asistencës sociale konsiderojnë se pushteti i Kosovës nuk ndanë mjete të mjaftueshme për mbrojtjen sociale të pjesëtarëve të komuniteteve pakice, ngase kjo nuk është e mjaftueshme as për ta blerë ushqimin për një muaj. Krahas kësaj, një pjesë e konsiderueshme e pjesëtarëve të komuniteteve pakicë që kanë nevojë për ndihmë sociale nuk janë të informuar lidhur me të drejtat e tyre, kështu që nuk marrin asistencë sociale.

I gjithë territori është i përfshirë dhe funksionojmë pa kurrfarë problemesh. Asistencën sociale sipas kategorive të ndryshme e shfrytëzojnë 32.915 familje shqiptare me 148.758 anëtarë, 4.567 familje serbe, me 11.846 anëtarë, 12 familje malazeze, me 42 anëtarë, 721 familje boshnjake me 2.449 anëtarë, 119 turke me 357 anëtarë, 1.227 familje ashkalinjtë me 5. 957 anëtarë, 814 familje rome me 3.586 anëtarë dhe të tjerë 364 familje me 1.299 anëtarë. Gjithsej 40.745 familje me 174.646 anëtarë. Departamenti ynë kujdeset për personat e moshuar që nuk kanë familje që të kujdesen për ta. Kemi Shtëpinë e Pleqve në Prishtinë, Entin special për të sëmurit mental dhe psikik në Shtimje dhe një institucion special për fëmijët në Graçanicë/Gračanica. Gjithashtu, obligimi ynë është t’i paguajmë pensionet themelore për të gjithë banorët që kanë mbushur 65 vjet, pa marrë parasysh në përkatësinë etniket. Këto pensione kemi filluar t’i paguajmë më 1 korrik 2002.

M.G. drejtor i Departamentit për Mbrojtje Sociale në Ministrinë për Punë e Mirëqenie Sociale në Qeverinë e Kosovës

FDH, intervistë, 24 nëntor 2006.

Askush nuk interesohet që t’na ndihmojë për ta rindërtuar shtëpinë, në mënyrë që edhe ne të jetojmë në kushte të dinjitoze për njeriun. Serbëve të zhvendosur që kthehen u ofrojnë mundësi më të mira, u ndërtojnë shtëpi të reja, u japin orendi shtëpiake, vegla dhe para. Unë që nuk jam larguar nga këtu më thonë: “Ty nuk të takon sepse nuk je i kthyer”'. Unë dhe motra ndonjëherë jemi të uritur, nga se nuk kemi ushqim për të ngrënë. Nuk mund të jetohet nga asistenca sociale prej 35 eurosh. Kjo shumë nuk mjafton as për ilaçe që duhet t’i blej për motrën. Ajo ka disa ilaçe të vjetra që nuk dëshiron t’i merr. Ajo nuk del nga dhoma dhe nuk flet me askënd, madje as me mua. Për këtë shkak unë nuk

15

mund të largohem nga shtëpia. Nuk kam mundësi ta dërgoj atë në Beograd, më duhen paratë, ndërsa unë para nuk kam.

D.B. serb nga Prizreni/PrizrenFDH, intervistë, 13 tetor 2006.

Suzana Rankoviq, Serbe nga Klina e cila ka qenë e martuar për Shqipëtar, është i vetmi pjesëtar i komunitetit serb në Gjakovë/ Đakovici. Me tre fënijët e saj jeton në lagjen Kolonija/Kolonija. Pas përfundimit të bombardimit të NATO-s janë zhdukur bashkëshorti i saj Daut Morina (Daut Morina) dhe i biri Dalibori, fati i të cilëve ende është i panjohur. Ajo dhe fëmijët lirisht lëvizin, shfrytëzojnë shërbimet shëndetësore, fëmijët vijojnë mësimin pa probleme, por asistenca sociale që marrin nuk është e mjaftueshme për kushte normale të jetës.

Ne jetojmë tash gjashtë vite e gjysmë në një shtëpi të vjetër në kushte johigjienike, pa ushqim të mjaftueshëm, veshmbathje dhe ngrohje. Vajzën më të vogël Angjela u detyrova ta jap në përkujdesje të një ushtari italian të KFOR-it. Ajo tash jeton në Itali dhe atje shkollohet. Shpresoj se një ditë do të kthehet. Unë asgjë nuk punoj. Fëmijët, djali Ramadani dhe vajzat Sllagjana dhe Zhivana shkojnë në shkollë dhe e vijojnë mësimin në gjuhën shqipe. Ata janë nxënës të shkëlqyeshëm, nuk din për kinema, teatër, parti e kompjuter. Luajnë me fëmijët e romëve, ashkalive edhe egjiptianëve, afër një grumbulli të kontejnerëve për bërllok dhe shumë rrallë shkojnë në qytet. Veshmbathjen e marrim nga ndihma humanitare. Para nuk kemi për ta blerë gardërobë të re ose diç tjetër. Jetojmë nga asistenca sociale prej 55 euro në muaj dhe kjo është e gjitha. Obligimet janë të mëdha. Vetëm për rrymë kemi borxh prej 1.400 euro. Nuk mund ta paguajmë. Askush nuk na ndihmon (...) Nuk kam çfarë të shpresoj, nuk kam punë, shtëpi time nuk kam, për fatin e burrit dhe djalit asgjë nuk di. Më mbetet vetëm të presim. Si ka thënë Zoti.

S.R. serbe nga Gjakova/ĐakovicaFDH, intervistë, 6 maj 2006.

Shfrytëzuesit e shumtë të asistencës sociale për shkak të mungesës së mjeteve nuk e paguajnë rrymën. Për këtë arsye Ministria për Punë dhe Mirëqenie Sociale dhe KEK-u filluan iniciativën dhe arritën marrëveshje për të ndihmuar këtë kategori të banorëve.

Me marrëveshje parashikohet që për rreth 40.000 shfrytëzues të asistencës sociale të shlyhet borxhi prej 500 kw/h çdo muaj. Në bazë të kësaj marrëveshjeje, KEK-u ka filluar në nëntor 2006 ta shlyej borxhin për vitin 2005. Për këtë qëllim, prej 20 milionë eurosh sa i ka dhënë Qeveria e Kosovës në emër të subvencioneve, pesë milionë euro do të shërbejnë për shlyerjen e borxheve për kategorinë e rrezikuar të popullatës në vitin 2005. Marrëveshja e njëjtë vlen edhe për vitin 2006.9

9 Infopress, 15 nëntor 2006.

16

5. Punësimi

Papunësia në Kosovë është një nga problemet më të mëdha, çka është veçanërisht e shprehur tek pjesëtarët e komuniteteve pakicë. Në pajtim me rregulloret e UNMIK-ut çdo institucion duhet të sigurojë një numër të caktuar të vendeve të punës për pjesëtarët e komuniteteve pakicë. Megjithatë, diskriminimi më i madh në baza etnike me rastin e punësimit ndodh në ndërmarrjet: KEK, Postë (PTK) dhe në ndërmarrjet komunale publike. Gjithashtu, raste të rralla janë kur një ndërmarrës privat shqiptarë punëson pjesëtarët e komuniteteve pakicë. Në rastin e serbëve dhe romëve që jetojnë në mesin e serbëve, problem shtesë me rastin e punësimit është siguria, kështu që serbët dhe romët nuk kanë mundësi të kërkojnë punë në tërë territorin e Kosovës. Në rritjen e papunësisë ka ndikuar edhe privatizimi i ndërmarrjeve në pronë shoqërore, duke marrë parasysh se shumë pjesëtarë të pakicave, por edhe shqiptarët kanë mbetur pa punë.

Në disa komuna, siç është Gjilani/Gnjilane, serbët mund të punësohen dhe ka të punësuar në qeverisjen lokale, por përqindja e vendeve të punës ku punojnë serbët nuk përputhet me përqindjen e serbëve që jetojnë në komunë, kështu që janë të punësuar vetëm 15 % prej 20 % sa është paraparë me ligj. Nga 300 nëpunës të punësuar në komuna 47 janë serb, ndërsa do të duheshin të ishin 63. Në Gjykatën e Qarkut në Gjilan/ Gnjilane janë të punësuar vetëm dy gjyqtarë serbë.10 Në Rahovec/Orahovac nënkryetari i dytë është serb, kurse nga 31 deputetë në Kuvendin e Komunës, një është serb. Në Gjykatën Komunale janë të punësuar tre serbë, ndërsa një serbe është e punësuar në Zyrën për Komunitete.

Kemi të punësuar 20 boshnjakë, 12 turq, dy serb, shtatë ashkalinjë dhe një rom. Në administratën komunale në pjesën jugore të Mitrovicës/Mitrovica janë të punësuar gjashtë boshnjakë, gjashtë turq, dy ashkali, dy serbë dhe një rom. Në PTK dy boshnjakë dhe dy ashkali. Në ujësjellës dy boshnjakë, dy turq dhe tre ashkalë. Në shëndetësi pesë boshnjakë dhe një turk, ndërsa në KEK pesë boshnjakë dhe tre turq.

M.D. nëpunës në Zyrën e Komuniteteve në Mitrovicë/MitrovicaFDH, intervistë, 1 prill 2006.

Disa organizata ndërkombëtare organizojnë rikualifikim të kuadrove dhe kualifikim plotësues të kuadrove, me qëllim që të papunësuarit të punësohen më lehtë, por kjo edhe më tutje nuk e zbut ndjeshëm problemin e papunësisë.

Problemi më i madh është papunësia e madhe e njerëzve të fshatit tonë. Rreth 5 % janë të punësuar. Disa prej tyre marrin asistencë sociale dhe pensione. Afro 95 % jetojnë nga të ardhurat vetjake që fitojnë me shitjen e prodhimeve bujqësore që i shesim në Graçanicë/Gračanica ose në veri të Mitrovicës, që është mjaftë vështirë për shkak të transportit. Në afërsi të fshatit tonë kemi rreth 1.000 hektarë të tokës pjellore. Është problem ta punojmë pronën tonë që është matanë lumit Sitnicë, sepse shqiptarët na kanë penguar. Gjatë periudhës verore meshkujt shkojnë në Serbi dhe Mal të Zi dhe atje punojnë, kështu që në këtë mënyrë sigurojnë ekzistencën për familjet e veta. Në qoftë se ndonjë prej tyre gjen punë të mirë atëherë e tërheq edhe familjen e vet.

10 B.P. nënkryetar i komunës së Gjilanit/ Gnjilane, FDH, intervistë, 5 prill 2006.

17

V.V. serb nga fshati Prilluzhë/ PrilužjeFDH, intervistë, 14 korrik 2006

Në fillim të marsit të vitit 2006, Qendra Bashkërenduese për Kosovë e Metohi ka kërkuar që të gjithë serbët që marrin paga nga Buxheti i Kosovës t’i refuzojnë këto paga, në qoftë se marrin paga nga Buxheti i Qeverisë së Serbisë. Shumë serbë kanë vepruar kështu duke e ndërprerë marrëdhënien e punës në Kosovë.

Ekzistojë shumë arsye që ndikuan për të marrë një vendim të tillë. Ata ishin në listën e pagave në Serbi dhe në Kosovë. Kjo ishte gjendja e vitit 1999 që e ka pranuar UNMIK-u, ndërsa më vonë edhe Institucionet e Përkohshme të Kosovës. Megjithatë, tash Qeveria e Serbisë, përkatësisht Qendra Bashkërenduese për Kosovë e Metohi ka marrë qëndrim që serbët duhet të përcaktohen ose për paga të Kosovës ose për paga të Serbisë. Mendoj se ky vendim është i drejtë, ngase askund në botë nuk ka që një i punësuar t’i merr dy paga - nga dy punëdhënës. Qendra Bashkërenduese u dërgoi shkresë serbëve të Kosovës, me kërkesë që të përcaktohen për një pagë - të Kosovës ose të Serbisë. Ata u përcaktuan për këtë të dytën - pagat e Serbisë, sepse janë më të larta, kanë sigurimin shëndetësor, pensional dhe invalidor, të cilat nuk i kanë këtu. Serbët edhe më tutje punojnë në shërbimet komunale, sikurse unë që jam nënkryetar në komunë. Këtu janë të punësuar edhe nëpunësi për kthimin e personave të zhvendosur, arkëtari, bibliotekisti në Hoçë të Madhe, vozitësi në komunë, vozitësi i autobusit dhe disa të tjerë. Janë edhe disa serbë që punojnë në shërbimet komunale sipas nevojës, dy herë në javë, siç janë ofiqarët, inspektorët dhe nëpunësit e tjerë.

Lj.Gj. nënkryetar i Kuvendit Komunal Rahovec/OrahovacFDH, intervistë, 24 gusht 2006.

Në Dragash/ Dragaš, Drejtoria Komunale për Arsim ka shpallur konkurs për pranimin e mësimdhënësve në Gorë/ Gora. Pas kësaj punëtorët e shkollave që punojnë sipas plan – programeve të Qeverisë së Serbisë dhe që financohen nga Beogradi, u kanë dërguar letër të hapur zyrtarëve ndërkombëtar, zyrtarëve të Kosovës dhe zyrtarëve të Serbisë, me të cilën protestojnë ashpër për shkak të konkursit të shpallur. Ata konsiderojë se me këtë konkurs dëshirohet që në arsim të angazhohen punëtorë të tjerë që do të punojnë sipas planeve të Ministrisë së Arsimit të Kosovës dhe përkundër dëshirës së kuadrit të tanishëm mësimdhënës, si dhe përkundër dëshirës së prindërve dhe nxënësve. Në letër të hapur, përveç tjerash thuhet:

Veprimin e drejtorisë e konsiderojmë të papërgjegjshëm dhe të dëmshëm për te gjithë neve në Gorë /Gora, që po bëjmë përpjekje për arsimimin e brezave të reja dhe se kjo ka të bëj drejtpërsëdrejti me shuarjen e mësimit në gjuhën serbe dhe kjo mund të kuptohet edhe nga vetë teksti i konkursit ku nuk përmendet gjuha serbe (...) Me ketë procedurë bëhet e pamundshme, ruajtja, mbrojtja dhe zhvillimi i identitetit dhe të drejtave të komunitetit, për të cilat veçanërisht insiston Korniza Kushtetuese e Kosovës, Kreu 4.

18

6. Arsimimi

Me Nenin 4.4 të Kornizës Kushtetuese të Kosovës, arsimimi në gjuhën amtare është i garantuar për të gjitha komunitetet1. Megjithatë, në praktikë kjo e drejtë nuk realizohet në tërësi. Më së shumti probleme kanë serbët që edhe më tej i vijojnë mësimet në institucionet paralele të Qeverisë së Serbisë, që janë në enklavat serbe. Njëri prej shkaqeve që serbët i vijojnë mësimet në këto shkolla qëndron te fakti se Qeveria e Kosovës ende nuk e ka nxjerrë vendimin për arsimin në gjuhën serbe, prandaj serbët mësojnë sipas plan - programeve mësimore të Serbisë.

Duke marrë parasysh se ata nuk kanë kushte normale për shkollim në Kosovë, gjithë një e më pak ka nxënës serb në enklavat serbe. Arsimtarët në këto shkolla i financon Qeveria e Serbisë. Një numër i arsimtarëve i ka marrë pagat nga Buxheti i Kosovës, që ishte njëra prej mënyrave të integrimit të serbëve në shoqërinë kosovare. Me kërkesën e Qeverisë serbe, shumica e arsimtarëve i kanë mbyllur llogaritë e veta rrjedhëse në Kosovë dhe i kanë refuzuar pagat nga Buxheti i Kosovës. Për romë, mësimi nuk është organizuar në gjuhën e tyre amtare. Ata i vijojnë mësimet në shkollat e Kosovës, sipas programeve në gjuhën shqipe, boshnjake apo në gjuhën turke, ose shkojnë në shkolla serbe ku mësimet i vijojnë në gjuhën serbe. Ashkanlinjtë dhe egjiptianët në mënyrë plotësisht të lirë i vijojnë mësimet në gjuhën shqipe, që është gjuhë e tyre amtare, së bashku me fëmijët shqiptarë. Megjithatë, numër shumë i vogël i ashkanlinjëve dhe egjiptianëve, e vazhdojnë shkollimin e mesëm pas përfundimit të shkollës fillore, por edhe shumë më pak shkollimin e lartë ose fakultetet.

Në lagjën Kolonia në Gjakovë/Đakovica funksionon Qendra për Rehabilitimin e Banorëve ''Bethany Christian Services''. Veprimtaria e kësaj qendre ka të bëjë me edukimin e pjesëtarëve të komunitetit RAE të moshës parashkollore. Më shumë se 250 fëmijë të komunitetit RAE i kanë vijuar programet e ndryshme të qendrës. Një numër i tyre janë nga Gjakova/Đakovica dhe janë refugjatë që për shkak të frikës e kanë ndërprerë shkollimin e rregullt. Në qendër vijojnë mësimin ngase organizohet mësimi intensiv në gjuhën shqipe, për ta kompensuar mësimin e humbur dhe për ty inkuadruar në mësimin e rregullt.

Në fakultetet e universitetit të Prishtinës mësimi zhvillohet vetëm në gjuhën shqipe dhe nuk ka serbë, ndërkaq numri i studentëve boshnjakë, turq dhe pjesëtarë të komunitetit RAE është shumë i vogël. Situata e njëjtë është edhe në universitetet private.

Në pjesën veriore të Mitrovicës, në Zveçan /Zvečan, Leposaviq/Albanik dhe në Zubin Potok/Zubin Potok funksionojnë fakultetet nën kontrollin e Qeverisë së Serbisë ku mësimi zhvillohet në gjuhën serbe. Aty studiojnë serbët, ndërsa nuk ka shqiptarë – e njëjta situatë si në Universitetin e Prishtinës. Në këto fakultete shkollohet një numër shumë i vogël i pjesëtarëve të komuniteteve të tjera të Kosovës.

Me Rregulloren e Qeverisë së Kosovës, të datës 4 nëntor 1999, boshnjakëve u mundësohet shkollimi në gjuhën e vet amtare sipas planeve dhe teksteve mësimore të

19

Bosnjë Hercegovinës, ndërsa me Rregullore të datës 11 dhjetor 2002, pjesëtarëve të komunitetit turk sipas planeve dhe teksteve mësimore nga Turqia. Mësimi në gjuhën boshnjake është organizuar në nivelin fillor dhe të mesëm si dhe janë hapur edhe dy fakultete, Fakulteti i Biznesit në Pejë/Peć dhe Fakulteti i Edukimit në Prizren.

Edhe pse me rregulloren e cekur më lartë është vendosur e drejta e boshnjakëve që të shkollohen në gjuhën e tyre, ata në disa mjedise nuk kanë mundësi ta shfrytëzojnë këtë të drejtë, sepse u bëhet presion që fëmijët e tyre mësimin ta vazhdojnë në gjuhën shqipe. Kjo ka ndodhur në fshatin Lubizhdë/Ljubižde ku disa shqiptarë ekstremistë i kanë frikësuar prindërit boshnjak që fëmijët e tyre ta vijojnë mësimin në gjuhën shqipe. Të drejtën e boshnjakëve për shkollim në gjuhën e vet e pamundësojnë edhe të punësuarit në shkolla. Drejtori i shkollës fillore “Ekrem Rexha – Drini / 7 marsi” në Lubizhdë/Ljubižde nuk i ka informuar boshnjakët qe fëmijët e tyre, krahas mësimit në gjuhën shqipe, mund të regjistrohen edhe për mësimin në gjuhën boshnjake. Situatë e njëjtë është në fshatin fqinjë Romajë/Skorobište dhe në fshatrat e Zhupës së Sreckës /Sredačka Župa të Prizrenit.

Në shkollën fillore i kemi rreth 650 nxënës, ndërsa vetëm 48 sish mësimin e vijon në gjuhën boshnjake (prej klasës së parë deri në klasën e nëntë). Drejtoria e shkollës nuk ka dhënë kurrfarë informata se fëmijët tanë mund t’i vijojnë mësimet në gjuhën boshnjake. Të gjitha informatat dhe mbishkrimet në lokalet shkollore janë vetëm në gjuhën shqipe. Fëmijët boshnjakë që mësimin e vijojnë në gjuhën shqipe nuk e njohin mirë as gjuhën shqipe e as atë boshnjake ( ...) Në fshatin fqinjë Skorobisht/Skorobište të banuar ekskluzivisht me pjesëtarë të komunitetit boshnjak, në ndërtesën e re të shkollës fillore ''Nefit Jusufi'', që është ndërtuar me mjetet e komuniteteve, nuk mbahet mësimi në gjuhën boshnjake. Më shumë se 240 nxënës mësimet i vijojnë në gjuhën shqipe (...). Edhe në fshatrat boshnjake të Zhupës së Sreckës / Sredačae Župa: Planjan /Planjan, Fshati i Epërm /Gornje Selo dhe Drajëçiq /Drajčić , gjithashtu është bërë presion që për fëmijët boshnjak të aplikohet mësimi në gjuhën shqipe. E.A. boshnjake nga fshati Lubizhdë /Ljubižda

FDH, intervistë, 18 nëntor 2006.

Në Gjakovë/Đakovica ka mbetur një numër i vogël i boshnjakëve, kështu që ata në komunikim e përdorin gjuhën shqipe, ndërsa fëmijët e tyre i shkollojnë në gjuhën shqipe, meqë numri i nxënësve boshnjakë nuk mjafton për organizimin e mësimit edhe në gjuhën boshnjake. Edhe pse kanë kërkuar që për fëmijët e tyre të organizohet mësimi shtesë në gjuhën boshnjake në të cilin ata do të njoftohen për historinë, kulturën dhe traditën boshnjake, Drejtoria Komunale për Arsim ka thënë se kjo gjë nuk është e mundur për shkak të mungesës së mjeteve financiare.

Numri më i madh i boshnjakëve jeton në Prizren/Prizren, ku më shumë se 1.000 nxënës boshnjakë e vijojnë mësimin në gjuhën shqipe dhe atë turke. Prindërit e tyre i regjistrojnë në mësimin në këto gjuhë për të siguruar që ata mund t’i vazhdojnë studimet në Prishtinë/Prishtinë. Ata që mësimet i vijojnë në gjuhën turke kanë shpresë të fitojnë bursë

20

për studim në Turqi. Këta Boshnjak nuk duan t’i dërgojnë fëmijët e tyre në Bosnjë për studime, ngase shpenzimet e këtyre studimeve atje janë të larta.

Në Prishtinë/ Priština mësimi në gjuhën boshnjake zhvillohet në shkollën Naim Frashëri. Një numër prej 32 nxënësish boshnjak e vijon mësimin në gjuhën boshnjake në këtë shkollë.

Nga 28 shkolla që funksionojnë në territorin e komunës së Pejës, pjesëtarët e komuniteteve etnike e vijojnë mësimin në 21 shkolla. Në fshatin Gorazhdec/ Goraždevac mësimet i vijojnë 120 nxënës serb. Në Vitomiricë/Vitomirica në arsimin fillor janë përfshirë 335 nxënës të përkatësisë boshnjake. Në shkollën fillore “Xhemajl Kada” në Pejë mësimet i vijojnë 232 pjesëtarë të komuniteteve etnike: 127 boshnjakë, 46 romë dhe 59 egjiptianë. Një numër i konsiderueshëm i pjesëtarëve të komuniteteve etnike i vijon mësimet edhe në shkolla të mesme. Sipas shënimeve të Drejtorisë për Arsim të Pejës mësimet i vijojnë gjithsej 1.390 nxënës nga radhët e komuniteteve etnike. Në të gjitha këto shkolla mësimi zhvillohet pa pengesë. Të gjithë nxënësit mësojnë në objekte të përbashkëta shkollore. Të vetmin përjashtim e përbëjnë nxënësit e komunitetit serbë që mësimet i vijojnë në fshatin Gorazhdec. Organet komunale nuk kanë kurrfarë njohuri për procesin mësimor i cili zhvillohet në këtë fshat. Me qëllim krijimin e kushteve më të volitshme për arsimimin e pjesëtarëve të komuniteteve etnike, komuna ka investuar në ndërtimin e shkollave fillore në fshatrat Brestovik, Zlopek,Vitomiricë/Vitomirica dhe Orosh/Orašje.

N.K. nëpunës për kthim në Kuvendin Komunal të Pejës/PećFDH, intervistë, 11 tetor 2006.

Korniza Kushtetuese e Kosovës e garanton lirinë për themelimin e institucioneve arsimore dhe kulturore në lëmenjtë e kulturës, artit, shkencës, si dhe institucione të tjera për të mundësuar ruajtjen e identitetit të komuniteteve etnike pakicë. Mirëpo, romët e Kosovës ende nuk i gëzojnë këto të drejta. Dy herë me radhë 54 përfaqësues të inteligjencies rome iu kanë drejtuar Ministrisë për Arsim, Shkencë e Teknologji, me kërkesë që tu mundësohet fëmijëve të përkatësisë rome që në klasën e nëntë të mësojnë gjuhën rome me elemente të kulturës dhe historisë rome, por deri më tash nuk kanë marr kurrfarë përgjigje.

Në bazë të hulumtimit të cilin në bashkëpunim me Zyrën për Komunitete e ka kryer organizata joqeveritare e romëve ''Durmish Asllano'' nga Prizreni, është konstatuar se në komunën e Prizrenit ka 1.950 fëmijë rome të moshës shkollore. Nga ky numër, në sistemin ne arsimimit janë të inkuadruar vetëm 24 % të fëmijëve rome, nga ta 21,6 % e vijojnë shkollën fillore, 1,6 % shkollën e mesme, dy romë janë në shkollë të lartë, ndërkaq vetëm një e ka regjistruar fakultetin.11

Afro 77% të fëmijëve romë ndodhën jashtë sistemit arsimor. Duke marrë parasysh këtë, ne kemi caktuar disa prioritete që kanë të bëjnë me këtë problem. Në radhë të parë, jemi të bindur që duhet favorizuar arsimin parashkollor të fëmijëve romë, duhet organizuar

11 N.M., kryetari i O.J.Q. ''Durmish Asllano'' nga Prizreni/Prizren, FHP, intervistë 27 janar 2006.

21

mësimin shtesë për fëmijët romë ku ata vëmendjen më të madhe do ta përqendronin në gjuhën dhe kulturën rome, më pas duhet siguruar bursat për ata që e vijojnë mësimin në nivelin e mesëm dhe të lartë, si dhe duhet përkrahur projekte që kanë të bëjnë me çështjet e domosdoshmërisë së arsimit, angazhimit të prindërve lidhur me arsimin e fëmijëve të tyre, rritjes së asistencës sociale, inkuadrimit të komunitetit rom në institucione në nivel lokal ku nxjerrën vendime mbi arsimin dhe në fund afirmimit të shembujve pozitiv për arsimimin e romëve etj

N.M. kryetar i OJQ ''Durmish Asllano'' iz Prizrena/PrizrenFHP, intervistë 27 janar 2006.

Problemi ynë më i madh është që nuk kemi shkollë dhe as mësimin shtesë në gjuhën rome. Në shkollat kosovare ku fëmijët romë e vijojnë mësimin ata shpesh injorohen dhe nënçmohen, gjë që shkakton pasoja negative. Te ata paraqitet kompleksi i inferioritetit dhe kjo është një nga arsyet për shkak së cilës shumë romë e braktisin shkollimin.

I.E. rom nga Prizreni/PrizrenFHP, intervistë, 15 mars 2006.

Në Dragash/Dragaš afro 2.000 nxënës të përkatësisë Goranë vijojn mesimin në shkolla ne te cilat mesimi eshte i organizuar sipas plan programit të Qeverisë së Serbisë. Një pjesë e arsimtarëve Goranë të cilët kanë dhene mësim sipas plan programit të qeverisë së Serbisë, nga prilli i vitin 2006. kanë refuzuar të marrin pagat nga bugjeti i Kosovës. Për këtë arsye Drejtorati për arsim në komunën e Dragashit/Dragaš në qershor të vitit 2006 ka shpallur konkurs për pranim të arsimtarëve të rinj, për shkak se arsimtarët Goranë nuk kan qen me ne listen e pagave të Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Kulturës së Kosovës. Si përgjigje në këtë vendim rreth 160 arsimtarë Goranë kanë refuzuar që të lajmërohen në shkolla me 1. shtator dhe të nënshkruajnë kontratat e reja, duke kërkuar që të anulohet konkursi. Gjithashtu, prindërit Goranë nuk iu kanë lejuar fëmijëve te tyre të shkojnë në shkollë përderisa nuk iu mundësohet prapë që të arsimohen me plan programin e qeverisë së Serbisë. Disa dhjetëra nxënës me 11. shtator janë mbledhur para shkollës fillore “Nazim Berati” në Dragash/Dragaš dhe kan hedhur ve dhe domate ne ndërtesën e shkollës duke kërkuar që të fillohet me mësime. Në takimin që është mbajtur me 15. shtator 2006. në Dragash/Dragaš ku ishin prezent përfaqësuesit e Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, Drejtoratit për Arsim të komunës së Dragashit/ Dragaš, arsimtarët Goranë, përfaqësuesit e OSBE-së, UNMIK-ut, KFOR-it, është vendosur dhe iu eshte mundësuar që arsimtarve Goranë të kthene në shkolla dhe të mësojnë ata nxenës Goranë të cilët dëshirojnë të vijojnë mësimet sipas plan programit të qeverisë së Serbisë. Pas këtij vendimi, deri në fund të shtatorit 2006 shumica e arsimtarëve Goranë janë kthyer në shkolla.

Në mesin e nxënësve që nuk e vijojnë mësimin është edhe djali im, nxënës i klasës së katërt të gjimnazit. Në këtë gjimnaz nuk ka më nxënës të klasës së parë, dytë dhe të tretë. Kanë mbetur vetëm nxënësit e klasës së katërt që tani nuk mund t’i vazhdojnë mësimet. Me këtë vendim të komunës praktikisht pezullohet gjimnazi. Organet komunale i kanë

22

lënë pas dore interesat tona. Nuk mund të kuptoj se si ata mund të ndalojnë që fëmijët të shkollohen, të edukohen dhe të fitojnë diturinë. Nuk ka përgjigje tjetër përveç asaj se kjo bëhet për shkak të interesave të tyre politike, ndërkaq në këtë lojë të ndytë më së shumit pësojnë fëmijët. Nga ana tjetër, edhe mësimdhënësit goranë që refuzojnë t’i nënshkruajnë kontratat dhe të punojnë sipas programeve mësimore kosovare i ndjekin interesat e veta. Ata nga Serbia marrin 500-600 euro, ndërsa pagat kosovare janë më të vogla se sa 200 euro.

S.J. goran nga Dragashi/DragašFHP, intervistë, 28 shtator 2006.

Pushteti komunal thotë se bëhet fjalë për keqpërdorimin e fëmijëve për qëllime politike dhe për shkak të fitimit të pagave të dyfishta nga Beogradi. Për një situatë të tillë ata e akuzojnë Serbinë.

Efektet e punës së Qendrës Bashkërenduese janë të rënda. Përkundër vullnetit të madh të nxënësve dhe arsimtarëve, ata kanë arritur që 90 % të mësimdhënësve ti refuzojnë plan – programe të Ministrisë për Arsim, Shkencë dhe Teknologji të Kosovës, për shkak të pagave të mira nga Beogradi. Secili që pranon planet dhe programet arsimore të Kosovës do të largohet nga lista e pagave të Qeverisë së Serbisë. Bëhet fjalë për para të majme. Çdo i punësuar merr nga Beogradi 500 euro. Kohë më parë ata merrnin edhe pagat nga Buxheti i Kosovës. E di Serbia përse është duke i dhënë këto para. Ka ardhur koha që të përfitohet nga kjo.

S.C. nënkryetari i Kuvendit Komunal, Dragash/DragašFHP, intervistë, 28 shtator 2006

Është më se e qartë se pushteti komunal në Dragash/Dragaš dëshiron të heq paralelizmin në arsim, që të pamundësoj që fëmijët të mësojnë sipas vullnetit të vet dhe kjo përmes angazhimit të punëtorëve të ri arsimor, të cilët do të punonin sipas planeve dhe programeve të Ministrisë për Arsim, Shkencë dhe Teknologji të Kosovës dhe kundër vullnetit të nxënësve, prindërve dhe kuadrit të tanishëm arsimor.

B.D. goran nga fshati Krushefc/ KruševocFHP, intervistë, 22 gusht 2006.

7. Qasja ndaj pronës

Pjesëtarët e pakicave ende kanë probleme me shfrytëzimin e pronës së vetë. Pengesa më e madhe e serbëve për shfrytëzimin e pronës së tyre ka të bëjë me sigurinë dhe lirinë e lëvizjes. Ka edhe shembuj ku komunitetet etnike pakicë i shfrytëzonin banesat, shtëpitë apo tokën në periudhën prej vitit 1999 e deri në mars të vitit 2004, ndërkaq pas kësaj kohe nuk i shfrytëzojnë ato. Kjo vlen për serbët e Gjilanit/Gnjilane. Atje ka jetuar afro 60 familje serbe. Gjatë trazirave të marsit shtëpitë e tyre janë djegur, ndërkaq serbët e Gjilanit janë evakuuar. Shtëpitë e tyre tani janë të rinovuar, por ata nuk ndjehen të sigurt

23

dhe nuk janë kthyer ende në shtëpitë e rindërtuara. I njëjti rast ka ndodhur me serbët dhe romët që kanë jetuar në fshatin Frashër/Svinjare, në afërsi të Mitrovicës/Mitrovica, në komunën e Vushtrrisë/Vučitrn, në Kastritot/Obilić dhe Fushë Kosovë/Kosovo Polje. Shumë nga këta serbë tani janë duke e shitur pronën e tyre.

Pakicat kanë më së shumit probleme me pronën e uzurpuar, para se gjithash me objekte banimi, por edhe me objekte komerciale dhe tokën bujqësore. Më 15 nëntor 1999, UNMIK-u e ka nxjerr Rregulloren 1999/2312 me të cilën themelohet Drejtoria për Çështje Banesore e Pronësore [HPD] dhe Komisioni për kërkesa pronësore [HPCC] për ti zgjidhur kontestet banesore e pronësore në Kosovë. Në raportin e tij të fundit HPD shton se të gjithë personat që e kanë paraqitur kërkesën për kthimin e pronës në afat ligjor (deri më 1 korrik 2003) kanë mundësi të zgjedhin ndërmjet tre opsioneve të ndryshme: mund të kërkojnë që rasti i tyre të mbyllet, sepse e kanë arritur marrëveshjen mbi shitblerjen, mund të kërkojnë që pasuria e tyre të jetë nën administrimin e HPD-së deri në përfundim të kontekstit apo tu kthehet prona në posedim. Ky raport thekson se deri më 31 dhjetor 2005, 24.600 parashtruesit e kërkesave kanë marrë vendime me të cilat konfirmohet e drejta e tyre pronësore, ndërkaq 2.402 parashtresë të kërkesave e kanë kthyer pronën e tyre.13 Mirëpo, vendimet e HPD-së nuk po zbatohen: uzurpatori ose nuk pranon që ta lëshoj shtëpinë apo banesën, ndodh që largohet por pas disa ditësh sërish kthehet në pronë. Në këto raste pronarët sërish dhe nga fillimi e nisin procedurën për kthimin e pronës. Pjesëtarët e komuniteteve pakicë në Kosovë kanë probleme edhe me shfrytëzimin e tokave të veta. Serbët nuk ndjehen të sigurt, veçanërisht për punimin e tokës që ndodhet larg fshatrave të tyre. Për këtë arsye toka e tyre mbetet e papunuar, ndërsa ndonjëherë ajo punohet nga shqiptarët. Në raste ekstreme uzurpatorët jo vetëm që e punojnë tokën, por ata edhe u kërcënohen pronarëve.

Të gjitha 60 objekte janë rinovuar me mjete nga buxheti komunal dhe donacionet e Qeverisë së Kosovës. Por, serbët e zhvendosur nuk janë kthyer ende në shtëpitë e tyre. Në kemi biseduar kohë me parë me të zhvendosurit nga fshati Shillovë/Šilovo dhe kemi kërkuar nga ta që të kthehen, por ata nuk duan ta bëjnë këtë meqë, siç thonë, nuk janë të sigurt dhe kërkojnë garancitë nga komuna dhe policia. Jo vetëm atyre, por askujt nuk mund t’i garantohet siguria absolute. Unë i kuptoj ata njerëz, sepse më 17 mars kanë përjetuar gjëra të tmerrshme.

B.P. nënkryetari i Kuvendit Komunal të Gjilanit/GnjilaneFHP, intervistë, 5 prill 2006.

Unë e kisha banesën me dy dhoma në qendër të qytetit, afër stacionit policor. Banesën e ka uzurpuar një shqiptar nga fshati Tërstenik. E kam parashtruar ankesën pranë HABITAT-it. Janë gati dy vjet prej se ata e kanë marrë vendimin se banesa më takon mua dhe se uzurpatori duhet ta liroj atë, por deri më sot asgjë nuk ka ndodhur. Në fillim të këtij muaji isha në HABITAT në Gjilan, ku më kanë thënë se më duhet të shkruaj edhe një ankesë dhe më pas të shihet se si do të më lirohet banesa. Rastin e kam paraqitur edhe në

12 Rregullorja nr. 1999/23 për themelimin e Drejtorisë për Çështje Banesore e Pronësore dhe Komisionit për Kërkesa Pronësore, http://www.unmikonline.org/serbian/regulations/1999/rsc1999_23.pdf 13 Statistika e HPD-së, www.hpdkosovo .org, broshura në botimin e HPD-së, ''Sytë flasin për të gjitha''.

24

polici, por ata thonë se kjo nuk është në kuadrin e kompetencave të tyre dhe se këtë duhet ta bëjë HABITAT-i.

S.B. serb nga Vitia/VitinaFDH, intervistë, 10 qershor 2006

Tani shtat vjet me radhë tokën time e punon një shqiptar, Faik Shala nga Trudna. Ai jo vetëm që e punon tokën, por në disa raste edhe më ka kërcënuar. Ajo është ngastra e jonë, kemi të gjitha dokumentet, por ai as që dëshiron të dëgjon për këtë. Kam provuar të bëjë diçka përmes përfaqësuesve të fshatit, por kot, askush as që brengoset që unë vuaj për këtë (...) Tani, unë e punoj vetëm një pjesë të kësaj ngastre, sepse Faiku e ka uzurpuar pjesën tjetër. Disa herë kam tentuar që të dakordohem më të, por ai as që dëshiron të dëgjojë për këtë (...) Më ka thënë se as që “për 400 vjet ti nuk do ta shohësh këtë tokë, sepse ajo është e imja.''

R.V. serbe nga fshati Bardhosh/Nëntë JugoviqëtFHP, intervistë, 12 qershor 2006.

Banorët e Osojanit i punojnë vetëm ato ngastra që gjenden afër shtëpive të tyre. Pra, ato për të cilat konsiderojnë se janë të sigurta dhe se ku nuk ka rrezik për ta. Një pjesë e mirë e tokës atje nuk punohet për shkaqe sigurie. Për shembull është një absurd. Fshati Osojan është i rrethuar me male dhe ato male janë tonat të cilat ne fatkeqësisht ne nuk i punojmë. Neve nga Qendra Bashkërenduese marrim dru për çdo dimër. Ndodhë që i dëgjojmë nganjëherë shqiptarët duke e prerë malin tonë, ndërsa nuk mund të ndërmarrim asgjë. I shikon malet e tua dhe pret Qendrën Bashkërenduese që t’i sjell drutë nga Beogradi. Këtë jemi duke e paraqitur rregullisht nga dita e parë por asgjë nuk ndermirët.

S.V. serbe nga fshati Osojan/OsojaneFDH, intervistë, 17 qershor 2006.

Një numër i madh i pjesëtarëve të pakicave nuk është në gjendje të përfitoj nga mjetet financiare të fituara nga privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore. Sipas Rregullores së UNMIK-ut nr. 2003/13, punëtorëve të këtyre ndërmarrjeve u takon 20 % të çmimit shitblerës. Problemi i kësaj rregulloreje ka të bëjë me caktimin e punëtorëve që u takon kjo pagesë. Neni 10, paragrafët 2 dhe 4 e rregullojnë këtë çështje.

Neni 10.2

Organi që përfaqëson të punësuarit në ndërmarrjen shoqërore, në bashkëpunim me Bashkimin e Sindikatave të Pavarura të Kosovës, mbi baza që nuk janë diskriminuese e përcakton listën e punëtorëve që kanë të drejtën për pagesë, në bazë të nenit 10 dhe këtë listë ia dorëzon Agjencisë. Agjencia e kontrollon listën dhe bënë korrigjime të cilat i konsideron të domosdoshme për të siguruar qasjen e barabartë të të gjithë të punësuarve të cilët kanë të drejtë për mjete të cilat ndahen për punëtorë.

Neni 10.4

25

Për nevojat e këtij neni konsiderohet që të drejtën për pagesë e kanë ata punëtorë që janë të regjistruar si të punësuar pranë ndërmarrjes shoqërore në kohën e privatizimit apo nëse konstatohet se ishin në listën e pagave të ndërmarrjes të paktën për 3 vjet. Kjo kërkesë nuk i parandalon të punësuarit që pohojnë se do të ishin në listën e të regjistruarve apo të punësuarve, sikur të mos ishin objekt i diskriminimit, ti parashtrojnë ankesën Kolegjit special në bazë të nenit 10.6.14

Pra, të drejtën për një pjesë të mjeteve financiare nga privatizimi e kanë vetëm ata punëtorë që ishin në listën e pagave në tre vjetet e fundit para privatizimit. Kjo do të thotë se të gjithë ata që e kanë themeluar ndërmarrjen dhe kanë marrë pjesë në zhvillimin e saj - ndërkaq janë përjashtuar nga puna me dhunë, apo për shkaqe sigurie nuk kishin mundësi të shkonin në punë - nuk kanë të drejtë për këtë kompensim.

Në fshatin tonë ka diku afro 300 serbë të cilët para qershorit 1999 kanë punuar në ndërmarrje të ndryshme shoqërore në Pejë dhe rrethinë. Tashmë shumica e këtyre ndërmarrjeve nuk punon apo janë të privatizuar. Pa marrë parasysh që këta njerëz me dekada kanë punuar në këto ndërmarrje, ata nuk mund të realizojnë të drejtën e tyre për pjesëmarrje në ndarjen e mjeteve nga privatizimi dhe kjo për shkak të Rregullores së UNMIK-ut 2003/13, ngase atje shkruan se vetëm ata që ishin në listat e pagave në tre vjetet e fundit kanë të drejtë për ndarjen e mjeteve nga privatizimi, ndërkaq dihet mirëfilli se serbët as që mundnin të lëviznin në Pejë/Peć, e le të punojnë nga viti 1999.

S.P. shef i Zyrës për Komunitete në Gorazhdec/GoraždevacFDH, intervistë, 15 korrik 2006.

8. Informimi

Nga 116 mediume elektronike që e kanë licencën e Komisionit të Pavarur për Media, 43 mediume private elektronike e transmetojnë radio dhe programin televiziv në gjuhët e pakicave. Programi në gjuhën serbe emetohet nga 29 radio stacione në të gjitha pesë rajonet kosovare dhe nga gjashtë televizione në rajonet e Gjilanit dhe Mitrovicës. Tre radio stacione e emetojnë programin në gjuhën boshnjake: dy në rajonin e Prizrenit dhe një në rajonin e Pejës, ndërsa një TV stacion në rajonin e Prizreni emeton programin në gjuhën boshnjake. Një televizion dhe një radio stacion në Prizren, si dhe një radio stacion në Prishtinë i emetojnë edicionet në gjuhën turke. Dy radio stacione në Dragash kanë program në gjuhën gorane. Asnjë radio stacion në të cilin gjuha rome do të ishte gjuhë kryesore nuk ka marrë deri më tani frekuencat.

Nga mesi i vitit 2006 në fuqi është Ligji mbi Radio Televizionin e Kosovës [RTK], rregullat e të cilit u garantojnë komuniteteve pakicë hapësirën për emetimin e programit në gjuhën e tyre, hapësirë kjo e cila nuk do të duhej të përbënte më pak se 15 % të

14 Rregullorja nr.2003/13 për Ndryshimin e së Drejtës për Shfrytëzimin e Pronës së Patundshme në Pronësi Shoqërorewww.kta-kosovo.org/ktareg/land use ser.pdf

26

skemës së përgjithshme programore. Me këtë ligj është parashikuar se 10 % të buxhetit të RTK-së të ndahet për realizimin e këtyre programeve, si dhe për emetimin e programit përmes satelitit. Një herë në javë në RTK emetohen programe njëorëshe në gjuhën serbe, boshnjake dhe turke. Kjo skemë programore ka filluar së emetuari nga Tetori 2006, përderisa më parë këto programe zgjasnin për 45 minuta. Po ashtu, në këto gjuhë dhe pesë herë në javë, nga e hëna deri të premten, emetohen edicione informative prej 15 minutash. RTK-ja e ka ngushtuar skemën e vet programore karshi edicioneve në gjuhën rome, kështu që programi i së dielës ''YEKHIPE'' në gjuhën rome nga tetori i vitit 2006 zgjat 45 minuta.

Sinjali i RTK-së e mbulon 78 % të territorit të Kosovës, ndërkaq 22 % të territorit të pambuluar është në rajonin e Prizrenit ku jeton numri më i madh i boshnjakëve, turqve dhe goranëve dhe në Veri të Kosovës, ku në shumicë jetojnë serbët, të cilët nuk mund të shikojnë dhe as të dëgjojnë programe në gjuhën e vet. Për shkak të sistemit joadekuat të informimit, pjesëtarëve të komuniteteve pakicë u pamundësohet e drejta për informim mbi zhvillime ditore e politike, gjë që vështirëson integrimin e komuniteteve pakicë në shoqërinë kosovare. Neve para së gjithash na pamundësohet përcjellja e programeve që emetohen nga Serbia. Më parë ka qenë një repetitor, por ai tani nuk funksionon më. Ajo që emetohet nga RTK-ja në gjuhën serbe është shumë e shkurtër dhe mendoj se do të ishte mirë që të na mundësohet që t’i përcjellim programet që i emeton Serbia.

M.I. serb nga fshati BosceFDH, intervistë, 18 korrik 2006.

Mediat e Kosovës nuk i përmbushin nevojat e pjesëtarëve të komunitetit rom. Një edicion prej 45 minutash emetohet nga RTK-ja dhe një edicion në këtë gjuhë prej 60 minutash emetohet nga TV ''Yeni Donem'' në Prizren. Edicionet që emetohen në Radio 'Yeni Donem'', Radio ''Prizren'', Radio ''Prishtinë'' dhe Radio ''Dardan'' në Kamenicë jo vetëm që nuk i përmbushin nevojat tona për nga gjatësia e tyre, por ato janë edhe të kualitetit të dobët. Kryesisht emetohet muzika dhe kanë tepër pak informacione për romët. Nga ana tjetër, romët nuk i kanë kuadrot adekuate dhe as staf teknik për realizimin e edicioneve në gjuhën rome. Në Kosovë nuk ka media të shkruara në gjuhën rome.

K.P. redaktor në RTV ''Yeni Donem'' në Prizren/PrizrenFDH, intervistë, 23 nëntor 2006.

Problemi me të cilin ballafaqohemi që nga dita e parë është mungesa e sinjalit tokësor të shërbimit publik të RTK-së në territorin ku jeton shumica e popullatës boshnjake, përkatësisht në territorin e Zhupës së Prizrenit dhe në Gorë. Është e pashpjegueshme që shtatë vjet rresht, respektivisht gjashtë vjet prej se emetohet programi në gjuhën boshnjake, abuzohet dhe pamundësohet e drejta themeltare dhe substanciale e boshnjakëve të Kosovës për tu informuar në gjuhën e vet. Është një gjë pozitive në këtë kuadër që të dy edicionet e kanë gjetur vendin e tyre në faqen zyrtare të RTK-së në Internet, por kjo nuk e zbut abuzimin e të drejtave themeltare të qytetarëve të Kosovës.

27

N.A.V. redaktore e programit në gjuhën boshnjake në RTK

FDH, intervistë, 14 nëntor 2006. Puna e mediave private është rregulluar me Kodeksin mbi Veprimin e Mediave Elektronike15, ndërkaq puna e RTK-së me Ligjin mbi Radio-Televizionin e Kosovës me të cilin garantohet informimi i shpejt dhe i saktë i qytetarëve të Kosovës. Mirëpo, mungesa e përgatitjes teknike të RTK-së ndikon në implementimin e këtij ligji.

Një problem esencial me të cilin përballemi që nga vetë starti i emetimit të programit në gjuhën turke përbëhet nga kufizimi në përdorimin e ekipit për incizim, ngase kemi mundësi që të shfrytëzojmë këtë ekip vetëm dy herë në javë, gjë që ndikon në kualitetin e programit, sepse nuk kemi mundësi që ti mbulojnë ngjarjet që zhvillohen ditëve të tjera dhe që janë të rëndësishme për komunitetin tonë. Me të njëjtin problem përballemi edhe kur bëhet fjalë për kohën saktësisht të caktuar dhe të kufizuar për montazhin e materialit të regjistruar (...) Kemi hapësirë në faqen zyrtare të Radio Kosovës në Internet që është shumë efikase, ngase jemi duke bërë përpjekje për të “ngjitur” tërë lajmin në mënyrë që ai të shfrytëzohet edhe nga mediat tjera që e emetojnë programin në gjuhën turke.

G.D. redaktor në gjuhën turke në RTKFDH, 14 nëntor 2006.

9. Pjesëmarrja në jetën politike

Pjesëmarrja e pjesëtarëve të komuniteteve etnike në organet e pushtetit lokal, si dhe në nivelin qendror, nga aspekti i përgjithshëm, është në shkallë të kënaqshme. Sipas rregullores së UNMIK-ut në organet lokale të pushtetit dhe në Kuvendin e Kosovës, pakicave u garantohen vende të rezervuara, karshi numrit të tyre. Në këtë mënyrë 20 vende në Kuvendin e Kosovës janë të rezervuar për përfaqësuesit e komuniteteve etnike. Mirëpo, mungojnë instrumentet ligjore që do të përforconin pozitën e përfaqësuesve të pakicave në Kuvend, sidomos kur bëhet fjalë për çështje të rëndësishme dhe ata tepër shpesh mbivotohen. Për këtë arsye përfaqësuesit e pakicave kryesisht përcaktohen për bojkot apo largohen nga seancat e Kuvendit. Deputetët serb nuk marrin pjesë në Kuvendin e Kosovës nga marsi 2004. Gjithashtu, serbët nuk marrin pjesë në pushtetin lokal, para se gjithash për shkak të vendimit të Qeverisë së Serbisë që nga institucionet e Kosovës të tërhiqen të gjithë zyrtarët serb që punonin atje. Romët nuk janë të inkuadruar në mënyrë të mjaftueshme në jetën politike të Kosovës. Ata, po ashtu, nuk janë të kënaqur me punën e përfaqësuesve të tyre në institucione lokale dhe qendrore, ngase mendojnë se ata nuk bëjnë asgjë për të përmirësuar pozitën e pjesëtarëve të komunitetit të tyre.

Të gjitha institucionet në Kosovë janë shumetnike: 9,5 % të gjykatësve, 9 % të prokurorëve dhe 15,5 % të pjesëtarëve të SHPK-së janë nga radhët e komuniteteve etnike (...) Nga mesi i vitit 2006, serbët përbënin 11,4 të të punësuarve në administratën

15 www.rtklive.com/site/2004/regulloret/kodi_serbisht.pdf

28

qendrore dhe 13,4 në administratat lokale. Qendra Bashkërenduese për Kosovën u ka urdhëruar të gjithë serbëve që punonin në institucionet që gjenden nën kontrollin e Qeverisë së Kosovës, që të heqin dorë nga pagat. Sipas të dhënave të UNMIK-ut 70 % të serbëve të punësuar në institucionet kosovare kanë vepruar sipas këtij urdhri të Beogradit. Qeveria e Kosovës i ka deponuar pagat e tyre në një llogari të veçantë, kështu që nëse dikush nga ta dëshiron të tërheq pagën, mund ta bëjë këtë (...) Trupat Mbrojtëse të Kosovës (TMK) janë një shembull i mirë i integrimit të pjesëtarëve të komuniteteve etnike. Pakicat përbëjnë 5,8 % të përbërjes aktive të TMK-së. Nga gjithsej 207 pjesëtarë të komuniteteve pakicë 60 prej tyre janë serbë. Në komandë janë dy serb.

10. E drejta për kthim

Gjatë vitit 2006, UNMIK-u dhe institucionet e Kosovës kanë vazhduar me aktivitete për krijimin e konditave për kthim të personave të zhvendosur, duke u fokusuar para se gjithash mbi lirinë e lëvizjes, pengimin e diskriminimit dhe afrimit të institucioneve ndaj pakicave. U tregua se pengesat kryesore për kthim janë ende mungesa e sigurisë dhe lirisë së lëvizjes, keqpërdorimi i pronës, situata e vështirë ekonomike, shkalla e lartë e papunësisë dhe mungesa e perspektivës. Institucionet kosovare kanë marrë përsipër përgjegjësinë për kthimin e të zhvendosurve, sidomos atyre që janë larguar nga Kosova pas dhunës së marsit të vitit 2004.

Sipas të dhënave që i ka bërë të ditur UNHCR-i, nga viti 2000 deri më 31 dhjetor 2006 në Kosovë janë kthyer vullnetarisht 15.939 të zhvendosur: 7.132 serbë, 4.324 egjiptianë dhe ashkali, 1.858 romë, 1.403 boshnjakë, 637 shqiptarë dhe 585 goranë. Krahasuar me vitet e pasluftës, në vitin 2006 është shënuar kthimi më i vogël i të zhvendosurve. Gjatë këtij viti janë kthyer 1.430 të zhvendosur: 554 serbë, 282 romë, 75 boshnjakë, 407 ashkali dhe egjiptianë, 98 goranë dhe 14 shqiptarë.

Në rajonin e Prizrenit, në vitin 2006 janë kthyer gjithsej 168 veta: 20 serbë, një rom, 29 ashkalinjë dhe egjiptianë, 26 boshnjakë dhe 92 goranë. Serbët janë kthyer në fshatrat: Malësi e Re/Novake, Sredskë/Sredska, Hoçë e Madhe/Velika Hoča dhe në qytetin e Rahovecit; goranët në fshatin Gorë/Gora, një rom në Prizren/Prizren, ndërkaq ashkalinjtë dhe egjiptianët në Prizren/Prizren dhe fshatrat e komunës së Suharekës/Suva Reka.

Ende nuk ka kthim të serbëve në Rahovec të Poshtëm, edhe pse nëpunësi komunal për kthim Beqir Haxhijaha/Bećir Hadžijaha, pohon se ekzistojnë kushtet për kthimin e serbëve, ngase prona e tyre nuk është e uzurpuar dhe as e shkatërruar, si dhe që në komunë nuk po ndodhin incidentet të motivuar etnikisht.

Askush deri më tash nuk është kthyer në pjesën e poshtme të qytetit. Atje nuk ka shtëpi dhe banesa të dëmtuara, të djegura apo të uzurpuara serbe. Gjithsej 128 objekte banimi në pronë serbe janë atje në gjendje të njëjtë sikurse para luftës. Janë të pajisura tërësisht dhe janë të përgatitura për shfrytëzim. Mirëpo, askush nga pronarët serb nuk dëshiron të kthehet. Shumica prej tyre, ndoshta 90 % , tani e kanë shitur pronën e vet. Ata që nuk e kanë bërë këtë deri më tash, janë duke bërë përpjekje për ta gjetur blerësin.

29

B.H. nëpunës për kthim në Kuvendin Komunal në Rahovec/OrahovacFDH, intervistë, 22 gusht 2006.

Në fshatin Zoqishtë/Zočište, në komunën e Rahovecit është duke u rindërtuar manastiri serb Sveti Vraçi ku më herët janë kthyer tre priftërinj serb. Me mjete të Qeverisë së Kosovës, në këtë fshat janë rindërtuar 44 shtëpi për të rikthyerit serb, ambulanca, ujësjellësi dhe kanalizimi.

Në rajonin e Gjilanit në vitin 2006 janë kthyer gjithsej 121 persona: 85 serbë, 23 romë, 5 ashkali dhe egjiptianë, 2 goranë dhe 6 shqiptarë. Në numrin më të madh serbët janë kthyer në fshatin Kllokot/Klokot, romët në Gjilan/Gnjilane dhe fshatin Zhiti/ Žitinje në komunën e Vitisë/Vitina, ashkalinjtë dhe egjiptianët në Ferizaj/ Uroševac dhe Viti/Vitina, shqiptarët në fshatin Firaj, ndërkaq goranët në Gjilanë/ Gnjilane.

Ende nuk ka kthim më të madh të romëve në Gjilan/Gnjilane. Kjo kryesisht për shkak se shtëpitë e tyre janë të uzurpuara apo të shkatërruara. Shtëpitë e tyre janë të uzurpuara nga shqiptarët e ardhur nga Presheva. Romët janë kryesisht të papunë dhe nuk i shkollojnë fëmijët e tyre, por i angazhojnë si lypës apo punëtorë në mbledhjen e gjërave prej hekuri dhe kanateve të vjetra, me çka e sigurojnë ekzistencën. Para konfliktit të armatosur në këtë qytet kanë jetuar mbi 6.000 romë dhe ata kanë qenë të vendosur kryesisht në Mëhallën Avdullah Presheva/ Avdulah Preševa dhe Marija Shllaku/Marija Šlaku, tani Elez Agushi/Elez Aguši. Tani për tani në Gjilan/Gnjilane, në lagjen Avdullah Presheva/Avdulah Preševa jetojnë vetëm 11 familje rome.

Me projektin e organizatës humanitare ndërkombëtare ARC në Gjilan janë rindërtuar vetëm 34 shtëpi rome, ndërkaq disa riparime të vogla janë bërë në 20 shtëpi te tjera rome. Presim që në fazën e dytë do të rindërtohen edhe 34 shtëpi në të cilat do të vendosen 28 romë të kthyer nga Serbia dhe 6 nga Maqedonia. Në këtë lagje janë ndërtuar kanalizimi dhe rrjeti i ri elektrik, ndërkaq na kanë premtuar se do t’i asfaltojnë edhe rrugët. Me këtë, pa dyshim, do të krijoheshin kushte më të mira për kthim (...) Por, çdo gjë në Gjilan është e ndarë. Në qytet funksionojnë dy tregje, njëra shqiptare dhe tjetra serbe që ndodhet te kisha. Ato janë larg njëra tjetrës afër 100 metra. KFOR-i, UNMIK-u dhe Komuna kanë bërë shumë përpjekje për t’i kthyer serbët në tregun e qytetit në Gjilan. Kemi mbajtur shumë takime, por pa sukses. Këtu çdo gjë është e ndarë, arsimi, shkollat, shëndetësia, administrimi. Neve romët jemi në mes të dy palëve. Neve na kanë ndarë edhe në mëhallën tonë. Nuk jemi më të gjithë së bashku. Ndërmjet neve ndodhën shqiptarët që i kanë uzurpuar shumë shtëpi rome.

G.H. rom nga lagjja Avdullah Presheva/Avdulah PreševaFDH, intervistë, 11 maj 2006.

Keq është që askush prej nesh nuk punon. Çdo gjë do të ishte ndryshe sikur bile burrin të ma punësonin (...) Me të vërtet, kushtet tona të jetës janë të tmerrshme. Fëmijët tanë më parë shkojnë të kërkojnë mëshirë si lypës, të mbledhin letër, kanate, hekur të vjetër për të fituar diç sesa t’i vijojnë mësimet në shkollë. Për këtë arsye kemi shumë të pashkolluar që tepër vështirë do të mund të gjejnë ndonjë punë. Për neve nuk ka punë, një numër i vogël

30

prej nesh merr asistencë sociale, ndërkaq shtëpitë e një numri të madh të romëve janë të shkatërruara apo të plaçkitura. Pozitën e romëve e vështirëson edhe numri i madh i shtëpive që janë ende të uzurpuara. Shumicën e shtëpive tona i kanë uzurpuar shqiptarët që kanë ardhur nga Serbia dhe Lugina e Preshevës. Ata janë banditë që plaçkitin, janë banditë dhe rrugaç. Ata bëjnë probleme dhe prej tyre as që mund të dalësh në rrugë lirshëm. Këtë e bëjnë me qëllim për të na detyruar që të largohemi apo për të penguar kthimin e atyre që kanë shkruar dhe shtëpitë e të cilëve i kanë uzurpuar. Këto dhe raste të tilla ne romët nuk kemi guxim t’i paraqesin në SHPK.

A.K. rome nga Gjilani/GnjilaneFDH, intervistë, 11 maj 2006

Askush nga serbët nuk është kthyer ende në Ferizaj/Uroševac. Në kuadër të projektit “shko - shiko”, një grup i serbëve të zhvendosur ka shkuar më 7 korrik 2006 për të vizituar shtëpitë e tyre në qytet. Pas vizitës, përfaqësuesit e komunës, UNMIK-ut, KFOR-it dhe ARC-së kanë mbajtur takim me ta ku është biseduar për mundësitë e kthimit.

Nuk është punë e lehtë që njerëzit të kthehen në tokën e tyre. Shumica e shtëpive është djegur, disa prej tyre janë edhe të rrënuar. Kjo është dëshpëruese për ne. Nuk është e lehtë të shihet që shtëpia ku keni lindur nuk ekziston më apo nga ajo kanë mbetur vetëm gërmadhat dhe se gjithandej shihet vetëm bari pa shenja të jetës. Andaj, mendoj se së pari është e rëndësishme që njerëzit të fitojnë pasqyrën e vërtet për pasurinë e tyre dhe atëherë të përcaktohen nëse duan të kthehen apo jo.

M.J. serb nga Ferizaj/UroševacFDH, intervistë, 7 korrik 2006.

A kanë organet komunale mjete për të mundësuar kthimin? Në Ferizaj 62 shtëpi janë djegur, ndërkaq për renovim nevojiten mjete të mëdha financiare. Ku të gjendet një shumë aq e madhe? Ka ide për jetën e përbashkët të serbëve të kthyer në një ndërtesë kolektive, por edhe kjo kushton. Këta nga komuna thonë se fondet janë të zbrazëta dhe shtrohet pyetja nëse serbëve u duhet që të presin edhe shtatë vjet të tjera në shpresë që një ditë do të kthehen?

Zh.S. serb nga Ferizaj/UroševacFDH, intervistë, 7 korrik 2006.

Gjatë vitit 2006 në rajonin e Mitrovicës/Mitrovica janë kthyer 34 të zhvendosur: 11 serbë, 2 romë, 13 ashkalinjë dhe egjiptianë. Serbët janë kthyer në fshatin Banjskë/Banjska dhe Gojbulë/Gojbulja në komunën e Vushtrrisë/Vučitrn, ndërkaq dy në fshatin Banjë/Banja në komunën e Skenderajt/Srbica. Ashkalinjtë dhe egjiptianët janë kthyer në Jug të Mitrovicës/Mitrovica, shqiptarët në fshatin Bistricë/Bistrica të komunës së Albanikut/Leposavić, ndërkaq romët në Veri të Mitrovicës/ Mitrovica.

Nijazi Pllavcit, ashkaliut nga Vushtrria, shtëpia iu është rrënuar gjatë trazirave të marsit 2004. Shtëpia e tij është rindërtuar dhe ai është kthyer me familje. Sidoqoftë, shumica e

31

ashaklinjëve nuk është kthyer ende meqë shtëpitë e tyre nuk janë të rindërtuara, ndërkaq nuk kanë mundësi as për punësim. Ata që janë kthyer jetojnë nga ndihmat sociale e humanitare.

Në fshatin Frashër/Svinjare me mjetet e Qeverisë së Kosovës janë ndërtuar 137 njësi banuese për kthimin e serbëve. Të gjitha ata i kanë nënshkruar kontratat për kthim, ndërkaq 130 prej tyre e kanë marrë ndihmën në mjete financiare prej 2.000 eurosh. I kemi pasur 33 të kthyer, por ata kanë qëndruar tepër shkurt, kështu që tani atje kemi vetëm dy persona të kthyer dhe një çift bashkëshortor. Të tjerët nuk duan të kthehen ngase konsiderojnë se kjo është e rrezikshme, se ata nuk mund të lëvizin lirshëm, mendojnë se nuk janë të sigurt. Sidoqoftë, shumë prej tyre vijnë rregullisht dhe gjatë ditës qëndrojnë në shtëpitë e tyre, e punojnë tokën dhe në mbrëmje me tren kthehen në Zveçan apo në Veri të Mitrovicës.

H.B. nëpunëse për kthim në Kuvendin Komunal në Mitrovicë/MitrovicaFDH, intervistë, 15 maj 2006.

Në rajonin e Pejës është regjistruar numri më i madh i të kthyerve në vitin 2006, ku janë kthyer 713 persona të zhvendosur: 398 serbë, 65 romë, 197 ashkali dhe egjiptianë, 49 boshnjakë dhe 4 goranë. Numri më i madh i serbëve është kthyer në fshatrat Brestovik/Brestovik, Klinafc/Klinovac, Dershnik/Drsnik dhe në qytetin e Klinës/Klina. Ashkalijë, egjiptianët, romët dhe goranët janë kthyer në Pejë/ Peć, ndërsa boshnjakët në Novosellë/Novo Selo dhe Dobrushë/Dobrušu.

Në komunën e Deçanit/Dečani ende nuk janë krijuar kushtet, para se gjithash ato të sigurisë, për kthim të serbëve.

Kthimi i serbëve përbën në komunën tonë një proces të vështirë dhe të komplikuar i cili kërkon angazhimin e të gjithëve. Problemet që ndikojnë negativisht në procesin e kthimit janë shkalla e ulët e zhvillimit ekonomik të komunës, shkalla e lartë e papunësisë, pamundësia e hapjes së vendeve të reja të punës, buxheti i varfër komunal, mungesa e fondeve për financimin e projekteve të infrastrukturës, mungesa e dialogut ndëretnik dhe urrejtja që është e trashëguar nga e kaluara.

N.S. kryetari i Kuvendit Komunal në Deçan/DečaniFDH, intervistë, 2 tetor 2006.

Është bërë progresi i rëndësishëm në komunën e Istogut/Istok drejt krijimit të kushteve për kthim të të zhvendosurve. Përfaqësuesit e të gjitha komuniteteve etnike janë të pranishëm në institucionet lokale. Fazli Stolaj/Fazlji Stolaj, me përkatësi egjiptiane është zëvendës i kryetarit të komunës. Komandanti i stacionit policor është, gjithashtu, egjiptian. Në Zyrën për Komunitete punojnë dy serb, dy boshnjak, një egjiptian dhe shqiptarë. Gjuhët zyrtare në komunë janë gjuha shqipe, boshnjake dhe serbe dhe të gjitha mbishkrimet në komunë, përfshirë edhe emrat e rrugëve janë në të gjitha tri gjuhët zyrtare. Komunitetet kanë qasje në të gjitha shërbimet komunale. Në fshatin Crkolez/Crkolez është duke u ndërtuar shkolla e re fillore në të cilën mësimin do të duhej

32

të vijonin fëmijët shqiptar dhe serb bashkërisht, ndërkaq janë duke u krijuar kushtet që edhe shkollat në fshatrat Llukafc i Thatë/Suvi Lukavac dhe Serbobran/Srbobran të bëhen shumetnike. Në fshatrat Dobrushë/Dobruša dhe Banjë/Banja gjenden shkollat në të cilat mësimin bashkë e vijojnë fëmijët e boshnjakëve dhe shqiptarëve.

Planifikohet ndërtimi i ujësjellësit në fshatin Dobrushë/Dobruša, si dhe pjesën jugore të Istogut/Istok, në të cilin do të kyçeshin fshatrat Zaq/Zać, Osojan/Osojane dhe Tuçep/Tučep, ku jetojnë pjesëtarët e komuniteteve pakicë. Po ashtu, janë duke u krijuar kushtet që në shërbimet komunale të komunës të punësohet një numër të pjesëtarëve të pakicave, si dhe që disa prej tyre të lirohen nga pagesa e komunaleve.

Krejt kjo ka ndikuar pozitivisht në procesin e kthimit. Janë kthyer 390 serbë, 215 boshnjakë, 322 egjiptianë dhe 23 romë. Vetëm në vitin 2005 janë kthyer 98 serbë, 53 boshnjakë dhe 77 egjiptianë. Diku nga fundi i prillit të këtij viti janë kthyer edhe 30 serbë që janë vendosur në një shtëpi pranuese - transitore ku janë duke pritur rindërtimin e shtëpive të tyre të djegura në lagjen Lug të fshatit Bllagaq, përkatësisht të 50 shtëpive në Lug dhe 25 në Bllagaq. Mjete financiare për ndërtimin e këtyre shtëpive prej 2 milionë eurosh i ka siguruar Qeveria e Moskës. Tash për tash në komunën e Istogut jetojnë 412 familje boshnjake me 1.383 anëtarë, 320 familje egjiptiane me 1.818 anëtarë, 212 familje serbe me mbi 500 anëtarë dhe ndërmjet 200 dhe 300 romëve.

F.Z. nënkryetari i Kuvendit Komunal të Istogut/IstokFDH, intervistë, 13 qershor 2006.

Në fshatin serb Osojan/Osojane janë rindërtuar 136 shtëpi. Rindërtimin e ka financuar Agjencia Evropiane për Rindërtim [EAR], ndërsa kryerësi i punëve ka qenë THW. Edhe banorët lokal serb ishin të inkuadruar në rindërtimin e shtëpive të veta. Por, problemi i madh në këtë fshat janë vjedhjet.

Në fshatin etnikisht të përzier të Vitejës/Vidanje për serbët e kthyer janë ndërtuar 49 shtëpi. Janë kthyer 40 serbë dhe planifikohet kthimi edhe 10 të tjerëve. Edhe 40 serbë të tjerë do të ktheheshin në fshat, por shtëpitë e tyre ende nuk janë të rindërtuara. Të kthyerit thonë se ndjehen absolutisht të sigurt, përveç të provokimeve të vogla nga ana e shqiptarëve. Pushteti lokal bashkërisht me Këshillin Danez për Refugjatë [DRC] i cili ka organizuar kthimin kolektiv të serbëve, e kanë asfaltuar rrugën deri në Klinë/Klina dhe fshati Budisavcë/Budisavce në gjatësi preh 7 kilometrash. Janë duke u asfaltuar edhe rrugët në fshat. Përmirësime të nevojshme bëhen edhe në rrjetin e kanalizimit, ujësjellësit dhe ndriçimit publik. Serbët në fshat merren me bujqësi.

Tash për tash jemi të sigurt, por lufta neve na ka larguar prej tyre dhe ata prej neve. Kemi drojë për mundësinë e kthimit të ndonjë vale të re të dhunës, edhe pse unë nuk shoh ndonjë arsye për këtë. Këtu janë të pranishëm rregullisht pjesëtarët e SHPK-së, Policisë së UNMIK-ut dhe KFOR-it. Po lëvizim lirshëm, shkojmë në qytet kur kemi nevojë për të blerë diçka në shitore, në treg apo të kryejmë ndonjë punë në komunë. Prej se jemi kthyer nuk ka pasur incidente të rënda, edhe pse ka pasur sharje të herëpashershme si dhe incidente të vogla sikurse “çfarë po kërkoni ju këtu” , “nuk do të qëndroni tepër gjatë

33

këtu.” Sipas asaj që mund të dëgjohet në fshat, këto i bëjnë kryesisht gratë dhe fëmijët adoleshent.

N.V. serb nga fshati Vitejë/VidanjeFDH, intervistë 10 gusht 2006.

Nga 394 persona të zhvendosur që në vitin 2006 janë kthyer në rajonin e Prishtinës/Priština 40 janë serbë, 191 romë dhe 163 ashkali dhe egjiptianë. Serbët janë kthyer në fshatrat e komunës së Lipjanit/Lipljan, romët në Plemetinë/Plemetina, Magurë/Magura, Graçanicë/Gračanica dhe Fushë Kosovë/Kosovo Polje dhe Prishtinë/Prištinu, ndërkaq ashkalinjë dhe egjiptianët në Prishtinë/Priština, Lipjan/Lipljan dhe Magurë/Maguru ku janë ndërtuar shtëpi të reja për 17 familje Ashkalinje, të kthyer nga kampi i Plemetinit/Plemetina. Në vitin 2006 është regjistruar shpërngulja e serbëve nga komuna e Obiliqit/Obilić.

Ajo që mund të konsiderohet specifike për Kastriotin/Obilić është fakti se atje në vitin 2005 në vetë qytetin jetonte 150 serbë, përderisa sipas statistikave në fund të vitit 2006 atje kanë mbetur nga 70 deri në 89 serbë.

S.A. shefi i Zyrës për Komunitete në Kastritot/ObilićFDH, intervistë, 23 nëntor 2006.

Rosa Tašević e përkatësisë serbe, është një nga të kthyerit të paktë në komunën Kastriotit/Obilić. Ajo u kthye më 6 qershor 2005 dhe deri më tash ka qenë e vendosur në një kontejner në qendrën kolektive që gjendet në godinën e shkollës së dikurshme të mesme në Kastriot/Obilić. I biri Zoran me bashkëshorten dhe tre fëmijë dëshiron po ashtu të kthehet, por shtëpinë nuk e kanë ende të rinovuar.

Nëse ma ndërtojnë shtëpinë unë do ta kthej tërë familjen. Nuk ka kurrfarë arsye që të mos kthehem. Të gjithë ata që kanë ardhur këtu për të na përçarë le të shkojnë atje nga kanë ardhur, ndërkaq ne vetë do t’i zgjidhim problemet tona. Neve na duhet që të jetojmë së bashku. Nëse këtë nuk e duam sot, atëherë kjo nesër do të jetë e domosdoshme. Këtu nga një trung kemi marruar djepin për fëmijët serb, shqiptar dhe boshnjak. E kemi bluar miellin në një mulli.

R.T. serbe nga Obiliqi/ObilićFDH, intervistë, 22 gusht 2006.

Pushteti komunal në Lipjan/Lipljane ka filluar asfaltimin e rrugës Ganimete Tërbeshi/Ganimete Trbeši, rrugën rreth Shtëpisë së Kulturës, si dhe atë të kisha katolike dhe në fshatin Rubovcë/Rubavac ku jeton komuniteti serb, për të përkrahur kthimin e të zhvendosurve dhe për të krijuar kushtet më të mira të jetës.  Ne në komunë nuk ndërmarrin dhe nuk zgjidhim asgjë pa i marrë parasysh edhe interesat e serbëve dhe komuniteteve të tjera etnike. Ata janë të sigurt, lëvizin lirshëm në qytet dhe lirshëm i shfrytëzojnë të gjitha shërbimet komunale. Nga trazirat e marsit të vitit 2004 në

34

komunë nuk është regjistruar asnjë incident etnikisht i motivuar. Kjo me siguri se ka ndikuar që një numër i konsiderueshëm i serbëve të shpreh publikisht dëshirën për kthim. Ata i kanë përcaktuar disa kushte dhe si problem e kanë cekur papunësinë dhe infrastrukturën e dobët. Ne do ti shqyrtojmë së shpejti kërkesat e tyre dhe shpresoj se do të gjejmë zgjidhje për to.

S.R. nënkryetari i Kuvendit Komunal në Lipjan/LipljanFDH, P intervistë, 16 nëntor 2006.

Gracko/Gracko përbën një fshat serb në afërsi të Lipjanit/Lipljana që është e izoluar nga enklavat e tjera serbe. Ai është i rrethuar nga fshatrat shqiptare dhe e vetmja dalje nga fshati drejt rrugës kryesore dhe Kosovën Qendrore shkon nëpër fshatrat shqiptare. Nga kjo arsye banorët nuk lëvizin jashtë fshatit pasi që terrohet.

Deri më tani në Grackon e Vjetër janë kthyer 8 familje me gjithsej 28 anëtarë. Janë kthyer familjet e Nenad Mirić me pesë anëtarë, Cvetko Todorović me pesë anëtarë, Slaviša Janićijević me pesë anëtarë, Smiljana Ćirković me katër anëtarë, Olgica Stoisavljević, familja e Dragan Prica me katër anëtarë, Mileta Đekić me dy anëtarë dhe Radojica Matović me dy anëtarë (...) Të gjithë të kthyerit, si edhe të tjerë në këtë fshat janë të sigurt, por gjatë natës nuk lëvizim jashtë fshatit. Ne jemi këtu si një pikë kontrolli, nuk kemi lidhje me mjedise të tjera serbe.

Z.Ć. arsimtar nga fshati Gracko e Vjetër/Staro GrackoFDH, intervistë, 15 qershor 2006.

10.1. Kthimi i dhunshëm i pjesëtarëve të komuniteteve etnike nga jashtë.

Gjatë vitit 2006, FDH – Kosovë, ka regjistruar rastet e kthimit të dhunshëm të pjesëtarëve të komuniteteve etnike të Kosovës nga vendet e Bashkimit Evropian [EU, European Union] të cilët nuk e kishin lejen e qëndrimit. Nuk ka ende të dhëna zyrtare për numrin e të kthyerve, ngase shumë prej tyre nuk janë paraqitur pas kthimit në Kosovë. Para se gjithash bëhet fjalë për pjesëtarët e komuniteteve RAE (romë, ashkali dhe egjiptian), por ka edhe goranë. Qeveria e Kosovës, tani për tani, nuk ka mundësi për sigurimin e asistencës sociale për këtë kategori të të kthyerve.

11. Decentralizimi dhe negociatat për statusin e ardhshëm të Kosovës

Përfaqësuesit e UNMIK-ut theksojnë se decentralizimi ka rëndësi vendimtare për të arritur një zgjidhje të pranueshme për palën shqiptare dhe atë serbe për statusin e ardhshëm të Kosovës. Gjithashtu, me anë të decentralizimit do të krijoheshin kushtet adekuate që komunitetet etnike të integroheshin në shoqërinë e ardhshme kosovare dhe të krijoheshin kushtet për kthim të qëndrueshëm e të gjithë të të zhvendosurve.

Në raundin e fundit të negociatave delegacioni i Kosovës ka propozuar themelimin e pesë komunave të reja në Kosovë në të cilat serbët do të përbënin shumicën me mbi 50 %

35

popullatës së përgjithshme. Ekipi i Qeverisë së Serbisë ka kërkuar themelimin e 15 komunave me shumicë serbe, kështu që nuk është arritur kurrfarë marrëveshje.

Nga ana tjetër, edhe një pjesë e shqiptarëve konsideron se propozimi i palës kosovare nuk është i mirë sepse ai çon në ndarje të Kosovës. Lëvizja “Vetëvendosje” me në krye Albin Kurtin, sidomos i kundërshton negociatat dhe decentralizimin. Kurti konsideron se decentralizimi krijon ndarje, ndërkaq ndarja luftën. Nisur nga kjo ai propozon që se pari të zgjidhet statusi i Kosovës, ndërkaq më pas të diskutohet mbi decentralizimin.

Afro 30.000 qytetarë të Gjilanit/Gnjilane dhe të Vitisë/Vitina e kanë nënshkruar një peticion përmes së cilës kërkohet ndalja e procesit të decentralizimit, sepse konsiderohet se kjo është e rrezikshme për të ardhmen e Kosovës.

Ky proces është shumë i dëmshëm sepse përjashton edhe përpjekjen më të vogël për integrimin e komuniteteve etnike në shoqërinë e Kosovës dhe për kultivimin e tolerancës ndëretnike. Më formën dhe përmbajtjen e tij, ky proces çon domosdoshmërish nga “enklavizimi” i grupeve etnike në Kosovë, përkatësisht i komunitetit etnik serb.16

As serbët nuk janë të kënaqur me negociatat mbi statusin e ardhshëm të Kosovës. Numri më i madh i kërkesave të palës serbe për krijimin e komunave ka të bëjë me komunën e Gjilanit/Gnjilane, por delegacioni i Kosovës nuk u pajtua me këtë propozim.

Bisedimet që zhvillohen në Vjenë ndërmjet përfaqësuesve serbë dhe shqiptarë do të duhej të siguronin decentralizimin thelbësor e jo decentralizimin që i konvenon Prishtinës. Duhet formuar komunat serbe me shumicën e qartë, kompetencat e qarta dhe me lidhjen e qartë me Beogradin. Para se gjithash, duhet lejuar që komunat serbe të lidhen horizontalisht dhe njëherësh të kenë lidhjen vertikale me Beogradin. Komunat këtu janë të varfra dhe nëse nuk kanë lidhje me Beogradin nuk do të mund të mbijetonin. Fshati Partesh është propozuar si një komunë e re. Kjo u refuzua, sepse ishte e papranueshme për neve. Ishte planifikuar që fshatrat Budriga, Partehs/Parteš dhe Cernica, ku ka edhe shqiptarë, të përbëjnë një pilot komunë. Sipas këtij plani do të ishte e mundur një shqiptar të fitoj në zgjedhje dhe të bëhet kryetar në këtë komunë serbe.. Ne kemi kërkuar që kjo komunë të përfshinte edhe fshatin Pasjan, sepse në një rast të tillë serbët do të përbënin shumicën absolute. Kjo nuk u pranua dhe plani ka dështuar.

Z.P. nënkryetari i Kuvendit Komunal i Gjilanit/GnjilaneFDH, intervistë, 5 prill 2006.

Përfaqësuesit e institucioneve kosovare konsiderojnë se i kanë përmbushur të gjitha kushtet e serbëve lidhur me decentralizimin dhe se tani problemin kryesor e përbën Qeveria e Serbisë. Kryeministri i Kosovës Agim Çeku e ka ilustruar këtë problem me fshatrat Shillovë/Šilovo te Gjilani/Gnjilane.

Fshati Shillovë/Šilovo gjithmonë ishte nën komunën e Gjilanit. Mirëpo, Beogradi ka kërkuar që ky fshat t’i bashkëngjitet komunës së Novobërdës/Novo Brdo e cila është 26

16 Lajm, 26 tetor 2006., ''30.000 nënshkrime kundër decentralizimit''

36

kilometra larg Gjilanit. Kjo nuk është aspak e lehtë për banorët e Shillovës. Atje ku ne angazhohemi për lehtësimin e situatës për njerëzit, Beogradi dëshiron që të manipuloj me serbët e Kosovës dhe që përmes tyre të ketë kontroll mbi të gjitha vendet e Kosovës ku jetojnë serbët, duke i kundërshtuar përpjekjet për integrimin e tyre.17

Fshati Mamush/Mamuša në shtator 2005 është caktuar si një pilot komunë e cila do të duhej të përbënte shembull për decentralizim. Fshati ndodhet afër Prizrenit/Prizren dhe ka afro 5.000 banorë prej të cilëve 95 % janë turq. Në fshat jetojnë edhe shqiptarët dhe romët. Në Mamushë/Mamuša ekziston një ambulancë, më shumë se 40 shitore në të cilat mund të blihet malli i ndryshëm. Mësimet në shkollën fillore dhe atë të mesme i vijojnë 870 nxënës turk, 74 shqiptarë dhe disa dhjeta romë. Banorët lëvizin lirshëm, lirshëm e përdorin edhe gjuhën e tyre dhe nuk kanë probleme sigurie. Mirëpo, komuna Mamushë/Mamuša ende nuk i ka ato kompetenca që i kanë komunat e tjera të Kosovës, kështu që banoret e saj nuk janë të kënaqur me mënyrën e ngritjes së kësaj komune.

Përfaqësuesit më të lartë të Qeverisë dhe UNMIK-ut kanë deklaruar se shumë gjëra do të ndryshonin, se çdo gjë do të bëhej më mirë dhe se komuna e re do të ishte më afër qytetarëve të saj. Mirëpo, gati asgjë nuk kemi fituar, asgjë nuk ka ndryshuar në të mbarë, të gjitha gjërat kanë mbetur të njëjta. Kemi fituar vetëm një kryetar, dy nënkryetar dhe 15 deputetë nga të cilët 13 janë turq, një shqiptar dhe një rome. Janë ngritur edhe disa komisione dhe këshilla, por ne nuk e shohin veprimin e tyre. Qytetarët tanë ende nuk janë në pozitë që t’i realizojnë disa të drejta të tyre elementare që janë nën kompetencat e administratës komunale. Për të nxjerr certifikatën e lindjes, atë mbi vdekjen apo kurorëzimin, e mos të flasim për certifikatat e kadastrës apo ndonjë dokument tjetër, neve na duhet që kërkesën të dorëzojmë këtu për të pritur që këto dokumente të arrijnë nga administrata e komunës së Prizrenit. Nganjëherë presim më shumë për këto certifikata se sa më herët kur ato i nxirrnim në komunën e Prizrenit.

N.M. turk nga fshati Mamushë/MamušaFDH, intervistë, 8 shkurt 2006.

Shqiptarët e përbëjnë pakicën në Veri të Kosovës, në komunat e Zveçanit/Zvečan, Albanikut/Leposavić dhe Zubin Potokut/Zubin Potok, si dhe në veri të Mitrovicës/Mitrovica. Një nga propozimet është që në procesin e decentralizimit komuna e Zveçanit/Zvečan t’i bashkëngjitet Veriut të Mitrovicës. Në Zveçan, shqiptarët jetojnë në fshatrat Zhazha/Žaža, Boletin/Boljetin, Lipë/Lipa dhe Rahovicë/Orahovica dhe përbëjnë 5,9 % të popullatës së përgjithshme atje. Disa prej tyre jetojnë nga asistenca sociale, përderisa disa të tjerë merren me bujqësi.

Deri në qershor të vitit 1999, goranët në rajonin e Gorës/Gora e kishin administratën e vet lokale me qendër në Dragash/Dragaš. Mirëpo, pas vendosjes së administratës së UNMIK-ut, vetëqeverisja lokale është pezulluar. Pas konflikteve të armatosura, një pjesë e goranëve të Kosovës deklarohen si boshnjakët, ndërkaq disa goranë nga fshatrat kufitare Restelicë/ Restelica, Kryshefc/Kruševo dhe Gllobiqicë/Globočica deklarohen edhe si

17 Intervista e kryeministrit të Qeverisë së Kosovës Agim Çeku gazetës franceze ''Corrier Internacional'', që e ka transmetuar ''Koha Ditore'' më 12 nëntor 2006.

37

shqiptarë. Konform parimit të decentralizimit, goranët dëshirojnë që edhe në Gorë të formohet një komunë me qendër në Dragash/Dragaš i cili është etnikisht i përzier. Kjo kërkesë i është dërguar zyrtarisht UNMIK-ut më 14 prill 2006. Goranët deklarojnë se rajoni i Gorës i përmbush kushtet e caktuara gjeografike, historike, kulturore dhe etnike që të jetë komunë. Qytetarët tanë janë të bindur se ekzistojnë të gjitha kushtet e nevojshme për të pasur komunën e vet. Gora e ka një infrastrukturë të shkëlqyer rrugore. Numri më i madh i vendbanimeve është i lidhur me Dragashin si një qendër administrative. Përmes Gorës kalon rruga rajonale Prizren – Restelicë që e lidh Kosovën me Maqedoninë. Si një qendër urbane, Dragashi e ka një infrastrukturë të kënaqshme komunale: Shtëpinë e Kulturës, Qendrën për Punë Sociale, Shtëpinë e Kulturës, shkollën fillore dhe atë të mesme, hotelin, tregun, parkingun, fushën për futboll, stacionin e autobusëve dhe hapësirën tërësisht të rregulluar urbane (...) Me krijimin e komunës së re do të krijoheshin kushtet për një kthim ekonomikisht të qëndrueshëm të një numri të madh të goranëve, ndërkaq një numër i madh i tyre është i interesuar për të investuar në zhvillimin e komunës së vet, që do të mund të sillte deri te punësimi më i madh. Me një formë të re të organizimit administrativ, qytetarët e Gorës në një mënyrë shumë më të lehtë dhe më të tërësishme do të mund të realizojnë kërkesat dhe nevojat të veta, si dhe të përmbushin obligimet e përgjegjësitë e tyre që i kanë ndaj shoqërisë dhe Kosovës.

R.I. deputet në Kuvendin e KosovësFDH, intervistë, 2 gusht 2006.

Në kuvendin themelues të Këshillit Kombëtar Boshnjak të Kosovës [BNVK] në Vitomiricë/Vitomirica te Peja/Peć më 19 mars 2006, është kërkuar që komunat e reja në të cilat boshnjakët do të përbënin shumicën të jenë Vitomirica/Vitomirica, Reçan/Rečane, Gora/Gora, Mahalla e Boshnjakevë /Bosnjačka Mahala dhe Dobrusha/Dobruša. Po ashtu, është kërkuar boshnjakët të jenë të barabartë në punësim, që të jenë të përfaqësuar në institucione, polici dhe në gjyqësorin, të kenë mundësi të shfrytëzojnë në mënyrë të barabartë gjuhën e vet, të hapen fakultete ku mësimi do të zhvillohet në gjuhë boshnjake, si dhe të investohet në mjedise boshnjake.

12. Rekomandimet

Institucionet e Përkohshme të Kosovës dhe UNMIK-ut duhet të bëjnë përpjekje më të mëdha në përmirësimin e gjendjes së përgjithshme të pjesëtarëve të komuniteteve etnike në Kosovë, para se gjithash në siguri, lirinë e lëvizjes, punësim, shërbime sociale, zgjerimin e hapësirës për shfrytëzimin e gjuhës amtare dhe arsimin në gjuhët e pakicave, si dhe në krijimin e kushteve për kthim të të gjithë të zhvendosurve.

Institucionet e Përkohshme të Kosovës dhe UNMIK-ut duhet të vazhdojnë zbatimin e standardeve të përcaktuara për të siguruar sundimin e ligjit. Duhet siguruar pjesëmarrjen më aktive të të gjitha komuniteteve etnike në këtë proces, ngase vetëm në këtë mënyrë do të mund të sigurohet mbrojta e tërësishme e të

38

drejtave të pakicave. Pushteti lokal dhe ai qendror, si edhe të gjitha partitë politike, para se gjithash ato

shqiptare, duhet ti dënojnë në mënyrë konstante incidentet etnikisht të motivuara dhe të ndikojnë në zgjedhësit e tyre dhe tërë shoqërinë kosovare, sidomos në shqiptarët si komuniteti shumicë, për të mundësuar eliminimin efikas të shkaqeve që çojnë në këto incidente.

SHPK-ja dhe Policia e UNMIK-ut duhet ti hetojnë të gjitha rastet e dhunës së motivuar etnikisht dhe të punojë në mënyrë më efikase në zbulimin e kryerësve, si dhe ti bëjnë të ditur publikisht njohuritë që për këto raste që i kanë zbuluar gjatë hetimeve, për të anashkaluar spekulime dhe politizime.

Institucionet e Kosovës duhet të sigurojnë pjesëmarrjen më të madhe të përfaqësuesve të komuniteteve etnike në procesin e vendimmarrjes në institucionet e Kosovës, si në nivelin lokal, ashtu edhe në atë qendror. Kjo, në radhë të parë, ka të bëjë me ato çështje që kanë rëndësi për komunitetet pakicë, sikurse liria e lëvizjes, shfrytëzimi i gjuhës, arsimi në gjuhë amtare dhe kthimi.

Institucionet e Kosovës duhet ti zbatojnë ligjet e aprovuara. Një kujdes i veçantë duhet ti kushtohet eliminimit të problemeve në zbatimin e tyre. Lypset, po ashtu, monitorimi i përhershëm mbi implementimin e ligjeve, sidomos atyre që kanë interes vital për komunitetet pakicë.

Nisur nga fakti se kthimi i të zhvendosurve, sidomos të serbëve, është ende i vogël, institucionet e Kosovës duhet të bëjnë përpjekje shtesë për arritjen e përparimit në këtë fushë. Kthimi do të jetë shumë më i mundshëm nëse rindërtohen shtëpitë e rrënuara, rindërtohen objektet fetare, kthehet prona e uzurpuar, ndërkaq uzurpatoret ndiqen penalisht. Po ashtu, institucionet duhet të krijojnë ndërgjegjen ne mesin e popullatës shumicë, shqiptarëve, se pakicat janë bashkëqytetarët e tyre dhe se ata duhet ti pranojnë të kthyerit.

Institucionet e Kosovës duhet ti ftojnë në mënyrë permanente të zhvendosurit që të kthehen dhe ti inkurajojnë në të gjitha mënyrat që të përcaktohen për një hap të tillë.

Qeveria e Kosovës është e përgjegjshme që në afatin sa më të shkurtë të rindërtoj të gjitha shtëpitë e rrënuara gjatë trazirave të marsit të vitit 2004.

Institucionet e Kosovës duhet të ndërmarrin të gjitha masat për të mundësuar kthimin në shtëpitë e tyre të të gjithë atyre romëve, ashkalive dhe egjiptianëve që jetojnë ende në kampet e Mitrovicës/Mitrovica dhe Plemetinit/Plemetina.

FDH konsideron se Rregullorja e UNMIK-ut 2003/13 e cila ka të bëjë me privatizimi është diskriminuese ndaj pjesëtarëve të pakicave, ngase atyre nuk u është mundësuar kompensimi nga privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore. Kjo rregullore diskriminuese duhet të ndryshohet për të mundësuar që edhe pakicat të

39

marrin atë që u takon dhe që gjatë viteve të tëra e kanë fituar në procesin e punës.

Institucionet e Kosovës duhet të krijojnë kushte që pjesëtarët e pakicave të punësohen në ndërmarrjet publike, si dhe të krijojnë kushte që pakicat të punësohen edhe në ndërmarrjet private.

Fëmijët romë në Kosovë ende nuk kanë mundësi të shkollohen në gjuhën e vet amtare. Ministria e Arsimit, Shkencës dhe teknologjisë duhet të përpiloj programe për përfshirjen e të gjithë romëve në procesin arsimor dhe tu mundësoj shkollimin në gjuhën amtare. Po ashtu, institucionet kosovare duhet të pranojnë që nxënësit serb të shkollohen në gjuhën e vet, sipas programeve të Qeverisë së Serbisë, siç është vepruar në rastin e fëmijëve boshnjak që arsimohen sipas programeve dhe librave nga Bosnjë Hercegovina, apo fëmijëve turq që shkollohen sipas programeve dhe teksteve shkollore nga Turqia.

Mediat e Kosovës duhet të jenë shumë më të hapura ndaj komuniteteve pakicë, të emetojnë programe me anë të cilave popullarizohet kultura e pakicave, si ajo në gjuhën e tyre ashtu edhe ajo në gjuhën shqipe, për ti afruar pakicat te popullata shumicë dhe për të mundësuar që shqiptarët ti pranojnë pakicat. Gjithashtu, mediat kosovare duhet të sigurojnë që pakicat të jenë më mirë të informuara në gjuhët e vet dhe të raportojnë në mënyrë transparente për incidente etnike.

ShkurtesatSHPK Shërbimi Policor i KosovësKFOR Forcat e KosovësZyra për komunitete Zyra për punët administrative të komuniteteve etnike UNHCR Komisariati i Lartë i KB-së për RefugjatëTHW Organizata Humanitare Teknike OSCE Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim Evropian KEK Korporata Energjetike e KosovësPTK Post Telekomunikimi i KosovësUNMIK Misioni i Administratës së Përkohshme të KB-së në KosovëHPD Drejtoria për Çështje Banesore e PronësoreHPCC Komisioni për Çështje Banesore e PronësoreHABITAT Programi i KB-së për BanimEAR Agjencia Evropiane për Rindërtim ARC Këshilli Amerikan për RefugjatëEU Bashkimi EvropianDRC Këshilli Danez për RefugjatëRAE Komunitetet e romëve, ashkalive dhe

egjiptianëve BNVK Këshilli Nacional Boshnjak i KosovësVAKAT Koalicioni i partive boshnjake në Kuvendin e

Kosovës

40

Përmbajtja

Vërejtjet Hyrëse 1Përmbledhja 1 1. Respektimi i së drejtës për lirinë e lëvizjes dhe i sigurisë 3

1.1. Serbët 4 1.2. RAE (komunitetet e romëve, ashkalive, egjiptianëve) 6

1.3. Boshnjakët 6

2. Incidentet me motive etnike 7

2.1. Vrasja e Dragan Popović në Klinë/Klina 72.2. Sulmi me bomba ndaj të kthyerve në Klinë/ Klina 72.3. Sulmi me thikë ndaj Milisav Ilinčić në Mitrovicë/Mitrovica, afër urës së Ibrit/Ibar 8 2.4. Sulmi i armatosur ndaj dy serbëve, punëtorë në pompën e benzinës 82.5. Sulmi me bombë mbi tarracën e kafenesë "Dolçe Vita" në pjesën veriore të Mitrovicës/Mitrovica 92.6. Gjuajtja me gurë në taksi - automjetin në veri të Mitrovicës/Mitrovica 92.7. Sulmi i armatosur ndaj shtëpisë transite për serbë të kthyer në lagjen Lug/Ljug në Istog/Istok 9 2.8. Sulmi me bombë mbi autobusin e “Adio-Tours” 102.9. Sulmi me mjet shpërthyes mbi shtëpinë e një pjesëtari të komunitetit goran në fshatin Rapcë e Epërme/Gornje Rapče 102.10. Pengimi i vizitës në varrezat serbe në Ditën e të Vdekurve në Leshanë/Lešane 112.11. Sulmi në ekspoziturën e ''Bankës Komerciale'' SH.A. në Dragash/Dragaš 112.12. Sulmi mbi Vuk Danilović, person i zhvendosur nga Deçani/ Dečane 112.13. Dëmtimi dhe plaçkitja e kishës në fshatin Gojbulë/Gojbulja 122.14. Dëmtimi i kishës në Babimofc/Babin Most 12

3. Qasja në administratë dhe gjyqësorin, përdorimi zyrtar i gjuhëve 124. Shfrytëzimi i shërbimeve shëndetësore dhe sociale 145. Punësimi 176. Arsimimi 197. Qasja ndaj pronës 238. Informimi 269. Pjesëmarrja në jetën politike 2810. E drejta për kthim 29 10.1. Kthimi i dhunshëm i pjesëtarëve të komuniteteve etnike nga jashtë. 3511. Decentralizimi dhe negociatat për statusin e ardhshëm të Kosovës 3512. Rekomandimet 38

41

Etničke zajednice na Kosovu u 2006. Izveštaj Fonda za humanitarno pravo

Uvodne napomene

Izveštaj se odnosi na period od januara do decembra 2006. godine, kada su se u Beču (Vienna) vodili pregovori između vlade Srbije i kosovskog pregovaračkog tima o budućem statusu Kosova. U takvim okolnostima praćenje poštovanja ljudskih prava etničkih zajednica predstavlja aktivnost od najvećeg značaja.

Tokom 2006. godine tim istraživača FHP – Kosovo prikupio je 262 izjave pripadnika etničkih zajednica i predstavnika lokalne i centralne vlasti na Kosovu o položaju manjina na Kosovu. Posebna pažnja posvećena je povratnicima. Sa svim sagovornicima FHP – Kosovo vodio je razgovor na temu bezbednosti i slobode kretanja, o pristupu administrativnim institucijama i korišćenju maternjeg jezika u komunikaciji sa institucijama na lokalnom i centralnom nivou, o socijalnim pitanjima, mogućnostima zapošljavanja, obrazovanja na jezicima manjina, korišćenja privatne svojine, učešća u političkom životu, o informisanosti, o mogućnostima za povratak i o tome kako pripadnici manjina vide pregovore o budućem statusu Kosova i problem decentralizacije. Cilj izveštaja je da na dokumentovan način pruži svedočanstvo o položaju manjina na Kosovu tokom 2006. godine, da ukaže na probleme i da kosovskim institucijama i UNMIK-u da preporuke kako bi se položaj manjina popravio i kako bi se omogućilo njihovo potpuno integrisanje u kosovsko društvo.

Rezime

Dobijeni podaci sa terena pokazuju da je tokom 2006. godine postignut značajan napredak u pogledu slobode kretanja svih etničkih zajednica, da su pripadnici turske etničke zajednice, Bošnjaci, Aškalije i Egipćani generalno integrisani u kosovsko društvo, ali da nije došlo do osetnijeg napretka u integrisanju Srba i Roma. Ipak, prava manjina na Kosovu i dalje se svakodnevno krše, a kosovske institucije većinu ovih slučajeva kršenja prava dosad nisu uspevale da rasvetle. Veliki deo uzurpirane imovine još uvek nije vraćen. Iako je obnovljeno mnogo uništenih kuća pripadnika manjinskih zajednica, vlasnici nisu zadovoljni kvalitetom radova. a srušene kuće nisu obnovljene. Nemogućnost zapošljavanja je problem za sve etničke zajednice, a novčani iznos socijalne pomoći koju prima veliki broj stanovnika Kosova vrlo je skroman.

Srbi i deo Goranaca i dalje uče po programima vlade Srbije i idu u škole, paralelne obrazovne institucije koje su pod nadležnošću vlade Srbije. Vlada Kosova još ništa nije učinila da bi uključila đake Srbe u obrazovne institucije Kosova. Đaci Turci i Bošnjaci su

42

potpuno integrisani u obrazovni sistem Kosova i uče na svojim jezicima, po planovima i programima Turske (Turkey) i Bosne i Hercegovine. Ni u kosovskim školama ni u paralelnim institucijama vlade Srbije nastava nije organizovana na romskom jeziku.

Slične probleme kao Srbi imaju i pripadnici onih etničkih zajednica koje su integrisane u kosovsko društvo, poput Turaka, i to prvenstveno u pogledu obrazovanja na turskom jeziku i korišćenja turskog jezika u komunikaciji sa institucijama Kosova. U nekim mestima ni Bošnjaci nisu u mogućnosti da pohađaju nastavu na bosanskom, iako je Ustavnim okvirom Kosova,18 članom 4.4, to pravo svim zajednicama zagarantovano. Zbog toga neki Bošnjaci planiraju da napuste Kosovo, iako nemaju problema u smislu bezbednosti.

Povratak raseljenih, naročito Srba i Roma, Aškalija i Egipćana koji se nalaze u kampovima u severnoj Mitrovici/Mitrovicë i Plemetini/Plemetinë i dalje je na niskom nivou. Glavni problem je besperspektivnost, nemogućnost zapošljavanja i to što srušene kuće nisu obnovljene, a uzurpirana imovina nije vraćena. Što se tiče samih Srba, iako je stepen bezbednosti značajno povećan pa su Srbi počeli da se vraćaju u Klinu/Klinë ili da mnogo slobodnije odlaze u Istok/Istog, istraživači FHP – Kosovo zabeležili su značajan broj incidenata, poput bombaških i oružanih napada, podmetanja eksplozivnih naprava, kamenovanja, fizičkih i verbalnih napada, naročito na povratnike, čak i ubistvo Dragana Popovića, povratnika u Klinu/Klinë.

Pitanje poštovanja prava i položaja etničkih zajednica na Kosovu politizuje se i problemima manjinskih zajednica se manipuliše, što je naročito činila vlada Srbije u periodu pregovora o budućem statusu Kosova. Iz te perspektive potrebno je analizirati preporuku vlade Srbije da se svi Srbi odreknu plata koje primaju iz kosovskog budžeta, ako već primaju platu iz Beograda. Time se uništava jedini mehanizam kojim je vlada Kosova pokušala da integriše Srbe u kosovsko društvo, što znači da vlada Srbije upravo ohrabruje Srbe da se udaljavaju od kosovskog društva i institucija, a time se sprečava i njihova minimalna integracija.

18 Ustavni Okvir za privremenu samoupravu na Kosovu www.unmikonline.org/pub/misc/FrameworkPocket_SRB_Dec2002.pdf

43

1. Poštovanje prava na slobodu kretanja i bezbednost

U 2006. godini FHP – Kosovo beleži napredak u pravcu poboljšanja bezbednosti i slobode kretanja svih etničkih zajednica. U poređenju sa ranijim periodima ima manje napada na pripadnike manjina i njihovu imovinu. Ukinuti su kontrolni punktovi Kosovske policijske službe (KPS) i KFOR-a (Kosovo Force) i pripadnici manjina u sve većem broju koriste javni prevoz. Srbi se vraćaju u urbana naselja, kao što je slučaj sa povratnicima u Klinu/Klinë. Takođe, Srbi slobodno odlaze u Istok/Istog kako bi obavili svoje administrativne poslove, što ranije nije bio slučaj, jer su sve takve aktivnosti obavljali preko Kancelarije za zajednice ili su to u njihovo ime radili Albanci poznanici. Takođe, Srbi sada smeju da se kreću i po onim delovima gradova gde ranije nisu smeli da se kreću, poput naselja Javram/Javram u Gnjilanu/Gjilan.

Međutim, generalni položaj manjina, naročito srpske zajednice, nije zadovoljavajući. Srbi i dalje žive u enklavama i ne mogu slobodno da se kreću po čitavoj teritoriji Kosova. U svojim enklavama nemaju bezbednosnih problema, ali im je sloboda kretanja ograničena na naseljeni deo sela. Slična je situacija sa Albancima u severnom delu Kosova koji uopšte ne odlaze u srpske sredine i slobodno se kreću samo u naseljenom delu svojih enklava. Uočen je napredak u Istoku/Istog i Gnjilanu/Gjilan, gde se Srbi potpuno slobodno kreću, ali su i dalje na oprezu. Pored Srba, nasilju su izloženi, mada manje, Goranci i Romi. Turci, Bošnjaci, Aškalije i Egipćani osećaju se potpuno slobodno i bezbedno i oni su u potpunosti integrisani u kosovsko društvo.

Specifičan primer je grad Mitrovica/Mitrovicë, jer je još uvek podeljen na južni deo u kojem žive Albanci i severni deo, u kojem žive Srbi. U jednom delu severne Mitrovice/Mitrovicë, kod Tri solitera/Tre soliterat, Mikro naselju/Kodra e minatorëve u Bošnjačkoj mahali/Mahalla e Boshnjakëve žive i Albanci i tu se dešava najviše incidenata. Inače, u severnom delu Mitrovice/Mitrovicë, gde uglavnom žive Srbi, nalaze se brojni pripadnici KFOR-a, UNMIK policije i KPS.

U severnom delu Kosovske Mitrovice živi oko 18.000 Srba, među njima 5.000–6.000 onih koji su se tu raselili iz ostalih delova Kosova posle dolaska međunarodnih snaga. Albanaca ima 2.500, a žive u tri odvojena naselja: Bošnjačkoj mahali, Tri solitera i u Mikronaselju. U severnom delu grada ima i oko 300 Bošnjaka, 100 Goranaca, 400 Roma i 80 Turaka. Pored toga, u tri odvojena kampa, Česmin lug, Žitkovac i Kablar, živi oko hiljadu Roma i Aškalija. Bezbednost svih stanovnika je dobra. Ljudi se slobodno kreću, rade, trguju, ali ipak su na oprezu, jer se plaše da ne naiđe neki ekstremni Albanac iz južnog dela grada. Tu je KFOR, UNMIK policija i KPS, koji nadziru stanje. Ponekad se dogodi neka sitna čarka ili provokacija. Najčešće ih izazivaju Albanci koji iz južnog dela grada, gde čine apsolutnu većinu, zalaze u rubove severnog dela Mitrovice. Oni dolaze preko mosta kod Bošnjačke mahale i naselja Tri solitera. Nema većih problema, jer nema direktnih kontakata, pošto oni ne idu u centar severnog dela grada.

Z. V., Srbin iz Mitrovice/MitrovicëFHP intervju 1. aprila 2006.

44

1.1. Srbi

U opštini Orahovac/Rahovec živi oko 1.300 Srba. Blizu 500 živi u enklavi u gornjem delu Orahovca/Rahovec, zajedno sa jednim brojem pripadnika RAE zajednica, dok ih oko 800 živi u obližnjem selu Velika Hoča/Hoqa e Madhe. Iako tokom 2006. godine nisu zabeleženi primeri etničkog nasilja, Srbi i dalje ne idu u donji deo grada. Kada žele da napuste svoju enklavu, idu pod pratnjom KPS ili KFOR-a. U kupovinu idu u severnu Mitrovicu/Mitrovicë i u Gračanicu/Graçanicë, organizovano autobusima UNMIK-a. Isto tako učenici iz Velike Hoče/Hoqa e Madhe idu u srpsku školu koja je u gornjem delu Orahovca/Rahovec. Ipak, neki Srbi odlaze u donji deo grada, bilo radi kupovine ili radi obavljanja administrativnih poslova u opštini. Neke od njih su Albanci provocirali, ali ih niko nije napao. Srbi koji rade u opštini, njih 16, na svoja radna mesta odlaze slobodno, bez pratnje KPS i do sada nisu imali nikakvih problema.

U međuvremenu, u radnju je ušao Nekija, naš komšija Albanac, koga je moj muž častio pivom. Dok su oni razgovarali, nas tri smo stale ispred radnje i u tom trenutku naiđoše dvojica mladića Albanaca. Jedan od njih, koji je držao crvenu plastičnu kantu, počeo je odmah da nas psuje i vređa. Između ostalog više puta je i na srpskom jeziku rekao „vidi kako se oslobodile pička im materina“. Obratio se i prodavcu psujući ga što nas je primio u radnju. Rekao mu je „što si ih primio, pička ti materina. Teraj ih, majku im jebem“. Mi smo odmah ušle u kola i nismo reagovale. Nije reagovao niko.

S. V., Srpkinja iz Orahovca/RahovecFHP intervju 5. aprila 2006.

Danas u Gnjilanu/Gjilan živi oko 100 Srba. Tokom 2006. godine nije bilo ozbiljnijih etničkih incidenata. Srbi se slobodnije kreću i odlaze u delove grada u koje ranije nisu smeli ići, mada ih Albanci često provociraju. Generalno, položaj Srba u gradu je i dalje težak. Iako je 60 objekata koji su uništeni 17. marta 2004. godine obnovljeno sredstvima vlade Kosova, Srbi se i dalje ne vraćaju u obnovljene kuće, jer traže dodatna uveravanja od KPS i opštine da im se ništa neće dogoditi ako se vrate. Takođe, ni raseljeni Srbi iz Obilića/Obiliq neće da se vrate u renovirane kuće iz bezbednosnih razloga, naročito oni čije su kuće srušene tokom martovskog nasilja 2004. godine.

Bezbednost je bolja nego u ranijem periodu. Trenutno se ljudi više kreću centrom grada, ali i nekim drugim ulicama, gde ranije nisu smeli. Recimo, kreću se do banaka, robne kuće, a neki idu čak i u naselje Javram, gde je ranije trebalo puno hrabrosti da neko ode. Bez sumnje, evidentan je pomak na planu bezbednosti i slobode kretanja. Međutim, potpune bezbednosti još uvek nema. Prošlo je sedam godina i ništa bitno se nije promenilo u položaju srpske zajednice u ovoj opštini. Nijedan od standarda nije do kraja ispunjen. Položaj Srba čini težim loša ekonomska situacija i nezaposlenost.

B. P., potpredsednik Skupštine opštine Gnjilane/GjilanFHP intervju 5. aprila 2006.

Srbi se u opštini Peć/ Peja slobodno kreću isključivo u naseljenim delovima sela u kojima žive, kao Srbi iz Goraždevca/Gorazhdec i povratnici u sela Siga/Sigë,

45

Brestovik/Brestovik, Belo Polje/Bellopojë i Osojane/Osojan. Izvan sela se ne kreću bez pratnje KPS ili KFOR-a. U grad Peć/Peja se vratio stari bračni par, Srbi koji se slobodno kreću kroz grad, ali ih Albanci često provociraju. Ostale etničke zajednice nemaju problema sa slobodom kretanja.

Ovde smo bezbedni. Ja i baba potpuno slobodno idemo na pijac (...) Kad izlazim u grad javljaju mi se mnogi Albanci. Iz daleka me pozdravljaju „ćao Bagi“, tako su me zvali ranije. Sa nekima se rukujem, a ponekim i zagrlim, ali ima dosta onih koje ne poznajem. A samo dva čoveka, bolesna od traume, kako se to kaže, dođu pijani kasno posle ponoći i lupaju mi na vrata. Probude nas, ali ne javljamo se, oni malo lupaju pa odu. Ja sam mom komšiji koji ima kafić do moje kuće rekao: „Komšija, bre, ti radiš do kasno, kako im ne kažeš, 'dođi u dan pa razgovaraj sa Brankom, razmenite mišljenja. Ako je Branko nešto grešio, kaži mu, pa da za grešku odgovara ili popravi'“. Izgleda da im je komšija preneo moje reči i oni su prestali da mi lupaju na vrata.

B. F., Srbin iz Peći/PejaFHP intervju 12. oktobra 2006.

Srbi generalno i dalje obrađuju samo one njive koje su u blizini sela, dok udaljene njive ne obrađuju iz bezbednosnih razloga, kao što je slučaj sa Srbima iz Osojana/Osojan. Kamioni i autobusi kojima se prevoze iz Osojana/Osojan u severnu Mitrovicu/Mitrovicë i dalje se kamenuju kod sela Rudnik/Runikë u opštini Srbica/Skenderaj, a lokalno albansko stanovništvo zna da se baš tim autobusima prevoze Srbi.

Nas često kamenuju kad idemo autobusom za Mitrovicu. U poslednje vreme baš su intenzivirani ti napadi. Najčešće nas kamenuju kod sela Rudnik u opštini Srbica i to na jednom brdašcu, kad se spuštamo. Tačno vidimo kada se mladići, stari 17–18 godina, okupljaju i pripremaju za kamenovanje. To je jako teško videti i preživeti, uopšte nije jednostavno. Znamo da se takvim kamenovanjem ne može čovek ubiti, ali kad osetite da vas neko gađa i da ste pri tom potpuno nemoćni, nije baš lagodno. Sve incidente redovno prijavljujemo UNMIK policiji i KPS, ali u njih nemamo poverenja, jer nisu efikasni. Da bismo im verovali, trebalo bi bar neki slučaj da reše. I to se ne dešava danas, ti incidenti se dešavaju poslednje dve godine. I mada se intenzitet incidenata pojačava, do sada nije učinjeno ništa da bi im se stalo na put. Nisu uhvatili nijednog lopova, niti kaznili one koji nas kamenuju.

S. V., povratnik u Osojane/OsojanFHP intervju 17. jun 2006.

1.2. RAE

Sve do početka oružanog sukoba na Kosovu, oko 8.000 Roma i Aškalija živeli su u Rasadnik mahali/Mahalla e Rasadnikut u južnom delu Mitrovice/Mitrovicë. To je bilo njihovo najveće naselje na Kosovu. Posle povlačenja MUP-a Srbije i Vojske Jugoslavije sa Kosova, Romi i Aškalije su napustili svoje domove koje su nakon toga Albanci do temelja uništili iz osvete, s obzirom na to da je vladalo verovanje da su Romi19 saradnici

19 Pre oružanog sukoba na Kosovu, Aškalije i Egipćani su smatrani Romima.

46

srpskog režima. Deo njih najpre je bio smešten u prostorijama Osnovne Škole „Vuk Karadžić“ u severnom delu Mitrovice/Mitrovicë dok UNHCR nije podigao tri kampa: Česmin lug/Çeshmilluk, Žitkovac/Zhitkofc i Kablar/Kabllarë. U tim kampovima do sredine 2006. godine živelo je oko 1.000 Roma i Aškalija. Većina njih premešteni su u drugi kamp Osterode/Osterod, u istom delu grada, gde su malo bolji uslovi za život. Romi i Aškalije se u severnom delu Mitrovice/Mitrovicë osećaju bezbedno i svuda se slobodno kreću, održavaju takođe kontakt i sa Albancima iz južne Mitrovice/Mitrovicë.

Ja se ovde osećam slobodnim i bezbednim. Slobodno i bez problema odlazim u južni i severni deo grada. Na obema stranama imam prijatelje, ali kad se dešavaju incidenti po nekoliko dana ne smem nikuda da maknem. Mnogi iz kampa nikuda ne idu, ne smeju, plaše se. Otkad su nas smestili ovde, mnogi ni jedan korak preko Ibra nisu napravili (...) Živimo u veoma teškim uslovima. Možete zamisliti kako je u barakama u kampu. Između sedam, osam ljudi spava u jednoj sobi. Nemamo kupatila, vruće vode. Sobe su vlažne, mračne. Nemamo osnovna sredstva i uslove za normalan život. Ako smo Romi, nismo stoka.

E. B., predstavnik Roma iz kampa Česmin lug/ÇeshmillukFHP intervju 19. februara 2006.

1.3. Bošnjaci

U južnom i u severnom delu Mitrovice/Mitrovicë sada živi oko 2.500 Bošnjaka, dok ih je pre oružanog sukoba živelo oko 7.000. Razlozi za napuštanje grada nisu bezbednosne prirode, već zato što nemaju perspektivu za normalan život. Oko 90 procenata Bošnjaka je bilo zaposleno u severnom delu grada. Skoro svi su ostali bez posla. Deo njihovih stambenih objekata je u oba dela grada ili uzurpiran, ili uništen. Uništeni objekti još nisu obnovljeni, a uzurpirana imovina nije vraćena. Zbog tih razloga Bošnjaci odlaze u Sandžak, BiH ili u zapadnu Evropu i Ameriku.

2. Etnički motivisani incidenti

2.1. Ubistvo Dragana Popovića u Klini/Klinë

Dana 12. juna 2006. godine, negde oko 10.00, u svojoj kući u Klini/Klinë pronađen je ubijen Dragan Popović, koji je bio jedan od 53 Srba povratnika u ovaj grad. Dragan Popović se vratio 13. jula 2005. godine. Meštani su ubijenog opisali kao dobrog čoveka. Kuća Dragana Popovića bila je tranzitna za sve one Srbe koji su dolazili da obiđu svoju imovinu u Klini/Klinë. Ovaj slučaj zabrinuo je povratnike, vratio im strah i neizvesnost i sprečio da se vrate u većem broju. Tokom 2006. godine u Klini/Klinë je bilo više napada na Srbe povratnike.

O tome u Klini kruže razne priče. Govori se da je Dragan sinoć ubijen u svojoj kući, da je pogođen u glavu iz vatrenog oružja. Takođe se priča da je njegovo beživotno telo prebačeno u centar za obdukciju u Orahovac, da je obdukcijom utvrđeno da je ubijen,

47

kao i da ovaj slučaj istražuju pripadnici KPS. Ima i komentara da je ovo ubistvo poruka ekstremnih Albanaca svim raseljenim Srbima da se ne vraćaju na svoja ognjišta, jer ih čeka ista sudbina.

T. T., direktor Kancelarije za zajednice u Klini/KlinëFHP intervju 20. juna 2006.

2.2. Bombaški napad na povratnike u Klinu/Klinë

Dana 19. septembra 2006. godine u 19.45, na stan povratnika Milorada Pavlovića bačena je eksplozivna naprava. U trenutku eksplozije u stanu su bili Milorad Pavlović, njegova majka, supruga i rođaka. Svih četvoro su povređeni, a najteže povrede je zadobio Milorad Pavlović. Porodica Pavlović se među prvima vratila u Klinu/Klinë, i to 19. aprila 2005. godine. Do ovog incidenta nisu imali problema.

Bilo je oko 19.45 kada se čula jaka eksplozija. Sve u stanu se treslo i svi smo bili uplašeni. Odmah posle toga moj sin je uzeo telefon i pozvao policiju. Za manje od pet minuta došla je policija i kola hitne pomoći. Ja sam video kada su izveli iz stana porodicu Pavlović. Miloradu je bila povređena glava, a njegovu majku su izneli na nosilima.

S. B., Albanac iz Kline/KlinëFHP intervju 21. septembra 2006.

Inače, FHP – Kosovo je 9. maja 2005. godine za potrebe pisanja izveštaja o poštovanju prava etničkih zajednica na Kosovu u 2005. godini uzeo izjavu od Milorada Pavlovića:

Izlazimo u grad, možemo da kupujemo u svakoj radnji. Nijednom nismo imali problema. Često odlazim u opštinu, gde budem uslužen kako treba. Jednom sam išao u Opštinski sud da uzmem neki dokument. Ja inače dosta dobro govorim albanski. Pitao sam službenika na albanskom jeziku. On mi je odgovorio najljubaznije da malo sačekam. Vrlo brzo su mi završili posao i ja sam otišao kući.

M. P., Srbin iz Kline/KlinëFHP intervju 9. maja 2005.

2.3. Napad nožem na Milisava Ilinčića u Mitrovici/Mitrovicë, u blizini mosta na Ibru/Ibër

U blizini mosta na Ibru 28. marta 2006. godine dva Albanca su napala i ubola nožem Srbina iz severne Mitrovice/Mitrovicë Milisava Ilinčića, koji je tada bio sa devojkom. Nakon tog događaja međunarodne snage su privremeno zatvorile most.20

2.4. Oružani napad na dvojicu Srba, radnika na benzinskoj pumpi

20 Zeri, Nepoznati napadači su nožem uboli srpskog mladića, 29. mart 2006. godine Koha Ditore, Nakon uboda nožem srpskog mladića, policija radi na identifikaciji i hapšenju počinilaca, 29. mart 2006. godine

48

U noći između 9. i 10. maja 2006. godine na benzinskoj pumpi između sela Grabovac/Grabofc i Rudare/Rudarë u opštini Zvečan/Zveçan, nepoznate osobe su iz vatrenog oružja ispalile 12 rafala i tom prilikom teško ranili dvojicu radnika benzinske pumpe, Jablana Jevtića i Jovana Miloševića iz sela Grabovac/Grabofc.

Napad se dogodio rano, negde posle 3.00. Iznenada sam čuo pucnjavu i vrisak. Nisam znao šta se dešava, ali sam osetio bol u predelu ruke i noge. Uspeo sam da pobegnem u pravcu reke Ibar. Skinuo sam sa sebe belu majicu da ne bih bio uočljiv napadačima. Od rane koju sam zadobio nisam mogao da se podignem i hodam. Puzeći uspeo sam nekako da stignem do puta. Video sam da je došla patrola KPS. Tada sam primetio da je ranjen i Jova. Pripadnici KPS pozvali su kola hitne pomoći iz bolnice. Nas su ukrcali u ta kola i prebacili u bolnicu u severnom delu Mitrovice. Tamo su nas lekari operisali. Jovan mi je ispričao da je primetio jednog napadača sa fantomkom na glavi koji je sa puta, iz neposredne blizine, pucao na nas. Pripadnici KPS izvršili su uviđaj i pokrenuli istragu, ali do sada nisu uspeli otkriti napadače.

J. J., Srbin iz Grabovca/GrabofcFHP intervju 7. juna 2006.

2.5. Napad bombom na letnju baštu kafea „Dolce vita“ u severnom delu Mitrovice/Mitrovicë

Devet osoba je povređeno kada je 26. avgusta 2006. godine u kasnim popodnevnim časovima bačena eksplozivna naprava u letnju baštu kafića „Dolce vita“ u severnoj Mitrovici/Mitrovicë. KPS je uhapsila šesnaestogodišnjeg Adema Dibranija/Adem Dibrani iz južne Mitrovice/Mitrovicë pod sumnjom da je bacio bombu. Posle napada, na severnom kraju mosta skupila se grupa Srba koji su protestovali. Most je bio zatvoren sledećih mesec dana i za pešake, i za vozila.

Dana 26. avgusta 2006. godine oko 18.50 nalazio sam se u lokalu „Dolce Vita“ kada sam čuo jaku eksploziju (...) Nekoliko sekundi posle eksplozije video sam masu ljudi, oko 15 njih, među kojima i pripadnike KPS kako jure ka mostu na Ibru. Kasnije sam saznao da je mladić koji je bacio bombu počeo da beži ka južnom delu grada. Na sredini mosta pripadnik KPS sustigao je i uhapsio tog mladića (...) U bašti lokala nalazilo se tridesetak osoba, a u samom lokalu 12.

Građanin21 iz Mitrovice/MitrovicëFHP intervju 1. oktobra 2006.

2.6. Kamenovanje taksi vozila u severnom delu Mitrovice/Mitrovicë

Dana 17. avgusta 2006. godine kamenovano je taksi vozilo u blizini Tri solitera/Tre soliterat u severnom delu Mitrovice/Mitrovicë. Vozilom je upravljao Albanac Arben

21 Ispitanik je želeo da ostane anoniman. Ime, prezima i adresa poznati su FHP - Kosovo.

49

Peci/Arben Peci, taksista. On tvrdi da je neposredno posle napada čuo psovke na srpskom jeziku.

Nisam video ko nas je kamenovao, ali sam čuo psovke na srpskom jeziku. Nije bilo nikakvog razloga da budemo napadnuti i mislim da su nekome smetale registarske oznake 'KS' na mom vozilu.

A. P., taksista iz Mitrovice/MitrovicëFHP intervju 25. avgusta 2006

2.7. Oružani napad na tranzitnu kuću za Srbe povratnike u Ljug/Lug

Februara 2006. godine 50 muškaraca, predstavnika porodica raseljenih Srba iz Ljuga/Lug kod Istoka/Istog potpisali su ugovore sa nemačkom organizacijom THW za obnovu njihovih uništenih kuća. Desetak predstavnika porodica vratilo se u Istok/Istog i smestilo u kuću povratnika Alekse Ljušića kod koga obično odsedaju oni koji čekaju da im se obnove kuće. 8. juna 2006. godine nepoznata lica napala su kuću u kojoj su bili smešteni povratnici. KPS do sada nije otkrio počinioce ovog napada.

Napad se dogodio u 23.30. U trenutku napada u mojoj kući bilo je 10 Srba povratnika. Iznenada smo čuli pucnje iz automatskog oružja. Meci su ispaljeni na zid i krov kuće. Srećom, niko nije povređen. Dva dana pre toga napadači su isekli i odneli elektroinstalacije sa jedne od kuća u izgradnji, a potom na drugoj koja je takođe u izgradnji i istakli albansku zastavu. Očito da je cilj napadača bio da zastraše kako bi nas odvratili od namere i usporili proces povratka na naša ognjišta.

A. Lj., Srbin iz sela Ljug/LugFHP intervju 13. juna 2006.

2.8. Napad bombom na autobus „Adio Tours“-a

Na magistralnom putu Prizren/Prizren – Priština/Prishtinë na mestu zvanom Birač, 4. januara 2006. godine na autobus turističke agencije „Adio Turs“ iz Obilića/Obiliq, koji redovno saobraća na liniji Dragaš/Dragash – Beograd, bačena je bomba. U trenutku napada u autobusu je bilo 55 putnika. Polovina putnika bili su Albanci, dok su drugu polovinu činili Bošnjaci, Goranci, jedan Turčin i jedan Kinez.

Kao i obično u 20.30 krenuo sam iz Dragaša/Dragash za Beograd. Nakon kratkog stajanja u Prizrenu/Prizren, gde sam primio nove putnike, produžio sam putovanje magistralnim putem (...) Negde oko 22.10 stigli smo blizu mesta zvanog „Birač“. Iznenada smo napadnuti (...) Na retrovizoru sam primetio da iz zadnjeg točka autobusa izlazi plamen. Vozio sam još oko 50–60 metara i onda sam stao. Dim je izlazio iz zadnjeg dela autobusa, a osetili smo i miris baruta. Putnici su bili u panici i vikali da otvorim vrata. Pokušao sam da ih smirim govoreći da nije ništa strašno i da je samo pukla guma. Nije bilo povređenih.

Dž. A., vozač autobusa „Adio Tours-a“FHP intervju 5. januara 2006.

50

2.9. Napad eksplozivnom napravom na kuću Goranca u selu Gornje Rapce/Rapcë e Epërmë

Na kuću Goranca Zećira Zurapija/Zeqir Zurapi u selu Gornje Rapce/Rapcë e Epërmë bačena je bomba 1. oktobra 2006. godine.

Osetio se miris kiseline i shvatio sam da je postavljena eksplozivna naprava. Reagovao sam brzo i ćerki rekao „beži“. Vratio sam se da pozovem suprugu. Krenuli smo na druga vrata kroz letnju kuhinju, kada se začula manja eksplozija, a odmah zatim i detonacija koja nas je izbacila iz kuće. Zahvaljujući tome što smo na vreme napustili kuću, niko od nas nije povređen, ali je materijalna šteta ogromna (...) Manja materijalna šteta nastala je na okolnim kućama u prečniku oko 100 metara.

Z. Z., Goranac iz sela Gornje Rapce/Rapcë e EpërmëFHP intervju 10. oktobra 2006.

2.10. Ometanje posete srpskom groblju za Zadušnice u selu Lešane/Leshanë

Na Zadušnice 5. novembra 2006. godine oko 8.00 sati Albanci, stanovnici sela Lešane/Leshanë kod Suve Reke/Suharekë sprečili su raseljene Srbe iz tog sela da dođu na groblje. Inače, raseljeni Srbi išli su u pratnji KPS.22

2.11. Napad na filijalu „Komercijalne banke“ a.d. u Dragašu/Dragash

Na filijalu „Komercijalne banke“ a.d. u centru Dragaša/Dragash bačena je bomba 18. marta 2006. godine oko 21.00.

Od eksplozije je oštećen zid objekta. Video sam otvor u zidu u prečniku od oko jedan metar. Ostali zidovi su napukli. Drugih oštećenja nije bilo. U kasi je bilo dosta novca, ali ništa nije odneto.

O. O., Albanac iz Dragaša/DragashFHP intervju 23. marta 2006.

2.12. Napad na Vuka Danilovića, interno raseljeno lice iz Dečana/Deçanë

U centru Dečana/Deçanë 21. avgusta 2006. godine jedan Albanac pretukao je Vuka Danilovića, izbeglo lice i profesora iz Dečana/Deçanë. Vuk Danilović je vodio grupu od desetak učenika iz Berana, gde se nalazi najveći deo izbeglih Srba iz Dečana/Deçanë, da bi učestvovali u multietničkom kampu OEBS-a sa ciljem unapređenja saradnje među etničkim zajednicama na području Dečana/Deçanë.

Danilović je sa meštanima razgovarao, pozdravio ih je i sa mnogima se rukovao. Međutim, on se ubrzo vratio i od mene zatražio pomoć. Ispričao mi je da se pojavio jedan mladić koji je prišao i uz psovke ga udarao pesnicama u glavu i stomak, pa je on od

22 Zeri, 6. novembar 2006.

51

silnih udaraca pao na zemlju. Rekao je još da su njegove kolege iz grupe zajedno sa nekoliko građana pritrčali da mu pomognu i da su ga oni doveli kod mene. Pozvali smo pripadnike KPS koji su uspeli da uhvate napadača, mladića, starog oko 30 godina.

N. S., predsednik Skupštine opštine Dečani/DeçanëFHP intervju 2. oktobra 2006.

2.13. Demoliranje i pljačka crkve u selu Gojbulje/Gojbujë

U srpskom selu Gojbulje/Gojbujë u opštini Vučitrn/Vushtrri crkva je opljačkana i oštećena.

Poslednji incident desio se pre mesec dana. Narod se okupio na groblju kod seoske crkve. Kad su se ljudi razišli, negde oko 15.15, u groblje su upale nepoznate osobe. Iz moje kuće, koja je udaljena nekolika stotina metara od crkve, jasno sam video ljude koji su u groblje ušli iz pravca reke koja prolazi kroz selo. Oni su iz naše crkve odneli dve zastave, razbili vrata i ušli u crkvene prostorije za ručavanje, gde su polomili dve ikone, razbili dva lustera i sat. Odneli su krst koji je stajao pored crkve, a koji su nam poklonili grčki vojnici iz sastava KFOR-a.

Ž. K., Srbin iz sela Gojbulje/GojbujëFHP intervju 15. maja 2006. godine

2.14. Skrnavljenje crkve u Babinom Mostu/Babimoc

U noći između 6. i 7. jula 2006. godine opljačkana je crkva Pokrova presvete Bogorodice u Babinom Mostu/Babimoc.

Nepoznati počinioci razbili su rešetke i staklo na prozoru sa zadnje strane crkve i odneli 50.000 dinara priloga. Deo crkvenih odeždi i obredne predmete takođe su ukrali, a uništili su 10 ikona koje su skinuli sa zida (...) KPS je odmah obavila uviđaj, ali do sada nisu saopštili pojedinosti o ovom incidentu. Na žalost, mislim da je to još jedan vid pritiska na srpsko stanovništvo.

Lj. M., Srpkinja iz Babinog Mosta/BabimocFHP intervju 16. avgusta 2006.

3. Pristup administraciji i sudu, službena upotreba jezika

Albanski, srpski i engleski su službeni jezici na Kosovu. Sva zvanična dokumenta i formulari u opštinama i sudovima dostupni su na ovim jezicima, a u nekim drugim opštinama dokumenti mogu da se dobiju i na turskom i na bosanskom. U skladu sa

52

Zakonom o upotrebi jezika23 ukoliko u nekoj opštini jedna etnička zajednica čini više od pet procenata ukupnog stanovništva, jezik te zajednice će u opštini biti službeni. Albanci i Srbi mogu da se obrate Skuštini Kosova i skupštinama opština na svom jeziku, dok se za pripadnike drugih etničkih zajednica obezbeđuje prevod. Svi zakoni koje donosi Skupština Kosova objavljuju se na albanskom, srpskom, bosanskom, turskom i engleskom jeziku.24

Zakon o upotrebi jezika, koji je stupio na snagu u oktobru 2006. godine, ne donosi mnogo novina i prati samo ono što je već utvrđeno Ustavnim okvirom Kosova, Zakonom o lokalnoj samoupravi i Zakonom o uvidu u službena dokumenta.25 Jedna od novina je da zakon predviđa da u opštini Prizren/Prizren turski bude proglašen za službeni, bez obzira na to da li u toj opštini broj Turaka iznosi više od pet procenata od ukupnog stanovništva Prizrena/Prizren. Dragana Rodić iz kancelarije ombudsmana ističe da praksa pokazuje da postoji diskriminacija kad je u pitanju primena ovog zakona, a što se odnosi i na upotrebu turskog, iako su Turci u potpunosti integrisani u kosovsko društvo.

Prevod zakona, uredbi i ostalih akata je neadekvatan. Nepoštovanje ravnopravnosti jezika evidentirano je i na dokumentima javnih preduzeća, na računima, građevinskim dozvolama. Diskriminacija je zabeležena i u službenoj korespondenciji sa opštinama koje ne poštuju čak ni pravila u pisanju ličnih imena (...) Trend nepoštovanja imena opština se nastavlja, iako postoji Zakon o broju i imenima opština na Kosovu (...) Najslikovitiji primer nepoštovanja ovog zakona su mediji na Kosovu.

D. R., predstavnik kancelarije ombudsmanaFHP intervju 29. novembra 2006.

Postojeća zakonska regulativa oko ravnopravne upotrebe turskog jezika na Kosovu u praksi se ne primenjuje. Konkretno, ni pred jednim sudom na Kosovu sudski postupci se ne vode na turskom jeziku, iz prostog razloga što nema obezbeđenih sudskih prevodilaca za turski jezik. Pozivi, sudske odluke i ostala dokumentacija ne izdaju se na turskom. Turski se ne upotrebljava ni u administraciji, kako na lokalnom, tako ni na centralnom nivou. Slična situacija je i u KPS, kao i u društvenim i javnim institucijama. Imena i prezimena pripadnika turske zajednice u ličnim kartama, izvodima iz matične knjige rođenih i drugo ne pišu se na pravilan način, u skladu sa turskim pravopisom, uz obrazloženje da Unmikove službe u kompjutere nisu unele slova i znake iz turske azbuke.

S. O., Turčin iz Prištine/PrishtinëFHP intervju 12. jula 2006.

Prizren/Prizren je izuzetak, jer je u tom gradu turski jezik službeni i ravnopravno se koristi sa ostalim jezicima. Svi dokumenti u opštini se izdaju na turskom. Takođe, u svim obrazovnim institucijama, od predškolskih pa do univerziteta, postoje programi na ovom jeziku. Na lokalnoj televiziji i radiju emituju se programi na turskom, kao i informativne emisije. Do ovoga se došlo pošto su poslanici Turske demokratske partije Kosova, zajedno sa poslanicima bošnjačke koalicije „Vakat“, okupljeni u poslaničkoj grupi „6+” 23 Zakon o upotrebi jezika, http://www.assembly-kosova.org/common/docs/ligjet/2006_02-L37_sr.pdf 24 Op.cit. Ustavni Okvir ... www.unmikonline.org/pub/misc/FrameworkPocket_SRB_Dec2002.pdf 25 Zakon o uvidu u službena dokumenta, http://www.assembly-kosova.org/common/docs/ligjet/2003_12_sr.pdf

53

napustili sednicu Skupštine Kosova koja je održana 28. jula 2006. godine, kada je odbačen njihov predlog amandmana na Zakon o upotrebi jezika. Tim predlogom tražena je veća zastupljenost turskog i bosanskog jezika u sredinama gde pripadnici ovih zajednica žive u većem broju.

Ostalo je da službeni jezici po opštinama na Kosovu budu jezici onih zajednica u kojima ima najmanje šest procenata građana koji taj jezik govore. Takvom stavu smo se protivili, rekli smo da još nije završen proces decentralizacije i skoro 25 godina nije validno izvršen popis stanovništva. Stoga, da se baziramo na nekim procentima bez popisa i završene decentralizacije, za nas je bilo nerazumljivo. Zato smo predlagali prethodno rešenje kao stečeno pravo, tj. da u opštini u kojoj većinu građana čine pripadnici turske zajednice, kao sto je slučaj u Prizrenu, turski jezik bude službeni jezik. Ali, to nije prihvaćeno.

M. Y., Turčin, član Predsedništva Skupštine KosovaFHP intervju 11. avgusta 2006.

Skupština opštine Gnjilane usvojila je odluku da je srpski jezik službeni na području opštine, ali se ta odluka često ne poštuje, naročito u pravosuđu i policiji. Stranke mogu da koriste svoj jezik na sudskim raspravama, preko prevodioca. Presude se uglavnom dostavljaju samo na albanskom. To je slučaj i kod saobraćajne policije, koja mandatne kazne piše isključivo na albanskom jeziku.

B. P., potpredsednik Skupštine opštine Gnjilane/GjilanFHP intervju 5. aprila 2006.

Opština Klina/Klinë može da se navede kao pozitivan primer u odnosu na Srbe.

Svi povratnici ovde mogu slobodno da koriste svoj jezik i do sada nismo imali pritužbe po tom pitanju. Nemamo žalbi ni na usluge šalterskih radnika Albanaca koji rade u institucijama. U opštini Srbi mogu sasvim nesmetano da vade sva dokumenta koja su im potrebna. U početku, stranke su dolazile u Kancelariju za zajednice, jer su bile u strahu (...) Međutim, sada više nema potrebe za tim, jer se povratnici sami sasvim slobodno obraćaju opštini i svi su oni zadovoljni uslugama.

M. S., opštinski službenik za povratak u Klini/KlinëFHP intervju 24. juna 2006.

4. Korišćenje zdravstvenih i socijalnih usluga

Zdravstvene usluge bolnica i ambulanata koje su u nadležnosti kosovske vlade koriste sve etničke zajednice, osim Srba koji se leče u paralelnim institucijama, ambulantama koje finansira vlada Srbije. Međutim, neki Srbi koriste usluge zdravstvenih ustanova vlade Kosova u sredinama gde su Bošnjaci većinsko stanovništvo. Takav je slučaj sa Srbima

54

povratnicima u sela Siga/Sigë i Brestovik/Brestovik, koji se leče u ambulanti u Vitomirici/Vitomiricë.

Jedan od najvećih problema na Kosovu je siromaštvo širokih slojeva stanovništva nakon prestanka oružanih sukoba. Prema podacima Ministarstva rada i socijalne zaštite vlade Kosova, do sada je evidentirano oko 41.000 porodica sa blizu 185.000 članova koji žive samo od socijalne pomoći. Među njima je značajan broj pripadnika manjinskih etničkih zajednica.

Visina socijalne pomoći kreće se u rasponu od 35 do 75 evra mesečno, u zavisnosti od broja članova porodice: pojedinci primaju po 35 evra; porodice koji imaju dva člana 50, sa tri 55, sa četiri 60, sa pet članova 65, a sa šest i više članova 75 evra. Korisnici socijalne pomoći smatraju da vlasti na Kosovu ne izdvajaju dovoljno novca za socijalnu zaštitu pripadnika manjinskih etničkih zajednica, jer ta pomoć nije dovoljna ni da se kupi hrana za mesec dana. Pored toga, značajan deo pripadnika manjina kojima je potrebna socijalna pomoć nisu dovoljno informisani o svojim pravima i zato ne dobijaju pomoć.

Cela teritorija Kosova je pokrivena i funkcionišemo bez ikakvih problema. Socijalnu pomoć po različitim kategorijama koristi 32.915 albanskih porodica sa 148.758 članova, 4.567 srpskih porodica, sa 11.846 članova, 12 crnogorskih porodica, sa 42 člana, 721 bošnjačka porodica sa 2.449 članova, 119 turskih porodica sa 357 članova, 1.227 aškalskih porodica sa 5. 957 članova, 814 romskih porodica sa 3.586 članova i ostali 364 porodice sa 1.299 članova. Ukupno 40.745 porodica sa 174.646 članova. Naš departman vrši i zbrinjavanje starijih lica koja nemaju bližnjeg da se stara o njima. Imamo Starački dom u Prištini, Specijalni zavod za mentalne i psihičke bolesnike u Štimlju i jednu specijalnu ustanovu za decu u Gračanici. Takođe, naša obaveza je da isplatimo osnovne penzije za sve stanovnike koji su navršili 65 godina života, i to bez obzira na etničku pripadnost. Takve penzije počeli smo da isplaćujemo od 1. jula 2002. godine.

M. G., Direktor Departamenta za socijalnu zaštitu pri Ministarstvu rada u vladi KosovaFHP intervju 24. novembra 2006.

Niko se ne interesuje da mi pomogne da se kuća obnovi, kako bismo i mi živeli u uslovima dostojnim čoveka. Raseljenim Srbima koji se vraćaju daju sve, grade im nove kuće, dele nameštaj, stvari za domaćinstvo, alat i novac. Meni, koji se nisam makao odavde kažu „ne sleduje ti, jer nisi povratnik”. Ja i sestra ponekad gladujemo, jer nemamo sta da jedemo. Ne može se živeti samo sa 35 evra socijalne pomoći. Ta suma novca nije dovoljna ni za lekove koje treba da kupim za sestru. Ona ima neke stare lekove koje neće da uzima. Ona ne izlazi iz sobe i ne priča ni sa kim, čak ni sa mnom. Zbog nje ne mogu puno da se udaljim od kuće. Nemam mogućnosti da je vodim za Beograd, treba mi novac, a ja nemam.

D. B., Srbin iz Prizrena/PrizrenFHP intervju 13. oktobra 2006.

Suzana Ranković, Srpkinja iz Kline/Klinë koja je bila udata za Albanca, je jedini pripadnik srpske zajednice u Đakovici/Gajkovë. Sa svoje troje dece živi u naselju

55

Kolonija/Kolonia. Nakon prestanka NATO bombardovanja nestali su njen muž Daut Morina (Daut Morina) i sin Dalibor o kojima i dalje nema nikakvih informacija. Ona i njenih troje dece slobodno se kreću, slobodno koriste zdravstvene usluge, deca pohađaju nastavu bez problema, ali socijalna pomoć koju primaju nije im dovoljna za normalan život.

Živimo već punih šest i po godina u jednoj tuđoj istrošenoj kući u nehigijenskim uslovima, bez dovoljno hrane, odeće i ogreva. Najmlađu ćerku Anđelu bila sam prinuđena da dam na starateljstvo jednom italijanskom vojniku KFOR-a. Ona se sada nalazi negde u Italiji i tamo se školuje. Nadam se da će se jednog dana vratiti. Ja sedim u kući i ništa ne radim. Deca, sin Ramadan i ćerke Slađana i Živana idu u školu, nastavu pohađaju na albanskom jeziku. Odlični su učenici, ali oni ne znaju šta je bioskop, pozorište, žurka, kompjuter. Igraju se ovde sa decom pripadnika Roma, Aškalija i Egipćana pored gomile sakupljenih kartona i kontejnera za smeće i retko idu u grad. Oblače ono što nam daju kao humanitarnu pomoć. Novca nemamo da kupimo novu garderobu i bilo šta drugo. Živimo od socijalne pomoći od 55 evra mesečno i to nam je sve. Obaveze su velike. Samo za struju dugujemo 1.400 evra. Ne možemo da platimo, nemamo čime. Niko nam ništa ne pomaže (...) Nemam čemu da se nadam, posla nemam, kuću svoju takođe nemam, o sudbini sina i muža ništa ne znam. Preostaje samo da čekamo, pa kako Bog da.

S. R., Srpkinja iz Đakovice/GjakovëFHP intervju 6. maja 2006.

Mnogi uživaoci socijalne pomoći zbog nedostatka sredstava ne plaćaju struju. Iz tog razloga Ministarstvo za socijalna pitanja i Elektrokorporacija Kosova (KEK) pokrenuli su inicijativu i sklopili sporazum da pomognu ove kategorije stanovništva.

Sporazum predviđa da se za oko 40.000 korisnika socijalnih usluga briše dug od 500 kWh svakog meseca. Na osnovu ovog sporazuma KEK je novembra 2006. godine počela da briše dug za 2005. godinu. Za tu namenu, od 20 miliona evra koliko je vlada Kosova dala na ime subvencije, pet miliona evra služiće za brisanje duga ugroženih kategorija stanovništva za 2005. godinu. Isti sporazum važi i za 2006.26

5. Zapošljavanje

Nezaposlenost je na Kosovu jedan od najvećih problema, što je naročito izraženo kod pripadnika manjinskih zajednica. U skladu sa uredbom UNMIK-a svaka institucija mora da ima obezbeđen broj radnih mesta za pripadnike manjinskih zajednica. Ipak, najveća diskriminacija na etničkoj osnovi pri zapošljavanju dešava se u javnim preduzećima, u KEK-u, Pošti Kosova (PTK) i u javnim komunalnim preduzećima. Isto tako, retki su

26 Infopress, 15. novembar 2006.

56

slučajevi da privatnici Albanci zapošljavaju pripadnike manjinskih zajednica. U slučaju Srba i Roma koji žive među Srbima, dodatni problem pri zapošljavanju je pitanje bezbednosti, tako da Srbi i Romi nisu u mogućnosti da posao traže na celoj teritoriji Kosova. Na nezaposlenost je uticala i privatizacija preduzeća u društvenom vlasništvu s obzirom na to da su mnogi pripadnici manjina, ali i Albanci ostali bez posla.

U nekim opštinama, kao što je Gnjilane/Gjilan, Srbi mogu da se zapošljavaju i ima ih zaposlenih u lokalnoj samoupravi, ali procenat radnih mesta koja zauzimaju nije u skladu sa procentom Srba koji žive u opštini, tako da je zaposleno samo 15 procenata od 20, koliko im po zakonu pripada. Od 300 zaposlenih službenika u opštini, 47 su Srbi, a trebalo bi da bude 63. U Okružnom sudu u Gnjilanu/Gjilan zaposlena su samo dvojica Srba sudija.27 U Orahovcu/Rahovec drugi potpredsednik opštine je Srbin, a od 31 odbornika u Skupštini Opštine, jedan je Srbin. U sudu je zaposleno troje Srba, a jedna Srpkinja u Kancelariji za zajednice.

Ima 20 zaposlenih Bošnjaka, 12 Turaka, dvojica Srba, sedmorica Aškalija i jedan Rom. U opštinskoj administraciji u južnom delu Mitrovice/Mitrovice zaposleno je šest Bošnjaka, šest Turaka, dvojica Aškalija, dvojica Srba i jedan Rom. U PTK dvojica Bošnjaka i dvojica Aškalija. U Vodovodu dvojica Bošnjaka, dvojica Turaka i trojica Aškalija. U zdravstvu petorica Bošnjaka i jedan Turčin, a u KEK-u petorica Bošnjaka i trojica Turaka.

M. D., službenik u Kancelariji za zajednice u Mitrovici/MitrovicëFHP intervju 1. aprila 2006.

Neke međunarodne organizacije organizuju prekvalifikaciju ili dokvalifikaciju kadrova, kako bi nezaposleni mogli lakše da dođu do zaposlenja, ali to još uvek ne rešava generalni problem nezaposlenosti.

Najveći problem je velika nezaposlenost ljudi iz našeg sela. Samo oko pet procenata je zaposleno. Neki od njih primaju socijalnu pomoć i penzije. Blizu 95 procenata stanovnika živi od prihoda do kojeg dolazi prodajući poljoprivredne proizvode. Ove možemo da prodajemo u Gračanici ili u severnoj Mitrovici, ali je proizvode teško transportovati donde. U okolini našeg sela imamo oko 1.000 hektara plodne zemlje. Teško uspevamo i da obrađujemo njive koje su s one strane reke Sitnice, jer su nas Albanci pre nekog vremena ometali. U letnjem periodu mnogi muškarci odlaze u Srbiju i Crnu Goru, tamo nalaze neke poslove i tim zaradama obezbeđuju porodicama egzistenciju. Ako neko od njih nađe dobar posao, povlači i porodicu.

V. V., Srbin iz sela Prilužje/PrilluzhëFHP intervju 14. jula 2006

Početkom marta 2006. godine Koordinacioni centar za Kosovo i Metohiju zatražio je da svi Srbi na Kosovu koji primaju plate iz kosovskog budžeta prestanu da primaju te plate ukoliko primaju plate iz budžeta vlade Srbije. Mnogi Srbi su postupili po toj odluci i time im je prestao radni odnos.

27 B. P. potpredsednik opštine Gnjilane/Gjilan, FHP intervju 5. aprila 2006.

57

Ima više razloga zbog čega su oni doneli takvu odluku. Jedan od glavnih je taj što su oni bili na platnom spisku Srbije i Kosova. To je ono stanje zatečeno 1999. godine koje je prihvatio UNMIK, a kasnije i privremene institucije Kosova. Međutim, sada je vlada Srbije, odnosno Koordinacioni centar za Kosovo i Metohiju, zauzeo stav da Srbi moraju da se opredele ili za kosovske, ili za srpske plate. Mislim da je ova odluka ispravna, jer nigde u svetu nema da jedan zaposleni prima dve plate, to jest od dva poslodavca. Koordinacioni centar je poslao dopis zaposlenim Srbima na Kosovu sa zahtevom da se opredele za jednu platu, kosovsku ili srpsku. Oni su se opredelili za ovu drugu, za plate iz Srbije, jer su one veće, a pored toga imaju zdravstveno, penzijsko, invalidsko osiguranje i druge pogodnosti koje ovde nemaju. Neki Srbi i dalje rade u opštinskim službama, poput mene, koji sam potpredsednik u opštini, tu su još službenik za povratak raseljenih lica, blagajnik, bibliotekar u selu Velika Hoča, vozač u Opštini, vozač autobusa i još neki drugi. Ima još nekoliko Srba koji u opštinskim službama rade po potrebi, dva puta nedeljno, kao što su matičari, inspektori i neki drugi službenici.

Lj. Đ., potpredsednik Skupštine opštine Orahovac/RahovecFHP intervju 24. avgusta 2006.

U Dragašu/Dragash je opštinski Direktorijat za obrazovanje raspisao konkurs za prijem nastavnika u oblasti Gore/Gora. Nakon toga radnici škola, koji rade po planu i programu vlade Srbije i primaju plate iz Beograda, uputili su otvoreno pismo međunarodnim, kosovskim i srpskim zvaničnicima, kojim su najoštrije protestovali zbog objavljenog konkursa. Oni smatraju da se tim konkursom želi angažovanje novih radnika u obrazovanju koji bi protiv volje sadašnjeg nastavnog kadra, roditelja i učenika, radili po planovima Ministarstva obrazovanja Kosova. U otvorenom pismu između ostalog se kaže:

Postupak Direktorijata smatramo neodgovornim i štetnim za sve nas u Gori koji činimo maksimalne napore na obrazovanju mladog naraštaja i ovo je direktno u vezi sa ukidanjem nastave na srpskom jeziku, što se da videti iz teksta konkursa, gde se ne pominje srpski jezik (...) Ovim postupkom onemogućava se očuvanje, zaštita i razvoj identiteta i prava zajednica, na čemu posebno insistira Ustavni okvir Kosova, poglavlje 4.

6. Obrazovanje

Obrazovanje na maternjem jeziku zagarantovano je svim etničkim zajednicama članom 4.4. Ustavnog okvira Kosova.28 Međutim, u praksi se ovo pravo ne poštuje u potpunosti. Najviše problema imaju Srbi, koji i dalje idu u škole, paralelne institucije vlade Srbije koje se nalaze u srpskim enklavama. Jedan od razloga što Srbi idu u ove škole je činjenica da vlada Kosova nije donela odluku o obrazovanju na srpskom jeziku. Zato Srbi uče po nastavnom planu i programu Ministarstva prosvete i sporta vlade Srbije. S

28 Op.cit. Ustavni Okvir ... www.unmikonline.org/pub/misc/FrameworkPocket_SRB_Dec2002.pdf

58

obzirom na činjenicu da oni nemaju normalne uslove da na Kosovu idu u školu, sve je manje učenika Srba i u srpskim enklavama. Nastavnike u ovim školama finansira vlada Srbije. Jedan broj nastavnika je primao plate i iz kosovskog budžeta, što je bio jedan od načina integracije Srba u kosovsko društvo. Nakon zahteva vlade Srbije, većina nastavnika je ugasila svoje kosovske račune i odrekla se plate iz kosovskog budžeta.

Za Rome nije organizovana nastava na njihovom maternjem jeziku. Oni pohađaju ili kosovske škole gde prate program na albanskom, bosanskom ili turskom jeziku, ili idu u srpske škole, gde prate nastavu na srpskom. Aškalije i Egipćani potpuno slobodno idu u škole zajedno sa albanskom decom i pohađaju nastavu na albanskom jeziku koji je njima maternji. Ipak, mali broj Aškalija i Egipćana nakon završene osnovne škole nastavlja školovanje u srednjim školama, a još manji na višim školama ili fakultetima.

U naselju Kolonija u Đakovici/Gjakovë funkcioniše centar za rehabilitaciju stanovništva, „Bethany Christian services”. Delatnost Centra usmerena je na obrazovanje i vaspitanje pripadnika RAE zajednica, od predškolskog uzrasta. Više od 250 dece RAE je prošlo kroz razne programe centra. Jedan broj dece RAE iz Đakovice/Gjakovë, koja su izbegla ili su zbog straha od Albanca prekinula redovno školovanje, odlazi u ovaj centar, koji za njih organizuje intenzivnu nastavu na albanskom jeziku, kako bi nadoknadila izgubljeno gradivo i uključila se u redovnu nastavu.

Na fakultetima prištinskog univerziteta nastava se izvodi samo na albanskom jeziku i na njima nema Srba, dok je broj studenata Bošnjaka, Turaka i pripadnika RAE zajednica vrlo mali. Ista je situacija i sa privatnim univerzitetima. U severnom delu Mitrovice/Mitrovicë, Zvečanu/Zveçan, Leposaviću/Leposaviq i Zubinom Potoku/Zubin Potok funkcionišu fakulteti pod kontrolom vlade Srbije i nastava se odvija na srpskom jeziku. Na njima studiraju Srbi, dok Albanaca nema. Slično situaciji na prištinskom univerzitetu, na ovim fakultetima školuje se veoma mali broj pripadnika drugih etničkih zajednica sa Kosova.

Uredbom vlade Kosova od 4. novembra 1999. godine Bošnjacima je omogućeno da se školuju na maternjem jeziku prema nastavnim planovima i udžbenicima iz BiH, a uredbom od 11. decembra 2002. godine pripadnicima turske etničke zajednice prema nastavnim planovima i udžbenicima iz Turske. Nastava na bosanskom jeziku organizovana je na nivou osnovnih i srednjih škola, a otvorena su i dva fakulteta, Fakultet biznisa u Peći/Peja i Učiteljski fakultet u Prizrenu/Prizren.

Iako je pomenutom uredbom regulisano pravo Bošnjaka da se obrazuju na svom jeziku, Bošnjaci su u nekim sredinama u nemogućnosti da se koriste svojim pravom, jer se vrši pritisak da bošnjačka deca pohađaju nastavu na albanskom. To se upravo događalo u selu Ljubižde/Lubizhdë, gde su neki ekstremni Albanci zastrašivali roditelje Bošnjake tvrdeći da njihova deca moraju da pohađaju nastavu na albanskom. Takođe, pravo Bošnjaka da se obrazuju na svom jeziku onemogućavaju i zaposleni u školama. Direktor Osnovne škole „Ekrem Redža Drini“/“7. mart“ u Ljubiždu/Lubizhdë nije obavestio Bošnjake da njihova deca mogu da upisuju, pored nastave na albanskom, i nastavu na bosanskom

59

jeziku. Slično je i u susednom selu Skorobište/Romajë i u selima Sredačke Župe/Zhupa e Prizrenit.

U osnovnoj školi imamo oko 650 učenika, a samo njih 48 pohađa nastavu na bosanskom jeziku, od prvog do devetog razreda. Uprava škole nije dala nikakvo obaveštenje da naša deca mogu da uče na maternjem jeziku. Sva obaveštenja i natpisi u školskim prostorijama su isključivo na albanskom. Bošnjačka deca koja pohađaju nastavu na albanskom jeziku ne znaju dobro ni albanski ni bosanski (...) U susednom selu Skorobište nastanjenom isključivo bošnjačkim stanovništvom, u novoj zgradi Osnovne škole „Nefit Jusufi”, koja je sagrađena sredstvima manjinskih zajednica, nema nastave na bosanskom. Više od 240 učenika nastavu pohađa na albanskom (...) I u bošnjačkim selima Sredačke Župe, Planjanu, Gornjem Selu i Drajčiću, takođe je vršen pritisak kako bi se za bošnjačku decu uvela nastava na albanskom jeziku.

E. A., Bošnjakinja iz sela Ljubižde/LubizhdëFHP intervju 18. novembra 2006.

U Đakovici/Gjakove je ostao mali broj Bošnjaka, koji se u međusobnoj komunikaciji koriste albanskim jezikom, a i svoju decu upisuju u albanske škole, jer je broj đaka Bošnjaka nedovoljan da bi se organizovala nastava na bosanskom. Iako su tražili da se za njihovu decu organizuje dopunska nastava da bi učili bosanski i da bi dobili informacije o bošnjačkoj istoriji, kulturi i tradiciji, opštinski Direktorijat za obrazovanje je odgovorio da dopunsku nastavu ne može da organizuje, jer za to nema sredstava.

Najviše Bošnjaka živi u Prizrenu/Prizren i tu više od 1.000 učenika Bošnjaka nastavu pohađa na albanskom i turskom jeziku. Roditelji ih upisuju na te programe da bi njihova deca mogla da studiraju u Prištini/Prishtinë, a oni koji pohađaju nastavu na turskom očekuju da dobiju stipendije da bi studirali u Turskoj. Ovi Bošnjaci ne žele svoju decu da šalju na studije u Bosnu, jer su školarine visoke.

U Prištini/Prishtinë nastava na bosanskom se odvija u školi „Naim Frašeri“/„Naim Frasheri“. Na bosanskom jeziku u ovoj školi nastavu pohađa 32 učenika Bošnjaka.

Od 28 osnovnih škola koje funkcionišu na području opštine Peć, u 21 nastavu pohađaju i pripadnici etničkih zajednica. U selu Goraždevac nastavu pohađa 120 učenika Srba. U Vitomirici je 335 osnovaca Bošnjaka. U Osnovnoj školi „Džemajl Kada“ u Peći nastavu pohađa 232 pripadnika etničkih zajednica i to 127 Bošnjaka, 46 Roma i 59 Egipćana. I u srednjim školama nastavu pohađa značajan broj pripadnika etničkih zajednica. Prema podacima Direktorijata za obrazovanju u opštini Peć nastavu pohađa 1.390 učenika iz redova manjinskih zajednica. U svim školama nastava se odvija normalno. Svi učenici uče u zajedničkim školskim objektima. Izuzetak su učenici srpske zajednice koji nastavu pohađaju u selu Goraždevac. Opštinski organi nemaju nikakvog uvida u proces nastave za Srbe koji se održava u tom selu. Radi stvaranja povoljnijih uslova za obrazovanje pripadnika etničkih zajednica, opština je investirala u izgradnju osnovnih škola u selima Brestovik, Zlopek, Vitomirica i Orašje.

N. K., službenik za povratak u Skupštini opštine Peć/Peja

60

FHP intervju 11. oktobra 2006.

Ustavni okvir Kosova garantuje slobodu ustanovljavanja obrazovnih ustanova i institucija kulture, umetnosti, nauke, vere kao i drugih udruženja, kako bi manjinske etničke zajednice sačuvale svoj identitet. Međutim, Romi na Kosovu ni ta prava još uvek ne uživaju. Zato su 54 intelektualca Roma, predstavnika romskih političkih partija i nevladinih organizacija, 2006. godine ponovo uputili zahtev Ministarstvu za obrazovanje, nauku i tehnologiju vlade Kosova da romska deca makar u devetom razredu osnovne škole uče romski, sa elementima kulture i istorije Roma. No, još uvek nisu dobili nikakav odgovor.

Na osnovu istraživanja koje je izvršila nevladina organizacija Roma „Durmish Asllano” iz Prizrena/Prizren, a u saradnji sa Kancelarijom za zajednice, konstatovano je da u prizrenskoj opštini ima 1.950 romske dece školskog uzrasta. Od ovog broja u sistem obrazovanja uključeno je samo oko 24 procenta romske dece, od toga 21,6 procenata pohađa osnovne škole, 1,6 procenata srednje škole, dvojica Roma studiraju na višoj školi, a samo jedan je na fakultetu.29

Skoro 77 procenata romske dece je van sistema obrazovanja. Imajući to u vidu mi smo zacrtali neke prioritete koji se tiču ovog problema. Pre svega mislimo da treba favorizovati predškolsko obrazovanje romske dece i organizovati dopunsku nastavu za romsku decu, gde bi ona veću pažnju posvećivala jeziku i kulturi Roma. Zatim, treba obezbediti stipendije za decu koja pohađaju nastavu u srednjim i višim školama, podržati projekte koji obuhvataju pitanja o neminovnosti obrazovanja i aktivnosti sa roditeljima u vezi sa obrazovanjem dece, povećati socijalnu podršku, uključiti predstavnike romske zajednice u institucije na lokalnom nivou gde se odlučuje o pitanjima obrazovanja, afirmisati pozitivne primere u obrazovanju Roma, i drugo.

N. M., predsednik NVO „Durmish Asllano“ iz Prizrena/PrizrenFHP intervju 27. januara 2006.

Naš najveći problem je što nemamo škole niti dopunsku nastavu na romskom jeziku. U kosovskim školama u kojima romska deca pohađaju nastavu, ta se deca često ignorišu i potcenjuju, zbog čega ima negativnih posledica. Kod njih se javlja kompleks inferiornosti i to je jedan od razloga što mnogi Romi prekidaju dalje školovanje.

I. E., Rom iz Prizrena/PrizrenFHP intervju 15. marta 2006.

U Dragašu/Dragash oko 2.000 učenika Goranaca ide u osnovne i srednje škole gde je nastava organizovana po planu i programu vlade Srbije. Deo nastavnika Goranaca koji su predavali po planu i programu vlade Srbije, od aprila 2006. godine su odbili da primaju plate iz budžeta Kosova, već samo iz budžeta vlade Srbije. Iz tog razloga Direktorijat za obrazovanje opštine Dragaš/Dragash je u julu 2006. godine raspisao konkurs za prijem novih nastavnika, pošto ovi nastavnici Goranci više nisu bili na platnom spisku kosovskog Ministarstva za obrazovanje, nauku i kulturu. Kao odgovor na ovu odluku, oko 160 nastavnika Goranaca su odbili da se 1. septembra pojave u školama i da potpišu

29 N. M., predsednik NVO „Durmish Asllano” iz Prizrena/Prizren, FHP intervju 27. januara 2006.

61

nove ugovore, zahtevajući da se poništi konkurs. Takođe, roditelji Goranci nisu dozvolili svojoj deci da odlaze u školu dok im se ponovo ne omogući da se obrazuju po planu i programu vlade Srbije. Nekoliko desetina učenika se 11. septembra okupila ispred Osnovne škole „Nazim Berati” u Dragašu/Dragash i jajima i paradajzom gađali zgradu škole tražeći da se počne sa nastavom. Na sastanku koji je održan 15. septembra 2006. godine u Dragašu/Dragash na kojem su bili prisutni predstavnici Ministarstva za obrazovanje, nauku i tehnologiju Kosova, Direktorijata za obrazovanje opštine Dragaš/Dragash, nastavnici Goranci, predstavnici OEBS-a, UNMIK-a i KFOR-a odlučeno je i omogućeno da se nastavnici Goranci vrate u škole i da nastave da uče one đake Gorance koji to žele po planu i programu vlade Srbije. Nakon ove odluke, do kraja septembra 2006. godine većina nastavnika Goranaca se vratilo u škole.

Među učenicima koji ne pohađaju nastavu je i moj sin, učenik četvrtog razreda gimnazije. U toj gimnaziji više nema učenika prvog, drugog i trećeg razreda. Ostali su samo učenici četvrtog razreda koji sada ne mogu da nastave školovanje. Ovim potezom ukida se gimnazija. Opštinski organi zanemaruju naše interese. Ne mogu da shvatim kako mogu zabraniti da se deca školuju, vaspitavaju, stiču znanja. Nema drugog odgovora već da to čine zbog svojih političkih interesa, a u toj prljavoj igri najviše su pogođena deca. S druge strane, i nastavnici Gorani koji odbijajaju da potpišu ugovore i rade po kosovskim nastavnim planovima gledaju svoje interese. Oni iz Srbije primaju 500–600 evra mesečno, a kosovske plate su manje od 200 evra.

S. J., Goranac iz Dragaša/DragashFHP intervju 28. septembra 2006.

Opštinske vlasti ističu da je reč o zloupotrebi dece u političke svrhe, a zarad dobijanja duplih plata iz Beograda. Za ovakvu situaciju oni krive vladu Srbije.

Efekti rada Koordinacionog centra su poražavajući. Oni su i pored ogromne volje učenika i roditelja uspeli da, zbog dobrih plata iz Srbije, preko 90 procenata nastavnika ne prihvati plan i program Ministarstva za obrazovanje, nauku i tehnologiju Kosova. Svako ko prihvati kosovske planove i programe biće izbačen sa platnog spiska vlade Srbije. U pitanju su velike pare. Svaki radnik prima po 500 evra iz Beograda, a donedavno su primali i iz kosovskog budžeta. Zna Srbija zašto daje te pare, a došlo je vreme da se to naplati.

S. C., potpredsednik Skupštine opštine Dragaš/DragashFHP intervju 28. septembra 2006

Očigledno je da opštinske vlasti u Dragašu/Dragash žele da ukinu paralelizam u obrazovanju i da ne dozvole da se deca školuju po svojoj volji. To nastoje da postignu tako što će da angažuju nove radnike u obrazovanju, s tim da ovi, protiv volje učenika, roditelja i sadašnjeg nastavnog kadra Goranaca, rade po planu i programu Ministarstva za obrazovanje, nauku i tehnologiju Kosova.

B. D., Goranac iz sela Kruševo/KrushefcFHP intervju 22. avgusta 2006.

62

7. Pristup imovini

Pripadnici manjina i dalje imaju problema sa korišćenjem svoje imovine. Najveća prepreka tome je bezbednost, to jest nedostatak slobode kretanja. Ima i takvih primera da su manjinske etničke zajednice koristile svoje stanove, kuće i njive u periodu od 1999. godine do marta 2004 godine, a da ih nakon toga ne koriste. To se odnosi na Srbe iz Gnjilana/Gjilan. U Gnjilanu/Gjilan je živelo oko 60 srpskih porodica. Tokom nasilja u martu 2004. godine njihove kuće su spaljene, a oni su evakuisani. Sada su kuće renovirane, ali se Srbi ne osećaju bezbedno i nisu se vratili.. Isti je slučaj sa Srbima i Romima koji su živeli u selu Svinjare/Frasher pored Mitrovice/Mitrovicë, u opštini Vučitrn/Vushtrri, u Obiliću/Obiliq i u Kosovu Polju/Fushë Kosovë. Mnogi od tih Srba sada prodaju svoju imovinu.

Manjine imaju najviše problema sa uzurpiranom imovinom, prvenstveno stambenim objektima, ali i komercijalnim i poljoprivrednim zemljištem. UNMIK je 15. novembra 1999. godine usvojio Uredbu 1999/2330 kojom je osnovana Uprava za stambena i imovinska pitanja (HPD) i Komisija za imovinska potraživanja (HPCC) kako bi se regulisala stambena i imovinska pitanja na Kosovu. U poslednjem izveštaju HPD navodi da sva lica koja su podnela zahteve za povraćaj imovine u zakonskom roku (do 1. jula 2003. godine) imaju mogućnost da biraju između tri različite opcije: mogu da traže da se njihov slučaj zatvori, jer su postigli dogovor o kupoprodaji, da njihova imovina bude pod upravom HPD-a do okončanja spora, ili da se imovina vrati u posed. Izveštaj naglašava da se odluka sprovodi i da je 31. decembra 2005. godine 24.600 podnosilaca zahteva dobilo odluke kojima se potvrdilo njihovo imovinsko pravo, a da su 2.402 podnosioca zahteva povratila svoju imovinu.31 Međutim, odluke HPD-a se ne izvršavaju: uzurpator ili ne izađe iz stana ili kuće, ili ih napusti pa se nakon nekoliko dana ponovo useli. U tim slučajevima vlasnici ispočetka počinju proceduru za povraćaj imovine.

Pripadnici manjinskih zajednica na Kosovu imaju problema i sa korišćenjem svojih njiva. Srbi se ne osećaju bezbednim da koriste svoju obradivu zemlju, naročito onu koja je udaljena od sela. Iz tog razloga njihove njive ostaju neobrađene, a neretko ih obrađuju Albanci. U ekstremnim slučajevima uzurpatori ne samo što ne oslobađaju zemlju, nego i prete vlasnicima.

Svih 60 objekata je sanirano sredstvima iz opštinskog budžeta i donacijama vlade Kosova. Međutim, raseljeni Srbi se još uvek nisu vratili svojim kućama. Mi smo nedavno razgovarali sa raseljenima u Šilovu i tražili da se vrate, ali oni neće, jer kažu da nisu bezbedni i traže garanciju od opštine i policije. Niko ne može da garantuje potpunu bezbednost, ne samo njima, već bilo kome. Ja te ljude razumem, jer su 17. marta doživeli neviđene strahote.

30 Uredba br. 1999/23 o ustanovljavanju Uprave za stambena i imovinska pitanja i Komisije za imovinska potraživanja, http://www.unmikonline.org/serbian/regulations/1999/rsc1999_23.pdf 31 Statistika HPD, www.hpdkosovo .org, brošura u izdanju HPD, „Oči govore sve”.

63

B. P., potpredsednik Skupštine opštine Gnjilane/GjilanFHP intervju 5. aprila 2006.

Ja imam jedan dvosoban stan u centru grada, blizu policijske stanice, koji je uzurpirao jedan Albanac iz sela Trstenik. Uložio sam žalbu u HABITAT. Ima skoro dve godine od kada su oni doneli rešenje kojim se potvrđuje da je stan moj i da uzurpator mora da mi ga oslobodi, ali do dan-danas to nije izvršeno. Početkom ovog meseca bio sam u HABITAT-u u Gnjilanu gde su mi rekli da moram da napišem još jednu žalbu, pa onda da vidimo kako će mi se osloboditi stan. Ja sam slučaj prijavio i u policiji, ali oni kažu da to nije njihova nadležnost i da to treba da sredi HABITAT.

S. B., Srbin iz Vitine/VitiFHP intervju 10. jula 2006

Već sedam godina zemlju mi obrađuje jedan Albanac, Faik Šalja iz Trudne. Ne samo da obrađuje moje zemljište nego mi je nekoliko puta pretio. To je naša parcela i mi imamo sve papire, ali on neće ni da čuje o tome. Pokušala sam preko predstavnika sela da nešto učinim, ali džabe, nikoga nije briga što se ja mučim oko toga (...) Sada ja obrađujem samo deo te parcele, a taj Faik je uzurpirao drugi deo. Nekolika puta sam pokušala da se sporazumem sa njim, ali on neće ni da čuje (...) Rekao mi je „za 400 godina ti nećeš videti to zemljište, jer to je moje”.

R. V., Srpkinja iz sela Devet Jugovića/BardoshFHP intervju 12. jula 2006.

Žitelji Osojana obrađuju samo ona svoja imanja koja su im blizu kuće. Znači, tu gde smatraju da je sigurno, tamo gde ne postoji opasnost. Dobar deo zemljišta se ne obrađuje iz bezbednosnih razloga. Recimo, postoji jedan apsurd. Selo Osojane okruženo je šumama, i to su naše šume, koje mi, nažalost, ne koristimo. Mi drva svake zime dobijamo od Koordinacionog centra za Kosovo i Metohiju. Dešava se da slušamo kako Albanci seku naše šume, a mi ne možemo. Gledaš svoje šume, a čekaš da ti drva donose iz Beograda. I to se prijavljuje od prvog dana od kad smo došli, ali se ništa ne preduzima.

S. V., Srpkinja iz sela Osojane/OsojanFHP intervju 17. juna 2006.

Veliki deo pripadnika manjina nije u mogućnosti da stekne sredstva koja su dobijena putem privatizacije društvenih preduzeća. Po Unmikovoj uredbi broj 2003/13, 20 procenata prihoda od prodaje deonica preduzeća daje se radnicima preduzeća. Problem sa tom uredbom je u tome što je mnogim radnicima praktično oduzela pravo na ta sredstva. Član 10, stavovi 2. i 4. uređuju ovo pitanje.

Član 10.2

Telo koje zastupa zaposlene u društvenom preduzeću o kojem se radi, u saradnji sa Federacijom nezavisnih sindikata Kosova, ustanovljava na nediskriminatornoj osnovi i podnosi Agenciji spisak zaposlenih koji imaju pravo na isplate shodno stavu 10.1.

64

Agencija pregleda spisak i vrši korekcije koje smatra neophodnim da bi bio obezbeđen ravnopravan pristup svim zaposlenima koji imaju prava na sredstva koja će da budu podeljena.

Član 10.4

Za potrebe ovog člana smatra se da zaposleni ima pravo na isplatu ako je registrovan kao zaposleno lice pri društvenom preduzeću u vreme privatizacije i ako je ustanovljeno da je bio na platnom spisku preduzeća najmanje tri godine. Ovaj zahtev ne sprečava zaposlene koji tvrde da bi bili tako registrovani i zaposleni da nisu bili predmet diskriminacije, da podnesu žalbu Specijalnom veću shodno stavu 10.6.32

Dakle, pravo na deo sredstava iz privatizacije imaju samo oni radnici koji su bili na platnom spisku poslednje tri godine pre privatizacije. To znači da svi oni koji su osnovali preduzeće i učestvovali u njegovom razvoju, ali su kasnije silom izbačeni ili nisu mogli da idu na posao jer je to bilo nebezbedno, nemaju pravo na ova sredstva.

U našem selu ima oko 300 Srba koji su pre juna 1999. godine radili u raznim društvenim preduzećima u Peći i okolini. Sada većina tih preduzeća ne posluje uopšte ili su se privatizovala. Bez obzira na to što su ljudi radili decenijama u tim preduzećima, oni ne mogu da ostvare pravo na deo sredstava iz privatizacije zbog Unmikove uredbe 2003/13, jer tamo piše da pravo na deo sredstava iz privatizacije imaju samo oni radnici koji su na platnom spisku tri godine unazad, a zna se dobro da Srbi nisu mogli ni da se kreću u Peći/Peja, a kamoli da rade, od 1999. godine.

S. P., šef Kancelarije za zajednice u Goraždevcu/GorazhdecFHP intervju 15. jula 2006.

8. Informisanje

Od 116 elektronskih medija koji imaju licencu Nezavisne komisije za medije, 43 privatna lokalna elektronska medija prenose radio i televizijski program na jezicima manjina. Program na srpskom jeziku emituje 29 radio-stanica u svih pet kosovskih regiona i šest TV kuća u gnjilanskom i mitrovačkom regionu. Tri radio-stanice emituju program na bosanskom jeziku i to dve u prizrenskom i jedna u pećkom regionu, a jedna TV stanica u Prizrenu/Prizren emituje program na bosanskom jeziku. Jedna radio-stanica u prištinskom i jedna u prizrenskom regionu imaju emisije na turskom jeziku, kao i jedna TV kuća u Prizrenu/Prizren. Dve radio-stanice u Dragašu/Dragash emituju program na goranskom. Nijedna radio-stanica na kojoj bi glavni jezik bio romski nije dobila frekvenciju.

Sredinom 2006. godine stupio je na snagu Zakon o Radio-televiziji Kosova (RTK), čije odredbe garantuju pripadnicima manjinskih zajednica prostor za emitovanje programa na njihovom jeziku, a što bi trebalo da bude ne manje od 15 procenata programske šeme 32 Uredba br. 2003/13 o promeni prava na korišćenje nepokretne imovine u društvenoj svojiniwww.kta-kosovo.org/ktareg/land use ser.pdf

65

RTK. Zakonom je predviđeno da se 10 procenata budžeta RTK izdvoji za realizaciju tih programa, kao i za emitovanje programa preko satelita. Jednom nedeljno se na RTK emituje magazin na srpskom, bosanskom i turskom jeziku u trajanju od jednog sata i to od oktobra 2006. godine, dok je ranije bio u trajanju 45 minuta. Takođe, na ovim se jezicima pet puta nedeljno, od ponedeljka do petka, emituju informativne emisije u trajanju od 15 minuta. RTK je suzila svoju programsku šemu u odnosu na emisije na romskom jeziku tako da nedeljni magazin „Yekhipe” od oktobra 2006. godine traje 45 minuta.

Signal RTK pokriva 78 procenata teritorije Kosova, a 22 procenta nepokrivene teritorije odnosi se na prizrenski region, gde živi najveći broj Bošnjaka, Turaka i Goranaca i na severno Kosovo, gde živi najveći broj Srba. Svi ovi pripadnici manjina niti mogu da gledaju, niti u potpunosti da slušaju programe na svojim jezicima. Zbog neadekvatnog sistema informisanja pripadnicima manjinskih zajednica uskraćuje se pravo na informisanost o dnevnopolitičkim dešavanjima, što otežava integraciju manjinskih zajednica u kosovsko društvo. Najpre, nama je uskraćena mogućnost da pratimo programe koji se emituju iz Srbije. Pre nam je to obavljao repetitor, koji sada više nije u funkciji. Ono sto emituje RTK na srpskom jeziku je veoma kratko i mislim da bi bilo dobro da nam se omogući da pratimo programe koje emituje i Srbija.

M. I., Srbin iz sela BosceFHP intervju 18. jula 2006.

Mediji na Kosovu ne zadovoljavaju potrebe pripadnika romske zajednice. RTK emituje jednu emisiju na romskom u trajanju od 45 minuta, a drugu emituje TV Yeni Dönem u Prizrenu u trajanju od 60 minuta. Emisije na Radio Yeni Dönem, Radio Prizren, Radio Priština i Radio Dardan u Kamenici ne samo što nisu zadovoljavajuće po dužini, već su i slabog kvaliteta. Najčešće emituju muziku i imaju veoma malo informacija o Romima. S druge strane, Romi nemaju adekvatan kadar i tehničko osoblje za realizaciju emisija na svom jeziku. Na Kosovu nema ni štampanih medija na romskom jeziku.

K. P., urednik na RTV Yeni Dönem iz Prizrena/PrizrenFHP intervju 23. novembra 2006.

Problem koji nas prati od prvog dana rada jeste nedostatak zemaljskog signala javnog servisa RTK u području gde živi većina bošnjačkog življa, odnosno na teritoriji Prizrenske Župe i u Gori. Iz tih razloga neobjašnjivo je da se punih sedam godina, odnosno šest godina od kada se i emituje program na bosanskom jeziku, krši i onemogućava osnovno, elementarno pravo na informisanje Bošnjaka na Kosovu. Pozitivno u ovom smislu je da obe emisije imaju svoje mesto na oficijelnom sajtu RTK, ali to ne ublažava kršenje tih fundamentalnih prava građanima Kosova.

N. A. V., urednik programa na bosanskom jeziku na RTKFHP intervju 14. novembra 2006.

66

Rad privatnih medija regulisan je Zakonikom o ponašanju elektronskih medija,33 a RTK Zakonom o Radio-televiziji Kosova, kojim se garantuje program u cilju brzog i tačnog informisanja građana Kosova. Međutim, tehnička neopremljenost RTK utiče na sprovođenje odredaba ovog zakona.

Suštinski problem, s kojim se borimo od samog starta emitovanja programa na turskom jeziku, jeste ograničenost u korišćenju ekipe za snimanje. U mogućnosti smo da je koristimo samo dva dana u nedelji, a to utiče na kvalitet programa, jer ne možemo da pokrijemo događaje koji se zbivaju van ta dva dana, a koji su važni za našu zajednicu. Isti je problem i sa ograničenim i tačno određenim vremenom za montiranje snimljenog materijala. (...) Imamo prostora i na oficijelnom sajtu Radio Kosova, što je od lepe pomoći, jer se trudimo da „zalepimo” celu vest, tako da je mogu koristiti i druge medijske kuće koje emituju program na turskom jeziku.

G. D., urednik programa na turskom jeziku na RTKFHP 14. novembra 2006.

9. Učešće u političkom životu

Učešće pripadnika etničkih zajednica u lokalnim organima vlasti i na centralnom nivou je, generalno gledajući, na zadovoljavajućem nivou. Naime, prema uredbi UNMIK-a u lokalnim organima vlasti i Skupštini Kosova za manjine treba da budu rezervisana mesta srazmerno broju pripadnika tih manjina. Na taj način 20 mesta je rezervisano u Skupštini Kosova za predstavnike manjinskih zajednica. Međutim, ne postoje nikakvi zakonski instrumenti koji bi ojačali poziciju predstavnika manjina, naročito kada se raspravlja o za njih važnim pitanjima, pa oni često bivaju nadglasani. Zato se predstavnici manjina uglavnom odlučuju na bojkot ili napuštaju sednice. Srpski poslanici od marta 2004. godine ne učestvuju u radu Skupštine Kosova. Takođe, Srbi najmanje učestvuju u lokalnim organima vlasti, prvenstveno zbog odluke vlade Srbije da se povuku iz kosovskih institucija svi oni koji su do tada tamo radili. Romi nisu dovoljno uključeni u politički život Kosova i nisu zadovoljni radom svojih predstavnika u lokalnim i centralnim institucijama, jer smatraju da ništa ne čine da bi se poboljšao ukupan položaj pripadnika njihove zajednice.

Na Kosovu sve institucije su multietničke: 9,5 procenata sudija, 9 procenata tužilaca i 15,5 procenata pripadnika KPS su iz redova etničkih zajednica (...) Sredinom 2006. godine Srbi su činili 11,4 procenata zaposlenih u centralnoj administraciji i 13,4 procenata na nivou opština. Koordinacioni centar za Kosovo i Metohiju naložio je da se svi Srbi koji rade u institucijama pod kontrolom kosovske vlade odreknu plata. Prema podacima UNMIK-a 70 procenata Srba koji su bili zaposleni u institucijama postupili su po ovom naređenju Beograda. Kosovska vlada njihove je plate stavila na poseban račun tako da ukoliko neki od njih žele da je podignu, to mogu da učine (...) Kosovski zaštitni korpus predstavlja dobar primer integracije pripadnika etničkih zajednica. Manjine

33 www.rtklive.com/site/2004/regulloret/kodi_serbisht.pdf

67

predstavljaju 5,8 procenata aktivnog sastava. Od ukupno 207, njih 60 su Srbi. U komandi su dvoje Srbi.34

10. Pravo na povratak

Tokom 2006. godine UNMIK i institucije Kosova su nastavili sa aktivnostima u pravcu stvaranja uslova za povratak raseljenih prvenstveno se fokusirajući na slobodu kretanja, sprečavanje diskriminacije i približavanje institucijama manjina. Pokazalo se da su i dalje glavne prepreke za povratak nedostatak bezbednosti i slobode kretanja, nezakonito prisvajanje imovine, loša ekonomska situacija, visok stepen nezaposlenosti i besperspektivnost. Kosovske institucije preuzele su odgovornost za povratak raseljenih, naročito onih koji su Kosovo napustili posle martovskog nasilja 2004. godine.

Prema podacima koje je objavio UNHCR na Kosovo se od 2000. godine do 31. oktobra 2006. dobrovoljno vratilo 15.939 izbeglih i raseljenih: 7.132 Srba, 4.324 Egipćana i Aškalija, 1.858 Roma, 1.403 Bošnjaka, 637 Albanaca i 585 Goranaca. U odnosu na sve posleratne godine, u 2006. godini zabeležen je najmanji povratak. Tokom godine vratilo se 1.430 raseljenih: 554 Srba, 282 Roma, 75 Bošnjaka, 407 Aškalija i Egipćana, 98 Goranaca i 14 Albanaca.

U prizrenski region se u 2006. godini vratilo ukupno 168 ljudi: 20 Srba, jedan Rom, 29 Aškalija i Egipćana, 26 Bošnjaka i 92 Goranca. Srbi su se vraćali u sela Novake/Malësi e Re, Sredsku/Sredskë, Veliku Hoču/Hoçë e Madhe i grad Orahovac/Rahovec. Goranci u sela u Gori/Gora, jedan Rom u Prizren/Prizren, a Aškalije i Egipćani u Prizren/Prizren i sela u opštini Suva Reka/Suhareke.

Još uvek nema povratka Srba u donji deo Orahovca/Rahovec, iako opštinski službenik zadužen za povratak, Bećir Hadžijaha/Beqir Haxhijaha, tvrdi da postoje uslovi da se Srbi vrate, jer im imovina nije ni uzurpirana ni uništena, niti se dešavaju etnički motivisani incidenti.

Niko se do sada nije vratio u donji deo grada. Tamo nema oštećenih, spaljenih ni uzurpiranih srpskih kuća i stanova. Ukupno 128 srpskih stambenih objekata su u istom stanju kao i pre rata, potpuno su opremljeni i odmah useljivi. Međutim, niko od Srba, vlasnika tih stambenih objekata neće da se vrati. Većina njih, možda 90 procenata već su prodali svoju imovinu. Oni koji do sada nisu, pokušavaju da nađu kupce.

B. H., službenik za povratak u Skupštini opštine Orahovac/RahovecFHP intervju 22. avgusta 2006.

U selu Zočište/Zoqishtë u opštini Orahovac/Rahovec obnavlja se srpski manastir Sveti Vrači gde su se još ranije vratila tri monaha. Sredstvima vlade Kosova u iznosu od

34 Intervju premijera vlade Kosova Agima Čekua/Agim Çeku francuskom listu Courrier International koji je prenela Koha Ditore 12. novembra 2006.

68

1.800.000 evra u tom selu izgrađeno je 44 kuće za Srbe povratnike, ambulanta, vodovod i kanalizacija.

U gnjilanski region u 2006. godini vratio se ukupno 121 povratnik: 85 Srba, 23 Roma, petoro Aškalija i Egipćana, dva Goranca, šest Albanaca. Srbi su se najviše vraćali u Klokot/Kllokot, Romi u Gnjilane/Gjilan i selo Žitinje/Zhiti u opštini Vitina/Viti, Aškalije i Egipćani u Uroševac/Ferizaj i Vitinu/Viti, Albanci u selo Firaj, a Goranci u Gnjilane/Gjilan.

Još uvek nema značajnijeg povratka Roma u Gnjilane/Gjilan, najviše zato što su kuće ili uzurpirane ili uništene. Kuće su uzurpirali Albanci doseljeni iz Preševa. Romi su uglavnom nezaposleni i deca školskog uzrasta ne idu u škole, jer zarađuju za život proseći i skupljajući staro gvožđe i limenke. Pre oružanog sukoba u ovom gradu je živelo preko 6.000 Roma koji su uglavnom bili naseljeni u mahali Avdulah Preševa/Avdullah Presheva i u Marija Šlaku/Marija Shllaku, sada Elez Aguši/Elez Agushi. Trenutno u Gjilanu/Gjilan, u naselju Avdulah Preševa/Avdullah Presheva, živi samo 11 romskih porodica.

Projektom međunarodne humanitarne organizacije ARC u Gnjilanu obnovljene su samo 34 romske kuće, a neke sitne popravke obavljene su u 20 drugih kuća. Očekujemo da će se u drugoj fazi obnoviti još 34 kuće u koje će se useliti 28 Roma povratnika iz Srbije i šestoro iz Makedonije. U ovom naselju izgrađena je nova kanalizacije i električna mreža, a obećali su nam da će asfaltirati i puteve. Time će se svakako stvoriti bolji uslovi za povratak (...) Međutim, u Gnjilanu je sve podeljeno. U gradu funkcionišu dve pijace, jedna je albanska, a druga srpska, koja se nalazi kod crkve. Udaljene su jedna od druge nekolika stotina metara. KFOR, UNMIK i opština uložili su dosta napora da se Srbi vrate na gradsku pijacu u Gnjilanu. Održano je više sastanaka, ali bez uspeha. Ovde je sve odvojeno: obrazovanje, škole, zdravstvo, administracija. Mi Romi smo između jednih i drugih. Nas su podelili i u našoj mahali. Nismo više svi na okupu. Između nas su Albanci, koji su uzurpirali mnoge romske kuće.

G. H., Rom iz naselja Avdulah Preševa/Avdullah PreshevaFHP intervju 11. maja 2006.

Loše je što sad niko od nas ne radi. Kad bi mi bar muža zaposlili bilo bi drugačije (...) Zaista, nasi uslovi života su katastrofalni. Naša deca radije idu da prose, da prikupljaju kartone, limenke, staro gvožđe, da bi nešto zaradili, nego da pohađaju nastavu u školi. Zato i imamo veliki broj neškolovanih koji teško mogu da dobiju neko zaposlenje. Za nas nema posla, mali broj dobija socijalnu pomoć, a mnogima su kuće opljačkane i uništene. Položaj Roma u Gnjilanu dodatno komplikuje i to što je još uvek veliki broj njihovih kuća uzurpiran i neobnovljen. Većinu naših kuća su uzurpirali Albanci koji su došli iz Srbije, Preševa i okoline. To su banditi koji pljačkaju, pijanice, siledžije. Oni prave probleme i od njih ne možeš slobodno ni da izađeš iz kuće. To namerno čine da bi nas oterali i sprečili povratak onih Roma koji planiraju da se vrate svojim kućama, koje su oni uzurpirali. Takve i slične slučajeve mi Romi ne smemo da prijavimo KPS-u.

A. K., Romkinja iz Gnjilana/Gjilan

69

FHP intervju 11. maja 2006

Još uvek se niko od Srba nije vratio u Uroševac/Ferizaj. U okviru projekta „Idi vidi” grupa raseljenih Srba otišla je 7. jula 2006. godine da poseti svoje kuće u gradu. Posle posete, predstavnici opštinske vlasti, UNMIK-a, KFOR-a i ARC održali su sa njima sastanak na kojem su razgovarali o mogućnostima povratka.

Nije jednostavno da se ljudi vrate na svoja imanja. Većina kuća je spaljena, nekoliko je i srušeno. Za nas je to razočaravajuće. Nije jednostavno videti da kuća gde ste rođeni više ne postoji, da je od kuće ostala samo ruševina, svugde trava, da nema znaka života. Zato mislim da ljudi prvo treba da se naviknu na realnu sliku svoje imovine, pa tek onda da odluče hoće li stvarno da se vrate ili ne.

M. J., Srbin iz Uroševca/FerizajFHP intervju 7. jula 2006.

Da li opštinski organi imaju sredstva da realizuju povratak? U samom Uroševcu preko 62 kuće su spaljene, a za renoviranje su potrebna sredstva. Gde da se nađe toliki novac? Ideja je da Srbi povratnici žive zajedno u jednoj stambenoj zgradi, ali i to košta. Ovi iz opštine kažu da su fondovi iscrpljeni, ali treba li Srbi da još sedam godina žive samo u nadi da će jednog dana doći do stvarnog povratka?

Ž. S., Srbin iz Uroševca/FerizajFHP intervju 7. jula 2006.

Tokom 2006. godine u region Mitrovice/Mitrovicë vratila su se 34 raseljena lica: 11 Srba, dva Roma, 13 Aškalija i Egipćana i osam Albanaca. Srbi su se vratili u sela Banj-ska/Banjska i Gojbulja/Gojbujë u opštini Vučitrn/Vushtrri, a dvoje u selo Banja/Banjë, koje se nalazi u opštini Srbica/Skenderaj. Aškalije i Egipćani su se vratili u južnu Mitro-vicu/Mitrovicë, Albanci u selo Bistrica/ Bistricë, opština Leposavić/Leposaviq, a Romi u severnu Mitrovicu/Mitrovicë.

Aškaliji Nijazi Plavciju/Nijazi Pllavci uništena je kuća u Vučitrnu/Vushtrri tokom martovskih nemira 2004. godine. Kuća je obnovljena i on se vratio zajedno sa svojom prodicom. Ipak, većina Aškalija se nije vratila zato što im kuće nisu obnovljene i zato što nemaju mogućnost da se zaposle. Oni koji su se vratili žive od socijalne i humanitarne pomoći.

U selu Svinjare sredstvima vlade Kosova izgrađeno je 137 stambenih objekata za Srbe povratnike. Svi su oni potpisali ugovore za povratak, a njih 130 je primilo jednokratnu pomoć u iznosu od 2.000 evra. Imali smo 33 registrovana povratnika, ali oni su se kratko zadržali, tako da trenutno imamo samo dva pojedinca i jedan bračni par povratnika. Ostali se ne vraćaju, jer smatraju da je opasno, da ne mogu slobodno da se kreću, misle da nisu bezbedni. Ipak, mnogi od njih redovno dolaze i preko dana borave u svojim kućama, obrađuju svoju imovinu i predveče se vozom vraćaju za Zvečan ili severni deo Mitrovice.

H. B., službenica za povratak u Skupštini opštine Mitrovica/Mitrovicë

70

FHP intervju 15. maj 2006.

U pećkom regionu registrovan je najveći broj povratnika u 2006. godini, gde se vratilo 713 interno raseljenih lica: 398 Srba, 65 Roma, 197 Aškalija i Egipćana, 49 Bošnjaka i četiri Goranca. Najveći broj Srba se vratio u sela Brestovik/Brestovik, Klinovac/Klinefc, Dršnik/Dershnik i Klinu/Klinë, Aškalije, Egipćani, Romi i Goranci u Peć/Peja, a Bošnjaci u Novo Selo/Nvoselle i Dobrušu/Dobrushë.

U opštini Dečani/Deçanë još uvek se nisu stvorili uslovi, prvenstveno bezbednosni, za povratak Srba.

U našoj opštini povratak raseljenih predstavlja jedan težak i komplikovan proces koji zahteva angažovanje svih. Problemi koji negativno utiču na proces povratka jesu nizak nivo ekonomskog razvoja opštine, visok stepen nezaposlenosti, nemogućnost otvaranja novih radnih mesta, siromašan opštinski budžet, nedostatak fondova za finansiranje projekata infrastrukture, nedostatak međuetničkog dijaloga i mržnja koja je nasleđena iz prošlosti.

N. S., predsednik opštine Dečani/DeçanëFHP intervju 2. oktobra 2006.

U opštini Istok/Istog postignut je značajan napredak u pravcu stvaranja uslova za povratak raseljenih. U lokalnim institucijama zastupljeni su pripadnici svih etničkih zajednica koji žive na tom području. Fazlji Stolaj/Fazli Stollaj, Egipćanin, zamenik je predsednika opštine. Komandant stanice KPS-a je isto Egipćanin, Jahja Jahaj/Jahja Jahaj. U Kancelariji za zajednice rade dvojica Srba, dvojica Bošnjaka, jedan Egipćanin i dvojica Albanaca. Zvanični jezici u opštini su albanski, bosanski i srpski i svi natpisi u opštini su istaknuti na sva tri jezika, kao i table sa imenima ulica. Sve javne službe u opštini su dostupne svim zajednicama. U selu Crkolez/Cerkolez gradi se nova osnovna škola u koju bi zajedno trebalo da idu srpska i albanska deca i stvaraju se uslovi da u selima Suvi Lukavac/Llukafc i Thatë i Srbobran/Serbobran škole postanu multietničke. U selima Dobruša/Dobrushë i Banja/Banjë nalaze se škole u koje zajedno idu deca Bošnjaka i Albanaca.

U planu je izgradnja vodovoda u selu Dobruša/Dobrushë, kao i vodovod u južnom delu Istoka/Istog, na koji će da budu priključena sela Zać/Zaq, Osojane/Osojan, Tučep/Tuçep Koš/Kosh, a u kojima žive pripadnici manjinskih zajednica. Takođe se stvaraju uslovi da se u javnim službama u opštini zaposli jedan broj pripadnika manjina i da se neki od njih oslobode plaćanja dažbina.

Sve je to pozitivno uticalo na proces povratka. Vratilo se 390 Srba, 215 Bošnjaka, 322 Egipćana i 23 Roma. Samo u 2005. godini vratilo se 98 Srba, 53 Bošnjaka i 77 Egipćana. Negde krajem aprila ove godine vratilo se još 30 Srba koji su smešteni u jednu tranzitno-prihvatnu kuću gde čekaju da im se obnove uništene i spaljene kuće u naselju Ljug u selu Blagać, tačnije 50 u naselju Ljug i 25 u selu Blagać. Finansijska sredstva za izgradnju ovih kuća u iznosu od dva miliona dolara obezbedila je vlada Rusije. Trenutno u opštini

71

Istok živi 412 bošnjačkih porodica sa 1.383 članova, 320 porodica Egipćana sa 1.818 članova, 212 srpskih porodica sa preko 500 članova i između 200–300 Roma.

F. Z., potpredsednik Skupštine opštine Istok/IstogFHP intervju 13. juna 2006.

U srpskom selu Osojane/Osojan obnovljeno je 136 kuća. Izgradnju je finansirala Evropska agencija za rekonstrukciju (EAR), a THW je izvodila radove. I meštani Srbi bili su uključeni u izgradnji svojih kuća. Međutim, veliki problem u selu su krađe.

U mešovitom selu Vidanje/Vitejë u opštini Klina/Klinë za Srbe povratnike je izgrađeno 49 kuća. Vratilo se 40 Srba i planira se dolazak još 10. Još 40 Srba bi se vratilo u selo, ali njihove kuće nisu obnovljene. Povratnici kažu da se osećaju potpuno slobodno, ali da im Albanci često dobacuju. Lokalni organi vlasti zajedno sa Danskim savetom za izbeglice (DRC) koji je organizovao kolektivni povratak Srba, asfaltirali su put do Kline/Klinë i do sela Budisavce/Budisalc u dužini oko sedam kilometara. Asfaltiraju se i putevi u selu i popravlja kanalizacija, vodovod i ulična rasveta. Srbi se u selu bave poljoprivredom.

Trenutno smo bezbedni, ali rat nas je ipak udaljio jedne od drugih. Strahujemo da ne naiđe još koji novi talas nasilja, mada ja lično ne vidim nikakvog razloga da do toga dodje. Tu su stalno prisutni pripadnici KPS-a, UNMIK policija i KFOR. Slobodno se krećemo, idemo u grad kad imamo potrebe da nešto kupimo u prodavnicama ili na pijaci, ili da idemo u opštinu. Od kada smo se vratili nije bilo ozbiljnih incidenata, mada je bilo nekih sitnih psovki i provokacija, poput „ sta čete vi tu”, „nečete još dugo”. Po onome što se priča u selu, to uglavnom čine žene i deca pubertetskog uzrasta.

N. V., Srbina iz sela Vidanje/VitejëFHP intervju 10. avgusta 2006.

Tokom 2006. godine 394 raseljene osobe vratilo se u prištinski region: 40 Srba, 191 Rom i 163 Aškalija i Egipćana. Srbi su se vraćali u sela u opštini Lipljan/Lipjan, Romi u Plemetinu/Plemetinë, Maguru/Magurë, Gračanicu/Graçanicë i Kosovo Polje/Fushë Kosovë i Prištinu/Prishtinë, a Aškalije i Egipćani u Prištinu/Prishtinë, Lipljan/Lipjan i Magure/Magurë, gde su izgrađane nove kuće za 17 porodica Aškalija, povratnika iz kampa u Plemetini/Plemetinë. U 2006. godini zabeleženo je iseljavanje Srba iz opštine Obilić/Obiliq:

Ono što je specifično za Obilić jeste da je u 2005. godini u samom gradu živelo oko 150 Srba, dok je po sadašnjim statistikama, a kraj je 2006. godine, ostalo 70 do 80 ljudi.

S. A., šef Kancelarije za zajednice u Obiliću/ObiliqFHP intervju 23. novembar 2006.

Rosa Tašević, Srpkinja, jedna je od retkih povratnika u Obilić/Obiliq. Vratila se 6. juna 2005. godine i do danas je smeštena u kontejneru u kolektivnom centru u zgradi bivšeg srednjoškolskog centra u Obiliću/Obiliq. Njen sin Zoran sa ženom i troje dece želi da se vrati, ali kuća im još nije obnovljena.

72

Ako mi naprave kuću, ja ću celu porodicu vratiti. Nema nikakvog razloga da se ne vratimo. Neka svi oni koji su došli i zavadili nas idu odakle su došli, a mi ćemo međusobno da rešavamo naše probleme. Moramo zajedno živeti. Ako nećemo danas, onda ćemo morati sutra. Ovde smo od jednog drveta pravili kolevku za srpsko, albansko i bošnjačko dete. Na jednoj smo vodenici mleli brašno.

R. T., Srpkinja iz Obilića/ObiliqFHP intervju 220. avgusta 2006.

Opštinske vlasti u Lipljanu/Lipjan počele su da asfaltiraju put u ulici Ganimet Terbeši/Ganimet Terbeshi, put u okolini Doma kulture, put oko katoličke crkve i put u selu Rubavac/Rubovce gde žive pripadnici srpske zajednice, kako bi podržale povratak raseljenih i obezbedile im bolje životne uslove.  Mi u našoj opštini ništa ne preduzimamo i ne rešavamo, a da pri tome ne uzimamo u obzir i interes Srba i drugih etničkih zajednica. Oni su bezbedni, slobodno se kreću, izlaze u grad i slobodno koriste sve javne usluge. Od martovskih nemira 2004. godine u opštini nije zabeležen ni jedan incident na etničkoj osnovi. To je svakako uticalo da ovih dana jedan broj raseljenih Srba javno izrazi želju da se vrati. Oni su postavili nekoliko uslova i kao problem naveli nezaposlenost i lošu infrastrukturu. Mi ćemo veoma brzo razmotriti njihove zahteve i nadam se da ćemo naći rešenja.

S. R., potpredsednik Skupštine opštine Lipljan/LipjanFHP intervju 16. novembra 2006.

Staro Gracko je srpsko selo u blizini Lipljana/Lipjan, izolovano od ostalih srpskih enklava. Ono je okruženo albanskim selima i jedini izlaz iz Starog Gracka je magistralni put koji vodi u centralno Kosovo. Iz tog razloga Srbi seljani se ne kreću noću van sela.

Do sada se u selo Staro Gracko vratilo osam porodica sa 28 članova. Vratila se porodica Nenada Mirića sa pet članova, Cvetka Todorovića sa pet članova, Slaviše Janićijevića sa pet članova, Smiljane Ćirković sa četiri člana, Olgica Stoisavljević, porodica Dragana Price sa četiri člana, Mileta Đekića sa dva člana i Radojice Matovića sa dva člana porodice (...) Svi povratnici kao i ostali u selu su bezbedni, ali noću se ne krećemo van sela. Mi smo ovde kao karaula, nemamo veze sa ostalim srpskim sredinama.

Z. Ć., nastavnik iz sela Staro GrackoFHP intervju 15. juna 2006.

10.1. Nasilan povratak pripadnika etničkih zajednica iz inostranstva

Tokom 2006. godine FHP – Kosovo je registrovao slučajeve nasilnog povratka iz zemalja Evropske unije (EU, European Union). Reč je o pripadnicima etničkih zajednica sa Kosova koji nisu imali odobreni boravak. Zvanična statistika koliko je takvih povratnika još uvek ne postoji, pošto se mnogi nisu prijavili da su došli na Kosovo. Prvenstveno se radi o pripadnicima RAE zajednica, ali ima i Goranaca. Vlada Kosova trenutno nije u mogućnosti da obezbedi socijalnu pomoć za ove kategorije povratnika.

73

11. Decentralizacija i pregovori o budućem statusu Kosova

Predstavnici UNMIK-a ističu da je decentralizacija od ključne važnosti da bi se postiglo prihvatljivo rešenje za srpsku i albansku stranu o budućem statusu Kosova. Takođe, putem decentralizacije stvorili bi se adekvatni uslovi da se manjinske zajednice potpuno integrišu u buduće kosovsko društvo i da se omogući održivi povratak svih raseljenih.

Kosovska delegacija je na poslednjoj rundi pregovora predložila da se osnuje pet novih opština na Kosovu u kojima bi Srbi imali više od 50 procenata stanovništva. Tim za pregovore vlade Srbije tražio je osnivanje 15 opština sa srpskom većinom, tako da nije došlo do sporazuma.

S druge strane, deo Albanaca smatra da ni predlog kosovske strane nije dobar, jer će time doći do cepanja Kosova. Naročito se pokret „Samoopredeljenje”/„Vetevendosja” koji predvodi Aljbin Kurti/Albin Kurti žestoko protivi pregovorima o decentralizaciji. On smatra da će decentralizacija dovesti do podela, a podele do rata. Iz tog razloga Aljbin Kurti/Albin Kurti predlaže da se prvo reši status Kosova, a nakon toga da se raspravlja o decentralizaciji..

Oko 30.000 građana Gnjilana/Gjilan i Vitine/Viti potpisali su peticiju kojom traže da se proces decentralizacije zaustavi, jer smatraju da je to opasno za budućnost Kosova.

Ovaj proces je veoma štetan, jer se isključuje i najmanje nastojanje da se etničke zajednice integrišu u kosovsko drustvo i neguje međuetnička građanska tolerancija. Sa svojom formom i sadržajem ovaj proces neminovno vodi ka enklavizaciji etničkih grupa na Kosovu, konkretno srpske etničke zajednice.35

Ni Srbi nisu zadovoljni pregovorima o budućem statusu Kosova. Najviše zahteva srpske strane za formiranjem opština odnosi se na Gnjilane/Gjilan, ali se kosovska delegacija nije složila s tim predlogom.

Razgovori koji se vode u Beču između albanskih i srpskih predstavnika trebalo bi da obezbede suštinsku decentralizaciju, a ne decentralizaciju koja odgovara Prištini. Moraju se formirati srpske opštine sa jasnom većinom, jasnim ingerencijama i ovlašćenjima i sa jasnom vezom s Beogradom. Pre svega, da se srpske opštine horizontalno povezuju među sobom i da istovremeno imaju vertikalnu vezu sa Beogradom. Ovde su opštine siromašne i ako nemaju direktne veze s Beogradom neće moći da opstanu. Selo Parteš bilo je u predlogu da bude nova pilot opština. To je odbijeno, jer je neprihvatljivo za nas. Planirano je da jednu opštinu čine sela Budriga, Parteš i Cernica, gde ima i Albanaca. Po tom planu moglo bi da se desi da na izborima pobedi Albanac i da u toj srpskoj opštini predsednik bude Albanac. Mi smo tražili da ta pilot opština obuhvati i selo Pasjane, onda bi apsolutnu većinu činili Srbi. To nije prihvaćeno i taj plan je propao.

35 Lajm, 26. oktobar 2006, „30.000 potpisa protiv decentralizacije”

74

Z. P., potpredsednik Skupštine opštine Gnjilane/GjilanFHP intervju 5. aprila 2006.

Predstavnici privremenih kosovskih institucija smatraju da su ispunili sve zahteve Srba u vezi sa decentralizacijom, ali da je glavni problem vlada Srbije. Premijer Kosova Agim Čeku/Agim Çeku ilustrovao je ovaj problem kroz primer sela Šilovo/Shillovë kod Gnjilana/Gjilan.

Selo Šilovo oduvek je bilo pod opštinom Gnjilane/Gjilan. Međutim, Beograd je zatražio da se ovo selo pripoji opštini Novo Brdo/Novobërdë, 26 kilometara udaljenoj od Gnjilana. To nije nimalo lako za stanovnike Šilova. Tamo gde se mi zalažemo da olakšamo ljudima, Beograd se koncentriše na teritorije (...) Beograd želi da instrumentalizuje kosovske Srbe, da preko njih vrši kontrolu svih mesta na Kosovu gde žive pripadnici srpske etničke zajednice i da se suprostavlja svim nastojanjima da se oni integrišu.36

Selo Mamuša/Mamushë je krajem septembra 2005. godine postalo pilot opština koja treba da predstavlja primer decentralizacije. Selo se nalazi u blizini Prizrena/Prizren i u njemu živi oko 5.000 stanovnika. 95 procenata čine Turci. Pored njih u selu žive Albanci i Romi. U Mamuši/Mamushë postoji ambulanta, više od 40 prodavnica u kojima može da se kupi različita roba, u osnovnoj i srednjoj školi nastavu na turskom i albanskom jeziku pohađa 870 turskih, 74 albanskih i desetak romskih učenika. Stanovnici se slobodno kreću, slobodno koriste svoj jezik i nemaju bezbednosnih problema. Međutim, opština Mamuša/Mamushë još uvek nema one prinadležnosti koje imaju druge opštine na Kosovu, tako da stanovništvo sela nije zadovoljno ustrojstvom ove pilot opštine.

Najviši predstavnici vlade Kosova i UNMIK administracije izjavili su da će se puno toga promeniti, da će sve biti bolje i da će nova opština biti bliže svojim građanima. Međutim, skoro ništa nismo dobili, ništa se nije promenilo na bolje, sve je ostalo isto. Dobili smo samo predsednika, dva potpredsednika i 15 odbornika od koji su 13 Turci, jedan Albanac i jedna Romkinja. Formirane su i neke komisije i odbori, ali mi njihovo delovanje ne vidimo. Naši građani i dalje ne mogu da ostvare neka svoja osnovna prava koja su u kompetenciji opštinske administracije. Da bi naši građani izvadili izvod iz matične knjige rođenih, umrlih, venčanih ili uverenje o imovinskom stanju, uverenje iz katastra ili neki drugi dokument, oni zahteve predaju ovde i čekaju da ti dokumenti dođu iz administracije opštine Prizren. Nekada se čeka više nego ranije kada su građani potrebna dokumenta sami vadili u opštini Prizren.

N. M., Turčin iz sela Mamuša/MamushëFHP intervju 8. februara 2006.

U severnom delu Kosova, u opštinama Zvečan/Zveçan, Leposavić/Leposaviq, Zubin Potok/Zubin Potok i u severnom delu Mitrovice/Mitrovice Albanci su manjina. Jedan od predloga je da se u procesu decentralizacije Zvečan/Zveçan pripoji delu opštine Mitrovica/Mitrovicë. U Zvečanu/Zveçan Albanci žive u selima Žaža/Zhazha,

36 Intervju premijera vlade Kosova Agima Čekua/Agim Çeku francuskom listu Corrier International koji je prenela Koha Ditore, 12. novembar 2006.

75

Boljetin/Boletin, Lipa/Lipë i Orahovica/Rahovic i čine 5,9 procenata ukupnog broja stanovništva opštine. Albanci u ovim selima uglavnom žive od socijalne pomoći, dok se neki bave poljoprivredom i stočarstvom.

Do juna 1999. godine Goranci u oblasti Gora/Gora imali su lokalnu samoupravu sa centrom u Dragašu/Dragash. Međutim, nakon uspostavljanaja UNMIK administracije lokalna samouprava je ukinuta. Nakon oružanih sukoba jedan deo Goranaca sa Kosova se izjašnjava kao Bošnjaci, a pojedini Goranci iz pograničnih sela Restelica/Restelicë, Kruševo/Kryshefc i Globočica/Glloboqicë deklarišu se i kao Albanci. U skladu sa principom decentralizacije Goranci žele da se u Gori/Gora formira opština sa središtem u Dragašu/Dragash, koji je po etničkom sastavu mešovit. Taj zahtev je zvanično upućen UNMIK-u 14. aprila 2006. godine. Goranci naglašavaju da oblast Gora ispunjava propisane geografske, istorijske, kulturne i etničke kriterijume da bude opština. Naši građani su uvereni da postoje svi potrebni preduslovi da imaju svoju opštinu. Gora ima izgrađenu putnu infrastrukturu. Najveći broj naselja je sa Dragašem kao administrativnim centrom povezan putevima. Kroz Goru prolazi i regionalni put Prizren – Restelica koji povezuje Kosovo sa Makedonijom. Dragaš kao administrativni centar ima zadovoljavajuću prateću infrastrukturu: dom zdravlja, centar za socijalni rad, gradsku biblioteku, dom kulture, osnovnu i srednju školu, hotel, pijacu, parking, fudbalsko igralište, autobusku stanicu i potpuno uređen gradski prostor (...) Formiranjem nove opštine stvorili bi se uslovi za ekonomski održiv povratak velikog broja Goranaca, a mnogi od njih su spremni da ulažu u razvoj svoje opštine, a samim tim i zaposle veći broj ljudi. Novim oblikom administrativnog organizovanja građani Gore će mnogo lakše i potpunije ostvariti svoje zahteve i potrebe, realizovati svoje odgovornosti i obaveze koje imaju prema svojoj zajednici i prema kosovskom društvu.

R. I., poslanik u Skupštini KosovaFHP intervju 2. avgusta 2006.

Na osnivačkoj Skupštini Bošnjačkog nacionalnog vijeća Kosova (BNVK) u Vitomirici/Vitomiricë kod Peći/Peja 19. marta 2006. godine, zatraženo je da nove opštine gde bi Bošnjaci bili u većini budu Vitomirica/Vitomiricë, Rečane/Reqan, Gora/Gora, Bošnjačka mahala/Mahalla e Boshnjakevë i Dobruša/Dobrushë. Takođe su zatražili da budu ravnopravni u zapošljavanju, da budu zastupljeni u institucijama, policiji i sudovima i da mogu ravnopravno da koriste jezik, da se otvaraju fakulteti gde bi se predavalo na bosanskom jeziku i da se ulaže u sredine gde žive Bošnjaci.

76

12. Preporuke

Privremene institucije Kosova i UNMIK-a treba da ulože veće napore da bi se popravio ukupni položaj pripadnika etničkih zajednica na Kosovu, što se posebno odnosi na bezbednost, slobodu kretanja, zapošljavanje, socijalne usluge, omogućavanje korišćenja maternjeg jezika i obrazovanje na jezicima manjina i stvaranjem uslova za povratak svih raseljenih.

Privremene institucije Kosova i UNMIK-a treba da nastave da sprovode propisane standarde da bi se obezbedila vladavina prava. U tom procesu mora da se obezbedi aktivnije učešće svih etničkih zajednica, jer samo na taj način mogu u potpunosti da se zaštite prava manjina.

Lokalni i centralni organi vlasti, kao i sve političke partije, prvenstveno albanske, treba konstantno da osuđuju etnički motivisane incidente i da utiču na svoje birače i čitavo kosovsko društvo, naročito Albance kao većinsko stanovništvo, kako bi se efikasno uklonili uzroci koji dovode do takvih incidenata.

77

KPS i UNMIK policija treba da istraže sve slučajeve etnički motivisanog nasilja i da efikasnije rade na pronalaženju počinilaca, kao i da jasno naglase do kojih su saznanja došli tokom istrage kako bi se izbegle špekulacije i politizacija.

Institucije Kosova treba da obezbede značajnije učešće predstavnika etničkih zajednica u procesu odlučivanja u institucijama Kosova, kako na lokalnom, tako i na centralnom nivou. To se prvenstveno odnosi na one teme koje su od značaja za manjinske zajednice, poput slobode kretanja, korišćenja jezika, obrazovanja na maternjem jeziku i povratak.

Institucije Kosova treba da sprovode usvojene zakone. Naročita pažnja treba da se pokloni otklanjanju problema u njihovom sprovođenju i da se vrši konstantan monitoring implementiranja zakona, prvenstveno onih koji su od vitalnog interesa za manjinske zajednice.

S obzirom na činjenicu da je povratak raseljenih još uvek zanemarljiv, prvenstveno Srba, kosovske institucije moraju da ulože dodatne napore da se postigne napredak u tom pravcu. Povratak će biti verovatniji ukoliko se obnove srušene kuće, obnove crkveni objekti, vrati uzurpirana imovina, a uzurpatori krivično gone. Takođe, institucije treba da stvore sliku među većinskim stanovništvom, Albancima, da su manjine njihovi sugrađani i da treba da prihvate povratnike

Kosovske institucije treba konstantno da pozivaju raseljene da se vrate i da ih na sve načine ohrabruju da se odluče na takav korak.

Kosovska vlada je obavezna da u što kraćem roku obnovi sve kuće porušene tokom martovskih nemira 2004. godine.

Kosovske institucije treba da preduzmu sve mere kako bi omogućile povratak u svoje kuće svim onim Romima, Aškalijama i Egipćanima koji još uvek žive u kampovima u Mitrovici/Mitrovicë i u Plemetini/Plemetinë.

FHP smatra da je Unmikova uredba 2003/13, koja se odnosi na privatizaciju, diskriminatorska prema pripadnicima manjina, jer im je uskraćena nadoknada od privatizovanja društvenih preduzeća i da ta diskriminatorska odredba treba da se promeni, kako bi se i manjinama omogućilo da dobiju ono što im pripada, što su tokom godina, kroz radni proces, zaradili.

Kosovske institucije treba da stvore uslove da se u javnim preduzećima zapošljavaju pripadnici manjina, kao i da stvore uslove da se manjine zapošljavaju i u privatnim preduzećima.

Romska deca na Kosovu još uvek nemaju mogućnosti da se školuju na svom maternjem jeziku. Ministarstvo obrazovanja, nauke i tehnologije Kosova treba da

78

napravi programe kako bi se svi Romi obuhvatili procesom obrazovanja i da im omogući da se obrazuju na svom jeziku. Takođe, kosovske institucije treba da prihvate da se učenici Srbi školuju na svom jeziku, prema programima vlade Srbije, kao što je omogućeno deci Bošnjaka koji se obrazuju prema udžbenicima i programima iz BiH ili Turaka koji se obrazuju prema udžbenicima i programima iz Turske.

Kosovski mediji treba da budu mnogo otvoreniji prema manjinskim zajednicama, da emituju programe kojima se populariše kultura manjina i na jezicima manjina i na albanskom jeziku, kako bi se manjine približile većinskom stanovništvu i kako bi Albanci prihvatili manjine. Takođe, mediji treba da omoguće da manjine budu bolje informisane i to na svojim jezicima i da transparentno izveštavaju o etničkim incidentima, naročito onim koje čine Albanci.

Glosar

KPS Kosovska policijska službaKFOR Kosovske snageKancelarija za zajednice Kancelarija za obavljanje administrativnih poslova

etničkih zajednicaUNHCR Visoki komesarijat UN za izbegliceTHW Tehnička dobrotvorna organizacijaOEBS Organizacija za evropsku bezbednost i saradnjuKEK Kosovska energetska kompanijaPTK Pošta-telekomunikacije KosovaUNMIK Misija privremene uprave UN na KosovuHPD Direkcija za stambena i imovinska pitanjaHPCC Komisija za stambene i imovinske zahteveHABITAT Program UN za nastanjivanje

79

EAR Evropska agencija za rekonstrukcijuARC Američki savet za izbegliceEU Evropska unijaDRC Danski savez za izbegliceRAE zajednica Roma, Aškalija i EgipćanaBNVK Bošnjačko nacionalno vijećeVAKAT koalicija bošnjačkih partija u Skupštini Kosova

Sadržaj

Uvodne napomene 42

Rezime 42

1. Poštovanje prava na slobodu kretanja i bezbednost 44

1.1. Srbi 451.2. RAE 461.3. Bošnjaci 47

2. Etnički motivisani incidenti 47

80

2.1. Ubistvo Dragana Popovića u Klini/Klinë 472.2. Bombaški napad na povratnike u Klinu/Klinë

48 2.3. Napad nožem na Milisava Ilinčića u Mitrovici/Mitrovicë, 48 u blizini mosta na Ibru/Ibër2.4. Oružani napad na dvojicu Srba, radnika na benzinskoj pumpi 49 2.5. Napad bombom na letnju baštu kafea „Dolce vita“ u severnom 49

delu Mitrovice/Mitrovicë2.6. Kamenovanje taksi vozila u severnom delu Mitrovice/Mitrovicë 50 2.7. Oružani napad na tranzitnu kuću za Srbe povratnike u 50 Ljug/Lug 2.8. Napad bombom na autobus „Adio Tours“-a 50

2.9. Napad eksplozivnom napravom na kuću Goranca u selu Gornje51 Rapce/Rapcë e Eprmë 2.10. Ometanje posete srpskom groblju za Zadušnice u selu 51

Lešane/Leshanë2.11. Napad na filijalu „Komercijalne banke“ a.d. u 51 Dragašu/Dragash 2.12. Napad na Vuka Danilovića, interno raseljeno lice iz 51

Dečana/Deçanë 2.13. Demoliranje i pljačka crkve u selu Gojbulje/Gojbujë 52

2.14. Skrnavljenje crkve u Babinom Mostu/Babimoc 52

3. Pristup administraciji i sudu, službena upotreba jezika 53

4. Korišćenje zdravstvenih i socijalnih usluga 55

5. Zapošljavanje 57

6. Obrazovanje 59

7. Pristup imovini 63

8. Informisanje 65

9. Učešće u političkom životu 67

10. Pravo na povratak 68

10.1. Nasilan povratak pripadnika etničkih zajednica iz inostranstva 74

81

11. Decentralizacija i pregovori o budućem statusu Kosova 74

12. Preporuke 78

Glosar 80

Ethnic Communities in Kosovo in 2006 Report by the Humanitarian Law Centre

Introductory commentaries

The report relates to the period January-December 2006, coinciding with the Vienna talks on the future status of Kosovo between the Serbian Government and Kosovo

82

Negotiations Team. Given the circumstances, the monitoring of respect for the human rights of ethnic communities is an activity of the utmost importance.

During 2006 a team of Humanitarian Law Centre (HLC) – Kosovo investigators collected 262 statements by persons belonging to ethnic communities and by Kosovo local and central government representatives on the situation of the Kosovo minorities. The investigators paid special attention to the situation of returnees. With every interviewee the investigators discussed security and freedom of movement, access to administrative institutions and the use of his/her mother tongue in his/her communication with local and central institutions, social issues, employment prospects, education in minority languages, use of private property, participation in political life, information, return, and his/her views on the Kosovo future status talks and the problem of decentralization. The object of the report is to produce a well-documented account of the situation of the minorities in Kosovo in 2006, to highlight the problems, and to make recommendations to the Kosovo institutions and UNMIK with a view to improving the situation of the minorities and enabling their full integration into Kosovo’s society.

Summary

The information collected in the field shows that significant headway was made during 2006 regarding the freedom of movement of all the ethnic communities, and that persons belonging to the Turkish ethnic community as well as Bosniaks, Ashkali, and Egyptians were by and large integrated in Kosovo’s society, but that no major progress was made in this respect regarding the Serbs and the Roma. All the same, the rights of minorities in Kosovo continue to be violated on a daily basis, with the Kosovo institutions failing to solve most of these cases. A large part of usurped property has not been returned to its owners yet. Even though a large number of destroyed houses has been rebuilt, owners are often dissatisfied with the quality of construction works. All the ethnic communities complained of the difficulty to find jobs, and many residents of Kosovo said their social security benefits were too low.

The Serbs and some of the Gorani continued to use Serbian Government curricula and to attend schools and other parallel educational institutions under the control of the Serbian Government. The Kosovo Government took no steps to admit Serb schoolchildren into Kosovo’s educational institutions; students of Turkish and Bosniak ethnicity are fully integrated into the Kosovo educational system and follow curricula from Turkey and Bosnia respectively, in their native languages. Classes in the Roma language were organized neither in Kosovo schools nor in the parallel institutions run by the Serbian Government.

Persons belonging to ethnic communities integrated in Kosovo’s society, such as Turks, had problems similar to those of the Serbs, their chief complaints concerning education in the Turkish language and the use of Turkish in communication with the Kosovo

83

institutions. In some localities Bosniaks too were unable to attend classes in Bosnian although Article 4.4 of the Constitutional Framework for Kosovo guarantees this right to all the communities.37 Owing to this problem a number of Bosniaks were planning to leave Kosovo although they had no security problems.

Displaced persons, especially Serbs and Roma, Ashkali and Egyptians, who live in camps in northern Mitrovica/Mitrovicë and Plemetina/Plemetinë, continued to return in very small numbers. Lack of prospects was seen as the chief problem, owing to lack of jobs and the fact that usurped property had not been returned to their owners and destroyed houses were yet to be repaired. As regards Serbs, in spite of the fact that their level of security had risen significantly, encouraging them to return to Klina/Klinë and enabling them to visit Istok/Istog more freely, the HLC – Kosovo investigators registered a significant number of incidents such as bombing and armed attacks, the planting of explosives, stonings, physical and verbal attacks especially on returnees, and even the murder of a returnee to Klina/Klinë, Dragan Popović.

The question of respect for the rights and situation of Kosovo’s ethnic communities was subject to politicization and the problems of minority communities to manipulation; this was especially true of the Serbian Government, coinciding as it did with the talks on the future status of Kosovo. It is in this light that one should examine the Serbian Government’s recommendation that all Serbs receiving pay from Belgrade should give up their wages being paid out of the Kosovo budget. The move put paid to the only mechanism whereby the Kosovo Government tried to integrate the Serbs into Kosovo’s society, the Serbian Government for its part encouraging the Serbs to distance themselves from Kosovo’s society and institutions and thereby preventing their minimum integration.

1. Respect for the right to freedom of movement and security

In 2006 the HLC – Kosovo registered progress in improving the security and freedom of movement of all ethnic communities. For a start, there were fewer attacks on persons belonging to minorities and their property compared with previous years. Checkpoints manned by the Kosovo Police Service (KPS) and the Kosovo Force (KFOR) were removed and persons belonging to minorities used public transport in ever greater numbers. Serbs were returning to urban environments, notably to Klina/Klinë. Also,

37 Constitutional Framework for Provisional Self-Government in Kosovo www.unmikonline.org/pub/misc/FrameworkPocket_SRB_Dec2002.pdf

84

Serbs went freely to Istok/Istog to attend to their administrative affairs, whereas before they did so through the Communities Office or had their Albanian friends do that on their behalf. Furthermore, Serbs were reported moving freely in parts of settlements where they had no access before, notably the Javram/Javram quarter of Gnjilane/Gjilan.

In spite of all this, however, the general situation of the minorities, especially of Serbs, was not satisfactory. Serbs continued to live in enclaves and were unable to move freely throughout the territory of Kosovo. Although they had no security problems inside their enclaves, their freedom of movement was restricted to the inhabited parts of the villages. The Albanians living in northern Kosovo were in a similar situation: they did not visit Serb-inhabited areas at all and moved freely only within the inhabited parts of their enclaves. Progress was registered in Istok/Istog and Gnjilane/Gjilan, where Serbs move quite freely but are still on their guard. In addition to Serbs, Gorani and Roma were subject to violence though less so. Turks, Bosniaks, Ashkali, and Egyptians felt totally free and safe and were fully integrated in Kosovo’s society.

The town of Mitrovica/Mitrovicë offered a specific example in that it was still divided into a southern part populated by Albanians and a northern one inhabited by Serbs. Most incidents occurred in parts of northern Mitrovica/Mitrovicë with some Albanian residents, i.e. the localities known as Tri solitera/Tre soliterat, Mikro naselje/Kodra e minatorëve and the Bošnjačka mahala/Mahalla e Boshnjakëve quarter. In the northern part of Mitrovica/Mitrovicë, where Serbs predominated, there was a heavy presence of KFOR, UNMIK police and KPS.

There’re some 18,000 Serbs living in the northern part of Kosovska Mitrovica, including 5,000-6,000 who’d arrived from other parts of Kosovo following the arrival of the international forces. There are also 2,500 Albanians who live in three separate neighbourhoods: Bošnjačka mahala, Tri solitera, and Mikro naselje. In the northern part of the town there are also some 300 Bosniaks, 100 Gorani, 400 Roma, and eighty Turks. In addition to that, there’re some 1,000 Roma and Ashkali in three separate camps known as Česmin lug, Žitkovac, and Kablar. The security situation of all the inhabitants is good. The people move freely, work and trade, but they nevertheless remain vigilant, watching out for extremist Albanians from the southern part of the town. KFOR, UNMIK police and KPS are also there and they keep an eye on things. From time to time, there’s a minor skirmish and a provocation. Such things are mostly provoked by Albanians from the southern part of the town, they’re in absolute majority over there, and they enter the outlying neighbourhoods of the northern part of Mitrovica. They arrive by the bridge near the Bošnjačka mahala quarter and the Tri solitera neighbourhood. There’re no big problems since there’s no direct contact, because they do not go to the centre of the northern part of the town.

Z.V., Serb from Mitrovica/MitrovicëHLC interview 1 April 2006

1.1. Serbs

85

There were some 1,300 Serbs in the municipality of Orahovac/Rahovec. About 500 of them live in an enclave in the upper part of Orahovac/Rahovec together with a number of persons belonging to the Roma, Ashkali, and Egyptian (RAE) communities, and a further 800 or so in the nearby village of Velika Hoča/Hoqa e Madhe. Although no instances of ethnic violence were registered during 2006, Serbs did not venture into the lower part of the town. Those who wished to leave their enclave did so under KPS or KFOR escort. They did their shopping in northern Mitrovica/Mitrovicë and Gračanica/Graçanicë in organized tours with bus transport provided by UNMIK. Serb schoolchildren from Velika Hoča/Hoqa e Madhe went to the Serb school in the upper part of Orahovac/Rahovec. Nonetheless, a number of Serbs went to the lower part of the town to buy things or to the town hall on administrative errands. Some of them were provoked by Albanians but no one attacked them. The 16 Serb municipal employees went to work without KPS escort and had no problems whatever.

Meanwhile, Nekija, our Albanian neighbour, went into the store and my husband bought him a beer. They were talking inside the store and the three of us women were standing outside when two Albanian youths came along. One of them, who carried a red plastic canister, started to curse and insult us right away. Among other things, he said several times in Serbian, ‘See how bold they’ve grown again, those motherfuckers.’ He also swore at the storekeeper for letting us into the store. He said to him, ‘Why did you let them in, you motherfucker? Kick them fuckers out!’ We went into the car at once and did not react. No one reacted.

S.V., Serb woman from Orahovac/RahovecHLC interview 5 April 2006

There were some 100 Serbs in Gnjilane/Gjilan at the time of writing. There were no serious ethnic incidents during 2006. The Serbs moved more freely and entered parts of the town where they had not ventured before though Albanians continued to provoke them. As a whole, however, the situation of the Serbs in the town remained difficult. Although 60 buildings destroyed on 17 March 2004 had been repaired thanks to funds provided by the Kosovo Government, their Serb owners stayed away and insisted on further guarantees by the KPS and the municipal authorities that they would not be attacked if they returned. The Serbs displaced from Obilić/Obiliq also refused to return to their rebuilt houses on security grounds, especially those whose houses were demolished during the March 2004 riots.

Security is better than it was before. At present more people are moving through the town centre and through some of the streets into which they wouldn’t dare venture before. For instance, they move in the vicinity of the banks and the department store, and some go as far as the Javram quarter, a place it took a lot of courage to visit before. The improvement regarding security and freedom of movement is no doubt evident. But there’s still no total security. The situation of the Serb community in this municipality remains largely the same after seven years. None of the standards has fully been met. The situation of the Serbs is additionally aggravated by the economic situation and unemployment.

86

B.P., Vice-President of the Assembly of Gnjilane/Gjilan municipalityHLC interview 5 April 2006

Serbs in the municipality of Peć/Peja, those in Goraždevac/Gorazhdec, and those who had returned to the villages of Siga/Sigë, Brestovik/Brestovik, Belo Polje/Bellopojë, and Osojane/Osojan were free to move only within the inhabited parts of their villages. They did not leave their villages without KPS or KFOR escort. An elderly couple who had returned to Peć/Peja moved freely about the town but were often provoked by Albanians. Other ethnic communities had no freedom of movement problems.

We’re safe here. My old woman and I are quite free to visit the marketplace (…) When I go into town lots of Albanians greet me. They greet me from afar with ‘Hi, Bagi’, as they used to call me before. I shake hands with them and even hug some, but there’re lots of them I don’t know. But there’re those two men, people say they’re suffering from trauma. They used to come late after midnight and bang on my door. They wake us but I don’t respond, so they bang some more and then go away. I told my neighbour who owns a café, ‘Neighbour, you work until late, so why don’t you tell them to drop by during the day and talk to Branko, to talk things over with him?’ ‘If Branko did something wrong, let them tell him what he did, so he could be called to account for his misdeed or mend his ways.’ My neighbour appears to have passed on my words and they stopped banging on my door.

B.F., Serb from Peć/PejaHLC interview 12 October 2006

Serbs, such as those from Osojane/Osojan, generally only worked their land near their villages and kept away from their outlying fields for security reasons. The buses and lorries transporting Serbs from Osojane/Osojan to northern Mitrovica/Mitrovicë continued to be stoned near the village of Rudnik/Runikë in the municipality of Srbica/Skenderaj because the local Albanian population knew who the passengers were.

On our way to Mitrovica our buses are often stoned. Those attacks have if anything intensified of late. We’re most often stoned near the village of Rudnik in the municipality of Srbica, that is, on a hillock as we go downhill. You watch as youths aged seventeen or eighteen gather together and get ready to throw their stones. Such things are very unpleasant to see and go through, it’s not easy at all. Though you know that the stones can’t kill you, you don’t feel good about being totally powerless while someone is trying to hit you. We report the incidents to the UNMIK police and the KPS regularly, but we have no confidence in them because they’re not efficient. Before we can trust them they should solve at least a case or two. These incidents are not of recent date, they’ve been going on for the last two years. They’ve now grown in intensity. They’ve done nothing so far to put a stop to these things. They’ve caught no thieves or punished any of those who stone us.

S.V., returnee to Osojane/OsojanHLC interview 17 June 2006

1.2. RAE

87

Up until the outbreak of armed conflict in Kosovo, some 8,000 Roma and Ashkali lived in the Rasadnik mahala/Mahalla e Rasadnikut quarter of southern Mitrovica/Mitrovicë. That was their largest settlement in Kosovo. Following the withdrawal of the Serbian Ministry of the Interior (MUP) and Army of Yugoslavia forces from Kosovo, Roma and Ashkali fled their homes and Albanians razed them out of revenge, believing that Roma38

were collaborators of the Serbian regime. Some of them were given accommodation in the Vuk Karadžić primary school in the northern part of Mitrovica/Mitrovicë until the UNHCR built three camps at Česmin lug/Çeshmilluk, Žitkovac/Zhitkofc, and Kablar/Kabllarë. These camps were the homes of some 1,000 Roma and Ashkali until the middle of 2006. Most of them were transferred to Osterode/Osterod, another camp in the same part of the town, in which the living conditions are slightly better. Roma and Ashkali feel safe in the northern part of Mitrovica/Mitrovicë and move freely throughout it, as well as keeping in touch with Albanians in the southern part of the town.

I feel free and safe here. I move freely in the southern and northern parts of the town and have no problems. I have friends in both parts, but when incidents occur I don’t dare go anywhere for several days. Many people in the camp don’t move, they don’t dare, they’re afraid. Since we’ve been put in this place, many haven’t set foot on the other side of the Ibar (…) We live in very difficult conditions. Try to imagine what it’s like in the wooden sheds in the camp. There’re seven or eight of us sleeping in one room. We’ve got no bathrooms, no hot water. The rooms are damp and dark. We lack the basic necessities and conditions for normal living. Though we’re Roma, we’re not cattle.

E.B., Roma spokesperson from Česmin lug/Çeshmilluk camp HLC interview 19 February 2006

1.3. Bosniaks

There were some 2,500 Bosniaks living in the southern and northern parts of Mitrovica/Mitrovicë, compared with 7,000 or so before the armed conflict. Those who left the town did so because they felt they lacked prospects for a normal life, not because they felt unsafe. About 90 per cent of the Bosniaks had been employed in the northern part of the town and nearly all of them had been left jobless. Part of their homes in both parts of the town have either been usurped or destroyed. Destroyed property had not been rebuilt and seized homes not handed back. For these reasons, Bosniaks were emigrating to Sandžak, Bosnia- Herzegovina, West Europe, and the United States.

2. Ethnically motivated incidents

2.1. Murder of Dragan Popović in Klina/Klinë

The body of Dragan Popović, one of the 53 Serb returnees to Klina/Klinë, was found in his house on 12 June 2006. Popović, whom the locals described as a good man, had 38 Before the armed conflict in Kosovo Ashkali and Egyptians were considered Roma.

88

returned on 13 July 2005.Popović’s house had been open to all Serbs arriving to Klina/Klinë to inspect the state of their property. The incident alarmed the returnees, reviving their fears and sense of insecurity and discouraging others from returning in large numbers. There were several attacks on Serb returnees in Klina/Klinë during 2006.

There’re all sorts of rumours circulating in Klina regarding this affair. The story has it that Dragan was murdered in his house last night, that he’d been shot in the head. Also, word is that his dead body’d been taken to the autopsy centre in Orahovac, that a post-mortem had established that he’d been murdered, that the incident was being investigated by members of the KPS. It’s also been said that the murder was the Albanian extremists’ message to all displaced Serbs not to return to their hearths, otherwise the same fate would befall them.

T.T., Director of the Communities Office in Klina/KlinëHLC interview 20 June 2006

2.2. Bombing attack on returnees in Klina/Klinë

At 19.45 on 19 September 2006, an explosive device was thrown at the flat of a returnee, Milorad Pavlović. At the time of the explosion, Pavlović, his mother and wife, and a woman relative were in the flat. All four were injured, Pavlović the most seriously. The Pavlović’s were among the first to return to Klina/Klinë, having gone back on 19 April 2005. They had had no problems until the incident.

At about 19.45 a powerful explosion was heard. The whole flat shook and we were all terrified. Soon afterwards my son picked up the telephone and called the police. The police and an ambulance car arrived in less than five minutes. I saw them evacuate the Pavlovićs from their flat. Milorad was injured in the head, and his mother was carried out on a stretcher.

S.B., Albanian from Klina/KlinëHLC interview 21 September 2006

On 9 May 2005 the HLC – Kosovo had interviewed Milorad Pavlović as part of its 2005 report on respect for the rights of ethnic communities in Kosovo:

We go out into town, we can do our shopping in any store. We’ve never had a single problem. I often go to the town hall and get proper service there. Once I went to the Municipal Court to collect a document. By the way, I speak Albanian rather well. I asked an officer a question in the Albanian language. He told me most politely to wait a little. They attended to my business very promptly and I returned home.

M.P., Serb from Klina/KlinëHLC interview 9 May 2005

2.3. Knife attack on Milisav Ilinčić near the bridge on the Ibar in Mitrovica/Mitrovicë

89

On 28 March 2006, two Albanians attacked and stabbed a Serb from northern Mitrovica/Mitrovicë, Milisav Ilinčić, near the bridge on the Ibar. Ilinčić was with a girlfriend at the time. As a result, the international force closed the bridge temporarily.39

2.4. Armed attack on two Serbs, petrol station attendants

During the night of 9-10 May 2006 unidentified persons fired 12 bursts from automatic weapons at the petrol station between the villages of Grabovac/Grabofc and Rudare/Rudarë in the municipality of Zvečan/Zveçan, severely wounding two petrol station attendants, Jablan Jevtić and Jovan Milošević, from Grabovac/Grabofc.

The attack occurred early, sometime after 3 a.m. All of a sudden, I heard shots and a scream. I didn’t know what was going on, but felt pain in my arm and leg. I managed to escape in the direction of the River Ibar. I took off my white T-shirt to make it more difficult for the attackers to see me. On account of the wound I suffered I was unable to pick myself up and walk. I managed to reach the road crawling on all fours. I saw a KPS patrol arrive. I was then that I noticed that Jova’d been wounded too. The KPS members called an ambulance from the hospital. They put us in that car and took us to the hospital in the northern part of Mitrovica. We were operated on by doctors there. Jovan told me he’d seen one of the attackers, wearing a balaclava, standing on the road and firing at us at close range. The KPS members carried out an on-site investigation and launched an inquest, but have so far failed to track down the attackers.

J.J., Serb from Grabovac/GrabofcHLC interview 7 June 2006

2.5. Hand grenade attack on the Dolce Vita café in the northern part of Mitrovica/Mitrovicë

In the late afternoon of 26 August 2006 nine people were injured by an explosive device tossed into the beer-garden of the Dolce Vita café in northern Mitrovica/Mitrovicë. The KPS arrested a 16-year-youth, Adem Dibrani, from southern Mitrovica/Mitrovicë, on suspicion of tossing the grenade. After the incident, a group of Serb protesters gathered at the northern end of the bridge. The bridge was closed for vehicles and pedestrians for a month.

At about 18.50 on 26 August 2006 I was in the Dolce Vita café when I heard a strong explosion (…) A couple of seconds after the blast I saw a crowd of people, numbering fifteen or so and including members of the KPS, racing in the direction of the bridge on the Ibar. I learned later that the youth who’d tossed the grenade had started running towards the southern part of the town. At the middle of the bridge a member of the KPS caught up with the youth and arrested him (…) There were thirty people or so in the café beer-garden and twelve inside.

N.N., citizen of Mitrovica/Mitrovicë

39 Zeri, Unknown Attackers Stab Serbian Youth, 29 March 2006; Koha Ditore, Following Stabbing of Serbian Youth, Police to Identify and Arrest Attackers, 29 March 2006

90

HLC interview 1 October 2006

2.6. Stoning of a taxi in the northern part of Mitrovica/Mitrovicë

On 17 August 2006 a taxi driven by an Albanian, Arben Peci, was stoned near the Tri solitera/Tre soliterat locality in the northern part of Mitrovica/Mitrovicë. The driver claimed he had heard imprecations in Serbian after being attacked.

I didn’t see who’d thrown the stones, but I heard someone swear in Serbian. There was no cause to attack us but I think someone resented the ‘KS’ number plates on my vehicle.

A.P., taxi driver from Mitrovica/MitrovicëHLC interview 25 August 2006

2.7. Armed attack on transit house for Serb returnees in Ljug/Lug

In February 2006, 50 men representing displaced Serb families from Ljug/Lug near Istok/Istog signed agreements with the German organization THW to rebuild their destroyed homes. About 10 of them returned to Istok/Istog and put up with Aleksa Ljušić, a returnee who often provided accommodation for people waiting for their houses to be rebuilt. On 8 June 2006 unidentified persons attacked the house with the returnees. The KPS had not discovered the perpetrators by the time of writing.

The attack took place at 23.30. At the time of the attack there were ten Serb returnees in my house. Suddenly we heard shots being fired from automatic weapons. The bullets hit the wall and roof of the house. Fortunately, no one was hurt. Two days before that, attackers cut and took away wiring from a house being rebuilt, then they put up an Albanian flag on another, also under construction. Obviously the attackers’ aim was to intimidate us in order to deter us from our intention to return to our homes and to slow the process.

A. Lj., Serb from Ljug/LugHLC interview 13 June 2006

2.8. Hand grenade attack on an Adio Tours bus

On 4 January 2006 a hand grenade was thrown at a bus belonging to the Adio Tours company from Obilić/Obiliq. The bus was attacked on its regular route between Dragaš/Dragash and Belgrade at a place called Birač on the Prizren/Prizren - Priština/Prishtinë main road. At the time of the attack, there were 55 passengers in the bus. Half of them were Albanians and the other half Bosniaks, Gorani, a Turk, and a Chinese.

I set out from Dragaš/Dragash for Belgrade at the usual time, 20.30. After a brief stopover in Prizren/Prizren, where I picked up new passengers, I continued along the main road (…) At about 22.10 we reached the place called Birač. Suddenly we were attacked (…) Glancing at the rear-view mirror, I saw flames spurting from the rear wheel. I drove on for another fifty or sixty metres and then pulled up. There was smoke

91

billowing from the rear end of the bus, and we smelled the odour of gunpowder. The passengers panicked and yelled to me to open the doors. I tried to calm them down, telling them that it was no big deal, only a burst tyre. No one was injured.

Dž.A., driver of the Audio Tours bus companyHLC interview 5 January 2006

2.9. Bombing attack on Gorani house in the village of Gornje Rapce/Rapcë e Epërmë

On 1 October 2006 the house of Zećir Zurapi/Zeqir Zurapi, a Gorani from the village of Gornje Rapce/Rapcë e Epërmë, was the target of a bomb attack.

There was a smell of acid and I realized at once that an explosive device had been planted. I reacted quickly and told my daughter, ‘Run!’ Then I turned back to pick up my wife. We were heading for the other doorway through the summer kitchen when there was a small explosion, then a blast that hurled us clear out of the house. Owing to the fact that we’d got out of the house in time, none of us was injured, but the material damage was enormous (…) The neighbouring houses within a radius of one hundred metres suffered minor damage.

Z.Z., Gorani from the village of Gornje Rapce/Rapcë e EpërmëHLC interview 10 October 2006

2.10. Serbs prevented from holding memorial service at Lešane/Leshanë village cemetery

About 08.00 on 5 November 2006, All Souls Day, Albanian residents of the village of Lešane/Leshanë near Suva Reka/Suharekë prevented displaced Serbs from visiting the local cemetery. The Serbs were under KPS escort.40

2.11. Attack on the Komercijalna banka AD branch in Dragaš/Dragash

About 21.00 on 18 March 2006, an explosive device damaged the premises of the Komercijalna banka AD branch in Dragaš/Dragash.

The explosion damaged a wall of the building. I saw a hole in the wall about one metre wide. The other walls were cracked. There was no other damage. There was a lot of money in the safe, but nothing was stolen.

O.O., Albanian from Dragaš/DragashHLC interview 23 March 2006

2.12. The beating of Vuk Danilović, an internally displaced person from Dečani/Deçanë

40 Zeri, 6 November 2006.

92

Vuk Danilović, a refugee and professor from Dečani/Deçanë, was beaten by an Albanian in the centre of Dečani/Deçanë on 21 August 2006. Danilović was leading a group of about 10 schoolchildren from Berane, where most of the Serb refugees from Dečani/Deçanë are staying, on their way to an OSCE multiethnic camp for an event to promote cooperation between ethnic communities in the area.

Danilović greeted the locals, talked to them, and shook hands with many of them. Shortly thereafter, however, he came back and asked me to help him. He told me that a young man had approached him, cursed him and punched him hard in the head and stomach, causing him to fall down under the blows. He also said that his colleagues from the group and several residents had run up to help him and that they had brought him to me. We rang up members of the KPS and they managed to catch the attacker, a man aged about thirty.

N.S., President of the Assembly of Dečani/Deçan municipalityHLC interview 2 October 2006

2.13. Damage to and looting of the church in Gojbulje/Gojbujë village

The Serb church in Gojbulje/Gojbujë village in Vučitrn/Vushtrri municipality was looted and destroyed.

The latest incident occurred a month ago. There was a gathering of people in the cemetery near the village church. After the people had dispersed, unidentified persons entered the village at about a quarter past three in the afternoon. From my house, which stands a couple of hundred metres from the church, I saw clearly the men as they went into the cemetery from the direction of the river which passes through the village. They stole two flags from our church, broke down the door and entered the dining room, where they smashed two icons, two chandeliers and a clock. They made off with the cross given us by the Greek soldiers of KFOR which stood next to the church.

Ž.K., Serb from Gojbulje/Gojbujë villageHLC interview 15 May 2006

2.14. Desecration of the church in Babin Most/Babimoc

During the night of 6-7 July 2006 the Church of the Shroud of the Most Holy Virgin in Babin Most/Babimoc was looted.

The unidentified perpetrators broke the bars and glass on a window at the rear of the church and stole 50,000 dinars in donations. They also stole some vestments and ritual items, as well as destroying ten icons they’d taken down from the walls (…) The KPS carried out an on-site investigation at once, but they haven’t announced any details about this incident yet. I think that this, unfortunately, is yet another form of pressure on the Serb population.

Lj. M., Serb woman from Babin Most/BabimocHLC interview 16 August 2006

93

3. Access to administrative and judicial authorities, official use of language

Albanian, Serbian, and English are official languages in Kosovo. All official documents and forms in the municipal offices and courts are available in these three languages, with documents in Turkish and Bosnian also available in some municipalities. Under the Language Law,41 if an ethnic community accounts for more than 5 per cent of the population of a municipality, that community’s language will be in official use in the municipality. Albanians and Serbs can address the Kosovo Assembly and the municipal assemblies in their respective languages, whereas in the case of persons belonging to other ethnic communities interpretation and translation services are provided. All legislation enacted by the Kosovo Assembly is published in the Albanian, Serbian, Bosnian, Turkish, and English languages.42

The Language Law, which came into force in October 2006, is not overly innovative and merely conforms to the provisions of the Constitutional Framework for Kosovo, the Law on Local Self-Government, and the Law on Access to Official Documents.43

Exceptionally, Turkish may be declared an official language in Prizren/Prizren municipality irrespective of whether or not Turks account for more than 5 per cent of the local population. Dragana Rodić from the Ombudsman’s office said that there was discrimination in the implementation of the Law even regarding Turkish although the Turks were fully integrated in Kosovo’s society.

The translation of laws, regulations and other acts is inadequate. Disregard for the equality of languages is in evidence in public company documents, invoices, building permits. Discrimination has been documented also in official correspondence with municipalities, where even the rules governing the spelling of personal names are disregarded (…) The tendency towards disregard for municipality names continues in spite of the Law on the Number, Names and Boundaries of Municipalities in Kosovo (…) The Kosovo media present a most glaring example of non-compliance with this Law.

D.R., Spokesperson for the Office of OmbudsmanHLC interview 29 November 2006

The existing legislation regarding the equal use of the Turkish language in Kosovo is not being implemented in practice. Specifically, judicial proceedings are not conducted in the Turkish language in any court in Kosovo for the simple reason that no Turkish court interpreters have been provided. Summonses, court decisions and other documents are not issued in Turkish. Likewise, Turkish is not in use for administrative purposes either, at both local and central levels. A similar state of affairs exists in the KPS and in community and public institutions. The first names and surnames of members of the Turkish community are not spelled correctly, according to Turkish orthography, in their

41 Law on Language, http://www.assembly-kosova.org/common/docs/ligjet/2006_02-L37_sr.pdf 42 op. cit. Constitutional Framework, www.unmikonline.org/pub/misc/FrameworkPocket_SRB_Dec2002.pdf 43 Law on Access to Official Documents, http://www.assembly-kosova.org/common/docs/ligjet/2003_12_sr.pdf

94

identity cards, birth certificates and other documents, the explanation being that UNMIK’s computer services staff have not installed the letters and characters from the Turkish alphabet.

S.O., Turk from Priština/PrishtinëHLC interview 12 April 2006

An exception to this rule is Prizren/Prizren, where Turkish is an official language on a par with the rest. In the municipality, every document is available in Turkish too. Also, there are classes in this language in all the educational institutions from pre-school establishments to the University. Local television and radio have Turkish-language programmes and news broadcasts. The change came after the 28 July 2006 walkout from the Kosovo Assembly session by the deputies of the parliamentary group 6+, comprising the Turkish Democratic Party of Kosovo and the Bosniak Vakat coalition, following the rejection of their draft amendment to the Language Law calling for greater use of Turkish and Bosnian in areas where Turks and Bosniaks live in numbers.

The present arrangement is, if a community accounts for at least 6 per cent of the population of a Kosovo municipality, its language is in official use in that municipality. We opposed this position on the grounds that the process of decentralization was not yet over and that there had been no proper census for almost twenty-five years. For this reason, we found it unreasonable to be bound by percentages in the absence of a census and completed decentralization. We therefore argued for the previous solution as an acquired right, that where most citizens belonging to the Turkish community live, as in Prizren, the Turkish language should be an official language in that municipality, but that was not accepted.

M.Y., Turk, member of the Presidency of the Kosovo AssemblyHLC interview 11 August 2006

Although the Assembly of the municipality of Gnjilane adopted the decision that Serbian is an official language in the municipality, this decision is often disregarded, especially on the part of the judiciary and the police. In judicial proceedings parties can use their own languages with the help of interpreters. Judgements are served for the most part only in Albanian. This also goes for the traffic police, who write the tickets only in the Albanian language.

B.P., Vice-President of the Assembly of Gnjilane/Gjilan municipalityHLC interview 5 April 2006

The municipality of Klina/Klinë can be held up as an example of a positive attitude towards the Serbs in this regard.

Every returnee is free to use his or her language here and we’ve had no complaints in this regard so far. We’ve had no complaints either regarding the services of the Albanian customer service clerks employed in the institutions. In this municipality, Serbs can obtain any document they need without a problem. In the beginning, customers used to come to the Communities Office because they were afraid (…) However, there’s no

95

longer any need for that because the returnees now deal with the municipal authorities directly and quite freely and all of them are satisfied with the services rendered.

M.S., municipal return officer in Klina/KlinëHLC interview 24 June 2006

4. Access to health care and social services

The health care services provided by hospitals and clinics within the jurisdiction of the Kosovo Government were used by all ethnic communities except Serbs, who sought treatment in parallel institutions, that is, in clinics financed by the Serbian Government.However, a number of Serbs used the services of health institutions operated by the Kosovo Government and located in Bosniak-majority areas. For instance, Serb returnees to the villages of Siga/Sigë and Brestovik/Brestovik used the services of the clinic in Vitomirice/Vitomiricë.

Since the end of the armed conflict, widespread poverty has been a major problem in Kosovo. The Ministry of Labour and Social Welfare of the Kosovo Government had registered some 41,000 families with nearly 185,000 members living on welfare alone by the time of this writing. A great many of them were persons belonging to minority ethnic communities.

Social welfare benefits ranged from €35 to €75 a month, depending on the number of family members: individual received €35, two-member families €50, three-member families €55, four-member families €60, five-member families €65, and those with six or more members €75. Social welfare beneficiaries said that the Kosovo authorities did not set aside enough funds for the social care of persons belonging to minority ethnic communities, saying that the benefits were not enough to buy a month’s supply of food. A significant number of those who needed social welfare benefits were not getting any because they were not properly informed about their entitlements.

The whole of the territory of Kosovo is covered and we operate without a problem. Social welfare benefits are being paid on various grounds to 32,915 Albanian families with 148,758 members, 4,567 Serb families with 11,846 members, 12 Montenegrin families with 42 members, 721 Bosniak families with 2,449 members, 119 Turkish families with 357 members, 1,227 Ashkali families with 5,957 members, 814 Roma families with 3,586 members and 364 other families with 1,299 members. The total is 40,745 families with 174,646 members. Our department also looks after elderly persons with no next of kin to take care of them. We have an old people’s home in Priština, a special institution for mental and psychiatric patients in Štimlje, and a special institution for children in Gračanica. Also, it is our duty to pay basic pensions to all citizens over sixty-five years of age regardless of their ethnic origin. We started paying those pensions on 1 July 2002.

M.G., Director of the Social Care Department of the Kosovo Government Ministry of LabourHLC interview 24 November 2006

96

No one has expressed any interest in having my house rebuilt so that we could live in conditions worthy of a human being. They’re giving everything to displaced Serbs, building them new houses, giving them furniture, household necessities, tools, money. But I, who haven’t moved from this place, am told, ‘You’re not entitled to any, because you’re not a returnee.’ My sister and I sometimes go hungry because we’ve nothing to eat. You can’t live on only thirty-five euros in social welfare benefits. That sum’s not enough even for the medicines I must buy my sister. She’s got a supply of old medicines she doesn’t want to take. She doesn’t leave the room and doesn’t talk to anyone, even to me. Because of her, I can’t go far from the house. I’ve no means to take her to Belgrade, I need money and I haven’t got any.

D.B., Serb from Prizren/PrizrenHLC interview 13 October 2006

Suzana Ranković, a Serb from Klina who had returned to Đakovica/Gjakovë and had been married to an Albanian, was the only Serb living in the town. She lives in the village of Kolonia with her three children. After the NATO bombing campaign her husband Daut Morina and son Dalibor went missing without trace. She and her three children moved freely and had free access to health care, and the children went to school without being harassed. But the social welfare benefits they were receiving were not enough for a normal life.

We’ve lived for quite six and a half years in a run-down house belonging to someone else, in unsanitary conditions without enough food, clothes and fuel. I was forced to put my youngest daughter Anđela in the care of an Italian soldier with KFOR. She’s now somewhere in Italy and going to school. I hope that she’ll return some day. I sit in the house and do nothing. My children, son Ramadan and daughters Slađana and Živana, go to school and are taught in the Albanian language. They’re top pupils but they don’t know what cinema, theatre, party, computer is. They play here with Roma, Ashkali, and Egyptian children next to a pile of paperboard and refuse containers and seldom to into town. They wear things we’re given as humanitarian aid. We’ve no money to buy new clothes or anything else. We live on social welfare benefits coming to fifty-five euros a month and that’s all we have. Our debts are large. We owe 1,400 euros for electricity alone. We can’t pay, we’ve nothing to pay with. No one is giving us any help (…) I’ve no hope, no job, no house of my own, and I don’t know anything about the fate of my son and husband. We can do nothing but wait and prey to God for the best.

S.R., Serb woman from Đakovica/GjakovëHLC interview 6 May 2006

Many social welfare beneficiaries were not paying their electricity bills owing to lack of money. In order to help this category of citizens, the Ministry for Social Affairs and the Kosovo Electricity Company (KEK) concluded an agreement.

Under the agreement, the money owed for 500 kWh will be written off each month for some 40,000 social welfare beneficiaries. In compliance with the agreement, KEK started writing off the 2005 arrears in November 2006. Out of €20 million set aside by the

97

Kosovo Government for subsidies, €5 million will be used to cover the 2005 arrears of the endangered population groups. The agreement will stay in force during 2006.44

5. Employment

Unemployment is one of Kosovo’s main problems, hitting especially hard persons belonging to minority communities. Under an UNMIK regulation, every institution must provide a number of workplaces for persons belonging to minority communities. All the same, employment discrimination on ethnic grounds is most in evidence in public companies, that is, KEK, Post and Telecommunications of Kosovo (PTK), and public utility companies. Similarly, cases of Albanian owners of private businesses employing persons belonging to minority communities are few. In the case of Serbs and Roma living among them, security is another aggravating factor, preventing Serbs and Roma seeking employment throughout Kosovo. Unemployment was also affected by the privatization of socially-owned enterprises, leaving many former employees, including Albanians, jobless.

Serbs were not prevented from seeking employment and held a number of jobs in local self-government institutions in some municipalities such as Gnjilane/Gjilan. But the percentage of employed Serbs did not match their share of the population as a whole, being 15 per cent instead of 20 per cent as the law prescribes. Of the 300 municipal employees, 47 were Serbs instead of 63. Only two judges were employed in the Gnjilane/Gjilan District Court.45 In Orahovac/Rahovec, the other municipal vice-president was a Serb, and there was one Serb deputy in the 31-member Municipal Assembly. The court employed three Serb men and the Communities Office one Serb woman.

There are twenty Bosniak employees, twelve Turks, two Serbs, seven Ashkali, and one Roma. The municipal administration in the southern part of Mitrovica/Mitrovicë employs six Bosniaks, six Turks, two Ashkali, two Serbs, and one Roma. Two Bosniaks and two Ashkali work in the PTK. The water company employs two Bosniaks, two Turks, and three Ashkali. The health care sector employs five Bosniaks and one Turk, and KEK five Bosniaks and three Turks.

M.D., officer in the Communities Office in Mitrovica/Mitrovicë HLC interview 1 April 2006

Although certain international organizations are organizing the retraining and upgrading of personnel to help unemployed find work, this is still not solving the general problem of unemployment.

Widespread unemployment among people from our villages is our biggest problem. Five per cent or so of them are employed. Some of them are getting social welfare benefits and 44 Inforpress, 15 November 2006.45 B.P., Vice-President of the Assembly of Gnjilane/Gjilan municipality, HLC interview 5 April 2006.

98

pensions. Nearly ninety-five per cent of the population live on income they earn selling produce. We can sell it in Gračanica or in northern Mitrovica, but transport is a very big problem. We have about one thousand hectares of fertile land in the neighbourhood of our village. But working our land across the Sitnica river is a problem because Albanians interfered with us some time ago. In the summer period many of the men go to Serbia and Montenegro. They are given an occasional job of work there and it is with what they earn there that they support their families. Those who find a good job take their families with them.

V.V., Serb from Prilužje/Prilluzhë villageHLC interview 14 July 2006

Early in March 2006, the Coordination Centre for Kosovo and Metohija asked all Serbs in Kosovo who were paid by Belgrade to forego any pay they received from the Kosovo budget. Many such Serbs complied and had their employment terminated.

There are several reasons why they took that decision. The fact that they were on both Serbia and Kosovo payrolls was a major consideration. This state of affairs existed in 1999 and was accepted by UNMIK and later by the Kosovo provisional institutions. However, the Serbian Government, that is, the Coordination Centre for Kosovo and Metohija, has now taken the position that the Serbs must choose between Kosovo and Serbian wages. I think that the decision is correct, because in no other place in the world can an employee receive two salaries, that is, from two employers. The Coordinating Centre has sent letters to Serbs working in Kosovo asking them to choose one salary, Kosovo or Serbian. They opted for the second, for Serbian salaries, because they’re higher and, besides, they have health, pension, disability insurance and other benefits they lack here. Some Serbs continue to work in the municipal services like myself, who am a municipal Vice-President. There’re also an officer for return of displaced persons, a cashier, a librarian in the village of Velika Hoča, a Town Hall driver, a bus driver and some others. If necessary, several Serbs such as registrars, inspectors and other clerks work on a part-time basis in the municipal services, that is, twice a week.

Lj.Đ., Vice-President of the Assembly of Orahovac/Rahovec municipalityHLC interview 24 August 2006

In Dragaš/Dragash, the municipal Education Directorate invited applications for the position of teacher in the Gora/Gora region. Thereupon employees of schools using the instruction plan and programme of the Serbian Government and receiving pay from Belgrade sent an open letter to international, Kosovo, and Serbian leaders in which they condemned the competition in the strongest terms. In their view, the competition was aimed at employing new educational personnel to work according to the Kosovo Ministry of Education plans against the wishes of the teaching staff, parents and pupils. In their open letter, they said, inter alia:

We consider the action of the Education Directorate irresponsible and detrimental to all of us in Gora who are investing maximum efforts in the education of the young generations; that this is directly related to the abolition of instruction in the Serbian

99

language is evident in the text of the competition, where there is no mention of the Serbian language (…) This action prevents the preservation, protection and promotion of the identities and rights of the communities, something the Kosovo Constitutional Framework particularly insists upon in Chapter 4.

6. Education

Education in the mother tongue is guaranteed to all ethnic communities by Article 4.4 of the Constitutional Framework for Kosovo.46 In practice, however, this right is not being fully respected. Most problems were experienced by Serbs, whose children continue to attend schools in the Serb enclaves, forming part of the parallel institutions of the Serbian Government. One of the reasons Serb children go to these schools is due to the fact that the Kosovo Government has still not passed a resolution on education in the Serbian language. For this reason the Serb schoolchildren still attend classes according to the instruction plan and programme of the Serbian Government Ministry of Education. But owing to the lack of conditions for normal schooling in Kosovo, the number of Serb pupils has declined even in the Serb enclaves. Teachers in these schools are paid by the Serbian Government. A number of teachers used to be paid out of the Kosovo budget, which offered a chance to integrate the Serbs into Kosovo society. As a result of the Serbian Government’s demand, however, most teachers closed down their Kosovo accounts and waived their Kosovo pay.

There was no organized instruction for Roma in their mother tongue. Roma children go either to Kosovo schools and are taught in Albanian, Bosnian or Turkish, or to Serb schools where they are instructed in Serbian. Ashkali and Egyptian children go freely to schools together with Albanian children and are instructed in the Albanian language, which is their mother tongue. Nevertheless, after primary school only a small number of Ashkali and Egyptian children continue their education in secondary schools, and fewer still at post-secondary schools or faculties.

A centre for social rehabilitation, Bethany Christian Services, operates in the Colonial quarter of Đakovica/Gjakovë. The Centre’s activities are focused on the education and upbringing of persons belonging to the RAE communities starting at pre-school level. Over 250 RAE children have benefited from the Centre’s various programmes so far. The Centre is attended by a number of local RAE children who either fled or cut short their regular schooling out of fear of Albanians. The Centre organizes for them intensive classes in Albanian to help them make up for lost time and rejoin regular classes.

The faculties of the University in Priština/Prishtin have only Albanian language instruction, with no Serb students and only a few Bosniaks, Turks and RAE students. The state of affairs at the private universities is no different. Faculties run by the Serbian Government, with instruction in the Serbian language, operate in the northern part of

46 op. cit. Constitutional Framework, www.unmikonline.org/pub/misc/FrameworkPocket_SRB_Dec2002.pdf

100

Mitrovica/Mitrovicë, Zvečan/Zveçan, Leposavić/Leposaviq, and Zubin Potok/Zubin Potok. Their students are Serbs, with no Albanians. In common with the University in Priština/Prishtinë, these facilities are attended by only a very small number of persons belong to other ethnic communities in Kosovo.

Under the Kosovo Government regulation of 4 November 1999, Bosniaks can be taught in their mother tongue according to instruction plans and textbooks from Bosnia-Herzegovina, while another regulation 11, dated 11 December 2002, allows persons belonging to the Turkish ethnic community to use instruction plans and textbooks from Turkey. Instruction in the Bosnian language is provided at the level of primary and secondary schools. Two faculties have also been opened, the Faculty of Business in Peć/Peja and the Teacher Training Faculty in Prizren/Prizren.

In spite of being granted the right to attend classes in their mother tongue, Bosniaks living in some areas cannot exercise this right owing to pressure that their children be instructed in Albanian. In the village of Ljubižde/Lubizhdë, for instance, Albanian extremists intimidated Bosniak parents and insisted that their children must attend Albanian classes. Furthermore, the exercise of the right of Bosniaks to be taught in their mother tongue is also obstructed by school staff. The Governor of the Ekrem Redža-Drini/7. mart primary school in Ljubižde/Lubizhdë failed to inform the Bosniaks that their children were entitled to attend both Albanian- and Bosnian-language classes. A similar state of affairs obtained in the neighbouring village of Skorobište/Romajë and in villages in the Sredačka Župa/Zhupa e Prizrenit district.

We have about 650 pupils in our school, but only forty-eight attend classes in the Bosnian language, that is, from first to ninth years. The school administration has given us no information whatever that our children could be taught in their mother tongue. Every notice and inscription on the school premises is only in Albanian. The Bosniak children attending classes in the Albanian language have a poor knowledge of both Albanian and Bosnian (…) The neighbouring village of Skorobište has a purely Bosniak population. In the new building of the Nefit Jusufi primary school, which was built by resources provided by the minority communities, there’s no instruction in Bosnian. More than 240 pupils attend classes in Albanian (…) In other Bosniak villages of the Sredačka Župa district too – Planjane, Gornje Selo, and Drajčić – there was pressure to introduce Albanian-language instruction for Bosniak children.

E.A., Bosniak woman from Ljubižde/Lubizhdë villageHLC interview 18 November 2006

The few Bosniaks who remain in Đakovica/Gjakovë communicate among themselves in Albanian and send their children to Albanian schools because there are not enough Bosniak children of school age to organize classes in Bosnian. The Bosniak requested supplementary classes for their children to teach them Bosnian and Bosniak history, culture, and traditions, and the municipal Education Directorate replied that it lacked resources for that.

101

Most Bosniaks live in Prizren/Prizren, where over 1,000 Bosniak pupils receive instruction in Albanian and Turkish languages. Their parents enrol them in these classes in order to enable them to later study at Priština/Prishtinë University, and those who are taught in Turkish hope to obtain scholarships to study in Turkey. Those Bosniaks do not wish to send their children to study in Bosnia since the tuition fees are high there.

In Priština/Prishtinë, instruction in Bosnian is available at the Naim Frašeri/Naim Frasheri school. The school has 32 Bosniak pupils attending classes in the Bosnian language.

In the twenty-eight primary schools in the municipality of Peć, ethnic community children attend class in twenty-one. In the village of Goraždevac, class is attended by 120 Serb pupils. There are 335 Bosniak primary school pupils in Vitomirica. In the Džemajl Kada primary school in Peć, classes are attended by 232 ethnic community members, that is, 127 Bosniaks, forty-six Roma, and fifty-nine Egyptians. A significant number of ethnic community members attend class in the secondary school too. According to data of the Education Directorate in the municipality of Peć, classes are attended by 1,390 pupils from the ranks of minority communities. All the pupils attend class in common school facilities. Pupils from the Serb community who attend class in the village of Goraždevac are the exception. The municipal authorities have no access to the process of instruction given the Serbs in that village. In order to improve the conditions for the education of persons belonging to ethnic communities, the municipality has invested money in the construction of primary schools in the villages of Brestovik, Zlopek, Vitomirica, and Orašje.

N.K., return officer at the Assembly of Peć/Peja municipalityHLC interview 11 October 2006

The Constitutional Framework for Kosovo guarantees the freedom of establishment of educational, cultural, artistic, scientific, religious institutions and other associations to help the minority ethnic communities preserve their identity, though the Kosovo Roma still do not enjoy this right. In 2006, 54 Roma intellectuals and representatives of Roma political parties and non-governmental organizations petitioned the Ministry of Education, Science and Technology of the Kosovo Government for a second time to permit Roma children to be taught the Roma language with elements of Roma culture and history at least in the ninth year of their primary education. By the time of this writing they have received no reply.

A survey by the Roma non-governmental organization Durmish Asllano in Prizren/Prizren, carried out in collaboration with the Communities Office, found 1,950 Roma children of school age in the municipality. Of these, only 24 per cent or so Roma were included in the education system: 21.6 per cent in primary schools, 1.6 per cent in secondary schools, two in post-secondary schools, and only one at a faculty.47

Nearly seventy-seven per cent of Roma children are outside the education system. Bearing this in mind, we have drawn up some priorities to deal with the problem: in the 47 N.M., Durmish Asllano NGO president from Prizren/Prizren, HLC interview 27 January 2006.

102

first place, we think that we should prioritize pre-school education of Roma children, organize supplementary classes for Roma children to focus on the Roma language and culture, provide scholarships for children attending secondary and higher schools, uphold projects including issues of necessity of education and of parents’ education-related activities, increase societal support, include Roma community representatives in local-level education decision-making, raise awareness of positive instances of Roma education and other things.

N.M., Durmish Asllano NGO president from Prizren/PrizrenHLC interview 27 January 2006

Our biggest problem is lack of schools and supplementary classes in the Romany language. In Kosovo schools which Roma children attend, they are often ignored and looked down upon, and this attitude is telling on them. They develop an inferiority complex and this is one of the reasons why many Roma drop out of school.

I.E., Roma from Prizren/PrizrenHLC interview 15 March 2006

In Dragas/Dragash around 2,000 Gorani students attent primary and secondary schools with the Government of Serbia teaching curricula. Some of Gorani teachers who taught according to the Government of Serbia curriculum refused to receive remuneration from the Kosovo budget as of April 2006. They insisted on receiving payment remittances from the Government of Serbia budget only. For this reason, the municipal Education Directorate of the municipality of Dragas/Dragash published a vacancy announcement for new teachers in July 2006, since the the Gorani teachers were no longer on the payroll of the Kosovo Ministry of Education, Science and Technology. As a response to this decision, around 160 Gorani teachers failed to appear at schools on September 1 to sign new contracts as they requested that the vacancy announcement be annuled. Moreover, Gorani parents did not send their children to school until they are again allowed to follow the teaching curricula of the Republic of Serbia. A few tens of students gathered outside "Nazim Berati" primary school in Dragas/Dragash on 11 September and threw eggs and tomatoes at the school building asking for classes to commence. At a meeting held in Dragash on 15 September 2006, which was attended by representatives of the Kosovo Ministry of Education, Science and Technology, the Dragas/Dragash education directorate, Gorani teachers, representatives of OSCE, UNMIK and KFOR, it was decided to enable Gorani teachers to return to schools and teach those Gorani students who wish to follow the Government of Serbia curricula. Following this decision, most Gorani teachers returned to schools by the end of September 2006.

My son, a fourth-year secondary school pupil, is among those not attending classes. The school no longer has first-, second-, and third-year pupils. Only the fourth-year pupils remain and they now can’t continue their education. This move has abolished the secondary school. The municipal authorities disregard our interests. I can’t understand why they’ve forbidden the children to go to school, get education, to add to their knowledge. The only explanation is, they’re doing that because of their political interests, and the children get hurt the most in that dirty game of theirs. On the other hand, the

103

Gorani teachers who refuse to sign the contracts and work according to the Kosovo instruction programmes are looking after their own interests. Those from Serbia receive five to six hundred euros a month, compared with Kosovo wages of less than two hundred euros.

S.J., Gorani from Dragaš/DragashHLC interview 28 September 2006

The municipal authorities’ argument is that the children are being used for political purposes and for the sake of double pay from Belgrade. They blame the situation on the Serbian Government.

The effects of the Coordination Centre’s work are devastating. In spite of the enormous will of the pupils and their parents to the contrary, they have succeeded in getting over ninety per cent of the teachers to reject the plan and programme of the Kosovo Ministry of Education, Science and Technology for the sake of good pay from Belgrade. Anyone who accepts the Kosovo plans and programmes will have his or her name stricken out of the Serbian Government list. Big sums of money are involved. Every employee is getting five hundred euros from Belgrade and, until recently, they’ve also been paid out of the Kosovo budget. Serbia knows why it’s been paying out that money, and now the time has come to collect.

S.C., Vice-President of the Assembly of Dragaš/Dragash municipalityHLC interview 28 September 2006

The municipal authorities in Dragaš/Dragash obviously want to abolish parallel education and to not let the children get the education they want, so they want to hire new education staff who would work, contrary to the will of the pupils, parents and the present Gorani teaching personnel, according to the plan and programme of the Kosovo Ministry of Education, Science and Technology.

B.D., Gorani from Kruševo/Krushefc villageHLC interview 22 August 2006

7. Access to property

Persons belonging to minorities continue to experience difficulties regarding using their property. In the case of Serbs, the biggest obstacle to the free use of property is lack of security and freedom of movement. There are examples of minority ethnic communities having been able to use their flats, houses, and fields from 1999 to 2004 and not having had any access to them since. This is true of the Serbs from Gnjilane/Gjilan. The population of Gnjilane/Gjilan had about 60 Serb families. During the March 2004 riots their houses were burned down and they themselves evacuated. Although their houses have been repaired since, the Serbs do not feel safe and have not returned to them. This also applies to the Serbs and Roma who used to live in the village of Svinjare/Frasher

104

near Mitrovica/Mitrovicë, in the municipality of Vučitrn/Vushtrri, in Obilić/Obiliq, and in Kosovo Polje/Fushë Kosovë. Many of these Serbs are now selling up their property.

The minorities’ main problems are usurped property, mostly housing, but also commercial and agricultural land. On 15 November 1999 UNMIK passed its Regulation 1999/2348 establishing its Housing and Property Directorate (HPD) and Housing and Property Claims Commission (HPCC) to regulate housing and property issues in Kosovo. In its latest report the HPD announces that all who have filed for restitution of property within the statutory time-limit (up to 1 July 2003) had three choices: to have their cases closed on the strength of property purchase and sale agreements; to let their property be managed by the HPD pending the resolution of the dispute; or to have their property returned to them. The HPD stresses in the report that the decision is being implemented and that on 31 December 2005, 24,000 applicants were served with decisions confirming their property rights, with 2,402 applicants succeeding in having their property resituated.49 However, the HPD decisions are not being enforced: the illegal occupant either does not vacate the flat or house, or he goes out only in order to move in again a few days later. In such cases, the rightful owners must start the restitution proceedings all over again.

Persons belonging to minority communities in Kosovo also have problems working their land. The Serbs do not feel safe enough in particular to use their land lying some distance from their villages. For this reason their fields lie fallow or are often worked by Albanians. In extreme situations, the usurpers not only do not free the land but make threats to its owners.

All the sixty houses have been repaired with funds from the municipal budget and with donations of the Kosovo Government. All the same, the displaced Serbs have not returned to their homes yet. Recently we talked to the displaced people in Šilovo and urged them to return, but they refused, saying they were not safe and wanted guarantees from the municipality and the police. No one can guarantee complete security to them or to anybody else. I understand those people, seeing that they went through untold suffering on 17 March.

B.P., Vice-President of the Assembly of Gnjilane/Gjilan municipalityHLC interview 5 April 2006

I have a two-room flat in the centre of the town near the police station that’s usurped by an Albanian from the village of Trstenik. I filed a complaint with HABITAT. It’s been nearly two years since they decided that the flat is mine and that the usurper is to let me have it, but nothing’s been done about it till this very day. Early this month I called at HABITAT in Gnjilane and they told me to write another complaint then wait and see how he can be made to leave my flat. I have also reported the matter to the police, but they say it’s not their responsibility and that HABITAT ought to sort it out.

48 Regulation 1999/23 on the Establishment of the Housing and Property Directorate and the Housing and Property Claims Commission, http://www.unmikonline.org/serbian/regulations/1999/rsc1999_23.pdf 49 HPD statistics, www.hpdkosovo.org, HPD brochure ‘The Eyes Tell it All’.

105

S.B., Serb from Vitina/VitiHLC interview 10 July 2006

An Albanian, Faik Šalja from Trudna, has been working my land for seven full years. He’s not only working my land, he’s threatened me a few times.. That’s our plot, we’ve got all the papers, but he won’t hear of it. I’ve tried to have something done about it through the village representative, but it’s all in vain, no one cares because this thing’s giving me such a hard time (…) At present I work only a part of that plot because Faik has usurped the other part. I’ve tried a number of times to make a deal with him, but he won’t hear of it (…) He told me, ‘You’re not going to have that land in the next four hundred years because it’s mine.’

R.V., Serb woman from Devet Jugovića/Bardosh villageHLC interview 12 April 2006

The villagers of Osojane only work the land that’s near their houses. In other words, where they think it’s safe, where there’s no danger. There’s a good stretch of land that’s not being worked for security reasons. There’s an absurd situation so to speak. The village of Osojane is surrounded by forest, and that’s our forest which, unfortunately, we don’t use. We get firewood each winter from the Coordination Centre for Kosovo and Metohija. Sometimes we hear the Albanians cutting our wood, something we can’t do. You watch your woods every day, yet you wait for firewood to be brought to you from Belgrade. This thing’s been going on since the day we arrived, but nothing’s being done about it.

S.V., Serb woman from Osojane/Osojan villageHLC interview 17 June 2006

A great many persons belonging to minorities have no access to funds obtained from the privatization of socially-owned enterprises. Under the UNMIK Regulation 2003/13, 20 per cent of the proceeds of an enterprise’s share sale is to be distributed to the employees. The problem this regulation creates is that not all employees are entitled to such resources. The matter is regulated by subsections 10.2 and 10.4 of Section 10.

Subsection 10.2

The representative body of employees in the Socially-owned Enterprise concerned, in cooperation with the Federation of Independent Trade Unions of Kosovo, shall establish on a non-discriminatory basis and submit to the Agency a list of eligible employees entitled to receive payments pursuant to subsection 10.1. The Agency shall review the list and make such adjustments as it deems necessary to ensure equitable access by all eligible employees to the funds to be distributed.

Subsection 10.4

For the purpose of this section an employee shall be considered as eligible, if such employee is registered as an employee with the Socially-owned Enterprise at the time of the privatization and is established to have been on the payroll of the enterprise for not less than three years. This requirement shall not preclude employees, who claim that they would have been so registered and employed, had they not been subjected to

106

discrimination, from submitting a complaint to the Special Chamber pursuant to subsection 10.6.50

As can be seen, only those employees who had been on the payroll during the three years preceding the privatization are entitled to the privatization funds. In other words, all those who helped establish the enterprise and took part in its development, but were later forcibly removed or were unable to report for work on grounds of security, are not entitled to the funds.

In our village there are some three hundred Serbs who worked in various socially-owned enterprises in Peć and its neighbourhood before June 1999. Most of these enterprises are not operating now or have been privatized. Regardless of the fact that these people spent decades working in these enterprises, they can’t exercise their right to a part of the privatization proceeds because of the UNMIK Regulation 2003/13, which states that only those employees who had been on the payroll during the previous three years are entitled to a share of the privatization proceeds. As is well known, the Serbs were unable even to move in Peć/Peja, let alone work in 1999.

S.P., Chief of the Communities Office in Goraždevac/GorazhdecHLC interview 15 July 2006

8. Information

Of the 116 electronic media establishments licensed by the Independent Media Commission, 43 privately-owned local establishments broadcast radio and television programmes in minority languages. Serbian programmes are broadcast by 29 radio stations in all five Kosovo regions and by 6 TV channels in the Gnjilane/Gjilan and Mitrovica/ Three radio stations have Bosniak language programmes – two in the Prizren/Prizren region and one in the Pec region – and one TV channel in Prizren/Prizren. One radio station in the Two radio stations in Dragash have programmes in Gorani. No radio station with the Romany language predominating was granted a frequency.

The Law on Radio-Television Kosovo (RTK) went into force in mid-2006, its provisions guaranteeing persons belonging to minority communities room for programmes in their mother tongues occupying not less than 15 per cent of the RTK programme schedule. The Law provides for 10 per cent of the RTK budget to be used to produce such programmes and for their satellite transmission. Once a week, RTK has since October 2006 broadcast news and current affairs magazine programme in Serbian, Bosnian, and Turkish lasting an hour and a half, compared with 45 minutes previously. It also has 15-minute news programmes five times a week, from Monday to Friday, in these languages. RTK reduced air time for Romany programmes in its schedule, the YEKHIPE Sunday news and current affairs magazine lasing 45 minutes from October 2006.

50 Regulation 2003/13 on the Transformation of the Right of Use to Socially-owned Immovable Property, www.kta-kosovo.org/ktareg/land use ser.pdf.

107

The RTK signal covers 78 per cent of the territory of Kosovo. The remaining 22 per cent not covered by the signal is the Prizren/Prizren region, where most of the Bosniaks, Turks, and Gorani live, and northern Kosovo, where the Serbs are concentrated. As a result, these minorities cannot watch or hear all programmes in their respective languages. The inadequate information system thus denies the minority communities their right to be informed about current general and political affairs and impedes their integration in Kosovo society. We were first denied the possibility to follow programmes broadcast from Serbia. There used to be a relay but it’s no longer operative. Since that which RTK broadcasts in the Serbian language is very short, I think it would be a good idea to let us follow programmes coming from Serbia too.

M.I., Serb from Bosce villageHLC interview 18 July 2006

The Kosovo media don’t meet the needs of the members of the Roma community. RTK broadcasts a 45-minute programme in Romany and TV Yeni Donem in Prizren broadcasts another, lasting sixty minutes. The broadcasts of Radio Yeni Donem, Radio Prizren, Radio Priština, and Radio Dardan in Kamenica are not only not long enough but are bad as well. They mostly play music and have very little information about the Roma. On the other hand, Roma have no adequate personnel and technical staff to produce broadcasts in the Romany language. There are no print media in the Romany language in Kosovo.

K.P., editor of RTV Yeni Donem in Prizren/PrizrenHLC interview 23 November 2006

The problem that’s been with us from the very beginning is the absence of RTK public service ground signals in regions where most of the Bosniaks live, that is, on the territory of the Prizren Župa and Gora regions. There’s no explanation why the Bosniaks’ basic, fundamental right to information has been violated and obstructed in Kosovo for full seven years, or, rather, for six years since programmes in the Bosnian language began to be broadcast. What’s good in this regard is that both programmes are featured on the RTK official website, though this doesn’t mitigate the violation of these fundamental rights of Kosovo citizens.

N.A.V., RTK Bosnian language programme editorHLC interview 14 November 2006

The operation of private media is regulated by the Law on the Conduct of Electronic Media51 while the Law on Radio-Television Kosovo guarantees programmes with a view to prompt and accurate information of Kosovo citizens. The implementation of the provisions of this law, however, has been affected by RTK’s technical deficiencies.

51 www.rtklive.com/site/2004/regulloret/kodi_serbisht.pdf

108

The fundamental problem we’ve been struggling against from the day programmes in the Turkish language started concerns the limited resources of our sight and sound crew: the fact that we can use it only two days a week affects the quality of the programmes, since we can’t cover events which are of importance to our community but don’t fall on those two days. The limited and tightly scheduled time for editing recorded materials is another problem (…) We also have space on the official website of Radio Kosovo, which is rather good, and we try to insert integral news items so they can be used by other media establishments broadcasting in the Turkish language.

G.D., RTK Turkish language programme editorHLC interview 14 November 2006

9. Participation in political life

The participation of persons belonging to ethnic communities in local organs of government and at central level was generally satisfactory. The relevant UNMIK regulation stipulates that the local organs of government and the Kosovo Assembly must reserve seats for minorities in proportion to their numbers. Accordingly, the Kosovo Assembly has 20 seats for minority community representatives. But since there are no legislative provisions to strengthen the position of the minority representatives, especially during debates on issues of importance to them, they are often outvoted. For this reason the minority representatives mostly resort to boycotts or walkouts. The Serb representatives have not been attending Kosovo Assembly proceedings since March 2004. Also, Serbs participate the least in local organs of government chiefly because of the Serbian Government’s decision that all Serbs working in Kosovo institutions should resign. The Roma are not sufficiently included in Kosovo’s political life and are dissatisfied with the work of their local and central institution representatives because they think that the representatives are doing nothing to improve the overall situation of their community.

All of Kosovo’s institutions are multiethnic: 9.5 per cent of judges, 9 per cent of prosecutors, and 15.5 per cent of members of the KPS are from the ranks of ethnic communities (…) At the middle of 2006, Serbs accounted for 11.4 per cent of employees of central administration and 13.4 per cent at municipal level. The Coordination Centre for Kosovo and Metohija ordered that all Serbs working in institutions under the control of the Kosovo Government should give up their wages. According to UNMIK data, 70 per cent of Serb institution employees complied with Belgrade’s order. The Kosovo Government has paid their wages into a special account so that if any of them wish to collect them, they can do so (…) The Kosovo protection corps represents a good example of integration of members of ethnic communities. Minorities account for 5.8 per cent of its active-duty component. Out of a total of 207, sixty are Serbs. There are two Serbs at headquarters.52

52 Interview of Kosovo Prime Minister Agim Çeku with the French newspaper Courrier Internacional carried by Koha Ditore on 12 November 2006.

109

10. The right to return

During 2006 UNMIK and Kosovo institutions continued to work towards creating the conditions for the return of displaced persons, focusing on freedom of movement, preventing discrimination, and making the institutions more popular with the minorities. As it turned out, lack of security and freedom of movement, unlawful appropriation of property, bad economic situation, high unemployment, and lack of prospects were still the main obstacles to return. Kosovo institutions took upon themselves to ensure the return of displaced persons, especially of those who left Kosovo as a result of the March 2004 violence.

According to data published by the UNHCR, a total of 15, 939 refugees and displaced persons returned to Kosovo of their own free will between 2000 and 31 October 2006: 7,132 Serbs, 4,324 Egyptians and Ashkali, 1,858 Roma, 1,403 Bosniaks, 637 Albanians, and 585 Gorani. The least number of people returning was registered in 2006 of all the post-war years. In 2006, a total of 1,430 displaced persons returned, or 554 Serbs, 282 Roma, 75 Bosniaks, 407 Ashkali and Egyptians, 98 Gorani, and 14 Albanians.

A total of 168 people returned to the Prizren/Prizren region in 2006: 20 Serbs, 1 Roma, 29 Ashkali and Egyptians, 26 Bosniaks, and 92 Gorani. The Serbs returned to the villages of Novaci/Malësi e Re, Sredska/Sredskë, and Velika Hoča/Hoçë e Madhe and to the town of Orahovac/Rahovec, the Gorani to villages in the Gora/Gora region, the one Roma to Prizren/Prizren, and the Ashkali and Egyptians to Prizren/Prizren and to villages in the municipality of Suva Reka/Suhareke.

Serbs are still not returning to the lower part of Orahovac/Rahovec in spite of the assurances of Beqir Haxhijaha, the municipal officer in charge of returns, that the conditions for that were in place because their property was neither occupied nor destroyed and there were no ethnically-motivated incidents.

No one has returned to the lower part of the town yet. There are no damaged, burnt or usurped Serb houses and flats there. The Serb housing facilities there, totalling 128, are in the same condition as before the war, they are fully equipped and immediately available. But none of the Serb owners of these housing facilities wants to return. The majority of them, perhaps 90 per cent, have already sold their property. Those who have not are trying to find buyers.

B.H., return officer at the Assembly of Orahovac/Rahovec municipalityHLC interview 22 August 2006

The Serb Monastery of Holy Doctors in the village of Zočište/Zoqishtë in the municipality of Orahovac/Rahovec, to which three monks have already returned, is being repaired. The Kosovo Government has paid €1,800,000 to build 44 houses for Serb returnees, an out-patient clinic, water supply and sewerage in the village.

110

A total of 121 returnees went back to the Gnjilane/Gjilan region in 2006: 85 Serbs, 23 Roma, 5 Ashkali and Egyptians, 2 Gorani, and 6 Albanians. Serbs returned mostly to Klokot/Kllokot, Roma to Gnjilane/Gjilan and to the village of Žitinje/Zhiti in the municipality of Vitina/Viti, Ashkali and Egyptians to Uroševac/Ferizaj and Vitina/Viti, Albanians to the village of Firaj, and Gorani to Gnjilane/Gjilan.

Roma were still not returning to Gnjilane/Gjilan in large numbers because their houses were either occupied or destroyed. The houses are usurped by Albanians who arrived from Preševo. The Roma are mostly unemployed and their children of school age to not go to school in order to be able to make a living by begging or collecting scrap iron and tins. Before the armed conflict the town had a Roma population of over 6,000 who lived mostly in the Avdulah Preševa/Avdullah Presheva and Marija Šlaku/Marija Shllaku quarters, the latter having been renamed Elez Aguši/Elez Agushi. There are only 11 Roma families in the hamlet of Avdulah Preševa/Avdullah Presheva in Gnjilane/Gjilan at present.

Under the project of the international humanitarian organization ARC, only 34 Roma houses have been rebuilt and small repair work carried out on twenty other houses in Gnjilane. We hope that thirty-four other houses will be repaired during the second phase, to accommodate twenty-eight Roma returnees from Serbia and six from Macedonia. A new sewage system and power grid have been built in this place, and they’ve also promised to pave the roads. This will no doubt create better conditions for people to return (…) However, there’s total division in Gnjilane. There’re two marketplaces operating in the town, one Albanian and the other Serb located by the church. They’re a couple of hundred metres distant from each other. KFOR, UNMIK, and the municipal authorities have made much effort to get the Serbs to return to the town marketplace in Gnjilane. A number of meetings have been held but without success. Everything here is divided, education, schools, health care, administration. We Roma are between the ones and the others. They’ve divided us in our neighbourhood too. We no longer live next to each other. Between us stand the Albanians who have usurped many Roma houses.

G.H., Roma from the Avdulah Preševa/Avdullah Presheva quarterHLC interview 11 May 2006

The problem is, none of us works at present. If at least my husband got a job it would be different (…) Our conditions of life are truly catastrophic. Our children would rather go out and beg, collect cardboard, tins, scrap iron to earn some money than attend lessons at school. That’s why there’re so many uneducated ones in our midst who can’t get a job easily. There’s no work for us, a few are on social welfare, and many have had their houses looted and destroyed. The situation of the Roma in Gnjilane is further complicated by the fact that a great many of their houses are still illegally occupied and unrepaired. Most of our houses have been usurped by Albanians who’ve arrived from Serbia, from Preševo and the surrounding countryside. They’re thieving bandits, drunks and bullies. They create problems and it’s because of them that you don’t feel free to get out of your house. They’re doing these things on purpose to chase us out and to prevent

111

the return of those Roma who’re planning to return to their homes, the ones they’ve usurped. We Roma don’t dare report these and similar cases to the KPS.

A.K., Roma woman from Gnjilane/GjilanHLC interview 11 May 2006

No Serb has returned to Uroševac/Ferizaj yet. As part of a project called ‘Idi vidi’ [Go and see], a group of displaced Serbs went on 7 July 2006 to inspect their houses in the town. After the visit, municipal, UNMIK, KFOR, and ARC representatives met them and discussed the prospects for their return.

It’s not simple for people to return to their property. Most of the houses have been torched and a few pulled down. We find this disheartening. It’s not easy to see that the house in which you were born no longer exists, that a ruin stands in its place, the whole place is grown over in grass, there’s no sign of life. Therefore I think that the people should first come to terms with the state of their property, then decide whether they really want to return or not.

M.J., Serb from Uroševac/FerizajHLC interview 7 July 2006

Do the municipal authorities have the resources to ensure people’s return? In Uroševac itself more than sixty-two houses were burned down and to repair them you need resources. Where can one find so much money? The idea is that the Serb returnees should live together in a housing block, but that costs money too. The municipality people say that the funds are depleted, but ought the Serbs to live another seven years in hopes that some day they will be able to return after all?

Ž.S., Serb from Uroševac/FerizajHLC interview 7 July 2006

During the course of 2006, 34 displaced persons returned to the Mitrovica/Mitrovicë region: 11 Serbs, 2 Roma, 13 Ashkali and Egyptians, and 8 Albanians. Most of the Serbs returned to the villages of Banjska/Banjska and Gojbulja/Gojbujë in the municipality of Vučitrn/Vushtrri, with two returning to the village of Banja/Banjë in the municipality of Srbica/Skenderaj. The Ashkali and Egyptians returned to southern Mitrovica/Mitrovicë, the Albanians to the village of Bistrica/ Bistricë in the municipality of Leposavić/Leposaviq, and the Roma to northern Mitrovica/Mitrovicë.

The Ashkali Nijazi Pllavci had his house in Vučitrn/Vushtrri demolished during the March 2004 violence. The house has been repaired and he has returned with his family. Nevertheless, most of the Ashkali are still away because their houses have not been repaired and there is no prospect of work. Those who have returned live on social welfare benefits and humanitarian aid.

In the village of Svinjare, 137 housing facilities have been built for Serb returnees with funds provided by the Kosovo Government. All of them signed return agreements and 130 of them received 2,000 euros in one-off grants. We had thirty-three returnees but they

112

didn’t stay long, so at present there are only two individuals and one married couple. The rest are not coming back because they think it’s dangerous to do so, that they can’t move freely, they think they’re not safe. All the same, many of them come regularly, staying in their houses during the day, working their land, and returning by train to Zvečan or to the northern part of Mitrovica in the early evening.

H.B., return officer at the Assembly of Mitrovica/Mitrovicë municipalityHLC interview 15 May 2006

The region of Peć/Peja registered most returnees in 2006, a total of 713 internally displaced persons: 398 Serbs, 65 Roma, 197 Ashkali and Egyptians, 49 Bosniaks, and 4 Gorani. Most of the Serbs returned to the villages of Brestovik/Brestovik, Klinovac/Klinefc, Dršnik/Dershnik, and Klina/Klinë, the Ashkali, Egyptians, Roma, and Gorani to Peć/Peja, and the Bosniaks to Novo Selo/Novoselle and Dobruša/Dobrushë.

Conditions, especially regarding security, are not yet in place in the municipality of Dečani/Deçanë to enable the Serbs to return.

In our municipality, the return of displaced persons is a difficult and complicated process requiring the participation of all. The problems having a negative effect on the return process include the low level of economic development of the municipality, the high level of unemployment, the impossibility of creating new workplaces, the meagre municipal budget, lack of funds for financing infrastructure projects, absence of inter-ethnic dialogue, and hatred inherited from the past.

N.S., President of the Assembly of Dečani/Deçanë municipalityHLC interview 2 October 2006

In the municipality of Istok/Istog, significant progress was made towards creating the conditions for the return of displaced persons. The local institutions are represented by persons belonging to all the ethnic communities living in the area. Fazli Stollaj, an Egyptian, is the deputy municipal president. Another Egyptian, Jahja Jahaj, is the commander of the KPS station. The Communities Office employs two Serbs, two Bosniaks, one Egyptian, and two Albanians. The official languages are Albanian, Bosnian, and Serbian, the inscriptions inside the town hall and all street names also being written in these languages. Access to the public services in the municipality is free to all the communities. There are plans for the new primary school being built in the village of Crkolez/Cerkolez to be used by both Serb and Albanian children, and conditions are being created to turn the schools in the villages of Suvi Lukavac/Llukafc i Thatë and Srbobran/Serbobran into multiethnic facilities. The villages of Dobruša/Dobrushë and Banja/Banjë have schools with a mixed Bosniak-Albanian school population.

There are plans to build a water supply system in the village of Dobruša/Dobrushë and another in the southern part of Istok/Istog to serve the minority villages of Zać/Zaq, Osojane/Osojan, Tučep/Tuçep, and Koš/Kosh. The municipality is working on creating jobs in its public utilities sector for a number of persons belonging to minorities and is considering exempting some of them from paying dues.

113

All this has had a positive effect on the return process. 390 Serbs, 215 Bosniaks, 322 Egyptians, and twenty-three Roma have returned. In 2005 alone, ninety-eight Serbs, fifty-three Bosniaks, and seventy-seven Egyptians returned.. Another thirty Serbs returned sometime about the end of April this year. They are put up in a private house serving for transit purposes and are waiting for their demolished and torched houses in the Ljug quarter of the village of Blagać – to be more precise, fifty in Ljug and twenty-four in Blagać – to be repaired. The financial resources for the rebuilding of these houses, amounting to two million dollars, were provided by the Russian Government. At present there are in the municipality of Istok 412 Bosniak families with 1,383 members, 320 Egyptian families with 1,818 members, 212 Serb families with over 500 members, and 200 to 300 Roma.

F.Z., Vice-President of the Assembly of Istok/Istog municipalityHLC interview 13 June 2006

In the Serb village of Osojane/Osojan 136 houses were repaired. The works were financed by the European Agency for Reconstruction (EAR) and carried out by THW. The local Serbs also helped to rebuild their houses. However, theft was a big problem in the village.

In the mixed village of Vidanje/Vitejë in the municipality of Klina/Klinë, 49 houses were built for Serb returnees. Forty Serbs have returned and 10 others are planning to do so. Another 40 Serbs would return to the village, but their houses have not been rendered habitable yet. The returnees say that they feel completely free although Albanians often hurl insults at them. The local organs of government and the Danish Refugee Council (DRC), which organized the collective Serb return, have jointly paved the road to Klina/Klinë as well as 7 km of the road to the village of Budisavce/Budisalc. The village roads are being paved and the village sewerage, water supply, and street lighting systems repaired. The Serb villagers engage in agriculture.

Though we’re safe at the moment, the war has alienated us from them and them from us. We’re afraid there might be another wave of violence, though I personally see no reason for that. Members of the KPS, UNMIK police, and KFOR are present here all the time. We move freely, we go into town whenever we need to buy things in the shops or the market, or to go to the town hall. Though there haven’t been any serious incidents since we came back, we’ve occasionally been cursed and provoked in a small way, like ‘What are you doing here?’ and ‘You’re not going to be here long.’ Word is in the village that such things are done mostly by women and adolescents.

N.V., Serb from Vidanje/Vitejë villageHLC interview 10 August 2006

During 2006, 394 displaced persons returned to the Priština/Prishtinë region: 40 Serbs, 191 Roma, and 163 Ashkali and Egyptians. The Serbs returned to villages in the municipality of Lipljan/Lipjan, the Roma to Plemetina/Plemetinë, Magura/Magurë, Gračanica/Graçanicë, Kosovo Polje/Fushëe Kosovë, and Priština/Prishtinë, and the

114

Ashkali and Egyptians to Priština/Prishtinë, Lipljan/Lipjan i Magure/Magurë, where new houses were built for 17 Ashkali returnee families who left the camp at Plemetina/Plemetinë At the same time, Serbs were leaving the municipality of Obilić/Obiliq:

The peculiar thing about Obilić is, there were some 150 people living in the town itself in 2005, whereas the latest statistics – now’s the end of 2006 – say that seventy to eighty people remain.

S.A., Chief of the Communities Office in Obilić/ObiliqHLC interview 23 November 2006

Rosa Tašević, a Serb woman, is one of the few who returned to Obilić/Obiliq. Since she returned on 6 June 2005, she has lived in a container in the collective centre established on the premises of the former secondary school centre in Obilić/Obiliq. Her son Zoran wants to return with his wife and their three children, but their house has not yet been repaired. If they build me a house, I’m going to get my whole family to return. There’s no reason for us not to return. Let all those who came here and set us against each other go back to where they’d come from, we can solve our problems ourselves. We must live together. If we don’t want to today, we’ll have to do it tomorrow. We used to make cradles for Serb, Albanian, and Bosniak children from the same tree. We used to bring our grain to the same watermill.

R.T., Serb woman from Obilić/ObiliqHLC interview 22 August 2006

The municipal authorities in Lipljan/Lipjan have begun to pave Ganimet Terbeši/Ganimet Terbeshi street, a road near the Culture Centre, the road around the Catholic church, and a road in the Serb-inhabited village of Rubavac/Robovce with a view to encouraging the return of displaced persons and improving their living conditions.  In our municipality, we don’t undertake anything and don’t settle anything without taking into account the interests of the Serbs and other ethnic communities. They are safe, move freely, go into town and have free access to all the public services. Since the March 2004 disturbances, no ethnically-motivated incident has been registered in the municipality. It’s no doubt this state of affairs that caused several displaced Serbs the other day to publicly announce their wish to return. They set a number of conditions and cited unemployment and poor infrastructure as problems. We’re going to have a look at their demands very soon and I hope that we’ll find a solution.

S.R., Vice-President of the Assembly of Lipljan/Lipjan municipalityHLC interview 16 November 2006

Staro Gracko, a Serb village near Lipljan/Lipjan, is isolated from the other Serb enclaves. The village is surrounded by Albanian villages and the only road out of it is the main

115

road leading to central Kosovo. For this reason the Serb villagers do not move outside the village at night.

Up to now eight families with twenty-eight members have returned to Staro Gracko. They are Nenad Mirić’s family of five members, Cvetko Todorović’s of five members, Slaviša Janićijević’s of five members, Smiljana Ćirković’s of four members, Olgica Stoisavljević, Dragan Prica’s family of four, Mileta Đekić’s of two members, and Radojica Matović’s of two family members (…) Though all the returnees and others in the village are safe, we don’t move outside the village at night. We live here as in a border outpost, we have no links with the other Serb communities.

Z.Ć., teacher from Staro Gracko villageHLC interview 15 June 2006

10.1. Forcible repatriation of ethnic communities from abroad

During 2006, HLC – Kosovo registered cases of forcible repatriation from European Union member states of persons belonging to Kosovo ethnic minorities who had no residence permits there. There are still no official figures relating to such returnees because many of them have not reported their arrival in Kosovo. These are mainly Roma, Ashkali, and Egyptians, and a number of Gorani. At the moment, the Kosovo Government is unable to provide this category of returnees with social welfare benefits.

11. Decentralization and talks on the future status of Kosovo

UNMIK representatives stress that decentralization is of key importance for reaching an acceptable settlement on the future status of Kosovo to the Serb and Albanian sides. Decentralization would also help to create adequate conditions for the full integration into Kosovo’s future society of all minority communities, as well as to enable the sustainable return of all displaced persons.

At the latest round of talks, the Kosovo delegation proposed establishing five new municipalities in Kosovo in which Serbs would account for more than 50 per cent of the population. No agreement was reached because the Serbian Government’s negotiating team insisted on the establishment of 15 Serb-majority municipalities.

On the other hand, a number of Albanians think that the Kosovo side’s proposal is not good either because it would lead to a partition of Kosovo. The Vetevendosja (Self-determination) movement, led by Albin Kurti, is a particularly bitter opponent of talks and decentralization. Kurti believes that decentralization brings about division, and division leads to war. For this reason, Kurti proposes that Kosovo’s status should be settled before any discussion of decentralization.

116

Some 30,000 residents of Gnjilane/Gjilan and Vitina/Viti have signed a petition demanding a halt to the decentralization process because they consider it dangerous for Kosovo’s future.

This process is very harmful because it excludes any attempt to integrate the ethnic communities into Kosovo’s society and to cherish inter-ethnic civic tolerance. By virtue of its form and content, this process necessarily leads to the enclavization of ethnic groups in Kosovo, specifically of the Serb ethnic community.53

The Serbs are not satisfied with the talks on the future status of Kosovo either. Most Serb demands for the establishment of municipalities relate to Gnjilane/Gjilan, something the Kosovo delegation has already rejected.

The Vienna talks between the Albanian and Serb representatives ought to ensure a substantive decentralization rather than a decentralization that suits Priština. Serb municipalities must be formed with a clear majority, with well-defined competences and authority, and with a definite relationship with Belgrade. The Serb municipalities should, above all, link up horizontally with each other, at the same time having a vertical link with Belgrade. Municipalities in these parts are poor and if they have no direct link with Belgrade they will not be able to survive. There was a proposal to turn the village of Parteš into a new pilot municipality. This was turned down because it was unacceptable to us. There’s a plan for a municipality to comprise the villages of Budriga, Parteš, and Cernica, which has an Albanian population too. That plan leaves the possibility of an Albanian winning an election and of an Albanian being the president of that Serb municipality. We insisted that that pilot municipality should include the village of Pasjane, in which case the Serbs would constitute an absolute majority. That was not accepted and the plan fell through.

Z.P., President of the Assembly of Gnjilane/Gjilan municipalityHLC interview 5 April 2006

Spokespersons for the interim Kosovo institutions consider that they have fulfilled all Serb demands concerning decentralization and that the Serbian Government is the chief obstacle. The Kosovo Prime Minister, Agim Çeku, explained the problem by citing the village of Šilovo/Shillovë near Gnjilane/Gjilan.

The village of has always been part of the municipality of Gjilan. However, Belgrade has asked that the village should be attached to the municipality of Novobërdë, which is twenty-six kilometres from Gjilan. That wouldn’t make things easy for the residents of at all. Where we strive to make things easier for people, Belgrade focuses on territory (…) Belgrade wants to use the Kosovo Serbs, to control through them every place in Kosovo where members of the Serb ethnic community live and to oppose any effort to integrate them.54

53 Lajm, 26 October 2006, ‘30,000 Signatures against Decentralization’.54 Interview of Kosovo Prime Minister Agim Çeku with the French newspaper Courrier Internacional carried by Koha Ditore on 12 November 2006.

117

At the end of September 2005, the village of Mamuša/Mamushë became a pilot municipality and a model of decentralization. The village is situated near Prizren/Prizren and has a population of some 5,000. Turks make up 95 per cent of the villagers, the rest being Albanians and Roma. The village has an out-patient clinic, over 40 stores selling miscellaneous goods, and its primary and secondary schools offering instruction in Turkish and Albanian are attended by 870 Turkish, 74 Albanian, and 10 or so Roma pupils. The villagers move and use their respective languages freely and have no security problems. Nevertheless, the population is not satisfied with the way this pilot municipality is organized because it still lacks the competences other Kosovo municipalities have.

The highest representatives of the Kosovo Government and the UNMIK administration said that much would change, all things would improve and the new municipality would get closer to its citizens. However, we got next to nothing, nothing has changed for the better, everything remains the same. All we got is a president, two vice-presidents, and fifteen deputies, thirteen of whom are Turks, one Albanian, and one Roma woman. Some commissions and boards have been set up, but we can’t see that they’re doing anything. Our citizens still can’t exercise some of their basic rights falling within the competence of the municipal administration. Our citizens who need a birth, death, or marriage certificate, a certificate of means, a cadastral certificate or some other document, file their applications here and wait for the documents to be forwarded by the administration of the municipality of Prizren. Sometimes you wait more than you did before, when citizens went to Prizren themselves to take out the documents they needed.

N.M., Turk from Mamuša/Mamushë villageHLC interview 8 February 2006

Albanians are in a minority in the northern part of Kosovo comprising the municipalities of Zvečan/Zveçan, Leposavić/Leposaviq, and Zubin Potok/Zubin Potok, and in the northern part of Mitrovica/Mitrovicë. It has been proposed, among other things, that Zvečan/Zveçan should be attached to a part of the municipality of Mitrovica/Mitrovicë as part of the decentralization process. In the municipality of Zvečan/Zveçan, Albanians inhabit the villages of Žaža/Zhazha, Boljetin/Boletin, Lipa/Lipë, and Orahovica/Rahovic and make up 5.9 per cent of its population. Most of these Albanians live on social welfare benefits with some engaging in land cultivation and livestock breeding.

Until June 1999 the Gorani in the Gora/Gora region enjoyed local self-government with Dragaš/Dragash as its seat. But the local self-government was abolished after UNMIK set up its own administration. Since the armed conflict some of the Kosovo Gorani have been declaring themselves Bosniaks while some Goranis from the border villages of Restelica/Restelicë, Kruševo/Kryshefc, and Globočica/Glloboqicë call themselves Albanians. The Gorani want a municipality in Gora/Gora with a seat in the ethnically-mixed town of Dragaš/Dragash, in conformity with the decentralization principle. The demand was formally submitted to UNMIK on 14 April 2006. The Gorani insist that Gora meets the prescribed geographic, historical, cultural, and ethnic criteria for being established as a municipality.

118

Our citizens are convinced that all the necessary preconditions are in place for them to have a municipality of their own. Gora has a well-developed road infrastructure. Roads connect most settlements with Dragaš as the administrative centre. The regional Prizren-Restelica road linking Kosovo and Macedonia also passes through Gora. As the administrative centre, Dragaš has an adequate infrastructure: health centre, social work centre, town library, culture centre, primary and secondary school, hotel, marketplace, car-park, football field, bus station, and fully developed urban space (…) The establishment of a municipality would create the conditions for the economically viable return of a great many Gorani, many of whom are prepared to invest in the development of their municipality and thereby employ more people. The new form of administrative organization would make it much easier for the Gorani to satisfy more of their demands and needs, to exercise their responsibility and fulfil their duty to their community and to Kosovo’s society.

R.I., deputy in the Kosovo AssemblyHLC interview 2 August 2006

At the constituent assembly of the Bosniak National Council of Kosovo (BNVK) in Vitomirica/Vitomiricë near Peć/Peja on 19 March 2006, those present demanded that Vitomirica/Vitomiricë, Rečane/Reqan, Gora/Gora, Bošnjačka mahala/Mahalla e Boshnjakevë, and Dobruša/Dobrushë be established as new municipalities with a majority Bosniak population. They also demanded equal treatment in employment, representation on the institutions, police, and courts of law, use of their mother tongue on terms of equality, faculties with instruction in the Bosnian language, and investment in Bosniak environments.

119

12. Recommendations

The interim institutions of Kosovo and UNMIK should make greater efforts to improve the general situation of persons belonging to ethnic communities in Kosovo, especially with regard to security, freedom of movement, employment, social services, use of mother tongue and education in minority languages, and creating conditions for the return of displaced persons.

The interim institutions of Kosovo and UNMIK should continue to implement the standards laid down with a view to ensuring the rule of law. In this process, a more active participation by all ethnic communities must be ensured as the only way of fully protecting the rights of minorities.

The local and central organs of government and all political parties, especially Albanian, should condemn ethnically-motivated incidents all the time and should influence their voters and Kosovo’s society in general, especially the Albanians as the majority population, to work towards effectively eliminating the causes of such incidents.

The KPS and UNMIK police should investigate all cases of ethnically-motivated violence and become more efficient in tracking down the perpetrators, as well as publicize their investigation findings in order to forestall speculation and politicization.

The Kosovo institutions should ensure more substantial participation by ethnic community representatives in decision-making processes in Kosovo institutions

120

both at local and central levels. This relates above all to matters of concern to the minority communities such as freedom of movement, use of language, education in mother language, and return.

The Kosovo institutions ought to enforce the law. Special attention should be paid to eliminating problems in law implementation and to monitor the implementation of laws all the time, especially of those of vital interest to the minority communities.

Considering that return of displaced persons, Serbs in particular, is still negligible, the Kosovo institutions must invest additional efforts to achieve progress in this regard. Prospects for return will improve if the destroyed houses are rebuilt and religious facilities repaired, if usurped property is restored and the usurpers are criminally prosecuted. Also, the institutions should encourage the majority Albanian population to regard the minorities as their fellow citizens and to accept the returnees.

The Kosovo institutions should continuously invite displaced persons to return and to encourage them in every way to do so.

The Kosovo Government has an obligation to rebuild all the houses demolished during the March 2004 riots.

The Kosovo institutions should take every measure to ensure return to their homes of all the Roma, Ashkali, and Egyptians still living in the camps in Mitrovica/Mitrovicë and Plemetina/Plemetinë.

The HLC holds that UNMIK’s privatization Regulation 2003/13 is discriminatory towards minority employees in that it deprives them of their share of proceeds from the privatization of socially-owned enterprises; it also holds that the discriminatory provisions of the regulation should be amended to enable the minority employees to receive what belongs to them as the fruit of their labour over the years.

The Kosovo institutions should create the conditions for employing persons belonging to minorities in both public and private enterprises.

Roma children in Kosovo still have no opportunity to receive education in their mother tongue. The Ministry of Education, Science and Technology of Kosovo should prepare programmes to include all Roma in the education process and to let them acquire education in their mother tongue. Similarly, Kosovo institutions should let Serb children receive education in their mother tongue, according to the instruction programmes of the Serbian Government, just as they have let Bosniak children use textbooks and programmes from Bosnia-Herzegovina and Turkish children textbooks and programmes from Turkey.

121

The Kosovo media should become much more open to the minority communities and should have programmes, in both minority and Albanian languages, popularizing minority cultures in order the bring the minorities and the majority population closer together and get the Albanians to accept the minorities. Also, the media should see to it that the minorities are better informed in their respective languages and should report ethnic incidents, particularly those caused by Albanians, with greater transparency.

Glossary

KPS Kosovo Police ForceKFOR Kosovo ForceCommunities Office Office handling ethnic community administrative work UNHCR United Nations High Commissioner for RefugeesTHW Voluntary technical assistance organizationOSCE Organization for Security and Cooperation in EuropeKEK Kosovo Energy CorporationPTK Post and Telecommunications of KosovoUNMIK United Nations Interim Administration Mission in KosovoHPD Housing and Property DirectorateHPCC Housing and Property Claims CommissionHABITAT United Nations Centre for Human SettlementsEAR European Agency for ReconstructionARC American Refugee CouncilEU European UnionDRC Danish Refugee CouncilRAE Roma, Ashkali, and Egyptian communityBNVK Bosniak National CouncilVAKAT Coalition of Bosniak parties in the Kosovo Assembly

122

Content

Introductory commentaries 83

Summary 83

1. Respect for the right to freedom of movement and security 85

1.1. Serbs 861.2. RAE 88 1.3. Bosniaks 88

2. Ethnically motivated incidents 89

2.1. Murder of Dragan Popović in Klina/Klinë 892.2. Bombing attack on returnees in Klina/Klinë 892.3. Knife attack on Milisav Ilinčić near the bridge on the Ibar in 90

Mitrovice/Mitrovicë2.4. Armed attack on two Serbs, petrol station attendants 90 2.5. Hand grenade attack on the Dolce Vita café in the northern part 90 of Mitrovice/Mitrovicë2.6. Stoning of a taxi in the northern part of Mitrovica/Mitrovicë 91

123

2.7. Armed attack on transit house for Serb returnees in Ljug/Lug 91 2.8. Hand grenade attack on an Adio Tours bus 922.9. Bombing attack on Gorani house in the village of Gornje 92 Rapce/Rapcë e Epërmë2.10. Serbs prevented from holding memorial service at 92 Lešane/Leshanë village cemetery 2.11. Attack on the Komercijalna banka AD branch in 93 Dragaš/Dragash2.12. The beating of Vuk Danilović, an internally displaced person 93

from Decani/Deçanë2.13. Damage to and looting of the church in Gojbulje/Gojbujë 93 village2.14. Desecration of the church in Babin Most/Babimoc 94

3. Access to administrative and judicial authorities, official use of 94 language

4. Access to health care and social services 96

5. Employment 98

6. Education 100

7. Access to property 105

8. Information 108 9. Participation in political life 109

10. The right to return 110

10.1. Forcible repatriation of ethnic communities from abroad 116

11. Decentralization and talks on the future status of Kosovo 117

12. Recommendations 121

Glossary 123

124