Byk Seluklu Imparatorluu'nda

OUZ Isyan

KilABEVi 321

Kapak Minyatr

Dizgi/ Dzen HlyaAKIN

Bask-Cilt Bayrak Matbaas Davutpaa Caddesi No:14/2

Topkap - stanbul

stanbul, 2007

ISBN 978-975-9173-43-2

www.kitabus.com

KlTABEVI ataleme Sk. No: 54/ A Caalolu-sTANBUL Tel: (0212) 512 43 28 -511 21 43 Faks: 513 77 26

www.kitabus.com

Byk Seluklu mparatorluu'nda

Ouz syan

Ergin AYAN

KITABEVi

NDEKLER

nsz / IX KsaHmalar / XIII Kaynaklar / XV

Giri / 1

BRNC BLM

SULTAN SANCAR'I ESR ALAN oGUZLAR / 27 i. SULTAN SANCAR'IN EsARET SIRASINDA HoRAsAN'DA

SELUKLU HAKMYET MESELES / 27 II. SULTAN SANCAR'IN ESARETIEN KURTARILII

VE LM / 34 III. IRAK SELUKLULAR'NDA TAHT KAVGALAR VE

ARSLAN-AH'IN DURUMA HAKM OLMASI / 41 v. HoRAsAN'DA HAKMYET McADELELER / 55

A. M'eyyed Ay-Aba le Emir Ay tak Arasndak Sava / 55 B. M'eyyed le Sungur El-Azz Arasndaki Sava / 57

C. Maverannehr Olaylar ve Ouzlarn Horasan'da Tekrar Karklklar karmalan /57

D. M'eyyed Ay-Aba'nn Esir Dmesi ve Kurtulmas / 65 E. Sultan Mahmd'un Ouzlarla Bulumas ve

Ouzlarn Nlabr' a Dnmeleri / 66 F. Trkmenlerle smailller Arasinda Horasan'da kan Sava / 69

VI

G. M'eyyed Ay-Aba'nn Horasan'daki Vaziyeti /71 H. Niablir'da kan Karklklar ve ehrin Tahrip Edilmesi / 74

KNC BLM

NABR'DA M'EYYED MELKLG / 77 . M'EYYED AY-ABA'NIN NABR MELKLG'N KURMAS / 77 A. M'eyyed'in aristan' Muhasaras / 77

B. Sultan Mahmlid Han'n ldrlmesi / 78 C. M'eyyed Ay-Aba'nn Tlis ve Yresi le Klims Blgesini Zapt ve

Horasan'da Sultan Arslan-ah Adna Hutbe Okutmas /82 II. HoRAsAN VE EVRESNDEK oGUZLARN

FAALYETLER / 86 A. smaililerin Trkmenleri Yamalamas / 86

B. Ouzlarla Gurlular Arasnda Dizak Sava / 87 C. Karluklarn Maverannehr' den karlmalar / 91

D. Ouzlarn Gazne'ye Hakim Olmalar /97 E. Ouzlarn Gur'dak Taht Kavgalarna Karmalan /103 F. Mazenderan'n ahnn Klimis ve Bistam' Zapt /106

III. M'EYYED A Y-ABA'NIN L-ARSLAN ADNA HUTBE OKUTMAS /108 v. M'EYYED AY-ABA - KRMAN SELUKLULAR

LKLER /115 A. Kirman Meliki'nin lm /115

B. Kirman'da Taht Kavgalar ve M'eyyed'in Bu Olaylara Karmas /116

V. M'EYYED AY-ABA - HAREZMAHLAR DEVLET LKLER /124

A. Harezmah I-Arslan'n lm /124 B. Harezmahlarda Taht Kavgalar. M'eyyed Ay-Aba'nn

Sultan-ah'la ttifak / 128 C. Subarlu Sava ve M'eyyed Ay-Aba'nn lm /133

NC BLM

M'EYYED A Y-ABA'NIN LMNDEN HAREZMAH STLASINA KADAR NIABUR MELKLG / 137

i. TOGAN-AH'IN MELKLG / 137 A. Tahta k ve Civar Hkmdarlarla likileri / 137

B. Gazne, Herat ve evresnn Ouzlardan Alnmas / 142 C. Togan-ah'n Gurlularla ve Sultan-ah' la Mcadelesi / 147

D. Togan-ah'n lm / 153 11. SANCAR-AH'IN NIABR MELKLG / 157 A. Harezmah Teki'in Niabur'u Kuatmas / 158

VII

B. Sultan-ah'n adyah' Kuatmas ve Sebzvar' Ele Geirmesi / 161 C. Teki'in Niabur'u Ele Germes ve Horasan'daki

Ouz Hakimiyetine Son Vermesi / 161 D. Sancar-ah'n Son Yllan ve lm / 164

DRDNC BLM

oGUZLAR1N KRMAN HAKMYET / 167 i. oGUZLARIN KRMAN' A GELMELER / 167

II. OGUZLARlN KRMAN SELUKLULAR1YLA LKLER / 171 III. MELK DiNAR'IN KRMAN'I HAKMYET ALTINA ALMASI /

A. Melik Dinar'n Kirman Blgesine Gelmesi / 181 B. Habs ve evresinin Zapt / 183 C. Berdesir'in Ele Geirilmesi / 186

v. KRMAN'DA MELK DiNAR DEVR / 188 A. Mcahid'in Oullarnn syan / 188

B. Muhammed-ah'n, Sabk ' All le ttifak Ederek Habs ehrini Zapt Etmesi / 189

C. Melik Dinar'la Hace Cemal Arasndaki Olaylar / 190 D. Melik Dinar'n Adalar ve Sahil ehirlerini

Kendisine Balamas / 191 E. Hace Cemal'in Vezaretten Azli ve Nasheddn'in Tayini / 193

VIII

F. Sabk Ali'nin Horasan'a Gitmesi / 194 G. Raver Savandan Sonra Kubanan'n Durumu / 195

H. Melik Dinar'n Kays Adas Meliki le Grmesi ve lm / 196 V. ALA.EDDN FERRH-A.H DEVR

(EKM 1195-TEMMUZ 1196) / 198 A. Tahta k ve Kinnan'da Yapt ler / 198

B. Fer1h-ah'n Harezmah'a lticas ve Kinnan'da lm / 200 VI. ACEM-A.H B. MELK DNAR DEVR / 203

A. Kirman Kadsnin Harezm' den Biri Berdesir ahnesi, Dieri Bem ahnes Olan ki Emirle Birlikte Gelmesi / 204

B. Harezm Ordusunun Kirman'a Gnderilmesi / 204 C. Melik Zirek'in Ouzlarn Reisliine Gelmesi ve Katledilmesi.

Alparslan'n Reis Olmas / 206 D. Celal'l-Vzera'nn Horasan'dan Kirman'a Gelmesi

ve Ouzlarla Mcadelesi / 207 E. Celal'l-Vzera'nn daresi / 209

F. Hacib Hsameddin mer'in Harezm'den Kirman' Ynetmeye Gelmesi ve lm / 209

G. Ouz Kumandanlarnn Tekrar Kinnan'a Dnmeleri / 210 VII. G MELKLER HKMET / 211

A. g Emirleri Mbariz ve Kardei Emir Mahmud'un Kirman'a Gelmeleri / 211

B. g Meliklerinin Ouzlar le Savamalar /212 C. Nizameddin'in Hapsedilmesi / 214

D. Acem-ah B. Melik Dinar'n Horasan'dan Berdesir'e Geri Dnmesi / 216

E. Emir Nizameddin Mahmud'un Fars'a Gnderilmesi/ 218 F. zzeddin Fazun'un Fars Ordusu le Beraber Gelmesi

ve Ouzlarn Berdesir' den Gitmeleri / 219

BBLYOGRAFYA / 223 DzN / 243

nsz

Tarihi, tarihi olaylar, nceden sahip olduu bir dnya g-r ve perspektifine gre seerek anlatr. Dolaysyla olaylar genellikle tarihinin tercih ve temaylne gre ekillenir. Tarihi

olaylar seme iinde tarihi, farknda olmasa bile, sonraki hadi-seler zerinde daha messir olanlar semek durumundadr. Tarih yazma ameliyesinde, tarihi perspektifin ncelikli olmas

dolaysyla, anlatlan bu alanda vasatn zerine ykselebilmek iin, kendi kltrmz ve dnya grmz gayet objektif

--------- bir tefsire tabi tutmak zorundayz. KonumuzIa ilgili olarak bavurduumuz kaynaklar genellikle kronikleri -yani zaman iin-de cereyan ve teekkl eden olaylar anlatma- ihtiva etmektedir. Bu adan bakldnda sosyal, siyasal ve kltrelolarak maddi ve manevi sonulara ulatracak, yol gsterici eserlerden yarar-lanmakta glk ektiimizi belirtmeliyiz.

iIetiimin hzland ve kresellemenin artt gnmz artlarnda, toplumlarn kimliklerini korumalar ve gelecekte de kendi kltrlerini srdrebilmeleri giderek zorlamaktadr. Toplumlar, bu zc sreten kendi kltrel kaynaklarn ak tutarak kurtulabilirler. Bu nedenle, kltrel kaynaklara olan ya-

trmn artrlmas gelecekle ilgili elzem bir seenek oluturmaktadr. Kltrel kaynaklarn beslendii alanlarn banda tarih bulunmaktadr. Toplumlar kendi tarihlerini aydnlatmakla, bu yok olma, kaybolma srecinde toplumsal benliklerini koruyabi-lecek bir dayanaa sahip olacaklardr. Tarih, toplumsal kklerin

x

ortaya kanlmasnda en aydnlatc unsurdur. Toplumlar kk-leriyle gerekli balar kurabildikleri oranda, kltrel'birikimIe-rini insanlk ailesi iinde devam ettirebilirler ve gelecekte de kltrlerini koruyabilirler. Bu durum, tarihi aratrmalarn an-lam geniliini artrmakta, ufkunu geniletmekte ve gerekliliini ortaya koymaktadr.

zellikle Trk tarihi iin bu husus daha nemli olsa gerek. nk, Trk tarihinin bir ok blm aydnlanmaya, belgeler ve bulgularla ortaya karlmaya ihtiya duymaktadr. Trk ta-rihileri bu grevi stlenmek ve yerine getirmek zorundadr. Bu

ayn zamanda ulusal bir sorumluluktur. te byle bir anlayla baladmz ve imdi kitap haline getirdiimiz bu almamzn, bir baka zel amac da hakimi-yet ve hakimiyet kaynaklar konusundaki tarihi altyapnn ay-

dnla kavumasn salamaktr. Trk tarihinde birbirine balanmam, anlalmam ya da aydnlanmam geleneksel tu-tumlarn ve birikimlerin aratnlarak kaleme dklmesi, toplu-mumuzun hakimiyet konusundaki bilin karkln da byk lde etkileyecektir. Trk toplumunun hakimiyet konusunda-ki tutumu, tarihimizdeki birok rnein yan sra, Sultan Sancar dnemi olaylar ile de ortaya konabilir. Sultan Sancar dnemi, Trk-Ouz toplumunun hakimiyet konusundaki duyarll ve reflekslerini gstermesi bakmndan, gnmz iin kullanl bir tecrbedir. Bu tecrbe, gelenekselotorite anlay ve devlet ve toplum ilikilerini de ortaya koymaktadr. Otoritenin kulla-

n ve paylam konusu, ada toplumlarda yeni almlarla desteklenmi olmasna karn, her toplum iin farkllk gster-mektedir. Bu farkllklarn nde gelenleri ise, toplumlann kendi tarihlerinden elde ettikleri tecrbe ve birikimlerdir. Bu bizim iin de byledir.

Sultan Sancar dnemi, otorite ve bunun paylam ile uygu-lan konularnda, deerlendirilmesi gereken nemli ipulan sunmaktadr. almamzn bir amac da bu alanlardaki tartmalara zemin hazrlamak ve k tutmaktr. Sz konusu dnem-deki gelimelerin, daha nce ayrntlaryla ve yeterli kaynaklar-

XI

la beslenip ortaya konulmam olmas, byle bir almann de-erini takdir ettirmektedir. Zaten sorun daha ok kaynak soru-nudur. Trk tarihisinin kaynaklara, zellikle birinci el kaynak-lara ulamas ile tarihimizin bir ok karanlkta kalm blm

aydnlanacak ve gelecek nesiller iin esin kayna olacaktr. Sul-tan Sancar'a isyan eden Ouzlarn, Seluklu Devleti'nin yklma dnemi ile, bu sreten sonraki Mool istilasna kadar Horasan ve civarndaki siyasal faaliyetleri bizim inceleme alanmza gir-mektedir.

Ouzlar, Orhun kitabelerinde adlar sk sk geen Trk ka-vimlerindendir. Kk-Trk Devleti'nin dayand esas unsur 01-duklan gibi, Uygur Devleti'nde de On-Uygurlarn yannda ay-

n mahiyette rol oynamlard. Hatta onlarn Kk-Trklere oldu-u gibi, Uygurlara da zaman zaman isyan ettikleri grlmekte-dir. Daha sonra batya g ederek Sir-Derya blgesinde yerleen

Ouzlar, X. yzylda Maverannehr, Harezm ve Horasan bl-gesine inerek, bu yzyln II. yarsndan itibaren slamiyetle ta-

ntlar. Bu devirden sonra onlar, yan gebe olarak topraa yerleme aamasnda grnmektedirler. Ouz Yabgu Devle-ti'nden Suba Seluk Bey idaresinde ayrlan Ouzlar, Saman, Kara-Hanl ve Gaznelilerle mcadele ederek, Seluklu Devle-ti'ni kurdular. -Ok ve Boz-Ok kollanna aynlan bu boylar, ran, Irak, Suriye ve bilhassa Anadolu'ya doru ilerlediler.

Tarih boyunca sava Ouzlarn byk Trk devletlerinin kurucusu olduklann bilmekteyiz. Gebe Ouz boylar, fethet-tikleri lkelerdeki kltrel etkileim srecinde, kendi kurmu olduklar Seluklu ve Osmanl imparatorluklanna kar direne-rek kltrel alandaki varlklarn korudular. Yabanclarn "Trk" diye niteledii bu devletler, her ne kadar bir eliki gibi grnse de, kuruculan olan Ouz-Trkmenleri kendi varlna

kar bir tehlike olarak grp, dlamtr. Tarih olaylar toplumun baz hedeflere ulamak iin gster-

dikleri etkinliklerdir. Bu tarih realiteden hareket ederek, unlar sylemek mmkndr: Ouzlar batya doru iten iki gerek neden vard. Bunlardan birincisi verimli ve geni otlaklar bul-

XII

mak zere kendilerine yurt aramalar ve ikincisi gebe dalga-larnn birbirlerini itelemeleridir. te Sultan Sancar dneminde-ki Ouz isyannn bu iki gerek nedenden dolay ortaya kt ve her zamanki gibi daha batya g etme sonucunu dourdu

u aratrmalarmzda meydana kmtr. phesiz, Ouzlarn g etmesi ve hele bunun sonucunda Seluklu Devleti'nin yklarak yerine yeni devletlerin kurulmas Trk tarihindeki en nemli olaylardan biridir. Ortaan slam kaynaklar, byk sonular douran bu olay her ne kadar kk nedenlere balayarak, yzeyselolarak anlatmlarsa da, biz bu gnk modern tarih anlay ierisinde konunun daha ciddi siyasi ve sosyolojik boyutlarnn mevcut olduu kanaatindeyiz.

ErginAYAN Ordu 2007

A.g. e. Alm. ADTCFD

Bk. CAJ c.

ev. ed.

DA DTCFTAD

Ef. EI (ng.) EI (Fr.) el-Kamll Fr. FY GAL GMS Gorids h. hak. haz. Hkm.

h. EFTD

Ksaltnalar

Ad geen eser Almanca Ankara viversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Der-gisi

Baknz Central Asiatic Journal cilt eviren edition Diyanet slam Ansiklopedisi Dil Tarih Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi Efendi Encyclopedia of Islam (ngilizce) Encyclopedie de l'Islam (Franszca) el-Kamll fi't-Tarih

Franszca Farsa Yazmalar Geschichte der Arabischen Literatur Gibb Memorial Series The Gorids, History Culture and Administration hicri

hakknda hazrlayan Hekimolu hicri emi

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi

XIV

EFTED

JA JRAS JRCI

kr. kt. m.

Mell. MTAE n.

nr.

nr.

Ouzlar . s.

SAD Supp. TAD TDAY TDAD The Lands THTM TK TKAD TM tre. trn. ITEM Trkistan vd. vdd. vol. vr.

vs.

yay. yy. ZDMC

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi Journal Asiatique Journal of the Royal Asiatic Society Journal of the Regional Cultural Institut

karlatrnz ktphanesi

milad Mellif Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits dipnot numara

nereden Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilat-Destanlan lm sayfa Seluklu Aratrmalar Dergisi Supplament Trklk Aratnnalar Dergisi Trk Dili Aratrmalar Yll Trk Dnyas Aratnnalar Dergisi The Lands of the Eastern Caliphate Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas Trk Kltr Trk Kltr Aratrmalan Dergisi Trkiyat Mecmuas tercme, tercme eden translation Trk Tarihi Encmeni Mecmuas

Mool stilasna Kadar Trkistan ve devam ve devamnn devam volume varak vesaire

yaynlayan yzyl Zeitschrift der Morgenlaendischen Cesellschaft

Kaynaklar

a) Mneat Mecmualar Reideddin Muhammed b. Muhamed b. Abdleelil el-meri el-Belhi (Va tv at) [. 578 (=1177-1178)P:

~ Harezmahlar Devleti'nin kurulu ve ykselme devrinde yaayan, zamannn byk edip ve airidir. Teki (1172-1200) devrinin balangcna kadar divan- ina reislii yapan mellif, Farsa ve Arapa'y ok iyi biliyordu. Bu meziyetleri dolaysyla Arapa divanlarda en byk nesir mellifleri arasnda yer al-

mt2. Belh Nizamiye medresesinde yetien ve Ebu Sa'd'n ta-lebesi olan Vatvat'n3 eserleri hem edebi hem de tarihi bakm-

Badatl smail Paa, 'zih'l-meknun ii Zeyl-i Ald Kefu'z-zmun, II, nr. . Yalt-kaya-Kilisli Rfat Bilge, stanbul 1945, s. 120; Yakut el-Hamevi [Mu'cem'l-debd, XIX, nr. Ahmed Ferid Rfai', Msr (tarihsiz), s. 29), mellifin Harezm'de h. 573 (=1177)'de ldn zikretmektedir; Devletah (Tezkire-i Devletah, I; ev. N. Luga\, stanbul 1977, s. 135) ise h. 568 (=ll72)'de ldn ve mezar

nn Crcaniye'de olduunu kaydetmektedir. 2 Hayah ve eserleri hakknda bk. C. A. Storey, Persinn Literatur, VI/II, London

1927-1958, s. 551-554; F. C. De Blois, "Rashid Al-Din Watwat", Encyc/opedia of Is-lam (Nro Edition), VIII, Leiden 1994, s. 444,445: Heribert Horst, "Arabischen Bri-efe der Horazmshahs an den Kalifenhof aus der Feder des Rashid ad-Din Wat-wat", Zeitschrift der Morgerliindischen Gesellscha{t, Wiesbaden 1966, s. 24 vd.; Gu-lamhseyin Yusufi, "Nameha-y Reideddin Vatvat", Ri/niimii-y Kitdb, yl 3, Tahran 1339, say 4, s. 481-486; M. N. ahinolu, "Vatvat", A, XIII, s. 235-240.

3 Nurullah Kassai', Medaris-i Nizimiyye u Tdsfrdt- '/mf u ctimiif-i An, Tahran 1363 h., s. 236.

XVI

dan byk nem tarlar. Eserlerinin ou resmi mneat ihti-va ettikleri iin, Harezmah Atsz'dan balayp, Teki devrine kadar Sultan Sancar, Ouzlar, civar hkmdarlar ve Harezm-ahlar Devleti tarihi iin bir ok vekayiin doru olarak tespit edilmesinde balca kaynak vazifesini grr.

Ara'is'l-havatir ve neftiyis'l-neviidir, Vatvat'n toplad mektuplardr. Biz bu resmi yazlarn yazmasn neredilmii4 ile karlatrarak kullandk. Yazma, muhtemelen 576 (=1180)'da telif edilmi olup, birinci blmde 29 Arapa vesika ve ikinci blmde tayin ve beratlar ieren 48 Farsa mektup vardii.

Kittib-i 'Umdet'l-bulegti ve 'uddet'1-fusehti6, Kalib elebi ta-rafndan da zikredilmi olan bu eser, ilk defa . Kafesolu tara-fndan kullanlmtr. Eser, Harezmah Teki'in clf.s yl olan 568 (=1168)'de telif edilmitir. 4 ksm olup, 25 Arapa mektup, 25 Arapa kaside, 25 Farsa mektup ve 25 Farsa kasideden m-rekkeptir. Bunlarn bir ksm mellifin dier eserlerinde de bu-lunmakla beraber, bir ksm sadece bu eserde yer almaktadr7.

M'eyyed'd-devle Mntecibeddin Bedi' el-Katib el-Cveyni:

Mektup, ferman ve resmi vesikalar ihtiva eden Kittib-i Ate-bet'l-ketebeB adl eserin mellifi olan Mntecibeddin Bedi', 516

4 Yazmas, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih nr. 4074; nr. Kasm Toyserkan, Nfimehfiy- Reideddi Valvdl, Tahran, 1338 h.

5 Bu Arapa mektuplar aynca ayn mellifin deiik adl bir eserinin nerinde yer almaktadr. Mecmua'l'i'r-resfi'il-i Reideddi Valvdl, Kahire 1315 (=1897-1898); Kr. H., Horst, Die Slaatsvenva/tung der Grosse/uqe und Horazmsclahs (1038-1231). Eine Ulersuclmg Ilach Urkudcforularen der Zeit, Wiesbaden 1964,5. 11.

6 Kullandmz yazmas, Ayasofya nr. 4150'de kaytldr. 7 'zih'I-llleknun II, 5. 120; i. Kafesolu, Harezmahlar Devleti Tarihi, Ankara 1984,

5. 6 n. 6; Eser hakknda ayrca bk. A. Ate, "Raid el-Din Vatvat'n Eserlerinin Baz Yazma Nshalar", EFTD., X, Eyll 1959, Say 14, s. 22 vd.

B Bu eser hakknda daha geni aklama iin bk. M. A. Kymen, "Seluklu Dev-ri Kaynaklarna Dair Aratrmalar . Byk Seluklu mparatorluu Devrine

XVII

(=1122)'da katib (debir) olmak niyeti ile Merv'e gelmi, sonun-da Sultan Sancar 0118-1157)'in divan- resailine bakanlk et-

mitir9 . Cveyni, Sultan Sancar'n 542 (=1147) Harezm seferin-de, melliften bahsetmekte ve bu vesileyle aralarnda akrabalk bulunduunu belirtmektedir. Bu arada Reid Vatvat' cezalan-

drmak zere olan Sultan Sancar' dan, onu affetmesi iin efaat dilediine dair bir anektodu da nakletmektediro. Mellifin lm tarihi hakknda malumat bulamadk. Mntecibeddin'in 38 resmi yazy toplad bu eserin ilk blmnn byk bir ksm tayin ve beratlardan, ikinci blm ise zel mektuplardan teekkl etmitirll. Kitap, Kahire' de bulunan bir yazmaya gre ne

redilmitirlZ . Tarihini tam olarak bilemediimiz kitabn telifi, muhtemelen h. 528 ile 548 yllar arasndadr. eriinde yer alan resmi tayin ve beratlar, baz tarihi konulara aklk getirmesi ba-

kmndan deerli grlmtr.

Bahaeddin Muhammed b. Meyyed el-Badadi: Mellif, Nesa ehrinde oturmakta iken Harezmah Teki tarafndan arlm ve divan- ina reisliine tayin edilmitirI3.~ .. Et-Tevessl ile't-teress/, resmi ve kk belgelerin 579 (=1182-1183)'a kadar olan kolleksiyonudur. Eser tam olarak neredil-

Ait Mneat Mecmualar", ADTCFD., VIII, Ankara 1951, Say4'ten ayr ba-sm, s. 537-634.

9 Persian Literatur, I/II, s. 260; Zekeriya el-Kazvini, Bist Makdld, nr. Abbas kbal, Tahran 1984, s. 207; Ayrca bk. N1rullah Kassai', s. 264 vd.

10 Cveyni, Tdril- Cildngii~d, nr. Muhammed b. Abdlvahhab-i Kazvini, II, Tahran 1367 h. (3. Basm), s. 9 vd.

11 Bu vesikalarn bir ksmnn ieriinin Almanca tercmesi iin bk. H. Horst, Die StaatsvenuaItg der Grosseluqe Lnd Horaznscha/s (1038-1231). Eine Untersl/c-/zllg ach Urkdenfonnlare der Zeit, Wiesbaden 1964; Ayrca bk. A. K. S.

Lanbton, "Atebet'l-ketebe'ye gre Sancar mparatorluunun Ynetimi", Trk-eye ev. N. Kaymaz, Be/lelen, XXXVII, Ankara 1973, say 145-148, s. 365 vd.

12 M'eyyed'd-devle Mntecibeddin Bedi', Kitab- Atebelii'l-kelebe (Mecmua-i Murdsdldt- Dfviin- Sultan Sacar), nr. Muhammed Kazvini-Abbas kbal, Tah-ran 1329.

13 Persia Literaltr, IiLI, s. 260; Bisl Makdlii, nr. Abbas kbal, s. 255.

XVIII

mitir14 . Teki'in, Niabilr'daki M'eyyedi Meliklii ve bu me-liklie bal bulunan Ouzlarla olan mnasebetleri bakmndan son derece nemli bilgiler ihtiva eden bu mektuplar, ayn za-manda edebi olarak, Osmanl melliflerini etkileyecek kadar aa

muhteem idiler ki, bu husus M. H. Ynan'n bir makalesinde ortaya konmaktadrls.

Leningrad Mneft Mecmuas: Bu mecmila devir, mellif veya vesika eidi sras gzetil-

meksizin, farkl mnilerin kaleminden km vesika ve mek-tuplarn toplanmasyla vcuda getirilmitir. Seluklular, Ha-rezmahlar ve Moollarn ilk devirlerine ait resmi belgeleri ihti-va etmektedir. Buna mukabiL, ierisinde Mntecibeddin'in ve

Vatvat'n kaleminden km mektuplar da vardr16 . Tek yazma nshas Leningrad' da bulunan bu eserin bir fotokopisi, O. Gazi zkuzugdenli tarafndan Tahran'da elde edildi ve biz de onun. salad imkanla bundan istifadeye altk.

b) Seluklu Tarihleri

el-Azimi [. 556 (=1161)'dan sonra): Saray mellifi ve retmen olarak Haleb' de bulunmutur.

Azim! Tarihi, Hicret'ten sonraki olaylar tarih srasna gre veren Arapa yazlm bir eserdir. Melliflerin bu eserden yapt ik-tibaslardan 555 (=1160) ylna kadar geen olaylar ihtiva ettii

anlalmakla beraber, mevcut nsha ancak 1143'e kadar gelir17. Bu bakmdan konumuzIa ilgili tafsilatl bilgiler ihtiva etmez.

14 Bahaeddn Muhammed b. el-Meyyed el-Badad, EItevessiil ile't-teress/, nr. A. Behmenyar, Tahran 1315.

lS M. H. Ynan, "Feridun Bey Mneal", ITEM., stanbul 1340, m.1 (78), s. 95-104.

16 Eserin daha geni bir tavsifi iin bk. M. A. Kymen, "Seluklu Devri Kaynak-larna Dair Aratrmalar", s. 556. 7 C. Brockelmann, Cescliehle der Arabisehen Literaltr, i, Leiden 1943, s. 420; A. Se-

vim, "Azm", DA, IV, s. 330.

XIX

Seluklularla ilgili blmleri Ali Sevim tarafndan Trke'ye evrilmitirlB

Sadreddin Eb'l-Hasan Ali b. Nasr el-Hseyni [. 590 (=1194)] Bu melIifin hayat hakknda bilgiler ok azdr. Ahbar' d-

Devleti' s-Selcukfyye, adndaki Arapa eserin gerek ad gerekse mellifi hakknda deiik yorumlar mevcut olup, henz tam bir

kesinlie ulamayan bilgilerle kar karyayz. Dier bir adnn Zbdetii't-tevarfh olduu da belirtilen eserin iki yerinde mellif olarak el-Hseyni gsterilmi ve Halife Nasr Lidinillah (1180-

1225)'n ad getii iin bu devirde yazldna kanaat getiril-mitir. Eserin telifi konusu gerekten de kark bir meseledir. Bu eserde Melik-ah'n lmnden 547 (=1152)'ye kadar olan

ksm tmyle 'madeddin sfahani'nin Nusret'l-ftra'sna da-yanr. Cl. Cahen' e gre, Bu ksm Zbde adyla Ali b. Nasr tara-fndan yazlm, sentez mahiyetinde bir eserdi. Sonradan ad bi-linmeyen bir kii, 1203 dolaylarnda bu esere Arslan (ll., 1161-1176) ve Turul (111., 1176-1194) dnemleriyle, Azerbaycan Ata-begleri tarihini de ekleyerek Ahbar' meydana getirdi19.

Hulasa Ahbarii' d-Devleti' s-Selcukfyye (Ziibdet' t-Tevarfh), madeddin Katib el-sfahani'nin Seluklu tarihinden bir zet olup, Sultan Turul (II1.)'un lmne kadar gelir, sonra da 1223'e kadar Atabegler tarihini ele alr. Eserde Ouz isyan taf-

silatyla anlatlmakla beraber, Sultan Sancar'n lmnden son-ra Seluklu tarihi asndan daha ok Irak tarihine yer verilmitir. almamzn bu dnemdeki Horasan olaylar konusunda

18 Azim!, Azilni Tarihi, Selukllarla lgili B"liiler (H. 430-538 = 1038/39-1143/44), yay. A. Sevim, Ankara 1988; Yazmas Kara Mustafa Paa m. 398'de mevcuttur.

19 Bu hususlarn mnakaas iin bk. N. Lugal, Ahbtirii'd-devleti'sSe/cukiyye, An-kara 1943, s. V-XII! (Abbas kbin'in mukaddimesi); Cl. Ca hen, "Seluklu Dev-ri Tarih Yazcl", ev. N. Kaymaz, DTCFTAD, VII, Ankara 1963, Say 12-13, s. 212 vd.; Harlmann, A., m-Msir li-Di/1 Aah (1180-1225), s. 17 vd; Hanbaba, Fihrisf-i Kittibhd-yi api-yi Arabi, s. 29, 1933'te M. kbal tarafndan 228+10 sayfa olarak neredildiini yazyor.

xx

bu kaynak, tafsiliH bakmndan nemini kaybetmekle beraber, ierdii ksa bilgilerle orijinalliini korumaktadr. Eser, neredilmi olup, Trke tercmesi de yaplmt2.

Zahireddin Niaburi21 : Takriben 572 (=1176-1177)'de len mellifin SeluklUme adndaki Farsa eseri neredilmitir. Eserde, Turul (III.) b. Ars-lan'n culfsuna kadar Irak Seluklular tarihi kaleme alnm ol-duundan, eserin telifi de bu tarihlerden sonraya rastlamak ta-dr22 . Muhtemelen Rdhatu's-sud1r mellifi Ravendi, bu eseri hu-lasa etmitir. Reideddin Fazlullah (Cami''t-tevarfh) ve Hafz- Ebru (Zbdet't-tevarih)'nun da bu kitaptan istifade ettikleri an-

lalyo~. Bunlar gibi Zahireddin'e dayanan bir dizi eser vardr. 0, Farsa yazan ran'l bir tarihi olup, kaynaklar hakknda bil-gi vermez. Bu konuda eitli grler ileri srlmse de hi bi-risi salam delile dayanmamaktad24. Eser, dier Seluklu ta-rihleri gibi, Sancar'n lmnden sonra Irak olaylarn ele al-makta olduundan, Horasan ksmyla ilgili farkl bilgiler ver-mez.

Ebil Bekr Necmeddin Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Ravendi:

Kaan yaknlarnda bulunan Ravend'li tannm bir aileye mensuptur. Mellif eserini yazmaya 1202'de balam ve Sultan Gyaseddin Keyhsrev (1204-1210) devrinde 1207'den sonra

20 el-Hseyni, Albtiru'd-Devleti's-Se/cukiyye, nr. Nureddin Muhammed, Beyrut 1405 (1985); Trke'ye ev. N. Lugal, Ankara 1943.

21 Katib elebi, Kefu'z-zu/llin, I, nr. . Yaltkaya-KiIis\i Rfat Bilge, stanbul 1941, s. 995. Sadece meIIifin ad ve eser zikredilmitir.

22 Hace mam Zahireddin Niabri, Selcukmime, Tahran 1332 emsi. Nerin kapa-nda telif tarihi 599 (=1202-1203)' dur.

23 Muhammed Ali Taberi, Zbdef'l-stir, Tahran 1372, s. 233; Hanbaba, Filrist-i Kitbhti-yi tipi-yi Farsi, III, Tahran 2535 ehinahi, s. 3053.

24 Eserin kritii iin bk. "Seluklu Devri Tarih Yazcl", s. 216.

XXi

Konya'ya gelmi olup, kitabn bizzat bu sultana takdim etmitir2s. lm tarihi hakknda malumat yoktur.

Ra/atu's-sudr ve A.yet's-surr adndaki Farsa eser, 1199 tarihine kadar gelen Byk Seluklu Devleti tarihidir. zellikle Irak Seluklu Sultan Arslan (II.) ve Turul (III.) devirleri iin nemli bir Farsa kaynaktr. ilk Trke tercmesi Tevarf/-i 'Ali Seluk adyla Sultan Murad (II., 1421-1451) zamannda yaplmtr. Yazmalar Dresden, istanbuL, Leningrad (Asiatic Museum) ve Leyden'dedir6. Eser ner ve Trke'ye tercme edilmitir7.

Son zamanlarda yaplan incelemelere gre, Atebet'l-kete-be'nin mukaddime ve nakil ksmnn baz paralar, Ravendi'nin

kitabnn baz paralaryla yanklanmakta ve bir ksm ise her iki kaynakta da sz szne birbirine uymaktadrs. Ravendi, Ate-bet'l-ketebe'nin bir parasn ok az deitirerek kendi eserine

geirmitir. Demek ki Ravendi, eserini hazrlarken Niab1ri'nin, Selukname adl kitabndan baka, tannm Arap ve Fars airlerinin iirlerinden ve Seluklu sultanlarnn katipleri tarafndan derlenen resmi vesikalardan da faydalanmtr. Bu hususlar ese-rin ilmi adan deerini artrmaktadr. Fakat bununla beraber

Ouzlarn, Sultan Sancar'n lmnden sonra Horasan'daki fa-aliyetleri hakknda verdii bilgiler tafsilatl deildir.

25 Hayah hakknda bk. Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Ravendi, Riilatu's-sudar ve A.yet's-srur, tre. A. Ate, I-II, Ankara 1957, s. X-XV, ayrca kaynak-

lar ve eserden iktibaslarda bulunanlar hakknda bk. s. XIX-XXIX; Eserin kriti-i iin bk. "Seluklu Devri Tarih Yazcl", s. 215-218.

26 Bk. Persian Literatur, IIlI, s. 256-7. 27 Riihatl's-sudCtr ve A.yet's-srCtr, nr. M. kbal, GMS, II, Londra 1921; Tahran

1364 h. Ahmed Ate tarafndan yaplm olan tercmede M. kbal'n nerettii Farsa asl esas alnmtr.

2S G. M. Curpalidis, "Seluklu Devletinin Tarihiyle lgili Fars Kaynaklarnn Tekstolojik Tahlili ("Atebet el-Ketebe" Adl XII. Yzyln Belge Derlernesi ve Muhammed Er-Ravendi'nin "Rahat Es-Sudur ve Ayet Es-Surur" Eserinin Kyaslandnmas Temelinde")", Uluslararas Osmanl ncesi Trk Kltr Kong-resi Bildiri/eri, Ankara 1997, s. 119-124.

XXII

Efdaleddin Ebu Hamid Ahmed b. Hamid Kirmani: 570 (= 1174-1175) tarihinde Berdesir' i terk ederek Melik To-gan-ah'n hakimiyetindeki Horasan'a gitmek istemiti. Fakat KuMnan' da Emir Mcahideddin onu burada kalmaya ikna etti ve o be yl burada kald. Sonra Yezd'e gitti ve orada hkmdar

tarafndan hastanede mni olarak grevlendirildi. Mteakiben bu grevinden ayrlarak tekrar Kubanan'a geldi [584 (=1188)] ve burann yeni hakimi Melik Dinar iin eserlerini kaleme ald29 lm tarihi tam olarak bilinmemektedir.

Farsa yazm olduu eserlerinden anlaldna gre mel-lif nce 584 (=1188)'de 'Ikd'I-'ula Ii'l-Mevkfi'l-a'la'y telif etti30 Sonra bunun bana ve sonuna ilaveler yaparak, Kinnan Seluk-

lulan'nn inkrazna kadar getirdi ve yeni bir adla telif etti. Beda-yf'l-ezman /f Veklyi-i Kinnin adl bu eser, bugne kadar kayphr. Fakat, Mehdi Beyani tarafndan, dier kaynaklarn iktibaslann-dan yararlanlarak, bu eserin bir nshas ikmal edildi31 ve yayn

land. Eser, XII. yzyl tarihine kadar verdii bilgilerde orijinallik tamaz ve belge ynnden zayftr. Fakat, XII. yzyl iin deerlidir. Sonra yine kendisi tarafndan bu esere bir risale yazlarak, 602-612 (=1205-1215) yl Kirman vekayii kaleme alnd. Bu eser de neredilmitrrJ2 . Daha sonra Muhammed b. brahim ve Nasreddin Kirmani tarahndan telif edilen Kirman tarihleri sz konu-su eserlere dayanmaktadrlar. Kitabmzn Kirman' daki Ouz ha-kimiyeti bahsinde de ana kaynak vazifesi grmektedirler.

Bandari (. 1245)33: Mellifin Arapa yazm olduu Zbdet'n-nusra ve Nuhbe-

t'l-usra, Irak ve Horilsan Seluklular tarihidir. Bondilri bu ese-

29 Persia Litaratur, l/II, s. 357. 30 Ikd'I-'lla li'I-Mevkfi'l-a'la, nr. Alimuhammed Amiri-i Na'imi, Tahran 1311. 31 Bu hususta bk. Muhammed brahim Habisi, SeIkiyar-1 Guz der Kirmar, nr.

Bastani -i Pa rizi, Tahran 1373, s. 153 vd. 32 Hamideddin Ahmed b. Hamid Kinnani, el-Ml/zaf ia Bedayi''l-eznil fi Velaiyi'-i

Kirmar, nr. Abbas kbal, Tahran 1331. 33 mer Rza Kehhale, Mu'cem'l-melliffr, VIII, Beyrul (tarihsiz), s. 48.

XXIII

ri madeddin Muhammed Isfahani'nin eserinden zetleyerek 623 (=1223) ylnda telifine balamtr ki, SelukluIara ve onla-

rn vezirlerine dair haberleri ihtiva eder. madeddin'in asl kita-b "Fturu'z-zamanu's-sudur ve Suduru'z-zaman'l-ftar"dur ki, Sultan Mahmlid b. Melik-ah'n veziri Anliirvan b. Halid bu eseri Tarfh-i Selacikd adyla Farsa telIf etmitir34 . Bondari'nin te-lifi Houtsma tarafndan neredilmi ve bundan bizim kulland

mz Trke tercmesi yaplmtr35 . madeddin'in bizzat ahit olduu olaylarla ilgili verdii bilgiler orijinaldir.

Ali b. Yusuf b. brahim Eb'l Hasan Cemaleddin el-Ktti [. 646 (=1248): Msr'da Kft'ta doan mellif Kahire, Kuds ve Haleb'de eitim grmtr. lim adamlnn yan sra lke idaresinde de nemli grevler grerek, vefatna kadar Haleb yneticilii yap-

mtr. Dier bir ok eserlerinin yannda bugne kadar nshasna rastlanmad sanlan36 Tarfh-i 'Al-i Seluk adl Arapa eseri Sleymaniye Ktphanesinde bularak eserimizde kullandk37 Daha ok Anadolu Seluklular ksm ar basan bu eserin konu-muzla ilgili olarak verdii bilgiler orijinal zellikler tamaz.

34 Zbdetii'l-astir, s. 123; CAL, II, s. 391 vd.; E. G. Browne, A Literary History Of Per-sia, i, Cambridge 1951, s. 472; Eser hakknda ayrca bk. R. een, "rnadeddin Katib el-sfahani", TED, Ekim 1971, say 2, s. 75-98.

35 M. Th. Houtsma, Histoire des seldjoueides de /' Iraq, reeeil de textes rel. ii /'hist. des seldj., Band. 2, Leyden 1889; (Trke trc) Kvameddin Burslan, Irak ve Horasan

Selkllar Tarihi, stanbul 1943. 36 E. Mittwoch, "bnlkfti", A, V III, s. 863; M. . Gnaltay, stim Tarihinin Kny-

naklar, s. 179 vd.; O. Turan, Selukllar Tarii ve Trk-sltim Medeniyeti, stanbul 1993, s. 21; A Literary History Of Pmia, I, s. 476 vd.

37 el-Kfti, Ali b. Yusuf b. brahim Eb'l-Hasan Cemaleddin, Tarih-i Ali Selk, S-leymaniye Yeni Cami m. 827; Ancak, bu eserin orijinallii kesin deildir. F. Ba-binger (Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, ev. C. ok, Ankara 1992, s. 4 n 2"e gre, Bursal Mderris Molla Ahmed b. Mehmed, el-Kfti'nin Tdrfl-i Aif Sel-

k'unu devam ettirerek zellikle bunda Anadolu Selukluiarn anlatmtr. Herhalde asl Arapa olan bu eser Mehmed b. Mecdeddin tarafndan Trk-e'ye evrilmitir. Fakat, bizim kullandmz nsha ktphanede el-Kfti adna kaytl olup Arapadr.

XXIV

Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. 'Abdullah b. Nizam el-Hseyni [. aban 742 (=Ocak-ubat 1342)] Muhtemelen Hamdullah Mstevfi-i Kazvn tarafndan Ve-

zir 'Alaaddin Muhammed'in vgsnden sonra ayn vgye la-yk grlmtr38. Ksa bir mddet x. lhanh Hkmdan Ebu S' aid (1317-1336)' e vezirlik ya pan ve Horasan' da maliye ilerine bakan mellifin39 el-'Urtiza fi'l-Hikayeti's-Selcukiyye adndaki ese-ri Rahatu's-sudur'un bir zeti olup 711 (=1311-12) tarihinde Fars-a telif edilmitir. Eser, Karl Sssheim tarafndan yaynlanm

tr40 Trke olarak da Milli Tefebbular Mecmuas'nda baslmaya baland, fakat eksik kald. Biz eserin nerini kullandk41

Mirza Muhammed brahim Habisi [. 1035 (=1625)}: Kendi ifadesine gre 1616'da Mehed'deki mam Ali er-R

za trbesini ziyaret ettikten sonra Sistan'a gitmi ve orada yak-lak iki ay kalmtr. Annesi SaHarller soyundan gelmektedir. Eseri Selukiyan u Guz der Kirman, Kirman Seluklulan tarihi olup Irak Seluklulannn da bir zetidir. Devamla Kirman'n

Kara-Htaylara geiine kadar tarihini anlatr42 Kirman'daki Ouz hakimiyeti konusunda biricik kaynak, Muhammed brahim'in yazm olduu bu Farsa eserdir. Yazma nshas Berlin Ktuphanesi'nde bulunan bu tek nshann ba ve son ksmlan yrtlmtr. Bu yzden mellifin adn ve hayat hakkndaki bil-gileri bulmak mmkn deildir. Bulunan ksmlarndan ancak, Muhammed brahim adnda birisi olduu anlalmaktadr43

38 Bk. Tarih-i Gzide, ngilizce trc. E. G. Brown, Leyden 1913, s. 151. 39 Persian Literatur, IIII, s. 257 vd. 40 Das Gesclenk Aus der Seldschukengeschic/te, Leiden 1909. 41 Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Abdullah b. el-Nizam el-Hsey-

ni, el-'Urazii ii Hikayeti's-Se/ciikiyye, Kahire 1326. 42 Persian Literalur ,I/II, s. 358; Selukiya- Guz der Kirman, s. 63. 43 Bastani-i Parizi, eserin daha nceki nerinde (Tahran 1343 h. basks) melli-

fin adn Muhammed b. brahim eklinde verdiini, ancak daha sonra edindi-i bilgilerden bunun Muhammed brahim Habisi olmas gerektii kanaatine vardn belirtiyor. Bk. Selkiyiin- GZ der Kirman, nr. Bastani Parizi, Tahran 1373 h, s. 64 n. 3.

xxv

Eser, konumuz bakmndan ok nemli bilgiler ihtiva eder. Ese-ri Houtsma, Berlin Ktuphanesi'ndeki nshay istinsah ederek bastrmtr. Biz eserin ran'da yaplan son nerini kullandk44

c) Genel Tarihler

bn'l-Cevzf, Ebii'l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed [. 597 (=1201)]: Kurey kabilesinin Teym koluna mensup, Badad'l ve

Hanbeli olduu, bn Kesir tarafndan belirtilen mellifin, bir ok ilimIerde kendini gsterdii ve 200 cildi bulan kitap yazd ay-

rca kaydedilmektedir45 el- Muntazam fi Tiirfh'l-mlCk ve'l-mem adndaki 20 ciltlik Arapa olan eseri, niversel bir gr-nm tamasna ramen, Badad arlkldr ve zel bir neme haiz deildir. Mellif, her yla ait olaylarn sonuna lm kayt

lar koyarak, alfabetik biyografya kitaplarnda bulunan mah1-mat, kronolojik sraya gre yazma iinin mucidi olarak grn-mektedir46. Bu zellii ile bata bn'l-Esir olmak zere kendin-den sonraki melliflere rnek olmutur. KonumuzIa ilgili ola-rak verdii bilgiler ksadr ama yine de baz konularda birinci el kaynak olarak iimize yaramtr. Kullandmz neri47 metin ierisinde el-Muntazam olarak ksaltlmtr.

bn'l-Esfr, AIf b. Muhammed, 'zzeddfn Eb'l-Hasan [. 630 (=1233): 1160'ta Ceziret bn mer' de dodu. Oradan ailesiyle birlik-

te Musul' a gitti ve renimini burada tamamlad. Hallarla ya-plan savalarda yer alan mellif, Badad, Suriye ve Kuds' e gi-

44 Selukiyiil1-1 Guz der Kirmiin, nr. Bastan-i Pariz, Tahran 1373 h. 45 Mellifin biyografisi hakknda daha geni bilgi iin bk. bn Kesir, el-Bidaye

ve'n-Nilulye, XIII, ev. M. Keskin, stanbul 1995, s. 107-110; Kr. bn'l-Esir, el-Kamil ji't-Tdrf/, XII, ev. A. Araka-A. zaydn, stanbul 1987, s. 148.

46 "Seluklu Devri Tarih Yazcl", s. 199 vd. 47 cl-Mwtazam if Tdrfli'l-miilk ve'I-11le11l, XV, nr. Muhammed Abdlkadir

Ata Mustafa Abdlkadir Ata, Beyrut-lbnan 1312 (1992).

XXVI

derek el-Kamfl adl eserini tamamlamtr. Musul'da vefat etmitir48. el-Kamil fi't-Yarfh 49, 1231'e kadar gelen genel bir tarihtir. Eserde, btn haberlerin toplanmas ile kronolojik bir dzen

tekili planlanmtr. Bu kronolojik kaytta esas olan yldr ve olaylar yln belirli limitlerinde snflandrlarak yerletirilmilerdir. Dolaysyla balantl olaylar seri olarak birbirini izlerIer. Bylece ardk olarak ele alnan bu olaylar, basit blmler olutururlar. Mellif bize Hicret'in ilk 3 asrnn tarihilik tablosunu izer. Her eye ramen bn'l-Esir nakillerinin salaml ile te-mayz eder, hatta bazen istifade ettii kaynaklar belirtir ve ten-kit eder. KonumuzIa ilgili olarak, balca tafsilatl kayna tekil etmektedir.

bn'l-Esir, baka hibir genel tarih mellifinin yapmad ekilde, Sultan Sancar'n lmnden sonra cereyan eden Hora-san olaylar ve Ouzlar hakknda toplayabildii btn maluma-

t nakletmitir. Bu konuda ok nemli bir kaynak olan Beyha-ki'nin Meiirfb't-tecarfb adl eserinden yararlandn kendisi bizzat zikretmektedir ki, bu hususa metin ierisinde deindik.

Kayp olan bu eser, o devirdeki Horasan tarihine tank olan bir mellif tarafndan yazld iin, bn'l-Esir'in ondan yapt nakiller de birinci el haber niteliini tamaktadr. Ayrca, bu devrin cereyan eden baz olaylarnda, el-Kamfl'in tek ana kaynak olarak kaldn, eserin deerini takdir etmek bakmndan bura-da ifadeyi gerekli gryoruz.

48 De Slane, bn Klza/likn's Biogrnplical Dictionnry, II, Beyrut 1970, s. 288-90; F. Wstenfeld, Die Cesclicltscl1reiber der Araber, Gttingen 1872, s. 113; CAL, s. 422; Ayrca bk. D. S. Richards, "Ebn AI-Atir", E1lcycJopcdia lra1lca, VII, 1966, s. 671 vd.; A. Azzavi, E-Tn'rff bi'I-Mverrfl1in, Badad 1376 (] 957), s. 24-26.

49 Nr. CJ. Tomberg, Lund 1851; Trke tre. A. Araka-A. zaydn, Y. Apay-dn-B. Eryarsoy, stanbul 1985, -X cild; Eserin tarih yazcl hakknda ten-kidi iin bk. M. Hilmy M. Ahmad, "Some Notes on Arabic Historiography Du-ring the Zengid and Ayyubid Periods (521/1127-648/1250)", Historiens of tlze Middle East, ed. By. B. Lewis-P. M. Holt, London 1962, s. 89.

Sbt bn'l-Cevzi emseddin Yusuf b. Kzolu [. 654 (=1257)]:

XXVII

Mellifin babas, Abbasi veziri bn Hbeyre'nin (. 1165) Trk meneli bir klesi idi. Vezir onu nce serbest brakt sonra

eitimine yardmc oldu. O, nl Hanbeli va'izi bn'l-Cevzi'nin kzlarndan biri ile evlendi ve Yusuf doduktan sonra l-

d iin, ocuun eitimini dedesi zerine ald. Badad'da renimini tamamladktan sonra seyahatler ve nihayet 600 (=1204) senesinde Dimak'a gelerek, burada Hanefi fakihlii yapt ve daha sonra Dimak'ta ldso.

Mir'dt'n yazmalar eitli ktphanelerde mevcuttur. Ese-rin tamam stanbul' da bulunmaktadrs. Hi birinin orijinal ol-mad iki versiyondan birisi, muhtemelen direkt orijinalinden ihtisar edilmekle beraber, kimin tarafndan yapld kati olarak tespit edilememektedir. Fakat, ierisinde bir ok yanl ve eksik-likler vardr. Bizim konumuzu ierisine alan ve hicri 495-654 yl

larn anlatan blm neredilmitirs2 . Eserin, almamz n Sul-tan Sancar'n lmnden sonraki ksmna dair verdii bilgiler

ksa olmakla beraber, gvenilirdir.

Mevlana Minhaceddin Ebu mer-i Osman Czcani [. 660 (=1262)]: Czcani, 589 (=1193)'da domutur. Kendi ifadesine gre

Gurlu Melik Rkneddin Mahmud, Frlzklh'ta ldrldn-

SO G. C. Anawati, "(Sbt) Ibn Al-Jawzi", Melanges Institt Dominicain d'Etudes Ori-e11tales d Caire, XVIII, Caire 1988, s. 318 vd.; C. Cahen, "Ibn Al-J:)javzl" EI (New Ed.!, III, Leiden 1971, s. 752 vd.; A. Sevim, "Miriitu'z-zama Jf Tfirfhf'l-'aya'n Kayp 'Uyuu't-tevarfh'ten Naklen Seluklularla lgili Blmleri", Belgeler (Trk Tarih Belgeleri Dergisi TTK), XIV, 1989-1992, say 18, s. 1-262. s Topkap Saray, III. Ahmet Ktphanesi, nr. 2907. 52 Eserin kritii hakknda daha geni bilgi iin bk. Sbt bn'l Cevzi, Mir'ltu'z-za

ma Jf Tarihi'I-'aya11, yay. A. Sevim, Ankara 1968, s. 1-10. J. R. Jevvet, tarafndan ikago' da (1907) neredilmitir. Eserin, Jevvet yaynnn ayns olan ve bizim bu almamzda kullandmz bir neri daha vardr, Sbt bn'l Cevzi, Mir'at'zzamn, VIII, nr. Dairet'l-Maarifi'l-Osmaniye, Haydarabad-Oeccan 1951.

XXVIII

de 18 yanda bulunan mellif olaya ahit olmutur. Babas Mu'izzeddin Muhammed b. Sam'n ordusunda askeri kad idi. Bu nedenle genlik yllann sarayda geirdikten sonra Gur prensIerinden Nasreddin Kabaca'nn yannda hizmet grd. Bu hkmdarn merkezi olan Uc kentinde Medrese-i firiizi'de mderrislik yapt. Sultan emseddin l-Tutmu (1211-1235), Na-

sreddin'i yenip, Uc'u alnca, onunla birlikte Delhi'ye gitti. Beh-ram-ah'n hkmdarl zamannda (1239-1241) kadlk gre-vinde bulundu. 1244'te Nasriyye Kolejinde mderrislik ve Gvalior kadlnda bulunduktan sonra, Nasreddin Mahmiid (1246-1265) b. l-Tutmu tarafndan ba kadla getirildi.

Mellifin mehur eseri TabakfH- Nasrf, Farsa genel bir ta-rihtir. Hind sultanlar tarihinin erhinden ibaret olmakla bera-ber, ran tarihinin nemli olaylarn da iine alr. Bunlar arasnda Gazneliler, Moollar, sma'ililer vardr. Nasreddin Mahmiid kendisine sunulan bu deerli eser vesilesiyle mellife hediyeler vermitir. Bereni adndaki mellif, Tabakat- Nasrf'ye, Tarfh-i F/-

razahf adyla bir zeyl yazmtr. Mirhond ve Hondmr de bu eseri kaynak olarak kullanmlardr53 . Eserin ngilizce tercme-sinin haiyelerinde bir ok kaynakla karlatrmalar yaplm

tr. Biz almamzda bu tercmeyi neriyle karlatrarak kul-landk54 . 23 tabakadan ibaret olan eser muteber bir kaynak sfatn tar. zellikle Gurlular ve Hind sultanlar hakknda verdi-i ou bilgilere gz ahidi olmutur. Bu nedenle bu konularda baka kaynaklarla mukayese edilemeyecek tafsilat ierir. Mel-lifin tank olduu hadiseler, bu kitabn konusundan sonraki devre rastlamakla beraber, dnernimizle ilgili olarak Seluklu-lar, Harezmahlar ve Gurlular hakknda verdii bilgiler gveni-lir ve nemlidir.

53 Persian Li/em/ur, I, 5.69; Zbdefii'/-asiir, 5.261; A. Mnzevi, Fihristvdre-i Ki/tibhd-yi Farsf, Tahran 1374 h., s. 636; Herrnann Ethe, Cata/ogue of Persian Manscripls

, i the India Office Librnry, London 1980, s. 5 vd.; A Litemry His/ory of Persia, I, s. 470; A. S. Bazrnee Ansar, "Czcani", DA, VIII, s. 98 vd.

XXIX

Cveyni, AIaaddin Atamelik b. Bahaeddin Muhammed b. Muhammed [. 681 (1283)}:

Horasan'n bat blgesindeki Cveyn'in Azadvar kasaba-snda 1225'te domu olan mellif tannm bir aileye mensup-tur. Mool hkmdar Hlagu (1256-1264)'nun Batnilere kar

yapt savalarda bulundu (1256). Alamut kalesi ele geirilince buradaki ktphanenin tmden yaklmasn nledi. 1259'da Hlagu onu Badad, Irak ve Huzistan valiliine getirdi. Abaka (1264-1282) zamannda birka kez iftiraya urayan, bir defasnda mallarna el konup, hapse atlan Cveyni, Ahmed Iekdar (1282-1284) zamannda mallarn ve grevini geri alm ve daha sonra da 4 Zilhicce 681 (4 Mart 1283) tarihinde Mugan'da vefat

etmitirss. Tarih-i Cihfingfi, arlkl olarak Mool tarihini anlatan

Farsa bir kitaptrs6 . Cveyni, bu kitabn telifine 650 (=1252-1253) tarihinde balam ve 658 (=1259-1260)' de bitirmitirs7 . Ki-

tabn neri 3 cilddir. Bizim konumuzIa alakal olan II. cild, Ha-rezmahlar v~ onlardan sonra da Kara-Htaylar, lig Hanlar ve dierlerinin tarihini anlatr.

Tarih-i Cihtingfi, telif olduu zamandan itibaren mehur olmutur. Btn byk mellifler; Reideddin Fazlullah, bn'l-bri, bn't-liktaka, ihabddin Ahmed bn Yahya Katib Dimaki ve Tarih-i Gzfde, Tfirfh-i Benfiketf, Ravzatu's-safa, Habf-b's-siyer ve dier kitaplarn yazarlar ondan nakil ve iktibaslar

yapmlardr. almamzn Sultan Sancar ve Harezmahlar d-nemi Horasan tarihi hakkndaki en nemli kaynaklar arasnda

54 Minhac- Sirac, Tabaktil- Nasrf: A General History of tle Mlammadan Dynesties of Asia, IncIlidig Hindsfan; from A.H.194 (810 A.D.) lo A.H. 658 (1260 AD.), ngilizce trc. Major H.G. Raverty, i, New-Oelhi 1970; nr. Abdlhayy Habibi, Tahran 1363.

S5 G. Flgel, Die Arabisd1e Persisehen Trkiscle Handsel1rifen, II, New York 1977, 5. 178; Persian Literatur, II/I, 5.261; A Lilerary Histon} Of Persia, I, s. 473.

S6 Fihrist-i Kitabha-yi ap-yi Farsf, i, 5. 1068 vd. S7 A Literary History Of Persia, i, 5. 473; Ziibdet'f-asar, 5.121; O. Bilgin, "Cveyni",

DA, VIII, 5. 140 vd.

xxx

yer alr. Cveyni, kendisi de mnilik yapt iin, eserini mn-iyane bir tarzda yazm ve slup olarak hadisler ve iirlerle ta-

nklar getirmitir. Ayrca, ele aldmz devir ile ilgili haberleri, tpk bn'l-Esir gibi Beyhaki'nin Mearfb't-tecarfb adl eserin-den naklettiini belirtmektedir. almamzda hem nerini hem de Trke tercmesini kullandksB.

Eb'l-Ferec Barhebreaus [. 685 (= 1286)J: Yahudi asll Ahron adndaki bir tabibin olu olarak Malat-

ya'da dodu. 1243'ten sonraki Mool istilas srasnda Antak-ya'ya gm, orada rahiplik grevi yaptktan sonra Trablus'a giderek, Nasturizm ve tp renimi grmtr. Eb'l-Ferec, Hlagu'nun Badad' almasndan sonra onun huzuruna karak Yakubi Hristiyanlar hakknda efaat diledi. Bu devirde do-

u metropolitliine tayin edildi ve bu grevi 22 yl srd. M-ellif Meraga' da lmt~9.

Asl Sryanca yazlm olan Abu'[-Farac Tarihi60 adl eserin-de konumuzIa ilgili krnt bilgiler vardr. Bu eserde dier Erme-ni ve Sryani kaynaklarnn klasik tarzn mahade etmek mmknd r.

Kad Beyzavi, Nasreddin Abdullah b. mer: Mellifin 1285 ile 1317 arasnda ld sanlmaktadr. Da-

ha ok Kuran'n Arapa yorumlarn ihtiva eden Envar't-tezil adl eseriyle tannmtr, iraz'da ba kadlk yapt ve daha son-ra Tebriz'de yaad ve orada ld. lm tarihi hakknda eitli

grler vardr. Farsa Nizam't-tevarfl adl eseri, kabataslak bir

58 Cveyni, Atamelik AHaddin b. Bahaeddin Muhammed b. emseddin Mu-hammed, Tarih-i Cihiigdy- Caveyf, II, III, nr. Muhammed b. Abdlvahhiib Kazvini, (GMS., vol. XVI, leyden-london 1912) Tahran 1367; Trke terc. M. ztrk, Ankara 1988.

59 CAL, II, 427 vd.; C. Brockelmann, "bn'l-'bri", A, V III, s. 861 vd; A Liternry History Of Persia, I, s. 469.

60 AbJi'I-Farac Tarihi, II, Trke'ye ev. .R. Doru!, Ankara 1987 (2. Bask).

XXXI

genel tarih olup 674 (=1275) ylnda yazlmtr. Eser, 4 ksmdan ibarettir ve sonuncu ksm konumuzIa ilgili olarak Gazneliler, Gurlular, Seluklular, Salgurlular ve Harezmahlar tarihini ihti-va etmektedir. stanbul ktphanelerinde ok sayda yazmalar

vardr61 Mellif, Ouzlarn Horasan'daki isyanlar hakknda olduk-

a uzun malumat vermektedir. Bunun sebebi muhtemelen Sul-tan Sancar'n byk hretidir. Ancak, Kad Beyzavi'nin henz mevkiini bile tam olarak tespit edemedii Sancar'n Ouzlarla

sava hakknda verdii bilgiler imdiye kadar bilinenlere yeni bir eyeklemedii gibi, sair noktalarda dier kaynaklarla tezat

tekil etmektedir62 Bununla birlikte verdii bilgileri, dier kay-naklarla mukayese etmek suretiyle deerlendirdik. Eserin Trk-e'ye evirisi yksek lisans tezi olarak allmtr63

Reidddin Fazlullah b. 'miidddevle Ebi'l-Hayr el-Hemediini [645-718 (=1247-1318)J: Muhtemelen Hemediin'da 1248'de domu olup, Abaka Han'n tabibliini yapm ve 1298'de Gazan Han (1295-1304)'a ve zir olmutur. Ayn grevi Olcaytu (1304-1317) zamannda da

srdrm ve yeni bakent Sultaniye'de Reidiye adl bir ma-halle kurdurmutur. Sultan Ebu Sa'id (1317-1335) zamannda

hasmarnn evirdii entrikalar sonucunda grevinden azle-dilmi (1317) ve bir yl sonra tebriz'de ldrtlmtr64 .

61 Persim1 Literatur, 1/11. s. 70; A Literary History Of Persia, II, s. 100; C. Brockel-mann, "Beyzavi", A, II, s. 593; Eserin yazmalar: Ayasofya m. 3605, Nuruos-maniye m. 3450, Fatih 4213'de kaytldr.

62 Eser hakknda daha geni bir tahlil ve ksmi tercme iin bk. F. Kprl, "Ana-dolu Seluklu Tarihi'nin Yerli kaynaklan. . Ais al-Klb", Bdleten, V. Tem-muz 1943, say 27; Ayrca bk. Baar, F., "Kad Beyzavi'nin Tarihe Dair Eseri Ni-wm't-tL'Viirf/'in Trke Tercmesi Hakknda", EFTD., stanbul 1994 (H.D.

Yldz Hatra Armaan), say 35. 63 Baar, Fahamettin, Kad Beywvll1il Niwn't-teviirf/ Adl Eserinin Mustafa b.

eyl 'Abdurrahmal1 Tarafndan Efs'l-mlCik Adyla Yapla Trke Tercmesi (in-celeme ve metil1lleri), stanbul 1986 (. Baslmam Yksek Lisans Tezi, m. 80).

64 Hondmir (DstCir'l-vzerli', nr. Sa'id Nefisi, Tahran 2535 ehinahi, s. 315-321), Hace Reid Tabib bal altnda bu tarihi vezirin hayat hakknda ge-

XXXII

Mellifin Cdmi't-tevdrfh (veya Tdrfh-i Refdi) adndaki nl eseri, Farsa genel bir Dnya tarihidir. Eser Olcaytu zamanna kadar hkmdarlar, peygamberler, halifeler, sultanlar ve Trk, in, Mool, Hind ve Frank kavimleri tarihinden ibarettir. Mel-lif bu kitabn telifi iin gvenilir kaynaklara bavurmu, hatta baz tarih kitaplarn telhis ve nakletmitir. Mesela, in ve Mo-ol ahmIerinden faydalanm veya in ve Mool kaynaklarn tercme ettirmitir6S Eserin muhtelif ksmlar muhtelif msterikler tarafndan neredilmi olup, biz bu almamzda yazma-s ile birlikte Tahran' da ve Trkiye' de yaplan neirlerini kullan-dk66 Eserin Sultan Sancar, Irak Seluklular, Harezmahlar ve Gurlular hakknda verdii bilgiler, nceki bilgilere yenilik getir-memektedir. Bununla beraber, hazrlan srasnda bir ok kay-nak gzden geirilmi olduu iin, eserde konumuzIa ilgili salam rivayetlere rastlamak mmkndr.

Hinduah b. Sancar b. 'Abdullah: Tecdrfb's-selef adndaki eserini, Lur Atabegi Nusreteddin

Ahmed [696-733 (=1296-1333)'e sunmutur67 724 (=1324)'de te-lif edilmi olan eser, genellikle bn't-Tiktaka'nn Kitdbu'l-Fahrf

adl eserinin tarihle ilgili olan ksmlannn Farsa'ya tercmesi-dir. Peygamber devrinden balar. Seluklular dnemi ile ilgili

ni bilgi vermekte ve onun, lhan Gazan Han'n 11 evval 703 (=17 Mays 1304) tarihinde lmnden sonra Olcayto Han'a da vezirlik yaptn kay-detmektedir.

65 J. A. Boyle, "Rashid Al-Din", Journal of the Regional Cultural institute, II, Tahran 1969, say 2, s. 81-90; D. O. Morgan, "Reideddin Tabib", The E,zcydopedia of slam (New Edition), V, Leiden 1994, s. 443 vd.; Gulamrza Ferzane Pur, "C1\.-mi''t-tevarih", Rtilmi-y Kittib, yl 3, Tahran 1960, say 2, s. 274 vd.; Nazr Ahmad, "Rashidud-din Fadlullah, A Great Muslim Historian and Scientist of the Early 14th Century", Stdies in History of Mediciue and Sciece, x-x, New Delhi 1986-1987, s. 149-164.

66 Reideddin Fazlullah, Cimi''t-tevtirih, Hkm. nr. 703; Ctimi''t-tevtirih, I-IV, nr. Muhammed Riien-Mustafa Musevi, Tahran 1373 h.; Ctini''t-tevtiril ([f. Cild, S. ciiz, Selklular Tarihi), nr. A. Ate, Ankara 1960.

67 Persiau Literatur, 1/11, s. 81.

XXXIII

olarak verdii bilgileri konumuzIa ilgili olduu nispette kullan-dk. Kitabn neri yaplmtr68 .

Hamdullah Mstevfi-i Kazvini (. 1350); Kazvin'li eski bir mstevfi ailesine mensuptur. Byk-b-ykbabas Irak'ta mstevfi ve kardei de divan- vzeratta naib idi. Byk lhanh Veziri Reideddin Fazlullah onu Kazvn, Eb-her, Zencan ve Tarimayn'n mali ileriyle grevlendirmiti. M-ellif eserlerini Farsa yazmtr. Tiirfh-i Gzde adndaki eseri 730 (=1329-1330)'a kadar gelen genel bir tarihtir. Reideddin Fazlul-lah'n olu Hace Gyaseddin Muhammed'e ithaf olunmumr ve 6 blmden ibarettir; 1) Peygamberler 2) slam ncesi ran kral-

lar 3) Hazreti Muhammed'den Abbasi'lere kadar 4) 12 faslda slam Devletleri 5) mamlar ve mctehidler , hMzlar, eyhler, 'alimler ve airler 6) Kazvin'in tasviri ve hatime69 Eser derli top-lu bir kaynak olmas itibaryla her ne kadar kullanl ise de ba-

z konularda hatal olduunu da zikretmeliyiz. Buna ramen mellif burada saylmas uzun sren tarihi ve edeb kaynaklara bavurmutur. KonumuzIa ilgili olanlar arasnda Nizam't-teva-

rh ve Selukname bata gelirler. Dier bir tarih eseri Zaferntime adndaki geni slam tarihi

75.000 beyit olup, h.73S (=1334-133S))'de tamamlanmtr ve ehntime'nin zeyli niteliindedir. Eser ksmdan ibarettir; 1)Araplar 2)Farslar 3) Moollar (Ebu Sa'id'e kadarfa.

68 Hinduah b. Sancar b. Abdullah Nahcuvani, Teclirfb's-se/ef, nr. A. kbiH, Tah-ran 1357 huridi; lk basks 1313'de yaplmtr, bk. Zbde/'/-dslir, s. 139.

69 Pasia! Li/era/r, I1II, s. 82; A. Mnzevi, Filristvfire-i KilfibM-yi Farsf, Tahran 1374 h., s. 586; Hanbaba, Fihris/-i Ki/fibhil-yi fipi-yi Farsf, I, s. 1124; Ca/a/oge of Perswl1 Manscripts in tle ldia Office Library, s. 9 vd; A Literary History Of Per-sia, II, s. 87-89; Eserin yazmalar Damad brahim 904; Ayasofya 3037 numara-da mevcuthr; Neriyle birlikte tercmesi iin bk. Qazwini, Handu'llah Mus-tawfi-i, The Tarikh--Gzida, nr. ve ngilizce tre. E. G. Browne ve R.A. Nichol-son, London 1913; Tfirih-i Gzide, nr. Abdlhseyin Neviii', Tahran 1366.

70 Persia! Li/eratr, I1II, London 1927-58, s. 81-2; A Liternry History Of Persia, II, s. 95, eserin 1330' da yazlm olabileceini ileri srmektedir.; Yazmas Trk slam Eserleri Mzesi, 2041 numaradadr.

XXXIV

Mellifin ran corafyas hakknda Farsa yazd Nzhe-t'l-kulUb, 3 makaleden mteekkilolup, son makale corafyaya dairdir. Eser 720 (=1320)'de telif edilmitir. Tab Le Strange tara-fndan 1893' de yapllmtr71 Hanbaba eserin deiik neir ve tercmelerinden bahsetmektedir72 Biz her eserden konu-muzla ilgili ksmlarda faydalandk.

Fahreddin Ebu Sleyman Davud b. Eb'l-Fazl Muhammed el-Benaketi [. 730 (=1329-1330)]: H. 701 (=1301-1302)'de lhanl hkmdan Gazan Han'dan Melik'-uara unvann almtr73 Hayat hakknda bilgiler az-dr. Daha ok air ynyle tannmaktadr. Tebriz'de lhanl h-kmdanna intisab ettii rivayet edilmektedir. Ravztitu"l-elbdb fi Tevarfhi'l-ekfibfr ve'[-Ensab ya da Tarih-i Benaketl diye anlan ese-ri, Olcayto Hudabende'nin emriyle yazd, ancak Ebu Sa'id Ba-

hadr Han devrinde tamamlad bilinmektedir. lhanllar dev-rine ait orijinal bilgiler ihtiva eden ve Farsa olan eser, 9 ksm olup, genellikle Cami''t-tevarih'ten zetlenmitir74 4. Ksm Ab-basilerle ada hanedanan konu alr. stanbul' da yazmalan

vardr75 . KonumuzIa ilgili olarak dier kaynaklardan edindiimiz bilgileri, bu eserle karlatrmamz asndan yararl ol-

mutur.

71 Zbdet'l-asar, s. 1; Z. V. Togan, Tarihte Usul, stanbul 1985 (4. Bask), s. 246; . Gnaltay, slam Tarihii kay/aklar-Tarih ve Miiverrihler, stanbul 1991, s. 311.

72 Filrist-i KitabM-yi apf-yi Farsf, II, s. 5190; Niizlet'l-kulub'n tabasmas Mirza Muhammed irazi tarafndan 1311 Kameri'de (Bombay) yaplm ve Le Stran-ge tarafndan ngilizceye tercme edilmitir (Leyden 1331=1915) Irak- Acem'den bahseden ksm ise C. Schefer tarafndan 1897'de Paris'te tercme

edilmitir. Bizim kullandmz neir udur: Hamdullah Mstevfi-i Kazvini, Nzlet'l-kulub, ed. G. Le Strange, (G.MS., XXIII, Leyden, London 1915) Tah-ran 1362.

73 Persian Literatur, I1, s. 79; Kejz-zii, I, 289; Tabert Muhammed Ali, a.g.e., s. 118; Filristvare-i Kitdblui-yi Farsf, 618; Cataloge of Persian Mascripts in tle India Office Libmry, s. 9.

74 A Literan} History Of Persia, II, s. 100 vd.; T. Yazc, "Benaketi", DA, V, s. 429. 75 Ayasofya m. 3026; Nuruosmaniye m. 3088; stifade ettiimiz yazma, Asir Ef.

Nr.254.

xxxv

Eb'l-Fida, sma'il b. 'Ali b. Mahmud b. Muhammed b. mer b. ehinah b. Eyyub 'madeddin el-Eyyubi [. 732 (=1331)]: Mellif, tarihi ve corafyaclnn yannda ayn zamanda

Hama emirIii gibi politik aktivitesi de bulunan bir emirdil6 el-Muhtasar tf Tarfhi Ahbari'l-beer77 adndaki, 729 (=1328-

1329) tarihine kadar gelen dnya tarihi niteliindeki kullanl eseri, X-X yzyl iin kendisinden nceki tarihlerin bir kom-pilasyonu mahiyetindedir. Bu devir iin ncelikle bizzat kendi hocalar olan bn Vasil ve bn Abdzzahir'in yaptklar gibi, bn'l-Esir'in el-Kimfl'ini zetlemitir. Arapa yazlm olan Muh-tasar XII. yzyl Horasan tarihi bakmndan ikinci el kaynak de-erini tar. Fakat, buna ramen, Zehebi, bn Kesir, Ayni ve bn'l-Verdi gibi mellifIerin kayna zelliini tamaktadr78 .

Mellifin Takvfmu'l-buldan adndaki corafya eseri tarafmzdan kullanlm olup, Horasan corafyas hakknda nemli bilgiler vermektedir79 Eserin mnferit paralarnn 1650' den be-ri Avrupa' da basld bilindii gibi, Sipahizade Mehmed. b. Ali (. 1588) tarafndan Osmanlca'ya tercme edildiine dair bir kayt vardrBO.

76 CAL, Supp. II, s. 44, 45 vd; Hayat hakknda daha geni bilgi iin bk. C. Broc-kelmann, "Eb'l-Fida", A, LV, s. 78; Fihrist-i KitdbM-yi dpi-yi Arabi, Tahran 1344 h., s. 816, eitli tercmeleri vardr. 1778'de Latince'ye evrilmi ve 1831'de Leipzig'de neredilmitir.

77 Kullandmz neri 'rnadeddin smail Ebi'! Fida, el-Muhtasar fi Tdrih-i Ahbti-ri'l-beer, Beyrut (tarihsiz) .

. 78 Hartmann, A, an-Ndsir li-Din Alldh (1180-1225), s. 51; Ayrca bk. A zaydn, "Eb'l Fida", DA, X, s. 320 vd.

79 Mellifin kendisi tarafndan gzden geirilmi bir yazmas iin bk. Leyden k-tphanesi, nr. 727; Kullandmz neri iin bk. Eb'l-Fida, Takvimu'l-bulddn, nr. Reinaud-Oe Slane, Paris 1840.

80 N. Akmal Ayyubi, "Contrubutions to Geography", Bel/ete!, LI, Ankara Nisan 1987, say 199, s. 69; Kar. Gnaltay, sldm Tarihiilin Kaynaklar, s. 214.

XXXVI

bn'd-Devadari [. 732 (=1332): Arapa telif edilmi olan Kenz'd-drer ve Cdmf''l-gurer ge-

nel slam ve Memlt1kler tarihidir. Milliyeti bir Trk tarafndan kaleme alnm olduu iin Trk ve Mool ananelerine nem verilerek yazlmtr. KonumuzIa ilgili olarak ksa, fakat tamam-

layc bilgiler vermektedir. stanbul' da muhtelif yazmalar var-drS1 . Biz eserin nerini kullandk82

iMbeddin Ahmed b. Abdlvahhab en-Nveyri [. 732 (=1332)}: Sultan Kalavun (.l290) dneminde Msr'da yaayan b-

yk tarihilerdendir. Nihdyet'l-ereb tf Fnuni'l-edeb adndaki Arapa tarih eseri her biri be blm ieren 5 konuya ayrlm bir tr ansiklopedidir. Bunun tarihle ilgili olan 5. konudur. e-

itli Arap tarihileri onu kaynak olarak kullanmlardr. Nvey-ri'nin kaynaklar arasnda el-Birzali ve el-Cezeri yer almaktadrlars3. Ouzlar, Harezmahlar ve Gurlular hakknda verdii top-lu bilgiler, tamamlayc mahiyettedir.

Muhammed b. Ali b. Muhammed el-ebankarei: Sultan Ebu Sa'id'in veziri Gyaseddin Muhammed'in airi

idi. Krk yandan sonra eserini yazmaya karar vermi ve 743 (=1342-43)'te tamamlamtr84 Mecma''l-ensdb, Ebu Sa'id'in 736

Sl Ayasofya nr. 3073-3077; Topkap Saray nr. 2932. 82 bn'd Devadan, Kenz'd-drer ve Camf'ii'l-g1rer, VII, nr. Sa'id Abd[fetttah

As1r, Freiburg 1972. 83 14 cildi Msr'da 1342-13620923-1946) yllar arasnda neredilmi daha sonra

eserin nerine devam edilmitir. Bk. M. . Gnaltay, slam Tarilinin Kaynklar, s. 251; Filrisl-i KiliibM-yi lipf-yi Arabf, s. 971; Mellif ve eseri hakknda ayrca bk. M. Chapoutot-Remadi, "Nuwayri", EI (ngilizce), VIII, Leiden 1993; M. ULL-mann, Die Nlilur und Gcheimwissenschafelt in slan, Leiden 1972, s. 82 vd; Hay-reddin Zirikli, el-_lam, IX, Beyrut 1970, s. 34; D. P. Little, A btroduction lo Maltl1k Hisloriograply, Wiesbaden 1970, s. 24; stifade ettiimiz blm iin bk. En-Nveyri, iMbeddin Ahmed b. Abdulvahhab, Niliiyet'l-ereb ff Fn/m'/edeb, XXVI, nr. Muhammed Fevzi, Kahire 1984.

XXXVII

(=1335)'daki lmne kadar gelen ksa bir Farsa genel tarihtir. Eser ilk defa 743'de telif edilmekle beraber, ikinci defa olarak 3

yl sonra yeniden yazlmtrss. Bu eserin hem yazmasndan hem de Mir Haim Muhammed tarafndan yaplm olan nerinden istifade ettiks6.

Eser Moollar devrine kadar gelen genel bir ran tarihidir. zellikle Harezmahlar ve ebankareilerin Kirman Ouzlar ile olan ilikileri konusunda Ebu Hamid Kirmani'nin eserleriyle

karlatrabileceimiz nadir eserlerden birisidir. ebankarei, Seluklular, Harezmahlar, Gurlular, ebankareiler, Fars Ata-be gl eri, Kirmanahlar ve Moollar hakknda tafsilatl olmamak-la birlikte gvenilir bilgiler aktarmaktadr.

emseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebi [. 748 (=1348)]

Ortaan Trk asll bu nl tarihisinin Arapa eserinin ad Tiirfhii'l-sliim' dr. Kr oluncaya kadar okuyup yazan ve yzden fazla eser brakan mellifin bu eseri, 1300 ylna kadar gelen olaylarla, devlet adam ve airlerin biyografilerinden bah-sederB7 Fakat, biz bunun deiik bir nerinden istifade ettik. Eserinde Badad hadiseleri ile Msr ve Suriye tarihlerine de yer

vermitir. Tfirfhii'l-sliim'n ba taraflar Taberi'den zetlenmi ise de

son 4 asrlk blmleri, yer yer kaynak belirtmek suretiyle ve be-lirli bir sra iinde hal tercmelerini ihtiva eder. Eser Trkiye, Almanya, ngiltere ve Fransa ktphanelerinde dank olarak

84 Persian Literatur, IILi, s. 85. SS A Liternry History Of Pcrsia, II, s. 103. 86 ebankare, Mecma' ii'l-clsab, Yeni Cami nr. 909; Tashih Mr Haim Muhaddis,

Tahran 1363 h. S7 Eserin yazmalar: a) Ayasofya nr. 3013-3014 (671-700 (1272/73-1300/1) yllar

n iine alr; b) Topkap Saray nr. 2917; c) Kpr nr. 1079; emseddin Mu-hammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebi, Tarilii'I-slam ve Vefeydt'l-mealfr ve 'I-mam (H. 561-570), tahkik mer Abdsselam Tedm1ri, Beyrut-lbnan 1996.

XXXVIII

bulunmaktadr88 . Zehebi, Tabakat'-ajfiyye'nin mellifi olan Subki'nin hoca s olup, Eb'l-Fida ile bn'l-Verdi'nin de muas

ndr. Muasrlan onun bu sahadaki otoritesini kabul etmilerdir89. Ancak, Horasan tarihinin Sultan Sancar'n lmnden sonraki blmyle ilgili olarak hibir orijinallii olmad gibi, tafsilat bakmndan da ok kttr.

Zehebi'nin dier bir eseri de Sfret- (veya Siyer) Alam'l1-nbela9O, dr. Aslnda 20 cil d kadar tuttuu rivayet edilen bu slam tercme-i hal kitabnn nerinden de istifade ettik.

Zeyneddin mer b. el-Verdi [. 749 (=1349)}: Ma'arretnnfman'l olan mellif, Hama, am ve Haleb'de

tahsil grdkten sonra, kad naibliine balam, fakat rivayete gre grd bir rya zerine bu grevden ayrlarak, ilim ile itigal etmitir. Tetimmel'l-Muhtasar jf Ahbari'l-beer adndaki Arapa tarih eseri, Eb'l-fida tarihinin bir ihtisar ile 749 (=1347) tarihine kadar olan olaylar ilave edilerek meydana geti-

rilmitir91 Konumuz olaylarna ait orijinal bilgiler ihtiva etme-mekle birlikte kaynak karlatrmalarnda eseri kullandk. Eser 2 cild olarak neredilmitir92

bn Kesir, Eb'l-Fida sma'f[ b. mer b. Kesir 'madeddin b. el-Hatib el-Kureyi el-Buriivi e-iifii [. 774 (=1373)}: Mellifi, hayatnn en parlak dneminde am'da Subki'nin

halefi olarak retimle megulolarak gryoruz. Bir sre ders okuttuu Erefiye medresesinde bu grevelinden alnnca, ke'n-disini ilme vermitir.

88 Daha geni bilgi iin bk. . Kafesolu, "Ortaan Trk Asll Tarihileri II", TKAO, Ankara 1964, say 2, s. 191-196.

89 Sabri Hizmetli, slnm Tarihilii zerine, Ankara 1991, s. 80. 90 Sret- Aldm'n-niibe/ti, XXI, nr. Bear Avvad MarCf-Muhyi Heliil Serhan,

Beyrnt 1404 (1984). 91 Moh. Ben Cheneb, "bn'l Verdi", A, V III, s. 871 vd. 92 Zeyneddin mer b. Verdi, Tetinmetii'l-Muhtasar fi Ahbtiri' I-Beer, nr. Ahmed

Rf'at el-Bedravi, II, BeyrCt 1970.

XXXIX

bn Kesir'in asl Arapa olan ve bugn Trke'ye evrilmi bulunan el-Bidaye ve'n-Nihtiye93 isimli eseri genel bir dnya tari-hidir. CAL'de el-Birzali'ye dayand ve muhtelif yerlerde yaz-ma nshalarnn bulunduu zikredilmitir94 Ayrca Hanbaba, eserin Msr'da h.1351-1358 yllar arasnda basldn belirt-

mektedir9s.Yazmas on cild olan bu eser hilkatten m. 1357 ylna kadar gelir. KonumuzIa ilgili olaylar ya hi almam ya da ksaca zikretmitir. Bu dnemle ilgili daha ok mehur ahslarn ve-

fatlaryla ilgili bilgiler vermektedir. Bu zelliiyle bn'l Cev-zi'nin el-Muntazam'ndaki tarih yazma geleneini benimsedii grlyor.

Ala' el-Kazvini el-Hilali , Ali b. el-Hseyin b. Ali: Menahfc't-talibfn [f Ma'arifi's-sadkfn adl Farsa eseri yaz-

maya Zilhicce 778 (=Nisan 1377)'de balam ve a'ban 779 (=Aralk 1377)'da bitirmitir. Eser ksmdan ibaret olan genel bir tarihtir; 1) Hilkat 2) Peygamberler ve halifeler 3) Abbasilerin

ada olan ve onlardan sonra yaayan hanedanlar. Eser 1379'da Muzafferi'lerden Eb'l-Fevaris ah ca"ya sunulmutur96 nc ksm Seluklular, Harezmahlar ve Gurlular ile

Ouzlarn ilikileri konusunda kendisinden nceki kaynaklarla mutabk bilgiler vermektedir. KonumuzIa ilgili olan ksmlarnda eserin yazmasndan istifade ettik97

93 bn Kesir, el-Bidaye ve'n-Nilfiye, Trkeye ev. M. Keskin, stanbul 1995, hayat ve eserleri hakknda baknz c. i, s. XV vd.; Kr. slam Tarihinin Kaynaklar-Tarih ve Miiverrihler-, s. 328 vd.

94 CAL, II, s. 48 vd. 95 Filrist-i Kitfibhfi-yi ap-yi Arab, s. 119. 96 Persia11 Literatur, IIII, s. 85; Cataloge of Persian Manuscripts in the lndia Office

Library, s. 11 vd. 97 Ala' el-Kazvn el-Hiliili , Memlh1cii't-tiilibfn ii Ma'iirifi's-sadkfn, Ayasofya m.

3467.

XL

Hafz- EbrU, iMbeddin 'Abdullah b. Ltfuilah b. Abdullah el-Herevi (. 1430)98: Abdrrezzak el-Semerkandi'ye99 gre Herana domu ve eitimini Hemedan'da grmtr. yi bir satran oyuncusu olup, Timur'un dostu idi. 817 (=1414-141S)'de ahruh tarafndan bir corafya kitab yazmakla grevlendirildiloo . 820 (=1417)'de baz hkmdarlar tarafndan dnya tarihinin nem-li olaylarn yazma ii kendisine verildi ve 828 (=1424-142SYde yeniden ahruh tarafndan Cami't-tevarfh'in bir edisyonunu

yazmas istendi. 826 (=1423) ylnda Mirza Baysungur iin 4 cilt-lik Farsa dnya tarihini yazmaya balad, fakat eseri tamamla-yamadan vefat ettio. Mellif, kendi ifadesine gre Zbdet't-te-varfh'i yazmak iin bir ok eseri gzden geirmitir ancak bu

aklamaya ramen eserin d ve i tenkidinden bunun Reideddin'in eserinden bir kopya olduu anlalmaktadr.

emseddin Muhammed'l-Musevi Horasan'n yerlilerindendir. Esahh't-tevarfh ya da Tarih-i

Hayrat adn da tayan eseri, yaradltan Timur'un 80S

98 Mellifin ad Sleymaniye ktphanesindeki nshasnn kaydnda (Damat brahim Paa m. 919, Ayasofya m. 0.3035) el-Hirevi olarak gemekle beraber, V.V. Barthold ("Hafz Ebru", A, V ~i, s. 77) bu son lafzn el-Havati olduunu el-Herevi lafznn ise yanl olduunu belirtmektedir. Halbuki Hafz- Ebru Herana doduuna gre Hera'l demek olan Herevi lafz doru olsa gerektir.

99 Abdrrezziik el-Semerkandi, Matlfi/t's-sa'dejl1, Esad Efendi, m. 2125. 100 Horasan tarihi hakknda mhim tarihi bilgiler veren bu corafi eser hakknda

V.V. Barthold (Mool slilasma Kndar Trkistaz, haz. H. D. Yldz, Ankara 1990, s. 58) aadaki bilgileri vermektedir: "1900 ylndan soma Hafz- Ebru'nun

corafyaya gememi eserinden iki nsha grdm. Bunlar British Muse-um'daki Cod. Or. 1577 numaral yazma gibi eserin Horasan tarihiyle biten ksmn ihtiva ediyorlar. Bunlardan biri Semerkant'ta W. Wyatkin'in elinde, dieri School of Oriental Studies (London)' tedir.,,; Daha geni bilgi iin bk. M. emseddin Gnaltay, slan Tarihinin Kaynaklar, Taril ve Mverrihler, haz. Yksel Kanar, stanbul 1991, s. 365-370; Neri iin bk. Corafya-y Hdfz- Ebrl, I, nr. Sadk Seccadi, Bnyan 1997. o Persian LiteratLir, I/H, s. 86 vd; Eserin bizim kullandmz yazmas: Zbdet't-

teviirflz, Ayasofya m. O. 3035.

XLI

(=1405)'deki lmne kadar olan olaylar anlatr. Farsa olan eser 1428'de yazlmaya balanm, fakat ok sonralar ahruh'un 1447'deki lmnden sonra 855 (=1451)'de telif edilmitir. Bir mukaddime ile ksm halinde dzenlenip, drt, sekiz ve on ikier tabakaya bnmtr02 . Eserde Hafz- Ebru'dan

alntlar vardr. Yazmasndan istifade ettiimiz eser muahhar olmasna ramen, verdii bilgiler konumuz asndan ok nemli ve gvenilirdir. Ouz isyan ve sonraki Horasan olayla-

r konusunda, Arap kaynaklarndan daha tafsililtldr.

Hasan b. ihtib b. Hseyin b. Taceddn Yezd: Hayat hakknda hibir bilgiye sahip olmadmz meif,

bize Seluklu tarihisi olduunu anlatmaktadr ve eserini Gyaseddin Muhammed b. Baysungur b. ahruh adna yazmtrlO3 .

Clini''t-tevarfh-i Hasenz adl Farsa eseri hilkatten 855 (= 1451) ylna kadar geen olaylar anlatr ve alt ksmdan ibarettirlO4

Beinci ksmda Abbasilerle ada hanedanlar, bu arada tafsi-latyla Seluklular yer alr. Altnc ksmda Seluklulardan son-raki devletler vardr. Bunun ikinci fasl Harezmahlara, nc fasl Salgurlulara, drdnc fasl Kara-Htaylara aittir. Kirman bahsinde Hasan- Yezdi, Beday' l-eznun' dan olduu gibi nakil-ler yapmtrlOS.

ada olmak bakmndan bu eserle Tarih-i Hayrat slup ynnden byk bir benzerlik gsterirler. Eserin, Ouzlarn Sultan Sancar'la savalar ve bundan sonraki olaylar anlatan

ksm konumuz asndan ok mhim kaytlar ihtiva eder ve gvenilirdir. Ayrca, Kirman'daki Ouz ,hakimiyeti hakknda Kirmani'den yapm olduu nakiller de zel bir neme sahiptir.

102 Persian Li/era/ur, IIII, s. 89; A. Mnzev, Fihrislvare-i Kitabhii-yi Farsf, Tahran 1374 h., s, 575. Eserin bizim de kullandmz stanbul'daki yazmas Sley-maniye, Turhan Hatice Sultan 224 numara da kaytldr,

103 Persian Li/eralur, IIII, s. 91; A. Mnzev, Fihrslvare-i Kitablli-yi Farsf, s. 607, 104 Bizim kullandmz yazmas: Fatih m. 4307.

os Bedliyfii'l-ezl1liin, mukaddime ksm (s. 4-8)

XLII

Kirman tarihi hakknda, hususi eserlerin dnda bilgi veren kaynak olmamas eserin deerini artrmaktadr.

Bedreddin 'Ayni (Ayntabi) Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musa b. Ahmed b. Hseyin Yusuf [. 855 (=1451)J: Olduka kark ve youn faaliyetlerle dolu bir hayat sren

ve mrnn byk bir ksmn devlet hizmetlerinde geiren 'Ayni, eitli konularda bir ok eserler yazmtr. Arapa olan tarih eseri 20 cildi bulmakta olup, konumuzIa ilgili ksmlar he-nz neredilmemitir. 'Ikdu'l-cuman fi Tarfhi Ehli'z-zaman adl eserini, kardeiyle beraber nce 8 cilde sonra 3 cilde ihtisar et-mi ve buna Tarfh-u Bedr fi Evsafi Ehli'l-asr adn vermitir106 . 'Ik-du'l-cuman'n yazmalan stanbul ktphanelerinde mevcuttur.

Hal seferlerine ait olan ksm neredilmitir107 . Bu eserin konu-muz vekayiine ait olan blmleri bn'l-Esir'den aynen iktihas

edilmi olmakla beraber, zaman zaman kendisi Baybars Mansu-ri ve bn Hallikan' dan nakiller yaptn belirtmektedir. Eserin

stanbul' da yazmalar ve Osmanlca tercmeleri mevcut olup, biz almamzda bu tercmeleri kullandklOS.

Mirhond, Muhammed b. Hondah Bel1i [. 903 (=1498)]: Ravzatu's-saffi [f Sfreti'l-enbiya ve'I-Miil1k ve'I-HUlefa, Mir-

ho nd tarafndan yazlm Farsa bir genel tarih kitabdr. Hilkat-ten balayarak slamiyet'in douuna kadar dnya tarihini an-latr ve sonra da Hseyin Baykara'ya kadar slam tarihini ele alr. 7 ksmdan ibarettir. Bunlardan 4. ksm Abbasi'lerle ada olan hanedanlan anlatr109 . Harezmahlan anlatrken Cveyni ve Reideddin'in eserlerini kullanmtr. Mirhond eserinin bir

106 'zal'l-mekmin, II, 5.112; Ali Osman Kokuzu, " Ayni", DA. IV, s. 271 vd. 107 Zbde'l-asdr, s. 274; GAL, s. 50 vd. 108 Ayni, Ikdu'l-cniil fi Tarili Ehli'z-znnln, VI, Osmanlea tre. Mnrzade Hamid,

Topkap Saray, Badad Kk Ktuphanes, nr. 278. 109 Abbas Azzavi, Et-Ta 'rf[ bi'l-Mverrflil, Badad 1376 (1957), s. 223-225; Catalo-

gl/e of Persian Mamscripls i the 1ndia Office Library, s. 12-24.

XLIII

ksmn Bat tarihlerinden tercme ve iktibas etmi ve bir ksmn da Farsa tarihlerden nakil yapmtr. Son ksmlarn ise, l-mnden sonra torunu tamamlamtr11O . Ravzatu's-sa[il'nn Os-

manlca tercmesi 1258 (=1842-1843)'de stanbul'da 7 cild ola-rak neredilmi bulunmaktadr1ll .

Eser, derli toplu olmas bakmndan altmz hemen her mevzuda bize yardmc olmutur. Mirhond, eserini yazarken bir ok kaynaklara bavurduu iin, ihtilafl veya kark olan kronolojik meselelere kesinlik kazandrmaktadr. Biz eserin Ab-bas Zeryab tarafndan 2 cild halinde yaplan nerini (Tahran 1358) kullandk.

Gyiiseddin b. Hmiimeddin Hondmir (. 1535). 880 (=1475) ylnda Herat'ta doan mellif iyi bir eitim ve

tahsil hayat grm ve gen yata ilmi bir hret kazanmtr. Ravzatll's-sa[a'nn bir zeti ve genel bir Farsa tarih olan Hulilsa-t'l-ahbar [f Beyiln Ahvilli'l-alyilr adl eserini 1500 ylnda tamam-

lam ve Mir Ali ir Nevai'ye sunmutur112 . Biz aratrmalarmzda henz neredilmemi olan bu eserin yazmasn konu-muzla ilgili olduu nispette kullandkl13 .

110 Bk. V.V. Barthold, Mool sti/iisma Kadar Trkistan, haz. H.D. Yldz, Ankara 1990, s. 59.

III Franz Babinger, OSl1Jnnll Tarih Yazar/ar ve Eserleri, ev. C. ok, Ankara 1992, s. 91-92 n. 1; Gnaltay (Tarih ve Mverrihler, s. 402, dipnot), Balatizade eviri-sinin 1338 (=1919-1920l'de stanbul'da basldn belirtmektedir ki, bu her-halde yukardaki tarihten sonra yaplan dier bir basmdr.

112 Persian Literatur, 1/11, s. 101-2; Fihristvare-i Kitiiblii-yi Farsf, s. 613; Catalogue of Persian Manscripts in tle India Office Library, s. 24 vd; . Gnaltay (Taril ve Mverriller, 405-8) Hondmr'i, Mrhond'un torunu olarak gstermitir. Ab-dlhseyin Neva, Kitab-i Rical-i Habfb's-sfyer (Tahran H.. 1324) adl eserinin mukaddimesinde, mellifin bizzat ayn adl eserinde ve Dstiir'l-vzera adl

dierl?ir eserinde knyesini yukardaki ekilde verdiini sylyor. laveten babasnn Hace Hmameddin Muhammed b. Hace Burhaneddin Muhammed

irazi olduunu ve bu zatn bir ka yl Sultan Mahmud Mirza b. Sultan Ebu Sa'id'in emir-i vezaretliini yaptn, ayrca annesinin de Mirhond'un kz ol-duunu belirtmektedir.

113 Hulasat'l-ahbtlr, Sleymaniye KL., Ayasofya K. 3190.

XLIV

Mellifin dier bir eseri Habfb' s-siyer [f Ahbiiri Efriidi'l-beer; Farsa genel bir tarih olup, peygamberler ve slam'n zuhuru, halifeler ve Safevi'lere kadar gelen sultanlarn [930 (=1523-24)] tarihinden ibarettir. Mellif Hondmir, eseri Herat'taki Vezir Ha-bibuHah' a takdim eylemitir. Kitap da unvann bu ahstan al-

maktadr. Eserin fark ierisinde slam dnemindeki imamlar, eyhler ve devlet ricaline yer verilmi olmasdr114

Kad Ahmed b. Muhammed Gaffari-i Kazvini [. 975 (=1567-8)J: Mellif, Tiirfh-i Cihiin Arii'y, 974 (=1566-1157)'de Safevi h-kmdar ah Tasmasb adna telif etmitir. Eser, 972 (=1564) ylna kadar gelen Farsa genel bir tarihtir. ksmdan teekkl

etmitir; 1) Hazreti peygamber ve 12 mam 2) slamdan nceki ve sonraki ran tarihi 3) Safevi hanedams. Kitap neredilmi olup, konumuzIa ilgili nemli kronolojik bilgileri ihtiva etmek-tedir116.

Hoca Sadeddin b. Hasan:

Yaradltan 974 (=1566) ylna kadar geen vakalardan bah-seden ve Tiirfh-i Ldr diye mehur olan Miriit'l-edviir ve Mirkdt'l-ahbdr adl Farsa eseri Hoca Sad ed din tercme etmi ve mellif Lari'nin yazmad baz eyleri de ilave etmitirl17. Esad Efendi

114 Katib elebi, Kejz-zi, 5. 629 vd.; Persia Literatr, I, 5. 104-109; Abdlh-seyin Nevai, Kitiib- RiClil-i Habfb's-sfyer, Tahran 1324 h., mukaddime; Filristviire-i Kildblii-yi Farsf, 610 vd; Cataloge of Persia Mascripts i Ile ldia Office Library, 5. 25-30; Yazmalar Damad brahim nr. 901 ve Nuruosmaniye nr. 3403'te mevcuttur. Biz Muhammed Debir Siyaki tarafndan yaplan Tah-ran 0353 huridi) nerini kullandk.

115 Ziibdetii'l-dsdr, 5.121; A. Mnzevi, Filrislvire-i KiMbhii-yi Farsf, Tahran 1374 h., 5. 664; Hanbaba, Fih/'isl-i Kitabhii-yi api-yi Farsf, i, 5. 1067; Ahmed Glin-i Ma'ani, Taril- Tezkrelli-i Fars/, II, Tahran 1350 h., s. 607; Cataloge of Persia Mauscripts n the [dia Office Library, s. 24 vd.

116 Kad Ahmed Gaffari-i Kazvni, Taril-i Cihdn Ard, Tahran [1963]. 117 Hoca Sadeddn b. Hasan, Terccll1e-i Taril-i Lar, Nuruosmaniye nr. 3230; Eser

hakknda bk. Maarif Vekillii Ktphaneler Mdrl Tasnif Komisyonu,

XLV

tarafndan yeniden tercmesine balanan fakat tamamlanama-yan bir yazma msveddesi Deylemilere kadar gelmektedirll8.

Mollii 'Abdlkiidir Badiioni [. H. X. (=XVI.) Yzyl)1: Mntehabu't-tevarfh 3 cildden ibaret Farsa bir tarih kitabdr. Eser, Emir Nasreddin Sebktegin' den [367 (=977-978)] ba

layp, Celaleddin Ekber'in c Ilis una kadar gelen slam hkm-darlarn anlatr.

i. Cild Sebktegin'den, Hmaylin-ah'a [963 (=1555-1556)] kadar gelir ve airlerin hayatlaryla eserlerinden de bahseder. II. Cild, Ekber-ah'n 40 yllk saltanatnn tarihidir. III. cild Ekber-ah zamannn eyh, 'ulema, fudela ve uarasn anlatrl19 . Gaz-neliler ve Gurlular hakknda tamamlayc bilgiler veren bu ese-rin biz, ngilizce tercmesini kullandk120 .

Muhammed Kiism b. GUliim Ali Hinduiih Esterabiidi (Firi tii): Tiirfh-i Firita Farsa kaleme alnm hem genel hem de mu-

fassal Hind tarihidir. zellikle Hindistan tarihi konusunda g-venilir bir kaynaktr. Mellif eseri, ilk defa Murtaza Nizam-ah

adna telif etti, sonra onun 996 (=1588)'da lm zerine brahim Adil-ah'n veziri Dilfrver Han'n daveti sonucu Kanplir'a gitti. Eseri brahim Adil-ah (Glen-i brahimi)'a sundu. Kita-bn telHi muhtemelen 1015 (=1606)'de tamamland ve 1832'de ilk defa Hindistan'da tabedildi l21 . Gazneliler ve Gurlular hak-

knda bilgi veren Tarfh-i Firita'nn bizim de kullandmz ngi-

istanbu/ Ktphaneleri Taril-Coraj;a Yazma/ar Kata/o/ar, i , Trke Tarih Yaz-ma/ar, stanbul 1944-1946, s. 63 vd.

118 Bu nsha Esiid Efendi nr. 2410'dadr. 119 Ziibdel'/-asr, s. 389 vd; Fihristvdre-i Kitdbha-yi Farsf, s. 659. 120 Badilon, MiinteMbii't-fevrih, i, ngilizce tre. ve ed. G. S. A. Ranking, Delhi

1986. 121 Ahmed Glin-i Ma'ani, Tfrfh-i Tczki'eha-i Farsf, II, S. 732 vd.; Zbdet'/-dsar, s.

129.

XLVI

lizce tercmesi de yaplmtr122 Mellif kaynaklarn eserde be-lirtmitir.

Katib elebi (Hac Halife) [. 1067 (=1656-1657)]: Mellif, Takvm' t-tevarh adl Arapa eserini 1058

(=1648)'de telif ettiini belirtir. Kronolojik mahiyette olan eserin balklar ve hatimesi Trkedir. Adernden 1648 ylna kadar ge-lir ve her sayfada yaklak 20 yln tarihini verir123 Eserin bizim

faydalandmz yazmas stanbul' da bulunmaktadrl24 . Ayrca, mellifin Kef'z-z11l1n adndaki bibliyografik ese-

-rini de burada kaynaklar bahsinde ska kullandk.

bn'l-'mad el-Hanbeli [. 1089 (=1678)): Hayat hakknda fazla bilgiye sahip almadmz Hanbeli

mellifin ezeratu'z-zeheb t Ahbt1r-u men Zehebl25 adl Arapa eseri, tercme-i hal ve tarihi hadiseleri ierir. Kendisinden nce-ki tarih yazma geleneini takip etmi olmasna ramen, konu-larla alakal olduu nispette almamzda bu eseri kullandk. Eser neredilmitir126 .

d) ehir ve Blge Tarihleri

Ebu Bekr Muhammed b. Ca'fer en-Narahi (. 959): Cengiz Han'n Buhara'y zaptna kadar gelen Tdrfh-i Buha-

ra adndaki eser, alannda gvenilir bir kaynaktr. Asl Arapa

122 Mahomed Kasm Ferishta, History of the Rise of the Mahomedan Power in bdia, till the Year n.d. 1612, tm. by J. Briggs, Lahor 1977.

123 Fihristvdre-i KitdbJa-yi Farsf, s. 598. 124 Katib elebi, Takvin't-tevdrfh, Nuruosmaniye nr. 3262. 125 'zfih'l-mekrn fi Zeyl-i Ata Kefu'z-zul1u, II, nr. . Yaltkaya-Kilisli Rfat Bil-

ge, s. 42. 126 bn'l-'mad el-Hanbeli, ezeriitii'z-zeheb ii Ahbfir- men Zeleb, III-IV, Beyrut

(tarihsiz); Z. V. Togan, ilk defa Kahire (1350)'de basldn kaydetmektedir (Tarihte usa, s. 237.

XLVII

yazlm olan bu eser, 332 (=943-944)'de Narahi tarafndan Sa-mani Nuh b. Nasr (942-954) adna telif edildi, fakat bu Arapa eser gnmze ulamad. Ebu Nasr Ahmed b. Muhammed Ku-bavi, eseri Farsa'ya tercme ve baz ekler yapt (1128). Son ola-rak 574 (=1178-1179) ylnda Kubavi tercmesi Muhammed b. Zufer tarafndan yeniden kaleme alnd ve Buhara Sadr' Burha-neddin Abdlaziz bn Maze'ye sundu. Sonra ismi bilinmeyen

baka biri, eseri genileterek Cengiz Han'n Buhara'y istilasna kadar getirdi127. Bugn elde bulunan kitap bu kitaptr. zellik-le zaten az olan Kara-Hanllar tarihi kaynaklannn en nemlile-rinden biridir ve konumuzia ilgili olarak Maverannehr Ouz

lar hakknda da orijinal bilgiler vermektedir. Eser 1892' de Pa-ris'te ner ve 1897'de Rusa'ya tercme edildi128.

Zahireddin Eb'l-Hasan 'Ali b. Zeyd el-Beyhaki (bn Funduk) [. 565 (=1169-1170)]129: Mellif Fundukiler diye bilinen ok eski bir kad ailesinden geldii iin, bn Funduk diye tannmtr. 1153'de Ouzlarn

Horasan' istila edip, Niabur'un ileri gelenlerini ldrdkleri ve halkn mallarn yamalayp, ehri atee verdikleri srada, Beyhaki'nin bu kargaadan nasl kurtulduu bilinmemektedir.

TMh-i Beylak, mehur ahslarn biyografileriyle beraber Bey-hak tarihini ihtiva eder. Beyhaki eserini Sultan Sancar'n l-mnden sonra Horasan'n ynetimine hakim olan Meyyed Ay-Aba zamannda h. 563 (=1168)'de tamamlamtrBo. Dolay-

127 Ziibdetii'l-asdr, s. 117; V. Minorsky, "Narahi", A, IX, s. 198. 128 Biz kitabn deiik neirlerini kullandk, Narahi, Ebu Bekr Muhammed b.

Cafer el-Kuba vi, Tdrh-i Buhara, telhis, Muhammed b. Zafer b. mer ve tashih Seyyid Muhammed Teki Mdenis Rzavi, Tahran 1363; Narahi, Tarh-i BuJdrd, Farsa tre. Ebu Nasr Ahmed b. Muhammed b. Nasr el-Kubavi, Tahran 1363; C. Schefer, Deseriptian Histarique de Baklzara par MoJammed Nerelmky, Amsterdam 1975; Eserin bir yazmas da Badatl Vehbi Efendi m. 1130' da mevcuttur.

129 Mu'eem'l-debii, XIII, s. 219; Ke/iiz-zwn, I, 5. 289. 130 Persia! Literatur, IIII, s. 353 vd.; Eb'l-Hasan Ali b. Zeyd el-Beyhaki, TM/-;

Bey/ak, tashih ve telif Ahmed Behmenyar, Tahran 1361 h., bu esere Abdul-

XLVIII

syla kitabn son ksmlar konumuza tamamlayc bilgiler ver-mesi asndan nemlidir. Ayrca mellif, bu eserini yazarken kendi grp iittiklerinden baka, bir ksm eski vesikalara ve bizim mehulmz olan eitli eserlere mracaat ettii iin, ay-n bir deere sahiptir.

Beyhaki'nin dier bir eseri Tarfhu'1-hukema l31 ya da Tetimme-t Sivani'l-hikme x-xI. asrda Horasan ve Maverannehr'de ye-tien 'alim ve filozoflar hakknda hibir eserde bulunmayan ma-lumat iermekte olup, aslnda Sicistani'nin Sivanu'l-hikme adl eserine zeyl olarak yazlmtr. Bu eserden konumuz ierisinde geen mehur ahslar hakknda faydalanma imkann bulduk.

Mellifin ayrca Mearfb't-tecarfb adnda Arapa yazlm olan ama son derece nemli bir tarihi eseri vardr, fakat bu eser maalesef henz kayptrI32 . KonumuzIa ilgili bilgiler verirken

bn'l Esir kaynaklan arasnda bu eseri zikretmektedir.

Nasreddin Mni Kirmani: 693 (=1294) ylnda henz gen yata iken Kirman Kara-H

tay hkmdar Padah Terken Hatun [691-694 (=1292-1294)l'a dfvfin- resfi'fI ve inada ba mnilik yapt.

Simtii'l-'ulfi li'l-Hazreti'l-'ulya adndaki eseri, Kirman Kara-Htaylar (Kutlu Hanlar) tarihi olup, 716 (=1316-1317) ylnda yazlmtrl33 . Nerini kullandmz eserinl34 giriinde bulunan

vahhab Kazvini tarafndan geni bir mukaddime yaplm ve M. ztrk tara-fndan Trkeye evrilmitir. Bk. "Tarih-i Beyhak", Bel/efen, LI, Ankara Nisan 1987, s. 407-416.; Ayrca bk. M. . Gnaltay, slam Tarilinin Kaynaklar, s. 129-30; A. zaydn, " Ali b. Zeyd el-Beyhaki", DA, VI, s. 62 vd.

131 Beyhaki, Tarilt'l-IlIIkema, tashih Muhammed efi', Lahor 1350; Mellif ve eser hakknda ayrca bk. M. F. Kprl, "Beyhaki", A, II, s. 584 vdd.; CAL, s. 395; Bisl Makt1ld, s. 78.

132 Yakut (M'cemii'l-debd, XIII, s. 219)'un da zikrettii bu eser hakknda geni bir yorum iin bk. C. Ca hen, "Seluklu Devri Tarih Yazcl", s. 203 vd.

133 Persian Li/era/r, II, s. 358; Katib elebi, Kejz-ziin, II, nr. . Yaltkaya-Kilis-li Rfat Bilge, s. 1002.

134 Nasreddin Mni Kirnani, Si1l1/'I-'11d/i'I-Hazre/i'I-'ulyd, nr. A. kbfl, Tah-ran 1362.

XLIX

nceki hanedanlar ierisinde konumuz bakmndan ok az bilgi bulunmaktadr.

Bahaeddin Mahmud b. siendiyar Katib: 606 (=1209-1210)'da Badad'dan Rey'e gelen mellif, orada

Rstem b. ehriyar'n ktphanesinde el-Yezdad tarafndan yazlan Taberistan'n Arapa tarihini bulmu ve bu eseri rnek alarak kendi eserini yazmtr13S

Tarfh-i Taberistan, mellif tarafndan Farsa yazlm ve 613 (=1216-1217)'de tamamlanmtr. Taberistan tarihini iine al-maktadr. Kendi dalnda gvenilir kaynaklardan saylr. Bu ki-

tabn btn nshalar olaylar 760 (=1358-1359) senesine kadar almtr. Bizzat bn sfendiyar 150 yllk hadiseleri kitabnda toplamtr136 . Taberistan tarihi erevesinde Ouzlarn bu bl-ge ile olan ilikileri hususunda verdii aklamal bilgiler baka hibir kaynakta bulunmaz. Bu hususlarda zet bilgi veren kay-naklar da bn sfendiyar'dan nakil yapmlardr. Mellif, Hora-san'daki Ouz boylarndan ve bunlarn beylerinden tafsilatla bahsetmekle beraber, zaman zaman kendi bak asndan Trk-ler hakknda deerlendirmelere de yer vermitir ki, biz bu hu-

suslar metin ierisinde tenkit ettik. Kitabn neri ve ksm terc-meleri yaplmtrl37 .

Zahreddn Mar'a b. Nasreddn Mar'a [. 815-894 (=1488-1489)]:

Tlrfh-i Taberistan u RLlyan u Mazenderan, Farsa bir tarih ese-ridir. Taberistan, Rya'n ve Mazenderan tarihini, kitabn telif ta-

135 A Literary History Of Persia, , s. 480. 136 Ziibdet'l-asar, s. 125. 137 bn sfendiyar, Tari/-i Taberistiin, nr. A. kbaJ, Tahran 1320 h.; Ksmi ngiliz

ce terc. Brown, E.G, An Abridgcd Translation of t/e History of Tabristan Compi-led abot A.H. 613 (A.D.1216) by Muhammad b. al-Hasan b. Isfendiyar (GMS., vol. 11), Leyden, London 1905. Deiik tercmeleri hk. bk. bk. Persian Literlr; II, s. 359.

L

rihi olan 881 (=1476-1477) ylna kadar anlatr. Kitabn birok ksmlar bn sfendiyar'n Tarih-i Taberistan' gibidirl38.

Mu'ineddin stizari (Zamci): Ravzat'l-cennat fi Evsaf Medfnet-i Herat 139, Herat ve evresi-

nin Ye-i, daha sonra Eftalit dnemlerini de iine alarak 873 (=1468)'e kadar olan tarihini anlatmaktadr. Hseyin Bahadr'n

tevikinin bir sonucu olarak 899 (=1493)'da telif edilen eserl40, konumuzIa ilgili olarak ok ksa malumat haizdir. Eser nere

dilmitirl41 .

Ahmed b. Mahmud Mu'in'l-Fukara ': Tarfh-i Mollazade adyla mehur ve Farsa olan bu eserin muhtevas Buhara'da bulunan 165 tannm ahsn biyografisi-dir. Ayrca Buhara'nn nemi anlatlmaktadr. Eser neredilmitir142. KonumuzIa ilgili olarak Buhara vekayiine dair tamamlay

c bilgiler vermektedir. Mellifin ne zaman yaad belli deildir. Kaynaklarn byk bir titizikle kulland, verdii bilgile-rin shhatinden anlalmaktadr.

e) Corafi Eserler

Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmud el-Kazvin [. 682 (=1283)]: Tannm ve gvenilir bir corafyac ve tarihidir. Kaz-

vin'de domu olup, Irak ve am'a gitmi, Vast ve Hille kadl-

138 Kullandmz neri, Zahireddin b. Nasireddin Mar'ai, Torfh-i Tabcriston LI Rilyon LI Mtizendertin, nr. Muhammed Hseyin Tebihi,Tahran 1368 h.

139 Ke!z-znl11, ts. 921; Eserin yazmas niversite ktphanesi, Halis Efendi ksm, nr. 7472=yani, FY nr. 698'de mevcuttur.

140 stim Tarihii Kaynaklar, s. 388 vd. 141 Mu'ineddin Zami sfizari, Ravzat'l-cetit fi Medfnet-i Hertit, nr. Seyyid M.

Kazm, Tahran 1338 h. 142 Ahmed b. Mahmud Mu'in'I-Pukara', Torfh-i Molldzade, nr. Ahmed Glin-i

Ma'ani, Tahran 1339.

LI

yapmtrI43 Yerli ve yabanc bir ok mellif ondan istifade etmilerdir. 635-674 (=1237-1275) yllararasnda telif olunan Astir'l-biltid ve Ahbtir'l-'ibtid adndaki eserin yazmalar Trki-ye' de vardrI44 . Dnyann 7 iklime gre tasviri ve zelliklerine gre yerler alfabetik olarak dzenlenmi olup, tarihi coraf yay-la ilgili bir ok bilgileri ihtiva eder.

Mellifin dier bir eseri de Farsa telif ettii Bist Mak11ti' dr. Eser daha ok bir tercme-i hal kitab olup neredilmitir145 .

Ebu Abdullah ihabeddn Yakut el-Rum el-Hamev [. 626 (=1229)}: Mellif 1179'da Bizans arazisinde Arap olmayan bir aile-

den domu ve ocukluunda esir derek, Badad'a getiril-mitir. Burada ticaretle uratktan sonra, nce mstensihlik sonra da kitaplk yapmaya balad. Bir ara Horasan ve Ha-rezm'e gidip oradaki btn ktphaneleri kartrd, fakat Mo-

ol ordularnn gelmesi zerine de tekrar Musul'a dnd146 M'ucen'l-buldtin adl eserinde harap ve mamur beldeleri anla-

trken, ayn zamanda bu beldelerin imarnlamu ve eyhlerini de zik-retmitir. Tarihi corafyaya ait bilgiler de ihtiva eden eser neredil

mitir147 . Xll. ve XlII. yzyl corafyaclan arasnda en gvenilir kay-nak durumundadr.

Yakilt'un eserlerinin ou kayptr. Eserlerinden rtid'lerib (ya da Mu'cemu'l-'udebd) yaynlanmtr148 . Bu nemli eser

143 mer Rza Kehhale, Mu'cem'/-mc//ijfn, LV, s. 183. 144 Yeni Cami m. 2334; Kprl m. 999/1000; Veliyyeddin m. 3460; elebi H-

sameddin m. 255; Biz eserin hem Farsa hem Arapa nerini kullandk Asa r'/-bildd ve Ahbtirii'l-'ibtid, Farsa tre. Abdurrahman erefkendi, Tahran 1366

h.; Arapa nr., Beyrut (tarihsiz). 145 Zekeriyyael.Kazvini, Bisf Maki/a, nr. Abbas kbal, Tahran 1984. 146 bn Hallikan, Yakut'un 613 (=1216-1217l'de Horasan'a gittiini yazmaktadr,

bn Khal/ika/'s Biograplica/ Die/ionan), i, 5.11 vd. 147 Yakut el-Hamevi, M'ce'/-bi/dn, I-IV, nr. F. Wstenfeld, Leipzig 1866 (lG,

ed. F. Sezgin, Frankfurt 1994). 148 M'cemii'/-deM, XIX, nr. Ahmed Ferid Rfili', Msr (tarihsiz).

Lll

alfabe srasna gre tertip edilmi olup, edebiyat ile uraan b-tn ahsiyetlerin hal tercmelerini ihtiva eder. Yakut, geni bir

ekilde kaynann adn unutmakszn kendisinden iktibaslar-da bulunduu melliflerden olduu gibi nakletmekle yetinmitir. Bugn kaybolmu bulunan nemli eserlerden paralar, bu suretle gnmze kadar muhafaza edilmitirl49 .

f) Tezkireler

Niztlm-i 'Arnz, Ahmed b. mer Al: Mellif deerli Farsa eseri eMr MakaleISO'yi Gur hkm-

dan Alaaddin Hseyin Cihansuz'un (.1161) son dnemlerinde yazmtr (muhtemelen 1155-1157). Kendi deyiine gre bu ta-rihten sonra drt-be yl Gur saraynn hizmetinde bulunmutur.

Tarihilikten ok edebiyatlk ynii ar basan Nizami, her ne kadar tarihi olaylarda derinlemesine tafsilat vermese de onun Kara-Hanllar ve Sultan Sancar ile ilgili olarak verdii bil-giler, Trk tarihi asndan nem tamaktadrIs.

Muhammed 'Avf [. 630 (=1233)]: Aslen Buhara'l bir 'u lema ailesine mensup olan 'Avfi, Ka-ra-Hanllara mnllik vazifesinde bulunmu, daha sonra eserini sunmu olduu Delhi Sultan l-Tutmu'a intisab etmitir. 1215'te tamamlam olduu Lubdbu'l-elbdb, ran iiriyle ilgili ilk tezkire sayld iinlS2 byk bir neme sahip olmakla beraber, Ahmed Emin Razi'nin Haft klim'ine gelinceye kadar hi bir yer-

149 R. Blachere, "Yakut Rumi", A, XLLI, s. 357 vd. ISO ehtlr Maklle, nr. Muhammad Mu'in, Tahran 1333; ngilizce tre. E.C. Browne,

Cambridge 1978. ISI Mellif ve eseri hakknda daha geni bilgi iin bk. H. Salman, "Nizami Aru-

zi", EF rED., stanbul 1981, 'say lO-ll, s. 424 vd. 152 Fihristviire-i Kitiibhii-yi Farsf, s. 644; Nezir Ahmed, "Ta'likat1-i ber Lbtlbu'l-el-

btlb- Avfi", Ferleng-i riinzemfn, XIX, Tahran 1352, s. 89.

LIII

de zikredilmemitir1s3 . Saffariler, Samaniler, Gazneliler ve Sel-uklular devrinde yetien bir ok air ve alimler hakknda bilgi veren tek Farsa kaynaktr. Eserden, ran edebiyatna ait aratrmalarda birinci derecede kaynak olarak istifade edilmektedir.

Ayrca biyografik olarak verdii baz tarihi kaytlar da bir ok konuya k tutacak mahiyettedir. Eser neredilmi olup ksmi

ngilizce tercmeleri de mevcuttur1S4. 'Avfi'nin dier bir eseri cevamf''l-hikiydt ve Levamf''l-riva-yat'tr1SS Mellif bu eseri meydana getirmek iin yze yakn de-

iik kaynaktan istifade etmitir. Bazlar bulunan bazlar me-hul olan bu eserlerden yaplan nakiller zel bir nem kazan-

maktadr. Biz eserin Trkler hakknda verdii bilgilerden istifa-de ederken, yazma nshasn kullandk1s6

Devletah b. 'Aaddevle el-Gazi el-Semerkandi [. 901 (=1495)]: Timurlulardan ahruh Mirza'nn nedimlerinden Emir 'Ala-

ddevle-i sferayini'nin oludur. yi bir renim grd tez ki-resinden anlalmaktadr. 892 (=1497)'da telif edilen ve Ali ir Nevai' ye sunulan Farsa Tezkiret'-uara, x. asrdan kendi za-manna kadar olan balca ran airlerinin biyografilerini ve eserlerinden rnekleri ihtiva eder. Kendisinden sonra yazlan Farsa ve Trke uara tezkirelerine rnek olmu ve ran edebi-yat tarihi iin de kaynak tekil etmitir. Ayrca ele ald airleri

153 M. F. Kprl, " Avfi", A, II, s. 23; Eser hakknda ayrca bk. A Literary History Of Persia, , s. 475.

154 Avfi, Muhammed, Tezkire-i Lbabu'I-e1biib, nr. E. G. Brown- Mirza Muham-med bn Abdulvahhab-i Kazvini, London-Leiden 1903 (1984 Tahran tab); H. Elliot, H.-J. Dawson, The History of Indin asTtold by its own Historians, II, Lon-don 1867.

155 Avfi'nin hayat ve bu eser hakknda bk. Browne, A Literary History