12
P O Z N A Ń S K I E T O W A R Z Y S T W O P R Z Y J A C I Ó Ł N A U K WYDZIAŁ HISTORII I NAUK SPOŁECZNYCH PRACE KOMISJI ARCHEOLOGICZNEJ Tom 28 Maciej Kaczmarek EPOKA BRĄZU NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ W ŚWIETLE INTERREGIONALNYCH KONTAKTÓW WYMIENNYCH PTPN Poznań 2012 WYDAWNICTWO POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK

EPOKA BRĄZU NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ W … · II.B. Wyroby metalowe o charakterze importów 81 II.B.I.Broń : 81 II.B.2. Narzędzia 100 II.B.3. Ozdoby i części stroju

  • Upload
    others

  • View
    2

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: EPOKA BRĄZU NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ W … · II.B. Wyroby metalowe o charakterze importów 81 II.B.I.Broń : 81 II.B.2. Narzędzia 100 II.B.3. Ozdoby i części stroju

P O Z N A Ń S K I E T O W A R Z Y S T W O P R Z Y J A C I Ó Ł N A U K

WYDZIAŁ HISTORII I NAUK SPOŁECZNYCHPRACE KOMISJI ARCHEOLOGICZNEJ

Tom 28

Maciej Kaczmarek

EPOKA BRĄZU

NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ

W ŚWIETLE INTERREGIONALNYCH

KONTAKTÓW WYMIENNYCH

PTPN

Poznań 2012

WYDAWNICTWO POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK

Page 2: EPOKA BRĄZU NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ W … · II.B. Wyroby metalowe o charakterze importów 81 II.B.I.Broń : 81 II.B.2. Narzędzia 100 II.B.3. Ozdoby i części stroju

SPIS TREŚCI

Od autora 9

Zagadnienia wstępne IICel i zakres rzeczowy pracy I I

Zasięg terytorialny pracy i jego charakterystyka fizjograficzna I 3

Ramy czasowe, uwagi o systemach periodyzacyjnych i chronologii absolutnej 16

Wczesna epoka brązu I 7

Środkowa epoka brązu 20

Późna epoka brązu 22

Uwagi o konstrukcji pracy 25

I. Początki interregionalnych kontaktów wymiennych społeczności Niziny Wielkopolsko-Kujawskiejw neolicie - zarys problematyki

I.A. Uwagi o sytuacji kulturowo-osadniczej 30

I.B. Surowce kamienne 34

I.C. Wyroby z miedzi 45

I.D. Ozdoby z bursztynu i muszli 49

I.E. Podsumowanie 53

II. Wczesna epoka brązu na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej w świetle napływu przedmiotówimportowanych oraz ich naśladownictw (BrA, - BrA^BrBJ

II.A. Charakterystyka kulturowo-osadnicza 59

II.B. Wyroby metalowe o charakterze importów 81

II.B.I.Broń : 81

II.B.2. Narzędzia 100

II.B.3. Ozdoby i części stroju 106

II.C. Wyroby z kamienia, gliny i bursztynu o charakterze importów 116II.C. I. Krzemienne ostrza bifacjalne 126

II.C.2. Kamienne buławy kanelurowane 134

II.C.3. „Idole chlebkowate" I 36

II.C.4. Ozdoby z bursztynu I 39

II.D. Charakterystyka wyróżniających się zespołów ; 143

II.E. Podsumowanie 149

III. Środkowa epoka brązu na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej w świetle napływu przedmiotówimportowanych oraz ich naśladownictw (BrB( - BrD)

ULA. Charakterystyka kulturowo-osadnicza I 57

III.B. Wyroby z brązu o charakterze importów : I 71

III.B.I. Broń 171III.B.2. Narzędzia i przybory toaletowe 191

Page 3: EPOKA BRĄZU NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ W … · II.B. Wyroby metalowe o charakterze importów 81 II.B.I.Broń : 81 II.B.2. Narzędzia 100 II.B.3. Ozdoby i części stroju

III.B.3. Ozdoby i części stroju 200

III.B.4. Inne przedmioty z brązu 2 I 3

III.C. Wyroby z bursztynu i fajansu o charakterze importów 2 14

III.D. Lokalna wytwórczość metalurgiczna a napływ importowanych przedmiotów z brązu

w świetle charakterystyki wyróżniających się zespołów 2 I 7

ULE. Podsumowanie 227

IV. Późna epoka brązu na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej w świetle napływu przedmiotówimportowanych oraz ich naśladownictw (BrD - HaB3/HaC)

IV.A. Charakterystyka kulturowo-osadnicza 235

IV.B. Wyroby z brązu i złota o charakterze importów 262

IVB.I.Broń 262

IV.B.2. Narzędzia i przybory toaletowe 280

IV.B.3. Ozdoby i części stroju 294

IV.B.4. Naczynia brązowe 322

IV.C. Wyroby z bursztynu i szkła o charakterze importów 332

IV.D. Lokalna wytwórczość metalurgiczna a napływ importowanych przedmiotów z brązu

w świetie charakterystyki wyróżniających się zespołów 334

IV.E. Podsumowanie 350

V. Epoka brązu na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej w strukturze interregionalnych powiązańwymiennych środkowoeuropejskiej epoki brązu. Próba interpretacji

V.A. Uwagi o teoretycznych perspektywach badań nad zagadnieniem wymiany w epoce brązu 366

V.B. Kierunki i mechanizmy wymiany interregionalnej 373

V.C. Fazowy charakter wymiany interregionalnej 388

V.D. Kulturowy, społeczny i ekonomiczny wymiar dalekosiężnych kontaktów wymiennych

w epoce brązu - perspektywa środkowoeuropejska 396

V.E. Specyfika rozwojowa Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej w epoce brązu. Uwagi końcowe 408

Zestawienia zabytków 41 I

Katalog stanowisk 443

Bibliografia 456

Indeks miejscowości 487

Spis rycin 494

List of figures 499

Bronze Age in the Wielkopolska-Kujawy Lowlands in the light of interregional exchange contacts(Summary) 503

Page 4: EPOKA BRĄZU NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ W … · II.B. Wyroby metalowe o charakterze importów 81 II.B.I.Broń : 81 II.B.2. Narzędzia 100 II.B.3. Ozdoby i części stroju

Zestawienie rycin

Ryc. 1. Nizina Wielkopolsko-Kujawska - zasięg opracowania i typy krajobrazu naturalnego.

Ryc. 2. Zestawienie ważniejszych systemów periodyzacyjnych epoki brązu w Europie.

Ryc. 3. Występowanie wyrobów z krzemienia wołyńskiego na stanowiskach KPL.

Ryc. 4. Występowanie wyrobów z krzemienia świeciechowskiego na stanowiskach KPL.

Ryc. 5. Występowanie wyrobów z krzemienia pasiastego na stanowiskach neolitycznych.

Ryc. 6. Występowanie północno-zachodnich elementów kulturowych w neolicie ziem polskich oraz domniemanych

dróg ich naptywu.

Ryc. 7. Kierunki napływu surowców krzemiennych i kamiennych na Nizinę Wielkopolsko-Kujawska w neolicie.

Ryc. 8. Występowanie wybranych wyrobów z miedzi zarejestrowanych na neolitycznych stanowiskachz Niziny

Wielkopolsko-Kujawskiej.

Ryc. 9. Występowanie ozdób z muszli Spondylus gaederopus na europejskich stanowiskach neolitycznych.

Ryc. 10. Rozmieszczenie ważniejszych stanowisk archeologicznych z wczesnej epoki brązu (BrA1 - BrA^BrB^

na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej: a - osady pewne i domniemane, b - skarby, c - cmentarzyska lub

odosobnione znaleziska grobowe, d - znaleziska pojedyncze, e - bezkontekstowe znaleziska ceramiki KM

lubKT.

Ryc. 11. Zbąszyń, pow. nowotomyski. Sztylet brązowy typu Malchin.

Ryc. 12. Występowanie sztyletów brązowych typu Malchin.

Ryc. 13. Granowo, pow. grodziski. Skarb przedmiotów brązowych -część 1.

Ryc. 14. Granowo, pow. grodziski. Skarb przedmiotów brązowych - część 2.

Ryc. 15. Występowanie sztyletów brązowych typu nadodrzańsko-nadłabskiego, nadłabsko-nadwarciańskiego

i południowopomorskiego.

Ryc. 16. Wojcieszyn, gm. Janowiec Wlkp., pow. żniński. Skarb przedmiotów brązowych, złotych i bursztynowych.

Ryc. 17. Poniec, pow. gostyński. Skarb I (1-7) i skarb II (8-13) przedmiotów brązowych.

Ryc. 18. Występowanie sztyletów brązowych typu bałtycko-czeskiego, bałtycko-nadpadańskiego i nad-

soławsko-nadwiślańskiego.

Ryc. 19. Łęki Małe, gm. Kamieniec, pow. grodziski. Wyposażenie grobów D (1-18) i A (19-31) z kurhanu I.

Ryc. 20. Sztylet brązowy z Kłodawy, pow. gorzowski (1) oraz złota głownia sztyletu z okolic Inowrocławia (2).

Ryc. 21. Przysieka Polska, gm. Śmigieł, pow. kościański. Inwentarz domniemanego zespołu grobowego.

Ryc. 22. Słupy, gm. Szubin, pow. nakielski. Skarb przedmiotów brązowych.

Ryc. 23. Występowanie brązowych bereł sztyletowych typu wielkopolskiego, typu meklemburskiego oraz form

nieokreślonych lub fragmentów bereł sztyletowych.

Ryc. 24. Środa Wlkp. Elementy wyposażenia zespołu grobowego lub inwentarza skarbu.

Ryc. 25. Wąsosz, gm. Szubin, pow. nakielski. Skarb przedmiotów brązowych.

Ryc. 26. Stare Bojanowo, gm. Śmigieł, pow. kościański. Siekierka typu Bennewitz ze skarbu.

Ryc. 27. Skarbienice, gm. Żnin, pow. żniński. Wyposażenie grobu skrzynkowego ludności Kl.

Ryc. 28. Występowanie brązowych siekierek typu Lausanne I w Europie.

Ryc. 29. Występowanie brązowych dłut z brzegami typu Słupy.

Ryc. 30. Występowanie brązowych naszyjników z końcami rozklepanymi i zwiniętymi w ucha w Europie.

Ryc. 31. Mirosławice, gm. Strzelno, pow. mogileński. Skarb przedmiotów brązowych.

Ryc. 32. Rosko, gm. Wieleń, pow. czarnkowsko-trzcianecki. Skarb przedmiotów brązowych.

Ryc. 33. Orchowo, pow. słupecki. Brązowa bransoleta mankietowa z grobu (?) ludności Kl.

Ryc. 34. Występowanie brązowych bransolet mankietowych z prostymi końcami, zdobionych żeberkami.

Ryc. 35. Wybór wczesnobrązowych importów szpil.

Ryc. 36. Występowanie szpil brązowych typu cypryjskiego w Europie.

Ryc. 37. Występowanie „unietyckich" szpil uchatych z brązu w Europie.

Ryc. 38. Występowanie brązowych szpil z ukośnie przekłutą główką, kulistą lub stożkowatą, z faz BrA2

i BrB1 Wersja zgeneralizowana, uwzględniająca egzemplarzezdobione i pozbawioneornamentyki,zgładkim

i tordowanym trzpieniem.

494

Page 5: EPOKA BRĄZU NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ W … · II.B. Wyroby metalowe o charakterze importów 81 II.B.I.Broń : 81 II.B.2. Narzędzia 100 II.B.3. Ozdoby i części stroju

Ryc. 39. Występowanie szpil brązowych z główką zwiniętą w rurkę.

Ryc. 40. Kunowice, gm. Słubice, pow. słubicki. Ozdobne tarczki brązowe typu straubińskiego z grobu (?) ludności KU.

Ryc. 4 1 . Występowanie ozdobnych tarczek brązowych typu straubińskiego.

Ryc. 42. Gniezno. Złota zausznica.

Ryc. 43. Występowanie złotych zausznic o powrotnym zwoju (Noppenringe).Ryc. 44. Przykłady krzemiennych form bifacjalnych z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej.

Ryc. 45. Występowanie krzemiennych grotów typu Płonią na ziemiach polskich.

Ryc. 46. Występowanie krzemiennych sztyletów tzw. typu skandynawskiego (a, b) oraz płoszczy typu

Czerniczyn-Torczyn (c) na ziemiach polskich.

Ryc. 47. „Idole chlebkowate" z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej.

Ryc. 48. Występowanie „idoli chlebkowatych" w Europie.

Ryc. 49. Przysieka Polska, gm. Śmigieł, pow. kościański. Bursztynowy wisior z inwentarza domniemanego grobu.

Ryc. 50. Występowanie ozdób bursztynowych na stanowiskach wczesno- i środkowobrązowych (BrA- BrC/BrD)

z ziem polskich.

Ryc. 51. Rozmieszczenie metalowych importów lub ich naśladownictw z wczesnej epoki brązu (BrA, - BrA^BrB,)

według kategorii funkcjonalnych: a - broń, b - narzędzia i przybory toaletowe, c - ozdoby i części stroju,

d - ozdoby ze złota.

Ryc. 52. Rozmieszczenie ważniejszych stanowisk archeologicznych ze środkowej epoki brązu (BrB, - BrC7BrD)

na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej: a - osady pewne i domniemane, b - skarby, c - cmentarzyska lub

odosobnione znaleziska grobowe, d - znaleziska pojedyncze, e - bezkontekstowe znaleziska ceramiki

KM lub KT.

Ryc. 53. Poznań (okolice). Sztylet brązowy z pełną rękojeścią typu nordyjskiego.

Ryc. 54. Kunowo, gm. Gostyń, pow. gostyński. Wybór materiałów ze zniszczonego cmentarzyska ludności KM.

Ryc. 55. Czeszewo, gm. Miłosław, pow. wrzesiński. Krótki miecz brązowy typu Sauerbrunn.

Ryc. 56. Występowanie głowni krótkich mieczy brązowych typu Sauerbrunn.

Ryc. 57. Swarzynice, gm. Trzebiechów, pow. zielonogórski, grób szkieletowy nr 1 (1-3) z krótkim mieczem

brązowym typu Sógel. Oborniki Wlkp.-Rudki, stan. 1 (4) - głownia krótkiego miecza brązowego

zbliżonego do typu Sógel.

Ryc. 58. Występowanie brązowych głowni sztyletów i mieczy typu Sógel oraz głowni krótkich mieczy typu

Wohlde.

Ryc. 59. Radzim, gm. Oborniki Wlkp., pow. obornicki. Wybór przedmiotów brązowych wydobytych z Warty,

tworzących rzekomy skarb.

Ryc. 60. Występowanie mieczy brązowych z prostą sztabą do rękojeści typu Ma wg E. Sprockhoffa.

Ryc. 61. Gopło. Miecz brązowy wyłowiony z jeziora.

Ryc. 62. Czeszewo, gm. Gołańcz, pow. wągrowiecki. Skarb przedmiotów brązowych (zachowane elementy

inwentarza).

Ryc. 63. Wybór środkowo- i późnobrązowych grotów oszczepów-włóczni.

Ryc. 64. Występowanie brązowych grotów oszczepu-włóczni typu Forchheim i Buhl.

Ryc. 65. Niewierz, gm. Duszniki, pow. szamotulski. Skarb przedmiotów brązowych.

Ryc. 66. Występowanie brązowych grotów oszczepu-włóczni typu Kirke Saby.

Ryc. 67. Czekany brązowe z tarczowatym obuchem typu B r

Ryc. 68. Występowanie czekanów brązowych z tarczowatym obuchem typu B2.

Ryc. 69. Grodnica, gm. Borek Wielkopolski, pow. gostyński. Skarb przedmiotów brązowych.

Ryc. 70. Śmiełów, gm. Żerków, pow. jarociński. Skarb przedmiotów brązowych.

Ryc. 71. Występowanie siekierek brązowych typu Grodnica-Biihl 1 i Buhl 3.

Ryc. 72. Wybór siekierek brązowych z brzegami.

Ryc. 73. Występowanie siekierek brązowych z załamanymi brzegami.

Ryc. 74. Poznań (okolice). Siekierka brązowa typu Kappeln.

Ryc. 75. Miłosław, pow. wrzesiński. Skarb II przedmiotów brązowych.

Ryc. 76. Lgów, gm. Żerków, pow. jarociński. Skarb przedmiotów brązowych.

Ryc. 77. Występowanie naramienników brązowych typu Wixhausen (ujęcie zgeneralizowane).

495

Page 6: EPOKA BRĄZU NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ W … · II.B. Wyroby metalowe o charakterze importów 81 II.B.I.Broń : 81 II.B.2. Narzędzia 100 II.B.3. Ozdoby i części stroju

Ryc. 78. Witoldzin, gm. Szamotuły, pow. szamotulski. Skarb przedmiotów brązowych.

Ryc. 79. Rudna, gm. Wysoka, pow. pilski. Skarb przedmiotów brązowych.

Ryc. 80. Poniec, pow. gostyński. Skarb III przedmiotów brązowych.

Ryc. 81. Występowanie nagolenników brązowych typu Regelsbrunn.

Ryc. 82. Śliwniki, gm. Nowe Skalmierzyce, pow. ostrowski. Skarb przedmiotów brązowych.

Ryc. 83. Pierwoszewo, gm. Wronki, pow. szamotulski. Bransoleta brązowa.

Ryc. 84. Wybór importowanych szpil środkowobrązowych ze stanowisk wielkopolsko-kujawskich.

Ryc. 85. Występowanie szpil brązowych z główką w kształcie koła ze szprychami o schemacie F oraz szpil typu

Muschenheim.

Ryc. 86. Wojdal, gm. Pakość, pow. inowrocławski. Diadem brązowy z grobu szkieletowego nr 2.

Ryc. 87. Kościelec Kujawski, gm. Pakość, pow. inowrocławski, stan. 34. Antropomorficzna buławka z brązu.

Ryc. 88. Kruszyniec, gm. Góra, pow. górowski. Wyposażenie grobów nr 1 i 2.

Ryc. 89. Występowanie wyrobów brązowych typowych dla metalurgii śląsko-wielkopolskiej KM we wczesnej

fazie jej rozwoju (BrB,).

Ryc. 90. Występowanie wyrobów brązowych typowych dla metalurgii śląsko-wielkopolskiej KM w klasycznej

fazie (BrB2 - BrC) jej rozwoju.

Ryc. 91. Występowanie wyrobów brązowych typowych dla metalurgii śląsko-wielkopolskiej KM w późnej fazie

jej rozwoju (BrC - BrD).

Ryc. 92. Skład chemiczny środkowobrązowych importów metalowych lub ich naśladownictw na Nizinie

Wielkopolsko-Kujawskiej.

Ryc. 93. Skład chemiczny środkowobrązowych wyrobów metalowych wytwarzanych lokalnie na Nizinie

Wielkopolsko-Kujawskiej.

Ryc. 94. Rozmieszczenie metalowych importów lub ich naśladownictw ze środkowej epoki brązu (BrB, - BrC/BrD)

według kategorii funkcjonalnych.

Ryc. 95. Rozmieszczenie ważniejszych stanowisk archeologicznych z początków późnej epoki brązu (BrD - HaA2)

na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej: a - osady pewne i domniemane, b - skarby, c - cmentarzyska lub

odosobnione znaleziska grobowe, d - znaleziska pojedyncze.

Ryc. 96. Rozmieszczenie ważniejszych stanowisk archeologicznych z rozwiniętych faz późnej epoki brązu

(HaB, - HaB^HaC) na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej: a - osady pewne i domniemane, b - skarby,

c - cmentarzyska lub odosobnione znaleziska grobowe, d - znaleziska pojedyncze.

Ryc. 97. Rosko, gm. Wieleń, pow. czarnkowsko-trzcianecki, stan. 3 - sztylet brązowy z kolcem do rękojeści

z cmentarzyska ludności ŁPP (1). Stołężyn, gm. Wapno, pow. wągrowiecki - skarb przedmiotów

brązowych (2-11).

Ryc. 98. Występowanie brązowych mieczy typu Ula wg E. Sprockhoffa.

Ryc. 99. Występowanie smukłych brązowych mieczy z kolcem do rękojeści.

Ryc. 100. Wybór wielkopolskich form mieczy brązowych ze sztabą do rękojeści i pełną rękojeścią.

Ryc. 101. Wybór wielkopolskich form mieczy brązowych z pełną rękojeścią.

Ryc. 102. Występowanie brązowych mieczy typu Kónigsdorf.

Ryc. 103. Występowanie brązowych mieczy typu Mórigen.

Ryc. 104. Występowanie brązowych mieczy typu Tachlovice (Hostomice).

Ryc. 105. Występowanie brązowych mieczy z nerkowatą głowicą.

Ryc. 106. Występowanie brązowych grotów oszczepów-włóczni typu zachodniobałtyckiego i typu Weitgendorf.

Ryc. 107. Goplana, gm. Skulsk, pow. koniński. Czekan typu Nortycken odkryty w bagnie.

Ryc. 108. Mielnica Duża, gm. Skulsk, pow. koniński. Skarb (?) przedmiotów brązowych.

Ryc. 109. Deszczno, pow. gorzowski. Skarb III przedmiotów brązowych.

Ryc. 110. Wybór środkowonaddunajskich siekierek z tulejką.

Ryc. 111. Występowanie siekierek brązowych z tulejką typu Kopaniewo.

Ryc. 112. Wybór nordyjskich siekierek z tulejką.

Ryc. 113. Chobienice, gm. Siedlec, pow. wolsztyński. Skarb I przedmiotów brązowych.

Ryc. 114. Występowanie sierpów ze sztabą do rękojeści.

Ryc. 115. Wybór brązowych noży.

496

Page 7: EPOKA BRĄZU NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ W … · II.B. Wyroby metalowe o charakterze importów 81 II.B.I.Broń : 81 II.B.2. Narzędzia 100 II.B.3. Ozdoby i części stroju

Ryc. 116. Występowanie brązowych noży typu Baierdorf i Wien-Leopoldsberg/Baumgarten.

Ryc. 117. Wybór brązowych brzytew.

Ryc. 118. Występowanie brązowych brzytew typów Lhań i Hruśov oraz okazów z bocznym uchwytem odmiany

Auvernier.

Ryc. 119. Pysząca, gm. Śrem, pow. śremski. Inwentarz domniemanego skarbu przedmiotów brązowych.

Ryc. 120. Poznań-Wielka Starołęka, stan. 4. Wybór przedmiotów brązowych ze skarbu.

Ryc. 121. Występowanie brązowych bransolet zdobionych ornamentem zakreskowanych kątów wsuwanych.

Ryc. 122. Szczaniec, pow. świebodziński. Bransoleta z taśmy brązowej o przekroju C-kształtnym, zdobiona kanelurami

(element skarbu przedmiotów brązowych).

Ryc. 123. Brudzew, gm. Blizanów, pow. kaliski. Bransoleta brązowa z pieczątkowatymi końcami.

Ryc. 124. Kaliszanki, gm. Wągrowiec, pow. wągrowiecki. Wybór przedmiotów brązowych ze skarbu.

Ryc. 125. Dolsk, pow. śremski. Skarb przedmiotów brązowych.

Ryc. 126. Występowanie brązowych bransolet nerkowatych (wersja zgeneralizowana).

Ryc. 127. Szadek, gm. Blizanów, pow. kaliski. Naszyjnik z podwójnego tordowanego pręta.

Ryc. 128. Uścikowiec, gm. Oborniki Wlkp., pow. obornicki. Wybór przedmiotów brązowych ze skarbu.

Ryc. 129. Bruszczewo, gm. Śmigieł, pow. kościański, stan. 12, grób 14. Wybór wyposażenia (wyroby brązowe).

Ryc. 130. Występowanie szpil brązowych typu Fels am Wagram.

Ryc. 131. Wybór fibul brązowych.

Ryc. 132. Występowanie brązowych fibul typu Santa Lucia.

Ryc. 133. Występowanie brązowych fibul pasmanteryjnych typu Rimavska Sobota (wersja zgeneralizowana).

Ryc. 134. Radolinek, gm. Czarnków, pow. czarnkowsko-trzcianecki. Skarb przedmiotów brązowych.

Ryc. 135. Radolinek, gm. Czarnków, pow. czarnkowsko-trzcianecki. Naczynie i klamry ze skarbu przedmiotów

brązowych.

Ryc. 136. Wybór brązowych tutulusów.

Ryc. 137. Kaczory, pow. pilski. Skarb przedmiotów ze złota.

Ryc. 138. Występowanie brązowych czerpaków typów Fuchsstadt i Spiśska Bela.

Ryc. 139. Biernacice, gm. Wartkowice, pow. poddębicki. Skarb naczyń brązowych.

Ryc. 140. Rosko, gm. Wieleń, pow. czarnkowsko-trzcianecki, stan. 6. Wybór przedmiotów brązowych ze skarbu.

Ryc. 141. Występowanie czerpaków i mis brązowych typów Jeniśovice-Kirkendrup i Baumgarten.

Ryc. 142. Unia, gm. Strzałkowo, pow. wrzesiński. Amfora brązowa typu Gevelinghausen-Vejo-Seddin.

Ryc. 143. Występowanie amfor brązowych typu Gevelinghausen-Vejo-Seddin oraz wiader brązowych typu

Hajdubószórmeny.

Ryc. 144. Występowanie wyrobów bursztynowych w późnej epoce brązu.

Ryc. 145. Struktura inwentarzy późnobrązowych skarbów z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej.

Ryc. 146. Występowanie garniturów ozdób typu Drehna, Droszków i Poznań-Wehrhain.

Ryc. 147. Występowanie fibul typów: Plauerhagen, Rosko i bransolet typu Zbąszyń.

Ryc. 148. Występowanie wyrobów brązowych typowych dla nadodrzańskiego ośrodka metalurgicznego

w H a ^ - H a B , .

Ryc. 149. Występowanie wyrobów brązowych typowych dla nadodrzańskiego ośrodka metalurgicznego

w HaB2- HaB3.

Ryc. 150. Występowanie trwałych form odlewniczych do wyrobu siekierek z tulejką i sierpów z późnej epoki brązu.

Ryc. 151. Rosko, gm. Wieleń, pow. czarnkowsko-trzcianecki, stan. 47. Wybór elementów ze skarbu przedmiotów

brązowych.

Ryc. 152. Rozmieszczenie metalowych importów lub ich naśladownictw z późnej epoki brązu (BrD - HaB3) według

kategorii funkcjonalnych: a-broń, b-narzędzia i przybory toaletowe, c-ozdoby i części stroju, d-ozdoby

ze złota, e - naczynia brązowe.

Ryc. 153. Przebieg domniemanych szlaków wymiennych łączących Nizinę Wielkopolsko-Kujawska z Europą

Środkową w starszej części wczesnej epoki brązu (2000 - 1800 BC).

Ryc. 154. Przebieg domniemanych szlaków wymiennych łączących Nizinę Wielkopolsko-Kujawska z Europą

Środkową w młodszej części wczesnej epoki brązu (1800 - 1600 BC).

497

Page 8: EPOKA BRĄZU NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ W … · II.B. Wyroby metalowe o charakterze importów 81 II.B.I.Broń : 81 II.B.2. Narzędzia 100 II.B.3. Ozdoby i części stroju

Ryc. 155. Przebieg domniemanych szlaków wymiennych łączących Nizinę Wielkopolsko-Kujawska z Europą

Środkową w środkowej epoce brązu.

Ryc. 156. Przebieg domniemanych szlaków wymiennych łączących Nizinę Wielkopolsko-Kujawska z Europą

Środkową w późnej epoce brązu.

Ryc. 157. Napływ metalowych wyrobów importowanych na Nizinę Wielkopolsko-Kujawska w fazie proto-

i klasycznounietyckiej.

Ryc. 158. Napływ metalowych wyrobów importowanych na Nizinę Wielkopolsko-Kujawska w fazie postunietyckiej.

Ryc. 159. Napływ metalowych wyrobów importowanych na Nizinę Wielkopolsko-Kujawska w fazie mogiłowej.

Ryc. 160. Napływ metalowych wyrobów importowanych na Nizinę Wielkopolsko-Kujawska w fazie

wczesnopopielnicowej.

Ryc. 161. Napływ metalowych wyrobów importowanych na Nizinę Wielkopolsko-Kujawska w fazie popielnicowej.

Ryc. 162. Napływ metalowych wyrobów importowanych na Nizinę Wielkopolsko-Kujawska w fazie

późnopopielnicowej.

Page 9: EPOKA BRĄZU NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ W … · II.B. Wyroby metalowe o charakterze importów 81 II.B.I.Broń : 81 II.B.2. Narzędzia 100 II.B.3. Ozdoby i części stroju

List of figures

Fig. 1. The Wielkopolska-Kujawy Lowland - area discussed in the book and the types of natural landscapes.

Fig. 2. Synchronization of the major chronological systems for the Bronze Age in Europę.Fig. 3. Distribution of artefacts madę of Volhynian flint on the Funnel Beaker culture sites.Fig. 4. Distribution of artefacts madę of Świeciechów flint on the Funnel Beaker culture sites.Fig. 5. Distribution of artefacts madę of banded flint on the Neolithic sites.

Fig. 6. Distribution of the north-western cultural elements on the Neolithic sites from the area of Poland and thealleged routes of their inflow.

Fig. 7. Diffusion patterns of flint and stone raw materials to the Wielkopolska-Kujawy Lowland in the Neolithic.Fig. 8. Distribution of selected items madę of copper discovered on the Neolithic sites from the

Wielkopolska-Kujawy Lowland.Fig. 9. Distribution of ornaments madę of Spondylus gaederopus shells in the European Neolithic sites.Fig. 10. Distribution of the major Early Bronze Age (BrA, - BrA^BrB,) sites in the Wielkopolska-Kujawy Lowland:

a - settlements, b - hoards, c - cemeteries, d - single finds, e - context-free finds of ceramics of theTumulus and the Trzciniec culture.

Fig. 11. Zbąszyń, Nowy Tomyśl District. Bronze dagger of the Malchin type.Fig. 12. Distribution of the Malchin type bronze daggers.

Fig. 13. Granowo, Grodzisk Wielkopolski District. Hoard of bronze items - part 1.Fig. 14. Granowo, Grodzisk Wielkopolski District. Hoard of bronze items - part 2.Fig. 15. Distribution of bronze daggers of the Odra-Elbe, the Elbe-Warta and the South-Pomeranian type.Fig. 16. Wojcieszyn, Janowiec Wielkopolski Community, Żnin District. Hoard of bronze, golden and amber items.Fig. 17. Poniec, Gostyń District. Hoard I (1-7) and II (8-13) of bronze items.

Fig. 18. Distribution of bronze daggers of the Baltic-Czech, the Baltic-Po and the Saale-Vistula type.Fig. 19. Łęki Małe, Kamieniec Community, Grodzisk Wielkopolski District. Grave goods D (1-18) and A (19-31)

from barrow I.Fig. 20. Bronze dagger from Kłodawa, Gorzów Wielkopolski District (1) and golden blade of dagger from

unknown site near Inowrocław (2).Fig. 21. Przysieka Polska, Śmigieł Community, Kościan District. Grave (?) goods.Fig. 22. Słupy, Szubin Community, Nakło nad Notecią District. Hoard of bronze items.Fig. 23. Distribution of bronze halberds the Wielkopolska type, the Mecklenburg type and form unknown

or pieces of halberds.

Fig. 24. Środa Wlkp. Bronze items from grave or hoard.Fig. 25. Wąsosz, Szubin Community, Nakło nad Notecią District. Hoard of bronze items.Fig. 26. Stare Bojanowo, Śmigieł Community, Kościan District. Flanged axe of the Bennewitz type.Fig. 27. Skarbienice, Żnin Community and District. Grave goods from a stone cist of the Iwno culture.Fig. 28. Distribution of bronze axes of the Lausanne I type in Europę.Fig. 29. Distribution of bronze chisels of the Słupy type.Fig. 30. Distribution of bronze ingots in form of necklaces with ears.Fig. 31. Mirosławice, Strzelno Community, Mogilno District. Hoard of bronze items.Fig. 32. Rosko, Wieleń Community, Czarnków-Trzcianka District. Hoard of bronze items.Fig. 33. Orchowo, Słupca District. Bronze wristband bracelet from the Iwno culture grave (?).Fig. 34. Distribution of bronze wristband bracelets decorated with ribs.Fig. 35. Selection of the Early Bronze Age imported pins.

Fig. 36. Distribution of bronze toggle pins (zyprische Schleifennadeln) in Europę.Fig. 37. Distribution of bronze ear-headed pins of the Unetice culture in Europę.Fig. 38. Distribution of bronze sphere- and cone-headed diagonally pierced pins form BrA2 and BrBr Generalized

version showing decorated and undecorated pins, with smooth- and twist-necked pins. The map doesnot include Danish finds.

Fig. 39. Distribution of Hulsenkopfnadeln.

499

Page 10: EPOKA BRĄZU NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ W … · II.B. Wyroby metalowe o charakterze importów 81 II.B.I.Broń : 81 II.B.2. Narzędzia 100 II.B.3. Ozdoby i części stroju

Fig. 40. Kunowice, Słubice Community and District. Decorated shields of the Straubing type from the Unetice

culture burial (?).Fig. 41. Distribution of bronze decorated shields of the Straubing type.Fig. 42. Gniezno. Golden willow leaf-shaped earring.Fig. 43. Distribution of golden earrings of the Noppenńnge type. Danish finds are not included on the map.Fig. 44. Examples of flint bifacials from the Wielkopolska-Kujawy Lowland.Fig. 45. Distribution of flint bifacials of the Płonią type in Polnad.Fig. 46. Distribution of the Scandinavian type flint daggers (a, b) and flint bifacials of the Czerniczyn-Torczyn

type (c) from the area of Poland.Fig. 47. Brotlaibidole from the Wielkopolska-Kujawy Lowland.Fig. 48. Distribution of Brotlaibidole in Europę.

Fig. 49. Przysieka Polska, Śmigieł Community, Kościan District. Amber pendant from the grave goods (?).Fig. 50. Distribution of the Early and Middle Bronze Age (BrA - BrC/BrD) amber ornaments from the area

of Poland: a - finds from BrA - BrB,; b - finds from BrB2 - BrC/BrD.Fig. 51. Distribution of the Early Bronze Age (BrA, - BrA^BrB,) imported metal items and their replicas

by functions: a - weapons, b - tools and cosmetic tools. c - ornaments and elements of clothing,d - golden ornaments.

Fig. 52. Distribution of the major Middle Bronze Age (BrB, - BrC/BrD) sites in the Wielkopolska-Kujawy Lowland:

a - settlements, b - hoards, c - cemeteries, d - single finds, e - non-context pottery finds linked to the

Trzciniec culture.

Fig. 53. Poznań (neighbourhood). Nordic solid-hilted dagger.Fig. 54. Kunowo, Gostyń Community and District. Selected items from the destroyed cemetery of the Tumulus

culture.Fig. 55. Czeszewo, Miłosław Community, Września District. Short bronze sword of the Sauerbrunn type.Fig. 56. Distribution of short bronze swords of the Sauerbrunn type.Fig. 57. Swarzynice, Trzebiechów Community, Zielona Góra District. Inhumation grave 1 (1-3) contains bronze

sword of the Sógel type. Oborniki Wielkopolskie-Rudki, site 1 (4) - blade of short bronze sword of the

Sógel type.Fig. 58. Distribution of bronze daggers and swords of the Sógel type and short swords of the Wohlde type.Fig. 59. Radzim, Oborniki Wielkopolskie Community and District. Selected items excavated from the Warta River

composing the so-called hoard.Fig. 60. Distribution of bronze grip-tongue swords of the Sprockhoffs Ma type.Fig. 61. Gopło. Bronze sword excavated from the lakę.Fig. 62. Czeszewo, Gołańcz Community, Wągrowiec District. Hoard of bronze items (preserved finds).Fig. 63. Selection of the Middle- and Late Bronze Age spearheads.Fig. 64. Distribution of bronze spearheads of the Forchheim and the Buhl types.Fig. 65. Niewierz, Duszniki Community, Szamotuły District. Hoard of bronze items.Fig. 66. Distribution of bronze spearheads of the Kirke Saby type.Fig. 67. Bronze battle-axes with disc-shaped back of the B2 type.Fig. 68. Distribution of bronze battle-axes with disc-shaped back of the B2 type.Fig. 69. Grodnica, Borek Wielkopolski Community, Gostyń District. Hoard of bronze items.Fig. 70. Śmietów, Żerków Community, Jarocin District. Hoard of bronze items.Fig. 71. Distribution of bronze flanged axes of the Grodnica-Buhl 1 and the Buhl 3 types.Fig. 72. Selection of bronze flanged axes.Fig. 73. Distribution of bronze tanged axes.

Fig. 74. Poznań (neighbourhood). Bronze palstave of the Kappeln type.Fig. 75. Miłosław, Września Community and District. Hoard II of bronze items.Fig. 76. Lgów, Żerków Community, Jarocin District. Hoard of bronze items.

Fig. 77. Distribution of bronze armlets with spiral shields of the Wixhausen type (generalized version).Fig. 78. Witoldzin, Szamotuły Community and District. Hoard of bronze items.Fig. 79. Rudna, Wysoka Community, Piła District. Hoard of bronze items.Fig. 80. Poniec. Gostyń Community and District. Hoard III of bronze items.

500

Page 11: EPOKA BRĄZU NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ W … · II.B. Wyroby metalowe o charakterze importów 81 II.B.I.Broń : 81 II.B.2. Narzędzia 100 II.B.3. Ozdoby i części stroju

Fig. 81. Distribution of bronze armlets of the Regelsbrunn type.Fig. 82. Śliwniki, Nowe Skalmierzyce Community, Ostrów Wielkopolski District. Hoard of bronze items.

Fig. 83. Pierwoszewo, Wronki Community, Szamotuły District. Bronze bracelet.Fig. 84. Selection of imported pins from the Middle Bronze Age sites in the Wielkopolska-Kujawy Lowland.Fig. 85. Distribution of bronze wheel-headed pins of scheme F and pins of the Muschenheim type.Fig. 86. Wojdal, Pakość Community, Inowrocław District. Bronze circlet from inhumation grave 2.Fig. 87. Kościelec Kujawski, Pakość Community, Inowrocław District. Bronze anthropomorphous mace-head.

Fig. 88. Kruszyniec, Góra Community and District. Assemblages of graves 1 and 2.Fig. 89. Distribution of bronze items typical for metallurgy of early phase (BrB,) of the Śląsk-Wielkopolska Tumulus

culture (pre-Lausitz).Fig. 90. Distribution of bronze items typical for metallurgy of classical phase (BrB2 - BrC) of the Silesia-Graet

Poland Tumulus culture (pre-Lausitz).Fig. 91. Distribution of bronze items typical for metallurgy of late phase (BrC - BrD) of the Silesia-Great Poland

Tumulus culture (pre-Lausitz).Fig. 92. Chemical composition of the Middle Bronze Age imported metal items and their imitations from the

Wielkopolska-Kujawy Lowland.Fig. 93. Chemical composition of the Middle Bronze Age local metal items from the Wielkopolska-Kujawy

Lowland.Fig. 94. Distribution of the Middle Bronze Age (BrB, - BrC/BrD) imported metal items and their replicas

by functions: a - weapons, b - tools and cosmetic tools, c - ornaments and elements of clothing.Fig. 95. Distribution of the major archaeological sites from the beginning of Late Bronze Age (BrD - HaA2)

discovered in the Wielkopolska-Kujawy Lowland: a - settlements, b - hoards, c - cemeteries, d - singlefinds.

Fig. 96. Distribution of the major archaeological sites from developed phases of the Late Bronze Age (HaB, - HaBj/HaC)discovered in the Wielkopolska-Kujawy Lowland: a - settlements, b - hoards, c - cemeteries, d - single finds.

Fig. 97. Rosko, Wieleń Community, Czarnków-Trzcianka District, site 3. Rod-hilted bronze dagger from the cemetery

of the Lausitz culture (1). Stołężyn, Wapno Community, Wągrowiec District. Hoard of bronze items (2-11).Fig. 98. Distribution of bronze grip-tongue swords of the Sprockhoffs Ula type.Fig. 99. Distribution of bronze rod-hilted swords (smooth forms).

Fig. 100. Selection of bronze grip-tongue and solid-hilted swords from the Wielkopolska-Kujawy Lowland.Fig. 101. Selection of bronze solid-hilted swords from the Wielkopolska-Kujawy Lowland.Fig. 102. Distribution of bronze swords of the Kónigsdorf type.Fig. 103. Distribution of bronze swords of the Mórigen type.Fig. 104. Distribution of bronze swords of the Tachlovice (Hostomice) type.Fig. 105. Distribution of bronze swords with kidney-shaped pommel (Nierenkanufschwerter).Fig. 106. Distribution of bronze spearheads of the West-Baltic and the Weitgendorf type.Fig. 107. Goplana, Skulsk Community, Konin District. Battle-axe of the Nortycken type discovered in a bog.Fig. 108. Mielnica Duża, Skulsk Community, Konin District. Hoard of bronze items.Fig. 109. Deszczno, Gorzów Wielkopolski Community and District. Hoard III of bronze items.Fig. 110. Selection of the Middle-Danubian types of bronze socketed axes.Fig. 111. Distribution of bronze socketed axes of the Kopaniewo type.Fig. 112. Selection of the Nordic socketed axes.

Fig. 113. Chobienice, Siedlec Community, Wolsztyn District. Hoard I of bronze items.Fig. 114. Distribution of flange-handled sickles.Fig. 115. Selection of bronze knives.

Fig. 116. Distribution of bronze knives of the Baierdorf and the Wien-Leopoldsberg/Baumgarten types.Fig. 117. Selection of bronze razors.

Fig. 118. Distribution of bronze razors of the Lhań, Hruśov and the Auvernier types.Fig. 119. Pysząca, Śrem Community and District. Assemblage of bronze items hoard (?).Fig. 120. Poznań-Wielka Starołęka, site 4. Selection of bronze items from hoard.Fig. 121. Distribution of bronze bracelets decorated with zigzag motifs.Fig. 122. Szczaniec, Świebodzin District. Bronze bracelet decorated with ribs pattern (from hoard).

501

Page 12: EPOKA BRĄZU NA NIZINIE WIELKOPOLSKO-KUJAWSKIEJ W … · II.B. Wyroby metalowe o charakterze importów 81 II.B.I.Broń : 81 II.B.2. Narzędzia 100 II.B.3. Ozdoby i części stroju

Fig. 123. Brudzew, Blizanów Community, Kalisz District. Bronze bracelet with a stamp-shaped endings.

Fig. 124. Kaliszanki, Wągrowiec Community and District. Selection of bronze items from hoard.Fig. 125. Dolsk, Śrem Community and District. Hoard of bronze items.Fig. 126. Distribution of bronze bracelets with kidney-shaped expansions (generalized version).Fig. 127. Szadek, Blizanów Community, Kalisz District. Double rod twisted torc.Fig. 128. Uścikowiec, Oborniki Wielkopolskie Community and District. Selection of bronze items from hoard.

Fig. 129. Bruszczewo, Śmigieł Community, Kościan District, site 12, grave 14. Selection of grave goods (bronzeitems).

Fig. 130. Distribution of bronze pins of the Fels am Wagram type.Fig. 131. Selection of bronze fibulae.

Fig. 132. Distribution of bronze fibulae of the Santa Lucia type.

Fig. 133. Distribution of bronze fibulae of the Rimavska Sobota type (generalized version).Fig. 134. Radolinek, Czarnków Community, Czarnków-Trzcianka District. Hoard of bronze items.Fig. 135. Radolinek, Czarnków Community, Czarnków-Trzcianka District. Pottery vessel and bronze bucklesfrom hoard.Fig. 136. Selection of bronze tutuli.Fig. 137. Kaczory, Piła District. Hoard of golden items.

Fig. 138. Distribution of bronze beaten cups of the Fuchsstadt and Spiśska Bela types.Fig. 139. Biernacice, Wartkowice Community, Poddębice District. Hoard of bronze vessels.Fig. 140. Rosko, Wieleń Community, Czarnków-Trzcianka District, site 6. Selection of bronze items from hoard.Fig. 141. Distribution of bronze beaten cups and bowls of the Jeniśovice-Kirkendrup and Baumgarten types.Fig. 142. Unia, Strzałkowo Community, Września District. Bronze amphora of the Gevelinghausen-Vejo-Seddin type.Fig. 143. Distribution of bronze amphorae of the Gevelinghausen-Vejo-Seddin type and bronze buckets of the

Hajdubószórmeny type.

Fig. 144. Distribution of amber items from Late Bronze Age.Fig. 145. Structure of assemblages of Late Bronze Age hoards from the Wielkopolska-Kujawy Lowland.

B - weapons, N - tools, O - ornaments.

Fig. 146. Distribution of the Drehna, Droszków and the Poznań-Wehrhain ornament sets types.Fig. 147. Distribution of bronze fibulae the Plauerhagen and Rosko type and bronze bracelet of theZbąszyń type.Fig. 148. Distribution of bronze items typical for the Oder metallurgical center in HaA, - HaB,.Fig. 149. Distribution of bronze items typical for the Oder metallurgical center in HaB2 - HaB3.Fig. 150. Distribution of the Late Bronze Age stone and pottery moulds for casting bronze socketed axes and sickles.Fig. 151. Rosko, Wieleń Community, Czarnków-Trzcianka District, site 47. Selection of bronze items from hoard.Fig. 152. Distribution of the Late Bronze Age (BrD - HaB3) imported metal items and their replicas by functions:

a-weapons, b-tools and cosmetic tools, c-ornaments and elementsof clothing.d -golden ornaments,

e - bronze vessels.Fig. 153. Spread of supposed long-distance exchange routes connecting the Wielkopolska-Kujawy Lowland with

Europę in the older part of Early Bronze Age (2000 - 1800 BC).Fig. 154. Spread of supposed long-distance exchange routes connecting the Wielkopolska-Kujawy Lowland with

Europę in the younger part of Early Bronze Age (1800 - 1600 BC).Fig. 155. Spread of supposed long-distance exchange routes connecting the Wielkopolska-Kujawy Lowland with

Europę in Middle Bronze Age.Fig. 156. Spread of supposed long-distance exchange routes connecting the Wielkopolska-Kujawy Lowland with

Europę in Late Bronze Age.Fig. 157 Diffusion patterns of imported metal items to the Wielkopolska-Kujawy Lowland in the proto- and

classical phase of the Unetice culture.

Fig. 158. Diffusion patterns of imported metal items to the Wielkopolska-Kujawy Lowland in the post-Unetice phase.Fig. 159. Diffusion patterns of imported metal items to the Wielkopolska-Kujawy Lowland in the Tumulus Period.Fig. 160. Diffusion patterns of imported metal items to the Wielkopolska-Kujawy Lowland in the early

Urnfield period.Fig. 161. Diffusion patterns of imported metal items to the Wielkopolska-Kujawy Lowland in the Urnfield period.Fig. 162. Diffusion patterns of imported metal items to the Wielkopolska-Kujawy Lowland in the late

Urnfield period.