Enver Pasanin Hayati_2

7/27/2019 Enver Pasanin Hayati_2

1/18

Mart 2005 Cilt:13 No:1 Kastamonu Eitim Dergisi 163-180

March 2005 Vol:13 No:1 Kastamonu Education Journal

ENVER PAANIN HAYATI VE NGLZ BELGELERNDEK

DN RAPORU

Durdu Mehmet BURAK

G.. K

rehir Eitim Fakltesi,lkretim Blm, K

rehir.zet

Jn Trk hareketinin anahtar adam, ttihad ve Terakki Cemiyetinin en gl lideri, Balkanve Trablusgarp Savalarnn kahraman, sultann damad, bakumandan yardmcs ve Osmanlmparatorluunun Savunma Bakan ve Birinci Dnya Savanda Osmanl DevletininAlmanyann yannda yer almasn isteyen, plann yrten, bu konuda en etkili ve yetkili mimarkonumunda olan hiphesiz Enver Paadr.

Osmanl Devleti ierisinde en etkili ve en yetkili makam ve mevkii sahibi olmas nedeniyleyabanc lkelerin yetkilileri gerek yurt iinde, gerekse yurt dnda byle nemli devletbyklerini ne kadar yakn takibe aldklar ngiliz ariv belgelerinde ok net olarakgrlmektedir.

Anahtar Kelimeler: Enver Paa, Biyografi, Birinci Dnya sava

ENVER PASHAS LIFE AND HIS MARRIAGE REPORT ON THE

BRITISH DOCUMENTS

Abstract

Enver Pasha who has a key role among the Young Turks, the most powerful leader of theUnion and Progress Party and a famous victorious of Balkans and Tripoli War, son in law ofSultan, Deputy Commander in Chief of Turkish Armed Forces and Minister of War and also anarchitect of the First World War.

Due to the holding the highest position and being in charge of Armed Forces of the OttomanEmpire, the foreign and powerful countries are chasing such a very important person not in theOttoman territories but also outside the Ottoman State as it is seen on the British Documents.

Key Words: Enver Pasha, Biography, First World WarJn Trk hareketinin anahtar adam, ttihad ve Terakki Cemiyetinin en gl lideri,Balkan ve Trablusgarp Savann kahraman, sultann damad, bakumandan vekili veOsmanl mparatorluunun Savunma Bakan olan Enver Paann asl ad smailEnverdir1.

Nfus kayd bilgileri, 1909 tarihli bir aile mektubu ve Enver Paann kendi yazdhayat hikyesinden yararlanarak geni bir aratrma yapm olan evket SreyyaAydemire gre, Enver Paa, 23 Kasm 1881de stanbulda Divanyolu semtindedomutur2.

1 Masayuk, Yamauch; Honut Olmam Adam-Enver Paa,stanbul, 1995,s. 13.2Aydemir,evket, Sreyya; Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, C.1,stanbul, 1970, s. 239.


2/18

164 Durdu Mehmet BURAK

Mart 2005 Cilt :13 No:1 Kastamonu Eitim Dergisi

Ailesi Manastrldr. Babas nceleri Nafa Nezareti Fen Memurluu yapan, sonraise Sre Emini olan Ahmed Bey, annesi Aye Hanmdr1. Babas tarafnn GagavuzTrklerinden olduunu evket Sreyya Aydemir ortaya koymutur. Enver Paa, iki kzve bir erkek ocuk Babasdr2.

Manastrda Karakprde oturmulardr. Kardeleri Nuri Paa, Mediha Hanm veHasene Hanmdr. Bir de Babaanne kriye Hanm vardr. Enver Paa yandayken

btidai Mektebine kaydedilmi, 6 yanda Babasnn tayini dolays ile stanbuldanManastra gitmiler ve yann kklne ramen Manastr Askeri Rtiyesineyazlmtr. Mektebe 1306 (1889)da girmi ve burasn 1309 (1893) ylnda bitirmitir.Daha sonra Manastrdaki evleri satlp, kardeleri evlenmi, kendi de Selanikenakletmitir. 1309/1893 ders yl banda Manastr Askeri dadisine yazlr. Manastrdadisini bitirince, Harbiyeye gitmitir. Harbiyeden 9. olarak mezun olmutur. lksiyasi maceras amcas Halil Paa ile Yldz Sarayna gtrlerek sorgulandklar ancakhkm giymeden serbest brakldklar olaydr3.

Enver Paa, Erkn- Harbiyeyi birincilikle bitirmitir ve 1902de Erkn- HarpYzbas olmutur. III. Orduya Makedonyaya tayin edilmitir. lk birlii,Manastrda 13. Topu Alaydr. Sekiz ay, Sunuf- Selsede staj grmtr. Bu aradaBulgar etelerinin takip ve tenkili iin yaplan harekta katlm, 1903 yl EyllndeKoanada bulunan 20. Piyade Alaynn Birinci Blne, bir ay sonrada 19. PiyadeAlaynn Birinci Taburunun Birinci Blne nakledilmitir. Nisan 1904teskpteki 16. Svri Alaynda grevlendirilmitir. Ayn yln Ekim aynda tiptekialaya gitmi, iki ay sonra Sunuf- Muhtelife hizmetini tamamlayarak Manastrdakikarargha dnmtr. Ardndan Manastr Mntka-i Askeriyyesi Ohri ve Krovamntkalar Mfettiliine tyin edilmitir. 7 Mart 1905te Kolaas (nyzba)olmutur. 13 Eyll 1906da Binbala ykseltilmitir4.

Selanikte kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyetine on ikinci ye olarak katlm veManastra dnnde cemiyetin buradaki tekiltn kurma faaliyetinde bulunmutur.Bu siyasi faaliyetler, Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile Merkezi Pariste olan OsmanlTerakki ve ttihad Cemiyetinin birlemesi ve ilk rgtn Osmanl Terakki ve ttihadCemiyeti Dhili Merkez-i Umumisi adn almasndan sonra artacaktr5.

21 Mays 1889da Tbbiyeli be arkada ttihad- Osman adnda brahim

Temonun giriimiyle bir rgt kurdular6

. 20 Temmuz 1891de toplant yapld vergtn yrtme kurullar oluturuldu. Cemiyet 1894te yurt ii ve yurt d balantlarsalamaya balad. Ahmed Rza Bey cemiyete katld ve gazete karmaya balad.Daha sonra Jn Trk Gazetesi ad ile yurt ii ve dnda nemli ileve sahip olacak olan

1 Haniolu, M. kr; Enver Paa, DA, C. XI,stanbul, 1995, s. 261.2 Aydemir, a.g.e. , s. 247.3 Aydemir, a.g.e. , s. 248249.4 Haniolu, M. kr; Osmanlttihat ve terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (18891902), stanbul,

1985, s.174; T. Z. Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C.I,stanbul, 1988, s.19.5 Haniolu, a.g.m. s. 261., Aydemir; s. 255; Karpat,Kemal H. Trk Demokrasi Tarihi; Afa

Yaynlar,stanbul, 1996, s.35-36.6Akin, Sina; Siyasal Tarih (17851908), Trkiye Tarihi, C. III,stanbul, s. 171.


3/18

Enver Paann Hayat vengiliz Belgelerindeki Dn Raporu 165


Meveret Gazetesi, Ahmed Rzann pozitivist fikirlerini yayyordu. Slogan ntizam veTerakki idi1. Msra srgne gnderilen Murad Bey de Msrda Mizan Gazetesinikard2. Bu grup srgn edilse de byyordu. Sultan, Ahmed Celleddin Paaygrevlendirdi. Ahmed Paa, ittihadn yelerini hkmetin hizmetine sokmay baard.Bylece birinci ttihad dnemi kapanm oldu3. kinci ttihad dnemi ise Ahmed RzaBey ve Meveretin mcadelesine, Damat Mahmut Paann oullar ile birlikte Parise

kap, mcadeleye destek vermesi ile balamtr. Prens Sabahaddinin tasarlamas ilekongre toplanr. Kongrede ittihad, yabanc mdahalesini onaylayan Sabahaddin Bey vegrubu ile onaylamayan Ahmed Rza Bey ve grubu diye ikiye ayrld4. Prens Sabahaddin,Teebbs-i ahsi ve dem-i Merkeziyet Cemiyetini kurdu5. Dier kanat ise Terakki vettihad Cemiyetini kurdu. ttihad ve Terakkinin 1906ya kadar yurtd eksenli birrgtlenmesi vard. Fakat 1906da hem devrimci asker hcrelerinin kurulmas hem deyurt iinde bir komitenin olmas bu durumu fiilen ortadan kaldrd. 1906da SelanikteOsmanl Hrriyet Cemiyeti kuruldu6.

Eyll 1906da Selanike giden Enver Bey, orada amcas Mmtaz Yzba Halil Beyile konuarak gizli cemiyete dhil olmay kabul etti. Enver Bey, Bursal Tahir Beyinrehberlii ile Osmanl Hrriyet Cemiyetine kabul edilir. Selanikteki rgtn arsile Paristeki Terakki ve ttihad Cemiyeti ile 1907de birleerek Osmanl ttihad veTerakki Cemiyeti adn almtr. kinci Jn Trk Kongresi toplanr. Bu defa btn

Osmanl ihtilal komiteleri arasnda tam bir birlik doar. htilal teebbsne geileceiiln olur. 1907 ylnn sonlarna doru Selanik Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile Terakkive ttihad Cemiyeti birleir7.

Rusya gzlerini Balkanlara dikmi; Srbistan, Yunanistan ve BulgaristanMakedonya zerinde mdahale iine girmi; talya Trablusgarpa hkim olma telanadmt. Tm bunlarn zerinde Reval Mlkat8 olunca Makedonya ihtilalinin ilkkvlcm Enver Bey, Enitesi ve Selanik merkez Kumandan Nazm Bey suikastndalm emrini veren kii iln edilince, stanbula arlr ve Enver Bey de dalarn yolunututarak Manastra doru yol alr. Resneli Niyazinin Resneden daa ktnrenince artk Manastra gitmez ve Tikvee ynelir. htilal iyice alevlenir. Tikvetecemiyeti yaymaya balar ve orada Kolaas Mustafa Kemal ile ba baa btnmeseleleri konuurlar.

1 Lewis, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, TTK., Ankara, 1996, s. 196.2 avdar, Tevfik; Trkiyenin Demokrasi Tarihi (18391950), Ankara, 1995, s.41.3 Akin, Sina; Jn Trkler vettihat ve Terakki, Remzi Kitapevi,stanbul, 1992, s. 3638.4 Lewis, a.g.e. , s. 203.5 Kansu, Aykut; 1908 Devrimi,letiim Yaynlar,stanbul, 1995, s. 64.6 Davison, Roderic, H.; A Short History of Turkey, The Eothen Press, England, 1981, s. 110.;

Turan R., Safran M.-Yaln, S.-Hayta, N., Atatrklkeleri ve nklap Tarihi, Gazi Kitapevi,Ankara, 2002, s. 39.

7 Burak, Durdu Mehmet; Osmanl Devletinde Jn Trk Hareketinin Balamas ve Etkileri,OTAM, Say. 14, Ankara, 2003, s. 291318; Kuran, Ahmet Bedevi, nklp Tarihimiz vettihatve Terakki,stanbul, 1948, s. 233239.

8

Bugn Tallin olarak adland

r

lan Estonyada bir yer ad

d

r. Trkiye Diyanet Vakf

Ansiklopedisi(DA), VIII, 1995, s. 229


4/18



6 Temmuz 1908 gn Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyeti Manastr sokaklarndabeynnmeler asarak anayasa ve hrriyet rejiminin kurulmasn ister, halk 1876anayasasn ister, 23 Temmuz 1908 gn ttihad ve Terakki Cemiyeti kendiliindenmerutiyeti iln eder1. Enver Bey, II. Abdlhamidin Meclis-i Mebusan yenidentoplantya aran iradesi sonrasnda Selanike davet edilir. Byk sevin gsterileri ileSelanikte kutlamalara katlr2.

Enver Bey, 23 Austos 1908de Rumeli Vilyeti Mfettilii refakatine verilir. 5Mart 1909da 5000 kuru maala Berlin askeri ataesi olarak grevlendirilir. ki ylakn sren bu grev Enver Beyde Almanlara kar bir yaknlk duymasna nedenolmutur3.

ttihad ve Terakki muhaliflerinden Dervi Vahdeti ve onun Volkan gazetesi 31 MartOlaynn knda en byk rol oynad4. 31 Mart Olay stanbula getirilmi olanAvc Taburlarndaki askerlerin ayaklanmasyla balad. Nisan 1909da stanbula gelenHareket Ordusu 3 gn iinde ayaklanmay bastrd. ttihad ve Terakki bu olaydan sonraII. Abdlhamidi tahttan indirdi. Yerine 65 yandaki Mehmed Read, V. Mehmedadyla padiah oldu. Parlamenter bir rejime geildi. Yasamann bamszl kabuledildi. Osmanl ynetimi fiilen ttihad ve Terakkinin eline geer. Bu artlar iindeEnver Bey Yeilkye varr. Hareket Ordusunda Mustafa Kemalin yrtt KurmayBakanln alr. Mart 1911de Makedonyadaki ete faaliyetlerine kar alnacaktedbirleri denetlemek ve rapor hazrlamak zere grevlendirildi. Grevi bitince 11Mays 1911de stanbula dnd5.

Mill birliini tamamlayp smrgecilik faaliyetlerine giren talya; Tunus, Msr gibiblgelerin Fransa ve ngiltere gibi gl devletlerin elinde olduunu grnce nceHabeistana ynelir, baarsz olur. Bu kez Bingaziyi kendine hedef seer. gal iin

byk devletlerin onayn alr. 28 Eyll 1911de Osmanl Devletine bir kesin uyarverir. Trablusgarp ve Bingazinin teslim edilmesini ister. Osmanl Devleti reddedince 29Eyll 1911 gn talya sava iln eder. Trablusgarp stanbuldan 1600 km uzaktadr.Denizden yardm gndermek imknszdr. Karayolu zerinden kuvvet gndermek isengiliz idaresinde bulunan Msrn tarafszlndan dolay mmkn deildir. Enver BeyBingazi sancana gelir. lk dzenli Trk saldrs 23 Ekim 1911de yaplr. talyanlarakar byk baarlar elde eden Enver Bey 24 Ocak 1912de resmen Umum Bingazi

M

nt

kas

Kumandanl

na getirilir 17 Mart 1912de bu greve ilaveten BingaziMutasarrflna tayin edilir. 10 Haziran 1912de de kaymakam olmutur. Enver Beykomutasndaki Bingazi savunmas da olduka etin gemitir. Enver Bey dmanaskerlerine gz atrmyordur. talyanlar durdurulsa da patlak veren Balkan savazerine Osmanl Devleti bar istemek zorunda kalmtr. Enver Bey Balkan savalarnakatlmak zere Bingaziden ayrlmtr6.

1 Armaolu, Fahir; Siyasi Tarih (17891960), Ankara, 1873, s. 308.2 Aydemir, a.g.e. , s. s. 570,3 Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, C.4, Anadolu Yaynclk,stanbul, s. 211-212.4 avdar, Tevfik; Trk Demokrasi Tarihi (18391950),mge Yaynlar, Ankara, 1995, s. 109.5 Haniolu; Enver Paa, s. 2626Kurtcephe,srafil; Trk-talyanlikileri (19111916), TTK. Yaynlar, Ankara, 1995, s. 222226.


5/18



Osmanl Devleti, Arap ve Arnavut bamszlk hareketleri yannda Trablusgarpigali ile de urarken, Bulgaristan, Srbistan, Karada ve Yunanistan aralarndaanlar. Bb- li, 15 Ekimde Ui Muahedesini imzalar ve Trablusgarptalyaya terkeder. Bu srada Balkan devletleri arasnda Balkan Birlii meydana gelmitir. OsmanlDevleti, Balkan devletleri karsnda denizlerde yenilgiye uramtr. Bunda batllkeler ve zellikle ngiltere, Yunan donanmasndan gl bir Osmanl donanmas

kurulmasn engelleyerek etkili rol oynamtr1

.Kara ve denizlerdeki bu baarszlklar zerine Osmanl Devleti, savan

durdurulmasn istemeye balad. 28 Ekim 1912de Osmanl Devleti ile BalkanDevletleri arasnda atalcada grmeler balad. 3 Aralk 1912de atekes antlamasimzaland. Osmanl Devleti, Bulgar kuatmasndaki Edirneye yardm gnderemeyecek,

bar antlamas Londrada toplanacak bir konferansta yaplacakt. 17 Aralk 1912deLondrada konferans topland.

Enver Bey bu arada stanbula gelir ve Onuncu Kolordu Erkn- Harbiye Reisliine(Kurmay Bakanlna) getirilir. 10 Ocak 1913te Nazm Paa ile gren Enver Bey,Harbiye Nzr ile Kmil Paann istifaya zorlanmas ve yerine savaa devam edecek

bir hkmetin kurulmas konusunda anlamaya vard. Daha sonra bu fikri, KmilPaann grevde kalmasn isteyen Sultan Mehmed Reada kabul ettirmeye alt. Buarada Enver Paann yldznn parlad en nemli gelimelerden biri olan Bb- l

baskn gerekleti. Darbenin baarl birekilde sonlandrlmas, plan yapan Talt Beyve zellikle harekt akl almaz cesareti ile srkleyen Enver Bey sayesinde olmutur.Bb-l Basknnn, Enver Beyin ttihad ve Terakki iindeki askeri kadronun liderihaline gelmesinde en nemli hadise olduu sylenebilir.

Enver Bey, Bb- l Basknndan sonra halka zafer mjdesi vermek ister amaOsmanl baarszdr. 3 ubat 1913te II. Balkan Sava balar2. Osmanl Devleti

baarszdr. 30 Mays 1913te Londra Bar Antlamas imzalanr3. Osmanlnn batsnr Midye-Enez hatt olacaktr. Osmanl, Balkanlardan ekilmitir. Balkan Devletleri

bu miras paylamada birbirine dnce Osmanl Devleti bunu frsat bilmi Enver Beynde olmak zere Edirneye gidilmi, Edirne tekrar alnmtr.

22 Temmuz 1913te Edirneye giren Osmanl Ordusuna Enver Bey kumandaetmitir, bu olay Onun toplumdaki itibarn iyice artrm ve onu bir kahraman

yapmtr. Hatta Onun iin Edirnenin ikinci fatihi gibi vglerde yazlmtr.Edirneye giren Enver Bey; Buradayz ve burada kalacaz! demitir4.

Bu srada ttihad ve Terakki II. Balkan Savandan sonra devletin kt gidiinidurdurmak iin birok alanda faaliyete giriti. lk olarak iktisadi iyileme hedef alnd.Devlet Trablus ve Balkan Savalarndan sonra byk bir skntya girmiti ve d bor

1 Burak, Durdu Mehmet; Birinci Dnya Savanda Trkngiliz likileri (19141918), BabilYaynlar, Ankara, 2004, s. 1625.

2 Davison, H. Roderic; Essayas in Otoman and Turkish History, 17741923, University of TexasPress, USA, 1990,s. 2225.

3 Altu, Ylmaz; Siyasi Tarih Ders Notlar (17761920), Filiz Kitapevi,stanbul, 1977, s. 172173.4Altu, a.g.e.s.173; Aydemir; a. g. e., s. 398400


6/18



yk artmt. Aralk 1913te Tevik-i Sanayi Kanunu karld1. Aynekilde OsmanlOrdusunda ciddi bir reform kanlmazd. Bu sralarda Said Halim Paa Sadrazamd.Fakat ttihad ve Terakkinin fiilen lideri Dhiliye Nzr Talt Beydi. Harbiye Nzr veBakumandan vekili ise Ahmed zzed Paayd. Paa, nazik ve yumuak balyd ama

bir siyasi mcdele adam deildi. Onun yerine gemesi iin iki isim srlyordu.Bunlardan biri stanbul Muhafz Yarbay Cemal Bey, dieri ise Yarbay Enver Bey di.

Talt Bey, Enver Beyi Selanikten bu yana desteklemekte ve sevmektedir ama imdibaz kukular vardr. Enver Beyin snrsz ihtiraslarn sezer. Enver Bey bu mevkiegelirse, Enver Beyin karar ve etkilerinin nelere varabileceinden ve kendi mevkilerininne olacandan endielidir. Cemal Bey getirilirse Enver Beyin ne olacandnmektedir. Bu sorular yalnz Talt Beyin deil, btn nde gelen ttihatlarnkafasnda dolamaktadr. Enver Bey de ayn eyleri dnmektedir. Ordugenletirilmeli, yeniletirilmelidir. Bu da Almanyann yardmn gerektirir. Almanlarla

bu ibirliini Enver Bey, ancak kendi hakk gibi grmektedir. Bu gelimeler srasndabir apandisit ameliyat geirmek zorunda kalmtr. Bu arada ttihad ve Terakkininsilahorlar Onu Harbiye Nzr olmas yolunda tevik etmektedir. Bu isteklerini ise,Talt Beye emir verircesine bildirmiler, Talt Bey ise zzed Paadan son derecememnun olduklarn, kendisini nezaretten ekmek iin hibir sebep olmadn, EnverBeyin Harbiye Nzrlna gelmesine daha vakit olduunu sylemitir.

Tm bunlar zerine Enver Bey, sadrazamn odasna sert admlarla giderek, ordununyeniden dzeni, slah iin hibir ey yaplmadn, yaplmayacan bu nedenleHarbiye Nzr olmak istediini aklar. Said Halim Paa, imdilik GenelkurmayBakan olmasn rica etse de kabul edilmez. Enver Bey mutlaka bakanl ister. YarbayEnver Bey, 18 Aralk 1913de Miralayla, 5 Ocak 1914te Mirlivala (Tugeneral)terfi ettirilerek Harbiye Nzrlna getirilir.

Erkn- Harbiyye-i Umumiye Reislii grevini de stlenen Enver Paa ilk olarakOsmanl Ordusunu yeniden dzenlenmesine alt. Ocak 1914 tarihli bir rde-iSeniyye ile binden fazla yal subay tasfiye edildi, gen subaylar orduda nemligrevlere getirildi. Bu arada Hakk Paa zamannda bir ngiliz heyeti donanmann, birFransz heyeti Jandarma Kuvvetlerinin, bir Alman heyeti ise Kara Kuvvetlerinin slahiin getirilmiti. Ama; byk devletlerarasnda denge oluturmakt2. Alman heyeti

bandaki Liman Von Sanders, 1. ordu Kumandanlna atannca ngiltere-Fransa-Rusya Bb- liye bask yapmlardr. Enver Paa, orduda Enveriye ad verilenaskeri balklar kullanmn balatmtr. Dier yandan okuma ve yazmay yaygn halegetirmek iin Arap harflerini ayr ekilde yazma esasna dayanan ve harf inklb

bakmndan bir dnem saylan bir alfabe sistemi gelitirmeye almtr. Enver ad ilebilinen bu alfabe uygulanmaya koyulmu ise de verimli bir sonu alnamamtr3.

Bu srada, Avrupadaki ngiliz-Alman kutuplamas, dnyay bir harbin eiinegetirmitir. Bazlar Osmanlnn tarafsz kalmasn, bazlar ngiltere yannda savaagirilmesini, baz devlet adamlar ise Almanlarla ittifak yaplmas gerektiinidnyorlard. Enver Paa, Almanlarn kara hkimiyeti gcn ve yldrm sava

1 Tunay, a.g.m., s. 38-39.2 Cemal Paa; Hatrt,stanbul, 1997,s. 146.3 Trk Ansiklopedisi, s.228, Ana Britannica, s. 286.


7/18



stratejilerini benimsemitir. Talt Paa ve birok ttihad ise ngiltere ile ittifakyaplmas taraftaryd.

Osmanl Devleti, tilaf Devletlerine her yolla ittifak teklifleri gtrmtr. lk teklifngiltereye olmakla birlikte sras ile Fransa, Rusyaya olmutur. Ancak her devlettereddetmitir. tilaf Devletlerinin Osmanl Devletini adeta dman safna itmeleri,Osmanl Devletini paralama niyetinde olduklarn gstermitir1. Neticede bata Talt

Paa olmak zere baz devlet adamlar, bu konuda Enver Paann Alman ittifak fikrinedestek vermeyi tek are olarak grmlerdir. Osmanl Devleti iin iki yol vardr.Birincisi Almanlarn yannda savaa girmek, dieri ise tarafszlktr. AlmanyadaOsmanl Devletinin ittifak denemelerini nce kabul etmemitir. Sebebi ise, OsmanlDevletinin zayf olmasndan dolay fayda yerine zarar verecei dncesidir. tilafDevletleri ise Osmanl Devletinin ttifak Devletleri yannda olmasn istemez, nk

byle olursa onlar ember iine alamayacaktr. Ancak Osmanl Devletinin ncedenparasn dedii iki zrhlsn tilaf Devletleri vermeyince Osmanl Devleti, aresizAlmanyann yannda yer alm gibi bir durum hsl olmutur. Almanyann yaptyardm ve basklar sonucunda 23 Austos 1914 tarihinde, Osmanl-Alman ttifakimzalanr2.

ttifakta Enver Paann rol byktr. Antlama grmeleri son derece gizlitutuldu. Enver Paa ile Talt Paa Almanlarn ksa srede zafer kazanacana emindi.Enver Paa, Almanyann gnderdii Goeben ve Breslauun anakkaleye giriine izinverdi. Gemiler Yavuz ve Midilli ad ile Trk donanmasna katld. Talt Paa, EnverPaaya epeyce hcum ettiyse de, Enver Paa bunlardan haberi olmadna yeminlegvence verdi. 24 Ekimde de Enver Paa, Trk filolar Karadenizde ve zor kullanmaksuretiyle hkimiyet kazanmaldr. Rus filosunu araynz ve nerede bulursanz, sava ilnetmeksizin hcum ediniz3. Fakat ttihad ve Terakki genel merkezi ounluu savaahemen girilmesinden yana deildi. Bu yzden barn kurtarlmas iin Rusyaya birnota verilmesi kararlatrld. Enver Paa bu fikri savunan hkmet yelerine kar savagiri tezinin en hararetli savunucusu oldu. Rusya ise sava durumunun fiilen baladnkabul etmiti.

Enver Paann I. Dnya Savandaki fiili tek kumandas Kafkas Cephesindeolmutur. Bakomutan vekili Enver Paa, yz elli bin kiilik bir ordu ile Ruslar arkadan

evirmek ve onlar

geriletmekti. Kars ve Batumu alabilmek zere Sar

kam

Harektna girmitir4. Cepheye giden Enver Paa, buna kar kan Hasan zzed Paaygrevinden ald ve 18 Aralkta harekt balatt. Ancak Enver Paa planlarnmkemmelliine ramen arazi, iklim vb. artlar gz nnde tutmadan bu taarruzu

balatmt. Taarruz byk bir srkleme ve bocalama ile devam ediyordu. Enver Paa,savata, 90,000 kiilik ordu mevcudunun byk blmn Allahuekber Dalarnda

1 Karabekir, Kazm; Birinci Cihan Harbine Neden Girdik, C.I,stanbul, 1955, s.2730.2 Burak, D. Mehmet; Birinci Dnya Savanda Trk-ngiliz likileri (19141918), Babil

Yaynlar, 2004, s. 65; 2 Davison, a.g.e., s. 26.3 Masayuk, Yamauch; a.g.e.,s.10; Karal,a.g.e.,s. 392394.4 Balc, Ramazan; Sarkam Harekt, stanbul niversitesi, Atatrklkeleri ve nklp Tarihi

Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi,stanbul, 1999.


8/18



donarak lmesi ve Ruslarca ldrlmesi zerine 10 Ocak 1915te cepheyi terk ederekstanbula dnd. Prestiji de bozgundan dolay sarsld1.

Bahriye Nzr vekilliini 26 Nisan 1915te Yaver-i Has unvan ile Padiah V.Mehmed Read adna bakomutan vekilliini, Eyll 1915e feriklii (Korgeneral),Kasm 1917de 1. feriklii (Orgeneral) alarak terfi ettirilen Enver Paa, Vahdettin tahtageince Bakomutan Vekillii unvan, Bakomutan Kurmay Bakanlna evrilmitir2.

Ekim 1918de Talt Paa kabinesinin istifa etmesi ile Enver Paann da HarbiyeNzrl sona erdi. ttihad ve Terakkinin ileri gelenleri ile lkeyi terk ettiler ve 1 Ocak1919da hkmete askerlikten ihra edildi.

Enver, Cemal ve Talt Paalar; Gereksiz yere lkeyi savaa sokmak, haksz yerengilizlerin himye ettikleri aznlklar zellikle Ermenileri tehcire tabi tutmak, izinsizolarak yurtdna kmak sularndan ngilizlerin Tevfik Paa Hkmetine yapt

basklar sonucunda yarglanmak zere Divan- Harbe sevk edilmitir.

Enver Paa, Halil Paa ve Nuri Beyin denetimindeki Kafkasyadaki ordubirliklerine ulamak ister ancak kayalara bindiren taka batnca bunu yapamaz, birliklerinetkisiz hale getirildiini duyunca da Berline gider. Almanyada yenidentekilatlanmaya alan ttihad ve Terakkinin faaliyetinde rol oynamtr. Bolevikliderlerinden Karl Radeki tutuklu bulunduu hcresinde ziyret etti. Radekin daveti ile

Moskovaya gitti. Litvanyada tutukland

, Kaunastaki hapishanede iki ay kald

veBerline dnd. Alman adna dzenlenmi sahte belgelerle yola kt ve uak zorunluini yapnca tekrar yakaland ve Riga Hapishanesine gtrld, tekrar serbest brakld.Austos 1920de Berlini nc defa terk eden Enver Paa, Moskovaya ulat. Buradaiyi karland, ttihad arkadalar ve Trkistandan gelen temsilcilerle grt. Sovyet-Alman temaslarnda arabuluculuk grevini stlendi. Enver Paa Anadolu hareketinekar hibir olumsuz hareket iine girmemitir. Hatta Anadolu harektna silah yardmyaplmas iin arkada Hans von Seect ile yazt. 16 Temmuz 1921de Mustafa KemalPaaya uzun bir mektup yazarak kendisinin faaliyetleri hakkndaki ikyetlere veAnadolu hareketine el koyma iddialarna kar kt. Anadoluya geme fikri ileBatuma gitti ve Sakarya zaferi, Enver Paann planlarnn deimesine sebep oldu3.

Baky terk eden Enver Paa, Tekilt- Mahsusa eski liderlerinden KuubaHac Sami ve dierttihadlar ile birlikte Buharaya gitti. 24 Kasmda Gurgantepeye

geldi ve Lakay smail Beyin esiri durumundayken kurtarld ve Duanbeye gitti.Buray Ruslar alnca Satlm Klana vard. b- Dery kyne varp sonkararghn burada kurdu. 4 Austos 1922de kararghta dzenlenen kurban bayramtreninde maiyetindeki askerlerle bayramlarken ani bir Rus basknna urad, 30askeri ile egan tepesi mevkiinde giritii arpmada n safta vuruurken ldrld.Enver Paann eyalar mfreze kumandan Kulikof tarafndan Takente gnderildi.Bu eyalar daha sonra Moskovadaki askeri mzeye nakledildi. Cenazesi b- Derykynde topraa verildi4.

1 Burak, a.g.e., s. 118-1202 Trk Ansiklopedisi, s. 229., Ana Britannicca., 285.3 Haniolu; Enver Paa, s. 264265.4 Aydemir, a.g.e. s.570576.


9/18



Gnmzde ise bu eklinin doru olmad aslnda Enver Paann Saruhanyanadl bir Ermeni tarafndan ldrldne dair bir iddia ne srlmtr1. Eer bu doruise ttihad ve Terakki ynetiminin en nemli lideri Talt, Cemal ve Enver PaalarnErmenilerce ldrld sonucu ortaya kmaktadr.

Enver Beyin Nianlanmas

Enver Bey, 15 Mays 1911'de Sultan Mehmed Readn yeenlerinden NaciyeSultan ile nianland2. Dnemin bunca hareketli olaylar iindeki bu nianlanma hadisesiu ekilde gereklemiti:

Enver Bey bilindii gibi, yakkl gen bir subaydr. O srada 29 yann iindedir.Almanlar arasnda kendisine kar, baka bir yabanc devlet asker ataesine gsterilenilgi ile kyaslanamayacak bir ilgi ve sempati vardr. Enver Bey, Almanlarn bir ihtillkahramandr. Yarnn belki de bir asker lideri olabilir. Bylece Almanlar arasnda

byk sayg grr. Enver Bey Berlinde, deta sefirden daha ileri tutulur. Almanimparatoru, kendisine ilk takdim edildii zaman, bu gen adama, bir yabanc devletinasker ataesi gibi deil, Trkiye'nin bir prensi, nde gelen bir ahsiyeti gibi davranr.Ona stn iltifatlarda bulunur. Hatta bu gen ve yakkl kahramann, sultannkzlarndan birisi ile evli olup olmadn da sorar.

Bu ilgiler, Enveri saran havay

ve onun saray evresindeki mevkiini dekuvvetlendirir. Btn kabullerde Enver Bey, salonlarn itibarl bir misafiridir. te busradadr ki imparatorun yeenlerinden gen, gzel bir prensesin, Trk binbasna karalkas gittike artar. yle grnr ki bu Alman prensesi bu Trk binbasna karkaytsz deildir.

Ali Fuat Paa ve Aydoslu Sait Beyin anlattklarna gre; bu iltifatlar ve yaklamaabalar karsnda Enver Bey, gnl ile yaayan gen bir insan gibi deil de, klahavasndan bir trl kurtulamayan taral bir zabit gibi davranr. Grd iltifata kardimdik vaziyet alp, mahmuzlarn birbirine arparak selm vaziyeti almaktan baka birey bilmeyen, sert bir Prusya zabiti gibidir.

Prenses, ylmaz devaml davetler tertipler. Sevdii bu Trk subayna frsatlarhazrlar. Ama Enver Beyin davranlar deimez. Nihayet bir gn ve tabi ancak birAlman prensesinin lleri iinde, konandaki bir kabul gn, Enver Bey gene davet-

lidir. Bir aralk prenses odasna ekilir. Olduka hafif bir tuvaletle bir divana uzanmtr.Enveri odasna davet ettirir. Bekledii hararetli ilgi tahmin edilebilir. Ama BinbaEnver Bey, birden gene asker vaziyetini alr. Ayaklarn bititirir. Ve sayn prensesi, tamaskerce selmlar, emirlerini bekler...

te o zaman olan olur. Prenses divandan frlar. Yz aknlktan ziyadehiddetinden mosmor kesilmitir, ilk rastlad Trk, Sait Beydir. Ona haykrr:

Fakat Sait, bu bir manken!

Ali Fuat Paa, o geceki bu olayn sarayda bize kar, hissedilir derecede siyassoukluk yarattndan bahsederdi.

1 Enver Paann Katili Bir Ermeni, Milliyet,21 Mays, 1990.2Aydemir,evket Sreyya; Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paa, C.II,stanbul 1917, s. 198199.


10/18



Enver Beyin Berlinde, iinden gelen ilk kadn ilikisi, Msrl bir Prensesle masum,fakat kararl dostluudur. Prensesin ad bilinir. Enver Bey Prenses ffetle evlenmeyi dednmektedir. Prenses ve ailesi buna hazrdrlar. Fakat nereden ve nasl duyulmusastanbul, tam bu srada ie mdahale eder. Bu evlenmeyi istemez. Sadrazam HseyinHilmi Paa ie el koyar. ttihad ve Terakki Merkezinin arzusu, ordunun Enver gibiyldzlarnn hanedanla yaknlamas ve hanedana mensup sultanlarla

evlendirilmeleridir.Enver Beyin Berlinde bir Msrl prensesle tanma ve hatta evlenme ihtimalleri

haberinin stanbul'da, evvel ttihat evrede tellar uyandrdn anlamakmmkndr. Fakat Envere ilk cidd uyarnn, Sadrazam Hseyin Hilmi Paa tarafndanyapld dorudur. Enver Beyi Berlinde bir olupbittiye brakmamak iin bulunan yol,onun hanedandan bir hanm sultanla nikhlandrlmasdr. Bunun iin de baz sondajlaryaplr ve bir hanm sultan bulunur, i, Enver Beyin annesine de nakledilir. Anne, okmemnun ve heyecanldr. Olu bir sultanla evlenecektir. Padiaha damat olacaktr.Hemen olu stnde srarlara giriir. Hem Hseyin Hilmi Paann, hem annesininmektuplar Berline yamaya balar.

Enver Bey, aslnda bu ie razdr. Fakat baz bilgiler de edinmeye muhtatr. Meseleldeki belgelerden, Meclisi Mebusan Reisi Ahmed Rza Beye yazlan mektuptan bazcmleler verelim. nk bu arada ve stanbul'da onun bu i iin gvendii, en yakn

bildii insan Ahmed Rza Beydir. Ahmet Rza Beye aabeyciim diye hitap eder.Ahmed Rza Beyin aile evresinde bir hanmdan validemiz hanm ve kz SelmaHanmdan da hemiremiz hanm diye bahseder. Ahmed Rza Bey ise bekrdr. Ve biraralk onun da saraydan bir hanmla evlendirilmesi bahis konusu olacaktr.

Enver Beyin Ahmed Rza Beye mektuplarndan biri, 12 Austos 1909 tarihlidir.Mektuptaki u cmleler dikkat ekicidir:

Bu yaknda bir evlenme modasdr kt. Ben de kendimi tecrbe etmekistiyorum.... Sizden bir ricam var.

Hemirem hanmefendi, sultann tahsili, gzellii, hakknda malumat alpverebilirler mi? Kendi anneme emniyetim yok Acaba kzn serveti ne kadar olacak?

Hkmetten maa, filan verilecek mi? Yahut bu kzdan daha baka biri var m?Aabeylik hatr iin yaznz.

Enver Beyin bu servet, maa hesaplarn yadrgamamak gerekir. nk gireceisaray, bir binbann maa ile dnmez. Bunu dnmekte hakldr.

Bu muhabereler bylece devam eder. Ama ksa zamanda karara varr. nk i,artk dedikodu eklini almak istidadndadr. Bunun zerine 17 austos 1909 tarihlimektupla muvafakatini bildirir:

Berlin 17 Austos 1909 Landshoter Strase 7

Muhterem Aabeyciim!

nayetnmenizi (ltfettiiniz mektubu) imdi aldm. Seve seve okudum. Selmahanmefendi ablamn ltuflarna ayrca teekkr ederim. Hilmi Paadan ve evden al-dm mektuplarda, annemin ok lakrd oluyor, alp almayacan bildir de seskesilsin yolundaki son mektubu zerine, dn muvafakat ettiimi yazdm. Bu kadar

tevekkl iyi deil. Fakat olan oldu.


11/18



Yalnz hemirem hanmefendi, daha sonra teriflerinde, kzn terbiyesini (tahsiliniolacak) tamamlamak iin ne lzm olduunu veya ne gibi hususlar kendilerine teklifetmem lzm geldiini tetkikle bildirirlerse, fevkalde mteekkir kalacam.Teehhlm (evlenmemi) Berlinden avdetime, yani iki sene sonraya brakmakfikrindeyim.

Validemiz hanmefendinin ellerinden perim.

EnverBylece i karara balanm olur. Artk ne yaplacaksa stanbul'da yaplacaktr.

Enver Paa ile evlendirilecek olan Naciye Sultann yaamn da kendi azndanrenmekteyiz. Naciye Sultan yaamnyle anlatacaktr:

Babam ehzade Sleyman Efendi, Sultan Abdlmecitin yedi erkek evldndanbiriydi. Sultan Abdlhamit'le karde olurlard. Yani Sultan Hamit, benim amcamd. Ba-baannem Serfraz Kadnn genlii, soluk bir hayal gibi yaar gzlerimde. Bebeksrtlarndaki Nispetiye kk, geni baheleri, ormanlar ile yazlk saraymzd. Babam,ava, baheye, spora meraklyd. Maiyetine verilen yedi Enderun Beyi ile gnlerini,yazn bu kkte geiriyordu. Annem Aye Tarz- Ter Kadn, babamn drt hanmndanncsyd. Gzellii ile n salmt. Kk yata saraya getirilmi ve babama eolmak zere terbiye edilmiti. Kardeim ehzade erafettinle, ana baba bir kardeiz.

Aabeyim ehzade Abdlhalim, babamn ikinci karsndand.Yazlar Nispetiye kknde, klar Feriye saraynda otururduk. Bu saray da krk elli

odal bir konakt. Bizi btn aile fertlerimizle; kalfalar, harem aalan, uaklar,tablakrlar (yemek tayclar) ve babamn maiyetinde alan yahut ona arkada olarakseilen yedi Enderun beyi, hep ayn at altnda yaardk. Kadn kalfalarla haremaalarnn ayr daireleri vard. Saraymzn husus doktoru, diisi, terzisi, berberi

bulunurdu. Hulsa daryla bir alakamz yoktu. Hayat, saraymzn, kkmznduvarlar iinde geerdi. Btn saraylarda olduu gibi, bizim saraymzda,kkmzde de tek elence, ince saz takmmzd. Bu takm kzlar olutururdu, incesaz, alg ve oyun, btn elencemizi tekil ederdi. Dier kkler ve saraylarla hiiliiimiz olmazd. Dier saraylarla, dier aile mensuplarmzla, akrabalarmz olanehzadeler ve sultanlarla, karlkl ziyaretler olmazd. Ama bilirdik ki onlarn kk vesaraylarnda da hayat tarz, aynen byledir... 1

Bu arada Enver Beyin Naciye sultanla bir sredir devam eden nianllnda dagelime olmu, nihayet dnn yaplmas kararlatrlmtr. Zira Enver Bey ftkameliyat olmutur ve shhatine kavumutur. Rtbesi de 15 Ekim 1913te albaylaykseltilmitir. Naciye Sultan Enver Beyi, ilk defa hastanede ziyaret eder. Aydemirinnaklettiine gre Naciye Sultan hatralarnda bu ziyareti yle anlatr:

Hastahaneden beni grmek istedii haberi geldi. ok heyecanlandm. Onu ilk defahasta yatanda grdm. Bu, ikimizi de zd...

Bu ziyaretin 1920 Aralk 1913 gnleri arasnda yaplm olmas mmkndr.nk Enver Bey Naciye Sultana yazd 21 Aralk tarihli mektubunda, artkhastaneden kabileceini bildirir ve unlar syler:

1

Aydemir, a.g.e., s.199-203.


12/18



Beni, bir binba iken kabul ettiniz. Benimle nikhlandnz. imdi bir miralaym(albay). Sizi grdm. Teekkre geleceim. Bu rtbe ykseliime imdi, bir de shhat veafiyetim ilve edildi.

Bu mektuptan gn sonra, 24 Aralk 1913'te hastahaneden kar. lk ziyaretinipadiaha yapar. Dn hazrlklarna ise balanmtr1.

Enver Paann DnEnver Paann 5 Mart 1914te Naciye Sultan ile evlendiini ngiliz raporlarndan

reniyoruz2.

Raporu yazan ahsa gre: Harbiye Nazr Enver Paann, 5 Mart 1914 tarihinde sislive hafif yamur iseleyen bir akamda evlendiini, gelin, Hartum Eski Sultanmteveffa Sleyman Efendinin kz Prenses Naciye Hanm olduunu belirtmektedir.

Gen iftin dn treni Damat Ferit Paann konanda gerekletiini,Trkiyede dnlerde misafirlere dn yemei ziyafeti vermek rf ve adetlerin

banda geldiini vurgulamaktadr. Gelenek haline gelen dn yemeklerinin asaleti veaile onurunu simgeleyen bir gsterge olarak addedildiini nakletmektedir. Ayrca,Enver Paann dnnn, iki yl nce izledii bir Trk dnnden ok farklolduunu belirtmektedir. Bunun nedeni de; Enver Paann dnne davet edilen ve

protokolde bulunan yabanc diplomatik temsilcilerin Prenses Naciye Hanmefendi iletantrlmas olduunu belirtmektedir. Prenses Naciye Hanmn ok k bir gelinlikierisinde scak ve yakn bir ilgiyle davetlileri karladn ve onlarla uzunca bir sreFranszca konutuunu, daha sonra, Prenses Naciye Hanmn ve damat Enver Paannnikh defterini imzaladklarn aktarmaktadr. ok sayda Trk kadnnn, gelininodasn ziyaret ettiklerini, ziyaretilerin gelin odasndan dar ktklarnda, EnverPaann odaya girdiini ve Avrupal bayanlarla sohbet ettiini belirtmektedir.

Raportrn yakn adamlarndan birinin ei olan bir hanmefendinin; dndebulunan btn davetlilerin salam karakter sahibi, asaletli, sekin tabakadan oluaninsanlardan teekkl ettiini naklen kendisine aktardn belirtmektedir.

Avrupallarn yemek ziyafetine davet edilmediklerini, Enver Paann dndennce konuklarn kabul ettiini, dnde Enver Paann yani yeni damadn en kkkayn biraderi sarayn prenseslerinin beylerinden hediye edilen bir altn zinciri hediyeettiini ve ayrca 1000 Sterlin de yataa verildiini aktarmaktadr.

Daha sonra da belgenin zeri izilerek iptal edilmitir.

Yukardaki belgeden anlalan, raporu yazan yetkilinin tek bana olmad ve bykbir ihtimalle cinsiyetinin erkek olduu anlalmaktadr. nk bayanlarn bulunduuksmlara giremeyip, yakn bir arkadann einden ald bilgiler dorultusundagrevini ifa etmeye altn grmekteyiz.

1Aydemir, a.g.e., s.417.2Enver Pashas Marriage (Enver Paann Evlilii) Puplic Record Office, Foreign Office; F.O.

195/2459, 13 March, 1914, s. 123125, Ek.1,2,3,4,. Haniolu, Enver Paa, s. 262;Aydemir, a.g.e., s.418-420.


13/18



Ancak, uras bir gerek ki devlet byklerimizin att her admn, yabanc devletadamlarnn yakinen takibi altnda olduu tam yz yl nceki belge ile bir kez daha teyitedilmi ve ilim dnyamza hizmet etmesi, gen kuaklara rnek olmas asndan bukonu aratrlmaya allmtr.

Sonu

Enver Paa'nn siyas ve asker kariyeri hakknda deiik ve birbiriyle elienyorumlar yaplmtr. 1908 ihtillinde oynad rol, Trablusgarp Harbi'ndeki baarlarsebebiyle kamuoyunda byk itibar kazanan Enver Bey'in aleyhine MondrosMtarekesi'nin ardndan bir kampanya balatlm. 1922 sonrasnda ise yeni rejim EnverPaa ve arkadalarn gereksiz yere I. Dnya Sava'na girilmesinden sorumlu tutmu,Mtareke dnemi faaliyetleri de maceraclk olarak yorumlanmtr. Belirli dnemlerdelehine ve aleyhine youn yayn yaplmas, Enver Paa hakknda objektif birdeerlendirmede bulunulmasn gletiren temel sebep oluturur.

Enver Paann teamllere aykr olarak ok hzl ykselii, ona kta hizmeti yapmakiin yeterli zaman brakmamt. Bu yzden ordularn sevk ve idaresinde ihtiyaduyulan pratik bilgilerden yoksun kalmt. Bu eksiklik ou zaman menzil ihtiyalarntakdir etmek ya da askerin kar karya olduu zorluklar dikkate almak gibi konulardagereken karar seri birekilde vermesine engel tekil ediyordu.

Yetitii dnemin Osmanl zabitan iinde kendini gelitiren Enver PaaMakedonya'daki ete savalarnda gsterdii baarlarla sivrilmitir. 1908 hareketindenc rol onu halk kahraman mertebesine getirdii gibi ttihad ve Terakki Cemiyetiiindeki durumunu da glendirmi, 1913 Bb- li Baskn'ndan itibaren gerek burgtn asker kanadnn gerekse Tekilt- Mahssa'nn lideri haline gelmitir. Budnemde kendi kaleminden kan mektuplar, Enver Paa'nn Franszca ve Almancay iyidzeyde kullanabilen ve Bat dnrlerinin kitaplarn okuyan bir kii olduunugstermektedir. Ayrca kendi dn treninde yabanc lke temsilcileri ile yaptgrmelerde yabanc dillere ok iyi derecede hkim olduunu da ekteki belgelerdenanlamaktayz.

Enver Paann etrafnda gelien olaylarn doru bir deerlendirilmesini yapabilmekiin Enver Paann farkl ynnn aka bilinmesi gereklidir. Birincisi ve en

nemlisi onu bulunduu konuma tayan ttihad ve Terakki Cemiyetinin gizemlilii,ikincisi stlendii zor grevlerin kendisine kazandrd snrsz yetkiler ve bunlarkullan biimi, ncs de Enver Paann karakteridir.


14/18



Kaynaklar

1. Puplic Record Office, Foreign Office; F.O. 195/2459, 13 March, 1914, Londra.

2. Ahmad, Feroz, ttihad ve Terakki (19081914), ev. Nuran Yavuz, stanbul,1984.

3. Akin, Sina, Siyasal Tarih (17891908), Trkiye Tarihi, C.III, YaynYnetmeni: Sina Akin, 5. Bask, stanbul, 1997.

4. Akin, Sina, Jn Trkler ve ttihad ve Terakki, Remzi Kitapevi, stanbul, 1992.

5. Altu, Ylmaz, Siyasi Tarih Ders Notlar (17761920), Filiz Kitapevi, stanbul, 1977.

6. Armaolu, Fahir, Siyasi Tarih (17891960), Ankara, 1973.

7. Aydemir, evket Sreyya, Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paa, C.III,stanbul, 1993.

8. Aydemir, evket Sreyya, Tek Adam, C.I, stanbul 1993

9. Balc, Ramazan, Sarkam Harekt, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri venklp Tarihi Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1999.

10. Bardak, Murad, ahBba, stanbul, 1998.

11. Burak, Durdu Mehmet, Birinci Dnya Savanda Trk-ngiliz likileri, 19141918, Bbil Yaynlar, Ankara, 2004.

12. Burak, Durdu Mehmet, Osmanl Devletinde Jn Trk Hareketinin Balamas veEtkileri, OTAM, Say. 14, Ankara, 2003.

13. Cemal Paa, Hatrat, V. Bask, stanbul, 1997.

14. avdar, Tevfik, Talt Paa, (Bir rgt Ustasnn Yaam yks), TTK Yay,Ankara, 1995.

15. avdar, Tevfik, Trk Demokrasi Tarihi (1839-1950), mge Yay., Ankara, 1995.

16. Davison, H. Roderic, Essayas in Otoman and Turkish History, 17741923,University of Texas Press, USA, 1990.

17. Duru, Kzm Nmi, ttihad ve Terakki Hatralarm, stanbul, 1957.

18. Enver Paann Katili Bir Ermeni, Milliyet, 21.05.1990.

19.

Enver Paa, Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, C.4, s.211212.20. Erolu, Hazma, Trknklp Tarihi, Ankara, 1990.

21. Haniolu, M. kr, Enver Paa, DA, C.XI, stanbul, 1995.

22. Haniolu, M. kr, Bir Siyasi rgt Olarak Osmanlttihad ve Terakki Cemiyetive Jn Trklk (18891902), stanbul, 1985.

23. brahim Temo, ttihad ve Terakki Anlar, Arba Yay. stanbul, 1987.

24. Jaeschke, G. I. ve II. Dnya Savalarnda Trkiyenin D Politikas, Belleten,XLI/164, Ankara, 1977.

25. Kansu, Aykut, 1908 Devrimi, letiim Yaynlar, stanbul, 1996.

26. Karabekir, Kzm, ttihad ve Terakki Cemiyeti Neden Kuruldu? Nasl Kuruldu?Nasl dare Olundu? Haz. Faruk-Emel zerengil, stanbul, 1982.

27. Karabekir, Kzm, Birinci Cihan Harbine Neden Girdik, C.I, stanbul, 1995.


15/18



28. Karal, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, CIX, TTK Yay., Ankara, 1996.

29. Krzolu, M. Fahrettin, Kzm Karabekir, K. B. Yay., Ankara, 1991.

30. Kinross, Lord, Atatrk: Bir Milletin yeniden Douu, ev. Necdet Sander,stanbul, 1981.

31. Kocaba, Sleyman, Jn Trkler Nerede Yanld,Vatan Yay., stanbul, 1991.

32. Kuran, Ahmed Bedev, nklp Tarihimiz ve ttihad ve Terakki, stanbul, 1948.33. Kurtcephe, srafil, Trktalyan likileri (1911-1916), TTK Yay., Ankara, 1995.

34. Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, TTK, Ankara,1996.

35. Mardin, erif, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (18951908), 9. Bask, stanbul, 2002.

36. Okyar, Fethi, Devirde Bir Adam, Yay. Haz. Cemal Kutay, stanbul, 1980.

37. Resneli Niyazi, Balkanlarda Bir Gerillac, ada Yay. stanbul, 1976.

38. Said Halim Paa, Buhranlarmz ve Son Eserleri, Haz: M. Erturul Dzda, III.Bask, stanbul, 1998.

39. imir, Bilal N., Ege Sorunu, Belgeler, C.II, Ankara, 1976.

40. Tepedelenliolu, Nizamettin Nazif, Ordu ve Politika, stanbul, 1967.

41. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler, Arba Yay., stanbul, 1995.42. Tunay, Mete, Siyasal Tarih (19081923), Trkiye Tarihi, (Yayn Ynetmeni:

Sina Akin), C:IV, stanbul, 1997.

43. Uzer, Tahsin, Makedonyada Ekyalk ve Son Osmanl Ynetimi, Ankara 1987.

44. ok, Cokun, Siyas Tarih Dersleri, stanbul, 1954.

45. nal, Tahsin, Trk Siyas Tarihi(17001958), Ankara, 1977, s.378379.

46. Yaln, Hseyin Cahit, Siyasal Anlar, Bankas Yay. stanbul, 2000.

47. Yamauch, Masayuk, Honut Olamam Adam- Enver Paa, stanbul, 1995.


16/18



BELGELERN TRANSKRPSYONU

EK1, 2, 3 ve 4n Transkripsiyonu

ENVER PAANIN EVLL(Raporlar)

13 Mart 1914

Efendim,

Birlikte altmz bayann raporuna gre Harbiye Nazr Enver Paa, 5 Mart1914 tarihinde sisli havada ve hafif yamur iseleyen bir akamda evlendi. Gelin,Hartum Eski Sultan mteveffa Sleyman Efendinin kz Prenses Naciye Hanmdr.

Gen iftin dn treni Damat Ferit Paann konanda gerekleti. Trkiyedednlerde misafirlere dn yemei ziyafeti vermek rf ve adetlerin bandagelmektedir. Gelenek haline gelen dn yemekleri asaleti ve aile onurunu simgeleyen

bir gsterge olarak addedilmektedir. Enver Paann dn, iki yl nce izlediim birTrk dnnden ok farklyd. nk Enver Paann dnne davet edilen ve

protokolde bulunan yabanc diplomatik temsilciler Prenses Naciye Hanmefendi iletantrld. Prenses Naciye Hanm ok k bir gelinlik ierisinde scak ve yakn birilgiyle davetlileri karlad ve onlarla uzunca bir sre Franszca konutu. Sonra, Prenses

Naciye Hanm ve damat Enver Paa nikh defterini imzaladlar. ok sayda Trk kadngelinin odasn ziyaret ettiler. Ziyaretiler gelin odasndan dar ktklarnda, EnverPaa odaya girdi ve Avrupal bayanlarla sohbet etti.

Yakn adamlarmdan birinin ei olan bir hanmefendi; dnde bulunandavetlilerin salam karakter sahibi, asaletli, sekin tabakadan oluan insanlardanteekkl ettiini belirtmektedir.

Avrupallar yemek ziyafetine davet edilmediler. Enver Paa dnden ncekonuklarn kabul etti. Dnde Enver Paann yani yeni damadn en kk kayn

biraderi sarayn prenseslerinin beylerinden hediye edilen bir altn zinciri hediye etti.Toplam 1000 Sterlin de yataa verildi denmektedir.


17/18



EK. 1-2


18/18



EK. 3-4