""ereffle 19911111111111131111311•••"—^—

ENVER HOXHA

Baraka e Nushajve

Kujtime

INSTITUT! I STUDIMEVE MARKSISTE-LENINISTE PRAN1 HQ TI PPSH

Ky material, i shkruar ne vitin 1971, eshte shkeputur nga cikli me kujtime te shokut Enver Hoxha, kushtuar ba-zave dhe njerezve te thjeshte te Luftes Nacionalglirimtare.

Autori e dorezoi kete material per botim me rastin e 70-vjetorit te lindjes ,

se shokut Gogo Nushi.

Dhjetor 1983

SHTEPIA BOTUESE «8 NENTORI. TIRANE, 1983

BARAKA E NUSHAJVE

Buzö Lands, ne afdrsi td vendit ku ndodhet sot nddrtesa e ekspozitös «Shqi-pdria sot», ne vitet e Luftgis Nacionalgli-rimtare ngrihej njd barakd e vogöl, e vje-tdr, e ndörtuar me dörrasa tö brejtura nga shiu, bora dhe era.

Se v'emör kishte pasur md pard nuk e di, por ne te gjithd e thdrritnim ba- raka e Nushajve, ngaqö aty banonte fa- milja e thjeshtd, e dashur, militante e Gogo dhe e Kozma Nushit. Pör tö gjithd ne, qd hynim e dilnim atje si ne shtdpind tone ne den e vdshtira td ilegalitetit, kjo bara- kö do td mbetet e paharruar. Ajo ishte ba- raka e revolucionardve, e ilegaldve, e ta- kimeve td paharruara me shoköt e idealit, baraka ku hartoheshin plane lufte, td ak-

5

sioneve tö vastit e pör ditöt e ardhshme tö lirisö.

Baraka kishte vetöm njä dhomö tö vo göl dhe njö korridor tö shtruar me baltö, njä pjesö e te cilit ishte e ndarö me perde e qö shörbente edhe si kuzhinö, edhe pör tä fjetur njeröz e, pör kötö, te krijohej pörshtypja sikur kishte dy dhoma. Catinö e kishte te mbuluar me llamarinö dhe, kur binte shi, ndihej njd si muzikö shurdhuese, i vetmi moment i döshiruar pör banuesit dhe miqtö e saj, se vetöm afeherö mund tö flitej .me zö tö lartö. Nö barakö, zako-nisht flitej me zö tö mbytur, pse ishte barakö konspiratorösh komunistö e anti-fashistd.

Pörpara ajo kishte njö kopsht bokö-rimö dhe rruga qö kalonte nja pesö metra larg saj, gjarpöronte tej ne mes ferrash. Nga prapa barakös kishte njö bokörimö tjetör cfd rröshqiste deri ne buzö Lanös. Pärpara, nga krahu i djathtö, ishin dy-tri shtdpi disi tö mödha. Baraka mund te rrethohej kollaj, por atö e ruante syri vi-gjilent i Validesö.

Sa veta jetonin ne atö barakö? As e

dihej ekzaktösisht, por, vev banuesve tö pörhershöm: Validesö, djemve tö saj, Koz-mait, Gogos, (enos, vajzös se saj, Lilos, vinin edhe tö tjerö. Köshtu, gjatö kohäs e unö shkoja atje, erdhi e qöndroi per disa muaj völlai plak i Validesö, Milo An-doni; hynin e dilnin si ne shtöpinä e tyre djemtö e barba Milos dhe pjesötarö te tje-rö nga «bylyku» i gjerö i tij; me pas qön-droi ne barakö njö a dy muaj edhe vajza e madhe e Validee, Shana, kur u kthye bashkö me burrin e saj, Thoma Kokush-tön, nga Franca. Por köta ishin, si tö thu-ash, vetöm banoret «zyrtarö» tö barakös, sepse atje, pörvec tyre, vinin, ditön e na-tön, Plot tö tjerö, ilegalö si unö, korrierö partizanö dhe shokö tö ndryshöm tö orga-nizatös se Partie tö Tiranös. Dikush vinte e rrinte gjatö gjithö ditös, njö tjetör e zinte ne mbrömje shtetrrethimi e mbetej aty edhe natön. Baraka, si njö koshere ble-tösh, prodhonte ne heshtje «mjaltö» pör Partinö, por jashrö njerözit e saj sulmonin si greröza fashistöt e tradhtaröt.

Nö barakö sundonte si revolucionare nönö Athinaja, «Valideja». Kötö emör ia

kishin vene shoköt e Lionit, kur ajo je-tonte ne Francö, dhe e e gjithö ne vazh-duam ta thörritnim köshtu edhe kötu, de-risa ajo vdiq shumö vjet pas Vlirimit. Va-lideja ishte njö plakö shumö e dashur, shumö e zgjuar, kurrö nuk e ngrinte zö-rin dhe vdo frazö e mbaronte me fjalön «jeto», duke e zgjatur o-ne, si e flasin zakonisht banoröt e Bregut. Te gjithö ishim pör te bijtö e saj, ishim jeta e saj. Nö ba-rakö nuk kishte Kozma e Gogo, tö gjithö i kishte njösoj, bile ne tö tjeröt na pörkö-dhelte ca me shumd.

— Xhan, o Taras, — me thoshte shpesh, — ruhu, se janb kohöra tö köqija. Mos löviz shpesh ditdn, se mbushur janö rrugöt me spiunö. Ty duan tö tö vrasin qe-nat kömishözinj.

— Po ruhem, Valide, shih, kam vönö edhe syze, kam lönö edhe nmstaget!

Ajo, duke me treguar nga dritarja e vogöl e dhomes, mbuluar me njö perde te hollö, me thoshte:

— gjithö e rrinö ne ato shtöpi, unö i njoh, pse e do puna. Kur kam kohö vete u böj nga njö vizitö plakave. Hiqem

8

si fshatare injorante, u flas atyre pör Bre-gun e Detit, gör kishön e Vunoit, pör iko-nat, (ne qoftö se jane tö krishtere) dhe shikoj köshtu, vfarö grash janö dhe ku punojnö burrat e tyre. Nga kjo anö, qö shikoj unö, gratö janö e mira, kurse pör burrat hetojnö djeme dhe ata me kanö thönö se njöri prej tyre öshtö i rrezik-shöm. Ja, shiko atje ne katin e dytö, tek ato penxheretö, atje rri njö gjirokastrit.

— Si e thonö, moj Valide? — e pyes. — Njazi Bimi, jeto. - E njoh, — i them, — ne shkollön

fillore, ne Gjirokastör, kemi geile bashkö-nxönös, po ai u be oficer i Zogut dhe tani öshtö oficer i poshtör fashist. ushtö i rre-zikshöm, duhet tö ruhemi cid td mos i bjerö ne sy baraka.

Disa herd i thosha Gogos e te nda-loheshin hyrjet dhe daljet e shumta, qof-

shoköve, qoftä tö kushörinjve dhe Gogoja me pörgjigjej:

— Shoköt i vömö ne rregull, o Enver, por hajde tö vösh ne rregull kushörinfe dhe te aförmit e Validesö dhe tö dajos.

— Duhet te gjesh mönyrön edhe pör

9

köta, se öshtö e domosdoshme t'i rralloj-nö vizitat e tyre tö kota kötu, ne barakö.

— Do t'u them, — me pörgjigjej Go-goja. Dhe u thoshin ai e Kozmai, por lö-vizjet nuk ndörpriteshin.

Baraka e Nushajve ishte njö bot e cuditshme, njö bot e revolucionaröve. Nga jashtö ajo ishte mizeraböl, po brenda kurdoherä rrinte e pastör, e fshirö dhe e larö. Atje flitej pör plane lufte, p'ör aksio-ne, pör atentate kundör fashistöve. As-njöri nuk habitej, asnjöri nuk .böhej ku-rioz, tö gjithö ishin gjakftohtö. Valideja bönte roje jashtö duke larö enöt, ose si tö qöllonte: arnonte corapet e grisura, ose bönte ndonjö punö tjetör. Kur mbaronte

-ajo, dilte barba Miloja, hidhte njö sy rreth e rrotull, duke börö sikur do te kryente ndonjö punö, kurse Genoja, qö qysh ne fi-Hirn punonte me Rininö Komuniste, ne njö cep tjetör lexonte ne fröngjisht «Des principes du läninisme»1. Gati e gjithö baraka e dinte fröngjishten. Duke pritur Gogon uriö merrja ne gjunjö Lilon e vo-göl dhe i thosha:

1 «Mbi bazat e leninizmit».

10

— Raconte-moi quelque chose. — Que veux-tu, que je te raconte? — Une fable de La Fontaine par

exemple. — Bon, je vais te reciter «La cigale

et la fourmi» 1 . Dhe zöri i Lilos me gante larg ne ban-

kat e shkollös, ne «Lettres de mon mou-lin» tö Dodesö2 dhe harroja köshtu pör njö moment hallet e mödha tö luftös.

Sa tö madhe e kishte zemrön baraka jodö! Sa her kam fjetur aty, ne dhomö apo edhe ne korridorin e vogöl, ku nönö Valideja na shtronte tö flinim ne njä dy-shek me Gogon. Po duke qenö me i gjatö se Gogoja, mua me dilnin kömböt jashtö dhe kjo gjö böhej objekt humori, cre, kra-has shqetösimeve qö kishim, nuk shterte kurrä.

Unö hyja e dilja nga baraka i ve-

1 — Me trego digka? — ?farä do ti, te te tregoj? — Njä fabul te La Fontenit, pär shembull. — Mirä, po te recitoj «Gjinkalla dhe milingona».

2 «Letra nga mulliri tregime dhe novela te shkrimtarit francez Alfons Dode (1840-1897).

11

shur here si bojaxhi, hexe si hidraulik, her si elektricist, aq sa i vura ne pozitö tö vöshtire Nushajt dhe kusherinjtö e tyre.

i Validese, Miloja, i cili nuk linte fjalö te mira pa thöne ne adresen time, si njd njeri qe di törö ato zanate dhe isha aq i zoti sa c'te me shihte syri ma zinte do-ra (1), rrinte dhe shante djemte dhe nipe-rit e tij e ishin aq tö ngathet e tö tisur, sa nuk po mösonin nje zanat pör tö qend! Kozmai punonte ne ngarkim-shkar-kim, kurse Gogoja, fatorino, ose i ndö-rronin zanatet, sipas nevojös se Partisö, gjersa iu kushtuan töresisht punös ilega-le. Edhe Cenoja, qe ne atd kohe duhej te ishte rreth 15 vjec, qe rregulluar me pune ne njö oficine.

Ne kopshtin para barakös rriteshin disa pemö. Mbaj mend se ne verön e vitit 1942, kur shtrengoi vapa, brenda ne ba-rake ishte e pamundur tö rrinim gjithe ata njerez, prandaj ngritem edhe njö tendö ne mes tö pemeve. Atje Valideja e barba Mi-loja shpesh prisnin e pörcillnin vizitoröt e shumtö tö familjes dhe kjo jo vetöm na lehtesoi disi ne e ishim te detyruar te

12

rrinim e te punonim vetem brenda, por na u krijua edhe mundösia qe ne mbrömje vonö, kur binte errösira, tö dilnim disa ste te tenda e tö memnim pak ajör tö paster.

ellonte e kisha shumö punö, duhej tö takohesha e e bisedoja me shokö ose • shkruaja artikuj apo udhezime tö ndry- shme dhe, pör kete, nuk lövizja nga ba-raka edhe me dite. Barba Milos nuk i pöl-qente e une nuk shkoja ne punö, e ne vend tö ndreqja ndonjö cezme apo tö lye-ja ndonje shtöpi, pör e zönö ndonje lek, «beja muhabete me shokö, kokö me ko-kö» ose shkruaja. Sigurisht qö kishte fi-lluar tö dyshonte tek und, se unö nuk duhej tö isha aq zanatci i zoti sa hiqesha. Njö dite i thotö Validesö:

— Moj Thine, sikur nuk me ngjan si usta ky shoku i djemve.

Valideja, e ishte nje konspiratore e lindur, iu pergjigj:

- Usta öshte, usta, po ti mos e vri shumö mendjen.

— Cudi! — habitej plaku i urtö, —u bera kaq dhe nuk me ka zönö syri njö

13

marangoz qö te ngasö kalemin, si nget zdrukthin ne dörrase. S'duhet e jete us-ta, jo.

— Hiqe kötö mejtim nga koka, — i tha Valideja, — Ai ca shkollö e ka, por meqö nuk ka gjetur punö öshtö börö usta, na i möson edhe djemtö tanö.

— Qö t'i flies* mir bön, — tha plaku, — por...

— Mirö, mirö, — e ndörpreu törö au-toritet Valideja e völlanö, — neve nuk ka v'na duhet se g'jane e g'böjne ai dhe djemtö tanö, mjafton qö i kemi te mirö.

— Po, po, — tha. Miloja, plaku i Menos, — gjynah tö qahemi, deri tani nuk u kemi dögjuar ndonjö gjö te keqe.

— Dhe as cid kemi pör te dögjuar, pörvegse fjalö te mira! — tha Valideja dhe u largua te gatuante.

Nönö Valideja ishte e Wie qö pa kup tuar behej edhe nöna jote. Ajo u !pö nöna e shumö ilegalöve, e korrieröve cid hynin e strehoheshin ne barakön e thjeshtö, u bö nöna e atentatoröve te guximshöm te Partisd, e partizanöve te Qetös se Pezös. Ajo kishte njö zemör te madhe, te ndje-

14

shme dhe te fortd. Jeta e dhimbshme dhe plot vuajtje cid kishte börö, i kishte kri-juar bindjen e thellö se bota e vjetör duhej te pörmbysej patjeter.

Sa herb e kam par nönö Validend duke pörcjellö nga ajo barakö shoköt qö niseshin pör te kryer aksione te rrezik-shme. I shoqöronte deri te dera e kopsh-tit, rrethuar me gardh, ilegalöt qb, te veshur si hamej, elektricistö, hidraulikö, bojaxhinj, me veglat e punös ne krah dhe me bombat e revolet ne xhepa, shkonin mu ne strofkön e armikut pör te kryer detyrön qe u kishte ngarkuar Partia. Ata shpörndaheshin, kurse nönö Valideja kthe-hej brenda, me njö merak te madh ne sy.

— U nisön bijte e nönds, — me tho-shte dhe unö e kuptoja shqetösimin e saj te madh.

— Do te kthehen, i thosha pör ta qetösuar, por edhe vetö isha ne merak se si do te shkonte aksioni dhe mos u ndodhte gje shoköve.

Valideja vinte kazanin e madh ne zjarr dhe Tante rrobat tona. Here pas here

15

ngrinte kokön dhe shikonte nga dera, mos po ktheheshin ilegalöt, apo mbante vesh mos dögjohej ndonjö krisme arme ose plasje bombash. Kur gjithgka heshtte, ajo nuk gjente dot rehat.

— Shume u vonuan! — me thoshte. Böja sikur shikoja oren dhe i pergji-

gjesha: — nshte shpejt akoma! — Dhe kur

shihja se ajo nuk qetesohej, shtoja: — Ata nuk do te kthehen ketu, do

shkojne ne nje bazö tjeter. Po nuk qetesohej lehtö nöna. Vetöm

kur i shihte me sytö e saj, cfd hynin, ndrit-te e tera. Nuk dinte si ta shprehte gözi-min e saj dhe, duke i kapur pör krahu, i fuste brenda per t'u dhönö pör te ngröne atö gjellen e saj tö thjeshtö, por aq tö shijshme.

- Hani, jeto, hani. Ju ka marrö uria! Valideja nuk tö linte asnjöherd tö dil-

je pa ngrdne, po tö tö zinte dreka ose darka ne barakö. Njö dile punova atje cfd ne möngjes me disa shoke dhe, aför drekös, kur u ngrita tö ikja edhe une, ajo me tha:

- Jo, do e hash ca bukö, se ta kam

16

bete gati. E varfer öshte dreka, por kjo m'u gjend!

— Sille, Valide, — i thashö, — se nuk bön kurrö gjö tö keqe ti.

— Nuk dimö tö gatuajme ne fshata-rät, si nönat tuaja qytetare, me tha Va- lideja.

— Ma hodhe njö thumb, Valide, — i thashö, — po mir me bön, keq s'me bön.

— Jo, tö marga tö keqen, jeto, nuk e kisha per thumb, por qöpari, kur ti puno-je, edhe roje böja rreth e rrotull, edhe tö mblodha ca radhiqe, cfd t'i kam zier, u kam hedhur edhe uthull, tö kam ruajtur dhe nje copö djathö, se une e di qe ti e ha shume, ka dhe buk e misört si simite.

— Ma sill sa me pare, Valide, — i thashö, — se po me ulerijne zorret, po bejne revolucion!

— Rroftö revolucioni! — tha Valide-ja dhe shkoi matane me solli drekön, qö e hröngra me aq qejf.

E wie ishte Valideja, nöna e shtre-njte dhe shoqja e paharruar e gjithö ile-galöve, e tille ishte edhe atmosfera qe sundonte ne barakön e saj, ku une u stre-

2 - 46 17

hOva ne ato ditä te vöshtira dhe punoja pör göshtjen e Partig duke bashköpunu-ar sidomos me dy djemtö e saj militantö, Kozmanö e Gogon.

Kozmai ishte fömija e parä e familjes Nushi. Ai ishte i pörgatitur ideologjikisht dhe i prerä ne vendimet qö merrte. Par-tia cfd ne ditöt e saj te para pa te Kozmai njd nga_ anearöt e saj mö besnikö, pran-daj e caktoi me detyra me pörgjegjösi, tö cilat ai i kreu me devotshmörinö e njö komunisti proletar.

Sidomos pas Themelimit te Partisd Kozmai u bö njä nga bashköpunötoröt e mi me tö afört. Köshillohesha me tö dhe shkö-mbenim vazhdimisht mendime. Te Koz-mai gjeje cilösitö e njö proletari te vör-tetd, e njd shoku tö zgjuar, td matur, tö mprehtö dhe shumö simpatik. Bashkö me

qeshurön e ömböl, qe tek ai kishte digka td vegantö, törheqöse, spikaste edhe thje-shtösia karakteristike e Nushajve.

Sig duket, ne kötö and gjithö fömijöt: Kozmain, Gogon, Venon, Shanön dhe Li-Ion, nönö Valideja sikur i kishte prer'ö me

18

«njö görshörö». Kozmai, sig e kanö zakon Nushajt, ecte duke tundur kokeln. Sytä i kishte tö mprehtö dhe tö zgjuar. Ishte kon-spirativ, i regjur, shihte gdo skutd, i afro-hej gdo grumbulli njerözish, vörente ne gdo qoshe rruge ku kishte shtöpi ilega-lösh, se mos ndiente ndonjö lövizje tö dy-shimtö, ose shikonte ndonjd njeri tö huaj cfd «mbante poza tö sehirxhiut tö hutuar», sig i quante ai vözhguesit e policisö. Ashtu si me te gjithö shoköt e tjerö, edhe me tö e diskutoja me par detyrön qd do tö kryente, i shpjegoja arsyen dhe gdllimin dhe ai e zbatonte atö pa hezitim. Nö fund, kur e kryente, vinte mö informonte. Und, veganörisht Kozmait, i tregoja vendin ku do tö ndodhesha, köshtu qe mund te me gjente kur tä donte, ditön ose natön.

Kozmait i pölenin shumö köngöt epi-ke tö Bregut, te cilat i köndonte me pasion tö rrallö. Kur kändonte harrohej i zhytur i töri nö köngb dhe shpesh mu ne mes te saj thoshte:

— Iso, djema, iso! Nga kjo i mbeti edhe pseudonimi

«Iso». Natyra aq poetike e bregdetit Jon,

19

e kishte börö edhe vetö Kozmanb poet. Konspiratorit dhe trimit me fletö nga Bre-gu i pölciente te thurte edhe vargje, te bönte edhe fotografi dhe te gjente kudo te bukurön, atö te bukur pör te cilön luf-tonte dhe donte ta bönte te pörjetshme.

Kozmai fjalöt i kishte te shtrenjta, niste pak, por .gdo gjö e peshonte mir dhe fisheku i qöllonte kurdoherö drejt. Pör te nuk ekzistonte shoqöri e sömurö, ai s'e kishte kurrö zakon t'i bönte tjetrit lajka. ?do gjö e shikonte me syrin e Partisö dhe pör te mirön e saj. Ai kishte respekt prej komunisti ndaj shoköve udhöheqös, por kur ndeshte me ata qö nuk silleshin e nuk vepronin mirö, ishte i pamöshirshöm. Kötö veti te mrekullueshme te tij e kisha njo-hur ne shumö raste, por e paharruar me ka mbetur njö ndodhi midis meje, Kozmait dhe njö personi qö e mbanim pranö udhö-heqjes se Partisö. 'Kozmai atö person e njihte qö ne Francö, ku familja e Nushaj-ve, si shumö fshatarö te tjerö nga Vunoi dhe nga Bregu, kishte shkuar te punonte ne minierat e qymyrit ne krahinön e Lio-nit dhe ne Firmini.

20

Shtöpia e tyre ne Desinö u bö qendra kryesore, ose me mir e vetmja qendör e sigurt e komunistöve shqiptarö qö puno-

, nin ne Francö. Lioni ishte njö Bender e madhe punötore, bashkinö e kötij qyteti e dominonin radikalsocialistöt me Eduard Herionöl ne krye. Atje edhe partia ko-muniste kishte pozita te forta dhe ne kötö peng qymyri celulat komuniste ishin te shumta.

Kozmai dhe Gogoja ishin nga anöta-röt me aktivö te Partisö Komuniste te Frances. Gazeta shqip «Sazani» e Halim Khelos, e Kozmait, e Gogos dhe e Qamil Celös pörgatitej prej kötyre dhe shtypej nga völlezörit Nushi. Kur Zai Fundo tradh-toi, qöndroi ne Paris me trockistöt e Gal-tier-Buasierit. Edhe Sejfulla Malöshova, pörpara se te kthehej ne Shqipöri, ne ve-rön e vitit 1943, pör t'u dhönö «tuend» Partisö Komuniste te Shqipörisd dhe Lö-vizjes sonö Nacionaklirimtare, kishte shku-

1 Personalitet politik francez (1872-1957). Njöri nga udhöheqesit kryesore te partisö se radikalöve dhe tä radikalsocialisteve.

21

ar njöherö nö Paris dhe, me initiativen e tij, kishte börö pörpjekje te piqej me Zo-gun, te bisedonte me te dhe te kurdiste aleancö me katilin. Me vonö, pasi qe kthy-er nö Shqipöri, Sejfullai me foli pör kötö «vijö gjeniale politike», tö cilön unö ia hodha me indinjatö poshtö si shprehje e njb miopie politike dhe e njö oportunizmi ekstrem. Por se g'qe kjo «ide» dhe si «e mbrojti» Sejfulla Malöshova do tö flasim nö tjetör vend.

Le tö vijmö te qöndrimi i prerö i Koz-ma Nushit me personin qö pörmenda me lart e, qe vite me parö, kishte qenö anetar i Partisö Komuniste te Francös. Shoköt e Lionit dhe Nushajt e njihnin sa «intere-sohej» ai person pör punöt zhvillohe-shin atje, ata njihnin po ashtu karakterin e lehtö tö tij, liberalizmin dhe oportuniz-min e tij politik. Kur u kthyen nga Fran-ca Gogoja me Kozmanö dhe biseduam per punön, pör kötö persort ata me thanö:

— Ta pördorim si anötar partie, se di te flas dhe i jepet tö shkruajö. shtö antifashist. Ta kalitim ne luftö, por kur-doherö duhet tö kemi kujdes me tö.

22

Njöherü, kur ky shok erdhi nö Tirariö te me raportonte per punön ne zonön ku e kishte dörguar Partia, Kozmai, sa e mori vesh, na gjeti ne bazön ilegale ku ndodheshim. Unö po i lexoja kötij personi njö letör qe kisha pörgatitur per Nexhip VinQanin e shoköt e tij, cfd organizonin dreka dhe darka.

— Hajde Kozma, — i thashö, — ke-mi nevojö pör ca piper te kuq, nga ai i terbuari, t'ia hedhim kösaj gjelle pör «Xhipkön»t dhe «Pöllumbin.2. Do tö na ndihmosh? — e pyeta.

Pör kötö kam ardhur, — tha, — pa e ditur se gatuani. Mö lejo, shoku Enver, rn'u drejtua Kozmai me fytyrö tö vrenjtur, do tö flas si Sekretarit tö Pörgjithshöm te Partisö pör kötö shok, pse edhe ky nuk öshtö nö rru&n e drejtö te Partisö.

Pör mua qe i papritur ky sulm i Koz-mait, por ishte i stillt te tij. Shikova tje-trin, i cili ishte börö dyllö i verdhö ne fy-

1 Nexhip Vincani. 2 Pöllumb Dishnica.

23

tyrö dhe vöshtronte i vrenjtur Kozmanö. — Fol Kozma, — i thashö. Kozmai filloi me ton te prerö, si sö-

pata e dardharit: — Ketij, tha, — i pökien te böjö

me mir dashuri me njd grua nga Parisi, sesa t'u vörö gjoksin punös dhe ktfies, ne njö kohö kur shoköt komuniste dhe popu-lli na vriten nöper rrugö.

Tjetri, i skuqur, u ngrit ne kömbö dhe börtiti:

— Kozma, po me akuzon röndö. Sho-ku Enver, nuk mund ta duroj kötö ofendim.

— Ulu, — ia ktheva atij, — mbaj gjakftohtösinö.

— Ju mund ta mbani gjakftohtösinö, — m'u pörgjigj, — pse nuk jeni i ofen-duar.

Kozmai nuk lövizi as qepallat e sy-ve, po mbante njö gjakftohtösi prej pro-kurori proletar.

— Kozmai nuk ta do te keqen kur i thotö köto. Ai me siguri do me par te mirön e Partisö, pastaj edhe tönden. Pra-ndaj ta dögjojmö deri ne fund, se edhe Kozmai do te flasö me qetösi.

24

Dhe Kozmai vazhdoi te flasö me fak-te konkrete, i qetö, por i pamöshirshüm ne kritikat e tij, ndaj te metave te sho-kut. Nga ato qö dögjova prej Kozmait pör atd shok, qö i därgonte vorape e te tjera sende njö gruaje ne Paris, me hipi gjaku ne kokö.

— Dögjo, — i thashö, — faktet janö fakte dhe Kozmai ka te drejte. Si mund t'ia lejosh vetes te merresh me te tilla gjöra, sidomos ne njö kohö kur nuk dimö ku kemi kokön, kur Partia lufton dhe kur populli vuan! Shiko, — vazhdova, — po dögjova herö tjetör jo pör kötö vöshtje, por edhe pär ndonjö vöshtje tjetör te kö-saj natyre, atöherö do ta shtroj ne udhö-heqjen e Partisö dhe do te marrim masa te rrepta kundör teje.

— Ju jap fjalön, shokö, — premtoi ai, — te tilla gabime nuk do te böj me, — dhe pas pak u ngrit dhe iku.

Mbetöm vetöm me Kozmanö. — Böre mir qö erdhe, Kozma, dhe

ia the trog, t'i böhet njö mösim i mirö, por si me thua, a do te vörö mend?

Kozmai u mendua pak dhe me tha:

25

— Mos u ki besim e tillö njerözve; tä tillä si ky harrojnö luftön e tradhtojnö.

— Je shumö i prerö dhe i rreptö, -Koma.

— Dögjome mua, Enver, mbaj sytö -hapöt nga köta, •qe me shuniö janö demo-kratä sesa komuniste e te lönö ne mes te rrugös.

— Nuk do ta harroj kurrö keshillen i dashuri Kozma, — i thashe, dhe

me kaq u ndame atö ditö. I tillö ishte komunisti Kozma Nushi.

Ai te vertetön e thoshte ashtu siv ishte ,dhe kritikön e bente ashtu si duhej, pa doreza, pa oportunizem. Qöndrimi i sö-mure, mikroborgjez ndaj te metave apo :gabimeve te shoköve ishte i huaj dhe i papranueshöm per karakterin burreror, te iltör dhe te kalitur ne perpjekje te Koz-

ma Nushit. Tani qö po shkruaj keta rreshta me

kujtohet qöndrimi i pjekur dhe diskutimi i Kozma Nushit ne Konferencen e Par e Vendit te Partise Komuniste te Shqi-perisö, ndaj te metave te Gjin Markut. Kozma Nushi i donte punetoröt me mish

26

e me shpirt dhe kishte besim te patundur te forcat e tyre. Ky besim rridhte, ne radhä te parö, nga njohja e thelle, jashtö cdo euforie te energjive dhe te forces se madhe transformuese qö ka klasa punö-tore. Kur Gjin Marku filloi te flasö per mospasjen e njö pupe te organizuar ne Kugove, Kozma .Nushi u hodh dhe i tha Gjinit, se «Ti nuk i njeh si duhet Kuco-vön dhe naftetaret e saj, sepse qö t'i njo-hösh mir punätordt dhe nattötarät, du-het te jetosh me ta, te rrish me ta». Dhe trimi Kozma Nushi i tha balle pör balle Gjin Markut se gjendja ne Kucove nuk ishte ashtu si e pörshkruante ai dhe kjo kishte ardhur se Gjini nuk e kishte kryer detyrön e Partisä lidhur me naftetaret.

• Takimet ne Kontereneen e Par te Vendit te PKSH dhe ne prill e ne pjesdn e par te majit ne Tiranö, ishin nga taki-met e fundit me shokun tim te paharruar, Kozma Nushin, sepse, ndersa unö do te nisesha pör ne Vlorö pör te demaskuar fraksionin e Sadik Premtes (Xhepit), ai do te nisej per ne Durres, ku u zgjodh Sekretar Politik i Qarkorit, detyrö cid do

27

ta kryente me devotshmöri, ashtu si i kishte kryer deri atöherö e gjitha detyrat qö i kishte ngarkuar Partia.

E doja shumö Kozmane, po ashtu edhe Gogon. I doja me zemör köta shokö kaq tö vendosur tö Partisö, besnikd tö idealeve tö saj, te gatshöm pör sakrificön me sublime. Nga mendimet dhe qöndrimet e kötyre dy komunistöve proletarö • kam mösuar shumö.

Mö vond e vöreja personin pör tö ci-lin biseduam me Kozmand tö vörtitej tok me Sejfulla Malöshovön. I törhoqa shumd her vömendjen pör gabimet oportuniste qö bönte dhe ia kisha frikön qöndrimit te tij. Dhe vörtet ai tradhtoi. Kur e mora vesh tradhtinä e tij, i rashe bangos me grusht ne dhomön e Shtabit dhe thashö:

poshtri! Kjo öshtö tradhti!», dhe ne atö moment me doli pörpara fytyra e ndritur e shokut tim tö dashur Kozma Nushit.

Trim, i vendosur e konsekuent si Koz-mai pör vöshtjen e Partisö e tö popullit,

28

ishte edhe völlai i tij, Gogoja, me tö cilin, pörvev viteve tö stuhishme tö luftös, na lidhön dekada te töra te punös e te pör-pjekjeve tö pörbashköta pör ndörtimin e socializmit.

I paharruari Gogo ishte dhe mbetet njö nga bijte me tö shquar tö Partisö sonö. Emri i tij öshtö i dashur jo vetem pör ata me te cilöt ai punoi dhe luftoi, jo vetem pör ata qö e njohön dhe ndanö me te gözimet dhe hallet, por pör gjithö popu-11M, bir i denjö i tö cilit ishte dhe mbetet pörgjithmonö.

Nuk mund ta harroj kurrö mbledh-jen e par tö Byrosö Politike pa shokun tone tö dashur, e thjeshtö, tö palodhur, Gogo Nushin. Tö gjithö e ndienim thellö humbjen e madhe qö kishte pösuar Partia dhe klasa punötore me vdekjen e tij. Nga gjiri ynö ishte ndarö njö nga shoköt me e afört, me tö devotshöm, fjala dhe vepra e tö cilit kishte lönö gjurmö ne jetön e popullit, te atdheut dhe tö Partisö. Sho-köt e Byrosä heshtnin. Atöherö u vova dhe, duke mposhtur dhimbjen e thellö qö ndieja, propozova tö mbajmö njö minute

29

•

heshtje ne shenjö kujtimi, pör te paha-rruarin Gogo Nushi. Ne u betuam se ve-pra e tij do tö .na frymözojö gjithmonö, ashtu si tö frymözon vetd jeta dhe vepra e njö militanti, e njö komunisti, e njä nje-riu me zemör te madhe, si ishte jeta, ve-pra dhe zemra e proletarit komunist, Go-go Nushi.

U njoha me te pör her tö par aty nga fillimi i muajit shtator te vitit 1940, kur punoja ne dyqanin «Flora». Sapo kishte rönö mugötira, kur hyjnö ne dyqan tre njeröz, tö eilöt u ulön ne tavolinat e pakta te lokalit dhe vazhduan te bisedo-nin. Njörin prej tyre e kisha takuar edhe her tjetör dhe, me sa mbaj mend, ishte ose anötar, ose afrohej me shokö tö Grupit Komunist tö Korgös. Dy e tjeröt nuk i njihja, prandaj duhej börö kujdes.

Lövizja jonö ne ato kohö kishte pro-blemet e saj. Grupi Komunist i Korgös po e zgjeronte edhe rrethin e shoköve, edhe veprimtarinö, por ama edhe armiku nuk rrinte duarkryq. Spiundt e vörti-teshin kudo, si gen pazari, pör tö zbuluar aktivitetin e komunistöve. Por 4<klientöt»

30

e asaj dite qö shoqöronin personin qö ish-te ne lidhje me ne, nuk me ngjallön asnjä ndjenjö dyshimi. Dukeshin njeröz tö qetö e tö ndershöm dhe, ne momentin kur pa ju goja porosinö, shoku cie njihja, me tha:

— Ky öshtö Gogo Nushi, ka döshirö te takohet me ty!

Ia ngula sytö Gogos, buzöqeshöm te dy ne njö kohö dhe menjöherö ndjeva si u shkri ajo distaneö qö mund tö krijohet ne prezantimin e parö. Ishte buzöqeshja e shoköve te njö ideali qö gözohen kur takohen, qö u shtohen forcat dhe besimi ne luftön e nisur. Isha i sigurt se tek ai djalö i ri, me atö fytyrö si tö skalitur nga dallgöt e detit Jon, (me kishin folur ata ditö pör tö dhe e dija se Gogo Nushi ishte nga Bregu) me ata floke tö zinj e tö va-/özuar dhe me ata sy ndritshöm e pa-mje tö urtä, do te gjeja njö bashköluftötar-besnik dhe te devotshöm pör göshtjen e luftös sonö. Ndärsa ata e tre ngritön go-tat, si tre knente tö zakonshöm, unä vöshtimva jashtö. Nö rrugö nuk vura re ndonjö lövizje e dyshimtö, prandaj iu äfrova tavolinös se tyre dhe u thashö:

31

— Do t'jua marr pak Gogon. — Merre! — mö thanö. Gogoja u vua dhe mö ndoqi pas pör

ne dhomön «e fshehtö», ku ne zakonisht bisedonim pör problemet e ndryshme tö grupit komunist dhe pör zgjerimin e vizjes sonö. Sapo u ndodhöm vetöm i shtrönguam fort dorön njöri-tjetrit dhe u pörqafuam, si dy shokö pas njö ndarjeje tö gjatö. Gogoja tö bönte menjöherö pör vete me thjeshtösinö e tij, me ngrohtösinö dhe me respektin me tö cilin tö dögjonte. Fliste ngadalö dhe duke pörsöritur ndo-njöherö fjalöt, gjö qö do ta vija re edhe me vonö. me mbushte törö gözim dhe op-timizöm mendimi se lövizjes sonö komu-niste po i shtohej edhe njö anötar i pjekur, modest dhe konsekuent, njö njeri me ze-mör te madhe.

Gogoja filloi tö mö tregojö per jetön e vet ne Francö, ku ai kishte shkuar kur ishte 14 vjeg dhe, pasi kishte hyrö ne pu-nö, kishte rönö ne kontakt me revolucio-narö, idetä e tö cilöve i kishte pörqafuar menjöherö, jo vetöm ai, por e törö familja, duke filluar nga i ati, nöna, völlai dhe

32

motra. Shtöpia e tyre ne Desinö ishte kthyer ne njö vatör revolucionarösh, ash-tu si do tö kthehej me von edhe baraka qö do tö zinte buzö Lanös. Filloi tö mö fla-sö me adhurim tö vecantö pör militantin Ah Kelmendi dhe pör Halim Xhelon.

Pushtimi i Shqipörisö -nga Italia fa-shiste e kishte börö tö pamundur qöndri-min e tij larg atdheut dhe ai ishte kthyer qö tö luftonte se bashku me komunistöt e popullin shqiptar pör lirinö e tij.

Gogo Nushi ishte i informuar pör ngjarjet e prillit 1939 ne Shqipöri, por ai körkoi qö .t'i tregoja edhe mö hollösisht. I tregova dhe pastaj i fola pör gjendjen e lövizjes komuniste, pör detyrat e mödha qe kishim pörpara, tö cilat, sado tö vösh-tira qö tö dukeshin ne fillim, nuk ishin tö pakapörcyeshme, sepse tokös sonö asnjöhe-rö nuk i kishin munguar bijtö, qö ishin gati te sakrifikonin pör tö. Gogoja mö dögjonte dhe mö aprovonte duke tundur kokön. Nö sytö e tij pashö besimin qö ki-shte te lövizja jonö, pashö gatishmörinö proletare pör t'u hedhur ne luftö, pashö pjekurinö dhe gjakftohtösinö qö do ta bö-

3 - 46 33

nin atö njö udhöheqös te matur dhe te shquar e Partisö son.ö.

Qö nga ajo ditö ne do t'i shtröngonim vazhdimisht dorön njöri-tjetrit kur merr-nim vendime te röndösishme. Sidomos pas Themelimit te Partisö sonö Komuniste, lidhjet dhe bashkEpunimi im me te paha-rruarin Gogo NuShi u bönö me te ngushta dhe, pas zgjedhjes sime edhe Sekretar Po-litik i Qarkorit e Tiranös, köto lidhje u bönö thuajse te pörditshme. Nuk ka ak-sion te njösiteve guerile te Tiranös, ku te mos ishte mendimi, kujdesi dhe pjesöma-rrja direkte e Gogo Nushit. Ai, si pörgje-gjös. ushtarak ne Qarkor, u bö shoku me i ngushtö dhe me i afört i atentatoröve te guximshdm, i luftötaröve e njösiteve gue-rile dhe i pörgjegjösit te tyre legjendar, Vojo Kushit. Me aktivitetin dhe devotsh-mörind e tij, Gogo Nushi u bö njd nga shtyllat e organizatös se Partisö ne krye-qytet. Ai ne mes te zjarrit, ne mes te ar-miqve te panumört, ishte kudo, takonte e köshillonte shoköt si te punonin, si te luftonin.

Gjatö periudhös qö u strehova e pu-

34

noja ne barakön e Nushajve, kur Gogoja ndodhej ne ndonjö aksion apo mbledhje te röndösishme, unö e prisja me padurim ardhjen e tij. Nuk me hahej, megjithöse Valideja me thörriste te ulesha dhe me vinte pörpara gjellön qö löshonte avull.

— Haje se öshtö e ngrohtö! — me thosh. — I hodha njö gMhö miell qö te ntrashet löngu.

— Tö vijnä edhe te tjeröt, pastaj do te ha! — i thosha.

— C'ke ti me te tjeröt, se mos dihet kur vijnö ata!

— Ja ku erdhi Gogoja, — i thosha duke treguar nga dera e kopshtit, ku. du-kej Gogoja i veshur si zakonisht me ga-bardinön e thjeshtö dhe me kasketön prej doku ne kokd.

Uleshim pör te ngrönö dhe ai me tre-gonte si kishin shkuar punöt. Gogoja ish-te i qetä kur ato kishin shkuar si duhej, por kur divka nuk ishte zbatuar sipas planit, vrenjtej dhe nuk rrinte dot ne njd vend, pa sqaruar, pörse nuk ishin zbatuar te gjitha detyrat deri ne njö.

E kam te fresköt ne kujtesö dhim-

35

bjen qö ndien Gogoja e Kozmai kur mo-rön vesh vrasjen e Qemal Stafös. Thanö: «Do t'ia marrim hakun». Gogoja ishte me i pörmbajtur dhe e shprehte ,dhimbjen vetöm duke pörsöritur fjalöt: «Po; po, do t'ia marrim hakun», si e kishte shpesh zakon, pör te nönvizuar atö qö ishte me thelbösore dhe qö duhej te kryhej patje-tör; kurse Kozmai, me shikimin e tij poe-tik, shkoi menjöherö te punötori Gaqo Trola, nje bashköfshatari i Nushajve, i tregoi pör vrasjen e Qemalit dhe i tha se duhej ngritur nje köngö, nje köngö pör trimat, siv kishte könduar vazhdimisht populli ynö. Könga lindi dhe u pärhap menjöherä t. Kozmai shkroi edhe vetö disa vargje. Kur e .dögjoj kötö köngö te thjesh-tö, po aq te ndier, me shfaciet Qemali, ashtu sig e pashö per herb te fundit, te

1 t shte fjala pör Urigen e njohur: «Brenda ne Tiranö/ Afer nje spitali vra Qemal Stafa Nje trim nga te malit /... Luftoi me patllake / Gjersa i doll xhani /... Kam marre tri plage / Plumba italia-ni Te me mirret haka / Gjakun mos ua falni» /... , e cila qysh ato dite u mösua e u perhap me shpej-tesi te madhe ne masen e popullit e te rinise.

36

zgjuar, te dashur, militant te shquar te Partisö, te patrembur dhe törö besim ne fitoren e luftös sone.

Midis kaq e kaq ngjarjesh nga bara-ka e Nushajve nuk me harrohen edhe dy ndodhi te tjera, njöra nga te cilat me Mihal Durin.

Mihali ishte nje nga shoköt e vjetör te degös se Grupit Komunist te Korgös ne Tiranö dhe me pas, anötar partie nga me te flaktöt. Ishte tipograf, pra proletar, me origjinö nga fshati Erind i Gjirokas-trös, andej nga ishte edhe Misto Mame. Mihali ishte i guximshöm, i zgjuar, i shpejtö dhe i hedhur, ishte zjarr, vetöm se impulsiviteti i tij e bönte disa herd te padisiplinuar. Kjo ishte e vetmja e mete e vogöl e tij, qö ia vija ne pah, duke ia shpjeguar edhe nga ana teorike, qö ta kuptonte thellö kötö rrezik. Mihali, ne qoftö se nuk gabohem, kishte shkuar disa muaj pör eksperiencö ne nje tipografi te Torinos, dhe atje duhej te kishte rönö ne kontakt me tipograf anarkistä italianö.

37

Por «anarkizmi» i tij ishte aq infantil sa nuk paraqiste ndonjö rrezik.

Kur vendosem te prisnim telat ne te gjithe Shqipörine, naten e 24 korri-kut 1942, pasi i lajmörova gjithö komite-tet pör ditön dhe oren ekzakte, mblodha ne Tirane te törö pergjegjö.sit e njösite-ve guerile, i vura ne korent per aksionin, per sektoret ku do te vepronte secili dhe per datön dhe orön ekzakte. Nje nga keta udhöheqes njesiti ishte dhe Mihal Duri.

Tö nesörmen e aksionit shkova ne ba-rakön e Gogos dhe atje prisja te informo-hesha per rezultatet e aksionit ne Tirane, pse ato te te gjithe Shqiperise do te na vinin me vone, me kode te ndryshme. Aksioni do te ishte njö sukses i madh pör te gjithö vendin, ai do te tregonte forcen organizative dhe guximin e komunistöve. Emri i Partise Komuniste te Shqiperise do te ngrihej lart.

Prisja Gogon me padurim te kthehej qe te me vinte ne dijeni per rezultatet e aksionit te Tiranes.

Ja, ai doli ne krye te rrugös, duke tundur koken sa andej-kendej, SiQ e ki-

38

shte zakon, por asgje nuk mund t'i dik-toje ne fytyrön e tij impassible i. Hyri Gogoja ne ,dhome, buzeqeshi, me puthi, me perqafol dhe me tha:

— Taras, i tere aksioni doli me su-kses, asnje goditje, asnje humbje!

E perqafova, e putha Gogon dhe i thashe:

— Njö meritö e madhe per kete su-kses te takon ty.

-Gogoja, si komunist i vörtete dhe i thjeshtö, tha:

— Vdo gje i takon Partise! Isha i .gezuar. Vijat telefonike dhe te-

legrafike prene. Ato i prenö gueriljet tona. Kjo ishte per ne njö fitore e madhe dhe per armikun nie humbje e madhe. Ajo hutoi dhe tmerroi armiqte jo vetem ne Shqiperi, por edhe forcat italiane ne Greqi u trembön nga kjo situate2.

1 Frengjisht — pa shprehje, qe nuk 1 tradhton emocionet dhe ndjenjat.

2 Forcat italiane ne Greqi lajmeronin urgjent komanden e tyre: «Gjendja alarmuese e Shqiperise na ve ne rrezik forcat tona ge kemi ne Greqi, nuk i ndiejme shpatullat te sigurta”-. («Zeri i popullit», nr. 3-4 tetor 1942.)

39

Valideja futi kokön ne .dhomö dhe na shikoi, sytö e saj pyesnin:

— Valide! — i thashö nönös, — pu-the Gogon, se ka börö njö punö tö ma-dhe!

— Tö rrojö Partia! — ma 'ktheu Va-lideja, tö gjithö jemi ushtarö tö saj. Tashti e meritoni njö kafe, po me kafe tö vörtetö, — tha ajo.

Pasi pimö kafenö, Gogoja me thotö: — Tö ,gjithö sektoröt vepruan si sa-

hat, vetöm ne sektorin e Mihal Durit telat nuk u prenöl !

— Pse? — e pyes i habitur. — Ngjau ndonjö goditje?

— Mihali nuk me erdhi ne takim tö me raportonte, — me tha Gogoja.

U nxeha. «Ah, Mihal, Mihal!», — thi-rra dhe i thashö Gogos:

— Cou, shko gieje ,dhe ma dörgo me-njöherö kötu Mihalin!

Iku Gogoja dhe unö vija rrotull ne odö. Pas trecerek ore la mbörriti Mihali,

1 Sektori i njesitit te Mihalit ishte linja Ti-rane-Elbasan.

ashtu i hollö, i shpejtö, me beretö tö zezö ne kokö dhe me tö famshmin pulovör kuti--kuti qö i ishte ngjitur ne trup. Hyri Bren-da, me dha doren dhe me tha:

— Mö körkove, Taras? — Tö :körkova qö me tö, — i tha-

shö. — Pse nuk shkove tö kryeje detyrön qö tö caktova e tö prisje telat ne sektorin tönd?

— V'po me thua Taras?! — me pör-gjigjet Mihali. — Aksioni u caktua pör nesör mbrörna, domethönö pör sot.

— 'nesör mbröma, mor! — i thashö. — Löri fjalöt, aksioni u krye me sukses ne gjithö Shqipörinö, vetöm sektori yt, se-ktori i njö tipografi as qö u prek.

Mihali vuri duart ne kokö, hoqi bere-tön, e pörplasi pördhe dhe, duke löshuar lot, me tha:

- Mö fal, Taras, u gabova ne datö, e kuptova pör sot dhe jo pör dje! Obobo c'böra! Mö cakto, Taras, njö veprim shu-mö me tö röndö dhe unö do ta kryej ne minutö. Frikö s'kam.

Ishte e kuptueshme, Mihali ki'shte gabuar datön. U qetösova unö, po hajde tö.

qetösoje tash Mihalin, prandaj i thashö: — More, thua mua se s'ke fri-

kö! Pse, tani tö njoh unö kush je ti, Mihal Duri? Vetöm tö them tö jesh ca mg i vö-mendshöm, pa t'i kishim tö gjithö shoköt si ti, fashistöve ore e gast do t'u digjeshin kömböt ne zjarr.

— Taras, — vazhdoi Mihali, — unö do ta kryej aksionin sonte, nuk e le pa börö.

— Jo, jo, — e porosita, — ne asnjö mönyfö, pse gjithö policia dhe milicia fa-shiste janö ne lövizje. Ata ding tash se ne sektorin tönd nuk janü prerö telat dhe mundet cfd vözhgojn'ö. Prandaj tö köshilloj tö mos rrezikosh, se s'ka ndonjö röndösi, — dhe pas kötyre fjalöve besova se e qe-tösova.

Duke hedhur sytö nga dritarja shikoj ne rrugrd njö te ri me syze dhe me beretö ne kokö si tö Mihalit. E pyeta kötö:

— More, g'öshtö ai miku e na vözh-gon ne rruge?

— shtö njö trim — mg thot Mihali, — po e störvis, öshtö piktor.

— Si e quajnö? — i thashd.

42

— Foto Stamo, edhe ky öshrd andej poshtö nga ne.

I dhashö dorön Mihalit dhe iku. Do ti e tö nesörmen ne möngjes mösova se, me gjithö rekomandimin tim, Mihal Duri kishte shkuar me njösitin e vet dhe i ki-shte prerö telat e sektorit qö i qe caktuar!

Ndodhinö tjetör e kam pör nje frika-man, krejt i kundört nga punötori trim e i guximshem Mihal Duri.

Ne pranveren e vitit 1942, Partisö sonö iu desh te pörballonte njö nga situa-tat me tö rönda e me tg vöshtira kohös se luftös. Pas formimit tö Partisö, sig dihet, lufta jonö u zgjerua dhe po rritej kudo e ashpör. Veganörisht ne Tiranö organizo-nim goditje me arme kundör oficeröve italianö dhe kuislingö, vrasje spiunösh di-tön d'he natön, hidhnirn trakte dhe pa-rulla vazhdimisht, digjnim depo, grabit-nim arme, me tö cilat armatosnim njösitet qö ditön punonin dhe natön luftonin. Armiku egörsohej, arrestonte shokö, push-katonte, por ne egörsoheshim ca mg shu-mö. Tirana digjej zjarr nön kömböt e ar-mikut.

43

Vevanörisht nö prill e ne maj, kur armiku, si rezultat i njö tradhtie, mundi tö shtinte nö dorö adresat e shumö prej bazave tona dhe thuajse gjithö emrat ta-nö, terrori dhe pörpjekjet e tij pör tö na asgjösuar u bönö me tö egra. Kontrollohe-shin shtöpi, rrugö, bilokoheshin möhallö tö töra.Kishim dhönö urdhör qö disa sho-kö tö sömurö tö törhiqeshin nö Pezö dhe nö fshatrat rreth e rrotull. Tö tjerö, ki-shim porositur, tö qöndronin n4p&- vende tö kujdesshöm, vigjilentö, tö mos flinin dy net me radhö nö njö shtöpi. Legalöt i kishim porositur qö tö bönin kujdesin mö tö madh, por .dhe tö vepronin sipas ur-dhrave, pör t'i dhönö armikut pörgjigjen e merituar.

Terrorit tö bardhö tö armikut Partia iu pörgjigj me terror tö kuq. Pikörisht nö köto ditö terrori qöndroja nö barakön e Validesö dhe nö tö errur mö vinin vdo ditö dy korrierö qö mö raportonin pör gjendjen. Kur njö möngjes m'u fantaks atje Kovo Tashkoja.

Ky, siv kam shkruar edhe herö tje-tör, qe njö frikaman, njö intelektual i fan-

44

taksur dhe me idera tö vuditshme, saqö ngandonjöherö kishe pörshtypjen se nuk ishte ekuilibruar. Hiqej si specialist i vöshtjeve ndörkombötare, bönte gjoja ana-liza tö gjendjeve dhe nxirrte konkluzione tö njö njeriu tö hutuar, qö körkon tö ja-pö pönhtypjen se .ka kulturö politike tö madhe. Idetö e tij •dhe konkluziönet qe nxirrte nga njö mishmash i ngjarjeve tö shköputura qö dögjonte nga radiot, ishin voroditöse dhe as ia merrja kurrö para-sysh. Nga kjo ai, natyrisht, mö shumö ze-mörohej. Nganjöherö, pör t'u dhönö pe-shö meridimeve tö tij, nö mes tö muhabe-tit thoshte: «Mö dögjoni mua, se kam ca eksperiencö diplomatike, kam qenö nön-konsull i Fan Nolit nö Nju-Jonk, kam mbaruar edhe Harvardin».

«Nö qoftö se Harvardi, — thosha me vete, — ka nxjerrö njeröz si Kovo Tashko-ja, ai qenka njö universitet i tö metöve».

Dhe ja, nö momentet e rönda tö pran-verös 1942, kur po bönim gjithvka pör tö kapörcyer pa humbje dhe pa panik si-tuatön e röndö qö ishte krijuar, Kovoia mö qöndronte pörballö. Atö e kishte futur Valideja nö odö. U ul dhe e pyeta:

45

— ?'kemi? Pse löviz? Pse erdhe ke-tu?

Ai u skuq nga fytyra, se i erdhi röndö qö i körkova llogari dhe me tha:

— V'po böjmö? — Po luftojmö, — iu pörgjigja, —

akoma nuk e ke marrö vesh? Nö pjesön e korridorit qö shörbente

si kuzhinö e qö nga dhoma e ndante njö gatma kompesatoje, ndodhej Miloja, ba-bai i Menos.

Kogoja vazhdoi: — E di qä po luftojmö, po kötu do

te vaihdojmö tö rrimö, ne mes te terrorit? A men- vesh ti se v'po böhet ne qytet?

Me hipi inati ne kokö dhe i thashö: — S'tö mban njeri, shko ku tö duash!

Nisu qö tash! — Jo! — tha ai, — dua te ikim qö

te dy. Nö situata tö tilla shtabet törhiqen ne vende tö sigurta!

— E para e punös ti s'ke as kokö, as funksion shtabi, ti je njö ushtar i thjesh-tö dhe njö ushtar frikaman. Unö tö largo-hem nga Tirana ne köto momente? Unö tt ld organizatön e Partisö qö po ngremö

46

e duhet ta forcojmö, tö le shokät dhe po-pullin qö luftojnö ne mjerim e ne terror? Jo, mor Kogo Tashko, as unö, as shoköt tanö nuk do ta böjmö kurrö kötö gjö: Kötu do tö vdesim, duke luftuar bashkö me popullin!

I börtisja me inat kötij frikamani, sa-qö e harrova konspiracionin dhe kujdesin. Völlai i Validesö, Miloja, doemos, e dö-gjoi gjithö kötö zallamahi, u ngrit dhe, pa börö zhurmö, doli jashtö ne hajat, ku i tha Validesö:

— U therön, po ndörhyl Valideja, duke törhequr shaminö e

zezö mbi ballö, i tha tö völlait: — Shko ne rrugö ti dhe ,bön roje, pa

di Enveri g'bön me tö. Unö isha ngritur ne kömbö dhe i tha-

shö prerö Kogos: — Kjo ishte pörgjigjja ime! Ti qö sot

ose nesör ne möngjes tö nisesh pör ne Pezö!

Kogoja doli dhe, madje, pa pritur ditön tjetör, qe atö nate u gjend ne Pezö. Pas largimit tö Kogos nga baraka erdhi Valideja me njö filxhan kafe. Ajo me shi-

47

Athina Nushi, Valideja, -grua e thjeshtö e

revolucionare e e dy heronjve

komunistö nga me te shquarit, Kozmait

e Gogo Nu.shit•.

konte duke pirö .kafenö dhe, kur e mba- rova, me vuri dorön mbi gju dhe me tha:

— Te böftö mirü, ne luftö si ne luftö eto, köshtu i dua djemtö unö. Kush nuk

i bindet Partisö, atö pörgjigje do! E pörqafova me dashuri nönön trime,

e cila me qetösinö dhe vendosmörinö e saj shprehte me se mini ,atö vendosmöri e .stoicizöm luftarak, qö karakterizonte mbar popullin. Fakt öshtö se komunistM e vörtetö si Mihal Duri, njerözit e thje-shtö tö popullit si Valideja, nuk iu trem-bön pör asnjö gast dhunös e terrorit fa-shist.

Populli i thjeshtö i Tiranös, si ne ato momente, ashtu edhe gjatö Luftgis, u tregua i patrembur, heroik, si titan, ve-ganörisht .gratö tiranase. I shihja me sytö e mi, i ndieja me zernier' time ne ato ditö tö tmerrshme tö furtunös, kur ato na hapnin portat e shtöpive, na fusnin ne gjirin e familjeve. U zhduk köshtu fana-tizmi. Na njihnin ose jo, mjafton t'u je-pje parullön ,dhe ndodheshe pörnjöherö si ne gjirin e familjes tönde, si ne mes tö njerözve tö aförm. .Köto nöna, .köto gra,

48

köto vajza heroike s'njihnin frikö, sikur zjarri t'i ,dilte deri ne gati shtöpisö se tyre.

— egja, — thoshin ato, — vev gu-nat dhe gocat qö luftojnö t'i shpötojmö nga ,hasmi!

Unö i dija gati tö gjitha shtöpitö to-na baza tö ilegalöve. Pör gdo moment rre-ziku futesha ne to.

Njö mbrömje vonö, ndörsa po nxitoja me bigikletö tö arrija shpejt nö bazön e caktuar sepse kishte filluar koprifuokoja, shoh se vinte drejt meje njö patrullö mi-licesh. Pör shpötuar kontrollit dhe pa-sojave tö tjera, me duhej medoemos tö fshihesha diku. Dija se ne rrugicön pranö ishte shtöpia e njö shokut tone, qö ma kishin treguar ne tö kaluar, por qö unö brenda as kisha qenö ndonjöherö, as shokun nuk e njihja. Tö me pyesösh sot se ku pikörisht öshtö ajo shtöpi, nuk mund .

tö them, jo vetöm se atje hyra vetöm njö herd dhe ne errösirö, por edhe se kanö shkuar shumö kohö dhe nuk u kam rönö me atyre rrugicave.

Shtyva, pra, derön me ngadalö dhe hyra ne njö oborr tö vogöl. Shtyva de-

4 - 48

49

rön tjetör, u ndodha pörpara njö shtöpie tiranase dhe fola me zö te ulöt:

— Nöne, a ka njeri kötu? Nö errösirö doli njö plakö. Vetöm buz-

la e bardhö ne kokö mö böri qö ta dalloja: —Te ndjekin, uno? — mö pyeti nöna. — Po! — i thashö. — Ngjitu ne dhomö, atje ka njö ha-

sör, shtrihu e Qlodhu, pa ruan nöna. As emrin me körkoi nöna dhe as biri

nuk la dha emrin e tij. Nöna e nieh vunin e vet dhe i biri e njeh tö ömön. Pasi qön-drova brenda njöfarö kohe. zbrita prapö ngadalö, pashö nönön gö ishte ulur ne fund tö shkallös dhe i thashö:

— Nöno, pa shiko, a ka ndonjö pa-trullö ose njeri e dyshimtö ne rrugö?!

Ajo doli menjöherö. kontrolloi rnajtas e djathtas dhe, pasi u kthye, mö tha:

— Nuk ka frymö njeriu! E - ndjeu se u böra gati tö ndahesha.

ndaj me hodhi duart ne supe e me njö zö tö dashur e tö _dridhshöm mö tha:

— Do tö shkosh, guno, köshtu si du-ket e ke punön. Shtöpinö e keni kurdoherö tö Tö ruajt zoti!

50

Mö shtröngoi dhe e shtröngova ne kraharor dhe ndjeva ne errösirön e natös se digka po me fuste ne xhep. Jashtö pa-shö se ishte njö kokörr ftua i vogöl.

0 nöna ime e dashur tiranase, s'ta mösova kurrö emrin tönd, as ti nuk e mö-sove emrin tim. Mö ka mbetur peng qö nuk tö kam njohur nga aför e nuk tö kam takuar dot, vegse ti qöndron e ndritur ne kujtimin dhe ne zemrön time dhe, derisa tö vdes, ai kujtim i asaj nate ne furtunü nuk do tö me shlyhet kurrö!

Te tilla ishin nönat heroike tö komu-• nistöve, te luftötaröve te lirisö, e tillö ishe edhe. ti Valideja ime e dashur. Janö tö shumta e tö paharruara kujtimet pör ty, pör djemtö e tu trima, pör barakön tönde tö thjeshtö, ku ditö e net tö töra jetova e punova ne periudhön e stuhishme te ilegalitetit gjatö vitit 1942.

Mö pas punöt e Partisö e tö luftös me detyruan te largohesha nga Tirana, ku ne krye tö organizatös sö Partisö lamö njö nga shoköt tanö mö tö mir e me tö shqu-ar, Gogo Nushin, «Hysenin», sig e njihnin dhe e thörritnin komunistöt dhe populli i

51

qytetit e i fshatrave te Tiranös. Dhe Nushi ynö i shtrenjtö i kreis me nder e devotsh-möri detyrat qd i ngarkoi Partia, jo vetöm si Sekretar Politik i Qarkorit te Tiranös, por edhe si ndörlidhös i Komitetit Qendror me komitetet qarkore, atöherö kur ne punonim, luftonim e drejtonirn nö Labi-not, ne Kucakö, ne Panarit, ne Vithkuq, ne Helmds e nö Odrigan.

Nö fund tö vitit 1944 u takova, u gmalla me Gogon ne Beratin e g.liruar dhe e pyeta pär gjithgka kishte ndodhur sa nuk ishim bashkö. Gjatö gjithö kohös ne kishim pasur korrespondencö tö rregullt pör Oshtjet e Partisö dhe tö luftös, por unä doja tö dija sa mö shumö edhe pör nönd Validenö, pör Shanön, Venon, Li-Ion. Ndava me Gogon dhimbjen pör völla-nö e tij tö dashur dhe pör shokun tim tö shtrenjtö, Kozmanö, tö cilin nazistet e ki-shin guar larg, nö kampet e tyre tö pör-ciendrimit dhe ne nuk e dinim nö ishte gjallö apo

1 Heroi i Popullit Kozma Nushi u vra kampin e pergendrimit Mathauzen me 3 mars 1945.

Pasi hymd nö Tirandn qö ushtonte nga gözimi i fitores, shkova e takova nä-nön tone Valide dhe nuk dinim si tö grna-lleshim. Ajo gözonte e gjitha. Kishim luftuar, ishim pörgjakur, por kishim fi-tuar. Lufta ua kishte narre djemtö shumd ndnave, por ato ishin krenare pör gjithgka i ,dhanö fitores.

Edhe ti, Valideja ime e dashur, ishe e fortö, prandaj edhe fömijdt e tu i böre ashtu si veten. Hallall qumöshtin e u dhe!

Sa rronte Valideja, rrinim aför. Shko-ja shpesh tek ajo, ngjitesha nö dhomön e saj, e pörqafoja dhe, veg tö tjerave, kuj-tonim me tö edhe jetön e barakds, jetö e paharruar pör ne.

Por mö nö fund aty ku ngrihej bara-ka do tö böheshin ndörtime tö ,mödha. I thand Validesö tö jepte lejen per ta pri-shur dhe pör tö ngritur nö vendin aför barakös njö piedestal pörkujtimor. Vali-deja u tha atyre qö i vanö pör kötö gje:

— Pyesni Enverin idhe Gogon, si tö duan ata le tö bähet.

— Si ta prishim barakön, Gogo! —

52 • 53

i thashö und. — Ajo ka qenä pör ne njö vend historik, kemi jetuar ne tö kohöt e vöshtira, sa mbledhje e takime kemi börd!

— Enver! — me tha Gogoja, — pör-parimit nuk mund t'i vömö pengesa, atje do tö böhet njö lagje e bukur. Mbi atö barakö do tö ngrihen pallate, gerdhe, shkolla.

Mö vinte keq qö baraka jonö e da-shur do tö prishej, megjithöse mbi theme-let e saj do tö ngriheshin pallate tö bu-kura dhe shumökatöshe. Por nuk mund tö kuptohen dhe nuk mund tö ndahen ku-rrä pallatet apo objektet madhöshtore qö kemi ndörtuar kudo ne vendin tone, nga barakat, kasollet, shtöpitö pördhese tö luf-tös, tö cilat na hapön dyert e tyre dhe na strehuan me dashuri, si ,bijtö e tyre. Ato, pörveg tokös ku janö ngritur, ngrihen edhe atje ku nuk mund te shemben kurrö, ne kujtesön dhe ne zemrön e popullit.

Njö ditö Valideja me tha: — Taras, po ju le , po iki. — Ku do tö vesh, moj Valide?! —

i thashö duke buzöqeshur me zor, se shi-hja qö po vuante möma.

54

— Do tö vete te djemtö, te tö shum- . töt, te Kozmai, — me tha ajo.

— Nuk mund tö shkosh, — i thashö, — pasaportat i jap unö, unö i firmos.

Mö buzöqeshi plaka heroike dhe me tha:

— Vetöm pör atje nuk duhet pasa-portö.

Dhe na vdiq Valideja, ne janar tö 1956-s, nöna e dy heronjve komunistö nga me tö shquarit, Gogos e Kozmait, nöna e ?eno partizanit, e komunistit tö vendosur, nöna e vajzave trimöresha, Shanös e Li-los, nöna e tö gjithö neve. E kujtoj me mall, respekt e dashuri td thellö kötö grua tö thjeshtö e revolucionare e flaktö, kuj-toj djemtö e saj dhe tö Partisö, Kozmanö dhe Gogon dhe kurdoherö me shtohen forcat per tö luftuar pör Partinö.

55